Skip to main content

Full text of "Ab urbe condita libri;"

See other formats 


^K 


•* 


y/o  uca 's#n /uyi/a^/srva ,  m&suxtt  coux^eo/yCy, 


TITUS   LIYIUS. 


! 


L7888H 

TITI  LIVI 

AB  YRBE  CONDITA 

LIBPJ. 


MARTINUS    HERTZ. 


VOL.  I. 


EDITIO  STEREOTYPA. 


EX  OFFICINA  BEENHARDI  TAUCHNITZ. 

LIPSIAE  MDCCCLVII. 


•  :  ;5-7.» 


- 


-fc 


I)E  VITA  AC  SCRIPTIS 

T.  LIVII  PATAVINI  PROLUSIO. 


Artis  antiquae  opera  Titi  Livii 
Patavini  faeiem  atque  habitum  po-! 
sterorum  memoriae  mandantia  ad- 
huc  desiderantur.i  id  vero  non  im- 
pedivit  eius  populares,  quominus 
monumento,quodad  servandaossa; 
Livii  anno  p.  C.  n.  1413  (i.  e.  centum 
triginta  novem  annos  post  Anteno- 
ris  sepulcrumapud  ipsosdetectum) 
'  in  plumbea  capsula  apud  sacras 
acdes  D.  Iustinae'  si  dis  placet 
'inventa'2  in  curia  patria  exstru- 
xerunt,  ficticium  eius  simulacrum 
marmore  exsculptum  imponerent. 
quod  simulacrum  etiamsi  ab  Ale- 
xandro  Bassiano,  antiquitatis  prae- 
clarissimo,  ut  ait  Tomasinus,  cui- 
tore  inventum  donoaccepit  civitas, 
'praeclarissimus'  tamen  ille  'anti- 
quitatis  cultor,'  quantum  equidem 
scio,  non  addidit,  uude  orisLiviani 
ductus  eo  expressos  esse  sibi  con- 
staret.3  neque  opus  erat:  nam  is 
estltalorum  patriae  amor,  ut,  quod 
per  se  summa  laude  dignum  est, 
unaquaeque  civitas  clarorum  ci- 
vium  memoriam  avide  expetat,  di- 
ligenter  investiget,  religiose  colat, 
magnifice  exornet;  idem  vero  ille 
amor  vel  ipsc  tam  occaecatus  esse 
solet  vel  alios  oecaecandi  tam  stu- 
diosus,ut  splendidaatque  speciosa 
prae  veris  ac  modestis  cupide  arri- 
piat,  amplectatur,  propaget. 

Ilaud  igitur  mirum  est,  quod  lio- 
mo  Patavinus  quamvis  ad  summas 
eeclesiae  dignitates  evectus  tenuia 
memoriae  Livianae  apud  ipsos  ve- 


1  cf. Boettigerum  inLiv.ed.Krevssig.Lips. 
1829.  I.  p.  XIV  sqq.  opusc.  II,  364 'sq. 

2  Tomasini  T.  Liv.  Patav.  cap.IX.  X.  (XV. 
l,22sqq.  Liv.  Drakenb.  ed.,  qua  utnr,  .^tuttg.) 

3  Laur.  Pignorius  origine  di  Padova  (Pad. 
1625.  4)  c.  XVII.  p.  133  M.  Claudii  Marcelli 
capui  esse  censuit,  vulgus  teste  codcm  Lcn- 
tuli  Marcellini. 


teres  vestigia  amplificare  pallidos- 
que  imaginis  inde  eliciendae  colo- 
res  inanium  coniecturarum  inepta- 
rumque  fabularum  ope  vividiores 
reddcre  conatus  est,  Iacobum  Phi- 
lippum  Tomasinum  dico  episco- 
pum  Aemoniensem,  qui  Patavii  a. 
1G30  edidit  libellum  'Titus  Livius 
Patavinus'  inscriptum.  quem  li- 
bellum  saepe  repetitum-*  incurio- 
seque,  ut  fit,  exceptum  ii  qui  postea 
Livii  vitam  enarraverunt  scripto- 
res&  ducem  ita  sibi  elegerunt,  ut 
passim  quidem  iudicio  magis  so- 
brio  adhibito  Tomasini  tpavraoias 
refellerent,  in  universum  tamen 
vestigia  eius  secure  premerent. 
nec  his  certiora  attulit  vita  T.  Li- 
vii  ex  cod.  ms.  bibl.  coll.  novi  Oxo- 
niensis  in  editione  Livii  Hearniana 
in  lucem  protracta,  quae  certis  fa- 
bricae  cuiusdam  saeculi  quinti  de- 
cimi,  ut  ita  dicam,  signis  notata 
est.6 

Nostris  demum  diebus  cum  ac- 
curatius  in  fontes  historiae  Roma- 
nae  inquirere  et  ipse  coepisset  et 
alios  docuisset  Bcrtholdus  Geor- 
gius  Niebuhrius  his  quoque  tene- 
bris  lux  illata  est.  quam  ob  rem 
cum  alii  laudandi  sunt,  quos  suo 
quemque  loco  data  oportunitate 
nominabimus,tumFridericus  Lach- 
mannus  Caroli  frater  qui  in  utra- 
que  de  fontibus  historiarum  T.  Li- 
vii  commentatione  (Gottingae  a. 
1822  et  a.  1828.  4)  multa  huc  perti- 
nentia  studiose  investigavit.  re- 
centium  horum  studiorum  in  rebus 

4  cum  seorsim  Amstelod.  1670  tum  in  edd. 
Livianis  et  Drakcnborchiana  XV,  1,  8  sqq.  et 
Bipontina  (1.  p.  III  sqq.) 

5  cf.  ne  multus  sim  qnos  1.  Baehrius  lit. 
Lat.  hist.  II,  87  n.  1.  ed   tert. 

6  in  finc  tcstimoniorum  de  T.  Livio  huius 
ed.  vol.  I.  (Oxon.  a.  1708)  praemissorum. 


