) भ्न (6५ ०८८ ^.
८ / ^ 27 4 {24 + 6
+ (१4004 ¬ £ 8१71 ‰^५-२
|
~~ ~~~ ~~ ^~ ^ (^-^ ^~
क न = ~ नि
"श ६
या खष्टिः, खष्ुराद्या वति विधिद्कतं या इवि्या च होती
चे देकालं विधत्तः खुतिविषयगुणा या शिता व्याप्य विश्वम् ।
नभो गखशाय । 9,
ई शोऽनोशोऽपि नेर वितयपरिलसन्नरतिनेतोड्धवयखी-
ओंगिासक्तैदरापोऽप्यलमतिसुलभो दण्डते भोगिभियैः ।
पृष्येषुप्रीतिकाष्ठां दधदपि नितरां यच्च पुष्पेषरोषी
| मावासन्नः स्वयम्भूरपि हरतु हरः सोऽष्णमं सश्चितं नः ॥
| यस्याध्यापनमह्िमा विवुधेतरञ्च सञ्चारयति धियम् ।
सोऽखिल शास्र वि चाराच्छान्तश्वान्तिगुं रुजंयति ॥
सम्यन्दशं नधर्मशास्त्रनि पुणो व्युत्पत्तिसम्यन्तिमा-
्ञानागोलविचारणेकचतुरः.सिद्गान्तसिद्धे पथि ।
~+ काव्यालङ्कुतिनाटकेषु च मतिं लोलाययन्बग्रजो
श्रातासीत् शिवनाथशम्भ्सुकवी रत्नावलोदयोतकः ।
यह हिलंयतालरागनि चयेष्वव्याहता गीतिषु
मध्यस्थो दपपुरुषमप्रतिनिषिर्वादेष यञ्चाभवत् ।
यः सत्यः भरियमप्यवाच सततं का तरेरनेकेवैतो
वेनादौ च विमुच्य लोकभनुजस्तेहेन रामो जितः ॥
र श्रभिन्नानशकुन्तलम् |
यामाड्धः सर्व्ववीजप्रछतिरिति यया प्राणिनः भराणवन्तः
` मअरत्यक्ताभि, प्रसन्रस्तनुभिरवतु वस्ताभिरष्टाभिरीशः॥(१)
तस्या नुजः केशव चन्दरष्लु वि देदजन्भा््यु नमिखवंश्यः ।
टीकामभिक्ञानश्कुन्तलस्य खोकष्णनाथः कुरतेऽग्रजन्भा ॥
येषामेतद्िषटचणां न वेशोऽस्ति नाटकम् ।
अपि प्रवेशयेदेतानेषा टीका म्रवेशिका॥
व्याख्यायते प्रमाणेन सव्बमाशेषमादितः ।
प नव्याख्याविसंवाद्; चन्तव्यलत् प्रपश्चता ॥
याचे साश्जलिबन्धोऽं यो यो दोषोऽत वत्तंते ।
तत् संस्कार खमभिया सञ्च नोपेच्छतां बतः ॥
(¢ च्द्यपि नटाभिनीतनेव कमे मटकमोत्वेन नाटकशब्देनाभिधीयते तथापि
तदाख्य न सम्बन्बात् खन्यट्पि नाटकपटेन लत्तणोयः । तदिदानीं सन्धात्मकं
किनपि नाटक प्रणेष्यन् कवीश्वरो यन्यषमभ्निप्रतिबन्धकविन्नच्यहेतभत-
मङ्गलं प्रसङ्गादतुतिढासन्ननिनेटप्रथमक्रियां नान्दौभेव निददिशति या ष्टि
रिति। या मत्तः खटः परमामनः आद्या डटि: अदौ टटा । कदभिहितो
भावो दव्यञरत् प्रकाशत इति न्यायात । जलमयोति यावत् । तथा च भुः ।
खोऽगिष्याव गरोरात् खात् विष्टक्षविषिधाः प्रजाः । अप रव ससच्जादौ
ताद बोजमधाद्जत् । तदण्डमभवर्म सहस्ताशुसम प्रभम् । तश्िन् यत्ने खयं ।
मद्या सव्यलोकपितामड् द्ति। या सति्विधि्धतं विधानेन तं ₹विष्व्य
यति उदिटदेवतः; प्रापयति अग्निमयो त्यथः । जा तवेद् देवेभ्यो ₹व्यं बहतििति
तेः । चा माहव यजमामक््पा यजमानच्ेव होमरम्बन्धौ चित्यात् । कथा
च दक्षः । खयं होने फलं यत्त॒ तद्येन म जायते ति अतएव कविनापि
धभोवसरुइदिष्िणो चि जजमाणस्यम पावद्य च्लेय रुहे अदी णिवडिदेति
क्ता यजमानस्येव शोदतवं ्यटमङ्गोशतम् । यत्त आदेष्टा सवध्वरे बरती
यष्टा च यजभानगरेत्यभरोक्तं तत॒ बङुवि्तव्ययायाघसाध्यकभ्मेणि व्याएततया
` +
+.
म्रथमोऽङ्कः । ४
नार्यैने खतधारः + अलमतिविस्रेण । (२) .
खयं होभासःभर्ग्यात् लोके प्रतिनिधेरेव प्रयेखादरदशनात् । बे हे भर्ती अको
रालद्छ तिये प्रवत्तेनात. सौरं चान्द्रञ्च कालं भाखतुखुंवत्धरयुगकल्यादिप
विधन्तो जनयतः शूर्यन्दखू्पे इति यावत् । केचित्त अशोराब्र व दार्ये
न्डधोन इति कालभकोरातभित्याङ्स्तन्न प्रत्यचविरोधात् अहोरात्रे विभजते
सर्य मादधदविके दति भ्विरोधाञ्च) छतेविषयः शब्दः तथाचोक्तं घ्राणस्य
गोचरो गन्धो गन्बत्वादिरपि शयतः । तथा रसो रसन्नावाखूथा शब्दोऽपि च
तैरिति स एव गुणो यद्याः सा तथाभता या स्तिरकाशमयोति यावत ।
आकां जायते तस्मात् तद्य शब्दं एणं विदुरिति मनः । विश्वं निखिकं
ब्योष्य दिता तिष्ठति वन्तमाने क्तः । यथाछ््ेदान्तिनः । खमिव षटादिष्वन्त-
अहिःद्वितः जद सव्येपिर्डेष्िति । यां मूत्तिं सव्यवोजानां सव्वशस्छाना
प्रशतिर्योनिरिव्याङ्धः । प्रशतिर्योनिलिङ्गे चेत्यमरः। चितिमयोभित्यधेः।
तथाच युाचटत्तौ महाभारते भभेः स्ये गुरुत्वञ्च काटिन्यं प्रसवाथतेति ।
प्रसवार्ता धान्याद्युत्पन्ति तद्थैनेति तट्टोका । ययाच मूता प्रानो जन्तवः
+ ॥
. पराशवन्तः वायमययेत्यय प्रा्ानां पञ्चानां वायद््पत्वात । ताभिर्क्ताभि
प्र्कानिः खश्मदभयमानाभिरटाभिन्तदुभिमत्तिभिः प्रसन्नः प्रकटितप्र्ाद्
शणः शिवो वो यद्मान् विक्रभादिचयादिच्छपान्ु पर्डितमरण्डलोञ्च अवत
र्ठ । तवाच विष्णुपुराण रधग जलं महो वह्िवाय्राकाशजेष च ।
दौकितो बामण सोम इन्येतास्तनवः ढता इति । ददं खग्धरा नाभ
दन्तम् । तदुक्तं चत्वारो यन वर्था: प्रथमभलघवः बकः सप्रभोट्पि हौ तदत
चोडचाद्यौ सगमदशदिते णोड्धान्यौ तथान्यौ । रण्भा्तम्मेःशुकान्ते र न-
खनिशनिभि रंश्यते चेत विरामे बाच डैः कवीन्द्रः चतह निगदिता
ऋग्धरा सा प्रसिद्धा इति ॥
(२) नान्दयन्त इति । नाटकोयविक्नविधातायादौ क्रियमायाथीर्नान्दी शा
चत या दिरित्यादिच्चोकभयी यदाद भरतः | यद्यष्यङ्गानि भूयांसि प॑
रङकद्य नादटक्ञे । तथाष्यवष्ं कव्या नान्दी विद्नप्रथान्तये । देवहिजन्धेपा-
दोनामाभो्वाद्पराय्या । नन्दन्ति देवता यओाक्ता्नान्दोति कौभितेति ।
8 अभिन्नानश कुन्तलम् |
` नेपव्याभिरुखमवलोकय ॥ आव्य यदि नेपथ्विधानमवसितं
तदा गम्यताम् । (३)
नटी प्रविष्य । अञ्न इअ ्राणबेदु अञ्जो को णिचो
अन्चिद्रौञखदु्ति । (४)
खन + आर्य इयं हि रसभावविशरोषदोचागुरोविक्रमा-
दिव्यस्य अभिरूपभयिष्ठा परिषत् अस्याश्च कालिद्ासग्रथित-
वस्तुना नवेनाभिनज्ञानशकुन्तलनामधघेयेन नाटकेनोपस्यातव्यम-
स्माभिसतत् प्रतिपा त्रमाधीयतां यल्लः। (५)
तदन्ते तत् पाठान्ते तां पटिलेत्यथेः । तदुक्तं मालतोमाधवटीकायाम् । सल धादःः
प्ठेन्रान्दौं मध्यमखरमाधरित दति। खन्रधारो नाटकोयकथाद्नद्छ चको
नटप्रधानभतः पुमान् आदति थेषः | णवद्धत्तरत्रापि। स्यत कन्तु पद्मा्ेति
क्रियया अध्याहत्तव्यया योजनोयम् | उक्तं डि नाटकीयकथाद्ननं प्रथमं येन
खच्यते | रङ्कभभि समाक्रम्य द्ूत्रारः ख उच्यते इति । तद्चनमाह
अलमिति । ` अतिविस्तरेण बाग्विस्तरातिशवेन अलं सवारणीय इत्यथः ।
वारार्थेन तीया । विस्तारो विपो व्यासः ख च शब्द्द्य विस्तर इति ।
अलं भूषणपय्धेत्निशक्तिवारणवाचकमिति चामरः ॥
(३) नेष्यति । नेपथ्यं वेशर चना । आकम्प्रवेशौ नेपथ्यमित्यमरः । अत्रं त॒
तदर्थैव्यवधानवत् स्थामं लच्छते तदभिखय यथा खात्तथावलोक्य ष्टा स ण्व
पुनराह आर्ये इति । आयं च्रे साचान नटो बोध्या उत्तरत्र नटीप्रवेशात।
नेषष्यविधानं वेश रचनं अवसितं अवसानं गतं समाप्नमिति यावल् तत तदा॥
(४) नटति । प्रविष्ड रङ्गभूभिमिति शेषः । अञ्ेत्यादि । आय्य इयमस्छि
आओआन्नापयत्वादः को नियोगोय्चु्ोयतामिति ¦ दयमस्ि अमिति शेषः । को
नियोगो निदेभो अनुष्ठीयतां मयेति शेषः । इति आन्नापयतु आय्येः ॥ |
(५) खलति । रसाः श्टक्गारादयः । भावयन्ति रसान जनयन्तीति भावा
रशाबदधर््राः । यदाद भरतः | नानाभिनयखम्बन्धान भावयन्ति रसानि-
मान् । यश्छ्मात्तश्छ्ाद्मो भावा विज्ञेया नाटकोक्गिष्िति | नथा पुराच्च नाश्च-
॥
्यथमोऽङ्कः । ५
नटी सुबिदिदष्म्यो उदाए अञ्जख्याण किञ्पि प्ररि
इद्ख्मदि । (६)
न ॥ सुखितम् ॥ अय्य कथयामि ते भताथस् । (ॐ)
अपरितोषादिदुषां न साधू मन्यं प्रयोगविज्ञानम् |
बलवदपि शिचितानामालन्यप्र्ययं चेतः ॥ (८)
शास्ते च इयोस्त॒ रतिभावयोः । समानाथेवया चात्र इयमेक्येन लच्छत
द्ति। तद्विशेषस्य तत्मरभेदख दोच्चाय॒रोरूपदेष्वि क्रमा दित्दख उच्जयिनी-
नास्य हि य्षादियं अभिद््पभयिशा पग्डतवड्ध ला | प्राप्ररहपाञ्चख्पा-
भिक्या बधमनोन्नवोरित्यमरः । परिषत् सभा तथा अखं परिषदि
कालिदासेन सथितं प्रबद्धं वस्त॒ पदार्थो यनन तत॒ तेन | भावः पदार्थो
धश्पैः स्यात सतं तच्च वस्त॒ चेति विकार्डगेष; । नवेनाविरभतेन खभि-
ज्ञानं शकुन्तलाया यन्न तदभिन्नानशकुन्तलम् तन्नामधयेन तदाख्यन नाटकेना-
पा
` ऋाभिरूपस्यातव्यश्चपासि तव्यञ्च तत्तात प्रतिपालं प्रतिव्यक्ति यन्न आधो-
सुभ
यता शत्माद्यताम् । अत्र शकुन्तलालितत्वव्युतपर्या शकुन्तलापद् तालव्यादि नत
कुन्तलप्र्रस्तिमतोति व्यत्पज्या द॒न्त्यादि | तदाह महाभारते । निच्छने तु वने ।
यस्मात् शकुन्ते परिरच्चिता | शकुन्तलेति नामास्याः इतद्चापि ततो मयेति ॥
(& नटीति । चषिदिेत्यादि । इविदितप्रयोगतया आय्य न किमपि
परिाख्ते । आय्य भवतः दछविदितप्रयोगतया सधिक्तितप्रयोगवया
किमपि त्यादिकं न परिहाद्यते छेयं खात् ॥ र
(७) लेति । सखितं मन्दहाषसहितं । ते इति सम्बन्धमालमिवक्तायां
षषी । भूताधेचिताधं । भृतं च्छादौ पिशाचादौ जन्तौ क्लीवं लिष्चिते
. इति भेदिनी ॥
(८) तभेवा्माह़ श्रापरितोषाटिति । विषां धोमतामापरितोषात् सन्तोष
ष्यन्तं प्रयो गविन्ञानं अभिनयने पयं आत्मन दूति पेषः | साधु उत्कट
न मन्ये । भशिचितानां विज्ञानं] प्रवी निषुाभिन्नविक्ननिष्णातशिशित
इत्यभरः | बलवत् ओच्छाम्येगेति पदप कतनिश्चयमपि चेतयित आनि
त अभिन्नानश कुन्तलम् |
नटी ॥ सषिनयम् । एवखेदं । अनन्तरकरणोज्जं दाणीं
अज्जो ाणबेदु । (२)
व । आय्य किमन्यदस्याः परिषदः खुतिप्रमोददेतो-
गीतात् करणौयमस्ति । (१०
नटी। अधं कदमं उण उदु अधिकरिञ्च गाडश्डं । (११)
स्व ॥ आव्य नन्विभमेव तावदचिरभ्रटत्तसुपभोगक्षमं
ग्र ष्मसमयमधि त्य गोयताम् ! सम्प्रति हि ॥ (१२)
सखसमीपे अप्रत्ययं अविश्रसनोयम् यद्धा बलवत् शिक्तितानामतीव शिचिताना-
भषि चेत आत्मनि अप्रत्ययं न विश्वासवत् । अन सामाग्येन विशेषसमथना- |,
दर्थानरन्यासो ऽलङ्कारः । तदुक्तं काव्यप्रकाशे) सामान्यं वा विशेषो वा तद्- ्
न्येन समथ्यते । यत्र सोया न्तरन्यासः साधर््येखेतरेण वेति । इयभाय्या नाम
जातिः । यदुक्त । यख्ाः पादे प्रथमे दादगमात्रास्तथा तोये खयः । अष्टा
ट्श हितीये चतुथेके पञ्चदश सार्था इति। अन्यञ्च। पद्य चत्ष्यदौ तच्च
इन्तं जातिरिति हिधा । इत्तमच्चरस ख्यातं जातिर्माल्राशता भवेदिति ॥
(€) नटति । सविनयं विनोतभावमवलब्बयति भावः। रवस्ेदभित्यादि ।
खवभिद् । आअनन्तरकरणोयभिदानीमाय्ये आन्नापयतु । रवभिदभिति खल |
रोक्तिखीकारः । अनन्तरकरणोयशत्तरकालकत्तव्यम् ॥
(१०) श्वेति । अखाः परिषदः छतिप्रमोददेतोः अव शानन्द् हेतोर्गीता-
दन्यत किं करणीयमस्ति तदेव कत्तव्यभिति भावः॥ |
(११) नटति । अधेत्यादि । अथ कतमं एनच तमधिलत्य गाखानि । चथ
ब्दः प्रञ्नद्योतकः | मङ्गलानन्तरारश्भप्रञ्कात्यष्वयो अथ इत्यमरः ।
कतर कं निर्धारणे डतमः॥
(१२) वरेति । नलर दुन्नायेः । प्रश्चावधारशातुन्ञालुनयामन्वणेनन्वित्य-
अरः । अविरप्रहत्तं सम्प्रत्यापतितम् । उपभोगचमखपभो गामिमं सौश्न-
खभयभेव तावदधिशत्य गोयताम् । योश्रपरहृत्तिं दशेयति सम्पति होति । हि
यदयात सश्मतोद्ानीं दिवसा रवभेवभिति स्लाकोयेनान्वय; # |
प्रथमोऽङ्कः । ॐ
सुभगसलिलावगाहाः पाटलसंसगंसुरभिवनवाताः।
ग्रच्छायसुलभनिद्ा दिवसा: परिणामरमखणोयाः॥(५२)
बटौ ॥ तदति गायति । (१४)
खणचभ्विख्ाड् भमरेहिं उ सुखमारकेसरसिदाइ् ।
ह ओदंसञअ्न्ति द्रमाणा पमद्ा्चो सिरीसकु समाद ॥ (१५)
खन अय्य साधु गीतम् । यदो रागापहतदित्तरत्ति-
रालिखित दरव विभाति स्तो रः । तदिदानीं कलमे मयोग
माचित्येनमाराधयामः । (१५६)
(१३) भगेति । चभगोटेतिप्रियः सलिलेष जलेष्ववगाडो मच्जनं येष
तया पाटल्द्य तत्कुञ्चमख्य सुमगय रभिः सगन्विवनवातों येष ते तथोक्ता
तथा प्रकृष्टा दाया यत्र तत प्रच्छाय तन्न सुलभा अदल्नागमा निदा येष ने
लथाभताः । तथा परिथाभे परिपाके शेषदशायाभिति यावत् रमणौया
अनोरमा दिवसाः व्तेन्त इति शेषः । द्यमार्यथाजातिः ॥ . ,
(१४) नटीति । नह तथा । स्ोकाराधेः ॥ त,
(१५) गानमाद खखेति }. चण चुम्बितानि भ्वमरैः पश्य चकुमार केशर.
शिख्ानि 1 अवतंसयन्ति दयमानाः प्रमदाः शिरोषकुञ्चमानि । च्षणं चे `
चारस्यितौ कालवि्ेषोद्धवयोः च्य इत्यमर: । तया शचकुभाराः कोमला
केशराणां किञ्जल्कानां चखा येषां तानि। खकुमारन्त कोमलमित्यमरः ।
चिरौषकच्चमानि प्रमदा युवतयो दयमानाः खदयाः सत्यः | स्मौकुमा्या-
दनतिबचयोगेनेत्यधः । अवतंसयन्ति कणपरीकुव्वन्ति पश्य | पंस्यत्तखावत-
सौ द कर्यपरोध्पि रेखर इत्यमरः । इयसद्धीधा नाम गीतिः । उका सा
पिङ्गले । पुज्द्धे उन्तद्धे भत्ता तोखत्ति अभखसभणिश्ा। सो उगगाहो
अन्तो पिङ्गलकर्दिङबदिमिचचङ्गो । पर्न्वाद्धं उन्तराद्धे माना स्तिशदिति
दभगसभयिताः | सा उद्गाथा उक्ता पिङ्गलकविरटपटिमालाङ्गा इत्यथः ॥
(१६) खतरेति । बहो विद्छने रङ्को त्यसभा रागेण खरविगेषेणापडता
(~; अभिन्नानशकुन्तलम् ।
नटो ॥ णं पट्मं च्जेब्व अज्जेण ्खत्तं अद्िख्ाणशसय-
न्तलं णाम अखव्बं णाड्यं ्रहिणोश्चदु त्ति (१७) ।
खूब ५ आन्यं सम्बगनुबो धितोऽद्ि । अस्मिन् रो खल्
विस्मतं मयैतत् कुतः (१८)
तवास्ि गोतरागेणं हारिणा प्रसभं हतः ।
एष राजेव दुष्मन्तः शार ङ्ेणातिर इसा ॥(१२)
दूति निषक्रान्तौ ।
प्रस्तावना | (२०)
चित्तटत्तिमनोडत्तियस्य स तथोक्तः सन् आलिखितदितित इव सब्यैतः सव्ये
विभाति प्रकाशते । तत तावत कतम कं प्रयोगं नाटकाभिनयमाच्रि्य
रन रङ्ग अराधयामः अलुरञ्जयामः वयमिति शषः ॥
(१७) नटीति | शभित्यादि । नल प्रथममेवाखणान्नप्रम् अभिज्ञानशकुन्तलं
नाम अपञ्च नाटकमभिनोयताभिति। नचरदुप्रञ्च। नलु शब्दो विनिखद्े॥
च॒ प्रखर इति भेदिनी | अपव्वं नवं | इति आान्नप्रभित्यन्वयः ॥
(१८) चवेति । सम्यगलुबोधितः सम्यक् सारितः । त्वयेति येषः। अख्मिन्
चे खल् अखिन् चणणव । हेठमाह कुत इति ।
(१६) तेति । अतिर हसा वेगातिशयिना शार ङ्गण म्डगेख । चातके हरिशे
चंसि शार्गः शवे लिषित्यमरः। रष राजादुष्न्त इव हारिणा मनोहारिणा
लब गोतरागेण गोतस्रोादहं प्रसभं बलात् इ तोट पड त चित्तटन्तिर खि । राज-
पचे हृताः खदूरं प्रापिताद्त्यथः | इदमादुदुभं नाम त्तम् | तदुक्त पञ्चम
घु सव्येत्र सप्रमं दिचठथयोः । षष्ठं गुर विजानीयादित्याच्टभलच्चणमिति । `
(२०) इूतोति । निषक्रान्तौ रङ्गभमेरपगतो नटीनटाविति ओषः | प्रता
बना प्रस्ततोद्धावनम् । तज्जं यथा । नटी षिद्रूषको वापि पारिपाञ्चिक एव -.
बा । सूवरधारेण सहिताः संलापं यत कव्यते । चिलेबौक्येः खकारः,
मस्तताकतेपिभिर्भियः । आखखं तत्र विन्नेयं नाम्रा प्रस्तावनापि सेति । सा चा-
लावन्ोगिताख्या । यदुक्ञ' यतक समावेशात् कार्यमन्यत् प्रसाध्यते ।
प्रयोगे खलु तजन्नेयं नाग्नावलोभितं बधेरिति । समावेशात् खादश्योद्धावनात् ।
प्रथमोऽङः । [3
चतः परविशति रथारूढः सशर चापरस्तो ख्गमदसरन् राजा सतस || (२१)
स्तः ॥ राजानं स्टग्चावलोक्य ॥ अायुषूःन् ! (२२)
लष्णसारे ददञच्चचुस्लयि चाधिज्यका््यके ।
खगानुसारिणं साक्षात् पश्चा मोव पिनाकिनम् ॥ (२३)
रजा५ दूत दूरममुना सारङ्गण वयमाज््टाः। सोऽय-
निदानौमपि (२४)
, ग्रीवाभङ्गाभिरामं सुद्धरनुपतति सखन्दने दत्तदटषि
. पच्चा्ेन ्रवि्टः शरपतनभयाद् भयसा पूव्मैकायम् ।
श्रष्पैरद्धावलीटेः खमविटतसुखम्धशरिभिः कीणंवत्मी
पश्यो गरशुतत्वाद् धियति ब्कतरं सलोकस्य प्रयाति ॥(२५)
(९१) तत इति । अदसरन् अतुमच्छन् । दतः सारथिः । दतः
चत्ता च सारथिरिव्यमरः ॥
(२२) दूत इति । कतबिदय स्यैव सारव्यौचित्यात तदुक्ति' संखतेनाह
आअयुद्मद्धिति । आयु : प्रशस्तिरस्यास्तोति श्रायष्टान् । अन् मत्छइुराणम् ।
निजित्तथकुनन्नानो हयथिच्चाविश्ारदः । सखानिभक्तो महोद्धाहः सव्वधाश्च
त्रियंवदः । चूर ठंतविद्यच् सारथिः परिकोक्तित इति ॥
(२३) शष्णसार दूति । सष्णसारे श्गविेषे तथा ज्धां रखमधिलत्य
वक्तमानं काभ्यकं धचुयख्य स तथाभ्ते । भौर ज्या शिञ्जिनी सु इत्यमरः ।
लवि च चक्षैदत् पातयन्हं गाचुखारिं ऋगमदुगच्छन्त' साक्षात प्रत्यकं
पिनाकिनं इर भिव पश्याभि । साच्तात् प्रत्य्चतल्ययोरित्यमरः।
(९४) राजेति । अशना भार ङग स्टगेष् वयं दूर माल्टा आआनोताः ।
शोध्यं खगः इदानीमपि दूरमामष्यापि एवं प्रयातोति श्लो कयेनान्ययः. ॥
(२५) पीवेति । अचुपतति पञ्चात पतति खन्द्ने रथे । शताद्गः खन्दनो
सथ इत्वमरः । सवायाः कन्दुरायाः भङ्गेन परिरच्चा अभिरामं रभणोयं
भ. #
)
ण "क १ क "त
श्यै )
1
१० अभिन्नानशकुन्तलम् ।
॥ सविद्मयस । कथमनुपतत एवमे प्रयल्नप्रे्तणीयः संटत्तोऽयं
गः । (२६)
सूतः । उद्षातिनी भूमिरिति रश्मिसंयमनात् रथसख
मन्दोभतो वेगः तेनेष खगो विप्रजष्टः संरत्तः। सम्प्रति डि
समदेशवर््ती नते दुरासदो भविग्यति । (२७)
राज्ञा । तेन डि सुच्यन्तामभौोषवः । (रट)
यथा खयात तथा छ्छः पुनः पुन दत्ता निकतिप्रा ददिर्येन सः। बथा शरस्य
वाणस्य प्रतनभयात् भयसा बद्खलेन पञ्चाद्धन देहस्य पञ्चाद्भागेन करणन
मणोषादिल्लात् तांलाप निपातः । पव्वकायं देहपव्वभाग प्रविष्टः | सम्प्र |
खोनचरखश्डयावकाश् परवेशचितलाङ्गलान्तावयव दूति भावः |, ऋद्धावलीटे- |
रइकवलितस्तथा भेण विद्रतात् व्यात्तान्खात् भ्वरशिभिः पतद्भिः शस्यर्नाल
लेः । शयं वालटणमित्यमरः । कों आकोशं बलं षन्या यस्य
स तथोक्तः सन् उदयं द्धं छृतं भम्फगति येख स तथामृतत्वात 1 उ
मरचरच्रतोदसो च्छरितासतङ्गे इत्यमरः । वियति आकारे ब्कतरं उ््थी
भवि स्ताक म्सं प्रयाति गच्छति प्श्य । दद् सग्धरा नाम उत्तम् । अल
खभावोक्तिरलङ्कारः । तदुक्तं दण्डिना । नानावस्यः पदाथानां पं साचात्
विदृखठती । खभावोक्तिश्च जातिद्धेव्याद्या सालङ्तिरिति ॥ == `
(२६) सपिख्मयभिति। विद्यसहितमाहेत्यथः। प्रयलप्रच्चयोय
सच्छराच्निरो्णोयः । संढत्तः सम्भूतः ॥
(२७) खत इति । उद्वातयन्ति परादसूललनं जनयतीत्छदवातिनौ निन्नो-
चरता । उद्कातः कथ्यते पादस्ूखलनं इति विश्ः} इति डहेतोः। रश्ि-
संयमनात् प्रपहहाकपेणात् । किरणप्रयहो रण्डी इत्यमरः । भन्दीभूतो-
व्ल्योभतः । शदाल्पापटनिभांम्या भन्दा इत्यमरः । विप्रश्टो दूरवर्ती ।
सभरत ददानोम् । सभदेशवन्ती समतलभजिवर्तौः रथ इति गेषः 1 इरासदो
इष्यापः ॥
` £ राजेनि। अभीषवः; प्रमा; अभीभः प्रहे रभ्ञावित्यभरः ॥
#
॥
प्रथमोऽङ्कः । ११
खलः । ययाज्ञापयत्याचुष्मान् ॥ इति भूयो रघवेगं छचवित्वा ॥
| अआयुष्मन् पश्च पश्य । एते हि (२६)
सुक्तेष॒ रश्मिषु निरायतपृव्वेकायाः
स्वेषामपि प्रसरतां रजसामलङुनाः ।
निष्कम्पचामरशिखा चुप्तकणेभङ्गा
धावन्ति वत्मेनि तरन्ति नु वाजिनस्ते ॥ (३०) `:
राजा॥ सहस् \+ नूनमतीत्य इरिणं हरयो वन्नेन्ते ।
यतः; (३९)
(€) खत इति । यथेत्यादि तत् क्रियते दति शेषः | इति चकौ
व्ये; । भयो रथवेगसतिश्रयेन रथमेगम् 1 सूचयित्वा खूपयित्वा ।
शते इति श्लाकोववाजिन इति विशषणम् ॥
(३०) खक्तेष्ठिति । रणश्डिष प्र्हेष सक्तेष शिधिकोद्तेष सत्यु निरायतो
॑ अतिदीषे पव्ैकायो देहप्व्येभागो येषां ते वयोक्ताः । वथा प्रसरतां सीश्र-
खभयोचितदशि्वाताहितो त्तराभिखवेगवतां } खेषां खखुरोल्यानां रजसां
पान्यूनाभपि अलद्ुा अनतिक्रमणोयाः अश्वानाखत्तराभिरुखगमनादेतेन विश-
श्येन वाताधिको वेगो द्भितः | तथा निष्कम्पा बेगाकिशयात् स्िदौभता
अमरां शिरोगतानां शिखा आअदा येषां ते। तथा च्युता अपगता
कशौनां भङ्खा अवनतयो येषां ते ऊर्खोलितकर्था इतिः यावत् } ते तब एते
कालिन चत्वार स्तरगा वत्केनि भागे धावन्ति जु किं तरन्ति वन्ते इति पण्य
पणडेति पर््ेणान्नयः । अल निष्णस्पचामरचिख्वा निभ्तो्कर््था धावन्मो
भ्टगजवा मयेव रध्या इत्यन्य पाठान्तर तत्रं आभो इति एते इत्यनयो रसा-
अञ्चस्यादनादरः | अनर खभावोक्गिरलङ्कारः | इदं वसन्ततिलकं माम
दन्तम् । तदुक्तम् । आद्यं हितीयमपि चेत् ग चेत चतर्धे यत्रां दशम
कान्त्यश्चपान्त्यमन््यम् | कामादुशाङ्कुशितकाममतक्गजन्द्र कान्ते वश्चन्ततिलकं
कवयो बदन्लोति ॥
(११) राज्ञेति । ननं निचये } गनं तकेटेय निचये इत्यमरः । वचाहि नन-
\
१२ अभिन्ञानशकुन्तलम् |
यदालोके खच रजति सहसा तद् विपुलतां
यदद्भा, विच्छिन्नं भवति छतसन्धानभिव तत् ।
प्रसल्या यद्वक्रं तदपि समरेखं नयनयो-
न॑मे द्रे किञ्चित् चणमपि न पाश्वं रथजवात् ॥ (३२)
सतः । पश्येनं व्यापा द्यम् ॥ (३३)
मवश्ट हरयो व।जिनः | यमानिलेन्द्रचन्दराकविष्णुखिं हां वाजि । शुकाहि
कपिभेकेषु इरिनेत्यमरः । हरिणं लक्ितश्गं अतोत्य अतिक्रम्य वर्तन्ते पत-
न्ति। तत्र हेतमाह यतदूति ॥
(३२) यदालोक इति ¦ यद्वस्त॒ शलोक दशने च्य मतिद्रूरतया अलसं
दृश्यमान सहसा ततच्तणणव तद्वस विपुलतां स्यलतां ब्रजति सामोष्यादिति
भावः । तथा यद्वस्त॒ अद्भा तत्वतो यथाथेत इति यावत विच्छिन्नं विच्छट्वत् ।
त्त लद्वाञ्चसा इयनित्यमरः । तत्कतसन्धानं लतसन्धीव भवति । वस्ततो
विच्छेदेध्पि वेगवशात् लग्नभिव प्रतिभातीति भावः} अनं यदङ्धं इति पाटः
कचित् दश्यते तञ्च अद्ध" मध्यभागे किंवा यन कुलाये इत्यथेदयकल्यनयापि
सङ्कतमप्रे्तमाणा वयं नसखमोचोनं विद्यः। आद्यं अन्यस्िन्नष्यंशे विच्छेद्-
वलत्यपि ताद गृबोधसम्भवाद्ईपदग्रयो गान्याग्यलात् । दितीये एकदेशं विना विच्छे-
दासम्भवात् ततपदप्रयोगखाव्याव सेकल्वाद्ध | यदपि प्रणत्या खभावेन वक्र
तदपि समरेखं रेखासटश्ं भवति रेखायाः सममिति राजदन्तादित्वात पव्व-
निपातः अन्याथत्वाट्न्यपदख गवावादेरिति खः । तथा किञ्धिदस्त॒ चण-
मपि खल्पकालमपि व्याप्य मे मम नयनयोनन्नरयो मद्रूरे न प्च वक्तेत इति
| रथजवादिति सव्वत्र सम्बध्यते । अन् प्रथमपादाथः घुरोवत्ति विषय
दितीयढतौयपाद्ारथौ पञ्चादन्तिषिषयाविति कदचित् वस्ततो हितीयदतीय-
पादाभ्यां पाञ्चस्वः वण्यते । इदं शिखरिणी नाम इत्तम् । तदुक्तम् । यद
हस्वः पञ्चः कलितकमले पञ्चयुरव स्ततो वर्णाः पञ्च प्रतिञ्कुमाराद्भिं लघवः \
ल्योन्यो चोपान्त्याः सतनुलधडो भोगस्चभगे रसेरुद्रयस्ां भवति विरतिः सा
शिखरिणोति ।
(३) दूत एति। व्याणाद्यं वध्यम् इटशभिति यावत् ।
अयमोऽद्कः। १३
राज्ञा + शरसन्धानं नाटयति ॥ (२४)
॥ जेषे भो भो राजन् अआ्रमखगोऽयं न इन्तव्यो न
इन्तव्यः । (३५)
। खतः ॥ आकण्ये अवलोक च ॥ श्ाुद्मन् अस्य॒ खल् ते वाण-
प्रातपथवत्तिनः जष्णसारस्यान्तरायौ तपखिनौ संटत्तौ । (३६)
राजा । सखभ्ध्नमम् । प्रग्टद्छयन्तामभीषवः । (३.७)
खतः । यथाज्ञापयल्याचुद्मान् ॥ इति तथा करोति ॥ (३८)
॥ ततः प्रविशति सशिष्यो मेखखानसः ॥ (३९)
बेखा॥ हस्ख्दाम्य । भो भो राजन् आखमरूगोऽयं .न
इन्तव्यो न इन्तव्यः । (४०)
(2४) राजेति शरसन्धान धुषि शरनिवेशम् |
(२५) नेपथ्य इति । भोभो इत्यादिवाक्यं नेपथ्यगत भित्यथः ।
(३६) खत इति | आकणय पर्ववोक्तवाक्य भिति शषः । अवलोक्य णन्द्ा-
सारे नेत्रं पातयिला चाह आयष्मच्निति । ते तव बाणपातस्य थरपतनख
पन्था वाणपःतपयः । पथ्यभ्यरः सेद्ति यः| तवर वक्तेत इति वाणपातपथ-
वर्तः तथाभतस्य अख ष्णसारख्य शटगस्य सम्बन्धे तपस्िनौ खलु अन्तरायौ
विष्भृतौ बा्पातनिवारकाविति यावत संषत्तौ भतौ। वि्नोऽन्तरायः प्रत्यह
इत्यमरः |
(2७) राजेति । ससम्भ्रमं सरं सम्धनभस्वरोत्यमरः । ग्टह्य न्तामास-
ष्यन्ताम् । आअभोषवः प्रहा: । रथं स्थापयेति भावः।
( (३८) खतङडति। ययत्यादौ तथा क्रियत इति शेषः) तथा करोति
अश्ररग्र्लीनाङष्य रथं स्थापयति ।
(१६) ततद्ति । सशिष्यो निजाध्याेन सङ्ितिः। उंख्ानससापसुः ।
बे श्वानसो वनेवासी वानप्रस्यञ्च तापस इति बजयन्तौ । ए
४०) वेति । उद्यम्य उन्नमय ।
१४ अभिन्नानश कुन्तलम् |
४। न खल खल् वाणः सत्रिपाल्योऽयमस्छिन
ख्दुनि खूगन्रारीरे तलराश्चाविवाग्निः।
क्र वत हरिणकानां जीवितच्चातिलोलं ४
क च निशितनिपाता वच्वसाराः शरास्तं ॥ (४१)
तदाशु छतसन्धानं प्रतिसंहर सायकम् ।
€ = ४५५
अान्ताणाय वः शस्त्रं न प्रहन्त् मनागसि ॥ (8२).
(४१) न खल्विति । द्लराश्रावग्निरिव श्टदुनि कुमारे अख्िन् स्टग-
शरीरे अयं बाणो न खल न खल सन्निपात्यो नि्ेपणोयः। खलरलुनये +¦
निप्धवाक्यालङ्कारजिन्नासाचनये खल्वित्यमरः । सम्भमादन दिरुक्तिं । तडु-
क्तम् । विवादे विख्ये इष् खेदे द्न्यावधारणे । प्रमादने सम्भ्रमे च दिख
सुक्िन दूष्यतोति । तयोम्हंषम्यं दशयति कति । अलया हरिणा हरिः
शका अल्पाश्च कण | वत खेदे क च इहरिणकानामतिलोलमतिचञ्चल लघुकार-
शापायीति यावत् | जोवितं जोवनं क च निपतन्ति ये ते निपाता अख्रभागा
दरूनोभूज्वलादीति ज्वलादित्वाखः 1. निशिता स्तोच्छोढता निपाता वेषां ते
तथा बज्चवत् सारो बल येषां ते तथोक्ताः । सारोबले स्थिरांओे चेत्यमरः ।
ते तव शरा वाणाः । कटाचिद्प्यते न तत्रोपयुक्ञा इति भावः | अत्राति
लोलजोवितवज्वसारशरयो वि्रदथयोः संबटनादिषमाख्योऽलङ्कारः ।
तदक्तं चन्द्रालोके । विषमं वण्यते यत्र॒ घटना नु खपयोरिति। इदं
मालिनो नाम दत्तम् । तदुक्तम् । प्रथसमगुरु षट्कं विद्यते यत्र कान्ते तद
च द्शमञ्चेद्तरं इादशान्त्यम् | धरणिधरत्रङ्ग यत्र दो विरामः खकवि-|
जनमनोच्रा मालिनो सा प्रसिद्धेति ॥
(४२) तदिति । तत् त्रात शतसन्धानं धलुष्याहितं सायकं शरं ।
शरे. खङ्ग च सायक इत्यमरः आशु शोधः प्रतिखंहरः उन्द्ोचय ।
लुध्राकं शस्तरमस्र मार्तानां विपन्नानां त्राणाय अनागसि निरपराधे प्राणिनि ।
पापापराधयो राग दत्ममरः। न प्रहृतं प्रहरणाय न भवति ।
|
प्रथमोऽङ्कः । १५
राजा॥ सप्रणामम् + एष प्रतिसंहृत एवं॥ इति यथोक्ते करोति (४२)
चेषा ॥ सहम् । सह शमेवेतत् पुरुवं शप्रदीपस्य भवतः । (४४)
जन््र यस्य पुरोवैशे युक्तरूपमिदं तव ।
पुतमेवंश णोपेतं चक्रबन्तिनम भ्र दि ॥ (५५)
तरोरपि हस्तख््यम्य सव्यैथा चक्रवतिनं पुत्रमाभरह्ि । (४६)
` साजा ॥ सप्रणामम् ॥ म्रतिग्टदीतं ब्राह्यमणवचः । (8७)
केखा+ राजन समिदाहरणाय प्रस्थिता वयम् । एष
चास्बमदूयरोः कणस्य कुलपतेः साधिदेवतएव शकुन्तलया अनु-
मालिनीतीरमाखमो इण्यते। न चेदन्यकार्व्यातिपातस्तदत
प्रविश्य प्रतिग्टद्यता मतिधथिसत्कारः। आपि च । (४८)
(४३) रजति । रष वाणः । प्रतिस्ूत उन्द्मो चितः | इति रव~
खक्घा। यथोक्त प्रतिसंहर ॥ ८
(४४) व्ेति। रुतत् निभेधमात्रेखेव संहितशरपरतिखूंहरग्णम् ।
पुरूवशप्रभवद्य यजाते: कनोयसः पुत्रस्य पुरूनान््नो राजरपवं शोद्धवस्छ । नरेन्द्र
दोषस्य राजङकलोच्यना ॥
(५५) जच्रेति। यद्ड पुरो" तव इदं जन युक्तरूपं अचुरूपं चस-
दशसिति यावत् । णवं गुणोपेतं ताडशगुणसम्पच्चं चक्रवतिनं साव्यभनोमं
ुनमाग्रुहि लभस्व । छन्दो भङ् प्रसक्तेः परुणन्दोऽन्र ख्वादिः। तथाच
विश्नः । प्राज्यपरागयोः । एरुः स्वल कच्पयोरिति । अन्यतर दौषौदिरपि
दश्यते तथाच मत्छपुराणम् । तच्ादेव च राजर्धेः शभ्वि्ा वाषपव्येणी ।
दुद्यद्चाणश्च परञ्च वोन् कुभारानजीजनदिति | अतएव वच्छति देवपर म-
बा्छसोति ॥
(४६) सवर ष्ति। इतरो वेषवानसभिष्यः । समथा वादृभिन्यधेः ।
सर्व्वथा हेतवादयोरिति जेदिनो ॥ 5
(४७) राजति । प्रतिष्टदीतं लच्चम् । ५ 08
(४८) बेखेति । भिधा यश्नियकाशनाभाहरश्चाय वयं ्रस्विता |
।
१६ अभिन्नञानंशकुन्तलम् ।
ध्यासलपोधनानां प्रतिहतविन्नाः क्रियाः समवलोक्व ।
ज्ञाखसि कियद्जो मे रच्तति मो्ववीकिणाङ् इति ॥ (४९)
राज्ञा॥ अपि सन्निहितोऽत्र कुलपतिः । (५०) |
वैखा ॥ इदानीमेव दुहितरं शकुन्तला मतिथिसत्कारा-
यादििश्य टेव मस्याः प्रतिकूलं शमयितुं सोमतीर्थे गतः । (५९)
गच्छामः | वत्तमाने क्रः । अविशेषणस्यास्प्द इति बद्धवचनसम् । अनु-
भालिनीतीरं भालिन्या नया लोरखख समीपे। सामोष्यार्थेटव्ययोभावः ।
शकुन्तलयेव साधिदेवतः साधिष्टाटजनः । धान्येन धनवानितिवत शकु
न्तूलयेत्यभदे दतीया। रुषोऽखाक रऽरोरूपाध्यायद्य कण तदाख्यस्य
कुलपते बे डच्छात्राध्यापकखख आच्रमो मटञ्च दश्यते । जद्यचर््यादिचत्के
मादौ चाच्रमोटस्ियाभिति रुद्रः । चेद. यदि अन्यका्येख कर्म नरस्याति-
पातोट्तिक्रमो न खात् तत. तदा अत्र आश्रमे प्रविश्य अतिथिसत्का-
रोटनिथिसपग्यां प्रतिग्टह्यताम् । उत्घाहयितुमाह अपि चेति ॥
४€) धम्या इति। तप णव धनं येषांते तपोधनास्तपख्िनस्तषां
प्रतिहता अपगता विन्ना याघ्रां तासथोक्ताः धम्यं धर्मादनपेताः क्रिया-
विहितकर्म्माखि समवलोक्य सम्यक दष्टा मोव्वयां गुणस्य यः किण सदा-
घातजनितणुष्कव्रणः । घाटा इति यख प्ररिद्विः। सोऽङ्घचिह्ध यत्र ,
स तथाभूतो मे भुजो बाहः कियदरूच्ति इति न्नाखसि अभविष्यति)
किणः शुष्काव्रणेऽपि चेति तिकाण्ड पेषः । इयमाग्यां । अत्र दितोयचतथे-
पाद्ान्तगयो्बष्वारपि ब्णयो खरुत्वभङ्गोकत्तेव्यम् । तदाह । सादस्वारञ्
दो्धोँ च विसर्गः च युर्भवेत । वेः संयोगपच्चच लघुः पाद्ान्तगोऽपिवेति ॥
(५०) राजेति । अपि प्रश्रे । गहं ससञ्चयप्रञ्शङ्कासम्धावना-
खपीत्यमरः । कुलपतिः कणः । सच्रितोऽवस्थितः॥ कुलपतिलच्छणं
यथा । इखनोनां दथसाहच् योधच्रदानादिपोषात । अध्यापयति विप्रधिः
सवे कुलपतिः ख्टत इति ॥
(५१) वेखेति । इद्हितरं शङ्खन्तलामतिथिसत्काराय अतिचिसपर्थाये
आदिश्च अस्था दहतः प्रतिकूलमनिष्कत् देवं पौगरेहिककमोदोषं ।
/
प्रथमोऽङ्कः । -१ॐ
राजा+ भवतु तामेव टृच्याभि, सा खल विदितभक्तिं मा
महषेये निवेदयिष्यति ! ( ५२ )
ते+ साधयामस्तावत् ॥ इति सशिष्यो निष्कान्तः । (५२)
` साजा च्छूत चोदयाश्वान पुण्याशरमद्शनेनात्मानं पुणौ- `
मदे । (५४)
खल यदाज्ञापयलयायुष्रान् ॥ इति भयोरथवेगं खूपयति । (५५)
राजा॥ समन्तादवलोक्य सूत अकथितोऽपि ज्ञायत एवाय-
माभोग स्तपोवनस्य । (५६)
मृतः+ कथमिव | (५७) ‡
राजञा किंन पश्यति भवान। इह हि । (५८)
` कथाचोक्तेम् । तल देवमभिव्यकतं पौरुषं पौन्यदेषिकभिति। मयित खरूय-
यनादिभिर्मिहनतं इदानीमेव सोमतोधे गतः। मव्छपुरायम्। प्रतिकूलं यदा
हेवं पौरुषेण विहन्यते । मङ्गला चारयुक्तानां नित्यशल्यान थौ लिनाभिति ॥
(५९) राजेति, भवत तदिति ेषः। तां शकुन्तलां । सेव अकुन्तलेव ।
विदितभर्जिरवगतभक्ति ममेति गेषः। महधये कर्लाय ॥
(५९) वखेति। साधयामो गच्छामः। प्रायेण ण्यन्तकः साधिगेनेः स्थाने
प्रयच्छत इति दशेनात् ॥
(५४) राजेति। चोदयप्रेरय। पुनीमहे पविलौकम्पेः ॥
(५५) शत इति। भूयः पुनः। भूयांस्तिष बह्धतरे पुनरयं त्यदोव्ययभिति
जेदिनी ॥
(५९) राजेति । समन्तात् सव्यतः, अकचितोट्पि केनापि तषोवनभिद-
भित्यनपदिष्टोटपि। ज्ञायतेदनुमौयते । आभोगः परिपीता । आभोगः षरि
परीतेत्यमरः । तपते सनिराश्ितं वनं तपोवनं तद्छ ॥
(७) सते द्ति। कथमिव किंख्छपभिति प्रश्नः ॥ =
(५८) राजेति। न पश्यति तपोवनधम्द्मानिति भेषः। डि यख्ात इह
ने एते एवभेव भिति श्लो कयेन्वयः ॥
। ।
श्ट अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
नीवाराः शुककोटराभेकमुखभ्बष्टा सरूणामधः
प्रज्लिग्धाः कचिदिङ्कदीफलभिदः व्यन्त एवोपलाः ।
विश्वासोपगमादभिन्नगतयः शब्दं सहन्ते खगा
सोयाधारपथाखु वल्कलशिखा निष्यन्द्रेखाद्धिताः। (५६)
अपि च! (६०)
कुलयाग्धयेभिः पवनचपलैः शाष्िनो धौतम्ला
भिन्नो रागः किशलयरुचा माज्यधूमो गमेन ।
एते चार्व्वाुपवनभवि च्छित्रदभौड्करायां
„ नष्टाशङ्का हरिणशिशवो मन्दमन्दं चरन्ति ॥ (६९)
(५९) नोवारा इति। तद्छणां इच्ाणामधो अखधरस्दमिन् नीवारा लख
धान्यानि कानां पक्चिविशेषाणां ये कोटराभेकाः कोटरस्य शावका स्तेषां
खेभ्यो श्चष्टा विगलिता दृश्यन्त इति शेषः। तपख्िभिरेवानायासिकतया
नीवारा उश्षन्ते । कचिदुपलाः प्रस्तरा इङ््दया स्तापसतरोः फलानि भिटन्तीति `
इङ्कदोफलभिदः सूच्यन्ते अन॒मोयन्ते यतः प्रच्छिग्धा सतेलवन्तः। इङ्कदोतापस-
तस्रि त्यक्ते स्तपोवनानमानम् । विश्वासोपगमा टाज्न््मविश्चासलाभावते म्टगा
अभिन्ना विगेष मप्राप्रायथाप्र्व विद्यमाना इति यावत् गतयो वेषौ ते तथोक्ता
सन्तः शब्दं रथघ्वनिं सन्ते असम्भृमं श्ट खन्ति । विच्रब्धग्टगसञ्चारा दहिंसान्ः
मानान्तपोवनानुमानम् । तथा तोयाधार णां जलाशयानां पन्थानश्च वल्कलानां
परिह्िततरुत्वचां शिखानाञ्च निष्यन्देन जलधारया रेखाङ्धिताः सरेखा
दणश्यन्त इति शेषः, रतेन सख्खातोत्तीणतापसगति दर्भिंता। इदं शादूल-
विक्रोडितं नाम उत्तम् । तदुक्तम् । अद्याश्चेद्ग्रव स्यः प्रियतमे षष्ठ खलथा
चाष्टमः सन्त्येकादशत स्तय स्तदनुचेदष्टादशाद्यौततः । मात्तेण्डे मुनिभिश्च यत
विरतिः पर्णोन्दविम्बानने तदन्तं प्रवदन्ति काव्यरसिकाः थादूलविक्रौड्ति भिति॥
( ६० ) मन्तव्यञ्चोपपत्तिभि रि त्यभिधाना दन्यदपि दशचिद्माडह अपि-
चेति अन्यद्धेत्यर्थंः॥
(६१) ल्दाभ्भो भिरिति) पवन चपले वीयुनातरङ्कितेः कल्यानं सनिः
| #
५" सक्त्य
ण का क 4.“ 7.
१
1
५
त
` अवमोऽङ्कः॥ ` १९
भूतः ॥ सव्वेसुपपन्नम् । (६२)
राजा ॥ स्तोकमन्तरं गत्वा + आच्रमोपरोधो माभूत्, तदि
डेव रथं स्थापय यावदवतरामि । (६३)
सूतः॥ ताः प्रग्रहाः, अवतरत्वायुष्मान् । (६४)
राजा ॥ अवतोख्ं आतान मवलोक्य च+ द्टूत ! विनोतवेओेन प्रवे्ट- `
व्यानि तपोवनानि तदिमानि ताव दृष्टद्यन्ता माभरणानि
धनुख ॥ इति मूतद्छापेयति । (६५)
माल्यसरिता मम्भोभिः सकिलेः शाखिन ख्डोरमूमीरहा धौतमूलाः प्रचाचित-
पदो भवन्तीति शेषः। कल्याल्या लिमा सरिदित्यमरः। तथाविधजल
प्राच्य स्तपोवन एव जलनिगमाय कल्पन्त इति भावः। तथा अज्य इत
विषो धमोद्गमेन कि्लयरचां पद्धवप्रभानां रागो रक्तिमा भिन्नो भेदगतः।
रागः क्ञोशादिके रक्ते मात्सयं लोद्ितादिष्विति शाश्वतः, तथा एते इरिण-
शिशवो गश्ावकाख्च नटाशङ्गा अजन््ाप्राप्रपोडनतया निर्भोकाः सन्त
छिन्नो खनिभिः लत्तो दभौङ्रः कुशाङ्करो यद्ां सा तथोक्ञायाखपवनभवि
अन्व गस्छमाकं समोपे मन्दमन्दं खोर खेर चरन्ति। पव्येव ब्टगाणा मनत
ज्गशिश्रनां यथापब्येगतिरद्भिंतेत्वपौनरक्यम्। इटः मन्दाक्रान्ता नाम
उत्तम् । तदुक्तम् । चत्वारः प्राक् स्तन रुरवो दौ टगेकादशै चेन्खौ वणा
तदन कुञ्चमामोदिनि इद शान्त्यौ । तदञ्खान््यौ यमर सहे यत्र कान्ते विरामो
मन्द् क्रान्तां प्रबलकवय स्तन्वि तां सगिरन्ते॥
(६२) सृत इति । उपपद्नं युक्तम् ॥
(६२) राकेति । स्लोकमल्पम् । स्लोकाल्पखह्लकाः श्लच्छभित्यमरः। अन्तरं
तपोवनाभ्यन्तरम् । अश्रमोपरोध आश्रमपीडा । यावदवतरामि अवतरण-
= नी
पर््यन्लमित्यधः ^ ; #
(६४) सूत इति। प्रह्य अश्रच्छवः। वागडोर इति प्रशिङ्गाः | तना
सेटश्रादिरण्डौ प्रसादकः प्रयद्धोटपि चेत्यमरः ॥
(५५) राजेति । भिनीतनेशेन शभ्यनेषेन अन् सतैशेनेति यावत् । परनेष्ट
चै
च
॥
।
२० अभिन्नानशकुन्तलम् ।
सतः ॥ ग्टह्वाति । (६६)
राजा। यावदाखमवासिनः प्रतल्यवेच्छ निवन्तिये तावदादर
शृ्टा; क्रियन्तां वाजिनः । (६ 9)
सृतः। यथाज्ञापयल्याचुष्ान् ॥ इति निष्कान्तः । (ई)
राजा॥ परिक्रम्यावलोक्य च। दूद्माखमपटं तावत् प्रविः
शामि ॥ (६९) प्रविश्य प्रवे्टकेन निमित्तं सचयितवा॥ आये (9०).
शान्त भिद् माखमपट् सफरति च बाधः कुतः फलमिहास्य ।
अथवा भवितव्यानां दवाराणि भवन्ति सव्वत (७९)
व्यानि गम्यानि । आभरणानि किरोटङ्ण्डलादोनि। सृतस्येति सम्बन्धमा ल-
विवच्चायां षष्ठो ॥ न
(६६) सत इति, ग्टह्भाति आभरणादीनोति शेषः ॥
(६७) राज्ञेति । यावत् याव ताकालेन । प्रत्यवेच्छ तत््वावधारशेनाव लोक्य +
निवत्तिष्य प्रत्यागमिष्यामि। तावत् तं कालंव्याष्य। आदूंषट्ाः आदूौणि
शष्टस्यवस्वपसारगो नोश्रापगमात शोतलानि शछठानि येषां ते तथोक्ता
(ईट) मत इति, सुगमम् ॥
(६€ ) राज्ञेति । परिक्रम्य इतस्ततः सञ्चय । आश्रमपदं अच्रमस्यानम् ।
पद व्यवसितिव्राणशस्थानलन््यां िवस्तष्वित्यमरः। तावत् तदा ॥ ।
(७७ ) प्रविश्यति । प्रवेष्टकेन बाद्ना। भजबाडइप्रबेष्टोटोरित्यमरः)।
निमित्त शुभलच्तणम् ! स्पन्द्नमभिति यावत । निभित्तं हेतलच्चणोरित्यमरः।
सूचयित्वा रूपयित्वा । अये इति सम्भे, अये क्रोधे विषादे च सभ्भमे स्मर
शोपिचेति मेदिनी ॥
(9१) शान्तमिति । इद् माञ्रमपद् माश्रमस्थानं शान्तं शान्तिरसाश्रयं नत्वा-
दिरसाञ्नयभिति भावः, बाह्द्तिणोभुजश्च स्फुरति स्यन्दते इह आखभे
कुतोद्ेतो रख दक्िणावाङस्फुरनख फलं स्तोलाभरूपं स्यात। यथाचोक्त म्तः
सागरे । वाभेतरभजस्पन्दो वरस्वोलाभसचक इति सम्धावनामपि दशयति
अधर्वेति | भवितव्याना मवश्यम्भाविना मथना स्त्र दवाराणि अपतनोपाया
भवन्ति सन्ति । भवतिरलाम्ति समानार्थौ न ला्तणिकः) दयमाखौ जाति)
/
॥* ` क्क कृ्कव्कानक क +.
प्रथमोऽङ्कः । २१
नषे, इटो इटो पि्सद्ी ओ (०२)
राजञा कशं द्वा + खये दक्छिणेन टच्तवाटिका मालाप द्व
श्रयते यावद्त गच्छामि (७३)
परिक्रम्यावलोक्य च अये एतासपस्विकन्यकाः स्वप्रमानानु- ˆ`
कूपेः सेचनघटे वलपादपेभ्यः पयो दातु मित एवाभि
वन्तन्ते (७४)
निरू + अहो मधुरमासां दशनम् (७५)
श्ान्तदुलभभमिदं वपु राखमवासिनो यदि जनस्य ।
दूरता: खल गुणे रुट्यानलता वनलताभिः ॥ (9६)
(७२) नेपथ्य इति, इद इत्यादि। इतद्तः प्रियसख्यौ। इतष्त
अदखामस्यां दिगि वो्यायां दिवचनम् । आ गच्छतमिति शेषः ॥
(३) राजेति । कणं दक्वा श्रोतं कणं नियोज्य । अये इति सम्भमे ट्ि-
श्यां दिशति दचिणेन। वंनोपीति दकचिणशन्द्ात् सप्रम्याणनः। उच्चः
वाटिकाशपवनम्। धिक्समयेत्येन प्रत्ययान्तेन दितीया। अमात्यगणिका-
जेद्धोपवने उच्चवाटिका इत्यमरोक्ग खुपलक्षणम् । अलाप आभाषणम् ।
स्यादाभाषण मालाप दत्यमरः। यावदवधारणे । यावत्तावञ्च साक ट्वधौ
मागे व्वधारणै इत्यमरः अलं ठच्चवाटिकां दिन ॥
(७४) परि क्रम्येति । परिक्रम्य सञ्चखय। दशनोपजातसम्भधमाद्ये इति,
चखप्रमाणब्य खाङतोना मल्पाल्पभावद्य अनूरूपं ग्य रल्याल्पे रिति यावत
चेचनधट खलरूसेकाधकलतेः । बालपादपेभ्यः अनुङ्तरुभ्यः। इतोट्त्र । यभि
वक्तेन्ते खायान्ति॥
(७4) निक्ष्येति। निरूप्य सविशेषावलोकनादिचाय्य । अहो विश्छमये।
अद्धो दो च विद्य इत्यमरः । ऋसा कन्यकानां दनं मधर प्रियं। रसवत
खवादु प्रियेषमधुरोट्न्यवदिति विज्जः॥
(७९) -शद्धान्तेति । आश्रमवासिनो वनवासिनो जनद्य इदं वपुः शरीरं
यदि शुद्धान्तेष पराश! मन्तःपुरेषु दुरवभं इलंभोपमम् । अहृष्टप्ूवतयादीदग्
गर
। 8३. नन > क त कैः चः न रे ऋ. +
ररे अभिन्ञानगशकुन्तलम् ।
यावदेता ज्चछाया सिमा माखिल्य प्रतिप्लयामि॥ इति विलो
कयन स्थितः ॥ (७)
॥ ततः प्रविशति यथोक्तव्यापारा सह सखीभ्यां शकुन्तला । (७८)
रका हला सजन्तले तन्तोवि तादकखस्य् अस्यममरक्व्ा
पिञ्दरान्ि तङ्खेभि, जेण णोमालिखा-कुसुम-परिपेलबाबि
तुमं एदाणं आलंबालपरिऊरणे निउन्ता | (७६)
शकु । हला अणद्छूए ण केवलं ताद्य शिओोखो ममाबि
एदेसुं सहोखरसिणेहो । इतिच सेचनं नाटयति । (८०)
सूपस्येति भावः। च्ल्यगारं भूभुजामन्तःपुर खाद्वरोधनम्। शुद्धान्तञ्चाव-
सोधश्चेत्यमरः। तदा खल्ववश्यभेव उद्यानख न्टपोपवनस्य लता यल्लतो
वर्का दति भावः। युमानाक्रोड उद्यानं रान्तः साधारणं वनभित्यमरः ।
वनलताभि रसम्भ्ताभिरुणेः सतैन्दव्यीदिभि द्विरीगताः पराजिताः अत
निदर्नालङ्खारः। लच्तणन्त वच्छते । इयमाय्यौ ॥
(७७) यावदिति । णतास्तपख्िकन्यकाः। प्रतिपालयानि प्रतीके ॥
(७८) तत इूति। ततस्त्छ्ात् परम्। यधोक्घव्यापारा सेचनधटं
बह्न्ती ॥
(७€) रुकेति। णका शकुन्तलासलख्योरिति शओेषः। इहलेत्यादि। अयि
शकुन्तले त्वत्तोध्पि तातकरस्य आश्रमदक्ताः प्रियतरा इति तर्कीयाभियेन
नवमालिकाकुस्चमपरिपेलवापि त्वम् णतेषा मालवालपरिपूरणे नियुक्ता । त्वत्त
इति युश्रच्छनब्दात् पञ्चम्यास्लस एकलतवार्थखहणात् तदादेशः । त्वामपेच्छेत्यथैः ।
येन तातकखेन । नवेति, नवमालिकाया नवमद्धिकायाः कुञ्चमवत परिपेल-
वापि स्ुकुमारापि । पेलवं कोमल भिति लिकाण्डगेषः । एतेषां पादपानाम् ।
अलवालानां मूलगतपरि खानाम् । परिपरयो तोयेरिति शेषः। हण्डे इच्च
इलाह्धानं नोचं चेटीं सखीग्रतोति नाख्योक्ञामरः ॥
(८९) शकु इति। इलेत्यादि अयि अनसये न केवलं तातस्य नियोगो
ममाण्येतेष सहोदर द्देहः। निबोग आदेशः सेकप्रवन्तक दति ओषः; एतेष
।
{
+ व
प्रथमोऽङ्कः । २३
दितोया । सहि सञन्तले उट्अं लभ्थिटा एदे गिद्धा्ाल-
कुसुमदाइणो अस्यममसक्डखा । दाणिं अदिकन्तकुसुमसमएवि
सक्ठके सिद्ध्या, तेण अणदिसन्धिरुरुओो धम्यो भविद्टि | (८१)
शङ + इला पिख्रम्बदे रमणिज्जं मन्तेसि ॥ इतिभूयो च्चसेचनं
नाटयति ॥ (८)
राजा + निष्येखये आत्मगतम् । कथ मियं सा करदुहिता शकु-
-ज्तला । (र३)
रविच्छयं । अहो असाधुदर्शो खल् भगवान् करः । य इमा:
माचमधन््ं नियुङ । (८8)
धादे मम एकतपोवनगसम्भूततया संोदरवत् द्दे्ोटपि सेकप्रवत्तकः ।
नाटयति नाटेयन दशयति ॥
(८१) हदितीयेति । दितोया सखोत्यधः। सह्ोत्यादि। सखि शकुन्ते
उदकं चन्धिता रते योश्नकालकृञ्चमद्ायिन अाश्रमटच्चा इटानो मतिक्रान्त-
कञचमसमयानपि इच्चान सिञ्चाम स्तेन अनभिसन्विुर्को धर्म्मो भविष्यति ।
लभ्धिताः प्रापिताः। अतीति अतिक्रान्तोटतिवाहितः कुञ्चमानां पुष्पाणां
समयो चे स्तान। तेन सेकेन, आअनभिसखििगरुकः अनभिसज्िना प्रयोजनो
हेाभाषेन शुक महान रसमेति चान्यवदिति विश्वः । धर्मः च्ेयः। यदाह
हारीतः 1 यच्च सोपधं ददाति अन्य खावित मल्यफलमिति ¦ सोपधं प्रतिलाभे-
चछयाङतस् । तथाच नारदः पावेभ्यो टोयते नित्य मनपेच्छ प्रयोजनं । केवलं
धनयीदुद्धयात्त धभ्पदानं तडुच्यत इति ॥
(८२) शकर इति । इत्यादि । अयि प्रियंवदे रमणीयं मन्यसे रम
सोयमिति क्रियाविेषणं । मन्यते काय्यमवधारयसि । भूयः पुनः ॥
(८) राजेति । निर्ध निरीच्छ। निष्वयीनन्त निष्यैनं दभेनालोकने-
चऋशभित्यमरः) अाक्मगत मनतिख्यदटम्। सा तापसाभ्या मभिदह्िता।.
(८४) सविश्धयभिति। भगवान् माहात्यवान् । भगं चरीकाममाहइातक्य-
बोखेयलाककोत्तिष्वित्यमरः । कण्छो सनि रसाधुदर्भी चाङ्ताद्ेषी खवा
२४ अभिनज्ञानशकुन्तलम् ।
इटं किलाव्याजमनोहरः वपु-
स्तपः क्तमं साधयितुं य इच्छति ।
ध्रवं स नौलोत्पलपव्रधारया
शमोलतां च्छेत्तरषिव्य वस्यति ॥ (८५)
| भवतु | पादपान्तरित एव विश्वस्ता तावदेनां पश्यामि ॥
इति तथा करोति। (८६)
श्कु। इत्ता अनख्ूए अदिपिणशद्धेण वक्कलेण पिखम्बदाए
दढं पीडदाद्ि ता सिदिलेहि दाव णं | (८७)
वाद्धक्यात् साधु खष्ठन पश्यतीति असाधुदर्थौ। यः कण्व इमां रमणोयाङतिं
बालां अखमधम्म्र तापसब्रते नियडक्ते प्रेरयति ।
(८५) इदमिति । अव्याजेन छद्मना विना अच्छलेनेति यावत मनोहरतीति
अव्याजमनोहर मलब्िमशोभासम्पन्नमिति यावत। कपटोस्ीव्याजदभ्भोष-
धयन्द्वद्मकंतने इत्यमरः । इट् वपुः शरीरं कम्मे, तपःक्तमं तपः क्ेथं साधयितुं
निष्मादयितं इषि रि च्छति वाञ्छति । स ध्रुवं निञ्ितम्। भ्रुवोभभेदे क्लवन्त
निञ्खिते श्रते लिष्िव्यमरः। नीलोत््पलप्रस्य इन्दीवरदलस्य धारया
निशितश्छखेन । खङ्धाटोनाञ्च निशितस्चखे धारा प्रकोच्यैत इति विश्वः । शमी-
लतां लताकारां शमीं द्ेत्तु व्यवखति निश्िनोति। अन तादशवपुषा तषः-
कमसाधनेच्छा नोलोत्मलपत्रधारया शमीलताच्छदनेन्छेवेति विम्बप्रतिषिम्ब-
भावपय्यवसानात निटभनालङ्ारः। साचात्र सम्भवद्स्तसम्बन्धनिबन्धना ।
तदुक्तं दपणे। सम्परवन् वस्त सम्बन्धो टसम्भवन् वापि कुत्रचित् । यत्न विभ्बानु-
'विम्बत्वं बोधयेत् सा निदभेनेति। ददं वंशस्थविलं नाम ठन्तं। तदुक्तम् ।
उपेन्द्रवच्ाचरणेष सन्तिचे दुपान्तवण लघवः सता यदि मदो्खसद्भ्चजित-
कामकाम्प्रके वट्न्ति वंशस्थविलं बधास्तदेति। उपेन्द्रवज्रा प्रदभेनोया।
(२६) भवल्विति । पादपान्तरित स्तर्व्यवह्हितावयवः। विश्वतां मद
दभनाच्निच्ल॑नल्ेन प्रत्ययवतीं। येन निरवशेषं विच्रम्भकथालापं ओरोष्थामीति-
भावः ।
(८७) शक इति। इलेत्यादि। अयि अनस्य अतिपिनद्धेन वल्कलेन
क का "क क क १ प श) `
व.
शी १ वक ~ = न क्क ककण नका ४
1
४ द ~ 9;
प्रथमोऽङ्कः । २५
अन शिथिलयति । (द्ट)
त्रियं ॥ सहासं + रए्ल्य दाव पञओोहरविलषारहेतुञ्रं अन्तणो
जोव्वणारम्ं उवालहस्प | (८६)
राजा स्य गिय माह | (२०)
इद् मुपहितद्च्छग्रस्यिना स्कन्धदेशे
स्लनबुगपरिणाहाच्छादिना वल्कलेन ।
॥ वषु रभिनव मस्याः पुष्यति खां न शोभां
कसम भिव पिनद्खं पार्डपतोदरेण ॥ (< १)
~ --- -- ----- ®
प्रियंबदया इटं पीडिता तत् गिथिलव तावदेनम् । प्रियंवदया अतिषिन-
केन अतिवद्धेन वल्ककेन ददं बलवत् पौडिताख्छि पोड़ां चभ्भिताख्ि। तत्
लस्छ्मात् एनं वल्कलं शिथिलय शिथिलं कुर् । लेःखत्या द्याने भिरिति जिः।
` (सू) चनेति । गमम् ।
(८&) त्रियभिति । ण्लयेति ¦ अन्न तावत पयोधरविस्तारदेदक मात्मनो
यौवनारम्भ छषालभस्व । अल जन्धनख दृढीभावे । पयोधरयो खलनयो र्विस्तार-
हतं उद्विरेव मात्मनो यौवनारम्धं यौवनोपक्रमं उपालभस्व दु्ैचनोयतां
प्रापय । इरववीदः सख्यादपालम्भ इति जटाधरः ॥
(€ ०) रालेति। सम्यक सत्यम्! सन्ये तथ्य तं सम्य मित्यमरः। दूयं
भियंवदा। अभिनवयौवनेचेय मिति भावः॥
(€ १) नन् त्रियंबदावचना दिदानी भेवाखा यौवनानुभवो जायते कथंस
स्वत ख प्राङ्नासो दित्यत आह इदभिति। खन्धदेणे उपहितो दत्तः मच्छ
स्रन्थियेख्छसतेन। तथा स्तनयुग यः परिणाहो विशालता । परिणाहो
विश्ाकतेव्यमरः। तदाच्छादिना वल्कलेन तस्विणेयत्वचा हेतना असयाः
शकुन्तलाया इट् सभिनवं नवीनं वपुः शरोर पाश्ड्ुपत्राणां परिशतदलाना
चदेरेश गर्भेण पिनद्धं बद्धम् असम्यग् टटभिति वावत् । कुश्चमं दुष्य भिव
च्छा मालीयाम् ) सख विष्वाकीय इत्यमरः । शोभां कान्तिं न पुष्यति न
विभक्ति) तथाच वल्वत्ता्छब्नरेहतवा न दद्टिभानेयोव . ताङूणयानभषः
-
२६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
अथवा काम मननुरूप मघ्यस्या वपुषो वल्कलं नपुन रलङ्ार-
श्रियं न पुष्यति | कुतः । (६२)
सरसिज मनुविद्धं गेवलेनापि रम्यं
मलिन मपि हिमांभो लौच्य लच्छी तनोति ।
इय मधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी
किमिवहि मधुराणां मर्डनं नाती नाम् ॥ (६३)
प्रागासोत् प्रियंवदोक्तो स्त विशेषाभिनिवेशात सम्यगवगम्यत इति भावः।
अत्नोपमालङ्ारः। यदुक्त चन्द्रालोके, उपमा यत्र साटश्यलच्छो.सुल्लसति
इयपेरिति। इट् मालिनौटत्तम् ॥
(९२) यौवनाकष्टमानसतया जनितानुरागः युनषैत्ककेनेवाख्याः शोभां
समययते अथवेति । अस्याः शकुन्तलाया वपुषः शरीर ख्य । अननु रूप मयोग्य
मपि वल्कलं पुन रलङडूमरख्िय माभरयशोभाम् । ओवंशरचना शोभेति
विश्वः। कामं प्रव्यप्नंन पुव्यति न विभत्तिनणवंन। दौ नजौ प्रत मधं
गमयत इति न्यायात पुव्यत्ेनेत्यथः\ कामं प्रकामं पय्यप्र भित्यमरः।
(€) सरसीति। शेवलेन शेवालेनामि अनविद्धं सम्पक्तं सरसिजं कमलं
रम्य मनोन्नम् । एब हिमांशो खन्द्रख मलिन मपि लच्छ चिह्वम् । चिह्ध लच्छ
च लच्छण मित्यमरः लच्छों शोभां तनोति विस्तारयति । शोभा सम्य्ति
द्माच्च लच्डीः चरोरिव दश्यत इति थाञ्चतः। तद्ध दिवं तन्वी कशाङ्गो थक
न्तला वल्कलेनापि अधि कमनोन्ना अतिमनोरमा भवतीति गेषः। हि यद््मात
मधुराणां सब्बजन याणा मालतोना मवयवानां सम्बन्धे किं बस्तर मण्डनं विभू-
षा भिवन अपितु सब्येभेष खादित्यधैः। परिष्कारो विभषणम् | मख्डन-
च्चेत्यमरः। अतर पू्बाद्धं उभयव्रे वोपमानोपनेययो रेकखापि सौन्दय्ैप-
साधारणधम्प्ख वाक्यभेदेन थक् निर्हशात् प्रतिवस्ूषमालङ्कारः। यद्क्घम्
दर्पे । प्रतिवल्लूषमा सा खय द्ाक्ययो गेम्यसाम्ययोः । एकोपि धम्प्ः सामान्यो
यन निदिंश्यते ्यगिति। अन्त्यचरये लर्थौन्तरन्यास इ्य्थीलङ्कार इयनिर-
भे सम्बन्धात् संखटष्टिः, यदुक्तं प्रकाये। चेष्टा संदष्ट रेतेषां भेदेनैकल या
श्छितिरिनि।
।
।
।
प्रथमोऽङ्कः । २७ |
अपिच | (२४)
किन मपि खूगाच्या वल्कलं कान्तरूषं
न मनसि रुचिभङ् खल्प मप्याद्धाति |
विकचसरसिजायाः सोकनिग्डक्तकण्ठम्
निजमिव कमलिन्याः ककशं ठटन्तजालं ॥ (६५)
ङ ॥ अखतोवलोक्य। सहोओ एस वादेरिदपन्नवाङ्लीहि
किञ्पि वाहरेदि विमं च्अरुक्ड ग्रो ता जाव शं सम््ावेमि ॥
इति तथा करोति । (€ ६)
भ्रियं\ इता सन्तते इधञ्जेव्व मुद्धत्त खं चिद | (2.७),
(€४) आअपिचेति । अन्यङ्धेत्यथैः ।
(€) कटिनभिति। च्टगद्धेवाचिणो यखाः सा स्टगाच्तो। सकथ्यच्छषः
श्वद्के इति षः । भिच्वादौप। तद्याः शकुन्तलायाः कठिनमपि कान्तद्पं
सविर करसम्बन्येन सचिराकार वल्कलं विकचं प्रस्फटितं सरसिजं पद्मं यसा
सा तथोक्गाया कमलिन्याः पद्मलतायाः स्तोक मल्यं निक्त स्त्यक्तसंयोगस्तोय- `
स्येति गेषः। कण्डः खाधोभागो यख तत तथोक्तम् । निमुक् स्त्यक्रसंयोग `
अक्कञ्चकभोगिनीति भेदिन । निजं खीयम्। खक नित्ये निजं लिष्वित्यमरः।
कर्कीं कठिनं ठन्तजालं इन्तसमद द्व। जालं समह आनाय इत्यमरः ।
मनसि खल्य किञ्चिदपि रूचिभङ्क मन्ुरागच्चति नादधाति न जनयति,
अत्रो पमालङूारः।
(९.4) कं इवि। आखतः पुरवः ख्यात् पुरः पुरतोट्खत इत्यमरः।
सहीथो इत्यादि सख्यो रष वातेरितपङ्वाङ्कलोभि -4 किमपि व्याहरतीव
मां चूतडच्चः। तद्यावदेनं सम्भावयानि। वातेति । वातेन वायना ईरिताः ।
कल्पिताः पट्ववा एवाङ्ृ्य स्ताभिः। खल कम्पगत्यो रिति कविकल्यद् मः ।
व्याद्धरतीव वक्तोव। व्याहार खज्जिरित्यमरः तत तश्छ्मात। याव दषधार
शाः । सम्भावयामि बद्कमन्वि । तथा करोति ब्कमानं करोति। `
(९.७) प्रियमिति । इचेत्यादि । अयि धकृनते इदेव शकत्तं ति । सहत
रट अभिन्नानशकुन्तलम् ।
शक । किं शिमित्तं॥ (८)
भियं॥ तए समौबह्टिदाए लद्ासनाधो विग्र अश्रं चअ
रुक्ख ग्रो पडडिहादि (२६)
गकु॥ अटो ज्जेव्व तुमं पिखम्बदत्ति भणोञसि | (१००)
राजा॥ अवितथ माह भ्रिरयंवद्ा | तथा्यस्याः । (१०९)
अधरः किसलयरागः कोमलविटपानुकारिणौ बा ।
कुसुम भिव लोभनोयं यौवन मङ्गेष सन्नञ्म् ॥ (१०)
अन॥ हला सजन्तले इखं सञ्म्बरबहइ सह्रारख तुए
ै
(<स) शकु इति। किंशिमिन्त। किंनिभित्तः। किमयं तिछठामोत्यघ्ः।
(< €.) प्रियभिति। तन्न दूत्यादि। त्वया समोपस्थितया लतासनाथ द्व अयं
चूतटच्तः प्रतिभाति) लतासनाथ लतायुगाः। सनाथश्ब्दो युक्ता्टन्यल्रापि
श्रयते यथा वासवद्न्तायाम् । उत् फल्चकमलसनाथमिव गगनतलं कुब्बेता इति
तथा नरवाद्धनट्त्त दव प्रियङ्गश्यामासनाय इत्यादि । प्रतिभाति प्रकाशते ।
(1०२) शकृ द्ति। अट इन्यादि । अतएव प्रियंवदेति भ्यस्े। भग्यसे `
लोकेरभिधी यसे ।
(१०१) रजेति। अवितथं सन्यम्। वितथं लन्धतं वच इत्यमरः)
तदेवो पपाद यित माद तथाह्ीति। हि यस्मात अद्याः शकरन्तलाया स्तथा
लतायाद्व। अनन्तरं श्लोकोयवाक्यान्वयः।
(१०२) अधर दूति। अधरो दन्तच्छदः किसलयवत् पञ्ञववत् रागो
लौहित्यं यख स तथोक्तः । पल्लवोटम्ल्ो किसलय भित्यमरः। तथा बाड कोम-
लविटपयोः च्चकुमारशाखयो रनुकारिणौ सदृशौ । विटपो न स्तिया खलभ्ब-
शाखो विस्तारपल्ञव दरति मदिनी । तथा लोभनीयं यौषनं कुञ्चम भिवाङ्गष
सद्द सम्बङ्गम् ) अत्रो पभालङ्कारः। तदुक्तं दर्डिना। यथाकथञ्चित् सादण्टं
यंत्रोद्धेतं पतोवते। उप्रमा नाम सेति। आयाजाति रियम् ॥
+
प्रथमोऽङ्कः । २९
किदषामदेखरा बशदोसिणो ति णोमालिख्ा णं विसुमरि-
दासि | (१०३)
शकृ ॥ तदो अन्ताणम्पि विसुमरि द्धं | (१५०४)
लताखूपेत्य अवलोक्य च + इला रमणीओ क्ख कालो इमस्प्
पाद्बभि्णस्र रदिअररो सब्बन्तो जेण नवकुसुमजोव्वणा
णोमालिखा अपि बद्छफलद्ाए उअभोञ्रक्ठमो सहञ्रारो।
इति पश्यन्ती तिति । (१०५)
(१०३) अनेति । चेत्यादि । अयि शकुन्तले इयं खयम्बरवधूः सहकारस्य |
त्वया छतनामधेया वन तोषिणोति नवमालिका णनां विख्छतासि। सहकार
द्यातिसौरभरसालस्य । रसालोग्सौौ सहकारोटतिसौरभ इत्यमरः खयम्बर-
बधः खयं ताश्लेषण पललोव । बधृःखुषानवो दस्तोभाग्येशक्काङ्गनाचचचेति
किश्वः। त्वया वनतोषिणोति शतं नामधेयं नाम यस्याः सा द्यं नवमालिका
नवभमद्धिक्षा। एनां नवमालिकाम् । विष्द्मतेति ्नानादत्वाइन्तेमाने क्ताः । जलं
ष्टोटेव इतिवत कचिदन्यतोपि करि ज्ञो वक्तव्यः यदा चिच्चमरिदेति
परा ङतत्वाद्ाच्यापभ्वेणो न दोषाय संस्कतेन ठ विच्छ्मरसोति व्याख्यातव्यम् ॥
(१०४) शक्रं इ्ति। तदो इन्यादि। वदात्लान मपि व्द््िरिष्यानि। तदा,
यदि वनतोषिशीं विद्छ्मरिष्धामीत्यथैः ॥ |
(१०५) लताभिति । लतां वनतोषिशोम् । उपेत्य ऊषगम्य । इलेत्यादि ।
अयि अनसूये रमणोयः खलु कालोख् पादपभिथनख्य इतिकरः संहत्तः। येन
दयं नवकुञ्चमयौवना नवमालिका अयमपि बह्धफलतयो उपभोगच्मः सडह
कारः । अल्ल पाद्पशब्द्ः पादेन मलेन पिवति रसानाकषतीति ब्यृतपन्या
इचलतासाधारन्या। यौगिको नत योगरूढ स्तसूपरः। अस्य पादपभिष्टुनस्य
पादपयुगलद्छ पादपदम्पन्यो रिन्यपि व्यज्यते । भिशुनं दम्यतो युगे इति विञ्रः।
स्भणोयो मनोरमो रतिकरो लोकाना मनेरागकरः पश्च सुरतकरः काल
संङृत्तः सम्भतः। रतिः श्छोखारदारेष रागे च्चरतग्हायोरिति भेदिन । येन
देतना इयं नवमाचिका नयं कुञ्चमं पुष्पं पचे रजो यलं तत् नवकुञ्चमम् । कुञ्चम
पष्यफलयोः स्लोरजोनेलनरोगयो रिति विश्चः। तथाभूतं यौवनं वयः सभावो
३० अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
प्रियं॥ स्स्मितं। अणसूए जाणासि किंणिमिन्तं सउन्तला
वणटोसिणौं अतिमेन्तं पेक्डदि न्ति | (६०६)
अन॥ ण क्ड, विभावेमि ता कधेहि मे | (१५०७)
प्रियं" जद वणटोसिणी अणरूबेण पादबेण सङ्गा तद
अहम्पि अत्तणो अणरूबं वरः लमेच्रं न्ति | (१०८)
शक। एस दे अत्तणो चित्तगदो मनोरहो | इति कलस
मावच्लयति ॥ (१०९)
यख: सा तथोक्ञा। तथा अयं सहकारोपि बह्फलतया फलपृरौतया
सश्र तस्य फलवन्वसम्भवात् । पक्चे ब्छलाभतया । फलं जातो फले शस्ये खेदे
व्यदिलाभयोरिति मेदिनो उपभोगच्मो लोकोपभोगयोग्यः। भके योषि-
इरणशक्तः। भोगः सुखे चू्यादिष्टता वहश्च फणकाययोरि त्यमरः । अनर प्रस्तते
पादपयुम्मे श्लि्टविश्ेषणादिभिरप्रस्ततख दम्यतिभावख व्यकव्हारारोपणात्
समासोक्तिरलङ्ारः। यदुक्तं द्पैणे। समासोक्तिः समे येत्र का्यैलिङ्गविभे-
षेः । व्यवहारसमारोपः प्रस्ततेन्यख वस्तन इति ॥
(१०६) प्रियभिति । सुस्सितं स्मितं सलेन्यथेः। अथेत्यादि! अनसूये
जानासि किं निमित्तं ण्कुन्तला वनतोभिणो मतिमाव्रं प्रेचत इति। अति-
मात्र मत्यम् । प्रेचते पश्यति ।
(१०७) अणेति । शेत्यादि। न खल् विभावयामि तत् कंधय ञे।
विभावयामि अनभवाभि। मे दूति सम्बन्धमा विवच्चायां षष्ठी ।॥
(१०८) प्रियभिति। जहेत्यादि। यथा वनतोषिणौ अनक्परेण पाद-
पेन सङ्गता तथाहमपि आत्मनोट्नख्छपं वर लभेयेति, सङ्गता लतसङ्कमा।
अनूपं ख्पखययोग्यं। वर वरणोयं जनं। इति निभित्तमिति पर्बवाक्मीये-
नान्वयः ॥
(1९) कु इति। एस इत्ादि। एष ते अआत्न ्चित्तगतो मनोरथः । ¦
चिन्तगतो मनोगतः मनोरथोभिलाषः) मनोरथः । कामोटभिलाष इत्य-
मरः । त्वमेव तथा लब्धुमिच्छरोति भावः। आवच्छयति न्युजजयति ॥
त
/ = = "नि क
प्र ॥
ग्रथमोऽङ्कः । ३१
अन\ इला सखन्तले इअं तादकरवेण तुमं विख सहव्येण
सम्बडदिद्ा माहवीलद्ा ता कधं इमं विखुमरिद्ासि | (१९)
शकं ॥ तदो अन्ताणम्पि विसुमरिद् । (१५१९)
लताखपेत्यावलोक्य च सहपेम् । अञ्च॒रीो खं अद्चुरीश्रं पिखम्बटे
पिच दे णिवेदेमि । (१९२) |
भ्रियं॥ सिकं मे पिं | (११९३)
शक । असमणए क्व एसा आम्लारो सुजलिदा मादवौः
लता | (११४)
उभे॥ सत्वरख्रपगम्य ॥ संहि सच्चं सच | (११५)
शक । सच्च किण पेक्ठध | (११९६)
(११०) आअणोति । इलेत्वादि । अयि शकुन्तले इयं तातकणेन त्वमिव
ख हस्तेन सम्बद्धिता माधवोलता तत् कथ मिमां विस्प्मतासि। त्वमिव यथा लं
स्वहस्तेन संवद्धिता तथेयं माधवीलतेव्यर्थः । तदित्यादि प्रञ्रः।
` (१११) शकु इति। तदो इव्यादि। तदात्लानमपि विद्छरिष्यामि।
ऋक्व न्नकथमपोयं विस्छ्मरणोयेत्यत्तराभिप्रायः 4
(११२) लताभिति । अञ्चरोअभित्वादि चाञ्च्यमाञ्चयम् । प्रियंवदे परियंते।
निवेदयामि । प्रियम्छादकरम्। निनेदयामि विन्ञापयामि। |
(११९) ग्रियभिति। सहोत्यादि। सखि किमे रियम् । च्चगमम् ॥
(१४) शक्र इति। ऋरुमण इ्व्यादि। असमये खल् आमूलात् सकु
चिता साधवोलता । असमये वसन्तविगभे यीष्म दूति यावत । वासन्तौ माधवी
चतेन्यमरः"। अमूला न्यूलमवधोरत्य। ाडव्याश्रिसोक्नोरिति नियमान्तद्योगा-
दन्यारग्मत्यनेन पञ्चमो छकृलो जातोटद्या इति श्कुलिता । र्तोद्धय जाते
दति इतः । इदमेव प्रिय मिुक्तराभिप्राय : ॥
(११५) उभे इति, उपगम्य लताभिति शेषः। सह्णीव्यादि। सखि
अत्यं सत्यं । एतत् किंसत्यभिति भावः।
(११९) शकु इति। सञ्जभिन्यादि। सत्यं किं नपरेश्ेथ। पण्यन््यपि कथं
सत्यतां एच्छथ इतिभावः ॥
३२ अभिज्ञानशकुन्तलम् ।
भरियं। सहभं निरूष्य। संहि तेण हि पडष्पिञ्रं दे णिवे
देमि । (१९) ¶
शक॥ किं मे पडिषमिखरं | (११८)
परियं। आससपाशिग्गहणासि तुमं । (११६)
शकु॥ सास्ूयभमिव॥ एस् दे अरन्षणो चित्तगदो मनोरहो
तादे व्रणं सुणिद्धं । (५२०) |
भियं॥ सदि णक्ख, परिहासेण भण्णामि सुदं मए ताद्
कशद्छ सुहादो तुह कज्ञाणद्छअञ्रं एदं णिभित्तं न्ति। (१२९)
.अन।॥ इला पिञ्रम्बदे अटोज्जेव्व ससिणेहा सउन्तला
मावोलंद्) स्वदि । (५२२)
(११७) भ्रियमिति। नि्ष्य विचाग्यं। सहत्यादि। सखि तेन हि
प्रतिपियं ते निवेदयाभि। तेन हि तेनेव अकालिकपुष्मोङ्गमेन हेतना ।
ड्िदेता ववधारण इत्यमरः, प्रतिभ्रियभेतत् प्रतिरूपं प्रियम् ॥
(११८) शकु इति। किमित्यादि) किमे प्रतिप्रियम्। खगमम् ॥
(1१€.) प्रियमिति । आसन्नेत्यादि । आसनच्रपाणिखहणासि त्वम् । असन्न ।
निकट मचिरभावोति यावत । पाणियहणं विवाहो यस्याः सासि तम् ॥
(१२०) शकु इति। सामय मिव प्रियंवदायां टोषारोपणेन सदेव । एष
इत्यादि। एष ते अात्मन्ित्तगती मनोरथः तच्चते वचनं श्रोव्धामि। गमम् ॥
(१२१) प्रियमिति । सहोत्यादि। सुखि न खल् परिहासेन भणामि चतं
मया तातकण्ख सखात् तव कल्यानमूचक भिदं निभित्त भिति। परिहासेन ।
नम्प्वाक्येन । सग्वादिति निःष्टत भिति शेषः । घनाद्विद्योतते विद्यु दितिवत् ।
कल्याणास्च कं कल्याणस्य मङ्लसख परिशयस्येतियावत् सूचक मनुमापकं । इद
निभित्तं माधव्या अकालसुकुलनम् । इति शतमित्यनेनान्वितस् ॥
(१२९) अनेनति ₹लेत्थादि। अयि प्रियंवदे अतएव सच्खेहा शङ्न्तला
माधवीलता सिञ्चति।\ अतणवद्छा मङ्गङस चकतयादेव । सख्तेहा सप्रणवा
सतोत्यये ॥ शः ४
त
कः ~ न
५
१
५
।
£
=
प्रथमोऽङ्कः । ३२
अक \ जदो वहि मे भोदि तदो किंत्तिण सिद्धेमि॥
कि कथ जावष्यववि.4: (१९१) = `
साजाः+ अपि नाम कुलपते रिय मसवणच्तेत सम्भवा
भवेत् । अथवा छतं सन्देहेन । (६२४)
असंशयं च्त्रपरिग्रहच्तमा
यदाग्ये मस्या मभिलाषि मे मनः ।
ड सता, हि सन्देहपदेष वस्तुष॒
प्रमाण मन्तःकरणप्रटत्तयः ॥ (१२५)
(१२२) शक इति । जटोद्त्यादि। यतो भगिनीजे भवति ततः किभिति
ने सिञ्चाभि। भगिनी एकतातसर्म्बा्धंतत्वादितिभावः। किमिति कथम् ॥
(१२४ ) राजति। आपि प्रचर । नाम सम्भावनायां नाम प्राकाश्य
सन्भ्ाव्य ऋोधोपगभमकृत्छने इत्यमरः । कुलपतेः कण्वस्य । इयं शकुन्तला १.
सवया विप्रजातोतरत यत चेल पत्रो तत सम्भवा तद्भभसमद्धवा) चलं
प्री शरीरयोरिन्यमरः । अत्राय माशयः । तदानी मासीदिप्राशां चातुब्यैण्य
परिणयाधिकारः । राजन्यानान्त शदरान्तवणेवितयोपयभे। यदाह मनुः ।
ेवभाग्य शृट्ख्यसाच स्वाच विगःस्मृते। तेच खाचेव रान्नस्त ताख
खा चायजन्मनदति। तथाचाख्याः सवसम्भवत्वे जात्या ब्राद्धणोखेन परि-
शयपरीहारः स्यात चतरियादिसम्भवच्वेत पुत्रा येधनन्तरस्वीजाः क्रमेणोक्ता
दिज्नां। ताननन्तरनान्नस्त मादटोषात प्रचच्चत इति मनवचनान्तरात
जात्या चंलियादित्वेन निष्व्यूडः स्याददख्छाः परिणय इति। चणात्तदेव
निञ्धिनेति अथवेति । कतमलम् । सतं यगेलमर्थचेति भेदिनी ॥
(१२५) असुगशयभिति। असंशयं निशितं चन्रेख्यचलियस्य परियडच्चमा
खकार शक्या यृब्धवाक्यण्छेन इय भिन्यनेनान्वयः। दिजलिङ्को रूपः चलः
कशिवद्तिलिकाण्डगेषः। हेतमाह यत् यस्पराल् आय्य मनागष्यविचलित-
'ूबेत्वेनातिमहत्, मे मनः अस्यां कन्यकाया मभिलापि सस्पहम् अतद्र्यथः।
भनः परते ्िद्धायकलयं सुम्ैयति सलाभित्यादि। हि य्दरात् सन्देहपरेष
भंशवास्पदेष् कस्तएु पदार्थे सतां रुततमेधाचारिशा मन्तःकरणाख मनसः
्
२४ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
तथापि तत्तत एवैना मुपलस्ये । (१२६)
शकु॥ ससम्भमम्। अम््म सलिलसेखसम्भमुग्गटो णोमा-
लिञ्ं उच्छिख वच्रणं मे म्धखररो अद्धिवद्रदि ॥ इति श्वमरबाधां
नाटयति । (१२७)
राजा५ सस्पृहं विलोक्य। साधु ब्राधनमपि रमणौय
मस्याः | (१२८)
यतोयतः षट् चरणो ऽभिवन्तते
ततस्ततः म्रेरितवामलो चना |
विवन्तितभ्नू रिय मद्य शिचते
भयादकामापि हि इष्टिविशम् ॥ (१२६)
प्रहत्तयो गतयः प्रमाणं निश्चायिकाः। उक्तं मनोबुद्धिरहङ्भारः वित्तं करण
मान्तरभिति। प्रमाणं नित्यमय्थीटा शास्तेष सत्यवादिनि। इयन्तायाञ्च
हेतौच कौवेकते प्रमातरीति मेदिनी। अन सामान्येन विशेषसमधेनादा- |
न्तरन्यासोलङ्कारः। इदं वंशस्यविलं नाम इन्तम् ॥
(१२६) तयेति । तथापि अलमानसिङत्वेपि । तच्वतो यथार्थतः । उषः
ल्य न्नास्यामि॥ २
(१२७) शकु इति\ ससम्भूममाप्रव्यस्तभावम् । अम्पेत्यादि । अन्दर सलिल-
सेकसम्भरमोद्भतो नवमालिका म्ञ्छितवा वदनं मे मधुकरो भिवत्तेते। अन्ति `
वि्प्मये। विस्मये दस्मे अम्भ नित्यं स्तीभिः प्रयुजत इति भरतः) सलिल-
सेकेन जलसेकेन यः सम्भरमस्वरा । सम्भुमस्वरोत्यमरः। तेनोङ्गतो श्रमरो नव-
मालिका मुच्छितवा त्यक्घाभे मम वदनं अभिलच्छीलत्यवत्तते। धिकसमये-
त्यादिना चिद्धायनाभिना हितीया। यथोक्तं बौश्यलयम्भाव चिद्धभिस्तेष भागे
परिप्रतो। अचलेषु सहार्थेच होनेनूपौ मताविेति। भ्वमरबाधां भमर
जनितदुःखम्। पौड़ाबाधाव्यथा दःखभित्यमरः ॥
(१२८) राजेति। सस्पृं साकाङ्कलम् । साधु प्रगम् । अद्याः शकुन्तलाया
बाधनं श्रमरपोढनमपि रमणोयं मनोन्नम् ॥ |
(१२९) पूर्वोक्तखुपपादयितं श्लोकेन हेदमाह यत इति । हि यात्
" = द क क क
ध = क क १८...
प्रथमोऽङ्ःः । २५
अपिच सा्धवमिव ॥ (१३०)
चलापाङ्गां हटि स्यशसि जशो वेपथमतीं
रहस्याख्यायीव स्वनसि रूद् कर्णान्तिकचरः । =
कर व्याधुन्वत्याः पिवसि रतिसव्वेस्व मधर,
बयं तच््वान्बेषा धकर इता स खल् लतौ ॥ (६३१)
यतोयतो यस्यां यद्या दिगि षटचरशः षटपटो अभिवत्तते गच्छति ततस्तत
स्तद्ां तस्यां दिशि प्रेरिते भ्भिते वामे मञ्चके नयने यया सा तथोक्ता ।
वामोवरुणप्रतीपयो रित्यमरः। स र्ना र चस स्या:
वथोक्ञा यं शकुन्तला अकामा शिक्छिठमनीहमानापि भयात् ददटिदिभ्चमम्
इदटेविंकारं यद्वा दृष्टौ चित्तटच्यनवस्थानं शिते अभ्यस्यतीव । चित्तदन्यनव
ख्यानं श्टङ्गारात् विश्चमोभवेदिति । अनोत्रेचाव्यञ्चकेवादिगन्द्विरहात् प्रतो
यमानोतरे्ा। यदुक्तं दर्भखे। भवेत् सम्भ्रावनोत्रेचा प्रसतस्य परात्मना।
वाच्या प्रतीयमाना सा प्रथमं द्धिविधामता। वाच्ये वादिप्रयोगेखा दप्रयोगे-
परापुनरिति। इदं वंशस्थविलं नाम इनत्तम् ।
(११०) अपिचेति । अपर ्ेत्यथेः । सास्य ममययासद्धितमिव ॥
(11) चलेति । हे मधकर करः पाणिं व्याधन्बत्या खालयन्त्याः शकुन्तलाया
बेणथुमलीं सकन्यां तथा चलो लोलो अपाङ्गो अन्तभागो यछा सा ताम् ।
अपाङ्गै नेल्योरन्तावित्यमरः। ष्टिः दशं वशो वारंवार स्पृशसि । तथाः
रसि भवं रद्ध गोष्य माचष्ट दति रदख्याख्यायो सड्व कर्ा†न्तिकचर
कणभ्ययागतः सन् ण्टदु यनुद्धेयेयाख्यात तया खनसि शब्द््ायसे। तथा रते
श्रतख्य व्यक्तेः सब्यैखं समखसम्पत्तिभिव तद्दत्याज्यत्वेनातिवाज्छनोय भिति
बावत् । अधरं पिवसि। तच्वद्छ इयमस्द्माभिः परिणेया नवेव्यतद्याथाच्यस्य
श्वन्वेषात् मार्गात् वयं हता मनोहता विफलप्रयत्ना जाता इति याबत् ।
भगोहतः प्रतिहतः प्रतिवद्धो इत्य इत्यमरः इति केचिन्तङोकाल्तः)
त्वं खलु लभेय कती निपुणः । अविगेषण्ासाद इतिवक्घव्या इय भित्येकलवे पि
कष्धवचनम्) इद् शिखरिण)नाम इनम् ।
६ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
अपिच । (१३२)
लोलां इटि भितस्ततो वितनुते समलताविभ्रमा
माभग्नेन विवन्तिता बलिमता मध्येन कन्वस्तनी ।
हस्ताग्रं विधुनोति पज्ञवनिभं शीत्कारभिनाधरा
जातेयं श्नमराभिलङ्कनभिया वांदयेविना नन्तेकी । (१३३)
ग्कु॥ इला परित्ताञ्रध परित्ताञ्रध मं इमिणा दुटरम्ध-
अरेण अदहिच््खमाणं | (१२४)
उभे॥ सन्तम्, का अन्यो परित्ताणे एल दाव दु्न्तं
अन्द् जदो राख्ररक्िटाद तबोवणाडू | (१३५)
(१३९) अपीति। अपिच अन्यञ्चाहेत्यथेः ॥
(१३) लोलाभिति। कम्बौ कान्तौ स्तनौ यसाः सा कम््रस्तनी श कुन्तलाः । |
हिंसदीपेति केः कत्तेरि रः । भ्नरूलताया विभ्वभ्ेण कौटिल्येन सहितां लोलां
चञ्चलां दष्ट मितस्तत ऊर्खाधः पर्ष वितते विस्तारयति । अ ईषट्भग्नेने
मोटितेन वलिमता बलिस्वकतर ङ्ग स्तद्धता मध्येन मध्यावयवेनं विवल्तितां
वक्रीक्ता तथा शीत्कारेण शोदितिशब्देन भिन्नो विशिष्टो अधरो यस्या
सा तथोक्ताच सतो प्लवनिभं पल्वोपम्। स्यरत्तरपदेत्वमी। निभ सङ्ाश-
नोकाश् प्रतिकाशोपमादट्य इत्यमरः हस्तां पाणिं विधुनोति कमञ्पयति।
अतद्यंश्रमरेणाभिलङ्कना दभिभवा द्धिया भयेन वाद्येर्बिना नन्तैको लास्यकरौ
जाता संठत्ता यतो निखिला णव लास्यधमभ्ा दृश्यन्ते न सन्ति परं वाद्यानौति-
भावः। अत्र नन्तेकोधम््रीणारूपादानात्तल्ययोगितालङ्कारः । यदुक्गं चन्द्रा
लोके । वर्यानामि तरोषाम्बा धर्यं ठल्ययो गितेति। इटं शादरूलविक्रोडितं .
नाम उत्तम् ॥
(१३४) शकु इति! इलेत्यादि ! अवि परिलायध्वं परित्रायध्वं मां अनेन
इष्टसक्षकरेणाभिभूयमानाम् । परित्रायध्वं सख्यीकरुध्वम् । अभिभूयमाना
माकुलोक्रियमाणाम् ।
(१३५) उभे इूति। केत्यादि। का बयं परिल्लायो अन्न तावत इश्मन्त- |
।
प्रथमोऽङ्कः । २७
राजा॥ अवसरः खल्वय मश्दाक मात्मानं दशेयितुम् ।
न भेतव्यम् न भेतव्यम् ॥ वयक खगतम् ॥ एवं हि राजाह
मस्ति परिज्ञानं भविष्यति भवतु अतिधिसमाचार मेवावः
लच्विष्ये । (१३६)
शक) ण एसो दुच्िणीदो विरमदि ता अखदो.
गमिस्प्मम् | (१३७)
पदान्तरे ्डदिकेपम् । इटही ददौ कधंड्दोि मं दः
सरदि ता परित्ताञ्रध मं | (१३८)
राजा सत्वर सुपगम्य । आः । (९३२)
आक्रन्द यतो राजरच्ितानि तपोवनानि। परिल्राणे विषयेवयंकानका,
अभीत्ययः। अन अमरात् परित्राणे) क्रन्द् आह्वय। आक्रन्दः ऋन्द्ना-
छ्काने भिवदारूणयुद्खयो रिति मेदिनी ॥
(१२६ ) राजेति) अवसरोट्वकाशः। अर्बोकि अद्गखोक्तौ सत्याम् ।
अयमहमाग तो स्मो व्यन्तवाक्यस्येतिेषः। सगत मनतिस्पष्टम् । रवं न भेतव्यं
न भेतव्य मय मह मागतोख्छनो्युक्तौ । परिज्नानं परिचयः! अतिथिसमाचार-
भतियेराचारम्। अवलभ्बिष्यधारविव्यामि ॥
(१९०) । शकु इति । येत्यादि । नरष इध्विणोतो विरमति तदन्यतो
पदम् अन्यतोटन्यं प्रदेशम् ॥
(१९८) पदेति! पदान्तरे पदविन्यासावसरे। रुूडट्िकचेपं सतनेवपातं
यथा शात् तथा। आहेति क्रियाविशेषणं । इहीन्यादि । हाधिक् हाधिक्
कथजितोपि मा मनुशरति। वत् परिल्ावध्वं माम् । हा शब्दन पौद़, धिक्
शब्देनाकनिर्भ द्यं दयोत्यते। हा विषाद) शुगरतिष्विति धिङ्निरभत्धननिन्दयो-
रिति चामरः । इतोपि अतापि । अचुसरति अलुगच्छति । चमर दूति शेषः।
तत् तद्छात ॥ ४
(१९ ) राजेति । पगम्य तपख्छिकन्यका इतिशेषः आः कारेण कोपो-
कोत्यते शास्त स्यात कोपपौङ्योरिन्यमरः ॥
ट अभिन्नानशकुन्तलम् ।
कः पौरवे वसुमतीं शासति शासितरि दु्विनीतानाम् |
अयमाचरत्यविनयं मुग्धासु तपखिकन्यकासु ॥ (१५४०) |
सव्वपै राजानं दष्टा किञ्चिदिव सम्भान्ताः। (१४१) <
सख्यो। अज्ज ण किभ्मि अद्याद् किख क्व॒ इं `
` पिच्रसही दुदृमछअरेण आज्लौकिञ्रमाणा कादरीभुदा॥
इति शकुन्तलां ट्शश्यतः। (१४२) ।
राजा॥ शकुनलला श्पेत्य । अयि तपो वड्ते | (१४३)
शकु॥ ससाध्वसावनतखख्ली ति्ठति। (१४४)
अन॥ दाणिं अदिधिविसेसलाहेण | (१४५)
(१४०) क दति। इविनीतानां दुर्व॑त्तानां शासितरि दमयितरि पौरवे
पुरुवंशप्रभवे राजनि वद्चमतीं र्वं शासति पालयति सति खग्धाञ्च अङ्करितः
योवनासु किम्बा खुन्द्टीष तपख्िकन्यकास तपस्विनीम कुमारतीषकौय भवि-
नयं दौच्छैन्य माचरति। इयमाय्यैा नाम जातिः अत्र चदुधैपाटान्तगस्य
लघोररुत्वं नाङ्गकन्तव्यम् वेकल्पिकलात तदाह । वित्नेयमचरं ररूपादान्तस्य
विकल्यनेति ॥
(१४१) सव्व इति । सम्भूान्ता आाप्नव्यस्तभावाः ॥
(१४२९) सख्याविति । सख्यो प्रियवदानसूये । अच्लेत्यादि। आद्यं न किमपि
खन्याह्ितं किन्त खल् द्यं प्रियसखो दु्टमधुकरोणाकुलोक्रियमाना कातरी-
भूता। अत्याहितं महङ्भयम्। अत्याहितं महाभीतिः कम्यजीवानपेचि-
चेत्यमरः। कातरीभूता अधोरीभूता) अधरे कातरद्त्यमरः ॥
(१४३) राजेति । अयि सम्बोधने । अयि प्रश्नानुनययो स्तथासम्बोधनेषिः
चेति मेदिनो । तपोधम्प्रः। ध््त्रते तप इति लिकाण्डशेषः॥
(१५४) शकु इति। ससाध्वसा सभया। मोतिर्भोः साध्वसं भय मित्यमरः ।
अवनतसखखो अधोसुखो ॥
(१५५) अनेति। भीत्या शङ्गन्तलाया ष्णं शोलाया मनसूयया प्रत्युच्यते
दानोमिव्यादि। इद्ानोमतिधिविशेषलाभन। अतिधिविगेषस्य अतिथेलाभेन
तपोवङ्त इत्यन्वयः ॥ ।
च
¢
1
"क
क
(मः 9
प्रथमोऽङ्कः । दे
रियं सारद अञ्जस हता सञन्तले गच्छ उडद
फलमिख्य अग्धभाखणं बहर इट्भ्पिपारोद्रं भविस्मदि ॥
इति षटं दश्टयति ॥ (१४६)
राज्ञा+ भवतीनां खखतयेव वाचा ऊतमातिष्यम् | (१४७)
अन॥ इमस््िं दाव पच्छाख्रसोदटलाए सत्तबरखवेदिख्राए `
उबविसिख अज्जो परिख्यममं अबणेद् | (१४८
भाक 11111
(१४६) तरियभिति । साटनित्यादि। खागतमाय्येस्य। अयि शकुन्तले
गच्छ उटजात् फलमिख मधघभाजन पहर इदमपि पादोदकं भविष्यति)
खागतभितिभावे क्तः । खागतं चखेनागतम् । अव्यैस्यति भावक्तान्तप्रयोगात
ख्यभावङ्गोति कर्तरि षषठो। एष राजानम्प्रति प्रश्नः । अनन्तरं गकुन्लाम्भत्वाह
अयीत्यादि। उटजात् परणशालातः। पयोश्रालोटजेटस्तिया भित्यमरः।
फलभिर्रं फलसम्पुक्गम् । करम्बः करवो मिच्रः सम्युक्तः खचित: समाद्ति
हेमचन्द्रः अष्यमाजन मव्येपालम् । पाननेनञ्च भाजन नित्यमरः । उप
र उपनय। अध्य फलयोग शखोरामचन्द्रपजनेगसत्यसह्ितायां जिदिश्यते।
यथा मेवं वादये इाद्यान्ययं दद्याञ्जगत्पातेः। फलपुष्याग्बुरम्पूं ग्ट हत्वा
अङ्खखत्तममिति । ननु पाद्यभेष प्रथमङपयुज्यते नत्वष्य भित्यताह द्द्भिति।
अपि सम्भावनायाम्, तथाच सभ्भरावयामोदं घटगतं जलंपादोदकं पादः
प्र्ालनोशित खदकं भविष्यतोत्ययः। इद्िरेव रुरुणातिधिसत्कारायादि-
लि अकुन्तलाया मय मादेः प्रियंवदायाः सङ्गतः ॥
(१४७) रालेति। सन्धतया प्रियया । मून्धतं प्रियेद्त्यमरः। आतिथ्य
तिष्यं कम्रं) कऋमादातिष्यातिथेये अतिष्यर्चेटलसाधुनीत्यमरः) सतं
निष्यादितम् ॥
{ १४८ ) आनेति । इमद्धिभित्यादि। अख्यान्तावत प्रच्छायगोतलायां
अप्रपर्यगेदिकाया खपविश्य आय्य परिश्रममपनयतु। तावत् तदा। प्रहा
काया यद्यं सा प्रच्छाया। इयं प्रच्छायाच शोतलाचेति प्रायशोतला
लख्छाम् । नोललौहितवत् विशेषयोः कश्यधारयः। सद्रपयोनेदिकायां
सप्रच्छटदच्वद्य मलगतचतुरखविश्रामभमो। अपनयत् शमयतु ॥
2० अभिन्नानशकृन्तलम् ।
राजञा॥ नूनं यूवमप्यनेन ध््कम्द्णा परिच्ान्ताः तन्यु-
हत्त सुपविशत । (१५४२)
प्रियं ॥ जनान्तिकम् हला सञन्तले उद्दं णो अदिधिः
पठ्नृबासणं ता एहि उबविसन्भय ॥ इति सव्व उपविशन्ति! (१५०)
। कु॥ आत्मगतम् ॥ कधं इमं जणं पेकि् तबोवनविरो-
हिणो वित्रारस्् गमणोयाद्धि संवुत्ता | (१५९)
राज्ञा॥ सव्व अवलोक्य॥ अदो समानवयोरूपरमणौयं
सौहाद् मवभवतौनाम् । (१५२)
(१४९) । राजेति । नूनमवण्यम् । ध््मकन्पणा तरू सेचनाताकेन । सङकत्त
कञ्चित् कालम्) देशाध्वकालभावमिति कम्मतवम् ॥
( १५० ) प्रियमिति । जनान्तिकमप्रकाशम् } जनान्तिक मप्रकाश इति
लिकाख्डगेषः। तत् प्रकारस्त कथान्तरमध्ये नाभितानाभिको ह सव्वौङ्गलि-
ख्पतिपताकाङतिकरं कत्वा अन्योन्यामन्त्रणम् । तिपताककरेशान्यामप-
वाव्यौन्तराकयाम्। अन्योन्यामन्तरणं यत् स्याज्जनान्ते त च्जनान्तिकनिन्यङ्गेः 1
लेत्यादि। अयि शकुन्तले उचितं नोटतिधिप पासनं तदेहि उपविशामः ।
उचितं न्याय्यं। अतिथिपुपासन मतिथेः परिसेवनं सब्मैतः समोपोष-
वेशनच्ख ध्वन्यते । तत तस्मात् । णहि आगच्छ! उपविशाम उपास्दमहे॥
(१५१) शकुडति। आत्मगत मनतिस्यष्टं। कथ भिलखयादि | कथ भिमं
जनं प्रेच्छय तपोविरोधिनो विकारस्य गमनीयाद्ि संढत्ता। इमे जनं
राजानं प्रच्छ विलोक्य तपो ब्रद्धय चयं विरुणद्धि निराकरोतोति तपोविरोधी
तथाभूतस्य विकारखख प्रलते रन्यथाभावस्य कामस्येति यावत कथं गमनौयां
गमनाद । तेल्याःशक्यादहेति अहौोय नोयः। संहत्ता सम्भतास्ि॥
(१५२) राजेति । सब्ब शकुन्वलाप्रियवदानसयाः। अदो विष्ये ।
भवतीनां श्लाष्यानाम् । अल्रभवान् श्लाष्यपृज्ययोरिति शन्दाख्िः। सोहा
सुख्यं वयांसिूपाणिच तानि वयोष्पाणि समानानि अन्यूनातिरिक्घानि च
लानि वयोूपाणिचेति तेः रमणोयं शोभनं । ।
प्रथमोऽङ्कः । ४१
। ¦ भिवं॥ जनान्िकम् ॥ इल्ला खशद्छए को ॥: क्ल, एसो ङ्रव-
र | गाहगम्भीराकिदी म्रः आआलबन्तो पड्त्तदाक्िखं विल्या-
रेदि। (१५३)
णं | (११४)
। ^“ प्रकाशम् \ अञ्जस म्धरालाजजणिदो वौसम्भो मं खाला-
बेदि कदमो राएसिवंसो अलंकरीअदि अच्जेण कदमो वा
¢ रेषो विरहपन्लस्पर ओ करीअदि किंशिमित्तं वा अज्जेण
सुरमारेण तबोवणगमणपरि स्मे अष्मा उबणो दो न्ति | (१५५)
1
2
ः
थी
५
|
4
त
3.
2
५
अ
(१५३) प्रियमिति । जनान्तिकं वक्तव्यजनेतर मपवार्यत्यथेः। इहलेत्यादि
त्यि अन्ये कोलुखलणष दुरवगाडहगम्भीराखति मधुर मालपन प्रभतव-
दाचिण्य विस्तारयति । दुवितक। खलजिन्नासायाम्। तथाचायं वितकगभः
भरः । इःखेनावगाद्यत इति दरवगाहः। इरवगाहगम्भोरा अगाधगम्भीरा
अत्यचश्चलेति यावत । अती षप यखस तयोक्तः । अरति स्त स्तियां खपे
सामान्यवपुषोरपोति मेदिनी। एष कः पुमान मधुरं प्रिय मालपन्नाभाषमाणः,
| स्वादुप्रियौ त मधुरा वित्यमरः ॥ प्रभत्वदट्ाचिख्य प्रभत्वख रेच्य दाचिण्यख
ऋअौदाय्स्यच यौगपव्यम्। दिखे सरलोदाराषित्यमरः। विस्तारयति
प्रकटयति ॥
(१५४) अनेति । इलेत्यादि ! अवि ममास्ति कौदडहलं तत प्रच्छाभि
तावदेनं । कनैठ.हलं कौतक ज्ञातु भिच्छेति यावत्त) एनं जनं ॥
(१५५) प्रकाशभिति। न जनान्तिक भित्यथैः। अनसयेवाडह अज्जख्येत्यादि।
रख मधुरालापजनितो विदम्भो मा मालापयति। कतरः पुनः राजभि-
चंशोः्चद्धियते अव्यण, कतमोषा देशो विरदपय्यत्यकः क्रियते, किं निभिन्तं
चाचार्येण सुकुमारेण तपोवनगमनपरिमे चात्र उपनीत इति, थां्स्य
भहाभागद्छ मधुरालापेन पियभाषणेन जनित उतपादितो यो विचम्भोटस्माकं
जिश्ासः। समो वियश्थविश्राशावित्यमरः। सरवजां आआलापयति अका
#
: ति
{4
५
,
५
क
प
4
छ
# 4
4
४२ अभिन्ञानशकरन्तलम् ।
कु ॥ आ्मगतम् । हिखञ् मा उन्तग्् जं तुए चिन्तिदं
लं खण्ूखा मन्तदि । (१५६)
राजा सगतम्॥ कथय भदानी मात्मानं निवेदयामि कथं
काल्मनः परि्धार करोमि भवत्वेवं तावत् । (\५७)
काशम् ॥ भवति वेट्विदस्छि रान्नः पौरवस्य नगर-
धम््रपधिकारे नियुक्तः पुणयाखमदशनप्रसङ्न धब्दीररखयमिदट
मायातः | (१५८)
पायप्रेरति किमित्यत अहद्त्यन्तम्। कतरो राजष्विश खन्द्राकसम्भवयो
इंयो राजष्िविश्रयो मध्येको राजर्षिंवश्रः पुनरायणालङ्कियते जन्मना सुशो-
भनीक्रियते। कतमो देशष॒म्ध्ये कोवादेथो विरहपय्यृल्यक तसुज्ितवा
सास्प्रतमिदह्ोपेततया विरह्ेणोत्कर्ठितः क्रियते। रवं सुकुमारेण श्टडुला-
कतिना आर्येण किंनिमित्तं किमथवा तपोवनगमनपरिशमे यात्रा उपनतः
्रयुक्तः। दूति ओलापयतीत्यन्वयः। अत्र कतरकतमौ किंयनत्तरेकान्याद्- ,
दिबह्कना मेकनिद्धषीरणे डतरडतमा वित्यनेन डतरङडतमप्रत्ययाभ्यां किमो
निष्पन्नौ ॥
(१५६) शकु इति । आात्मगत मनतिस्प्ट । हिखच्द्त्यादि। हृदय मा
उनत्ताम्य यत्वया चिन्तितं तट्नद्छया मन्यते । मा उन्ताम्य उत्कख््ठितं मा भव।
त्वया यञ्खिन्तितं कौयं महाभाग दतीत्यथः। मन्यते कथयति ॥
(१५७) । राजति, आत्मानं कथ निवेदयामि ्टपत्वेन कथं विज्ञापयामि ।
बन्द्किाय्ेतया खय विन्नापनानोचिन्या दिति भावः। आत्मन परिहारं गोप-
नम् वा कथं करोमि मिच्यावाटस्पश्ादितिभावः। तदानीमेव विचाय्थह
भवत्विति । खव तावत् वक्गव्यमितिशेषः॥
(१५८) । प्रकाशमिति। विस्पष्टमित्यथः। बेदटविदस्छ्मी त्यनेन विप्रतवमन्-
भावितं राजन्यानामपि वेदाधिकारा ज्मिष्याच म व्याहृतम् । तथा पौरवस्य
युरूबंशप्रभवखखय राज्ञो नगरधन््ाधिकारे राजधानीगतधम्भ्ौधिकरणे
विचारालय इति यावत। तद् कात्यायनः) चम्द्णास्वानुसारेया चछथध-
शास्तनिखूपणाम् । य त्राधिक्रियते स्थाने धरम्मरपीधिकरणं हि तदिति । नियुक्तो
१. क +
#{.
न नकन क 5 व र
प्रथमोऽङ्कः । ४३
अन अञ्ज सणाधा धम््मजारिणो | (१५२)
शक शट ङ्कारलच्जां नाटयति ॥ (१६०)
सख्यौ ॥ उभयोराकारं पिदिता।. इला सचन्तले जद् अञ्जन -
~~
9 | तादो इध सनच्निहिटो भवे । (१६१)
शक््\ तदो कििंमवे। (१६२)
क्ख्यो" तदो जोविदसव्वश्यष्ठावि इमं अदिधिविसेसं
` कट्लयं करेदि । (१६३)
रचितः एतेन धम्भ्रधिकरयसतन्नराजपुरुषतवं वोध्यते। तथाच मद्छपुरा-
शम् । समः गनौ च मिते च सुब्धशास्लविशारदः। विप्रश्ल्यः कुलोनञ्
धम््ीधिकरणोभवेदिति। वस्ततः पौरवस्य पुरोरपत्यख् रान्नो मतृव्-
च्येत्यथः । यानि नगराणि येच धम्म स्तेषा मधौकारे नियक्त स्तदधिकारोकत 2
इव्यय मभिसन्धाय ज्टषाच नाभिधोयते। तथा पुण्यस्य पविन्रख अआशथमस्य
सठख्य दशनप्रसङ्केन दशनप्रसक्तवया बद धम्भ्रारण्यमायातः। णएतदुभयनरेव
समानम् । अनर श्लेषाख्य) लहार । यदाह भोजराजः। एकरूपेण वाक्येन
इयोभदन मयैयो भन्ते यत् सशब्दे लेण दत्याभिशन्द्ति दति ¶
(१५९) अनेति । अच्जेत्यादि। आद्य सनाथा धम्प्रचारिणः। सनाधा
नायेन सह वन्तमानाः ॥
(१६०) । शकु इति। श्टङ्गारलच्जां ग्टङ्ाररसोट्धतलज्जाम् । सनाधपद--
प्रयोगादिति भावः) नाटयति क्रियया दशयति ॥
(१६१) सख्याविति उभयो रान्तः शकुन्तलायाश्च। अकार माङते-
भवस । विदिता अन्योन्यानरागकषतत्वेनाबमभ्य । इलेत्वादि । अयि शकुन्ते
यद्यद्य तात इ सच्निद्धितोभवेत। तातः कण्वः । सद्धिदधित डपल्ितः॥
(१८२) कं इति । तदोडत्यादि। तदा किं भवेत् तदा तातसच्चिधाने॥
(१६९) सख्याविति ¦ तदोड्न्यादि । तद ज वितसब्दखेनापि इम मतिचि-
विणं शताय कुर्यात् । सथ्वेखं सम्यत्तिः। तञ्ञाजोवितंभूडिरख्डादि जोवितन्त
~ बभ्रखं टारापन्यादि महजते यसोकस्ोचित तस्यदेयत्याद तजो 4तसस्े-
नापो । यथाह काल्यायनः। विक्रयशचेव दानञ्चन नेयाः सखछुरनिऋषः ।
8 अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
शकु ॥ सलतककोपम्॥ खवेध तुद्य किम्पि दिखण कदुए
मन्तेध णवो वरणं सुणिस््मम् । (१६४)
राजा॥ वयमपि भवत्योः सखी गतं किञ्चित् च्छामः। (१६५)
सख्यौ । अञ्न अणुग्गद्ेवि अनब्भलयणा । (१ ददे)
राजा॥ तत्रभवान् करः शाश्वते ब्रह्मणि वत्तते इयञ्च वः
सखी तस्यात्मजा कथयसेतत् । (१६७)
दाराः पुच्लाञ्च सव्धस्व मात्मन्येव नियोजयेत्) आपत् कालेत॒ कत्तव्य दानं
विक्रय वच । अन्यथान प्रवर्तेत इति शास्तरविनिश्चय इति । अतण्व सव्यस
दकिणाया क्त" खकट् स्बाविरोधेन देयं दार द्चताढते इति । प्रतत नैशिक-
। जद्धा चारिणः युक्छदाराणा मसम्भवात् जीवितस्व्पखपदेन शकुन्तलेवाभिरेता
अतणव शकुन्तलायाः कोपः सङ्गच्छते । अतिधिविशषं विशिष्ट मतिधिं। कताय
ऊतप्रयोजनम् ॥
(१६४) शकु द्ति। ऊंतककोपेन ललिमरोषेण सह्हितं सङ तककोपं ।
जोवितसव्बस्वपदेन शकुन्तलाया एवाभितरे त्वादिति भावः। लतकः खात
पुमान् छष्णख्रे चाप्यसम्भवे। पुत्रभेदे ललिमे चत्िष्िति शब्दाचिः । अवेध्य- : `
| व्याटि। अपसरत युयं किमपि टये सत्वा मन्लयध्वेन वो वचनं खोच्यामि ॥
च्छपसरत अपगच्छत। किमपि मत्मरिणय सम्बन्ध भितिभावः) द्ये लता
अभिसन्धाय । मन्त्रयध्ते कथयथ ॥
(१६५) राजेति । सखीगतं श कुन्तला सम्बद्धम् ।
(१६९) सख्याविति । अज्जेत्यादि ' आय अनुखदेपि अभ्यर्भना। अल हेपि |
विषये अभ्ययेना प्राथेना क्रियत इति शेषः ! काकरङ्गय प्रञ्नोयम् । तथाच यतः
प्रच्रणव भवता मस्तराखहपहो्च परहोठञ्च कञ्चिन्नाभ्यथेयते अतो न गुच्यतण्व `
प्राज्विन्नापन मितिभावः॥
(१६७ राजेति । तत्रभवान गौरवितः। गौरविता स्वार्थभमिशाः श्लाष्या-
स्तनभवन्ुखा दूतितिकाण्डश्ेषः ५ कण्वो महधिः शाञ्चते निल्ये। शाञ्रतस्त
भुवो नित्यसलदातनसनातना इत्यमरः । ब्द्मणि बद्धा च्यै वततेते नेदिकनद्य-
चारनौति यावत्। तदाह क्रमे षराणम्। बद्धाचा येपकृव्वीणो नेहिको बद्धा `
494 प्रथमोऽङ्कः 1 ४५
अन सुणादु अज्जो अयि कोसिग्रो त्ति गोत्तणामडे्ो
। ` महाष्यहावो राएसी । (१६८)
राजा५+ स खल् भगवान् कौशिकः । (१६९)
अन ॥ तं सहीए प्वं अवगच्छ उच्छिटाएसरोरसस्बडद-
शादिद्धिं र्ण तादकशठो बि एदाए पिदा ¡ (१७) ।
साजा\ उञ्छितशब्देन जनितं नः कुतूहलं तदामला
` च्छरोतुमिच्छामः | (५७९)
| , वत्परः। योधीत्य विधिवद्वेदान् ग्टडस्थाश्रममात्रजेत् । उपक्व्वणको न्यो
नैषिको मरणान्तिक इति। इ्यंवोयुश्राकं सखो शकुन्तलाच तस्य मे
॥ रादजा ओरसो एतत् कथंकेन प्रकारेण सम्भ्रवतोत्य४ैः। यां क्रियामन्तरेण न
कदाचिदण्यौरसापत्यसन्भवस्लस्याः अवकीर्णभिवद्गता ब्रद्यचारी त योषितम् ।
। गरेभं पशुमालभ्य नेतं स विश्ुदधयतीति याञ्नवल्कयेन बद्धा चारिणः प्रतिषेधा-
॥ दितिभावः ॥
(१६८) अनेति । चणादित्यादि । श्टणोतवाय्ं अस्ति कोशिकद्तिगोल नाम.
भयो महाप्रभावो राजर्भिः। कौशिक इति, गोत्रनामघेयं कुशिकस्यापत्यमिति'
ेशाचभावकनाम यख्य सः! महाप्रभावो महातेजाः! प्रभावः गक्तितेजसो-
| रिति विच्चः। राजभिः चलियतपस्ो विश्चामितर इतियावत् ॥
(१4६) राजेति । अनद्यावचनाच्जातालुभव अह स खल्वित्यादि यः
ऋच्छियोपि विप्रता मगमदिति भावः ॥
(१७०) आनेति । तमिव्यादि । तं स्याः प्रभवमवगच्छ उज्छितायाः शरोर-
सम्बद्वनादिभिः पुन स्तात कणवोय्प्येतस्याः पिता) तं कौशिकं सख्याः शकु-
“ न्त्याः प्रभवं जहेत् मवगच्छ जानीद्धि। खाच्गद्ेतः प्रभव इत्यमरः)
च्छरितायाः स्यक्ताया अद्या इति गेषः। शरोर ख्य सम्बक्षेनादिभि नं ठतत्माद्-
नयेति भावः ॥
कः (१७१) राजति। उज्छितशब्देन उच्छितायाः शरोरसम्ब्नादिभिरित्यत्
: | प्रुक्ञेनेत्यथे । कठ इलं कौतकं सविशषगुश्रूषेति यावत् । तत् तसात |
| ` आमूलात् अाद्यमारभ्य | मृलमादोखिफाभयोरित्यभरः ।
+~ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
अन। सुणादु अज्जो पुरा किल तस्म राएसिणो चम्मे
तबसि वत्तमाणस् कधम्पि जादसङ्दि देवेद्िं मेणा णाम
अच्छरा णिखरमविगघच्रारिणी पेसिदा । (१७२)
राजा । अस्त्येवान्यसमाधिभोरुत्वं देवानाम् | ततस्ततः |(१.७३)
अन॥ तदो वसन्तावद्ाररमणोए समए उम््ादडेतुखर
ताए कबं पेक्ववि अ ¦ दत्यर्ो्ञेन लज्जां नाटयति । (१७४)
राजा॥ पुरस्ताद्वगम्यत एव सव्वेया अश्यरः सम्भ
वेषा । (६७५)
(१७२) अनेति। सुणाद्ित्यादि । श्टनोत्वाय्येः पुराकिल तस्य राज्येशे
तपसि वत्तेमानख कथमपि जातशङ्केदवैमनकानामाश्यराः निवमविन्नकारिणी
प्रेषिता। पुराघ्लोतकाले। युरा पुराय निकटे प्रबन्धातीतभाविष्विति
मेदिनो । किलेति परम्यरागतवात्तीयाम् । वान्तौ सम्भाव्ययोः किलेत्यमरः ।
उग्रे उत्कटे । उग्रः खटर्ासुतेतच्षव्रात् च्रीकण्टे चोत्कटेपि चेति विश्वः । तपसि
लच्छ्रचान्द्रायणादिनियभमे व सेमानख्थ तदाचरत इति यावत्। तस्य राजभ
्िश्चामिन्रख नियमस्य तपसो विघ्नकारिणो विघातनशीला मेनकानामाश्चराः
जातशङ्कस्तपोमद्िम्ना खखाधिकाराच्छेट्नविषये जातभयं देवैः कथमपि
अनन्यावगतं यया खात्तथा प्रषिता प्रेरिता तत् सुमौपमितिशेषः॥
(१७३) । राजेति । देवाना मिन्द्रादोनां मन्येषां यः समाधि भियम स्तस्मा
स्ोरुत्वं भयशोलतव मस्तयेव प्रागग्येवं व्छशः ख तमितिभावः। समाधिर्रियमेध्यान
नोवाकेच समथन इति विशः | प्रक्षत मनुसारयति ततस्तत इति ॥
(१७४) अनेति । तटोदत्यादि । ततो वसन्तावताररमणीये समये उन्य्मादच्े-
तकं तस्थाद्पं प्रच्छ । वसन्तस्य अवतारेणा प्रत्या रमणीये मनोहरे समये उन्द्रा-
दस्य चित्तविभ्मख हेतकं देठभूतं तस्याः मेनकायाः खूप रौन्दययं प्रच्छ डद्टा।
अर्खोक्तेन अपास्लनियभेन राजध्िणा तेनास्या माह्ितो गभे इन्वन्तपूणो-
वाक्यस्यति शेषः ।
(१७५) राजेति ¦ पुरस्तादखतः वाक्यशेष भितियावत् । अवगम्यते ज्ञायत
प्रथमोऽङ्कः । 83
अन अधं द् | (१७६)
राजा उपपद्यते । (१७७)
मानुषीभ्यः कथंनुस्याटस्य रूपस्य सश््वः।
न प्रभातरलं ज्योति रूदेति वसुधातलात् ॥ (१७८)
शकु) सत्रीडाधोखख्ी तिति। (१७९)
राजा॥ ऋअत्रगतम्। इन्त लब्धावकाशो तेमनोरथः। (१८९)
। [न
खव । सर्मा अङ्गगोकार । स्रया सबयपरकारे प्रतिक्नाण्टशदेतष्विति शब्द्ाच्चिः।
` अतिन्ना अङ्गीकारः) अद्यरः सम्भवा अश्यरोगमभेसम्धरुता ॥
(७) अनेति। अधर्" अथकिम् । अन्यत किं रतदेवेत्यथैः। अङ्को-
कारोपि चाय किमिति हारावली ॥ `
। (७७) राजेति । उपपद्यते युज्यते ॥
(१७२८) मानुषोति। मानुषोभ्यो मानवजातिभ्यः कथमस्य शकुन्तलासम्ब-
ज्िनोखूपख सौन्द खय सम्भवः रुमद्धवः स्यात । चुः च्छायां । चु श्च्छायां
बितके चेत्यमरः। कथमि नेन्ययेः। तदेव टरभयति नेति। प्रभातरलं प्रभया
विषा तरलं भाखरम् । तरलञ्चञ्चले भिदो हारमध्यमणावपि। भासखवरेचेति
विश्वः । ज्योतिः सविता वच्चधातलात् भतलाच्र उदेत ! उदयं ब्रजति, ज्चोति-
` ददिनेशानलयोरपि खा दितिवि्चः। अत्र एकाष्युतमच्तिक्रिया पौनस्क्यनिराशाय
सम्भरवोदयपदाभ्यां यक् निदिेति प्रतिवस्ल्पमालङ्कार इति केचित् वस्त-
तस्तं भिन्न वात्र सम्भवादुदयपटाेः तथा चात्र उपमान क्रियाया अपि
अरतिविभ्बनादृढद्टान्तो नामालङ्कारः ! तदुक्त प्रकारे दृष्टान्तः पुनरेतेषां सुब्वेषां
प्रतिविष्वनादिति। प्रतिबस्त्पमा हष्टान्तयो रयभेव भेदः यदेकस्या: क्रियायाः
थक् निर्दे े प्रतिवस्नृषमा दृष्टान्तः पुनः क्रियाया अपि साम्यावगमे इति ॥
(१७९) शकु इति । सत्ोडा सलज्जा पिलोराचारकथाप्रस्तावादिति भावः॥
| (१८०) राजति। ऋत्मगत मनतिस्पषटम् । हन्तकारो इषेदयोतकः । इन्त-
-हरडकम्यायां वाक्धारम्धविषादयोरित्यमरः। लब्धावकाशो विषयप्रटृत्तिपथं
आप्तः शकुन्तलाया अरः सम्भवत्वादिति भावः) मनोरथोभिलाषः। अभि-
चाषः शकुन्तलां याठुमडतीति स्पष्टम् ।
॥) अ + 0.
व 1
ट अभिन्नानशकुन्तलम् ।
भ्रियं॥ सस्मितं शकन्तलां विलोक्य ॥ पुणोबिः वत्तकामो विख
अञ्जो लक्ठो अदि | (५८१)
शकु ॥ सखो मङ्गल्या तच्जयति । (१८२)
राजा सम्यगुपलस्तितं भवत्या अस्ति नः सञ्खरितखवण-
लोभा दन्यदपि ्र्टव्यम् | (१८्द)
प्रियं॥ तेण हि अलं विच्रारिदेण अणिज्जन्तणाणजो ओओ
क्व, तबस्धिजणो । (९८४)
राजा। एतत् च्छामि | (१८५)
वसखानसं किमनया व्रतमाप्रदाना
इयरापार वधि मदनस्य निषेवितव्यम् ।
| (ष? प्रियमिति। युणोवीत्यादि। युनरपि वक्तकामो इवार्यो लच्छते ।
युनरन्यदपि वक्तं कामोभिलाषो यख सः सम्ठम्मनः काम इति तमो नलोपः,
आर्ययोराजा । लच्छते अनुभूयते । शकुन्तलाम्प्रति वाक्यमिदम् ॥
(१८९) शकु इति । सखीं प्रियंवदाम् । अङ्गल्या तच्जन्या। तच्जयति भ
यति वचनप्रतिषेधाभिप्रायेणोति भावः ॥
(१८२) राजति । सम्यक् सत्यं । उप्रलचित मचुभतम्। सञ्चरितस्य सता-
मस्ति॥
(१८४) प्रियमिति । तेणेत्यादि । तेनहि अल विचारितेन अनिर्यन्तणाचु-
योगः खलु तपख्िजनः। तेन हेतुना विचारितेन प्रव्यं नेति निष्पणेन ।
अलं भादिन्यिव ट्छ अलं विलब्बेनेत्यथेः। खल् च्िज्ञासायाम्। तथाच
तपरखिजनः कि मनियैन्त्रणालुयोगः अनिर्यन््रणो अननैगेलो अलुयोगः प्रस्नो
यत्र स तथाभृतः अपितुन अनगेलप्रञ्नः णव तपखिज्ञन दति भावः। तथाचात्र
प्रन किमपि प्रतिवन्धकभमितितात्म्ेम् । अवाधे नियमे निर्वन्लणः खच्छन्दके
लिष्वति शब्द्ाश्िः। प्रश्रोचुयोगः च्छाचेत्यमरः॥
(१८५) राजेति । एततवच्छमा णम् ।
क त ४२
त क
म्रथमोऽङ्कः। ४९
। अल्यन्तसेव सह गओेचणवज्नभाभि
राहो निवव्यति समं दरिणाङ्नाभिः॥ (१६८६)
त्रियं\ अज्ज धेभ्डाख्रणपरवसो एस जणो गुरुणो उण से
4 अनुञ्नवरष्दाणे सं कष्मो । (६८ 9) .
राजा। सहपमात्मगतम्। (८र)
(१८६) वेखानसभिति। मदनस्य कामख व्यापार म्टाङ्कमेधनं रुणद्धि
` जिबकैयतीति तत॒ तथाभूतं वेखानसरं तं तापसानां नियमं बद्धा चय्थमिति
यावत । अष्टाङ्कमेयननिडतेरेव बद्धा चयग्यपद्ाधत्वात् तथाच दच्च: एतन्छथन-
अष्टाङ्ग प्रवदन्ति मणोविणः। अनुरागात् खतञ्तत् बद्ध चष्धेविरोधकमिति।
चैख्वानसं वानप्रस्यसम्बन्धोति केचित तन्न तद्य मद्नव्यापाररोधित्वाभावात्,
रागानिरत्तौ पल्लीसद्धितवनप्रस्थानें तस्य च्तेः। अनया शकुन्तलया किमा-
प्रदानात् परिणयपय्यन्तं निषेवितव्यं पालयिनव्यं खाहो किम्। अहो उताहो
किखतविकल्य किं किम् तचेत्यमरः। अत्यन्तं देहावसानप्बन्तमेव । स्ट
अखन ईचणसादश्येन वह्धभाभिः प्रियाभिः, दयितं वह्धभं प्रियभित्वमरः।
रिशाङ्कनाभि मगोभिः समं सह माकं साद समं सेत्यमरः। निवद्यति
ध्न
आश्रमवासं करिव्यतोत्ययः। तयाचास्या उपकुव्बाणत्वं नेशिकत्वः वेति
:। स््ोणाञ्धेतट्ब द्ध चब्ध॑दवे विध्यं मन्वभिमतं यथा जद्भुप्रस्तावएव यदि-
स्तो वद्यवरजः चरवः किञ्चित समाचरेत्) तत् सब्वमाचरेत् युक्तो यलेवाख्य रभे
न्न इत्यभिधायानतिदूरे आहस यदित्वात्यन्तिकं वासं रोचयेत गुरोः कुले
यक्तः परिचरेदेन माशरीरविमोच्णादिति। इदं वसन्ततिलकं नाम ठत्तम् ॥
(१८७) प्रिवभिति । अच्लेत्यादि। अय्य धम्प्राचरशपरवश रष जनः ।
गुरोः पुनरस्या अचुरूपवरप्रटाने सङ्खल्षः। धम्भ्ाचरणस्य धम्द्ादटानख
अरवशोध्णोनः धन्यभिया खातन्त्यात्मक मधभ्प् खपयातः नातीति भावः।
दतिन खय यदाधन््रविखखता दशिता। रष जन शकुन्लाजनः। खरः
'श्ख्य । अचु ख्पेति । अचुरूपो खूपद्य योग्यो यो वरो जामाता । भाविनि
भूकवदषचारः। वरो जामातरि इते इति भेदिनो। तसं प्रदाने बङ्ल्यो
` भनोभिनाषः भवय दुर्धटषटिखयेयं संडन्तेति भावः \
(१८८) राजेति । अगमम् ॥
५० अभिन्नान शकुन्तलम् ।
भव हदय साभिलाषं सम्प्रति सन्टेहनिणयो जातः ।
आशङ्कसे यदग्निः तदिदं स्यशच्मं रलम् ॥ (६८९)
शक। सयोषमिव।॥ अणच्ूए अहं गमि । (१२०)
अन।॥ किं णिमित्तं | (१२१)
गकु॥ इमं असस्वदप्मलाबिणौं पिञ्रंवदं अज्जाए गोद
मोए गहु ष्एिबेद्इस्प । इलत्तिठति । (१९२) ।
---~----------________________`_`{_`___{_____~~~_~_~_~-बब ~~~
(१८९) भवेति। हे हदय त्वं साभिलाषं ग्टहोतार्मिलाषं भव सम््रतीदानीं
सन्देहस्य राजन्याना मियं जात्या परिणेया नवा तथा उपकुब्वपैणा नैखिकबेय-
मिल्येवं संश्रयस्य नियो निधयो जातः। नलु निञ्चयो हिविधणव सम्भवति
तन्न राजन्याना मपररिणोयत्वेन नेखिकत्वेन वा निश्चये कथं साभिलाषतेत्यतो
विशेषाभिधानाय अआशङ्कस इत्यादि) यद्रस्त॒ अग्नि माशङ्से अग्नित्वेन
संशय मारोपयसि सप्रकाशतयेति भावः। तदिदं वस्त॒ स्यशेलमं स्यशेशक्यं
रलं मणिः नत्वम्निरित्यथः। अन्राग्नितवेन शङ्कितखोज्वलवस्तनः स्पशयोग्य-
रल्ञतनिश्चयेन प्रस्ततसुसटथेन खनिकन्यात्वेन नैिकलयेन वा शङ्भितायाः शकु
न्लायाः चतरियपरिग्राह्यो पकृव्बोणचन्ियकन्यातनिश्चयरूपससड शाथेखगम्य-
त्वात् अग्रस्त॒ तप्रथंसालङ्ारः। तदुक्तं दपेणो। कचित विशेषः सामान्यात्
सामान्यं वा विशेषतः। काग्यच्निमित्त' का्यंञ्च हेतोरथ समात् समम् ।
अप्रस्ततात्मस्ततद्चेत गम्यते पञ्चधाततः। अप्रस्ततप्रशंसा स्यादिति । इयमाय्थ ॥
(१९०) ङ्क इति । सरोषमिव क्रोधवदिव। अशेत्यादि । अनये अहं
गभिव्यामिः। सुगमम् ॥
(१६१) अनेति । किं णिमित्तम् ¦ किं निमित्त' किमथमित्ययेः ॥
(१८२) शक इति। इमभित्यादि। इमा मसम्बद्धप्रलापिनों प्रियवदा-
माग्ययै गोतम्यि गत्वा निबेदयिव्याभि। गत्वा आग्यौयै गोयम्बे माननया
गोतमी सदिश्य इमां प्रियवदां असम्बद्ध मप्रस्ततं प्रलपति भाषत इति अस-
म्बह्धप्रलापिनीं निवेदयिष्यामि विज्नापयिग्थामि प्रियंवदया असम्बद्धप्रलापं निने-
दविश्धामीत्यधः । सति विशेष्य वापे विशेषण खुपसंक्रामतीति न्यायात् ॥
_ -. = ` पा
क
प्रथमोऽङ्कः । ५९
अन । सहि ण जन्तं अस्ममवासिणो जणस्् अकिट्
सङ्कार अदिधिविसेसं उच्छिख सच्छन्ददो गमणं, (१२२)
शकु ॥ उन्तरमदत््वेव प्रस्यिता। (१९४)
राजा॥ खगतम। कथ भियं गच्छति (६९१५)
8 जिष्टजुरिव युनरिच्छां निह अहो चे्टानुरूपिणी कामिः
जण चित्तटत्तिः । अहं हि । (६२.६)
अनुयास्य न्मनितनयां सहसा विनयेन वारितप्रसरः ।
स्वस्यानाद चलन्नपि गत्वेव पुनः प्रतिनिटत्तः ॥ (१२७)
भियं ॥ शकुन्तला सभेत्य + इला चरशि्डि णारि हसि गन्तुम् | (१२ ट)
(१९३) अनेति । सहोत्यादि । सखि न युक्त माञ्रमवासिनो जनस्याङत-
सत्कार मतिथिविशेष सुच्छितवा खच्छन्द्तो गमनम् । सखि शकुन्तले अतः
न ८ ~ 4.
न
त्कारः सपय यख्यस तं अतियिविगेष सञ्छिलया त्यक्वा खच्छन्द्तः खाभि-
प्रायात् । अभिप्राय च्छन्द् अाशयद्त्यमरः। गमननाच्रमवासिन सलपोवनगतख
जनस्य न युक्तम् ॥
(१९४) शकु इति । उन्तर प्रतिवचनम् ॥
(१९५) राजेति । इयं थक्ुन्तला कथं गच्छति । न गच्छत्विति भावः॥
(१९९) जि्टश्ुरिति । जिष्टकु सं होद मिच्छः गङ्न्वलाभितिभेषः । सूं
जिष्टचाम् । निग्डह्यटमयित्वा। अदो विस्मये । कामिजनख कामवतो मान
वद्य चित्तत्ति रिच्छाचेष्टा कायमतव्यापार स्तदलुरूपिणी तत्सटशूपा छि
यच्छा ददं खस्याना दचलन्नपि गत्वेव प्रति निरृत्त इति श्छोकोयेनान्वयः ॥
(१९७) अचुयाखछन्चिति । सहसा अतकिंतं यचाखानत्तथा। स्लाविनय-
व्यक्ति मनाशङ्केति यावत् । अतकिंतेत सहसेत्यमर । खनितनयां शकुन्तला
कचियासख्चन् सन विनयेन धोरतया वारितो निबत्तितः प्रसरो वेगः खतुगमन-
अथेति चेषः। यद्यस ताद्ोहम् । प्रसरः प्रणये वेगे इति विश्वः खस्याना-
देध्यासितभजे रचलन् पटमष्यगच्छच्चपि गत्या पुनः प्रति निहन्तः पराख्शखी
१ भूत इव अदी तिपेषः। दय मायो ॥
(१९८) प्रियभिति। उपेत्य उपगम्य । इवेत्यादि । अवि चरि नाकसि'
॥
, ^ अ
५२ अभिन्नानशकुन्तलम् 1
शक् ॥ परिदत्य सभ्वूभङ्गम् ॥ किलि | {१२६}
भियं॥ दुवे मे रुक्ठसेरणके धारेसि तेष्िं दाव अत्ताणं
मोञ्ावेहि तदो गमिस्प्रसि ॥ इति बलाच्रिवन्तेयति। (२००)
न राजा॥ भद्रे टत्तसेचनादेवात्रभवतीं परिखान्तां तकंयामि।
तथाद्या: । (२०१)
सखस्तांसा वतिमातलोहिततलो बाह घटोतृक्तेषणा-
दद्यापि सनवेषथुं जनयति श्वासः प्रमाणाधिकः।
बद्धं कणशिरीषरोधि वदने घर्मम्भसा जालकं
बन्धे खंसिनि चैकहस्तयमिताः पर्या कुला मूड जाः ॥ (२०)
। गन्तम् । चरि अतिकोपने। चर्ड स्वत्यन्तकोपन इत्यमरः । शोणादिता-
दीप। गन्त भितोन्यव्रगन्तम् । नाहेसि नोपयुक्तासि॥
(१९९) शक दति । परिदत्य अभिखखोभूय। सभ्तरूभङ्ग' श्नुकौटिव्येन
सद्ितम्। किं जति किभिति। कि डेतुक मित्यथः। इति हेतुप्रकरण-
प्रकाशादिसमाश्चिष्ित्यमरः॥
(९००) प्रियभिति। इवेदत्यादि। इंमे ठच्तसेचनके धारयसि ताभ्यां
तावदात्सनं मोचय ततो गमिष्धसि। भे महाम् । धारिणा योगे चतुर्थी । उच्चः
सिच्यते अनेनेति टच्चसेचन ख्टककुम्भः। ततोट्ल्पार्थकण। ते। धारयसि
अन्ये दे समानीय महं दाठ मङ्गोलत्य मन्तो ग्टद्धीतवत्यसि। ताभ्यां ऋशबन्ध-
भूताभ्याम् । आत्मानं मोचय आत्मानं त्याजय ताभ्यामित्यत्राजयन्तकन्तेरि-
दतोया। निवत्तयति खस्यानं स्थापयति,
(२०१) राजेति । भदू प्रियंवदे। अत्रभवतीं शकुन्तलाम् । परिश्रान्तां
जातपरिच्रमाम् । तर्कयामि अदुभवामि। तदेव ट॒र्भयति तथादीति। अखाः
गकृन्तलायाः वाहक अतिमाव्रलोद्धिनतलावित्यादिभिः श्ललोकीयेनान्वयः॥
(२०२) खस्लेति। वाड खस्तौ दु्रलतयावन तौ अंसौ स्कन्धौ ययो स्तौ)
स्कन्धो भजशिरोंँसोटस्तीत्यमरः। तया अतिमान्रलोह्िते अतिशयेन रक्ते तले
पाणितले ययो स्तथाभतौ च दृश्यते इति गेषः। णवं घटाना खदकङक्म्भान-
सतच्ेपयाा दुन्नमनाङ्गतंः प्रमाणात स्वाभाविका दधिको दीघड़ति यावत)
५ 1 11
प्रथमोऽङ्कः । ५२
तदहमेनां मदां करोमि । इत्यङ्करीयकं ददाति (२०३) ॥
सख्यौ॥ प्रतिग्टद्यनामाच्चराणि वाचयित्वा च परस्पर मवलोकयतः । (२०४)
राजा+ अल मन्यथासम््ावनया राज्ञः प्रतिग्रहोयम् | (२०५)
भिं तेणहिणारिहदि णदं अङ्गलोग्रख्र अङ्कलोविग्रोञ्
अज्ज वश्णाटो ज्जेव अशिणा एसा भोदु । (२०६)
सो निश्वासोद्यापि अधुनपिस्तनयो वपथ कम्पंजनयति। टुवेशटङकम्पने
ति कवषिकल्यदूमः। दितोय्य भववडूति अथः! तथा वदने घम्म्रन्भसा खेद्-
वारिणा कणशिरोषंकण्ाभरणभूत शिरीषपुष्पं रुणद्धिकोमलतयासखेटसलिल-
लग्नतयाच स्यन्दनान्निवत्तयतीति कणशिरीषरोधि जालकं अस्फटकोरक-
पं वद्ध खद्धावितम् । घम्प्रीम्भसा विन्हाकारत्वं प्राप्रमित्यर्थः। जालक कोरके
दभ्र दूति मेदिनी, तथा बन्धे बन्धने खंसिनि अपगते सति अब्धीकुलाः प्राप्न
विकोणभावा मू्खजाः केशाद्च एकहसतेन अपरेण धटोद्धहना दिति भावः।
४ छ
यभिता बद्धा दृश्यन्ते इतिशेषः अन्न खभावोक्तिं रलङ्कारः। तड़ुक्तं दख्डिणा।
नानातस्यं पदा्थौनां पं साच्चादिदखवतो । खभावोक्तिख् जातिश्चेत्याद्या साल-
इति रिति। इट् ्ाद्रूलविक्रोडितं नाम इन्तम् ॥ ।
(२०३) तदिति । वत् तश्छाद हभेनां गकन्तचामच् णां इण्न्यां करोमि
दयक्खा अङ्करीयकं ददाति अयति । राजति पू्वान्बयः ॥
(२०४) सख्याविति । प्रतिग्ह्य ग्टहीत्वा अङ्करोयकमिति शेषः| नामाच्च-
राखि अङ्करीयकगतनामवणशोन् । वाचयित्वा पठित्वा वचक्र सन्देगे दरति
कविकल्यदूमः सन्देशः पाठः अतएव वाचयत्यखिलां लिपि भिति हलायुध
उदाना ॥
(२०१) राजेति । नामाच्चराणि वाचयित्वा मा मवग्यं इद्ननतं निरनेषी दिय
भिति निञ्धिन्वन्नाह। अलमिति अन्यथा सम्भावनया मम चूपत्वसम्भावनया। ।
रान्न: सकाशा द्यं प्रतिग्रहः कदभिद्ितो भावो दूब्यवत् प्रकाशत इत्ति
न्यायात् इदं प्रतिग्टह्धोतमित्यथेः। मभेतिेषः। अत्र अन्यथासम्धावनया
राजखखसहणदोषस्पशसम्भावनया अलं रान्न: सकाशात अयं प्रतिः गशकु-
न्वचाया इति यषः इव्वथग्यतवाद्भिवाभिप्रतः ॥
(२०६) प्रियमिति । तेेत्यादि । तेन हि नाति इद् मङ्गुरोयक मङ्गली- |
#ै
५६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
अन। सा खञन्तले मोञ्राविद्ासि अणकभ्पिणा अन्जेण ,
अहवा राएसिणा, ता कटिं दाणिं गमिखमसि । (२०७) ५
शकु ॥ ्रात्रगतम्॥ ण टं जणं परिहरि ज् अत्तणो.
पवि । (२०८) ष
प्रवं किंदटाणिं ण गच्छोञखदि | (२०२)
शकृ । दाणिं किं तुह आञ्त्तद्धि, जदोमे रोअदि तदो-
गमिस्यः । (२९०)
राजा॥ शकुन्तलां विलोकयन्नात्रगतम् ॥ किं खल् यथा वयम-
स्था भियमपि अस्मान् प्रति तथा स्यात्, अथवा लब्धावकाशा
मे मनोटन्तिः । कुतः । (२११)
वियोगं आर््स्य वचनादेव अन्टणा एषा भवतु । तेन राजप्रतिग्टहौ तत्वेन
अङ्गुली वियोगमङ्गलित्यागम् । नाति न कन" युक्त म्भवति । अय्यै भवतः ।
अन्टणा मयोपेचितणै। एषा शकुन्तला ॥
२०७) नेति । लेत्यादि। अयि गकुन्तले मोचितासि खलुकस्पिना
आअय्यण अथवा राजषिणा तत् कुत्रेदानीं गमिष्यसि। मोचितासि खन्टणी-
लतासि। अचुकम्पिना सद्येन । कपादयालुकम्या सखादित्यमरः। नामाच्-
राणि वाचयिता जातन्टपलसंश्रयादाह अयमेति। राजर्भिंणा महाराजेन ॥
| ` (२०८) शकु इति। णेत्यादि। नैतं जनं पय्यैहरि्यः यद्याल्मनः प्राभ-
विश्य् । एतं जनं राजानम् । पय्येहरिग्यं प्थेत्यच्छम् । आत्मन इति कम्मनि
षष्ठो । प्राभविष्धं प्रभृरभविच्धम् ॥ :
(२०९) प्रियमिति । किमित्यादि, किमिदानीं न गम्यते। किं कथम ॥
(२१०) शकृ इति । दाणिभित्यादि । दट्ानीं किं तवायत्तास्छि। यदामे
रोचते तदा गमिष्याभि। आयत्ता अधीना अधौने निघ्न अयन्त इत्यमरः,
अब्र नाह तवायत्ता। खाधौनाह भित्यभिप्रायो वह्िम्कुतः । आन्तरिकस्त
महाभागस्ेदानी मायत्तास्खीति । यदा यत कालः । मे मह्यम् । सोचते प्रीति-
करो भवति। क्रोधेष्याीरुचील्यपाटानात् मे इति चतुर्थौ ॥
(२११) राजति। किखलुभ्यां वितकगभपखरो द्योत्यते वयमस्याम् यथा
५
+ +
नि
प त
(नन
प्रथमोऽङ्कः । ५५
वाचं न मिश्रयति यद्यपि मदचोभिः
कशे ददात्यवहिता मयि भाषमाणे |
कामंन तिष्ठति मदाननसम्छुखी यं
भूयिष्ट मन्यविषया नतु हृषि रस्याः ॥ (२१२)
नेपष्ये । भो भो स्तपस्विनः तपोवनसन्िहितसत्तरच-
शाय सज्जीभवन्तु भवन्तः प्रलयासन्नः किल खूगयाविहारी
राजा दु्मन्तः । (६१३)
ऋखुरङ्ञा इति शेषः । तथा तद्वदलुरागवतीो। अनन्तरं तस्या अहुरागम्
नि्िव्याह अथवेति। लब्धावकाशा लब्धविषयद्ारा मनोटत्ति निंञ्चयाक्सिका।
मदीयो निद्धयः शकुन्तलागतादुराग्ूपविषयस्प्थे हार माससादेत्ययेः।
निश्चयः केन द्धारेण शकुन्तलाचुरागं विषयोकरो तीत्याह कुतद्ूति॥
(२१२) तह्शयति। वाचभिति। यद्यपि मदइचोभि मेदुक्तिभिः स
वाचं निजोक्किं न भिश्रयति न संवलयति तथापि । अध्याहार मेतत्। मयि
भाषमाणे व्याहरति सति अवहिता सावधाना सतो कथम् ददाति पातयति
` मदुक्घावितिशेषः। एवं कामं प्रकाथेन। कामञ्चादमतौस्मृतम् । प्रकागेचाग्य-
सयायां तथाचुगमनेपिवचेत्यव्ययानेकाथवर्भे मेदिनो। मद्ाननस्य मन्प्रदद्य
सम्प्रखो अभिसखो सतो भविं वड्ककालं व्याप्यन तिष्ठति वरते किन्त अस्या
वाचाया हटि इक अन्यो मदितरो विषयो यथाः सा तथोक्घान अधोख्खी-
व्यथः । वसन्ततिलकं नाम ठत्तमिदम् ॥
(२१२) नेपण्य इति। तपसोवनं तपोवनं तत्न सच्चिद्िताना मवस्यितानां
सत्वानां जन्ननां रचयाय व्राणाय। सकच्वमस्तोत जन्तष्वित्यमरः। सच्जी
भवन्त उद्य॒ज्षाभवन्त । प्रत्यासन्नः किल निकटवर्तो सम्भाव्यते। वात्ता सम्भा-|
वयोः किलेव्यमरः। खटग्यन्ते यन्विष्यने जन्तवोदख्यां क्रियायामिति ष्टगया तया
विद्धरति परिक्रामतीवि शगयाविद्धारी। विद्धारस्त परिक्रमङद्नत्येमरः। राजा
प्रत्यासन्न इत्यनेन दूतिभोतिर्दर्भिता। यथाहञअतिङृटि रनाृषटिः शलभा
मूषिकाः खगाः । प्रत्ासच्राद्च राजानः षडेते दतयः स्ता द्ति॥ ¡|
(२१४) र जप्रत्याशज्तिं प्रमापयति वुरगेति। डि य्छात तथा तयाराज-
वै
५६ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
तुरगखुरहत स्तथाह्ि रेण विट पविषक्तजला द्रं वल्कलेषु ।
पतति परिणतासणप्रकाशः शलभसमूह द्वाखमद्रुमेष ॥ (२९४)
राजा॥ सगतम्॥ अहो धिक् ममान्बेधिणः सेनिका-
स्लपोवन मभिर्न्धन्ति | (२१५)
पर्न्नष्थ्ये॥ भो भो सपस्विनः परव्याकुलयन् टङ्स्त्री-
कुमारानेषःगजः प्राप्तः । (२९५६)
तीव्राघाता दभिमुखतसस्वन्धभग्नेकदन्तः
म्रौढाछष्टव्रततिवलयासच्छरना ज्नातपाशः ।
प्रत्यासत्या तरगाणा मञ्रानां खर हेत शखलितो रेण॒धूंलिः। रेगुदयोः स्तिया
धूलिरित्यमरः। परिणतः परिणामम् गतः सायन्तनड्ति यावत । योट्स्ण
सविता सद्ूवप्रकाशत इति तथाभूतः पाटलवण इति यावत् । शलभानां पत-
ङ्गानां समृददूव। समौपतङ्गशलभा वित्यमरः। विटपेष शाखाञ्च विषक्तानि
अवसक्तानि जलाद्रौौणि सनीनामवगाहनजलस्तिमितानि वल्कलानि तस्त्वचो
येषां ते तथोक्तेषघ अखमदूमेष अखरसटत्तेष पतन्ति। उपदूवाय सखलितानां
पतङ्खसद्ुानां पाटलवणेतव प्रत्यच्चोठतमनेकशो ख्याभिः। शलभसमृहसाम्यख्या-
पनेन रेणना भितिविश्ेषवदाश्रमोपदरावकत्वं चितम् । विटपेत्वादि विभे-
षणेन भूलिसम्पकांद्वल्कनानां मलिनत ममेष्यलञ्च ट शितम् । अल्लो पमालङ्खारः।
इट् पुश्मिताया नाम त्तम्) तदुक्तम्! अयुजिनयुगरेकतो यकारो युजित
नजौ जरगाश्च पुष्पितासेति। अगुजि विषमे । युजिसमे । सद्धेवन्त । मस्ति-
रुरुस्विलघुश्च नकारो भादिगुरः पुनरादिलघुर्यः। जोखुरुमध्यग तोर लघुमेध्यः
सोन्तगुङूः कथियो नलकुस्तः। गुरूरेकोगकारस्त लकारो लघुरेकक इत्युक्तः ।
रवमन्यलाप्यच्ेयम् ॥
(२१५) राजति । धिक् माभितिथेषः । मिलितस्त्यश्चरथपादातं सेना तत्न
खकदेशभताः सेनिकाः। सेनायां समवेतायेसेन्यास्ते सेनिकाख्चते इत्यमरः)
अभिरून्धन्ति पीडयन्ति ॥ ष
(२१६) पुनरिति, पग्थीकुलयन व्यस्तो कन्येन् ॥
~~ ~
ए
गा क `
+, = 3/0 (# 1 =
भ
प्रथमोऽङ्कः । ५
मन्तो विन्न स्तपस इव नो भिन्नशारङ्गयथो
` भम््ौरणयं विरुजति गजः स्यन्द नलोकभी तः ॥ (२९७)
स्वः चूला ससम्भरम स॒त्तिछन्ति । ( २१८)
राजा॥ खगतम्। अहो धिक कथ मपराइ सपख्विना-
मस्मि भवतु प्रतिगच्छामि तावत् | (२६२)
` स्यौ । महाभाख इमिणा इलि सम्भरमेण पज्जाउला दा
ला अणशजाणौदि णो उडञअगमणे | (२२०)
(२१७) तीत्रेति । तोत्रादेकान्ता दाघातात् अभिसखख सम्मुखधोनस् तरो-
कंच्चश्य स्कन्धे प्रकाख्ड भग्न रणको दन्तो यख स तधोक्तः। एकेनेव टन्तेनाघात-
सम्ध्रवादिति भावः। तथा प्रौढं प्रदं सातिशयमिति यावत् प्रद प्रौटमेधित-
मित्यमरः ययाखात्तथा अक्षो यो त्रततिवलयो लतावलय स्तद्यासञ्जनात्
सम्बन्धात् जात पाशो वन्धनं यस्यस तथोक्गः। पाशः पच्छादिबन्धने इति
विश्वः तथा भिन्नः यकत :ओारङ्काखां ग्टगाणां यूथः समूहो येन स तथा
खन्दनख्य रय अलोकेन दशनेन भोतः। शताङ्गः खन्द्नो रथ इत्यमरः
अच्छाकं तपसो धम्प्राचरणख मूर्त मृत्तिमान् विन्न र्व गजो वनहस्ली
ध्र विरूजति पोडयति। अनब्रोत्रचालङ्कारः। यद्क्तेःप्रकागे। सम्भा
वनमधोत्रेचा प्रतख्य समेन यदिति। इदं मन्दाक्रान्ता नाम इत्तम् ॥ ।
(२१८) सभ्यो इति। ससम्भूमं सत्वरम् ॥
(५१८) राजेति । धिक् माभिति शेषः। तप्रश्िनामिति सम्बन्धे ष्ठी ।
` अपराद्गः सतापराधः । भवत तदिति शेषः । प्रतिगच्छामि खस्यानं गच्छासि ॥
(२२०) सख्याविति । महेत्यादि । महाभाग अनेन हस्तिसम्भरमे प्य
कलाः खा लद जानोह्ि न उटजगमने। हन्तिसम्भमेण ह स्तिसंभेगेन । समौ
संगेगसम्भमावित्यमरः। पर्याकुला व्यस्ताः। अतुजानीहि अलुमन्यख4+ नो
= 9
~
धट अभिन्नञानशकुन्तलम् ।
अन ॥ शकुन्तलां प्रति॥ हला सजन्तले पचञ्नाउला अज्जा
गोदटमौ भविख्छदि ता रहि सीगृघं एकया डोद्ध ! (२२९)
शकु॥ गतिरोधं ूपयिता ॥ टी दी ऊस्ल्यस्बविव्भलद्िि
सख्वत्ता । (ररर)
राजा॥ खेर सैर गच्छन्तु भवत्यः । आखमबाधा यथा
न भवति तथाहमपि यतिष्ये । (२२३)
सख्यौ । महाभा विदिदभूदद्रोसि सम्पदं उबञ्रारमन्छ-
व्यदाए श्रबरद्ह्मयतं मरिसेष्ि असम्भाविद्सकारः, भूजओबि
पञ्चवेक्वण्णिमित्तं सज्जनः विरवेद्य । (२२४) ।
(२२१) अनेति । शकुन्तलां प्रति शकुन्तलाखखमवलो क्ये त्यथः । इलेत्यादि ।
अयि शकुन्तले पर्य्याकुला आयौ गोतमी भविष्यति तदेहि शीघ्र मेकस्था
भवामः । प्यौकुला अद्मटद थना इयाकला । गौतमी कण्वस्य ध््यरकनोयसी ।
एकस्या मिलिताः ॥
(२९९) शकु इति) गतिरोधं गतेः प्रतिबन्धं रूपयित्वा नाटयित्वा
हदौत्यादि।) हा धिक् हा धिक् ऊरुस्तम्भविह्भलास्मि सत्ता हाधिक्-
शब्दाभ्यां सत्वरगतेः प्रतिबन्धा दविषादात्निभ््ने द्योलयेते। ऊरूलम्भ विह्वला
सर्वः स्तम्भेन स्थेयं ण विद्कला विल तचेताः ॥
(२२२) राजति खेर खेर मन्द् मन्दं अलमतित्वरयेति भावः। मन्द्
खच्छन्दयोः सेरमित्यमरः। अआश्रमबाधा आश्रमपीडा । पोड़ाबाधाव्यथा-
इःखभमित्यमरः। यतिग्यं यलं करिष्ये ॥
(२२४) सख्याविति। महेत्याटि । महाभाग विदितभूविष्ठोसि साश्यत-
खपचारमध्यस्थतया अपराद्घाः स्मः तन््रषेय असम्भावितसत्कारं भयोट्पि
प्रत्यवेत्च णनिभित्त माय विज्ञापयाम: । विदितं भयि्ठः वतर येन स विदित-
भूयिष्ठः विदिताेषाकारेङ्कितादिः। साम्प्रतमिदानो खुपचारेष सत्कारषु
सध्यस्यतया ओौदासीन्येन हेतुना बयमपराद्गाः लतापराधाः ख्यः तन््धैय
चमख। असम्भावितोव्छतः सत्कारः; सपग्यै यख स तथोक्त माये भूयोपि
पुनरपि प्रत्यकेच्चणनिभित्तं दशनाथ विन्नापयामो निवेदयामः ॥
प्रथमोऽङ्कः । ५
राज्ञा मामेवं ट्शनेनेव भवतीनां सम्भूतसत्कारोद्खि । (२२५)
शक॥ इला अणच्छूए अहिणवकुसष्टूदपरिक्दट मे चलणं,
कुरूवखसाहापरिलग्गञ्च वकलं दाव पडिपालेध मं जाव णं
मोखावेमि । इति राजान मवलोकयन्तो सव्याजं विलम्ब सह सखीभ्यां
निधक्रान्ता ॥ (२२६)
। ~ राजा॥ निश्रख॥ गताः सव्वीः भवत्वहमपि गच्छामि ।
ह शकुन्तलादभनादेव मन्दौत्सुक्योख्छि नगरगमनं प्रति याव-
ध धि
दनुयालिकानतिदरूरे तपोवनस्य निवेशयामि न खल शक्तोष्धि
शकुन्तलादशंनव्यापरारादात्मानं निवन्तयितुम् । मम हि । (२२७)...
1) राजेति! णवं मामा नहि नहि वद्तेतिगेषः । सम्भूतसत्कारो-
छावदस्वादः #
(२२६) शङ इूति। इलेत्यादि। अयि अनख्ये अभिनवकुशस्चि-
परिकितं ने चरणं कुरुवकशाखापरिलम्नञ्च वल्कलं तावत् प्रतिपालयत मां
यावदेनं मोचयामि । अभिनवस्य कुशस्य च्या शिखया परिच्चतं विद्धम् ।
खचि नैत्यप्रभेदे चव्याधनीशिखयोरपोति रलकोषः। कुरुवक स्तस्विशेषः
तद्य शाखायां परिलम्न मतिश्येन लग्नम् । प्रतिपालयत प्रतोचध्वम् । एनं
वल्कलम् । मोचयामि अपसारयानि। सव्याजं सकप्टम् । कपटोस्तोव्याज-
दम्भो पधयग्छद्मकेतव्ये इत्यमरः ॥
(२७) राजेति निश्वस्य दीधैमिति भेषः। मन्दो त्क्य: अल्पो दयो गः।
मूढाद्छापटुनिभग्यामन्दा इति इष्टार्थोद्युक्त उद्छक इति चामरः। नगर-
गमनं राजधान)प्रतिगमनम् , अलुयालिका नलुगाभिनः सेनिकान् । वाराद्य-
रिति विकल्छा पो वनद्याविदूर इतिन पञ्चमो । निवेशयामि संस्यापयाभनि।
नखलुनत। शक्रः समवः। शङकुन्लादशनव्यापारादिति यतोवारणभित्यपा
दाने पञ्चमो। आत्मानं हृद्यम् । अत्मा देहमनोब्रह्मखभावष्टतिबुङ्धिष्विति
विच्रः। निवन्तयित' तद्ध प्रहृतं विधातविदम् । वलन ह माह ममहीति॥
#
र.
६० अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
गच्छति पुरः शरीर धावति पा दसंश्धितं चेतः ।
चौनांश्ुकमभिव केतोः प्रतिवातं नीयमानस्य ॥ (२२८)
दूति निषक्रान्ताः सर्वे ।
प्रथमोटङ्कः । (२२९)
(२९८) गच्छतोति। मम शरीरं पुरो अग्रतो गच्छति! खात् युर
यरतोट्यत इत्यमरः । असंस्थित चञ्चलम् । संस्था न्यायपथस्थिति रित्यमरः ।
चेतो मनः पश्चात् धावति गरकुन्तलानोन् पत्वा दिति भावः। मनः किमि-
वेल्ुपमूमा चीनेत्यादि। प्रतिवातं वायोः प्रतिकूलं नोयमानस्य केतो ध्वेजख
चोनांशुकं चीनटेशोद्धवं च्छमिति यावत् वस्त्रमिव। तद्यथा असंस्थितं
पञ्चाद्गावति वथेत्य्थः। अव्रोपमालङ्ारः। यदुक्तं चन्द्रालोके । उपमा यल
साटृश्यलच्छी स्ल्लसति इयोरिति। दय माय्थी जातिः॥
(९२९) इतोति। इति णवं खपेः । सव्वे नटाः। अङ्कः परिच्छेदः,
अडः स्थानेन्तिके मन्तौषूपको व ङ्गपच्छख ! नाटकादिपरिच्छेदे चितरयुक्ते च
भूषण दूति विञ्वः॥
दति श्री छष्णनाथशम््लताया मभिन्नानशकुन्तलटीकायां
प्रवेशिकाद्यायां प्रथमाङ्कविवर्णम् ॥
0
अमिनज्ञानशकुन्तलम्।
++
दितोयोऽङ्कः ।
ततः प्रविशति विदूषकः । (१)
विद्र॥ निच्रख॥ भो हदोद्धि एदस् भिञ्रञ्रासोलस््म रणो
वञ्रस््यभावेण णिव्विसणो अरं भमिख्रो अञं वराहो अञं सहलो
न्ति मच्छन्दिणेबि गिद्ये विरलपादवबच्छा्ासुः वणरादूसं
आदिख्डिख पत्त सङ्करकसाअविरसादरं उखकड्ाद् पिच्जन्ति
गिरिणदैसलिलादई, अशि्दवेल्च उणोखमंसमभदरट मृच्ी-
अदि तुरख्रगख्राणाञ्च सट रत्तिंपिमे णलि पकाममुद्रदव्वं
महन्ते च्जेव पञ्चसे दासोए पुन्तेहिं साखणिख्रलद्धंहिं कणोब
घछादिणा वणगमणकोल7हलेण पडिबोधिटोद्धि एल्तिकेणनि
मे पौडा ण संवुत्ता जटो अमं गण्डस्म उवरि विष्फोडओो
संवृत्तो तेण हि किल अदोस अवहोणेसुं तव्यभखद्ए मिञ्राण-
सारिणा अद्यमपदं पविट्रश मम अधखदाए सञन्तला
(१) ततद्ति। विदुषकः श्टङ्गारसहायविशेषः। तथाच ग्टङ्गारस्य
* संह्धाया विटचेटविदरूषकाद्याः सखयुः) भक्ता नर्म्श्च निपुणाः कुपितबधरमन-
भञ्चनाः शुद्धा इति। तद्धचणा माह कुसचमवसन्ताद्यभिधः कज्छोवपुरव्रमाषादः।
श ाद्यकरः कलहरति ्चिदूषकः खात खक्ोन्न द्ति॥
,
६२ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
णाम कावि तबद्धिकसय्रा दिद तं पेक्छिञ् सम्पदं शखर.
गमणस्दम कथयस्पि ण करेदि एवं ज्जेव चिन्तअन्तस्यसे पहादा
अच्छिस्ः रणौ का गदौ जाव णं किदअ्आारपरिग्गद्ं पिञ्चव-
अस्य पेक्खामि । (२)
(र) विद्र डति। निश्रस्य दीघमितिशेषः। भोड्त्यादि। भो हतोख्छि
रतख ब्टगयाशौलख राज्ञो वयस्यभावेन निविखः अयं ग्टगो अयं वराहो अयं
शाद्रूल दति मध्यन्द्निपि सश्र विरलपादपच्छायाद्च वनराजिष आअहिरण्डय
पत्बसङ्करकषाय्यविरसानि उष्णकट् कानि पौयन्ते गिरिनदीसलिलानि अनियत-
उनञ् उष्णोष्णमां सभयिष्ठं भज्यते तरगगजानाच्च शब्देन राल्रावपिमे नास्ति
प्रकामश्यितव्यं महत्येव प्रत्यपे दायाः युः शाकुनिकलब्वेः कर्णोपधघातिना
वनगमनकोलाहलेन प्रतिवोधितेद्छि रख्तावतापिमे पौडान संढत्ता यतोयं
गख्डखोपरि विस्फोटकः संटत्तः तेन हि किल अस्मा अवहोनेषु तन्नभवता
म्टगानुसारिणाअख्रमपद प्रविष्टन ममाधन्यतया कुन्तला नामं कापि तपखि-
कन्यका दष्टा तां प्रच्य साश्प्रतं नगरगमनसख कथामपि न करोति णवभेव
चिन्तयतो मे प्रभाता अकि रजनी का गति यौवदेनं शतदारपरिखदं प्रिय-
वयस्यं प्रच्छे। भो इति अनधिकारामन्तरणम् । वयस्यभावेन सवयस्कतया ।
वयद्यः स्िग्नः सवया इत्यमरः । निविखषो दुःखितः । अयं ष्टगोयं वराह
द्रत्यादि दगेयच्रितिथेषः। मध्यन्द्नि मध्याह्ने । समासेपि अभिधानादिभक्ते-
रल्क। यीष्ने यीग्नसमये। विरलाः सान्तराः पादपानां छाया याच्च ता
वनराजिषु वनच्रेणीषु। वीथ्यालिरावलिःपङकतित्रेणीलेखास्तत राजय इत्य
मरः। आदह्िण्डग सञ्चये । चअ डःपृन्ैसख हि डिङ्ग तावित्यख रूपं । पलराणां
सङ्करेण विविधजातीनां पल्राणा मेकल समवायेन। सङ्करोटग्निचटत्कारे
चिप्रधल्यादिकेष च। सम्भ्राच्छान्यां विरूङ्घानाभेकाधिकरणद्धिता विति
गन्द्ाञ्धिः। कषायाणि लोहितानि। निर्यासेपि कषायो खरभौ लोहिते-
न्यवदिति विश्चः। तथा उष्णानि च तानि कटका न्यल्यकट्नि चेति उष्णकट-
कानि गिरेः पव्वतद्य नद्या निरस्य सलिलानि तोयानि पीयन्ते, अनियता
नियमरहिता बेला समये यल्न॒ तत् यथाखान्तथा। कचित् पूववा कचिन्ाध्याहन
दितीयोऽङ्कः । ६३
परिक्रम्यावलोक्य च एसो वाणासणदहत्यो हि्अणिद्िद-
पिञञ्रणो वणपुपफमालाहारौ इदो नेव आञ्रच्छदि पि
वश्यो भोदु अङ्कभङ्गविख्लो भवित चिद्यं एवभ्पि णाम
विद्याम लेखं | इति दर्डका मवलम्ब स्थितः । (२)
वन
+ = ॐ 4) 4 (क > चक 2
नोया दधिकतरं यत्र तत् भुज्यते च। प्रकामशयितव्यं यथेक्चितशयितव्यम् ।
। कामं प्रकामं पय्यौप्रं निकाभेष्टं ययेद्धित मित्यमरः । महत्येव प्रत्यृषे अत्यषस्येव ।
दाख्ाः पुच्रेर्नीचिः। शकुनान् पशचिणो हिसन्तियेते शाकुनिकाः। शकुन्ि-
पच्िश्कनिश्कुन्तशकनदिजा इत्यमरः! ल्या स्ट्गबधाजीवाः। व्याधो `
+ भ्टगवधाजोवो ्टगयलकोपि स इत्यमरः, तेचतेच तेः शाकुनिकलब्बेः।
कर्णोपिधातिनः श्रूविकट्ना, प्रतिबोधिताच्छ्ि जागरितोच्ि। एतावता हेतुना ।
मोडा इःखम् । संछत्ता समतीता । ठन्तं पद्ये चरिन्रेलनिष्वतोते दटनिस्तने
इत्यमरः । यदि इःखं न समतोतं तदा किमवथिष्ट मित्यत अह यत इति,
अयं वच्छमाणोट्ैः । गख्डस्य णस्य एतेन इःखधाराकर त्वं दर्शितम् । तमयं
प्रकाशयति तेनद्धीति। किल श्रुतवात्तीयाम् । अवद्ोनेष पश्चात् पतितेष्।
। अधन्यतया अपुख्यवत्तया । सकती युख्यवान् धन्य इत्यमरः । कथां जल्-
नम्। अचि अक्चिव्यापारेष सद्छिति गेषः। जाखद्वस्याया मित्यथः।
का गतिः क छउपायः। गतिः स्लोमा्गदशयो ज्नौने याल्ाभ्यपाययोरिति
भेदिनी) कतदारपरिखदहं शतविवाडम् ॥
। (श) परोति। परिक्रम्य इतस्ततः सञ्चये, णलो इन्यादि । रष वाणासन-
। शस्तो हृदयनिहितप्रियजनो वन पुष्ममालाधारो इतणवागच्छति प्रियवयद्छः ।
भवदव अङ्गभङ्कविकलो भूत्वा स्याख्छामि । वमपि नाम विरामं लभेय । वाणा-
सनहस्लो धलुहस्लः। दयति । दये मनसि निहितो न्यस्तः प्रियजनः
प्रणयिजनोयेन स तथोक्गः। प्रियोत्कच्छित इन्य्ैः। वनेति। रतश खारज-
` दडनिवारणशेतत्वात् विर्ावश्या प्रकाशते अतो हेतगभविगेषणमेतत।
॥ ऋअङ्ेति। अङ्गानां भङ्गेन वक्रतया विकलख्यगितेन्दरियः। वमपि इद्यन््रकारे-
,
५१
५
> 1
६8 अभिन्नानशकुन्तलम् ।
ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टो राजा। (४)
राजा॥ आत्मगतम् । (५)
कामं प्रिया न सुलभा, मनस्तु तद्धावदशेनाश्वासि ।
अञतार्थैपि मनसिजे, रति सुमयप्राथेना कुरुते ॥ (६)
स्मितंलता।॥ एव मात्माभिप्रायसम्भ्ाविते्टजनविन्तदरन्तिः
प्राथयिता विप्रलभ्यते | कुतः । (७)
णापि। नाम सम्भाव्ये यटीत्यथेः | विखामं ष्टगयाव्यापारा दिति शेयः । लभेय
प्राप्रयाम् । दण्डका टारुमययद्िम् । अवलम्ब वा ॥
(४) तत इति। यथानिदिष्टो वनपुष्पमालाधारी वेमनस्यप्रकाशी चेत्यर्थः ॥
(५) राजेति ! ख्िग्ध वीचितभिति श्लोकान्तवाक्यानां कत्त षद मेतत् ॥
(६) काममिति! प्रिया शकुन्तला कामं प्या प्रं न लभा नठ खलभेत्यधेः ।
मनो हृद यन्त तस्याः प्रियायाः भावख्याभिप्रायख देन माश्चसितीति भाव-
दशनाश्रासि। भावः सत्ताखभावाभिप्रायचे्टात्मजन््ष्वित्यमर; तथा मनसिजे
कामे अक्ता अल्लतप्रयोजनेपि उभयोः प्रियाया मम च प्राना रतिं कुरूते
जनयति। अत्र कामाचरितायेतायां रल्युत्मादन भित्यापाततो विरद्खतया
भाषमाणत्वाद्धिरोधालङ्कारः। यदुक्तं प्रकाशे विरोधः सोट्विरोधेपि विरूड-
त्वेन यद्वच इति। ख॒रताथेतया विरोधः अदुरागाधैतया परीहारः रतिः
स्तोस्ममरदारेषु रागे खरतग्ह्ययोरिति भेदिनी । इय माधी ॥
(७) स्मि तमिति । स्मितं कत्वा भावविगेषलेणष्ा शकुन्तलासत प्राथनातु-
मान भेवाकिञ्चित्करं तदमि पुनः परमां मन्यमानो व्याहरामीति विविच्य
मन्दं हसित्वा । राज्ञेति पूञ्ैण सम्बन्धः । मनोगतमिद्ानीं प्रकाशयति एवमिति ।
आतनोभिप्रायेणाशयेन सम्भाविता निश्चिता इश्जनस्य अभिलपितजनख
चित्तटृत्तिमेनोरथो येन स तथाभूतः प्राधैयिता कामयिता जन श्वं मादभो
भूत्व विप्रलभ्यते वञ्चितो भवति। तदभिलाषस्य समनः कल्पितत्वेन वस्तत-
स्तट्भिलाषाभावात् सुतरामलब्धसमागमो भवतीति भावः तदा चित्तदन्तिं
निज्ञाभिप्रायमाल्रसम्भावितां दभेयित्रमाह कुत इति॥
॥
दितोयोऽङ्कः । ६५
५८ च्लि बीचित मन्यतोपि नयने यत् प्रेरयन्त्या तया
८. यातं यञ्च नितम्बयो गुरूतया मनं विलासादिव ।
। मागा इय परुद्या यदपि तूत् साधय सुक्ता सखौ `
सव्ये तत् किल मत्परायण महो कामः सतां पश्ुति । (८) ˆ,
` ब्दि। भैवाद्यितण्+ भो महाराग्णमे हयो पसरदि
ता वारा मेत्तेण जख्ावौखसि जखद्.जखद् भवं | (६)
राज्ञा ॥ विलोक्य सख्छित्म्। कुतोऽयं गात्रोपघातः | (६९)
, षि" कधं कुटो त्ति. सञं ज्जेव अच्छं भच्ि्र अच्छ
कारणं पुच्छसि । (१९)
क र का क
भक क
क ४ च ४
(८) ख्िग्धभिति । अन्यतः अन्यस्यामपि दिशि नयने अक्षिणी प्रेरयन्त्या
धातयन्त्वा तया शकुन्तलया यत् ख्िग्ध' सप्रणयं वोचचितं दष्टम्। तथानित-
भ्बयोः क्या: पुरोभागयो गरूतया भारवत्तया । पञश्चाच्नितम्बः स्तोक्या इत्य-
भरः विलामात् वद्धभालोकनङतभावविशेषादिव। तदुक्घम्। तात्कालिको
विशेषस्त विलासोटङ्क्रियादिष्विति। तात्कालिको दयितालोकनादिभवः।
मन्दः छद यथास्यात्तथा यञ्च यातं गतम्) तथा मागाः न गच्छ इति एवसक्ता
छषङङ्खया प्रियवदानिवारितया तया सखी प्रियंवदा साख्यं दोषाविष्कार-
शद्धितं तत्ः किमिति न गमिष्यामीति सब्तरृभङ्कवाक्यं यदपि उक्ता अभिहिता
तदव्वमत्पराययं मटाखरयं किल मदाश्रयमेव सम्भावयामि इत्ययः । परायण-
मभोच्छ श्यात् तत्मराश्रययोरपोति मेदिनी अदो कामोट्भिनाषपः खता-
| मन्योदे्ाना मपि क्रियाणा मात्लीयतां पश्छति। चकते हि। लेखप्रस्यापनेः
4
श्िग्धे चिते ्दभाषितेः। दूतीसुश्मेषयो नर्यो भावाभिव्यक्तिं रिष्यत इति॥
त
(1 (€ ) विदू इति। तथाख्थितो दख्डकाछ मवलम्बय स्थितः भो इत्वादि।भों
| महाराज नमे इस्तः प्रसरति तद्धाचामानेख जाप्यसे, जयति जयति भवान्।
पररति प्रचलति । वाचामालेख न इन्तो हभेनेन्यधेः । जाप्यसे जयाय प्रेयसे ॥
(९) राङ्ञेति। माबोपघातो गात्रपौडा॥
(४) चिद्रू दति । कथमित्यादि) कथंकुतद्ति खयनेवाचि भटका अन
४ ।
६६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
राजा॥ न खल्ववगच्छामि भिन्नाय मभिधौीयताम् | (१२)
विद्रू। जंवेदसो खुच्जस्पम लोलं विडम्बेदि तं किं अत्तणो
पडावेण अधवा एद्वे खस | (५३)
राजा॥ नटौवेग सतत्र कारणम् | (१४)
विद्र्॥ ममाबि भवं) (१५)
राजा कथमिव | (१६)
विद्र ॥ जुत्तं णाम एव्वं जं तुए रज्नकज्नादू उच्छिख
` तादिसं अक्वलिद्पदं पदेसं च वणचलवित्तिणा होदव्वं ति,
किं एय मन्तौअदु, अहं उण बह्मणो पञ्चहं सापदाण सरणे
संक्ोटहिदसन्धिबन्धणाणं अत्तणो अङ्गाणं अणीोसोद्धि ता
पसीद मे एकाहम्पि टाव विसमीखदु | (६७)
कारणं ्टच्छसि। कथमिति ्च्छसोति शेषः। भड्ःक्वा पौडयिला। तथाच
भवतेव जनित मेतत्कारणं तत् कथं एच्छसीति भावः॥
(१९) राजेति । भिन्न उक्तादितरः अथ सात्मं यस्य तत् तथोक्तं वाक्य-
सभिधोयता सच्य ताम् ॥ <
। (१९) विद्रू ड्ति। जमित्यादि। यद्धेतसः कुञजख लोलां विडम्बयति तत्
किमात्मनः प्रभावेण अथवा नदोवेगख । वेतसो वानीरः। सरिट्भ्यन्तरख्ट
दति शषः । कुजख पुरुषस लोलां क्रियाम् । लीला विलासक्रिययो रित्यमरः ।
यद्धिडम्बयति नदीवेगवशात् तिरश्लीनतया यदज्वकरोति। तत् वक्रौभावेन
कुललीलाविडम्बनम् । प्रभाग शक्तया। नदीवेगस्य प्रभाजेणोेति सम्बन्धः ।
प्रभावः शक्ितेजसो रिति विश्चः॥
(१४) राजेति । तन्न बेतसस्य कुञजलोलाविडम्बने ॥
(१५) विदू इति । मभेत्यादि । ममापि भवान् । भवान् कारणभित्यचुषङ्गः ॥
(१६) राजेति । गमम् ॥
(१७) विद्ध इति । .जुन्तमित्यादि । युक्तं नामेव यन्वया राज्यकार्यौन्यु-
च्छित्वा तादश कः प्रदेशञ्च वनचरटत्तिना भवितव्यमिति । किमत्र
|
त क क थ ५
दितीयोऽङ्कः । ई
शाजा+ आक्रगतम्" अय मेव माह, ममापि कणवसुता-
मलुद्त्य गयां परति निरत्सुकं चेतः । तथाहि । (८)
न नमयचितु मधिज्य सुत्सुदिष्ये
धनु रिद् माहितसायकं खगेष |
सहवसति सुपेल्य युः प्रियायाः
त इव लोचनकान्तिसभ्िभागः ॥ (१२)
14 19 ‡
मन्त्यताम् अधं पुनब्रौद्धणः प्रत्य च्रापदाजुसरणेः संच्चोभितसन्धिबन्बनाना-
-मादमनोङ्गाना मनोशोगछि तत् प्रद ने एकामपि तावद्धियन्यताम् । राज्य
कार््यौनि प्रजापालनादोनि चरूलितपटः विरागतराजत्यं तादशप्देथं
खनगर ञ्च उच्छित्वा त्यक्वा त्वया वनचरद्य व्याधादेरिव इत्ति भ॑गवादिषूप
आजीवो यख्य स तथोक्तेन यद्धवितव्यम् । विप्रेण शुचिना भवितव्यभिति-
वृद्धाम तव्यः। इवयेवं वथाभूतत्वं नाम युक्तम् । नाम सम्भाव्ये। अल विषये
४
१ ॥
॥
च
र
‡
, चै
\
त
(१
1 #
ष
4
८)
किं मन्ह्यता छषदिश्यतां मयेति शेषः । स््न्रेगो। न किमष्युपदेश्य भिति
भावः। अद्ध पुनरइहन्त बद्ध खः प्रत्यहं प्रतिदिनं शापदानं हिखपन्छूनाम् ।
पदो ना हिंखपश्चा विति शब्दाश्विः। अलसररोरलुगमनेः कर्तृभूतैः सं्तो-
जितानि सञ्चालितानि सख्धिबन्वनानि सन्धीनां बन्धनानि येषां तानि तथो-
क्तानां आत्रनोटङ्गानामनोग् ख्चालनाच्मेख्ि। तत् तस्पात् । प्रसोद प्रसन्नो
भव । एकाहभिति देशाध्वकालेति कम्दमलम् । विश्रम्यतां त्वयेति शेषः । भावे
गीविभक्जिः विद्छमिदमिति पाठे विश्रमित' प्रसीदेत्यन्वयः॥
(४८ ) राजेति । आयं प्रियवयद्यः। आह व्रवीति। कख्वसुतां शक
न्तलाम् । निरश्तृञ्चक मनुद्युक्गम् ।
(१९.) न नमयिदभिति । इदमधिच्छं ज्यां गुण मधिसत्य वन्तमानं ज्यायुक्त-
भित्ययेः। अहितः संयोजितः सायकः शरो यब्र तत् तथोक्घम् । शरे खङ्ग
भ सायक इत्यमरः धचु्मगेष विषयेष नमयितं रुणाकर्पसेन वक्रोकर्" न
श्व्छदिष्ये उद्धा न करिष्यामि अब्रोदेश्य विधेयभावेन श्डगान् हेदगभ
विभिन शदेत्यादि। मैर्ममैः सह्वसतिं सहवासम्। वसतिः ख्यात् स्तियां
बाञ्चे याभिन्याज्च निकेतन इति भेदिनी । उपेत्य प्राष्य प्रियायाः शकुन्तलायः
हट अभिन्नानशकुन्तलम् ।
विद्र ॥ राज्ञो खतमवलोक्य॥ अन्तभवं किम्पि हिचख्ए कद्ख
मन्तेदि अरखे क्ठ मए दिद | (२०)
राजा॥ सस्मितम्। अनतिक्रमणीयं सुहदाक्य मिति स्थितो
स्खि। (२९)
विदरू॥ सपरितोषभ्। तेण हि तुमं चिर जीव । इद्युलात
मिच्छति । (२२)
राजञा तिष्ठ ख्णमे सावशेषं वचः। (२३)
विद्र्॥ आणवेदु भवं । (२४)
राजा॥ विखान्तेन भवता ममान्यस्मिन्रनायासे कम्डणि
सहायेन भवितव्यम् । (२५)
लोचनयो नल्रयोः कान्तेः शोभायाः संविभागो विभच्यखोकारः छत डवतेष
ग्टगेष्ित्यणः। तथाच प्रियालोचनकान्तिजिषः परः सादरमेव दूषटव्यान
हन्तव्या इति भावः। अत्रोत्मेच्चालङ्घारः। पुष्पितासा नामः ठत्त मिदम् ।
लन्तणान्तक्तम् ॥ |
(९०) विद्र इति। अनत्तेत्यादि। अत्रभवान् । किमपि दये लला
मन्लयति अरण्ये खल् मया रूदि तम् । किमपि अनिव्वे चनोयम् । दये सतवा
चिन्तयित्वा मन्यति अस्पष्टं व्याहरति। अरण्य इति । तथाच मद्वचन-
मरण्यरोद नवन्न किमपि समाश्चासन माप्नोतीति भावः।
(२१) राजेति । अनतिक्रमणोथ मलङ्घनीयम्। इति अतोहेतोः ।
स्थितोख्दि ्टगयायं गमनान्निटठत्तोस्दि॥
(२९) विद्र इति। सपरितोषं ससन्तोषम्। तेणेल्यादि। तेन हि तवं चिर
जीव । तेन देतना। इति उक्तेति शेषः । इच्छति उपक्रमते ॥
(२९) राजेति श्टण भे वच इत्धेतावन्मात्नोक्तौै शतं यदुक्तं भिति प्रत्यक्तिं
सम्भाव्या सावश्रेष भिति। सावशेषं गेषपय्यन्तम् ॥
.(४४) विद्र इति। आणे्यादि। आन्नापयतु भवान।
(२५) राजेति। विश्रान्तेन स्टगयाव्यापारात् कंतविच्राभेण । अन्यच्छिन्
म्टगयेतरस्छिन। अनायासे सकर ।
दितीयोऽङ्कः । ६९
विद्र किं मोदखखच्जिञ्नाए | (२६) : `
राजा + यदच्यामि । (२७)
अ विद्र गहोदो क्वणो | (रट)
राजा॥ कः कोऽत्र भोः । (२२)
५ दौवारिकः प्रविष्य ॥ आणवेदु भटा । (३०)
(4
राजा रवतक सेनापति स्ताव ट्ाह्यताम् | (३९)
दौवा ॥ तदह | इति निष्क्रम्य सेनापतिना सह प्रव्श्यि॥ णदुषणएदु
अज्जो एस अालाबदिखखसणो भद्रा दूध ज्जेव चिटदि उबसष्द्
. शं अञ्जो | (३२)
(६) विद्ध ङ्ति। -किमित्यादि। किंमोद्कखादिकायाम् खादिका
खादनम् । कङ्खोःकभाव इ्युक्तोरन्यलापि प्रयोगत इत्युक्तेभीवे कः । खटः
सतिष्कतिरयेन चिकोषौ यख भेदिकेति न्नापकात् सचस्तियां वक्तव्यः ॥
(२७) राजेति । यद्च्छाभि तनेति शेषः ॥
(८) विद्र डति। गहोत्यादि। ग्टहीतः च्णः। चणो निव्यौपार-
स्तिः निव्यौपारस्थितौ कालो वि्ेषोद्धवयोः चया इत्यमरः । ग्टदहोतोटव-
लभ्वितः नोद्यास्यामि न वान्यदपि किमपि करिव्यामीति भावः। न्तः
प्रतीकितः णः समय इत्यन्ये ॥
(२९) राजेति। भोः अतर कः कः वन्तते इति शेषः ॥
(२०) दौवारिक दूति । द्वारे नियक्ञो दौवारिकः । दधेकादिति व्णिकः।
` दवारख्चरेति वकार्द्य उमागमः। खित्तेबरिरिति इद्धिः। आणेत्यादि।
अन्नापयतु भन्तं ॥
(११) राङेति। रैवतक दूति दौवारिकनामधघेयम् ॥
(३२) दौषेति। तदह तथा अचुहोयत इति ेषः। णड्िव्यादि । ण्व ण्व
आयं । एष अालापद्न्तकर्णो भ्त इदेव तिष्ठति रपसपतु नमाः । चालापे
आवयोराभाषसे दन्तः पातितः कर्णोयिन स तथोक्घः। भत्तखामी। एनं
अकीरस् +
-99 अभिज्ञान शकुन्तलम् ।
सेना ॥ राजान मवलोक्य गतम् इषटटोषापि खूगवा खासिनि
केवलं गुणायैव संटन्ता । तथाहि देवः । (३३)
अनवरतधनुज्यसफालनकर्र कम्भ
रविक्रिरणसदिष्णुः खेदलेे रभिन्नः ।
अपवितमपि गात्रं व्यायतत्वा दलच्यं
गिरिचर इव नागः प्राणसार विभत्ति ॥ (३४)
उपगम्य । जयति जयति खामो। सखाभिन् ग्टहौतरग-
प्रचारः स्टचितश्वापट् मरण्यं तत् किमन्य दनुष्टौयताम् । (३५)
(३२) सेनेति । दष्टः पणशुहिंसाफलकतया प्रत्यच्छप्रायो दोषो इव्यभावो
यखयाः सा दषटदोभा। खामिनि राजनि! शुणान् दश यितमा तथादहोति।
हियत स्तथा तेन कम्पा देवो राजा एवभेवभिति शलो कौयेन सम्बन्धः ।
राजा भङ्ारको देव इत्यमरः ॥
(२४) अनवरतेति । अनवरत मजस्दं यद्गलुज्यमैस्फालनं धल्षो गणस
चालनं तेन ऋररं भयानकं कम्मं यदस तयोक्तः। ऋरस्त कटिनेघोरे शंस
तवभिषघेयवदति विश्चः। तथा रविकिरयं खग्यरण्िं सहिष्णः सोढा। तथा
स्वेटलेगे घम्प्रौम्बकरे रभिन्नः अविशिष्टः भेदोद्धोषे विशेषे खाइपतापे विदा-
रण दूति विश्वः तथा गिरिचरः पावब्बत्यो नागो गज डइ्व। गजेपि नाग-
मातङ्गा वित्यमरः। अपचितं हेत॒विशेषात् चोणमपि व्यायतत्वात् व्यायाम- `
वन््वात् दटत्वादा गजपक्त दीधत्वात् अलच्छं चीणतया नाभू यमानम् ।
व्यायतं व्याष्टते दीं दृढे चातिशयेन्यवदिति भेदिनी। तथा प्राणो वलभेव
सारः स्थिरांभो यख तं;तथोक्तं गावं शरोर विभक्ति पुष्यति, प्राणो इन्मारुते
वोले काव्यजोवेनिलेवलेदति मेदिनी। सारो वले स्थिरांशे चेत्यमरः। अत्र
पराद् पूर्णो पमालङ्कारः लच्च णन्त वच्यते । इत्तं मालिनो नाम ॥
(३५) उपेति जयतीति जेस्ठवन्त्यो स्तिवन्ती इति वक्तव्यान्तुषल्तिष्।
अरययं वनं ग्टहोतः प्राप्नो ष्टगाणां पूना प्रचार इतस्ततो गमनं येन तत्
अतणव स्हचिता अतुमापिताः श्वापदा स्खिजन्तवो येन तत् तथोक्घम्
दितोयोऽङ्कः । १
राजा\ भटूसेन भम्नोत्धाहः कतोद्धि सखगयापवादिना
माधव्येन | (३६)
सेना जनान्तिकम् सखे माधव्य स्यिरप्रतिन्ञो भव अदं
तावत् स्वामिन स्खित्त मलुवन्तिष्ये ! (३.७)
पकाशम्॥ देव प्रलपत्येष वेधेयः ननु प्रभुरेव निद्शेनम् |
पण्डतु देवः । (३८)
मेदच्ेदकशोदरः लघु भवत्यत्साहयोग्यं वपुः
, सत्वानामपि लच्छते विङ्तिम्चित्तं भयक्रोधयोः ।
उत्कषेः स च धन्विनां यदिषवः सिध्यन्ति लव्ये चले
निष्या हि व्यसनं वदन्ति ख्गया मौहग्विनोदट्ः कुतः ॥ (३६)
भवतोति शेषः! तत् तस्मात् अन्यत् ष्टगयाप्रस्थानेतरत् किमदुछठोयतां क्रियतां
` प्रश्रेगो । अस्द्माभि रिति ेषः ॥
(१६ ) राजेति, भदृसेनेति नाम। ग्टगयापवादिना श्टगयानिन्द्केन।
आव्ाच्ेषनिन्वादपरीवादापवादवत्। उपक्रोयो लुगद्णा च कुत्छा निन्द्ाच
गण इत्यमरः! माधव्येन तन्नामा प्रियवय द्येन ॥
(१५) सेनेति । जनान्तिकं रान्नोव्प्रकाशम् । स्थिरप्रतिन्नो षटगयानिषेषे
इटाध्यवसायः। अदुव्तिष्ये अलुचरिव्याभि। चित्तमस्य कोटगित्यलुभविष्या-
जोति भावः ५
(९) प्रकाशमिति) रान्न दूति शेषः। प्रलपति अनथकं वक्ति प्रलापो
दनक वच दूत्मरः । वेधेयो मू खंः। अन्ने मूढ यथाजातमूखैवेधेववालिशा
इत्यमरः । प्रभुभवान। निदनं दष्टान्तः ॥
(१९) भेद ति । वषुः शरीरं मेदसो देहस्यौलयकरधादविगेषस्य देदेन
खख्डेन अपगभेनेति यावत । शशं जो टरं यतर तत्। तदुक्त भावप्रकाे ।
अव्यायामदिवाखप्रश्ले्रलाहारसेविनः। मधुरोग्चरसः प्रायः च्ेषान्ोदो विव-
जंयेदिति। अन्यञ्च तेव, भेदोद्धि सं जन्तूना शदरेष्वसख्छिष स्थितम् । अत-
ॐ₹ अभिन्नञानशकुन्तलम् |
षिद्रू॥ सरोषम् ॥ अबि रे उच्छाञ्रहेतुख अन्तभवं पद्दिं
आवो तुमं दाव दासौए पुत्तो अडददो अड आ7हिण्डन्तो
जाव सिञ्रालमिअ्लोल्अस्म कस्मयमबि जिखरिच्छख मुदे णिब-
डिदो होहि | (४९)
मि त मिः अ
एवोदरे द्विः प्रायोभेदखिनो भवेदिति। अतएव लघु विगतभारं सद्त्घाह-
योग्यं भवति। एतेना हवेष निरलसभावसम्भावनः दर्भिता। अपि णवं स्वानां
जन्तनां भयक्रोधयो भये क्रोधेच विक्लतिमत् प्राप्नविकारः चित्तं लच्छते
अदुभूयते। एतेन युध्यमानख रिपो विकारद्च्छा भीतिः क्रोधोवेति निश्चव-
शक्तता टशिता। णवं चले जङ्गमे लच्छो शरव्ये इषवो वाणा यत् सिध्यन्ति
सफला भवन्ति धन्विनां धलुश्रताम् । धन्वी धलुश्नान् धाडुव्क इत्यमरः! सच
उत्कर्षो नैषुण्यम्। एतेन शरविच्चेपकोलं दर्भितम्। अतो भिष्याहि
वितथभेव ग्टगयां व्यसनं व्यसनगणान्त तां वद्न्ति मन्वाट्य इति शेषः।
कुतः कश्द्माद्वयापारादीदक् विनोदः णवमानन्दः न कुतोपीत्यथेः । डिरव-
धारणे। हिद्धेताववधारण इत्यमरः । व्यसनान्याह मचः । कामजेष प्रसक्तोहि
व्यसनेष॒ महीपतिः। वियुज्यते धम्म्ौभ्यां क्रोधजेष्वात्मनेवत् । च्टगवाच्चो
दिवाखप्रः परीवादः स्ियोमदः। तेव्येनिकं ठयाख्या च कामजो दशको-
गणः। चेशुण्यं साहसं दरोहेव्योसयायेदरूषणम् । वाग्ट्ण्डजञ्च पारव्य' करो ध-
जोपि गणोष्टक इति। टत्तमिदं शादरूलविक्रीडितं नाम ॥
(४०) विद्र इति। अनेहीत्यादि । अपेहि रे उत् साहदेठक अत्रभवान् प्रसति-
मापन्नः तवं तावत् दादा: प्रो अटवी तोध्टवी माह्िख्डमानो यावत् श्टगाल- `
टगलोलुपसख कस्यापि जो णेकच्च स्य खे निपतितो भव। खपे हि अपगच्छ ।
प्रतिं सभावं । प्रसतिगुणसाभ्य स्यादमात्यादि खभावयोरि ति भेदिनो। दाखाः
पुत्तो णीचः अाहिख्डमानः परिश्मन्। यावत् यथा यथानिपतितोभवे-
त्यन्िताथैः। जो णच्चख दद्गभल्लक्य प्रवयाः स्यविरो टद जोनो जीणी-
जरन्नपोति। अथ भन्ये । रचाच्छभक्लभाल्का इति चामरः । सिञ्ालेत्यन
रणा सिञ्रालोल्ख्छोति कचित् प्राठः । नरनासिकालोलपद्ेत्यधः ।च्वाह्ि
प्रायेशादौ नर्य नासिकाभेव च्छिन्दन्तीति प्रसिद्धिः ।
1.
दितोयोऽङ्कः । 9३
राजा सेनापते आचखमसन्निकणे श्थितोस्प्रीति वचनन्ते
नाभिनन्दामि) अद्य तावत् | (४१)
` गाहन्तां मद्टिषा निपानसलिलं खङ्के मध स्ताडितम्
कायाबड्कटम्बकं खगकुलं रोमग्य मभ्यस्यतु |
† विशखब्वेः क्रियतां वराहपतिभि ्मस्तात्ततिः पल्वले
विखामं लभता भिद्ञ्च शिथिलज्याबन्ध मस्पमद्नुः॥ (४२)
सेना यथा प्रभविष्णवे रोचते | (४३) ^~: ^^
राजा५॥ तेन हि निवन्तव पुरोगतान धनुग्रादिणः यथाच
से सेनिका स्तपोवनं नाभिरुन्धन्ति दूरात् परिहरन्ति च तयथा
निषेद्धव्याः । पश्च । (४४)
| अमम्रधानेष॒ तपोवनेष
गढ हि दाहातक मस्ति तेज; ।
(४६) राजेति । नाभिनन्दामि न साधुमन्ये ॥
(४२) गान्वाभिति । मह्हिषाः भ्ट्गे विषाणे स्ताडित माहतं निपानख
जनागशयस्य सचिलं खः पुनः पुनग हन्तां विलोडयन्त॒। ्टगकुलं हरिण-
गणं ज्छायाया मनरतपे बहत कट्म्बकं संहतभावो येन तत् तथोक्तं सत् ।
ज्लियान्त संदतिर्यन्दं निकुरम्बं कद्म्बकमित्यमरः। रोमन्थ सद्धौराचब्येण
मभ्यस्यत स्छरदचतिष्त। तथा वराहाणां कराणां पतिभियथयनाथे विदश्च
रस्छ्ाकमनालोकना दिश्वासवद्धिः सद्भिः समौ विदखम्भविश्चासावित्यमरः।
पल्वले अद्येसरसि। पल्वलञ्चाल्यसर इत्यमरः । सस्लानां चति: चयः क्रिय |
ताम् । तथा इदमख्छद्गचु ञ्च शिथिल रकख्याः कोटेरवश्क्तो ज्धाबन्धो सौव्व यी
बन्धो यद्य तत् तथाभूतं सत् विरामं लभताम् ।
(४३) सेनेति । यथा यत्मकारः) प्रभविष्णवे प्रभवे भवते इति यावत् ।
शोचते परीतिं जनयति) तथेव भवत्विति शेषः ॥
(४४) राजेति । नाजिरुकखन्ति नाक्रामन्ति । परिहरन्ति त्वजन्ति। हेत्
शल्यापयति पश्यति ॥
१ (~
ॐ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
स्पशनुकूला अपि खव्येकान्ता-
स्ते हयन्यतेजाऽभिभवाद्इन्ति ॥ (४५)
सेना। यथाज्ञापयति खामौ । (४६)
विद्र । भो उच्छा्रडेतुख शिक्म शिक्षम । (४७)
सेनापति निषक्रान्तः। (४८)
राजा ॥ परिजनानवलोक्य। सगयाबेश मपनयन्तु भवन्तः ।
रेवतक त्वमपि सखनियोग मश्ून्यं कुर् । (8२)
रेव॥ जं महाराओ आणवेदि | इति निष्क्रान्तः । (५०)
विद्रि॥ किट् भचखद्ा सम्पद् णिम््मक्िखं ता दइमस्छिंपादबः
(४५) शमेति । शमः शान्तिरेव प्रधानं येष तेषु तपो वनेष तपश्च्यौरण्येष
गूढमलच्यमाणं टो भग्रोकरणं यात्मा खभावो यख तत् तथोक्ताम् । त्मा
यलो टति वृद्धिः खभावो ज्रद्भयवश्म चेत्यमरः। तेजोटस्तिं। तथाहि खग्यै-
कान्ताः सग्येरश्िसम्पकैणानलोङ्गारिणो मणिविेषाः स्पर्थीदक्रला स्परे
अनुकूलाः सुखयितारः तेपि अन्येन तेजसा अभिभवादाक्रमणाहहन्ति दाहं
जनयन्ति! अत्र टषटान्तोलङ्कारः। ठत्तमिदरपजातिनौम। यदुक्तम्, यत्र
इयोरप्यनयोस्त पाटा भवन्ति सोमन्तिनिचन्दरकान्ते । विदद्धिराद्यैः परि-
कोल्तिता सा प्रयुज्यतामित्यपजाति रेषेति। अनयो रिन्द्रवच्चोपेन्द्रषञ्जयोः ।
उपेन्द्रवज्वा वच्छते साचाररुपःद्ादि वर्णोपेन्द्रवच्चोच्यते ॥
(४९) सेनेति खगमम् ॥
(४७) विद्र दति। भो बर्यादि। भो उत्साहृहेतक निष्कम निष्कम)
स॒गमम् ॥ र
(४८) सेनेति । सुगमम् ॥
(४९) राजेति । परिजनान् परिवारजनान् । अपनयन्त सञ्चन्त । खनि-
योगं द्वार दवारे नियुक्तलादख । अनन्यं करु ल्यं न कुरू आ तानेतिशेषः । तल
गच्छेति भावः। अथवा खनियोगं खम््रत्यारेशं असून्यं कुर् पालय ॥
(५०) रेवेति । जमित्यादि । यन््हाराज आज्ञापयति ॥
४.५
1,
ष
दितोयोऽङ्कः । ७५
§ च्छाञआआाविरद्दविदाणसणादे सिलाञअले उबविसदु भवं जाव
अभ्य सुहासीणो होमि । (५९)
राजा॥ गच्छाग्रतः | (५२)
चिद्र॥ एदु एदु भवं | उभौ परिक्रम्योपविष्टौ। (५३)
राजा\ सखे माधव्य अनाप्रचच्तुःफलोऽसि येन त्वया दर्ट- `
ब्यानां परः न इष्टम् । (५४)
व्द्रि॥ शं भवं ज्जेव मे अग्गदो वड्दि । (५५)
राजा॥ सव्वेः खल् कान्त मात्मानं पश्यति अहन्तु तावाः
$. अमललामम्तां शकुन्तत्ता मधिञत्य व्रवीमि । (५६)
(५१) विद्र इति । किदभित्यादि। कतं भवता सास्मतं निम््किकं तदस्तिन्|
पादषच्छायाविरचितवितानसनाथे शिलातले उपविशतु भवान् यावदहमपि |
चासीनो भवाभि। साग्धतभिदानीम् । निम्पचिकं मचिकापय्येन्तरद्ितम् ।
जनच्ूल्यभित्यधेः । पादपेति। पादपद् शाखिनो या चाया तया विरचितं ।
सम्पादितं यत् वितानं चन्दरातप स्तत्छनाये तद्युक्ते ज्यां विशिखः सनाययच्िति।
बत्! भिलातले शिलाखरूपरे । अधःखद्पयो रस्तोतलमित्यमरः । यावत्
यथा येनेत्यथेः ॥
` ` (५२) राजेति । स्ञगमम् ॥
८५९) विद्र इति । रित्यादि । ण्व णत भवान् । उभौ राजा विद्रषकञच ॥
(५४) राजेति । चन्ः फलं रमणोयसन्द्शं नं अना प्रमल्चं तत् येन सः ।
(५५) विद इति । णभित्यादि। नु भवानेव भे अतो वत्तते। नहरलप्र् । |
दूदव्यतमख्य भवतो मद पवस्निल्यात् कथं दूष्टव्यानां पररन हृष्टं मयेति भावः॥
(५९) राञति। सब्यैः खल् सव्य णव जन आत्मानं खं कान्तं च॒न्द्रं पश्यति
अदन्त अश्मललामभूता साखमभूषगाखरूपां । प्रधानध्वजलिङ्गेषु पुर वाल-
धिचच्छष। भूषावाजित्रभावेष ललामं खयाह्कलाम चति दू: । तां शङुन्तलाभेव
अधित्य अभिप्रेत्य जवोमि दूदटव्यानां परमिति वचुनि॥
9६ अभिन्ञानशङुन्तलम् ।
दरि" खगनम्॥ भोदु ण से स्मरं वड्ढवि्मम् । (१०) `
प्रकाशम्॥ भो जद् सा तबद्धिकसस्रा अणब्भव्यणोखा ता
किंताए दिट्रख्राए | (५८)
राजा ॥ धिद्धृखं । (५२)
निवारितनिमेषाभि नंतपङ्किभि सन्यः ।
नवा मिन्दकलां लोकः केन भावेन पश्यति ॥ (६०)
न च परिद्ाव्य वस्तुनि दुष्मन्तस्य मनः मवन्तते । (६९)
(५७) विद्रू इति। सवगत मनतिव्यक्तम्) भोदु इत्यादि । भवत नास्य प्रश्रयं
वद्ध विष्यामि । प्रश्रयं प्रणयं । प्रश्रयः प्रणयः समावित्यमरः॥ इ
(५८) प्रकाशभिति। भो ङ्त्यादि। भोयदिसा तपखिकन्यका अनभ्यथै-
णोया तत् किं तया द्टया । तपख्िनो खनेः कन्यका तपखिकन्यका । अतो
खअनमभ्ययनीया भवत इतिशेषः । किं फल भिति शओषः॥
(१९) राजेति । परिज्नञातामपि वस्हतोटम्यथनोयतां पञ्चादंदयिग्यन्न-
नभ्यथेनीयाया दष्टे कफलद्य मिति यदुक्तं विद्रूषकेण तदेव प्रथमं खर्डयित्
निभैत्सयन्राह धिगिति। मूखंति सम्बोध्य श्लोकेन च्छति ॥
&०) निवारि तेति । लोको जनः सम्पन्नो जोह रितिवच्नात्यपेच्चायामेक-
त्वम् ॥ उन्द्रख ऊद्रंस्खः सन् निवारितास्त्याजिता निमेषाः स्यन्द्नानि याभि
स्ताभिनन्रपङ्क्तिमि नलश्रणिभि नेवां प्रतिषद्युदिता मिन्द्कलां कलामान-
भिन्द केन भाकेनाभिप्रायेणा पश्यति । ब्लपत्ननिशासु तमः;प्रायद्शनादप्रीत-
तया तदपगमसन्तोधेणोव नत जिष्टच्चयेति भावः। अल प्रतिपञ्न्द्रस्य दष््-
मशक्यतया नवां दवितीयोदितामिति केचिद्धग्राचल्य् स्तन्न प्रतिपच्छेषेपि चन्द्र-
दभेनसभ्भवात् यथाहस्वथेसिङ्घान्नः। चन्द्रो द्वादशभिः पथात् दृश्यः प्राक्
यात्यदश्यतामित्यभिधाय अनश्वायाञ्च शरटि देमन्तेष्यतुषारिणि। रवेः साच
दशांशेपि दश्यताभमेति चन्द्रमादति। सद्धं दशांगेपि दादशानां भागानां
सारा सत्वेपि । अतएव प्रतिपञ्न्द्रमिव प्रजा पमिति किरा ताच्छुनौयम् ॥ `
(६१) अधुना वस्ततोटभ्यधनोयतां वेद चित माह नचेति। परिहारं
॥
अग्राह्ये वस्तनि पदाथ च दश्रन्तख मनो न प्रवन्तते प्र्तिब््गवति ॥. =: ,
दितोयोऽङ्कः । ` 39
न्द्र, ता कधेहि । (६२)
राजा ललिता्यरोभवं किल
ऋनेरपल्यं तदुच्छिताधिगतम् ।
अकं्योपरि शिथिलं
` - चतभिव नवमालिकाकुसुमम् ॥ (६३)
विद्रि॥ विख, भो जधा पिरण्डी खञ्नूरेषिं उव्येजिदस्प
तिन्तिडीए सदा भोदि तधा अन्तेउरदविि्ारञ्णपरिभो
इणो भटो इं पल्यणा | (६४)
(६२) विद्र इति। अपरिहा्धतावीजं शुश्रषमाण अाहतेत्यादि। तत्
कथय । तत् तावत् ॥
ह (६३) राजेति । अपरिहाग्येतावोजं कथयति ललितेति। ललिताश्यरो-
भवं ललिताभ्यो रमणीयाभ्यो अश्यरोभ्यो भूतं तत् किल शकुन्तलार्पं वस्त
खनेः कखस्य माला उचितं सक्तं सुनिना अधिगतं लब्ध भिव्युज्छिताधि-
गत मपन्यंन त्वौरस भित्यथेः। अनर प्रधानेनापत्येन सम्बन्धान््नेरिति षष्टो
नत्वधिगतभिव्यख्य कर्तत्वात्ततीया तद्ध रुणोभ तत्वात् । अतोन्न उपपद् विभक्त
कारकविभक्ति गरोयसीोति न्यायेन तोयया ष्या बाधस्याभावो न दोषाय यत
चक्तम्। उद्यगेद्यापवादेन प्रधानेन खुणख च । बाधो विधीयते यद्धयात्ततो-
यनेन न बाधिता इति। उपमया विधिनि अकंख्येति । शिथिलं सत अकस्य
अकन्देति प्रसिद्ध्ध पादपस्य उपरि च्युतं गलितं नवमालिकायाः कुच्चमं पुष्म-
निव यवा नवभालिकाकुसुमं ललितल ताभवभेव उपदिपातादस्य यत कुस्म
{मिव इश्यते तदुच्धिताधिगतं नत प्रतं कुञ्चमं तथेत्यधः। अत्रोपमालङ्कारः।
श्य माव्य । अल प्रथमचरणान्तख किलेति लकारस्य, लघोगुरुतव नाङ्ग-
गन्तव्यं वेकल्ि कत्वात् ॥
(९४) विद्र इति। विद्य मध्यमं इसित्वा) मध्यमः खादिदहभित भिन्य-
भरः भोद्त्यादि। भो यथा पिर्डोखन्छीरोरूदधेजितख तिन्तिद्यां शद्धा तथा |
` आन्तःपुरस्तोरत्रपरिभोगिणो भवत दवं प्रार्थना। पिख्छो खच्छः । पिश
सनः खच्छौरेः। पिण्डी त पिर्छोतगरेटलाग् खज्छंरभेदयो रिति भेदिनी ।
क ^ क
काक गव क - हु, , केलः त
(न श
॥ > 1 ~ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
राजा सखे तावदेनां नजानासियेन त्वमेवमवादीः। (६५)
विद्र्॥ तं कड रमणीं णाम जं भञ्दोबि विद्भम्रं उप्मा-
देदि। (६५)
राजा॥ वयस्य किं बद्धना | (६9)
चित्ते निवेश्य परिकल्त्यितसव्वेयो गान्
रूपोच्चयेन विधिना विहिता शाङ्गी |
स्त्रोरल्रखटष्टि रपरा प्रतिभातिसामे
धातु ्विभच्व मनुचिन्त्य वपु तस्याः ॥ (दैट)
उद्धेजितस्थाति माधु्यौच्जनि ताखजडग्नः। तिन्तिद्यां चिच्चायां । अन्ल-
त्वादिति भावः॥ | #
। (६५) राजेति। येन हेठना। अवादीरूक्तवानसि ॥
(६) विद्र इति! तभित्यादि। तत् खलु रमणीयं नाम यद्भवतोपि
विस्मय सखत्पादयति। तत् वस्त । खल् निञ्चये । नाम सम्भावनायाम् । रम-
शीयभेव सम्भावयामी त्यथः ।
(६७) राजेति। शकुन्तलाया रूपं वरयिच्यन्नामन्यते वयस्येति । बना
वशोनेनेतिगेषः ॥
(६८) चिन्तेति । धाद विधाव विभुवं निम्परौणोषु मभुत्वम् विभुः भिवे प्रभते
नित्ये दतिविश्चः। तथा तस्याः थकुन्तलाया वपुः शरीरञ्च अचिन्त्य चिन्त-
यित्वा स्थितख मे मम सम्बन्धे! स्थितखेत्यध्या हाय्य क्रियये रजनेककन्तंकत्वा-
यत्तेः। सा सशाङ्गो तन्वी शक्घन्तला परिकल्िता अभिनवष्टष्टा नत कपना महा-
भूतमया इति भावः। ये सव्यैयोगा निम्भीणसख निखिलो पाया उपादानकारणा-
नोति यावत् । योगः सतच्रहनोपायध्यानसङ्कतियुक्तिष्वित्यमरः। तानु चित्ते
मनसि निवेश्य निधाय। नद निम्भौस्यमानवस्तनः सौकुमा्यैभङ्गभिया
हस्तयो निषेश्येति भावः श्पोद्धयेन सौन्दर्थराशिना करयोन। खूपमाकार-
सन्द वमानकेष्वपि दश्यते इति विकार्डशेषः। विधिना खा विदिता
` निभ्द्िताञखतणव अपरा सगत॒ञ्चं वत्तमानेभ्यः स्तोरलेभ्यः एथग्विधा स्तीरल-
खि: टट स्तोरलं प्रतिभाति प्रकाशते । अनर लोकदृष्टया ष्या अभेदेपि
= “= न कतत ६.11
"+ 1
दितीयोऽङ्कः । €
१ ष । विदू\॥ सव्वधा पच्चादेसो कख सा सूबवदीणं । (६९)
राजा इदञ्च मे मनसि वन्तते | (७०)
अनाघ्रातं पुष्पं किसलय मल॒नं करसदे-
रनासुक्तं र्लं मधु नव मनाखादितरसम्।
अखश्ड पुरयानां फलमिव च तदर्प मनघं
न जाने भोक्तारं कमिह समुपस्योस्यति भुवि ॥ (७९)?
दृद्धेदनिच्रयख्य सिद्धत्वादतिशयोक्तिरलङ्गारः। यदुक्तं दथेणे। सिद्धतेध्यवसाय-
खयातिशयोक्ति निगद्यते । भेदेष्यभेदः सम्बन्धेट सम्बन्ध स्तद्दिपय्चयः । पौव्वी पर्य -
त्ययः काय्यहेत्योः सा पञ्चधा मता इति। तद्िपय्ययः अभेटे भेदः सम्बन्ते अस-
्वन्धः । दख्डिणापि विवच्चाया विशेष लोकसोमाहुवर्तिनो। असावति-
भयोक्तिः स्थादिति । विशेषस्य उत्कषख्य । ठत्तमिद् वसन्ततिलकं नाम ।
(६<) विदू इति । सव्वधेत्यादि । सव्वधा प्रत्यादेशः खलुसा शूपवतो-
नाम् । सर्न्मधा प्रतिज्ञायां जज्ञस्याङ्कोकारद्योतन इति यावत् । स्या सव्ब-
प्रकारे प्रतिन्नाग्टगेवध्विति शब्द्ाख्िः। प्रत्यादेशो निराकरणं दभिहितो
भावो दूव्यवत् प्रका्रत इतिन्यायात् तत्कच्लोति यावत् । प्रत्यादेशो निरासति-
रित्यमरः । खलु निचये । प्रत्यादेश एव इत्ययः ॥
(७०) राजेति । इदं वच्छमाणम् ॥
(७१) ऋनाघ्नातमिति । अनाघ्रात मङ्ृतगन्ध ह्व पुष्पमिव करश्हंनखर-
रनूनमच्छिद्रम् अच्युखमिति यावत् । किसलयं पड्धव इव । घुनभेवः कररूो-
नख्ोश्लो नख्वरोटस्तिया मित्यमरः । अनाशकं मङ्गष्वपिनङ्ग अपरिहितमिति
यावत् रत्नं मणिरिव । असक्तः प्रतिश्क्तख्च पिनङ्चापिनद्गव दित्यमरः)
नाखादितो रसनया अननुभतो रस यदख्यतत् तथोक्घ' नवं मध्विव एवं
पण्यानां बहनां धम्प्रणां अखयडं समसं नत्व ङ्गवेगुण्यक्रत किञ्चिद् नमिति-
भवः समरे सकलाखण्डपूशौनो त्यमरः । फलभिवच अनघं मनोप । अनघं
निम्धलापापमनोश्नेष्वभिधेयवदिति मेदिनो तत् रूपमिहमुषि कं भोक्तार चप-
भोक्ञारं सखपस्यास्छति उपगमिष्यति न जाने नाचुभवामि। अनर मालोपमा-
द . अभिन्नानशकुन्तलम् ।
व्िद्र्॥ तेण हि ल्क ल्छ गच्छदु भवं मा जाव सा
कङ्षचि तस्िणो इङ्कदीतेज्ञचिक्षणसीसस्म इत्ये शिवड-
स्मदि | (७२)
राजा॥ परवती खल् तत्रभवती न च सद्धिदितगुर्-
जना | (द) | |
विद्र। अध तुद उवरि कौटिसो से चिन्तराओरो | (७४)
राज्ञा॥ वयखय स्वभावादेवाग्रगत्भा सपस्विकन्यकाः
तथापितु। (५) |
अभिमुखे मयि संहत मीलितम्
हसित मन्यनिमित्तकथोदयम् |
लार: उक्त द्णे। मालोपमा यदेकस्योपमानं ब्दृष्यत इति। इट्
शिखरिणी नाम त्तम् ॥
(७२) विद्रू इति । तेणेत्यादि । तेन डि लघु लघु गच्छतु भवान् मा यावत्
सा क्ख्ापि तपसखिन इङ्गदीतेलचिकणश्ीषैस्य न्ते निपतिव्यति। लघु लषु
अतिदरतम्। मा निपति्यतीति सम्बन्धः। माटोवेति विकल्ितत्वाच्नटो । इङ्ग-
दीति। इङ्कद्या स्तापसतरो स्तेलेन तत्फलसम्भरवस्ेहेन चिक्रणं स्विग्धे' शधं
शिरोयस्य स तख। चिक्रणं मष्टगं स्तिग्धमित्यमरः। एतेन वेबाह्िक्वेशो
दभितः॥
(७३) राजेति । तत्रभवती शकुन्तला परवती परायन्ता न खतन्तेत्यथैः ।
रुतेन खयं न कस्यापि हस्तगता भविच्यतीति ज्नापयति। नु प्रभरेवेनां
पालसात् कन्तमधिकरोतीति वचनमाशङ्क्ाह नचेति। सन्निहित उपश्थितो-
ररुजनो यस्थाः सा तथोक्ताच न॥
(७४) अधेत्यादि। अथ तवोपरि कोदटगोय्या बित्तरागः। अथ प्रश्रे ।
मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्नकातृंप्ष्वयो अयेयमरः। चित्तराग खेतसोज्रागः।
(७५) राजेति । अप्रगर्भा अनिः शङ्का । निः शङ्कता भरयोगेष बुधैः मोक्ता
प्रगल्भते त्युज्वलनोलमणिः । तथापि अप्रगर्भत्वेपि ॥
६ (० (>
दितोयोऽङ्कः । टश
बिनयवारितहृत्ति रत स्तया
न वितो मदनो नच संतः ॥ (दै)
विदर+ विहस्य किं दिद्धिनेत्तेण ज्जेव भटो अद्ध आरो.
इदु । (9)
राजा + खखीभ्वां मिधः प्रस्थाने पुनः सलीलया तत्रभवत्या
मयि भयिष्ठ माविष्कतो भावः | तथाहि । (अट)
॑ दर्भाद्भरेण चरणः चत इत्यकाण्डे
तन्वी स्थिता कतिचिदेव पदानि गत्वा
(७६) अभोति। मयि अभिखखे संसखस्ये सति इच्वितं टशनं संहतं
त्था हसितं अन्येन डेतना कथासद्धाव्य इकितभित्यथैः। अतो अस्मात् |
लया शकुन्तलया विनयेन कष्या यद्वा विनयेन सुशिचिंतत्वेन क्षै वारिता
संलन्धिता इन्तिरा चारे यस्व स तथोक्तो मदनः कामो न वितो व्यक्तोकतो।
न च संठतोनंच गोपायितः। तथाच संभिकितकन्यात्वेन खेदरोमाञ्चादयो न
व्यक्तौभताः कामस्त ईचशमभ्बरणादव्यङ्गोरुतोपि असम्बद्धकथोट्येन शत-
सितारेव व्यक्तीभत इतिभावः । इटं दूतविलम्बितं नाम उत्तम् । तदुक्तम्)
अचि संगयोटरि यलं चत॒थेकं गुरु सेप्रमकं टशमन्तथा। विरतिगच्च तथेव
विचच्चसों दू तविलभ्बित भित्यपदिश्यत इतिं ॥
(ॐ) विद्र इति किंभित्यादि । किं इटटिभिलेोव भवतौह्मारोहत ।
अरोहत्विति सश्र गो ॥
(७८) राजेति । सखीभ्याभिति ज्य दतीया। मिथो रहसि मिथो-
ग्योन्य रङखपीोत्यमरः । प्रस्थाने गमने । पुनस्वधेः । सलोलया सविलास्या ।
कौलाविलासक्रिययो रित्यमरः) भूविष्ठमिति आविष्कारक्रियाविग्ेषणम्)
ऋअविषङ्लतो विदत: । भावोभिप्रायः। भावः सन्ताखभावाभिप्रायचेटाकजन्-
सित्वमरः
६६
टर अभिन्नानशकुन्तलम् ।
असोदहिटन्तवदना च विमोचयन्ती
शाखासु वल्कल मसक्त मपि द्रुमाणाम् ॥ (७) `
बिद्रृ। गहोद्पाधेञ्रो किटोसि तए अदो अण्ुरङ्गं तबोवणं
त्ति तक्घेमि । (८०)
राजा। सखे तपस्विभिः केचित् परिन्ञातोऽस्मि चिन्तय
तावत् केनापदेशेन पुन रामपदं गच्छामः । (८१)
द्द्रि॥ को अबरो अवबदेसो णं भवं राओ | (टर्)
राजा॥ ततः किम् (८३) |
विद्र्॥ नौवारच्छटरभाच्ं तावसा मे उबहरन्तु न्ति | (८४)
(७€ ) दभेति । तन्वो शकुन्तला कति चित् कियन्ति पदानि गत्वैव दभैङ्रेण
कुशाङ्करेण चरणः चतज््िन्रः अकाण्डे अनवसरे वस्तो दभैङ्कराबेधेषी-
त्यथेः। दूति एव खक्घा स्थिता। कार्डोटस्तो टख्डवाणाव्वे वगौवसरवारिष्वि-
त्वमरः। तथा दूमाणां ठच्चाणां शाखाद्ु असक्त अलग्नमपि वल्कलं परिहित-
। (=°) विद्र इति। गहोत्घादि। ग्टहोतपाथेयः कतोसि तया अतोचुरक्तं
तपोवन मिति तकयाभि। ग्टहीतं पाथेयं सम्बलं पथिव्ययितव्यधनभिति
यावत्) येन स तथोक्तः कतोसि वदनविडन्यादिनेति शेषः। तदालोचन-
याध्व्खसम्भवादिति भावः। अचर क्रमचरागविषयतामापन्नम् ॥
(८१) राजेदि। परिज्ञातः परिचितः) अपदेशेन निमित्तेन लच्छेण वा ।
पदे लच्छ निमिन्तेपदेथः स्यादित्यमरः। अाच्रमपद माच्रमस्यानम्। #
गमनं एण्या चरमद शं नाथखक्त मतः युनगमनगरपटेशचिन्तनखपयुज्छते ॥
(८९) विद्र इति। कोड्त्यादि। कोपरोपदेथः नलु भवान् राजा।
नलु यत
(८३) राजति । ततस्तस््माद्राजलादित्ययः ॥
(८8) विदू इति। शोवारेत्याति । नोवारषष्ठभागं तापसा मे उपहरन्तिति।
नोबाराणां सम्पादितटणधान्यानां षषभागं तापसा स्तपखिनो भे मद्यं उप-
¬+
1: ^=
दिपोयोऽङः | । ट
राजा॥ मूर अन्यमेव भागधेय मेते तपख्िनो मे निव्व-
पन्ति यो रल्नराशौनपि विहायाभिनन्द्यते | पश्य । (८५)
। यदृत्तिष्ठति वर्णेभ्यो पाणां चयि तङ्कनम् ।
तपःषडमाग मचय्यं ददत्यारण्यका हिनः॥ (व्द)
नेपष्ये इन्त सिद्धार्थो खः । (८ 3)
रन्त ददत इति अपदेश इत्यः) अत्र मलुः। पञ्चाशद्भाग अदेयो रान्ना
पशुहिरण्ययोः । धान्याना म्टमोभागः षणो दादश एववा। आददीताथ
अभागं दूमां समधुसधिषाम् । गन्खौषधिरसानाञ्च पुष्ममूलफलस्य च । पलरशाक-
स्थानाच्च वेदलब्यच चभ्प्रणाम् । शटण्समयानाञ्च भाख्डानां सव्वेख्याग्ममयस्य
चेत्यादि ॥
(=) राजेति । ्ियमाणोष्याददीतन रान्नाश्रोनियात् करं । नच चुधाख
संशीदेत ओरोलियो विषये वसद्धिति तथा यस्य रात्तस्त विषये श्रोलियः सौदति
चधा। तयापि तत् चुधा राष्ट मचिरेरोव सोदति। श्रृतवित्तेविदित्वाख धम्दयां
इत्ति प्रकल्पयेत् । संरश्तेत् स््यंतयेनं पिता पुच्रभिवौरसर्मिति भन्पदेधात्
वयद्छवाक्य मनभिनन्दच्राह मूर्ति । अन्यं नौवारातिरिक्तभेव । भागधेयं कर।
भागधेयः करोबलि रित्यमरः । नि््यपन्तिदटति। यो भागषेयो रलराशीन्
मणिस्तूपान् विहाय त्यक्वा अभिनन्दते अस्माभि राद्वियते तमन्य' भागषेय-
ल
(८६) तापकोपद्धियमाणभागपेयं द्शेयति यदिति। हि यस्पमात् न्ापाणां
राज्ञां वर्योभ्यो ग्टह्िभ्यो यद्खनं श्यादिकरभतखत्तिष्ठति च्यायाति तत् चयि
चयगीलं। च्यादेरिच्निति वक्तव्यादिन् । आरण्यका अरण्यवासिन अाशमिख
इतियावत् । अचय्यं चयानहं तपसो धम्प्रख षड्भागं षषठभागं नोटख्भ्यं
ददति । तदुक्तं मदना । संरच्छमाणो रान्नाय्यं कुर्ते धम्दरमन्वह्म् । तेनाय्
मैते रान्नो दूविशं राद्कमेव चेति। तथा। यदधीते यद्यजते यहदाति यद
अंति। तद्य षरुभागभायाजा सम्यरभवति रच्चणादिति।
(८) नेपथ्य इति । पति चेन्नगरं प्रस्थित स्तदङ तावेव द्यायेन्युत्कश्छ यः
अभागच्छन्तो तापसकुमारौ राजसभासषन्द् नेन हर्षादाहत् चंन्तेति। हन्त
ट अभिन्नानशकुन्तलम् ।
राजा॥ कशं दत्वा ॥ अये भ्रशान्तसखरे सपस्विभि मवि-
तव्यम् । (रट) |
प्रविश्य दौवारिकः॥ जखदु जखदु भद्रा टे दुवे इसि-
कुमारा पडहारभूमिं उबििट्ा । (टः)
राजा॥ अविलम्बं प्रवेशय तौ । (१.०)
दौवा॥ जंभट्रा आणवेदि | इति निष्क्रम्य खषिङ्गमाराभ्यां सह
घनः प्रविश्य । इटोड्टो मवन्ता । (९१)
उभौ। राजानं विलोकयतः | (४२) |
रकः ॥ अहो दौक्चिमतोऽपि विश्वसनौयतास्य वपुषः | अथवा
उपपन्नमेतदस्मिन् छषिकल्मे राजनि । कुतः | (६३)
र्द कम्याया मित्यमरः । सिद्धो निष्च्रोटर्थो नरपतिसाच्तात्कारङ्ूपो ययो-
स्तौ तथोक्तौ खःअावामित्यादिः॥
(र) राजेति! अयेदति सम्भभे । अये क्रो घे विषादेच सम्भभेख्छयरणेषि
चेति मेदिनो । प्रशान्ता अचुद्खताः खरा येषां ते तथोक्तैः प्रशान्तश्छरे रतण्व
तपस्विभिः । भवितव्यमिति भावे तव्यः॥ `
(2.< ) प्रविण्येति जयद्धित्यादि । जयति जयति भन्तं णतौ दौ ऋषिकुमारौ
प्रतीहारभूमि खषस्यितौ। प्रतोहारभूमिं हार भूमिं । स्तीद्वाद्वीरं प्रतोहार
इत्यमरः ॥ |
(€ ०) राजेति । सुगमम् ॥
(€१) दौवेति। जभिल्यादि। यद्भत्तषी अन्नापयति। परिक्रम्य सञ्चय्यं।
दद् इत्यादि। इत इतो भवन्तौ । आगच्छता भिति शेषः ।
(९२) उभाविति! ऋषिकुमार वित्यधः ॥
(<१) रक दति) इषिकरुमारयो रितिशेषः। अदो विद्ये! दीञ्भि-
मतोपि तेजखिनोपि। विश्रसनोयता खाश्चसनोयता। कल्पान्तरेण विश्य
मपाकरोति अथवेति । षिकल्पे ईषटूने ऋषौ । त्यादे्ोन इति कलप्रत्ययः ।
ऋअच्छिन् राजनि रतत् दीभ्रिमतोपि विश्चसखनीयत्व खपपन्नं युक्गम् । ऋषि-
कल्पत्वं हेतु सरल्यापयति कुत इति ॥ ।
, 4
दितोयोऽङ्कः । ट्प
अध्याक्रान्ता वसति रमुनापयाखमे सव्वभोग्ये
। | | + 9 7 दयमपि तपः प्रल्हं सञ्िनोति। ` १.