VI 


PE   VITA   AC   SCRIPTIS 


Livii  indagandis  positorum  pro-' 
ventuspost  alios,  inter  quosLud. 
Prellerum"  honoris  cansa  nomino, 
satis  diligenter  collegerunt  L.  E. 
Koehlerus.s  Matthias  Weingaert-i 
nerus.9  uterque  olimBerolinischo- 
larum  mearum  Lirianarum  audito- 
rihus  adscriptus,  C.  I.  Grysarus.io 
cumMeiero,  Schneidewino,  Her- 
manno.  Walzio,  Schweglero,  Wii- 
stemanno  ,  Schneidero  ,  Ambro- 
schio  literis  his  nostris  funesto 
quodam  ac  luguhri  fato  nuper 
ereptus,  quo  divinam  quandam 
iram  philologiae  etphilologis  por-| 
tcndi  auguraremur,  nisi  praeter 
Fr.  Creuzerum,  Xestorem  philolo- 
gorum,  senes  illos  venerabiles  li- 
terarum  nostrarum  duces  atque 
antesignanos,  Boeckhium,  Wel- 
ckeruin,  Lobeckium,  Bekkerum, 
Thierschium,  quique  proxime  ae- j 
tate  eos  sequuntur  Schoemannum, 
Goettlingium,Doederleiniuin.  Mei- 
nekium  laetos  vegetosque  vigere' 
gratissimo  erga  summum  numen 
animo  nobis  esset  agnoscendum. ' 
omnium  vero  optime  proventus  il- 
los  composuit,  digcssit,  ausit  Gui- 
lelmus  Wcissenboniius,n  vir  mul- 
tis  nominibus  de  his  studiis  optime  ' 
meritus.  mihi  pro  operis  instituti 
rationibus  provinciam  hanc  denuo 
suscipienti  nec  olim  refutata  ite- 
rum  congerere  iu  animo  est 

quasi  si  messor  permessimunum 
quemque  spicum  collegit 
nec  longis  hariolationum  ambagi- 
bus    ea  persequi,   quae    sciri  ne- 
queunt. 

Titum  Liviumi2  Patavii  natum 
esse  iam  inter  omnes  constat,  post- 
quam  intellectum  est,  nihil  aliud 

7  in  Pauly  encycl.  reali  IIII,  1120-1128. 
S  de  T.  Livii  Pat.  vita  ac  mori! 
Berol.  1851.  diss.  inaupr. 

9  de  T.  Livii  vita  parfc  I.  Berol.  1852.  diss. 
inaug. 

10  part.  Liv.  selectarum  vol.  I.  (Vindob. 
1S54,  ed.  alt.  1S57)  praef. 

11  praef.  vol.  I.  ed.  Livii  coll.  Hanptio- 
Sanpplanac  insertac  (Lips.  ]-•"■:.  ed.alt.  1  >"•':  . 

12  nomen  Livii  Pottio  [die  Pereonennamen 
p.  592)  lividnm  colorem  indicare  videtnr. 
alias  rationes  cum  alii  proi)Osuerunt  tum 
Glueckius  in  nunt.  d.  Mon.  89,  III.  8,  59,  die 
/>.  Cdsar  vorkommenden  kelt.  .Yu»i<'«  Monac. 
1S57  p.  47,  qui  cf. 


nec  Statium  significare,  qui  Ti- 
mavi  eum  vocat  alumnum,i3  nec 
Martialem  ,  apud  quem  Apona  tel- 
lus  Livio  suo  dicitur  censeri.n 

Xatus  estLivius  secundum  Hie- 
ronymi  ad  Eusebii  chronicon  ad- 
notationem  ex  Suetonii  de  viris  il- 
lustribus  opere  excerptamis  01. 
180,  2  secundum  ed.  Scaligeranam, 
duobis  annis  post  secundum  ed. 
Angeli  Maii  i.  e.  anno  urbis  aut  i>'.».") 
aut  G97,  ante  Chr.  n.  aut  59  aut  57. 
cui  temporis  notae  quominus  cal- 
culum  adieiamus  nil  quidem  ob- 
stat:  satis  lubrica  tamen  eo  reddi- 
tur,  quod  ibi  cumLivio  coniungitur 
M.  Yalerius  Messalla,  quem  ali- 
quot  aunis  ante  natum  esse  unani- 
mi  consensu  virorum  doctorum 
computationes  certatim  institutae 
docuerunt.i<> 

Ortus  igitur  est  Livius  in  urbe 
pervetusta.i"  quae,  quamvis  nu- 
mero  civium  et  copia  divitiarum 
mercatura  et  fabricis  parta  pollc- 
ret,is  castae  tamen  antiquitatis 
mores  ita  servavit.i?  ut  candore 
aniini  morumque  integritate  Li- 
vius  ipsa  fere  origiue  sua  imbutus 
videretur,  ortus  est  aetate.  qua 
Romana  respublica  post  tot  tanta- 
que  certamina  adversus  totum  fere 
terrarum  orbem  gesta  victrix  qui- 
dem  evaserat  et  in  summo  poten- 


13  silv.  IIII.  7.  55  sq. 

14  epigr.  I.  01,  3. 

15  libelluui^uetoninnum  historicos  quoquc 
amplexum  esse,  qnod olim  negavitSitschelins 
(mus.  phil.  II.  622  =  parerg.  I.  618  sq.),  mihi 
persuasit  Theodorns  Mommsenins  (comm. 
class.  phil.  liist.  soc.  lit.  Saxon.  I,  674.  678). 

16  de  ipso  tamen  anno  Valerii  natali  vv. 
dd.  inter  se  dissentinnt,  cf.  modo  Lnd.  Wie- 
sium  de  M.  ValerH  Messallae  vita  et  scriptis 

B.  Borjrhesium  observ.  nnmismat. 
dec.  VIII.  obs.  10  in  act  Arcad.  a.  1822  XVI, 
243  sqq.,  C.  F.  Hermannnm  disp.  de  script. 
ill.  quoriim  tempora  Hier.  ad  Enseb.  chron. 
annoLp.lSsq.;  Hieronymi  sententiam  defen- 
dere  conatus  e.-t  Clinto  fast.  Heli.  III,  273, 
inter  vari;is  opiniones  finctnantem  videmns 
I).  G.  MoUernm  in  disp.  circnlari  de  M.  Val. 
( Sorv.Messalla  snb  praesidioD.  G.M.  proponit 

I.  F.  Weisbeck  Altdorfii  a.  1689  p.  3. 

17  cf.  Verg.  Aen.  I,  21'-'  sqq.  Pomp.  Me!a 

II.  4,  2  «ull.  Liv.  I.  l. 

18  Strab.  V,  1.  7.  12  p.  213.  218  Cas.  coll. 

III.  5,  3  p.  169.  Pomp.  Mel.  1. 1. 

19  cf.  11.  a  Weissenbornio  1.  c.  p.  7  ed.  qua 
utor  alt.  allatos  :  1'lin.  cpp.  1, 14, 6  Mart.  cpifr. 
XI,  16,  S  sq. 