१ गिन दयां स्पशति वशिन ारणदनदमीन
पुण्य = सुनिरिति सुद्धः केवलं राजपव्वः | (६४)
| ८
दितीयः॥ अयं स बलभित्सखो दुष्मन्तः | (२५)
प्रयमः॥ अथ किम् | (२६)
(४) खध्येति । न केवलं खनय एवाश्रमवासिनः अखन रान्नापि सव्वपणि
भोग्यानि भोगयोग्यानि यब्रस तथोक्ते आमे वसतिः स्थितिरध्याक्रान्ता
अधिशता। सनिपक्ते चरमो वनं राजपच्चे गाहस्यम्। आचरमो बद्धाच-
` ग्थौदौ बानप्र्ये वनेमढ़े इतिभेदिनी। तथासनय णवन केवलं तपस्विन
अयमपि र्ायोगात् प्रजा पालन सभ्वन्वात् प्रत्यहं प्रतिदिने तपोधम्प्र सञ्चिनोति
संग्टह्काति। तप खन्द्रायणादौ खादनं लोकान्तरे कचिदिति विश्चः। यथा
मखः । संानेष्वनिवरसिलं प्रजानाद्धेव पालनम् शुश्रूषा बाद्धणानाञ् रात्ता
श्रेयस्करः परभिति। तथा वशिनो जितेन्द्रियस्य अद्यापि रान्नः केवलं विशे-
षात् राजपूर्व्वो राजशन्दपूर््वो मृनिः इति एतदयकः एण्यः पवित्रः शब्दो
राजर्धित्वादिति भावः। चारयति देशान्तरेष कोतिं प्रचारयतोति चारण
कशोलवाख्यनट विशेषः । चारणास्त कुशोलवा इत्यमरः । तद् न्देन ततस्ली-
पुंसाभ्यां । गोतः पठितः सन् । स्तोपुंसौ मिशनं इन्हमिन्यमरः । ख्धः एनः
उन दयौ जिन्द्रलोकं स्पुशति। अत उपपन्न भित्ययः सव्वभोग्ये इत्यादिभि रोष-
दूनल्वं छषिभ्यो बोधयति । खषिधम्डप्रदर्भनाद व वल्छययो गितालङ्खारः । यदुक्तं
द्डिना। विवच्ितं गुणोत्कधं यत् समोखत्य क्यचित् । कोन स्ततिनिन्दाथं
साश्छता वच्छयोगितेति। इदं मन्दाक्रान्ता नाम इत्तम्
(९१) दवितीय इति) ऋषिकुमारयोरिति भेषः। अय दष्यमानः। स
॥ ` वेथिाप्रसङ्धेन श्रतः। बलं भिनत्ति खदयतोति बलभित् बलाराति रन्द्र दूति
(॥ ` यावत् । त्च सखा वलभित्खः । सख्यहो रान्त इति षः॥
(८६) प्रथम इति। अथ किं किमन्यत् यदुक्तं तदेषेत्यथेः । अङ्कोकारेपि
चाथकि भिति हारावली ।
टह अभिन्नानशकुन्तलम् ।
दितीयः॥ तेन हि | (४.७)
नैतच्चित्रं वद्य सुदधिश्यामसीमां धरिती-
भेक सत्रा नगरपरिघप्रांशुबाड्ध भनक्ति |
आशंसन्ते समितिषु सुराः सक्तवैरा हि देले
रस्याधिज्ये धनुषि विजयं पोरुङ्ृते च वच्छे ॥ (२८)
उभौ उपगम्य॥ विजयस राजन् | (६२)
राजा॥ असनादल्याय । अभिवादये भवन्तौ । (६००)
उभौ ॥ स्वस्ति भवते | इति फलान्युपनयतः । (१०१)
(€.७) दितीय दूति। तेन हि तेनैव ॥
(€) नैतदिति । नगरपरिघौ नगरद्वारागलाविव प्राच दीर्घौ बाह यद्ध
स तथोक्घः। परिघो योगभेदेस्लविेषेगलघातयोरिति भेदिनी । दीं प्राशु
विशालञ्चेति धनञ्चयः । अयं राजा उदधेः सदस्य श्यामः कालिमा नौरभाग
दूति यावत्! सण्वसीमा यस्थाः सा तथोक्तां लत्ख्छा मेषां धरित्मौः भवं
यदेकोव्डितोयो भनक्ति पालयति अश्नाधस्टेव भजे यहणान्नात्मनेषदम् ।
रतच्न चिन्न माञ्य्यं हि यस्मात् देत्ये ररः सक्तं सम्भृतं वेर विद्धेषो येषांते
तथोक्ञाः सुरा देवाः! वेरं विरोधो विद्धेष इत्यमरः। सभितिष यद्धेष।
समित्याजि समिद्यध इत्यमरः। अधिज्ये अधिगतरुणे असय रान्नो धलुषि
यौरुहते माेन्दरं वञ्च चः विजय माश सन्ते अभ्य येयन्ति नत्वन्यस्छिन् करापी-
त्यथः । तथाच सागरान्तां महो मयमेको भनक्तोत्यविचिव्रं खरलोक सह्ितो-
प्खाधिकारो न्याय इत्याश्रयः! अत्राप्राकरणिकसखधापि वच्स्य धलुःसौसा-
टणश्याय सुराणां विजयाश्ंसनविषयत्वरूपेकधमभ्प स्यो पादानात् दीपकालङ्कारः।
यद्ग प्रकाथे। सकट्टन्तिस्त धम्ेख प्रस तापर तानाम् । सेव क्रियाच बह्खष्
कारकस्येति दीपकमिति। प्राकरणिकाप्राकरणिकाणां धम्पख सजट्ढत्ति रेकं
दौोपकं कारक्य बह्कोध क्रियाश्च सलदट्ठत्तिरपरं दीपकम् ॥
(€ <.) उभाविति । विजयश्खेति विपरा ज त्यात्मनेषदम् ॥ `` `` `
(१००) राजति । अभिवादये प्रणमामि । फलवत् कैग्यीत्मनेषदम् ॥*
(१०१) उभाविति । सस्ति मङ्गलं । खस्तिमङ्गलाशोव्वाीदपापनिये जनादि-
~क -
1 ~ ऋ
दितीयोऽङ्कः । (>)
` राजा॥ सप्रणामं षरिण्टह्य\ आअगमनप्रयोजनं च्रोतुभि-
` ऋाभि। (९०)
॥ ` चभौ+ विदितो भवानिहसथ स्तपस्विभिः। ते च भवन्त
सभ्ययेयन्ति | (१०३)
राजा५॥ किमाज्ञापयन्ति। (१०४)
उभौ ॥ तत्रभवतः करस्य कुलपते रसा्निष्यात् रत्नांसि
न इषदिविन्न सुत्पादयन्ति तत् कलिपयद्टिवममातं सारथि
दितीयेन भवता सनाथौक्रियता माम इति! (१०५)
राजा॥ अनुग्टहीतोद्धि | (१०६)
| [~ 1
+
: „= 9, ।+ = ^
शिति भागुरिः! भवत दूति शक्तार्थवषडित्यादिना चतुर्थौ। फलानीति,
वदा रिक्रपाणि ने षण्ये्त राजानं देवतां गुरुम् । नेमित्तिकञ्च बेद्यञ्च फलेन
फलमादिशेदिति ॥
(११२) राजेति । परिग्डह्य खोढकत्य ॥
(१०३) उभाविति । भवान् इहस्थो विदितः अलत्रस्थित इत्येवग्भकारेण
ज्ञातः । इदानोमन्नाने अभ्यथेनासम्भ्रवात् विदित इति वन्तेमाने क्रः तद्योगात्
दषश्विनाभिति क्तरि षष्ठी । ते तपस्विनः ॥ ।
(१०४) राजेति । सुगमम् ॥
(१०१) उभाविति । कुलपते मेटख्वाभिनः | अमाद्धिध्या ददुपस्थानात्।
ग्थांसि राशसाः। इटिविन्नं यागव्याघातम् । इष्टि यौगेच्छयो रित्यमरः ।
कातिषयेति सदाध्वादिव्याप्नाविति कम्प्ेता। सारथि रेव वितीयो यद्य स।
सारुचिद्धितीयः तेन । अन्येजे्भि राश्रमोपरोधसम्धवष्ति तेरलभिति भावः,
ई सनाथीक्रियताम् सख्वानिकोक्रियताम्। आश्रमः कृलपतेरसान्रिध्यादखा-
(4 भिको मढः । इति अभ्यययन्तोत्यन्वयः ॥
(१५९) सालेति। अदुष्टह्ोत खपखिभिः सतादयडहः ।
ट्ट अभिज्ञान शकुन्तलम् 1
विद्र। अपवाश्य। एस दाणिं भञ्टो अणो गल
¦ इलो । (९०७) | |
राजा॥ स्वितंकल्वा॥ रेवतक मद्वचनादुच्यतां सारथिः
सवाणकारखुकं रथ सुपस्थापयेति | (१०८)
दौवा॥ जं देवो आणवेदि | इति निषक्रान्तः। (१०९)
उभौ ॥ सहषेम् । (११०)
अनुकारिणि पूना युक्तरूप मिद त्ववि
आपन्नाभयसतेषु रीचिता; खल् पौरवाः ॥ (१६९)
राज्ञा॥ सप्रणामम्॥ गच्छतां भवन्तौ अहमनुपद्मागत
एव । (११२)
(१०७) विद्भू इति । अपवाय्ये परादत्य। तदुक्तम्! तद्भवेदपवारितम् ।
र हस्यन्त यदन्यस्य परादत्य प्रकाश्यते इति एषद्त्यादि। एष इदानीं भवतो
ग्दज्कलो गलहस्तः । इटानोमेष गलहस्तः कम्भणि नियोगो भवतोय्च्लः
सुखावद्धः ॥
(१०८) राजेति । सवाणकाम्भकं वान काम्बुकेण धलुषाच सहितं । उप-
क
१०१८ न
स्थापय अनय । दूति उच्यतामित्यन्वयः॥
(१०९) टौबेति । जमित्यादि । यदेव आज्ञापयति । देवो राजा ॥
(११०) उभाविति । गमम् ॥
(१११) अन्विति । पूर्वेषां पुरुषाणा महकारिणि सदे त्वयि इटं भयाच्तात्-
मङ्गोकरणं युङगच्छं अदखपं खलु यस्मात् पौरवाः परूवंशग्रभवा राजानः
आपन्राना मापल्माप्राना मभयसलेषु अभयदानदूपयागेष्ठ यदा सद्ाभयदानेष
दीक्षिता जतिनः। आपन्नः आपत्मापनेख्या दिति सलमाच्छादने यत्ने सदादाने
धनेपि चेति चामरः ॥
(११२) राजेति। अपद् मलगः सन् । अन्वगन्ब्त भगे पदः करीव
मब्ययमित्यमरः।! आगत ण्व आगतत्मेन निङेतच्छ इत्यधेः ।
दितोयोऽङ्कः । ट्र
` जभौ+ विजयस्व । इति निथक्रान्तौ। (११२)
। राजा माधव्य अष्यस्ि ते कृतृहलं शकुन्तलाद्ग्न
अति! (१६४)
चिद्र” पद्मं अपरिबाधं अगसो सम्पदं रक्वसवृत्तन्तेण
सपरिबाधं । (१९५)
राजञा॥ मा मेषोः नलु मत्घमौप णव वन्तिष्यसे । (६६६) 2 + *-
द्रि एष तुह रधचक्रक्डीभृदोद्हि जद्र ण कोवि
। आच्छि विग्धं करेदि । (११९७)
" अवि्छ दौैवारिकः+ जद जअद् भट्रा सञ्जो रधो भन्तणो
विज्ञञष्यञ्चाणं अबेक्ठदि एस उण ण्रादो देवीणं अाणत्ति
कः क क
इदो करभसो आटो । (११८)
रज्ञा॥ सादरम्॥ किमम्बाभिः प्रेषितः | (११२)
(११३) उभाविति) अगमम् ॥
(११४) राजेति। अपिः प्रच्रे। कठूदहलं लालसा ॥
(१५) चिर रति। पडठममित्यादि। प्रथम मपरिवाधमासीत् साग्यतं
` राच्चसदन्तान्तेन सपरिवाधम्। अपरिवाधं कष्ट विना। सपरिबाधं कष्टेन
सह । कुदधहलेति विगेच्यम् ।
(११९) राजेति, प्रैषोरि ति) माटौवेतिटी । नल यतः । वर्तिं्थसे स्थास्यसि ॥
| (११७) विदू इति। रस दत्यादि। खष तव रथचक्ररच्तोभूतोद्छि। यटि
ॐ, कोप्यागन्य विन्नं करोति। युध्यमानस्य कञ्िद्थचक्ररचं कोट्पेच्चते तवां
कयाभूोख्ोत्यधः। कोपि रासः । विञ्जं चक्ररच्चाया इति गेषः।
| (११८) प्रविश्चेति । जअदित्यादि । जयति जयति भत्ता सच्जोरथो भन्त्- ।
४4 {पजयप्रयाण भपेचते) एषपुन नगरादेवोना मान्त्रः करभक आअगतः। ।
शच्छो बद्धान्वशस्तः। विजयप्रयाणं विजयाय प्रस्यानम्। अपेते आका
भवि) आन्न्चिहरो बात्तौवहः। करभक स्तच्नामा॥ ध
(<) राजेति। सादर कतादरम् | अम्वाभि माभिः । अभ्बामातेति
ना्योक्गयावभरः । प्रेषितः परेरितः\
षद्
₹७ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
दौवा॥ अधेड़ | (१२०)
राजा॥ तेन हि! प्रवेश्यताम् । (१२१९)
टौवा॥ तद्ध | इति निषक्रम्य पुनः करभकेण सह प्रविश्य ॥ करभख
एसो भट्रा उबसप्मदु भवं | (१२२)
करभकः॥ उपष्टत्य प्रणम्य च॥ जद जखद् भटा देवीखो
अआणवेन्ति । (१२३)
राज्ञा ॥ किमानज्ञापयन्ति | (१२४) ?
कर॥ आख्रासमिणि चञटुदिखरद्े पुत्तपिग्डपालणपो णाम
उबवासो भविस््दि तदि दौ हाउणा अवस्यं अह्यो सम्भावद्
दव त्ति । (१२५) 4
राजा। इत सतप्श्विनां काय्ये मितो शुरुजनान्ञा उभय-
मनतिक्रमणणौयं तत् किमत प्रतिविधेयम् । (१२६)
(१२०) दौतवैति । अध इ" अयकिम् ॥ ;^“
(१२१) राजेति । छगमम् ।
(१९९) दौवेति। तदह तथा कर्भ इत्यादि । करभक रष भन्तं ऊप-
सेतु भवान् उपसपेतु उपगच्छतु ॥
(१२२) करेति । जखअददित्यादि । जयति जयति भ्त टेव्य आज्ञापयन्ति ।
(१२४) । राजेति। सुगमम् ॥
(१२५) करेवि। अआगाभिणोत्यादि। आगामिनि चठथदिवचे पुच्ल-
पिख्डपालनो नाम उपवासो भविष्यति तब दीघौयुषा अवश्य वयं सम्भा-
वयितव्या इति। पृच्नति पच्पिख्डानां युच्रेण प्रदाख्मानपिख्डानां पालनं
रच्तणं सम्भावनभिति यावत् यस्प्मात् स तथोक्घः। भविष्यति अदित
इत्यादिः) सम्भाववितव्या ब्धमन्तव्या आगमनेन सम्प्रानयितव्या इति
यावत् । इति आाज्नापयन्ती त्यन्वयः ॥
(१२६) राजति । अनतिक्रमणीय मनवद्ेलनी यम् । तत् तच्छात्। अत्र
अनयो विंषययोः किं कश्मर प्रतिविषेय खपायतयाचशातव्यम्॥
दितोयोऽङ्कः । ९१
बदर भो तिसु विच अन्तरा चिद्र | (\२७)
राजा॥ सत्य माकुलो भृतोख्ि । (१९२८)
` ज्ञत्ययो भिन्रदेशत्वा देधौभवति मे मनः ।
पुरः प्रतिहतं शेलैः खोतः खोतोवहां यथा ॥ (५२२)
। । विचिन्य\ सखे माधव्य त्मप्यस्बाभिः पुत्र इव ग्ण्हौोतः स
। भवानितः रतिनिटत्य तपस्विकायधव्यग्रता मस््राक मावेद्य तव -
भवतीनां पुच्चकाय्ये मनुष्ठातु महति । (१३०)
` ष्ड्िष भो मा रक्छसभो र्ं मं अवगच्छ | (१२९)
` राजा च्ितंर्त्वा भो महाब्राह्मण कथमिदं त्वयि
सन्ध्ाव्यते । (१२२)
(१२७) विद्र इति। भो इत्यादि । भो स्तिगङ्करिवान्तरातिष्ठ। न दिवंनच
भूमिमन्तराधिविढति यथा लिङ् स्वं तथान्तरा तिद्व्ययः | शयते हि रामा-
यणादौ कौौथिकाच्जिततपोवी्यंणोद्धमितोपि नाकपधं सशरीर स्तिशङ्नाौमे-
च्ाकृकुलचितीश्ररो खरूशापोपजनितप्रातिकूल्येना खण्डलेनाधः पाति तोटन्त-
रान्तरीचचणएवावाकशिरा स्तिषटतीति । नोद्गतन्त विस्तरभवाद्ल ॥
(१८) राजेति । सत्वमित्य पड्ासप्रतिपेधाय। आाकुलोभतोख्िव्यस्तीभतोच्ि
(१२९.) सल्ययारिति। सत्ययो राश्रमपालनमादसम्भावनदङूपयो भिन्न
देणतवात् भिन्नौ अनेको देणौ अधिकरणभमी यये स्तौ तथोक्ततवान््े मम मन
रो अखे शेलेः भिलासङ्कुः प्रतिहतं दन्तप्रतिघातं खोतवहां नदीनां खोतो
यथाख्छोत इव हैधीभवति एकमप्यभयतो गामि भवति। अन्नो पमालङ्कारः ॥
(११०) विचिन्त्येति विचागयत्यथः। प्रतिनिहत्य प्रतिगत्य । तपति। तप-|
खिनां कायें व्ययतां व्यासक्तताम्। व्ययो व्यासक्त अकुले इत्यमरः । आवेद्य
विज्ञाष्य। अचडातुं कन्तुम् ॥
(१९१) चिद इति। भो इत्यादि। मोमा राचसभोङ्कं मा मवगच्छ।
अवगच्छ जानोद्धि ॥
(११२) राजेति । महानाद्यणेश्यनेनाखमतिताच्छन्दमस्य श्तिञ्चभगयन
क 1 4 1.
, , ह 1 [6 },
त ह ५ = भ भ
क ४
र्र् अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
विद्र तेण हि राण वि गच्छिदु इच्छमि । (१३३)
राज्ञा॥ ननु तपोवनोपरोधः परिहरणीय इति स्व्वी-
नेवाजुयािकां सयैव सह मेषयिष्यामि । (१३४)
व्दरि॥ सगर्॑म्। जुच्ररात्रोद्धि दाणिं सख्ब॒त्तो । (५३५)
राजा॥ आगतम् ॥ चपलोऽयं ब्राह्भमणवदुः कट्ाचिदिमा-
मस््मत्माथना मन्तःपुरिकाभ्यो निवेदयेत् । ` भवत्वेवं ताव-
इच्छामि । (५३६)
विद्रूषकखय हस्त ग्टहोत्वा । प्रकाशम्। सखे माधव्य ऋषिगौोरवा-
विप्रापकपं व्याहरति । महाब्राद्धुणशब्टो हि वाराणस्यादावयचराङ्हारक-
विपरषु प्रयुज्यते । इटं राच्सभोर्त्वम्। सम्भाव्यते मन्यते ॥
(१२२) विद्र इति। तेणेत्यादि। तेनहि राजालजडव गन्त मिच्छामि ॥
(१३४) राजेति । ननुरलुज्नाने। तपोवनख उपरोधः पीड़ा परिहर-
णयो निवारणीयः। इति हेतोः। अलुयालिकान् अलुगतान् ङेनिकान् ॥
(१९५) विद्रू इति। सगर्वं साहडारम् । गर्व्वोभिमानोङ्ार इत्यमरः
जख इत्यादि । युवराजास्ि दट्ानींः संठत्तः। यवराजः कुमारः । युव-
राजस्त कुमारो भर््तदारक इति नाद्याक्तावमरः॥
(१३६) राजेति। अत्रगत मनतिस्प्टम् । चपल अञ्चलः) जाद्धणवदु
जौद्धणबालकः। बालको मानवो बालः किशोरो वटु रि्त्विपोति शन्द्रला-
वली । कदाचिच्छन्दः सम्भावनां द्योतयति । इत्यभेव प्रयुक्तं कादम्बययम् । यथा
पूवयैभागे। कदाचिदनभिमतस््मरविकारदभ्येनककपितोय्यं शापाभिन्नां करोति
मां अदूरकोपाहि खनिजनख प्रकति रिल्यवधाग्थेति। उत्तरभागेच । कदाचि-
दसौ तैलच्छादस््मानालोक्यापसर्पत्येव तच्वतष्वपि पार््ेष्ववद्डिता भवन्त भवन्त
इति। तथा कदाचिदस्य दत्तान्तखाभिज्नञा मह्ाश्चेतापि भवत्येव तत् तान्त
तावत् पश्यामि इन्यादि । अस्तमतृप्राधेनां श कुन्तलाभिलाषम् । अन्तःघरिकाभ्यो
महिषोभ्यः। विचायग्यीह भवतििति। णवं वच्छमा णम् ॥
दितोयोऽङ्कः । | ९३
॥ दाच्रमपदं अविशामि न खल् सत्येव तापसकन्याया मभि
लाघोमे। पण्ड, (१२३०)
वयं क परोक्तमन््मथो खूगशावेः सह वितो जनः |
4 | परिहासनिकल्पितं सखे परमार्थेन न र्ट्यतां वचः॥ (१३८)
विद्र" एवेदं (५३२) ।
राजा माधव्य त्वमपि स्वनियोग मनुति्ट अहमपि
तपोवनरचायें तत्रैव गच्छामि । (१४०)
न इति निधक्रान्ताः सब्वे।
9 ` इितीयोटङ्कः। (१४१)
[| क वि तः ओ
(९७) विदरषकलेति | प्रकाशं सुस्पष्टम् । ऋषिगौरवाहषोणां सभ्द्रानात्।
नाषसकन्यायां थकुन्तलायाम् । तदभिलाषस्यासम्भ्राव्यतां द्भेयति पश्येति ॥
(१३८) कोति क वयं सकलकलाभिन्ननागरपुरूषा इति भावः| क परोचशो-
र स्नाविभरलो मन्यः कामो यख्यस तथोक्गः ष्टगशवे्मगशिशुभिः सह वङ्धित
परिपाचितो जनः शकुन्तलाङरूपः । न कदाचि दष्यनयोः परस्यरप्रणयाभि-
लाथसम्भव इति भावः) परोत इति आअच्चाणाभिन्दरियाणां परः विषय
भरोच्चः। परः गन्दख् सान्ताव्ययत्वात् पव्वनिपातः। तस्मात् सुखे परि-
चेन विकल्यित मनिचिताभिद्ितं वच स्तापसकन्याभिलाषवादः परमार्थेन
साधान न ग्टह्यतां न मन्यताम् । उन्तभेतत् चन्द्वो नाम । तदुक्घम् । अयुजो
1 यदिमौ जगौ समे सभराव्लौ यदि चन्द्वीतदेति॥
(११९) विद्र इति । एदख्ेदम् एवमिदम् ॥
(१४०) राजेति। खनियोगमात्ानम्भत्यान्नां अचु तिष्ठ पालय ॥
(1४1) इतीति । इति इल्यक्गौ सत्याम् । अङ्कः परिच्छदः ॥
दूति श्रोलष्णनाय गम्द्रकताया मभिन्नानगशकृननलटीकायां
प्रवेशिकाख्यायां दवितोयाङ्कविवरणम् ॥
भि जि ण ज
अभिन्ञानशकन्तलम्।
+ + + + #
ढ तोयोऽङ्ः ।
ततः प्रविशति कुशानादाय यजमानशिष्यः) (१)
| शिश्यः ॥ विचिन्त्य सविस्म्मयम् ॥ अदो महाप्रभावो राजा इष्मन्तः
येन प्रविष्टमात्रएवाखमं तत्रभवति सारथिद्धितौये राजनि
निरुपरखवानि नः कन्द्मणि संटृत्तानि । (र्)
का कथा वाणसन्धाने ज्याशब्देनेव दरतः ।
कऋङ्करेणेव धनुषः स हि विन्नम् णोति ॥ (३)
(१) तत इति । आटाय ग्टहोत्वा। यजमानशिव्यः यागादे्टा आरब्चयाग
इति यावत् कञ्चित् कणशिव्धः । खादेष्टा्गरे व्रतो यष्टा च यजमानखेन्यमरः ॥
(९) शिष्य इति। अदो विच्छये। महान् प्रभावो दण्डजन्तेजो यदं स
मद्धाप्रभावः। सप्रतापः प्रभावश्च यत्तेजः कोषदण्डज भित्यमरः। येन हेतना ।
प्रविष्टमात्रणव अचिरप्रविष्टएव । निरूपञ्लवानि निरूपदूवाणि । कम्माणि इदि-
सूपाणि॥
(र) केति। वाणसन्धाने वाणस्य धरुव्यारोपरणे का कथा तत्कथापि
नास्तोत्यथः। सहि राजा ङ्कारेण जमिति ध्वनिनेव। वणौीत् खर्परे कार-
प्रत्ययो वक्तव्यः। द्रूरतो द्ररात् धलषो ज्याथब्देन मौव्यौः शब्देनैव विघ्नान्
विन्नभूतान् राचसान् व्यपोहति निवक्ञेयति॥
ढतोयोऽङ्कः । ९५
यावदेतान् बेदिसंस्तरणाथं दर्भान् छलिगम्य उपाहरामि । (४)
परिक्रम्यावलोक्य च॥ चाकाशे प्रियंवदे कस्येद् सुशोरानु-
लेपनं खणालवन्ति च नलिनीदलानि नीयन्ते ! (५)
शरुतिमभिनोय॥ किं कथयसि अतपलङ्कनादलवदसुस्य-
शरीरा शकुन्तला तस्याः शरीरनिर्व्वा पणायेति | भियंवदे
यल्नादुपचय्यैतां सा हि तत्रभवतः कुलपते द्दिंतोय सुच्छसितम् |
अहमपि तावदे तानिकं शान्तुपरद्कमस्या एव गौतमीहस्ते विस-
जनयामि | इति निष्क्रान्तः ॥ (६)
जोकि ---- ---~
(४) यावदिति। रतान् दर्भान् कुशान् वेद्यां वागाथेनिभ्द्ितपरिष्क-
भूमौ । संस्लरणाये मान्लतरणायैम् । वेदिः परिम्कुताभूमिरित्यमरः। ऋत्वि-
म्भ गोवस्छालङ्ारादिभिः परितोष्य इतेभ्यो याजकेभ्यः। अग्निधृष्या धने्वी्थौ
4 लिविजो याजकाख्चते इन्यमरः । उपहरामि । ददामि ॥
(४) षरीति। अके शल्ये अडदप्रियंवदायामपि रङ्कभूभौ. परियंवदां
डदेषाहेत्ययेः । कद्येति सम्बन्धविवच्चायां षी । उगशोराचुलेपनं पिष्टवीरण-
मूनम् । स्यादोरणं वोरतरं मृलेखो शोरमस्तिया मित्यमरः । नौ यन्ते प्राश्यन्ते
त्वयेति शेषः ॥
(६) शुतिभिति। चति ्रवणामभिनीय रूपयित्वा चवणायैव कणं दन्वेति
। याव् । आतपलक्कनादूविकराभिभवात् । बलेति । बलवदत्यथै मसुस्य मप्रस-
। विद्यं शरीरः यस्याः सा। सन्तप्र्ररीरेन्यथेः। शरीरनिव्वौपणाय देह्य
तापोषश्चमनाय। इति किं कथयसोत्यन्वयः। अन् चरकः। फलिनीलोध-
। चेव्याग्बहेमपन्रे कुटन्नटम् । कालीयकरसोपेतं दाहेशस्त' प्रलेपन भिति । सेव्य-
भोर । चश्रतद्च। भीतं विधान भत सरमहं प्रवच्छे दाहप्रथान्तिकर-
र 9 द्धिमतां नराणां) तवादितो मलयजेन हितः प्रदेह चन्द्राशुहारतदह्िनोदक-
शीतलेन । भो ताग्बुधोतलतरे्च यानमेव हारों शालबलयै रबलाः स्प॒येयुः ।
| । जिच्चोत्यलोऽ्वलहिभे शयने भयोत पलेषु वा सजलविन्दुण पद्धिनीनाभिति।
4 जथा दाहाभिभूतमयवा परिषेचगेत्त शोते रुणोरजलचन्द्नकारिभि स्तभिति
र अभिन्ञानशकुन्तलम् 1
विष्कम्भकः | (७)
ततः प्रविशति समटनावस्थो राजा । (८)
राजा। सचिन्तं निशखख)(€)
जाने तपसो वीयं सा बाला परवतीति मे विदितम् ।
न च निम्नादिव सलिलं निवत्तते मे ततो हदयम् ॥ (१०)
च। प्रियवदायाः प्रवेशवाकप्रयोगयो रनभिनया इशौरनलिनीदलाह रणस्य
रहस्यरचाव्यपतया गुह्यपयेन गमन मलुद्धेशत्तरदानञ्चालतिमं प्रियंवदाया-
स्तद्ानोमभवदि्ति सचयति। यल्नात् प्रयासात्। उपय्थतां वरिवखताम् ।
ियतः। सा शकुन्तला । द्वितीय खच्छिसितं वहिञ्चरप्राणभूता । बेतानिकं
यल्ञियम्। क्रतविस्तारयो रस्लौ वितान मित्यमरः। शान्तटकं शान्तिकुम्भस्थ-
खट कं । अदय शकुन्तला । गौतमीहस्ते विसच्जयामि गौतमीहस्ते दापयामि
ऋत्विम्मि रिति शेषः ॥ |
(७) विष्कम्भक इति। तदाद्यः खंशविशेषः। उत्ताना मकपितानामापि
शकुन्लातापरतट्थप्रियंवदाक्लतोशोराजुलेपनादिवहनानां वर्भिच्यमानानाञ्चोप-
चय्येमाणग् कुन्लप्रबेथाटीनां निदभकल्वात् । सा मध्यमपात्रेण प्रयोजिततेन
श्धः। तदुक्तम् । टन्तवर्तिग्यमानानःं कथांशानां निदभेकः। संचिभ्राथस्त
विष्कम्भ अआदावङ्कख दभितः। मध्येन मध्यमाभ्यां वा पात्राभ्यां सम्प्रयोजितः,
शुङ्कःखात् सत सङ्कोर्णो नीचमध्यम कल्षित इति ॥ `
(८) तत इति| समटनावस्थः सयमरद्शाखस्तः ॥
(€) राज्ञेति। सचिन्तं ङुन्तलासढ तिसह्धितम् । ्याञ्चिन्ताश्धति-
राध्यान मित्यमरः ॥
(१०) जानेति । तपसो वों प्रभावमहं जाने अनुभवामि । वौ थं बले प्रभावे
चेत्ममरः। रतेन खेच्छाङतोखथाः परिखहः खण्डितिः। रवंसा बाला शक
न्तला परवतो परायत्ता दूतिम्ने विदित मलभूयमानं भवति। रतेन तदि-
च्छयामि समागम मसम्भावितं ट्शंयति। रवं मम मनश्च निग्नात् सलिलं
तोयमिव ततः शकुन्तलातो न निवर्तते परडखखं भवति तदल किं करणोय-
भिति भावः अल्रोपमालङ्कारः। इव मायी । ॑
ढतोयोऽङ्कः । ९७
& भगवन मन्ध कुतस्ते कुसुमायुधस्य सत सच्छासेतत् | (१६) `
सपरुवा। आं ज्ञातम् । (\२) ४
अद्यापि ननं हरकोपवद्धिं 8
सवयि ज्वलल्यौव्वं इवास्बराभौ | 6,
त्वन्यथा मन्य मददिधानां 8
भस्मावशेषः कथनेव सुष्णः | (१३)
अपिच । त्वया चन्द्रमसा चातिविश्वसनोयाभ्या मभिसन्धी-
चते कामिसायेः। कुतः । (१४)
१ ॥ श न
(च) भगवन्निति । भगवन् मादहात्मयवन्। भगं ओकाममाहाता्रवय्य-
४ यल्नाकको्सिष्वित्यमरः। मन्य मटन ते तव कुञ्मानि पुष्माख्येवायुधानि
५ शरहरशानि यद्ध स तथोक्तस्य रुतः कुतः कस्ादेतत् ते च्छं तौच्छभावः ॥
(१२) ऋरेत्वेति । श्टत्वा खटति खपयितवा । चिन्तया तोच्छतावीजनिख्चया-
दा आमिति) ओं ज्ञाने निख्धयश्टत्यो रिति मेदिनो । ज्ञातं निञधितम् ॥
( १३ ) मनमावधारितं तच्छ ताबीजं वचसा प्रकाशयति अद्यापीति! हे
मन्थ इरख्य गम्ध्ोः कोपवद्धिः कर) धोद्धतकपालनेलानलः अम्ब राशौ सखद ।
वारिराभिरब्धाविति शन्दाश्धिः। ओर्व वाडवानल इव। ओौग्वस्त वाडवो
बवान इत्यमरः नूनं निचित मद्यापि त्वयि ज्वलति न निव्वीणतां गव
इत्यर्थः । अन्यया तस्य निव्वरणे भस्नेवावशेषो यख्य स तथोक्त स्वं मम विधा
प्रकाशे येषां ते तथाभूतानां ईद्धितप्ियासमागमाना मिति यावत् सम्बन्धे
कथमेव निलय ष्णः | विधा विधौ प्रकारे चेत्यमरः। अत्रोष्यतया वद्धिमच्व-
` साधनान्करचे हरकोपाननज्चलनसम्धरावानुभवक्ूपयेचिलगक्तानाटतुमानमल-
ऋरः। यदृक्त टपणे। अचुमानन्त विच्छित्त्या ज्ञानं साध्यस्य साधनादिति।
विच्छित्ति रलङ्कारान्तरङतवेचित्रयम् । उन्तमिटसपल्ातिनाीम ॥
(१४) अधुना चासत्मशतितां दशयित माद अषिचेति। त्वया मन्धथेन
ऋन्द्रमसा इन्दना च अतिविश्रसनोयाभ्या मतिप्रत्ययनोवाभ्यां इाभ्यां कामिनां
प्रियाभिलापिणां सार्य: सङ्गुः। इन्द्भेदाः समैवर्णः सङ्गसार्थौ त जन्तभि-
१३
र्टः अभिन्ञानणकुन्तलम् ।
तव कुसुमशरत्वं शोतरभ्िसित्व भिन्दो-
हइयमिद मयशराधं हश्यते महिधेष ।
विष्जति हिमगभे रग्नि मिन्द मयूखं-
स्वमपि कुखमव्ाणान् वज्रसारीकरोषि ॥ (१५)
अथवा । (१६)
अनिशमपि मकरकेतु मनसे रुज मावहन्नभिमतो ते ।
यदि मदिरायतनयनां तामधिज्ल्य म्रहरतीति ॥ (१७)
रित्यमरः। अभिसन्धोयते प्रताय्येते । वद्चनञ्चाभिसन्धानं व्यलोकञ्च प्रतारण-
भिति हेमचन्द्रः ।
(१५) तेति । तव मन््रथख कञ्ठमथर तवं क्धमश्रसंन्नतवं तथा इन्दो अन्द्रख
शी तरग्रिसित्व शोतरश्सिनामघेयत्वं द्द् यं मद्दिपेष कामिजनेष अयया य-
मथमतिक्रान्तं दश्यते तथाहि इन्द् न्द्रमाः हिमानि तुषारा गभे अभ्यन्तर
येषां ते तथोक्तौ मयखे रशएुभि रग्नि विष्टजति विकिरति तथाच शीताः
शीतला रश्मयः किरणा यद्ध स शोतरष्िरित्यर्थो न सम्भवतीति भावः।
तथा त्वं मन््मथोपि कुञ्चमवाखान् युष्मतया. दश्यमानान् शरान् वच्जाणाभिव
सारो बलंयेषां ते बज््साराः। सारो बले स्थि सं बेनर; \ अवच्सारान्
वञ्वसारान् करोषि । चिः छभुलिष्वभूततद्भाव इति चिः। ईकार पब्ब
कारस्य) रवन्च कुञ्चमाणि शरा यस्य स तत्वमित्यर्थो न यज्यते वञ््रशरत्वदयेव
युक्त्वा दितिभावः। अल्रापङ्कतिरलङ्ारः। यदुक्तं सोदाहरणं दख्डिना।
अपङ्कति रप्ङ्कत्य किञ्चिदन्याथेदथनं। न पञ्चेषस्प्मरस्तस्य सहखं पत्िणा-
मिति। चन्द्रिका चन्दन मन्दो गन्ववाहञ्च दच्चिणः। सेयमग्निमयीडृष्टिः।
ोताकिल परान् प्रति। गेशिव्यमभ्युपे व्धैव परेष्वात्नि कामिनां ओौष्णप्रपरद-
शेनात्तख्च सेषाविषयनिङ्कतिरिति । इटं मालिनी नाम उत्तम् ॥
(१६) निन्द्तामपि स्प्मरक्रियां कथञ्चिद् भिनन्द्यन्नाह अथवेति ॥
{9) अनिशर नजिति। मकरकेतः कामो मदिरे मत्तखञ्जनाविव आयते
दीषे नयने याः सा तथोक्ताम्! मदिरा मनत्तखञ्जन इति शब्द्रलावलो ।
तां शकुन्तला मधि्लत्य लच्योमत्य यदि प्रहरति इति र्वं श्यात् तदा अनिशं
| 0 का 1 न क क
क र
1: मेन >
ढतोयोऽङ्कः । रर
भगवन््ेवमुपालब्धस्य तेन मां प्रल्यलुक्रोशः | (१८)
` + इथेव सङ्ुःल्पश्तै रजख
मनङ्कनौोतोसि मयातिटद्धिम् |
अञष्य चापं खवणोपकणर्ठे
| मव्येव युक्तस्तव वाणमोत्तः ॥ (१२)
सखेदं ॥ परिक्रम्य + क्नु खनन निरस्तविष्न स्लतपस्विभि रलु
ज्ञातः खिन्नमात्मानं विनोदयामि न चभ्रियाद्शनाहते शरण-
मन्यत् यावदेना मन्विव्थामि । (२०)
सततं भनसो रुजं पीडा मावहन् जनयनच्नपि मे अभिमतः सभ्प्रतः सखाटिति
4 येशः। अभिमत दूति ज्ञानार्यत्वादत्तमाने क्तः ।
(ठ) भगवन्निति । उपालब्बस्य दरुक्तख) इव्वीदः स्यादुपालम्भ स्त यः
स्ठतिपूव्येकः । सोल्लुण्ठनं सनिन्द्स्त॒ यस्तत्र परिभाषण मिति जटाधरः। अनु
क्रोशो दया। लषादयादुकम्पास्याददक्रोभोप्यमरः ॥
(१९) उथेवेति । दे अनङ्ग सङ्ल्पशतेः प्रियामधिलत्य मानसकम्डशते
करणः सङ्कल्पः कम्पमानस मित्यमरः अजस मनिशं ठयेव निरयेकभेव
भया त्व मतिृद्धि मतिविपुलतां नीतो गभितोसि अखवणोपकर्ठे कणी न्तिके ।
'उपकण्छान्तिकाभ्य याभ्य खग्यभि तोव्यय मित्यमरः । चापं धनु रारष्य मय्येव
तव बाणमोक्षः शरविकयेपो युक्रः उचितः) अत्र राजपरिवर्चितस्य तडुपकति-
सेवोकिता क्रिया तत्र वाणमोच्श्वपकार कत्वेन रिस शो भवतोति विषमाख्यो-
लङ्कारः । यदुक्त चन्द्रालोके । विष्छपकाग्यस्योत्पत्ति रपर विषमं मतमिति । इन्त
अपजातिनीम ॥
(२०) सखेदभिति । सोपतापमित्यथः। आतणव खिट्ङ्ध्यौ टेन्यके इति
क्विकल्यद्मव्याख्याने टेन्यक शुपतप्नोभाव दति धातदोपिका।) जु रिते
खल् ्जिन्नामायाम् । निरस्ता निवारिता विद्नावेषां ते तथोक्गे स्पस्विभि रतु
त्रातोदमतोहं कं कश्छिन् प्रदेशे खिन्न शपतप्नमात्रानं विनोदयामि आनन्द
यानि । प्रियादेनाडते शकुन्तलादभेनमन्तरेण | एयक विनान्तरेशन्त त्यमरः:
अन्यारभ्येति ऋते योगे पञ्चमी । अन्यत् शरणां रचि ने नाभ्लोत्ययः॥
१०० अरभिन्नञानशकुन्तलम् ।
ऊहृमवलोक्य । इमा सुग्रतपां वेलां प्रायेण लतावलयवत्स
मालिनौतौरेष ससखीजना तत्रभवती शकुन्तला गमयति
भवतु तत्रैव तावद्गच्छामि । (२९)
परिक्रम्यावलोक्यच॥ अनया बालपाद्पवीथ्या सुतनु रचि
गतेति तकंयामि । कुतः । (२य)
सम्डमीलन्ति न तावदहन्धनकोषा स््यावचितपुष््ाः ।
च्तौरस्तिग्धा खामी हश्यन्ते किसलयच्छदाः । (२३)
स्पशं रूपयित्वा॥ अदो प्रवातसुभगोऽयं वनोट्शः | (२४)
ऽरविन्द्सुरभिः कणवाही मालिनौतरङ्गाणाम् ।
अगरनङ्त निद यमालिङ्कितं पवनः ॥ (२५)
(९१) खद्घमिति। ऊद्घमवलोक्य उन्द्मखोभूय । उ्ञ्त्कटं तपतीत्य्-
खतपातां माध्यन्दिनि मिति यावत्! प्रायेण बाह्धल््येन कादाचित्कवाधेनेति-
भावः। लतावलयवतुख लताग्टहवतच्। मालिन्याः सरितस्तीरेष तटभूमिषु
वसन्तोति शेषः । गमयति यापयति बेलामित्यनेन सम्बन्धः॥
(२२) परति वालपाट्पानामल्पाल्पतरूलतानां बोध्या खरेष्या बोश्यालि-
रावलिः पडनकरिः श्रेणी लेखास्त॒ राजय इत्यमरः। तददगतमारेणेति यावत्।
तनुः शकुन्तला । अचिरमविलम्बम् । अचिरप्रयाणे हेठसल्यापयति कुतः इति ॥
(र) सम्प्रोति। तया शकुन्तलया अवचितानि उद्भतानि कंञ्ुमानि
युष्ाणि येभ्य स्ते तथोक्ता बन्वनकोषाः पुष्पमलबन्वनजनकाः कोषा स्ताषच्न `
सम्प्रोलन्ति सुदं यान्तिचिरप्रयाणेतु ते सममीलिब्यन्नेवेति भावः। तथा अमी
किसलयानां पल्लुवानां छेदाः खण्डानि च । कटः खर्डोट स्तिया भमिति लिकाख्ड-
ओेषः। चोरेण प्रसवभङ्गपरड निय सेन ख्िग्धा मद्टणा दग्यन्ते । इय माव्य ॥
(२४) स्पशमिति । पयता तथा सत्वा । प्रवातेति । प्रसेन शैन्यसौगन्धः-
मान्द्याल्रकरणत्रयशालिना वातेन सुभगः खन्द्रः। खन्द रेधिकभाग्ये च ददिने-
तरबरामरे । तुरीयांशे खमतिच सुभग दत शब्दराणोवः । वनोहेशो वनप्रदेगः॥
(२५) बातख् रैत्ादिगुणान् टगेयति शक्यद्ति। अरविन्देरम्भोरुहेः
0 क ग १
ठतोयोऽङ्कः । १०९
विलोक्य न्तास्धिन् वेतसलतामर्ड्पे सच्चिहितया
शकुन्तलया भवितव्यम् । तथाडि । (२६)
अभ्यन्नता पुरस्ता दवगाढा जघुनगोवदात् पञ्चात् ।
॑ कः इरे. पाण्डुसिकते पद्पङ्क्ि इश्यतेऽभिनवा ॥ (२७)
` यावद्धिटपान्तरेणावलोकयामि । (रट)
तथा सत्वा सहहभ्म् ॥ अये लब्ध ` नेतनिव्वोणषम् | एषा मनो-
रथभरिया मे सकुसुमास्तरणं शिलापटद्् सधिशयाना सखीभ्या-
4 ¦ खुपाखते । भवतु लताव्यवद्ितः खणोमि विश्वस्तकथिता-
न्यासान् | इति विलोकयन् स्थितः! (२९)
न न = ~ का
रभिः सगन्धिः | खगन्धौच मनोदधे च वाच्यवत् सुरभिः ख्टत इति विश्च,
रतेन सौगन्धंयर दर्भिंतम् । तथा मालिन्या स्तरङ्काना सर्मा कणानणून् वह
तीति कथवाद्णी । लवलेशकणाणव इत्यमरः । रतेन शत्यं दशितम् । पवनो
वायुः अनङ्कतग्रै मंदनदादवद्भि र ङ्केरवयवे निर्दयं गाढ् मालिङ्कितुं शक्यः । अल.
जिदेय मित्यनेन मान्द्य ख्यापयति । इय माय्थी ॥
(६६) विलोकयेति । इन्तकारो हष द्योतयति । शकुन्तलया अस्मिन् वेतम-
लताभिर्वाणोरतसूगताभि लेताभि मेखडपे ग्टहभूते सच्रिहितया अवस्थितया
भवितव्यम् । भावे तव्यः । चकत प्रमापयितुमाड तथाहोति॥
(२७) अभ्युच्नतेति । परस्ता द्पखतोट्भ्युच्नता उद्गता तथा जघनयोः कटि-
देशश्रोभागयो गौरवात् भारात् । पच्चाच्वितम्बः स्लोकञ्चाः कये त जघनं एर
इत्यमरः, पात् गुरफनिपातभमो अवगाद्। निखा अभिनवा अचिरभूता
पदपङ्क्तिः पाद् चिह्काबली । पदं ण्ट च वाकोेच व्यवसायप्रदेगशयोः। पादतः
्िद्धयोः स्थानलाखयो रङ्कवस्तनो रिति भेदिनी । अद्य बेतसनलतामण्डपद्य
पख्छवः पाण्डर वणाः सिकता बालकायस्परिन् तत् तथोक्ते दारे दण्छते।
श्य मायया ॥ ,
(८) यावदिति) विटपान्तरेण विटपानां पङ्कवाना मन्तरेण अवकाशेन ॥
(९) तथेति । अये सभ्भूमे । नेननि्वाणं नयनयोसतापगान्तिः। मनोः
१५२ अभिज्ञानशकुन्तलम् ।
ततः प्रविशति बधोषव्वापारा सदह सखीभ्याम् शकुन्तला ॥ (२०)
सख्यो । उपवीज्य ॥ हता सजन्तले अवि सुहाअ्रदि दे
णलिणी बन्तवादो । (३१)
शक ॥ सखेदम् । किं वीजअन्ति मं पिख्रसहीख्ो। (३२)
सख्यौ ॥ सविषाद्ं परस्पर मवलोकयतः। (२२)
राजा बलवद्सुखशरीरा तत्रभवतो इश्यते । (३४)
रथस्य अभिलाषस्य प्रियाप्रीतिकरी यद्या मभिलाषोटेविरवं रमत इति भावः)
सकु्मास्तरणं कुञ्मशय्यासद्ितम् । शिलापटं पाषाणफलकम् । अथ पटः
स्थात् फलके न्ट पशासने इति लिकार्डगशेषः। अधि्ोडःस्थासेयुपादाना दधि-
करणं करं । उपास्यते शुशरूव्यते। आसां शकुन्तलाया सत्सख्यो त्ययः ॥
(१०) तत इति यथोक्तव्यापारा कञमशव्याधिशायिनो सखी शुचरूव्ध-
माणा च॥ ।
(१) सख्याविति ! उपवीज्य अन्तिके वीजयित्वा। इलेत्यादि। अयि
शकुन्तले अपि खखयति ते नलिनोपत्रवातः। अपिः प्रश्रे। छंखयति स्खं
करोति) ते दति सम्बन्धमाल्लविवच्चायां षष्ठो #
(९२) शकु इति। सखद सोपतापम्। किमित्यादि। किं वीजयतो मां
प्रियसख्यौ ॥
(३) सख्याविति । सविषादं जाद्योन सहितम् ॥
(३४) राजेति । बलवत् अतीव । बलवत् सुष्टु कित खत्यतीवच निर्भर
इत्यमरः। असुस्थशरीरा सन्तप्रशरीरा। अत्र दाहप्रशान्तिकरयोः कंचचमा-
स्तर णनलिनोपल्रवातयोः सद्भावा न्ापालुमानं त्च गौरवब्धः स्पशसुखानलु-
भवव्यक्तोः। कुसुमास्तरणाटोनां दाहशान्तिकरत्वमाह खश्रतः। शोतं विधान-
मतजद्व॑महं प्रवच्छे दाहप्रशान्तिकर ्डद्धिमतां नराणामिन्युपक्रम्य आसादयन्
पवनमाहृतमिष्टगन्धकल्लारपद्मटल गेवल सञ्चयेभ्यः । शो तैषनान्तपवनैः परिष्टव्य-
माणः प्रीतञ्चरेत् भवनकाननदीर्धिकाखिति। तथा मांसोतमालघनकृ्कुमपद्म-
पल्लजा त्युत्मलप्रियककेशर पुण्डरीके । ुन्रागनागकरबीरलतोपकारे तस्छिन्
ष्टे कमलरेखरूगो शयोतेति च ॥
क १, क व
॥ + ^
कर,
४ ~ ‰ + ~ १.
। ढतोयोऽङ्कूः ॥ १५२
सवितर्कम् ॥ तत् किमय मातपदोषः स्यात् उत यथा मे
मनसिवन्तेते । (३५)
साभिलाषं निर्य । अथवा कतं सन्देदेन । (३६)
(5 ° लनन्योगौर = ्रशिधिलसटणालेकवलयं
भ्रियायाः साबाधं तद्पि कमणौयं वपुरिदम् ।
कम्पः कामं मनशिजनिदाघभसरवो
नतु ग्रौश्मख्येबं सुभगमपराद्वं युवतिष ॥ (३७)
^ 1 7 ` ई #. 1 ५
। ^ {६ ८1 >
3 +
त.
, ग्रियं॥ जनान्तिकम् ॥ अर्छए तस राएसिणो पदमटं-
(३१) सवितकंमिति। किमेव खतेवमिति तच्वादुसन्धानं वितर्कः तत्
बावत् । अयं सन्तापः। आतपदोषः अतपोपजनितविकारसखल्थः। उतो-
विकल अथबेत्यधेः। उताष्यथविकल्ययो रित्यमरः । मनसि यथावर्मते ययातु-
भवामि स रवेत्यधः। स्पमरसन्ताप इति भावः॥
(३६) साभिलाष मिति। निवेश्य स्थिरमवलोक्य नि्षणेनन्त निध्यानं
दशनालोकनेच्चण मित्यमरः । सतं अलम् । कतं यगेटलमर्थचेति भेदिनी ।
। सन्दटृहेनेति वारशायन योगे तोया ॥
=
ब
1
(३-9) स्तनेति । प्रियायाः शकुन्तलाया इदः वपुः शरोर स्नयोन्यस्तं दत्तम्-
| भोर वीरणमूलादुलेषनं ` यल तत् तथोक्तं तथा प्रभिधिनं श्छयभूतं च्टणालख ` |
-णकवलयं यल तत् तथोङ्गम् । भिधिलः प्रश्छथः शय इति गन्द रलावलो । अत
१
एव सानां आबाधया सम्यक् पीडया स वन्तेमानं तदपि तथापि कमनीयं
मनोज्ञम् । भनस्जिद्य काम्य निदाघस्य खी प्च प्रसरयो वगयो स्तापोद्ाइः
रमः) तथाच मङ्ङ्दुराणम्। कामाद्श्रमोःरुचिदीहो छोनिदाधीश्तिच्चय
गति। कामं ख्यादख्छ । अकामादमतो काम मित्यमरः । किन्त युवति यौवन
अली विषयेष स्रोश्रश्य अपराङ्कं सन्तापदानापराधं एवं च्रभगभित्यं सुचाङ्
प
१०४ अभिन्ञानशकृन्तलम् ।
सणादो आरम्भ पञ्जुच्छुअमणा सञन्तला ण क से अण-
णिमिन्तो अतङ्लो भवे । (दद)
अन॥ सहि ममबि एखारिसौ आआसङ्ा हिखखस्यभोदु
पुच्छस्य दाव णम् । (३६)
प्रकाशम् ॥ सृह्हि पुच्छिटव्वासि किभ्पिबली्रो क्ख दे अरङ्गाणं
सन्दाबो । (४०)
राजा ॥ वक्तव्यसेव । (४९)
शशिकरविषदटान्यस्या थाहि द्ःसहनिदाघशंसोनि |
भिन्नानि श्यामिकया खृणालनिम्दणएवलयानि ॥ (४२)
(३८) भ्रियभिति। जनान्तिक प्रकाशम् । तत् प्रकारस्त॒ पूं दशितः,
अणेत्यादि। अन्ये तख राजर्भैः प्रथमद्श नादारभ्य पय्युतूद्चकमनाः शङ-
न्तला न खल्वस्या अन्यनिमित्त खातङो भवेत् । प्रयमदग्रनादित्यतर अन्यार-
ग्यार्थेति पञ्चमी । पर्य॑त्कमना उत्कण्छितमनाः। अन्यन्निमिन्त हेत्य
सोट्न्यनिमित्तः। अतङ्स्तापः। सुक्तापशङ्कासवातङ्क इत्यमरः ॥
(२९) आनेति! सदीत्यादि। सखि ममाप्येताटशो आशङ्का हृदयस्य भवतु
प्रच्छामि तावदेनाम् । आअश्ङ्गा संशयारोपः। णनां शकुन्तलाम् ॥
(४०) प्रकाशमिति, सहोत्यादि। सखि प्रष्टव्यासि किमपि वलोयान्
खलु ते अङ्गानां सन्तापः। अतिशयेन बलवानिति वलोयान् । द चरद्द्धिना-
मितीयसौ वतोर्लोपः। खल् यस्पमात् ॥
(४१) राजति। वक्तव्यं वचनारेम्। वलोयानित्यादीतिशेषः॥
(४२) अङ्गसन्तापवलोयस्वश्य वचनाहतां साधयति शशीति। तथाहि
शशिन चन्द्रस्य करा अंशव द्व विषद्ानि शुभ्नाणि अख): शकुन्तलाया च्टणाल-
निम्ीणवलयानि श्टणालनिग्सितवलयानि । कम्पखनट् । श्यामिकया तापोष-
जनितकालिम्ब्रा भिन्नानि विशिष्टानि सन्ति इःसं सच्ात् सह्यं निदाधश्ध्राणं
शंसन्ति कथयन्तीति दुःसदनिदाघश्ंसोनि भवन्तोतिगेषः। भेदौ द्वेषे विशेषेच
पतापे विदारण इति विश्वः इय माग्यौ।
। ` १ का
ढतोयोऽङ्ः „91 १०१
शकृ॥ भूवन शयनादल्याय इला भण जं वन्तकामा- ` `
| सि । (४३) कं
अन+ हला सखन्तले अलव्मन्तरा श्य दे मणोगदस््
बुन्नन्तस्् किन्त जादिसो इदिहासकथाणबन्धेसुं कामिखणशाणं
अवल्या सुणोखदि तादिसी तुह त्ति तक्वेभि ता कधेहि करि
णिमित्तं दे अश्रं आञ्ास त्ति विखारं परमलयटो अञ्राणिच्र
अणारम्भो किल पदीओारद्् | (४४)
राज्ञा\ अनतूययापि मदीय स्तर्कोऽवगतः । (४५)
> (४३) शकु दति । ण्व्वद्धन सङ्खं दामध्येन । शयनात् शग्थातः। शय्यायां
आयनोयवत् । शयन मित्यमरः। इलेत्यादि। अयि भण यदङ्गुकामासि । भख
बद् \ वङ्गं कामोटभिलाषो यस्याः सा वक्तुकामा ॥
। (५४) अनेति । इलेत्यादि ! अयि शकुन्तले अलन्वान्तरा वयं ते मनोगतख्य
इन्तान्तद्य किन्त याशो इतिद्धासकथादुगन्वेष कामिजनाना मवस्था चयते
ताशी तवेति तकयानि । तत् कथय किं निमित्तं ते अयमायास इूति। विकारं
परमा्तोटन्नातवा अनारम्भः किल प्रतोकारस्। अलब्वान्तरा अनवगत-
विशेषाः । इतीति । इतिह्धासकथानां ुराउत्तकथानामलुवन्पेश अनिवत्तेनेष
प्रडल्तिष्विति यावत् । दोषोत्पादेध्च बन्धः स्यात् प्रन्धादिष नश्वरे! मख्याचु.
यायिनि गिण्तै प्रसतस्यानिवन्तेन इत्यमरः) काभिजनाना मनङ्कदथाखस्त-
जनानाम् । अवस्था कालिकोविशेषः। विशेषः कालिकोटवस्था इत्यमरः ।
शिं निभिन्तं किम्धम् । लयादयोटर्यार्चेकक्तेः खेस्त सर्व्वार्ति प्रथमा । निभि
अब्दल प्रयोजनपरः। अयासः चमः। विकारं रोगम् । विकारो विशत
रोगेषीति विश्वः । परमा्थैत सश्चत: । प्रतोकारस्य चिकिल्छायाः । चनारन्धः
पिल आरम्भो नस्छादेव किकभन्दो निचये ५ ।
` (५५) राजेति) मदीय स्तक: अयं वा स््मरसन्ताप इत्येवं क्षः ॥
१९४
१०६ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
ङ बलीओ मे आञ्रासोण सक्कणोमि सहसा शिवे
दिद । (४६)
परियं॥ सुदु क्छ, एसा भणादि किं णद् अत्तणो
उबद्वं शिगहसि अणदिग्रसं क्ड, परिहसि अङ्कसं
लावखमद्र छाया केवलं बुमं ण सुञ्चदि । (४७)
राजा॥ अवितथमाह प्रियंवदा | तथाहि । (४८)
च्ामन्तामकपोल मानन सुरः काटिन्यसुक्तस्तनं
मध्य; क्तान्ततरः प्रकामविनतावंसौ च्छवि पाण्डरा ।
शोच्या च प्रियदशनद च मट्नम्लानेय मालच्यते ४
पलगणाभिव भोषणेन मरूता स्यष्टा लता माधवी ॥ (४९)
| ~ 1ॐ (4 (-*
(४६) शक्त इति। बलीत्यादि। बलीयान् मे आयासः न शक्रोमि सहसा
निवेद यिठम् । आयासः चमः । सहसा अ तकितम् ! अतर्िते ठ सहसेत्यमरः ॥
(४७) प्रियमिति । खदु इत्यादि) ख् खरवेषा भणति किभेतमात्मन उप-
दरूवं निगुहसि अलुदिवसं खल् परिह्ीयसे। अङ्गेषु लावण्यमयी च्छाया केवलं
त्वां न खञ्चति। एषा अनद्या । किं कथम् । उपदूवं विकारम् निग्डसि
संढणोषि । अदुदिवसं प्रत्यहम् । परि्ीयसे रसादिभि धौठभि मुच्यसे ।
लावख्यमयो सुक्ताफलेष च्छायाया स्तरलत्व भिवान्तरा। प्रतिभाति यदङ्केष
तद्लावण्य मिहोच्यत इत्युच्न्वलनोलमशिद्भि तलच्षणा। काया कान्तिः।
काया्र््यप्रिया कान्तिः प्रतिविम्ब मनातप इत्यमरः । खञ्चति;जहाति ।
(४८) राजेति। वितथ सत्यम्। आह अलुदिवसं परिदोयस इतीति
ओषः । रसादिशोषं दथेवित॒ माह तथाहीति ॥
(४९) च्ताभेति। आननं खं अखाद्त्यादिः। चामच्ामावतिक्ीणौ
कपोलौ गण्डौ यत्र॒ तत् तथोक्तम् । तथा उरो व्च: काठिन्येन कठिनभाषेन
सक्तौ परित्यक्तौ स्तनौ यत्र तत् तथोक्तम् । एतद्दधितयेन धाठच्चयारम्भो दण्येते।
तथा मध्यो मध्यावयवः क्तान्ततरोटतिडव्यैलः ¦ वथा अंसौ भुजौ प्रकामविनतौ
अतोवसन्नतौ, आभ्यां खस्ताङ्गतोक्ता\ तथा चवि दति पाण्डरा पाश्ड
ढ तोयोऽङ्कः । ९०७
॥ शकृ ॥ निच, कल्पय वा सखस्य कधड्द्यम किन्तु अआाख्रास
तुरा वो भविद्ं । (५०)
| उभे संहि अटो च्जव शिव्बन्धो सिणिद्धजणसंविमन्तं
कल दुक्धव सज्जवेखणं भोदि । (५)
राजा ॥
शटा जनेन समद् खसुखेन बाला
2 नधि ~ मनोगत माधिडेतुम् ।
बा अत पलाशं. शोषोन. शूषके पाण्डर) कारकेणेति यावत् । नन्दया
दिलवादनः। मरूता द्चिणानिलेन स्पा माधवोलतेव शोच्या शोचनीया त्या
भिं प्रोतिकरं दशनं यख्ाः सा तयोक्ताच इयं गकुन्तलाः मद्ननग्लाना काम-
विक्षता अआलच्छते नि्चोयते। ग्लानग्लाख्ख॒ आमयावी विकतो व्याधितोट्पट्-
रिव्यमरः। रतेन शोकशोषितां गतेति स्पष्ट दिवम् । यथा चचरुतः।
ब्यवायशोषो शुक्र चयचिङ्केरुपद्रतः। पाण्डुरे यथापूव चोयन्ते चाख
धातवः। प्रध्यानशीलः खस्ताङ्कः गोकशोष्यपि ताडशः विनाशुक्रचयशते-
विकारे स्पलन्वित इति उत्तरश्लोकस्य भावप्रकाथाभिमता व्याख्याभि-
धौयते। प्रध्यानश्ोलः यद्छाभावेन शोको जनितस्तद्यानपरः। खस्ताङ्कः
शिचिलाङ्गः। तादः पूर्वोक्गव्यवाय्ोषिसडथः। तेन पाण्डदेहः सब्येधातु-
चययुक्गो भवति परं शुक्रचयसतेभिकारे मेंद्डषणकेदनादिभि वेच्नितो भवति
व्याधिखभावादिति ॥
(५०) शकृ इति। निश्र्य दीर्घमिति गेषः। कद्छोत्यादि। कख्यवा
अन्यस्य कथयिष्यामि । किन्त आयारदेदका वो भविष्यामि। अन्यष्धेति
सम्बन्धविवच्ायां षष्ठो । युद्मव्यमच मेव कथयितव्य भितिभावः। आवास
हतका इः ख्व: ॥
(५१) उभे इति) सहोश्यादि। सुखित एव निब्बेन्वः खिग्धजनसभ्वि-
भक्तं खल् दःखं सद्धवेदनं भवति । निर्बन्धः स्थिरनिचयवः। ख्छिग्धेति शिग्ध
जेष वयस्य जनेष संविभक्त विभज्छप्रतिपादितम्। वयद्डधः ख्खिग्धेः सवया इल्य-
भरः । इःखंसद्या सहनोवा वेदना संषेदोय्चभव इति यावत् यद्ध तत् तधोज्ञ-
9 भ्वति । छषुतयेगेतिभावः। केदो बेदनाननेत्वमरः; ॥
(व ~ अभिन्ञानगशकुन्तलम् ।
इष्टो विद्टत्य बच्जिजनुया सटटष्ण-
मतोत्तरख्रवणकातरतां गतोद्ि ॥ (५२)
यक। जटो पदि तबोवणरक्िदा सो राएसी मम
दसणप्धं गदो | ्यर्बौकतोन लच्जां नाटयति । (५३)
उभे। कधेदु कधेदु पिञ्रसही । (५४)
शक ।॥ तदो पड्छदि तम्गदेण अह्िलासेण एञखावद्वव्यद्धि
संवृत्ता । (५५)
(५२) राजेति। किं वच्छतीत्यौत्खक्या दाह रेति, सभे खगताभ्या-
मन्य॒ने इःखद्खे यस्य स तेन जनेन सखोजनेनेति यावत् ट्टा कतप्रज्ना
द्यं बाला किथोरी मनोगतं मनसि वर्तमानं आधे मेनःपीडाया डवम् ।
पंस्याधि मनसो व्ययेत्यमरः । न वच्यति न खावयिच्यति न रण्वं न वच्छत्ये-
बेत्यथः। अनया बालया विद्टत्य परिटत्य बहूशोय्नेकधा सटष्णं सस्पहम् ।
ढष्णे स्महा पिपासेदेदत्यमरः। दृष्टोपि येन स्पषटमेवादुरागो निवेदितः
स्थादिति भावः। अहं अव्र वचनोन्ुखदशायां उत्तरस्य प्रतिवचनस्य वशो
विषये कातरतां किञ्नेषा वच्छतीत्यधौरतां गतः प्राप्रोख्छि। अधीरे कातर
द्रत्यमरः। यतो ममेय मातपवाधेवेति प्रलयक्गया विफलोयं मनोंरथाडम्बरः
स्यादिति भावः। इदं वसन्ततिलकं नाम इन्तम् ॥
(५३) शकुडति, जदो इत्यादि । यतः प्रश्टति तपोवनरचिता स राजर्भि-
भम दशेनपथं गतः। यतः प्रश्टति यत् कालमारभ्य। अन्यारभ्येति पञ्चमो ।
अङ्गेन ततः प्रश्य्तोत्यादिप्रतोकान्तवाक्यद्धेन। नाटयति खूपयति ॥
(५४) उभे दूति । कथेदु इत्यादि । कथयतु कथयत प्रियसखो । ञ्गमम् ॥
(५५) शकु दूति। तदो द्त्यादि। ततः प्रश्टति तद्भतेनाभिलाषेण रताव-
दवस्थास्छि रुंहत्ता तम् राजषिं गतः प्राप्नलङ्गत स्तेनाभिलापेणा मम स्पृहया
` देठना एतावती इयती अवद्या दृशा यद्या: सा तथाभूता संद तताच्ि ॥
ठतोयोऽङ्कः । १०९
1 भे+ दिदिना दे अणर्ए वरे अहिल्ासो, अधवा
र आाञ्रर उच्छिख कि महाणदूए पविसिट्व्वं | (५६)
॥ राजा॥ सुहर्ेम् + सुतं यच्छ्रोतव्यम् । (५७) )
स्प्मर भ तापुडेतु निर्व्वपयिता स.एव मे बाः ॥
विख इवाश्वण्छाम स्तपाल्यये जोवलोकस्य ॥ (५८).
गक, ता जद वो ` अणमदं तदो तथा पञल्तिदव्व
जधा तद्य राएसिणो अणकम्पणो आ होमि त्ति अखधा
सुमरेध सं । (५९)
रः हु | र स ट ते अदचदते मरेन । आयय इति । दिङ्िरिव्यादि। दिश्या ते अनुरूपे वरेभिलाषः। अथवा
सागरख्ज्ित्वा कुन महानद्या प्रवेदव्यम् । दिष्छत्यानन्दसचकम्। दिश्छा
सुखपयोषड्धेत्यानन्द् इत्यमरः । यदा दिश्या भाग्यात् ते तव अलुद्ूपे ठल्दरूपे
बरे वरणोये पाले अभिलाषो जात इति गेषः। नचेत् महान् प्रमादो भवि-
च्यतीति भावः) दिष्य इरे शुभे भाग्ये इति शब्दाधिः। विचाग्यपैह अथ-
केति । मह नद्या गङ्गया । तथाच सब्यणव खवयोग्य मभिलषतीति भावः ॥
(५०) राजेति। यत् श्रोतव्यं वणोय मतीवश्ुतिञ्चभग भिति यावत्
न्व् चलम् ॥
(५८) छर इति। स्रः काम एव मे तापेतु दीचष्ेवः। चक्ति
गरूडपुराणे कामाद्श्वमोटरचिदाहो छी निद्रा धी शतिच्चय इति। सणव
खर णवमे नि्व्बापयिता तापोपश्मयिता जातः। प्रियाचेतसि गतः सच्धिति
शओेषः। यथा तापहेतु दिवस णव तपात्यये निदाधावसाने । निदाघ ण्णो-
पगम उष्ण उ्भागमस्तप शूत्यमरः। अनेरभ्ेः ग्यामोटसितः सन् जवानां
~ [1
जीवतां लोक्य भुवनस्य भुव इति यावत् नि्ापयिता जायते तयेत्यन्वयः ।
इवमा्यी+ तः 4 4 कः
न ५<) गकुड्ति। तेव्यादि।.तद्यदि बोय्मतं ततस्तथा प्रवर्सितव्यं यथा
(4 तश्च राजय रदकम्यनोया भवामोति। तत् तसात् । तथा प्रवन्तितव्यं तया
वितव्यम् । किमित्याह यचेत्यादीत्यन्तम् । अन्यथा तदकरणो। मां खारत
यूयं ङरतिमाच्नेणाचभवत। अहं जोवलोकं हाख्यामोति भावः ॥
0
११० अभिन्ञानशकुन्तलम् 1
राजा। अहो विसपेच्छेदि वचनम् एतदेव कामफलं
यल्ञफलमन्यत् । एतावदवखापि मां सुखयति | (६०)
प्रं ॥ जनान्तिकम्। अण्ष्टए दूरगदो से मोणरहो
अक्छमा इअं कालूहर णद । ^ श
अन।॥ पिच्रम्बदे कोण उबारो भवे जेण अविलज्िद
णड्धिदञ्च सहोए मणोरह सम्पादे द्य । (६२)
भ्रं णिड्किदं न्ति चिन्तणीश्रं सिग्घं न्तिण दुक्करं (६२)
(६०) राजेति । विमभद्धेदि निखिलवितकंविध्वंसि तथाच किमियं निर-
पेचचा भविग्यति उत सादुरागापि ुरुजनादुमति मपेचिष्यते इयेवं वितकै-
स्थापि नावसरः इतिभावः । वितर्कः खादुन्नैयनं परामर््त विमशेनम् । अध्या-
हार स्तक ऊ इति हेमचन्द्रः। एतदेव रुतत्पयन्तं कामफलं कामसाध्यं
नवितोटन्यत् परिणयनादिकं कामेन साध्यते इत्यथैः, तदा तत् किं साध्य
भित्यत आह यल्नेति। अन्यत् परिणयनादिकं यत्फलं यत्न साध्यम् । तयाच येन
येन विना यल्लाव प्रत्ति नीसोत् कामेन तच्निष्पादित मधुनाख््माभिः समागमाय
यतितव्यमिति भावः। रुतावद्वस्थापि भोकशोषावस्यापि। मां सुखयति
ऋअलुरागोद्भारादिति भावः,
(६१! प्रियमिति । जनान्तिकमप्रकाश्म् । लिपताककरेण व्यवधायेति यावत्।
अणेत्यादि। अनद्य दूरगतोयव्खा मनोरथः अच्चमेयं कालह रण । असया
सख्याः मनोरयोट्भिलाषो दूर मनासन्नम् राजानमिति यावत् गतो विषयो-
चकार । अत द्यं कालहरणस्य कालच्तेपणस्य अच्चमा अनद्य) खतण्व वदा-
सादनाय कालहरणसम्भवः अलमन्यनच्छिकेनेति भावः ।
(६२) आनेति । पिञखम्बदे इत्यादि । प्रियम्बदे को लु उपायो भवेत् येना-
विलम्बितं निश्य्तञ्च सख्या मनोरथं सम्पादयामः। चुः प्रश्े) भवेदिति प्रचर
खो. येन उपायेन । अविलम्बितं शोघ्रम् । निष्टतं निःशब्दम् । सम्पादयामः
सफलो कुम्भः ॥
(६३) प्रियमिति । निङ्कट्मित््ादि । निश्टतजिति चिन्तनीयं ोघ्नभितिन
क १ क
1
ढतोयोऽङ्कः । १११
अन ॥ कधं विख | (६४)
| भवं शंसोबि राएसी इमद्धि जणे सिशिद्दिद्धिखा
ददाषिलासो इमेसुं दिअणएसुं पजाअरकिसो विच लक्डी-
अदि । (६५)
` राजा॥ आत्नान मवलोक्य सत्य मिदम्ब्त णएवाद्धि।
तथाहि । (६६) ¢
अशिशिरतरे रन्तस्ताये विवणमलीमसं
निशि निशि भजन्यसतापाङ्गपविभि रशछुभिः।
ल सुद्ध म णिबन्वनात्
कनकवलयं खस्तं खस्तं पुनः प्रतिसाग्यते ॥ (६७)
इभ्करम् ! निभ्टतभिति निश्टतं सम्पादनं चिन्तनोयं विचारणौोयम् । ोघ्रमिति
शीघ्रम् सम्पादनं न इष्कर मनायाससाध्यम् ॥
(६४) अनेति । कथं विच्छ कथमिव । कोटगित्यथः ॥
(६५) प्रियजिति। शभित्यादि । नच सोपि राजि रद्छिन् जने ख्िग्धटश्छा
खचिताभिलाष एषु दिवसे प्रजागर इव लच्छते। नहुरलुप्रन्े। अस्दिन्
जने सख्याम् । चिग्धड्चः सप्रणवया दश्च । चितो व्यञ्जितोटभिलापो यस
स तथोङ्खः। प्रजागरः जागरणात् चोयातां गतः। एतेन ख्छरदशा-
स्तत्वं दर््ते। उक्तः यथा। चक्षूराग स्तदु मनसः सङ्गति भवना च
व्याठन्तिः खयात्तदद विषयसामतदञ्चतसोपि) निदराच्छेद स्लटलु तदत निस्लपत्वं
ततोन ऋदो मूच्छ तदु मरणं युद शाः प्रक्रभेणेति ॥
(६९) राजेति! सत्यभिन्यनेन प्रियंवद भिहित भङ्गोकरोति। इल्यम्भूत
ण्व प्रजागरलश एव। काण्डं देवि माह तथाहीति ॥
( ९ ) अशिशिरेति। अन्तस्तापेरन्नगतेसत्तापे हंदभि रथिशिरतरै
र्व्ुष्णैः। तथा भुजे वामवाहौ न्यस्ता चिद्िता दपाङ्काच्चयनकोशात् प्रवन्तिभि
पाठिभि रभि नलाभ्वभि विव्मलोमसम् । आदौ विकणे जातवशापकं ।
भात् मलोभ मलदरूथितम्। पिच्छिल भिति यावत् । विश्योष्णयोः क्पधारयः।
भलीमसन्व मलिनं कञ्चर मलदरूपित मित्यमरः । कनकवलयं खशा कटकं अन ति-
११२ अभिन्नञानशकुन्तलम् 1
भ्रियं॥ विचिन्त्य इला मखखणलेहणं दाणिं से करीखद्
अहं तं सुमणोगोबिदं कदुञ् देवद्ासेवाबदेसेण तद्य रसो
इत्यं पाबड्द््यं | (ईट)
अन॥ सहि रोखदिमे सुउमारो एसो पञो्ो किं
वा सजन्तला भणादि । (द)
यक। सहीणिग्रोवि विकप्मोखदि । (७०)
लुलिताया अनतितरलितायाः कोटियुगे अशिधिलबङ्गाया इति यावत् । ज्याया
मौव्यी आघातेन अङ्कचिह्ल' यत्र तत् तथोज्ञम् । प्रद्वोलित स्तरलितो ललिता-
न्दोलितावपोति भूरिप्रयोगः। मणिबन्वनात् मणयो बध्यन्ते यस्मिन्निति
मणिबन्धनं पाणिप्रकछ्योः सन्धिस्यानं तस्पात् निशि निशि प्रतिनिभथं ख्ध
पुनः पुनः खस्तं सखस्त' गलितं गलितं सत् पुनः प्रतिसाखते खस्यानं नोयते ।
इट् हरिणो नाम इन्तम्। तदुक्तम् सुखखि लघवः पञ्चप्राच्या लतो दथ
मान्तिमं तद ललितालापे वणौ लघू च गुदत्तरौ । प्रभवति लघु्यल्ोपान्त्य
स्फुरत्करकङ्कणेयतिरपि रलेवेदटैरशनेः खूटता हरिणोति सा ङ्ति ॥
(&<) प्रियभिति। विचिन्त्य विचाग्य। इलेत्यादि । अयि मदनलेखन-
भिदानीमस्याः क्रियतां अहं तत् सुमनोगोपितं छत्वा टेवतासेवापटेशेन तख
रान्नो हस्त प्रापयिष्यामि) मट्नलेखनम् अभिप्रायव्यद्भिका लिपिः) यथाह
लेखप्रस्थापनेः खिग्धं र्वीच्िते भ्ध्दभाषितैः। दूतीसम्प्रषये नर्यो भावाभि-
व्यक्किरिश्यत इति स्चमनोगोपितं पुष्पः संटतम्। स्तियः समनसः पुष्पमित्यमरः ।
देवतासेवापदेशेन अभिः मनोभि र ञ्खेनोयदेवोटभ्यच्यैता भिति च्छलेन ॥
(६< ) अनेति । सदहीत्यादि । सखि रोचते मे सकुमार एष प्रयोगः किंवा
शकुन्तला भणति। रोचते प्रीतिसत्मादयति। भे महाम् । यस्य रुचि रिव्युपा-
दानाञ्खतर्थ । कुमारो श्टदुः । अनतिप्रगल्य इति यावत्। प्रयोगः प्रय॒क्गिः।
शकुन्तला सम्द्रत्यथेमाडइ शकुन्तलेत्याटि ॥
८७०) शक इति । सह्ीत्यादि । सखोनियोगेापि विकल्ययरते। अपिः
परश्रे। तथाच सखोनियोगः सख्याः प्रयोगः किं विकंल्य्रते दैधीक्रियते अपित्
नेत्ययः।
>~ `` „=+ च =
ठतोयोऽङ्कः । ` ११३
। | णयं तेष हि अत्तणो उवसासाणकूमं चिन्तेहि ललिद् ``
पद्ावलिवन्धं गोदि्रं । (१)
4 शक चिन्तेमि किन्त अवह्ौरणाभोरुञ्ं बेबदि मे
। दिं (अर)
राजा॥ विस्य ॥ (७३)
अयंखते तिष्ठति सङ्गमोत्सुको
विशङ्से भोर यतोऽवधौरराम् ।
भेत वा मराद्चविता नवाय
कवा व इ कश गितो ` ॥ (9४)
{७} त्रिय भिति, तेण्े्यादि: तेन डि आत्मन उपन्यासालुङूपां चिन्तय
जलितपद्ावलिवन्वां गोतिकाम् । उपन्यासानुरूपां प्रथमकथनोपयक्ताम् । उप-
न्यासस्त वाद्स् मित्यमरः) ललितेति । ललिताभि मनोन्नाभि पद्ावलिभिः
ह पदषडक्तिभि वन्धो रचनायाः साताम् ॥
.4 (७२) शकृ इति । चिन्तेमीति। चिन्तयामि किन्त अवधीरणाभोरूकं
$ जेषते मे हृदयम् । अवधीरणा राज्नोध्वन्ना। अवधोरणावन्नाया भिति कवि-
कऋल्पदूसः। वेते कम्यते ॥
(७२) राजेति। विद्धस्य मध्यमं हरिया ॥ .
। । (७४) अय निति। हेभोरुभयशोले। करुककोौ भिय इति भियः करुः
उतोट्यङरज्चादेरिति स्तिया मूप। सभ्वूदोदगजम्बाथनाभिति सम्बोधने
व
ष्ठः) तवं यतः पुरूषा टवधीरणा मवन्नां विशङ्कसे अाकलयसि सोयं पुरुष
अरः ञ्ते तव सङ्गमे संयोगे उत्क उद्य संस्तिठति तथाहि प्राधयिता ियोभि-
॥. कथं शिया लच्छया रापो दराणटो भयेत् कथमपि नेत्यधः ।
§ चायेषन्येनात् चवेति न षष्ठी । अतर चसटग्वस्तनः प्रतिविभ्बनाद्दछान्लो-
र्क्कारः। वंस विलतम् । उत्तरलापि ५
' 4 १५
११४ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
अपिच (७५)
अयंस यस्मात् प्रण्यावधीरणा-
५ मशद्धुनोयां करभोरु शङ्कसे |
उपश्थित स्वां प्रण्योत्छुको जनो
न रल्न मन्विष्यति ख्ग्यते हि तत् । (६)
सख्यौ अड् अन्तगुणावमाणिणि को णाम सन्दाब-
शिव्वाण्डेतुखं सारदीञ्रंज्जोखं खाद्बन्तेण णिवारेदि | (9)
शकु ॥ सस्दितम् । णिओोडद्ाद्हि । इव्युपविष्टा चिन्तयति। (७८)
राजा ॥ स्थाने खल् विस्परतनिमेषेण चक्लषा प्रिया मव
लोकयामि | यतः | (७)
(७५) इृष्ान्नान्तरप्रदभेनाय एनवक्तं माह अपिचेति ॥
(७६) अयभिति। करभस्य करिशिशोद्रू इव ऊद्् यखाः सा करभोद्ः।
वामलच्छमणोत्युपमानात् स्तिया मूप। उपमानपदलोपः। करभः करिशावक
दूत्यमरः। डे करभोरू अशङ्नीया मसम्भावनीयां प्रणयस्य भवत्सतप्राथेनस्य
अवधोरणा मवज्नाम् । प्रयाया स्वम विच्रम्भ याच्ञा प्रमाण इत्यमरः ।
यज्छ्रात् जनात् शङ्खे सोयं जनः प्रणयो त्छुकः प्राथनोद्यक्तः सन् ला खपस्थित-
स्वत्ममोप मागतः। तथाहि रलं महार्घो मणिनगैन्िव्यति स्वामीोकन्ते लोकान्
न मागयति तदलं ग्यते सो कन्त् लो कैरन्विष्यते । अत्रापि टष्ान्तोलङ्ारः ॥
(७७) सख्याविति । अदृ इत्यादि। अयि आत्मगुणावमानिनि को नाम
सन्तापवारणद्ेतुकां शारदीं जोत्ख्छा मातपत्रेण निवाश्यति। अयि सम्बोधने ।
अयि प्रश्नानुनययो स्तथा सम्बोधनेपि चेति मेदिनो। अआत्रनो गुणान् ूपादीन्
यावमन्यतेव्वज्ञानाति सात्मरहणावमानिनी। चूपादिससम्पच्नाया अपि राजा-
बधोरखाभीरूत्वा दिति भावः। अआतपलेण च्छत्रेण । छ नन्त्वातपल्रं भित्यमरः॥
(७८) श्रकु दूति। सस्मितं समन्द्हासम्, शिओो इत्यादि। नियो-
लजितास्ि। नियोजिता प्रवत्तिता ॥
(७<€ ). राजेति । स्थाने युक्तम् । युक्तो दे साम्प्रतं स्थाने इत्यमरः । वि्छतो
ठतोयोऽङ्कः 1 ११५
न्नभितैकम्नलत माननमस्याः पदानि रचयन्त्याः |
| ०५. ९ र कं पोलेन ॥ (८०)
। असखिषिद्ाणि उण
लेहणसाहृणाछि | (८९) `
। न्वं" णं दूमब्धिं सु्ओोद्र सुउमारे णलिणीवन्ते पद्-
च्छेदभन्नीए णडेष्िं अालिहीखदु | (रर)
शकु\ ययोक्तःरूपयिला। इला सुणध दाव सङ्ट्तथाणव
। न्ति। (८३)
# र निभषो येन वत् तेन निनिभेष्खेति यावत् चकुषा यदालोकयामि तत् युक्त
{ ` भिन्ययः। निनेषवि््मरणौचित्यं द्रेवितमाहयत इति ।
` (@>) उच्नमोति। पदानि रचयन््या योजयन्या अस्याः शकुन्तलाया जन्च-
निता उद द्विता णक भूलता यल तत् चाननं वद्नं कन्त एुलकाशचितेन किञ्चि
इन्नतेल कपोलेन गश्डेन रेण मवि मद्िषये अदुरागं कथयति व्यनक्ति।
। ऋय मायौ अत्र प्रथमपादान्तख शूनतभिति तकारद्य ठतीयपादान्त्यच
क्थयतोति विकार्य लघोगुरत्वं नादेयं व्रयोटशमालतापन्तेः। चठये-
पादान्तख्य त॒ नकारस्य गुरत्व मभ्यपेत्य हे माले लभ्ये यन्यथा चठटं शमावबता-
अत्तिः। पादान्तस्यस्य लघोरु लसय बेकल्यिकतवात् । तदुक्तम् । पादान्तस्यं
। विकल्पेनेति ॥ `
५ (८१) शकं इति । इलेत्याटि । अवि चिन्तिता मया गीतिका असन्नि-
। शितानि पुनर्लेखनसाधनानि) चिन्तिता चेतमा रचिता। असन्निहितानि
। आदुपस्थितानि। लेखनसाधनानि लेखनोपकरणानि। पुनख्लधेः।
। (८२) प्रिय भिति। शमित्यादि। नन्वश्िन् शुकोदरसुकमारे नलिनोोपलरे
पदच्छेदभक्तया न खैरालिष्यताम्। ननुरदन्नाने। प्रञ्रावधारणाचुन्नाचुनया-
अन्त्रे नलित्यमरः। शुकेति। शुक्खय पिण उदरः क्रोडमिव सुकुमारः
। कोमलं तस्िन्। पदच्छेदभक्गया पदवि्छेदाय यावान् विभाग अवश्यकम्ता-
बता विभागेन अनतिविभागेनेति यावत् ॥
(सश) शकं इति । बथोक्गं प्रिवंक्दोपदिदाचुक्पम् । इचेत्थादि। खयि
शो =
११६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
उमे अवह्िदट्द्य । (८४)
शक्ु॥ वाचयति । (८५)
तुच्छ ण आणे हिखञं मम जण मखरणो दिवा र्ति पि।
शिक्षि द्ाबड् बलिखरं तुहृहत्यमण्ैर हाद खङ्गाद् । (टदै)
राजा॥ अवसरः खल्वय मात्लान द्गयितुम् । सहसोप-
ष्टत्य। (८७)
तपति तलुगाबि मदन स्वा मनिशं मां पुनदहत्येव ।
म्लपयति नि 0 शशाड्खः न तथाहि कुमुद्वतीं दिवसः ॥ (टट)
॥ ५ 4
४
ष्टणतं तावत् सङ्कताथौ नवेति। सङ्गतः संलग्नो अर्थो यद्या: सा सङ्गतार्थं
गीतिकेति शेषः| इति श्टणटुत भित्यन्वयः ॥
(८४) उभे इति। अवहिदद्ध अवह्ितेखः \ अवहिते कतमनोभि-
निवेथे ॥
(८५) शकु दति। वाचयति पठति। वचक् सन्देसे इति कविकल्यदूमः\
सन्द्शः पाठः अतएव वाचयत्यख्डिलां लिपिभिति हलायध उदाजहार ॥
(८६) त॒ज्छेति। तवन जाने हदयं मम पुनमदनो दिवापि रालिमपि।
नि््कुप तापयति बलोय स्तव हस्तमनोरथाया अङ्गानि। हे निष्कुष निय
तव इदयं न जाने साभिलाषं निरभिलाषं वेति भावः। तव इस्तं मनोरथो
टभिलाषो यखाः सा तथोक्ताया मम पुन ममतु अङ्गानि मटनो दिवापि रालि-
मपि व्याप्य बलीोयोटतिलवत् तापयति वितपति। तपक दाहे इति कविकल्य-
दूमः। सद्ाध्वादिव्याप्नातिति दिवारालोः कम्ब्ता। इय सद्धाथा। यथोक्त
पिङ्गलेन । एव्वद्ग उत्तञं मत्ता तोसत्ति सुभ संभणिञा । सो उग्गाहो वनो
पिङ्गलकड् टि सट्टिमत्तङ्गो। संस्कतभाषावा नियं गीति रुच्यते। यदा
अग्यौ पव्वीञ् समं यस्या अपराहेमपिच हसगते। छन्दो विदस्तदानीं गीतिं
ता मन्धतवाणिभाषन्ते इति । आव्यपलचणन्त प्रागसन्धेयम् ।।.
(८७) राजेति । अवसरोटवकाशः। सहसा अतक्रितम् । ऊष्धत्य शक
न्तला पगम्य ॥ भक
(रप) तपतीति! हेतलगाति लराङ्कि। गाल्रानस शोणाद्यन्तभौवादीप।
नि र न "क
ठ तोयोऽङ्कः । ११७
म्ब्यो, विलोक्य सहर्धसत्याय, साट् जधासमोहिदफलद््
अविलब्विणो सणोरडद् | (८२)
अक + उल्यातत मिच्छति । (€)
साजा अलमत मायासेन । (२९)
सन्दटकुसुमगशयनान्याश्ुविमददितूणालवलयाणि |
-शुङ्परितापानिन ते गात्राण्यपचार मदहन्ति॥ (६२)
शक ससाध्वसमात्रगतम्\ हिखञ् तधा उन्तस्दिख् टां
ण किञ्पि पडिवज्जसि | (२३)
मदनस्छा मनिशं सततं तपति उन्तप्नीकरोति मां पुनरिमं जनन्त ददत्येव
भक्छ करोत्येव ननभयत्र समोयं रिः कं इन्हान्यतरास्छिन् जने पच्चपातं
बहतीति इृष्टान्तयति। म्कपषयतोति। तथाहि दिवसो यथा शशाङ्कं चन्द्रमसं
ग्हषरयति ग्लानिं नयति तथा कुख्डतीं कुखदिनींन तथा न ग्लपयती त्यथः ।
अनर दटान्तोलङ्कारः। आर्यं जातिः\
(८९) सख्याविति । साद् मित्यादि । खागतं यथास्मोह्ितफलस्य खवि-
लब्विनो मनोरथस्य । मनोर थस्याभिला षस्य अविलम्बि अविलम्बेनोत्यन्न' यत्
यथः समोहितफलं समोहितानतिक्रान्तफलं वाज््ितानितरफलमिति यावत्
वद्गतड भवतः स्वागतं सखेनागतम् । ल्यभावक्तेति भावङ्ञान्तेन कक्तेरि षष्ठो ॥
(€ ०) शकु इति । उल्यातं शयनादितिभेषः ॥
(& १) राजेति) वीश्यातिनिषेधा्थ, आयासेन खमेण ॥
(९२) सन्दरटेति। सन्दष्ट माच्छादितं कुञस्चमशयनं यस्तानि तथा आश
शोध अधुनेव विमदितानि लण्ठनोद्धण्छनादिभि भदूकतानि श्टणालानां
बल्यानि चेम्तानि अतणव गुर मेहान् परितापो येष तानि तथोक्घानि। गुर्
दति चान्यवदिति चिश्रः। तै तव गाल्लाखि अङ्कानि उपचारः सत्कारः
नान्त कन्तु चितानि न भवन्तोत्यथः । गालमङ्गे कलेवरे दूति विश्वः) द्य
भार्या जातिः॥
(€) कु दति । ससाध्वस सभयम् । हिश्णएत्यादि। कदय तथा ऊन्तम्य
| इदान न किमपि प्रतिपद्यसे । उत्तम्य उत्कर्पितं भूत्वा, प्रतिपद्यसे वध्यते ॥
१९१ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
अन। इटो सिलादलेकदेसं अणगेह्णदु महाभा | (६.४)
श्रकु॥ किल्चिदपसरति। (€५)
राजा॥ उपव्श्चि॥ कच्चित् सरी वो नातिबाधते शरीर
ह ०4
तापः | (१६) अ
परियं ॥ सस्डितम् । ट्ाफिं लद्धोषधो उबसमं गमिसख्दि | (२.७)
शकु॥ सलज्जा ति्ठति। (€ट८)
प्रियं॥ महाभासख टोखम्पिवो अखोखाणराचओो पञ्चको
सहीसिणेहो उण मं पुणस्त्तवाडणणीं करेदि | (६६)
(€४) आनेति इटो इत्याति । इतः शिलावलेकदेश मदग्टह्वात महा- `
भागः। अलुग्टङ्खातु उपवेशनेनादु पहभाजनी कुरू ॥
(€. ५) शकु दति । सगमम्॥
(€ €) राजेति । शरीरतापो वो यश्नाकं सखीं नातिवाधते नातिपीड्यति
अथान््न्द्तां गतः कञ्चित् किमित्यथः। कञ्चित् कामप्रवेदन इत्यमरः । काम `
प्रवेदनं मनोर थाभिव्यक्तिप्रश्नः ॥
(< ७) प्रियमिति । दाणिभित्यादि। इदानीं लब्धौषध उपशमं गमिश्यत्ि ।
लब्धमौषधं अख सः शरीरतापद्तिशेषः। तथाचालं तद्येव्याकलभावेनेति
भावः॥
(€ ८) शकु इति । सुगमम् ॥
(€ €) प्रियमिति । महेत्यादि महाभाग योरपि युवयोरन्योन्याचरागः
प्रत्यत्तः सखीः पुनम पुनसक्तवाटिनों करोति । अन्योन्यादुरागः परस्परा-
ङरागः। परस्पराै चान्योन्यं मितिशब्दाच्विः। प्रत्यच्ः स्पटमलभूयमानः। `
पुनरक्तवादिनी मधिकवादिनोम्। एुनसक्तंशब्दोटधिकाे प्रयुक्तः कादम्ब्थीम् |
यथा अनर छोपितश्ग्धररोषिणि स्फाटिकशिलातले भुक्त अत्र सङ्कान्तचन्द्न-
रसलाञ्कने सुक्तागेलश्िलापङ्े सप्रमिति परिजनेन पुनरुक्तं निबेव्यमाना
देव्ये वस्यानचिह्लानि पश्यन्ती च्पितवतो दिवसमिति तथा उष्णसष्ण भायात
पुनसक्त निश्श्रासेत्यादि शिशुपालब्रधेपि | नीहारजालमलिनः पनर्क्तसान्द्राः
कुब्बेन् वधूजनव्िनोचनपन्छमाला इति ॥ ।
धि
हि
++ ++
ठतोयोऽङ्कः । ११९
| । रुजा भद्र नैतत् परिदाय विवक्तं छतुक्तमतुतापं
[म
4 जनयति । (९००)
च्िं+ तेण हि सुणाद् अव्लो । (१०९)
रजा अवद्हितोस्छि (१०२)
| भियं॥ अस्तयमवासिणो जण रणा अन्तिहरेण होदव्वं
` न्तिणंणसो धस्य । (१०३)
राजा अश्प्रत्पमर किन्तत् | (१५०४)
, भियं॥ तेण हि इश्रं णो पिञ्रसही तुमं ज्जेव उददिसिख
भञ्वद्ा सञ्णेण इमं अवल्यन्तरः पाविदा ता अरिहसि अव्भ-
बबन्तोए जी विदं से अवलब्बड्दु । (६५५)
नि
(१००) राजेति । परिहाग्यं निवा््धेम्। हि यख्छात् विवच्धितं वक्तमिष्ट-
अक्त मनभिहधितं सत् अन्नु तापं पञ्चात्तापं जनयति ॥ ॐ
(१०१) प्रियभिति । तेशद्धीत्यादि । तेन हि श्टणोत्वाय्धेः ॥
(१५३) राजेति । अवद्धितः सतमनोभिनिबेशः ॥
(१०२) प्रियमिति । अस्पममेत्यादि । आञ्रमवासिनो जनखख राक्ता अनि
रेण भवितव्यमिति नन्वेष धर्म्प्रं । अर्भिहरेण । पोड्ाहारिणा । अन्तिः पीडा
भदष्क श्यो रिन्मरः। इति ण्टणो लित्यन्वयः । नद यतः । धपः रान्ना भिति
4 (१०४) राजेति । तत् खपद्याश्रमवासिनोःच्ति हर णोचित्यम्। अस््त्पर-
भस्दोचरः किं किमथे खाव्यत इून्ययेः॥
६ (१०५) भरियभिति ¦ तेशेव्यादि । तेनहि इयं नः प्रियसखी त्वाभवोदिग्य
अशक्ता मदनेन बूदमवस्यान्तरः प्रापिता तदहि खभ्यपपन्या जो वितमस्या
्वलम्बयिदम् । तेन राक्ोटरिहर णौ चिव्येन देतना अश्सोत्यन्वयः। उदिग्ड
। गय स्वाजित्येनाभिसन्धाय। अवस्थान्तरं नेसर्गि कोतरा मवस्वा छोत्वाग-
भक्चणां दशाभिति यावत् । अभ्य् पपक्या त सदेण । अभ्युपपत्तिर तप इय-
| भरः जोवितमबलम्बयितुं जोवनं संस्यापयिदम् । अन्यथा च्चिरेशोवान्त-
5 ॐ अभिज्ञानशकुन्तलम् ।
राजा। भद्रे साधारणो ऽयं ग्रण्यः सब्यैथानुग्टही-
तोस्छि | (१०द)
शकु॥ अनसूया मवलोक्य । ता अतं वो खअन्तेडर विरदह-
पञ्जुख्छुएण राएसिणा अवसद्धेण | (६०७)
बजा!
दद् मनन्यपरायण मन्यथा
टयसद्निदहिते दद्य मम् |
यदि समथ्यसे मदिरे
3\ मद्नवाणतोःऽपि हतः पुनः ॥ (१०८)
अन ॥ बद्धवङ्गहा क्ड, राआणो शुणोखन्ति ता यधा
दशासम्भरव दतिभावः। तथाच छीव्यागोन्नादमूच्छौना द्नङ्कदशादशेति
वात्यायनः॥
(१०६) राजेति। साधारणः अखा ममचोभयोः समानः। साधारणः
समानचेत्यमरः । प्रणयः परार्थम् । सव्येथाङ्गोकारे ॥
(१०७) शकु इति। लेत्यादि। अयि खलं वो टन्तः पुरषिरहपग्ृद्छकेन
राजपिणा उपर्द्धेन। अन्तःपुराणा मन्तःपुरिकाणां विरे प्य त्सकेन उत्क-
कर्ठितेन राजधिणा उपरुद्धेन कतोपरोधेन वो युश्राकमलं सति विशेव्ये वाधे
विशेषणा खपसंक्रामतीतिन्यायाडुपरोधो वारणोय इत्यथै। अन्तःपुरादि- `
शब्दानां तात्स्थ्रात् ्पदारेष्वपि प्रयोगो ब्धा दूव्यः।
(१०८) राजाह इट्मिति। हे ृटयसन्निहिते चेतोवस्थिते अन्यां परा-
यणा मन्यपरायणम् । पंवत् ख्छेरिति प॑वत्भावः। नतदित्यनन्यपरायशं अनन्या-
खयम् । परायण मभोच्छो खात् तत्पराश्रययोरपीोति भेदिनी) मम इट्यं
यदि. अन्यथा अन्यपरायणतया समथयसे निञिनोषि हेम दिरेचणे मदिरे
भत्तखञ्मनाविव दैक्षरा नेत्रे यस्याः साहे तथोक्तो तदा मदनस्य बाणेन इतोपि
अह पुनहतः अआशादहतः। इद् दूतविलम्बितं नाम इन्तम् ॥
प
ढतोयोऽङ्कः । १२१
। ` इञं शो पि्रसही बन्धअ्रणसोअणोओाण होदि तधा करि-
` खदि । (५०६)
राजा भटर किं ब्छना । (११०)
परि ग्रहबद्त्वेऽपि दे प्रतिष्ठं कुल्य मे ।
समुटरूरसना चोर्ववौ सखौ च अुवयो रियम् ॥ (१९१)
=भे॥ शिव्वदद्मय | (११२)
अकु॥ ष सचयति ॥ (११२)
ियं॥ जनान्तिकम् ५ अणस्टरए पेक्ड ॒पेक्ड मेहवादाहदं
विज गिद्ये मोरी क्वणे क्वणे पञ्चाख्टनोविदं पिख-
सही | (११४)
(१०९) अनेति। बह्द्त्यादि । बद्कवद्धभाः खन् राजानः शरूयन्ते तदयथा
इयं नः प्रियसष्वो यन्दुजनशोचनीोया न भवति तथा करिष्यति । बद्कवह्मभाः
बङ्खगोवद्धभाः भरिया येषां ते। प्रेयसी दयिता कान्ता प्राणेशा वल्लभा प्रिया।
छदयेशा प्राखसमा प्रा प्रणयिनोच दखेति हेमचन्द्रः श्रयन्ते न कदाचित्
इष्टा इति भावः बन्धुजनस्य शोचनीया दुःख्ेत ज भवति सभगा मवतोत्यथः।
| करिष्यति मद्ाराज इति शेषः
(११०) राजेवि। बना व्यादूतेनेति शेषः ॥
(१११) चरति । परियहाणां पद्लीनां ्छत्देटेपयि अनल्पत्येध्पि, पल्ली-
। परिजनादानमूलशापाः परिपा इन्यमरः । सदा एव रसना भेखला यथाः
सार्व श्ष्वी च द्यं युवयोः सखो चदे नोस््माकं कुलस्य प्रतिषे गौरवभूते ।
सगीकच्यां मेखचा क्वो सप्रको रसनापि चेत्यमरः। प्रतिष्टा गौरवे किताविति
भेदिनी ॥
(११२) चमे इति । चिब्यदद्धा निरते खः । निरते चस्ते । चस्वितत्येच
निलिरिलि लिकाखकेषः ॥
(११३) शक इति । शखचयति पयति ॥
(११४) प्रियनिति। अख्येत्यादि। अनश्छये पश्य पण्य नेधवाताडताभिवं
१६ ।
१२२ अभिन्नानशकरुन्तलम् ।
शक॥ हला मरिसावेध लोखरपालं जं अद्यहिं विद्ाद्-
पलाबिणीषहिं उबञ्ारादिकमेण भणिदं । (१९५)
सख्यौ ॥ सद्धितम्॥ जेण तं मन्तिदं सोच्जेव मरिसावेद्
अणस्य् को अञ्चख्रो । (१९६)
शक्॥ अरिहदि क्छ महाराच्रो इमं विसोदुं परोक्' वा
ण किं को मन्तेदि । (१९७)
राजा॥ सस्मितम् । (११८)
अपराधमिमं ततः सहिष्ये यदि रम्भोरु तवाङ्गसङ्रष्ट
कुसुमासलरणे क्तमापेऽतर खजनत्वादनुमन्यसेऽवकाशम्॥ (१९९)
सभर मयूरी च्णे चणो प्रत्यागतजीवितां भ्रियसखीम् । यी्रे निदाघर्तौ
मेषवातो मेघागमानिल स्तेनाहतां कतस्पभे मयुरीमिव रतेन चरतच्चखागमो-
द॒र्ितः। चशे चशे क्रमशः प्रत्यागलजोविता मवलम्बितजीोवनां प्रियसखीं
शकुन्तलां पश्य पच्य ॥
(११५) शक इति । हेत्यादि । अयि मधेयतं लोकपालं यदस्म्माभि ध्िखग्ध-
प्रलापिनोभि रूपच्ारातिक्रमेण भणितम् । विखव्वं विश्वासयुक्तं यथा खात्
तथा असाच्चादिति यावत् प्रलापिनोभि वपैदिनीभि रस्म्माभि रुपचारातिक्रमेण
सम्प्रानासहकारेण यद्भणितशक्तं लो कपालं राजानं तन््रषयतं चमयतम् ॥
(११६) सख्याविति जेणेत्यादि । येन तन्डन्तरितं स ण्व तन्यत अन्यख
कोट्त्ययः। मन्तितक्तम् । स जनः। अत्ययो दोषः। अत्ययेतिक्रभेलछेदोषे
दण्डेपीत्यमरः ॥
(११७) शकु इति) अरीत्यादि। अरति खल महाराज इद विषोदुं
परोत्तंवानकिंको मन््रयति। खल्रलनये। निषेधवाक्यालङ्कारजिन्नासाचु-
नये खल्वित्यमरः। कोवाजनः परोच्च मसमच्चं किंन मन्यति व्याहरति ॥
(११८) राजेति । ख॒गमम् ॥ `
(११९) अपरेति । र्ब दव ऊ यद्या: सा रम्भोष्ः। वामलच्छयोल्युप-
मानात् स्तियामूप्। हे रम्भोरु यदि तव अङ्गानां सङ्गेन सभ्यकेण चष्टे शुङ्े
ढतोयोऽङ्कः । .
ग्रियं। सोपहाशम्। शं रएत्तिकेण उण तुट्रो भविः
सख्यि । (१२०)
अक्व॥ सरोषभिव॥ विरम विरम दुष्विणोदे एदावद्बल्य
गद्ाए मए कौलसि | (१२)
अन॥ वहिः सर्पम् + पिखम्बदे एस तबद्धिभिखपो-
दओ इदोतदो दिखदिट्री शणं माद्रः पत्भट्ः अखेसदि ता
संजोजेमि णं | (९२२)
क्रमापहे तापापडारिखि अव्र कुञ्चमास्तरणो कुसुमशयने खजनतवात् आत्लीय-
वादवजा् मवस्यानोचितस्यान मदमन्यसे अचजानासि ततोध्पराधे मिमं
सिष्य चभिष्ये। उन्तमेतदुपटन्तं नाम। तदुक्तम्) उपटत्तमिदटं तदाट्परत्
शरूवयोः खल सन्द्री पदान्ते इति । खन्द्रीलचणन्क्तम् ॥
(१२०) प्रिय भिति । सोपहासं सपरिहासम् । शमिति। नन्वेतावन्म्रात्रेण
पुनस्तष्टो भविष्यति । नतः प्रच्े। एताव्न्माल्ेण शय्याया मवकाशदानमालेण ।
भविष्यति भवानिति शेषः॥
(१२१) शकृ इति} सरोषमिव कछतद्तकरोधम् | विरभेति। विरम विरम
इुर्जिणोते रतावदवस्यां गवया मया क्रोखसि। विरम अपसर) व्यापरिरम
इ्यषादानात् परखषदम्। इर्थिणोते इःशिचचिते। एतावदवस्यां एतावन्तं
काललतविशेषम् । दौ बैल्यभितियावत् । विशेषः कालिकोटवस्येत्यमरः ॥
(१९२) अनेति । वहिः सदर्पं वह्हिरदिपातसद्धितम् । पिश्भिति।
भरियंवदे एष तपख्िष्टगपोतक इतस्ततो टन्तदष्ि नूनं मातरं प्रभ्बटा मन्विष्यति
तत् संयोजयाम्बेनम् । तपस्ठो अलुकम्पाहचासौ ब्टगपोतको ष्टगशिशुचेति
तपख्विष्टगपोतकः । तपसी तापसे चालुकम्पार्हे चेति, पोतः शितौ बहिले
चेति च चिच्च) प्रश्व्ां दिगन्तरगताम्। संयोजयामि मात्रेति शेषः । अल
पर्यायोक्त मलङ्कार: । यदुक्ञं सोदाहरणं टख्डिना। अथभि्ट मनाख्याय
„ साचा तस्येव जिद्धवे। यत् प्रकारान्तराख्यानं प्थयोक्तं तदिष्यते। दश
व्यसौ परण्टतः सहकारस्य मञ्जरीम् । तमद वारयिष्यामि युवाभ्यां , खेर
माद्छताम्। सङ्गमय्य सखीं यूना सङ्केते तदू तोक्छवम् । निबत्तं यितु भिच्छन्त्या
कयाश्चपद्धतन्तत इति ॥
१२४ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
प्यं इला चबलो क्ड एसो ण णं संजोजददुः एय्ादूणौ
पारेसि ता अहम्पि सहाअन्षणं करिस््मः | इलुमे प्र्यिते ॥ (१९३)
शक्व॥ इला इदो अटो ण वो गन्तं अणमसे जटो
असहाद्रणीद्धि | (१२४)
उभे॥ सुद्ितम्। तुमं टाव असहादणी जाए पहवीणाहो
स॒मोबे वद्रदि | इति निषक्रान्ते। (१२५)
शक्॥ कथं गद्ारो ब्नेव पिञ्रसहीओ्रो | (१२६)
राजा॥ सुन्दरि अलमावेगेन नन्वय माराधयिता जनस्ते
सखौमूमो वन्तते । तदुच्यताम् । (६२०)
किंशौोकरः क्मविमदिभि राद्रवातं
सञ्चालयामि नलिनौदलतालटन्तम् ।
अङ्गे निधाय चरणणवत पद्मताम्रौ
संवाहयामि करभोर् यथासुखन्ते ॥ (१२८)
(१९१) प्रिय भिति। इहलेत्यादि । अयि चपलः खल्वेषः ननं संयोजयित-
भेकाकिनो पारयसि तदहमपि सहायत्वं करिष्यामि। चपलञ्ञ्चलः । रष ग्टग-
पोतकः। पारयसि शक्रोषि। प्रस्थिते वद्हिगते॥
(१९४) शकु इति । इलेत्यादि । अयि द्तोन वोटन्यतो गन्तमल्ुमन्ये यतो-
2सद्ायिन्यस्ि ।! अदमन्ये अचुजानामि। सहायोटख्या अस्तीति सहायिनी न
सा दूत्यसहायिनो एकाकिनीति यावत् ॥
(१२५) उभे इति । तुमभित्यादि । त्वं तावद् सहायिनी यस्याः एयिवीनाथः
समीपे वक्तेते। एटथिवीनाथ इत्यनेन महासहायताम् दशयतः ॥
(१९९) शक इति । कध मित्यादि । कथं गतेएव प्रियसख्यौ । चचगमम् ॥
(१२७) राजेति । आअजेगेन त्वरया । आखातेगो बेगेत्वराञ्चचेति शब्दशः ।
ऋराधयिता तोषयिता। आराधनं साधनेखा दवाप्नौ तोषशेपिचेत्यमरः।
सखोभूमो सख्वी पदे ॥
(१२८) किमिति) डे करभोरु क्रमं शरीरग्लानिं तापमिति यावत् विभ-
ढतोयोऽङ्कः । १२५
क॥ श माणणोएसुं जणेसं अत्ताणं अवराडद्द्ः | दति
अवस्यासदगश सत्याय प्रस्थात् जिच्छति। (१२९)
राजा॥ आअवष्भ्य। सुन्दरि अपरिनिव्वाणो दिवसः इयञ्च
ते शरीरावस्था । (५३०)
उत्घुज्य कुसुमशयनं नलिनौदलकल्पितस्तनावरणा |
कय मातपे गभिष्यसि परिवाधाकोमले रङ्गः ॥ (५३१)
त # 4 | । +
इति बलान्निवारयति। (१२२)
ईविव' विन्त" शलं येषां तेतेः शीकरोरम्बकणें राः शो तलो वातो यख तत्
तथोक्तं नलिन्या पद्मलताया दलं प्रभेव तालढ्न्तं व्यजनं किं सञ्चालयामि
दोलयामि । व्यजनं तालदन्तक मित्यमरः! उत अथवा! उताष्यरेविकल्य-
योरित्यमरः। पद्मश्व ताग्बौ अरुणौ । ताम्बर: गशुल्वेटरुणोपिचेति लिकाण्डेषः।
ते तव चरणौ अङ्के उत्पद्गे। उद्धङ्क चिद्ठयो रङ्कः श्त्यमरः। निधाय निनेश्य
यथा सुखं चखमनतिक्रम्य येन सुखं खात् तयेति भावः । संवाहयामि मह्यामि।
इव्येक खच्यता भिति पून्वेणान्वयः। संवाहनं बाहनेख्या द्भारादे रङ्गमर्द्न
इति विश्वः । वसन्ततिलकंनाम त्तम् ॥
(१२९) शकु इति । शोत्यादि । न माननीयेष जनेष्वात्मान मपराधयिष्धामि।
भाननीयेषु पूज्येष । अपराधयिष्यामि सेवनादेशा दिति भावः। अवस्यासदथं
दौल्याचख््पं कदष्टटेपति भावः॥
4 (११०) राजेति । अवष्भ्य अभिरूष्य । अवातृस्लम्भेराश्रयनिकटयो रिति
वक्घब्यात् षत्वम् । अपरिनिव्वाणः सब्धेतोभाषेन न विश्क्ञतापः । शरोरावस्या
ई देहस्य दाहाभिभूतता॥
(९१) उद्धच्येति । नलिनोदलेन पद्िनोपतरेण कलितं रचितं स्तनयो-
दावरथां सिचयो यद्याः सात्वं कुञ्चमशयनं पुष्पमयीं शव्या शत्यज्छ विश्च्य
चरिगाधया पीडया कण्येनेति यावत्। कोमले मदैव गतैः अङ्गैः करणो
कथमातपे गमिष्यसि, यमाय ॥
(१९२) इतीति । इति एषशक्का । निवारयति शङ्घन्तलाभितिथेषः॥
१२६ अभिक्तानशकुन्तलम् ।
णक । सुञ्च मुञ्च मं ण क्ल अत्तणो पहवामि अधवा
सहीमेत्तसरणा किं दट्ाणिं एल करिस््ं । (१५३३)
राजा। धिग्त्रीडितोस्ि। (५२४)
ङ्॥ ए क्व. अद्टं महारास्रं भणामि देवं उबाल-
हामि । (१५३५)
राजा। अनुकरूलकारि दैवं कथ सुपालभ्यते । (६३६)
शङ।॥ कधं दाणिं ण उबालहिष्घं ज मं अत्तणो अणोशं
कदुञ् परगुणेहिं लोहावेदि । (१५३७)
राजा॥ खगतम्॥ (१३८)
(१२२) शकु इति । ख॒द्चेत्यादि । सञ्च खञ्च मां न खल्वात्सनः प्रभवानि अथवा
सखीमात्रशरणा किमिद्ानौोमत्र करिव्यामि। आत्मनः प्रभवामि प्रभुभेवामि।
देचषी्यकतोः कम्म षषी । साच्चेपमाह अथवेति । इदानीं सखीमानरं शरणं
रचि यसाः साहं अत्र भवतो बलात्कारे विषये किंकरिष्थानि। नान्यः कोपि
शरणभूतोस्ति यत् तमाकरन्द्ासौतिभावः॥
(१२४) राजेति । धिगित्यात्मनिन्द्ायगम् । ब्रीडिते लज्जञावानद्धि। यतो-
ट्नया कन्याहरणदोषेणोपालभ्ये इति भावः। त्रोद्यखि च्िपिलज्जेदति
कविकल्पदरू मः । जोत्वाद्त्तमाने क्तः ॥
(१२५) शकु इति । ेत्यादि । न खल्वहं महाराजं भणामि देवख पालमे।
खलुरलुनये। उपालभे निन्दामि। तथाच एवं योजयिष्यता देवेन कथमहं
परतन््रोकतेतिपूरव्वभिप्रायः॥
(१२६) राजेति । अवुक्रूलकारि अभिमताधसाधि ॥
(१२७) शकु दूति । कथमित्यादि । कथमिदानीं नो पाल्य यन््रामात्ननोट-
नोशां लत्वा परणरोर्लोभयति । उपाल्षेय देवमितिशेषः। यत् टैवं। आल्रनो- `
दनोथामखतन्त्ाम् । लोभयति प्ररोचयति ॥
(१२८) राजेति । खग तमन तिस्पष्टम् ।
4.
„ ^+ क
ढतोयोऽङ्कः । १२७
अथ्योतयुके महति दयितप्राथेनासु प्रतीपाः
काङ्कन्त्योऽपि व्यतिकरसुखं कातराः खाङ्टाने |
आबाध्यन्ते न खल् मदनेनेव लब्धान्तरत्वा-
दाबाधन्ते मनसिजमपि चिप्तकालाः कुमाय्येः ॥ (१६२)
आकु ॥ गच्छत्येव । (१४०)
राजा॥ न कथमात्मनः प्रियं करिष्ये | उपष्टत्य पटान्त मव-
लम्बते । (१४१)
शकु + पोरव रक्डठ॒ रक्ठ॒ विणं इटोतदो इसि
सञ्चरन्ति | (१४२)
(१९८) अपीति । महति बलवति आअौत्एक्ये इटार्योद्योगेपि । इर्यो
दुक्त उ्छृक इत्यमरः । दयितस्य प्रियस्य । दयितं वद्धभं परियमित्यमरः । प्राय
नाच्च क्रियाविशेषाणा भितिभावः। प्रतीपाः पराङ्खखाः । प्रतोपोटन्यः परा-
रखे इति थन्द्ाखिः। तथा व्यतिकरेख व्यतिसङ्कन अन्योन्यसंयोगेनेति यावत्
यत् अखं तत्काड-चन्तयोटभिलषन्त्योपि । व्यतिकरः समाद्यातो व्यसनव्यति-
सङ्कयोरिति विश्वः शखाङ्गदाने निजावयवापेणे कातरा भयाङ्कञ्चलाः अधीरे
कातर इत्यमरः । कमार््योटिजातपुंसम्प कः लब्धान्तरत्वात् लब्धावसरत्वात् न
खलु न केवलं मदनेनेव आवाध्यन्ते पौद्यन्ते चिप्र: सुखपस्यितोपि परिव्यक्त
काचो मदनस्य शताथेतासमयो याभि स्ता तथोक्ताः सत्यो मनसि जायत डति
मनसिजः । विभक्रलक तं मदनमपि अवाधन्ते पीडयन्ति) अल पराद्धे
छभयोः परब्र प्रति बाधनङ्पेकक्रियाकारणत्ादन्योन्यालङ्कारः। यदुक्त
दर्पने। अन्योन्य खभयोरेकक्रिययोः कारणं भिधद्ति। इदं मन्दाक्रान्ता नाम
न्तम् ॥
(१४०) शकृ इति । एवकारेश गते रबाधितत्वं प्रव्धेतव्यम् ॥
(१४१) राजेति । चमे भूयात् इःखंमे माभूया दिति खार सिकेच्छयो-
रेव क्रियारभ्धकत्वा दाह कथमिति । प्रियं कम्प्रति शेषः । पटान्तं वस्ताञ्चलम् ।
पट िन्रपटे वस्ते इति भेदिनी । अवलम्बते म्टह्वाति ॥
(१४२) अकृ इति । पोरवेत्धादि । पौरव रच्चभ्यश्च विनयं गूतस्लत षयः
शरटः अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
राजा॥ सुन्दरि अलं गुरुजनाद्धयेन न ते विदितधम््री
तत्रभवान् कठः चेद् मुपरयास्यति । यतः । (१४३)
गान्धर्व्व॑ण विवाहेन बह्मयोऽथ सुनिकन्यकाः ।
खयन्ते परिणीता साः पिट्टमि खानुमोदिताः ॥ (१४४)
दिशोग्वलोक्य॥ कथं प्रकाशं निगतोद्ि। शक्न्तलां हित्वा
एनस्तेरेव पटे निंवन्तेते । (१४१)
शङ्क ॥ पटान्तरे प्रतिनिदत्य साङ्गमङ्गम् | पोरव अणिच्छापूर्रोबि
सम्भाखणमेत्तपरिचिदटो अख जणो ण विसुमरिदव्वो | (१४६)
सञ्चरन्ति । विनयं सौजन्यम् । सञ्चरन्ति श्रमन्ति। समच््या इति तीयानिर्दे-
शान्नात्मने पदम्। यदि कोपि लतेततप्रत्यच्लो गुरते निवेदये दितिभावः॥
(१४२) राजेति । शुरुजनात् पितुः। ते तव पिदत्वसम्बन्धीकख इत्य
न्वयः। विदिता ज्ञायमाना धम्म आआचारायेन स विदितधम्म्री आचारन्न
इत्यथः। धम्म्मषैः पुणख्ययमन्याय खभावाचार सोमपा इत्यमरः धम्मौीदन्नि-
त्यन्! खेदस्पतापम्। नद कथ मय मसद्ाचारोपि चन्तव्यो गशुरूणेत्यत
पआचारखय साधिष्टतां साधयितु माहयत इति॥
(१४४) गान्छववेखेति। बह्धगोय्नेका खनिकन्यका स्तापसकुमार्य्यो गान्वव्वंणा-
न्योन्यसमयपूव्ेकेण विवादेन । गान्धव्वः समयान्िय दति याज्ञवल्कयः । परि
णीता ऊदाः। अथानन्तरं ताः पिदभिखुूजने रलुमोदिता अभिनन्दिता
शरूयन्ते इविहासकथालुबन्धे्विति शेषः ॥ कः
(१४५) दिश डति। दिशोव्वलोक्य इतस्ततो दष्टा । प्रकाशं लताग्डहा-
इदहिःप्रदेशम् । अनधिकारप्रश्नोध्यम्। हित्वा त्वक्घा। हाकोह्िरिति हिः।
पदः पद्न्यासंः। निवत्तते लताग्टद्ं निविशते ॥
(१४६) शकु इति। पदान्तरे अन्यस्छिन् चरणन्यास तत् समय इति
यावत् । प्रतिनिदत्य परिदन्त्यानिटत्य । साङ्गभङ्गः मङ्गगानां कौटिल्येन सहितम् ।
पोरवेति। पौरव अनिच्छापूरकोपि सम्भाषणमाल्रपरिचितौयं जनो न
विस्त्तव्यः। अनिच्छापूरकोपि असम्पादितमनोरथोपि । सम्भाषशेति । सम्भा-
षणमाल्रेणालापमाल्रेण परिचितो विदितः) न विस्मतव्यः स्यमैव्यः ॥
1.
ढतोयोऽङ्कः । १२९
राजा। सुन्दरि | (१४७)
त्वं टूरमपि गच्छन्तौ दयं न जहासिमे।
` दिवावसाने च्छायेव पुरोम्लं वनस्यतेः ॥ (१४८)
` ` भकष. स्तोकमन्तरं गत्वा आत्मगतम् ॥ इटो टी इमं सुणिख
णमे चलणा पुरोहा पसरन्तिभोदु इतेहिं पञ्जन्तकुर्-
वएदिं ओवारिदसरीरा भविख पेक्छिद्धं दाव से भावाणवन्धं।
तथा लत्वा स्थित 1 । (१४९)
, सज्ञा५ कथमेवं भिये अनुरागेकरसं मामुतृष््ज्य निर
पेकैव गतासि । (१५०)
(१४७) राजेति। खन्द्रोति सम्बोधनं श्लोकोक्त वाक्येनान्वितम् ॥
(१४८) त्वमिति । दिवावसाने अपराद्धे पुरोय्यतोदरूरमपि गच्छन्तो वनस्पते-
वे टाञ्चलथादेन्छाया मूलं मृलम्रदेशमिव घुरो दूरमपि गच्छन्तो त्वं मे मम इदयं
मगो न जहाति सञ्चसि मनसि ध्थिरलग्नेवासोति भावः, अवोपमालङ्कारः #
^४€) शकृ इति, स्लोक्मल्यम्। स्तोकाल्यकद्धका इत्यमरः) अन्तर
मवधिं । अनरमवकाशावधिपरिधानान्नर्बिभेदतादय्यं इन्यमरः । इदील्यादि।
धिका धिक् षदं ृत्वानमे चरणौ एरोखखोौ प्रसरतः। भवत एभि
पच्छन्तकुर्वकं रपवारितशरीरा भत्वा प्रेिष्ये तावद्य भावाचुबन्धम्। षरो-
सखौ अखाभिसखो। पय्यन्तकुश्वके ्वतिभतेः कृश्वकेः अपवारितशररा
अन्तदधिंतशरीरा। आअन्तद्धिरपवारण भित्यमरः। भावालुबन्धं भावद्याभि-
| प्रायस्य अनुबन्ध मनिढत्ति मनुडत्ति भिति यावत् । भावः सन्ाखभावाभिप्राय-
सेटात्रजखिति। टदोषोत्पादेःचुवन्धः स्यात् प्रत्यादिष नश्ररे। श्ल्याचु-
आचिनि गिणौ प्रतद्छानिवरेन इति चामरः ॥
(१५०) राजेति, ` अदरानेकरसं अनुरागो रतिरेव कः केवलो रलो
गखतां गलो यद्य तम्। ष्टङ्कारमालरसाविष्ट मिति यावत्, वदुक्घ विभावेनाच-
भावेन व्यक्तः सञ्खारिखा तथा रसतामेति रत्यादिः स्यायोभावः सचेतसाभिति
क्था पसः ज्छियां स्तिया: षंचि संयोगं प्रति यास्युहा। स शङ्कार इति
4 9
१३० अभिन्नानशकुन्तलम् ।
अनिदयोपरभोगस्य रूपस्य खदुनः कथम् ।
किनं खल् ते चेत; शिरीषस्येव बन्धनम् ॥ (१५१)
शकु। एदं सुणिखणमे अलि विहवो गच्छिदु | (१५२)
राजा सम्प्रति भरियाश्यून्ये किमद्िन् लतामण्डपे
करोमि । (१५३)
अयतोटवलोक्य । न्त् व्याहतं मे गमनम् | (१५४)
मणिबन्धाद्लितमिदं संक्रान्तोशीरपरिमलं तस्याः ।
पृ इदस्य निगङ्मिव मे खणालवलयं स्वितं पुरतः ॥ (१५५)
ख्यातो रतिक्रोडादिकारणमिवि। उ्यज्य त्यक्ता\ निरपे्ा निः स्या ।
अपपू्ैखेच्चते राकाङ्का रत्वात् ॥
(१५१) अनिर्ेयेति। अनिदेयोषभोगख्य च्जातगाढालिङ्गनादिव्यापारस्य
अतणव श्टदुनः कोमल ते तव पस्य अकारस्य । रूपं खभावे सौन्द्थं लामके
पशुग्रब्द्योः। यन्थाटत्तौ नाटकाद्ावाकारश्लोकयो रपति विश्वः! चेतः
खल् केवल ट्य ्टदुनः शिरोषसखय तत् दुष्पद्ध बन्धनं ठन्तभिव कठिनम् ।
अन्नो पमालङ्कारः ॥
(६५२) शकु इति। ण्ट्मित्यादि। इदं च्रत्वान मेलि विभवो न्दम् ।
विभवः भक्तिः ॥
(१५२) राजेति । सम्प्रति इदानीम्! एतद्धि सब्य्तीदानी नित्यमरः ।
लतामख्डपे लताग्टद्े ॥
(१५४) अखत इति ग्टणालवयल मवलोक्य हषगैटाह हन्तेति} व्याहतं
प्रतिबद्धम् ।
(१५५) गमनव्याघातकं दभेयति भणोति। मणिबन्धात् पाशिप्रकोश्योः
सच्विस्थानात् गलितं परिभ्वष्ठं इदं दश्यमानं संक्रान्तः सभ्यकेवशात् सङ्गत
उशोरख्च वीरणमलातलेपनख्य परिमलः प्रशस्तगन्धो यत्र तत् तथोक्तम् । विम
होसि परिमलो गन्धे जनमनोहरे इत्यमरः! भे मम दय निगडं बन्धन"
श्टङ्खेलं इव। अथ गट ङ्खंले अन्छु्रको निगखोट्स्वीखादित्यमरः। तखाः प्रियाया
"= ` काका क ‰ ~ ४ ` 7 च की , न 9 गा का
ढतोयोऽङ्कः । १३१
सबे्छमानमादत्ते। (१५६)
शङ ॥ इं विलोक्य ५ अग्रो दोव्वज्गसिदिलदाए परिः
व्भटः एदं भिणालवलञअं ण मए परि णाद । (१५७)
साजा॥ णालवलयखरसि निचिष्य। अहो स्पशः | (१५८)
अनेन लोलाभरणेन ते भिये
विहाय कान्तं भजमत तिढता।
जनः समाश्वासित एष दुःखभा-
गचेतनेनापि सतानतु त्वया ॥ (१५९.