T.   LIVII  PATAVINI  PROLUSIO. 


tiae  fastigio  locata  esse  videbatur, 
intestinae  tamen  discordiae  non 
ipsius  reipublicae  salutem  spec- 
tantes,  sed  singulorum  hominum 
ambitioni  inservientes,  urbem  di- 
lacerabant  atque  foedabant:  'non 
Cinnae,  non  Sullae  longa  domina- 
tio'  fuerat  atque  iam  in  eo  erat 
respublica,  ut  'Pompeii  Crassique 
potentia  cito  inCaesarem,  Lepidi 
atque  Antonii  arma  in  Augustum' 
essent  cessura:  quibus  in  certami- 
nibus  a  liberae  reipublicae  parti- 
bus  stetisse  Patavinos  ex  loco  Ci- 
ceroniano  or.Philipp.XIL4, 10  du- 
dum  a  vv.  dd.probatum  est.20  haiid 
igitur  miruin,quod  iisdem  partibus 
Livius  sese  addixit.  at  per  tristis- 
sima  illa  discordiarum  civilium 
tempora  literac  Latinae,  inprimis 
pedestres,  eioquentiam  dico  et 
grammaticam  et  historiam,  laete 
efflorescebant  indeque  in  provin- 
cias  studiorum  liberalium  bona- 
rumque  artium  amor  propagaba- 
tur.  nonnullosde  notissimis  docto- 
ribus  peregre  docuisse  maxime  in 
Gallia  togata  narrat  SuetoniusSi 
ac  Gallia  cisalpina  ante  annum ,  si 
Hieronvmum  sequimur,  natalem 
Livii  ct  ipsa  iain  procreavcrat  Ca- 
tullum.  Cornelium  Nepotem,  Ver- 
gilium.  liberalem  igitur  educatio- 
nem  Livio  Patavii  ct  obtingere 
potuisse  et  obtigisse  per  sepatet: 
si  Tomasinum22  audimus,  ut  nu- 
garum  eius  exemplum  aliquod  af- 
feram,  'a  parentibus  in  literariain 
palaestram  missus  egregia  sua  in- 
dole,  ingenio  perspicaci,  vasta  me- 
moria  primis  in  artibus  mire  pro- 
fecit.  mox  pbilosophiae  opera 
pi-aestita  naturae  totius  arcana 
exhausit.  indc  iurisprudentiae  et 
politiae  se  totum  addixit,  ut  orna- 
tum  verborum  et  copiam,  naturae 


20  cf.  modoMorhofium  dePatavinitatcLiv. 
c.  II.  (ap.  Drakenb.  XV,  l,  60 sq.)  Gnstavum 
Scbwabium  disp.de  Livin  et  Timagene  histo- 
riaruni  scriptoribus  aemnlis  Stuttg.  a.  18  ;t  p. 
•_'t  n.  17  I.  Macr.  sat.  I.  11,  22. 

21  de  ill.  gramm.c.S  cf.Bernhaidv  lil.T.at. 
hist.ann.53.  163  p.  73. 219  ed. tert. Lagus  stu- 
dia  Latina  provinciatium  Helsingforsiae  a. 
1849  p.  29  -  i  |. 

22  I.  c.  cap.  I.  p.  10  Drb. 


donum,  sententiarum  ponderibus 
augeret'  equidem  id  unum  aftir- 
mari  posse  credo,  Livium  scholae 
magis  quam  vitae  didicisse.  nam, 
ut  libere  fatear,  nondubito,  quin 
ipse  per  aliquod  certe  vitae  teni- 
pus  artis  rhetoricae,fortassisetiam 
philosophiae  doctoris  munere  func- 
tus  sit.  quod  num  Patavii  inierit  an 
liomae  demum,  quo  postea  eum 
transmigrasse  et  ea  nos  docent, 
quae  infra  dc  vita  eius  narrabun- 
tur,  et  multi  librornm  ab  urbe  cou- 
dita  loci  proba»t,23  scholam  ape- 
rueritnon  dispicio.  id  ipsum  vero 
vitae  genus  eum  elegisse  eorum 
inprimis  librorum ,  quos  praeter 
historias  conscripsit,  ratio  videtur 
innuere.  'scripsit  enim  et  dialo- 
gos,  quos  non  magis  philosophiae 
adnumerare  possis  quam  histo- 
riae,24  et  ex  professo  pliilosophiam 
continentis  libros,'25  quibus  haud 
mediocriter  in  philosophia  versa- 
tum  eum  se  praestitisse,  probat  iu- 
dieium  Senecae,  qui  Papirio  Fa- 
biano  tres  modo  scriptores  philo- 
sophos  praeponendos  esse  censet, 
Ciceronein,  Asinium  Polioncm,  Li- 
vium.  at  multo  magis  in  scholae 
umbram  nos  deducunt,  quae  ex 
libris  Livii  rhetoricis  afferuntur. 
etiamsi  enim  negaturus  sis.  huc 
pertinereepistulam  adfilium  scrip- 
tam,26quaquinam  potissimum  auc- 
tores  legendi  sint  rectissimo  iudi- 
cid  adhibito  praescripsit  Livius, 
etiamsi  ad  eandem  epistulam  cum 
Usanuo27  referas  narratiunculam 
et  ipsam   a  Quintiliano   apud  Li- 


2:1  ci.quae  conjrcssitKoi-hh-rusl.c.  p.26sqr]. 

_'4  conferendi  videntur  lii  dialogi  cum  \'ar- 
ronis  loytotOQtzotg,  ad  quorum  normam  foi- 
tasse  aptati  erant,  nisi  qnodin  his  numerorum 
vestigia  apparent  (cf.Roeperum  philol.  VIIII, 
277  sq.).  nam  XoyKjmQiy.uiv  et  ipsum  argu- 
mentum  (cf.  Ritschelium  mus.  phil.  VI,  :>V-\, 
cui  consentit  Krahnerus  Varronis  Curio  Neo- 
hrandenb.  18.r>l  p.17,  frustra,  opinor,  ohloqui- 
tur  Mercklinius  philol.  IIII,  423)  et  dialogi 
forma  (v.  Ritschelium  de  Varr.  logist.  p.  XII 
sq.  mus.  phil.  VI,  542  sqq.  552  sq.  assentiente 
Mercklinio  1.  1.)  omnino  respondet  descrip- 
tioni  operis  Liviani  a  Sciuca  traditae. 

25  L.  Sen.  epp.  XVI,  5    ep.  100),  9. 

26  Quint.  I.  O.  X,  1,  39  cf.  II,  5,  20. 

27  adnot.  crit.  in  QuinLI.  O.  lib.X.  part.  3 
p.  19. 


VIII 


DE    VITA   AO    SCRIPTIS 


vium  inventam,  qua  rhetoris  cuius- 
dam  officinam  intrare  iubemur,  28 
tamen  vixnegabis,  rhetorem  sapere 
quod  Seneea  rhetor  iudicium  de 
quorundam  oratorum  eloquentia 
rhetoris  cuiusdam  eiusque  Grae- 
culi  verbis  Livium  tulisse  refert.29 
quodsi  veroSuidas30  narrat,  aemu- 
lationem  quandam  extitisse  inter 
Livium  et  Cornutum  queudam, 
quem  larooiy.ov  quidem  fuisse  di- 
cit,  uttamen  cum  philosopho  Lcp- 
tita  sive  ipse  sive  librarii  eum  con- 
fuderiut,31  et  Coruuto  plures  qui- 
dem  atfuisse  auditores,  Livio  ta- 
men  doctiores  et  ingeniosiores, 
equidem  hoc,  si  modo  Cornutus 
ille  historiae  auctor  revera  extitit, 
cum  Thorbeckio32  ad  recitationes 
operis  historici  quam  cum  Yos- 
sio33  ad  scholas  Livii  rhetoricas 
referre  malim.  illius  ipsius  operis 
habitum  tali  vitae  condicioni  quam 
maxime  respondere  infra  accura- 
tius  videbimus:  hic  FridericiLach- 
manni  verba  notasse  satis  habeo, 
qui  'multa'  ait34  'produnt  homi- 
nem,  qui  inter  philosophica  et  rhc- 
torica  studia  euutritus  numquam 
ad  rempublicam  et  ad  castra  ac- 
eessit.'  atque  ipsos  horum  studio- 
rum  fetus  plerosque  Livium  iuve- 
nem  Patavii  fortasse  etiamtunc 
morantem  edidisse  probabile  est, 
ut  tainen  epistula  ad  filium  scripta, 


2S  ibid.  VIII,  2,  18. 

29  M.  Sen.  controv.  XXV,  p.  2S4  sq.  Bip. 
aliquatenus  liuc  quoque  pertinent,  quae  iljid. 
XX1\',  p.  274  referuntur,  ubi  ipse  Livius  Sal- 
lustium  vituperansDemosthcnis  aliquam  scn- 
tcntiamThucydidi  videtur  tribuere;  epistulae 
ad  liliuin  h.  1.  adnumerandum  esse  coniecit  F. 
Lachmannua  1.  c.  II,  75  n.  2. 

30  s.  v.  Kufjrovro;  II,  346  sq.  Bhdy. 

31  cf.  de  liac  quacstionc  Vossium  dc  hist. 
Lat.  I,  2G  p.  137  ed.  alt.  Bruckerum  tiist.  erit. 
phil.  II,  538  Reimarum  ad  Dion.  Cass.  LXII, 
2'J  Villoisonutn  prolegg.  ad  Cornutum  de  nat. 
deor.  p.XXsq.  ed.  Osann.  ibiquc  Osannum  p. 
XXI,  n.  *  O.  hihnium  prolegg.  ad  Pers.  p.IX. 

32  dcC.AsiniiPollionis  vit.i  et  studiis  doc- 
iiinae  p.105,  cui  calcuhun  adicitLacbmannus 
!.  1.1,  5. 

33  1.  c.  p.  136  sq. 

34  1.  c.  I,  105  cf.  F.  A.  Wolfium  schol.  de 
Iit.Lat.  hist.  p.267  ed.  Guertler:  '  In  wclchcn 
Verhalinissen  er  tjelebt  weiss  man  nibhl;  er 
schcint  als  hommcdc  lettres  ijclcbl  (iinil  sicli 
ansschlivssnngsveiseauf  dieGeschichlschrei- 
bung  geleyl)  :u  Iwbea.' 


quae  certe  his  ac  similibus  studiis 
operam  navasse  Livium  docet,  do- 
cumento  sit,  ne  provectiore  qui- 
dem  aetate  hanc  literarum  provin- 
ciam  ab  eo  omuino  esse  deser- 
tam.35 

lvomae  iam  aliquot  aunis  ante 
pugnam  Actiacam  versabatur:  ibi 
eniin  circa  ipsum  hoc  tcmpus,quod 
infra  diligentius  explorandum  erit, 
historiarum  libros  scribere  orsus 
est:  nain  Patavii  primam  eorum 
decadem  confectam  esse,  proba- 
tum  ivit,  sed  non  probavitChristia- 
nus  Krusius;86  Patavii  tamen  satis 
diu  eum  coinmoratum  esse37  vel 
saepius  ac  diutius  eo  rcdiisse  cum 
eo  concludi  posse  videtur,  quod 
C.  Cornelium  augurem  Patavinuin 
Livii  amicum  dicit  Plutarchus38, 
tum  eo,  quod  passim  o])jndi  agri- 
que  Patavini  atque  eorum  historiae 
accuratam  eamque  partim  tx  ipsis 
fontibus,  ut  videtur,  Patavinis  hau- 
stam  prae  se  fert  notitiam.39 

Romae  Livius  in  Augusti  noti- 
tiam  pervenit  i '  ac  vel  familiarius 
imperatore  usum  esse  et  ipse  se 
Livius  dicit  lib.  IIII,  c.  20  etTaci- 
tus  narrat  ab  exc.  Aug.  IIII,  34. 
defendit  ibi  se  Cremutius  Cordus 


35  cf.  Weingaertncrum  1.  1.  )>.  40  sq. 