ऋणशालवलयं एरतोटेपतः स्थितं तिष्ठति । खात् पुरः परतोग्खत इत्यमरः।
इृदयख निगडमिवेत्यतुप्रे्ालङ्खारः। इय माग्थौ जातिः ॥
(१५६) खबद्धिति । सबह्कमानं साव्याटरम् । आदत्ते ग्टह्धाति। रूणाल-
वल्लव भिति शेषः ॥
(१५०) क् इति ¦ अम्मो इत्यादि, अहो दौग्ल्यशिधिलतया परिभ्चदट-
भिदं च्टणालवलयं न मया परिन्नातम् । दौबबैल्यन अङ्गानां कार्व्ेण या शियि-
लता सटखालवलयस्य शलयभाव स्तय हेतना परिश्वषं पतितम् म्टणालवलय
सयान पदिन्नातं नादभूतम् । चमांसोडुव्येल ज्छधात इत्यमरः ॥
(१५८) राजेति । उरसि वच्च निच्िष्य निधाय । स्पशड्ति एतेन विरह
विनोदनं दर्भिवम् । तथाचोक्तम् । वियोगवस्थाद्च यजनसडच्चालुभवनं तत-
चिलं कम्पं खपनसमये देनमपि। तदङ्ृस्पुष्टाना षगतवतां स्यशेनमपि
प्रतोकारः कामव्ययितसनसां कोपि कथितदूति॥
(१५८) अनेनेति । हे प्रिये कान्तं मनोज्नं भुजं बाङ्क विहाय त्यक्वा
भूभागे लि्ठता वक्ञेमानेन अनेन ते तव लोलाभरणेन विलासमख्डनेन अचेतने-
नापि अलभ्यं नेन सतापि इःखभाक दुःखं विरद्वेदनां भजते सेवते यः सः।
दाद्भजसहबहोविख्िति विश । ष जनः अहमिति भावः| समाञ्चाकितः शस्यो
खतः त्वया त सचेतनया सत्धापोति भावः| नन समाश्रासितः इत्यथैः इद
बंशश्यविलं नाम ठत्तम् ।
१२२ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
शकु अदटोबर ण समव्यद्धि विलच्विदुः भोदु एदेण उ्जेव
अबटेसेण अन्ाणं ट्सद्द्य | इत्युपसपेति । (१६०)
राजा॥ दृष्टा सहध्म्। अये जौवितेश्ठरी मे पराप्ता परि-
देवनानन्तर प्रसादेनोपकन्तव्योऽस्मि खल दैवस्य । (१६१)
पिपासात्तामकण्डन याचित चाम्ब पल्िणा |
नवनेघोच्छिता चास्य धारा निपतिता सुखे ॥ (१६२)
शकु॥ राज्ञः समुखे स्यिवा। अज्ज अद्परधे सुमरिखणदस्य
इत्यवभंसिणो मिणणालवलखस कदे पड्णिवुत्तद्धि किद्
(१६०) शकु दति! अदोद्त्यादि। अतः परंन समथौस्ि विलम्बम् ।
भवतु एतेनेवापदेशेनात्मानं टश यिग्थामि। अतःपरं णतस्पमा इचनादनन्तरम् ।
एतेनैव वलयभ्वंयेनैव । अपदेशेन च्छलेन । उपसपति उपगच्छति ॥ `
(१६१) राजेति । अये सन्भृभे । जो वितेश्वरी प्रेयसी । परिदेवनान्तरं मत्कृत-
विलापावसाने। विलापः परिदेवन मित्यमरः । दैवख विधेः । देवं दि टं भाग-
घेयं भाग्यं स्तौ नियति धधि रि्यमरः। प्रसादेन प्रसच्नतया उपकनेव्य ङ्प
कारार्छ्यस्ि खल जिज्ञासायां किमित्ययेः) अनधिकारप्रश्नोयम्। शकु
न्तलागम एव टव प्रसाद् इति भङ्गया प्रकटितम् ॥ ।
(१६२) पिपासेति। पिपासया च्यामो इव्वेल उद्रुताच्तम इति यावत् कण्ठो
यख स तथोक्तोन पक्िणा चातकेन च अम्ब॒ तोयं याचितं नवभेघोन उचिता
दृष्टा धारा आसारञ्च अस्य परिणो सखे निप्रतिता। डौ चकारौ क्रिययो-
रव्यवह्हित पौव्वीपय्यं बोधयतः। अत्र कातरस्वरचातकरूतानन्तरमेव नवभेधो-
ज्ितधाराप्रातेनाप्रस्ततश्ुसदप्रनान विलापानन्तरमेव शक्न्तलागमक्छप-
प्रस्त तस्ुसट शाख गम्यला दप्रस्ततप्रशंसाख्योलङ्कारः । यदुक्त दर्भखे। कचित्
विशेषः सामान्यात् सामान्यं वा विशेषतः. काव्यीचन्निमित्तं काच्यैञ्च हेतोरथ
समात् समम् । अप्रस्ततात् प्रस्ततञ्चेत् गम्यते परञ्चप्रा मतः। अप्रस्हतप्रश्सा
दयादिति ॥ ड पो 7
ढतोयोऽङ्कः । १२३
भे हिखरएण तए गदिटं न्ति ता णिक््ठिब एदं मा मं अत्ताणञ्च
सुणि्रणेसं पखासद्स््मदि । (१६३)
राजा एकेनाभिसन्धिना म्रत्यपयामि | (१६४)
यक ५ केण उण , (१६५)
राजा। यदीदमहमेव यथास्थानं निवेशयामि । (१६६)
ङ ओका गदौ भोदु एद् दाब | इतयुषसति। (१६०)
राजा॥ दूतः शिलाप्टरेकदेशं संञ्यावः। स्व्यभौ परिक्रम्योप-
विष्टौ । (१६८)
(१६२) शकु इति । स्थिला गतिं स्यगयित्वा । अच्लेत्यादि । आय्य अर्ब-
पथे ख्डत्वा तख हस्तभ््रंशिनो स्टणालवलयस्य छते प्रतिनिदन्तास्छि कथितं
मे हृदयेन त्वया ग्टहो तमिति तच्रिचिपेदं मा मामात्ानञ्च छनिजनेष प्रका-
अचिष्यसि। अङ्कं पन्या रूत्यद्धपय स्तस्किन् अद्ैपये। पष्यष्युरसे इत्यप्रत्ययः ।
श्रत्वा लताग्टे षटशालवलयन्बंशमितिेषः। कते ख्यं । अथं सतेटव्ययं तावत्
लाद्यं वत्तेते इयमिति कोषसारः। प्रतिनिटत्ता प्रत्यागता। प्रथमं निचिपे-
; न्ुक्तौ केनाभिदधितासि यद् इमेवाख्होषभिति राज्ञः प्रश्रःसम्भावनामवधाय्यद
कथित भिति। तत्तस्मात् । इद् टणालवलयम् । मा मात्रानञ्च खनिजनेषमा
प्रकाशयिष्यसषि तयाच विलम्बादेव छनिजनेष विदितडत्तान्तालच्चणः प्रकाशः
च्यादिति भावः॥
(१६४) राजेति । अभिसन्धिना उदेशेन ॥
(११५) शकु दति। केणखशा केन पुनः| केन अभिसन्धिना ॥
| (१६६) राजति । यदि इद् शणालवलयं अहमेव न त्वमिति भावः। यथा-
स्यानं स्थानमनतिक्रेम्य निनेशयामि परिधापयाभि। एतेनाभिसन्धिनेत्यथेः \
|: (4९७) शकृ इति। आश्त्यादि। ओः का गति भवलयेषं तावत् आः
पोडायाम् । अस्त श्यात् कोपपीडयो रित्यमरः। का गतिः क ङषायः।
शतिः स्लोमागेदश्यो त्ने याब्राभ्युषाययो रिति भेदिनी । तावदेवं भव
्यक्घा उपसपति उपगच्छति ॥
(१९८) राजेति। इतोख्छिन् प्रदेे थिलापटेकदेशं शिलाफलक्कदेशम् ।
१२४ अभिन्ञानशङ्रुन्तलम् ।
राजा॥ शङ्कन्लाया हस्तमादाय ॥ अदो स्पशः । (१५६२)
हरको पाग्निटग्धस्य दैवेनाखटतवषिणा ।
भरोहः सम्भृतो भूयः क्रिं खित् कामतरो रयम् ॥ (१.७०)
शक स्पे ूपयित्वा॥ तुवरदु तुवरदु अचञ्जञन्तो | (१७१)
राजा॥ सहषमात्मगतम् ॥ ददानौमस्ि विष्वसितः भक्त
राभाषणपदमेतत् | (१५७२)
प्रकाशम् । सुन्दरि नातिञिष्टः सन्धि रस्य ख्णालवलयस्य
यदि तेऽभिमतं तदन्यथा घटयिष्यामि | (५७३)
अथ पटः खात् फलके पशासने इति लिकार्डेषः।! संयावः तल्लोप
विशावः॥
(१६९) राजेति । स्पभेः परमाह्खादकर दति भावः॥ |
(१७०) रेति । अयं करः! हरख शम्भोः कोपाग्निना कोपसखल्या-
नलेन दग्धस्य भख््ीलतस्य कामतरो मेदनरूपदरूमख किं खिदग्टतवषिणा
अखष्टतधाराभिः सिञ्चता दैवेन देवसङ्खेन भूयः सम्भृत पुनरासादितः प्ररोहो-
इरः प्ररोहस्वङकरोङ्कर दति वेजयन्ती। किं प्रन्रे। खित॒वितकं। ऊउभाभ्यां
वितकगभप्रश्नो द्योत्यते। अत्र सन्देहालङ्कारः! यदुक्तंद्पणे। सन्दोहः प्रसते
टन्यद् संशयः प्रतिभो लित इति । प्रते उपभेये। अन्यस्य उपमानस्य ॥
(१७१) शक इति । स्पशं रान्न इति भेषः। तवेत्यादि। त्वरतां त्वरता-
माय्येपुच्नः। श्टणालवलयनिबेशनारेति शेषः ॥
(१७२) राजेति । आत्मगत मनतिप्रकाशम्। विश्वसितो जातविश्चासः।
एतत् आचय पुच्नेति ! भत्तराभाषणपद् भन्तरि प्रयोगा पदम् । तदाह भरतः ।
च्ार्थपुच््रेति सम्बोध्य पतिः पल्ीजनेनवेति ॥
(१७१) प्रकाश मिति । विस्पष्ट भित्यथैः। नातिश्लिष्टः न सम्यक् श्लेषं गतः
न मिलित इति यावत् । सचि रुभवको टियोगः । अभिमतं सम्प्रतम् । वत् `
वदा । अन्यथा घटयिच्छामि थक विधं सन्धाखाभि ॥
ढतोयोऽङ्कः । १२५
अकं चितं लत्वा, जधा दे रोदि । (१७४)
राजा ॥ सव्याजं विलम्बः प्रतिमोच्य ॥ सुन्दरि श्यताम् | (१.७५)
अयं स ते श्यामलतामनोहर
विशेषशोभाथेभिवोच्छिताम्बरः |
सूणशालरूपेण नवो निशाकरः
करः समेत्योभयकोटि माचितः । (६७६)
अक+ श टाव णं पेक्छामि पवणकभ्यिद्कसप्मलरेणणा
क्रलसौकिदा मे दिष्टी । (६)
(१७४) शक इति । जधेत्यादि । यथा ते रोचते। यथा यत्करः तेवभ्यं
सोचते प्रीति खत्पादयति। तथा क्रियता भिति शेषः ॥
(१७१) राजेति । सव्याजं अन्ययासन्धानकपटेोन सहितम् विलम्ब कालं
शमयित्वा । प्रतिभोच्य परिधाप्य) वलय मिति शेषः। इण्यता भित्यखं
श्लोकोक्तेनान्वयः ॥
(७६) अयमिति । अयं स प्रसिद्धो नवः कलामात्र निशाकर चन्द्रमा
छच्छिताम्बरो सक्घाकाशवाश्षः यन्} रतेन खक्गवस्सत्वमपि ध्वन्यते। अम्बर
ब्योज्नि वाससोत्यमरः। विगेषग्ोमा्थं शोभातिरेकाथमिव श्यामलतया नोलिम्ना
मनोहरः चिन्तोकराद कम् । एतेन गगखसादृण्यमपि दभिवम् । तव करं ्डणाल-
खपेण समेत्य समागत्य उभयकटिं अखद्धययमाधथितः कुख्डलोभूय ददं टत
वानिति भावः) कोटिरये प्रकथं चेति धरणिः अलासभ्भावनमपि कुण्डलो
भूतकलामालर मिन्द्खपमानं प्रौख्या सम्भाव्य तदात्मतया ऊपभेयछ चटणालवलस्ख `
सभ्ध्ावनादत्मेचानङ्कारः। यदुक्त दर्पणे। भभेत् सम्भावनोत्रे्चा प्रत्य परा-
नेति । वं शस्यविलं इत्तम् ॥
| (१७७) शकत भूति । खेत्यादि । न तावदेनं प्रच्छ पवन कभ्यितकर्णोत्लरेणना
कलुषौशताजे हृषिः! रन णालर्पिनिशाकरम् । न प्रेष्ये न पण्डामि।
कतश्त्यत्ाङ पवनेति। पवनेन कभ्पितयोः स्यन्दितयोः कर्णोत्पलयो रवतंस-
भूयतोः कमलयो रेशुन रजसा डदि लोचनः कलुषोता अप्रसादीरता ॥
१३६ अभिन्नञानशकृन्तलम् ।
राजा॥ सद्धितम्\ यद्य॒नुमन्यसे तदहमेनं वदनमाङूतेन
विशद करवाणि । (१७८)
शकु॥ तदो अणकम्परिदा भवेखं किन्तु उण अहंणदे्
वीससेमि । (१७९)
राजा॥ मामेवं नवो हि परिजनः सेव्याना मादेशात् पर
न वन्तते | (१८०)
शक् ॥ अचं ज्जेव अञ्चाखरो अविस््यासजणओओ | (१८९)
राज्ञा॥ स्वगतम् ॥ नाहमेवं रमणीयमातल्मनः सेवावसंर
शिथिलयिष्ये । खखसत्रमयितं प्रठत्तः । (१८२) ।
_ शक्ग॥ प्रतिषेधं खूपयन्तौविरमति। (१८३) प्रतिषेधं शूपयन्ती विरमति । (१८२)
(१७८) राजेति । अनुमन्यसे अद जानासि । तत्तस्मात् । णनां टम् ।
वद्नमार्तेन फूत्कारेण । विशदां निभ्भैलाम् । विशदौ धवले इमान् । तद्युक्त
विमले वाच्यवञ्धेति शब्द्ाख्िः यडा विशदां व्यक्ताम्। विशदः पाख्डरे व्यक्ते
इति मेदिनीतिकाण्डगेषौ । करवाणीति प्राथेनायां गी ॥
(१७९) शक्त इति। तद्रोड्त्यादि। वतद्ाद्कस्थिता भवेयम् । किन्त
पुनर न ते विश्वसिमि) अनुकम्पिता करूणां लम्भिता भवेयमिति भव्येवा
फलद्ेत्वो रिति फलक्रियायांखी। ते दति सम्बन्धमानरविवच्वायां षष्ठी ॥
(१८०) राजेति । मा जवं णवं मा वद् भा वदेत्यथैः। हि यस््ात् नवोटचिरो-
पगतः परिजनः परिचारको जनः सेव्याना खपासनोयानां आदेशात् परम्
चअदिष्टातिरिक्ं व्यापारं न वन्तते न तत्र रमते) परमिति भावपश्त्वात्
देशाध्वकालभाव भिति कम््तवस् ॥ ।
(१८१) शकु इति) अच्भित्यादि। अयमेवात्यादरो अविश्चासजनकः।
अत्यादर खाट्रातिश्यः॥
(१८२) राङेति। रमणौयं इलेभम् । आत्मनः सेवावसरं सेवाये आत्-
नोध्वकाशम् । शिथिलयिश्धे उपरेच्चिष्ये। उच्रमयितु सद्गमयितम् ॥
(१८९) शकु इति । प्रतिषेधं निषेधं खूपयन्ती क्रियया दर्थं यन्तौ विरमति
निवन्ञेते ॥
4
- ८
ढतोयोऽङ्कः। १३७
रजा+ अयि मदिरेच्चणे अत मस््मद्विनयाशङ्कया | (१८४)
शकु॥ किञ्चिददद्वा जीडावनतसख्ो तिति (१८५)।
राज्ञा\ अङ्गलिभ्यां खखसद्धमग्य आक्रगतम् । (१८६)
चारूणा स्फरितेनाय मपरिचतकोमलः।
पिपासतो ममानुज्ञां ददातीव भ्रियाधरः ॥ (१८७)
शकं ॥ परिखशाशमग्धरो विख अञ्जचन्नो | (१८८)
राजा+ कर्णोत्मलसन्निकषाीं टी्णम्टढोऽद् | खखमारूतेन
चच्ुः सेवते । (१८९)
(१८४) राजेति । मदिरेचणे खड्धनलोचने। अस्प्मत् अस्मत्तः पञ्चम्या
ब्धवचनान्तं पदम् । अविनयस्य अरुभ्यताया अश्ङ्या नासेनालम् ॥
(१८१५) शकृ इति । किञ्चिद् इद्वा ईषत परेच्छ। किञ्चिदोषन्धनागल्ये इत्य
जरः । जडया लज्जया अवनतं नशर खं यस्याः सा तथोक्ता । खाङ्गत्वाटौीपष।
(१८९) राजेति । अङ्कनिभ्यां अङ्कमध्यमाभ्याम् । उच्नमग्य उद्भमय्य ।
जयन्ताद्नमेः क्वाचो यप । अर्घो रय डूतिंखेरयः॥
(१८७) चाङ्णोति | अपरिच्तेन दशनसम्पकगभावेन कोमलः सुकुमारो
ध्यं त्रियाया अधर चारुणा मनोहारिणा स्फुरितेन स्फरणेन दारेण पिपासतः
यातभिच्छतः अधर भिति शेषः, मम सम्बन्धे अलचुन्ना मतुमतिं ददटातीव।
भावेक्तः) अतोतरचालङ्गारः ॥
(१रट) शकृ इति । परोत्यादि । परिज्नानमन्यर इवाय्यंएच्नः। परिज्ञानं
चच्ःप्रविदटकर्यत्पलरेणोः सम्यकबोधः तल मन्धरो मन्दः अच्चम इति यावत् ।
मन्यरः कोषफलयो बधमन्यानयोः पमान् । कञ्चम्धर तं नदइयोभेन्दे यौ वक्र
दभिधेयवदिति भेदिनी । मन्ये कर्णोत्पलरेणन्नेबगतान् सम्यगलुभवितुं नाह-
तोति भावः ॥
(१८८) राजेति । कर्णो त्नख्ध सचचिक्षाव्छामोभ्यात् ई कणमूढो दथेना-
अमः) रेभिर ज्ौकरशादिति भावः। खमा स्तेन फत्कारेण ॥
१
~ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
शक्। भोदु पद्दिखटंसणद्ि सम्बत्ता । लज्जेमि उण
। अणबञ्ारिणौ पिञ्चख्ारिणो अज्जउत्त । (५९ ऽ)
राजा॥ सुन्दरि किमन्यत् । (१५२१)
इदट्मप्यपङ्लति पत्ते सुरभि सुखन्ते यद्ाघ्रातम्। ५ ।
ननु कमलस्य मक्ुकरः सन्तुष्यति गन्धमात्रेण ॥ (१९२)
शक्त ॥ सम्बितम्। असन्तोसे उण किं करेदि । (१६३)
राजा॥ इद् मिति व्यवसितः | (१२४)
(१९०) शकु इति । भोद्धित्यादि । भवतु प्ररतिस्यद थेनास्छि संढत्ता । लच्जे
फुनरलुपकारिःणी प्रियकारिण आय्य एत्र । भवतु अस्त अलमन्येन फुत्कारेणे-
तिभावः। भवतिरन्रास्ति समानाथः। प्रलतिख्यदशेना स्वाभाविकदशेना।
युनस्वथेः । तेन किन्त प्रियकारिणोटभिमताथेसाधिन आर््यपुन्नख्य अद प-
कारिणो अह लज्जे जिदधेमि। लख्जीोयोडः जौड़ेदतिकंविकल्दूभः । भष
ऋमलोरिति सखद: स्तखभिरितिदस्यजः॥
(१९१) राजेति । अन्यत् उपकरणं किम् । अलमन्येनोपकारेणेति भावः
(१९२) किशपक्तं मया यटन्येनाल भिच्छुच्यते इत्यत आह इदमिति । तव
सुरभिखुखं खगस्धिवदनम् । सुगन्धौ च मनोन्तेच वाच्यवत्यरभिः खत इति
विश्वः। यदाघ्रात माघ्रायि मयेतिशेषः। इदमपि उपढतिपक्े उपकारकल्ये
गणनीय दति गेषः। नलु यतः कमलस्य गन्धमात्रेण आस्वाखादं विनापीति
भावः) मधुकरोभ्टङ्गः सन्त॒व्यति सन्तोषमाभ्रोति। अव्र दष्टान्तोट्लङ्कारः।
पूवव्स्यापि बादणपञ्चटशमाततवा इपगति नौमार्यं यम् । तदुक्तम् । आर््यो-
त्तरा्तल्यं प्रथमाङ्गमपि प्रयुक्तञेत् । कामिनि ताख्चपगीतिं प्रकाशयन्ते महा-
कवय इति ॥
(१८३) शकु दूति । असेत्यादि। असन्तोष पुनकिंकरोति। मधुकर डति
शेषः । ततम तिविभ्बनाङ्धवानपीत्यर्थेः ॥
(१८४) राजेति । इदं एवं करो तत्य॒क्ता व्यवसितश्चभ्बितं शताध्यवसायः
चभ्बित् सदयुक्ते इति यावत् । नतु वस्ततजुभ्बितवान् तदभिनयद्य प्रतिषेधात्
कि कल = ~ ~
त ~
0
ढतोयोऽङ्कः । १३९
शक ॥ व्रां टौकते। (१८५)
नेपष्ये चक्वा अबद्ध अमन्ति सहचर णं उञल्यिदा
रणो | (१६६६)
अकु ॥ कं दत्वा ससम्भूमम्\ अचञ्नरत्त एसा क्ख ताट्कसस्य
धन्द्कणीखसी मम वुत्तन्तोबलम्भणणिमित्तं अज्जा गोदमो
आअच्छदि ता विडबान्तरिदो होहि । (१९.ॐ)
राजा तथा इन्धेकान्तेस्ितः। (१९८)
वथा । शयनाधरपानादि नगराद्यु परो धनम् । द्हानालेपनेचेभिवच्ितो
नातिचिच्तरद्ति। सखमंसविवन्ति पच्छलाच्याः कथमथ्यच्रभितं न चुभ्वितन्त
इत्यभिधाख्यमानेन विरोधाच्च ॥
(१८५) शक्त रति । वक्रं ख्खं टौकते अदणोति । यद्यपि टौलङः गन्या-
निति कविकल्यदूम स्तथापि भातनामनेका्त्वा दव्रावरणाथेः । यदुक्तम् ।
क्ियावाचित्वमाख्यातं प्ररशिद्खोयेः प्रद्भितः। प्रवोगतोटन्येमन्तव्या अनेका-
यी धातवद्लि॥ ~
(१९९) नेपथ्य इति । चद्ेत्यादि। चक्रवाकबधु अमन्रय सहचरः नन
पस्थिता रजनी । आमन्त्य आह्वय । सह यगपञ्चरतोति सहचरं प्रियं। खे
व्यादि हेवः। निभि चक्रवाकभिनं विरहद्शां लभते प्रियाच प्रियमाक्रन्द्-
तीति प्रन्यच्चाच्मभितमख्िलजनस्य ॥
(१८७ शङ इति । कणं दत्तवा ओतं कणं नियुज्य । ससम्भूमं सत्वरम् ।
अच्नेत्यादि । अय्येपुत्र एषा खल तातकण्स्य धम्भ्रज्नोयसो मम ठत्तान्नोपल-
श्न निभित्त माव्य गौतमो आगच्छति तद्विटपान्तरितो भव। धर्मकनोयसो
अन्भगिनी न वस्तो भगिनीत्ययैः। मम उत्तान्तख् वात्तांया उपलन्भन-
निमित्तः ज्ञानार्थम् । वान्त प्रत्त इत्तान्त इति प्रचोपलङ्कि चिद्छभ्बित्रति-
चजन्नश्रिचेतना इति चामरः । विटपान्तरितः सम्बाचछादितशरीरः ॥
` (१६८) राजेति। तथा तथैव क्रियत इन्दुक्घा एकान्ते निच्छने स्थित
` ल्लिषति। एकान्तं कोवमत्ययनिच्छंने तदुते लिष्िति शब्दशः ॥
१४० अभिन्नानशकुन्तलम् ।
ततः प्रविशति पाबहस्ता गौतमी । (१९ <)
गौत। जादे अच्चाहिदं सुणि आच्नदा एदं शान्तिः
उद् | (२०९)
ददा सख्लाप्य च । दूध देवद्ासहादणो चिदसि ] (२०९)
शकु। द्ाणिज्जेव अणस्यापिख्म्बदाओओो मालिणौं ओ-
दौखाओो | (२०२)
गौत ॥ शान्त्यदकेन शकुन्तला मभ्यच्य । जादे शिराबाधा मे
चिर जोव अबि दे ल्धसन्द्ाजाद् अङ्गाद्ं | इति स्पुशति। (२०३)
शकु॥ अग्रो अलि विकेसो । (२०४)
(१९ €) तत दति। ततः राज्ञः ख्थानान्तरगमनात् परम् । पालहस्ता
शान्तयद कपालहस्ता ॥
(२००) गौतेति। जादे इत्यादि जाते अत्याहितं चत्वा आगता
रतच्छान्त्युदकम् । जाते वल्से। अत्याहितं तापादतिभीतिम् । अन्वाहितं
भदहाभोतिः कम्यजोवानपेचिचेत्यमरः । शान्त्युदकं दशविततमाह णतदिति॥
(९०१) दृष्धेति। शकुन्तलामिति शेषः! दइधेत्यादि। इह टेवतासहाथिनी
तिष्टसि । देवतासदहायिनी एकाकिनी । ईषत्कोपगर्भयं प्रन्नः ॥
(२०२) शकु दूति। दाणि मिति। इदानोभमेव अनदयाभियंवटे मालिनो-
मवतीणं। मालिनीं नदीम् । अवतीर्य गते॥
(२०३) गौतेति। अभ्युच्छ॒ शान्त्यदकेन अभिषिच्य । ततप्रकारस्त॒ ।
उत्तानेनेव हस्तेन प्रोचच णं सखटाद्तम् । न्यञ्चताभ्युच्वणं प्रोक्त तिर चञाबोक्णं
खट तभिति श्ट त्यक्तः । जादेद्त्यादि। जाते निराबाधा भे चिरजोवच्पिते
लघुसन्तापान्यङ्गानि। जाते वत्येमे इत्यनेन सम्बन्धः । निराबाधा निष्मीढा।
अपिः प्रश्े। लघवोध्ल्योभूताः सन्तापायेष॒ तानि लघसन्तापानि। इति इति
शटच्छन्ती । स्पुशति अङ्गानीति शेषः ॥
(२०४) शकु इति । अम्प्रो इत्यादि । अहो अस्ति विशेषः । अस्ति भवति।
अस्ति विद्यते इत्यथे मवलम्बय्रं मिष्यावाददोषः परिदतः। सत्ताथधातनां
उत्पति विद्यमानता चेत्यधद्वयभेव कूटम् । विशेषः प्रतीकारः ॥
ढतोयोऽङ्कः । १४१
गौैत+ परिशदो दिसो ता एहि उड्ञ्ं च्जेव
गच्छ ह्म । (२०५)
शकृ ॥ {ज्यद्विद्याय खगतम् \ हि पढमं सुहोबणणदे मणो
| रदे कालहरणं करेसि सम्पदं अणभव द्ाव दुक्व । (२०६)
4 पदान्तरे प्रतिनिदत्य + प्रकाशम्\ लद्ाहर सन्द्ाबहर आम
न्तेमि तुमं पुणोबि परिभोञखलयं | इति निषक्रान्ते। (२०७)
राजा पूव्ैस्यान रुपेत्य सनिश्रामम् + अहो विन्नवत्यः प्रायि
ताथेखिद्खयः । मया हि । (र०्८)
(= मुद्ध रङ्लिसंरताधरोछं
अरतिषेधाचरविक्तवाभिरामम् ।
`, (२९१) गौतेति । परोत्यादि । परिणतो दिवस स्तदेह्धि उटजमेव गच्छावः।
अनमन स्यिलवेन्येवकार व्य उच्छेदः ॥
(२०६) शकु इति । कथञ्चित् कच्छ्रेण । हिरण्यादि । दय प्रथमं चखोप-
नते मनोरये कालद्रणं करोषि सास्प्रत मलुभव तावद्दुःखम्। सुखोपनते
अप्रयल्नस्चलमे सत) त्ययः, मनोरथे अभोद्धितफले प्रियतम इति यावत्। काल
रशं विलम्बम् । साम्प्रत मिदानोम् ।
(२०७) पटेति । पट् न्तरे अन्यख्िन् पद्विन्यासे प्रतिनिदत्य पञ्चाद्धिटत्य।
चदेन्यादि। लताग्टह्ध सन्तापहर आमन्त्रयामि त्वां इनरपि परिभोगायेम्।
लताग्टदहं निकुञ्च् । अत्र ततृस्यो महाराज एव ध्वन्यते । सन्तापहर अलोकः
निराकरःणा दालोकदानाद्वा इत्यथेः। आमन्त्रयामि निवेदयामि । परिभोगायं
वासा सङ्गमायैग्डेत्ययेः। दति रवशक्ञौ सत्याम् । निष्कान्ते गौ तमोशकुन्तले
बूति शेषः ॥
(२०८) राजेति पूथस्यानं लताम्टइशिलातनम् । अदो विख्ये । प्रधि
तानाम्यनां प्रयोजनानां सिद्धयो निष्यत्तवयो विघ्नवत्यः अदुगतविन्नाः। सिद्धि
निष्यन्तियोगयोरितति विश्रः। हि यद्ख्ात् मया शुखशन्नभितं नत चुन्बित भिति
५ । | मल [कोयनान्बयः ५
१४२ अभिन्नञानशकुन्तलम् ।
सुख मंसतिवत्ति पच्छमलाच्याः
कथमय्यन्नमितं न चुम्वितन्तु ॥ (२०२)
कलु खल् सम्प्रति गच्छामि अथवा इदेव प्रियापरिभक्त लता-
मर्डपे मुह्न्तं तिष्ठामि । (२९०)
सव्बतोध्वलोक्य । (२११)
तस्याः पुष्पमयौ शरीरललिता श्या शिलाया भियं
कान्तो मन्मथलेख एष नलिनोपते नख रपितः
|| 14 ॥ ॥। ४
(२०९.) ख्छरिति । पच्छ नेल्रोमा वलो । पच्छाचिलोन्न्ोत्यमरः । तदस्ति
ययो रिति गोदणमेधेत्यादिना चूडादित्ा छ्ुप्रतयात्मच्छले पच्छप्रशस्तिमती
दत्यथैः, यत्र खप्रत्यर्थविश्येषणेन विशेव्यस्य नेतर व्याडृन्ति जयते तलासूयथे-
प्रत्ययानां तदुत्कष प्राशस्त्या दिमत्ववोधकलत्वखभावात् । विदटतमेतद्वातदरूतटोका-
याम् । पच््ले अच्िणो दृशौ यखाः सा तखाः । सकच्यच्छः षः स्वाङ्गे इति
षः। षिच्वादीप्र। शकुन्तलाया इदि यावत्। अधरश्च आषटञ्च इयोः समा-
हारः अधरोषम्। प्राणिदरग्येसेनाङ्गाना मेक्यं चे दति वक्तव्या दैक्यम् ।
वौोत्लोः से इति आष्ट परे अकारलोपः। ख्धः पुनः पुन र कृलिभिः संटत-
मधरोषट यन्न तत्तथोक्तम् । तथा प्रतिष्रेधाच्चरे निर्धायोदीरितवर्कँ विज्ञावं
विह्कलं अभिरामं मनोन्नञ्च। अचर बद्भावणयोरिति विश्वः। विकतो विद्खल
इत्यमरः । अभिरामं रमणीयं रम्य सौम्यञ्च सन्दर भिति धनञ्जयः। तथा अंसे
स्कन्धे विवत्तेते चुम्बनातङ्ाङमते इति अंसविवत्ति खखं कथमपि कषटख्च्छा
उन्नमि तसुद्भमितम् नत चुम्बितम् । भविग्यन्देव चुम्बने विघ्नभूता गौतमी
समायातेति भावः। इद्खपटन्तं नाम त्तः लच्च णन्त्ताम् ॥
(२१०) केति। च वितकें । खलुः च्छायाम् । प्रियया परिभुक्ञे आसिते।
भौव्यगत्यदनाथङ्डेचेत्यधिकरणे क्ः। खड े' कतिचित् चणम् । चणलते ठ
खरता इादशाज्तियामित्यमरः ॥
(२११) सन्ति । सव्बेतो लतामण्डपस्यदूव्यजातानि ॥
4 न: वि क“ ~ ५
हतोयोऽङ्कः । १४३
इस्तादृश्वषटमिद् विसाभरणमिलासच््रमानेचचणो
निगन्तु सहसा न् बेतसग्टहादौी गोऽस्मि श्नयाद्पि ॥ (२१२)
विचिन््य॥ अहो धिगसम्यक चेष्टितं प्रियां समासाद्य काल-
। हरणं कुव्बता मया । तदिद्ानौम् | (२१३)
रहः प्रत्यासत्ति यदि सुवदना याद्यति पुनः
ने कालं हास्यामि प्रजतिदुरवापा हि विषयाः ।
दूति क्िष्टः विन्न गणयति चमे मृढहट्यं
प्रियायाः ्रत्यत्तं किमपि च तथा कातरमिव ॥ (२१४)
(३१२) वद्या इति । शरीरेण लुलिता लुष्डनोह्धष्टनादिना विमद ता ।
चख विमदने इति सौत्रधातुमणने कविकल्यदूमः। इयं शिलायां शिलोपरि
त्याः प्रियायाः पुष्पमयी युष्यात्मिका हय] हव्य! । तखा दूति सथ्यत्रान्वयि। नलिन्या
सद्चिन्याः पने नख रपितोटङ्धित एष कान्तो मनोहरो मन्थले्वो मदनरेखः ।
कान्तश्त्यलर क्रान्त इति कचित्पाठः। क्रान्तो श्ानिं गतद्त्ययेः। इस्ताङ्गषटं
पररिग्लितभिदं विसाभरणं श्टणालवलयम् । ग्टणालं विसमित्यमरः। दति
णवं ख्पेण अासञ्चमान मासक्ति' गच्छत् ईचणं यस्यस तथोक्तोहम् न्यात्मिया-
रुह्धिताद्पि बेतसम्ट्ात् वानीरतश्गतलताग्टह्ात्छहसा ढात् जिगन्तन
शः समर्थोख्डि। इटं शादूलविक्रीडितं नाम उत्तम् ॥
(४५१२). विचिन्त्येति । विचार्येत्ययैः। अदो विषादे। अहो धिगथं गोकेच
करशार्धविधादयो रिति भेदिनी धिगिति। म्रियां शकन्तलां समासाद्य
लर्न्वाकालद्धरयं स्वाभिमताथेसाधेने विलभ्वं कुब्येता भया असम्यक् चेष्तिं
दथा आदरितं धिक्! तत् तस्मात् इदान मधुना मृद्दयं प्रियायाः प्रन्वच्चं
सयायतोति श्छोकोयेनाग्वयः ॥
(२१४) रु इति) खु वदनं यद्या; सा छषदना। खाङ्कत्येपि विकल्सि-
तत्वा्ेष। कुन्तला यदि षुनरन्यदा र ःपरत्यासन्ति विचिक्ञभूमो सन्निकथंम् ।
। चविविक्गविजनच्छन्रनिःशलाका थार इत्यमरः। याद्यति तदा कालं न
हाख्यामि त्याच्छामि न चिरयिष्धामोति यावत् । ततृ्चशा देव यथाकर्तव्यं करि-
१४४ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
नेपथ्यं ।॥ भो भो राजन् । (२९५)
सायन्तने सवनकन्दमणि सम्परटत्े
वेदिः ताश्नवतीं परितः प्रकौणणीः ।
या अरन्त बद्धधा भय मादधानाः
सन्ध्याभ्चकूटकपिशाः पिशिताशनानाम् । (२१६)
च्यामीति भावः। रएतेनाख वेवाह्िकशह्त्तौ यनपेच्च या विधिप्रमत्ततवं नाशङ्क-
नीयम्। गान्वव्वौदीना खद्वाहानां सान्ेकालिकत्वङ्तेः। यथा र लमालायाम्।
प्राजापत्यत्राद्धयदेवाष्सन्नाः कालेषूक्ताष्वेव काय्य विवाहाः। गान्धव्बख्यो
राच्चसञ्चासुरञ्च यैशाचोवा सव्यकाले विधेया दइति। डि यतो विषया इन्दर
याथैः। विषया अमी गोचरा इन्द्रिया खेत्यमरः। प्रलत्या खभावेन दुर-
वापा इुलैभाः। विन्नेुदं वेः क्िष्टं पीडितं मे मट्दयं इति उक्तप्रकारेण
प्रियायाः प्रत्यच्चं साच्चात्कारः गणयति च तथा किमपि अनिन चनीयं कातर-
मधीरभिव भवतिच। इद् इन्त शिखरिणी नाम ॥
(२१५) नेपथ्य इति सुगमम् ॥
(२१६) सायन्तने इति । सायन्तने सायं कालीने सवनकम्मणि यागकरम््णि ।
सवनं यजने स्थाने सोमनिगमनेपि चेति विञ्चः। अग्निहोत्र इति यावत्
तथाच चुतिः यावच्जीव मग्निहोत्रं जोति यदग्नयेच प्रजापतये सायं प्रात-
जंदोतीति। सम्प्रहृतते आरव्बे सति छताशनवतीं ज्वलदनलां वेदिं परितो
यन्नभूमेः समन्ततः । समन्ततस्त॒ परितः सत्तेतोविश्चगित्यपौत्यमरः। अभ्यु
भयपरिसन्छत इयुक्त चिंतीया। प्रकोणौ व्याप्रा अतणव भयं हविर च्छेदाशङ्का-
माद्धाना उत्मादयन्त्यः सन्वदाया अत्चरकूटा मेघपुञ्चा इव कपिशा श्यावाः
सष्णपौतवणगं दूति यावत । आश्व मेष इति। पुञ्चराशोटत्कर कूटमस्तिया
भिति। श्यावः स्यात् कपिश इति चामरः! पिशितं मांस मञ्नन्तियेते
पिशिताशनाः नन्द्यादित्वादनः। पिशित तरसंमांस मित्यमरः । तेषां ब्धा
बह्प्रकारा ज्छ्धाया ख्चरन्ति इतस्ततो श्चमन्ति। तथाच मायासतादश्यविखहा
अपि राच्चसा ज्वलदनलसन्निकषगत् पतन्तीभि ज्छ्धायाभि रभोयन्त इति
भावः। वसन्ततिलकं उत्तम् ।
४ मि >
ढतोयोऽङ्कः । १४५
राज्ञा\ आकण्ठे साव्नधम्। भोभो स्तपश्विनो माभेदटमा
„ । >
भष्ट अयमह मागत एव | इति निष्करानः। (२१०)
4 । कतोयोटङः । (२१८) ।
(१७) राज्ञेति । सावन्धं सपरारम्दरे सोद्यम मितियावत् । अवदस्भः चवण
च सतभ्द्रधारम्धयो रपोति विश्वः । भषटेति। मायोगात् माटीवेतिटी। य॒श्रत्
कन्तैत्यात् कनतं त्वा तस्या स्लविभक्तिः। अभेति करणा ब्नामागमः। चां
ततः षत्व तद्ध
भिरिति सिः, इवणौन्तनिषेधा्नेम्। व्रजव्देति टिः,
| स्ख । इति एवखक्खा निषक्रान्तो रङ्कभमे रपद्टतः॥
" (२१८) तीति । अङ्ः परिच्छेदः ॥
४ कः क ` भ
५ इति श्रलष्णनायशम्द्मकलताया मभिन्नानशरकुन्तलटीकायां
| प्रचेशिकाख्यायां ढतोयाङ्कविवरणम् ॥
1 4. १
१२.
अभिज्ञानशकुन्तलम्।
मी 0 #
चतुर्थोऽङ्कः ।
> ततः प्रविशति ` कुञ्मावचय मभिनयन्त्यौ सख्यौ ॥ (१)
अनसूया ॥ इला पिख्म्बद् जद्बि गन्धव्वेण विवादहविहिणा
णिव्वत्तकल्ञाणो पि्रसहो सजञन्तला अणरूबभत्तिभाद्णौ
संवुत्ता तहवि मे ण शिव्वद्ं हिरं । (२)
प्रियंवदा ॥ कथं विख | (३)
अन॥ अञ्जन सो राएसौो इद्िपरिसमन्नौए इसि
(१) तत इति। कुञ्चमावचयं इच्ेभ्यः पुष्मसं ग्रहम् । अभिनयन्त्यौ खूप-
यन्त्यौ । सख्यो शकुन्तलाया इति शेषः ॥
(२) अन्येति , हलेत्यादि । अयि प्रियंवदे यद्यपि गान्धर्वेण विवाह
विधिना निदेत्तकल्याणा प्रियसखो शकुन्तला अलुरूपभन्तुभागिनी संडन्ता
बथापिमेन निर्व तं चद् यम् । गान्धन्वंणान्योन्यसमय पूनैकेण । विवाहविधिना
विवाह कन्दा । निट कल्याणा निष्यन्नमङ्गला। अदरूपं रूपैः ससद थं
भत्तीरःभक्तं शीलं यस्या दत्यतुषूपभर्दुभागिनी । रञ्ञोपसकानासन्निणाविति
त्ञापकषलेन युजभुजभजत्यजसंषटजररूभञ्जविविचसंण्चिभ्यो च्निशिस्लाच्छी लटो
इतिवङगव्यात् च्िणिप्रल्ययः। धिताच्जयगः। निवतं सस्योभूतं इखि वा।
निर्वतिः सुस्थितावस्लगमने च सुखे स्तिया मिति मेदिनी॥. `
(३) भ्रियंबदटेति। कथं विख कथमिव ॥
^. " "अका
चतुर्थोऽङ्कः । १8४७
विसच्निदो अत्तणो शखर पविसि्र अन्तेउरसमागमादो
इमं जणं सुमरेदि ण वन्ति) (४)
त्रियं एय दाव वीसल्या होहिणहि तादिसा आकिदि.
विेसा गुणविरद्िणेा होन्ति। एत्तिच्रं उण चिन्तणोच्ं
तादो तीलजात्तादो पडड्णिञत्तो इमं वुत्तन्तं सुिख् ण
आशे किं पडिविच्निखमदित्ति । (५)
| ¡ चन॥ जधा मं पुच्छसि तधा अभिमद् तादस्म। (६)
* (४) अनेति। अव्जे्ादि। अद्य स राजप रिदिपरिसमाप्रया ङ्षिभि-
विंसच्छितः आत्नो नगरं प्रविश्य अन्तःपुरसमागमा दिमं जनं स्मरति नवेति।
इदटिपरिसमाप्नया यागसमापनेन। इटि य्गेच्छयो रित्यमरः! विसच्जितो
` नेगरगमनायादन्नातः । अन्तःपुरसमागमान््ह्हिषोसम्भोगात् । दमं जनं प्रिय-
सखीम् । स्मरति अथवा न शदमरति इति एवं चिन्दयान निर्वेतं इृदय-
भित्यन्वयः ॥
() भरियभिति। रल्येव्यादि । अल तावद्िश्वस्ता भव नदि तादशा अलति
विशेषा खुणविरद्िणो भवन्ति, रतावत् घन अिन्वनोयं तात सलोययानातः
1, 3
परचिनिडत्त इमं ठन्तान्ं शुतवा न जाने किं प्रतिपद्यत इति । अन रान्तः रूट तौ ।
विश्वस्ता द्थिरनिख्चया। हि यच्छ्ात तादृशा ल्त आआङतिविशेषा विशिष्टा
श्राङतयः। खुश मजड्प्रततत्वादिकं विरहयन्ति त्यजन्तीति शुणविर हिणो
ने भवन्ति अतणवाडह आकारसहशप्रन्नः प्रद्या सहशागम इति रदत्कतत्याग
ति कविकल्छदूमः । शतावत् पुन रि दन्त चन्तनोयं विचारणीयं किमित्या-
काङ््ाया मित्वन्तम् । किं पतिपद्यते किं मंस्यते॥
(६) अनेति जधेत्यादि। यथा मां च्छल तथाभिमतं तातद्ध। यथा
अल विषये प्रियसख्याः पौरवराजसङ्कम इति यावत् । मां ष्च्छसि चत्वाकिं
परलिपद्छत इति जिज्ञासे तथा तत् तातख् अभिमतं सम्प्रतम् । अभिमत-
जिति न्नानार्थत्वा इभमाने क्ञः। तद्योगात् कारकसडरार्थकोनेति क्तरि
भष्ठी। जड अह पेक्खामि तह तच्छ अणुमदं भवे इति कचित् पद्यते यथाह
मरे्े तथा तद्छाहमतं भवे दित्यः ॥
१४ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
प्रियं॥ कधंविख। (9)
अन॥ अणक्ूबस्यर वरस्मम इत्ये कसञ्रा पडिवादणोज त्ति
अञं दाव पद्मो क्ष्मो | तं जद देवरं सम्पादेदि णं कञ्नलयो
गुरुखरणो(ट) |
परियं॥ एवसखेदम् । (६)
युष्मभाजनं विलोक्य ॥ सहि अबचिदाद् क्ख बलिकम्मपज्ज-
ताद कुसुमाडं | (१०)
अन॥ णं सजन्तलाएबि सोहग्गटेवद्ाच्रो अच्धिदट्व्वाओ्नो
ता अबराद्रपि अवचिण्य । (६१)
(७) पिय मिति । कधं विख कथमिव ॥
(८) अनेति। अरख्खित्यादि। अचुरूपख्य वरस्य हस्ते कन्या प्रतिपादनोये-
त्ययं प्रथमः कल्यः। तं यदि दैवं सम्पादयति नलु कतार्थो णुरूजनः। वरस्य
जामातुः वरो जामातरि ठते टेवतादे रभोश्ित इति मेदिनो । प्रतिपादिनो-
या दानीया इत्ययं प्रथमः कल्पः प्रथमो विधिः। कल्पे विधिक्रमौ। सख्यः
खात् प्रथमः कल्प्ोट्चुकल्पस्त॒ ततोट्धम इत्यमरः तं खख्यकल्पम्र् । दब
जियतिरेव देवे पुरुषकारेच कम्य्मसिद्धिव्यवस्यितेव्यक्ताररुजनपुरूषकारां विने-
त्यथः। सम्पाट्यति निन्वत्तयति। ग्यधौशंसयो रित्याशसायां भव्ये की।
ताथः कतप्रयोजनः॥
(€) प्रिय भिति) वेदं एवमिदम् । इदभेवभेषेत्यधेः ।
(१०) युष्ेति। पुष्मभाजन सुद्गदह्धी तपुष्पपाल्रम् । सहीत्यादि । सखि खव
चितानि खल बलिकम्प्रपय्योप्रानि कुसुमानि, अवचितानि उद्गदह्लीतानि। खल
चामरद्क्डेच जवयाश्लथचम्मणि। उद् रावयवे देशे करपूजे) पहारयो रिति
विश्वः। कामं प्रकामं प्यप्रं निकामेष्टं यथेद्धित मित्यमरः ॥
` - (1१) अनेति। सामित्यादि। नल शङ्ुन्तलाया अपि सौभाग्यदेवता अज्ञ
यितव्या स्तट् पराण्यपि अवचिनुवः) अपि देवतापद्ान्ते योज्यः। सौभाग्यदेवता
"क १ क ~ ^ छ
चतुर्थोऽङ्कः । १४९
च का जुज्जदि | इति तदेव कम्ड्मौभिनयतः। (१९)
^ चेषचये। अयमं भोः । (१३)
= अन ॥ गा (+ 18; सदधि अदिधिषठा विख णिवेदटिरट् । (१ ४)
भ्रं शं उड्ए सञखिहिट्ा सउन्तला । (१५)
अन॥ आं अञ्ज उण असखििहिदा हिरण तेण हि भोद्
१ एन्तिकेषिं कुमुमेद्िं प्र्रोजणं | इति प्रस्थिते (१६)
>
=
क
षनर्नेषष्ये+ आः कथ मधितिं मां परिभवसि | (१७)
* विचिन्तयन्ती यमनन्यमानसा
तपोनिधिं वेत्षि न मा सुख्िप्रतम् । ९.
--~--=--- ~~~ ~न
अ्वभगतासाधिन्यो देवता मङ्ृलचरडिकादयः। तदञचैनरोवौदाहिकमङ्ला-
नन्तरं नारोखां समाचारः ॥
(१२) प्रियमिति । जच्जदि यज्ते) अभिनयतःख्पयतः) दो एवेति शेषः॥
(१२) नेपथ्य इति अयं भवत्मत्यच्छभत इत्ययः भिच्ाभ्ययनानिवेदन-
निदम् ॥
(४) अनेति। कणं दक्वा ति मभिनीय। सहीत्यादि। सुखि अतिथि-
नेव नितेदितम् । यथालिधिरेव निबेदयतो त्यथः ॥
(१५) त्रिय भिति । णमित्यादि [ ननूटजे सच्रिहिता शकुन्तला । सच्रिहिता
ऋवस्थिता 4
(१६) श्वनेति । आाभित्यादि। आं अद्य पुनर्सरत्रिहिता्ृटयेन तेन
भवतु रतावद्भिरेव कुञ्चमेः प्रयोजनम् । आं खमरणे। ओं ज्ञाने नि्यश्टव्यो-
रितिजेदिनो। हृदयेन असन्निहिता असम्बद्धा भनगतद्वदयेति भावः। तेन
हि तेनैव देवना। रताशद्धि रियद्धिरेव कुसुमैः प्रयोजनं बलिकन््र सौभाग्यदेव-
लाभ्यञ्जनर्ूपं भवत् । प्रस्थिते गच्छतः
। ^ (9) एनरिति। चाः कोपे । आश ख्यात् कोपपोङयो रित्यमरः । परि
भवसि उपेचितवचनत्वान्नादिवसे) अनादरः परिभव इत्यमरः ॥
१५० | अ्रभिन्नञानशकुन्तलम् 0
स्मरिष्यतित्वांन स बोधितोऽपि सन्
कथां प्रमत्त मयस कताभिष ॥ (१८)
उभे॥ त्वा विषसे। (१९)
परियं॥ इटो टो तं ज्जेव संवृत्त जं मए चिन्तिद् किं
पि पृ्रारिे अवरा सुखद्ि्रञ्ना पि्सदी सञन्तला । (२०)
अन ॥ षरोबलोक्य॥ ण क्छ जदं कदं पिणएसो दुव्वाखा
सुलह कोबो मेसो तधा सबिख्र अविरलपादतुवराए गदीए
पड्णिञन्तो । (२१)
(१८) विचिन्तयन्तोति। यं पुरषं विचन्यन्तौ स्मरन्तो सतो अनन्यमानसा
नारत्यन्यस्छिन् विषये मानसं मनो यखखाः सा तथोक्ता त्वम् । भिव्मत्ययान्तानां
खट्यानाभेव स्रहणात् व्णान्तादपि मानसशन्द्ान्नेप्। उपस्थितं ग्ट्धागतं तपांसि
जद्धचग्थौदोनि धम्म्रौ वा निधोयन्ते धाय्यन्ते अस्िच्निति तपोनिधिः। दाङ
इति कर्म्मोपपद्ा इाजोट्धिकरयो किः । तथाभूतं मां न वेति नाजुभवकि स तव
चिन्तास्पदभूतो जनो बोधितोपि श्ढ तिदेठभूतक्रियया स्मरणाय प्रेरितोपि सन्
प्रथमं कथारम्भसमये प्रमन्तोटकछतावधानः एुमान्। प्रमादोटनवधानतेत्यमरः।
पञ्ात् बोधितोपि सन् ता खपन्यस्तां कथां वाकप्रवन्धमिव त्वां न स्पमरिग्धति
सतसम्पकतया नाजुभविग्यति। अन्रोपमालङ्कारः। वंशस्थविलं उत्तम् ॥
(१६.) उमे इति! विषखे जातविषाटे ॥
(२०) प्रियमिति । इहौीव्यादि। हा धिक हा धिक् तदेव संदन्तं यन्या
चिन्तितं कस्मिन्नपि पूजां अपराद्गा ऋून्य्दया प्रियसखी शकुन्तला । यन्डया
चिन्तितं अहुभितं तदेव सत्त सम्भूतम् । तदेव विदणोति कद्छिन्नित्यादि
पूजां सत्कायं । अपराद्गा तापराधा। खल्यह्दया राजप्रहि तद्या ॥
(२१) अनेति। पुरोय्खतः। खात् पुरः पुरतोष्यत इत्यमरः) शे्यादि
न खल यस्मिन् कस्छिन्नपि एष दुव्वीसाः सुलभकोपो महभिः। तथा शप्रा
अविरलपादत्वरया गत्वा प्रतिनित्तः। न खल् अपरादखेति पूर्वण सम्बन्धः ।
यस्मिन् क्न सामान्यजने इत्यथेः। सलभः सृहजः कोपो रोषो यदस
सलभकोपः। तथा प्रा विचिन्तयन्तोत्यादिना शप्रा। अविरलेति अविरला
3 ~ ५,
चतुर्थोऽङ्कः । १५१
५ भियं को असो द्वहादो पहवदि द्चिदु ता गच्छ
४ पाएसुं पडि शिञन्तावेहि जाव से अदं पि अग्धोट्अरं उ
कष्मेमि । (रर)
१. अन ॥ तद्ध | इति निष्क्रान्ता! (२३)
परियं ॥ पदान्तरे स्खलितं खूपयन्तो । अभ्द्मो आवेख्क्डलिदाए
गदीए परिञ्मट्र मे अम्गहल्यादो पुप्फभाञ्रणं | इति इष्यावचयं
सूपयति } (२४)
3 अन ॥ प्रविष्५ सहि शरीरी विग्र कोबो कस्म अण्णं
ऋ, गेक्णदि । किञ्च उण सो अणकभ्यिटो मए । (२५)
चनविन्यस्ताः पादा यखां सा तथाभूतातवरा यत सा तया। प्रतिनिडत्तः
पराद्खोभूतः ॥
। (२३) भिय भिति। कोडूलत्यादि। कोन्यो छतवद्धात् प्रभवति दग्ध तद्गच्छ
` भादयोः)षतित्वा निवन्तेय। यावदद्धयाहमपि अर्ध्योदक खपकल्पयामि । ङतवद्ाः
\ - इद्टेरन्यः कः पदार्थो दग्धे प्रभवति प्रभूभेवति। दुर्वाससं विनाक रवं शप्रम-
् तीति भावः) गच्छ दुव्याससः समोप निति भेषः। निवन्सय अखमं नय।
` यावत् आनिवर्तनात् । यावन्तावञ्च साकल्येटवधौ मानेध्वधारण इत्यमरः ।
आद्य महः तत् सम्प्रदेय भित्यधैः। अर्ध्यादक मध्याय जलम् ! उपकल्पयामि
धुष्यफलादिभिः ससच्जोकरोमि ॥
(२३) आनेति । तड तथा ॥
(२४) प्रियभिपि । पदान्तरे अन्यस्छिन् पद विच्चेषे रूखलितं ग तिल च्च ण्यम् ।
आअन्प्रो इन्यादि) अदो आगेगखूवलितया गत्या परिश्चरट मे अयहस्तात् पुष्म-
भाजनम्! आवेगेन त्वरया श्लितया अन्यथाभूतया । परिश्चर पतितम् ।
अस्तात् इस्ता्यात् अयशब्दश्य राजदन्तादित्वात् पूव्यैनिपातः। पुष्यभाजनं
इष्यपालम् एष्यावचयं विकोरापुष्यसं ष्कम् । पुष्मान्तरसंखद्धं वा ॥
(५५) अनेति। प्रचिश्छ रङ्कभूभि भितिभेषः। सदहोत्यादि। सखि शरी.
शौव कोषः क्द्याननयं स ब्टह्वाति। किञ्च एनः सोदकभ्पितो मया। शरीरो
अर्भिंमान् कोषः क्रोध द्वस महि: कश्याहनयं प्रशादनं ब्टह्वाति य्धोष्यति
= { न् ~~ | + व १1 +, न
11 श ॥ क `
न + वक
१५२ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
प्रियं॥ एद् ज्जेव तस्स ब्छदरं ता केहि कधं तए
पसादिटो ! (रद)
अन। जदो शिजन्तिदुः इच्छदि तदो पाएसुं पडि
विखविदो मए भखवं पटमं त्ति पेक्छि र अविणाद् तबष्महावस््य
द्दिदिजणस्य अरं अबरादो भखद्ा मरिसिदव्यो न्ति | (२७)
प्रिवं॥ तदो तदो | (रट)
अन॥ तदो तेन भिद् णमे व्रणं अखधा भविदु अरि-
हदि किन्तु खहरणाद्िखाणदटसणेण से साबो णिञ्तिखदित्ति
मन्तखन्त ज्जेव अन्तरिदो । (२९)
कस्यापि नेत्यथेः। अचुनयस्य खनियाद्यतया लिश्चितत्वात् ग्टद्ञातीति किन्ि-
लिद्याया भिति भव्ये की। मया पुनः स महभिः किञ्च किञ्चित् अदकभ्यितोटचु-
कम्पां कारितः ॥ षे
(२६) प्रिय निति। ण्ट्मित्यादि। रुतदेव तस्दिन् बहतर तत् कथय कथं
त्वया प्रसादितः। णतदेव किञ्चिटलुकम्यनभेव तस्जिन् इव्वौससि बहतर सम-
धिकतया मन्तव्यं किञ्चिदद्ुकम्पनस्येव तस्मिन् दःशकतवा दिति भावः। प्रसा-
दितः प्रसच्नीङंतः॥
(२७) अनेति। जदोद्त्यादि। यद् निवन्तितुं नेच्छति तदा पादयोः
पतित्वा विन्नाभितो मया भगवन् प्रथम भिति प्रच्छ अविज्नाततपःप्रभावद्यं
दद्िटजनसयाय मपराधो भवता मभेयतव्य इति। निवर्त माश्रमं प्रत्या
गन्तम् । विज्ञापितो निवेदितः किमित्याकाङ्कायां भगवन्नित्यादि। भगवन्
माहात्ववन् । प्रथमं प्रथम मपराद्क मिति प्रच्छ विविच्य अविज्ञातो अपरि
चितस्तपःप्रभावो भवत्तपस स्तेजः शक्तिवपै येन स तथाभूत । प्रभावः शक्ति
तेजसो रिति विञ्चः। दुहिलटजनख् निजदुद्िटनिविशेषख जनस्य । अयमप-
राधः अवेधाचरणजनितो दोषो भवता मषयितव्यः चन्तव्यः॥ `
(२८) प्रियभिति। तदो तदो ततस्ततः ॥ ।
(३९) अनेति । तदो इत्यादि । ततस्तेन भणितं न मे वचन मन्यथा भवितत
+
चतुर्थोऽङ्कः । १५३
भियं सक्कं दाणिं अआद्यमसिदट् अल्वि तेण राएसिणा सं-
पलयिदेण अत्तणो णामङ्किदं अङ्कलीञ्रं सुमरणोखं त्ति
सञन्तलाए इत्ये सख ज्जेव परिधाबिदं एस ज्जेव तद्ध
साहीणो उबारो भविद्मदि | (३०)
अन॥ सहि एहि देवकज्जं दाव से णिव्वन्ते्य। इति
परिक्रामति । (३१)
भ्रियं। अवलोक्य अणस्छूए पेक्ड टाव वामहत्यविशिहिद्व-
अणा आलिहिदा वि पिञख्सहौ तम्गदाए चिन्ताए अत्ताण-
म्पिण विभावेदि किं उण अगन्तुं | (३२)
जदहेति करिन्तुभरखाभिन्नानदर्शनेनाख्ाः शापो निवन्तिष्थत इति मन््रयमाण
खवान्तरितः । तेन इव्बौससा। अन्यथा भवितु व्यर्थोभिविवम् । अभिन्नायते
कतस्ंसगेतया निद्धीयते अनेनेत्यभिन्नानम् । आभरणकूणं यदभिन्नानं तह
नेन परिखेद सद वलोकनेन हवना स्याः शापो भर्तः ्टतिव्यवधायको निव
सिष्ते अषगभिष्यति इति भणित भित्यन्वयः। मन्यमानोध्त॒ञे व्यीहरन्
इतोत्यनेनादकङ्कः। अन्तरितः अन्तद्ितः ॥
(४०) प्रिय भिति। सक्भित्यादि। शक्यमिदानी माश्वसितं अस्ति तेन
राजर्धिणा सम्प्रस्थितेन आत्मनो नामाद्धित मङ्करोयकं स््मरणोय मिति थक
न्तलाहस्ते खयमेव परिधापितं एष तसख्छिन् खाधीन उपायो भविष्यति।
इदानीं शापान्तश्चवणे सतीत्ययेः । समाश्वासितु सम्बगाश्वास माप्ुम्। यक्ध-
अश्दराभि रिति गेषः। भावे क्यप । आश्वासवोजं दर्शयति अस्लीत्यादि। सम्प्र
श्छितेन गच्छता। खरणोयं खारणाय हितम्) इति उक्घोति शेषः। शक
न्वलाहन्ते सख्या अङ्कलद्याम् । परिधापितं प्रबेशितम् । रषः अङ्करोयङ्षः
उपाय दूल्न्वयः। प्रक्रम्यमानलिङ्ग भजते तश्छिन् शापोपश्मने। खाधीनो
जिज्ायन्तः॥
(९१) आनेति । सह्धीत्यादि । सखि एहि देव काव्यं तावदख्छा निब्ैरीयावः । |
1 ैषकाय्य सौभाग्यरेवताभ्यञ्चनम् । जि्न्तयावः समापयावः ॥
(१२) प्रियभिति। अवलोक्य शकन्तला भितिगेषः। अरोच्यादटि) अनः
र् 9
१५४ अभिञ्ानशकुन्तसम् ।
अन। इला टोखं उजेव णो हिख्ए एसो वुत्तन्तो चिद्दु
रक्णौ अ7 क्ख पड्दिपेलवा पिखसदही । (३३)
प्रियं को ट्ाव च्णोदट्एण णशोमालिखं सिञ्चटि।
इ्यभे निष क्रान्ते । (३४)
विष्कम्भकः (३२५) ।
स्ये प्रस्व तावद्वामहस्तविनिह्ितवदना आलिखितेव प्रियसखो तदङ्गतया
चिन्तया आत्मान मपि न विभावयति किं पुन रागन्तकम् । वाभेति। वामहस्ते
सब्यपाणो विनिहितं ख्यापितं वदनं यया सा, आअलिख्ितेव चिलितेव निः-
स्पन्ट्त्वादिति भावः। तं राजानं गता प्राप्रा तद्कता तया राज्ञविषययेति
याषत् । विभावयति परिचिमोति | विभावः सात् परिचितौ कामस्योटीपनेपि
चेति विञ्चः। अगन्हक मतिथिम्। स्यु रावेशिक खागन्त रतिथिनी ग्टहा-
गतः द्त्यमरः॥
(३१) आनेति । इलेत्यादि । सखि इवो रेवावयो इृदये एष इनत्तान्त लित्
रच्चणोया खलु ए्रकतिपेलवा प्रियसखो । एष टन्तान्तः शापटत्तान्तः । रच्च-
खोया न प्रकाशना । खल् केवलं प्रलतिपेलवा खभावकोमला । पेलवं कोमल-
भिति लिकाख्डशषः॥
(३४) प्रियमिति । को इत्यादि। क सावद्ष्णोटकेन नवमालिकां सिञ्चति ।
च्प्रस्स॒तेनेतेन प्रियसखोसम्बन्धे प्येतदत्तान्तप्रकाशन मतोव दारुण भिति प्रस्त
ताथद्य गम्यत्वा दप्रस्ततप्रशं साख्योटलङ्ारोयम् । इति अतः परम् ॥
(५) विष्कम्भक इति । तदाख्योट'शविशेष इत्यथः अल ताभिनयद्यापि
ठन दवब्वीसोध्लनयान्तटत्तान्तस्य वन्तिष्यमानसखच शापस्छाङ्गरीयकदश्ना-
बसामत्वख निटशकतवात् ) मध्यमपालाभ्यां संप्रयोजितत्वेन गुङ्गवायम् । यदड्-
क्म् । ठत्तवत्तिष्यमानानां कथांशानां निदशकः। संचि प्राधस्त॒ विष्कम्भ अादा-
बङ्कख दूर्शितः। मध्येन मध्यमाभ्यां वा पाल्लाभ्यां संप्रयोजितः। शुद्धः सख्यात्
सत॒ सङ्ोर्णो नोचमध्यमकल्पित इति अलच विवाहो भोजनं शापोल्छर्गो
ग्टत्यरतन्तधत्याटिना शापाभिनयख्याङ्ूमद्धे निषेधात् शपतो इब्बीससः प्रवेशो
बाधितः चतरा मनन्तरः तदद्ुमयनादिकथांशोपि स्पयेन न दथितः किन्त
विग्कस्भकेनेत्युभाव्यम् ॥
>
चतुर्थोऽङ्कः । १५१
` लवः प्रविशति ्चप्नोखितः कवशिष्छः) (२६)
शिग्यः+ वेलोप्रलचणाथे मादिषटोस्छि तवभवता प्रवासात्
अतिनिर्तेन करेन तत्प्रकाशं निगेत्यावलोकयाभि कियदव-
शिष्टं रजन्या इति । (३७)
परिक्रम्यावलोक्य च । इन्त प्रभातप्राया रजनौ ¦ तथाहि । (३८)
याल्येकतो.ऽस्तशिखरः पति रोषधौना
माविष्कतांरुषपुरःसर एकतोऽक |
। तेजोदयस्य चुगपद्धसनोट्याभ्ां
लोको नियम्यत इवष ट्शान्तरेब ॥ (३९)
(६) तत इति । श्चप्नोल्यितः चप्रस्तत उल्थितः । कणथिष्यः करखाध्याष्यः॥
(३७) शिष्य दूति । प्रवासात्ररेषान्तरात् सोमतोधी दितियावव् । प्रति-
निदत्तेनागतेन तत्रभवता कशवेन वेलायाः कालद्य प्रातहोमीयद्येति यावत्
उपल्णायै मवधार णाम्, अब्धम्बुविशतौ बेला कालमर््ादयोरपौल्य-
जरः आदिरोख्छि चान्नप्नोख्ि। , तसख्छामकाशं ब्टहादह्हिभागं निगेत्य
रजन्या राले: कियदवशिर भित्यवलोकयानमि ॥
(८) चरति ¦ परिक्रम्य कतिपयैः पटः सश्चष्ये। हन्तकारो इरे, इन्त-
कर्द कञ्याया मित्यमरः । प्रभातप्राया उषःकालसटथो। तस्माक्किश्चिदरणे-
त्वधः । उषः प्र्यषसी अपि प्रभातदचे्यमरः। प्रायश्चानग्ने क्यौ तुल्यबाख्-
च्ययोरपौति विः प्रभातवणेगया तडुपपादयित माह दथाष्ीति ।
(३९) यातोति । रकत एक्ख्यां दिशि ओपधोना म्पति अन्द्रमाः। खोम
ऋछषधोना अधिपति रिति श्तेः अस्तख चरमाचलखख शिदखरमखभागं
६ याति) अतस्त चरमच्छमाभ्ड दित्यमरः! शिखरः गल सकच्छाइलककोटि-
| ध रावि; सखयाटिलमरः चेचादिटेक्त इन्यादि कश्छणि क्रिः, देजो- ~
च्विति विश्वः। एकतो अन्यस्या दिः एके श्यान्यकेवला र्व्यमरः । अरुणाः
` सारथिः पुरःखरोट गामो यदस तयोक्तो््कत दिवाकरः खर खतो
णोन रित्यमरः) अाविष्कतः प्रकाशो कत्ते मारभ्बवान् । प्ाकाष्चेप्राद
; 19 40,
१५६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
अपिच | (९)
अन्तरहिते शशिनि सेव कुमुद्तीयं
इष्टि न नन्दयति संस्प्मरणोयशोभा |
दष्टप्रवासजनितान्यवलाजनेन
दुःखानि नन मतिमातरदुर्दहानि ॥ (४१)
इयख चन्द्राकंतेजसो टुगपदेकदा । युगपदेकदेत्यमरः। व्यसनोदयाभ्यां विप
द्भ्युदयाभ्यां कन्तभ्याम् ¦ व्यसनं विपदि ्बेशे इत्यमरः। रष लोको भूलोको
दशान्तरेष सुखदुःखात्मकावस्याविशेषेष। टशावस्या दीपवर्न्यो वन्ान्तेभग्नि
योषितीति भेदिनौ। नियम्यते चचखप्रयुक्ता दौद्गत्याद् इःखप्रयक्ता वक्तव्या `
निवत्यत द्व । चान्द्रमसतेजोव्यसलन मात्रदशनया सम्पदा मख्थायित्व मनु- `
भाव्य छखिन मौत्वा विरमयति अकतेजोटभ्युदय्ात्मदशेनया विपदा
मनित्यता मवगमय्य दुःखिनं वेक्तव्या न्निवत्तेयतीगेतिभावः। अतडक्तम्। चक्र-
वत्परि वन्तन्ते दुः खानिच सुखानि चेति । महाभारतेपि। सखञ्चदुः खं यदिवापि ˆ
जन्त दैवाधीनं विन्दते नात्मशक्त्या । तस्मादेवं वलवन्दन्यमानो न संज्चरे च्रापि
हृच्येत्कदाचिदिति। अल्रोत्पेक्चालङ्कारः। यदुक्तः टख्डिना। अन्यैव स्थिता
उन्तिेतनर्टेतर स्यवा । अन्य थोल्ेचते यत्त तास्मे्तां विड दधा इति । इत्त
वसन्ततिलकं नाम ॥
(४०) अपिचेति । अन्यञ्चेत्यथेः ।
(४१) अन्तित इति। शशिनि कुसटदिनोनायके आअन्तह्िते व्यवधानं गते
सति संस्मरणीय संसरणा नेदानीं दश नादहति यावत् । शोभा यद्छाः सा |
तथोक्ता सेवया तादम्बिकशितासीौ दितिभावः। द्य कुस॒दतो कुखटिनी दि
नेतरं न नन्दयति न खखखयति श्जानभावा दितिभावः। अतो ननं निश्चितं इष्ख्य
प्रिय प्रवासेन देथान्तरगत्या जनितानि इःखानि अवलाजनेन स्तो जनेन
अतिमा्रदुरूदहानि सच्छातिशयभरणो यानि। नून भितिशब्देन णतद्दश्छाह-
मेवं निखिनोभि नत्वनालोकितदाभ्यत्यव्यवद्ध्रतया कदाचित् साच्वादवगत- `
बानस्छीति गम्यते । इट्मपि वसन्ततिलकं हत्तम् ॥
(४२) ऋअप्रचिति। अत्य जेत्बधेः ॥
+ 4
चतुर्थोऽङ्कः । १५७
अपिच | (४२)
ककन्धुना सुपरि तुदिनं रज्रयत्यग्रस्या
दाम सुञ्चत्यटजपटलं बौतनिद्रो मयूरः ।
बेदिम्रान्तात् खुरविक्तिखिता दुयितचष सद्यः
पादुच्च भवति हरिणः खाङ्ग मायच्छमानः । (४३)
अपिच । (४४)
पादन्यासं चितिधरणरो मद्वि कत्वा सुमेरोः
क्रान्तं येन च्षचिततमसा मध्यमं धाम विष्णोः |“ ` #%्,
` सोऽयं चन्द्रः पतति गगनाद्ल्पभेषे मयूखे
रत्यारूढि भवति महता मष्यपस्नंशनिष्ठा । (४५)
~ षरि । ककन्ववदरो कोलिरित्यमरः। वहिनं तुषारं रञ्जयति रागंलम्भयति।
वषार स्तद्िनं हिम मिन्यमरः। रागप्रियासौ सन्ध्या ठ्हिनमपि लोह्ित-,
भूतानां ककन्वुनाषपरि निधाय लोहि तोकरो तीजेतयुत्रेचा साचोम्ेचच व्यञ्जके-
बादिषदविरडात् प्रतोयमाना। यदुक्तम्। वाच्या प्रतोयमाना सा प्रथमं दिविध
मता। बाच्येवादिप्रयोगे श्या दप्रयोगे परा पुनरिति। तथावोता विगतानि
यस्य स तथोक्तो मयूरो दाभे दर्भैः कुणेः रचितं उटजख पेधालायाः पटलं
चदिर्ग डाच्छादन निति यावत्) छदिनव्ररूजोः क्रोवं समृहेपटलं न नेत्यमरः ।
शञ्चति जहाति भभिमवरोडतीति यायत् । तथाखवरविलिखिता दल्पख्लनितात्
बेदिप्रान्नात्मादपम्लोपरचितचदष्ककपाश्चौत् उखि एष हरिण मद्य सत्
चे शाङ्ग निजाकवयव मायच्छमानः प्रसारयन् सन्। अत्नाङ्ठादडाञ्खा-
4 इत्यात्ने पदत्वात् शानः । पञ्चाटनन्तर सुञ्चैर्भवति पर्ब खभावोक्ञि-
रजङ्गारः। यदुक्त दखििना। नानावस्थं पदा्थीनां भावं साच्चाद्धिडखती ।
भावोक्तिच जातिचेत्याद्या साचङ्कति रिति। मन्दाक्रान्ता नाम इन्तम् ।
(४४) अन्यदपि वंचित माह अपिचेति ॥
(४५) पाटन्यसेति। कपितानि चिप्नानि दूरं निराक्ञतानोति वाक्त
(४२) कर्कन्नाभिति। अख्रसन्ध्या प्रातःसन्ध्या ककन्धनां पकवदराशा- -,.-. <
~~
१५८ अभिन्नानशकरुन्तलम् ।
नरया ॥ पटीक्ेपेण प्रविश्य एव्वं णाम विसञ्रपरम्बहस्धय
जणदछया ण णिबडदं जधा तेण रखा सञन्तलाए अण्न आच-
रिदं न्ति (४६
तमांसि तिभमिराणियेन स तथोक्तेन च पत्कखात् च्तेप इतिकविकल्पदूमः। च्त्र
च्यितेत्यपि पठन्ति तत्र चषयोस्यजात इति चयितः। द्तोर्ख ` जात दूति
इतः) च्वयितानि च्य प्राप्रानि तमांसि यस्मात् स तेनेत्यधेः। येन चन्द्रेण
चितिधरेष पव्येतेष मध्ये रोः चेष । गरुस्त गीष्मतौ ते रूः पितरि
इभरे इति शब्द्णेवः। तथाच नरकिंहषुराणम्। मध्ये एटयिव्या मद्रोन्दरो-
भास्वान् मेरुहि र ण्मय दति । गुरु शब्देन पृज्यताच ध्वन्यते । खभेरोमृषधिं श्ट
श्लेषपच्चे शिरसि पादन्यासं किरणनिकेपं श्लेषात्त॒ चरणविन्यासं कला ।
पादारण्सग्ङ्धिरयैशादत्यमरः। विष्णो स्तिविक्रमख मध्यमं घाम मध्यम
-} विक्रमाक्रान्वं व्योमेति यावत् क्रान्तमाक्रान्तम् । तदुक्तं वामनपुराणे) सत्वात्
` रूपं दितिजा हत्वा प्रयम्य चर्भौन् प्रथमक्रभेण । महो महीप्रैः सहितां
सद्धाणेवां जहार रलाकरपत्तनेयु ताम् । ततः स नाकं लिट थाधिवासं सोमाकी-
ऋक्तैरभिमर्डितं नभः। देवो दितीयेन जगाम बेगात्कभेण देवप्रिय लोक-
मीश्वरः । क्रमस्त्तीयो न यदाख पूरित स्तदातिकोपाद्णाषुङ्गवख । पपात
शरेभगवां स्तिविक्रमो भेरुप्रमाणे नतु विथ्द्ेणोति। सोयं चन्द्रौटल्यशेषेः
किच्चिन्माल्रावशि्धे मयं रण्िभि विशिष्टः सन् । विेषणे तीया । गगनाद्-
म्बरतलात् पतति। महतां प्रधानभूतानामपि जनाना मत्यारूढि दरारों
अपभ्रंशः पतनमेव निढा अन्तद्श्ा यस्याः सा तथोक्ता भवति । निछा निष्पत्ति
योगान्ता इत्यमरः । यथोक्तमत्यञ्चे पतनाय चेति। अत्रायन्रन्यास श्लेष
से ्लङ्कारदइयम् । मन्द्ाक्रान्ताटन्तम् ।
(४६) अनेति । अल्पः पटः सुचेलकः पटो अल्यत्वविवच्ायां स्तोत्वम् ।
स्तोखयात् काचिन्ुणाल्यादि विचन्ताप्रचये यदीत्यमरः। नारो सखोव्वादि-
निपातनादीप) चुचेलकः पटोय्स््लो खादिग्यमरः: । पटो च्छोपटभेटे स्यादिति
मदिनी) तस्याः चेपेण तद्ाच्छादनेन। रव्वनित्वादि। रवं नामन विषयपरा-
चूखस्य जनस न निपतितं यथा तेन राक्ता शकुन्तलाया नाव्य माचरित-
भिति। नाम कंत्धने। नाम म्राकाश्यसम््रावक्रोधोपगमकत्यने इत्यमरः,
4 चतुर्थोऽङ्कः । १५९
शिष्यः यावदुपस्थितां होस्बेलं गुरवे दिबेदयामि।
कति निषक्रान्तः। (४७) ६
अन ॥ शं प्रह्ाद्ा रखरणो ता सिग्घं सञ्जं परिञ्चखआमि
अधवा ल्छ ल उलििद्ाचि किं करिख्ंणमे उद्दस पहाद्-
करणौएसं इत्यपाओा प्रसरन्ति कामो दाणिं सकामो भोदु
जेण असञ्चसन्धे जणे पिमसही सुदहि या पद् कारिदा (४):
ख्टत्वा। अधवा ण तस्य राएसिणो अबराहो दुववासा-
साबो क्ड एसो पहवदि अखधा कधं सो राएसी तादिसाद्
ज ` मन्ति एत्ति शरस्य कालस वात्तामात्तं पिण विसज्जेदि। (४२)
अ 4"
का "1 क
: विषयेषु इृद्द्ियश्चखेषु परादखस्य अप्रडत्तिमतो जनस्य सम्बन्धे एव मसदाचरखं
न निपतित छपस्थितम् किमित्याह येत्यादि आनाय्य गर्ितम्। आचरितं
व्यवद्कतम् । असतसबादत्वादिति भावः । भी ३
(४७) शिष्य इूति। वावद्वधारे। यावत्तावद्ध साकल्छेटवधौ मानेधव-
धारण इत्यमरः उपद्यितां भूताभित्यथेः ॥ ।
(४८) आनेति । शभित्यादि।! नच प्रभाता रजनी तच्छीघ्रं शयनं परि-
व्यजाभिखथवालघुलघूत्ितापि किं करिष्यामि न मे उचितेष प्रभातकरणीयेष
ऋस्तपादं प्रसरति काम इदानीं सकामो भवतु येनासत्यसन्धे जने प्रियसखो
शद्हृदया पटं कारिता। नचुरवधारणद्योतकः | प्र्रावधारणानुन्नाचुनया-
मन्यो नजिित्यमरः। प्रसं भातं प्रकाशो यद्यां सा प्रभाता अल्पावगेषा इति
यावत् । लघु लघ शोघ्रं शोघ्रम् । उचिते अभ्यस्तषु । अभ्यन्तेष्यचितं न्याग्य-
जिति यादबः। प्रभातकरकीयेष् प्रातःसन्ेषु | कामः कन्द्पः। सकामः पूणो
कामः। येन काभेन छदना वा आसत्यसन्धे असत्यप्रतिन्ने । सन्वाप्रतिन्ना
अर््यादत्यमरः। षदं व्यवक्ञायम् । पदं व्यवसितिलाणस्यानलच्छाङ्खिवस्त-
व्विन्यमरः) एष णव कामस्य मनौरथय आसीदितिभावः॥
` (*५<) चटलयेति । इव्वाससः शापडन्तान्त भिति शेषः । अधवेत्यादि । अथवा
नतद्यराजर्थरपराधः दु्व्याससः शापः खलेष प्रभवति अन्यथा कथे स राजधि-
स्तादृशधानि मन्त्रयित्वा एतावतः कालख्य वात्तीमाल्ममपि न विशच्लयति । स्वल
१६० अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
विचिन्य। ता इदो अदहिखाणं अङ्गलोच्ञ्रं से विसच्जेम
अधवा दुक्खसोले तबद्धिजणे को अत्भवयीखद् णं सहोगामी
टोसोन्ति व्ववसाद्टूः पिष पारेद्धयताट्कणस्यम वा प्मवासपडि-
णिञन्तस्म दुद्यन्तपरिणीदं अखाबन्रसन्तं सजन्तलं शिवेदिदु
ता एय दाणिं किं ण क, अद्ध हिं करणिञ्ज । (५०)
प्रिवं॥ प्रविश्य॥ अणच्ूए तुवर तुवर सज्न्तलाए पलयाण
कोटरं णिव्बल्लिदु' । (५९)
निख्ये । प्रभवति अत्र प्रभुभेवति । चन्यथा शापग्रभावं विना । तादृशानि प्राक्-
तानीति भावः) मन््रथिता रह्ुक्खा । एतावतः कालस एतावत्कालसम्बन्धि
वात्तमैमाल्मपि । दूरेत्वास्तां नेढलजनप्रेर णमिति भावः, विसच्छयति प्रेरयति ॥
(५०) विचिन्त्येति। कर्नैव्यमवधार्येत्यथः। तेत्यादि। तदितोटभिन्नान-
मङ्ुरोयकं तख विसच्छयामः। अथवा इःखशीले तपखिजने कोभ्यथ्यैतां नल
सखोगामो टौष इति व्यवसाययितमपिन पारयामः तातकरखवद्य वा प्रवासा-
तलतिनिटत्तख इश्मन्तपरिणीता मापन्नसत्त्वां श्कुन्तां निवेदयितं तदनेदानीँ
कलु खल्स्माभिः करणोयम्। दःख्ोले तपःक्तेशधम्भणि। तपख्िजन
दूति निद्ीरणे सप्रमी। इन्दः सामासिकस्य चेत्यादिवदेकचनेनापि कचि-
चिद्धरण मिति ध्येयम् । कोटभ्यथ्यैतां गमनाय प्राथ्यैताम् । सम्भ्रेगो। दोषो-
्पराधः सखोगामीो सख्यो आवां गभिव्यव्येबेत्यतो व्यवसाययितं खभिन्नान-
ष्टरणाय कमपि व्यापारयितु मपिन पारयामः। तातकरवस्येति। वा सखञ्चये ।
वा ख्थादिकल्योपमयो रेवां च सञ्चये इति विश्वः । प्रवासात्मतिनिटत्तख तात-
कर्व सम्बन्धे दु्नन्तेन परिणो ता मूढां तथा आपनच्नसच्वां आपन्नः प्राप्नः स्वं
जन्त गभ दूति यावत् यया सा तथोक्तां। द्वये व्यवसायेष सत्वमस्तोठ जन्त-
ध्वित्यमरः । शकुन्तलां निबेद यितुमपि न पारयाम इत्यत रञ्यत । ठित ।
खलुजिन्नासायःं दुःखशीले क्त्य शुच शोले इति कचित् पाठः।
(५१) प्रियमिति। अनेत्यादि। अनरूये तरख त्वरख शकरन्तलायाः
प्रस्यानकौढहलं नि कन्तेयितम् । प्रस्थाने भर्तंभवनयात्वायां यत् कौहलमत्यमि-
लाससतन्निववे यित समापयितम् । ग
चतुर्थोऽङ्कः । १६१
र अन + सविस्यम्, सहि कधं वि । (५२)
च्ं। सुणाद्ि दाणिं ज्जेव सुहसुत्ति्ापुच्छणणिमित्त
खचन्तलाए सासं गटद्हि । (५३)
अन॥ तदो तदो । (५४)
भियं तदो णं लज्जनावणदमुहीं परिस्यदख् सख ताद्कसेण
| ` एव्वं अदह्िणन्दिद् वच्छ दिद्धिशना धुमोबरददिष्रिणोवि जज-
माणस्य पावञ्स्द्य ज्जेव मुदे अटो णिबडिद्ा सुसिद््मपरि
,दिखा विख विज्जा असोअ्रणीदासि मे संबुत्ता अञ्ज ज्जेव
तुमं इसिंपरिर किदं करि भत्तुणो स्रासं पिसच्जेमि
` नति) (५५)
ह
` (4२) अनेति। संविद्य कथमेवं संडत्तमिति विच्छयेनेत्यधः। सदही-
त्यादि। सखि कथमिव ॥
(५8) त्रिय भिति। सशेत्यादि। ग्टण इदानीमेव सखसप्निकाप्रच्छन-
निजित्तम् शकुन्तलायाः सकाशं गताख्छि। सखस्भ्रिका सखेन निद्रा तस्याः
परच्छननिभित्त' जिन्नासाश। सकाशं समोपम् ।
(५४) अनेति ! तदो तदो ततस्ततः ॥
(५) प्रियभिति। तदो श्त्यादि) तत एनां लज्जावनतखखीं परिष्वज्छ सवयं
तातेकर्ेरव मभिनन्दितं वते दिश्या धूमोपर्वदेरपि यजमानस्य पावक
सेव सखे अति रिंपत्तिता चुशिष्यपरिग्टहोतेव विद्या अशोचनोयासि जे
संख्ा। चद्व ला न्धिपरिरचि तं कला भन्तः सकाशं विसरव्छयामि। रना
शकुन्तलाम् । परिख्ठज्य अलिङ्कय । आलिङ्गनं परिष्वङ्गः रुष्लिष उपगूहनम् ।
ऋद्धपालिः परीरम्धर कोङोकछति रिति हेमचन्द्रः रखवमभिनन्दित मित्यमान-
` न्दितम्। तत्मकारस्त वके इत्यादि इतीत्यन्तम् । वतो पच्ति। वह्धस्लसोक-
बुच्ादिवये व्यन्त रशरोति विश्वः दिश्या नन्द | दिच्छा सरुषजोषञ्चे
व्यानन्द इश्यमरः । धभेति। धभेन उपरद्धा व्याहता दृष्िटगनं यद्यसतस्य।
यजमान हेतः । अत्र पावकपातोचिताया आछ्धते रनन्यलपातात् योम्य-
९।
क 1
१६२ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
अन ।॥ सहि केण उरा अचक्िदटो ताद्कखस्य अखं
वुत्तन्तो । (५६)
प्रियं॥ अग्गिसिरणं पवि किल शरीर विणदङ्न्दो
मदूएवाञ्राए। (५७)
अन॥ सविस्मयम् । कथं विच । (प्ट)
प्रियं ॥ सुणाहि) (५६)
संखूतमाशित्य । (६०)
दुष््न्तेनादहितं तेजो दधानां भतये भवः `
वेदि तनयां ब्र्भमन्नग्निगभां शमीमिव ॥ (६९)
क्द्रणा प्रशसितत्वेन समालङ्ारः। यदुक्तं दपैणे। समं यादाचुरूष्येण श्लाघा-
योग्यस्य वस्तन इति) सखुशिष्येण सच्छात्रेण परिग्टदह्ीता अधिगता विद्येव
तवं मे अशोचनोया न दुःख्ेतः संछृत्तासि। अत उक्ताम्। कुशिव्य मध्यापयतः
कृतो यश इति। विसज्जेयामि प्रेरयामि । इति अभिनन्दित मित्यन्वितम् ॥
(५६) अनेति। सहीत्यादि। सखि केन पुनराख्यात स्तातकखद्यायं
इत्तान्तः । आख्यात उक्तः ॥
(५७) प्रियमिति । अन्गी त्यादि । अग्निशरणं प्रवि्टख किल शरीरः विना
ऊन्दोमव्या वाचा। अग्निशरण माह्ितस्ाग्ने गुहम् । शरणं ग्टहरच्िलो-
रित्यमरः । किलेति तवात्तषीयाम्। बातत सम्भाव्ययोः किलेत्यमरः। शरीरा-
टेव वाकप्रत्य्चोभवति अन्न तु न तथेत्याह शरीरं विनेति, अदष्टप्रयोज्ञ-
शरीरयेत्यथः देव्येति यावत्। छन्दोमय्था पद्याल्मिकया। अन्दः पद्येटभि-
लाषे चेत्यमरः। वाचा आख्यात इत्यक्ुषङ्गः ॥
(५८) अनेति ॥ कधं वि कथमिव ॥
(५९.) प्रियमिति । सुणाहि ष्टा ॥
(६०) संस्कतेति । संस्कतं वचन मितिशेषः॥
(६१) इश्नन्तेनेति । हे द्यान् विप्र। बद्धा विप्रः प्रजापति रित्यमरः
इष्रनतेन रान्ना आहितं शताधान मपित{मिति यावत्। तेजः उपमाने सौसा-
दण्याय श्लेषा प्नं बस्तः शुक्रम् । तेजः प्रभावे दीप्रौ च बले शुक्रो पौ त्वमर:।
("प
4
॥ 00
चतुर्थोऽङ्कः । १६२
अन भरियम्बटा माश्छिष्य॥ संद्ि पिखं मे पिञ्रं किन्तु अज्ज
च्जेव सखञन्तला णौखदि न्ति उक्ण्ठासाहारणं परिदोसं
अशभवेभि । (ईर्)
भ्रियं॥ सहि अद्यो कधं पि उकण्ठां विणोदइख््ामो सा
दां तब्रद्धिणो णिव्वद्ा होदु । (६३)
अन तेण हि एद्द्खिं चअसाहावलख्विदे णारिएलससु-
ग्गए एदसिभित्तं च्जेव मए कालहरणशक्ठमा केसरगुण्डा
, निक्च्िन्ता चडि ता इमं शलिणोबत्तसङ्गटं करेहि जाव
से अहंपि गोरोञणं तिल्यमित्तिख्रं दुव्याकिसलञ्ाद् मङ्गल-
समालहणं विरएमि । (६४)
भवो भूमे भेतवे सम्पत्तौ । भूति भेख्छनि सम्पत्तौ हल्तिष्टङ्कारयोः स्तिया भिति
मेदिनो । दधानां व्श्वितीं तनयां अग्नि गभे अभ्यन्तरे ययाः सा तयोक्गां शीं
“ कङ्विशेष मिव अवेहि अवगच्छ । वद्धिररण्येष शमना मन्तः प्रविष्टो ज्वल-
तौति प्रसिङडिः। अनोपमालङ्कारः ॥
(६२) अनेति। आश्छिष्य अआलिङ्कय। सहीत्यादि।' सखि प्रिय मे भरिवं
किन्त अदोव शकुन्तला नोयत इन्ुत्कश्टासाधारणं परितोष मलुभवामि।
भोवते भु च्छं प्राश्यते, उत्कण्डासाधारण सुत्कश्छया सहितं । यथोत्कश्टां
तथा परितोष मदुभवामोत्यथेः । साधारणः समानसेत्यमरः॥
(६२) श्रिय मिति । सहीत्यादि । सुखि वयं कथमब्युतकण्ठां विनोद यिग्थामः
खेदानों तपख्िनो निर्वता भवतु । कथमपि क्दख्च्छा उत्कण्ठां अदशनजनित
भनोगेदनामर । रागेत्वलब्धविषये वेदना महतोवतुदा। संगशोषणोतु गालाखां
ता हत्क्छां विडुवुधा इद्यतः। विनोद्विष्याभो यापयिच्यामः। तपाखनौ
अद कम्पा इ । तपो तापे चालुकम्पारे चेति विद्वः। निर्वता चद्िता।
निरतिः श्द्धित) वस्त गमने च श्खे स्तिया मिति मेदिनी ।
(५४) चनेति । तेखेन्यादि । तैन एतच्िन् चूतथाखायरभ्बिते नारिकेल
सद्के रतच्चिभित्तयेव मया काक्हुरणकच्मा केथररुण्डा निचिप्रा तिष्टति
१६४ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
प्रियंवदा तथा करोति। अनद्छया निषक्रान्ता। (६५) ।
नेष्ये। गौतमि आदिश्यन्तां शाङ्गरवशारदतमिखाः
वत्घां शकुन्तलां नेतुं सज्जीभवन्तु भवन्त इति । (६६)
तदिमां नलिनीपत्रसङ्गतां कुरु यावदस्या अहमपि गोरोचनां तीये-
म्टत्तिकां दूव्वीकिसलयानि मङ्गलसमालम्भनं विरचयामि। चूतशाखावलम्बिते
अआम्त्रशाखाया मवस्थापिते। नरिकेलससद्भके नारिकेलस्य सम्परटके खोल इति
प्रसिद्धे। ससह्ृकः सम्पटक इत्यमरः केशरग्ुण्डा नागकेशश्कुमरेणुः ।
चाम्पेयः केशरो नागकेशरः काञ्चनाह्लय इत्यमरः गण्डेति गुड्किरेष्ट रच्च
दति कविकल्पदूमः। संक्त्याट्दरति अः! सच स्तिया भिल्युक्तोः स्तरोत्वम् ।
गड्रत्र चरः अतएव अनेकाथेत्वा इर्णौकरणेपि यथा गुख्डयति
हिङ्लं लोक दति धादृदौपिका। इमां केशरर्ण्डाम् । नलिनपल्रसङ्कतां
पद्मपत्रापराच्निताम् । यावत् यत्कालमभिव्याप्य। अखाः शकुन्तलायाः म ङ्गल-
समालम्भन मित्यनेन सम्बन्वः। टूव्वौकिसलयानि दव्वौ पञ्ञवान् । मङ्गलाय
समालभ्यते विशिष्यते अनेनेति मङ्गलसमालम्भनं मङ्गलगालाचुलेषन मित्यर्थैः\
विरचयामि कल्मयामि। समालम्भो विलेपन मित्यमरः। मङ्गलसमालम्भन-
मित्यत्र एकोनद्वावितिवत् षण्मासा दच्तिणायण मितिरद्चोदेश्यविधेयभावा-
ह्धिङ्गवचनयो रतन्त्रता गोरोचनाटोनां मङ्कल्यत्व माह जद्धयचैवन्तं यथा ।
गच्छन् ददश राभेशो यालमङ्कलसहचक मित्यभिधाय इग्धञ्च रोचना भाज्य
मग्डतं पायसन्तथा। शालय्रामं परकफलं खस्तिकं शकरां मधु! माच्जौरञ्च
टषेन्द्र्च मेघपन्त मूषकम् । भेघाच्छच्रस्यच रवे रदयं।- चन्द्रमण्डलम् ।
कम्तर कज्वलं तोयं हरि दर तो येण्टत्तिकाम् । सिद्धान्नं सषेयं दूव्यां विप्रबाल्च
बालिका मित्याटिः॥ ।
(६५) प्रिय मिति। तथा करोति विलेपनं विरचयति। उक्तं वस्छजातं
च्ूणयतोत्यथः ॥ , अत
(६६) नेप्य इति। आदिश्यन्ता मान्नाष्यन्ताम्। . शाङ्गरवशारद्वत-
मिश्रा स्तत्तद्भिधाना गौरविता खनयः। बह्कत्रं गौरवात् । गौरवित्ता स्वाये-
भिचा इति भूरिप्रयोगः) किमादेश्य भित्याकाङ्काया मित्यन्तमन्वेति। नेतं
भन्तग्टह मितिशेषः। सच््ीभवन्त् छदुुक्ताभवन्त ॥
चतुर्थोऽङ्कः । १६१५
भ्ियं+ अण्ण तुवर तुवर एदे क्व, हयिषाखरगामिणो
इसौओओो सहावी अन्ति | (६७)
अन्या ॥ समालभनदस्ता प्रविश्य॥ सहि एदि गच्छद्य |
इति परिक्रामतः! (ईर)
| भरियं॥ विलोक्य एसा सुज्जोदए किदमजञ्जणा पडिच्छि
दणौवारभाख्मणादह्धिं सोयिवाञ्णिञ्राहिं ताजसोहिं अहि
शन्टीख्माणा चिटदि सञन्तला ता उबसप्पद्य णं | इदयुभे तथा
कुङ्तः। (६<)
न र = क 1 अ
। " (&9) प्रिव भिति। अणेत्यादि। अनच्छये त्वरस्व त्वरस्व एते खल् हस्तिना-
। रगाभिन ऋषयः शन्दायन्ते । हस्तिनापुरं गमिग्यन्लोति हस्लिनाषुरगामिनः।
अन्दायन्ते गन्दकव्यन्ति शब्द्सखकष्टादे रिति ऊत्यर््यंड्यः। अत्र ह न्तिना-
शरश तदानी मसद्भावं मन्यमानः कञ्िदिम मपपाठमाद तद्सङ्तम्। तद्धि
नगरं इश्मन्तराजधानीत्येन महाभारतादवगम्यते। यथा तयेत्यक्वात ते स
प्रातिषटन्तमद्यौजसः, शकुन्तलां पुर्छत्य सपुरां गजसाह्धयमिति। गजसा-
ज्वं इस्तिनाषुरम् । तथाच तद्नेव ¦ श्टङ्किस्लव पितासोपि तथेवास्ते यतत्रतः।
ओोपि राजा खनगरं प्रस्थितो गजसाह्वव मिति। तथा निहत्ते काश्यपे तख्छिन्
पं समयेन महातनि । जगाम तच्चक स्लृणां नगरं नागसाह्ञय मिति अतएव
4 लिकाख्डग्रेषः नागाङ्ख' हस्तिनापुरम् । गजाह्ख हास्तिनश्चेति। यन द्द्मन्तादत्य-
६ धश्लनं सहोत्र मभिधाय चहोलाद्गस्ली य इदं हस्तिनापुर निम््माययामासेति
विष्णुदुराथं तदरामाव्साने अयोध्यायाः कुशरतसंस्कारवद्ंस्काराभिप्रायम् ।
` च्यतरव महाभारतीयवंशाचुकोनैने, तद्या मख्य जनने इस्तोय डट् हास्तिन-
पुरं स्यापयामासेव्यभिदहितम् । स्यापनं विनाशादूचणम् । इत्यमेव रघुवंशोय-
५ | { भजराजविवाडहसमयसमागतस्चसेनराजराजधानोतन वखिताया आपि मथ
शावाः गलु्ननिन््राणाभिधानं समाधेयम् ॥
(4८) अनेति। समालन्भनहस्ता विच्छित्तिहस्ता पिषटगो रोचनादिहश्तेति
1 यावत् । विच्छित्तिस्त कषायः ्याव्यमालम्भन भित्यपोति लिकाख्डश्षः।
अह्गीत्यादि। सखि एहि गच्छामः।
। (<) परियमिति। विलोक्य हटि मभिनोय । रसेत्यादि । एषा श्र्ययोदने
१६६ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
ततः प्रविश्रति यथानिहिष्टव्यापारा सपरिवारा शकुन्तला । (७०)
शकु भखखवटीख्ो वन्दामि | (७१)
गौत जादे भत्तणो बद्छमाणसुहृदेतुञ्रं देवीसदं
अहिगच्छ । (अर्)
ताप्खः॥ वौोरष्परसविष्णो होहि | इत्याशिषो दत्ता गौ तमी वच्जे
सव्व निष क्रान्ताः । (७३)
सख्यो ॥ उपगम्य । सम्ब्मज्जणं 3 भद् । (४)
कतमज्जना प्रतीषटनोवाराभिः सखस्तिवाचनिकाभि स्तापसीभि रभिनन्द्यमाना
तिष्टति शकुन्तला तदुपसपव एनाम् । द्र््योदये सति कतं मच्जनं स्खानं यया
सा। उक्तञ्च श्र्योदयं विना नैव खानदानादिकाक्रियेति। प्रतीदनीवाराभि-
गहोतढणधान्यतण्डलाभिः । सस्ति अ व चनायै हि ताः खस्तिवाचनिकाः।
हितां कण । ताभिः। खस्याशोः चेमपुख्यादा वित्यमरः । अभिनन्द्यमाना
ऋाद्ियमाणा। तथाकुरूत उपगच्छतः ॥ ॑
(७०) तत दति। यथेति कतस्छानेत्यथेः। सपरिवारा तापसीभिः परि-
इता॥
(७१) शकु इति । भञ्रवदीत्यादि । भगवती वन्दे । वन्दे प्रणमामि ॥
(७२) गौतमीति। जाट् इत्यादि । जाते भत्त नेधमानसुखदेठकं देवी शब्द्-
मधिगच्छ। जाते युचि, भतत बह्धमानेनात्याद्रेख यद्युखं तस्य हेठकं हेतु
देवोशब्द्ं देगीति संत्ता मधिगच्छ लभख। राज्ञः सताभिषेका महोषो भवे
त्ययः। देवो ढताभिषेकाया भितराषचभट्धिनीत्यमरः ॥
(७३) ताप्ख इति । वीरेत्यादि । वौरप्रसविणो भव । वोर विक्रान्तं प्रस
वितु शौलंयखाःसावीरप्रसविणो | च्यादेरिच्चिति इन् शूरो वोरश्च विक्रान्त
स्त्यमरः। गौतमोवच्छं गौतमीं वच्छयित्ा। द्धीपीभ्यां धोश्वरायाभिति
वक्तव्या चचुम्। समासानुटत्तेः समासञ्च । त्वरां नेच्छन्त्यन्ये यथा पव्येवच्जं रति-
क्रियेति कामन्दकः ॥
(४) सख्याविति । सम्प्रत्यादि। सम्प्रच्लनं ते भतम्) सम््च्छनें मङ्गल
नं सर्बबौषिधिख्ान भिति यावत् ॥
| चतुर्योऽङ्कः । १६9
अक्ष + साखद्ं पिश्रसहोणं इटो णिसौोदध । (७५)
सख्यौ + उपविग्ड॥ इला उच्जच्रा दाव होहि जावदे
मङ्गलसमालहषणं करेय | (9६) .
थङक्ग+ उडूट् पिरद अञ्जन ब्छमणिदव्वं जदो दुह्भष्ं दाव
सुशो मे पिञ्रसहोमरण्डणं भविस्मदि । इति वाष्पं विद्धजति । (७७ )
ख्यो" सहि ण जन्तं मङ्गलकाले रोदिदु । त्यशूषि
प्र्टच्छ नाटोपन प्रसाधयतः । (७८)
भ्रिवं५ सहि आहरणारिहं दे रूअं असख्ममरुलद्ेहि पसा-
इष्ड विष्यञ्ारीखदि | (७)
(७4) शकृ इति । साखटभित्यादि। खागतं परवसख्योः इतो निषोटतां।
` सखखागतं सखेनागतम् । प्रियसल्योरिति भावक्तान्तेन क्तरि षष्टी । -प्र्रोयम् ।
इतोट्च्छिन् निषौदत खपविश्तम् ॥
(७६) सख्याविति । इलेत्यादि । अयि इजुका तावद्भव यावत्ते मङ्गल-
ममाचम्भरनं कुब्वे । जका वक्रा । यावत् यत्काल मभिव्याप्य। मङ्कलसमा-
लम्भनं मङ्लायगालादलेषनम् ॥
(७७) शकु इति उद्दमिव्यादि। उचितमष्येतदद्य ब्छमन्तव्यं यतो
इभं तावत् पुनम प्रियरुखो मण्डनं भविष्यति । उचित मभ्यस्तम् । अभ्यर्टे-
। श्युचित न्याग्यमिति याद्वः! एतत् गाल्लाहलेपनम्। ब्छमन्तव्यं समाद्र
शयम् । जे इत्यस्य प्रियसखोमख्डनभित्यनेनान्वयो नतु इलेभ मिन्ध्नेनापि
ष्लन्तद्य क्रि षणो प्रतिषेधात्) प्रियसस्दीमणख्डनं प्रियसख्डोभ्यां बेशरच-
नम् । वाष्मंखच्र वाष्यावुद्ाश् इत्यमरः । व्द्धिजति खञ्चति॥
(७८) सख्याविति । सह्ोत्यादि । सुखि न युक्तं मङ्गलकाले रोदिवं।
भङ्गलकाले मङ्गलसमालम्धरनकाले । अश्रणि नेलाम्दूनि । अच्रनेमाग्बरोद्नद्च
समस्त चेत्यमरः। प्रसाधयतः चेशं रचयतः ॥
(७& ) प्रिय मिति । सच्ोत्यादि। सुखि याभरणादहते रूपं आाच्रमच्चलमैः
असाधन पिप्रकाय्यते। अभरणारं मलङ्काराईम्। यदाभरणेनेव शोभत दति
भाषः आश्रमञ्चलमे राश्रभे विनायासेन लन्भैः। प्रशाधनेः प्रभाभ्यते बेशः
१६ चभिन्नानशकृन्तलम् |
प्रविश्य खाभरणहस्त ऋषिकुमारः इट्मलङ्ारजातमलद्धििय-
0,
तामाचुष्मती | (८ऽ)
सब्वी विलोक्य विस्मिताः । (८१)
गौन ॥ वच्छ हारीद् कुटो इदं आसादिदं | (८२)
हारी॥ तातकखग्रभावात् ¦ (८३)
गौत॥ किं माणसो सिङ्ो | (८४)
हारो॥ न खल् चूयतां तत्रभवता करेन वयमाज्ञप्ताः
शकुन्तलाडेतोवनस्सतिभ्यः कुखुमान्याहरतेति | तत । (८५)
क्रियते रभि स्तैः कन्त भिः । अ कल्पतेशौनेपध्यं प्रतिकन्मे प्रसाधन मित्यमरः 1
_ विप्रकाय्येते लोकनिकारं नोयते निकारो विप्रकारः खादित्यमरः॥
(८०) प्रविश्यति ! प्रवेशात्मागखाभिन्नानासामथ्यौ टादौ प्रविश्यति पञ्चा
इगाक्ति निर्हः। प्िषटणव्यैतया चतडन्तान्ततया बाह्ुमानवलेन प्रवेशात्रागग्यद-
भेवात्त यक्तोटन्यनं प्रथमं व्यक्तिसखटेय । अलङ्ारजात माभरणसमू हः।
रतेन प्रदशयति । जातं व्यक्तौघजनदखिति मेदिनो अलङ्खिय तां भृव्यवाम् ।
ऋखयुद्तो आयुः प्रशस्तिमिति। शकुन्तलेत्ययः ॥ |
(८१) सव्वपै इति) विद्खधिता जातविद्छ्ययाः ॥
(८९) गतैतेति । वच्छत्याष्टि । वद्ध हारीत कुत इद मासादितम्। कुतः
करस्प्मात् । इट मलङ्गारजातम् । आसादितं ल्यम् ॥
(८३) इहारोति। तातक्खप्रभावात् अ्यमत्पिढ कल्य कखख महर्षेः ` |
श्केहेंतोः। आसादित भित्यदषङ्कः । प्रभावः शङ्षितेजसो रिति विच्च: ॥
(८४) गौतेति । किमित्यादि । किं मानसो सिद्धिः। मानसौ मनःलता।
सिङहि निष्यत्तिः। सिद्धि निष्यत्तियोगयो रिति विच्रः। अलङ्ारजात-
स्ति शेषः ॥
(<) हारोति। न खल नेव । मानसो निष्यत्ति रिति येषः। अकुन्तला-
हेतोः शङन्दचारूयकार शात् ¦ वनस्य तिभ्यो उचवेभ्यः । वनस्यति कनात इति
~ न
विश्वः) अहरत ऋअसादट्यत। इति अान्लप्ना वय भिव्यन्ववः । ततः
किभित्यपेच्चायां ततञेलि ॥ न्द
2 कः " न 9 ४ ॥ ^
प न् क ।
चतुर्थोऽङ्कः । ` १६<
चौमे केनचिदिन्टपार्ड तर्णा माङ्गल्य माविष्कतं
“ "= निषुयतस्रणो परागसुभगो लाक्षारसः केनचित् ।
"~" “` अन्येभ्यो वनदेवताकरतले रापव्वमागो यितै
अरणः
५ रा नः किसललयच्छायापरिस्यङ्धिभिः ॥ (८)
भियं शङ्न्वचां विलोक्य, इला कोडरसम्भवावि म्रौ
पोक्छरमड्छ ज्जेव अदिलसदि | (८७)
गौत जादे इमाए अबभववत्तोए इदा भत्तणो गेडे
अनु हदव्या राञअलच्छौ | (टट)
(=) चौ मिति । केनचित् तरूखा भूरुखेण उन्ट्वत् चन्दरमखडलवत्पाख्ड
सितथोतम् । लितपोतसमाटुक्घः पा श्ड्वणेः प्रकोन्तित इति सुभूतिः । माल्यं
ङ्लकम्द्रखि हितं चौमं द कलम् ¦ चौं दजन मित्यमरः । अविकृतं प्रकाशो-
कतम् | तथा केनचित् तरुखा अच्रल्यादिना चरखवो रुपरागे रञ्जने खभगः
न्द्रः । छन्द्रोरधिकमाग्ये च इदिनेतरवासरे। ठरोवांये ज्रोमतिच खभग
इति अन्दाखैवः । लाच्ारलो ला्ादूवो निष्टुयत उद्गोखणेः। श्टङ्कारादटौ विषे
बीं सुखे रागे दवे रस इत्यमरः तथा अन्येभ्य सलरूभ्यः आपन्बेभामं मखि-
बन्वपद्ैनन खलिविते श्द्धतेः किसलवस् पद्धवस्य च्छायां कान्तिं परिस्यर्धित् मलु-
कर्द अलं वेषां ते तेः किसलवच्छावायरिस्यद्विभिः। कावा स्रयप्रियाकान्ति-
प्रतिविन्ब सनात इत्यमरः। वनदेवतावाः करतलेः करभि नोटस्प्मभ्यं
॥ दन्तानि । उत्त शादूलविक्रोडितं नाम ॥
(८ॐ) प्रिवभिति । खलेत्याटि । अयि कोटरसम्धवापि मधुकरो पुष्कर-
सध्वेवाजिलथति। कोटरसम्धरवापि काडादिविवरसम्धवापि पुष्करमध पद्म
। ह ऋषु । विषप्रद्धनराजोवपुष्कराम्भोरूहाखि चेत्यमरः। तयाचारण्टसन्धवापि
लमाभरणान्यासादयसीति गम्यते #
(र) गौतेति। जादेश््वादि) जाते अनया अभ्युपपन्या चिता मन्त्
५ जद अदभवितव्या राजचच्छोः। अनया ऋअभ्य्पपन्चा उषयोगद्शायाभेव
चौमाद्याविष्करणातकानुयषेख वनस्पतोना मितिगेषः। अभ्य्पपन्तिरलुखह
न्द्
१७० अभिन्नञानशकुन्तलम् ।
शकु॥ लज्जां नाटयति । (<€)
हारी॥ यावदिमां वनस्यतिसेवा मभिषेकाथं मालिनी
मवतीण्णीय तत्रभवते कराय निवेदयामि | इति निषक्रान्तः । (९०)
अन॥ सहि अणणभूट्मृसणो अञं जणो कथं तुमं अल-
रेदि । (४१)
चिन्तयित्वा विलोक्य च । चित्तपरिचएण दाणिं दे अङ्गसं
आहरणविणिओ्ो्रं करेद्ध । (२२)
शकु॥ जाणामि वो णिणत्तणं | (२२)
खल्यौ ॥ नाख्ेनालङ्कारान् विनियुञ्जाते । (९४)
ततः प्रविशति दानो त्तीखेः कण्वः । (€ ५)
कख्वः ॥ विचिन्त्यं । (€.६)
इत्यजरः। सविता अलुमापिता भतू राजलच्छी राजसम्पत् अदुभवितव्या
उपलब्धव्या । उपरलम्भस्वनुभव इत्यमरः ॥
(८९) शकु इति । गमम् ॥
(&०) हरीति । वनस्सतिसेवा वनस्पतिकतोपकारम् अभिषेकां खान धि।
अवतोणौीय गताय ॥
` (९१) अनेति। सहीव्यादि । सखि अनदुभूतभूष णोटयं जनः कथं तवा मल-
रोति । अनदभूतभूषणः अदष्टभूषणः ॥ ।
(<२) चिन्तयित्वेति । चिन्तयित्वा अलुमाय । विलोक्य आभरणानि अङ्कानि
+ चदा चित्तेति। चित्तपरिचयेनेदानीं ते अङ्गेष्वाभरणविनियोगं कम्पः ।
चिन्तख मनसः । परि चयेन ज्ञानेन । मनसा यथावधा्यते तयेत्यथेः । आओभ-
रणानां विनियोगं यथास्याननिकेशम् ॥
(€) शकु इति । जाशेत्यादि ) जानाभि वो निषणत्वम् । निएुशतलमभि-
त्वम् । प्रवोणे निषुगणाभिन्नविन्ननिष्णातशिचिता इत्यमरः ॥
(९४) सख्याविति । नायेन तदू पप्रद शेनेन । विनियुञ्जाते परिधापयतः ॥
(९५) तत इति। चखानोत्तीसौः समाप्रद्डानः॥
(९६) कण्व दूति । विचिन्त्य शकुन्तलापररशामतिं रत्वा ॥
चतुर्थोऽङ्कः । १७द
याखतयद्य शकुन्तलेति इदयं संस्युट सुत्कर्टया
अन्तरव्वौष्यभरोपरोधि गदितं चिन्तुजड्ं दशनम् ।
वेकब्य मम तावदहश्मपि चखेहाद्रण्यौकसः
पो्नते सष्िणः कयं न तनयाविन्चेषदुःखे नदैः ॥ (२.७)
इति परिक्रामति । (€८)
सख्यौ । इला सउन्तले अवसिटमर्डणासि सम्पदं परि-
डि क्ठोमज्अलं । (६.६)
शकु॥ उल्याय॥ नाख्छेन परिधन्ते। (१००)
, गौत जादे एस दे आणन्द्वाप्मपरिवाहिणा लोणेण
परिख्धजन्तो विज गुरू उबल्थिदो ता समुदाचार पडि-
बञ्जस्् । (६०१)
(€ 9) याद्यतोति । अदय शकुन्तला यास्यति भन्ग्टह भितिशेषः । इवि- ।
हेतो हदयं मन उत्कख्छया प्रगाढ़चिन्तया संस्पष्ट मधिकतम् । तथा गदितं
बचनं अन्तमेध्ये यो वाष्मणा मच्रणां भरोटतिशय स्तस्य उपरोधि तत् ङत-
व्या्ातवत् । अथातिश्रयोभर इत्यमरः । तथा ट्शनं नयनं चिन्तया जड _
कम््नाचमम् । अर्य मकः सद्म यस्य स तथोक्त्ध। खकः सद्याश्रयद्लौका
इन्यमरः । ममापि तावत् श्ेहादीडशं वेक्तव्यं विह्धलता विक्लवो विद्ध
इत्यमरः ग्टड्िणो ग्टहस्या नवै प्रथमाविभूते स्लनय विश्लेष :खेः तनयया
। तया विशेषात् विप्रयोगात् यानिडःखानितः कथंन पौद्यन्ते क्लिश्यन्ते यक्त
` नेव षोदयन्त इति भावः ।
(€=) इतोति। गमम् ।
(€) सख्याविति । इरेत्यादि। अयि शकुन्तले अवसितमख्डनासि
स्मतं परिथेहि चौमयुगलम् । च्चवसितमण्डना समाप्रभूषणक्रिया । अल-
ऋारख्लाभरणं परिष्कारो विभूषणम् । मर्डनद्चेत्यमरः॥
| (१००) शकु इति। परिधत्ते शौमय् गलं मिति गोषः ॥
(१०१) गौतेति। जादेश्त्यादि। जाते एष ते आआनन्द्वाप्मपरिवाहिणः
१.७२ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
शकु ॥ सब्रोडं वन्दनां करोति। (१०२)
कर्वः ॥ वत्सो । (६०२)
ययातेरिव शम्दि्ठा भक्त बह्धमता भव |
पुतं त्व कपि सम्राजं चेव, पङ् वाशि ॥ (१५०४)
गौत॥ जादे वरो क्छ एसोण आआसिसो। (५०५)
करः ॥ वत्स इतः सद्यो तानम्नौन् प्रद्तिणौ कुरुष्व | (१०६)
लोचनेन परिष्वजमानद्व गुर् रुपस्थितः तत्छखदाचारं प्रतिपद्यख । अनन्द
वाप्म्रा आनन्दोदभूताश्णि तान् परिवह ती त्यानन्द वाष्मपरि्वाहि तेन । शोक-
वाष्पोज्ञेे द छितुरपि शोको दिरणोभविष्यतीत्यानन्दवाष्मपदसम् । लोचनेन
परिष्वज मानः नेतरे णालिङ्कन् प्रगादृदटदिप्रसारणया विषयी कुव्बैन्निति यावत् ।
सदाचार सचिताचार वन्द्न भिति यावत् । प्रतिपद्यख प्राङ्रुहि कुव्विति
यावत् ॥
(१०२) शकु दति! सव्रीडः सलच्जम् ॥
(१०३) कर्व इति । वत्से इति सम्बोधनं श्लोको यवा क्य मन्वेति ॥
(१०४) ययातेरिति । ययाते रान्नः शाभ्िरेयव तवं भन्ते ईश्मन्तखं बमत
शभ्द्रिठयातिटत्तास्छि दद्िला इषपव्वणः। ल्रयोध्यां जनिताः पक्ता रान्ना-
नेन यवातिना। दुर्भगाया ममःडौ त् छ्लौ तात जवोमिवदूति। अपि णवं
सा शस्द्रि्ठा परू प्सनामानं पु्रमिवत्व सम्राजं राजशासकं पु्लमवाश्रद्धि।
उभयल समध्रनाशिषो नि आअशिषिगो। येनेष्टं राजसछयेन मख्डलब्येश्चर ञ्च
यः। शास्तियश्चान्ञया रान्नः स॒ सम्बराड़त्यमरः। विष्णपुराणम् । यदुञ्च
तब्बे्च ञ्चेव देवयान व्यजीजनत् । दृद्धयञ्चादञ्च परञ्च शम्पा वा प्बेणो ति ॥
(१०५) गौतेति । जादे इति । जाते वरः खल्वेषः नाशिषः। नियतेछफलक-
वाकप्रयोगो वरः । अनवश्यम्भावीष्टाशंसन माशीः। अल तवा प्रवाक्यत्वेन वरत्व-
प्रतीति नीशस्तेन । अतरवोक्तत्तरचरिते। लौकिकानां हि साधूना मधे
वागज्वक्तते । षी णां पुनराद्यानां वाचमर्थोलुधावतीति ॥
(१०६) कण्व इति। इत एतख्ां दिशि सद्योताः अचिरदत्तातयच
ते अग्नयञ्रेति तान् । प्रदच्िणीकुरूख द चि णावत्तेन अम ॥
चतुर्थोऽङ्कः । १७२
सै तथा कारयितुं परिक्रामन्ति । (१०७)
कठः ॥ वत्स । (१०८)
अमौ वेदिं परितः क्ञप्तधिष्णयाः
समिदन्तः प्रान्तसंस्तौणद् भीः |
अपन्नन्तो दुरितं इव्यगन्धे-९ - ` ` ० -5म ?2-7
शकु; प्रदिशं करोति । (११०)
कण्ठः ॥ वत्से प्रतिषटखेदानोम् | (१११) -च-. `
सडच्क्ेपम्५ कनुते शाङ्गरवशारद्तमिचाः। (६६२)
` शिष्यौ । प्रविश्य ॥ मगवन्निमो स्वः । (११९३)
(१०७) सरव इति । तथा कारयित प्रदक्िणोकारयित॒म् ॥
(१०८) कर्व इति ! वद्ध ईटा वह्वय स्वां पावयन्त॒ इ.त्यन्वयः ॥
(१०६ ) अमो इति । वेदिं परितः बेद्या इतस्ततः । धिकसमयेति दितोया ।
कु्नानि निदिष्टानि धिष्छयखि स्थानानि येषां ते । धिष्णंगर स्यानाम्निसद्मख्विति
मेदिनी । तथा सभिद्गन्तो दद्यमानसमिधः। तथा प्रान्तेष पाञ्ंचतुष्टवेष
संस्तोौः सतास्तरणा दभः कुथाः येषांते। तथा इहव्यानां देवतोद्थेन
तानां गन्वे ईरितं पाप मपघ्नन्तः शमयन्तः। हव्यकव्ये देवपेत्रे इत्यमरः ।
केताना यद्चियाः । ऋत विस्तारयो रसो वितान मित्यमरः । वह्वयः संख ताम्नय-
स्वां पावयन्त शुद्धिं नयन्त । इदं इन्तदयपादभिशितत्वा दुपजाति नीम ।
तद्क्घम्। अनन्तरोदी रितलच्छमाजोौ पादौ यदीयादुषजातय स्ताः। इल्यः
किलान्याखवपि भिथिताश्च वदन्ति ज्ञाविष्विद् मेव नामेति ॥
(११२) शकु इति । सुगमम् ॥
(१११) क्व इति । प्रतिष्ख गच्छ । प्रस्थानं गमनं गमद्त्यमरः। प्रतिन्ना
निखेयप्रकाये संप्रव्यवाञ्जस्यद्न्यातनेपदम् ॥ | 5
` (९२) सडशोति। खहदिच्छेपभितसलतो टचछिं पातयनच्नित्यधेः। ते प्रागा-
दिष्टा ङ्व्याशयः। शाङ्गंरवशारद्तमिश्राचु क कुल गताः। चुः च्छायाम् ।
(११) रिष्याविति। दमौ संख्खागतौ अवा खो वत्तीवहहे ॥
(> अभिन्नानशकुन्तलम् ।
कखः ॥ वत्सौ भगिन्याः पग्थान मादेशयतम् । (११४)
श्व्य॥ इत इतो भवतौ | (११९५)
सव्वं परिक्रामन्ति॥ (११६)
करः ॥ भो भोः सब्रिहितवनदेवता सपोवनतरवः | (१९७)
पातं न प्रथमं व्यवस्यति जलं चुष््राखसिक्तेष या
नादृन्ते भरियमर्डनापि भवतां खेन या प्लवम् ।
आदौ वः कुसुमप्रटल्तिसमये यस्या भवत्यत्सुवः
सेयं याति शकुन्तला पतिग्टहं सुव्वे रुजायाम् ॥ (११८)
अआकाथे। रम्यान्तरः कमलिनीहरितैः सरोभि
ज्छायाद्रूमे नियमिताकमरीचितापः
(११४) कण इति ! भगिन्याः शकुन्तलायाः ।
(११५) शिव्याविति। अन मनुः। परपल्लीत्या स्तीखया ट्सम्बन्धाच
बोणितः। तां ब्रूयाद्भवतील्धेवं सुभगे भागिनीति चेति ॥
(११६) सन्वं दति । सुगमम् ॥
(११७) करव इति । सन्निहितेति। सन्निहिता उपद्िता वनदेवता
वनाधिष्ठाल्लीदेवता येषु ते तथोक्ताः ॥
(११८) पाठ भिति। युश्राख् असिक्तेष अलतजलसेकेष या शङ्खन्तला जलं
प्रथमं पातुं न व्यवखति नेच्छति । असिक्तैष्वित्यव्रापोतेष्विति मद्खिनाथ सम्मतः
पाठः किराताच्छुनीयटीकायां दष्टः तन्ते सकम्मेकाणा मपि क््म्रीविवच्चाया-
मकम्मकल्ात्कत्तरिक्तो भावक्तान्तादभे अदित्या दप्रत्ययो वा तला्ैप्रति-
पाटकः। अस्मन्मते ठ घ्रोव्यगत्यदनाथौ ङडेचेति चकारेण कम्यभावकन्तणां
सखद्धयात्मानख चादनाथान्तगेतत्वात्कन्तरि क्रः समाधानलत्। या प्रियं परीति
करं मण्डनं भूषणं यसाः सा तथोक्तापि सेहेन हेठना भवतां पल्लवं नादत्ते
भूषणाय न बग्टह्वाति। आदाख्नेःखयसार इत्यात्मनेपदम् । यदखयाः शक
न्तलायाः वोयुद्नाक मादौ प्रथमे कचचमप्रहत्तिसमये कुमानां पुषाण प्रनत
शद्भमस्य समये उत्छवः परमानन्दो भवति। सेयं शङ्गन्तला पतिष्डह्नं याति
सर्बेयुप्नाभिरदन्ना्ता महमन्यताम् । इन्त ्ादरलविक्रोडितम् ॥
ककि क, ~, १,
चतुर्थोऽङ्कः । १७१
भूयात्कृशेशयरजोशटदुरे रस्या
गान्तावञ्लपवनय शिवख पन्थाः ॥ (१५१२)
स्वे ॥ सवि माकणयन्ति । (१२०) ~
शाङक॥ कोकिलशन्द्" स्चयत्वा। भगवन् | (१२१)
अनुमतगमना शकुन्तला तरूभिरियं वनवासञन्धभिः ।
| „ण कलं यतः अ्रतिवचनोतसनेभिरात्मनः ॥ (१२२)
(११९) अकाशे इति। कोपि कमष्यचुिश्य न्ये पठन् तदानीं वस्हतो
भूता माकाशथवा्थीं रूपयति रम्येति। अद्याः शकुन्तलायाः पन्था गतिभूमि
कमलिनौभिः पद्मिनोभि हरितं पालासवणः पालासोहरितो हरिदित्यमरः।
सरोभिः काशारे रम्यं मनोहर मन्तरं मध्यं यख्यसः। रम्य मनोरम दूति
विश्वः! तथा छायाप्रधाना दुमा स्तरवन्दरायादूभाः। शाकपाथिवादित्वान््मध्य-
षटलोषः। ते जियभिता प्रशमिता अकंमरीचोनां रविकराणां तापो यस्विन्
स तथा कुशेयानां कमलानां रजोभिः परागैः पवनचलितागतेरिति शेषः ।
्टद्वः कुमारा रेणवो भूलयो यस्य स तथोक्तः । रेशुददैयोः स्तियां धूलिः
पांश ना नदयोरज इत्यमरः । तथा शान्तो मन्दोटदक्रलो गम्यदिग्गतिञ्च पवनो
अत्न स तथाभूतच्च शिवः कल््याणाकरख्च भूयात्। आधिषिटी। तथा चोक्तम् ।
वाभे मधुरवाक पच्चो ठच्चः पञ्ववितोट्पतः। अचुकूलोवहन् वायुः प्रयाण
शुभश्यंसिन इति वसन्ततिलकं हत्तम् ॥
(१०) सर्व इति| आकणंयन्ति रम्येत्यादिवाक्य भिति शेषः ॥
(५९१) भाङ्गेति । चयित्वा खाविन्णुग्य ॥
(६६२) अचुमतेति। भगवन्रितिवाकास्येनामन्लणपदेन योज्यम् । इयं
अकन्तला वनवादचेन एकन् धनप्र वासेन बन्धुभि जौ तसौ हाद सलरूभि रलु-
मत मदुन्नातं गमनं यद्या: सा तथोक्ता भवतीतिशेषः। यत रभि स्तरूभिः कलं
अधूरास्फुटं परः ऋक भ्तियत इति परभ्टतः कोकिलः। वनप्रियः परभ्डत
कोकिलः पिक इत्यपोत्यमरः। तद्य विस्तं ध्वनि मात्मनः प्रतिवचनोरंत शन्तरी-
सवम् । ध्वनौ ठ मधुरास्फटे कलच इत्यमरः । ठत्तभिद मपरवक्रं नाम। अयि
च नरना शुकः सभे तदपरवक्रभिदं नजौ जगौ इति । सद्धेतस्त॒ प्रागुक्तः ।
१७६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
गौत॥ जादे णादिजणसिणिद्वाहिं अणखणाद गमणासि तजो
वणदेवद्ाहिं ता पणम भञखवदीणं | (१२३)
शकु ॥ सप्रणामं परिक्रम्य जनान्तिकम् त्ता पिम्बदे अज्न- `
उन्तद् सणस्छु एवि अस्य्ममपदं परिच्चअ्न्तौए दुक्दुक्लेण
चलणा मे पुरोसखुहा ण णिबड्न्ति | (१२४)
प्रियं ॥ ण केवलं तुमं च्नेव तबोवणविरहकाद्रा तुए
उबल्थिदवि्रो्स्प तबोवनस्मबि अबल्यं पेक्ठ द्एव । (५२५)
उग्गिख ट्व्भकवला मद परि च्त्तणत्तणा मोरी ।
ओसरिञ्रपारण्डपन्ता सुखन्ति असं विख लदा ॥ (१२६)
(१२२) गौतेति। जादे इत्यादि। जाते न्नातिजनख्विग्धाभि रलुन्नात-
गमनासि तपोवनदेवताभि स्तत्मणम भगवतोः। ज्ञातिजनख्य तातजनख
ख्विग्धाभिः स्देहयक्ताभिः । ज्नातिस्तातसगोत्रयो रिति भेदिनी । च्विग्धस्त
वत्मलोवत्सः स्तेहयुक्त जने भवेदिति शब्ट्रलावली। भगवती वनदेवताः ॥
(१२४) शकु इति। जनान्तिकं लिपताककरेणापवार्यत्यथेः। लेत्यादि ।
अयि प्रियंवदे अच्षच्नदथेनो तयकाया पि आखमपदं परित्यजन्त्या दुःख-
डःखेन चरणौ मे एरोखखौ न निपततः । आय्ैषु्नस्य पल्य द भने उल्युकाया
उत्कण्छितायाः। आच्रमपद माच्रमस्थानस् । दुःखदुःखेणातिकटेन। परौ-
्यतो खं ययो स्तौ सन्तावित्यथेः ॥
(१९५) प्रियभिति। ेत्यादि। न केवलं त्वभेव तपोवनविरहकातरा
त्वयोपस्थितवियोगद्य तपोवनस्यापि अवस्थां प्रेत्चख तावत् । तपोवनख्छ विरहे
त्यागे कातरा अधौरा। रहत्कतत्यागे इति कविकल्यदूमः। त्वयेति उपस्थितं
असन्न सया वियोगो यख तत् तथोक्तस्य । अवस्थां द्गाम् ॥
(१२६) तेव दशां दशेयति उग्गोखेति। उद्गोणंदमेकवला छग परि-
व्यक्तनकत्तना मयुरो। अप्टतपाण्डपच्चा सञच्न्यन्िव लताञ्च। उङ्गोणौ
चद्ान्ता टभकवलाः कुशखासा यया सा तथोक्ञा भवति ब्टगी। मगरो च
परिल्यक्रनन्तना परिहतच्टव्यव्यापारा। तथा लताश्च अपष्टतानि सीश्राद-
+ ++
(५0
चतुर्थोऽङ्कः । १७७
अक॥ ख्टत्ा+ ताद् लद्ाबह्िशौं दाव मावौं अम
न्तद्स्पः । (६२०)
कर्वः ॥ वत्से अवेभि ते तस्यां सहादे इयं सा दक्चिणे
पश्च | (१२८)
शकु ॥ उपेत्य लता मालिङ्गय+ लट्ाबह्िशि पञ्चालिङ्ख्यम मं
साहामणएदहिं बाङषहिं अज्ज पड्दिटरूरवन्तिणो क्छ दे भविद् |
ताद् अष्टं विख इअं तुए चिन्तणोख्ा | (१२२)
कण्ठः+ वत्सो । (१३०)
सङ्कल्पितं प्रथममेव मया त्वदथं
भन्तर मात्मसहशं स्वगुणे गतासि ।
9१
पगन्त मारञ्चवन्ति पार्डपव्राणि परिणतपत्राणि वाभ्य स्ता स्थोक्ञाः सत्यः
अश्रु वाष्मभिव शञ्जन्ति किरन्ति। पाण्डपल्रापगम एव वाष्ममो चत्वेनोत्रेकित
इत्युत लङ्कारः । इयं गाया। चदवेचरणा न्ख्य लघोररूतवं न खी कां
योडशमालता पत्तेः ।
(१२७) शकु इति। ढता माधवो भितिगेषः। तादेति। तात लता-
भगिनीं तावन्द्राधवी मामन्त्रयव्ये। अमन््रयिश्छे अालपिष्ये॥
(१२८) कर्व दूति! अवैमि जानामि। त्यां माधव्याम्। सौहद च
इवम् । स्पञ्चानादिवात् इयोः पदयो राद्यचो ठ्विः।
(१२९) शकृ इति । लताभिन्युभयतरान्वेति। लतेत्यादि। लताभगिनि
प्रव्याचिङ्क मां शाख्वामये बाङ्धभिः अद्य प्ति दूरवन्तिनोखलते भविष्यानि।
तात अहमिव इयं त्ववा चिन्तरीया। शावामयेः शावाल्मकेः मयट तदूष
इति मयट। अद्येति । य्द्यष्यख्िन्रहनोत्यद्येति निपातितं तयाष्यलोरेच-
कयः सप्रमोविभक्तयेः अख्छादद्चःप्रभ्टतोत्ययः। अहमिष चिन्तनीया पिय
सङ्गमनाय चिन्तनोया॥
(११०) कंश्व इति) ञ्जगनम्।
$.