.'ii;  diss.  bist.  crit.  de  lide  I.ivii  rcctc  nesti- 
manda  Lips.  1812  sect.  2  §.  1G  p.  46  sqq.  cf. 
Lachmannum  de  font.  Liv.  I,  15  sq.  —  'Et 
sunt  qui  existiment,  cum  Patavii  tantum 
scripsisse  acRomam  librariis  seu  bibliotheca- 
rum  custodibus  per  decadas  eum  misisse  nec 
qucnquam  eo  scribente  secum  conferre  i»i- 
tuisse.  alii  vero  non  Patavii  tantuni,  sed  et 
Romae  aliquando  scu  rure,  apud  quod  haud 
Icnge  Roma  sibi  solitariam  niansionem  delc- 
gerat.'   vita  Oxon.  ap.  Hearniutn. 

37  sic  quoque  vita  Oxon. :  '  Qui  quum  iam 
doctrinis  cruditus  et  aetate  provectus  esset, 
Romam  se  conferens  et  equestri  adscriptus 
ordini,  ad  scribcndas  Romanorum  historias 
animum  apposuit.' 

38  vit.  Caes.  47  cf.  Iul.  Obscq.  85  (125)  p. 
135,  10  lahn. 

39  cf.  I,  1.  V,  34  sq.  X.  2  al.  coll.  Lach- 
manno  1.  c.  I,  22  sq.  Weiiigaertneino  1.  c.  p. 
1  I  sqq. 

40  '  Vielleichl  wegen  Verwandlschaft  mit 
dcr  gcns  Livia'  F.  A.  Wolfius  1.  ann.  34  1. 
cf.  G.E.Muellcrum  hiat.cril.  Einleilung  ctc 
III,  95  sq.  Eberliardtiiis  de  statll  lit.  cleg.  Bp. 
Rom.  p.  224.  226  vcrs.  Kordesianae  opinatur, 
Livium  ab  Augusto  Romam  ad  aulam  Palati- 
nam  areessitum  esse,  ut  ctClaudii  cducationi 
pracesset  et  — amplissimam  historiam  abu.c. 
usque  ad  suam  actatem  conscriboret. 


T.   LIVII   PATAVLNT   PROLUSIO. 


VIIII 


oratione  in  senatu  habita  adrersus 
novum  ac  tunc  primum  auditum 
crimen,  quod  editis  annalibus  lau- 
datoque  >I.  Kruto  C.  Cassium  Ro- 
manoruin  ultimum  dixisset.  '  T.Li- 
vius,'  inquit  'eloquentiae  ac  fidei 
praeclarus  inprimis,  Cn.  Pompeium 
tantis  laudibus  tulit,  ut  Pompeia- 
num  eum  Augustus  appellaret;  ne- 
que  id  amicitiae  eorum  offecit. 
Scipionem,  Afranium,  hunc  ipsum 
Cassium,  hunc  Brutum  nusquam 
latrones  et  parricidas,  quae  nunc 
vocabula  imponuntur,  saepe  ut  in- 
signis  viros  nominat.'  servavit  igi- 
tur  Livius,  quamvis  in  principis 
familiaritatem  pervenisset,  libere 
sentiendi  libereque  dicendi  facul- 
tatem:  munus  publicum,  quod  su- 
pra  iam  indicavimus,  nec  ambiit 
nec  obtinuit  is,  qui  id  historiae 
conscribendae  laboris  praemium 
petiit,  ut  se  a  conspectu  malorum, 
quae  sua  tot  per  annos  vidisset  ae- 
tas,  tantisper  certe  averteret,  dum 
prisca  tota  illa  mente  repeteret, 
omnis  expers  curae,  quae  scriben- 
tis  animum  etsi  non  flectere  a  vero, 
sollicitum  tamen  efficere  posset.-ii 
aulae  tamen  principis  eum  perpe- 
tua  constantique  mutuae  fidei  vin- 
culo  coniunctum  fuisse,  demon- 
strat,  quod  historiam  scribere  Li- 
vio  hortante  aggressus  esse  in 
adulescentia  dicitur  Claudius:-»2 
qui  cum  anno  a.  C.  n.  10  natus  sit, 
vix  ante  totidem  p.  C.  n.  annos  Li- 
vius  tale  ei  dederit  consilium.  hoc 
igitur  tempore  Romae  etiamtunc 
commorabatur.  septem  vero  annis 
post,  si  Hieronymo  fides  habenda 
est,  diem  supremum  obiit  Patavii 
codemque  anno  teste  eodem  Hie- 
ronymo  '  Ovidins  poeta  in  exilio 
diem  obiit  et  iuxta  oppidum  To- 
mos  sepelitur.'  utrumque  vero  eo- 
dcm  die,  Kal.  Ian.,  obiisse,  id  so- 
lius  Apuleii  personati  apud  Cae- 


41  praef.  5.  5. 