१७ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
अस्यास्तु सम्प्रति वर त्वयि वीतचिन्तः
कान्तं समौपसहकारभिमं करिष्ये ॥ (१३९)
तदितः प्रस्थानं प्रतिपद्यख | (१३२) ४
शक ॥ स्ख्यावपे्य+ इला एसा टोशं पि वो
शिक्डेबो । (५३९)
सल्यौ ॥ अञं जणो दाणिं कस्य हले समप्पिदो । इति वाष्पं
विष्टजतः । (१२४)
करः ॥ अनस्सूये प्रियंवदे अलं दितेन नलु भवतीभ्यामेव
शकुन्तला सिरी कन्तेव्या । (१३५)
दति सवै परिक्रामन्ति। (१२६)
शक ॥ विलोक्य।॥ ताद् एसा उड्ख्पज्नन्तचारिणो गउ्भ-
(१२१) सङ्कल्यित मिति। मया प्रथमं लदथेभेव सङ्ल्पितं चिन्तित मात्मसडश-
मलरूपं त्तर खगो निजसौन्द््यदिभि हंतभि गतासि प्राप्नासि सस्परतित
लवि वीतचिन्त विगतभावनो ह कान्तं मनोहरमिमं समीपसहकारं सन्निल्ट-
अस्या माधव्या वर॑ वोटारम्। वरौ जामाटवोढाराविति कैेजयन्ती । अथवा
वरं भजनीयं । उडसंभक्ताविति कविकल्यदूमः। करिग्े।
(१३२) तदिति । तत् तदा । इतः पन्यानमेव्येति भावः । प्रस्थानं गमनम् ।
प्रतिपद्यख प्राश्नहि ।
(१९२) क्क इति । इलेत्यादि । अयि एषा योरपि युवयो इर्ते निक्षेपः,
एषा माधवो । निच्तेपो निचिप्रा॥
(१२४) स ख्याविति। अञखमित्यादि । अयं जन इदानीं कख इर्ते समपितः।
अयमित्यात्मानं निद्दिशति। युगपदेव दे आत्मान मात्मानं निर्दिंशतीत्यय-
भिल्येकवचनम् । वाष्पमश्रु॥
(१२५) कणठ इति । रूदितेनेत्यलमर्थेन तीया । नद॒रलनये ॥
(११६) इतीति } इति एव शक्तो सतीत्यधेः ॥
चतुर्थोऽङ्कः । १७९
इारमग्थरा सिखबष्ड जदट्ा सुहष्मसवा भविद्धादि तदामे कभ्ि
पिञ्रणिवेदखरं विसज्जदद्यमसि मा एदं विसुमरिद्यसि। (१३७)
कणः + वत्य नेदं विस्मरिष्यामि । (१३८)
शङ्ग\ गतिभेदं रूपविता + अग्नो कोण क्छ एसो पदकन्तो
विख मे पुणो पुणो वसखणन्ते सज्जदि इति पराडत्यावलोक-
बति (१२९)
कण्वः ॥ वत्से । (१४०)
यस्य त्वया बणविरोदशमिङ्गदीनां
; तेलं न्यधित च्यत सुखे कुशस्हूचिविद्धं।
श्यामाकसुषटिपरिवदधितको जहाति
सोऽयं न पुच्चतकः पदवीं शूगस्ते ॥ (१४९)
7 1 / + / ॥ भ.
(१९७) शकृ इति । तादेन्यादि। तात रषा उटजपन्तचारिणी गर्भ-
भारमन्धरा च्टगवधू यंदा चचखप्रसवा भविष्यति तदा भे कमपि प्रियनिवेदकं
विसव्छयिच्यसि मा इदं वि्यमरिष्यसि। उटजपयन्ते उटजसोन्नि चरितं शीलं
यदा; सा। गभख् भारेण गौरवेण मन्यरा मन्द्गामिनी। मन्द्गामोव
भअन्यर इत्यमरः) तदेत्यादि। तदा प्रियनिवेदकं प्रियवात्तीवद्धं कमपि पुरषं
जे मम सम्बन्वे विसच्जयिष्यसि परेरयिश्यसौत्यन्वयः। विद््मरि्यसीति माटीनेति
विकल्यान्न टो ॥
(१३८) कव इति । सुगमम् ॥
(१२१९) शक्रं दूति | गतिभेटं गतिविशेषं। अम्भो इत्यादि) अहोषोद
। खल्वेष पदाक्रान्तश्य मे एनः इन पसनान्ते सजते। लखनलुभ्यां वितकंगभप्रश्ो-
द्योत्यते । वसनान्ते वस्त्रान्ते सजते लगंति। सनृज दनृशेति नलोपः। पराढत्य
रान्ना ॥
(१४०) क्व इति । सुगमम् ॥
| (१४१) यचखयेति ! लया यख्य गस्य कुशानां सूचिभिः शिखाभि पिरे रखे
चिन त्यप्रभेदेच व्यधनोग्िखयोरपीति र्लकोषः। णविरोहदयं व्रण
१० अभिन्नानशकुन्तलम् ।
शक ॥ वच्छ किं मं सहवासपरिञ्चादणौ अणञन्धेि णं
, अचिरप्मख्दोबरदाए जणणोए विणा जधा मए वडदिरोसि
तधा दाणिं पि मए विरहं तादो तुमं चिन्तदख्यदि ता
रिन्त | इति रूट्ती प्रस्थिता ॥ (४२)
कणवः॥ वत्सो खल्तं स्दितेन स्थिरा भव इतः पग्धानमालो-
कय । (१४३)
उत्परच्छ्णोनयनयोरुपर्डटन्तिं
वाष्पं कुर् ्विरतय) शिथिलाजुबन्धम् ।
अस्मिन्नलल्तितनतोन्नतभसिभागे
मागे पदानि खललते विषमीभवन्ति ॥ (१४४)
विनाशि इङ्दीनां तापसतङूणां तेलं तत्फलसम्भवस्हहो न्यषिच्यत निषिक्तं
श्यामाकानां लणधान्यविशेषाणां सदिभिः परिवङ्खितको ट्ल्यपरिवद्धित
सोयं पु्रङतकः कल्रिमपु्तभतः। सामासिकविपेरनित्यत्वा च्रातर विशेषणस्य
प्राङ्निपातः। कतकः स्यात् पुमान् छष्ण खपरे चाप्यसम्भवे । युच्नभेदे लिने
लिष्विति शब्दा्विः। च्टगस्तेतव पटवीं पन्थानं न जहातिन त्यजति ॥
(१४२) शकु इति। वच्छेत्यादि। वत किंमां सहवासपरित्यागिनी मच
बधुसि नन्वचिरप्रज्धतोपरतया जनन्या विनायथा मया वर्धिंतोसि तथे-
दानोमपि मया विरहितं तात स्वां चिन्तयिष्यति तन्निवरख। सेति)
सहवासमेकलर वासं परित्यक्तु शोलं यस्याः सा ताम्। यजमभुजेत्यादि वक्तव्यात्
च्चिखिः। चजोः कगाविति जख गः। अनुबक्नासि अलुयासि । अतरएवामरः।
दोषोत्मादे्चबन्वः खात् प्रसत्यादिषु नश्वरे। ख्ख्यादयायिनि शिशौ प्रलत-
स्यानिवत्तेन इति । अचिरं सद्यः प्रतं यया सा अचिरप्रता तथोक्ता सत्य
परता अचिरप्र्तोपरता तया! मया षिरद्धितं मया त्यक्तम्। निवन्तैसख
प्रतिगच्छ ॥
(१४३) करणव इति । सगमस् ॥
(१४४) उत्पच्छरेति। चखद्कतं पच्छ लोमावलो ययो से तयो जयनयो ल्नयो-
चतुर्थोऽङ्कः । शट
भिव्यौ + भगवन्नोद्कान्तं स्लिग्धोऽनुगम्यत इति यते
तदिदं सरसीतीरम् अत्र नः सन्दिश्य प्रतिगन्तुमहसि। (१४५)
कणः ॥ तेन हीमां क्ली रिच्छायामाश्रयामः | (५४६)
सं तथा नाटयन्ति । (१४७) ¦
कस्डः\ किन्त खल् तत्रभवतो दुष्मन्तस्य दुक्तरूपं सन्दे
व्यम् | इति चिन्तयति । (१४८)
अन ५ सहि अद्धामपदे ण अयि कोवि चित्तवन्तो जो तए
विरदिच्जन्तो ण ताम्य्दि पेक्छ द्ाव | (१४२)
सपरंद्धा व्याहता इत्ति विषयथ्रहोदर्थंन भिति यावत् येनस तथोक्तं वाष्पं
नेव्ाच्ब् कम्र स्थिरतया स्र्थंण शिथिलो मन्दीभतो अदुबन्धः प्रटत्ति येय स
तथोक्घं कुरू खल् यस्मात् अलकचितोट्डषो नतोत्रतभूजिभागो निग्नोचतभूमि-
भागो यल स तस्छिन् अस्मिन् मागं ते तव पदानि चरणविन्यासाः विषमो-
भवन्ति न समोभवन्ति सूखलन्तोति यावत् ॥
(१४५) शिष्याविति । ओट्कान्तं मा उदकान्तं उटकसमीपपर्ययन्तः मिति
यावत् ¦ अन्तं खङ्पे नागेनान स्तौ शेषेटन्तिके लिष्विति मेदिनी। ख्िग्धः
स्देहास्यदटजनः। च्यत दूति) तथाच श्रविः। ओदकान्तं प्रियं प्रोथ मलुत्रजे-
दिति) नो.खश्छाकं सम्बन्धे । सन्द्ग्य सन्देशं कत्वा ॥
(१४९) कणठदूति। चोरिच्छायां च्षोौरिणो बटस्य च्छायाम् यद्यपि
न्यसोधोड्ग्बरात्यपारिणद्जचपादपाः। पञ्चैते च्ोरिणो च्चा स्तेषां तक
पञ्चल्णमिति राजनिर्धंश्ट सथापीडह धघनच्छायतया सीश्रसमयौ चित्यात्
न्यखोध जेब प्रतिपादयति चोरिशन्द्ः। तथाचोक्घम्। अथेत्रकरणा्धिङ्का-
दौौचि्वाहेकालतः। गन्दाथस्त विभिद्यन्तेन रूपादेव केवलादिति ॥ `
(१४७) सर्गद्ति । तया चोरिच्छायोपनेशनम् ॥
(१४८) कख इति । युक्घख्ूप मनुरूपम् । किच खलुभ्यां सवितकंः प्रशरो-
योन्यते ! किच प्रश्चवितकेयो रितिभेदिनी ॥
। (१४९) अनेति । सहोत्यादि । सुखि आश्रमपदे नास्ति कोपि चिन्तवान्
अश्वया विरह्यमाणो न ताभ्यति प्रेोशख तावत् । चिन्तवान् चेतनः। बिरहा
१८२ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
पुडद्रणिबत्तन्तरि खं वाहरिओओबि ण वाहरेद् पिशं ।
सुहउव्वठ्भिणालो तद् दिदि देद् चक्वा्रो ॥ (१५०)
कणः॥ वत्य शाङ्गरव दूति त्वया मइचनात् स॒ राजा
शकुन्तलां पुर च्कल्याभिधातव्यः । (१५९) `
शाङ्ग । आज्ञापयतु भवान् | (१५२)
करतः ॥
अदान् साधु विचिन्त्य संयमधनानुचचेः कुलद्चात्मन-
स्वव्यस्याः कथ मप्यबान्धवल्लतां स्लेहग्रटत्तिञ्च ताम् ।
सामान्यप्रतिप्तिप्रव्वकमियं दारेष दृश्या त्वया
भाग्याधौनमतः;पर न खल तत् जोदन निन ॥ (६५३)
भाणसत्यज्यमानः। रहत्कतुत्याग इति कविकल्यदूमः। ताम्यति खिद्यति)
प्र्ख दश्यिव्यमान भिति शेषः॥
(१५०) तद्शंयति पुडेत्यादि । एुटकिनीपत्रान्तरि तां व्याृतोपि न व्याह-
रति प्रियां । खख उद्व्यूदृण्टणाल स्ववि दष्टिंददाति चक्रवाकः। पुटकिन्याः
पद्धिन्याः परत्रेणान्तरितां व्यवह्िताम् । नालिकिनो पुटकिनी विषनालिच् पद्धि-
नीद्युसलिनी । व्याहृतोपि उक्तोपि प्रिययेतिशेषः। चक्रवाकः परियां न व्याह-
रति प्रतिवक्ति। अपितु खखे उद्धगटं तं षटणालंयेन स तथोक्तः सन् त्यि
ट ददाति त्वामीचते। इयं गाया। लच्वगान्त प्राक्तम् ॥
(१५१) कर इति । पुररत्य अयरेखत्वा व्यखग्यलुकारेति समास स्तेन क्वाचो
यप । मदइचनात् मदुक्ततयेत्यथेः। अभिधातव्यो वक्गव्यः॥
(१५९) शाङ्गति। गमम् ॥
(१५२) अस्प्मानिति । अश्मन् संयमधनान् संयम स्तप ण्व धनं येषां तै
तथोक्तान् । तपःप्रभाविन इति यावत्। साधु विचिन्त्य सम्यगवधायथं रते-
नावन्धतकोपत्वमात्मनः प्रकटिवं। तथा आत्मनः खख कुलं वंशञ्च उद्ैमेहत्
अजातदोषलेश्मितियावत्। मद्ल्यद्धेरित्यमरः। विचिन्त्य। अन्यथा प्च
मातितादोषप्रसक्ति रिति भावः। तथा तवि ख्या; शक्रन्तलाया स्तां प्राक
साच्चाटदभतां ख्हप्रठत्तिं प्रययपातं कथमपि केनापि प्रकारेण अवान्धवल्लतां
चतुर्थोऽङ्कः । १८३
शाङ्ग स्टहीतोऽयं सन्देशः । (१५४)
` कश्डः ॥ शकुन्तलां विलोक्य ॥ वत्से त्वभिदानी मनुशासनी-
यासि वनौकसोऽपि वयं लोकज्ञाएव । (१५५) ` `:
ङ्गं ॥ भगवन न खल कञ्खिट्विषयो नाम धोमताम्। (१५६)
खः॥ सा त्वमितः पतिग्ट्ड प्राष्य । (१५७)
" आुखषस्व गुरून् कुर भ्रियसख्वौटत्तिं सपल्लीजने
६ , भत्तविप्रज्तापि रोषणतया माश प्रतीपं गमः
~“. भयिष्ठं भव टक्तिणा परिजने भोगेष्वनुत्येकिनौ ` `
॥ यान्च्ये बं गटह्िणोपदं युवतयो वामाः कुलस्याधयः । (१५८)
वान्धवजनं रजनिताञ्च विचिन्य। अन्यथा छतन्नता खादित्याशयः। दयं
शक्रन्तला दारेष पल्लो मध्ये सामान्यप्रतिपत्तिपृथ्यकं समानताबोधपव्वकम् ।
(रतिपत्ति प्रौच प्रागर्भ्ये गौरवेपि च। सम््राप्रौ च प्रबोधे च पदप्राप्तौ च
योषितोति भेदिनी लया दृश्या दूष्व्या। ऋद़ङत्वात् क्यप। खतःपर-
निवोटधिकं भाग्याधोनं देवायन्तं तत् खलु स्वोणां बन्धुभिः पिल्ादिभिने
याच्यते अभ्यथ्यते । इतो टधिकाथ नाभ्यच्ये दूति भावः ॥
(१५४) शङ्केति ग्डह्धीतो विदितः। सन्देशः संवाटः॥
(१५५) क इति। अदुशासनीया उपटेद्व्या। अटद्टवध्वाचारयख
जद्धचारिकलपतेः कथं वधूपदेशपरिज्नान मित्यत आह वनौकस इति।
वनेव ओकः सद्य येषां ते तथोक्गाः। लोकाचारमपश्यन्नोपीत्यथैः लोकन्ना
लौकिकाचारं जानोम णव । शास्तेतिहासहृरटरिति भावः॥
(१५५) शाङ्कंति। न खल् नेव । अविषयो अन्नातः। विषयो यद्य योज्ञात
इन्यमरः । धोमवां बृद्धिप्रस्तिमताम् । तथाच धमन्तो नाम दुद्धिवलेनेव
सब्यमचुभवन्तोति भावः ॥
(५७) कच इति । सा शासनीया लम् । इतः आश्रमात् । प्रा्येति
श्लोकोयक्रियाभि रन्वितम् ॥
(१५८) शश्रूवखेति। गुद्न् एरूजनान् अरुरादीन् शुश्रूष परिचर ।
१८8 अभिन्नानशकरुन्तलम् ।
गौतमी वा किं मन्यते । (१५९)
गौन॥ रएत्तिो कड बह जणे उबदेसो । जादे एदं क्व,
हिश्रए करेदि मा विसुमरिस्ममसि | (५६०)
श्टणोतेः सन् । रघोटिज्छनिङ्गमा मिति टीधेः। ख्टटगेत्यातनेपदम्। समान
एकः पति खाः सा सपल्ली।! समानाः सत्छनैकेस्यरित्यमरः। समानक
एच पिण्डवोरभ्नाटभ्यञ्च दे इति वक्तव्यनिपातनात् पत्यः पलव्रादेशः। च्योति-
जेनपदेति समानस्य सः। सपली चासौ जनेति रुपलोजनो भर्त॑दारान्तर
तस्धिन् प्रियसख्या इत्ति माचार कुरू । विप्रसतापि निक्लतापि तिरस्कतापीति
यावत्) निकारो विप्रकारः खा दित्यमरः। भर्तेतिगेषः। रोषणतया
क्रु्गतया भन्तः प्यः प्रतीपं परा्ुखं वाम माचारं वा। प्रतीषोन्यः परा-
ख्ृखे। नाभान्तनौ कलोवलिङ्ग वामे इति ्न्दान्िः। माद्छगमः न यादि ।
मास्प्ममाल्च वारणे दूत्यमरः। अभेति मास्छमस्यापि यहणाच्नामागमः । तथा
भोगेष चखेष । भोगः सखे ्ल्यादिग्टतावित्यमरः। अनु ल्येकिनी अचल्याह्िनी
सती परिजने प्रिचारकजने भूयिष्ठं वतर दकिणा सरला भव। दक्िणे
सरलोटारा वित्यमरः! रण्व मनेन प्रकारेणयवतयः प्रमदाः। प्रमदा चेति
विज्ञेया यवतिश्च तथा ख्डतेति भाखुरिः। ग्टद्धिग्या गेहकायेकुशलायाः पदं
व्यवसायं यान्ति। ग्टह्िणो स्तियां। भा्यीयाञ्च गेहकाग्यकुशलाया भिति
शब्द्ाख्िः। वामा एतद्विपरीताचारिण्यः कुलख आधयो व्यसनभूता भवन्ती-
तिशेषः। आधि मानसपीड़ायां प्रत्याशायाञ्च वन्धके। व्यसने चाप्यथिष्ठान
दति विश्वः) अनर ग्टह्िणीपदं यान्तीति साधरण वामा इत्यादि वैधर्म्य
णाधन्तरन्यासोलङ्कारः। तदुक्तं प्रकाथे। सामान्यंवा विष्ेषोवा तदन्येन
समध्येते यत्र सो्न्तरन्यासः साधर्मयणेतरेण वेति। उत्त शादरलविक्री-
डतम् ॥
(१५९) गौतमोति। किं मन्यते गौतम्याः किं मत भित्यधः॥
(१६०) गौतेति। रुत्तिखरमिन्यादि। रएतावान् खल बधूजने उपदेशः ।
जाते एतं खलु ृट्ये कुरू मा विक्सरिष्यसि । बधूजने नवोदृस्तीजने। वधूः
सषा नवोदस्ती भाग्या क्राङ्गनाञ्चचेति विश्वः। एतखपदेशम्। हदये कंरू
धारय ॥ ।
चतुर्थोऽङ्कः । १८५
कण्ठः ॥ वते एदि परिष्वजस्व मां सखीजनञ्च । (१६६१)
शकु ताद इदो च्नेव किं पिञ्रसहोओ शिखि
खन्ति | (१६२)
क्वः! वत्से इमे अपि प्रदेये तन्न युक्त मनयो सत गन्तु
त्वया सह गौतमी गमिष्यति | (१६३) ।
{का ॥ पिदर मश्ल्ष्य। कधं दाणिं तादश अङ्ादो-
परम्भा मलअ्पव्वदादो उम्द्रलिदा चन्दनलदा विच देस
न्तरे जी विदं धारद्स्यं | (१५६४)
करवः॥ वत्से किमेवं कातरासि । (१६१५) `
अभिजनवतो भन्तः चाष्यं स्थिता ग्ब्हिणोपदे
विभवशुरूभिः अल्यरस्य प्रतिक्षणमाकुला ।
=°.) तनय मचिरात् म्राचीवाकं प्रसूय च पावनं
[1
„शन विरुजा मं वे एषु गजविलवि १८११९) तवं वत्से चं गणयिष्यसि ॥ (१६९)
(१६१) करव इति । परिष्वजख अलिङ्गः । खनृज दन्तिन लोपः ॥
(१६२) शकृ इति। तादेव्यादि। तातद्तण्व किं प्रियसख्यौ निवर्जि-
च्येते। निवर्भिष्येते प्रतिगभिष्यतः॥
(१६१) कण्ठ इति । प्रदेये प्रदाना्े अन्दे दूति यावत् ॥
(१६४) शकृ इति। अङ्खत्सङ्गम्। उत्चक चदह्वयोरङः इत्यमरः। अाश्लिष्य
,आचिङ्कय। कथमित्यादि) कथमिदानीं तातख्याङ्ात्परिश्चष्टा मलयपव्छता-
। इन्पनिता चन्दनलतेव देगान्तरे जोवितं धारयिण्थामि। अङ्कात् करोडात्।
| अरिभ्चदटा चिता उन्दविता उत्माटिता। धारयिष्यामि अहमितिशेषः।
चन्द्नलतापि मलया दन्य नोतान जीवतोति प्रसिद्धिः ॥
(१११५ ) कण्ठ इति । किं कथम् । कातरा अधीरा ॥
(१६९) अभोति । अभिजनवतः कुलपशस्तिमतः ख्यातिमतो वा। अभिजन
कृले ख्याता विति विच्रः। भक टु भ्रन्तख्य श्लाध्यं गौरविते। गौरविताश्वाग्े-
भिश्रा श्लाष्या सल्रभवयाखरा इति लिकाश्डगेषः। ग्टह्धिणीपटे ग्टह्धिणी
२४
(५ > अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
ङ्घ ॥ पिः पादयोः पतित्वा ताद् वन्दामि । (१६७)
करः ॥ वत्से यद् इ मिच्छामि तदस्तु ते| (१६८)
शकु॥ सख्यावुपगम्ब॥ सहोओ एध दुवेवि मं समं च्नेव
परिद्मजध । (५६२)
सख्यौ । तथा लला ॥ सहि जड णाम सो राएसी पञ्च
हिखाणमन्थरो भवे तदो से इमं अत्तणो णशामधघेखङ्द
अङ्कलौ अचरं द्सद्रस्मसि | (५७०) 1
व्यवसाये स्थिता वन्तमाना तथा अख भत्त विभवेन सम्यत्या रुर्भि महन्खि |
गरू मेति चान्यवदिति विश्वः कैः कार्यैः प्रतिच्तणं चरे षो अकुला
व्यस्ता च सतौ! व्यस्ते त्वप्रग़णाकुलावित्यमरः। प्राची प्रव्व दिक) प्राच्यवाची
प्रतीच्य स्ताः परव्वेदच्तिणपञ्िमा इत्यमरः) पावनं पविल्ताकारख मकं दिवा-
करमिव। तथाच पवित्रताकारणाय तस्मे शुद्धात्मने नम इति खर््याधिकारे
विष्णपुराणम् । अचिरात्मावनं पवित्रम् । अस्लिंस्त पत्ते जवर्थो न विवच्ितः।
तनयं पुच्छं प्ररूय उत्माद्यडे वत्से त्वं मम विरहजां मत्परित्यागभवां शुचं
ओकम् । मन्यश्योकौ त शुक् स्तियामित्यमरः। न गणयिष्यसि नातुभविष्यसि ।
अन्रोपमालङ्कारः। दृट् हरिणो नाम इत्तम् । लच्च णन्क्ताम् ॥
(१६) शकु इति । गमम् ॥
(१६८) कर इति । यदिच्छामि अभीष्ट मित्यथेः॥
(१६९) शक इति। सख्यावृपगम्य सख्यो रन्तिकं गत्वा । एषेत्यादि । णतं
देखपि मां सममेव परिष्वजेथाम् । णतं आगच्छतम् । समं सह । परिष्वजेधा-
मालिङ्कतम् ॥
(१७०) सख्याविति । तथाक्लला युगपत्मरिष्वज्य । सहीत्यादि । सखि यदि
नामस राजर्भिः प्रत्यभिन्नानमन्थरो भवेत् तदास्ेद मात्मनो नामधेयाद्धित-
मङ्करोयकं ट शयिष्यसि । यदि नाम यदिवा) नाम विकल्ये। नाम कोपेभ्यु पगे
वि्दाये समरणोपि च सम्भाव्यकुल्धाप्राकाश्यविकल्येपि च दृश्यते इति मेदिनी)
प्रत्यभिन्नाने सेयभिति ज्ञाने मन्थरो विलम्बीभवेत्। नामधेयाद्भितं नामाच्रा-
ङ्कितम् ॥
चतुर्थोऽङ्कः । ` १८७
शक इभिशा वो सन्देसेण कभ्यिदं मे हिखख्ं | (१७१)
स्यौ + सहि मा माहि सिणेहो पाबमासङुःदि। (१६७२)
शाङ्गे+ भगवन् दूर मधिरूढः सविता तत्तरयावभव-
नौम् । (६७३)
शक ॥ भूयः पितिरङ्् माश्छिव्य अाचमाभिसखोभूयच। .ताद् कटा
श क्ख भृञो तबोवणं पेक्छिख््ं । (६०४)
क्वः ॥ वतप । (९७५)
भूत्वा चिराय सदिगन्तमृहौ सपलौ
- दौष्रन्तिमप्रतिरयथं तनयं प्रद्य।
तत्सन्निवेशितधुरेण सहेव भती
शान्त्य करिष्यति पद् पुनराखमेऽस्िन् ॥ (१७६)
(१७१) शकृ इति । इभिणेत्यादि । अनेन वां सन्देशेन कभ्पितं मे हृद यम् ।
वांयुवयोः। सन्टे्ेन उपदेशेन ५
७२) सख्याविति । सहोत्यादि । सखि मा विभीहि श्ेहः पाप
माशङ्कते। पापमागङ्कते अनिष्टसंशय मारोपयति॥
। (1७३) शाङ्गंति। सुविता खैः दूर दयस्थाना दनल्यान्तर व्योम अधि
ढः आक्रान्तवान् | त्वरय त्वरायं प्रेरय। घटादित्वात् हखः ॥
(५७५) शक इति। भयः पुनः। तादटेत्यादि। तातकदाद्ख खलभय-
` स्तपोवनं प्रेचिष्ये। खल् जिज्ञासायाम् ॥
। (१७५) कण्व दूति । स्गमम् ॥
श, 9६) भूत्वेति । चिराय बह्कन् कालान् व्याप्य दिशामन्ता दिगन्तास्ते
सह वरुमाना सदिगन्ता निरवशेषेति यावत् । साचासौ महीचेति सदिगन्त-
अही तद्धा: सयली एकभर्ुका भत्वा तथा इुष्मन्तस्यापत्यं टौष्नन्तिम्। अद-
` कोत्वादपत्येष्णिः। अप्रतिरथ मसपल्न मेकाधिप भिति यावतु तनयं पृं प्रख्य
तकिं नये सच्चिवे शिता समपित। धः सन्बाज्यभारोयेनसतेन। धस्ता
द्वारचिन्तयो रि्विकाच्चरकोषः धुरोटनचस्या इत्यप्रत्ययः भन्न इश
~
श्ट अभिज्ञान शकुन्तलम् ।
गौत॥ जादे परिहीख्रदि दे गमणवेला ता णिञत्तावेहि
पिदर अधवा चिरेणवि एसा ण शिञन्तदद्पदि ता णिडत्तदु
भवं । (१७७)
कण्वः ॥ वत्से उपरुध्यते मे तपोऽनुष्ठानम् | (१.७८)
शकु ॥ तबञ्च॒रणवाबारेण निर्कर्ठो तादो अहं उण
उक्कण्डाभादणी संबुत्ता | (१७६).
कर्वः ॥ वते मासेवं जडोकरोषि | (५८०)
निःश्वस्य । (१८१)
न्तेन सदेव शान्रं मोच्ताय पुनरस्िन्नाख्रमे पदं स्थानं करिव्यसि। वानप्रस्था-
मोयम् । यथाह विष्णपुराणम् । वयःपरिणतौ राजन् लतलन्यो ग्टहा-
खमी एतेष भाय निलतिष्य वनं गच्छेत् सद्धेव बेति। जरम्पषुरायाञ्च। येत
सम्यगिम माच्रमं शिव माखयत्यशिवपुञ्जनागशनम्। ते विशन्ति पदजैश्चरं परं
यान्तिचैव जगतोःख संस्थिति मिति। वसन्ततिलकं नाम इत्तभिटम् ॥
(१७७) गौतेति। जादे इत्यादि । जाते परिहीयते ते गमनवेला तन्नि-
वय पितरम्। अथवा चिरेणाप्येषा न निवत्तेयिव्यति तच्रिवन्नैतां भवान् ।
परिद्धीयते खयमेव परित्यज्यते । क्रियायाः कम्म स्यत्वात् कम्पं कन्ग्यी ख्या त-
विभक्िः। तातप्रियाया सतट्ृशक्यतया महर्धिभेष खयं निवन्तेने प्रवत्तेयति
धवेति । चिरेणापि विलम्नेनापि ॥
(१७८) कण्व दति । मम तपसोवेधकन््रणोध्चु ठान सपरुध्यते व्याहन्यते ॥
(१७) शकुदति। तबेत्यादि। तपश्चुरणव्यापारेण निरूत्कर्ठ स्तातः
अहं पुनरत्कश्ठाभागिनीो संछत्ता। तप इति। तपोदुष्टानव्यापारेणोत्यणेः ।
निरत्कण्टो निश्धिन्ः। अदः पुनरडन्त। उत्कण्ठा तातादशनजनितमनो-
बेदना । रागे त्वलश्चविषये महती वेदटनातुया। संगोषणोतु गाल्लाणां तास
त्का विदुवृधा इयतः ॥
(१८०) कण्व इति । एव मनेन प्रकारेण मां जडोकरोषि जडिभमिानं लम्भ-
यस्ते, जड्मानमाह। इष्टानिष्टापरिन्नानं यल प्रश्ेष्वदुत्तरम्। दन
खवणाभावो जडम सोभिधोयत इति ॥
(१८१) निश्वस्धेति। दीधिति शेषः॥
चतुर्थोऽङ्कः । श्ट
अपयृाख्खति मे शोकः कथंनु वत्से त्वया रचितप्व्बम् |
उरजदारविरूढं नोवारबलिरं विलोकयतः ॥ (१८२)
गच्छ शिवास्ते सन्तु पन्थानः | (६८३)
इति निष्कून्ताः शकुन्तलया स गौ तमीशाङ्रवशारदतमिच्राः। (१८४)
सख्यौ ॥ चिरं विचिन्त्य सकरुणम् ॥ इट हट अन्तरिद्ा सड-
न्तला वराइ हि । (१८५)
कणः ॥ सनिःश्चासम् ॥ अनसूये प्रियंवदे गता वां सहचरी
निगद्य शोकावेगं मामनु गच्छतम् | (१६६)
सब प्रद्धिताः । (१८७)
` भे ताद् सञन्तलाविरहिटं सुशं विच तबोवणं पवि-
सह्य | (६८८)
(१८२) अपरेति । ड भोः वत्वे त्वया रचितमून् विदिङ्कमानां भोजनाय
ख्यापितपून्ै अधुना उटजदहारे पणग्रालाया अस्तो विषूद मङ्रितम्।
विष्दोय्डरिते जाते इति मेदिनी । नीवारबलिं नीवारद्छप खपहार विलो-
कयतः पश्यतोमे कथं शोकोट्पयादख्छति निवत्तिष्यते। कथमपिन तद्धव सतत
खमारकत्वादिति भावः! इय माथा ॥
(१८२) गद्धेति । शिवा मङ्कलद्यिनः॥
(१८४) इतीति) इति एव सक्तो ।
(१८५) सख्याविति । सुकर्णं करूणरसाचितम् । इहदहौोव्यादि। इहाधिक
हाधिक अन्तरिता शकुन्तला वनराजिभिः। अङुन्तला वनराजिभि वेनश्रेणो-
भिरन्तरिता आअन्तद्धपिता॥
(१८६) कण्ठ दूति । सनिःश्रासं सदीरधेश्चासम्। वां युवयोः। सहचरी
सखी। निग्ट्हया खनाइत्य। शोकावेगं गोकबलम् ॥
(१८७) सर्य इति। सबं करवोध्दुख्या प्रियंबदाच। पुंसो प्राधान्यात्
पुंम्वम् । प्रथानेनहि व्यपदेशा भवन्तीति न्यायात् ॥
(१८८) भे इति ।* तादेव्यादि। तात शकुन्लाविर्ड्ितं शून्यमिव
तपोवनं प्रविगामः। गकुन्तलाविरड्ितं गकुन्तलया हनम् । खू-यभिव श्यून्यवत्
प्रतीयमानम् ।
१९० अभिन्नानशकुन्तलम् ।
कणः । स्तेहप्रठत्तिरेवं दशिनी । (१८९)
सविमथं परिक्रम्य ॥ इन्त भोः शकुन्तलां पतिग्टडे विसज्यं
लब्धभिदानीं खाख्यम् । कुतः । (१६.०)
अर्यो हि कन्या परकीय एव तामद्य संप्रेय परिग्रहीतुः ।
जातोऽस्मिसद्यो विशदान्तरात्मा चिरस्य निक्तेपमिवापयित्वा११९९.
दूति निषक्रान्ताः स्वं । चतुर्थोटङ्कः । (१९२)
(१८६) कण इति । द्ेहप्रठत्तिः खे प्रवाहः । प्रठत्तिस्त॒ प्रवाहे खा-
इदन्तेच प्रवत्तने इति मेदिनो! णवं दशेयतील्येवं दथिनी ।
(१६०) -सविमशेमिति। सवितकं विचारेण सदेति यावत् । वितकः
सख्ादच्रयनं परामर्शो विमशेनम्। अध्याहार स्तकं सह इति हेमचन्द्रः ।
हन्तकारो हषैद्योतकः। विसज्चेप्रे॥ खस्थं प्रलतिस्यताम्। हेदसद्भा-
बयति कुत इति॥ ।
(१९१) अथ इति । कन्या अथः कन्यातकं धनं परकीयः परखाभिक एव ।
अवष्यसश्मद्ानोयव्ेनोपदेशा टन्यदीयलदख भावित्योपि भतवदुपचारेण कन्या-
मालोक्तिः। अद्य तां कन्यां परिग्रहीतु सोकत्तः सम्बन्े सम्प्रेष्य विसज्छ।
अदढरटाधत्यक्तदरव्यस्खीोकारः प्रतियरहः। परिग्रह स्वाधितसखीकारसखय वस्नः
खयं खोकारः।! अतोट्लयक्तः परिग्रहे: प्रयोगः । नन्वस्यामपि खीकारात् प्राक
महषः सखाभित्वात् वाधितोग्स्त॒ रान्नः खोकारः खत्वस्य खत्वान्तरविरो-
धित्वादिति चेन्न कन्याया भ्पितुः परिणेटसजातोयखत्वाभावात् सजातीय-
स्व वस्य च सजा तोयखलत्वान्तरग्परति प्रतिवन्धकत्वस् निवन्धुभि रङ्गो तत्वात् ।
अतएव अनन्यपूव्िकां कान्तामसपिरडां यवोयसो मिति त्रेवाद्हिकविधिसप-
पद्यते, चिस्खनिचेपं चिए्न्यासोकतम्। चिराय चिरराल्लाय चिर्ख्याद्या
श्विराधका इत्यमरः । अथे मपेयिला प्रत्येव सद्यः सपदि विशदो निरम्लो
अनरात्मा यखमस तथोक्तो जातोख्धि। अत्ोत्रे्ालङारः। त्तङपजातिनौम ॥
(१८२) इतीति। अङ्कः परिच्छेदः ॥
दूति श्रीलष्णनाय शर्म्डद्ताया मभिन्नानशकुन्तलटी कायां
प्रवेथिकाख्यायां चत्ुधङ्कविवरणम् ॥
[~ ।
द | )
अभिज्ञानशकृन्तलम्।
तिमी मीनौ
पञ्चमोऽङ्कः ।
ततः प्रविशति कञ्चुको । (१)
कञ्च ॥ अहोवत कीटं वयोवस्था मापन्रोऽख्मि। (२)
आचार इत्यधिक्तेन मया चडहीता
या बेवयषि रवरोधग्डेष राज्ञः ।
काले गते.ब्धतिथे मम सव जाता
| प्रस्थानविक्तवगते रवलम्बनाय ॥ (३)
(१) तत इति। कद्चकिलच्चण माह भरतः) अन्तः पुरचरो दद्गो विप्रो-)
|.
दुणागणान्वितः। सव्वका्योयकुश्चलः कञ्चकोत्यभिधोयते। जरावेक्लव्ययक्तेन `
विशेद्रालेण कञ्धकीति ॥ .
(२) कञचु इति अदहोवताभ्यां सविद्धयः खेदो द्योत्यते) वयोट्वस्थां
वयसः कालंतविशेषं। आपन्नः प्राप्नः। विशेषः कालिकोय्वस्येत्यमरः ॥
(१) आचार इूति। रान्नो ट्वरोधण्डेषु अन्तः पुरण्टेष अधितेना-
ध्ये । अध्यक्चाधिलतौ समावित्यमरः। अन्तवंशिकेनेति यावत् अन्तः-
पुरेवधिकतः थादन्तवशिको जन इन्यमरः। मया अचारोटस््माकमय-
मव्वार इति विशच्य या वेल्रयटि वबदण्डो ग्टद्ीता शता। अथ गज्जिच
आक्गोच य्वि्ो च यटिका। : काण्डोपि लगड: पशुघ्नो दर्डकोपि
चेति शब्द्रत्रावलो । व्छतिचे वङ्कनाभ्यूरणे। व्कगणपूगसंघातो स्तिथडिति
तिचट्। काले गते सति सैव आचारग्टद्धोतेव बेलयषटिः प्रस्थाने यालायां
१९२ अभिन्नानशणकुन्तलम् ।
यावद्भ्यन्तरगताय देवाय खमनुेय मकालक्ते पां निवे.
द्यामि । (४) | |
स्तोकमन्तर गत्वा ॥ किं पुनस्तत् । (५)
विचिन्य। खां ज्ञातं करशिष्था स्तप्श्िनो देवं दृष्ट
समिच्छन्ति भो ख्खिव्नेतत् । (६)
चणात् प्रबोध मायाति लद्युते तमसा पुनः ।
निव्वीस्यतः प्रदीपस्य शिखेव जरतो मतिः ॥ (ॐ)
परिक्रम्यावलोक्य च॥ एष देवः | (ट)
प्रजाः प्रजाः खवा इव तन्त्रयित्वा `
निषेवते खान्तमना विविक्तम् ।
विक्कवा विक्षता गतियेसख्य स तख मम अवलम्बनाय आखरयाय जाता। दहदौ
ब्बल्ा दिति भावः॥
(४) यावदिति। अभ्यन्रगतायान्तःपुरस्थाय) देवाय रा राजा
भङुारको देव इति नाङ़गोक्गावमरः। खमात्रीयम्। अनुष्ठेयं वक्तव्यम् ।
अकालच्तेपाटं विलम्बानहम् ॥
(५) स्तोक भिश्ति। स्लोकमल्यम् अन्तरमवधिम्। किं पुनस्तत् तत अलु-
यं पुनः किम्। एतेन वि्टतिष्ूपणम् ॥
(६) विचिन्येत। श्ट त्वेत्ययः। आभितिख्ढतिं द्योतयति। आं ज्ञाने
निख्यश्छत्यो रितिमेद्नो। ज्ञातं श्टतम् किमित्याह करेत्यादि। भो डइत्य-
नधिकारामन््रणम्॥ एतत् च्षणा दिस्म्मरणं स्पमरणञ्चु॥ ४
(ॐ) चणादिति । जरतो वर्षौयसो मतिबुद्धिः। वर्षीयान् दशमी च्ायान्
जनो जोर्णो जरन्रपोत्यमरः। निव्वीख्यतो निव्वीणं गमिष्यतः प्रदीपख
श्खिव च णात् प्रवोधं परिस्फ्रण मायाति प्राप्रोति एनस्तमसा मोहाविभौवक
ग्पसाविशेषेण पच्च अन्धकारेण लङ्क्रते आत्रियते। अत्रो पमालङ्कारः। तदग
चन्द्रालोके, उपमा यत्र साटश्यलच्छो रूच्नमति इयो रिति॥
(८) परोति। रष समीपतर इत्यथः ।॥
पञ्चमोऽङ्कः 1 १९३
यथानि सचय रवि मुतः
शतं युहास्थान मिव ददिपेन्द्रः ॥ (२)
भोः सत्यं धम्यमकार्यं मनतिपात्यं देवस्य तथापि शङ्ध्ितवा-
नद्ध इदानी मेव धम्दरसनादुलिताय देवाय करखशिव्यागमनं
निवेदयितुम् । अथवा कुतो विचरामो लोकपालानाम् ।
तथाहि | (१०)
भानुः सङदूयुक्ततुरङ्ग एव ,
अ > वं ४" ~ भ्रयाति)
॥ ५. |
-‡ शषः हतभूमिभारः
षष्ठांशत्ते रपि धम्द्म एषः ॥ (१९)
(€) भ्रजा इति। खाः खोयाः प्रजाः सन्ततोरिव प्रज्ञा विषयववासिनो
जनान् । प्रजा स्यात् सन्तौ जन इत्यमरः । वन््यित्वा धारयित्वा । तबि
कः धारण इति कविकल्यदूमः। धारणं न्याव्यपथस्यापनम्। सस्यात्
रषदेडोययाजि हस्तिनां कुलानि। सजातीयः कुलं यथय मित्यमरः सश्चाग्य
चारयिल्ा रविप्रतप्नो भास्करकरसन्तप्नो दिपेन्द्रो हस्तिपति यंयनाय इति
यावत्। दन्तो दन्तावलो इस्तो दिरटोव्नेकपो हिप इत्यमरः! ोतं शवलं
` गुहाख्यानं प्यैतविलप्रदेशमिव विविक्तं विजनं निषेवते अधिवसति। अलोप
मालङ्कारः; । इत्तपजातिः॥
। >) मोदति, देव्य रान्नो धपे काग्य धम्यं कम्म । अनतिपात्य मनति-
` ऋमणोय मिति सन्यम् । सत्वमित्यङ्गोकाराय मव्ययम् । सव्यस्पन्ने टभ्यु पगमे
ऋतिजेदिनी। कथापि इटानी मधुनेव धम्द्रसनात् धम्प्रौधिकरणासना इल्ि-
` दीय देवाय कख्वद्छ शिष्याणा मागमनं निबेदयितुं विन्नापयितुं अङ्कितवान्
ीतवानच्छि। शका निग्टह्याह अथवेति । लोकपालानां प्रजापालानाम्।
(४) भाच स्वि। भादः सविता सलदेकवारं यक्ता यानबह्धास्त॒रङ्का
` अंश्चायेनस तथोक्एव सततमेव गच्छति न विश्राम्यतोत्ययः। तथा गन्धवहो
8 कायः रालि दिवाच द्योः सुमहारो रालि्द्िम् । निषातनाव् ङ्गम् ।
२५
१९४ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
दूति परिक्रामति। (१२) कु
ततः प्रविशति राजा विदूषको विभवतञ्च परीवारः । (१३)
राजा) अधिकारखेदं निर्ष्य ॥ सव्यः भ्रात मधिगम्य सुखो
सम्पद्यते जन्तुः राज्ञान्तु चरितायेतः दुःखोत्तरोव | कुतः (१४).
ओौत्मुश्चमात मवसाद्यति म्रति्टा
क्िञ्जाति लब्छपरिपालनटत्तिरेव |
नातिखमापनयनाय य यु अमाय <री>- +>
ख | । (८
>). (~;
+ राज्य खहस्त्टतद्ण्ड सिवातपतम् ॥ (९५)
अदोरात्रमित्ययेः। प्रयाति वदति । तथा गेषोटनन्तः सदेव आदितो अर्पित
अभे भीरोयत्र स तथोक्त! सततमेव भभारं वहतीति भावः। तदत् षष्टांशः
प्रजोत्पादितद्रव्यजातानां षष्ठो भागो ठत्तिराजोवो यख स तद्य रान्नोय्पि
एष अविश्रामरूपो धम्मे: अन्रकएवाविश्रामङूपः सामान्यो धर्म्मो विभिन्न
शब्द्: थक यक निह शात् प्रतिवस्तृपमालङ्गरः। सा चात्र मालाद्छपा।
तदुक्तग्भकाशे। प्रतिवस्तपमा त॒ सा सामान्यसखय द्विरेकस्य यत्र वाक्यदये स्थिति-
रिति। द्मिन्द्रवज्वानाम इत्तत्। तदुर्तेम्) यस्या स्तिषटकन्तथ सप्र
स्यात् हखं चुजङ्ख नवमञ्च तदत्। गत्या विलच्चोलतहसकान्ते ताभिन्द्रवल्जां
जवते कवीन्द्रा दूति॥ |
(१९) इतति । खगमम् ॥
(१९) तत दइति। विभवत रेश्रव्यीडुसारात्॥ ।
(१४) राजेति। अधिकारखेदम् अधिकारा दिचारात् खेदं देन्यम् सर्गबो-
जन्त रित्यन्वयः। अधिगम्य लब्धा सम्पद्यते भवति। जन्तः शरीरी।
जन्तजन्यशसरीरिण इत्यमरः चरिताथेता प्रयोजनसिद्धिः राज्यलाभ इति
यावत् इःखोत्तरा दुःखं परिपालनकष्ट सुत्तरत्र परस्तादेव यखाः सा तथो-
कैव न सुखद्ेत रि त्यथः ॥
(१५) चौत्धक्येति। प्रतिष्ठा ख्याति सौ हुक्यमालं विचारेर्स्छिन् लोकः किं
कथयतीत्यत्कश्छामाल्र मवसाटयति शमयति। लब्धस्य राच्च परिपालन
इत्तिः पालनाचारः क्तिश्रात्येव पौड्यत्येव अतः खहस्तेन तो दण्डो यस्य
बत् त्ौभूत मातपलं छल्नमिव राज्छं यया श्रमाय भवति तथा चमापनयनाय
पञ्चमोऽङ्कः । १९५
नेष्ये ॥ वेतालिकौ\॥ जयति जयति देव*। (१६)
णकः॥
खसुखनिर भिलाषः विद्यसे लोकड्ेतो;
म्रतिदिन मथवा ते ख्ष्टि रेबंविधव।
1 अनुभवति हि मून्गा पादप स्तोत्रमुष्ां
शमयति परितापं कायया संचितानाम् ॥ (१७)
दितीयः॥. 1
नियमयसि विमागप्रद्धिता नात्तद्ण्ड
। अ्रशमयसि विवादं अल्पे रच्तषणाय |
~; अतनुष विभवेष ज्ञातयः संविभक्ता
` 8 तु परिसमाप्तं बन्धञलयं जनानाम् ॥ (१८)
चल्तिप्र्मनायनं। नातिशरमापनयनायेति पाठे। अत इत्यध्याहाग्य चरम
सखयातिप्रशमनायेति व्याख्यातव्यम् । अल्नोपमालङ्कारः। वसन्ततिलकं त्तम् #
(१९) नेपथ्य इति। बैतालिकौ बोधकरौ । वैतालिका बोधका इत्यमरः ।
जयति उत्केण वन्तेताम् । जेस्तवन्तोस्तिवन्तोति वक्ताव्या्तपस्तिष ॥
(१७) रक इति । बैतालिकयो रन्यतर इन्ययः । खखेति । त्वं खा-
कनः स्खेष निरभिलाधो निस्य हः सन् लोकहेतोः प्रजास वेतो: प्रतिदिनं दिने
दिने खिद्यसे खेद गच्छसि अथवा तव रवंविधा रवस्प्रकारोव दटहटिः खभावः।
विधा विधौ प्रकारे चेत्यमरः। खदिस्त निन्दितौ । खभावेचापि कथितेति
भेदिनी) अल्रडषद्टान्तयति अचुभवतोति। तथाद्धि पादपो विटपी मद्धषशिख-
+ रेण तीव्रं दुःख शष्णं अातपम् । उष्ण टच्तेपि नातपेड्ति लिकाण्डग षः । अनु-
भवति प्रत्यकोकरोति ग्टह्ातोति यावत् छायया करणेन .संचितानामात्मान-
आचितानां परिवापं सन्तापं रमयति नाशयति। अव द्टान्तोलङ्कारः।
`छपमानधम्प्ख क्रियायाञ प्रतिबिम्बनात् । तदुक्त प्रकाथे इष्टान्तः पुनरेतेषां
श्यां प्रतिविस्बना दिति) इन्तंमालिनी नाम ॥
(८) द्वितीय इूति। जेतालिकयो रिति गेषः। नियमयसोति) लमात्त
देखो ग्टष्ीतदर विधि सन् विभागं विषये आविहितकम्पीर्यिन्
१९६ अभिन्नानशकृन्तलम् ।
राजा। अआकर्य साच्चय्धेम्॥ एतेन काव्यीनुगासनपरियान्ताः
पुन नेवीकताः स्प: । (१९)
विदर्॥ विख । भोः गोविन्दारखत्ति भिद्य विसभस्य्
किं परिद्यमो णस्पदि | (२०)
राजा॥ सस्मितम् ॥ ननु क्रियता मासनपरिग्रहः । (२९)
उभौ । उपविष्टौ परिजनञ्च यथास्थानं स्थितः ॥ (२२)
मरस्ितान् गच्छतः प्टत्तानिति यावत्। निवमयसि विपथप्रहन्तेः स्थगयसि
तथा विवादं व्वदहारं शमयद्धिः निष्पादयसि विवादो व्यवहारः स्यादित्यमरः।
तथा रच्ततीति र्णः नन्द्यादित्वादनः) रच्षणाय प्रजानां पालकाय
कल्पसे सम्यद्यसे रच्चणो भवसोत्यथ । क्प्र्रथं विकारे सम्पद्यमाना दभेदे डति
वक्तव्याद्धतुर्थौँ । विकारो न विव्ितः। ज्ञातयस्तव दायादा अततुष
अनल्येषु विभवेषु धनेष। अथवे विभवा अपोत्यमरः। संविभक्ता विभागं
गताः। कन्तरि क्तः। लद्खोः कभाव दत्यक्ते रन्यलापि प्रयोगतः इत्यभिधानात् ।
किन्त जनानां वन्धल्त्यं बन्धूचितं कश्य त्वयि परिसमाप्रं निर्वत्तम। नते
न्ञातिषतेषामराजत्वा दिति भावः। एतेन तेभ्योट्त्यत्कष ख्यापना दराज्ान-
सत्धादहयति। मालिनो नाम इत्तमिदम् ॥
(१९) राजेति। साश्वं सविच्छमयम् । रतेन वाक्येन । कार्व्यचशासनैः
कर्मष्योपदेगैः परिखान्ता वयं पुन नेवीलताः सानुरागो सतास्छ्मः ॥
(२०) विद्र इति। विसय मध्यमं हसित्वा । भोद्रत्यादि। भो गोषन्दा-
रक दूति भशितसख दषभस्य किं चमो नणश्यति। गवां ठन्द्ारको युथपति-
गदन्दारकः। इन्द्ारकः चरे च्रेषटे मनोन्ने ययपातरीति व्याडिः। इति
भणितख्य एव मा ख्यातस्य । नश्यति शाम्यति ॥
(२१) राजेति। सस्मितं सश्ट्दुहासम् । वयस्धवाक्ये, गोडन्दारकशब्दे
नेव खमापनयो भवतिकिखुपवेशनादिना चं खास्यलाभापेच्चापि नास्लीत्यभि-
प्राय मचुभूयाह मन्िति। मचुरनुन्नायाम्) प्रच्नावधारणाचन्नादनया-
मन्त्रो नन्वित्यमरः। आसनपरियह अासनाच्र्यः॥
(९) उभाविति यथास्थान खपयुक्तस्थाने ॥
पञ्चमोऽङ्कः । १९७
५ जेषष्ये वोणाशन्दः ॥ (२२)
विद्र कशं द्वा भो वख्स्प् सङ्गोदसालब्भन्तरे कख
देहि ताललअ्श्णु्धाए वोणाए सलसंजोओओो सुणिञ्दि जाणे
तव्यभोदी इंसवदी वसखपरिचञ्रं करेदि न्ति (२४)
सज्ञा तूष्णीं भव यावदाकणेयामि। (२५)
(२३) नेपथ्य इति । स्गमम् ।
, (४) चिद्रू इति। भोर्त्वादि। भो वयखय सङ्गोतशालाभ्यन्तरे कणं
देहि ताललयशुद्धाया वौणायाः खरसंयोगः चऋ.यते। जाने तल्रभवती
सवतो वथपरिचयं करोति। सङ्ोतख प्र्याथन्डत्यगोतवाद्यर्पय्य
शाला ग्ट्ं सङ्गोतशाला। गोतवाद्यन्टत्यलयं नाचरं तोय्ये्निकञ्च तत्।
सङ्कोतं प्रच णाय ख्यात् भास्तोङ्घे नाख्चधन्धिका दूति हेमचन्द्रः तदभ्यन्तरे
वदभ्यन्तरब्ति । कणं देहि तद्भबव्चनिचवणाय र्लं नियोजय ।
तादेति। कालविभेवेण गोतय्य क्रियाविश्षमानं तालः | गोतवाद्ययोः साम्यं
वः। तालः कालक्रियामानं लयः साम्य भित्यमरः। ताभ्यां शुद्धाया निर्ह
चायाः। शुदधसखाच्िष केवले निह्षेच पविन्रेचेति भेदिनी। तथाचोक्ग
सङ्कोतद्ानोदरे । लज्जितं भीतसन्तेष अव्यक्तमुनाशिकम् । काकुखरः शिरः
कम्पोलयस्यानविवच्छितम् । विस्वर विषमद्चेव विशि विषमाहतम् । व्याकुलं
ताचहोनञ्च गाढ हषा खवदेणेति। खरसंयोगः न्वरसम्बन्धः। जाने
मन्ये इतीत्यन्ेन कभ्डमतयान्वयः। सवतो देवोविशेषः। वर्थ्ग गीतिक्रमः।
भेदे गोविक्रमे चिते इति वखग्रन्दा्ं हेमचन्द्रः। निषादादीना मारोहाव-
॥ रोहक्रम इति यावत् । तद्य परिचय मभ्यासम्।
। । (५) राजेति) तष्णीम्भव मौनोभव। मौनेव तष्णीं तष्णीकामिन्यमरः।
| ूष्णीं गन्द ख्यीदिता दख्यम्यचुकारेति धातना समासा व्मोनभावोर्ध्य
न्यसतत अाख्यावार्थौन्बयः। नव धक पदम् । धम्प्मपरत्वेनानन्वयापन्तेः।
यावत् यत्कालमभिव्याष्य। आक्खंयाभि ग्टणोभि यावत् एुराभ्थां भव्येति
4 चु
१९ अभिज्ञान शकुन्तलम् ।
कञ्च । विलोक्य । अन्यासक्तो देव सदवसरः प्रतिपालयामि ।
ये स्थितः । (२६)
नेपण्ये गीयते ॥ (७)
अदहिणवमडछलोहभाविदो
तह परिचुभ्बिख्र च्खमक््ररिम्।
कमलव तणिव्वदो
मड्धञखर विद्भरिटोसिणं कड ॥ (रट)
राजा अहो रागपरिवाह्िणो गोतिः | (३९)
(२६) कञ्च इति । अन्यासक्तः अन्यस्छिन् विषये सतमनोयोगः। अवसर
मवकाशस् | प्रतिपालयामि प्रतीते, रकान्ते निच्जने। रएकान्तं क्ीवमत्यर्थै-
निजने त्यते बिष्िति शब्दाखिः ॥
(२७) नेपथ्य दति ! गोयते कण्छोलितखरे रिति शेषः ॥
(रय) गानमाडह अह्िणवेत्यादि । ऋअभिनवमधुलोभभावितस्तथा पररि चुम्बयर
चूतमञ्जरीम् कमलवसतिमाल्रनिवंतो मधकर विख्ढतोख्छेनां कथम्! दे
मधकर श्वमर अभिनवख अचिरोद्ध.तखय मधनो रसस्य लोभेन भावितः प्राप्न
सन् । मध चौद जले चोरे मद्ये एुष्परसद्ति विश्चः। भावितं वासिते प्राने
इति भेदिनो। चूतमञ्जरी माम््रखकृलं तथा परिचुम्बय कमले पदो वसति-
मात्रेण वासमान्नेण निवतः सुख्थितस्म् । वासेपि वसति रिति लिकाख्डशेषः।
एनां च तमञ्चशीं कयं विख्तो विस्ममत्त मारभमानोसि। घेचादिटेक्तं इत्यादि-
कम्म्मणि क्तरि क्तः। यदाधनं विभक्ताभ्चातरडतिवत् कचिदन्यल्रापि कन्तरिक्तौ
वक्तव्यः। प्राङुतत्वाद्वाच्यापञ्बरंशोवा। इत्तमिदट मपरवन्नांनाम। तदुक्तम् ।
अयुजिन नरला एसः समे तदपरवक्गामिदं नजौ जरादिति। तञ्च गीयमानं
परच्छेट्काख्यलाख्याङ्ग भवति तदुक्तम् -अन्यासक्त पति मत्त्वा प्रम विच्छेदमन्यना ।
बोणा पुरःसर गान स्लियां प्रच्छेदको मतद्ूति॥
(२९.) राजेति । अहो विद्ये । रागो गान्वारादिखरः । रागस्त मात्छयथं
लोहितादिष क्तेशादावलुरागेच गान्वारादौ च्येपि चेतिभेदिनी। तत्परि
सव्यतो भावेन सूखलितं विनेति यावत् ! वहतीति रागपरिवाहिणी । गीति-
मौनम् ॥
पञ्चमोऽङ्कः । १९ €
विदर\ भो वश्य किं टाव से गीदि्राए अबि गहीदो
भञ्द्ा अक्वरल्थो | (९०)
राजा सक्धितम् + सजत्ऊतप्रणयोयं जन इत्यचतरार्थः |
तदहं देवीं हंसवतीमन्तरेण पालभ्भन मागतोऽस्मि सखे
माधव्य मदचनादुच्यतां देवौ हंसवती सम्यगुपालब्धो
ऽख्मीति । (३१)
वद्र" जं तवं आशवेदि। (३२) 7:
उल्याय। भो वअ्रद् गहीदो तुए प्ररकोएहिं हलयेहिं सिह- `
श्डए अच्छमङ्नो ता वौदराअस् असरणञ्रस्य एत्य मे
मोक्छो । (३३)
(१) चिद्रू इति। भो इत्यादि । भो वयय किं तावदख्या गोतिकाया अपि
ग्टहोतो भवता.अच्चराधेः। अस्या गोतिकाया अ्रार्यो वणीर्योभवता किं
ग्टद्धीतः किमवगतः। अचरं जद्धावययो रिति विश्रः। अपिः प्रन्रम्
द्योतयति ॥ |
(३१) राजेति । सुढदेकवार छतः प्रणयः प्रेम यस्दिन् स तथोक्तोयं जनो
हंसवतीष्छपः। शइूत्यचचराथ रष वधैः! हंसवती मन्तरेण हसवतीं विना ।
वद्छहयोगाभावेनेति यावत् । थक विनान्तरेशत्तं द्त्यमरः । उपालम्भनं
शच्यताम् । मद्वचनादुच्यतां महाराज खव मेल्युच्यताम् । उपालब्धो
इश्क १
(३) चिद्रू इति । जनिव्यादि । यद्धवानान्नापयति ! सुगमम् ॥
(१९१) ज्ल्यायेति। भो इत्यादि । भो वयद ग्टहौोत सवया परकोयाभ्यां
हस्ताभ्यां थिखरख्डके ऋच्छभह्भ सूद्धोतरागद्या शरणक्खयनास्ति मेमोक्ः।
वया परकोयाभ्या भमन्यदीयाभ्यां हस्ताभ्यां करणाभ्या मच्छभह्भो भालूकः ।
शचाच्छमह्धभालूका इत्यमरः! शिखण्डके शिख्ावच्छदे ग्टहोतो टतः । बेन
मैने विदारयितुं शक्रोतीति भावः शिखशण्डेत शिखाय इति रभसः।
तेन लं नहं देवो मन्येन सान्तृथितं यतचे इति गम्यते । तत् त्यात् । बीत-
२०० अभिनच्नानशङन्तलम् ।
राजा॥ सखे गच्छ नागरिकडत्या सान्त्वयेनाम् । (३४)
विद्र्॥ का गदर | इति निषक्रान्तः। (३५)
राजा॥ खगतम्॥ किन्न खल् मी वस्ेवंविधमाकणय इष्ट
जनविरहाहतेपि बलव दुत्कर्ठितोऽस्जि। अथवा । (३६)
रम्याणि वोच सधुरंख निशय्य शब्दान
6 ॥
पय्यत्छक्रो भवति यत् सुखितोपि जन्तु; ।
, परद्ल्षु
तच्चेतसा स्यमरति नन मबोधपव्वे
भावस्िराणि जननान्तरसौहृदानि ॥ (३७)
1 भ
रागख विगतक्तशादिकख क्लशाद्यचुभव्चूयस्येति यावत्। रागः क्शादिके
रक्तो दति शाश्चतः। नास्ति शरणं रल्लिता यख सोट्थरणकस्तख मे मोचो
देव्याः सकाशाद्धिखक्तिं नस्ति ॥
(३४) राजेति । नागरिकटत्या विदग्धसखभावेन एनां सान्तुय कोपाच्चिवक्ेय॥
(२५) विद्रू इ्ति।कागदकागतिः। गति रूपायः। गति मर्गे दशायाञ्च
ज्ञाने यालाभ्युपाययो रिति विश्वः ॥
(३६) राजेति । खगत मनतिस्प्टम् । इ्जनख प्रणयिजनख । विप्रयोगात्
विरहात् । ऋते विना । वलवदुत्कण्छितः अव्युत्कण्ितः। उत्कश्छाठ रागेतव-
लव्चविष्ये महतोवबेद्नातुया। संगश्ोषणोतु गालाणां तासुत्कण्ठां विदु वुधा
इत्यक्ता । तया गीत्या शकुन्तलाविरइख्यापि सचना दिति भावः! उत्कश्डा-
वीजं मनसा परिकल्यग्राह अथवेति ॥
(३७) रम्यति । सृखितो जातचखोपि अजातथोकोपोति यावत् । जन्तः
शरोर रम्याणि मनोरमाणि वस्तूनि बोच्छ तथा मधुरान् प्रियान् शन्दांच
निशम्य शरूला। स्वादुप्रियौ ठु मधरा वित्यमरः। यत् य्रात् प्धुल्मक
उत्कण्छितो भवति तत् तस्मान्न मवण्य मवोधणुव्येमवृद्धिप्वं यथा खात्तया
खग्यमाणं विशेषतो अवृद्खापोत्यथः। भावस्थिराणि खभावा ्रिञ्चलानि। भावः
सत्ताखभावाभिप्रायचे्टात्मजन् खित्यमरः। जननान्तरद्ान्यज्ञनान् सौह-
दानि सौहाहौनि। विकल्येन चभगादो पाठान्नद्िपददङ्गिः। चेतसा मनसा
स्मरति। तचा्यकतं रषुवभे। रतिद्छरो नून भिमावभूतां रानां सखे
पञ्चमोऽङ्कः । २०१
इत्य तिनिभित्तसन्नस्कत्वं पयति । (२८)
ऋश्चु+ उप्त्य॥ जयति जयति देवः एते खल् हिमगिरेः
रुपत्यकारण्यवासिनः कण्ठसन्देग मादाय सस्त्रोका स्तपस्विनः
खम्प्राप्ठाः । खुत्वा देवः प्रमाणम् । (३२) |
राजा॥ सविक्धयम्। किं कण्वसन्देशहारिणः सस्त्रोका
स्तपस्विनः । (४०)
कञ्च अथ किम् । (४९)
राजा॥ तेन हि विज्ञाप्यतां मइचना दुपाध्यायः सोमरातः
अमनाच्रसवासिनः चौतेन विधिना सत्जत्य खयमेव भ्रवे-
शवितुमहेतोति । अहमघेतासपख्िद्शेनोचितप्रदेशे प्रति-
पालयामि । (४२)
` तथाद्हि बाला । गतेय मातप्रतिरूपभेव मनोहि जन्द्रान्तरसंगचिन्नभिति ।
लाच रेहिकोत्कण्टारेदभतप्रणयिजनविप्रयोगाभाजेपि जन्प्ान्तरीणप्रशय-
` ऋरतेरियसत्कर्ठेति भावः। रवभेव कादम्बय्या जननान्तरजातसौहाहूौीया
अद्ाश्ेतायाः स्थानसम्पकेण मनसः ख्टतेः पर्डरोकस्यौत्छक्यं दूषटव्यं। वसन्त
तिलकं नाम ठत्तम् ॥
(श) इतोति। अश्टति शत्कण्डा्ेतो रस्दारणं निमिक्तं हेव वख तत्
तथोक्तम् उन्नस्कत्व मन्यमनस्कता ॥
, (२२) कञ्चदइति। हिमगिरे हिमालय । उपत्यका ासन्रभभिः। .डप-
` व्यकादरासच्ना भनि रित्यमरः । तदरण्यवासिन स्तस्या वनवासिनः । कण्व-
शन्देशं कणवसंवादम् । श्रत्वा दति! श्रत्वादेवो राजा प्रमाणं कत्तव्यनिञ्चयसत्
भगलिति पेषः) प्रमाणं हेवमयग्थादाशास्तेयत्ताप्रमादष्वित्यमरः ॥
>) राजेति । सस्लीका इति विस्मये हेतः अतस्त ध्वनि; ॥
(५९) कञ्चदूति। अथकिमङ्कोकारे। अङ्कोकारेपिचायकिभिति हारावली ॥
(४३) राजेति। सोमाय रायते दौयत इति सोमरातः देवरात इतिवत्
२६
२०२ श्रभिन्नानशकुन्तलम् ।
कञ्च।॥ यथाज्ञापयति देवः | इति निषक्रान्तः। (४३)
राजा ॥ उत्याय । वेत्रवति अग्निशरणमागे मादेशय । (४४
प्रतीहारी। इदोड्टोणएद् देवो, (४५)
परिक्रम्य एसो अहिणएवसम्मज्जणरमणोचो सशिदिदट्-
होमधेण अग्गिशरणालिन्दटो ता आरोहद् देवो । (४६)
राजा॥ चारुह्य परिजनांसावलम्बी तिषन्। वेतवति किमुद्दिश्य
तत्रभवता करबेन मत्॒काश रषयः प्रेषिताः । (४७)
रालद्ने इत्यस्माच्राम्नयन्येतिक्चेति संज्ञायां क्तः। तच्रामा पुरोधा इत्यथः ।
विन्नापयितव्यमाह इत्यन्तम् । अ खमवासिन स्तापसान् । ओौतेन वैदिकेन वैघेन
वा। विधिना विधानेन। सत्कत्य पूजयित्वा व्यखग्य्कारेति समासात्
क्वाचोयप। तपखिदभेनोचितप्रदेशे पवि त्रभूमौ होमग्टह इति यावत् । एतान्
तपलिमः। प्रतिपालयामि प्रतीत्ते॥ |
(४३) कच्च इति) सुगमम् ॥
४४) राजेति । वे्रवतीोति प्रतहाय्यौ नाम्ना सम्बोधनम् अग्निशरण-
माद्ितस्याग्ने ग्टंहम् । शरणं ग्टहर चित्रो रित्यमरः । तख मागं पन्थानम् ।
पदेशय दशय ॥
(४५) प्रतीहारीति। इटो इत्यादि) इत ङ्त णतु देवः ॥
(४६) परोति। रसो इत्यादि । रषोटभिनवसम्म्ाच्जेनरमणोयः सच्धि-
द्ितदोमधेनु रग्निशरणालिन्द्ः। तदारोहतु देवः। अभिनवसम्भार्ज्जने-
नािरसम्प्राच्छनेन रमणोयः चन्द्रः सन्निहिता अवद्िता होमधे-
हम तोपयो गिनो पेल यत्र स तथोक्गः। एष अग्निशरणख्याग्निग्टहस्य
खलिन्दो वहिद्धीरगतचतरखभूमिविशेषः । त्रघाणप्रघणालिन्दा वह्िद्धौर-
प्रकोष्ठक इत्यमरः तत् तस्प्मात् आरोहत नमिति शेषः
(४७) राजेति । परिजनस्य परिवारजनख । अंश्ावलम्बी स्कन्धाहित-
हसः । वेन्रवतोत्यादिः प्रश्रः। किखदिश्य किमभिसन्वाय । मल्यकाथं मल्धमो-
क्स् । प्रेषिबा प्रेरिताः॥
पञ्चमोऽङ्कः । २०३
किन्तावद्रतिना सुपोढतपसां विन सपो ५
५
ध्म रग्यचरेष के नचिद्त पराणिष्सचचेटि
आहो{सित् त् मसबो ममापरिचिते षिद्न्भितोवीरुधा- त
`: भै मपरिच्छद्ाकुलं मे मनः ॥ (४८)
भती" देवस््ममुखदण्डणिव्वदे अस्परमपदे कुटो एवं किन्तु
सुचरिद्ाहिण्न्दिणो इसरो देवं सभाजद्दुः आशदे न्ति
तङ्घेमि | (४९)
(४८) किन्तावदिति। किं वितके। बतिना मारब्बयागानां। च्ादेष्टा
तल्ध्वरे बतो यष्टाच यजमानञ्धेयमरः। उपोढं ्टतं तपो बेधक्गेशकरः कन्द यैस्ते
तेषां तापसाना भित्यथः। तपो यागादि किन्तावत् विन्न राच्चसादिभि दूषितं
व्याहतम् । उतो विकल्पे। धम््रोरख्ये चरन्ति ये ते धम्भ्ौरण्यचरा स्तेष
प्राणिष त केनचिञ्जनेन असश्चटटित मसद्ाचरितम्। आहोख्ित् थन्द्ाभ्यां
विकल्यवितर्कौ दयोच्छेते तेन अहोखित् यडा किंनासि परिचितं परिचयो
जषा ते अपरिचिताः । मम अपरिचिते रजातमलरिचये जने करुभिः वीरुधां
विस्तारवतोनां लतानाम् । लता प्रतानिनौ वोरूदित्यमरः। प्रसवः फलम् ।
अरभवस्त फले पुष्ये ठचाणां गभेमोचन इति विच्च: । विष्टम्भितः प्रतिवन्वितः।
। कु्ठमभङ्गादिनेति यावत् । विष्टम्भः प्रतिबन्धे स्यात् प्रभेदे चामयद्य चेति
ननेदिनो। इति एव मारूढा: संजाता बहवः प्रतक यत्र॒ तत् तथोक्तं मेमन
अपरि च्छेदाकुल मसोमाकुलं भवति । श्ादरूलविक्रोडतं नाम इत्त मिदम् ।
(५४९). प्रतोति। देव्दरव्यादि। देवस भुजदण्डनिरवुते अ्रमपदे कुत
शयं किन्त सचचरिताभिनन्दिनि षयो देवं सभाजयित् मागता दूति तर्कयामि।
अभदगछेन बाछ्दण्डेन निर्वते सख्धिते अाश्रमपदे एषं असद्ाचरणं कुत
करपाद्भविव महेतोव्यर्यः। चरितानि सद्ाचरणानि अभिनन्द्ल्ि प्रशंसन्ति
चेत ञ्चचरिताभिनन्द्िनिः। सभाजयिवुं अानन्द् यितम् । दषु वा) आनन्द्न
सभाजने इत्यमरः । सभाजत्कसेने प्रीतिदगेन दति कविकस्दूमः ॥
२.४ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
ततः प्रविशतो गौतमीसहितौ शकुन्तला मादाय कणशिष्यौ
पुरतज्खेषां रोहि तकङ्ककिनौ ॥ (५०)
कचु इत इतो भवन्तः । (५९)
याङ्गरवः॥ सखे शारद्वत | (५२)
महाभागः कामं नरपति रभिन्नस्खिति रसो
न कश्िद्णेना मपथ मप्रजष्टोऽपि भजते।
तश्रापौदूं शब्ठत्यरिचितविविक्तेन मनसा
जनाकीणं मन्य तवप्रो तं ग्टहमिव ॥ (५३)
शारदतः॥ शाङ्रव स्थाने खल्ल उम संवेगः
अदन्तु | (५४) .
(५०) तव इति। रुषां गौतमी शकुन्तलाकख्वशिष्याणाम् । घुरो हित-
कञ्चुकिनो रान्न इति शेषः ॥
(५१) कञ्च दति । भवन्त दति पुंसः प्राधान्यात् पुंस्म् ॥
(५२) शाङ्ग इति। गमम् ॥
(५३) मेति । महान् भागो भागधेयं यख स महाभागः । भागो ख्पा-
के प्रोक्तो भागधेयेकदेशयो रिति विश्चः। असो नरपतीं राजा कामं प्धौप्र-
मभिच्रा अव्याहता ख्खिति लोकमय्यीदा येन स तथोक्तः । संख्या ठ सग्ौदा-
धारणास्थिति रित्विमरः। चतरा मसत्वपराधेन सम्भाविता भोति रिति
भावः। चभ्योपि साध्वसानवका्ं दशेयति न कद्विदिति। वर्णाना प-
ष्टः शद्रादि रपि कश्िद्राजग्टत्यभूत इति यावत्। अपथ मसद्ाचर्णंन
भजते। तथापि कुतोपि कारणाद्भयानवकाशेपि शांश्रत् परिचित आजन्म
रेवितो विविक्ञो निजेनवनप्रदेशो येन तत् तथोक्तेन मनसा करणेन जनाकी शं
लोकैः सङ्कल मिदं राजभवनं तवहपरीत मनला क्रान्तं ग्टहमिव ससाध्वस-
परबेशमिति भावः। मन्ये। विविक्काननं जनाकोणोमिति च हेत॒गभेविशेषणम् ।
अल्रोपमालङ्कारः। शि्ठरिणी नाम ठत्तम् ॥ ॑
(५४) शारेति। स्याने यक्गम्। यक्त दे साम्प्रतं स्थाने इत्यमरः । पुर-
प्रवेशात्रगरप्रवेशात् । संवेगः सम्भ्रमः अदन्तिति अतेमीति श्लोकोयेन7न्वयः ॥
¢
|
4
पञ्चमोऽङ्कः । २०५
अभ्यक्तमिव स्छातः, शुचिर श्युचिभिव, प्रब़ इव सुप्त" |
बद्धभिव खेरगति जंनमिह सुखसङ्किन मवेमि ॥ (५५
सरोधाः + अतएव भवददिधा महान्तः । (५६)
शकघन्तचा । इनिभित्त मभिनोय। अग्द्रो किमे वामेद्रं णयं
विप्फरदि। (५७)
गौवमी+ जादे पडहदं अमङ्गलं सुहाद् दे होन्तु। (५८
(५५) अभ्यक्तमिति। खडा: ल तख्हानो यव अभ्यक्तं लतरलाभ्यङ्कम् अवदि
चिरादसौ म्छादग्य ल्त इतीति भावः शुचिः शुहिमान् इमान् यथा
अशुचि मभेध्यं दमांसमवति। अव मस्द्मदपङषट तोति भावः। प्रबद्धो जात-
जायदवस्वो वया छप निदूशमवेति । नारौ परमार्शतः किमपि जानाती-
दवभिति भावः! यथाच स्वरगतिः खेरा च्छन्दा अव्याङतेति यावत् गवि
पादविहरणं यद स तयोक्तो जनो बं प्ाप्रबन्धनं जनमवेति । कथमण्यधुनासौ
न मत्पय मधिरोद् मधिक्रोतोव्वेवमिति भावः) मन्द्खच्छन्द्योः खेरमित्य-
अरः । अदन्त खसङ्किनं सांसारिक्ञखासक्त जनं तथा अवभि जानामि।
अयन्तावदस्प्माकं दूरे आस्तामिति भावः। इयं मालोपमा। यदुक्त द््णे।
मालोपमा यदेकस्योपमानं ब्ध दश्यत इति। अआर्ययेवम् १
(५६) उसो इ्वि। अतएव ठच्छोखतसांसारिकञ्चखतवादेव । भवद्िधाः
` अवलमकाराः सर्वं, महान्तो लोकोत्तरा: ॥
(ॐ) शकुन्तलेति । इनिभिन्तं टच्िणाचिस्यन्दनम्) खचयित्वा ्प-
` चित्वा। अन््रो इत्यादि) अहो किमे वाभेतर नयनं विस्फ़रति । किं कथम् ।
वाभेतय दिशम् \ विस्फुरति स्यन्दते #
(५८) मौतमोति। जादे इन्यादि! जाते प्रतिहत ममङ्लं शुभानिते
अन्त । प्रतिहत मघगतम् । अमङ्ृलं दकिणाचिविस्फ्रणस्वितम् भ्दूष्राण-
अध्ये प्रियसङ्कमः खाच्राशाचिमध्ये च सद्ायलाभ इन्यनेनाचिस्पन्द्नखख शुभ-
खचक्त्येपि, याला सलाभाङ्कि तचप्रकम्ये पुसां सदा दच्िणदेहभागे । स्तोशाञ्च
वामावयये प्रजातः स्यन्दः फलानि प्रदिगत्यवश्निति यसन्तराजनिर्देथात्
दशिखाचिच्छन्द्नखाशुभगचकत्वम् ॥
२०६ | ` अभिन्ञानशङ्न्तलम् ।
त परिक्रामन्ति (५€)
ति। राज्ञानं निदष्य॥ भोभो सपस्विनः असावत्रभवान्
बणषैमाणां रत्तिता प्रागेव सुक्तासनः प्रतिपालयति वः
पशनम् | (६०)
शाङ्गं॥ भो महात्मन् कामनेतदभिनन्दनौयं तथापि वय-
1 मध्याः । कृतः । (६१९)
मवन्ति नब््रा सलरवः फलोङ्गमे-
नेवास्बभि द्रं रविलस्विनो घनाः ।
अनुद्धताः सत्प्रर्षाः सखूड्धिभिः
| स्वभाव एवेष परोपकारिणाम् ॥ (६२)
क
भष; ॥
/ (>) एसो इति। निरदिंश्य अङ्कया प्रदश्ं । वणीचमाणां वीना
माच्रमाणान्च। रचिता पालयिता। प्रागेव भवदुपगमात् पव्येव । खक्ता-
सन ऊर््खभूतः। प्रतिपालयति प्रतौीच्ते एनं राजानम् ॥
(६१) शाङ्गंति। णत् अनौद्गत्यम् । कामं पर््यौप्र मभिनन्दनीयं प्रशं
सारईम्। तथापि पय्यौप्रप्रशंसादत्वेपि अत्र अतुद्धतभावे वयं मध्यस्था
उदासीनाः ननिन्दामोनवा प्रशंसाम इत्यथेः॥
(६२) कृत ओओदासीन्य भिति प्रश्ने नैसगिकत्वा दिन्याह भवन्तीति। कलौ-
दमैः फलाना सृङ्भवे स्तरवो नस्त्रा नतशाख्वा भवन्ति घना मेषा नवाश्बुभिः
प्रयमवारिसञ्चयेः दू राद्धिलम्बन्त इति दरूरविलभ्बिनो भूमे रनतिदृरवर्चिनो
भवन्ति तथा सन्तः साधवश्चते पुरुषाश्ेति सत्मरूषाः सण्टद्धिभि धैनसम्पत्तिभि-
रचुद्धता नश्त्रा भवन्ति परान् खेतरान् उपकनतु शोलं येषां तेषा मेष खभावः
प्रसतिरेव तथाच उद्कबह्नयादीनां शोतोष्णतादिवत् प्राङ्षतिकलवादेतख
न स्ततिनिन्दे इति भावः। अल्रानोङ्त्यरूपेकस्य गणय धक् निटणात्
प्रतिवस्नूपमालङ्कारः। अन््चरणेतर्थान्तरन्यासः। यदुक्तं दपेणे। प्रति-
(५९) इतीति) कति पूर््वोक्तायाखक्गौ सत्याम् । परिक्रामन्ति सर्वै इति
^
पञ्चमोऽङ्कः । २०७
प्रती देव पसखमुहा इसीओ दीसन्ति (६३)
राजा॥ शकुन्तलां निर्मण्ये+ अये अतर | (६४)
केयसवगुर्डनवतौ नातिपरिस्छटशरोरलावण्या ।
मध्ये तपोधनानां किसलयमिव पाण्डपताणाम् ॥ (६५)
प्रती\ भद्रा कुट्हलगम्भो पडहदटो णमे तक्को पसरदि
दसणौखा उण्से आकिदी लक्वीख्टि । (६६)
राजा भवत्वनिब्बण्य खल् परकलत्रम् । (६०)
बस्ट्षमा सा खाद्वाक्ययो गम्यसाम्ययोः। रकोपिधम्द्रः सामान्यो यल निदि-
श्धते रयगिति। इन्तं वंशस्थविलं नाम॥
(६१) प्रतीति। इतः प्रतोहारी राजान माकेदयति देवेत्यादि) देव
प्रसच्नखखः ऋषयो दण्चन्ते। प्रसन्नानि प्रसादवन्ति ्खानियेषांतेप्रसन्नख्खाः।
रतेनाजातडःखलत्वमलुभावितम् ॥
(६४) राजेति । निन्वेख्य वि शेषेशावलोक्य । निव्वयनन्त निध्यानं दथेना-
लोकने्चण मित्यमरः । अये दूति सम्परमे ॥
(६५) केय भिति । पाख्डपलाणां परिणतपत्राणां मध्ये किशलयं नवपञ्व-
भिव तपोधनानां तापसानां मध्ये खवरुष्डनवती शिर ःप्रच्छादनवती। अथाव-
रु्छनस्चावखुख्छिका | योषाथिरप्रावरणक्रियायां खादिति शब्दाः \ अत.
एष नातिपरिस्फट मनतिव्यक्तं शरोर लावण्य चे करयं यस्याः सा तथोक्ता इयं
नारोका। तल्नोपमालङ्कारः। आग्यौजाति रियम् ॥
(६९) प्रतीति। भङेत्यादि । भर्तुः कुट हलगेभः प्रतिहतो नभे त्कः प्रस-
र्ति। दर्भनीया पुनर्या अलति सोच्यते, कटहलं जिन्नासा ग्भ अभ्य
न्तरे यद्यसख तथाभतोमे तर्क विचारणं प्रतिहतः पराद्खः सन् न प्रसरति
नःखतोवन्लेते न निव महतीति यावत्। आङतिस्वद्या दश्नोया दथन-
योग्या रमणोयेति यावत् ॥
(६७) राजेति । अनिर्णय न विशेषेण प्चणोयम् । परकल्त्रं पर
भागौ । कललं शरो कभा यंयोरित्मरः। खलु निषेधद्मो तक; ॥
रज अभिज्ञान शकुन्तलम् ।
शकु। रसि हस्तं दत्त्वा खगतम् । हिखख किं एव्वं वेबसि
अज्जउत्तस्य तादिसभावाणवबन्धं सुमरिञ्च धौरत्तणं टाव
अवलम्ब्य | (ईट) `
डरो॥ युरोगला॥ स्वस्ति देवाय देव एते खल् विधिव-
दच्चितास्तपख्िनः कश्िदेतेष उपाध्यायसन्देशोऽस्ति तं देवः
खोतुमहति । (६९)
राजा॥ अवदहितोऽद्खि | (७)
शिष्यौ ॥ इन्तखयम्य ॥ भो राजन् विजयतां भवान् | (७१)
राजा॥ सव्वौनभिवादये वः | (७२)
भिच्यो । सवस्ति देवाय | (७३)
(८) शकु दूति। उरसि वत्तसि। हिखण्त्यादि। इदटय किभेवं
वेपसे आय पुच्ख तादगशभावालुबन्धं ख्टत्वा धीरत्वं तावदवलम्बस् । णवं
सातिश्यम् । वेपसे कम्यसे। आय्य पुच्नख भन्तूरान्न दूति यावत् । ताडशथ-
भावालुवन्धं प्रागचभूतामभिप्रायम्रहत्तिम् । धीरत्वं चेयम् ॥
(६<) । एरो इति । एुरोय्यतः। खात् रः एुरतोः्यत इत्यमरः।
कमभ्डपटमेतत् व्यखमग्यदुकरेति समासप्रसक्तावपि सोत्र नाङ्गीकर्सव्यः समास
विभेरनित्यतलात् तथात्वे काचो यवापन्तेः। सस्ति मङ्गलं भवत्विति शेषः ।
देवायेति शक्ययेत्यादिना खस्तियो गाञ्चठर्थौ। विधिवत् यथाविधि । अङ्खिताः
सत्क ताः । एते तपर्िनः इति तान् दशैवति। रष तपखिषु । उपाध्याय
एतेषा मध्याप्रकसछ कणवस्येति यावत् सन्देशः संवादः ॥
(७०) राजेति । अवहितः सावधानः
(७१) व्याविति } छगमम् ॥
(७२) राजेति । अभिवादये पादौ ग्टह्वामि। समेत पादग्रहण मभि-
बाद्न भिलयुभे इत्यमरः ॥
(७२) शिश्थाविति । गमम् ॥
पञ्चमोऽङ्कः । २०९
राजा।+ अपि निच्िघ्न तपः । (४)
` शिष्यौ।
कुतो धम्डक्रियाविन्नः सतां रक्षितरि त्वचि ।
तम स्तपति घम््ाशौ कथ माविभेविष्यति ॥ (७५)
| राजा॥ आत्मगतम् ॥ सव्येथा अथवान् खल मे राज-
अब्दः | (रै)
| प्रकाशम् ॥ तत्रभवान् कुशलो कणठः । (99)
अाङ्गं\ राजन् खाधौनकुशलाः सिदिमन्तः। स भवन्त
मनामयम्रञ्पूव्वेकमिद्माह । (अर)
(७४) राजेति अपिःप्रन्रे। गही सखञ्धयप्रच्रशङूासम्भावनापीत्यमरः ॥
(७१) शिष्याविति । कुत इति! त्वयि रच्चितरि परिपालनपरायणे सति
सतां साधूनां कुतः कक्रात् धम्भ्क्रियाणां ख्रेयःसाधनक्रियाणां विन्नः सात् ।
यदुक्तम्! दृव्यक्रियागणादीनां धन्वं स्यापयिष्यते। तेषामैन्द्रियकत्वेपि न
तादेण धम््ता। च्रेयःसाधनताद्योषां नित्यं बेदात्मतीयते। तादृष्येणत्
चेतय तच्छमान्नेन्द्रियगोचर इति। अन्न दृष्टान्तयति तम डति। चन्द उष्णा
अंशवो यख्य स तस्छिन् खर्ये। घम्द्ःखादातपे यीश्ने उष्णसेदाम्भसो रपति
विश्चः। तपति सन्तापयति सति कथं तम स्तिमिर माविभविव्थति अगमि-
्यति। अव्र ददान्तोय्लङ्कारः। यदुक्तं प्रकाशे। दृष्टान्तः पुनरोतेषां सर्व्वेषां
प्रतिविभ्बनादिति॥
(७६) राजेति। आत्रगत मनतिप्रकाशम्। सव्वधा अङ्कोकारे। अथ
वान् नोकरञ्जकत्वमथे मदुगतः। खलु रवधारयो॥
(७७) प्रकाश भिति। सब्येश्राव्य भित्यथैः। कुशली मङ्कलवान् । बाद्धशं
कशं श्च्छेत् चलगन्द् मनामयम् । वेश्यं चेमं समागम्य खटूमारोग्य मेव चेति-
भसः) अतयव परलानामयप्रश्रो्िंः॥
(७८) शाङ्ंति। शखाधोनानि खेच्छामातसुलभानि कुशलानि येषां ते।
जिर्विमन्तः सिङ्काः। स कण्वः, अनामयप्रखरः आरोग्यप्रश्नः। अनामयः
खाद्ारोग्य मित्यमरः । त्पवयेकं तत्कत्वा। इद वच्छमाणम् ॥
(2
२१० अभिन्नानशकुन्तलम् ।
राजा॥ किमाज्ञापयति भगवान् । (७९)
शाङ्ग । यन्मिथः समया दिमां मदीयां दुहितरं भवानु-
पयेमे तन्मया प्रौतिमता युवयो रलुज्ञातम् | कुतः । (८०)
त्वमहेता मग्रसरः स्तोऽसिनः
शकुन्तला मृत्तिमतीव सतृक्रिया ।
समानयंस्तुल्यगुसां बधूवर
चिरस्य वाच्यं न गतः प्रजापतिः ॥ (८९)
तदिदानौ मापन्नसत्वेयं ग्टद्यताम् सहधम्प् चरणायेति । (८२)
(७€.) राजति! सुगमम् ॥
(८०) शओाङ्गति मिथः समयात् अन्योन्यप्रतिन्नानात् गान्वव्यैविधिनेति
यावत् । गान्वव्वेः समयान्मिय दूति यान्तवल्कयरः। समयाः शपथा चारकाल-
सिद्खान्तसम्बिट इत्यमरः । संवित्मतिन्ना। उपयेभे ऊढवान् । उपयमो विवाह
इत्यात्मने पदम् । प्रीतिमता जातसन्तोषेण । युवयोः सम्बन्धे । अलुन्नात म~
मतम् । साहसप्रडन्तेः सत्यामसन्तोषसम्भावनायां कुतः प्रीतिरि त्याह कुत इति॥
(८१) त्वमिति। त्वम् । अहे तां योग्यानां सत्क्ियाया इतिशेषः अर
योग्यत्वे दति कविकल्यटूमः। अखसरः। प्रथमः ख्टतञ्िन्तितोसि शकुन्तला
नोर्स्प्माकं मृल्तिमती गरणी सतुक्रिया सत्कारभूतेव सत्कार सैव सत्कार
लाभौ न शोचनोय दति भावः। ठल्या अन्यूनातिरिक्तता खा यश तत्
तथोक्तं बधू नवोढा योषित् । बधूः खुषानवोदस्तीभा्याषटक्षाङ्गनाञ चेति
विश्चः। वरो वोढा। वरौ जामादबोढाराविति वैजयन्ती । साच सच इयोः
समाहार स्तत् समानयन् रकी कुब्यैन् भेलयच्निति यावत्। समानाः सद्य
केस्छरित्यमरः । प्रजापति जेद्धया चिरस्य भाविनः कालस्य वाच्यं दूषणं न गतः।
वाच्यन्त कुद्छिते हीने वचनां न पुंसित॒ । दूषणे पालने इति शब्दाच्विः ।
ददं वंशस्थविलं ठन्तम् ॥
(८२) तदिति । आपच्रसतवा गर्भिणी । अपन्नसत्वा खादखुव्िरयन्तशैलो
च गभिणोत्यमरः । सहेति । सपलरोको धम्भमाचरे दिति ख्तेरिति भावः #
पञ्चमोऽङ्कः । २११
गौत भहसुह किञ्पि वन्तुकामद्धि एमे व्णावसरो
अलि । (८३)
राजा॥ आर्यं कथ्यताम् । (८४)
गौत ॥
शाबेक्छिटो गुरुणो इमिए तुएवि ए पुच्छिदो बन्ध् ।
^ एक्क चरिए किं भणद् एक एक्षस्धिं । (८५)
शक ॥ आकगतम्॥ किख कडु अञ्जन्तो भणिद्ादि । (८६)
, राजा॥ साशङमाक्ण्ये॥ अये । किमिट् सुपन्यस्तम् । (८ 9)
(८) गौतेति । भदेन्वादि। भदूरखुख किमपि बक्तकामास्छि न भे वच-
नावसरोल्ति। भदू साधु रुखं य्य सभदूसखः सुखखः। हस्तिजात्यन्तरे भद्रो
वाच्यवत् श्ेढसाधुनोरिति विज्ः। नमे वचनावसरोटस्ति भवतोवगचुबन्धा-
दिति शेषः॥
(स्थ) राजेति। सगमम् ॥
(=% गौतेति । खेति। नापेचितो खुरूजनोध्नया त्वयापि न ए्टोबन्धः ।
शकेकस्य चरिते किं भणत एक रकच्छिन्! अनया शकुन्तलया गुस्जनः
्
4
पिललादि नीपिकितो नाहन्नापितः। तथा त्वयापि बन्धु बेधूखजनो न ष्टः ।
एकैकस्य शकुन्तलाया स्तव च एकस्छन्नभिन्ने अनपे णरूपे दूति यावत् । चरिते
आचारे णकः अनपि तत्वाद् परभूतः कण्वः किं भणत उक्तादन्यत् किं
कथयतु यद् तदेवोचित भितिभावः। अथवा इयोरोवेकस्छिद्राचरिते एकः
केवलः कवः किं भणत । रके शसख्यान्यकैवला इत्यमरः इय गाधा ॥
(८९) अकु इति। किंमि्यादि। क्च खल् अपुरो भणिष्यति।
किच्चवितके । खलुः प्रच ॥
(८७) राजेति । साशङ्धं सभयम् । अये सम्भुमे। अये कोपे विषादेच
। भन्भूने ऋदमरयेपि चेति मेदिनी । उपन्यस्चें बह्छमारज्म् । उपन्यासस्त वाश्ख-
मित्यमरः; ॥
२१२ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
शक्ञ॥ च्यात्मगतम्। टी ददी सावलेबो से व्रणाव-
क्डेबो । (टट) .
याङ्ग। किं नाम किमिद मुपन्यस्त मिति। ननु भवन्त
एव सुतरां लोकटत्तान्तनिष्णाताः; | (८६)
सतीमपि ज्ञातिकुलेकसं खयां
जनोऽन्यथा भन्तेमतीं विशङ्कते ।
अतः समौपे परिणेतु रिष्यते
:.. «4. ्रियाऽभ्रिया वा ्रमद्ा खबन्धुभिः ॥ (६.९)
राज्ञा॥ किमत्रभवती मया परिणीतपुत्री । (६६)
(प) शकु दूति । हहीत्यादि। हा धिक हा धिक सावलेषौटस्य वचना-
वक्तेपः सावलेपः सगञ्थः। अवलेपस्त गर्वं सादिति विश्ः। वचनाक्तेपौ
वचनव्यापारविग्रेषः। वचनावच्तेप इति कञ्चित् तन्रावच्तेपः प्रयोगः। ॥
(८९) शाङ्गेति । किमिदसपन्यस्तभिति किंनाम। नाम क्रो । नाम
प्राकाश्यसम्प्राव्यक्रोधोपगमकुत्सने इत्यमरः भवन्त एव सुतरा मतिशयेन
लोकानां इृत्तान्तस्य वात्तीया निष्णाता अभिन्ना नलु। प्रवीणे निषुणाभिन्न-
विन्ननिष्णातशिलिता इत्यमरः । नलु: प्रश्रे. चतरामिति किभेव्याञ्खादूव्ये
दति खुशब्द्ा दुत्कं चतराम् ॥
(€ ०) सतोभिति। ज्ञातिकुलं पिकुलं णक केवलं संश्रयतीति ज्ञाति-
कुलेकसंश्याम्। न्नातिः सगोलेपितरीति विश्चः। सतो मपि प्रमदां जनो-
लोकोट्न्यथा भर्तमतीँ व्यभिचारिणी विशङ्कते अतो अश्प्मात् खबन्धभि वेष्वा
पिल्लादिभिः प्रिया अप्रिया वा भत्तरिति शेषः। प्रमदा यवतिः परिकेतर्बद
समीपे विद्यमानेति शेषः । इब्यते अभिलव्यते। प्रमदा चेति विन्नेया युवति `
तथा ख्टतेति भार्रिः! वंशस्थविलं उत्तम् ॥
(€) राज्ञेति! परिणो तयृव्वौ पत्वं परिणोता।
पञ्चमोऽङ्कः । २१३
शकृ॥ खविषाट् मात्रगतम् ॥ डिश संपदं संवृत्ता 3
आसङ्ला | (२२)
आाङ्गं॥ किं छतकाय्येद्धेषा इभ्ध्ं प्रति विसुखतोचिता
शान्नः | (४.३)
राजा॥ कुतोऽयमसत्कल्पनाप्रसङ्कः | (६४)
आङ्ग ॥ रकोधम्॥ मृच्छन्यमौ विकाराः . ्ायेरेश्ब यय -
मन्तानाम् | (२५)
राजा। विशेषेषाधिचिप्तोऽस्बि। (२६)
-गौत ॥ शकुन्तलां प्रति॥ जाद् मु्धत्तञ्ं मा लज्ज अवण-
इदं दाव दे अवगुण्डणं तदो भट्रातुमं अह्िजाणिद्मदि |
इति तथा करोति । (€ ७)
(&२) शकु इति। सविषादः सखेदम् । हिखञ् इत्यादि । इट्य सास्मतं
संडत्ता ते चाशङ्खा। अशङू संडत्ता अाशङ्कनोयोट्यः सम्भूतः ॥
(€) शाङ्केति। किमिति। कतकाग्येख्य शकुन्तलाया रव्वेनदमतावपि
परिशयश्च देषा ट्विद्िताचारतयावधारणात् ध्द् प्रति विखखता धम्मे
टता .परिखयानङ्कगोकारा दिति भावः| किं रान्न उचिता। नियतं
येनाधन््रौ चिवक्तेनोयो लोकचय इति भावः। रुतत् पव्बौह्ीन्तरः राजवच-
नान्ते पराद्धदूदव्यम् ।
(९.४) राजेति। असत्या अन्तायाः कल्यनाया उद्भावनाया अयं प्रसङ्कः
कृतः ॥ +
(९.५) शाङ्गेति । उन्तरा् सक्रोध माह मचछन्तोति। रेचर््यण मत्ताणां
मदं गतानाम् अभी विकाराः प्रसतिविषय्ययाः प्रायेण मू च्छन्ति उच्यन्ति ।
भ्रच्ा मोह उच्छ्रये इति कविकल्यदृमः। दय माग्या जातिः॥
(€ ६) राजेति। विदेयेणातिशयेन अधिचिप्रो भद्छितः। शधिचिप्र
प्रथिते कुख्िते भद्धिते विष्विति मेदिनी ।
(€) गौतेति। प्रतिचच्छोसत्य । प्रति प्रतिनिधौ बीश्चा लच्छणादो
२१४ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
राजा ॥ शकुन्तलां निव्वैण्य स्वगतम् । (€ ८)
इदमुपनतमेवं रूप मक्ति्टकान्ति
प्रथमपरिग्टहीतं स्यान्नवेल्यष्यवस्यन् |
भ्वमर इव निशान्ते कुन्दमन्तस्तुषार
न खल सपदि भोक्तुं नापि शक्रोमि मोक्तम् | (६९)
दूति विचारयन् स्थितः। (१००)
प्रतो॥ सखखगतम् ॥ अग्नो धम्म्माबेक्विणो भट्िणो । ईेदिसं
शाम सुहोवणद् इल रअणं पेक्िञ् को अणो विच्रारेदि | (१०१)
प्रयोगत इत्यमरः। जादे दत्यादि। जाते खह्ृत्त मा लच्जसख अपनेष्यामि ते
दवग्डण्टनं ततो भत्ती त्वा मभिन्नाखति। सन्तं कांश्चित् च णान् मा लच्जखं
लच्जिता मा भव। अपनेष्यामि उहाटयिष्यामि। अवगुण्ठन शिरःप्रच्छा-
दनम् । अभिन्नाखति सेय मिति परिचेव्यति। तथा करोति अवगुख्डन मप-
नयति ॥ ।
(€ ८) राजेति । निव्ण्यं सविशेषं प्रच्छ ॥
(€ €) इद्भिति। णवभमिल्य समकारेण उपनत खपगतम् अक्लिष्टा अन्लाना
कान्तिः शोभा यख्य तत् अक्लिष्टकान्ति इटं रूपं प्रथमपरिग्यहोतं मादौ
सोतं स्यान्नवा दूति णतद्धिन् विषये अध्यवस्यन् मनोटभिनिवेशयन्रहं निशान्ते
निशावसाने श्चमरो अन्तमेध्वे तुषारो नीहारो यख तत् तथोक्त कुन्दं पुष्पमिव
सपदि सद्यो नखल् भोक्तु सेवितः नापि भोक्त त्यु शक्तामि। शकुन्तलायां
अध्यन्तःसतत्वात् कन्दसौसादगश्यम्। अनोपमालङ्कारः। यदुक्तम् दर््डिना।
यथा कथञ्चित् सादृश्यं यलाद्भूतं प्रतीयते। उपभेयेति। इदं मालिनी
नाम उत्तम् ॥
(१००) इतीति विचारयन् तक कुषन् ॥ |
(१०१) प्रतीति। अभ्प्रो इति। अहो धम््रौनेन्निणो भत्तौरः ईैदशं नाम
चखोपतनं स्तौ रलं प्रच्य कोटन्यो विचारयति। धम्प्ममवेच्चन्ते धम्मं प्रति जाखति
अनन्यमनसा ध्र पश्यन्तोति यावदिति धम्मौवेचिणः। अवे प्रतिजागरः
इत्यमरः! ईदश नित्यादि डतः छखोपतन मप्रयल्लोपगतम्! स्तीरलः
= (कि,
| च पञ्चमोऽङ्कः । २९५
शाङ्क+ भो राजन् किमिति जोष मास्यते | (५०२)
राजा॥ भो सलतपस्िनः चिन्तयन्नपि न खल् स्वीकरण-
मतभवत्याः स्मरामि तत् कथमिमा मभिव्यक्तसच्चलच्तणा-
` मात्मान मच्ततियं मन्यमानः प्रतिपत्छे । (५०३)
अक खगतम् । इटी दही कधं परिणण्ञ्जेव सन्देहो
। भग्गा दिं टूरारोषिणी आसालद्ा | (१०४)
आाङ्गं+ मा तावत् । (१०५)
कतावमषौ मनुमन्यमानः
` ~ सुतां त्वया नाम सुनि विमान्यः ।
~~ सुट प्रतिग्राहयता खमथें
। पावौकूतो दस्युरिवासि येन ॥ (६०)
, खत्कदटस्तियम्। जातौ जातौ यडत्शषटं तदल भिति यादवः। विचारयति
+ तकयति ॥
, (१.२) शाङ्गेति। जोषं दष्णोम्। आदते स्यीयते। दष्णोमर्ये सखे
जोष मित्यमरः ॥
(१५१) राजेति । चिन्तयन् विचारयन् ) खीकरणां परि पदः । अभीति ।
, अभिव्यक्तं ख्पटमदुभूयमानं सत्वलचणं गर्भलचणं यस्या साताम् । अच्चच्ति-
येति तवः चच्ियत्वव्याघात इति भावः) प्रतिपत्य सहोय्ये॥
(५५४) शकु इति। हदहीन्यादि। हा धिक् हा धिक कथं परिणय णव
अन्देहः भग्नेदानीं दरूरारोहिणो आशालता। परिणय रव विवाह ण्व का
कथा प्रत्यभिज्ञान इति भावः| दूर मारोहतीति दूरारोहिणो। आशालता
दाजनग्टहमासाद्य एव मेवं सुखमलुभविष्यामोति वासनारूपा लता) अल
` ऋप्कालङ्कारः। यदुक्तं दच्छिना। खपमेव तिरोभूतभेदा खूपकश्च्यत दूति ॥
(५५५) भाङ्गेति। मा तावदित्ति। माभवत सारण निति षः) तावत्
¦ इदः त्यया शनि विमान्य इति शोकोयेन रणम् ॥
(^© सतेति। कंतावमथां लया सतस्पभां चतां कन्यामचमन्यमानः
२१६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
शार ॥ शाङ्गरव विरम त्वमिदानीं शकुन्तले वर्ताव्य सुक्त-
मस्माभिः सोऽय मतभवानेव माह दौयता म्ये प्रल्यप्रति-
वचनम् | (१०७)
शकु॥ सखगतम्॥ इमं अवलयन्तर गदे तादिसे अणराणए
किंवा सुमराविदेण अधवा अत्ता दाणिंमे सोधणीओ होदु
न्ति किञ्चिवदिख्य। (१०८)
प्का्म् ॥ अज्ज उनतत । सवर्बोक्ते। अधवा संसडूदो दाणिं
परिखहोटगामिन्येव भवलित्यचुजानन् स॒निः करणव स्वया नाम विमान्यः अव-
माननीयः। नाम क्रोधे। नाम प्राकाश्यसम्भाव्यक्रोधोपगमकुत्छन इत्यमरः।
तदाखनेरवमाननभेवोचि तन्तवेति भावः। तदानौचित्यं प्रतिपादयितखटिश्य
विघेयभावेन विशेषण माह सष्टमित्यादिना। खष्टं चोरितं पुनरैव्वभित्यथः।
खं स्दोयमथं खणगदिकं प्रतियाहयता पात्रसात् कुव्वेता जनेन दख्छ॒ दव येन
सनिना त्वं पात्रीरतः खतासम्प्रदानीतोसि। दानपातं सम््रदानमिद्ुक्तेः।
चोरितं खण्दिकमासादयु पुनस्तद्खौर एव यथा पलरी क्रियते तद्वदिति भावः ।
अत्रावम्थः स्पथेः। तथाच च्टशौ ग्टशीति कविकल्यदूमव्याख्याने अनि-
दिदटाथेतवात् स्पशनं प्रणिधानञ्चाखाथः। स्पभेने यथा पराग्टगन् हषे जेन
माशिना तदौयमङ्ग कुलिशत्रणाङ्भित मिति रघः। प्रिधाने यथा राम-
प्रवासे व्यम्टशच्रटोषं जनापवादं सनरेन्द्रष्टत्युमिति भड्टिरिति धाठदीपिका,
अत्रोपमालङ्ारः। त्त खपजातिः॥
(१०७) शरेति । विरम वचनान्निवत्तेख। शकुन्तलां प्रत्या ह श कुन्तले इति ।
अस्द्माभिवेकतव्यसक्ञम् । सोयं यखदिश्योक्गमिन्यैः । रवं भवत्या श्रुतमित्य धैः ।
अवो रान्ने। प्रत्ययप्रतिवचनं विश्वासकरं प्रतिवचनम् ॥
(१०८) शकु इति। सखखगतमनतिप्रकाशम् । इममित्यादि) इदमवस्था-
न्तर गते तादशेध्चुरागे किंवा स्छारितेन अथवा आल्ञेदानी शोधनोयो
भवत्विति किञ्चिहदिव्धाभि। इदमवस्थान्तरं वेपरीत्यद शाम् । ताहे प्रागु
भूतानिव्वेचनीये। स्मारितेन स्मरणाय परेरितेन। अनेन किं फलमित्यथेः।
फलखपलभ्याह अथवेति । शोधनीयो निर्ोषीकरणीय इति हेतोः ॥
पञ्चमोऽङ्कः । २१७
एसो समुदाचारो । पोरव जत्तंणाम तुह पुरा अद्यमपदे
सञ्भावुत्ताणद्िय्ञ्रं इमं जणं तधासमखपुव्वच्रं सम्भावित
सम्पद् दईैदिखेहि अक्वरेदिं पञ्चा क्ड दु । (१०६) ४
राजा॥ कौ पिधाय॥ शान्तं शान्तम् | (६९०)
५ | | व्यपदेग माविलयितुं समोहसे माञ्च नाम पातयितुम् ।
कूलङ्कपेव सिन्धः प्रसन्नमोघं तटतरञ्च ॥ (१९१)
चा न -------- ~ --- ० --न---- ->----- सा कक
(9 १०९. ) प्रकाश भिति। स्पष्ट भित्ययेः। अच्जङत्त च्ययेपुचत इति
ड अर्ब सत्याह अधवेत्यादि। अथवा संशयित ददानो मेष सखटाचारः।
पौरव यक्तं नाम तव पुराअखरमपटे सद्भावोत्तानहृद्य मिमं जनं तथा समय-
सम्भाव्य सास्प्रत मोदं रच्तरोः प्रत्याख्याठम् । एष सखद्ाचारः पल्लीत्-
व्यवहारः अय्यदुच्नपदटप्रयक्तेति भावः। आग्धयुच्नेति सम्बोध्यः पतिः पलली-
` नेन वेति भरतः। संशयितः संशयविषयतां गतः। यद्धाणष सखदाचारो
। ऋपतेराश्यः संशयितो जातसंश्यः। सखट्ाचारा स््वभिप्राया इति लिकाख्ड
ओषः! धरा प्राक् । आचरमपदे आच्रमस्याने। सद्भावेन प्रणवेन उत्तानं विप
व्धस्तगाम्भीग्यं हदयं यख तं जनम् । निन्त गभोरः गम्भोरसत्तानं तद्िपर्यये
इव्यमरः । समयपवयैक प्रतिक्नापू्यकं तया तादशेन परि यहबज्त्येपी त्याद्युकतेन
कऋयेनेति यावत् । सम्भाव्य बद्कमत्य सास्प्रत मिदट्ानो मोडशः चिन्तयन्नपि
म खलु खोकरणमलभवत्याः स््एामोत्यादिभि रच्चरः वणः प्रत्याद्यातुं
जिराकनतुः तब नाम युक्तम् ॥
। (११९) राजञेति। शान्तं शान्तं विरमतु विरमठत। शान्तं वारणे व्ययम् ।
अरणे शान्त मव्ययभिति मेदिनो ॥
(१११) व्यपदेश भिति। कूलं कषति भिनत्तोति कूलङ्कषा । प्रियवशादिति
. ख्ः। खत्वात् कूलद्य मन् । सिन्धनेदी। सिन्धः सदर
द्याञ्च नटे रेगेभदानयोरिति चिच्ः। यथा प्रसन्नं खच्छमोधं जलवेगमावि-
वित्, क्लपोकतुम् । कलुषोटनचछ अविन दयमरः। वटतः तोरस्यतरच्
समोते तथ। त्व नाम व्यपदेशं व्यवहारम् अचार भिति यात् ।
गट
२९१ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
शकु। भोदु जद परमव्यदो परपरिग्गहसद्धुिणा तुए एव्वं
पञन्तं ता अहिखाणेन केणवि तुह आसदः अवण दद्धं | (१९२)
राजा॥ प्रथमः कल्पः | (१९३)
शकु ॥ सुटृास्थान पराण्टश्य॥ टो चटी अङ्लौीखरख्रखटूखा मे
अङ्कतली | इति सविषादं गौतमीखख मीच्ते ॥ (११४)
गौव॥ शणं दे सक्वावदारे सचीतौयोद्च्रं वन्द्माणाए
पञ्भट्र अङ््लोख्रं । (१९५)
व्यपदेशस्त नामनि । शाखे च व्यवहारे चेति शब्दाञ्धिः। अथवा व्यपदिश्यते
व्यद्धियते अनेनेति व्यपदेशं कलम् अविलवितुं माञ्च पातयितुं पतितं क
समोसे वाञ्छसि अलोपमालङ्कारः। अखै जातिः॥
(११९) शक्रं इति। भोद्धित्यानि। भवतु यदि परमाधैतः परपरियह-
शङ्भिनिा त्वया णवं प्रत्तम् तदभिन्नानेन केनापि तवाशङ्ा मपनेव्यामि ।
परमाथतो यथाथेतः। परपरि पहशङ्धिना परकलत्रसन्देहिना। ।पल्ली
परिजनादानमूलशापाः परिखा दरत्यमरः। णव प्रत्तमिल्य माचरितम् ।
बत् तद्ा। अभिज्नायते परिचीयतेध्नेनेत्यभिन्नानं संशयच्छेदि वस्त॒ तेन +
तवाशङ्नं तव संशयारोपम् | अपनेव्यामि अपसारयिय्यामि॥
(११२) राजेति प्रथमः कल्पो सख्य कल्पः ॥ |
(११४) शकु दवि । सदरास्यान मङ्गरोयस्थानम् । अङ्गलिदेश मिति यावत् ।
पराग्डश्य स्पुद्धा। दटीत्यादि। हा धिक हा धिक् अङ्करोयकनयून्या मे
अरलिः। गमम् । सविषादं सखेदम् ॥
(११५) गौतेति। णण भित्यादि। नूनं ते शक्रावतारे शचीतीर्घोदकं
बन्द्मानायाः प्रश्रटमङ्करोयक्म्। शक्रावतारो भागोरयोतोरस्यज्ञनपद-
विशेषः तन्न शचीतीधं जाह्वव्याः शचीलतघड़ः। तोय सक्तं भिल्यपक्रम्य `
घटे पालने च मन्तिणोति शब्दाश्विः। अतएव वच्छति शचीतीरयै सलिलं वन्द् .