42  Suct.  Claud.  41 ,  unde  Claudio  Livium 
praeceptorem  datum  esse  eolligit  Tomasinus 
1.  c.  cap.  II.  '  ut  illum  eloquentiae  studiis  et 
«Jijrnis  imperio  moribus  informaret,'  quod 
mihi  nec  IScrnhardius  persuasit  hist.  lit.  Lat. 
p.  610  n.  i'Jb  cd.  tert. 


lium  Rhodiginum  testimonio  niti- 
tur.  43 

Inmortalis  vero  Livius  redditus 
est  eo  opere,  quod  etiamsi  quarta 
modo  eius  pars  temporis  iniuria  ad 
nos  propagatum  est,  tamen  om- 
nium  historiae Romanae monumen- 
torum,  quae  etiamnunc  extant,  am- 
plissimHm  merito  habetur  et  exor- 
natissimum,  libros  dico  ab  urbc 
condita  centum  quadraginta  duo, 
quibus  res  Romanorum  gestas  iiule 
a  primordio  usque  ad  suam  aeta- 
tem  prosecutus  est:  ultimo  enim 
libro  •bellum  adversus  Germano- 
rum  transRheuum  civitates  gestum' 
ipsiusque  Drusi  mors  (a.  u.  c.  7-i5j 
enarrata  erant.44  ac  mihi  certe  non 
dubitandum  esse  videtur,  quin  Li- 
vius  vel  ultra  hunc  terminum  opus 
continuaturus  fuerit,  nisi  sive  viri- 
bus  defectus  sive  morte  oppressus 
esset.  nam,  ue  urgeam,  ipsum  cen- 
tum  quadraginta  duorum  librorum 
numerum  non  rotundum,  ut  ita  di- 
cam,  clausumque  videri,  ipsaAu- 
gusti  mors  operi  longinquo  termi- 
num  et  iustiorem  et  splendidiorem 
imposuisset.45  certe  ultra  Augusti 
mortem  et  deinceps  ad  extremum 
usque  spiritum  his  libris  scriben- 
dis  operam  a  Livio  navatam  esse, 
docet  periochae  libri  CXXI.  Li- 
viani  titulus  in  codice  Xazariano 
servatus  'exlib.  CXXI.  qui  editus 
post  excessum  Augusti  dicitur.'4G 
quod  si  ita  intellegimus,  ut  ipsius 
libri  confectionem    statim   secuta 


43  lect.  antiq.  XIII,  1.  p.  S59  ed.  Colon. 
Allobr.a.  1620  (Mai  praef.  adL.  Caecil.Minut. 
Apul.  p.  XXV  sq.  ed.  Osann.)  cf.  Bayle  dict. 
hist.  et  crit.  s.  v.  Ovide  not.  N  t.  III.  p.  565 
ed.  Bas.  a.  1738.  animi  causa  ex  D.  G.Molli  ri 
disp.  circulari  de  T.  Livio  (Altdorfii  a.  16SS 
p.  46)  haec  deseribcre  liceat:  '  Cetemm  quae 
de  morte  Livii  in  CosmographiaM.  Joh.  Babw 
part.  2.  cap.  7  fol.  244  leguntur,  non  tam  re- 
futationem,  quam  risum  merentur,  suntque 
isia:  Au<:  diT  Sladt  Pudua  isl  burlig  newc- 
s'ii  Tilus  Livius  der  fiomischin  Hisloricn 
Schrciber,  ist  gestorben  Anno  Christi  1451. 
14.  Kalend.  Septembr.  seines  aliers  -r>7i;.  Jalir.' 

44  ef.  periocham  libri  huius  Liv.  CXXXXII. 
coll.  Dione  Cassio  LV,  1  quosque  praeterea 
laudat  Fischerus  rom.  Zeittafeln  ad  a.  u.  74o. 

45  v.  Niebuhrium  schol.  de  hist.  Rom.  1. 
46 sq.  ed.  Isler,  Weissenborninm  1.  I.  p.  10. 

16  Titi  Livi  periochae  ed.  O.  Iahn  u.  102. 
18  sq. 


DE   VITA   AC    SCRIPTIS 


sit  editio,  libros  unum  et  viginti 
extremos  trium  annorum  Bpatio 
conscripsisse  Livius  censendus 
est.  tuti  vero  opcri  componendo 
amplius  quadraginta  annos  in- 
Bumpsit.  nam  ipsum  librum  pri- 
iiium  inter  annos  urbis  r_'7  et  729 
Bcriptum  esse  docet  quod  'bis  de- 
inde'  capite  eius  libri  undevicesi- 
lno  inqwt  'Ianus  ii<>st  Numae  reg- 
num  clausua  fuit,  semel  T.  Manlio 
consule  postPunicum  primum  per- 
fectum  bellum,  iterum,  quod  no- 
strae  aetati  dii  dederunt  ut  videre- 
mus,  post  bellum  Actiacum  ab  im- 
peratore  Caesare  Augusto  pace 
terra  marique  parta:'  ipso  enim 
anno  7  _.". »  posl  expeditionem  adver- 
sus  Cantabros  susceptam  tertium 
Ianus  elausus  est,  Augusti  vero 
cognomen  anno  demum  1-1  Octa- 
vianusCaesar  accepit.  per  se  igi- 
tur  probabilc  est,  librum  nonum 
ccrte  post  auiiiiiii  7.'!1  ac  fortasse, 
si  iuitiuiu  operis  paulo  tardius  Li- 
vio  cessit,  haud  diu  post  annum 
731  conscriptum  esse,  etiamsi  ar- 
gumenta,  <miluis  nisus  Grustavus 
Schwabius*'  ei  tempori  librum  il- 
liini  assignavit,  magis  ingeniosa 
quamvera  esse  videantur;  ncque, 
si  Livius  deinceps  secundum  ipsam 
temporis  seriem  opus  suum  confe- 
eit.  quod  certe  probabile  est,  argu- 
mento  exlib.XXVIII  cap.  12  ducto 
egebimus,  ut  probemus,  hunc  li- 
brum  nou  ante  a.  735seriptum  esse, 
ipio  demum  anno  iterum  riuito  bel- 
lo  Cantabrico  Hispania  'ductu  au- 
spicioque  Caesaris  Augusti  perdo- 
mita'  dici  poterat.48 

Antc  opus  absolutum  nonnulla 
iudc  deprompta  singillatim  in  ho- 
lniiuiiu  notitiam  venisse  ct  recita- 
tis  et  editis  singulis  sive  libris  sive 
partibus  etSuidae  locus  supraex- 

47  disp.  de  [.ivio  et  Timagenc  c.  pag.  8. 
eandem  librnm  post  Drnsi  demum  expeditio- 

iptum  esse  ez  ( :i|>.  36  initio  '  silva 
erat  Ciminia  magis  tam  invia  atque  horrida 
quam  nuper  fuere  Germanici  saltus,  nulli  ad 
eam  diem  ne  mercatorum  quidem  adita'  ra- 
tionatus  est  Niebuhrius  hist.  R.  [11.327.  cf. 
Bchol.  de  hist.  Rom.  1.  4">  a(  v.  Lachmannnm 
!.  1.  I.  17  Prellerum  1.  c.  p.  1121  n.* 