मानायास्ते सल्या- हस्ताद्गङ्गाख्खोतसि परिश्ट भिति। तद्य उदक तव्र्थं
जाह्व्या जलं वन्द्मानाया स्पे पूववकं प्रणमन्याः । प्रभ्र्ट मङ्गल्याः सूलितम् ॥ `
पञ्चमोऽङ्कः । २१९
राजा॥ स्ख्धितम्+ इट् तावत् प्रल्यत्पन्नमतित्वं स्त्री
शाम् | (१९६)
शक्त एत्य टाव विदिशा दसिदं पञ््णं अबरः दे
कद्यं । (१९०)
रजौ" ओखोतव्य मिद्ानौम् | (११८)
शक। शं एक्दिञहेवेदसलद्ामर्डबे णलिणौवत्तभाञअण-
गदं उदरं तुह इत्ये सशि आसौ | (१९२)
। राजा खणमस्तावत् । (१५२०)
* _ शङु^ तक्वणं सो मे पुत्तकिदग्रो दीहापङ्गो णाम मि
पोद्नो उबद्धिदो तदो तुए अरं दाव पड्मं पिखदुत्ति
अणकम्पिणा उवच्छन्दिदो उद्एणण उण सो अपरिचिदस्य
दे इव्यादटो उद्अरं उगदो पादु पञ्चा तद्धि ज्जेव उदएमए
(११६ ) राजेति । इदम् अङ्करीयकस्यानदगनं पुनः पतनाभिव्यञ्चनञ्च।
्र्त्यच्चमतितवं प्रतिभालिततवम् । प्रतिभात प्रत्ना नवनवोन््ेषशालिनो प्रतिभा
अतेति रूदोक्ता ॥
। । (५१७) शकु इति। र्लयचादि। अत्र तावत् विधिना द्भितं प्रभत्वम् ।
४ ऋअपरन्ते कथविव्याभि। अत्र अङ्करीयकपाते तावत् विधिना दैवेन प्रभूतम्
अलङ्कुनीयप्रभावत्वं दितं प्रकटितम् । अपरं अभिज्ञान मित्यथः ॥
| (११९८) राजेति। श्रोतव्यं च्रवशादम् ॥
(११८) शकं इति) भि्यादि। नन्वेकटिवसे। वेतसलतामण्डपे नलिनी
4 पलभाजनगतजखदकं तव स्ते सच्निद्धित मासोत् । बेतस्षलता वानोरगता लता
| नलिनोपत्रभाजनगतं नलिनीपल्रुटकस्यम् । सन्नि
२२० अभिन्नान शकुन्तलम् ।
गदहिद् किदो तेण पणच्रो एलन्तरे विहसिञख तुए भणिदं सव्यो
सगणे योससदि जदो दुवि तुद्धे आरणकागो जति | (१२१)
राजा॥ आभि स्तावदातक्राय्यग्रवत्तिनोमि मधुराभि
रदतवाभ्मि राज्जव्यन्ते विषयिणः | (१२२) |
गौन॥ महाभार णारिहसि एव्वं मन्तिदुः तवोवणसंव-
डिढदो क्ख अश्रं जणो अणभिणो कडट्वस्य । (६२३)
(१९१) शकु इति । तक्खणेव्यादि। तत्च्षणं स भे ए्नकतको दीरघापाज्ञे-
नामम्टगपोतक उपस्थितः तत स्तया अयं तावत् प्रथमं पिवत्विति अलुकसभ्पिना
उपच्छन्दिति उट्केन, न पुनः सोट्पटिचितख ते हस्तादुट्क खपगतः पातं पञ्चा-
न्स्सिन्नेवोदके मवा ग्टहीते कतस्तेन प्रणयः। अलान्तरे विहस्य तया भणितं
सव्वेः सखगणे विश्वसिति यतोदधे ण्ठ टुवा मारण्यके इति। तत्च्तणभिति
देशाध्वकालभावमित्यनेन कम्ब्मता। युच्तछतकः कतिमपृच्लः। दीघपीवपाङ्नै
नेलान्तौ यख सः। ्टगपोतको ग्टगशिश्ुः। पोतः पाकोटर्मकोडिम्भः ष्कः
शावकः शिश्एुरित्यमरः। ततद्ूति। अतुकम्यिना सद्येन तया अयं ज्टगशिशु-
स्तावत् प्रथमं पिवत्विति इत्यक्त उटकेन तेन नलिनोपत्रभाजनगतेन जवेन
उपच्छन्दः प्रलोभितः। स पुनमैगपोतकः परिचितख अजातपरिचयख्छ
ते हस्तादुटकं प्रातु नोपगतः। प्रणयो विश्चासः।. प्रणयासूवमी। विखम्ब-
याचञजा प्रमाण इत्यमरः खगो आअत्मीयगरो। त्वञ्च च्टगपोतकचचेद्येक-
शेषा दन्यपदलोपे युवामिति स्तत्वम् । आरण्यके । अर र्योद्धते । इति भणित-
मित्यन्ितम् ॥
(१२२) राजति। आत्मकाय्येष सखोहृश्येष प्रवर्तयितुं नियोजयितं शौलं
यासां ताभि रात्लकाग्यप्रवत्तिनोभिः। मधराभिः प्रियाभिः) खादुप्रियौ त्र ` |
मधुरावित्यमरः। अन्धतवाम्मि रसत्यवाम्भिः। सत्यं तच्यग्टतं सम्यशित्यमरः;।
अरष्यन्ते वश क्रियन्ते। विषयिणः इन्दरियाथकतानाः । काभिन इति यावत् ॥
(१२९१) गौतेति। महेत्यादि । महाभाग नाङस्येवं मन्त्रयितुं तपोवन सम्ब-
चितः खल्वयं जनोधव्नभिज्ञः कै तवख । मन्त्र यदं विबेचयितुम्। कै तवख अन-
भिन्नः कपटानभिन्नः। कपटोय्स्वो व्याजदम्भो पधयग्डद्मकेतने इत्यमरः ॥
का अ ना
पञ्चमोऽङ्कः । २२९
| : सखजा+ अयि तापसटदधे | (५२४)
४, स्त्रीणा मभशिचितपटत्व ममानुषौणां
। संहश्यते किसुत याः परिबोधवत्यः ।
आगन्तरीचतगमनात् खमपत्यजात-
मन्यदिजः परणता; किल पोषयन्ति ॥ (५२५)
शकु+ सरोषम् ॥ अणजञ्जन अत्तणो हिखञ्राणमाणेण किल
सव्वं पक्सि कोणाम अणो धम्म्मकद्च्व्यबटेसिणो तिण-
च्छसकूबोबमस्म तुह अणस्ारी भविददि (१२६) | .
+ राज्ञा॥ आत्मगतम्॥ वनवासाद्विभ्चमः पुनरतभवल्याः
कोपो लच्यते । तथाहि | (६२७)
(१२४) रजेति। तापरसेषतपसखिजनेष ठद्धे ॥
(१६५) स्लोणामिति। अमादुषोणां मालुषोभिन्रानां पच्ादिस्त्रोणाम-
भिचितषटुत्वमनपदिष्टचाठययं संदृश्यते खतभोः याः परि सव्येतोभावेन बोध-
बत्य स्ेतनावन्यो माचुष्य इति यावत् । ताः किंकिं निर्दिश्यन इत्यथेः। अमालु- ,
चौोणां चाद्यं ट्भेयति प्रागित्यादि। परभ्टताः कोकिलाः किल अन्तरीच्च-
गमनादङूयनात् प्राक पै खं स्वोयमपत्यजात मपत्यसम्ङं अन्यद्विजै रितर-
परचिमिः काकेरिति यावत् । दन्तविपाण्डजा दिजः इत्यमरः । पोषयन्ति
भालयन्ति। किल वात्तायाम् । वंशस्थविलं त्तम् ॥
। (५९) शकु इति । अणच्छति । अनाय्यं तनोददयानुमानेन किल स
। प्रचच्े को नामान्यो धम्पकञ्चुकव्यपदेशिन स्ट्णच्छन्रकूपोपमस्य तवाचुकारी
भविष्यति) अनाय्ये ग्रे । अत्नोष्दयाचमानेन च्ाकद्टयवदनुमानेन ।
किल सम्भावनायाम् । वात्तासम्भाव्ययोः किलेत्यमरः। नाम कुत्सने । धर्मेति
म्द कचेन धन्पोरूपवद्िरङ्कावरणेन व्यपदेशिनः भाद्यवतः। वहिरबम्भौ-
१ शरलोनानर्दष भदशेयत इति यावत्। अतव खेन्व्र अाडतसखो यः
। श्िपस्लदपमस्य तत्सदग्ख्य तव कोट्न्य स्वदितरः अदुकारो सदो भविष्यति।
सनेषात्मान मदु शन्तुमहसोति भावः ॥
{ (९७) राजेति वनवासा दनभिन्ञातनागरी खभावत्वात् । अविभ्रमः
4 ्।
२२२ अभिन्ञानशकरन्तलम् ।
न तिव्यगवलोकितं भवति चच्चरालोषहितं
वचोऽपि पर्षात्तर नच प्देष॒ संगच्छते ।
हिमात्त इव वेपते सकल एव विस्बाधरः
प्रकामविनते म्बुवौ चुगपदेव भेदं गते ॥ (१२८)
अथिच। सन्दिग्धवद्धिं मामधिङत्य अकतव इवास्याः कोपः
सम्भाव्यते । तथाद्यनया । (१२९)
मव्येवमस््मर णद् रुणचिन्तटन्तौ
ठत्तं रहः प्रणयमप्रतिपद्यमाने।
श्टङ्गारभावजातविकाररह्ितः। नागरीणान्त कोपो न विभ्वमं खञ्चतीति
भावः। तदह्शयति तथाहीति ॥
(१९८) न तिय्यगिति । अखा अवलोकितं द्शेनं न ति््यैक वक्रम् । सविभ्वमे
त कोषे ष्टि वैक्रेव भवतोति भावः। चक्तु नत्र मालोहित मतिरक्गभ्भवति।
सति तु विभ्वने चत्तपो नातिलौँह्ित्यमिति भावः। तथा वचो भाषितं चतिपस-
पार्यतिनिषठराणि अच्चराणि वणं यस्दमिन् तत् तथोक्तम् । तथा पेष लच्छ-
विशेषेष मादशपुरुषेप्विति यावत् । न सङ्गच्छते च न सङ्खतं भवति च।
नागरीभिस्त न तथोच्यत इति भावः । हिमात्तः शोतात्त इव सकल एव नत्वख-
भागमात्रं सविभ्रम तु तथेव भवतीति भावः बिम्बाधरो विभ्विकाफलभिवा-
धरो लोद्ितवर्णोग्धर इति यावत्। वेपते कम्पते। विम्बस्तु प्रतिविम्बेषि
मण्डले पुंनपुंसकम् । विभ्बिकायाः फले क्तोवं लकलासे एुनः पुमानिति मेदिनो।
तथा प्रकामविनते अतिनच्नोभूते भुवो युगपदेकटेव भेदं देधं गते। अन्यथा
न तथेति भावः। दृदंष्टव्वो नाम इनत्तम् ) तदुक्तम् । द्वितोयमलिकुन्तले यदि `
चडष्टमं द्वाट्शम्। चठटश मय म्रिये रूगभीरनाभिचछदे। सपञ्चद शमन्तिमं
तदनु यल कान्तेयतिविलासिनि खणजग्रद्ेभवति साध्वि एष्वी सेति ॥ `
(१९९) अपिचेति । सन्दिग्धा सन्देहवती वद्धियख स तसम्। अधित्य
उद्य । अकेतव इव कापद्यन्ून्य डव सत्यस्येति यावत् । तदेवोषपाद विह
माह तयथाहोति। अनया शकु नलया ॥
न म~ (८
भणै +वार अ
0 + ई
न्ट
क ना
कः
पञ्चमोऽङ्कः । २२३
-मेदादृ्बवोः कुटिलयोर तिलो हिताच्या
१ भग्नं शरासनभिवातिरूषा स्मरस्य ॥ (१३०)
प्रकाशम् ॥ भटर प्रथितं दुष्मन्तस्य चरितं प्रजखखपीदं न
दश्यते | (१३१)
ह शकु ।
तुच्छे ज्जेव पमाणं जाणध धम्मलिदिञ्च लोखन ।
` लज्नाविशिच्निद्ा्रो जाणन्ति ण किभ्यि महिलाओ ॥ (१३२)
, (१३९) मयोति । खबमिल्यम्भूतेना्छमरणोन दारुणा भोषया चित्तटत्तिर्मनो-
इत्तिर्येस्य स तच्िन् । दारुणं भोषणं भोग्रमिव्यमरः । अतएव रहो निच्ने
छन्तं भूतं प्रणयम् । विविक्ञविज्ञनच्छन्रनिः लाका सलथारहः । रहश्चोपांशु
चालिङ्धे दत्यमरः । अप्रतिपदयामाने अमन्यमाने मयि अतिरुषा अतिक्रोधेन
डेतनः अतिलोद्िते चच्िणो यद्या सा तया अनया शकुन्तलया कुटिलयो कञ्चि-
तये शवुवो भेदात् देधौकरणात् स्मरस्य कामस्य शरासनं धतु भग्नं खरिडित-
जिव) माम्प्रति क्रद्ेव स्कारस्य धदभग्नं येन षुनरसौ न प्रहतं शक्रधादिति
भावः। अन्रोत्मेचःलङ्ारः । वसन्ततिलकं उत्तम् ॥
(१३१) प्रकाश्निति। इश्रनस्य चरित माचरणां प्रयितं विख्यातं। यतः
ददं परकलल पादानं प्रजाखपि न दश्यते प्रजाभिरष्येवंन क्रियत इत्यर्थः|
अथवा इश्मन्तस्य चरित माचरणं यत्मथित मधभ्प्पराख्स्त्वेन विद्यातं
अषि किं ड्टं प्रजा न दृश्यते नादुभूयते भवत्येति गेषः। दष्ट जनानेरचि
दैन इत्यमरः । तथाच प्रजाभिरपि नाध्यः क्रियत इति भावः॥
(१३९) शकं इति । ठद्धन्यादि। यूयमेव प्रमाणं जानीय धम्प्स्थितिश्च
` लक्ख । लज्जाविनिच्लिता जानन्तिन किमपि मह्िलाः। ययभेव प्रमाणं
। लिधिनिचेधात्मकं तथा लोकस्य जनद्य धन्दरस्थितिं धम्पमग्यीदाञ्च जानीथ।
र व्यद धारणा स्थितिरित्यमरः। लच्जया विनिर्जिता अभिभूता मद्धिना
क भादश्यो नाख्ये किमपि न जानन्ति। अतः कथं प्रजाञ्चमेदूटव्य भित्याशयः।
व वनिता मद्िलाश्चयेत्यमरः। अल स्तत्या निन्दाया गम्यत्वात् व्याजङ्पस्तति-
लेन वग्याजस्ततिरलङ्धारः। यदुक्त प्रकाणे। व्याजस्तति मुखे निन्दा स्तति-
२२४ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
सुट दाव अन्तच्छन्दाणचारिणो गणिख्ा ससुबट्टिद्ा | (५३३)
गौत॥ जादे इमस्य पुरुवंसप्रच्चएण सुहमडधणो हिञखञ-
विस हयं समुबगदासि | (१३४)
शकु ॥ पटान्तेन ख्ख माच्छाद्य रोदिति। (१३५)
शाङ्ग॥ दल्यमप्रतिदहतं चापल्यं दहति । (१३६)
अतः परीच्छ कत्तव्य विशेषात् सङ्गतं रहः; 1, “^ “ *'' *
अज्ञातहद्चेष्वेवं वैरीभवति सोहदम् ॥ (१३७)
वौरूढिरन्ययेति। अन्यथा खदिरन्यथाव्यक्तिः। निन्दया स्तेः स्त्या
निन्दाया इत्यः । दूयं गाथा॥
(१२२) खडिति खष्ु तावदातच्छन्दालुचारिणौ गणिका सखपस्थिता !
सष्भदूमित्यथः। तावत् तदा। आत्मेति, अत्नन्न्देनाभिप्रायेण अचु
चारिणो खेच्छाचारिणोत्यथः। अभिप्रायन्द्रन्द अाशय दूत्यमरः। गशिका
वेश्या । वारस्तौ गणिका वेश्या इन्यमरः । सख्पस्थिता भवत्संखखखपस्थि ता ॥
(१२४) गौतेति। जादे इत्यादि। जाते अख पुर्वं शप्रत्ययेन सखमधो-
टयविषख हस्तं ससुपगतासि। पुरुवंशप्रत्ययेन महात्मनः घुरोवश् इति
विश्वासेन) सखेमधुयखस तखख। तथा दये विषं यख सं तथोक्तख अस्य
पुरुषस्य हस्तं ससुपगतासि परिस्रहविषयतां गतासि । प्रञ्नोयम् ॥
(१२१५) शकु इति। पटान्तेन वस्तान्तेन ॥
(१९६) शाङ्गति। चापल्य मात्मनशाञ्चल्यं अप्रतिहतं येन केनापि प्रणय
करणादिकाय्थी टनिवारितं सत् दत्य मिदम्म्रकारेण दहति तापयति। चपल-
कुरे चले इति.विश्ः॥
(१९७) अत दति । अतोधस्यात् आत्रचाञ्चल्याप्रतिघातख तापादुबन्धिता-
दिति वावत्। विशेषात् परीच्छ रहो निच्जेने सङ्गतं सौ हादे कन्तव्धम् ।
मूलकषता सङ्गताजव्येयोः पथैयता ट॒र्भिता। अजयैस्त सौष्दये क्रोवलिङ्ग
प्रकीर्तित मिति शन्दाश्विः। अन्नातं हृदयं मनो येषांते तेषु एरषेष सौहृदं
प्रणय एवमिदं वैरीभवति अवेरमपि वैरं भवति। प्रणयोपि विद्धेषायत इति
भावः। अत्र सामान्येनार्थन्तरेण प्रस्ततार्थसमथनादयैन्तरन्यासोटलङ्कारःः ।
पञ्चमोऽङ्कः । २२५
राज्ा॥ अवि भोः किमतभमवतीप्रल्यादटेवास्म्मानसम्भत
दोषे रधिचिपन्ति भवन्तः | (१३८)
शङ्क ॥ सायम् । सुतं भवद्भिरधरोत्तरम् । (१३९)
आजन्मनः शाद्मशिच्ितो य-
स्तस्याप्रमाणं वचनं जनस्य |
४ पराभिसन्धान मधौयते ये-
4.५५. विद्येति ते सन्तु किलाप्नवाचः ॥ (१४०)
अदक्ते दर्डिना। हेयः सोटर्थान्तरन्यासो वस्त प्रस्तत्य किञ्चन। तत्साधनसम-
अख न्यासो योटन्यद्ध वस्तन इति ॥
(१३८) राजेति । अत्रभवत्यां प्रत्यया देतस्यां विच्चासादेव भवन्तोटस्मान्
मदना तदोष रधिचिपन्ति निन्द्न्ति। प्रञ्नोयम् । भवच्छन्द्य्य
` युञ्मदर्थ्धेव सबमैनामसंन्नानियमादल न पुंवत् खेरिति एटंवत् भावः ॥
(११६) शङ्कि । भवद्धिरिव्येतेन त्स्याः सोमरातादय उच्यन्ते । अधरो
न्तरं विषरोतः। बेपरीत्याय अधरोत्तरशब्दो मुना प्रयुक्तो यथा सप्रमाध्याये
{ सन्नो दण्डगेयिल्दये । अद्यात् काकः पुरोडाशं श्रावलिह्याद्गविस्तथा । खाम्यञ्च
| नद्धात् कद्िंचित् प्रवर्तेताधरोत्तरमिति। वथादटमाध्याये वादिनः सदोषोक्तौ।
दिष्य यच दिशति निर्दिंग्यापङ्कते च यः। यश्वाधरोत्तरानथौन् विगीताच्र
वबुध्यत दूति च॥
(४०) वेपरीत्यं द्शयति। आजन्न इति। योजनः आजन्मनः जन्मा
वधि शादय मशिचितः केनापि शठतां न शितः तस्य जनस्य वचन मप्रमाशां
प्रमोयते अनेनेति प्रमाणं निचयद्ेत॒ ने। येः पुरुषैः परेषां गलृणां दोषप्रदशन-
। प्रत्या दन्येषाभिव्यपि ध्वनिः परः श्रेष्ठारिद्रूरान्योत्तरे क्तोवन्त केवल दति
अदिनो । अभिसन्धानं प्रतारणम् । वद्धनञ्धाभिसन्धानं व्यलोकच्चप्रतारण-
। शिवि हेमचन्द्रः) विद्येतिब्द्या अधीयतेते किनपुरुषाः आप्राः प्रत्ययिता
काचो येषां ते तथोक्ञाः सन्त भवन्त । आप्र प्रत्ययित स्तिष्वित्यमरः। उप
चातिर्गन्तम् ।
(= : <
ग्.
२२६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
राजा॥ अदह्ो सत्यवादिनः अभ्यपगतं तावद्द््राभिः एवं
विधा एव वयं किं पुनरिमामभिसन्धाय लभ्यते । (१४१)
शाङ्ग ॥ विनिप्रातः | (१४२)
राजञा विनिपातः पौरे लेभ्यत इत्य खद्धेयमेतत् । (१४३)
भाङ् ॥ भो राजन् किमतोत्तरः अनुष्ठितो शुर्नियोगः
सम्प्रति ्रतिनिवत्तीमहे वयम् । (१४४)
तदेषा भवतः पल्ल त्यज वैनां ग्टहाण वा।
उपयन्तुहिं दारेष प्रभता विश्वतोमुखी ॥ (१४१)
(१४१) राजेति। अदो शब्दः सम्बोधनाथेः। अदो धिगर्थे शोकेच कर-
ाधेविषादयोः। सम्बोधने प्रशंसाया भिति मेदिनो । अस्दाभिस्तावदभ्यप-
गतमङ्गोरतम् । अङ्गोकाराभूप्रपगमप्रतिखवसमाधय इत्यमरः । वयभेवंविधा
एव पराभिसन्धायका अना प्रवाचञ्च। इमां बाला मभिसन्धाय प्रताय्भै पुनः किं
लभ्यते किमज्यते अदीयतेवा। तन्तावदुच्यतामिति शेषः ॥
(१४२) शाङ्कति । विनिपातो लोकावज्ना रैवादिव्यसनवा। विनिपातो
ट्वमाने खाटवादिव्यसनेपि चेति विश्ः। अज्छेते दति शेषः ॥
(१४२) राजेति । पौरेः पुर्वं प्रभवे राजभिः सुशिचितवजैरिति भावः)
विनिपातो लोकावन्ना दैवादिव्यसनं वा भ्यते अज्यते द्व्टेतदखद्धेय मप्रत्यय-
नीयम् ।. शङ्खा सम्प्रत्ययः स्पहा इत्यमरः। तथाच विनिपाताच्जनाय खुशि-
च्विततजैरपि पौरतेः किञ्चिदपि क्रियद़ इति भवद्भि ने विश्वाख्यं यद्धे मढोपि
न प्रवक्तत इवि तात्पय्थम् ॥ ¦
(१४४) शाङ्गःति। अत्र उन्तरेः तत् खण्डनाय प्रतिवचने: किं फलम् ।
गुरोः कण्वख नियोग आदेशोदषछितः पालितः प्रतिनिवत्तौमहे प्रतिगच्छाम: ॥
(१४१५) तदिति । तत् तावत् एषा भवतः पल्ली एनां त्यज वा गहाण वा} |
हि यच्छत् दारेष पल्नाखपयन्ठ वोदुः प्रभुता विश्रतोखखी सबलो गामिनी 9
अल सामान्येन विश्ेषसमयनाद्थौन्तरन्यासोटलङ्कारः ॥
पञ्चमोऽङ्कः । २२७
गौतमि गच्छाग्रतः । (१४६)
ति सं प्रस्यिताः। (१४०)
शक ॥ अहं दाणिं इमिणा किदवेण विष्मलद्धा तुद्धेवि मं
परिञ्च धे | इत्यदुप्रस्थिता। (१४८)
गौत॥ स्िला परिढत्यावलोक्यच॥ वच्छ सङ्करव अणगच्छदि
णो करूणपरिदेविणणी सञन्सला प्ञ्चादेसपसे भत्तरि किं
करेदु त्रद्धिणो । (१४६)
शङ्क ॥ सरोषं प्रतिनिद््य। आः पुरोभागिनि किमिदं
सखातन्त्य मवलम्बसे । (१६५०)
(५५६) गौतमोति । अथतः पुरः ॥
(१४७) इतीति। इत्युक्तौ सन्यामित्यथैः। सर्वै गौतमीशाङ्गरवभार-
इताः! प्रस्थिताः गच्छन्ति ॥
(१४८) शकं इति अहमित्यादि । अहमिदट्ानोमनेन कितवेन विप्रलब्धा ।
यूयमपि मां परित्यजय । कितवेन धृत्तेन । कितवो धूर उन्त्ते वञ्चक कनका-
ये इति विश्ः। विप्रलब्धा विप्रयुक्ता। विप्रलम्भो विप्रयोग इत्यमरः।
द प्रस्थिता अलुगच्छति सब्वनिति शेषः ॥
१ (१४९) गौतेति। स्थित्वा गमनाच्निटत्य। वच्छेत्यादि। वत्स शाङ्गःरव
। चगच्छति नः कर्णपरिदेविनो शकुन्तला । प्रत्यादेशपस्षरे भर्तरि किं करोत
तपस्विनी! करूशेन करूणरसेन परिदीव्यति विलपतियासा करूणपरि-
देविनी । विलापः परिदेवन मित्यमरः । प्रत्यादेशेन प्रन्या ख्यानेन प्पे चिषुरे
भर्तरि भ्नुलमोपे। सामीष्याधिकरयो सप्रमो। सामोष्याश्लेषविषये व्याप्रा-
। भार दर्भिषेलुक्ेः। किं करोलिति सश्र गो। तपस्िनीो अतकम्पाह।
नषस्तो तापसे चाचुकम्पौर्धे चेति विश्रः॥
(१५०) भाङ्केति। आ इति कोपे। एरोभागिनि दोषेकदभिनि। दोेक-
चक् बुरोभागील्यमरः। येन कप्रणाचुणतेन केवलं दोषमालं जायते न कचित्
शएशखकराललाइषायो दोधेकडक् । खातन्त्य' साधनता । तयाचोक्तेम् । पिता
रट अभिन्नानशकुन्तलम् ।
नक क | न 4 ६५ ({.
शकर ॥ भीता वेपते। (१५१) ११८4-4 ५.4. ९
शाङ्ग ॥ शकुन्तले ख्णोतु भवती । (१५२)
यदि यथा वदति चितिप स्तथा
त्वमसि किं पुन रुत्कलया त्वया ।
अथतु वेत्षि शुचिव्रत मात्मनः
पतिग्टहे तव द्ाख्य मपि मम् ॥ (१५३)
तिष्ठ साधयामो वयम् । (१५४)
राजा। भो सपख्िन् किमत्रभवतीं विप्रलभस्ञे। कुतः (१५५)
कुसुदान्येव शशाङ्कः सविता बोधयति पङ्जान्येव |
वशिनां हि परपरिग्रहसंलेषपराद्युखीौ टत्तिः ॥ (६५६)
रत्ति कौमारे भन्ती रच्चति यौवने। युत्त स्थविरे रचे त्रस्तो खातन्त्य-
महं तीति ॥ #.
(१५१) शकु दति । वेपते कम्यते ।
(१५२) शाङ्गति। सुगमम् ॥
(१५२) यदटीति। चितिपोराजायथा वदति नेयं मया परिणी तपूर््ैति ।
यदि त्वं तथासि तदा उत्कुलया उद्यातं कुलं यदा सा तथोक्तया त्वया पुनः किं
अस्माकं किं कार्थमित्ययः। अथतु यदितु आत्मनो बत माचारः शुचि पवित्र
वदि जानासि तदा प्रतिग्टहेराजग्टहे तव दां दासौोभावोपि चमं हितम्)
च्तमं शक्तो हिते लिष्वित्यमरः। इद् दू तविलम्बितं नाम ठत्तम् ॥
(१५४) तिष्टति । साधयामो गच्छामः। तदुक्तम् । प्रायेण ण्यन्तकः साधि-
गमेः स्थाने प्रयज्यत इति ॥
(१५५) राजेति । अन्रभवतीं शकुन्तलां किं कथं विप्रलभसे परित्यजसि।
विप्रलम्भो विप्रयोग इत्यमरः अलं विप्रलम्पेनाखरमं नयेनामह मले पराद्लख
एवेति भावः । तलत्र हेतु सुद्धावयति कुत इति॥
(१५९) कुखदानोति । हि यस्मात् शणाङ् अन्द्रमाः कुदा नि कैर वाण्येव
बोधयति उन््ीलयति। न परङ्कजानोत्यथः। सविता भाखर; पङ्कजानि पद्मा
+ ^^
क.
पञ्चमोऽङ्कः । २२९
शाङ्ग । राजन् अथ पव्वटन्तं व्यासङ्ग हिस्प्रतं भवेत् तदा
कथ मधश्य्मौरोदीरपरित्यागः | (१५५७)
राजः॥ भवन्त मेवात गुरुलाघवं च्छामि | (१५८)
मढः स्थामह मेषा वा वदेन्भिष्येति संशये।
दारत्यागो मवास्याहो परस्त्रौस्यशपां शलः । (१५६) >. ,
ज्येव बोधयति न कुख्ट्ानोत्ययः । णवं वशिनां जितेन्द्रियमानवानां ठन्तिः
रन्तिः । इन्ति्िवर णाजो व कौपिक्यादिप्रव्नन दूति भेदिनी । परेषामितरेषां
परिखडाणां पल्लोनां संश्लेषेष स्प्शेष परा द्धी विख्खो भवति । पल्लीपरि-
जनादत्नमूचगयापाः परिहा इत्यमरः। अत्र रवकाः इयेनेतरपरियह-
अराडन्दखत्वधन्य्रदेव निर्देशात् प्रतिवरूपमालङ्ारः। तदुक्तं दपखे। प्रति-
वस्तपमा सा स्यादाक्ययोगम्य साम्ययोः। एकोपि धम्म: सामान्यो यल निर्दि
श्त शथनिति । रषाय्या जातिः अनर् टतोयचरणान्तस्य लघोर्गर्त्वं नाङ्गी-
कदन्॥
(१५७) शाङकति। अयेति प्रञ्रदयोतकः। मङ्कलानन्तरारम्भप्र्रकार्ट-
श्वो अयेत्यमरः । पूजेढनतं एव्वचरिलम्। उन्तं पद्ये चरिते वेत्यमरः। व्या-
सङ्कात्कायीन्तरासक्तोः। अधन्मभोरोरधम्प्रौद्भवशोलखख। परपरिसडहसंश्लेष-
शद्धित्वप्रतिपादनादिति भावः। कथंकेन प्रकारेण । द्ारपरिल्यागः कथंत्वं
दारान् परित्यजसीत्यथेः। यतोन तल्लापि धस्ते दति भावः।
(१५८) राजेति। अनर किषये। भवन्तं शाङ्गरव। गुरूलघौभीवो गुस्-
लाघवम् । भावेष्णः। सुपञ्चालादितवादन्त्यपद्टङ्धिः। राजेत्यनन्तर पुरोधसं
प्रतोति कचित्पाढः। तल्नभवन्तं रुर्म् ॥
(१५९) प्रच्रमाद्ध। मट इति। आदं मटः प्राप्रमोहः विख तविषाद-
उत्तान इति यावत्। द्यां भवेयं अथवा रषा नारी मिथ्या वदेत् इति संशये
दरत्यागो धम््रपल्लीपरिल्यागी भवामि । मदत सतोति भावः। अहो किम्बा।
चाद्ो उताद्धो किञचत विकले किं किंमत चेत्यमरः। परम्तीख्यशन परदार
५ सश्ेन पांगुलो मलिनो भवामि इति शच्छामोल्यन्वयः। संशये परस्तीसंखहा
इारल्यागो वरमिति राजाभिप्रायः॥
२३० अभिन्नानशकुन्तलम् ।
पुरोधाः ॥ विचाद्य॥ यदि तावदेवं क्रियताम् । (१६०)
राजा॥ अनुशास्तु मां गुर्ः | (१६१)
उरो॥ अल्रभवतौ तगवद्ाप्रसवादस्मदुग्ण्डे तिष्ठतु | (१६२)
राजा॥ कुत इद्म् | (५६३)
ष्णो त्वं साधुनेमिन्तिके रुपदिष्टपव्वेः प्रथममेव चक्र-
विनं पुतन जनयिष्यसीति । स चेन्सृनिदौहितरसतज्ञचणोप-
पन्नो भविष्यति ततोऽभिनन्य शुद्धान्तमेनां मरवेशयिव्यसि
विपग्धये तस्था; पितुः समीपगमनं स्थितमेव । (१६४)
राजा॥ यथा गुरुभ्यो रोचते। (१५६५) . 8०449)
(१६०) षएुरोधा इति । यदि तावत् यदि तथा तदा एवं वच्छमाशं क्रियताम् ॥
(१६१) राजेति । अनुशासत उपदिशतु ॥ ॥
(१६२) एरो इति । आप्रसवात् प्रसवपव्यन्तम्। अस्प दहे अस्माकं भवने ॥
(१६३) राजेति । इदं भवद्हावस्थानम् ॥
(१६४) एरो इति । निमित्तानि शुभाशुभलक्षणानि जानन्तीति नैमिन्तिकाः।
निभिन्तं हेठलच्छणो रित्यमरः । साधुनेमित्तिके त्कटगणक्तैः {प्रथम मादातेव
चक्रवर्तिनं साव्यभौमं एतं जनयिष्यसि उत्मादयिष्यसि इति तलखपदिष्टपव्व
पूथैखपदिष्टः। स गभात् प्रतो खनिदौ हितो खनिड़हिटख तेत् यटि तज्ञचसै
खक्रवत्तिचिद्धेः । यद्य पादतले पद्मं चक्रंवाप्यथ तोरणम् । अङ्शं कुलिशं वापि
सराजा भवति भुवमिति तथा आजादलम्बिनौ बाह टनौ पीनौ चपेशवरे
इत्यादाङ्ग रुपपन्नो यक्तो भविष्यति ततस्तदा अभिनन्द्य यदव्य एनां नारीं
शुद्धान्त मन्तःपुरः प्रवेश्रयिग्यसि । विपयये वेपरोल्रे राजलच्णाभावे इति
यावत् । अस्याः नाय्य: पितुः समोपगमनं कख्ठसमोपगमनं स्थि तसव्या ह तभेव ॥
(१६५) राजेति । यथा यल्मकारो शर्भ्यो रोचते गुणां भवतां प्रीति-
सत्पादयति । यद्यो दित्छाखयाकरोपेग्धारुचिद्रोहेत्यादिना खरुभ्य इति
चतुर्थी ॥
1 क का
> दत
पञ्चमोऽङ्कः । २३१
षरो॥ उल्याय॥ वत्से इत इतो .ऽनुगच्छ माम् । (१६६)
शक्ञ॥ भखरवदि वसुन्धरे देहिमे अन्तरं | इति सह एुरोधसा
गौतमोतपख्िभिश्च रुदती निष्क्रान्ता । (१६७)
राज्ञा॥ शआापव्यवह्ितश्तिः शकुन्तलागतमेव चिन्तयति । (१६८)
नेष्ये ॥ आख्खं मास्व्येम् | (१६२)
राजा कें दत्वा॥ किन्नर खलं ख्यात् । (१७०)
षुरोधाः ॥ प्रविग्ड सविस्मयम् । देव अद्धतं खल् संटृत्तम् । (१७१)
राजा॥ किमिव । (१९७२)
` रो+ देव परारत्तेषु करखशिष्ेष॒ । (६७३)
सा निन्दन्तो स्वानि भाग्यानि बाला
बाह्ृत्च्ेपं रोदितुच्च म्रटृत्ता । (१७४)
(१३६) परो इति। मा मदगच्छ मदटलुगाभिनी भव ॥
(१६७) शकु इति । भञ्वदीति। भगवति वचचन्वरे देहि मे अन्तरम् ।
अञ्चन्वरे वञ्चमति। अन्तर मवकाशम् अन्तत गच्छामोतिभावः। इति
शय्या रुदती क्रन्दन्तो पुरोधसा राजषुरोह्ितेन गोतमो च तपस्विनौ च
ते तैखच सड निषक्रान्ता अपगता ॥
+ (१६८) राजेति । शापेन इन्वीससः शापेन व्यवहिता ऊंतव्यवधाना श्टति-
यश्च तथोक्तः । शकुन्तलागतं शकुन्तलासम्बद्गम् ॥
(१६९) नेपथ्य इति । स्गमम् ।
। ७०) राजेति । कण द्वा साभिनिवेशम् शरुला । किच वतक । किच,
परश्वितकषयो रिति भेदिनी । खलः प्रचर ।
(१७१) परो इति । अद्भत माचय्येम् । विख््योट्टरत माञय्य भित्यमरः॥
१७२) राजेति । किमिव कोडक॥
(१७९) पुरो इति । परादत्तेष निदत्त कथवशिष्येष तपस्विष। तत
भहोकोयाथन्वयः॥
(१५४) रेति। शवानि खीयानि भाग्यानि दैवानि निन्दनलोसा वालाच
२२२ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
राजा॥ ततः किम् । (१७५)
रो ॥
स्तौ संखानन्चाप्यरस्तीयं मारा-
दुतृच्निप्याङ्खं ज्योतिरेनां तिरोऽभूत् ॥ (१७६)
सव्व ॥ विस्मयं रूपयन्ति । (१७७)
राजा॥ भगवन् प्रागेवास््ामि रेषोधः प्रत्यादिष्टः किं
रटषा तक णाज्विव्यते विचखाग्यताम् । (१७८)
बाइत्च्तेपं बा उत्न्षष्य रोदितुं प्रठत्ता आरव्ववती । एतदनन्तरं राजवच-
नान्ते वच्छमानेन परान वाक्यसमापनम् । बाहत्चेपमिति इयाः खाङ्गादभ्-
वादिति वक्तव्या णम् । मान्ताव्ययेन समासः। यस्िन्नङ्ग छिन्ने न म्वियते
तद ङ्मध्रवम् ॥
(१७५) राजति । सुगमम् ॥
(१७६) पुरो इति । पुरोधसा प्रागुक्तश्लोकखापराद्वं मा स्तीति । स्लीणां
संस्थान मातिरिव संस्थानं यस्य तत् तथोक्तम् । संस्थानमालतौ ग्ट्यौ सन्नि-
वेगे चठष्मये इति भेदिनी। अश्यरस्ती अघ्यरसाभिव तीथं दर्शनं यख तत्
अ्यरोदग्यमान भिति यावत्। तोथखक्तं मित्य॒पक्रम्य उप्राध्यावे दशनेचेति
शब्द्ाच्विः। अथवा अ्यरस सीधे योनि यख तत् अश्षरोयोनि इत्यथः । तीं
योनौ जलावतारे चेति हलायुधः। च्योतिः खेचरः । गन्धञ्बेव्याटृत्यथ स्ती-
संस्यान मिति। अरात् समीपा देनां बालामङ्कं क्रोडे उत् चिष्य उन्नोल् त्तिरो-
य्भूत् अन्तर मभूत्। तिरोध्नतङ्खौ तिग्यगथै इत्यमरः । दौ चकारयौ वाक्य-
इयगतौ क्रिययोः पौव्वी पय्येमव्यवह्ितं बोधयतः । इदं शालिनो नाम इन्तम् । .
तदुक्तम् । स्वो वर्णो जायते यत्र षष्टः कम्ब खव तददेवाटमान्यौ । विचामः
स्यात्तन्वि वेदे स्तर द्धे स्तां भाषन्ते शालिनीं दछान्दसोया इति॥
(१७७) सव्वं इति । परयन्ति नाटयन्ति ॥
(१७) राजेति । रषोव्यः शङ्न्लारूपं वस्त॒ । प्रत्यादिष्टो निराकतः।
इदानीं माचुषत्वेपि सन्देहादथेषदप्रयोगः। तकेण किमेवं किमेव मिति ह
विचारेण । ष्पा मिथ्या। अनिष्यते अनुसन्धीयते॥ 4
पञ्चमोऽङ्कः । ` २३३
षरोधाः ॥ विनयस । इति निषक्रान्ः। (१७९)
राजा। बेतवति पर््ययकुलोऽद्धि शयनीयग्टहमागेमादे-
शय | (१८०)
प्रती॥ इदोड्टोदेवो | इतिप्रस्यिता। (१८)
राज्ञा॥ परिक्रम्यखगतम्। (१८२)
कामं प्रत्यादिष्टां स्प्मरामि नः परिग्रहं मुनेस्तनयाम् |
बलवन्त दूयमानं प्रत्याययतौव मां द्यम् ॥ (१८३)
इति निष्कान्ताः सव्वे। पञ्चमोटडः । (१८४)
। (६७€ ) पुरो डति। सुगमम् ॥
(१८०) राजेति। पव्यौकुलः परि च्रान्तः। शग्यतेटस्दित्निति शयनौयम् ।
"अधिकरणे अनोयः। तञ्च तत् ग्टइद्ेति तस्य मागेम् ।
(१८१) प्रतीति । इद् इत्यादि। इत इतो देवः । गमम् ।॥
(१८२) राजेति । संगमम् ॥
(१८३) काम भिति । प्रत्यादिष्टां निराशतां सने स्तनयां परिह परिणीतां
कामं पर्प्रं न स्ढराभि। बलवदुदूयमान मतिशयेन खिद्यमानम्। दूडन्य
खेदेडति कविकल्दूमः । हृदयं मनस्त मां प्रत्याययति परिणीतपू्ेतया
विश्वासयतीव। इय मायौ ॥
(१८४) इतीति । खवसक्तौ सत्यामित्य्ः ॥
इति रीङष्णनायशम्दररताया मभिन्नानशकृन्लटो कायां
प्रवेशिका ष्यायां पञ्चमाङ्गविवरणाम् ॥
भि जि जि 9७११ 0१.१.0० 0 ०१.१.0७
4 €
अथ पञ्चमाङ्कांशोऽङ्कावतारः।
५ +
ततः प्रविशति नागरकश्यालः पञ्चाद्ा्बद्खं पुरुषमादाय
रक्षिणौ च । (\)
रचचिणौ॥ पुरुषं ताडयिला । अले कुभ्मिलखा कधेहि कदि ..
तुए एशे मदामणिभाश्ुले उक्षिखणामा क्ले लाअ्कौए
अङ्गलोखए शमाशादिदे। (२)
एरुषः॥ भीतिनाटितकेन । पशीदन्तु पशौदन्तु मे भावभिश्शे
ण हगगे ईैदिशग्श अकज्जगश कालके । (३)
(१) तत दति । नागरको नगरखप्रधानरच्चक स्तस्य श्यालः पल्लोभ्नाता।
श्यालाः खुभ्वौ तरः पलमरा इत्यमरः । प्ञ्चाद्ा्छबद्गं एलग्नबाड्ध' त्वा बद्धम् ।
पुरुषं कमपि जनम्! आअटायेत्यख कत्तीरौ रक्चिणौ। रच्िणौ रचकौ च
प्रविशत दूति शेषः॥
(२) रच्तिणाविति। ताडयिता अहत्य । अले इत्यादि । अरे कुभ्धिलक
कथय कुल त्वया एतश्वहामणिभा्र सत्कोखेनामाक्तरं राजक मङ्करीयकं
समासादितम् कुम्भिलकस्चौ रः । कुम्भिलः शालमीने च चौर श्लोकाथचौरंयो-
रिति मेदिनी । महेति । महामशिना भाखर दीश्चिमत् । भिद्धासभञ्चो धुर डति
षुरः। उत्कीणौनि संस्थापितानि नामाच्चराणि यत्र तत् । समासादितं प्राप्नम्॥
(३) पुरुष द्ति। भीतिनाटितकेन किञ्चिव्छधभयवतव्यापारेण। परशीति।
प्रसोदन्त प्रसोदन्त मे भावभिखा नाहमीदशयय काय्येखखय कारकः | भावमिश्राः
भावेष विद्य गौरविताः। भावे विद्धानित्यमरः। गौरविताख्ार्यमिश्राः
श्लाष्यास्तल्रभवन्डखा इति लिकारण्डगेषः । अकाययेख चौ ॥
+ ~ "~ ` ना" क्का ऋ्कककात
न
क
पञ्चमाङ्खंशः । २२५
एकः ॥ किप् क्ल शोषणे बद्भमणेशि न्ति कदु लज्नादे
पडग्गडे दिखे । (४)
इरुषः॥ श्ुणुध दाव ग्ग क्ख शक्कावद्ालवाशौ धवले । (५)
` दितीयः+ अले पाञअ्रञ्चले किं तुमं अदोहं वदि जादिच्च
उच्छौखशि । (६)
नाग दटूखख कधेदु सव्वं अणक्षमेण मा अन्तरा पडि
बन्धे । (9)
उभौ जं आवृत्ते अणबेदि लबेद्ि ले । (८)
५) रुक इति । रक्िणो रितिगेषः। किख्छित्यादि। किन्न खलु शोभनो
ज्राद्धणोसोति कत्वा रान्ना ते प्रतिहो दत्तः। प्रतिखहः प्रतिखाद्यः ॥
(५) शष इति । शुणुधेत्यादि। श्टणुत तावत् अहं खल् शक्रावतारवासो
धीवरः | शक्रावतारो गङ्कातीरगतः प्रदेशविष्येषः। धोवरः कैवत्त:। केवन्तं
दासधीवरावित्यमरः ॥
(&) द्वितीय इति । रच्िणोरिति शेषः। अले इत्यादि । अरे पाटञ्र
किं तमख्छाभि वसतिं जातिञ्च श्च्छसे। पाटद्धरच्ौरः। चौरिका गविक-
स्तेनदस्तस्करमोषकाः। प्रतिरोौधिपरास्कन्दिपाटञ्रमलिग्नचा इत्यमरः,
च्छते दि कम्रं कगणने याचादौ पाठात् त्वमिति गौणकम्द्रणि कर्म्माप्रत्ययोन
वरतिजाव्योरख्ययोरपि । तदक न्यादिजगन्ताटगत्यया ख्येदे ट व्यमाभयुः ।
गौखे याचादयोधन्येत ययेह दिदधुष्ितीति।
(७) नागेति । खथ इत्यादि। चक कथयतु सब्यमचुक्रमेण। मा
आन्तरा प्रतिबघ्नीयाः। खचक इति दितोवरक्िणो नामधेयम् । अतुक्रभेण
यथाक्रमेण । अन्तरा मध्ये वाक्यद्धेति गेषः। अथान्तरेटन्तरा। अन्तरेण च
मध्येषयुरि त्यमरः । मा प्रतिबक्नीयाः प्रतिबन्धको मा भव ॥
(<) उभाविति । रचिणाविल्यधेः । जमिल्यादि । यदावुत्त आज्ञापयति ।
लपरे। आवत्तोभगिनोपति;। भगिनोपति एावुत्त इत्यमरः । लप कथय ॥
२२६ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
धौव। शो ग्ग जालवलिशष्पङदिहिं मच्छबन्धणोबा-
एहिं कुड्म्बभलणं कलेनि । (र)
नाग॥ विहस्य ॥ विसुद्ो दाशि से खाजीवो। (६ ०)
धीव॥ भटके मारएव्वं भण | (१९)
शजे किल जे विशिन्दिदे ण्ड शे कम्य विवज्जणीखए |
पश्ुमालणकम्ब्मदालृणे अण कम्यामिदुकेवि शोत्तिए ॥ (१२)
नाग।॥ तदो तदो | (१३)
धौव॥ एकश्ं दिशे मए लोहिद्मच्छके पाबिदे
(€) धीवेति। शोद्त्यादि। सोहं जालवड्िशप्र्टतभिर्त्छबन्धनोपायैः
कटुम्बभरणां करोमि। कुटुम्बभरणं पोच्यवगभर म् ॥
(१९) नागेति । विख मध्यमं हसित्वा । विदो इति। विशुद्ख इदानी-
मखाजीवः। ददान मेतेष कालेष अख चौरस्याजोवो जीविका विशुद्धः
पवित्ः। आजोवो जोवितेत्यमरः॥
(११) धीषेति । भटके इत्यादि । भन्तमेवं भण । सुगमम् ॥
(१२) शहजे इत्यादि । सज किल यद्धिनिन्द्तिं नहि तत् कश्च विवच्छी-
नोयकम् । पणशुमारणकम्मदारुणो अलु कम्पाष्टदुकोपि खोलियः। यद्विनिन्दितं
विगह्ितं कम्मे सदं खाभाविकं तत् किल कम्प न विवच्छनीयकं परिः
त्याज्यम् । यथा च्रोलियः एकां शाखां सकल्यां वा ष््धिरङ्केरधीत्यवा षट्-
कम््रनिर्तो विप्रः ओरोलियो नाम धम्डविदिति देवलोक्तलच्तणो विप्रः। अतु-
कम्पया छपया श्टदुकः सुकृमारखभावोपि पशुमारणकम्मेस वायव्यं श्वेत
च्छागल मालभेत। अग्नीसोमीयं पशुमालभेत कतैव्या ऊद्मषम्यां गौरि-
त्यादिखतिख्ल्युदि तपश्युधातेष दारणो भीषणो भवतोति गेषः। यथाच
स्टोपमपि परम्परागतं कस्म न गेनोयमिति भावः। अतणव गीतायाम् ।
सहजं कम्मं कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् । सव्बीरम्भाहि' दोषेण धभेनाग्नि-
रिवाहता इति, श्ुन्द्री नाम इत्तमेतत् । लच्णन्तक्तं प्राक #॥ ` 4
(१९) नागेति। तदो तदौ ततस्ततः ॥
पञ्चम ङ्गं शः । २२७
तदो खण्डशो कथ्पिदे जाव त्श उद्लब्भन्तले पेक्ठामि
दाव एरे महालअणमाश्ले अङ्ली्रए पेक्ठिदे पञ्चा इध
विक्त्य दंशखन्ते ज्जेव गद्िदे भावमिश्शेहिं एत्तिके दाव
-एदग्ग आगमे अध मं मालेध कृट्ेध वा| (१४)
नाग॥ अङ्करोयक मात्राय जाल मच्छोद्लब्भन्तलगदो
न्ति णलि सन्देहो जटो अचरं अआमिसगन्धो वादि आगमो
दाणिं एदख्म एसो विमरिसिदव्नोता एधे लाख्च्लं ज्जेव
गच्छह्म । (१५)
` स्चिणौ॥ धीवरं प्रति॥ गच्छ ले गर्टिच्छरेदअ गच्छ | (१६)
(१४) धवेति । ण््केत्यादि। रक्छिन् दिवसेमया रोह्ितमद्यः प्राप्न
ततः खर्डश्ः कल्यितः । यावत्त उटराभ्यन्तरे प्रेच्च तावदटेतन््हारल्लभासुर-
मङ्करीयकंप्ेचितं पञ्चादि विक्रयार्थं दभेयन्नेव ग्टद्धीतो भावमिनैः। रतावां-
स्तावदेतस्धागमः अथ मां मारयत कुङयत वा} खण्डं खण्डं दण्डशः। सख्ये
का्याद्वीश्याया भिति चशस। कल्पितः कतः । यावत् यदा। प्रक्षिपत
याभि। दर्भयन्नेनेत्येवकारः क्रियान्तराव्यवधानं बोधयति। रतस्य अङ्क
` रोय । आगमः आआगतिडत्तान्तः। कुवत कक्तेयत निन्दत वा। कुड़क
` कुद्धाद्धिदो रिति कविकल्यदूमः॥
(५) नागेति। आघ्राय गन्वशपादाय। जाल इत्यादि। जालक
` मव्योदराभ्यन्तरगत मिति नान्त सन्देहः यतोऽ्यमामिषगन्धो वाति। आगम
इटानीमेतस्धेष दिन्बटव्य तदेत राजकुलमेव गच्छामः। जालक दति प्रथम-
रचिणोनाम। यत इत्यादि। यतो यश्छ्मादय मामिषगग्ो मद्यगन्धो वाति
गछति रतद्य ङ्करीयकखय एष धीवरोक्तं अगम अगते वंत्तान्त इदानीं
विश्रषव्यो विचारणोयः न उपे्चणीय इत्ययः। रत आगच्छत। राजकुलं
राजभवनम् । कुलं जनपदे गोले सुजातोयगणे पिच । भवने च तनौ क्रोव-
मितिमेदिनी।
(१६) र्िशाविति। धीवरं चौरल्ेनाभिथस्तम्। गश्ेत्यादि। गचऋ रे
॥
रेरे अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
दति परिक्रामन्ति। (१७)
नाग। खञ्ञ्र इध गोञलदुख्ाले अष्ममन्ता परिपरालेध
मं जाव लाञ्रउलं पवेसिञ् णिङ्कमामि | (१८)
उभोौ। प्रविशदु खावृत्ते शामिष्मशादलं | (१२)
नाग॥ परिक्रम्य निषक्रान्तः। (२०)
रूच। जाल चिलाच्रदि क्छ आवुत्त । (२९)
जाल्॥ णं अवशलोवश्प्मणोखा रा्राणो होन्ति (२र्)
रूच। फक्लन्ति मे अम्गहल्या इमं गरख्डिच्छेटख्रं वावा
दिद । (२३)
खन्यिच्छेटक, गच्छ। रे दति तच्छसम्बोधने। सम्बोधनेङ्ग भोः पाट् ष्याट
हेड होध्रेरेपि चेति हेमचन्द्रः। यन्थिच्छेदकञ्चौरः ॥
(१७) इतीति! इति एतदुक्तौ सत्याभित्यथेः। परिक्रामन्ति र7जकुल-
गमनं रूपयन्ति) धीवर सहिताः सव्वं इति शेषः ॥
(१८) नागेति सअ इत्यादि । चक इह गोपुरदारे अप्रमत्तौ प्रति-
पालयतं मां यावदूाजकृलं प्रविश्य निषक्रामाभि। गोषरहारे गोऽुरसंन्नके
्ारे। पुरदारन्त गोपुरभित्यमरः। अप्रमन्तौ धोवरं प्रति सावधान । प्रमादो
द्नवधानतेल्यमरः । प्रतिपालयतं युवां प्रतीच्याम् । निषक्रामाभि। प्रत्या
गच्छामि। ऋमोटपे पिधे इति दीधैः॥
(१९) उभाविति। पवीत्यादि । प्रविशत आवत्तः खाभिप्रसादार्धम् ।
स्वामिनो भक्तेः प्रसादाय प्रसन्न ताधेम् ॥
(२०) नागेति । परिक्रम्य राजकुलप्रवेशं खूपयित्वा ॥
(२१) सचेति । जालुञ् इत्यादि । जालुक चिरयति खल्वावुत्तः। चिर-
यति विलम्बं करोति। खलः प्रश्ने कथमित्यथेः॥ १
(२९) जाल इति। शभित्यादि। नन्ववसरोपसपरणोया राजानो भवन्ति। 1
नु रल्रालुप्रश्रे। नतुग््टो विनिहे। अदप्रश्रे इति भमेदिनी। राजानोध्व- |
सरेणावकाशेन उपसपणोया उपगम्या भवन्ति नलु ॥ |;
(२३) खचेति। फल्न्तीत्यादि । स्फरतोभमे अग्महस्तौ इमं सन्िच्छेटकं
1
६
पञ्चमाङ्कांशः । २२९
धौव॥ शालिहदि भावे अख्ालणमालके भविद्म् । (२४)
जानु» विलोक्य + एगे अद्भयाणं दग्शले पन्ते गेद्धिग् लाअ
शाशणं अञअच्छदि शम्पदं एशे शउलाणं सुहं पेक्ठदु अहवा
गिद्शिखालाणं बली होदु । (२५)
नाग॥ प्रविश्य सिग्घं सिग्घं एदं | इत्यर््ोक्तं। (२६)
धीव। हा इरोद्धि | इति विषाटं नाटयति। (२७) ।
नाग सुञ्चध जालोबजीविं। उवे से अङ्कलिरद्य
आगते अद्धा शमिणा जाव कधिदट्ं । रट)
+
-.
व्यापाद्यिठम् । स्फरतः सखन्देते । अग्रहस्त पाणो । व्यापादविव' मार-
विदम् ॥
(३४) धीवैति। शालीत्यादि। नाद्ेति भावोटकारणमारको भवितम् ।
भवो विद्धान् । अकारणमारकः अनि्मित्तघातकः ॥
(९५) जाल इति । विलोक्य पन्थानं दद्रा । रगे इत्यादि । रषोटस्ाक-
` भश्ररः पले ग्टहोतला राजशासन मागच्छति साश्भतमेष खकृल्यानां सुखं
` चतां अथवा ग्टश्रष्टगालानां बलिभेवठु ! अस्छाक मोश्चरो नागरकश्यालः।
` भत्रे ग्टहीतला पता्टं ग्टहीत्वा । राजशासनं राजादेशम् । एष धीवरः।
` खकृल्दानां निजवंश्यानाम् । बलिरुपहारः । दर्डादण्डयोरुभयोरेव सम्भवा-
॥ दिति भावः । करोपहारयोः पुंसि बलिः प्राण्यङ्गजे स्तिया मित्यमरः ॥
ठ (२६) नागेति । प्रविश्य रङ्गभूमिं भितिशेषः। सिग्बभित्यादि। शीघ्रं शीघ्र
भेतम् । इव्य्डो्ते शञ्धतं जालो पजो विन मित्यन्तख्य वाक्यद्यापं उक्ते ॥
(२9) धीवेति । हेत्यादि । हा हतोच्छि । हा विधादे । विषादं विषखतां
नाटयति खूपयति। मारयतभिति वाक्यभेष मचभायेति भावः॥
(५८) नागेति । श्वधेत्थादि। शश्चतं जालोपज विनम् । उपपन्रोटस्याङ-
शो चश्यागमः। असाव्लाभिना यावत् कथितम्, उपपन्नो यक्तैः। यावत् यदा
अश्वाव्छाभिना रान्ना कथितं तट् उपपन्न इत्यन्वयः॥
२४० अभिन्नानशकुन्तलम् ।
सूच ॥ जहा आणबेदि आवृते जमवशदि गदु पडि
णिजन्ते कलु एशे । इति धोवर बन्धनान््रोचयति । (२९)
धीव॥ भटके शम्पदं तुह केलके मे जोविद्े। इति
पादयोः पतति । (२०)
नाग॥ उदट्ृहि एसे भट्टिणा अङ्कली अमुज्ञसन्डिदे पारि
दोसिए दे प्सादीकदे ता गेह्ण एदं | इति धीवराय कटकं
ददाति (३१)
धीव। सहं सप्रणामच्च प्रतिग्ट ह ॥ अणग्गहो दोधि । (३२)
जाल्॥ एशे कठ रसा तधा अणग्गददे जधा श्ूलादो
ओट्ालिख इलि क्डन्धे शमालो बिद् । (३३)
खच । आवृत्ते पालिदोशिएण जाणामि महालिदहलदणेण
अङ्लोखएण शाभिणो बडधमदेण होदव्वं | (३४)
य
(९९.) सचेति, जधेत्यादि । यथान्नापयत्यावुत्तः। यमवसतिं गत्वा प्रति-
निडत्तः खल्वेषः । यमवसतिं यमवे्रस ॥
(२०) धीवेति। भदुके इत्यादि । भन्तेः साम्प्रतं तवक्रीतकं मे जीवितम् ।
क्रौतकं क्रोतम् ॥ |
(११) नागेति । उकङ्कहीत्यादि। उत्तिष्ठ णतद्धत्तषी अङ्गरीयमूल्यसम्पितं
पारितोषिकं ते प्रसादीकृतं तदुग्टहाणेतत्। भक्ती राजा। अङ्करीयख `
यन््रलयं तत्यभ्द्रितं तत्परिभिते पारितोषिकं परितोषदन्तं वस्त प्रसादीशतं `
प्रसनच्नतासवरूपीङतत् । कटकं बलयं । कटकं बलयोटस्तियामित्यमरः ॥
(९) धवेति । अख्वित्यादि। अनुग्टहोतोटद्ि। अतुग्टहोतः शता-
चुः ॥
(३) जालद्ूति। एशे इत्यादि! रष खल रान्ना तथाचुग्टहोतः यथा
ूलादटवताय्थ हस्तिख्कन्धं समारोपितः। एष धीवरः। शलाच््दव्यबधाथे- ।
रोपितादयःकोलकात् ! अवता रन्तोल्य नमयित्वा । समारोपितो निनेशितः॥
र
(३४) सतेति । आ वत्ते इत्यादि । अवन्त पारितोषिकेण जानामि मडादः
९.४
पञ्चमाङ्कांशः । २४१
नाग॥ ण तद्धि भट्विणो महालिहलदणं ति कद परलि- `
` दोसो एत्ति उण तक्ञेभि । (३५)
उभौ॥ किं खण | (३६)
नाग॥ तद्म दंसणेण भदट्िणा कोबि अहिमदो जणो सुम
रिदो ननि जटो मुह्त्तस्रं पद्दिगम््ीरोबि पञ्ज रमणो
आसी । (३.७)
सूच। दोशिदे शोद्दे अ दाणिं मट्रा आवृत्तेण | (३८)
जाल्॥ शंभणेमि दमग्ग मच्छगत्तणो कट् | इति धीवर-
ज्यया पश्यति । (२९)
रल्नेन अङ्करोयकेण खाभिनो ब्धमतेन भवितव्यम् । जानाभि अलुमिनोमि।
भडाहरल्नेन महामल्यरल्नभूतेन । खामिनो बह्धमतेनं रान्नः समादटतेन ॥
(३५) नागेति । शेत्यादि। न तच्िन् भत्तुमेहाहरत्रमिति सत्वा परितोषः।
एवयुनस्लकेयानि । तस्िच्ङ्करीये। महाहर लसत्कष्टरत्म् । एतत् वच्छ-
माणाम् ॥
(१६) उभाविति । किं उ । किं पुनः ॥
(१७) नागेति । तस्तरेल्यादि । तख दशनेन भचर कोष्यभिमतो जनः ख्टत
` इ-ति यतो खह्कन्त प्रशतिगम्भीरोपि पथ्त्कमना असीत् । तस्य अङ्करीयस्य।
भच राह्ना। अभिमतो वाज्क्रितः। इतीति तकयामीत्यन्ितम् ) सद्हत्त
कंद्धित्कानं व्याष्य प्यैत्छकमना चासीतिति सम्बन्धः। प्रकतिगम्भोरः प्रत्या
स्वभावेन गम्भीरः पचथ दकमना उत्क{शरतमनाः ॥
(१८) चेति! दोशिदे इत्यादि। तोषितः शोचित दानीं भ्त आव्-
केन । शोचितः शोकं गभितः। आवुक्तेन भवता॥
(३९) जाल् इति । शभिन्यादि। नद भणामि अस्य मद्यशवोः कुते।
नहं भणामि यत् यद्य मद्य्लोर्धौवर ख्य रते अधं भन्तं अवन्तेन गोचित
ऋति शेषः । नन्वावृक्तेन खाथंभत्ती शोचित दूति भावः । यं शतेष्व्ययं तावत्
वादार वर्हते दय भिति कोषसारः। अद्छयया दोषारोपरोन ॥
4.
२४२ अभिन्नञानशकुन्तलम् ।
धीव॥ भट्रालके इदो अद्धं तु्धाणएभ्पिश्एलामुद्खं होदु | (४०)
जाल्॥ धौवल महन्तले शम्पदं अह्याण पिखवच्श् शके
शंवुत्तेशि काटम्बलो शक्तिके क्ख, पढमं शोदिदे इच्छदि
ता एदि एख्डअलखं ज्जेव गच्छ द्ध । (४६)
इति निषक्रान्ताः सव्वे। अङ्ावतांरः । (४६)
(४०) धौषेति। भ्ेत्यादि। भट्वारक इतोट्ं युद्ाकमपि छरामूल्द
भवठु। इतो राजप्रसादीकतकटकस्य । खरामूल्यंमद्यक्रयोपयोगि॥
(४१) जाल इति। धौवलेत्यादि। धौवर महत्तरः सास्प्रतमस्द्माकं प्रिय
वयसः संटत्तोसि कादम्बरोसाच्तिकं तलु प्रथमसौहृद मिष्यते तदेहि शौर्षडि-
कालयमेव गच्छामः। महत्तरः अतिमहान् । साम्प्रतमिदानीम् । काट्म्बरी-
त्यादि। प्रथमसौृदं प्रथमसौहार्ट् कादम्बरी मदिरेव साची प्रत्यचदभिं-
जनखषूपा य्य तत् तथोक्तं खलु तथाभूतमेव इग्धते लोकैरिति शेषः। चकत
समच्चदटशेनात् साक्तीति। चाण्डालादयो मद्यसाच्िकमेव परिणयनव्यापारं
निबवेत्तेवन्तोति प्रथमसौ ह दसक्तम् । गस्धोत्तमा प्रसन्ने वा कादम्बय्यः परिस्लुताः
मदिराकञ्च मद्येचेत्यमरः। साच्िशब्दोत् प्रत्यचद्िजनवाचकला देण्य-
विधेयभावान्विततया न पुंसं जहाति। अत उक्तम्। उदेश्यविधोयभावे
लिङ्गानां नास्ति तन््रतेति। तत् तस्मात् एहि आगच्छ णौख्डिकालयं सुरा- `
कारलयमेव गच्छामः ॥
(४२) इतीति । णवसक्तौ सल्याभित्य्ैः । अङूगावतारः पष्टाङ्गावतारकः
पञ्चमाङ्गांशः। तदुक्तम्। अङ्कान्ते चितः पाव्रे्तदङ्स्याविभागतः। यता-
इोटवतरव्येषोट्ड्ावतार इति टत इति। अल पा्रेनीगरकश्यालादिभि-
न॑ पतेश्त्कर्ढा च नाद्र हावस्थाप्रदशनात्कः षष्टाङ्ोट्वतरति ॥
दति रीजष्णनाथशम्मरेलतायामभिन्नानशकुन्तलटीकायां
प्रभेशिकाख्यायामङ्कावतारनाम
पञ्चमाङ्कांशविवरणम् ॥
00 गो
1.) कु का
अभिन्नानशकन्तलम्।
[8 कका कए क कनक क
षष्ठोऽङ्कः ।
ततः प्रविशव्याकाश्यानेन मिश्रकेशी । (१)
` भित्र शिव्व्तिद्ं मए प्ज्जाञ्रणिव्वत्तणिज्जन अच्छरा-
। निलसन्दिङ' ता जाव सा्जणस्यम अदहिरेखकालो भवे दाव ` `
सभ्यदं इमद्धय राएसिणो वुत्तन्तं पञ्चक्डोकरिख्प्ं शं मेण.
आस्वन्धेण सरोरभूदा टाशिमे सञन्तला तए दुदिदु-
णिमित्तं सन्दिट्एव्बद्धि । (२).
(१) तत इति । श्ाकाशयानेन कैहायस्या गत्या भिथकेशी अश्यरोविशेषः॥
(२) मिच्रेति। निब्बत्तिद भित्यादि। निव्यन्तिवं मया पव्थौयनिन्तनोय-
भद्यरस्तोयसन्दिष्टं तद्यावत् साधुजनसख्याभिषेककालो भवेत् तावत् सास्मतमस्य
` राजरधर्वत्तान्ते प्रत्यकचोकरिष्यामि। नु मेनकासब्बन्वेन शरोरभूतेदानीं मे
गकन्तला तया च दुद्धिटनिमिनत्तं सन्दिटपूव्वौख्ि । पय्यौयेणा क्रमेण निव्येत्त
नीयं समापनोयम्। अथ पर्यायः प्रकारेट्वसरे क्रमे इति मेदिनो अद्यर-
स्तोर्ये्श्रोयोनिभिः सन्दिट शक्त कश््जातं मया निव्यन्तितं समापितम् ।
तध योनौ जलावतारे चेति हलायुधः। यथाक्रमकन्तव्यतया अश्च रोजातिभि-
` ग्द्यदक्गं तत्तत् सथं मयाट्डुदित भित्यधेः। तत् तच्छरात् सास्प्रत मिदानीं वावत्
। शगृधुजनख् कृषिरख देवयोनिष मध्ये तद्यैव वादधुधिकल्वात । साव द्ुषिके चारौ
4 सच्लनेचापि वाच्यवदिति विश्वः। अभिषेककांलः स्खानवेला भवेत् । अभिषेक
| ` ऋानमित्यपीति लिकाख्डगेषः। तावत् ततृप्यन्तमस्य राजयट् प्नन्तख्य उत्तान्तं
प्रकारं । इत्तान्त; खात् प्रकरण प्रकारे कात्श्ेपवात्तयो रित्यमरः। प्रत्य्ची
'#३
२8४४ अभमिन्ञानशकुन्तलम् ।
समन्तादवलोक्य ॥ किख क्ल उबव्य दुच्छवेवि दि रहे णिर्
च्छवारम्भरं विच एदं राञ्रउ्लं दीसदि अलि से विहवो सव्वं
पणिधाणेण जाखणिदु किन्तु सहीए मए आद्रो माणडटव्वो
भोदु दमाणं ज्जेव उज्जाणबालखख्ाणं परास्मपरिवत्तिणीो भवि
तिरक्करिणौए विज्नाए पच्छा उवलदह्िद्घयं | इति नाख्येनावतोय्ये
स्िता। (३).
करिव्यानि लोचनगोचरीकरिव्यामि। तख साधुजनख सख्खानवेलायां सव्व भिः
स्वव्वपरविलासिनोभिः परिचग्थौये तत्र सन्निधातव्य भितिभावः। अतएव
विक्रमेव्वश्यां केथिनाञ्वरेणापद्ताया ख्मैश्ां पुरूर वोट न्तिके र न्भयोच्यते ।
पिञख्सदही कुबेरभवनादो निङउनत्तमाना केनवि ट्ाणवेण चित्तलेहाददिञ्ा अद्ध
बधच्जेव निग्गह्हिदेति । स्वानक्रियायां वार विलासिनीभिः परिचय्यौ कादम्बययैं
दूकाभिषेके वणितावलोकनीया । हेतुमाह नन्वित्यादि। नल्व यतो मेनका-
सम्बन्धेन मेनकाया इहिद्टतया शकुन्तला मे शरीरभूता देहभूता सखीति
यावत्, वया च तस्मात् खत एवात्र प्रवर्सिंतव्यमित्याशवः। तत्न एुनमेन-
कयोक्त मित्याह तयेत्यादि। तया मेनकया दुहि निमित्त शकुन्तला समाश्चास-
नाय सन्दि्टशक्त' पृष्व यदे सा तथोक्ता चास्मि अतोध्वश्यमेव प्र््ीकन्तव्योयं
इतान्त इति भावः॥ ६.८४
(२) समन्तादिति। समन्तात् सब्बेतः। किर्वित्यादि। किन खल् उप
स्यितोत्धवेपि दिवसे निर्त्घवारम्भमिवतदराजकुलं दृश्यते अस्ति मे विभवः सरं
प्रणिधानेन ज्ञातुं किन्त सख्या मया आदरो मानयितव्यः भवतु एषाभेवोव्यान-
पालकानां पाश्चेपरिवत्तिनो भूत्वा तिरसरिण्या विद्यया प्रच्छन्ना उपल्चयर ।
किन्न वितकं। किन्न प्रश्नवितकयोरिति मेदिनो खलः प्रन्ने। उपस्थितोद्धवे
समागतवसन्तोव्छवे। दिवसे मधमासोयदिवस्े। नि नस्ति उत्छवारम्भ उत्-
सवप्रदर्तियल्र तन्निर्त्छवारम्भम् । राजकुलं राजभवनं । सव्वं ठन्तान्तम् । प्रणि
धानेन समाधिना ध्यानेनेति यावत् । प्रणिधानं प्रयले खात् समाधौच प्रवेशन
दति मेदिनी। ज्ञातुं मे विभवः शक्तिरस्ति किन्त सख्याः शङ्न्तलाया अदरः
प्रत्यच्चतो दशेनायाजुरोधो मया मानयितव्यः पालयितव्यः। भवतु तदेव भवत
एषां उद्यानपालकानाखद्यानर कानां पाशचपरिवत्तिनी पाश्चगता भूत्वा तिर-
1 1 च, "न=. मका अकव
षष्ठोऽङ्कः । २६५
ततः प्रविशति चू ताङ्करमालोकयन्ती चेटो ततषटषेदेषरा च । (४)
` ग्यमा॥ कधं उबयिदो मडमासो ।(५)
आतम््हरि्रवेर्ट उस्सिञरं विख वसन्तमासस्य ।
` दिद चूअङ्र चं कणमङ्ग्गं णिअच्छामि ॥ (६).
दितीया॥ परद्छदिए किंणएटं एञ्ादणी मन्तेसि । (ॐ)
प्रयमा॥ म्धञरिए चखअकलिप्रं पेक्िख् उम्ब्रल्तिखरा
क्व पर्दि्राहोदि। (८)
स्करिण्या विद्यया गान्धव्बवेदोदि तवपुरदश्यताकरणमन्त्ेण प्रच्छत्रा अटश्य-
विहा सती उपलश्ये ज्नाख्यामि। नाच्येनावतीव्धे आकाशादवतरणं क्पयित्वा ॥
(४) तत इति । चूताङ्रमाम्बरखकुलम् । चेटो भ्टत्याविगेषः । तत्मृषठे तल
शात् \ अपरा चेटीत्ययेः ॥
(५) प्रथमेति । प्रथमा चेटोत्यथः। कथमित्यादि । कथख्पस्यितो मधुमासः।
सभरुमासो वसन्तमासः। मधः) टेत्ये चेते वसन्ते चेति विश्वः ॥
(६) आतन्ब्रल्यादि । अाताख्वहरितटन्तं उच्छसितमिव वसन्तमासस्य । दष्टं
च ताडुरकं चयामङ्गल्दयं नियच्छामि । अाताश्नमीषड्लोहितं हरितं पालासवशीञ्च
` छन्त बन्धनं यख्य तत् । आखाताश््र पाटलं विषद्ाङरूा मिति धनञ्जयः)! पालासो
"रितो रिदिति इन्त प्रसववन्धनमिति चामरः । वसन्तमासखय उच्छरसितं
जीवितमिव दष्टं चरूताङ्करकं चूतखकुलं चणो उत्सवे वसन्तमासविहिते दूति
वावत् भङ्कल्ं मङ्गलाय हितं नियच्छामि निञ्धिनोमि वसन्तमासद्य उच्छसित-
मिव दष्टमिति ङद्यवमङ्कल्य्वे हेतरवघेवः। निर्व्या पारस्यितौ कालविशेषोत्
वयोः चण इत्यमरः नियमो यन्त्रणायाञ्च प्रतिन्नानिश्चये ब्रते इति
भेदिनी) अन्रोच्छसित मिवेव्युत्रेचा। छन्दस्त गायाद्यम् ॥
(9) दितीयेति । अपरा चेटीव्यर्दः । परेत्यादि। परण्टतिके किंणकाकिनी
भन्ये । परिभ्डतिकेति प्रथमचेट)संन्ना मन्यसे अस्यष्ट व्याहरसि॥
। =) प्रथभेति। मड इत्यादि । मधुकरिके चूतकलिकां प्रच्छ उन््त्ता खल्
। भरभ्टविका भवति । मधूकरिकेति । द्वितीयवेटीनाम ॥
२९४६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
दितीया॥ सहे त्वरया उपगम्य । कधं उवयििदो मड्ध-
मासो | (६)
, प्रथमा॥ म्धञरिए तवाबिणएसो कालो मदविञ्भसुग्गी-
दाणं | (१९)
दितीया॥ सहि अवलम्बद्छं मं जाव अग्गप्रदे परिदद्या
भवि चूश्रपरसवं गेह्ि्र सम्पादेमि कामदेवस्य खञ्चणं | (१९)
प्रयमा। जद एव्वं ता ममाबि अद्धं अञ्णफलस्य । (१२)
दितीया॥ सहि अभिदेबि एद् सम्पज्जद् एव्व जदो एङ्ख
ज्जेव णो एद् सरीर दविधा भिखं पजाबडणा | (१३)
(€.) द्वितीयेति । उपगम्य चूततस् भितिशेषः। कधमित्यादि। कथश्षप-
स्थितो मधुमासः। कथं किं। धमाद्वद्धेरिव चुूतकलिकावलोकनान्मधमास-
सयायुमानम् ॥
(१०) प्रथमेति। मड इत्यादि) मध्करिके तवाप्येषकालो मदविश्चमो-
ङ्गो तानाम् । तवापि मट् विभ्वमोङ्गौ तानां मटेन मत्ततया यो विश्वमश्चाच्चल्यं तत्- .
परयुक्तानाखच्र्मौ तानाभेष कालः ॥
(११) दि तोयेति । सहोत्यादि । सखि अवलम्बख मां यावदखपदे परिस्थिता
भूत्वा चू तप्रसवं ग्टहीत्वा सम्पादयामि कामदेवस्याञ्चंनम्। अवलम्ब ख पतन-
प्रतिबन्धाय धारय। अख्रपदे अङ्गलिदलमाले। देष्यौ यारुंसक्त पाट भूतवेत्ययेः ।
चूतप्रस्दं चूतकुुमम्) खादुत्मादे फले पुष्ये प्रसवो गभमोचने इत्यमरः।
कामदेवस्य मटनस्य वसन्तोत्सवे काम स्या ञचेनोयत्वात् ॥
(१२) प्रयमेति। जद्दूत्यादि। यद्योवं तन््ममाष्यद्चमञ्ेनफलब्य। यदि णवं
मत्कतावलम्बनेन चूतप्रसवय्रहणं तत् तदा अञ्चनफलस्य त्वत् तकामटेवाञ्चन -
फलस्य अद्ध ममापि सयात् ॥
(१३) दितोयेति । सहोत्यादि। सखि अभणितेति णवं सम्प्रद्यतणवं यत
रकभेवावयोरिद् रीर द्िधाभिन्रं प्रजापतिना । णवं मल्कुतकम्धं णो" ।
फलावाप्निः। सम्पद्यते जायते) हेतमाह यत इत्यादि । ददिधाभिन्नं दिषा-
य
षष्ठोऽङ्कः । २४७
` सख्दोमवलम्बय चतप्रसवं ग्टहीत्वा अद्ध अष्मवद्धोवि चख
प्रसवो बन्धणभङ्गसुरदहो राञअदि | (१४)
कथोतदस्तं सत्वा ॥ णमो भवदे मखखरदइ्नाञअ | (१५)
अरिहसि मे च॒ग्ङ्कर दिसो कामस्प्र गद चाबस्मम।
पडिञ्जणजअद्लक्ठो पञ्चन्तरिओ सरो होदु ॥ (\६)
कञ्युकी॥ प्रविग्यरक्रोधम्॥ मा तावदनात्मज्ञे देवेन प्रति-
षिद्ेऽपि धत्वे चतकलिकामङ्ग मारभसे । (६७)
कवं प्रजापतिना विद््टजा। तथाच आम्नाये ख्टतितन्त्ेच लोकाचारेच
्रिभिः। शरीराद्गं खता जाया पुण्लापुण्यफले समेत्य धम्माधम्मेफल-
साम्यम्प्ल्यक्त्य शरोराद्खतदहेतोर विशेष इति भावः॥
(१४) सखीभिति। स्खीं परभ्टतिकाम्, अद्धहे इत्यादि । अदो अप्र-
बुद्धोटेपि चूतप्रसवो बन्धनभङ्कच्वरभो राजते। अप्रवद्भोध्पि अप्रस्फुटितोपि
बन्धनभङ्खेन इन्तमङ्गेन सरभिः सगन्धः, सुगन्धौच मनोत्नेच वाच्यवत् सुरभिः
श्त इति विश्चः॥
(१५) कपोतेति। कपोत इहस्तोञ्चलिविग्रेषः। तदुक्तं भरतेन । स्पा
समाश्ेषात् कपोतः सपे शोपेकः। गोतौ विज्नापनेचेव विनयेच नियूज्यत इति । :.
शमोद्त्यादि । नमोभगवते मकरध्वजाय। मकरध्वजाय रतिपतये। रति-
मतिमेकरध्वजञ अात्मभुरित्यमरः॥
(१९) आअरिडसोति । अदेसिमेचूताङ्कर दत्तः कामस्य ग्टद्धोतचापस्य।
पथिकज्जनयुवतिलच्यः पञ्चान्तरितः शरोभवितम् । हे चूताङरचूतप्रसव द्त्तस्तं
ग्ट्ोतश्चापोधव येन स तद्य कामस्य मदनख् पथिक्द्य प्रोषितस्य युवतय
प्रमदा लच्छाः भरव्याः यद स तथोक्तः । प्रमदा चेति विदेय युवतिद्च तथा
1 अरतेति भाखरिः। पञ्चान्तरितः सम्प्रोहनादिसंज्नानामरविन्द्ाटोनां पञ्चानां
। अरिणा मन्तगेतः शरो भवित मरहंसि। तदुक्तम्। सन्प्रोहनोन्प्रादनौ च
| शतषणस्तापनस्तथा। स्तम्भनदेति कामस पञ्चवाणाः प्रकोस्तिताः। तथा अर-
4 {शन्द्मशोकञ्च शिरीषं चूतश्त्यलम् । पद्धंतानि प्रकोक्य न्ते पञ्चवाणस्य शायका
4 द्ति। इयं माथा ॥
२४८ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
उभे। भते पसोददु पसीदद् अज्जो अगहिदला
अह्धमो । (१८) |
क्ञु॥ डः न किल खखुतं भवतीभ्यां यद्वासन्ते स्तस्भि रपि
देवस्य शासनं अ्रमाणीकतं तदाखयिभिख । तथाहि । (१९)
चतानां चिरनिगतापि अलिका बघ्नातिन स्वं रजः
` सन्नद्धं यदपि स्थितं कुरवकं तत् कोरकावस्थया ।
हः खूवलितं गतेऽपि शिशिरे पुंस्कोकिलानां व
शद्धः संहरति स्मरोऽपि चकितस्तणाद्ऊष्टं शरम् ॥ (२०)
(१७) कञ्च कोति । मातावदिति निषेधे। अनातन्न मूढे । मधूत्छने वसन्तो-
) ~ त्सवे। चूतकलिकाचूतप्रसवः। आरभसे करोषि ॥ र
(८) ` उभे इति। वचेद्यावित्यथेः। मीते सत्यौ । परसोत्यादि। प्रसोदत
प्रसोदत्वाखः अग्टहीताथ अवाम् । अग्टहोतोध्विदितो वसन्तोत्छवप्रतिषेध-
पोट्यो याभ्यां ते अग्टही ताथ ॥
(१९) कञ्च दति। मिति परिप्रञने। ज्धवितके परिप्रश्च इत्यमरः।
देवद रान्नो यत् शासनमान्ना। अववादस्त निर्देशो निदेशः शासनञ्च सः ।
शिष्टिक्लान्ना चेत्यमरः। वासन्तेवेसन्तसम्बन्विभिः। एु्यरुपयोगादिति भावः।
` तसूभिस्तदाञ्रयिभि विडङ्केख प्रमाणोलत मवगतं तत् भवतीभ्यां किल भवती-
म्यामेवनच्ुतम्। तद्छणां तद्ाखविणाञ्च देवशासनावगमं द्वित माह
तथाद्ीति ॥
(२०) चूतानामिति। चूतानां रसालानां चिरनिगेता प्रागुङ्भतापि कलिका
सुकुलं स्व॑ सखोयं रजः परागं नबक्नातिन जनयति । तद्वस्येव स्थितिस्तखा
इति भावः। यदपि कुरवका तत्कु मं सन्नद्धं सच्जीभूय वद्धिगेतं तत्कोरकावः-
स्थया अस्फटावस्यया स्थितं तिष्टति तथा पुमांस ते कोकिलाद्धेति तेषां रतं
ध्वनिरपि। पसः सद्रिति मख सन् । शिशिरे हेमन्ते गतेपि कंश्ठे स्खलितं
मग्न" अतोहभेवं शङ्कःयत् स्मरः कामोपि चकितोभौतः सन् । चकितः शङ्धितो
भोत इति लिकाण्डशेषः । ठत णादिषुधेरहइशष्ट मह्खमष्टं शरं वाणां संहरति ।
1
"त
+ 1, म
षष्ठोऽङ्कः । २४९.
निच्\ णलि एय सन्देहो महाप्पहावो क्ल, राए सौ । (२१)
प्रयमा+॥ अज्ज कंदिविदिञरसादं भित्तावसुना रद्टिएण
अष्िणो पादमलं पेसिदा अह्व इध पमदवणे चित्तकम्य्म अष्ट्
ता आगन्तुञखदाए ण सुदपुव्यो अद्भि एसो वत्तन्तो । (२२)
कष तेन हि न पुनरेवं प्वत्तितव्यम् । (२३)
उभे॥ सकौटहलम् अज्ज जड इमिणा जणेन सोट्व्वं
ता कधेदु अज्जो किं शिमित्तं भट्िणा वसन्तुच्छवो पडि
सिद्लोत्ति | (२४)
स्थगयति । यत्र शङ् इनयुतरेलां टभेयति । तदुक्तं दण्डिना । मन्ये शङ्के ध्रवं
प्रायोनूनमिन्छेवादिभिः। उत्रेचा व्यज्छते शब्द रिवशब्दोपि ताद द्ति।
भादरं लविक्रडितं उत्तम् ॥
(५१) भिश्रेति । ल्योत्यादि । नासत्यन सन्देहो महाप्रभावः खलु राजधिः।
, अत चूतादिश्छयरान्तेः शासनप्रमाणोकरणे। खल् त्वयः ॥
(२९) प्रथमेति । अज्जेत्यादि। अय्य कतिचिद्धिवसानि मिलावस्चना
रादिवेण भन्तेः पादमं प्रेषिते आवां इह प्रमदवने चिलकम्द्रारेयितं तदा-
गन्तक्तयान खतपून्े अवाभ्यामेष इनत्तान्तः) मिलावञ्चना तन्नाम्ना । राद्ियेण
ग्पज्ञश्याचेन । राजग्यालस्त राद्विव इत्यमरः! पादामलं पदान्तिकम् । गलं
भिफाद्ययोः । मूलवित्तेटन्तिके वा नेति मेदिनो । प्रयोजनमाह इ्ेति । चित्र
र अपचितं चित्रविन्यान मावाभ्यां कारवितम्। आगन्तकतया अनियत-
कलया। आगन्त रागन्तकञ्चातिया वनियतेपि चेति शब्दाशिः। तं अवशं
† प्च यस्य स शतपथ्यैः॥
# ` (२९) कञ्च द्ति। न प्रवत्तितय्यंप्रहत्ति न कव्या ॥
(२४) उभे ति । सकौठ हलं सणुशरूषम्। अच्जेत्यादि। चाय यद्यनेन
:क्नेन श्रोतव्यं तत् कथयत्वाः किं निमित्तं भचर वसन्तोद्धवः प्रतिपिद्ग डति,
श्रोतव्यं ्रवणाशम् । तत् तदा ॥
द्
२५० अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
मिच्च । उच्छवप्मि्ा क्व, राञ्राणो होन्ति ता एय
गुरुणा कारणेण होदव्वं | (२५)
कञ्ु। खगतम्॥ ब्धलीमूतोऽयमणेः तत् किं न कष्यते। (२६)
प्रकाशम् अस्ति भवत्योः कणेषथ मायातं शकुन्तला-
भल्यादेशकौली नम् । (२७)
उभे। अञ्न सुट् रद्िखरमुदहादो अङ्लोअञद्सणं जाव। (रट)
कञ्चु॥ तेन हि खल्प्ं कथयितव्यम् यदेवाङ्गरीयद शेनादनु-
स्तं देवेन सत्य मूढपूव्वा रहसि मया तत्रभवतौ शकुन्तला
मोहात्मलादिषटेति तद्ाम्रश्टल्येव पञ्ुत्तापसुपगतो देवः।
तथाहि (२९)
रग्यंद्वेषटि यथापुरा ग्रक्लतिभि. ने प्रत्यहं सेव्यते
शव्यो पान्तविवन्तने विगवमलच्चिटर् एव चपाः ।
(२५) मिचेति । उच्छवेत्यादि । उत्सवप्रियाः खलु राजानो भवन्ति तदलं
ररूणा कारणेन भवितव्यम् । भवितव्यमिति भावे तव्यः॥ ५
(२६) क्च दूति । खगतमप्रकाशम् । अनतिस्प्ट मिति यावत् । अयभर्थो-
टभिधेयो ब्लीभूतः क्रभेण ब्धलोभूतः तत् तद्ा किं न कथ्यते न कथनीयम् ॥
(२७) प्रकाश भिति। स॒स्प्टमित्यथः। शकुन्तलायाः प्रत्यादेशख नि रा-
रतेः कौलीनं लोकवादः! खात् कौलोनं लोकवादे इत्यमरः! भतत्योः कयी-
पसथमायातं खतिगोचरमस्ति। यद्यामूलात् कथयितव्यं तदु पेच्छं यटित्ववशिष्ं
किञ्चित् तदा कथयिव्यामीत्यभिप्रेत्य प्रश्नोयम् ॥
(२८) उभे इति । अज्जेत्यादि। श्रतं रादियखखा द् ज्गरीयद् शनं यावत्।
अङ्गर)ोयद्शनं धौवराज्खु्ध्वेति शषः ॥
(२९) कञ्च इदति। खल्पमवथिष्ट भिति शेषः। कथयति यरैविति।
अङ्करोदशेनादगेतोः “सन्यमसंशयं मया रहसि निच्छैने ऊद पूत्वा परिणो तपूव
तल्लभवती शकुन्तला मोदात् विद्छरणात् प्रत्यादिष्टा निरारतेति" यदैवाच-
ख्टतं तद्ाप्रश्टति तत्कालमारभ्येव देवो राजा पञ्चात्तापूपगतः प्राप्न: ॥
„6
पषोऽङ्कः | २५९१
द्ाचचिणयेन ददाति वाचसुचिता मन्तःपुरेभ्यो यदा
गो तेष सूलित स्तदा भवति च ब्रोडावनस्ब्धिरम् ॥ (३०)
नि + पिच्रंमे पिचं। (३१) ¦
` ऋष अस्मात् प्रभवतो वैमनस्यादुत्सवः प्रत्याख्यातः । (३२)
उभे। जुज्जदि । (३३)
` नेष्थ्ये। एदु एदु भवं | (३४)
क्ञचु\ कथं दत्वा॥ अथे दूत एवाभिवन्तते देवः तद्गच्छतं
सखकम्डनुढानाय | (३५)
(१०) रम्यमिति । रम्यैमनोरमं वस्त॒ हेषटि नाभिनन्दति तथा पुरा प्राक
यथा सेवि तथा प्रत्यहं प्रलतिभिरमात्ये ने सेव्यते उपास्यते प्रतिर णसाम्ये
्याटमात्यादिखभावयोरिति मेदिनो) तथा उद्गता निदा यख स तथोक्ताः
सन् । शय्याया उपान्तयोः सोग्बो परिवन्तेनेः पाश्च परिवन्तेनेन यातायातैः करकः
चषा रानी विंगमयति यापयति । तथा दाक्चिण्येन स्वसु समरागितया यदा
अन्तःपुरेभ्यः पलोभ्य उचिता हपयुक्तां वाच ददाति तदा गोत्रेषु तन्तन्नामच्च।
मोत्न्व नान्न चेत्यमरः। सूखलितः लतशकुन्तलानामप्रयोगः चिरं ब्रौोडया
अवनम्र अवनतशिराख भवति। दच्िणनायक् उक्तो यथा। ठकाचितोःनु-
कलः समरागो टह्िणस्त सव्व । शठ एकल्नेव रतो व हिरन्यतर प्रियोट्प्रियो ;
अनसीति। शादरंलविक्रीडितं न्तम् ।
(११) भिश्रेति। पिञ्चमित्यादि। प्रियंमे प्रियम् । विरहकेदनोपदभित-
परियसखोप्रणयावगमादिति भावः॥
(३२) क्च इति । प्रभवतो निरङ्कश्ात् वेमनखादन््कतवात् । प्रत्याख्यातो
निरासतः॥ `
(२२) उभे इूति। ज॒च्लदि युज्यते ॥
(१४) नेपथ्य इ्ति। ण्डु ण्डु भधंरत्त णत भवान् ।
(२५) कञ्च । तोट । अभिवन्तते अआयाति। गच्छतमिति चेश्चौ प्रति।
खकम्प्रादछठानाव चिलकम्प्ापणाय।
२५२ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
उभमे॥ तद्ध | इति निषक्रान्ते । (२६)
ततः प्रविशति पञ्चात्तापरसदशवेशो राजा विदूषकः प्रतीहारी च । (३७)
कञचु ॥ राजानं विलोक्य ॥ अदो सव्व खवस्थासु रामणोयक-
माजतिविशेषाष्णम् । तथाच्ेवं वेमनखपरीतोऽपि प्रियदशेनो-
देवः | य एषः (दट)
्रल्ादिष्टविश्चेषमण्डनविधि वमप्रकोषे थं
विभ्चत्काञ्चन नेकनेव बलयं खासोपरक्राधरः।
चिन्ताजागरणम्रतास््रनयन स्तेजो गुशे रात्मनः
संस्कारोल्लिखितो महामणिरिव च्ौणोपि नलच्ते ॥ (३६)
(३६) उभे इति। बह तथा॥
(३७) तत दति। सुगमम् ॥
(र८) कञ्च इति । सव्वौस्ववस्याख दौसख्यग्रावस्थाखपि । रमणोयस्य भावो
रामणीयकं रमणोयता। अमतिविशेषाणां विशिष्टाना माङतीोनाम् । हेत-
माह तथाहीति। वेमनखपरीत उत्कर्ठायुक्घः। प्रियं प्रीतिकरं दशेन-
मवलोकनं यस्य सप्रियद्श्नः। य रष इति त्तीर्णोपि नाच्छत इति श्लोकीये-
नान्वितम् ॥
(३६) प्रत्यादिदेति। प्रत्यादिष्टो निराकृतो विशेषमख्डनविधिनैना-
भूषणपरिधानं येन स तथोक्तः। तथा काञ्चनं हिरण्मयं श्लथं शिथिलं गोक-
शोषादिति भावः। शिथिलः प्रथः श्लथय इति जटाधरः। रकि बलवं
वामप्रकोष्ठो वामकरूपरादधो विश्वत् धारयन् । तथा शआ्ासेनिश्चासमार्ते ूप-
रक्तो व्यसनात्तः पीडांगत इति यावत्। अधरो यख सः। एतेन आासानां
दीषेतवसष्णलञ्च व्यञ्जितम् । उपरक्तं व्यसनात्तं राङमन्लन्द् व्येयो सिति
मेदिनी। वथा चिन्तया यच्जागरणां तेन प्रताब अतिलोद्धिते अयने यदस
तथोक्तो य एष देवः संस्कारेण शानादिना मलापकर्णेन उद्खिख्ित सनकतः।
खादुर्नि्ित सत्कीे तनूलतेच वाच्यवदिति भेदिनी । महामणि मेहा
रत्रभिव छषोणोपि ्ोकथोषतां गतोपि मणिपचे चुद्रोपि आतन सेजो गरेः
षष्ठोऽङ्कः । २५३
निश्च ॥ राजानं विलोकय ठाणे कड पञ्चादेसविमाभिद्ावि
इमस्य किदे सञन्तला किलिस््दि | (४०)
“> राज्ञा॥ ध्यानमन्दं । परिक्रम्य । (४१)
मरथमं सारङ्गाच्या भ्रियया ग्रतिबोध्यमानमपि सुप्रम् |
अनु शयदुःखायेद् हतहृदयं सम्प्रति विद्धम् ॥ (४२)
भिच्र।॥ णं ईदिशाद् तबद्धिणोए भागधेख्ाद् | (४६)
५५८. विद ॥ अपवार्य + डः भूओओवि लङ्किदो एसो सञन्तला
बादेण श आणे कधं चिक्िच्छिदट्व्वो भवि्यदि । (४४)
प्रभौवमद्धिन्न्रा दीभ्रिमदिग्ना च नालच्छते चोणतया नावधाग्येते। तेजः प्रभावे
दीप्रौ चे्यमरः। अलानङ्ृदशानां कियत्यो दर्गिताः। तत्र वाद्यायनः।
हद्ननः सङ्कसङ्कल्या जागरः स्ता रतिः। हो व्यागोन््ादमच्छौन्ता दत्य
नङ्ृदशा दशेति। अलरोपमालङ्ारः। ठन्त' शादरलविक्रोडितम् ॥
(४०) भिश्रेति । विलोकयेति कञ्च किनिेशादिति भावः। ठाणे इत्यादि ।
स्याने खल् प्रत्यादेशविमानितापि श्रख छते शकुन्तला क्लिश्यति । प्रत्यादेशेन
प्रत्याख्यानेन व्मिानितावमानितापि शकुन्तला अख राज्ेः रते अये यत्
क्िश्यति क्ोशमचभवति तत् स्याने रक्तम् । युक्ते दे साम्प्रतं स्थाने इत्यमरः।
शरौमत्तमएवाय मिति भावः॥
(४१) राजेति। ध्यानमन्द् चिन्नालसम् ॥
(४२) प्रथम मिति। शाप्ङ्कवत् हरिणवदटविणो यद्या: सा तया। सक-
च्यच्छाःषःस्वाङ्कद्ति षः। पित्वादोप। प्रियया यकुन्तलया प्रथममादौ प्रति-
बोध्यमानं बोधाय व्यापाय्यमाण मपि सप्रं मोहाभिभू तम् दृद हतद्दयं सम्प्रति
टानौ अचु शयदुःखाय अचुतापकष्टाय विव्खं ङ्टतिमत् भवतीति ेषः।
अशध्राचुशयो दी्धदेषादतापयोरित्यमरः। इयमाग्थौ जातिः॥
(४९१) भिशरेति। शभित्यादि। नन्वीदृशानि तपख्खिन्या भागषेयानि।
नलरवधारणे ईडशान्येनेत्यधैः। तपसन्या अदकम्पाहयाः ग्रकुन्तलाया
` इत्ययः ॥
५५) विद्र इति। नित्यादि ह भूयोपि लङ्कित रष शङन्तलावातेन
: क कृ क. 1
२५४ अभिन्नानणङुन्तलम् |
कञ्च ॥ उपद्टत्य । जयति जयति देवः, देव प्रलवेचिताः भ्रमदट्-
वनभूमयः यथाकाम मध्यास्तां विनोदस्थानानि देवः । (४१)
राजा॥ वेत्रवति मद्वचना दमात्यपिश्युनं बरूहि अद्य चिर
म्रबोधान्र सम्भावितमस्म्माभि धेम्य्रासन मध्यासितुम् यत्प्रय-
वेचतित माव्यैण पौरकाय्धं तत्मतमारोष्य प्राप्ता सिति । (४६)
प्रती। जं देवो आणवेदि | इति निधक्रान्ता। (४७)
भ गो गमश्रुन्यं
राजा॥ पाव्वतायन त्वमपि स्वनियं कुर् | (४ट)
न जाने कथं चिकिल्छितव्यो भविच्यति। छ वितकें प्रश्रे वा। छ वितके परि-
प्रन इत्यमरः। भूयोपि पुनरपि। लङ्धितोटभिभूतः। शकुन्तलावातेन शकु
न्तला शकुन्तलेति वातव्याधिना॥
(४५) कञ्च, इति । प्रत्यनेच्िताः साबह्ितमीचिताः। यथाकामं यथाभि-
लाषम् । अध्यास्ताखपविशतु । विनोदस्थानानि विरहयापनस्यानानि । अधि-
शोङस्यासेल्यपादानादधिकरणस्य कभ्परत्वम् ॥ । |
(४६) राजेति । वेत्रवतोति प्रतौाग्यौः सम्बोधनम् । मदचनात् रान्ञोच्यत
दत्यक्रा इति तात्पच्म्। अमात्यो मन्तो चासौ पिश्युनस्तन्नामा चेत्यमात्य-
पिश्युनस्तम्। मन्त्रोधीसचिवोटमात्य इत्यमरः । चिरप्रनोधाद तिजागरणात् ।
धम्मीसनं धम्म्मौीधिकरणगतविचारासनम्। तथाच मचः। धम्मरौसनमधिष्टाय
सम्बीताङ्गः समाहितः । प्रणम्य लोकपालेभ्यः काय्ेदग्नमारमेदिति। प्रत्य
वेचितं टम् । आर्यं भवता । पौर कायं एुरजनसम्बद्ं कम्मे । राज्यकाय- `
सखामात्यावेचचणोयतवं रान्नस्त॒ पौर काय्यवे कत्वमिति भावः। पत्रमारोष्य `
पत्रारूढं कतवा। प्रस्याप्यतां प्रयताम्। इति ब्रहोत्यन्वयः। अन्न मचः ।
अमात्यखख्यं धमन्तं प्रान्नः दान्ते कुलोद्धवम्। स्थापये दासने तदिन खिन्नः.
काय्यच्तणे न्टणाभिति॥ ।
(४७) प्रतीति । जमित्यादि । यदेव आज्ञापयति । सगमम्।
(४८) राजेति । पाच्तायन कञ्चुकिन् । खनियोगं खाधिकारम् ।
करु त्य न कुर्! खाधिकार गच्छत्यथ; व
षष्ठोऽङ्कः । २५५
कञ्चु॥ यदाज्ञापयति देव; | इति निघक्रान्तः। (४९)
षिदर। किदं भद् िम्य्क्िख्रं सम्पदं सिशखिरविच्छेख्र-
रमणीए इमं पमदवणदरसे अत्ताणं विणोदेदहि। (५०)
साजा॥ निच्रख॥ वयस्य यदुच्यते रन्धोपपातिनोऽन्थ
इति तदव्यभिचारि । पश्य (५९) ^
सुनिरुताप्रणयस्ममतिरोधिना
मम च मुक्तमिदं तमसा मनः|
मनसिजेन सखे प्रहरिष्यता
_ धनुषि चूतशर ख निवेशितः ॥ (५२)
~ उपहितद्यति रङ्गलिमुट्या
प्रियतमा मनिमित्तनिराजताम् ।
(४८) कञ्च इति। सगमम् ॥
(५९) विद्र इति। किदमित्यादि। लतं भवता निम्पेिकं साख्मतं शिथिर-
विच्छेदरमणोये अस्छिन् प्रमदवनोदेरे अत्मानं विनोदय। निम्प्िकं निर्जनम् ।
भिथिरेति) शिशिर विच्छेदेन शिशिरापगभमेन रमणोये। विनोदय सुखय ॥
(५१) राजेति) अनर्था अनिष्टपदाधौ रन्धोण छिद्रेण उपपतन्ति ऊप-
गछन्तोति रज्धोपपातिन इति यडुच्यते लोकैरिति ेषः। तदव्यभिचारि
` नियतम्! तदभेयति पथ्येति ॥
(५२) छनीति। हे श्खे सनिस्चतायाः शङ्ुन्तलायाः प्रणयस्ट परिचयस्य
अरतिं रुणद्धि प्रतिबधातोति तेन तमसा मोहेन च ममेदं मनो शक्त त्यक्त प्रहरि-
व्यता प्रहारं करिष्यता मनसि जायत इति मनसिज स्तेन काभेन च। समासेपि
ए बिभक्तोरलुगभिधानात्। चूतशरो रसालसकृलात्मको वाणो धलुषि निवेशित
| दितः दौ चकारौ वाकयद्यगतौ क्रिययोः पौव्वौ पयेमव्यवह्ितं बोधयतः।
१ कामिः प्रहन्तमना एवासीत् मन्धनस्तमोपगमभेव दिद्रभासाद्य तत्न प्रत्त इति
भावः| इदंदूतविलभ्बितं नाम इत्तम्॥
त
+
२५६ अभिन्नानशङ्गन्तरलम् ।
अनुशयादनुरोदिमि चोत्सुकः
सुरभिमाससुखं सुपेति च ॥ (५३) .
विद्र भो व्रस्य चिदटर टाव जाव इमिणा दण्डके
कन्दप्मवाणं णणासेमि | इति दरण्डकाटसद्यम्य चूताङ््र ताडयितु-
मिच्छति । (५४)
राजा॥ सस्छितम्। भवतु इष्ट ब्रह्मावज्चसं सखे केदानी-
सुपविष्टः प्रियायाः किच्चिदनुकारिणौष लतासु इष्टिं षिनो-
द्यामि । (५५)
विद्र णंभञखदा अआससपरिचारिख्रा लिबिख्री मेहा-
विणणौ आदिष्टा माहवीलद्ाहरण इमं वेलं खदिवादिद्धः तदं
(५३) उपेति । अङ्कलिसद्रया सा्चराङ्करोयदथेनेन । अङ्करीयकस्न्दिका
साच्राङ्गलिखद्रा स्यादित्यमरः। उप्रहिता जनिता श्टतिः स्मरणं यद्य स
तथोक्तोहञ्च उत्यकोदशनाभिलापो सन्ननिभित्तनिरारतामकारणप्रत्याख्यातां
प्रियतमा मनुलच्छोखत्य अनुशया टलुतापात् रोदिमि क्रन्दामि सुरभिमासख
वसन्तमासस्य सुखञ्च सर्पेति उपगच्छति। वसन्ते पुष्पसमयः सुरभिरित्यमरः।
प्रियाविप्रयोगदुःखावकाश मासाद्यव वसन्तमासागम इति रज्धोपपातिता ।
चकारदयं ठत्तञ्च पृत्येवत् ।
(५४) विद्र द्ति। भोद्त्यादि। भो वयखय तिष्ठ तावत् यावदनेन द्ण्ड-
काठोन कन्द्पवाणं नाशयाभि। ट्ण्डकाष्ठन लगुडेन । कन्द्पैवाणां चरूताङ्कर ।
ताडयितुमान्तम् ॥
(५५) राजेति! ब्रह्मणो वेदाध्ययनस्य तदथेपरिपालनख च वद्खेसेजो `
जद्धवञ्चसम्। बद्धाहल्लिराजपण्याद््चस दूत्यप्रत्ययः। वेदास्त तपो
द्ध ति । तेजः एरीषयोवञ् इति । स्याट् बद्धावङ्कसं वेदाध्ययनद्धिरिति चामरः। `
क कुत्र। क्ि्चिददुकारिणोष खल्पसादश्यवतोष, अतण्वोक्घम् । वियोगा- `
व्यास प्ियजनसदच्वातुभवन्मिति। हटि विनोदयामि दर्खिखमनुभवामि ॥
षष्ठोऽङ्कः । २५७
चित्तफलएण मे सहन्लिहिदः तव्यभोदीए सउन्तलाए पडि
` किदिं आणेहित्ति | (५६)
` राजा। ईहशमेव द्याश्वासनं तत्तदेवादेशय माधवौ
४ लताग्टहम् | (५७)
८. विदरू॥ इदो इदो एद् भवं। र्त्यभौ परिक्रामतः (५८)
मिश्रके ॥ अुगच्छति । (९)
विद्र एसो मण्िसिलाबट्रसणाहो माहवीलदामण्डवो
विविन्नदाए उब्रहाररमणीज्जदाए शिसम्गमारुदेणख साञख्-
देण विख पडडव्छदि तुमं ता पविसिच् िसोष््दु भवं | (ई)
(६) विद्र इति। शमित्यादि। नु भवता आसन्नपरिचारिका लिपि-
करो भेधाविनो आदिष्टा माधवोलताग्े इमां बेलामतिवाहयिव्यामि तत्र
चिनलफनके मे खहस्तजिखितां तत्रभवत्याः शकुन्तलायाः प्रतिङ्लति मानयेति।
नंदुरचप्रच्रे। भवता मेधाविनो इन्यादिट्टा नन्वित्यन्वयः। आसन्नपरिचारिका
सततनच्धिश्टपटि चारिका) लिपिकरी लेखननिपुणा। मेधाविनो श्टतिमती
जान विच्छरिष्यतोति भावः। अदटेगमाड माधवोत्यादि। अतिवाहयिष्यामि
याषःवव्य।नि। तनेत्यःनयेत्यनेन सम्बक्म् । चित्रफलके चिल्लाथदारूमवपड्के ।
च्यहस्तनिखितां ख इस्तचितिताम् | प्रतिरशतिं प्रतिमत्तिम् ॥
(५७) राजेति। ईदगमेव चिलदर्भनादिकमेव ृदयाश्रासनं मनोनिटेति
कारणम् । तथाचोक्तम् । वियोगावस्याचु प्रियजनसटच्ाचुभवनं ततञ्िलं
कन्य खप्रचमये देनमपि। तदङ्कस्पटान।शखपगतवतां स्शनमपि प्रतोकार
कमव्ययितमनसां कोपि गदित इति । आदटेशयदशय॥
। (५८) वदू इति। इटो इत्यादि । इूतद्त णतु भवान् । सुगमम् ॥
(५९) भिच्रेति। सुगमम् ॥
(६०) दद्रू इति) रमोख्त्लादि। ष मणिथिलापटमनायो माधवोलता-
( च्छति त्वां तत्मविग्यनिसोदत् भवान् । मणोति। मणिभता रत्भता या शिला
वश्चा; ष्टः पौठसलब्छनाथस्तद्युक्त । पटः पेषपाधाणे बणादौनाश्च बन्धमे।
२२
म्ढवो विविङ्घतया उपकाररमणोयतया च निस्गमास्तेन खागतेनेव प्रती- :
२५८ अभिन्ञानशकरुन्तलम् ।
षटभमै।॥ प्रविश्योपविष्टौ॥ (११)
भिख्र। लद्ासंद्धिदा पेक्ठिद्धं दाव पिञ्रसहीए पडि
किदिं तदो से भत्तणो बह्म अणराञ्रं णिवेद्दूख्ं | इति
तथा सता स्थिता) (६२)
राजा॥ निच्वस्य॥ सखे सव्वेभिदानीं स्मरामि शकुन्तलायाः
म्रयमदशनइन्तान्तं यं कथितवानस्मि भवते। स भवान् अलया-
देश्समये मत्घ॒मीपगतो नासीत् किन्त पूव्वेसपि न त्वया
कदाचित् सङ्ोत्तितं तत्रभवत्या नामादिकं कच्चिदहमिव विद्म
तवांस्वमपि | (६२)
कच्चान्तरेपि राजादिशासनान्तरपीठयोरिति मेदिनौ। विविक्ततया विजन-
तया उपकारेण विकोणेकुछुमादिना रमणीयतया मनोन्नतया च । प्रकर श्चोप-
कारश्च विकोर्णकुसुमादिष्विति विश्ः। शागतेन कुशलप्रश्नेनेव। सखागतं
कुशलप्रश्न इति ारावलो। निसगेमासतेन खाभाविकानिलेन नत वेगिने-
त्यथैः। कर्णेन त्वां प्रतीच्छति ग्टह्नाति। अत्र पवन लताग्टहागतत्वेन
र्यं विकोरीकुखुम सम्प क त्पौ गन्ध्य' निसगतवाञ्च मान्द्य दर्भिंतम्। सखागतेनेव
निसगभाकरुतेनेल्यतेच्चा ॥
(६१) उभाविति। गमम् ॥
(६२) भिच्रेति। लदेत्यादि। लतासंचिता प्रेचिष्ये तावत् प्रियसख्या
प्रतिक्लतिं ततोग्खाभन्तबे्छम तमनुरागं निबेदयिष्यामि। लतासषञचिता लता-
माध्िता। प्रियसख्याः शकुन्तलायाः । ततस्तदनन्तरं भत्तबैड्छमतं बह्मान-
युक्तम ागमस्धाः सम्बन्वे निवेदयिष्यामि । तथात्वा लतामाचिन्य ॥
(६२) राजेति । यं प्रथमट्भेनठत्तान्तम् । कथितवानस्मि तदानी मेति
शेषः। स भवान् ्ुतदत्तान्तो भवान् । प्रत्यादेश समये प्रत्या द्यानसमये । गूव्वेसमपि
शकुन्तलाया अगमनात् पूथ्मपि। सङ्खोत्तितसक्जिखितम्। कञ्चित् किम् ।
कञ्चित् कामप्रवेदन इत्यमरः । कामप्रवेदन मभिलपितप्रश्नः) तथा चानतिचिरे-
रोवातिविष्छरणा टात्मनोटल्यमतितदोषतिरोधानाय माधव्यखापि विस्मरण
भिष्टमस्येति भावः ॥ ।
षष्ठोऽङ्कः । २५९
` निच्र। अटोञ्नेव महोबदिष्िं खणभ्पि सदिअ्ख्ाख्रो सहा
आश्रोण विरदिदव्वाओओो। (६४)
| विद्र॥ ण विसुमरामि किन्तु सव्वं किख अवसाणेखण
तुए भिदं परिहासविच्ष्पि्रो एसोणभट्व्ोत्ति मएवि
५ मन्दबद्विणा तथा ज्जेव गह्हिदं अधवा भविद्व्वद्ा क्ठ एय
बलवदी । (६५) |
निश्च एवसेदं | (६६)
राजा॥ चणंध्यालवा॥ सखे परिव्रायख माम् | (ई)
व्दर॥ भो वचस््र किंणएटदं तुह उबबसः ण कट्ाबिसष््-
रिसा सोखचिन्ता होन्ति णं पवादेबि शिक्रम्पा नेव
गिरिर । (ईट)
त
(६४) भिश्रेति। अटो इत्यादि। अतणव महीपतिभिः चणम सष्ृदयाः
शहाया न विरुह्धितव्याः। सदया समनस्काः। विरह्ितव्या स्यक्रव्याः ।
रहत्कत् त्याग इति कविकल्यदूमः ॥
(१५) विदू इति। त्यादि । न विस्मरामि, किन्त सं कथयित्वा अव-
साने इनश्वया भणितं परिहारविकल्पित एष न भूताथे दूति। मयापि मन्द्
जद्धिना तरेव ग्टहोतं अथवा भवितव्यता खल्वत्र बलवती । सं गशकुन्तलाठत्ता-
न्तम् । य इन्तान्तः अवसाने परिगेषे भूतायेः सत्याथेः। तं भूतमित्यमरःः ।
` तथेव परिहासनिचिततयेव । ग्टहीतं त्रातम् । भवषिव्यतोतिभवितव्यम्। लङ्धोः
कभाव द्यङ्ञः क्तरि तव्यः । तद्भावो भवितव्यता अवण्दम्भाषितेन्यः ।
(६५) भिचरेति। रवस्छेद एवमिदम् ।
(९७) राजेति। ध्यात्वा चिन्तयित्वा । परिल्लायस्व रच्च ॥
| (ईर) विद्रू इति। भोद्त्यादि। भो वयद किमेतत् तवोपपन्नंन कदापि
सपरा; गोकचित्ता भवन्ति । नच प्रवातेपि निष्कम्यारव गिरयः। णएतत्
` विरहव्ययागिवलं किं तव सम्बन्धे उपपन्नं युक्तम् । शोक र्टवियोगढुःखं
२६० अभिन्ञानणशकरन्तलम् ।
राजा॥ वेयस्य निराकरणविक्घवायास्ते सख्या सामवस्था-
मनुस्य उबलवदशरणोस्ि) सा हि (६)
इतः प्रत्यादिष्टा सखजनमनुगन्तु' व्यवसिता
स्थिता तिष्ठत्यञच्चैवदति गुरुशिष्ये गुरुसमे ।
पुनटःषि वाष्पप्रकरकलषामपितवतौ
समयि क्रे यत्तत् सविषमिव शल्यं दहति माम् । (°)
मिचर॥ अद्ये इददिसौ परवसद्ा इमस्म मम्पि सन्दा
बेदि । (७१)
व्द्रि॥ भो अलिमेतक्रो केण उण तल्यभोदी आञ्स्-
सञ्चारिणा णोदेत्ति। (र)
=
चित्ते येषां ते शोकचित्ताः। नलु यतः, प्रवातेपि प्रवलमारूतेपि सति। गिरयः
प्मता निव्कम्पाएव तद्वंस्थाणव ॥ ।
(६€ ) राज्ञेति। निराकरणेन प्रत्या ख्यानेन विक्त वाया विह्ृलाया स्ते सख्याः |
शकुन्तलाया स्तामवस्थां दुरवस्थां अलुख्टत्य ख्टत्वा बलवद्तिशयेन ऋअशरणो-
टरल्तितोस्ि। हि यस्ममात्। सा शकुन्तला ॥ |
(७०) इत इति। इतो मत्सकाशात् प्रत्यादिष्टा निराङ्ता तदच खजनं
शाज्गंरवादिक मनुगन्तु" व्यवसिता रताध्यवसाया तदल एरूखमे शुरूवन्दराननौये
गुरोः कण्वस्य श्ये शाङ्गरवे तिषटत्य्चैवदति सति स्थिता निहत्तगमना सा
शकुन्तला क्रूरे निरे मयि वाष्प्रप्रकरेणाशसम् हेन कलषा मनच्छाम् । वास्पो
नेवजलोश्रणोरिति विच्रः। प्रकरस्त पुमान् सङ्के विकोशं क््मादिष्िति '
मेदिनी। दरियत् घुनरपिंतवती टत्तवतौ तत् सविषं विषाक्त शल्यं शेल इति `
परसिद्ध मन््मिव मां टहति ज्वालां नय{ति। इटं शिखरिणी नाम न्तम् ॥
(७१) मिभ्रेति। अद्ये इत्यादि । अहो ईटशो परवशता अस्व मामापि `
सन्तापयति। परवशता शकुन्तलायत्तचिन्तता॥ ।
(७२) विदू इ्ति। भो ङ्त्यादि। भोस्तिमे तकः केन पुनस्तन्ेभवती ॥
चअआकागशसन्चार्णा नीतेति। च्राकाशसन्चारियेति। शोभरातेनः च्योतिः-.