48  v.  LachrriRnnnm  1.  c.  Od.  Mucllerum 
epp.  miii.  ].  10. 


citatus  docet,  dummodo  rectc  eum 
interpretati  simus,  et  titulus  singu- 
laris  librorum  belli  civilis,  cjiii  sin- 
gulis  libris  a  ccntesimo  nono  us- 
que  ad  centesimum  sextum  deci- 
unuu  iu  cod. periocharum  Nazaria- 
ii)  praefixus  est49  etAsiniiPolionis 
illud  de  Patavinitate  Livii  iudi- 
ciuiu  :  Asinius  enim  a.  p.  C.  n.  5  de- 
cessit  ex  Hieronymi  ad  chronicon 
Euscbii  sententia.50  recitationibus 
vero  Livii  Augustum  adfuisse,  qui 
'recitantes  et  benignc  et  patientcr 
audivit  nec  tantum  carmina  et 
historias,  Bed  et  orationes  et 
dialogos'Wnon  abnuerim,etiam- 
si  non  perspicio,  cur  id  corolla- 
riuin.  quod  lil».  IIJI  c.  20  >j.  1  addi- 
dit  Livius,  licii  ante  eum  librum 
sive  lectum  sive  auditctm  adici  po- 
tuerit;6-  Pompeianum  tamen  Au- 
gustus  vix  eum  appellaverit , 53  an- 
tequain  ex  ipso  libro  LXX.W.  et 
proxime  sequentibus  eius  de  bellis 
civilibus  uarrationem  cognovisset 
ctianisi  porro,  id  quod  niihi  certe 
sccus  videtur,  nulladum  operis 
parte  in  publicum  emissa,  volu- 
mine  quodam  sic  orsus  sit  Livius,M 
satis  iam  sibi  gloriae  quaesitumet 
potuisse  se  desidere,  ni  animus  in- 
quies  pasceretur  opere .  tali  tamen 
existimatione  apua  aequales  frue- 
batur,55  qualem  nec  rnetor  Livius 
necphilosophus,  sed  unus  histori- 
cus  Livius  sihi  peperisse  censen- 
dus  est,  ncc  sola  exspectatione  fe- 
tus  futuri,  sed  aliquot  certe  libris 


40  I.ivi  jm-1  i,,.  li,,,.  ,.,|.  I,,l;n  ],.  '.i(.  -.'1  s.j.  etc. 
cf.  Bchol.  Lucani  X.  171.519  (ubi  pro  XIV. 
lege  IV.  cx  emcndatione  Ottonis  act.  ant. 
Marb.  1850  p.  317)  521. 

50  cui  lidii  refrngatur  Tacitus  dial.  d \ 

c.17  'paene  ad  extremum'  Augusti  'princi- 
patum  darasse'  eum  adnotans  (cf.  C.F.  Her- 
mannum  de  scriptoribns  ilI.,quoram  tempora 
Hieronymus  ad  Busebii  chronica  annotavit, 
p.  2G  sq.).  absolutum  certe  opnsliivii  Polio 
videre  aon  potuit. 

.",1  Mict.  Octavian.  89. 

52  haec  dicta  Bunt  adversus  Niebuhriutn 
hist.  Rom.  II,  r>17  n.  1011  cf.  Weissenbornii 
adnot.  ad,  Liv.  1.  c.  S.  11.  Koehlerus  1.  c.  p. 
18  sq.  n.  1. 

53  Tac.  al)  cxc.  d.  Aup.  IIII,  84. 
.">t  Plin.  nat.  iiist.  praef.  §.  16. 

55  cf.  modo  quae  etPlin.minor  narrai  epp. 
[1.8  coll.  Hieron.ep.53  et  M.Seneca  controv 
lib.  V.  i>rooem. 


T.    LIVII   PATAVIXI   PROLUSIO. 


XI 


vulgo  notis:  nam  totum  opus  non 
ante  mortem  Livii  absolutum  esse 
videri  supra  exposuimus. 

'Ab  urbe  coudita  libros'  opus 
Livianum  nominandum  esse  et  op- 
timorum  atque  antiquissimorum  li- 
brorum  manuscriptorum  duce  co- 
dice  rescripto  Veronensioo  tituli  ac 
subscriptiones  singulis  libris  et 
periochis  additae  probant  et  gram- 
maticorum  consensus,  unde  hanc 
inscriptionem  merito  elicuit  et  de- 
fendit  Niebuhrius.5'  eodem  modo 
'a  fine  Aufidii  Bassi'  libros  trigin- 
ta  unum  conscripsit  Plinius  maior, 
'ab  excessu  divi  Augusti'  libros 
sedecim  Tacitus,  illamque  inscrip- 
tionem  ab  ipso  Livio  profectam 
esse  docet  initium  libri  sexti^s  a 
Weissenbornio5;)  merito  huc  rela- 
tum  atque  eodem  ducit  Plinius  1. 
in  ann.  54  c,  ubi  de  'historiarum' 
Livii,  'quas  repetit  ab  origine  ur- 
bis  quodam  volumine'  loquitur: 
nam  •historiarum'  vel  'historia- 
rum  ab  urbe  condita'  inscriptio 
non  magis  inde  deducenda  est 
quam  'annalium'  ex  ipso  Livio 
XXXXIII,  13,  2,co  ue  de  Firmico 
MaternoGi  loquar,  cui  Livii  nomen 
prava  qnamvis  summi  auctoris  I.F. 
Gronovii  conicctura  illatum  est. 

Upusab  ipso  auctore  in  eosdem 
libros  divisum  esse,  quibus  etiam- 
nunc  distinguitur,  apparet  ex  com- 
pluribus  locis  veluti  ex  exordiis  li- 


56  mus.  Rhen.  ed.  Xiebuhr  et  Brandis  II, 
337. 