षष्ठोऽङ्कः । २९१
राज्ञा वयस्य कः पतिव्रतां तामन्यः परामर्टुमुत्सहते `
मेनका किल सख्यास्ते जन्द्प्रतिढेति तत्सखी जनरदस्धि खुतवान्
तत्सह चरीभिस्तया वा नोतेति इदयमाशङ्कःते । (७३)
भिच्र\ सम्पोहेवि विद्मग्रणोओओो क्व. इमस्य पडि-
बोधो । (७४)
व्द्ि॥ भो ज् एव्वं ता समख्डदु भवं अयि कठ. समागमो
कालेण तल्यभोदीए । (७५)
राजा॥ कथ मिव । (७६)
` च्द्रि॥ ण क्व, मादापिद्रा भन्तिविग्रोदुक्विद्ं दुहि
द्रः चिर पेक्िदुः पारेन्ति । (9७) ,
पटाभिधेवखेचररतद्धरणस्याभिद्ितत्वात्तटवगमोस्येव इदानीं केन तेनेति
प्रश्नः इतीति तर्कोटिस्तीति सम्बन्धः ॥
(ॐ) राज्ञेति । पतिब्रतां साध्वीम् । पराब्ब्ु सखष््म्। उत्सहते
अध्यवद्यति। जन्ति जन्मस्यानम्। प्रसविवत्रीत्ययः। प्रतिष्ठा गौरबे-
क्ितौ। स्यानेच यागनिष्मत्ता विति भेदिनी। तत् सुखरुखात् शकुन्तला-
सख्ोखखात्। तत् सह चरीभि भेनकासखीभिः। तया भेनकया। नोता
सस्यानं प्रापिता ॥
(७४) नभिश्रेति । मम्प्रोहेवीत्यादि । सम्प्रोहेपि विद्छयनीयः खल्दख प्रति-
बोधः सभ्द्रोष्ेपि प्रियावियोगणगोकेपि। विस्मयनीयो विस्प्मयजनकः। प्रति-
बधोटेनुभवः ॥
94) विदू इ्ति। भोड्त्यादि। भो यद्येवं तत् समाश्वसितु भवान् अस्ति
श्ल समागमः कालेन तत्रभवत्याः । रवं यदि मेनकया तत् सख्या वा उन्नयन-
सेत्। समाज्रांसिव अश्वां गच्छ। खलु यस्प्रात् । समागमः संयोगसम्धवः॥
४
न्ध
4
(७६) राजेति । अगमम् ॥
(७७) धद इति । णोत्यादि। नखलु मातापितरौ भदुवियोगडुःखितां
२६२ अभिन्ञानशक्रुन्तलम् ।
राजा॥ वयस्य । (ट)
।स्वप्रोनुमायानु मतिभ्रमो तु कष नु तावत् फलमेव पुणः |
# असन्रिटच्ये तदतीतमेव मनोरथाना मतटग्रपातः | (७६)
इद्ितर चिरप्रेचितु पारयतः माताच पिताच तौ मातापिवरौ। ऋतेाडन
तल्युच्च दविडन । मातापितापीत्यथः । चिरं दधेकालं। पारयतः शक्नुतः ॥
(७८) राजेति । सुगमम् ॥
(७<.) खप्र इति। शक्न्तलापरिणयनादिकं खरोद किं खश्रःमायाच किं
माया रेन्द्रजालिकम्। मतिभ्वमोनु किं ५ किं पुण्येरदरः प्रख्या
दितं तावत् सम्पुणेभेवफलम् । यावत्तावच् साकल्येव्वधौ मानेःवधारण इत्य
भरः। मदुपचितलघुतरपुण्यानां तावदेव फलं नतु सावशेष मितिभावः।
शव्द वितकयीः। तत्तस््ात् असब्रिटत्तौ तखा अपुनरा सौ भूतायां
मनोरथानां तददिषयकाभिलाषाणां दूरारोह्हिणामिति भावः। अतीवात्यन्तं
पुनस्द्रतिसम्भावनारह्हितमिति यावत् । अतटात् भ्टगोरुद्खादिति यावत प्रपातं
पतनं मन्ये उ्मेच्े। अन्यस्मात्कार णातत मनोरथाना खद्खात्मपातो न पुन-
सद्गतिसम्भावनारदह्ितो मन्तव्यः अत्र तु ू््वोक्तकारणचतटयान्यतमतत्वा
दात्यन्तिकणवातटप्रपातो जातो न कालेन समागमं सम्भाव्य समाश्चसिमीति
भावः। प्रपात सलटतो ष्टरुरित्यमरः। अन्येषान्त असन्निरन्ते तदतीतमेव
मनोरधथानामतटप्रपात इत्यादि पाठान् परिकल्पय व्याख्यानव्याकुलभावो
गौरवभिया नोडतः । अत पूववङ्ग सन्देहालङ्गरः सच सन्द हमालपम्यैवक्षित-
त्वात् शुकः । यदुक्तं दपेणे। सन्देहः प्रसतेट्न्यस्य संशयः प्रतिभोलितः।
शुद्धो निश्चयगर्भसौ निञ्चयान्त इति लिषेति। पराञ्चं अतटप्रपातयोः रकाध-
योरिवाभाषणात् पुनरक्गवटाभाषोध्लहारः। यदुक्तं तदैव) आपाततो यदथेख
पौनरुक्तयावभाषणम्। पुनस्क्तवदाभाषः स भिन्राकारशब्दग इति। अतोला+
लङइगर द्यस्य परस्परानपेच्चयासद्धावात् शंखटटिरुच्यते। यदुक्तं तन्नैव । तथा
रथगलङ्कारौ संदटटिः सङ्करस्तथा । भिथोटनपेचयैतेषां स्थितिः संखटटिरुच्यत
ङ्ति। इउत्तखपजातिर्नीम ॥
षष्ठोऽङ्कः । २६३
वदू भो माणव्यं णं अङ्कलीख्रञ्रं ज्जेव एत्य शिद्सणं
अवद्छयभ्भाविणो अचिन्तणो्रसमागमा होन्ति । (८०)
राजा॥ अङ्करोयक विलोक्य ॥ अये दृट् तदसुलभस्थानस्नंशि
शोचनीयम् | (८१)
त न
तव सुचरित मङ्करीय ननं प्रतजु शेन विभाव्यते फलेन । `
अरुणनखमनोहरासु तस्या्तमसि लब्धपद् यदङ्कुलोषु ॥ (८२)
भिच्र। जड अखशदहत्यगदं भवे तदो सच्चं सोखणोञ्रं भवे
सहि दूरे वट्सि एद्णी ज्जेव कणसुहाद्ः अणभवेमि। (८३)
[~ | य रतः कि
च
(०) विद इति । भो सूव्यादि। भो मैवं नन्वङ्कुरोयकभेवाल निदभेनम् ।
ऋअवश्यम्धाविनो अचिन्तनोयसमागमा भवन्ति एवं मनोरथानामतोवातटप्रपावं
मन्ये डति मा वद नलु यतः अङ्करीयकभेव निदभेनं दृष्टान्तः । यन््द्धयोद्रगत-
मपि पनख्वया समासादितमिति भावः अवश्यम्भरविष्यन्तीत्यवश्यम्भाविनो
अथः अचिन्तनोयोटनिव्यचनोयः गमागम खगमो येषां ते तयोक्घा भवन्ति ॥
(८१) राजेति । आये इति विषादे । अये क्रोधे विषादे च सम्भमे स्पमरणेध्पि
चेति जेदिनो। अस्चलभं इलभं यत् स्यानं प्रियाया अङ्कलिखूपं तस्मात् भ्वंशि
पतितमतरव शोचनीयं इःखादभवाहं तदङ्करोयकमिदम् । अङ्करोयपदेनेव
तद्ध द्र खात् ॥
(८२) तयेति । दे अङ्कशीय तव सुचरितं ससतं सतेनाल्येन फलेन ननं `
निञित प्रतु अबलं विभाव्यते निञ्चोयते। यत् यस्मात् ताः प्रियाया
अर्यैर्नोदहितेनखेमनोहरास्च अङ्कलोष लब्ध" पटं स्यानं येन तत् तथोक्त सत्
च्युतं भ्वषटमसि। स्चचरितातिरेके नत स्यितिरनपश्च-ग वाङ्कुलोष्वटभविग्यदिति
भावः। इद् पुश्मिताख्रा नाम इन्तम् । तदुक्तम् । युजिन युगरेफतो यकारो
युजि त नजौ जरगा पुष्मिताखा इूति\
(८३) भिच्रेति। जड इत्यादि। यदान्यहृस्तगतं भवेत् तटा सत्यं शोच-
नोयं भवेत् । सखि दरे वन्तसे एकाकिन्येव कणाच्खान्यदभवाभि। अन्यङस्त-
। १. + ति कक "नव $
५
२६४ अभिज्ञान श ङ्ुन्तलम् ।
व्द्रि। भो दं णाममुदा केण उदृेसेण भदा तल-
भोदौीए हव्यसं सग्गं पाबिदा | (८४)
भिच्र। ममि कोदूहलेण वाबारिदो एसो । (८५)
राज्ञा॥ वयस्य खयताम् | तदा सखनगराय तपोवनात्
मस्यितं मां भरिया सवाष्ममाह स्प कियञ्धिरेणाय्यषुत्चः पुनर-
स्माकं समरिष्यतोति। (रद) अ
विद्रू॥ तदो तदो | (द9)
राजा। अथैनां सुदा मङ्गल्यं निवेशयता मया प्रल्भि-
हिता | (टट)
गतं महाराजेतरस्य हस्तगतम् । दम्पत्योः खस थदपत्वा दिति भावः । शक्-
न्लाख॒टट श्याह सखोति । न त्वं च्रोतव्यं श्टणोषोति भावः ॥
(स) विद्रू इति। भोड्न्यादि। भोद्यं नामखट्ा केनोहेशेन भवता
तत्रभवत्या हस्तसं सगं प्रापरिता। नामखदरा नन््ासाच्राङ्रीयम्। ऊदे
नाभिसख्िना॥
(८५) भिग्रेति। मभेव्यादि। ममापि कौठःहलेन व्यापारित एषः । अपिः
प्रश्ने। किं ममकौढःहलेन खवरोच्छया एष राजवयस्यो व्यापारितः वचनव्यापारं
।कारितः। आत्मजन्या भवेदिच्छा इच्छाजन्या कतिभेवे दित्यनेनाजन्याया
इच्छाया नरव्यापारष्छपायाः सतेञ्च समानाधिकरण्यनेव काय्यकारणभावस्य
प्रतिपादितत्वात् तयोवंयधिकरण्यव्रदशनेनान्रासङ्गत्या अलङ्कियते। यदुक्ता
द्प्णे काय्यकारणयोभिन्नदेशताया मसङ्कति रिति॥
(८६) राजेति। तदा प्रिणयात् परम्। सखनगराय इहस्तिनाषुराय।
गत्यथमन्येत्यनेन चतुर्थ । सवास सा| कियञ्िरेण कियद्धिलम्बेन ।
अस्माकमिति ख्टग्यथेकम्पमणि षष्ठी ॥
(८७) विद्र इति। तदो तदो ततस्ततः ॥
(८८) राजेति। अथ तद्या वचनानन्तरम्। सदां साच्चराङ्करीयम् । निवे-
शयता प्रवेशयता। प्रत्यभिहिता प्रत्युक्ता ॥
षष्ठोऽङ्कः । २९५
विदरू॥ किंल्ति। (टर)
राज्ञा #
एकैकमत दिवसे दिवतते मदीयं
नामाक्षरं गणय गच्छसि यावदन्तम् ।
तावत् भिये मद्वरोधनिदेशवरत्तौ
नेता जनस्तव समौ प सुपेग्यतौति ॥ (९०) "` ® `“ ` ``
तच्च दारुणात्मना मया मोहान्नानुितम् | (१९)
निच्र॥ रमणीओ कठ अवद्टौ विहिणा विसंवादिटो । (२२)
ब्द्रि+ भो कधं लोहिदमच्छस्म वड्सिं विर सुहष्मविद्र
एदं आसी । (२२३)
(८९) विद्र द्ति। किंत्तिकिमिति। किमभिह्ितेत्यथेः॥
(९.०) राजेति । रकेकभिति । हे प्रिये अव आश्रमे दिवसे दिवसे प्रतिदिनं
मदीयभेकेक भेकभेकं नानाक्लरं अङ्करीयगतभिति शेषः। गणय यावत् यदा
अन्तं चरम म्रः गच्छसि गणनया प्राद्ययसि। यावत्पुराभ्यां भव्ये इति भवि-
ति को। तावत् तटा मदटवरोधस्य ममान्तःरख्य निदेभे आज्ञायां वक्तेते यः
सनिदेशवर््ती ष्टव्यो जनः कञ्चुकी ति यावत् । नेता त्वामन्तःपरं ्ापयिग्यन् तव
` समोपछपेष्यति चागमिष्यति । नेतेति भविष्यति टण। इति प्रत्यभिद्ितेति
सम्बन्धः| वसन्ततिलकं नाम त्तम् ॥ ५
| (<१) तद्धेति। दारुणो भीषण अत्मायद्यस तेन मया मोहात् भ्रमात्
तत् आनयनं नाचुहितम् न ऊतम् ॥
४ ` (<) भिगेति। रमणो इत्यादि। रमणीयः खल्ववधिविधिना विसं-
५ कादितः। अवधिरन्तःषुरानयनकालसौोमा । विसंवादितो विप्रलब्धः वञ्चित दूति
यवत्) विप्रचम्प्ो विसंवाद इत्यमरः ॥ |
(६९) दिदरश्ति। भोङ््यादि। भोः कथं रोदितभद्यस् वङ््िशिभिव
५ श्वप्रविष्मेतदासोत् | वड्ं मद्धबेधन भित्यमरः। एतदङ्करोयकम् ॥
" . 8
२६६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
राजा। शचीतो्थं सलिलं वन्द्मानायास्ते सख्या इस्ता-
इङ्ासोतसि परिभ्रष्टम् | (२४)
विद्र॥ जज्नदि । (१५)
भिच्र। अदो क्छ तबस्िणीए सञन्तलाए अधम्य्रभीरुणो
इमस्म राएसिणो परिणण सन्देहो जारो अधवाणरदिसो
अणुराञ्रो अहिखाणं अबेक्ठदि ता कधंविञ् एद् । (६.६)
4 राजा ॥ उपाल्यं तावदिद् मङ्करौयकम् | (९.७)
विद्र॥ सस्डितम्।॥ भो अहभ्पि टाव एदं दख्डकटं उबा-
लद्िस्प्र' कथं उज्ज मे कुडिलं तुमं सितति । (६८)
राजा॥ तद्शटखन्नेव | (६२)
(६४) राजेति । शची तीयं थक्रावतारख शचीधट्धे। वन्दमानायाः स्यर्भ-
पूव्वेकं नमन्त्याः॥
(६.५) विद्रू इति । जँव्जदि युज्यते ॥ 7र्कनाट्मि 1
(€ ६) मिख्रेति। अटो इत्यादि। अतः खलु तपस्विन्याः शकुन्तलाया
अधम्प्रभोरोरखय राजः परिणये सन्देहो जातः । अथवा नेद शोटनुरागोटभि-
ज्ञानमयेच्चते तत्कथ भिवैतत्। अतः खलु अभिन्नानभूताया अज्कलिखदराया
विरदादेव। तपख्िन्या अलुकम्पाहौयाः शकुन्तलायाः परिणये उपयमविषये
चअधम्म्द्धीरो भयशीलस्य अख राजर्भैः सन्दे होजातः। रतदजमानखायुक्तल-
मनुभूयादह अथवेति । ईट इदानीं दश्यमानः। प्रागष्येवभेवासी दिति भावः। `
अभिन्नानं श्ट तिदेतम्। अपे्चते स्य्मारयितुमिति शेषः। तत् तस्पात् एतत्
विद्मरणं कथमिव कोटशम्। अनधिकारप्र्नः॥
(€ ७) राजेति । उपालघ्चे निन्दिव्धामि । तावत् तस्दमादित्यथैः ॥
(<) विरू ङ्ति। भो डल्यादि। भो अहमपि तावदेतह्र्डकाशखपालस्ेय `
कथष्टजक्ख मे कुटिलं तवमसोति। तावत् तदा। शजुकख सरलख । भे मम
सम्बन्धे । कुटिलं वक्रम् । इति उपालश्येय इत्यन्वितम् ॥
(€&) राजेति । तद्धिदरूषकवाक्यम् । एवकारः प्रतिवचनं खदूरं निरद्ति ॥
0
षष्ठोऽङ्कः । | २६७
कथंनुतं कोमलवन्धुराङ्गलिं
कर विहायासि निमग्नमम्भसि ¦ (१००)
अथवा । (६९६)
अचेतनं नाम गुणं न वोत्तते
मयेव कस्मादवधीरिता भरिया ॥ (६०२्) +
मिष । सअं ज्जेव पडबिणो जं अद्धि वन्तुकामा । (१०३)
विदर्॥ भो सव्वधा अह बभु क्लाए मारिदव्वो | (६०४)
(१००) कथमिवि । चभोः कर्थं कोमलाः सुकुमारा बन्धुरा उन्नतानतान
विषिटा इत्यधेः । ्ङ्कलयो यद्ध स तम् । वन्धुरन्ूच्रतान तभित्यमरः । तदुक्त
साखदूके। दीघङ्गलोभिः कलटा कश्ाभिरतिनिङ्गना। षाभि: स्याञ्च
हख्वायुर्भग्नाभिमुम्नवत्तिनो । चिपिटाभिभेवेह्ारो विरलाभिरदैरिद्िणोति।
तथा । इस्तद्वयं ग्टगाच्तौणां बह्भोगाय जायते श्ट्दुमध्योन्नतं रक्तं तलं पार्यो-
ररन्धकभमिति। तं करं प्रियाया पाणिं वदाय त्यक्ता अम्भसि सलिले निमग्नः
पतितमनि ॥
(१०९) प्रद्दस्छिन् खयभमेवोत्तर मभिप्रेत्वाह अथवेति ॥
(१०२) सद्ेतखत्तर माह अचेतन मित्यादि दितीया्न । नाम सन्भाव्ये।
अचेतनं चेतनारहितं वस्त॒ गणं पटाथेविशेषप्राशसतय" न वीच्चते नालोकयति।
अन्यथा लोकेष मध्ये मयेव क्छाद्भैतोः प्रिया प्रीतिकरी रमणो अवधीरिता
प्रत्याख्याता । नान्येन केनापि तथाविधा प्रत्याख्यायत इति भावः। रतेना-
त्नोष्यचेतनत्वं दर्भितम् । वंशस्थविलं उत्तम् ॥
(१०३) भिश्रेति। सखभित्यादि। खयमेव प्रतिपन्नो यदसि वक्तुकामा ।
अदं यदवक्गुकामा प्रतिविवच्चुरख्छि तत् नाचेतनख रणदशितवमितीत्येः।
खयमेव प्रतिपन्नो अवगतः चितिपतिरिति शेषः। पदेगेत्यथत्वादुपसर्गरतार्-
वाधेपि गत्यर्थीदेति कन्तेरि क्रः अवगतादिवत् ॥
(१०४) विद्र इति । भो इन्यादि) भोः साहं त॒भृ्या मारयितव्यः।
शव्वेथा वादम् । सर्व्वथा हेतुवादृयो रिति भेदिनी । भोक्तभिच्छा वभुच्चा तया
श्वधया कचरी मारयितव्यो विनाग्रयितव्यः।
२६८ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
राजा॥ अनाद्न्य॥ प्रिये अकारणपरिल्यागादनुशयदग्ध-
हदयस्तावदनुकम्पयता मयं जनः पुनद शेनेन । (१०५)
प्रविग्य चिलफलकहन्ता चेटी ॥ भद्रा इं चिन्तगद्ा भट्िणी |
इति चित्रफलकं दशयति । (१० ६)
राजा ॥ विलोक्य । अहो ख्प्रमालेख्यगताया अपि भ्रियायाः ।
तथाहि (\०)
दीर्वपाङ्गविसारिनेवदु गलं ली लाञ्चितभ्नूलतं
ट्न्तान्तःपरिकौणहासकिरणज्यो तृस्ताविलिक्ताधरम् ।
ककन्धदयुतिपाटलोरुचिर तस्ास्तदे तन्ममखं
चिलेष्यालपतौव विस्रमलसत्ममोड्धन्न कान्तिद्रवम् ॥ (१०८)
(१०५) राजेति । अनादृत्य विद्रूषकवाक्यं चतमश्रुतं सत्वा । अलुशयेति ।
अनुशयेनाचुतापेन दग्धे इट्य मनो यदखसः॥
(१०६) प्रविश्यति । विलफलकडहस्ता चित्रपटदहस्ता । भङ्ेति। भक्त रियं
चित्रगता भट्भिनो। विलगता चित्रस्था। भङ्िनी अलताभिषेका ते पल्ली ।
देवी लताभिषेकायाभितरासु च भद्टिनो इत्यमरः ॥
(१०७) राजेति । आलेद्यगताया श्ित्रगताया अपि प्रियाया प अहो
आद्चथं। रूपोत्कष दशेयित॒मादह तथाहीति ॥
(१८) दी्घेति। दीर्घणाकयोगामिना अपाङ्गेन नेनयोरन्तेन विसारि
प्रसारि विस्तारवदिति यावत् नेत्रयुगलं यत्न तत् तथा। विद्टत्वरो विच्टमरः
प्रसारीच विसारिणोत्यमरः । लोलया विलासेन अञ्चिता मनोरमा भ्वूलता
यत्र तत् तथोक्तम्। दन्तान्तहंन्मध्ये परिकीर्णो व्याप्नो यो हासकिरणः
५५५
हासजनितधवलिमा तदात्कज्योल्युया विलिप्रो अधरो यस्तन् तत्। ककन्यु
दयुतिरिव वद्रोफलकान्तिरिव पाटलः श्वेतरक्तो य ओढस्तेन चिर मनोज्ञम् ।
विम्बोष्ठीतिवत् ककंन्शब्दोपि पकर फलमभिधत्ते। चेतरकस्त पाटल इत्यमरः।
विश्विमेण श्टङ्गारभावविकारविशेषेण शोभयावा लसति क्रोड़तीति विशभ्चम-
लसत् । विश्वम: ग्टङ्गारभावजातक्रियाविशेषके। भ्रान्तावपिच शोभाया- ४
षष्ठोऽङ्कः । २६
विद्र विलोक्य साध वचस्य सा्धजं तए मरोभट्टि
णीए दंसिटो भावाणष्मवेसो खलदि व्िमे दिष्टी णिड्कद्-
प्यदेचेसं किं बणा सत्ताणप्पवेससङ्ाए अालबणकोदूहलं मे
जणअदि । (६०९)
निर अद्धो एषा राएसिणो वन्ति ्रालेहाणिखणद्ा जाणे
पिञखसही मे अम्गटो वद्भदित्ति। (११५०)
` राजा॥
यदूयत् साधु न चित्रे स्यात् क्रियते तत्तदन्यथा ।
, तथापि तस्या लावण्यं लेखया किञच्चिट््न्वितम् ॥ ({९१)
जिति शन्दािः। लसश्िषि क्रोडे इति कषिकल्यदूमः। परोद्धिन्र उद्गत
कान्तिदूवः शोभाकरः सखेदविन्दयलर तत् तथाभतं तस्याः शकुन्तलाया णतदश्य-
मानं तत् प्रागचुभृतं खं चिल्रेपिआलेड्यगतमपि आलपति अभाषत इव ।
स्यादाभाषण मालाप दत्यमरः। भादरलविक्रीडितं ठत्तम् ॥
(१०९) विदधू इति । विलोक्य चित्रपटभिति ओेषः। साह इत्यादि । साधु
वयस्य साधु यत्वया मधुरो भटड्िन्या दर्जितो भावाचुप्रबेशः सूवलतोवमे डटि
जिष्टतप्देगेष किं बच्छना सत्वाचुप्रगेशश्रङ्खया अलपनकौटहलं मे जनयति।
साधुत्वे हेवमाह यदित्यादि! भड्टिन्याः शकुननलायाः। मधुरो लोकप्रियः ।
खाइग्रियौ ठ मधुरावित्यमरः। भावाचुप्रवेशो भावसम्बन्धः। दशितञ्ित्रगयेति
ओषः । निभ्ड्तप्रदेगेष गह्ाभागेषु स्तनादिष्वित्ययः। भे मम हृषिः रूवलति
~ यास्त विकत्वबद्या न पततीत्ययः। सत्वातुप्रवेशशङ्कया प्राणसम्बन्ध शङ्कया । दृव्याचच
व्यवसायेष सत्वमस्तोत जन्तध्वित्यमरः । चालपनकौढ.हलमालापवासनाम् ॥
(५१०) मिनश्रेति। अहो राजवेक्षिकाचेख्ानिएुणता जाने प्रियसखी
भे अखतो वर्तत इूति। राजरभ्महाराजसख्य वरिकाभिवणेवत्तिभिर्लेखायां
४ चिल्रणायां निपुणता कौलं अहो आस्यम् । जाने मन्ये किभिन्याकाङ्खाया-
१ {भिन्यन्तमन्यति ॥
। ॥ (११) राजति । यद्यदिति) यद्यदृपं चिल साध अविकलं न स्यात् तन्त
४ न्यथा अन्यविधं क्रियते सज्रितिगेषः। तथापि तयाव्यवहारख चिल्लनिषु-
२७० ` अभिन्नानशकुन्तलम् ।
तथाहि | (११२)
अस्यास्तुङ्गमिव स्तनद्वयमिदं निन्नेव नाभिः स्थिता
हण्यन्ते विषमोन्रताखु बलयो भित्तौ समायामपि ।
अद्ध च प्रतिभाति माद्वमिटं ख्तिग्धप्रभावाच्िर
परम्ना मन्सृखमौषदीचत इव स्मरा च वक्तौव माम् ॥ (१९३)
भिचर॥ सरिसं एव्वं परञ्चाटाबगुरुणो सिणेहस्य | (१९४)
राजा निञ्चख । (११५)
खानां सव्वेषां सखभावसिद्धत्वेपि तखाः शकुन्तलायाः किञ्चित् किमपि लावण्य
अङ्गानां सविशेषद्हपं लेखया वशो विश्ेषरेखया अन्वितं सम्बद्धम् ॥
(११२) तथाहीति! हि यस्द्मात्तथारेखायोगात् णवभेष मिति श्लोकय
चरणद्योक्तेनान्ववः। लतीयचतुधंचरणयोः सूपान्तरप्रदथनाय हेत्वन्तर-
निशात ॥
(११२) अस्या इति । समायामवन्धुरायामपि भित्तौ फलके । उत्तरलितयेष्व-
ज्वितमिदम्। अस्याः शकुन्तलायाः इदं स्तन्यं ठ ङ्गमिव उञ्चवदालच्यमाणम् |
उच्चर न्न तोट थोच्छिता सङ्ग इत्यमरः । नभिनिम्नागभीरेव स्थिता। तथा
अलय तकतरङ्गाञ्च विषमोत्रता नीचोज्वा दश्यन्ते अआलच्छन्ते। रेखो पदर्भित-
विगेषख्पं निदिश्य इदानी हेत्वन्तरजनितविशेषद्छपं दशयति अङ्गे चेत्यादिना ।
चकारः स्िग्धप्रभावादित्यन्ते योजनीयः। तथाच ख्िग्धख तैलाक्तवणख प्रभा-
वात् शकतैश्चदेतो रङ्ग गाल्रे। अङ्ग गाल प्रतीकोपाययोरिति मेदिनी। इदं
दश्यमानं माहवं कोमलता चिरं स्थायिभावेन प्रतिभाति प्रकाशते तथा प्र्ना
प्रणयेन मनं ईषदल्पमोचते पण्यतीव नयनतारयोः च्विग्धयोगादिति `
भावः। णवंस्प्मेरा च्टदुहासा सतीमां व्यक्ति किमपि व्याहरतीव च चोष्य; `
स्लेहादिति भावः। शाद्रूलविक्र ङितं इन्तम् । 4
(११४) मिच्रेति । सरिसभित्यादि। सद शभेवं पञ्चात्तापणरोः च्हेहश् । णवं
चिन्रगतायाआपि बहमानम्। पश्चात्तापेन रोः प्रडङ्गख सेह प्रजनः सट शम् ॥
(१९५) राजेति । निश्रस्य दीधंभिति शेषः ॥
षष्ठोऽङ्कः । २७१
सा्चात् भिया सुपगता मपहाय पून
चिवरापिंता महमिमां बमन्यमानः ।
खलोतोवहां पथि निकामजलामतीत्य
जातः सखे प्रणयवान् खूगदटष्णिकायाम् ॥ (११६)
विद्र भो तिशिखा अडदिओ्रो दीसन्ति सव्वाओ ज्जेव
दंसणीओाओता कदमा एय तल्यभोदी सञन्तला । (११७)
भि" अणदिखो क्छ एसो सोए रूवस्प मोह चक्ठ
इअं क्ण से गदा पञ्चक्ठद् । (१९८)
„ राजा॥ त्वं तावत् कतमां तकंयसि | (१५१२)
(११६) साच्चादिति । उपगतापस्यितां साचचादकलिमां परियां पव्वं प्रागप-
हाय त्यक्घा चिवार्धितामालिखितामिमां सतकप्रियां बह्मन्यमान आद्भियाणो-
उद्धं पयि निकामजलां पथीप्रजलां खोतोवहां नटीमतीोत्य अतिक्रम्य च्टग-
दश्िकायां मरोचिकायां नदौवदाभासमानायामिति भावः। प्रणयवान्
जलाच जातः । ष्टगढण्णा मरीचिकेत्यमरः । अल पून्वार्ोक्तस्य परार्बोक्-
तल्यत्वेन विम्बप्रतिविम्बभावाच्रिदशेनालङ्घारः। यदुक्तं दख्डिना। अर्थान्तर
प्रत्तेन किच्चित्तत् सथं फलम् । सदसदा निदर््येत यदिसाखाच्निदशेनेति।
सल्यभ्भरवत् ! असत् खसम्भरवत्। वसन्ततिलकं नाम ठत्तम् ॥
(११७) विद्र इति। भो इत्यादि । भोलिखञओकतयो दृश्यन्ते सव्वणं
दृर्जनोया तत्कतमात्र तत्रभवती शकुन्तला । दर्भनोया अबश्यमीच्चणीया खूप
वत्य इन्ययेः। कतमा आसां मध्येका। किं यत्तदेकान्यादिति बह्कनाभेक-
निङ्खरणे डतमः॥
(११८) भिति । अचेति । अनभिन्नः खल्वेषः सख्ोरूपख मोघ चचचः इयं
खल् नाय गता प्रत्यचताम्। अनभिन्न इटन्तयाहुभवाचमः। मोघं निरथेकं
भ्चुर्यखय स मोधचचुः। मोघं निरेक भित्यमरः। उन्तरत्र खलुः प्रश्नाः
किंभियमस्य प्रत्य्चतांन गता इत्यर्थः ॥
। (११९) राजेति । कतमा मासां मध्येकाम्॥
२.७२ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
विद्र्॥ निर्बैण्य॥ तक्ेमि जा एसा सिदिलबन्धणव्वन्त्-
कुसुमेण केसहत्येण बद्धस अविन्द णा व्रणेण वितेसटो णमिद-
साहि बाडलदाह्िं उस््सिदणौविणा वसणेण अ ईसो-
परिख्यन्ता वि अबिरे्रसिणिइद्र पञ्ञवस् अलच् अरुक्ठद्यय
पास्ये आलिहिदा एसा तलवभोदी सञन्तला इदराओो सही-
ओत्ति | (५२०)
राजा। निपुणो भवान् अस्यत ममापि भावचिद्धम्। (१२१)
खिन्नाङ््लिपिनिवेशाद्रेखा प्रान्तेष इश्यते मलिना |
अशु च कपोलपतितं लच्यमिटं वणकोच्छासात् ॥ (५२२)
(१९०) विद्र इति । निब्वेण्य निरीच्छ । निवब्वणनन्त निध्यानं दशनालोक-
नेच्तणभित्यमरः। तक्रमोत्यादि। तकयानि येषा शियिलबन्धनोद्धान्तकुञ्चमेन
केशहर्टेन बद्व दविन्द्ना वदनेन विशेषतो नमितांसकाभ्यां बाडलताभ्याम्
उञ्चलितनोविना वसनेन च ईषत् परिश्रान्तेव अभिषेकस्िग्धतरपल्लवख बाल-
चूतटच्चख पाश्वं आलिखिता एषा तत्रभवतो शकुन्तला। इतरे सख्याविति ।
शिथिलन्धनेन बन्वनशेधिल्येन उद्वान्तानि सक्तानि कुखमानि येन स तेन केश-
हस्तेन केशकलापेन विशिष्टा तीया विशेषरणे। एवमन्यत्रापि। पाशः पङ्क
हस्तञ्च कलापाथगैः कचात्परे दत्यमरः। विशेषत इति। विशेषतोटतिशया-
च्रमितौ नमो तावंसौ स्कन्धौ याभ्यां ते ताभ्याम् । उद्धलितनीविना विचलित-
नोविना। नीवी कटोवस्तरबन्धः। म्लीकटी वस्तबन्धेपि नोदी परिपणेपि
चेत्यमरः । अभिषेकेति। अभिषेकेन सलिलावञ्जनेन ख्खिग्धतरोटतिमद्टणः
पल्लवो यख स तख । चिक्रणं मष्ट्णं ख्िग्धमित्यमरः। एतेन खस्तांसावति-
माल्रलोहिततलाविति श्लो कोक्तावस्था चिलितेति गम्यते ॥
(१२१) राजेति। निषुष्णेटभिन्नः। प्रवीणे निषुणोटभिन्न विन्ननिष्णात-
शिच्िता इत्यमरः अलल खालिखितायामत्रभवत्याम् । भावविह्धम् भावय
सात्िकमावख खेदा दे चिह्वम् । वदुक्ताम् । सम्भः खोदोय्य रोमाञ्चः खरभङ्गोय
| बेपथः। वरैवण्येम र प्रलय इत्यष्टौ सालिकाः खता इति ॥
(१२२) पर्नवरक्तभेव सालिकभावचिह्व दशयति खिन्रेति, खिन्नायाः
षष्ठोऽङ्गः । २७३
चेटोँ प्रति+ चतुरिके अदइलिखितमेतदिनोदस्थानमस्प्माभि
तद्च्छ वर्तिका खावदट्ानय । (१२३)
चेटी अज्ज माइव्व अवलम्ब वित्तफलख्ं जाव आग
ऋद्ध । (६२४)
राजा॥ अहमेवावलम्बे | इति ययोक्तं करोति। (१२५)
चेटी ॥ निषक्रान्ता। (१२६) +
विदर\ भो किं एवय अर अलिहिदट्व्वं | (१२७)
भिच्र। जो जो पिच्रसहीए अहिमदो पदेसो तं तं
आलिहिदुकामोत्ति तक्केमि | (१२८)
राजा॥ सखे यताम् । (१२२)
६.
स्वे टृवत्या अङ्लेनिवेशादपणात् प्रान्तेष पाश्चषघ मलिना रेखा दश्यते तथा वणे-
कस्य रङ्ग उच्छासात् स्फोतभावाद्धेतोः कपोलात् गख्डात् पतितम नेन
बारिच ददं लच्छं नेतव्यम् । तथाच स्ोदाश्रणो साल्विकभावौ दभितौ।
ूयमाय्थी जातिः॥
(१२१) चेटोमिति। राजादेति बोध्यम्। रएतद्िनोदस्थाने विरहयापन-
स्यानमाचेख्यमित्ययः । ततच्िन्ं कर््लयक्तेः। अस्प्ाभिरद्गलिखितमसम्यक्
लिखितम् । वत्सिका वणकवर््तौ ॥
(१९४) चेटीति। अच्लेत्यादि, आय्य माधव्य अवलम्ब्य चित्रफलकं
यावदागच्छामः। अवलम्बस धारय । यावदागच्छाम अआगमनपय्यन्तम् ॥
|
रमाचिखितकाम इति तर्कयामि। तकयामि तख तद्याशद्धावादिति शेषः
(१२५) राजेति । यथोक्तः करोति अवलम्बते ॥
(१२६) चेटोति । सुगमम् ॥
(१२७) विदू इति। भो श्व्यादि। भोः किमब्र अपरमालिखितव्यम्।
भालिखितव्यम् चिव्रितव्यम् \
(१२८) भिच्रेति। जोश्न्यादि। यो यः प्रियसख्या अभिमतः प्रेयस्ते
(११९) राजेति) यतां यद्लिखितव्यमिति ष्टेषः॥
२३५
२७४ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
काय्य सै कतलोनहंसमिथना सखो तोवह्ा मालिनी
पादास्तामभितो निषखचमरा गौरीगुरोः पावनाः ।
शाखालस्वितवल्कलस्य च तरोनिंम¶तुमिच्छास्यधः
ङ छष्णदूगस्य वामनयनं कर्डयमानां सखूगोम् ॥ (१३०)
विद्र ॥ खगतम्। जधा मन्तेदि तधा तक्केमि पूरिदव्वं खअणेण
चित्तफलं अकिटिहिं लम्बकुच्चाणं वक्ल्परिहाणाणं ताव-
साणं न्ति | (१३९)
(१३०) कार्य्यति। रेकतेष सिकतामयपुलिनेषघ लीनानि उपविष्टानि
हसमिथनानि हंसयम्मानि यखाः सा तथोक्ता। सिकता बालका) सिकता
खवैलकापीति। संकतं सिकतामयमिति चामरः। मालिनी नाम्नी सोतो-
वदा नदो काय्य अलेख्या तां मालिनी मभितः उभयतः । तस्याः समीपे वा ।
समोपोभयतः शोघ्रसाकल्याभिखखेटभित इत्यमरः । अभ्यभवपरिसबेत इत्यक्ते-
भिकसमयेति दितीया। गौः पाब्ैत्या रोः पितर्टिमालयसख निषस्धा
स्थिताञ्चमरा च्टगविश्षा येषते। चमर चामरेटस्तोत मञ्जरीष्टगभेदयोरिति
मेदिनो । पावनाः पवित्रतादहेतवः पादाः प्रत्यन्तपवेताः का्यौः। पादाः
प्रत्यन्तपरब्धेता इत्यमरः। तधा शाखासुलम्बितानि वल्कलानि तपस्विनां वसन-
भूतानि यख स तधोक्गस्ख तरो रधस्तले लब्णग्टगख ठष्णसारस्य श्टङ्गे विषाणे
वामनयनं सव्यमतिखुन्द्रं वा नेत्रम् । वामं सव्ये प्रतोपेचदूविशे चातिखुन्द्र
इति विश्वः। कण्डु यमानां कण्ट ज्ञनं कुभ्भैतीम् । कण्डः खच्छंञच कण्डूया
इत्यमरः नमस्तपोवरिव दति क्यः। मह्यादिलादात्मनेषदम्,। श्टगीं हरिणीञ्च
निम्र मालिखिटमिच्छामि। शादरलविक्रोडितं न्तम् ॥
(१९१) विद्र इति। खगत मनतिस्प्टम् । जघेत्यादि। यथा मन्यति
तथा तकयाभि परयितव्यमनेन चित्रफलक माङतिभिलेम्बकूञ्धनां वल्कल- ,
परिधानानां तापसानाभिति। यथा यत्मकारः मन्त्रयति विवेचयति क्था तेन
प्रकारेणाहमित्ति तर्कयामि किमित्याह प्रयितव्यमित्यादि। अनेन रान्ना
वम्बज्ञ्चीनां दोषग्सन्रणां कूजेमस्तो श्वुवोमेष्ये कठिनष्सशर केतवे इति भेदिनी । `
वल्कलपरिधानानां तापसाना माकतिभिित्रफलकं एरयितच्य भिति ॥
षष्ठोऽङ्कः । २७५
राजा वयस्य अन्यञ्च शकुन्तलायाः असाधनमभिप्रेतं
| लेखितुं विष्छत मस्माभिः । (६३)
वक = क क, तक “5
वद्र॥ किं विच्च | (१३३)
भिच्रज+ वणवासदस्य कसञ्राभावसय अ जं सरिसं भवि
स्प्दि | (१३४)
राजा ॥
जतं न कणपपितवबन्धनं सखे
शिरीषमागर्डविलभ्विकेशरम् ।
4 नवा शरज्चन्द्मरीचिक्ोमलं
- खणालद्टरवरं रचितं सतनान्तरे । (१३५)
ष्दि\ किण क्ठ, तव्यभोदौ रत्तकुवलग्रसोहिणा अम्गहलेष
सुहं आवारिञ् चकिट्चकिटा विच ड्िदा। (१३६)
(१२२) राज्ञेति। प्रसाधनं बेशरचनम्। अकल्पवेणौ नेपष्यप्रतिकरम्भ-
प्रसाधन मित्यमरः । अभिप्रेतं ेख्यतयावधारि तम् ॥
(१२९३) दद्रू इ्ति। किं विख किमिव ॥
(१३४) भिच्रेति। वणेव्यादि। वनवासख्य कन्यकाभावस्य च यत् सदशं
भविष्यति। सशसपयक्ं तदिष्टत मितिशेषः। कन्यकाभावरुढशमाभर णम् ।
वनवाससटश्ं तद्य पुष्प दिमयत्वमिति भावः ॥
(१९१५) राजेति। शतमिति। सखे कयां अर्पितं न्यस्तं बन्धनं सनयन्थि-
ख्य तत् तथोक्तं तथा चागस्डं कपोलपययन्तं विलम्ब केशरः शिखा यस्य
तत् तथाभूतं शिरीषं शिरोषपुष्पंन लतं न लिखितम् । रवं स्तनान्तरे स्लतनयो-
रभ्यन्तरे शरङन्दर्य शरदिन्दोमंरोचिवत् कोमलं सुकुमार खूणालसलभ्बा
श्टयालतन्तञ्च किम्वा च्टणालक्ञतहुारञ्चुन रचितं न चिलितम्। अत्र खलरषदं
मालामभिधत्ते अच्चस्नादिवत्। वा सञ्धये । वंशस्थविलं नाम उत्तम् ॥
(११९) विद्र इति। किञिश्यादि। किन्नु खल् तत्रभवती रक्तंकवलय-
२.७६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
सावधानंब्टा॥ खाद्ीह्ौमभो रसो दासोद् पुत्तो
कुसुमरसपाडञ्चरो दुद्रम्छस्रो ततल्यभोदीएर वञ्णकमलं अदह्ि-
लसदि । (५३ ॐ)
राजा॥ नलु वाग्यतानेष ष्टः | (५३८)
व्द्रि। भो तुमं ज्जेव अविणीदाणं सासिदा इमस्म वारणे
महवसि । (१३९) |
राजा॥ चुज्यते। अयिभोः कुसुमलताभ्रियातिथे किमत
परिपतनखेदमनुभवसि | (१8०)
एषा कुसुमनिषखा टषितापि सती भवन्तमनुरक्ता ।
शोभिना अयरहस्तेन खखमावाय्ये चकितचकितेव स्िता । कन् खलुमभ्यां वितकं-
गभः प्रश्नोव्योत्यते। रक्तकुवलयमिव रक्रोत्पलमिव शोभत इति रक्तकुवलय-
शोभो तेन । खादत्मलं कुवलय मित्यमरः । अग्रहस्तेन हस्ताखेण पाणिनेत्यथेः।
आवाय्ये आच्छाद्य चकितचकिता भोतभीता। अतिभीतेत्यथेः। चकितः
शङ्कितो भोत इति लिकाण्डशेषः॥
(१२७) सावधानभिति । समनोभिनिबेशमित्यथैः। आङ्त्यादि। आडी
होभो एष दासाः पुच्लः कुञ्ठमरसपाटञ्खरो दुटमधुकर स्तत्रभवत्या वट्न-
कमलमभिलषति। आः कोपे पीडायां वा। हीदहौति विस्मये हासे वा।
हो हो शब्दो विच्छ यहा सयोरिति भेदिनी । दाखाः एत्र नौचः। कुञ्चमर सख
पाटद्धरञ्चौरः॥
(१३८) । राज्ञेति । वाद्येतां निवाग्यताम् ट्टो निलज्जः ॥
(१२९) विदू इति । भोद्त्यादि । भो त्वेव अविनीतानां शासिता असय
वार्यो प्रभवसि। अविनोतानां इराचारिणाम् । प्रभवसि प्रभूभेवसि ॥
(१४०) राजेति । युज्छते तदेव युक्तम् । अयिरदनये। अयि प्रञ्नाहनयो-
स्तया सम्बोधनेमिचेति भेदिनी । कुञ्चभेति । कुञ्च मयुक्ता लताः कुञ्च नलतास्तासां
प्रियातिये प्रीतिवद्व नातिथिभुत। किं कथम् । परिपतनखेदं उङ्कीयोपनेशन- `
इःखम् । नेयं कुञ्चमलतेति भ।वः ॥ ।
षष्ठोऽङ्कः । २७७
व अतिपालयति मधुकर न खल् मधु त्वां विना पिवति ॥ (१४१)
भिच्च + अदिं क्ड वारिदो । (१४)
विटि" भो पड्सिद्धवामा क्ड एषा जादी । (६४३)
साजा॥ सकोपम् भोनमे शासने तिष्ठसि श्रूयतां तदि
सम्प्रति हि । (१४४) (
अक्किटबालतरुपल्लवलोभनौयं
पौतं मया सदयमेव रतोत्सवेष ।
विग्बाधर दशसि चेद्भ्रमर भ्रियाया-
स्वां कारयामि कमलोद्रबन्धनस्यम् ॥ (१४५)
(४१) प्रथम म्परिपतनव्यधैतां प्रदश्यै पतनाहे भूमिं विलोभनया प्रद-
यति रुषेति ! कुञ्चमे एष्य निषख् स्थिता सतो पतित्रता खतणएवाचुरक्गा साचु-
रागा रषा मधुकरो दषितापि मकरन्द पिपासुरपि भवन्तं प्रतिपालयति
प्रतो्चते खल् यच्छत् त्वां विना मधु इष्मरसं न पिवति मधु चौदर जने चोरे
मद्यो पुष्परसे इति विशः इयमाग्यौ ॥
(१४२) भिच्रेति । अदील्यादि । अयच खल् वारितः । परव्यौप्रं वारित
ल्ट. ॥
(१४२) विद्र इति। भो इत्यादि। भोः प्रतिषिद्खवामा खल्वेषा जातिः।
प्रतिलिद्धं निषिद्धे विषये वामा निषेधप्रतिकरुलाचारिणो। वामो वल्णुप्रतोपयो
रित्यमरः! किम्वा प्रतिपिद्धेन प्रतिषेधेन बामाभावेक्तः। एषा जातिमेषुकर-
जातिः ॥
(१४४) राजेति शासने यादेशे, तिष्ठसि वत्तसे। सम्प्रतिह्ि सम्प्रत्येव ।
{हि हेताकवधारणा इत्यमरः ॥
(१४५) अक्किरेति । बालो अचिरोद्तचासौ तरूपल्लुवखेति सः) अक्िषटो
अज््ञानोयो बालतर्पद्वस्तमिव लोभनोयम् अतिश्चकुमारमिति यावत् अत
रव मया रतोद्धनेण निधुवनोद्धनेष सद् यभेव नतु इदमिति भावः । पोते चुभ्बितं
२७ अभिन्नानशकरन्तलम् ।
विद्र्। भो एव्वं तिक्ठद् डस दे कधं ए भाद्रस्यमदि। (१४६)
विहखात्मगतम्। एसो ट्ाव उम्य्रत्तो अहम्पि णएदस्य सङ्ेण
ईदिसो च्जेव संबुत्तो | (१४७)
राजा॥ निवाय्यैेमाणोऽपि कथं स्थित एव । (१४८)
मिचर। अद्धो धीरम्यि जणं रसो विच्रारेदि । (१४६)
विद्रू॥ प्रकाशम् ॥ भो चन्तं क्ख, एदं । (\ ५०)
राजा।॥ कथं चित्रम् । (१५१)
प्रियायाः शकुन्तलाया विम्बाधरं पकविम्बिकाफलवद्धरं श्चमर त्व्ेद्शसि
तटा बध्यतेट्स्छिन्निति बन्वनं काराग्ट्हं कमलस्य उट्रमभ्यन्तरमेव बन्धनं तल
तिष्ठतीति स तथाभूतं कारयाभि। कञ्चिन्त कमलोद्रस्छेव बन्वनं कमलोद्र-
बन्धनं तेन तिष्टतीति सतं पुटकनिरह्ितमिति यावदिति व्याचष्टे वन्न उत्तरत
विद्रूषकवचसोटसङ्तेदु ष्रि रत्वात् । वसन्ततिलकं नाम इन्तम् ॥
(४६) विद्रू द्वि । भोद्व्यादि। भो णवं तोच्छदण्डस्य ते कथं न भेष्यति
तौच्छछोटतिदुःसहो दण्डो यद्य स तख । ते तव सम्बन्धे ॥
(१४७) विहस्येति । एसो इत्यादि । एष तावन््त्तः अहमग्ये तख सङ्गेन
ईहशणव संटत्तः। एष राजा । सङ्गन सहकारेण । टश उन्मत्त इव ॥
(१४८) राजति । स्ितएव भ्रमर द्तिशेषः ॥
(१४८) भिश्रेति । अद्धो इत्यादि । अहो धौरमपि जनं रसो विकारयति।
रसः प्रवासविप्रलभ्भाद्यः श्टङ्गारः। विकारयति अन्यथयति। भिचरकेश्या
अपोद्ानीं श्रमरे ताच्िकत्वबद्धिरस्त्यव पतङ्गख तद्ापसारणे राज्ञः प्रया- `
साधिक्यदगेनात्त णवदच्यत दूति बोध्यम्। अला । विप्रलम्बोध सम्भोगः `
देष दिविधोमतः। यत्रतु रतिः प्रकृष्टा नाभो शरेति विप्रलम्भोय्सै। `
सच युज्वरागमानप्रवासकर्णात्मकश्चत्द्खा खादिति। तथा। प्रवासो भिन्न र
देशतवं काय्यौच्छापाञ्च सम्भमादितिच ॥ १
(१५०) विदू दूति । प्रकाशं चस्प्टम् । भो त्यादि । भोचित्रं खल्विदम् । `
(१५१) राजेति! गमम् ॥ ॥
षष्ठोऽङ्कः । २७९
भि अदृभ्पि दाणिं अवगद्द्या किं उण जधाविन्ति-
दाणसारी एसो । (१५२)
राजा॥ किमिदमनुष्ठितं पौरोभाग्यम् | (१५३)
द्भेनसुख मनुभवतः साक्षादिव तन्मयेन द्येन ।
सपरतिकारिणा त्वया मे पुनरपि वित्रीञ्जता कान्ता॥ (१५४)
दूति बाष्पं विष्धजति ॥ (१५५)
निरज पुव्वापरविसद्धो अ्रपुव्यो एसो विरहिमम्गो। (१५६)
(१५२) भिचरेति । अदहम्योत्यादि ॥ अदहमपोदानोमवगताथ किं एुनयंया
चिन्तितादसार्यषः। अहमपि इदानी मधुना अवगतो विदितेाय्येः चिलित-
ङ्क्ष वस्त यया सा तयोक्ता) अहमपि अधुना णग्डङ्गख चिल्रतामवगच्छामि
शतः प्राक ममापि ताच्विकत्वबद्विरासोदिति भावः। यथा चिन्तितं अचुसरतोति
यथाचिन्ितादसारो तात्कालिकश्टङ्गादिकं मनसा यथा चिन्तयति तट्चुसारे
शादषछायोति स्छट्म् । ट राजा नः किंकिं वङ्गव्यः। तदेकान्तचिन्तावश्ात्
तच्वश्चमो न वक्घव्यतां जनयतीति भावः।
(११९) राजेति । पौरोभाग्यं दोचैकदर्भिलवम् । येन कम्प्णाचुितेन
केवलं दोषणव जायते न कञ्चित् डणस्तन््ालप्रियतवमित्यधः। दौषेकटक षुरो-
भागीत्यमरः ॥
(१५४) दशनेति। तन्छयेन तन््ाव्रविषयकेण हृदयेन मनसा साच्चात्
प्रत्यत इव टशनसखं प्रियाय इति शेषः अदुभवतो मे ममश्डतिकारिणा
भरिगोधक्षारिणा त्वया कान्ता शकुन्तला पुनरपि चिल्लोङता अलचुभववशाद्-
चिल्मयो दिता चिलमयी लता) आर्ययम् ॥
| (१५५) इतीति) वास्यं नेत्रजलम् ॥
(१५९) निशेति। एवेत्यादि । पूरववापरविरहखोटपुव्ये एष विरहिमागेः।
पूववा परोभु तभाविभिषिरद्धो विद्विष्टः सेषनाविषय दूति यावत् । विरोधो विद्धेष
व्यमरः। अतणवच्यपूर्योटिभिनवः । एष विरद्हिमार्गो विरडहावस्यातच्रारः।
लेथाचेदयाचारोनभूतो न भविष्यतोति भावः॥
रेटः० अभिज्नानशकुन्तलम् |
राजा॥ वयस्य कथमेव मविचामं दुःखमनुभवामि | (१५७)
म्जागरात् खिलोभृतस्तस्याः खप्रसमागमः ।
बाष्पस्तु न ट््दालयेनां दृष्टुं चित्रगतामपि ॥ (१५८)
मिच। सव्वधा पमज्निटं तुए पञ्चादेसदुक् पिञ्रसहीए
पञ्चक्ड ज्जेव सही जणद्य । (६५२)
चठ्रिका। प्रविश्य। जेदु जेदु भद्ध वत्तिञ्ाकरर्डखं गेलि
ददो अहं पलििदद्धि | (१५६०)
राजा॥ ततः किम् | (१५६९) ।
चेटी॥ तंमे हव्यादो पिङ्कलि्ावेदि्राएदेवीए वसुमदीए
(१५७) राजेति । अविश्राम मनारतम् ॥
(१५८) प्रजागरादिति। प्रजागरादतिजागरणात् तखाः प्रियायाः खभ्न-
समागमः खम्रावस्यायां सहयोगः खिलोभूतः संचिप्नोभूतः। प्रायेण न भवतो-
त्यथेः। खिलं भवेदप्रहते सारसचिप्रवेधसोरिति भिञ्चः। वास्स्त नेतजलस्यन-
रेनां चिव्रगतामपिद्ष्टुन ददाति अवकाशमिति शेषः। तथाच ततश्चिरं
कम्भ खप्रसमये दथेनमपील्युक्तं विरहविनोदनमपास्लभिति भावः ॥
(१५६) भिच्रेति। सव्वधेत्याटि। सव्वधा प्रमाच्छितं त्वया प्रत्यादेशदुःखं
प्रियसख्याः प्रत्यचमेव सखोजनख । सव्वेया । श्टषम् । सखीजनस्य मम प्रत्यचं
समच्मेव प्रियसख्याः शकुन्तलायाः प्रत्यादेण्डुःखंप्रत्याख्यानजनितदुःखंत्वया
प्रमाच्जितं चालितम् ॥ |
(१६०) चठरिकेति । चठरिका व्तिकानयनाय नियुक्त पूव्वौ चेटी । जे
दत्यादि। जयति जयति भ्त वस्सिक्षाकर ण्डे ग्ट होत्वा तोदं प्रस्थिता ।
वत्तिकाकरणडं वत्तिकास्थापनोपयोगि वंशादिलतपेटकम्। करण्डोवंशादि-
कतपेटके मधुकोषके इति गन्द्ाश्िः। .ख।येकानप्त्ययान्ततान्नपुंसकत्वं कदा-
चित् खा्ेकाः प्रसतितो लिङ्गवचनान्यतिवन्तेन्त दूति न्यायात् ।
(१९१) राजेति । शछगमम् ॥
षष्ठोऽङ्कः । | रेट
अहं ज्जेव अच्जरन्तस्प उवणदूस्ं त्ति भणि सबलक्रारः
गहीद्ं | (६६२)
चद्र, तुमं कधं विसुकगा (६३) ।
चेटी जावदेवीए लद्ाविडबलम्गं उत्तरोच्रञ्चलं पिङ्ग
लिखा मोओ्ावेदि दाव णिद्धविदो मए अष्मा (१६४) ।
राजा+ वयस्य उपस्िता देवौ बधमानगच्विता च तद्कवा-
निमा अरतितिं रतु (१६५) ।
विद्र अत्ताणस्पि कि्तिण भणासि (६६६) ।
॥ ` चिलफलकमादायोल्याय च ॥ जद भवं अन्तेउरकूड्वागुराटो
मुचिख्यदि तदो मं मेचच्छसष्मासादे सद्ाविस्यदि एदञ्च तदहं
(१६२) चेटौति। तमित्यादि। नन्वे हस्तात् पिङ्गलिकावेदितया देव्या
वञ्चमत्या अहमेव पुत्र्य उपनेष्यामोति भणित्वा सबलात्कारं ग्टहोतम्।
तत॒व्िकाकरण्ड कम् । पिङ्गलिका अपरा चेटो तयानेदितया चिल्लकम्द्णे
व्तिकाकरण्डकं भत्तौरभियं नयतोति निभेदितया। ग्टहीतं इस्तादिति
सम्बन्धः ॥
(१६२) विद्र इति। ठमभित्यादि। त्वं कथं वि्क्गा । विसक्ता देव्येति शेषः ॥
(१६४) चेटोति । जावेन्यादि । यावहृव्या लताविटपलम्नसत्तरोयाञ्चलं पिङ्ग
चिक्ामोचयति तावन्रिङ्कतो मयात्ना। लताविटपोलताविस्तारः। विस्तारौ
विदटपोटस्तियाभित्यमरः। तल लग्नम् । उन्तरीयच्छ- ऊ पावर णस्य अश्चल-
मन्तम् । क्रोवेटश्चलञ्च वस्तान्त इति गन्द््विः। पिङ्गलिका मोचयतोति इयोरे
वानवकाभो दर्भिंतः। निङ्करोय्पलतितः गोपायित इति यावत् । निद्वः पुंसि
जिङतावरिश्वासापलापवोरिति भेदिनी ।
। (१५५) राजेति । बद्धमानगन्विता बङ्धमानेनातिसण््ानेन गब्बिता सद ।
। (१६९) विद्र इति । अत्ताथमिव्यादि । आअत्लानमपि किमितिन भणसि)
॥ श्छाक्ञानभिति रद्येति शेषः। तथाचात्मानमपि रच्च इति किं कथं न भणसो-
स्वयः | देवीरमागतावारक्चापि न चकर तन्नयु्गं ममा लस्याठमिति भावः!
२६
रेटर अभिन्नानशकुन्तलम् ।
गोबाएमि जहिं पारावद् उच्छिख अणो कोबि ण पेक्विद्यमदि | |
इति दूतपदं निषक्रान्तः। (१६७)
भिच्र। अद्भयो अखसंकन्तहिखख्रोबि पडमसम्भावणं रक्ठदि
यिरसोदहिदो दाव एसो । (\६८)
प्रविश्य प्रहस्तः प्रतोदारःी। जेदु जेदु देवो । (१६९) |
राजा। वेत्रवति न खल्वन्तरे त्वया हृष्टा देवी । (६७)
प्रतौ ॥ देव दिद्भा पत्तह्यं मं पेक्ख पड्णिखन्ता । (१७१)
राजा॥ काव्यज्ञादेवी कार्व्योपरोधंमे परिहरति (१७२)
(१६७) चिल्नेति । जङ् इत्यादि ! यदि भवानन्तःपुरक्रूटवाखुरातो मोच्छते
तदा मां मेघच्छन्रप्रासादे शन्द्ाविव्यते इदञ्चतत्र गोपायाभि यत्र पारावत-
सञ्छित्वा अन्यः कोपि न प्रेच्िव्यते। अन्तःपुरं देवी सेव कूटवागुरा यन्त्रमय-
ष्टगवन्धनो पायः तखा मोच्छते खयं सक्तिं गमिष्यति । कम्पेक तरि प्रयोगोयम् ।
कूट यन्त्रष््टते राशाविति विश्चः। वारा म्टगबस्िनीत्यमरः। रतेन राजनि
ग्टगत्वं व्यङ्गम् । मेघच्छन्नप्रासादे मेषच्छन्राख्यदिगवलोकनप्रासादटे। शब्टायि-
च्यते अामन््रयिष्यते। इदं चित्रफलकं पारावतमिति तल्लं पारावता एवोप
विशन्तोति भावः) दरुतषदं दूतं बेगवत्मदं पाद्व्हिरणं यल तत् तथोक्ताम् ।
क्रियाविशेषणम् ॥
(१९८) मिश्रेति। अद्धो इत्यादि । अहो अन्यसंक्रान्त्दयोपि प्रथम-
सम्भावनं रच्चति स्थिर सौहृदस्तावदेषः। अन्यसंक्रान्तददयः गङुन्तलाप्रडित-
मनाः । प्रथम सम्भावनं प्रथमम तबद्कमानम्। स्थिर सौहदः अविच लितप्रेमा ॥
(१६९) प्रविण्येति । जेडुडत्यादि । जयति जयति देवः ॥
(१७०) राजेति । खलुः प्रश्रो । अन्तरे पथिमध्ये त्वयाकिंदेवीन दष्टा॥
(१७१) प्रतीति । देवेत्यादि। देवदष्टा पत्रहस्तां मां प्रच्य प्रतिनिहन्ता।
मां भवन्तष्पगच्छन्तोजिति शेषः। प्रतिनित्ता प्रतिगता ॥
(१७२) राजेति। का्यत्ता काव्येगौरवन्ना। कार््योपरो धं का्ेविरोधम् ।
प्ररिहरति न जनयति ॥
षष्ठोऽङ्कः । २८३
प्रती+ देव अमञ्चो विखवेदि अज्ज रच्जकच्जस्य ब्धल-
दाएणएक च्व मए पोरकज्जं पञ्चबेक्छिदं तंदेवो पत्ता
। रोचिदं पञ्चक्डीकरेद् न्ति | (१७३)
राजा॥ इतः पतरं दशय । (१६७४)
प्रती॥ उपनयति (१७५)
राजा ॥ वाचयति॥ विदितमस्तु देवप्राद्ानां धनटदधिनीम
वणिक् वारिपयोपजौवौी नोव्यसनेन विपन्नः, स चानपल्य
तस्य चानेककोरिसंह्कय वसु, तदिदानीं राजखता मापद्यते,
इति खुत्वा देवः प्रमाण मिति | (१५७६)
(१७३) प्रतीति । देवेत्यादि । देव अमात्यो विज्ञापयति अद्य राज्यकाय्धख
बह्कलतया एकमेव मया पौरका्य प्रत्यवेक्षितं तदेवः पलारोपितं प्रत्यक
करोलिति । पौरकाययेराज्यकायययोर्नृपामात्याभ्यां विभागेन प्रत्यवेच्च णोयत्वा-
दाह अद्येति। पल्लारोपितं लिपिगम्यम् । प्रत्य्ोकरोत अभवत् इति
विज्ञापयति ॥
(१७४) राजेति चगमम् ॥
(१७५) प्रतोति। उपनयति पल्रषपस्थापयति ॥
(१७६) राजेति । वाचयति पठति। तदेबाह विदितनित्यादि। देव-
पादानाभिल्यवर पादशब्दः सम््नानातिरेकंद्चयति। काषकसङति वर्तमान
क्षान्तेन कन्ंरि षठो । वणिक् प्र्याजोवः। वणिजो वणिक् । पण्या जोव
त्यमरः । वारिणः पन्या वारिपयो नदोमागेः। पथ्यष्मर इत्यः । तेन जोवति
वाणिज्येन वन्तेत इति वारिपथोपजीवी । नौव्यसनेन नायो व्यसनेन विषदा
भव्छनेनेति याव । व्यसनं विपदि अंगे दूत्यमरः। विपन्नो ्धतः। न पततिकंभो
येग जातेनेन्यपत्यं सुकुल्यपय्येन्तः । अनपत्यः सकुल्यपर्यन्रद्ितः। अनेका
अह्नः कोटयः सङ्खंता यद्य तद्नेककोटिसंल्यम्। वञ्चु धन अस्तीति भेषः।
रिऋ्धश्छक्यं धनं वलित्यमरः। तत् धनम् । राजख्वतां राजखाभिकताम् ।
अपद्यते आप्नोति यमात् अनन्तरः सपिर्डाद्यस्तद्य तख धनं भवेत् । तदभावे
२८४ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
सविषादम्॥ कष्टं खल्वनपत्यता, बेतवति महाधनतया ब्ध-
पल्लीकेनानेन भवितव्यं तदन्विष्यतां यदि काचिदापन्नसन्वास्य
भाग्या खात् । (१७७)
म्रती॥ दाणिं ज्जेव साकेद्ञरद्यय सेद्धिणो दुहिद्7 शिव्न्त-
पुसवणा तस्म जारा सुणौयदि | (१५७८)
सकुल्यः खादाचाय्यैः शिच्यणव वा । सर्व्वेषामप्यभावेठ बाद्धणारि क्थभागिनः।
न्ेविद्याः शुचयो ट्ान्ता णवं धर्म्मरोन हीयते अहां जाद्धुणधनं रान्ना
नित्यमिति स्थितिः। इतरेषान्त वणानां सव्वपभावे हरेनच्नप इति मदुवचने
दतयाचाग्येशिव्ययोर सम्भवेन लेविद्यबाद्धय णापि कारखच बाद्ध णधनगोचर-
त्वख पारिशेषिकत्वेन तद्धने रान्नणवाधिकारः प्रतीयत इति भावः| देवो राजा
प्रमाणं कत्तव्यतानिख्चयलत्। प्रमाणं हेदमग्धीटाशास्तेयत्ताप्रमादष्वित्यमरः।
भवत्विति शेषः। इति देवपादानां विदितमस्तिति योजना ॥
(१७७) सविषाद्निति। सखेदमित्यथेः। कष दुःखद्ेतः । महाधनतया
ब्छधनतया । बह्भः पल्लो यस्य स तेन बपल्लीकेन । टतः क डति कः। भवि-
तव्यमिति भावे तव्यः। आपन्नसक्वा गभिणी। अपन्रसत्वाखाद्ख्वि्यन्त्बली
च गभिंणीत्यमरः। नन्ववधारितपल्लीसद्भावोपि पः कथं गभ॑मन्विष्यति तद्य
न्यव स्वाधिकारवासनाया निरसनीत्वात्। यदाह दृस्पतिः। यस्य नोपरता
भावौ देहा तख जीवति। जीवत्यङ्शरीरे खं कथमन्यः समायात् ।
सकुल्येिद्यमानैस्त पिदमादसनाभिभिः। अपुच्नस्य प्रमो तख पल्ली तज्गाग-
हारिणीति। तथा। तत्घपिर्डा बान्धवा वा ये त्याः परिपन्धिनः। द्िख-
भेनानि तानाजा चौरः दण्डेन शासयेदिति। अत्र समाधीयते । राजान्ताधि-
कारिग्टङ्कलायां मचुना पललवधिकारो नान्तभीवितः अतो इहस्पत्यादिसम्भ्मत-
मपि मदुविस्द्धंतटन्तभीैवमनङ्गोकत्य तात्कालिकं वशयति कविः छतयुगे मन्व-
तुमतधम्बेस्ेव शण्येसाधनत्वात् तदाह पराशरः । छते ठ मानवो धन््स्तेतायां
गौतमः श्टतः। द्वापरे शङ्खलिखितः कलौ पाराशरः श्टत इति । अतणएव
तदानीन्तनाधिकारे नारदः । अन्यत बाद्धणात् किन्त राजा धम्य्परायणः।
तत् स्तोणां जोठनं दद्यादेष द्ायविधिः श्त इति॥
(१७८) प्रतीति। दाणिभित्यादि। इदानीभेव साकेतदुरद्ध श्रेषिनो
षष्ठोऽङ्कः । रेट्भ
राजञा स खल् भञ्भैः पिवूक्यमहति गलेव ममात्यं
बहि । (१७८)
। प्रतो॥ जंदेवो अ्णवेदि | इति प्रस्थिता। (१८०)
राजा॥ एहि तावत् । (१८१)
प्रती ॥ प्रतिनिदत्य।+ एसाद्धि । (१८२)
राज्ञा॥ किमनेन सन्ततिरस्ि नास्तीति | (१८३)
येन चेन विचुज्यन्ते प्रजाः स्तिग्धेन बन्धना ।
ससख पापाहते तासां दुष्मन्त इति घुष्यताम् ॥ (१८४)
इदिता निव ्थुसवना तस्य जाया चयते । इदानीमेव चूयत रूत्यन्वयः ।
चऋ्रेशिनः कुलोत्तमथिल्यिनः। कुलिक्स्त कुलोश्रेष्ो कुलव्रेष्ठिनि शिल्िनामिति
जटाधरः) निषत्ते समाप्रं पुंसवनं द्वितीयसुंस्कारो यद्या: सा निडेत्तपुंसवना।
पंसवनसंस्कारख्य गभैधानष्डतौ पसः सवनंस्यन्द्नात् पुरेति यान्नवल्के न चतुर्थे
` स्यन्दते तत इ्नटकस्पन्द्नमासपूर्यैतयेन ढतोयमासकर्व्यतयोपदेशादसंशायित-
गर्भत्वं दभितम् अथवा पंसवनसंस्कारेण गभस षुचचोकरणश्रतेरिदसक्तम् ॥
(१७९) राजेति । सखलसण्व। पल्य पित अगतं पिठरिदम्बा।
पिदिःच्ेयश्दरोये डति ऋतोरेकः। सेतोटनिरचेदयक्ते नाव्यचो उद्धिः, क्य
। धनम् । अंति अधिकरोति। तथाच गौवमः। उत्प नैवायं खाभितवाह्धमेतेति ॥
। (१८०) प्रतीति । मित्यादि । यदेव आन्नापयति ।
ह (१८१) राजेति। रुहौति पुनरागमनायादेशोयम् ॥
। (१८२) प्रतौति । प्रतिनित्यं पुनरेत्य । रसादि एषासि ।
(५८२) राजेबि। सन्वतिरस्तिनास्लीत्यनेन किं प्रयोजनमितिगेषः। तथाच
ग्भशिका सन्ततिरम्तोति तस्या णएवास्िन्नधिकारो न रान्न: सन्ततेरसद्भाये
। त्र राच्च वाधिकारः स्यादिव्येवं प्रचारेणालभिति भावः॥
| (\८५) तत् किं काद्येभित्यत अह येनेति, [प्रजा जनायेनयेन ख्िग्धेन
८ चवेहवता | ख्विग्ध ष्छेहयुते विक्वणेपि श्थादिति भेदिनी, बन्धुना खजनेन
पिल्ादिनेति यावत् । बन्धुखखजनाः समा इत्यमरः । वियुञ्चन्ते विर हन्त
रट् अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
प्रती॥ एद् णामघोसद्ट्व्वं | दति निषक्रम्य पुनः परविश्य । (१८५)
देव काले पवि विख अदिणन्द्दि देवस सासणं महा
जणेण । (१८६)
राजा। दीर्धसष्णञ्च निश्रख। एवं भोः सन्तति विच्छेटनिरव-
लस्बना मूलपुरुषावसाने सम्पदः परमुपतिष्ठन्ते ममाप्यन्ते पुर्
वंशधिय एष टत्तान्तः । (१८७)
प्रती॥ पडहिदटं अमङ्गलं | (१८८)
पापात् छते पापं विना असति पाप दत्यथैः। तासां प्रजानांसस बन्बुट ्न्त-
इति घुष्यतां उद्खेरुच्यताम् । षुषकि दरदुविशब्दे इति कविकल्यदूमः। विशब्द्
उखैः शब्दः। चुर्भ्योजिवेति विकल्पाच्रजिः। घोव्यताभित्यपि कचित्पाठः ।
रतेन तदुक्तम्भवति यत् स्ितावामप्यखसन्ततावथेजात मधुना मद्ायत्त मेव
यथान्यः कोपि तन्नापहरेदिति। तथाच मनुः। बालदायाटिकं रिक्थ ताव-
दराजाचुपालयेत्। यावत् सखाव्यमाटत्तो यावञ्धातीतरेशव इति॥
(१८५) प्रतीति । णुद्मित्यादि । एतन्नाम घोषयितव्यम् । नाम अङ्गो कारे ।
नामप्राकाश्यसम्भाव्यक्रोधोपगमकुत्धने इत्यमरः ॥
(१८६) देवेत्यादि । टेव काले प्रृष्टभिवाभिनन्दितं देवद शासनं महा जनेन ।
काले यथाकालम् । प्रडृष्टं वषणम् । अभिनन्दितं समाहतम् । शासनमान्ना ।
महाजनेन साधुवरगेण ॥
(१८७) राजेति । मूलपुरुषस्य धनिनो अषसाने निधने सम्बदोध्यीद्याः
सन्ततेरपत्यख्य विच्छेदात् अभावात् निरबलम्बना अखामिकाः सत्यः रवभिलय'
यथा धनदृङ्धेरुपरमात्तत्सम्पटो राजानखपस्थातख्द्यतास्तथा इत्यथैः । परमन्य-
सपतिषन्ते उपगच्छन्ति। अन्ते नशे, अन्तोनाशोदयो रुत्युरित्यमरः।
पुर्वंगशथ्ियः पुरुवंशसम्यद्ः। अथ सम्पदि सम्पत्तिः शओआ्रीञश्चलच्छीखेत्यमरः।
ठनत्तान्तः प्रकारः। इत्तानः स्थात् प्रकरणे प्रकारे कार्ैववासैयो रित्यमरः ॥
(ष्टट) प्रतीति। पड़हदं अमङ्गलं प्रतिहतममङ्गलम् । प्रतिहतं भवतः
प्राप्रप्रतिघातमस्तितिशेषः॥
षष्ठोऽङ्कः । रेटॐ
राजा+ धिङ्खासुपनतखेयोऽवमानिनम् | (१५८६)
भिश्च असंसखं पिखरसहीं उ्जेव हिश्रए कद् निन्द्दो
अणेण अष्मा | (१६०)
राजा॥ `
संरोपितेऽप्यात्मनि धब्यपल्ली
त्यक्ता मया नाम कुलप्रतिष्ठा । `
कल्पिष्यमाणा महते फलाय
वसुन्धरा काल इवोप्तवोजा ॥ (१९१९)
` निच्र। संपरिञ्चत्ता दाणिं दे भविस्मदि! (६२२)
` चेटी + जनान्तिकम् । अज्जेएटं पत्तं पेसञ्न्तेण किं वि्रारिट्
अमञ्चेण पेक्ड दाव भट्िणो वाहजलप्पवाहो संवृत्तो अधवाण
एसो सों बुद्विपुव्वञ्ं पड्विज्निद्यदि ता मेचच्छणागारह्धिद
शिव्वाणसमव्य' अज्जमाहव्वं गेलि अञअ्च्छ। (१२२)
(१८९) राजेति । उपनतञ्पगतं श्रेयो मङ्गलं सस्वशकुन्तलाख्ूपमित्यथः ।
अवमन्यते यस्तं मां धिक् । प्रेयो ध्््मङ्कलेचेति वित्र: ॥
। (८९) भिच्रेति। असंसयमित्यादि। असंशयं प्रिवसखोभेष इदयेसत्वा
निन्द्तोटनेनात्मा । हृदये सत्वा अभिसन्धाय ऋटतवा वा । अनेन रान्ना ॥
` (८६) राज्ञेति । संरोपितेपोति । काले यथाकालसप्रदोजा कतबोजवपना
. ऋअतणव सहते विपुलाय फलाय श्खाय कद्छिष्यमाणा भविष्यन्ती वञ्न्वरा
भूमिरिव कुज प्रतिष्टा गोरवं स्यितिब्ौ यत्तः सा तथोक्ता धन्द्रपत्लो धम्द्रतः
4 परिणीता पल्लो आत्रनि खस्छिन् रंरोपितेपि गभेभावेन तस्थामाहितेपि
शूति। आात्ाये जायते एन इति श्तेः मया नामव्यज्ञा। नाम कुत्छने।
भलोपमालङ्कारः। दत्तचचपजातिः ॥
८ (१९२) भिग्रति ! अपरोत्यादि। अपरित्यक्तदानीं ते भविष्यति। षन
र्संद्ययते त्वयेति भाषः)
(८२) चेटोति, अन्जेत्यादि। आर्ये एतत् पलं प्रेषयता किं विचारित-
4
रेट अभिज्ञान शकुन्तलम् ।
प्रतो॥ सट द् भणिदट् | इति निषक्रान्ता। (१९४) ५ `
राजा।॥ अद्धो दुष्मन्तस्य संशयमारूढाः पिण्डभाजः ।
कृतः । (५९५)
अस्मात् पर वत यथाखुतिसंहितानि
को नः कुले निवपनानि करिव्यतीति।
नूनं प्रस्हतिविकलेन मया प्रसिक्त
धौताखुसेकमुट्कं पितरः पिवन्ति ॥ (१६६)
ममात्येन पर ्चख तावत् भुवौस्पजलप्रवाहः सुंडत्तः अयवा नैष शोका बुद्धिपूव्यैकां
परिवञ्जयिव्यति तन्मेवच्छन्रागारस्थितं निव्वीणसम्थमाय्यमाधव्यं ग्टहीत्वा
अगच्छ । अयं दूति प्रतीहाग्यी आमन्त्रणम् । किं निन्दायाम्। किंकुत्यायां
वितके चेति मेदिनो । वास्पजलप्रवाहोटचरप्रडत्तिः) प्रवाहस्त प्रत्त खाटपि
स्खलोतसि वारिण द्ति मेदिनो। अथवेति। अथशब्दोटनन्तरायेः वाथन्द्ख
सखद्धये तथाच अनन्तरदचेत्यथेः। बङ्धिपृव्येकमात्मविवेचनया। परिवच्छवि-
व्यति निराकरिग्यति। निव्बाणसमथं शोकनिव्वाणच्तमम् ॥
(१९४) प्रतोति। सढ़ इत्यादि। ख॒ष्टत्वया भणितम् ॥
(१६१५) राजेति। अहोड्ति शोके विषादेवा। अहोधिगथ शोकेच
करणार्यविषाट्योरिति मेदिनो दश्नन्तख पिण्ड भजन्ते सेवन्ते इति पिण्ड
भाजः पितरः। ढाद्भजेति विण। संशयमेतत्मरमयं पिख्डो लद्य्तेन वेति
सन्देहमारूढाः प्राप्राः। तहभेयति कुत इति ॥
(१.६) अख्प्ादिति । वत खेदे अस्त्रा प्नन्तात्मर नोटस्छ्याकं कुले यथाच्रुति
यथाविधि संहितानि अनुसंह्ितानि निवपनानि पिख्डोदटकदानानि) पिद्टदानं
निशापः ख्थादित्यमरः। कः करिष्यति दति एवं चिन्तयित्वा पितरो मम पूव्वेजाः
प्र्ूतिविकलेन तनयरह्ितेन। प्रति स्तनयो त्पन््योस्तथा इुद्धितरिख्ढ तेति
विश्रः। मया प्रसिक्तं त्यक्तख्टकं तपणजलंननं निखितं धतण्व धौतः धौत
उत्घषोय्च्रसेको वा्पविन्द्यतर तत् यथास्यात्तथा किम्बा तथाभूतं कत्वा
पिवन्ति । त्यजं हीनं विधुतं ससच्ितं भूतत्यषट मित्यमरः; । श्लोके धतेत्येव `
कचित् पाठः। वसन्ततिलकं त्तम् ॥
त #,
॥)| ^ न॑
षष्ठोऽङ्कः । रेटर
भिच्र+ दी इटौ सदि क्व दबे ववधाणदोसेण अन्ध-
आर अश्होदि राएसौ । (१२)
चेटी भटा अलं सन्दाबिदेण व्रयो ज्जेव पड खव-
रासु देवीसु" अण रूवपुत्तजम्देण युव्वपुरुसाणं अशिणो भवि-
श्यदि। (१२८)
` आक्रगतम्\ खमे व्रणं पडिच्छटि अणशद्ूबं वि ओषधं
आदडू शि्त्तेदि । (१६२)
राजः॥ शोकनारितकेन। (२००)
(१९७) भिच्रेति। इदहीव्यादि। हा धिक हा धिक सति खलु दीपे
व्यवधानटोगेणान्वकारमनुभवति राजर्षिः रतेनेतदुक्रम्भवति यत् सत्यप्यात्मजे
स्यानान्तर गतत्वेन अनपत्यतां मन्यते महाराज इति ॥
(१९८) चेटोति। भङुेत्यादि । भक्ते रलं सन्ताधितेन वयःस्यणव प्रभुरपराष
देवीषु अलूपपुच्जन्ना पवयैषुरुषाणा मन्धणो भविष्यन्त। सन्तापितेन
सन्तप्रीलतेन आत्मेति शेषः। वयःस्योयुवा । वयः स्यस्तरुणो युवेल्टमरः।
। परभुभेवानित्ययेः। आअपराघ शकुन्तलेतराष। देवीषु कताभिषेकमद्धिषोष।
अत्पपुच्जन््ना आआत्वसट गपो त्यत्या। पव्षरूषाणां पितृणाम् । अणः
परिपाचनचन्यः। तदाः शङ्खलिखितरेठोनसियमाः। यत्र कचन जातेन
पिता पुचेण नन्दति। तेन चान्छणतां याति पितणां पिख्डटेन वेद्ति।
विष्णधर्मपरोत्तरन्च) ाद्धेन प्रजयाचेव पितणामन्धणोभवेदिति ॥
। ` (५६&) आत्गत भिति। अनतिस्प्ट मित्वथः। शेत्यादि। नभेवचनं
प्रतीच्छति । अनुद्ू्पमपि ओषध मातदखं निवत्तेयति। प्रतोच्छति ग्टह्वाति।
` अपिरन सन्ध्ावनायाम् । तथाच सम्भ्रादयामि अदूपसपयुक्तमौषधमातङ्क
` रोगं निवर्ेयति निवारयतोन्य्थः। रुकतापशहूाख्वातङ्क इत्यमरः ्ल्नाय
भाशयः। अयोग्यवया मद्धचनंन प्रतरं माधव्यवच्नन्त भत्तययपयक्तं सज्धा-
बदाभि ततृख्ल्व न सन्तापं शमयित मलमिति ॥
(९००) राजेति। भोकनाटितकेन ोकरूपणया ।
३9
२९० अभिन्नानश्कुन्तलम् |
ख्राम्लश्युद्सन्तति कुलसेतत् पौरवं प्रजाबन्धे |
मव्यस्तमितमनां देश इव सरस्वतीसखोतः ॥ (२०१)
दति मोहरूपागतः॥ (२०२) (4) ।
चेटी ॥ ससम्भरमम् । समस्मसद्ु समस्पसद् भद्रां | (२०३)
भिख।॥ किं द्ाणिं ज्जेव णिव्वद् करेमि अधवा सुदं मए
सउन्तलं समद्ममसन्तौएर देवजण्णोए सुहादो जखभाञअसमु-
(२०१) च्ामूलेति । प्रजाबन्धेय सन्ततिरह्िते देशपच्चे जनशरन्ये पर्येता
रण्यादिप्राये इति यावत् । प्रजा स्ात्न्तौ जने इत्यमरः । अतएव अनाय्य
अप्रशस्ते प्ते अगम्ये । ऋलिगत्यामित्यसखर्ूपम् । मयि आमूलमादितः शुद्धा
खविच्छिन्ना सन्ततिः पुक्नपौच्ादिपरम्परा पक्वे धारा यख्य तत्। सन्ततिः
पड्करौ गोले पारम्पययं पुर पौच्लाणामति भेदनी । पौरवं पुरु सम्बन्धि प्ते
भूयि नेव । प्रभूतं पुरुभ विष्ठमित्यमरः । स्वाथे ष्णः । रएतत्कुलं तयाभूते देशे
तथाभूतं सरखत्या नद्याः खरोत इव अस्तमदशैन भितं गतम् । अस्तमदशन
इत्यमरः । अनालङ्कार उपमासाच पृण खोतीच। तदुक्तं दर्पणे साम्य
वाच्यमतैधर्भय वाक्यैक्ये उपमा दइयोः। सा पूणा यदि सामान्यधन्म्रौ आपम्य-
वाचिच। उपमेवद्चोपमानं भवेदाच्यमियं पुनः च्रौती यथेववाशन्दा इवार्थ
यत्न वा वतिरिति। चखाग्यौ जातिः॥
(२०२) इतीति । मोहं मूच्छाम् । मूच्छ त कष्नं मोह इन्यमरः । रतेनो-
पान्त्यदशा वणिंता। चरमदशायास्त प्रत्युजोवनसम्भावनामन्तरेणावशौनोयत्वा-
च्राटके प्रतिषेधाञ्च द्तएव विरहवरोनानिटत्तिः । तदुक्तम् । चच्लुरागस्तदलु
मनसः सङ्कतिभैवना च व्याटत्तिः स्यात्तदचु विषयप्रमेतञ्चेतसोपि निद्ाच्छेद- `
स्तदु तुता निम्लपत्वं ततोटनन्म्ादो मूच्छ तदल मरणं स्य थाः प्रकरमेणेति ।
अपरश्च रसविच्छेटेतुत्वानारणां नैववरयते। जातप्रायन्त तद्वाच्यं चेतसा
काङ्ञचितं तथा । वश्येतेपि. यदि प्रत्युज्जोवनं स्यादुदूरत दूति ॥
(२०३ ) चेटोति। ससमभ्भूमं सत्वरम् सभेत्यादि। सनाश्रसिढ समा-.
खसित् भत्ती॥ |
पष्ठोऽङ्गः । २९१
खयभाो देवाओ्ओो ज्जेव तह अणचिद्िखयमन्ति जसो भट्रा खद्
रेण धम्ड्मपदिणीं तुमं अदिणन्दिखदि त्ति ताण जुत्तं मे
एल्य विलभ्विदु जाव इमिणा बुत्तन्तेण पिञ्रसहीं सञन्तलं
समद्यमासेनि। इन्युट्भ्वान्तकेन निधक्रान्ता। (२०४)
नेष्ये ॥ भो अव्वद्भयमणं अव्वह्यणं | (२०५)
राजा॥ प्रत्यागतचेतनः कणं दत्वा॥ आये माधव्यस्येवात्त-
नादः । (१०६)
बेट सो णाम माधव्यो तबसरी पिङ्गलिख्ाभिद्धिखादहिं
श्ैडिआआह्िं चित्तफलग्रहलो पाविदो भवे । (२०)
(०४) भिच्रेति । किमित्यादि । किमिदानीभेव निर्वृतं करोमि अथवा
श्यं मया शकुन्तलां समाश्वासयन्त्या देवज्ञनन्या ख्खात् यज्नभागसमदाका देवा
णव तथा अचछास्यन्ति यथा सभत्त अचिरेण धम््मपतीं त्वामभिनन्दिष्यतोति
तच्च यक्तं मे अलं विलम्बितुः यावदनेन इत्तान्तेन {"यसखीँ शकुन्तलां समा-
शासयामि। निर्व॑तं शस्यम् । करोमि शकुन्लाइत्तान्तनिनेदनेर्नेति शेषः।
देबजनन्या खदितेः। यन्नभागाय ससुत्कराः सर्त्कशण्ठिताः | . एतेन सत्यराजके
भूमण्डले खभोग्ययन्नभागलोपाटेवानां तदलुछानसम्भावनां टशेयति। अभि-
मन्दिव्यति आदरिष्यते। अनेन यावद् डत्तान्तेनेत्यन्वयः । उद्भ्रान्तकेन खाकाश-
पथोङ्गमनाभिनयेन ॥
(२०५) नेपथ्य इ्ति। भो इत्यादि । भो अब्रद्यमण्यमबद्धाण्यम् । अवबध्य
मबध्यमित्यः । अब्रद्धुखटमबध्यो क्ता वित्यमरः ॥
। (२०६) राजेति । प्रत्यागतचेतनः पुनरागतचेतनः विगतमह इत्ययः।
श्रये इति सम्भरभे। आत्तनाद अपन्नगन्द्ः ॥
(२०७) चेटोति । सोद्त्यादि। सनाम माधव्यल्तपखो पिङकलिकाभमित्ररि-
। लाभिचेटिकाभिचिलफलकदस्तः प्राप्नो भवेत् । नान सम्भावनायाम् । तपसी
` दकस्य: । पिङ्गलिकामिश्िताभिः पिङ्कसिकामिलिताभिः॥
२९२ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
राजा॥ चतुरिके गच्छ मद्चनादनिषिड्परिजनां देवी-
सुपालभस्व | (२०८)
चेटो ॥ निषक्रान्ता। (६०९)
नेपथ्ये ॥ भूयःसणव शब्द्: । (२१०)
राजा। परमाथतो भोतिभिन्नखरो ब्राह्मणः । कः कोऽत्र
मोः | (२९९)
प्रविश्य कञ्चुको । आज्ञापयतु देवः! (२१९२)
राजा निरूप्यतां किमेवं माधव्य ब्राद्ध णः कन्द तीति | (२९३)
कञ्च। यावद्वलोकयामि। इति निषक्रम्य ससम्भूमं नः
प्रविष्टः (२१४)
राजा ॥ पाव्वेतायन न खल् किच्चिदलयादहितम् । (२९५) `
कञ्ु॥ मैवम् | (२१६)
(०८) राजेति । मद्चनात् राजा वक्तीव्यक्घा। अनिषिक्घा विप्रपौीडन-
| कूपाट्काग्थेकरणादनिवारिताः परिजना यवासा तथोक्तं देवीपालभख क
एष ते अचार इति दुव्वीीक्यं वद्। इब्वषदः खादुपालम्भसतल्र वः स्तति-
गूव्यैकः । सोद्धण्छ नं सनिन्द्स्त यस्तब्र परिभाषणमिति जटाधरः ॥
(०९) चेटीति । सुगमम् ॥
(२१०) नेपथ्य दूति। भूयः पुनः। सएव शब्दः अब्रद्धण्यम बद्धा ण्यभिति शब्द्: ॥
(२११) राजेति । परमायेतो वस्॒तः। भोतिभिच्नः भीत्या एयग्विधः
सखरोयखस तथोक्तः बाद्धमणो माधव्यः। भोः अत्र कः कः अस्तोति शेषः॥
(१९) प्रविश्चेति। गमम् ॥ ।
(२१३) राजेति निरूप्यतां निञ्चोयताम्। किंकथधम्! रवं करन्द्तोति
सम्बन्धः ॥
(९१४) कञ्च इति । यावत् यद्भवति ॥
(२१५) राजेति। खलुः प्रश्े। अत्याहितं महाभयम् । अत्याहितं महा-
भोतिरित्यमरः॥ |
(२१६) कञचु दति । मेवं न किञच्चिन््हद्गय भित्यथः॥
षष्ठोऽद्ुः 7 रररे
राजा+ ततः कुतोऽयं बेपथः । तथादि (२९७)
प्रागेव जरसा कम्पः सयिशेःस्तु सम्प्रति।
आविष्करोति सन्यौङ्गमग्वत्यमिव मारुतः ॥ (र्१८) .
्। परितायतां सुदं महाराजः | (२९९) .::
` राज्ञा कद्ब्मात् परितातव्यः। (२२०)
कश्, महत; ऊच्छरात् | (२२९)
राजा५+ अये भिन्नायेमभिधौयताम् । (२२२)
, क्ड्५ योऽसौ दिगवलोकनम्रासादो मेषच्छन्नो नाम । (२२३)
राजा किन्तत | (२२४)
(२१७) राजति । ततो महाभोत्यभावात् । अयं सातिश्यः। बेपयः कम्पः
तथा दशयिदठमाह तथादहीति॥
(२१८) प्रागित्ति। जरसा वाद्धक्छेन । जरस जरेति जरागब्दस्य जरसा-
देशः । प्रागेव इतः युब्येभेव कम्पोट्वयवस्यन्दो जात इतिशेषः । सम्मति अधुना
ठं सविशेषः सातिशयः सन् मारतः प्रबलो वाय॒रञ्रल्यं महाडच्चमिव सब्बौङ्ग-,
माविष्कतोति प्रकाणते अच्रलयभिति सव्वङ्ग भितिच देणाध्वकालभावं बाढ | प
रित्यधिकरयास्य कम्दतवं मारतोः अलय श्व कम्य: सव्वस्छिचवङ्े प्रकाशत इूत्यथः।
कम्डं विवचया धाते व्यापारपरत्वानङ्गोकारेणाकम््रकत्वात्। यथोक्तं विच्लि-
तिविक्ञेदना च पचेरथेः करोते निष्यत्तिनिष्यादनाच चादयो तरुडलः पचतः
व्यादौति। अतण्योक्तम् । धातोरयीनरे ठत्तेधाौववर्थनोपसंय्ात्। प्रसिद्धे
रषिवच्चातः कम्द्णोः्कन्दिकाः क्रिया द्ति। अलोपमालङहूारः ॥
(२१६) कश्च डति। परिलायतां परिरच्त। सुहृदं माधबव्यम् ॥
(२२०) राङञेति। सगमम् ॥
(२२१) कञ्चव्ति। कच्छात् कष्टात् स्यात्कष्टं सच्छमाभोलमित्यमरः ॥
(२२२) राजेति । निन्नाथस्पद्टायम् । क्रियाविशषणम् ॥
(४२३) कञ्च ति । दिगवनलोकनाय प्रासादो दिगवलोकनप्रासादः॥
(२२४) राजति। तल किं किं इज्ञम् +
२९४. अभिन्नानशकुन्ततसम् ।
कञ्च ॥
तस्याग्रभागादूग्टहनौ लकर्ठे-
रनेकविखामविलद्युश्ङ्गात् ।
सरा म्रकागेतरमून्तिना ते |
केनापि सत्वेन निगद्य नौीतः॥ (२२५) ` `` `
राजा ॥ सहसोलयाय । आः ममापि सचे रभिभूतन्ते ग्रहाः ।
अथवा बह्धप्रत्यवायं पत्वम् । (२२६) ५
अहन्यहन्यात्रन एव तावत्
ज्ञातु प्रमादसलितं न शक्यम् | . `
ग्रजासु कः केन पथा भयातौ-
त्यशेषतः कस्य पुनः प्रभुत्वम् ॥ (२२७)
(२५) कञ्च इति । तच्येति । ग्टहनौलकण्छेः पालितमय॒रोः। मगरो
वह्हिणो वर्ह नोलकर्छो भुजङ्गम् गित्यमरः । अनेकविचामेरत्तरोत्तरभागेष
अनेकशो विचरमेविलङ्कय मासाद्य श्टङ्ग शिखर यख्य तस्मात् अचखञ्चादिति
यावत्। श्टङ्ग प्रभूत्वे शिखरे इति मेदिनी। तख मेषच्छन्नागार खाखभागात्
उपय्यलिन्दात् प्रकाशेतरमूर्तिना विद्याविणेषप्रच्छन्नातिना केनापि सत्वेन
पिशाचादिना। सक्वं रणो पिशाचादौ बले दूव्यखभावयो रिति विश्चः। तव
सखा माधव्यो निगह्य पराभूय नीतो ग्टह्ीतः। इत्तरुपजातिनीम ॥
(२२६) राजेति। ओः कोपरे। ममापि सततसदलुष्ठानपरख्यापि। अभि-
भूयन्ते आक्रम्यन्ते। ग्ट इति पुंब्धव चनान्ताः। ग्टहाः पसिच भूमने त्यमरः ।
बद्धवः प्रत्यवाया विद्ितानुष्ठानज्ञनितादृष्टविशेषा यद्य स तत् बङ्धप्रत्य-
वायम् ॥
(२९७) अह्नोति । अहन्यहनि प्रत्यहमात्मन एव प्रमादेनानवधानतया
सूखलितं विध्यतिक्रमस्तावत् ननां निरतं न शक्यं प्रजासु विषयवासिजनेष्ठ एनः
को जनः केन पथा वत्मना प्रयाति गच्छति कः किमाचरतीत्यधः। अशेषतः
साकल्येन र्ति क्ञातुः निकूपयितं कल्य प्रभुतं शक्तिः कद्यापि नेत्यथेः। तथाच
षष्ठोऽङ्कः । २९१५
जेष्ये, अबिधानेहि भो अबिधावेहि । (२२८)
„ राजा आकरे गतिमेदं ूपयन् । सखे न भेतव्यं न मेत-
व्यम् । (२२२)
नेष्ष्ये॥ भो कधंणभाद्ख्यं एसो मं कोवि पञ्चामोडिच
सिरोधर इक्ं विख भग्गयिं करिदुभिच्छदि | (२३०)
राजा॥ सडटिच्छेपम् ॥ धनुधेनुः । (२३१९)
प्रविश्य धद रस्ता प्रतीहारी \ जखदु जखद् भट्रा एदं ससर
सरासणं इत्यावारञओओञ् | (२२३२)
` राजा॥ सथर धतुराधत्ते। (२११)
प्रजकतादग्यवेधाचरयाच्च पाध च्रेभागित्वम् । यथाह मदुः। सव्यतो धन्द्र
षड्भागो राज्ञो भवति रच्चतः। अधम््ीदपि षड भागो भवन्यख हयरचत-
दूति। इतखपजातिः॥
(२२८) नेपष्द दति अबोत्यादि। अभिधाव भोः खभिधाव। अभि-
चाव शल्रोरभिखखं धाव ॥
(२३९) राजेति) गतिभेदं धावनम् ॥
(२१०) नेपथ्य इस्ति भोद्त्यादि। भोः कथंन भेष्यामि टषमां कोपि
प्रत्यामोख्च शिरोधरा भिक्चभिव भग्नास्थिं कनलुभिच्छति । रष कोपि अनिर्यतः।
शिरोधरां सोवां प्रन्याभोख पचचाद्श्चमयित्वा रक्तमिव मां भग्नास्थिं खर्डितं
क्त जिच्छति। ीवायां शिरोधिः कन्धरोव्यपोन्धमरः ॥
(२११) राजेति) सटदिचेपं धठुरथ इष्टिं निचिष्य। धलुङधलु खूवरया
धु रानयेन्यथेः ॥
(२१२) प्रचिष्येति ¦ जश्चदु इत्यादि । जवति जयति भत्ता एतत्छशरं थराः
सनं इस्तावारकञ्च। इस्तं पाणि मावारयति च्याघपंणाच्रायत दूति हला-
बारकोटङकुचिलः ॥ ।
(२११) राजेति। स्जगमम् ॥
२९६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
नेपथ्ये ॥
एष त्वामभिनवकण्शोणितार्थीं
शादरलः पशुमिव न्ड चेष्टमानम् |
आन्तनां भयमपनेतुमान्तधन्वा
दुष्मन्तस्तव शरणं भवत्विदानीम् ॥ (२३४) |
राजा॥ सक्रोधम् ॥ कथं मासेवोदिश्ति। आ स्तिष्ठ तिष्ठ
कौणपापरसदट् त्वमिदानीं न भवसि । (२३५)
चापमारोप्य । पाव्बेतायन सोपरानमागेमादेशव । (२३६)
क्ञच॥ इत दूतो देवः | (२३७)
सर्व्व सत्वरखुपसमेन्ति। (२३८)
(२२४) नेपथ्य इति। एष इति । अभिनवमधुनैव निःसारितं कण्डशोणितं
कर्ढरुधिर मध्यतोति तथोक्त एषोहं शादरूलो व्याघ्रः पशुमिव चेष्टमानं
पलायितुः यतमानं तवां हन्मि। शाद्रुलद्धिपिनौ व्यात्रे इत्यमरः आत्तौ-
नामापन्नानां भयमपनेतुं निराकनतुः आन्तः ग्टह्ोतं धलुधेन्ववा येन स इश्न्त
इदानीं तव शरणंरच्िताभवत। धुः प्तेपि, धलचुषोङन् प्रायोवात नाम्नीति
वक्तव्यात् डन्न् । धनुच्चापो धन्वशरासनकोदख्डकाम्भक भित्यमरः। प्रहभिणी
नाम ठन्तमेतत्। तदङ्गम् । अद्यञ्चेत्रितयमथाष्टमं नवान्त्य चोपान्चं ुरुविर तौ
सुभाषितेाश्चात् । विश्रामो भवति महेशनेलदिग्निविद्धेया नलु सुदति प्रहष्णो
सेति ॥
(२१५) राजेति। उद्दिशति मामभिसन्वाय वदति। कुणपं शवमदन्तीति
कौणपाः ऋव्यादाद्यक्तेष्वपलीद्त पञ्चादन्तेते इति कौणपापसदः कौणपा-
धमः। विवथेः पामरो नोचः प्रालतद्च यकजनः। निहोनोट्पसदोजाल्य
इत्यमरः) न भवसि लच्छ इति शेषः॥
(२१६) चापभिति । सो पानमागें मेषच्छन्नागारद्येति शेषः ॥
(२२७) कश्य दूति | गमम् ॥
(२२८) सब्ब दति । उप्रसपन्ति राजानमिति शेष; } भकादिति भावः
षष्ठोऽङ्कः । २९७
राज्ञा॥ समन्तादबलोक्य\ अये श्रन्यं खल्विदम् । (२२२)
नेषध्ये। भो परि त्ताख्राहि परिन्ताख्राहि अहं तुमं पेक्ामि
तुमं मं ण पेक्डसि । मज्जारगदिदो उन्द् र्वि शिरासोद्धि
जौविदे । (२४०)
राजा भोस्तिरस्करिणीगव्वित किमिदानीं मदीयमस्तर-
` मपि त्वांन प्श्यति। स्थिरो भव माचते बयद्य॒सम्यका
दि्वासोऽभृत् । एष तमिषुं सन्दधे । (२४९)
यो हनिष्यति बध्यं त्वां रव्यं रिष्यति द्विजम् |
सोहि च्ीरमादन्ते तन्मिश्रा वज्नेयत्यपः॥ (२४२)
इति शस्तं सन्धत्ते। (२४२)
~ १ क = प
(२१९) राज्ञेति । समन्तादितस्लतः । सूयं केनाष्यनधिटितम् ॥
-(२४०) नेपथ्य इति। भो गत्यादि। भोः परिलायख परित्रायस्व अह्त्वा
प्रे्चे त्वःमां नप्रेचचसे मा्जारण्टद्वीत उन्दुरूरिव निराशोट्स्मि जोविते।
प्रच्े पश्यामि। निराशो निषप्रत्या्ः॥
(२४५१) राज्ञेति । तिरख्करि ण्या मन्तविशेषेण गन्वित साह दुरः! वयस्-
नम्पर्कात् माधव्येन संयोगात् । विश्वासो वगद्छाङ्गेष निपातशङ्या शरमस्तौन
नोक्त शच्छव्येबेतिप्रत्ययः। रषोहं तमिषुं वायां सन्दधे योजयामि ॥
। (२४२) स च वाणाः क द्त्यत ओाहयद्ति। य द्षबेध्यं बधाद्धं तवां इनि-
। श्यति रच्छ रच्चयोयं दिजं माधव्यनाद्धाणम् रचिग्यति तभिषमिन्वधः॥ कथ
। मेवं वाश परिचयः स्थादित्यतो दृष्टान्तयति हंस इति। तथाहि हसः शोर
अग्धमादनत्तेग्डद्वाति तच्छिशाः चोरेण सम्यक्गा पः सलिलं वच्छंयति। कर्तः
रवो मिथः सम्यग: खचित: समा इति हेमचन्द्रः । अल दष्टान्तोटलङ्कारः ॥
(५५३) इतोति। ख्व वायाम् ॥ ध
3
२९ अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
ततः प्रविशति मातलिषिदूषकञ्च। (२४४)
मात। आयुष्मन् | (२४५)
छतः शरव्यं इरिणा तवासुराः
शरासनं तेष विज्जव्यतासिदम् |
प्रसादसौम्यानि सतां सुहृज्जने
पतन्ति चचतुषि न दारणाः शराः ॥ (२४६)
राजा॥ ससम्भुममस्तशपसंहरन् ॥ अये मातलिः सखागतं देव-
राजसारथेः । (२४७) ‹
वद्र भो मणिं इमिणा अहं पश्ुमारणं मारिदु
पाबिदो भवं उण इमं साख्रदेण अहिणन्ददि | (२४८)
(२४४) तत इति । मातलिरिन्द्र सारथिः ॥
(२४५) मात दूति । आयुश्नन् चायुः प्रशस्तिमन् ॥ ।
(२४९) लता इति । हरिणा इन्द्रेण । यमानिजेन्द्र चन्द्रा कैविष्णसिंहां शु-
वाजिष शुकाह्िकपिभेकेषुं हरि मप कपिले लिष्वित्यमरः। अस्चंरास्तव शरव्यं
आरमोच्लच्छं सताः। लच्छ लतं शर व्यञ्चेत्यमरः। णएकेनेव शर पातेन निखि |
लानामस्चराणां विनाशं प्रतिपादयितु शरव्यभिव्येकलत्व' कतं क्लीवतवञ्च नित्यत्वात् |
ततख्च रको ठः पञ्चनौका भवतीतिवत् छता इति वत्वम् । यथोक्ताम् । प्रते- क
विलतेव्वैपि यलोक्घतव योरपि । वाचकः प्रतेः संल्यां ग्टद्वाति विते -
खिति। द्द् शरासनं धनुस्तेष्वसरोष विल्लब्यतामासं्यतां न मयोति भावः|
यतः च्ृञ्जने भित्रजने सुतां प्रशस्तएुरुषाणां प्रसादेन प्रसन्नतया सौम्यानि
चन्दराणि। सौम्यन्त सन्दरे सोमदेवत इत्यमरः । चचतंषि पतन्ति दारुणा
भोषणाः शराः न पतन्ति। अथैन्रन्यासोट्लंङ्ारः। वंशस्थ विलं ठ त्तम् ॥
(२४७) राजेति । उपसंहरन् न योजयन् । खागतं चखेनागतम् ॥
(९४८) विदू ङ्ति। भोद्त्यादि। भो मनखिन् अनेनाहं पशुमारणं
मारयित प्राप्न: भवान् पुनरिमं खागतेनाभिनन्दति। भनेखिन् प्रशस्तेमनः । 8
यश्ुमारणं पशुमारणवत्। खागतेन खागतप्रस्ेन। अभिनन्दति आदियते ॥ ॥
षष्ठोऽङ्कः । २९९
मात रुष्छिवम्५+ आयुष्मन् चरयताम् यदयेमद्धि इरिणा
भवत्सकाशं प्रेधितः | (२४६)
राजा॥ खवहितोऽख्खि। (२५०)
मात+ अस्ति कालनेभिग्र्तिर्टूञ्जेयो नाम दानव-
गः । (२५९)
राज्ञा अस्ति खुतपूर्ववो मया नारदात् । (२५२)
मात ॥ |
सखुस्तेस किल शतक्रतोरबध्य-
॥ स्तस्य त्वं रणशिरसि स्मरतो निहन्ता।
उच्छेत्तुं प्रभवति यन्न सप्तसक्ि
सन्ेशं तिमिरमपाकरोति चन्द्रः ॥ (२५३)
(२४८) मातेति, हरिणा इन्द्रेण । अद्धि अहमिति शेषः ॥
(२५०) राजेति । अवहितः कतावधानः ॥
(२५१) मातेति । कालनेभेरस्चुरविभेषख प्रख्तिः सन्ततिः! इःखेन जोय
ति इजजंयः। रईषद्ःसोरिति स्न् ॥
(५५२) राजेति। रुतं जवमभूत् पूञछमितःप्राक यस्स शतपूनवः। आत
भिति भावेय्तीतेक्तः। रकदादभयमपराप्रौ कर्मण्येव न कत्तणोति नियमात् यद्धेति
तत्. ्ेव षष्ठो न मयेति कत्रि+ `
(२५१) भातेति। सुख्यु रिति। स किलं दानवगणस्ते तव स द्ण॒भिलख
शतं ऋतवोर्शनेधा यद्यस तख इन्द्रस्य। रेन्द्रपदकामः शताञ्चभेधेन यजतेति
अतेः । अचध्यो बधान: रणशिरसि समरमद्धनि तख ट्ानठरणस्य त्व नन्ता
खर तः इन्त तया ख तस्तव सख्येति शेषः। तथाहिसप्र सप्रयोट्श्चा यद्य र शघ्न
सभि: सप्ताश्ववाहनः खयै इति यावत् । वाजिपाडान्गन्धग्यहयसेन् पसम्नय
इव्यमरः। नें निशा सम्बन्वि यत् तिमिरछचछतः नाशयत्, नप्रभवतिन
अकरोति । चन्द्र्तदरषाकरोति निराकरोति ! यत्र ददान्तोटसङ्गारः । प्रहध्णी
` भाम डतम्!
६५७ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
सभवानास्षशस्त्रे एवेदानीं देवरथमार्द्ध विजयाय प्रति-
छताम् । (२५४) =
राजा॥ अनुग्टहोतोऽद्ि अनया मघवतः सम्भावनया ।
अथ माधव्यं प्रति भवता किमेवं प्रयुक्तम् । (२५५)
मात॥ सद्खितम्॥ तदपि कच्वते किञ्चिद्रिमिन्नादपि मनः-
सन्तापराद्द्रश्मान् मया विज्लतो हट पख्ात् कोपयितुमाबु-
मन्तं तथा ऊतवानद्ि। कुतः (२५६)
ज्वलति चलितेन्धनोऽग्नि विप्रजतः पन्नगः फणां कुर्ते ।
तेजसी संच्चोभात्प्रायः प्रतिपद्यते तेज; ॥ (२५७)
(२५४) सुड्ति) सं भवान् सख्याख्तो भवान् आत्तशस्तः ग्टहो-
तास्वः। देवरथं व्योमयानम् । प्रतिष्ठता गच्छतु ! प्रतिन्नानिणयप्रकाशे सप्रव्य-
वास्य इत्यात्मने पटम् ॥ =
(२५५) राजेति । सम्भावनया ब्छमानेन । अथः प्रञ्ं । मङ्गलानन्तरा-
रन्भप्र्जकाल्खगष्वथो अथ इूत्यमरः। किं कथम् । प्रयतं सतम् ॥
(२५६) मातेति। कथ्यते मयेति शेषः । किञ्चित् किमपि निमित्तं हेदयखय
स तस्पात् मनःसन्तापात् मनस्तापात् । विक्लतः अखखभावस्यः। तथा सतवानु
माधव्यस्मतोति शेषः॥
(२५७) ज्वलतीति । चलितानि स्यन्दितिानि इन्धनानि इध्मानि यख सः,
इन्वनन्तेध इध्ममेधः समित् स्तियामित्यमरः। चलितेति चलञ्चगतौ भिञ्ने
दतिकविकल् दर ोक्तख जगरख पम् । मित्वात् स्वः । व द्हिज्च लति निव्वैण-
प्रायोपोति शेषः। विप्रलतस्तातः सन् पन्नगः सपः फणां करुते सस्योपीति .
गेषः। णवं संच्लोभादुत्तजनात् तेजखी पुमान् प्रायस्तेजः प्रतिपद्यते प्राभ्रोति।
अतस्तयाठतवानस््ीतियोगः। तेजस बद्धो दोशः पन्नगपुरषयोस्त प्रभावः ।
तेजः प्रभावे दीप्तौ चेत्यमरः। अत्र तेजःप्रतिपत्तिरूपेकक्रियायाः धक्
टक निर्दे शात् प्रतिवस्तूपमालङ्कारः यदङ्गं दपयो। प्रतिवम्टूपमा ठ खादाक्य-
योगम्यसाम्ययोः। एकोपि ध्मः सामान्यो यतर निरग्यते एथगिति। आर्यम् ॥
४ षष्ठोऽङ्कः । २०१
राजा॥ चुक्तमनुशितं भवद्भिः (२५८)
दिद्रषकं प्रति॥ वयस्य अनतिक्रमणोया दिवस्यतेरान्ञा तद्गच्छ
परिगतां लता सदचनादमात्यपिश्ुनं वहि । (२५२) ॑
त्वन्मतिः केवला तावत् प्रतिपालयतु प्रजाः |
अधिज्यमिद्मन्यस्खिन् कम््णि व्यातं धनुः ॥ (२६०)
विदर्॥ जं भवं आणवेदि | इति निष्कान्ः। (२६१)
मात॥ आयुष्मान् रथमारोहतु । (२६२)
राजा॥ तथा करोति । (६९१)
इति निषक्रान्ताः स्वं । षषठोटद्ःः । (२६४)
(२५८) राजेति । युक्तखचितम् } अदेषितं लतम् ।
(५८) विदरूषकमिति । अनतिक्रमणीया अनवद्ेलनो या | दिवस्पतेरिन्द्रखधं।
परिगतः परिन्नातो््यो येन स तम् । अमात्यपिश्नमित्यस्य विशेषणम् ।
ऋध परिज्नाप्येत्वयेः।
(२६०) वक्तव्यमाह त्वदिति । राजमन्त्रिफोधलुमेणोषयोः प्रजापालकतवा-
दह केवला मञ्गदुनिरपेचा त्वन््ति स्तव बुद्धि स्तावत् प्रजा प्रतिपालयतु
अधिज्यं बङ्गरएयाभिद् मदोयं धलुरन्यच्िन् कभ्यरणि व्याष्टतमासक्तम् ॥
(२६१) विद्भू इति । जमित्यादि । बद्भवानाज्ञापयति ॥
(२६२) मातेति । चचगमम् ॥
(२६३) राजेति । चगमम् ॥
(२९४) इतीति । इति णवं दत्ते सतीत्ययः॥
इति ओ्रीरष्णनायगम्प्सतादामभिनज्ञानशङन्तलटो कायाम्
प्रगेशिकाख्यायां षष्ठाद्ूषिवरणम् ।
पि क ति त क
अभिन्नानशकृत्तलम्।
+
सप्तमोऽङ्कः ।
ततः प्रविशत्याकाशवत्मेना रथारटो राजा मातलिश्च । (१)
राजा॥ मातले अनुषितनिदेशोपि मघवतः सक्किया-
विशेषादनुपयुक्तमिवात्मानं समयेये ! (२)
मातलिः रक्छितम्। आयुष न॒भयताप्यसन्तोष मवगच्छ ।
कुतः (३) |
उपछत्य हरेस्तथा भवान् लघु सत्कारमवेच्छ मन्यते ।
गणयलत्यवद्ानसम्डितां भवतः सोपि नं सक्ियांभिमाम् ॥ ४)
(१) तत इति। आकाशवत्ना आकाश्पयेन। रथारूढो व्योमयानाष्छटः ॥
(२) राजेति, आअनचुदितः पालितो निदेशं अन्ना येन सः। तरैग्याटेश-
निदेशान्ना नियोगः शासनन्तयेति धनञ्जयः । मघवतो मन्द्र स्य । सत्किया-
विशेषात् सम्प्रानातिशयात् आत्लानमदपयुक्तं तथाभूतसत्काराचषयुक्ते समधये
अवधारयामि ॥ ।
(९) मातलि रिति। उभयत्र भवति महेन्द्रो च । असन्तोषमपरितोधम् ।
एकत्र सत्कारादुखूपोपकाराकरणावधारणात् अपरत्र उपकाराचरूपसत्का-
राकरयावधार्णादितिभावः। वद्वगमयिंतु खल्याप्यति कुत इति ॥
(४) उपेति । भवान् हरेरिन्दरेख तथा अबध्याञ्चरबधात्मकमतिमहत् उप-
सत्य अभोष्टं साधयित्वा सत्कारं भद्ेन्द्रविंह्ितसम््रानेमनेच्छ आलोक्य लघु
अल्प" मन्यते महदुपङतमपीति शेषः। स हरिरपि शमाभागमनवेलावसरशतां
भवतः सत्कयां अवदानस् भवत्लतकम्पण; सम्डितां परिभितामदुरूपा-
| "+^ ` 1 व क
1
सप्तमोऽङ्कः । ३०३
राजञा मातले मा मेवं स खल मनोरथानामपि टू रव्तौं
यो विसब्नेनावसरे सत्कारः | मम हि दिवौकसां समच
मङ्ासनोपवेशितस्य । (५)
अन्तगतप्राथं नमन्तिकस्यं
जयन्तसुदौच्छ सतस्मितेन ।
अआखूटवच्नोहरिचन्दनाङ्गा
मन्दारमाला हरिण्णा पिनद्धा ॥ (६)
भात किमिव नायुद्ानमरेश्वरादहति | पश्य (ॐ)
॥ सुखपरस्य इरेरभयेः कतं
लिदिवमुङ्ुतद्ानवकर्टकम् ।
कोद
निति यावत् न गणयति न मन्यते! अतद्न्यधः। अवदानं कर्म्मडत्तमित्यमरः।
„ रवदत्त चन्द्रो नाम । तदुक्तम्! अयुजोयेदि सौ जगौ समे सभरत्गौ चदि
चन्द्रौ तदेति ५
(५) साजेति। विसच्छनख् अवसरे अवकाशे यः सत्कारः सत इति शेषः ।
| सं खल सत्कारो मनोरथाना मभिलाषाणामपि दूरवरत्तौ अविषयः अनभि
लषितपूजयं इत्ययेः। हि य्त् दिवौकसां देवान समच प्रत्यचमद्ासने अआस-
नाद्धं उथवेशितस्य मम मन्दारमाला हरिणा पिनङ्खति श्लोकयेन योगः ॥
पाकशाशचनिरिन्यमरः। आअन्तगेता भअनोगता प्रायना मालाभिलाषो यख्य स
तथाभूत खद्धोच्छ निचित्य लतख्छितेन शतण्डदुहासेन हरिणा मघवता
अण्टच्खय स्यु वच्चो इरि चन्दनस्य उरसि लिप्रख्य चरलोकसुलभचन्द्नविशे-
षद्य ङ्धवचिह्ठ यथां शा तथोक्ता मन्द्ारमाचा मम सम्बन्धे पिनङ्खा पररि
.धापिता। इरिचन्दनन्त दिव्यं हिमं तदि्ड्नबाद्धं महजे रिति राज-
निर्भष्टः। उत्तमिदसपजातिनीम ॥
` (७) मातेति । अमरेश्वरादिन्दराव् ! किमिव कवमायुद्भान् नीहेति नाधिः
करोति मन्द्ारमालाभिति येष;
। (4) अन्वर्गतेति । अन्तिकस्यं समोपस्यं जयन्तं निज तनयम् । जयन्तः
' कै
३०४ ` अभिन्ञानशकुन्तलम् ।
तव शररधरुना नतपव्वभिः
(> पुरूषकेशरिणख् पुरा नखः ॥ (८) ५,
राजा॥ तत्र खल् शतक्रतोरेव महिमा । पश्च (६)
सिद्धान्ति कमसु महत्स्वपि यन्नियोज्याः
सम्भावनागुणमवेहि तमीष्वराणाम् |
किं प्राभविष्यद्रणस्तमसा बधाय
तद्वत् सहखज्िरणो धुरि नाकरिष्यत् ॥ (६०)
नखपच्ते त नतानि कुञ्चितानि पव्वीणि ऋङ्गलिपव्बणि येभ्यस्ते तथोक्तेः
ऊभ्भिमत् कुच्चितं नतमित्यमरः। तव शरोवीणेः। इजयद्ानवगणदलनादिति
मावः। पुरा पूव्वस्िन् एुरुषकेशरिणो न्टसिंहसख नतपव्वभिन खञ्च । हिरण्य
कशिपोविदारणादिति भावः दत्यभयः कक्भिः छखपरख खखपरायणद्य
हरेरिन्द्रखय लिदिवं सुरपुर उद्धतमपमारितं ट्ानवद्ह्प कण्टकं यश्छ्मात् तत्
तथाभतं छतम्! अतः कथमायद्मानमरेश्चरान्राहति। इटं दरूतविलम्बितं
नाम उत्तम् ॥
(€) राजेति। शतक्रतोरिन्द्रख। महिमा गौ रवम् ॥
(१०) सिद्यन्तोति। निवोच्याः किङ्कराः । नियोज्यकिङ्करमरग्यभजिष्य-
परिचारका इत्यमरः! महत् इष्करेष्वपि कम्भ यत् सिद्यन्ति। लतार्थ
भवन्तितं ईखराणां प्रभूणां सम्भावनाया ब्धमानख गणम ङ्ग मवेहि अव गच्छ ।
अरूणः काश्यपिस्तमसां तिभिराणां बधाय नाशय किं प्राभविष्यत् प्रभरभवि-
व्यत् चेत् यटि सहस किरणा यखस दिवाकरस्तमर्गां धुरि यानख्खेनं
करिष्यत् धः स्तो क्तोवे यानख्खभित्यमरः। उभयल ध्वथै सम्भवे थोति
यो। अत्र पराङ्घगतविशेषाधन पूव्वीङ्षगतः सामान्योयः समश्यते तस्प्मादथौ-
न्रन्यासोटलङ्ारः स चात्र वेधर्यण। तदुक्तम् । सामान्यं वा विशेषेण विशेष-
स्तन वा यदि कार्यञ्च कारणेनेदं कार्येण च समध्यते। साधर्््येतरेणा्थौ-
न्रन्यासोट्टधा तत इति। वसन्ततिलकं इतम् ॥
क चकं
सप्रमोऽङ्कः । २०५
भात॥ सटशन्तपेतत् । (११९) |
स्लोकमन्तरमतोत्य ५ अदयुद्मन् इतः पश्च नाकष्ठप्रतिहितस्य
सोभा्यमात्मयशसः । (६२)
` विच्छित्तिेषेः सुरसुन्दरी णां वरतैर कल्यलता केषु ।
सद्धिन््य गीतिचममयथबन्धं दिवौकसस्व्चरितं लिखन्ति ॥ (१३)
साजा मातले असुरसप्रहारोत्घुकेन पूर््ेद्यदिवमधि-
रोहता न लक्चितोऽवं अदेशो मया तत्कतमद्िन् पयि वर्ता
` संडे मरूताम् । (१४)
" (क) मात इति । रतत् वचनं तव सटशखूपयुक्तम् । शरोरेव नम््रोभावौ-
चित्यादिति भावः॥
` (२) श्लोकंजिति। नाकष्छे सरलोकौ परि प्रतिछितख्य वत्तमानस्य । सौभाग्यं
समधिकभाग्यवेत््वम्। सर्लेकवासस्य भाग्याधोनत्वादिति मावः। सन्दर
टचिकमोग्येच इरिनेतरवासरे तरीयांभे ओरीमतिच सुभगङ्ति शब्दायीवः।
च्याल्नो यशसः साधुवादख्य । जनोदाहरणं कीत्तिं साधुवादं यभो विडुः। वणं
गणावलिं ख्यातिमिति धनञ्चयः ।॥
(1९) विच्छित्तीति यमो दिवौकसो देवा गीतौ गाने चमा योग्यता
| यच्छ सं तं गानां अये बघ्नाति धारयतीति अर्धबन्धं पदौद्धयं गोतमिति
यावत् । श्चिन्य रचयिता चरचन्दरौणां चरनारोणां विच्छित्ति रङ्क-
। ` दागाविैवैौः रङ्ैः करणोः। विच्छित्ति रङ्करागेपि हारविच्छेदयोरपीति
वि्ः। कलतया अंगुकेण तद्द्भूतनिवसनेषु लञ्धरितं तव॒ चरितं
| लिखन्ति । उत्तरपजातिः॥ `
0५) रजेति। आक्प्रथंसामन्रयच्राह मातले द्ति। ्यच्चराशां संप्र
` कीरे येष उद्यकेन उदयुक्ञेन सता। समहाद्गाभिमन्पातङ्निमस्कोटसंयगा
` भन्थिभरः। दिवं खगेमधिरोहतं रोहत मया पूर्यद्यः पजेख्िव्रहनि अयं
प्रदेशो न लचितो निरौश्ित स्तत् मरतां अावहादिसप्रवायुनां कतमद्िन्
जद्िन् पथि व्यं वर्तामहे वन्तमानाः खः तथाच सखसिद्गान्तः। आवहः
३२.
1
३०६ अभिन्ञानशङन्तलम् ।
मात॥
लिखोतसं वहति यो गगनप्रतिष्ठां
ज्योतींषि वन्तयति चक्रविभक्तरश्मिः।
तस्य व्यपेतरजसः प्रवहस्य वायो-
मागो दितौ यहरिविक्रमणृत एषः ॥ (१५)
प्रवष्ुञ्चव तदंवाजुषद्ः परः। संवद्ोविवद्ञ्चव तद्रूह्व' स्यात् परावहः! तथा
परिव्द्यो्घं वायोवं सप्र नेमय इति॥
(९५) मातेति । लिखोतसमिति । यः प्रवहोवायुगेगनप्रतिषटं व्योमस्याम् ॥
प्रतिष्टा गौरेचितौ। स्यानेच यागनिष्मत्तिचतरच्रपरद्ययोरिति भेदिनी ।
व्रि्लोतसं गङ्गां मन्दाकिनोमिति यावत् । मन्दाकिनी वियङ्ङ्गेत्यमरः । वहति
धारयति। तथाच वायुडुराणम्। विभज्यमानसलिला। तैजसेनालिनेन
सा। मेरोरन्तरकरटोष॒ निपपात चठप्वेपोति। लैजचेन ज्योति्ैदेन प्रवहेनेति
यावत् । तधा चक्रेण अावन्तेनेन विभक्ताः सेविता ग्टहीता इति यावत् रुषकयः
प्रहा दव रब्रसमयः किरणायेन स तथोक्तः सन् च्योतीषिनच्लाणि भूचक्र-
भिति यावत् व्ैयति बहति। चक्रञ्चावसैनं मतमित्यनेकाथेध्वनिः। च्योतिः
प्रकारे शि तारकाद् ज्योतिदिनेशानलयोरपि खादिति विश्चः। रश्ि-
पटेनाभिधाम्लव्यञ्जनया प्रखहाञ्जपि बोध्यन्ते। तथाच अश्चादिरच्वदूश्सोन्
ग्टरहोतवा ज्योतिषां यादच्छिकगतिं व्याहन्ति खतरा महरच्जोतीःषि तस्या-
व्चेनवशात् भूमण्डलं भ्रमन्तीति भावः । उक्तं हि अनेकाथेख शब्दख संयोगाद्यै-
मिर्यिते। रकला्टन्यधीदेठव्यञ्जना साभिधाञ्रयेति । किर णप्रपहौ रश्ी
दत्यमरः। अत्र स्हग्यसिद्खान्तः। भूचक्रं भ्रवयोनद्गमाचिप्नं प्रवहानिलेः। पवथ
त्यजस्तं तच्नद्धायहकच्चा यथाक्रममिति! आचिप्रमालष्टम् । पर्येति भ्चमति।
सिद्वान्तभिरोमणौ च । भूमेव हिदधौद शयो जननि भूवायुर तरग्बुदविद्यु दाच्यम् ।
तद्रद्धेगो यः प्रवहः स नित्यं प्रत्न्गतिखलख त मध्यसंस्था । नच्च त्रकच्ला खचरैः
समेता यस््ाद् तस्तेन समाहतोयम्। भूपञ्चरः खेचरचक्रयक्तो श्वमत्यजस्खं प्रव
हानिलेनेति । विष्णएराखे च । यद्छाज्जोतींषि वहति प्रवहस्तेन सन्त इति।
व्यपेतानि अपगतानि रज्ञंसि धूलयो ब्दमात् स तथोक्तख । भूवायोरूषरि वत्त
समानत्वादिति भावः। रजोयं रजसा साङ्गं स्तो एप्मणणधूलिष्वि्जयः। कख |
सप्रमोऽङ्कः 1 2३ऽॐ
राजा॥ अतः खल मे सवाद्यान्तःकरणोऽन्तराला प्रसौ
दति । (\द)
रथाङ्ृमवलोक्य ॥ शङ मेषपदवौ मवतीष्णैः खः । (६७)
मात आयुष्मन् कथमवगम्यते | (६८)
राजा ॥ 1 8
अयमगविवरेभ्यख्ातकनिष्पतद्धि-
हरिभिरचिरभासा तेजसा चाजुलिरैः ।
गतसुपरि घनानां वारिगर्भोदराणां
+ पिष्ुनयति रयस्ते शोकरक्ित्रनेमिः ॥ (९६)
+ भ्रव तच्राश्नोवायो हिंतीयेन हरेवपैमनख विक्रमेण पादविक्धेपेण एतः पवित्र
शेष मागः तदुक्तं वामनपुराणे त्वात् रूपं दितिजांञ हत्वा प्रणम्य चर्प्विन्
प्रथमक्रभेण । महीं महोभरैः सहितां महागोवें जहार रलाकरपत्तनेय ताम् ।
ततः सनाकं लिदशाधिवासं सोमाकंक्कैरभिमर्डितं नभः। देवो दितीयेन
जगाम वेगात् क्रमेण देवभ्रियलोकमीच्रः। क्रमस्ततोयोन यदाद पूरित-
स्तदटातिकोपाहचपुक्कवख । पपात ष्टे भगवांस्तिविक्रमो मेरप्रमाणेन तु विय
देशेति । वसन्ततिलकं टत्तम् ॥
(१६) राजञेति। अतो शन्दकिनौवाहिरजःचयवायुसम्यकयैत् । करणा- `
नीन्द्रियाणि। बाह्यकरणेखचुरादिभिरन्त :करलोमेनः प्रष्टतिभिश्च सह्ितः सवा-
छयान्तःकरणः । मनोबु्धिर ह इर दिनत्तं करणमान्तरमिति बेदान्तिकाः। करणं
साधकतमम् चोत्रगाल्रेन्द्रियेष्व पोत्यमरः ॥
(१७) रथाङ्गमिति । शङ्के मन्ये । मेवपदर्वीं मेधानां गमनपयम् । प्रवहा-
दधोवर्भिनमावद्ापरपय्थौयं भवायभित्य्थैः। तदाद सिद्खान्तशिरोभखिः।
भजेवेहिद्वाद शयो जनानि भूवायुरल्ान्बदविद्युदाद्याम्। तदूरैमो यः प्रवकः
स निचयं प्रत्यग्गतिरिव्यादि॥
(१८) मातेति । स्चगमम् ॥
(१९) राजेति । अयमिति । शीकरेरम्बकयेः किन्ना च्ादू नेमिचक्रान्तभागो
धर तथोक्तीश तवरथः। चआदरंमादू कलिञ्नं सिभितभिति। चक्रं रचां
३०८ अभिन्ञानशङ्खन्तलम् ।
मान अथकिम् । चणाञ्खाचुश्मान् खाधिकारभूमौ बति
चयते । (२०)
राजा॥ ऋअधोध्वलोक्य॥ मातले वेगादवतरणाद्ाखुव्यद्शनः
संलच्छते मनुष्यलोकः | तथाहि (२९) »
ओेलानामवरोहतीव शिखरादुन्मज्जतां मेदिनी
पर्यव्यर गं विजहति स्कन्धोदयात् पादपाः
सन्धानं तनुभागनषटसलिलव्यक्तया ब्रजन्यापगाः
केनाप्यतृक्िपतेव पश्य भवनं ॥ (२२)
0 1.4 4 + ग 19)
तखान्तो नेमिः स्त्री स्यात्रधिः एमानिति चामरः । अगविवरेभ्यः गेलरर्धरेभ्यो
निष्मतद्भिनिगत्यात्रोपरि परतङ्िः। चक्रशोकरितनीरविन्द्लोभादिति भावः।
चातकैः तथा अचिरभाषां तडितां तजसा दीप्र अुलिङ्नैः - सम्ुकगौहे रिभिः
खवाजिभिद्च करैः वारोणि गभ मध्ये यख तत् वारिगभं तथाभूलख्चदरं वेषां
ते तेषास् । गर्भो ना शरणे पनसकण्टक कचौ सन्धौ वालके च मध्ये गङ्गोधित-
स्ये इति शब्द्ाचिः। घनानां मेघानाख्परि मतं गमनं पिशुनयति सचयति।
पिश्यनौ खलद्छचकावित्यमरः। इटं मालिनीनाम इन्तम् ॥
(२०) मातेति । खाधिकारभमौ मन्थलोके ॥ 4
(२१) राजेवि। अवतरणादधोगमनात् । आश्वं दशनं यख स आञ्य्य-
दशनः ॥ =
(२) शओेलानाभिति। उन्डज्जताशन्रमतां शलानां गिरीणां शिखरात्
ङ्गात् मेदिनी भूमिरवरोहतीव अवतरतीव। प्राक्शेलानामपि मेदिनोमय-
म
खञ्चन्ति प्राकपलाच्छादितत्वबद्बिरासोदिति बोध्यम् तथा तद्धभागेष अवि-
स्ततभागेष न्ख्य दूरतया प्रागवुपलञ्चस्य सलिल जलय व्यतया क्रमशः
सामोप्यात् प्रकाशेन । नाशः पलायने पिखान्निधनाचुपलम्भयोरितिभमेदिनी।
अपगाः सरितः खवन्तो निन्नगापगा इत्यमरः। विद्याद्मार्मागारमपाः
क 1 |" "~ च क
सप्रमोऽङ्कः । ३०९
` भात+ अचु्यन् साधु हटम् | (२३)
सबह्धमानमालोक्य + खहो उदाररमणोया थिवी । (२४)
राजा मातले कतमोऽयं पूर्व्वीपरससुद्रावगाद्ः कनकरस-
निष्यन्दी सान्ध्यं इव मेघः सानुमानालोक्यते । (२५) #
मात।॥ आयुष्प्रन् एष खल डेमङ्गटो नाम किपुरषपव्वतः
भर तप्रश्िनां केतम् । (२६)
र स्वायम्भवान््रीचेयेः प्रबभूव प्रजापरतिः।
सुरासुरगुरुः सोऽस्परिन् सप्त्लौकस्तपस्यति ॥ (२७)
| मापगामपोति दिक्छपकोषः। सन्वानं संचष्नं योगमिति यावत् ब्रजन्ति प्राभ्रु
कन्तीव। प्राकतुभागेष सलिलादगनात् विच्छिन्नप्राया लक्िता दूति भावः।
सन्धानं सयाद भिषवे तया सङ्कटनेपिर्चेति विश्वः। तथा उत्चिपरता उच्यता
केनापि जनेन भवनं भनोको मत्पाच्च मत्पमी प्रमानोयत इव पश्य, उत्रेचा-
चङ्कारोयम् । शादूनविक्रोड्तं उत्तम् ॥
` (२३) मात डति । सगमम् ॥
(२४) सब्धमानमिति । सादरमित्यथः। उदटाररमणोया अतिरमणोया ॥
(९५) राजेति, पव्बौपरयोः पव्येपङ्मियोः सखदूयोरवगाढो म्नः ।
अतिदौधैद्ति यावत् । कनकरमं खरदरवं निष्यन्दयितुं सलावयितं शीलं यख
स) गुखो रागेदूवे रस इत्यमरः । सान्ध्यः सन्ध्याकालोनारक्ताभ इति यावन् ।
मेष इवायं सामान् पर्वयैतः कतमः पव्येतेष मध्ये क अलच्छते दग्यते \
। (‰4) मातिति । हेममयाः बरूटाः ण्टङ्गाणि यख स हेमङ्टस्तच्चामा । किंपुरुष
पव्येतः किंपुरुषवमे पव्येतः । परसत्कुटम् । चेलं स्यानम् । पद्मपुराणम् । दक्षि
भारतं वर्भञचत्तरे लवणेदघेः। कूलादेव महाभाग तख सोमा हिमालयः । ततः
किंपुरुषं वधं हेमकूटादधःस्यितः। हरि्वधं ततो नेयं निषधोट्वधिरुच्यते इति।
(२७) खायमिति । सखयमात्तना भवतोति किण । स्वयन्प्रतरद्धा तस्या पत्य
जिति खायम्धृवः। संन्नापूैकत्येन बिधेरनित्वतया नोर्नोप इति ऊकारस्य
भखोकारः। धोरियुमेति उवादेशः। तच्छात् बद्धाणो मानसदुच्ाऋरी चयैः
जापतिः प्रजावद्धकः कण्यपड्तियावत्। सप्रष्यो महात्मनः; कण्टपव प्रजा -
२१० अभिज्ञान शकुन्तलम् ।
राजा॥ सादरम्। तेन दछमनतिक्रमणीयानि खेयांि भ्रद-
चिणीङत्य भगवन्तं गन्तुमिच्छसि | (रट)
मात आयुष्मन प्रथमः कल्यः । (२९)
अवतरणं नाटयन् ॥ एताववतीर्णौँः स्वः | (३०)
राजा॥ सविस्मयम् ॥ मातले । (३१)
उपोढशब्दा न रथाङ्गनेमयः
म्रवत्तेमानं न च इश्यते रजः ।
अभूतलस्यशतया निरुद्ति-
स्तवावतीर्णोऽपि न लच्छते रयः ॥ (३२)
पतिरिति पाद्यम् । प्रवभूव यत्ने खुराद्धराणां देवाद्धराणां खुरः पिता सप
लोकः पलीसद्धितःसप्रजापतिरद्िन् हेमकूटो तपस्यति तपः करोति। नम-
स्तप इति ल्य क्यः । तथाच विष्ण पुराणम् । यदाख ताः प्रजाः सब्वौ नाभ्य
वह्ैन्त धीमतः। अथान्यान् मानसान् एुत्तान् सद शानात्मनोट्खजत् । च्यु
पुलस्त्यं पुलहं रतमङ्किरसं तथा! मरीचिं दचमलिञ्च वशिषञ्चव मानसानिति।
महाभारतम् । मरोचेः कश्यपः पुच्तः कश्यपात्तु इमाः प्रजाः। प्रजच्निरे
महाभागा दच्चकन्याञ्चतटेगेति ॥
(२८) राजेति। ऋअनतिक्रमणोयानि अनवहेलनोयानि। चेयांसि मङ्ग
लानि। प्रटच्चिणोश्व्येति। दिशो दच्िणभागगतः। सम्मखपाश्रपच्ादि-
ग्गामनेपि यस्तथा भवति सप्रकधंण दच्चिणतया प्रदचिण उच्यते अतथाभूवं
ववाभूतं सत्वा दच्चिणावर्तेन परिवेषट्ये्यथेः । भगवन्तं माहात्मयवन्तम् ॥
(२९) मातेति। प्रथमः कल्यो खुख्य कल्प: ॥
(३०) अवेति । अवतरणं नभसो नमनम् । रतौ अावामिति शेषः ॥
(१) राजेति सविस्मयं रथावतरणग्ुणविशेषजातविस््मयम् ॥
(१९) शणविशेधं दशयति । उपोढेति। नाल्तिभूतले भूष्डे ख्यर्शो यस्य |
तथाभूततया रथच व्योमगामितयेत्यथेः। रथाङ्गख चक्रख नेमयः प्रान्ताः |
चक्रं रयाङ्गः तखान्तो नेमि; स्तीद्यादित्यमरः। डपोढधन्दा जावणन्दान `
सप्रमोऽङ्कः। २११
मात। एतावानेव शतमन्यो राचुष्मतखुरथसय विशेषः । (३३)
` साजा५॥ मातले कतम्छिन् प्रदेशे मारीचाच्रमः। (३४)
मात॥ हस्तेन देवन् + पश्च । (३५) `
` बल््ीकाद्वनिमग्नमन्निररगत्वग् र दयमूवान्तरः
कश्डे जीणलताप्रतानवलयेनात्यथेसं पीडितः ।
अंसव्यापि शकृन्तनोडनि वितं बिस्बज्जटामरण्डलं
यत्र स्थाणरिवाचलो सुनिरसावभ्यकं विष्वं सितः । (३६)
तचा प्रवन्तेमानशत्पतदरजो धूलिद्ध न दश्यते तदयकतभेवमस्लिति भावः । णत न
विख्छयकर यत्तव रथोट्वतोर्णोटिषुना जातभूसंयोगोषि न लच्यते चवतोणंतया
नाङ्भूयते यतो निरूङ्घति गेगावतरणादपि सकदद्भतिरह्ितः। वंश्स्यविलं
, ३) मातेति । अतमन्योः यवक्रुतोः । मनयुरदये करतौ क्रुधोत्यमरः॥
(३४) राजेति। कतमस्छिन् ए स्यानेष कलद्छिन् । मरोचेरपत्यं मारीचः]
तद्यामो मठः ॥
(१५) मातेति, दभेयन् अआच्रमं नि्िशन् ॥
(१६) वच्छोकेति। वच्छीके उविकाङतग्टतृरट्मे अद्धनिमम्ना अद्धौव-
गाढा मूत्त सतह यख सः । तथा चरगख्ध भूजङ्ख तवक् निर्म्मोको बद्धारूला-
। म्तरमपर यन्नरं यद्दा यन्नखलसटशं यख्य सः । पविल्नं यन्नोपवीोतं बद्धम
खलं दिजायनीति लिकाण्डगेषः अन्तरमवकाशावधिपरिधानान्त्विभेद तादर्थे ।
# ११ काक बा र ^ 4 ^
हिद्राकोयविनावद्िरवसरमध्यात्मसदथेष्विति मेदिनी। तथा जोष्य परि-
शतस्य लवताप्रतानस्य लताविस्तारस्य बलयेण बे्टनेन कण्डे अत्यरेमति शयेन
सम्पीडतः तथा शंसो खन्बौ व्याप्नोतीति अंसव्यापि। एवं शकुन्तानां पिणां
गीः कुलायैनिचितं व्याप्नम्। कुलायो नोडमस्लियामित्यमरः। जटानां
भख्डलं विश्वत् धारयन् तथा स्याणुः कोल इव अचलो निष्न्द्: । स्थाणु कोले
भरिष्मानिति भेदिनी । असौ सनियेत अकंविम्बं रविमख्डलं अभिलचोरत्य
शह्िवक्ि्ति तल्न मारोचाश्रम इति शेवः। वीश्येखम्भावचिद्ेभि रिब्बुपादा-
नाव् भिकृषमनेति द्वितीवा। भ्रादरूलविक्रो दितं इन्तम् ।
३१२ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
राजा॥ विलोक्य ॥ नमोऽ स्टतपञ्े । (३७)
मात॥ संयतप्रपरह्ं रणं छंत्वा॥ एतावदिति परिवद्धिंतमन्दार-
ट्त प्रजापतेराखमं प्रविष्टौ खः। (३८)
राजा ॥ अदो स्वर्गा दिद्मधिकतर नि्व॑तिस्थानम् अंखत-
खद् मिवावगादोऽल्ि। (३९) ।
मात॥ रधं स्थाप्रयित्वा। अवतरतवायुद्यान् | (४०)
राजा ॥ अवतीय ॥ भवान् किमिदानीम् । (४९) `
मात॥ समययन्वित एवायमास्तें रथः तद्य मथ्यव-
तरामः । (४२)
(३२७) राजेति । विलोक्य उक्तं तपखिविषशेषमिति शेषः । कष्ट मतिड़ःखा-
वद्धं तपो यख स तस्म ॥
(३८) मातेति । संयतप्र्रहं बद्गरज्जम्। एतावावाभिति शेषः! अदितीति।
अदित्या मारीचसहधभ्मिण्या परिवद्बिंतो मन्दरो वस्थिन् स तथोक्तम् ॥.
प्रजापतेः कश्यपख ॥ ।
(२९) राजेति । निडतिखधानं खखस्यानम् । निदेतिः खस्थितायां खादस्तं
गमनसोख्ययोरिति विञ्रः। अग्टतदख सुधाया छद्मगाधजलाशयमवगाढो-
ट्न्तरानिमम्न इवास्मि ॥
(४०) मातेति । स्थापयित्वा स्थिरीलत्य ॥ +.
(४१) राजेति । अवतीर्खपि केनविदनाेदि तमार्गो गन्दमशक्रवन्
मातलेरवतरणायाह भवानित्यादि। अत्र अवतरिव्यतीति शेषोटन्तगतः नद
सम्प्मानभङ्गभियास्पष्ट प्रकटितः ॥ ^
(४२) मातेति। समयेन सङ्केतविेषेण यन्त्रितः सङ्खोचितणव। यलिक्
हि ।
सङ्ोचन इति कविकल्यद्मः। अयं रथ आस्ते तिष्ठति न कदाचित् पदमपि
चलतीति भावः। समयः शपथाचारसिद्धान्तेष तथा धिचि। क्रिवाकारेच 4
निहृगे सद्धेते कालभाषयो रिति मेदिनी ॥ | ॑
वल्योगितेति ¦ भादरलविक्रोङितं उन्तम् ॥
सप्नमोऽङ्कः । २१३
तयाला॥ इत इत आयुद्मन् इश्यन्ता मवभवता खषौषां
तपोवनममयः । (४३)
राजा॥ ननु विस्मयादुभयमप्यवलोकयामि | (४४)
आणानामनिलेन दन्निरुचिता सत्कल्यटक्ने बने
तोये काञ्चनपद्मरेणुकपिगे पुराभिषेकक्रिया ।
ध्यानं रलशिलाग्टडेष विबुधस्तरौसन्निधौ संयमो
यद्वाञ्छन्ति तपोभिरन्यसुनयस्तस्ंस्तपस्यन्यमो ॥ (४५)
, (४१) तशेति। चछगमम्॥
(४४) राजेद्धि। नद भोः उभयं तपोवनभूमयस्तपः फलभूमयचेल्युभयम् ॥
(४५) निरूपाधिकेच्छाविषयत्वेन खगेख तपःफलतवारेतत्स्थानख तद्ध
न््रान् दभयन् तपोय्चुछाने विष्य खपपरादयति प्राणानाजिति। सन्तो
विद्यमानाः कल्यः स्तपोमद्ि्ब्ा विविधभोगकल्यनच्चमट चा टेवतस्विरेषा
वा यच्िन् तत् तथोक्ञे वने अनिलेन वायना प्राणानां ठत्तिः स्थितिरुचिता
अभ्यस्ता । अभ्यस्तेष्यचितं न्याय्य भिति यादवः। काञ्चनपद्मानां काञ्चनानां
पद्मानाञ्च हेममयपद्मानां वा रेभो रजोभिः कपिशे पिङ्गले तोये पुण्या धम्प्रय
सङ्कल्यिता अभिषेकक्रिया ख्लानक्रिया। कडारः कपिशः पिङ्कपिशङ्गनै कटू
पिङ्गे इत्यमरः) अभिषेकः स्तानभित्यपोति लिकार्डशेषः । अल पद्म
प्राणम् । हिरख्यण्टङ्गः चम हान् दिव्यो मणिमयो गिरिः। तद्छ पाञ्च मड
दिव्यं शुश्काञ्चनबालुकम् । रम्यं विन्दुसरो नाभेति। रलशिनानां मणिमयो
पलानां ण्टडेष गुहाद््पेष अङ्ालिकाङ्ध्पेषवा। ध्यानमन्यनिःस्यदाध्यात्
चिन्तनम् । तदुक्त विष्णपुराशो। तदूपप्रत्ययेरोकमन्ततिद्चान्यनि समृद्धा । तद्यानं
। प्रथनेरङ्तेः षडभिनिष्याद्यते श्वेति पिबधानां देवयोनीनां देवसम्बन्विनोनां
षास्लोणां स्धिधो सचचिकथें संयम इन्दरियनिखद्ः। अन्यसनयस्तपो भि धेय य-
क्ियाभिर्वंदाज्छन्ति कामयन्ते, अमो तपख्िनस्स्छिन् स्याने तपस्यन्ति तपः-
कव्यन्ति। इतरेषां तपखिनां वाञ्छनोयभोगेष्वेतेषा मनादर दूति भावः। अत्र
ख्ैषध्परप्रद्नात्तुलधयोगितालङ्धारः। यदुक्तं बर्यानामि तरेषाम्बा भर्रकधं
4.
२९४ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
मात। उत्घपिणी खल् महतां प्राना । (४६)
परिक्रम्य अकाशे उडसाकल्य किंव्यापारः सम्प्रति भगवान्
मारीचः | (99) ।
चाक्ण्य॥ किं जवोषि द्ाक्तायणया प्रतित्रतापुरखमधिञल्य
शृ्टस्तदसये महधिपल्लीयणएसद्ितायै कथयतीति । तत्मति-
पाल्यावसरः खल् प्रस्तावः । (४ट)
राजानमवलोक्य । अस्यामशोकच्छायायां तावदास्ामाचुष्मान्
यावच्ामहमिन्दरगुरवे निवेदयामि | (४९)
राजा॥ यथा भवान् मन्यते | इति स्थितः । (५०)
मातलि निषक्रान्तः। (५१)
(४६) मात इति । उद्घ णो उन्तरोत्तरमधिकाधिकन्रेयोविषया ॥
(४७) परीति । आकारे न्ये अप्रविषडब्गसाकल्यायामपि रङ्गभूमौ तट्-
इदेवेत्यथेः। एतेन घटनाकाले दरूरादेववं सम्भाषणमासीदिति पयति प्रवेश-
निष्करमाचभेष् दृद्गेष तथाद्धपणब्येव युक्तत्वात् । उद्गसाकल्य उद्गसछदाय । किं
व्यापारः किंकम्मरषी।! मरीचेरपत्यं मारीचः काश्यपः॥
(४८) अआकर्यति । ्तिमभिनोयेत्य थे; । किमिति । किं इति जवी त्यन्वयः
टच्तस्स्त्यपल्यं दाच्चायणी \ गगौदित्वात् ष्णायनः। तया अदित्या तखाः
प्राधान्यात् । पतिव्रतापुण्यं साध्वीनां धम्म अधिलत्य विषयोलत्य । ष्ट
कोढगिति जिन्नालितः। तत्मतित्रतापुख्यम् । अखे दाचायश्यें । उदेश्यता-
मात्रविवक्तयां चतुर्थौ । तत् तश्छ्मात् कभ्य्रविगेषव्या्टतत्वादिति यावत् । प्रति-
पाल्य: प्रतीच णीयोध्वसरोट्वकाशो यद्ध प्रस्ताव सः । प्रस्तावो वक्घव्यविषय-
प्रसङ्खः॥
(४६) राजन भिति। लामागतभिति ेषः। इन्द्र खर्; पिता इन्द्र
गसः तस्ते मारो चायेत्य्धः। निनेदयामि विज्ञापयामि ॥
(५०) राजेति। यथेत्यादि । यथा भवतो मतमित्यथेः ॥
(५१) मातलि रिति। खगम् ॥
सप्तमोऽङ्कः । २१५
राजा ॥ निमित्त चयित्वा। (५२)
मनोरथाय नाशंसे किं बाहो स्सन्द्से खुधा।
पव्वीवधौरितं खेयो दैःखं हि वरिवन्तते ॥ (५३);
| नेष्ये मा क्ठ चलद् करेहि जहिं तद्धि ज्जेव अत्तणो 9
पटूदिं दसेसि । (५४)
-स्जा+ कणं दन्ना + अभूमिरियमविनयस्य तत् को नु खल्वेवं
निषिध्यते । (५५)
अन्द्ाचसारेणावलो क्य सवि्छयम् + अये को नु खल्वयमवर्ध्य-
मानस्तापसीभ्यामबालस त्वो वालः । (५६)
अद्धंपीतस्तनं मातुरामदक्ति्टकेशरम् ।
` (१९) राजेति । निभित्तं शुभलच्चणविभेषम् । दचिणबाङस्पन्द्न मित्य यैः ।
निमित्तं हेदलच् णोरित्यमरः। चयित्वा रूपयित्वा ॥
(५२) मनोरयेति। मनोरथाय ऋभिनपिताय वस्मे शकुन्तलासमागमा-
येति यावत्! न अंसे नप्रार्थवे। तंद्यासम्भाव्यतवादितिभावः। बाहो
ल' खधा या किं स्पन्दसे स्फुरसि । व्ययके ठ टया खधेत्यमरः। तदुक्तं वसन्त-
साजे। स्यन्दो मुजख्धोटसमागमाय स्यन्दः करस्य दूविणाश्रिेतरिति। हि
य्त् पू प्राक् अवधोरित मवन्नातं जेयः शुभं इख सत्परिवसैते प्रवत्तेते न
षन: चेयोख्धपे येत्य येः। परिवर्त विनिमये कुन्यराजे प्रवर्तने इति मेदिनी ॥
(५४) नेषण्य इति । मेन्यादि। मा खलु चपलतां कुरू यत्र॒ तत्रेवाकनः
प्रतिं दकयसि। चपलतां चञ्चलताम्। प्रलतिं खभावम् ।
(५५)राजेति । अभूनिर स्यानम् । अविनय दौ जछन्यख । रवं निषिध्यते
मा खल् चपलतां कुथ्यित्यनेन निवाग्ेते ॥
(५६) गब्दति। अवरध्यमानोटवष्टभ्यमानः। अवालख्य तरूणास्येव सत्व बलं
भागो वा यश्य सः। सत्व गुणो पिशाचादौ बे दूव्यखभावयोरिति विश्वः)
जायं दूति करेदेवावकथतोति श्छोकोयक्रिवाया मन्वेति +
३१६ अभिन्नानशक्रन्तलम् ।
प्रक्रीडितुं सिंहशिशुं करेणेवावकषेति ॥ (५७)
ततः प्रविशति यथानिर्दिंटकम््म तापसोभ्यां स्ह बालः। (५८)
बालः॥ जिद्भयले सिंहसावञ्रा जिद्धय टन्ताड् दे गण-
इदं । (५२)
प्रथमा। अविणीद् किं णो खपञ्चणिव्ि्ेसादं सन्ताद्
विष्मञ्ररेसि न्त वडटदूविच् दे संरम्भो इवाणे क्छ इसिजणेण
सव्वदट्मणो ति किटणामदेखोसि | (६०)
राजा॥ किंनु खलु बालेऽद्िन्नौरस इव युच्च च्लिद्यति मे
दयम् । (६१)
(५७) अङ्घति।! मातः केरिख्या अवम सम्पू णेः पीतः स्तनो वेन स॒ तम् ।
चअामह्न विमहेनेन क्लिष्टाः खस्ताः केशरा: शटा यस्य स तम्। सिंहशटाच
न्नागे वकृले नागकेशरे । केशरः पुंसोति तिकाण्डशेषः । सिंहशिश केशरि-
वकं प्रक्रोडितुः करेलोव अवकषेति आकति ॥
(५८) तत इति। यथानिद्दिं सिंहशावकाकषेणं कम्प यख सः ॥
(५९) बाल इति । जिद्धे्ादि। जुन्भख रे सिंहग्रावक जुम्भखख । दन्तांस्ते
गणयिष्यामि । जुम्भख खखं व्यादेहि ॥
(६०) प्रथमेति । वतापसीत्यथः। अबोत्यादि। अविनीत किं नोट्पत्य-
निविगेषाणि सत्वानि विप्रकणोषि हन्त वद्धे इवते संरम्भः। स्थाने खल्
टषिजनेन सब्येटमन इति खतनामधेयोसि। अविनीत अशिच्ित। अपव्येभ्यो
निनल्ति विशेषो येषां तानि अपत्यसटशानोत्ययेः। सत्वानि जन्तून् । सत्व-
मस्वोतु जन्तघ्वित्यमरः । विप्रकरोषि पौोडयसि। हन्तकारो विषादे। संरम्भ
आटोपः दपे दूति यावत्। यावेशाटोपसंरम्भा इति लिकाण्डशेषः । स्याने
रक्तम् । सव्वीन् दमयते दति सब्यैदमन इति योगादिति भावः॥
(६१) राजेति । चौर से खयखत्रादिते । तथाच महः । खेचेते संखतायान्त
खव्चत्मादवेद्वि यम्। तमौरसं विज्ञानोयात् पुनं प्रथमकल्ित भिति। खिद्यति
व्धलं भवति ॥
सप्रमोऽङ्ः । ३१७
विचिन्य + नूनमनपत्यता मां वत्सलयति । (६२)
दितीया+ एसा तुमं केसरिणो लङ्कदख्पदि जड से पुत्त्रं
ण मुदधिस्यदि । (६३)
बालः॥ सस्दितम्। अद्ये बल्तिखरं क्ड भोदद्ह्ि | दव्यधर
दर्शयति । (६४)
राजा ॥ सविस्मयम् । (६५)
महतस्तेजसो बीजं बालोऽयं प्रतिभाति मे।
स्फुलिङ्गावस्थया वद्धिरेधोऽपेचच इव खितः ॥ (६६)
प्रथमा। वच्छ एद् मुञ्च बालमडन्दख्रं अवर दे कौलणश्रं
दाइ । (६०)
(६२) विचिन्वयेति । विचार्यत्ययेः। अनपत्यता सन्ततिविरहः। वन्ध
वति सच्लेहोकरोति । ख्विग्धस्तर वत्लोवद्छः स्ेहयुक्त जने भवेदिति न्द्
रल्लावलो ॥
(६३) दितोयेति । ताषरसोत्ययैः। रचेत्यादि । एषा लां केशरिणो लक्यि-
च्यति। यद्यस्याः इच्रकं न मोच्छसि । के्ररिणो सिंहो । लङ्कयिव्यति अभि-
भविष्यति) अल्पं पुं पुत्तकम् ॥
| (६४) बाल इति । अद्धमोयादि । अहो बलोयः खन् भोतोख्ि । अतिशयेन
मलवदिति बलोयः। च द्रहलिना भिति वतोर्चोपः। क्रियाविगेषणम् । अधरः
निमनोषम् ॥ ।
(६५) राजेति। सगमम्॥
| (४९) महत इति। एधः समिधमपेचते इव्येधोपेचः सन् । एधः समित्-
ल्िया जिव्यनरः। स्फ्लिङ्कावस्यया कणनालर्ूपेण स्वितः । लिप स्फलिङ्गो-
यग्निकण दूत्यमरः। वद्धिः प्रणोतोनन द्व अयंबानो मे मम सम्बन्धे महतोः
पनच्छख्च तेज सः प्रभावद्छ पचेदीप्रे बीजं कारणं प्रतिभाति प्रकाशते हेदुनपी
आरं वोज नित्यमरः। अन्नो पमालह्भारः॥
(६७) प्रथमेति । वच्छत्यादि। ब्ध रतं इश्च बालश्टगेन्द्रकं अपर तेक्रोड-
रेश्ट अभिन्नानशकुन्तलम् ।
बालः॥ किं देहि णं | इति हस्तं प्रसारयति । (६८)
राजा॥ बालख हस्त टा ॥ कथं वच्वक्रव्तिलचण मप्यनेन
धाय्येते । (६९)
प्रलोभ्यवस्तुप्रणयप्रसारितो
विभाति जालग्रथिताङ्गलिः करः |
अलच्यपलान्तरमिडरागया
नवोषया भिन्नमिवेकपद्कजम् ॥ (अ 5) {५ ~
नकं द्ाख्यामि। बालण्टगेन्द्रकं सिंहशिशुम्। श्टगाणां प्छूनामिन्द्रो ग्टगेन्द्रः।
पशवोपि ग्टगा इति सिंहो श्टगेन्द्र इति चामरः! अपरमन्यत् । करौद्यतेध्ने-
नेति क्रोडनम्। तदेवेति क्रोड़नकम्॥
(६८) बाल इति! कह्हिभित्यादि ! कत्र देहि एनत् । कुल्र क्रौड्नक कुला-
स्तीत्यथेः। एनत् ऋोडनकम् ! प्रसारयति जिष्टच्येति ेषः ॥
(६<) राजेति । चक्रवत्तिलच णं राजल चणम् । अपिना न केवलं वीय्यपै-
तिशय इति ससद्धीयते। आनेन बालेन ॥
(७०) प्रलोभ्येति ! प्रलोभ्यख लोभनीयख वस्नः क्रोड़नखखेति यावत्
प्रणयेन प्रायनया प्रसारितः प्रेरितः। प्रणयास्वमी विचखम्भयाचजाप्रेमाखण
इत्यमरः! जालेन समृद्धेन संहत्या इति यावत् थित निर्दिता अङ्कलयो
यस्छिन् स तथोक्तः | संहताङ्गलिरिति यावत् । जालं समूह च्ानाय इत्यमरः ।
करः पाणिः इद्धःसष्टद्गो रागोरक्तिमा याः सा तया नवोषया प्रत्तमालया
अख्रसन्धयया भिन्नं विघटितं अतएव अलच्याणि अलोकातिशवाभावादज- न
भवनोयानि पल्नाणां ट्लानामन्तराणि अवकाशा यस्य तत् एकमदितौयं पङ्कजं
पद्ममिव प्रतिभाति प्रकाशते। तथाच यथायस्न्व्रायां प्रथमख्पस्थितायाभमेव
विकचभाव माप्रवत एकमाल्रपङ्कजख निरन्तर एवाकारः प्रकाशते नत्वालोकाति-
शयभावेन दलानामवकाशा स्तथायमपि करः प्रकाशते नठनंङ्गलिसन्धव इति `
तात्मयेम्। जालेत्यादिना संहताङ्गलितवं पद्मसादण्येनच रक्ततल भायातम्।
तयोश्च चक्रवत्तिलचणत्वम् । तदाह गस्डएुराणम् । घना ङ्गलिश्चं सधनलिखो
रेखाञ्च यखवे। न्टपते; करतलगा मखणिवन््रे सशलिता इति । तथा लाच्वा-
सप्नमोऽङ्कः । २१९
दितोया॥ सुव्वदे मु्धणंणण्सो सको वाख्रानेन्तेण सम-
इषु ता गच्छ मम केरए उडए सङ्ोचणद् इसिकुमारस्द्
बखचित्िदटो मच्िामोरओओ चिडदि तं से उबहर | (७\)
प्रथमा॥ तह | दूति निष्क्रान्ता ॥ (७२)
बालः॥ टाव इमिणा ज्जेव को लिप । (०३)
वापसी ॥ विलोक्य हरन्तो ॥ णं खञ्च णं | (9४)
राज्ञा + स्णुदयामि खल् दुलेलितायास्रे । (०५)
निश्रख॥
अलच्यट्न्तसुकुलाननिमित्तहास-
रव्यक्तबणरम णी यवचःप्रठत्तौन् ।
मैरोञ्ररा्लनैरिति। साछ्दर्कञ्च । यद्ख पाणितलौ रक्तौ त्ख रच्छं विनिर्दिगे-
दिति\ अत्र यद्यपि उषा रालनेरवसाने इत्यव्यय एव अमरसम्प्म तस्तथापि अन
व्ययोपि स्तोलिङ्ग उपाशन्दोटन्यव्र द्रव्य: तथाच उषा प्रभावं गोसे इति
खगेवगे लिकाख्डगेषः। भेदिन्याञ्च । राविशेषे उषायान्द केचिदाङ स्तदव्यय-
भिति नवोषल्चेति पाठो इष्टएव उषःगन्द्द निल्यक्तोवत्वात्। अल्नोपमाल-
इरः । वंशस्य विलं इत्तम् ॥
(«१) दवितोयेति। सव्वदे इत्यादि । चछव्रते इद्धनं नेष क्यो वाद्रालेण
अमयिव' तद्गच्छ मटोये उटजे सद्खो चनस्य षिकुमारखख वरी चितितो ष्टत्तिका-
भयरल्िष्ठति तमस्योपहर । रएनं बालम् । शमय शान्तोकन्तम् । सङो चन
तच्नाख्नः। श्टत्तिकामयरः इति सम्बन्धः) वणचिलितो विविधव्णःचिलितः।
ष्प्स्य सम्बन्धे उपहर उपनय ॥
(७३) प्रथमेति । तड तथा ॥
। (७३) बाल इति दागेव्यादि। तावदनेनेव करोड्व्यामि। तावत् तत्
भय्यन्वम् । अनेन सिंह ्ावकेन ॥
(७४) कापीति । इदानौभेकद्या निषक्रमात् प्रथमाददितीयापद्परि"
चागः। मित्यादि । नध शद्धेनम् । नदर दने ५
(७५) राजेति। इसैकिताय इर्वत्ताय स्पुदिणा चदर्थो ॥
३२० अभिज्ञान शकुन्तलम् ।
अङ्ाखयप्रणयिनस्तनयान् वहन्तो
धन्यास्तदङ्रजसा पुरुषी भवन्ति ॥ (अद) *
तापसी ॥ साङ्कुलितच्जैनम् ॥ भोणमं गणेसि | (७७)
पाश्वमवलोक्य॥ को एत्य इसिकुमार्राणं | (ज)...
राजानं द्द्ा॥ भटसुह एटि दाव मोखावेहि इमिणा
दुग््रो क्व हत्यम्गद्ेण डिस्बएण बाधी माणं बालमइन्द् खरं | (७)
राजा ॥ तयेद्युषगम्य सस्मितम् ॥ अयि भो महषिपुच्तक | (८०)
(७&) निश्चखेति। दीधेमिति ेषः । आलच्छेति ! अनिमित्त्ासतैर कार ण-
हेः अलच्छाणि ईषत् प्रेच्च णोयानि दन्तानां खकुलानि कद्मला येषां ते तान्
तथा अव्यङ्गैररकदिते वे रमणीया मनोहरा वचसां वाक्यानां प्रहत्तयो येषां
ते तान् तथा अङ्ाचयख अङ्कवासस्य प्रणयिनः प्रा्थिन स्तनयन् अत्मजान्
बहन्तो धन्याः सुक्लतिनः। खुल्लतो पुण्यवान् धन्य इत्यमरः । तदङ्गानां तनया-
ङ्गानां रजसा पांशुना पुरषो भवन्ति अपुरुषाः पुरुषा भवन्ति । पां शुन नदयो
रज द्त्यमरः:। अजाततनयसम्बन्वाः एरूषाकारा अपि क्लोवा इवेति भावः,
परूषोभवन्तोति पाठे ये पर्षोभवन्ति ते धन्या इत्यथः । अत्र खभावोक्तिरल-
इरः । वसन्ततिलकं ठत्तम् ॥
(७) तापसौति। सेति अङ्कन्या तज्जयन्तीत्ययः। भो दूल्यादि। भो
नमां गणयसि। गणयसि मन्यसे॥
(७८) पाश्ैमिति। को इत्यादि। कोत्र ऋषिकुमाराणाम् । ऋषिङकुमा-
राणामिति निङद्खीरणे षष्टो ॥
(७€) राजानमिति । भटेव्यादि। भद्रखख णि तावत् मोचव अनेन
दुर्म हस्त यहेण डिम्भकेन बाध्यमानं बालग्टगेन्द्रकम्। इर्मोकेति। दर्मोचः
कच्छ्रेण भोचनीोयो हस्तेन सहो स्रहणं यख स तेन। डिम्भकेन शिशुना! पोतः
पाकोट्भको डिम्भः एकः शावकः णि शुरित्वमरः । बाध्यमानं पीद्यमानम् ॥
(८०) राजेति। गमम् ॥
सप्तमोऽङ्कः । ` २३२१
` एवमाच्रमविर्डरत्तिना संयमो किमिति जन्बदस्लया ।
सत्चसंश्रयगुणोपि दूष्यते ङंष्णसपेशिश्युनेव चन्दनः ॥ (८१)
बलाषली॥ भदसुह ण क्ड एसो इसिकुमार ओओ | (टय)
राजा + अकरसटहश्ं चेषठितमनेवास्य कथयति स्थानप्रलययात्त
बयननेवं तकिंणः । (८३)
यथाटेभ्ययिं तमनुति्न् बालकख स्पशस॒पलभ्य खगतम् । (८४)
अनेन कस्यापि कुलाङ्करेणस्युटस्य गाते सुखिता ममवम् |
कांजिटतिं चेतशितस्यकु्व्याद्यस्यायमङ्गात्कतिनः प्रष्टतः | (८५)
॥ रामय मप ममम
(स) खव भिति । रव भिटम्मकारा अच्रमविरङ्धा खाश्माचुपयक्तः उत्ति-
बाचारो यद्य सतेन त्या किभिति किं हेतकम् इति हंत । जन््दः उत्पादः
संयमो खनिः सत्त्वसंश्रय अात्मनिशो रुणो विव्यासौजन्यादि अन्दनपच्ते गेत्य-
सौगन््यादिर्यद्य स तथोक्तोपि स्वयं रणावानपीत्यथः। सत्वं टूव्ये गणान्तरे ।
पिशाचादौ बले चित्तेसवभावात्मत्व बद्धिष) आत्मनि व्यवसाये स्त्रे धनेप्राणेष
सम््तमिति शब्दाच्विः। छंष्णसप्स्य शिशुना अभकेन चन्द्नो मलयतसूरिव
दूष्यते दोषं नोयते। चन्दनदूमकोटरे कालियसपभिशव स्तिठन्तः सवगरले-
श्तटो पसत्यादयन्तीति लोकप्रसिद्धम् । अलोपमालङूारः। यदुक्तम् । साधन््-
| सषभाभेद इति। इटं रथोद्धता नाम उत्तम् 1 तदङ्गम् । अद्यमच्रमतस्तृतः
यकं पञ्चमञ्च नवमं तथान्तिमम् । दौधमिन्द्ख्खि यत्र ज्ञायते तां वदन्ति ङनयो
-ग्योद्धता भिति ॥
ऋ 4 4 न,
(२) वापसोति । भदेत्यादि । भदखख न खल्वेव ऋषिकुमारः । सुगमम् ॥
(८१) राजेति। अकारमदभ माकाराचख्पम् । चेदितं कम्प । कथयति
मायण्टधिकृमार इति प्रकाथयति। तदा कथं महपिपुच्केत्युच्यत द्न्यव आड
म्यानेति। स्थानप्रत्ययात् अमातुषोयं भभिरख्धां नेव माचुषकुमारः सम्भवतीति
“वि्वालात् । णवं तकण: थिकृमार तय विचारिणः ॥
(८४) यथेति । यथाभ्यचध्तं दुर्मचचहस्तपडइाद्ालण्टगेन्द्रमोचनम् ॥
(५) अनेनेति । क्ष्छापि अन्यस्येत्ययः। कलाद्भरेण वंशप्ररोरेण अनेन
भाचेन गाल स्पुरटख मम एवभिलस्भकारा अनिब्बचनोयेति यावत् चखिता
४१
३२२ श्रभिन्नानशकुन्तलम् ।
तापसी ॥ उभौ विलोक्य । अञ्चुरी खं अञ्चरी खं । (८६)
=
राजा॥ आय किमिव । (८9)
तापसी॥ इमस्म बालस्य असम्बद्ेवि भटमुहे सम्बादिणी
आकिदि न्ति विद्दि सवित्र वामसोलोबि भवि अबरि-
चिदस्यमबि दे वच्णेण पदरदिलयो संवृत्तो । (ट्ट)
भ् ५
राज्ञा ॥ बालकर्पलालयन् ॥ आव्य न चेन्दमनिकुमारोऽवं तत्-
कोस्य व्यपदेशः । (८)
तापसी॥ पोरवोन्ति। (२.०)
राजा॥ खगतम् ॥ कथमेकान्ववायोयमस््ाकम् । अतः खल्
मदनुकारिणमेनमतरभवती मन्यते| (१)
प्रकाशम् ॥ अस्त्येतत् पौरवाणामन्ल कुलव्रतम् । (२२)
अयं बालो यस्य कलतिनो अङ्गात् प्रत उत्पन्नस्तख चेतसि कां निवृतिं किंञ्चखं
कुखौत् । निर्वुतिस्त सखे जीव्ये दति धरनिः। टत्तखुपजातिः ॥
(८६) तापसोति। उभौ राजानं बालञ्च । अच्चरोचं आचर्यम् ॥
(८७) राजेति । गमम् ॥
(स्ट) तापसीति। इमस्ेत्यादि। अख बालकस्यासम्बद्धेपि भद ख्खे संवा-
दिनो खाङति रिति विस्डितास्दि अपिच वामशोलोपि भूत्वा अपरिचित्दखते ¦
वचनेन प्रछतिस्यः संटत्तः। असम्बङ्धे सम्बन्धश्यून्ये। संवादिनी खसटशो।
दामश्ौोल आञखरमविरुद्गखभावः प्रशतिस्यः खस्यः। वामो वद्ुप्रतोपयो-
रिति। शोलं खभावे सदषत्ते इति चामरः ॥
(८९) राज्ञेति । उपलालयन् पाणिना स्परशन् । व्यपदिश्यते विख्यायते
नेनेति व्यपादेयो वंशः॥
(€ ०) तापसीति । पोरवोत्ति पौरव इति व्यपदेश इति शेषः ॥
(<१) राजेति । खगतमनतिस्ष्टम् । टकान्ववाय एकवंशः। वंशोटन्ववाय
दूत्यमरः। मदचुकारिणं मत्यदशाकतिम्। मन्यते अलुभवति ॥
(€२) प्रकाश्नभिति। एतत् वच्छमाणम्। अन्त्यं शेषावस्योचितम्। कुल-
जतं कुलक्रमागतो निवमः॥
# "` ^ "ध 1 क क | अ क अ क काक
1
व
सप्रमोऽङ्कः 1 ३२३
भवनेष सुधासितेष पव्वं
च्ितिरच्ताथसुशन्ति ये निवासम् |
नियतैकयतिव्रतानि पञ्चात्
तरूमृलानि ग्टही भवन्ति तेषाम् ॥ (६३)
कथं पुनरात्मगत्या मानुषाणामेष विषयः | (९४)
तापसी जधा भदमुहो भणादि किन्तु अच्छरासस्वन्धेण
चण इमस्य बालस्य जणणी इधञ्जेव देवगुरुणो तबोवणे
पदा । (५)
2
(९.१) तदव निद्िशति भवनेष्विति । बे पौरवाः ब्व प्रयभे वयसि चधा-
शूणौदिलेष स्तेन सिते धवलेष भवनेष सौपष्विति यावत् । सधा ण्डे खडी -
भूव्वोकेषगङ्गेटकाच्च चेति विच्च; । चितिरच्चाथ भवः पालनाधः निवासखशन्ति
कामयन्ते तेषां पौरवचितिपानां पञ्चाञ्धरमे वयसि नियतमावश्यकतया विह्ित-
भेक कोवलं यतिन्रतं तापसव्रतं येष तानि तङ्म्लानि दच्चमूलानि ग्टदोभवन्ति
अम्टहाखि ग्टहाण भवन्ति वानप्रस्या भवन्तोन्ययैः । एतत् कुलब्र तमस्तो त्यथेः ।
पठन्तं नाम ठत्तम् ५
, (९५) भूर्बौक्तवाक्याभ्यां पौरवाणां वाशप्रस्यव्रतं तेन च पुत्रेण माण्ड
निचिष्य वनं गच्छेत् सद्धैववेति यान्नवल्कपव चने रागनिटन्यनिरत्तिभ्यां विकल्पो
देशात् क्चिद्भा्यैया सह प्रस्थितस्य सन्तानपरम्यरया धम्म्रीरयेपि पौरव-
अङ्कतिसम्प्राषनां दभेवितवा अस्यान्त धम्प्रौर ण्डभूमौ तद योग्यतया सातं
। च्छन्ति कथमिति। पनस्य तेन किन्त एष भूभागः कथं मादुषाणामात्लगत्या
। जिजगमनेन निजगमनखय वा विषयः। सुरलोकञ्चलभविमानयानमालासाद्-
1 भोयत्वात् कथमयमिमां भूमिमागत इति भावः ॥
| (५) तापसोति ॥ जपत्यादि। यथा भदूशषो भणति किन्त अद्मरः
-अग्बन्धेन पुनरस्य वालक जननी डेव देवग्डरोस्तपोवने प्रता भदूषख्खो
१ भवथा भयति माहषाणामात्मगत्या अवियय ररे भूभाग इत्यथैः अद्यर
अभ्बवेन अश्यरः सहकारेण ताभिरानयनेनेति बावत्, देव्णुरोमारीचख।
२२४ अभिन्ञान गङ्कन्तलम् ।
राजा॥ खगतम्। हन्त दितौयमिदमाशाजननम् । (२६)
प्रकाशम् ॥ अथस्ातत्रभवती किमाख्यस्य राजर्घैः पल्ली | (९.७)
तापसी। को तद्य धम्मदारपरिच्वादणो णामं कीत्तद्-
सयदि । (रट)
राजा॥ खगवम्॥ कथमियं कथा मानेव लक्तौकरोति।
यावद्सख शिगोर्मीतरं नामतः शच्छेयम् | (९.९) ~ "५
विचिन्य॥ अथवा अनाव्यः खलु परदारश्च्छाव्यापारः ] (५००)
प्रविश्य ग्टण्मयुरहस्ता तापसी । संव्वट्मण पेक्व॒ सजन्त
लावखं । (१५१) ,
प्रता गभे सुक्तवती। प्रसवो गभेमोचने इत्यमरः । अवाथद्धैव कम्यगर्मकला-
ङ्गातोरकम्ममकत्वेन कत्तरि कः ॥
(€ &) राजेति । इन्तो हषेद्यो तकः) दितीयभिति पौरवत्वभेव प्रथम
माशाजननं इदमश्यरःसहकारेणाख मातुरल्र प्रसवनं हितोय माशाजननम् ।
अशाजायतेव्नेनेति अशाजननं मनोरथसन्चारकभित्यथः
(€ ७) प्रकाशमिति। अथशब्दः प्रश्ने । मङ्गलानन्तरारम्भप्रच्कान्खंष्वयो-
टयेल्यमरः । सा असय जननी ॥
(€ स) तापसीति। कोडद्त्यादि। क स्तस्य धम्मट्ारपरित्यागिनो नाम
कीत्तेयिष्यति ! धम्द्रदारेति धम्म्रपलोत्यः ॥
(<€) राजेति । इयं कथा कथे किं माभेव लच्छी करोति मासमेव प्रव॑त्तते ।
तान्यमिति गेषः। अस्य शिशोबीलख मातरं नामतो नाना शच्छेयं ज्ञातु
मिच्छेयम् ॥
(१००) विचिन्त्येति । विचा्त्यथः। अनाथः अप्रशस्तः खलरवधार-
शाः परेति। परपलीविषरयकप्रश्नक्रियेत्यधेः॥ । ।
(१०१) प्रविष्डेति । सब्वेत्यादि। सब्वेद्मन प्रेच्च ख शकुन्तलावश्यम् । गक |
न्तद पचिणो लवणं कान्तिविगशेषम् ॥
। सप्नमोऽङ्कः 1 २३२५
` बालः+. सहिकेचम् ॥ किं सामे अम्बा | (१०२)
उमे\ प्रहस्तः । (१०३)
५ भरचमाः॥ शामसारिस्येण उवच्छन्दिदो मादिवच्छलो | (५०४)
। इतीवा॥ इमस्य मोरस्म रमणौबदं पेक्ठत्ति भषि-
दोसि। (१५५)
8 ˆ राज्ञा॥ खगतम् ५ किं शकुन्तलेत्यस्य मातुराख्या अथवा
सन्ति पुनर्नामधेयसादश्यानि खपि नाम सूगदण्णिकेव नाम-
माव्रभ्रस्तावो मे विषादाय कल्पते | (१०६)
` बालः॥ अन्तिए रोच्रदि मे चड़लके एसे मचले। इति
क्रोडनकमाटन्ते। (१०७)
~ (१०२) बाल इति । सटट्च्विप मितस्ततो ढटिषिच्चेमेण सह ¦ किमित्यादि!
कुल सामे अम्बा | अम्वबामाता॥
` (१०३) चे इति) प्रहसतः उज्धेहेसतः॥
`, (६०४) प्रथमेति) नाभेन्यादि। नामसादृण्येन उपच्छन्द्तो माटवक्छलः।
नामसादश्येन नानाच्राणामैक्येन। उपच्छन्दः प्रलोभितः। माढवव्छलो
मारतः स्छोहवान् । श्िरधस्त बकल इन्यमरः ।
(१०५) दितयेति । इमस्तरन्यादि । अद्य मयूरस्य रमणोयवां प्रेचचख्खेति
भखितोसि। इति भणितोसि एशक्तोसि ॥
। (१०६ राजेति। खगतमस्पदन्। अपिः शङ्कायाम् । नामः सम्भावना-
- याम् स्टगदष्णिका जलवतृप्रतोयमाना मरोचिका । पिपारोरितिगेषः।
नाममालप्रस्तावो नममाननो्धेखखः। विषाद्ायखेद्ाय कल्पते भवति ॥
| (१०७) बाल इूति। आन्तिण इत्यादि । अन्तिके रोचते भे चटक रष
` यूर: । अन्तिका क्छेढा भगिनो। अन्तिका भगिनो। च्छेति नाश्योक्ताव-
अरः । रोचते प्रौतिखत्यादयति। मे मह्यम्) यद्धारूचिरिति चदर्घौ।
चट् लक अद्धनः। एतेन बालत्वा दस्छिन्रस्ध तास्िकत्वविश्वारो जाव डइति।
दर्धितम्। चटुलचञ्े प्रोक्त टला विद्यति स्लियाभिति गन्द्ानिः ॥
३२९ अभिन्नञानशकुन्तलम् 1
प्रथमा॥ विलोक्य सावेगम् ॥ अग्प्रो रक्ठाकाण्डय्मो सेमणि-
बन्धेण दीसदि | (१०८)
राजा॥ आय॑ ख्लमावेगेन नन्बयमस्य सिं हशावकस्य विम-
दत् परिभ्वष्टः | इत्यादाठमिच्छति । (१०९)
उभे॥ मा क्छ मा क्व॒ एटं । (११०)
विलोक्य। कथं गह्िटोढ्जेव । वि्छधयाडरोनिष्हितहस्ते परस्यर-
मवलोकयतः। (१११)
राजा। किमयं भवतीभ्यां प्रतिषिद्भोख्खि। (१५२) `
प्रथमा॥ सुणादु महाभाो एसा महाप्महावा अबराजिदा
णाम सुरमहोसही इमस्म दारस्य जाद्कम््रसमए भञ्वट्ा
मारीएण दिखा एदं किल माद्ापिदरो अप्पाणञ्च व्निख्
अबरो भूमिपदिदं ण गेह्णादि । (६९३) `
(१०८) प्रथमेति । सावेगं ससम्भ्रमम् । अम्मेत्यादि । अम्म् रच्चाकाण्डो-
°्ख मरणिवन्धे न टश्यते। विश्छये अस्मे अन्म निलयं स्लोभिः प्रय॒ज्यत इति
भरतः। रच्वाकारख्डो रच्ताथबद्धो वलयाकारनाडोविश्ेषः। काण्डः स्तम्बे
तस्स्कन्धे वाणेव्वसरनोरयोः। कुल्िते ठच्भिन्नाङोटन्दे रहसि न स्तिया-
मितिभेदिनी। मणिबन्धे पाणिप्न्थौ ॥
(१०६) राजेति । आवेगेन सम्भ्रमेण । नहुरवधारणायेः अयं रच्चाकान्तः ।
विमदौत् महृनात्। आदातुं हीत॒म् ॥
(११०) उभे इति । भेत्यादि । मा खलु मा खल एतम् । णतं रच्ाकार्डम् |`
ग्टहारोति शेषः ॥
(१११) विलोकयेति । ग्ट होत मवलोक्ये त्यथेः। कथमित्यादि । कथं ग्टहीत
णव। नतु प्रतिषेधः चत इतिशेषः। उर इति। उरसोः खख वच्चसो-
निहितावपितौ हस्तो याभ्यां ते। अवलोकयत उभे तापस्या विति सम्बन्धः ॥
(११२) राजेति । प्रतिषिङ्गः रच्चाकाण्ड हण इति शेषः ॥
(११९) प्रथमेति। चछणाद्धित्यादि । श्टणोत महाभाग; रषा मह प्रभावा
सप्तमोऽङ्कः । ३२ॐ
राजा अथ ग्टह्भाति | (११९४)
प्रयमा॥ तदो सप्मो भविच्र तं दंशद् | (११५)
` राजा अतरभवतीभ्यां कदाचिदन्यव प्रलत्तीतमिदम् } (१९६)
=भे॥ आणेसो । (१९७)
४ राज्ञा सहषमात्रगतम्॥ तत् किं खल्विदानीं पणमात्मनो
मनोरथं नाभिनन्दामि | इति बालज्ञं परिष्वजते । (१२८)
चछपराजिता नाम सरमहौषधी अस्य दावकख्य जातकम्प्रसमये भगवता
मारीचेन दत्ता णतां किल मातापितरौ आत्नानञ्च वच्जेयित्वा अपरोभूमि-
पतितां न ब्डह्काति। महाप्रभावो महाशक्तिः। खप्महोषधो चप्लोक-
लभता विशेषः! दारकस्य बालक्ख । दारको बालक्रेपि सादिति मेदिनो।
जातक नाडोच्छेदनात् प्राक् कततव्यसंस्छारविशेषः। यया मुः प्राङ्नाभि-
जहेनात् पलो जातकम्ये विधीयत इति। यद्यपि अष्टौ संस्कारकन्द्रणि
गभीधान भिव खयम् । पिताकुग्थौत्तदन्योवा तदभावे त॒ तत् क्रमादिति श्तौ
संच्छारेष पितरोवाधिकारोध्सति ठ तच्िन्नन्येषामिति लभ्यते तथापि त्विक
च बिविधोडष्टः + ख्यं कतः। यदृच्छयापि यः कु्थीद् व्विज्चं प्रोति-
पूजैकमिति नारदेन खयश्प्हत्तस्यापि ऋलिकलाभ्य पगमात् तत्कस्य च तिविक
एच्रोगरुभ्बौता भागिनेयोध्य विटपतिः। भिरेव छतं यत्त मतं स्वयमेव
होति दच्चेण खयं छंतदल्यलप्रतिपादना दसत्रिह्िते राजनि खपपच्नणव
महभिरतोयं संस्कारः ॥
(११४) राज्ञेति । अथ यदि। प्र्रंद्योतयति॥
(११५) प्रथमेति । तदो इत्यादि । ततः सर्पीभूता तं द्शति। भूवा अप
राजितेति भेषः। तं साहकम् ॥
(२१६) राजेति अन्यत्र तदितरस्िन् खड्ोतरि। प्रत्यच्चोकतं दृष्टम्)
इदं रच्चाकाण्डस्य सपेभावेन दंशनम् ॥
(११७) उमे इति । अने्सो अनेकथः। अनेकख्िन्रनेकद्छिन्नित्यनेकथः।
ंद्येका्थद्ोघ्धाया मिति चथस् ॥
(११८) राजे वि। फलो दुखम् । नाभिनन्द्मि लच्छोमत्यानन्द्मि)
परिष्वजते अालिङ्कति ॥
२२८ अभिज्ञान शकुन्तलम् ।
दितीया॥ सुब्वद् एदि इमं वुत्तन्तं णियमवाबंड़ाए खजञ-
न्तलाए णिवेदे द्ध । इति निष्क्रान्ते। (११९)
बालः॥ सुद्य॒ मं मुच्च मं खभ्वाए सञआआसं गमिं | (५२०)
राजा। पुत्त मयेव सह मा7तरमभिनन्दिष्यसि । (१२९)
बालः॥ दुष्मन्तो मम तादो ण कठ तुमं । (५२२)
राजा॥ एष विवाद एव मां प्रत्याययति । (१२३)
ततः प्रविशल्येकवेणीधरा शकुन्तला । (१२४)
शकु॥ सवितर्कम्। विखारकाले बि पडदिलयं सव्बदमणस्द
ओसि सुणिञखणने खआसंसो अत्तणो भाञखधेएणसं अधवा
जधा भिस्परकेसोए मे अचक्िटं तधा सम्भावीखदि एदं
इति परिक्रामति । (१२१५)
(११९.) दितोयेति । चब्वदेत्यादि । सुव्रते र्ध दमं छत्तान्तं निवमव्याष-
लायाः शङगन्तलाया निवेदयामः। दमं ठत्तान्तं भूमिपतितेन रचाकार्डेन
ग्टह्वतोष्यपरख सपेभावेनादंशनम् । निवमव्याष्टतावा ब्रवपरायशायाः॥
(१२०) बाल इति । खद्यत्यादि। खञ्चुमां खञ्च मां अम्बायाः सकाशं गभि-
च्याभि। सुगमम् ॥
(१२१) राजेति सुगमम् ॥
(१२) बाल दूति । दुस्पमन्तो इत्यादि, इग्नन्तोममतातोन त्वम् । सगमम् ॥
(१२३) राजेति। विवादः पुचतयक्तख नादं ते पत्तः किन्त इश्जन्स्येति
विस््खवाटः। प्रत्याययति निःशेषं विश्वासयति ॥
(१२४) तत इति । चुगमम् ॥
(१२५) शकु दति। सवितकं तकभिनयेन सह विचखारोत्यादि। विकार
कालेपि प्रतिस्थां सच्छदमनस्यौषधीं चत्वानमे ्ाशंरा आत्मनो भागधेयेषु
अथवा यथा भिखकेश्यामे अख्यातं तथा सम्भाव्यते एतत्। विकारकाले
प्ररतेरन्ययाभावकाले सूर्पभावोचि तसमये इति यावत् । प्रजञतिख्थां यथाय --
मव्िताम्। ओौषधीमपरराजितां नाम सरमहौषधोम्। आशंसा प्रत्याश्ा।
कक "`
सप्रमोऽङ्कः । ३२९
साजा ४ . शङ्न्वलां विलोक्य सहष्लेदम्। अये सेयमतभवती
शकुन्तला । (१२६)
` बसने परिधूसरे वसाना
नियमन्नामसुखौ धतैकवेशिः ।
अतिनिष्करुणस्य शुद्धशीला
मम दीधे विरहव्रतं विभक्तिं ॥ (१२७)
शक् ॥ पचात्तापविवयां राजानं इदा सवितर्कम् ॥ ए क्छ अज्जउत्तो
गववः ४ अ य सर्मदमनजोवनमूेष्विति यावत् । कल्पान्तरमाह अयवेति ।
बयां कटे तिवशादधुना राज्नो व्याक्लत्वमित्ययेः। तथा तत् प्रयुक्तागमननिव-
न्धनम् । सम्भाव्यते मन्यते) रतत् ओषध्याः खभावेनावस्यानम् ।
¦ (१९६) राजेति । अये इति विषादे । अये क्रोधे विषादेच सम्धमे स्यमरणेपि
चेति मेदिनो । थङन्तकेति श्लोकीयविभर्त्तोति क्रियायामन्वितम् ॥
` (५२७) वसने दूति, परिधूषरे घुचिभिः कपोतवर्यो । ईषत् पार्डस्त धूषर
इत्यमरः। वसने वाससो वसाना परिदधाना। वसलङसतताविति कविकल्य-
४। निभेन पुव्यैभोगपरित्यागकषटेन चामं गुष्कतां गतं ससं यस्याः सा ।
धृता थिरेति गेषः। टकेवयेणियेयासा तरव शुदं दोषलेगहोनं गोलं चरितं
यद्छाः सा तथोक्ता पतित्रतेति यावत् । अल्र हारितः । आत्तीत्तं खदितेडटा
प्रोषिते मलिना सा । श्टते ज्िेत या पत्यौ सास्त्री नेया पतित्रतेति। अल्र-
मश्डनं वच्छयेद्धारो तथा प्रोधितभ्चका। देवताराधनपरा तिषभर्तह्िते
शतेति विष्यधर्म्ोत्तरे क्रोडां शरीरसंस्कारः समाजोव्धवटग्नम् हाख्धपरग्टद्े
वासं त्यजन् परोषितभर््तकेति गंङ्डपुराणेचाकल्पकल्यनामाल्रेनिषेर्धेपि न जात
विधवागिशं कथञ्चिदपि धारयेदिति विष्णुधर्प्रोत्तरे वेधव्यलक्षणप्रतिपे धात्तथा-
विधानानेकनेणोधारणसमाचारः । शकुन्तला अतिनिष्कर्णस्य अतिनिहेयस्य
नरम दीर्धमततिचिरोद्धयापिनं विरत्रतें वियोगक्पं ततं बिभर्भिं पालयति।
क
दीर्ध कालोनत्रतस्थिताया अपि पर्ववोङ्गिविगेषणार्यो दूदव्यः। विरहव्रतभिति
सपकाचह्धारः। तदुक्तं दख्डिना पमेव तिरोभूतभेदा रूपकमिष्यत, डति ।
उषड़न्तं नाम उत्तम् ।
छर्
२३० अभिज्ञानणकुन्तलम् ।
अथं ताकोरएसो किदट्रक्लामङ्नं दारञ्ं मे गन्तसंसुम्गेण
दूसेदि । (५२८)
बालः॥ मातरखपगम्य ॥ म्ब को एसो मं पुत्तकेत्ति ससि
णेह अलिङ्कदि | (१२६)
राजा॥ भ्रिवे क्रौव्येमपि मे त्वयि म्रुक्तमनुकरलपरि-
णामं संटन्म् | तद्हमिदानीं त्वया म्रत्यभिन्नातमात्मान-
मिच्छामि (५३०) शि
शकु॥ सखगतम्॥ हिखरख् समस्यस समस्यस परिख
परि चचत्तमच्छरेण अणकभ्पिदद्ि देनेण उज्जनञन्तो च्नेव
एसो (१३९) `
(१२८) शकृ इति। पञ्चादिति। पश्चात्तापेन खचुतापरेन विवश मलिन,
एतदेव वितकेँ हेतुः! रत्यादि । न खल्वाय्यपुच्लोध्यं तत्क एष कतर च्चामङ्गलं
दारकंमे गाल्संसर्गेन दुषयति। न खल नैव) छंतेति। लतं रचां मङ्गलं
यद्िन् तम्! दारकं बालकम् । दूषयति दोषं नयति। रच्चाकार्डख शक्तय
मगमादित्याश्चयः॥
(१२६) बाल इति) आअम्बेत्यादि। अम्बक एष मां पुल्रकेति सस्तेहमालि-
ज्ति। अम्ब मातः। सुभ्त्रदोद्धयजमभ्बायौनामिति सम्बद्धौ हसः । यु्लकेति
सम्बध्येति शेषः ॥
(१३०) राजेति प्रिये त्वयि प्रयुक्तमाचरितं ऋौय्यै' न्टथंसत्वमपिमेमम
सम्बन्धे अदुकूलः स॒ खद्ेतुः परिणामः शेषो यख तत् तथोक्तौ संह त्तम् ।
च्रायासे कालेन समागमादिति भावः। तत् तस््मादिदानीमात्मानं लया
प्रत्यभिन्नातं परिचितमिच्छामि॥
(१९३९) शकु इति। खगतमनतिस्पटम्। हिच्रएत्यादि। द्य समाचर
सिद्ि समाश्रसिहि प्रहत्य परि्यक्तमत्परेण अल कम्पि तासि दैवेन । अथैष
रवेषः। प्रहत्य प्रहारात्परम्। परीति) परिल्यक्तो मत्यरः शुभदेषः क्रोधो
था येन तथोक्तेन । मत्रोटन्यश्ुभदेष इत्यमरः। कंचित् क्रौधौषि मत्बर
ति रल्रकोषः॥
सप्तमोऽङ्कः । ३३१
साजा + भिये (१३२)
सपृतिभिन्नमोहतमसो दि प्ररे शितासि मे सुमुखि ।
उपरागान्ते शशिनः समुपगता रोहिणी योगम् ॥ (६३३)
शकु सहरैम्^ जग्रदु जख्दु अच्जञन्तो | इवयर्शोकते वाष्म-
शच्रकण्छौ विरमति। (१९१४)
साजा॥ भिये (१३५)
वाष्मेण प्रतिस्दधेऽपि जयशब्दे जितं मया |
यन्ते इटमसंस्कारपाटलोढपुटं सुखम् ॥ (१३)
(१३२) राजेति । भिये इति श्लो कीथविशेषयोन सह क्रियायामन्वेति ॥
(५१९) खतोति ) दिश्या अनन्दे। हे सखि प्रिये खट त्या मु्यडत्तान्त-
च्छयरणेन भिन्नं खर्षठितं मोहरूपं तमो यख स तथोक्तस्य भे मम प्रखखे संखखे
लवं स्थितानि तावद्धि उपरागान्ते राच्छयोगावसाने शशिनञन्द्रमसो योगं
सम्यर्कीखषगता | कान्तिक्याखपरागे सतोति भावः। उपरागो द्ोराड्ग्रस्ते
चिन्दौच पुष्छि चेत्यसरः। अनर गकुन्तलायास्तमःन्यराजसहयोगो रोहिण्या
स्लमःग्ून्य चन्द्रसहयोगसदश इति विम्बाचुविम्बतप्रदथनान्निटग्नालङूारः।
साचा सम्भ्रवाद्स्त म्बन्वनिगन्वना । यदुक्तं सम्भरवन् वस्त॒ सम्बन्धोटसम्भवन्
वापि कुलचित् । यत्र विम्बाचुविभ्बतं दशयेत् सा निटशनेति। ययौ जातिः॥
` (५२५) शक्र इति जड़ इच्वादि। जयति जयति याय्धैपु्लः। वाष्मेण
स्रो सङ्घः कण्डं यख्ाः सा। स्ाङ्गादौीप। विरमति अन्यस्यादक्तव्या-
दिति शेषः ॥
(१५) राजेति । प्रिये इति पूर्यवदन्वयः॥
(११९) वाष्येखेति । जयशब्दे बाष्पेण गेजलेन प्रतिरूब्धे स्तम्भितेपमया
जितं ममन जयोभूत् यत् यच्छरात् ते तव असं्कारेण अलक्घकरसविरह्ेय पाटल
देषद्क्तेययं ओट ओोछपुटको यन तथ भूतं खखं दषटम् । श्ेतरक्स्त पाटच
ऋ्यमरः। गरोरसंस्कारनिषेधादचुपालनात् माध्वाचारत्निश्वयादिदशखक्कम्।
भाटलोशेति वौषोलोरित्यकारलोपः।
= अभिन्नानशकुन्तलम् ।
बालः॥ अम्ब को एसो | (१३७)
शकु ॥ भाखघेखाद्ं पुच्छ । इति रोटिति। (१३८). [9
शाजा॥
सुतनु हृदयात् प्रल्यादेशव्यलोकमपेतु ते
किमपि मनसः सम्म्रोहो मे तद् बलवानभूत् ।
बलतमसामेवं रायाः भेष हि टन्नयः
स्रजमपि शिरस्यन्धः चिष्तां धुनोत्यहिशङ्कया ॥ (५३२)
दूति पादयोः पतति। (१४०) र
शक्ग। उल्येदु उलयेदु अज्जञन्तो णणं मे सुहष्मडिबन्धञं
(१२७) बाल इति । अम्ब को एसो अम्ब क रषः ॥
(१२८) शकु इति। भाञखद्ग्यादि। भागधेयानि च्छ भागधेयानि
भाग्यानि। तथाच भाग्वेरेवायमिहानीत इति तान्येव प्रषुखचितानीति भावः।
` (१२९) राजेति। श्ुतन्विति। दे सुतनु प्रत्यारेशेन मत्कतप्रत्याख्यानेन
व्यलीकं पीड़ा ते तव दया दपैत अपसरत पीड़ाथेपि व्यलोकं खादित्यमरः ।
तदा तत्काले किमपि अनिन चनोयो बलवान् भे मनसः संमोहो भ्रमोटभत् । हि
यस्मात् प्रवलं बलवत् तमो मोहो ध्वान्तं वा येषां तेषां शुभेषु मङ्गले विषयेषु
इृत्तयः प्रढत्तयः) ठत्तिर्धिवरणाजीोव कौपिक्यादिपरवन्तेन इति जेदिनौ। रेवं
प्रायाः प्रायेण बाद्धल््येन एवनिदस्मकाराः) प्रायोभश्नवरन्तगमन इत्यमरः। व्यं
पव्वेमित्येवड्गरसख पव्वनिपातः। अत्र दृष्टान्तयति खजभित्यादि। तथाहि
अन्धो नाम प्रबलतमा: शिरसि क्षिप्रा मपितां खजं मालामपि अद्धिशङ्कया
भजङ्गसंगयारोपेण धुनोति कम्पयति । ल प्रबलतमसामित्यादिनाटथरैन्तर-
न्यासः सच स्तजमित्यादिदष्टान्ताङ्गः। ददं हरिणो नाम इत्तम्॥ `
(१४०) इतीति । दृत्यु्ो त्यधेः । पादयोरिति। कोपशान्त्यधेभिदम् । तड-
क्तम् । सामभेदोध्य द्ानञ्च नल्युपरेचये रसान्तरम् । तद्धङ्गाय पतिः कुथ्थात् षड
पायानिति क्रमान्! तत्र प्रियवाचः साम भेदस्तत्सख्यपाच्छनम् । दानं व्याजेन
भूषादेः पादयोः पवनंनतिः। सामादौ ठ परिचलोणे खादुपे्ावधारणम् ।
रभसलासहषोदेः कोपश्रशो रसान्तरभिति॥
।
+ गा
सप्रमोऽङ्कः । २३३
षुराकिदं तेखुं दिअ्रणस्ं परिगामसुहं आसी जेण साण-
कोसोचि अञ्जञ्त्नो मट् विरसो संबुत्तो | (१५४१)
दाजा॥ उत्तिष्ठति । (१४२)
भक अध कधं अञ्जचक्तेण सुमरिदो दुक्वभाडू अरं
जणो । (६४३) ।
राज्ञा" चद्भुतविषाद्शल्यः कथयिव्यामि । (१४४)
मोहान्मया सुततु पुव्वसुपेचितस्ते
बो बाष्मविन्दुरधरः परिबाधमानः ।
(0 (१४१) शकं इति उल्येदुदत्यादि। उत्तिषत उत्तिष्ठतु अआय्ेषुच्रः नूनंमे
शे दप्रतिजन्धकं युरासतं तेषु दि्वसेष परिणामञ्खमासोत् येन साचुक्रोगो-
प्याय्येपुच्लो मवि विरसः संडत्तः । नुनमित्यादि। परिणामे परिपाकदशायां
खखयतोति परिणामच्चखमयच तेण अतोतेख दिवसेषु चखप्रतिबन्धकं सुख-
'व्याघातकंमे पुरातं पौ्देहिककम्द्रजन्यपापं ननमवश्य मासोत्। प्रव्यक्त
भूतेव्पि महोषे कथं खयुराङ्चतादुमानमित्यत आह येनेल्यादि येन हेठना।
शआचक्रो्ोपि अचुरागातिश्येन सादुकम्पोपि। अनुकम्पा खादनुक्रोग इन्ध
मरः । विरशो विगवरागः। श्टङ्कारादौ विषे बीर गे रागे दूबे रस इत्य
मरः \ तथाच ड्टायामपि सखप्तिगन्वहेदस्याने भवटलुरागच्युौ निनिदा-
नायास्तद्धा उत्पाद सम्भवेन मत्मुराकताचुमान मावश्यकमिति भावः। यदाद
मव्छदुराणम्। एरासतानि पापानि फलन््यस्ं सलपोधनाः। रोगदौर्मत्य-
पेण तयेवेष्टबधेन चेति ॥
(१४२) राजेति । स्गमम् ॥
१४९) अकु इति। अपेत्यादि। अथ कथनाख्धपच्रेय टतो इःखभागो
`अयं जनः। अयणः प्रश्च॥
(१४४) राज्ञेति । उञ्चतखन्छलितं विषाद ल्यं ृदटयनिहितशोकशङ्कर्येन
ख तथोक्तः सन् कथयिश्यामि आम्लं वच्छामि। वा पसि गल्यं श न
इत्वमरः॥
२२४ अभिन्नान गकुन्तलम् ।
तन्तावद्ाकुटिलप्रच्छ्मविलग्नमद्य
कान्ते प्रख्ज्य विगतानुशयो भवानि ॥ (१४५)
दति यथोक्त करोति॥ (१४६)
शकु॥ प्र्टष्टवाष्मा अङ्करीोवकं विलोक्य । अच्जछत्त तं एदं
खअङ्लोखञखं | (१४७)
राजा॥ अथकिम् अस्मादद्तोपलन्भान्मया स्युतिर्प-
लब्धा | (१४८)
शकु॥ विसमं किट् क्ठदूमिणाजं तट् अज्नचत्तस्् पञ्चा
अण काले दुल्लहं असो | (१४२)
राजा॥ तेन हि छतुसमागमचद्भ प्रतिपद्यतां लता
कुसुमम् | (१५०)
(१४५) विषाद् शल्यो द्वारप्रकारमाह मोहादिति। हे छतल्ु अधर परिवाध-
मानः परिपीडयन् तेयो वाष्पविन्दरञ्रविन्द्मेया मोहत् प्रगादश्चमात् षर्व
प्रत्यादेशकाले उप्रेन्तितः न प्रोज्क्ितः डे कान्ते अद्य अाकुटिलेष ईषत् कुञ्चितेष
पच्छष अल्िलोमखु विलग्नं स्थितम् । कुञ्चितं नतम् । अविद्धं कुटिलमित्यमरः ।
तं वा्विन्द् प्रष्टज्य प्रोज्छय तावत् विगताचुशयो गताच्तापो भवानि।
अधादुशयो दीषेद्धेषाचु तापयोरि त्यमरः । बसन्तविलक नाम ठन्तम् ॥
(१४६) इतीति । यथोक्तमच विन्द प्रमाजनम् ॥
(१४७) शकु दूति। प्रष्टष्टवाष्मा रान्नेति शेषः। अज्ज उन्तेत्यादि । आय्य
पुन्न तदिदम ङृरोयकम् । तदिति यदपायान्मभेयं इहेति भावः।
(१४८) राजेति । अस््मादङ्गरोयात्। अद्भत आचर्य उपरलम्भो लाभो यख
तत् तस्मात् । उपलव्वा जाता॥
(१४८) शकु दवि । विसमभित्यादि । विषमं लतं खल्वनेन यत् तदा ख्य
पच्च प्रत्यायनकाले इलभमासीत्। विषममन्याय्यम् । यत् अङ्कुरोयकम् ।
तद् प्रणयविख्ट तौ । प्रत्यायनकाले विश्वासनकाले। इलेभम् अनासन्नम् ॥
(१५०) राजेति । तेन इदानी मासादितत्वेन लता बलो शठसमागमद्
।
[, सप्नमोऽङ्कः । २२५
क॥ णस्ते विष्यसेमि अञ्जचन्तो च्जेव शं धारेदु । (१५९)
ततः प्रविशति मातलिः) १५२)
मात दिच्छा धब्यमपल्लीसमागमेन पुच्सुखदशनेन चायु
शान् वदधते । (१५३)
राजा ॥ सुहत्सम्पादितत्वात् साधुतरफलो समे मनोरयः
मातले न खल् विदितोऽयमाखर्डलस्यायेः । (१५४)
मात सद्ितम्५॥ किमीष्वराणां परोचम् एहि भगवान्
` मारीचस्ते टशेनमिच्छति | (५५)
वसन्तेन सह सम्पकेख्ड चिं चिष्ठभूतं कुखमं एष्यं प्रतिपद्यतां धारयतु । एतेन त्वं
लतारहमच्छि वसन्तो करी व कच्चे कुञचमभिभेति दभितम् । तथाच लता यया
वसन्तसमायोगात् कुञ्चमं धारयति तथा त्वमपि मल्धमायोगात् इदमङ्गरीोयकं
धारयेत्यधेः ! अल्नाप्रस्ठते शत समागमलताकुसमेः सट गेवेस्तभिः प्रस्ततद्य लतं
म्यमागमोचितमङ्करोयकं प्रतिषद्यस्वेत्यथस्य गम्यमानत्वादप्रस्ततप्रशंसाख्यो-
यचद्कारः । यदुक्तं देणे) कचित् विशयः समान्यात् समान्य वा विशेषतः।
का्यौच्नि भित्तं का्थे्च हेतोरथ समाव्छमम्। अपरस्ततात् प्रस्ततच्चेत् गम्यते
पञ्चधा तवः। अप्रस्ततप्रशसा खादिति ॥
(१५९) अङ्ग इति । खेत्यादि ! नाद्य विश्रसिमि चाय्येषुच्न रेन धारयद ।
न विशचसिभि अ्कलिगतं सयाद्यतोति न प्रत्ेमि ॥
(१५२) तत इति । गमम् ॥
(१५२) मातेति। दिष्ा आनन्दे । वर्धेते अभ्यदेति उ्चिरमभ्युटयोरस्विया-
भित्यमरः। पल्रीलाभस्य एुच्रशखखदशेनस्य चाभ्यदयद्ूपत्यादिति भावः ॥
(१५४) राजेति। खदा भक्ता सभ्यादितत्वात् परिमितत्वात् भे मम
भअनोरथोटभिलाषः साधुतरमतिशयेन साधुफलं यद्य स तथा भूतः। यतः
शकेन्त्लाजिलाषात् सपु्छशकन्तलालाभ कति भावः। खलुः प्रश्रे । अयमथः
शकुन्त) समागमः अखख्डलस्य भरेन्द्र न विदितः । चल वनेमाने क्तः ॥
(१५१५) मातेति । दैश्रराख्णामेश्वखयैवतां किं परोच्च मगोचरम् किमपि
नेत्यधैः ॥
३२६ अभिन्नञानशकृन्तलम् ।
राजा॥ भ्रिये अखवलख्यतां पुच्चः त्वां पुरस्कुल्य भगवन्तं
दरष्टमिच्छामि। (५५६)
शक ॥ लज्जेमि क्व॒ अज्जउत्तेण सद्धं गुरुञ्रणसमीवं
गन्तु" । (१५७)
राजा ॥ अचरितव्यमेतदभ्यद्यकालेष तदेहि ताबत्। (५५८)
दति सव्व परिक्रामन्ति) (१५९) -
ततः प्रविशत्यदित्या सहासनोपविष्टो मारीचः। (१६०)
मारीचः॥ राजानमवलोक्य॥ ट्ाच्ायशि (१६१) र
पुच्चस्य ते रणशिरस्ययमग्रयायी
दद्मन्त इत्यभिहितो भवनस्य मत्तम ।
चापेन यस्य विनिवत्तितक््म जातं
तत्कोटिमत् कुलिशमाभरणं मघोनः ॥ (१६२)
(१५६) राजति । अवलम्बता मङ्मारोग्यताम्। घुररूत्य अखे लत्वा
भगवन्त मारीचम् ॥
(१५७) शकु इति । लल्जे मीत्यादि । लच्जे खल अच्गुच्रेण सद्धं ग्डरजन-
समोपं गन्तम् । साद्खंसह॥ । । <
(१५८) राजेति । रणतत् रुजनसन्रिधौ भर्तुसाह च्धेम् । अभ्यु यकालेष
संस्कारकालेषु पुंसवनाव्यभ्युदयदिनेषु तथा दशनादिति भावः: तथाच पुंस-
वने ग्ट ह्यलम् । दचिणतः पाणि्राहक्खोप्रविशतीति॥ )
(१५९) इतीति । णवसुक्तवति राजनीत्यथः ॥ ६
(१६०) तत इति। आसनोपविष्ट एकासनगतः ॥ #: ‰)
(१६१) मारीति। अवलोक्य दरूवादिति शेषः । दाच्तायणो अदितिः॥
(१६२) एुच्नस्येति। रणशिरसि समरम्वनि ते तव पुच्नख वासवख अखयायौ
अयेसरोध्यं जनो दुष्मन्त इन्यभिहितो दश्चन्तोनाम भूवनख भक्ती जागतीपतिः।
तत् प्रसिद्धं कोटिमत् बद्कोणकम्। शतकोटितादिति भावः| अन्यृत्कष-
अयः कोख इत्यमरः! ईपो विकल्पात् कोटिरपि। कुलिशं वज्रम् । छादिनी
` सप्तमोऽङ्घः। ` २२३७
अदितिः+ सम््ावणौअप्यहावा से आकिटी (१६३)
मात+ आचुद्मन् एतौ पुच्चपरीतिषिश्एनेन चक्षषा दिवौकसां
पितराबवायुष्मन्तमवलोकयतः तदुपसप । (१६४)
सजा+ मातले (१६५) ।
ग्राङ्छदीद गधा स्थितस्य सुनयो यन्तेजसः कारणं
। भत्तर भवनतयस्य सुषवे यदूयज्ञभागेष्वरम् ।
यद््िन्नात्मवः परोऽपि पुरुषश्चक्रे भवायास्पद्
इन्दं दच्चमरीचिसम्भवभिदं तत् खष्टरेकान्तरम् ॥ (१६६६)
वजञ्चमग्लो ख्यात् कुलिशं भिदुरं पविः तकोटि रित्यमरः यख दुश्नन्तस्य
चापेन धदषा विनिवत्तितं निष्मादितं कम्प्र गलृबधादिष््पं यद्ध तत् वयोक्ञं
सत् मघोन इन्द्रस्य आभरणं इस्तभू वणं जातम् । कोटिमत्वेन चुग्ोभनत्वा-
दिति भावः केवलं हस्तशोभाजेव सम्पादयति न किमपि कर्ति तात्पय्म्।
वसन्ततिलकं नाम इन्तम् ॥
(१६३) अदितिरिति । सम्बेन्वादि। सम्ध्रावनोयप्रभावाखाकतिः। सम्भा-
वनयो मन्तव्यः प्रभावः शक्तियखाः सा
(६४) मातेति। इच्ेति। उुच्लद्व प्रीतिः द्वोहः एच्रपरीतिस्तत्पिशुनेन
तवृद्चक्षेन । पिश्यनौ खलस्डचकावित्यमरः। दिवौकसां देवानाम् । माता
अपिताचनतौ पितौ अदितिमारीचौ। उपसपे उपगच्छ।
(१६५) राजेति । स्चगमम् ॥
(१६६) प्राह्छरिति। मातले नयो मध्यो यद् इन्दं भिधनं कन्दर द्वादगधा
द्वादशप्रकारेण दादश त्मकतयेति यावत् । स्थितस्य वत्तमानस्य तेजसः व्यस्य
कारण इत्यत्तिख्यानं प्राह्धः। चकं महाभारते, अदिव्यां दादशादित्वाः ॥
भंम्भूता भवनेश्वरा इूति। तथा यत् इन्द कनन भूवननयचछ खभ पातालात्मकख
| भर्तारं उद्दिभिः पालयितार पालयितारं यश्नख्यभागो येषां ते यत्नभागा देवस्तेषामीश्वर देवास्तेषामोश्रर
। मभ गकर षये उदपादि । तथ यख्छिन् दन्द अत्भवः खयस्प्रभवात् ब्रह्मणः
शरोषि। परगकितोपि। मद्भषिष्णधिवेष विष्णोतरद्मणः परसक्त्वादिति
भावः। जोपीति ध्वनिः। दुरूषो विष्णुः। पष; एनान् । पुकि चानि
४३ |
।
॥
#
रेट अभिन्नानशएकुन्तलम् ।
मात॥ अथकिम् | (१६७)
राजा॥ प्रणिपव्य । उभाभ्यामपि वां वासवनियोज्यो दुष्मन्तः
प्रणमति | (१६८)
मारोचः॥ वत चिर जौवन् एथिवीं पालय । (१६९)
अदितिः॥ अष््दिरधो होहि । (१७०)
शकुन्तला पुच्रसद्िता पादयोः पतति । (१७१).
षुन्नागे विष्णौ च तिलकदूभे इति शन्दाचिः। भवाव जन्मने आस्पदं पद स्थान-
मिति यावत्। आस्पदं पदत्ययोरिति शब्द्ािः। चक्रे क्तवान्) । तदाह
अ । तत्र विष्णञ्च शक्रञ्चजन्ताते पुनरे इति। टच्तमरीचिमन्भवं
र्व खदुवेधस एकान्तरभेकेन युरुषेण व्य॒वहि तमिदं तत् इन्द' अदितिमारी-
चात्मकस्तो पुंसौ । स्तु सौमियनं इन्दमित्यमरः । प्रञ्नमयोध्यं श्लोकः ! बद्ध
सुतात् दच्वादुत्मन्नेयमदितिः मारीचञ्चायं जद्धयसतान्डरीचेः सम्भरत इति
पौलोपौ ब्रदूपयो रदितिमारीचयोदयोरेव खष्टरेकपुरुषव्यवदह्धितत्वं प्रागभि-
हि तविष्णपुराणम हाभारतप्रमाणादवगन्तव्यम् । शा दरौलविक्रो छितं इनत्तम् ॥
(१६७) मातेति । गमम् ॥
(१६८) राजेति । प्रणिपत्य नम्बीभूय । वा युवाभ्याम् । उदृश्यतामात्-
विवक्षायां चतुर्थ । वासवनियोज्यो महेन्द्र किङ्करः। नियोज्यकिङ्रपरेव्यपरि-
चारका इत्यमरः सहितानां साह्ित्येनेति न्यायात् रकासनगतयोस्तयोः
साद्िल्येनेव नमस्कारो न्याव्यस्तत्र चादित्याः पादखहणबाधादभिवादनं परि-
दत्य उभयोरेव प्रणिपातः कतः। तदुक्गं महना। खरूपलीत युवतिनौभि-
बाद्याह पाटयोः। पूोविंशतिवर्धेण शुणदोषौ विजानता । तथा । कामन्त
रूपल्नीनां युवतीनां युवा भवि। विधिवदहन्द्नं कु्थदसावहमिति बरुवन्निति।
अतएव शकुन्तलया पाट्खहण मदुपदभेव वच्छति ॥
(१६९.) मारीति । सगमम् ॥
(१७०) अदितिरिति अ्यदोत्यादि । अप्रतिरथो भव । आखप्रतिरय
नालति प्रतिरथः प्रतियोधो यख सः
(१७१) शङ्न्तेति ! गमम् ॥
।
~¢ क् ^ क +~ 3
च ^ -- 5
सप्तमोऽङ्कः। ३२९
मारोचः॥ वत्सो | (६७२)
आखण्डलसमो भत्ता जयन्तप्रतिमः सुत; ।
आशीरन्यानते योज्या पौलोमीमङ्कला भव ॥ (१७०३)
अदितिः। जादे भत्तणो ब्छमद्ा होहि अञ्रञ्च दोहाऊ
उहअ्पक्खं अलङ्कुरु एध उबविसध । (१७४)
सवं पजापतिमभित उपविशन्ति (१७१)
< माचीचः॥ एकेकं निदिशन | (१७६)
, दिश्या शकुन्तला साध्वी सदपत्यमिदं भवान् |
खद्धा विन्नं विधिद्धेति वितयं तत् समागतम् ॥ (१७)
(१७२) मारोति । छगमम् ॥
(१७९) आख ण्डलेति । भत्ता ते खाखरण्डल समो वासवसमः स्रुतो जयन्त
पाकशासनेः प्रतिमा सादश्यं यख्य स तथोक्तः । अतस्ते तव सम्बन्धे अन्या वच्छ
माखेवरा आग्ने योज्या विधेया तवं पौलम्याः उलोमड़ हितः णच्याद्व मङ्गल
मवेधन्यं यखा; सा तयोक्गा भव। पुलोमजा शचोन्द्राणोत्यमरः ॥
(१०४) अदिति रिति। जादे सृत्यादि। जाते भनुग्मता भव अय
दी्षौवुरुभयपच्चमलङ्करोत एत उपविग्रत। अयं सञ्चद्मनः। उभयपक्ष
मातापिटकुचम् । अलङ्करोठ गोभयतु । एतेति स्वाभिप्रायेण ॥
(१७५) स्व इति। प्रजापतिं मारीचम् अभ्युभयपरिसूबेत दूति
ददितीया । अभितः अभिश्चखे ॥
(१७९) मारीति। निदनं अकरल्या देवन् ॥
(१७७) दिष्छेति। दिश्या अनन्दे। इयं साध्वी पतिव्रता शकुन्तला इदं
शद्पत्यं सत्युलः अयं भवान् तत् तश्छात् अद्धा शास्तायं इदप्रत्ययः। प्रत्ययो
धन्योशार्येव तया चदेव्युदाहतेति देवलः । वित्तं धनं विधिः प्रयसेकवाक्यं इति
लितयं समागतं उपस्थितम् । प्राणुक्तलितयभेतच्ितयश्दगशमित्वयः। तथाच
शकुन्तला शरद्धा सद पत्यजिदं वित्तं भवानृ विधिरिवेति भावः। यद्यपि यथेद-
मपल्यं कुन्तलाइद्मन्जन्यं तथा वित्तं शङ्गाविभधिभ्यां न जन्यत इति महद-
|
२8० अभिन्नानणङ्न्तलम् ।
राजा॥ भगवन् प्रागभिम्रेताधसिद्धिः पखुादशनमित्यप्व्वः
सल वोऽनुग्रहः! कुतः; (१७८
उदेति पूवे कुसुमं ततः फलं
घनोदयः राक् तदनन्तर पयः ।
निमित्तनेमिन्तिकयोरयं कम
स्तव प्रसादस्य पुरस्तु सम्पदः ॥ (१७९)
मात। आयुद्मन् एवं प्रसोद्न्ति विश्वगुरवः | (१८०)
. राजा॥ भगवन् इमामान्नाकरं"वो गान्ध विवाह-
विधिनो पयज्य कस्यचित् कालस बन्धुभिरानीतां स्मुतिशेयि-
ल्यात् म्रलादिशन्रपराद्धोऽस्बि तत्रभवतो चुद्मत्गोतरस्य करस्य
ॐ
.__ _ ~~~] ~~~ ब~ ~~~ ~~~
वस्यै भवति तथापि यथा खङ्गा -वित्तयोगात् लोको विघेविषयीभवति तथा शक-
न्तला- तद पत्य सम्बन्वादहमपि भवतो गोचरोभू तोटस्मी त्यवेषम्यं दरव्यम ।
तयाचोक्तं देवलेन । नास्ति हयचदधानस्य धम्म््ये प्रयोजनमिति। -यन्नपाच-
परिश्चिटेन च । विन्तेड्हि सम्भञेटिज्येति॥
१७८) राजेति। अभिप्रेतस्य अभिलषित सिद्धिनिष्पत्तिः। सि्ि-
िष्पल्ियोगयोरिति विश्वः दशनं यृश्नाकभितिशेषः। इति देतोर्वो यश्चाक-
मुख होरपर्व्यो विचिलः ॥
(१७९) वेचिलरं दशेयति उदेतीति । पू प्राक् कमं पुष्पखदेति उद्धच्छति
ततोनन्तरं फलं भवतीति गेषः। तथा प्राक पुव्वं घनोटयो भेघोदय स्लदनन्तरं
तत्मञ्चात् पयो वारि जायत इति ेषः। निभित्तं हेः नेमित्तिकं निमित्तजन्यं
तयोः कारणकःय्यमानयोरयं क्रमः पौव्वीपग्येक्रमः सवमत्र दष्ट इति षः)
तव प्रसादस्य तवदचुप्रहखद एुरो अखे सम्पद्: पु्नकललादिलाभदपाः सम्प
त्तयोः भवन्तोति शेषः! अल्र दष्टान्तोध्लङ्ारः । वंशस्थविलं उत्तम् ॥. ` `
(१८०) मातेति । प्रसीदन्ति अचग्टह्धन्ति। विश्वणरवो विच्वेषां निखिलानां
श्रवो जन्दहेतवः। उक्तञ्च कश्यपात्कलं जगदिति ॥ ।
क = क कक भ
न" अ व
निरी) = 4.
# 1
: ; सप्रमोऽङ्ः । २४१
पञ्चादेनामङ्करीयकद गेनारूटसपुति रूढपूव्वा मवगतोऽहं त्विव
मिवसे प्रतिभाति | (१८९)
यथा गजे साध्ुसमन्तरूपे
कष्डिन्नपि क्रामति संशयः स्थात् ।
पदानि इष्ाथ भवेत् प्रतीतिः
स्तथाविधो मे मनसो विकारः ॥ (१८२)
मारीचः ॥ वत अलमात्मापराधगङ्खया सम््रोहोऽपि त्वच्य
पन्न एव चयताम् । (१) `
(षत) राजेति । आन्नाकरीं दासीं यङन्तलामित्यथेः । गान्व्वण अन्योन्य-
समयपव्यैकेल । विवाविधिना विदाहेतिकक्तव्यतयाः । उपयम्य परिणोय
कचित् काल्येति अनन्तरमिति गेयः । बन्ध॒भिरनिं ज वर्ग्यः । खट तिशौ चिल्यात्
खट तिशंशात्) अपराद्धः सतापराधः। कस्य सम्बन्धे इत्यत आखा यश्मदि-
च्यादि। यश्दध!लस्य भवत् सन्ततेः। सन्तति गोलजननकुलानोत्यमरः। अव्र
यद्मव्यगोलद्धेति पेदरन्ये तदवन्नापयति महाभारतम् । यथा इुद्नन्ोपाख्याने
महर्भि काश्यपं दृष्टमय कण्व" तपोधनम् । ध्वजिनोमश्चसंवाधां पदातिगज-
सङ्खलाम् ¦, अवस्थाप्य वनद्वारि सेना भिटस्चवाचस इति। अव कण्यपापत्य-
चश्रतः समानं गोलमादिषुरूषोय््येति सगोलगब्द्ाधसङ्कतिः। रएनां शकुन्तलां
छढपूव्बौमवगत इत्यन्वयः । ऊदपूव्बां परिणो तपृव्वम् । तत तिशेःयल्यं न~
रङ्ुरोयदशदात् स्द्मरणाभित्येतत् । चि वमिव अखग्येमिव। प्रतिभाति प्रकाशते।
(१८२) यथेति । साधुसमच्ं प्रदटप्रत्यच्छं ख्पं यद्य स तस्छिन् कस्िच्रपि
कचित् गजे हस्तिनि ऋामति गच्छति सति संगयो गजोयं नवेति सन्देहः,
स्यात् अथानन्तरं गजे गते सतीत्यठैः , पटानि पदचिद्धानि इदा यथा परतो
जतय पत्ययोभकेत् मम मनसयेतसो विकार स्तथाविधि स्लत्मक्षारः। उप
जातिरयुत्तम् ॥
(५८३) मारोति । द्धा भयम् । सम्प्रोहो श्रमः) उपयन्नो यक्ः। श्रूयतां
सम्प्रोहवोजमिति भेषः॥
9
२४२ अभिज्ञानशकुन्तलम् 1
राजा ॥ अवहितोऽसि । (१८४)
मारीचः। यदैवाश्चरस्ती्ैवतरणात् प्रलयाख्यानवि्लवां
शकुन्तला मादाय द्ात्तायणीसुपगता मेनका तदेवध्यानाद्वगत-
टत्तान्तोऽख्ि दुव्वाससः शापादियं तपस्विनी सहधम्ीचारिणा
त्वया प्रल्ादिष्टास चाङ्करीयद््शंनावसानः शाप इति । (१८४)
राजा॥ सोच्छासमात्मगतम्॥ एष वचनौयान्युक्तोऽस्सि । (१८६)
क्ञ॥ सखगतम्॥ दिद्िञ्ा अञआ्रारणपञ्चादेसौ ण अञ्न
उन्तोणउण सत्तं अत्ताणं सुमरेभि अधवाणस्युरो सुख-
हिख्राए मए खचरं साबो जदो सहीहि अद्वारेण सन्द
ब््धिसो राञ्रा जद तुमं ए सुमरेदि तदा एदं अङ्गुलौ
दसेसित्ति | (१८७)
(१८९) राजेति । अवदि तः साभिनिवेशः ॥
(१८५) मारोति । अद्यरस्तोथीवतरणात् आवत ्रस्तीथीत् कदभि-
हितो भाषो द्रव्यवत् प्रकाशत इति न्यायात्। भूजिमवतोणौदश्चरोयोने-
रित्यथेः। तीरैः योनौ जलावतारेचेति हलायुधः । अ1दायेत्यनेनान्वयः । प्त्या-
ख्यानेन भवत्ङतनिराकर योन विक्वां विह्धलाम् शकृन्लामाद्ाय मेनका यदैव
द्ाच्चायणीमदिति खपगतो तदेव ध्यानात् चिन्तनात् अवगतहन्तान्तो विदित-
साकल््योख्छि किमित्याकाङ्ायामह इव्बपसस इत्यादि। तपख्िनी अचु
कम्पाह¶ । संहधन्दे चारिणा भवर, प्रत्यादिदटा प्रत्याख्याता। अङ्करीयेति-
अङ्करीयद्शेनादवसानं समाप्रियैख सः ॥
(१८६) राजेति । सोच्छासं सटीधेनिश्रा सम् । रोहम् । वचनीयान्निन्दा-
वाट्ात् ॥
(१८७) शक इति, दिह्िख्ा इत्यादि। दिश्चा अकारणमपरत्यादेशी नाय्ये-
षलः। न पुनः शप्रमात्लानं स्मरामि अथवान शरुतः खन्यह्ृदयया मयाव्यं
शापः । यतः सखोभ्यामव्यादरेण सन्द््िख्डिस राजा यदिलांन स्मरिष्यति
तदा तद कररोयकं दशेयिश्यसीति । अकारणेति । अकारणपरित्यागीत्ययः।
॥
सप्तमोऽङ्कः । ` ३४३
भाोचः॥ यङ्ललां विलोक्य वत्सो विदितार्यासि तदिदानीं
# सखधम्दमचारिणं प्रति न त्वया मन्युः करणीयः । पण्ड (१८८)
शापादसि प्रतिदता स्छृतिलोपर्चे
भन्तेव्येपेततमसि प्रभुता ततैव ।
काया न मृच्छति मलोपहतप्रसादे
शद्धे तु दपेणतले सुलभावकाशा | (१५८२)
` राज्ा+ यथाह भगवान् |
` मारीचः॥ वत्घ कञ्चिदभिनन्दिति स्या अस्माभि विधिव-
दनुशितजातकम्द्मा दिक्रियः पच्च एष शाकुन्तलेयः । (१२१)
अप्रं शापवादविषयम् । खन्यहदयया असच्रिह्ित्दयया। भ्त परेरितमनसे-
व्यथैः। नशत डति । कुतोट्वधारितमत अह यत ड्ति। सन्दि्टा उपदिष्टा
ततम कार स्तित्यन्तः ॥
(ट्ट) मारीति । विदिता विदितपदाथ । सहधम्येचारि णं भन्ताीरम्।
मन्यः क्रोधः, मन्यर्दैन्ये कतौ कधोत्यमरः॥
(१८९) शापादिति। शापात् इब्वौससः शापात् भक्तरि ख्डतिलोपात्
विस्छरणात् सचे ख्छोदश्यून्ये सति त्व प्रतिहता प्राप्नप्रतिघातासि तत्र नविम्नासी-
त्यथैः। भत्तरि अपेतमपगतं तमो मोदो तद्ध स तथोक्तो सति ततेव प्रभुता
योग्यता भरत्तैस्धवासविषये इति शेषः । तथाहि मलेन उपहतो विनष्टः प्रसादः
खच्छता यस्य तत् तथोक्ते दपैणतले दपणस्छद्ूपे। अधःखद्ूपयोरस्तो तल-
मित्यमरः । या प्रतिविभ्बं। काया ख्यप्रिया कान्ति प्रतिविम्ब.मनातप इत्य-
मरः न मूरति न पतति शुद्धे निभ्धले त दप्णतवे छाया सुलभावकाशा च्ल ।
भोटव्याघातलश्यो अवकाशः स्यानं यया सा तथोक्ता भवति, अनर इदन्तो
टङ्कारः । वसन्ततिलकं ठन्तम् ॥
(१६०) राजेति । गमम् ॥
(१८१) मारीति । कञ्चिदितीष्प्रश्े। कञ्चित् कामबेदन इत्यमरः। अस्माभि
। विचित् यथाविधं अचुहितालताजातकम्प्नादिक्रियायद्यस् रष शाकुन्तलेवः
भकन्तलाप्रख्तः पुवश्लया अभिनन्दिवः कञ्चित् ॥
२४३४ अभिज्ञान शकुन्तलम् ।
राजा॥ भगवन् अतर खलमे वंशप्रतिष्ठा | इति बालकं हस्तेन
ग्टद्भाति । (१९१)
मारीचः ॥ भाविनं चक्रवत्तिनमेन मवगच्छतु भवान् ।
पश्यतु (५९३)
रथेनानुह्वातस्तिमितगतिना तीर्णजलधिः 2.९
८८ ख सप्तहवौपां जयति वसुधामग्रतिरथः; । ˆ (<
इहायं स्वानां प्रसभदमनात् सव्वद्मनः |
पुनयासखल्याख्यां भरत इति लोकस्य भरणात् ॥ (१६४)
राजा॥ भगवत्कतसंस्कारेऽस्मिन् सव्वमाशंसे। (१९५)
अदितिः। इमाए इुहिदिमनोरहसम्पत्तोए कणो दाव
सुदविव्यारो करीत्रदु दुहिदिवच्छला मेण्रा उण इध् मं. ॑
परिञ्चरन्ती सणिहिदा व्नेव | (१६६)
(१०९) राजेति। अत्र खल अतेव पुने इत्ययः । वंशप्रतिष्ठा कुलख गौर-
वम्! प्रतिष्ठा गौरवे चिताविति मेदिनी ॥ 1
(१९३) मारीति। भाविनं तविष्यन्तम्। चक्रवर्तो भविष्यतोत्यवगच्छ- `
व्वीत्यथः ॥ '
(१९४) रथेनेति । अलुहातेन अभ्तलस्पशीदसूखलनेन भनि कि । ¢
गतियद्छ स तेन रथेन् । स्तिमितोः्चञ्चले क्िन्ने इति विञ्चः।
यावत् । वीन्येजलधिलद्धितासेवः अप्रतिरयोटप्रतिडन्दीच सन् अयं शाङ्ग
न्तलेयः पुरा अये सप्रहीपां वसुधारर्व्वी' जयति । यावत् राभ्यां भव्य डति
भविग्यति की। तथा दह सत्वनां प्राणिनां प्रसभदमनात् बलेन शासनात् सब्वै-
दमनः सथैदमनसंन्नायं एुनर्लो क भूवनद्य भरणात् भरत इति आख्यां सं्नां
याद्ति प्राद्युप्रति। इद् शिखरिणो नाम इत्तस् ॥
(१९५) राजेति । भगवता भवता जंतसंस्कारे संते अस्िन् घले सन्धं
भवदुक्तमाशंसे सम्भावये॥ ` 1
(१९६) अदिति रिति। इमां इत्यादि । अघा इहिटटमनोर्थसम्यतते; कख
नि
सप्घमोऽङ्कः । ३४५
"^ त ॥ चागतम् ॥ मणो गदं मे वाहरिटं भख्वदीए | (६२७)
जारीचः+ तपः प्रभावात् सव्वेभिदं म्रत्यच्तं तत्रभवतः
राजा॥ अतः खल ममानतिकड्वो सुनिः। (१६२)
मारीचः॥ तथाप्यसौ दुहितुः सपुच्चायाः पत्या परिग्रह
भरिवसस्याभिः चावयितब्यः । कः कोऽत्र भोः । (२००)
प्रविश्य शिष्यः॥ भगवन्नयमद्ि। (२०९) ४
मारीचः॥ वत्स गालव मद चना दिद्ानौमेव वेंहावखागत्या < ..
तव्रभवते काय प्रियमावेदय दया पुच्चवतौ शकुन्तला द्व्व
` © ससः गापनिरन्तौ स्तिमता दुद्मन्तेन परिग्टहीतेति | (२०२)
श्तावत् चुतविस्तारः क्रियताम् । ददिदवद्यला मेनका पुनरि मां परिचरन्ती
सच्चिद्धिततेव। इदित् मनोरथस्य प्रियसमागमाभिलाषस्य सम्पत्तेः परिणामस्य
॥. शतो विस्तारोयेन स तथोङ्ञः क्रियताम् । अश्या दुह्हिटमनोरयरस्य ते विस्तारः
चाव्यताभित्यभेः । इद्िटवत्छला दुह्िटरटेहवतो । परिचरन्ती शुचषन्ती ।
सं्धिद्धिता उपस्थिता॥
(५८७) शकु इति। मणो इत्यादि । मनोगतं जे व्यातं भगवत्या। भग- ~
बत्या खटित्या॥ #
(<=) मारोति॥ तपःप्रभावात् तपःशङ्तः। प्रत्वच्च महमूयमानम् ।
ततल्भवतो नैशिक चारि त्वेन श्लाध्यस्य
(१९ <) राजेति। अतः तपःप्रभावविदिताश्िलटत्तान्ततवात्। मम सम्बन्धे । `
अनतिक्रद्धः इव्वासःशापलतलेन मदपराधाभावादिति भावः ॥
(२००) मारीति । तथापि तपःप्रभावप्रत्य्ौल ताशेषद्न्तान्तत्वेपि । हितः
अकृन्लायाः। पत्ये्यादि। भर्चलतपरिखडख्पं परियनित्यधेः। कः कड्ति।
भोः अल कः कः योते इति शेषः ।
२०१) प्रविग्धेति। यसि यहाति गेषः ॥
(२०२) भारीति। वेहायद्छा आकागोचितया। पंद्ाकाथ् विहायसो
इत्यमरः । अभेदनोव माह यथचेत्यादि इत्यन्तम् ॥
४४ च कि
३४६ अभिन्नानशकुन्तलम् ।
शिच्यः॥ यथाज्ञापयन्ति गुरवः | इति निषक्रान्तः। (२०३)
मारीचः॥ राजानं प्रति।॥ घत्घ त्वमपि सापत्यद्ारः सख्यरा
ख गडलस्य रथमारुह्य खां राजधानीं प्रतिष्ठख । (२०४)
राजञा॥ सप्रणामम् ॥ यदाज्ञापयति भगवान् । (२०५)
मारीचः॥ सम्प्रति हि (२०६)
तव भवतु विडोजाः भ्राज्यटष्टिः म्र॑जासु
५.
त्वमपि विततयज्ञो वच्चिणं भरौ णयालम् । ॥.
युगशतपरिखत्तरेवमन्योन्यज्ञत्य - ८
जयतसुभयलोकानुग्रहन्लाघनीयेः ॥ (२५७)
^
[1 च
(२०३) शिष्य इति । सगमम् ॥ |
(२०४) मारीति। सापत्यदारःअपत्यदारेः सितः, खाखगडलख इन्द्र ।
राजधानीं प्रधाननगरीम्। प्रधाननगरी राज्ञां राजधानौोति कथ्यते इति-
शब्दारोकः | प्रतिष्ठस् गच्छ ॥
(२०१५) राजेति । खगमम् ॥ +
(२०६) मारीति। सम्प्रति एवभेव भवलििति श्लो कोयेनान्वयः ॥
(०७) तवेति । वेवेष्टीति विट् विट् व्यापक मोज स्तेजो यख स॒ विडोजा
इन्द्ः रद्र मरुत्वान् मघवा विडोजाः पाकशासन इत्यमरः | तव प्रजाच्च
प्राज्चा प्रचुरा टष्टियैस््रात् स तथोक्गो भवद् । प्रभूतं प्रचुर प्राज्य मित्यमरः ।
नि
[
ॐ > कौन +
त्वमपि विततो विहितो यन्नोथेन स तथाभूतः सन् वज्रिणं वासवं अलं पव्थोप्रं `
म्रीणय यन्नभागे स्तपेय। यगतं व्याप्य पर्ित्ते जीतविनिमयेस्तथा उभय
लोकयोः खर्गमत्ययोरनु हेण हि तचेष्टया श्ल ।घनीयेः प्रशंसनोयेः) तव सन्यः
सखगहितचे्टया वच्चिणस्त॒ मत्य हि वरदया श्लाघनीोयेरित्यथः। रएवसक्त-
प्रकारेरन्योन्यगब्येः परस्परकम्प्भि जेयत ृत्कष ण॒ वत्तेयां युवाभिति ये, ।
मालिनो नाम इत्तमिदम् ॥
# ` सप्रमोऽङ्कः। ३४७
|: च ॥ भगवन् यथाशक्ति चरेयसे यतिष्ये | (२०८)
१ (| आारतौचः १ वल्य । किन्ते भयः भिय सुपहरामि । (२०९)
` साजा॥ अतः परमपि प्रियमस्ति तयाेतद्सतु । (२९०)
। भ्रवत्ततां प्रज्जतिहिताय पाथिवः |
खरस्वती ुतिमहती न हीयताम् । १
| परिगतशक्तिरात्मभूः ॥ (२९६)
। इति निष्कान्ताः सनं ।सप्ननोटडः । (९१९)
महाकवकालिदासविरततमनभननान कनं नाम
॑ नाटकं समाप्रम् ॥
[ति । शक्तिमनतिक्रम्य यथाशक्ति! अनतिक्रमर्थेटव्ययीभावः।
+ (६०६) मारीत । भूयः एनस्ते.तव सम्बन्ये किं प्रियसपहरामि उपनयाभि॥
(२१०) राजेति। अत सापत्यदारसमागमात् परमितरत्। अपिः प्रश्रे।
कटान ग्टहोतराजभभिकण्व निजवचनमाह तथापील्यादि। रतदारभ्य
वस्तो इद्मन्तएव <> % वखक्घवूएनिति न मन्तव्यम् । तथापि इ प्रन्तेनेतर+
ॐ यनम्ययेनो यतय । वच्छमाणम् ॥ ४ +
क १९९) प्रवन्तेताभिति। पार्थिवः चितिष प्रसतनं पौरवर्गौ णां हिताय
रबु प्रहच्तिमान् भवत् । ॑ प्रशतिगेणसाग्ये खादमात्यादिखखभावयौः। योनौ
गै पौरवे इति जेदिनो। तथाज्चुतौ श्रवशविषये महती प्रशस्ता सर
हो वाणो कविललतभारतीत्यर्यैः। न ह़्ीयतां नो नत्य्यताम् । श्चपि
[ध + चद्यसः। परिगतं लिव प्राप्रे विच्छतज्ञातचेटिते इति
री । अदयुवा परिगताः परितःच्थिताः शक्तयो बाद्धाताद्या यद्ध सः । यदा
‡ । शक्षिरम्बान्तरे गौग्याभिति भेदिनो। नीललोहित
भरतः कविञ्चाभिपरेताथमाशास्तेस्परेति दृष्टव्य
तदुक्तम् जभौ सजौ गितिरुचिरा चतुर
नकारो भादि्सः पुनरादिलघुयेः। जे
कथितोट्न्त लघुस्तः। ुरूरेकोगकारस्तलक
(२१२) इतीति । णवखक्तौ सत्यामित्यर्थः ।
नवाष्टसप्रशुभ्वां शुभिताब्दे शक
महानवम्यां टोकेयं समाश्चिप
नवद्वीपासच्नभूमौ चीमद्धागो र
खामं पूव्वस्यलीं नाम विद्धि वाङ
इति रोलष्णनाथ शम्भ
प्रवेशिका्यायः
४),
0
८
०
~
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11