57  opp.  niin.  hist.  et  phil.  II,  241.  quae  in- 
scriptio  immerito,  me  quklem  iudice,  manca 
esse  videtur  Friderico  Haasio  in  praestantis- 
sima  deTac.  vita,  ingenio,  scriptis  comm.  ed. 
Taciti  ab  ipso  emissae  vol.  I.  p.  XXII.  n.  94. 

08  •Quae  ab  condita  urbe  Koma  ad  captam 
nrbem  eandemRomani....gessere,  foris  bella, 
domi  seditiones,  quinque  libris  exposui'  etc. 

50  1.  c.  p.  11. 

G0  '  Ceterum  et  mihi  vetustas  res  scribenti 
nescio  quo  pacto  antiquus  fit  animus  et  quae- 
dam  religio  tenet  quae  illi  prudentissimi  viri 
publice  suscipienda  ccnsuerint,  ea  pro  dignis 
habere,  quae  in  mcos  annales  referam. 

61  deerroreprof. rel.  c.  VI.  cxtr.  f.  7a,  17  ed. 
Bursiani,  qui  praef.  p.  XII.  iure  suo  Gronovii 
coniecturam  respuit  pro  'nam  sicut  in  li-| 
■--'ibus   invenimus,  Bacchanalio 


bri  sexti  (cf.  ann.  58)  et  tricesimi 
primi;  centum  vero  quadraginta 
duorum  librorum  numerum  rectc 
supra  nos  posuisse  evincunt  perio- 
chae  singulorum  librorum  ab  in- 
certo  auctore  ex  Livii  opere  ex- 
cerptae  ac  nobis  servatae  praeter 
librorum  CXXXYI.  et  CXXXVIL 
periochas,  quae  casu  perierunt. 
nam  'quod  Franciscus  Hitterus  in 
annalium  ab  antiquariis  Rhenanis 
editorum  fasciculo  XYII  p.  (J  su- 
spicatus  est,  etiam  in  tine  quorun- 
dam  a  Livio  scriptorum  librorum 
periochas  periisse,  non  satis  firmis 
argumentis  niti  videtur.'»-'  omnium 
vero  horum  librorum,  ut  iam  signi- 
ficavimus,  quartam  modo  partem 
manibus  hodie  tenemus,  libros  sci- 
licet  I— X  et  XXI— XXXXY  ut 
triginta  quinque  praetei  nonnullos 
quintae  decadis,  qui  lacunosi  sunt, 
integris  fere  servatis  centum  et 
septem  perierint.  libri  hi  super- 
stites  enarrant  res  Eomanorum 
gestas  et  ab  urbe  condita  usque  ad 
a.  u.  4G1  i.  e.  paene  ad  finem  belli 
alterius  Samnitici  et  ab  initio  belli 
Punici  alterius  a.  u.  536  usque  ad 
triumphum  ab  Aemilio  Paulo  de 
Macedonibus  actum  a.u.  587.  prae- 
terea  et  frustula  quaedam  libri  no- 
nagesimi  primi  a  P.  I.  Brunsio  Lu- 
becensi  detecta  sunt  anno  saeculi 
praeteriti  septuagesimo  altero  Bo- 
mae  in  cod.  bibl.  Yaticanae  Pala- 
tino  rescripto  24  atque  insequenti 
anno  ab  eodem  edita G3  et  aliae 
quaedam  universi  operis  reliquiae 
passim  a  posterioribus  scriptori- 
bus,  inprimis  a  grammaticis  ser- 
vantur,  quae  ad  calcem  editionum 
Livii    recentiorum    adiectae    esse 


bris    auiianitus    iiiyciiiiiius,    Duuuuuuaiiu-  ] 

rum  scelera  Aebutio  quodam  adulescente  de- 
ferente  detecta  sunt'  scribendum  esse  'ii 
L  i  v  i  i  a  n  n  a  1  i  b  u  s.' 


62  verba  sunt  Ottonis  Iabnii  in  ed.  harnm 
perioeharum  p.  XIII,-  qui  cf.  coll.  Weissen- 
bornio  1.  c.  p.  10. 

63  Hamburgi  1773  fol.  de  reliquis  buius 
fragmenti  editionibus  cf.  Schweigcruni  llnrnl- 
buch  d.  class-  Bibliogr.  II.  1,  543  sq.  intcr 
quas  nominandae  sunt  cum  Giovenazzii  (ed. 
Cancellerius  Romael773)  et  Kreyssigii  (Chem- 
nit.  1S07  etc.  cf.  ann.  eius  1  ad  comm.  de  T. 
Liv.  hi»t.  rel.  cx  palimps.Tol.  erntis  p.3)  cu- 
rae  tum  editio  Niebuhriana  in  M.  Tullii  Cicc- 
ronis  or.  pro  M.  Fonteio  et  pro  C.  Habirio 
fragm.  etc.  Romae  1820  p.  85  sqq.  (cf.  Livius 
Drakenb.  Stuttg.  XIV,  811  sqq.) 


XII 


]>E    VITA   AC    SCRIPTIS 


solent.64  ceterum  spes  intcgros  li- 
bros  Livianos  recuperandi  non  mi- 
uus  saepe  excitata  est  quam  de- 
ceptaC5  neque  minus  frequenter 
minorum  quae  ferebantur  reliqui- 
aruin  inventarum  lux  vel  omnino 
prae  face  artis  criticae  evanuitvel 
certe  alio  splendorem  suum  emisit. 
illuc  pertinet  fragmentum  libri 
XVI,  quod  e  cod.  Monasterii  Sa- 
Iemitam  (Salmansweiler)  ord.  Ci- 
sterciensis  in  Suevia  descriptum, 
si  dis  placet,  a  Matthaeo  Klockio, 
iuris  publici  factum  est  ab  I.  D. 
Schoepflino,  de  quo  fragmento  suf- 
ficiat  Drakenborchium  XV,  1  p. 
CXXIV  sqq.  653 sqq.  laudasse,  huc 
primum  ille  de  montibus  Siciliae  et 
praesertim  de  Actna  locus  ad  Li- 
vium  a  codice  Vindobonensi  dis- 
sertatiunculae  de  septem  miraculis 
mundi  relatus,  a  Mauricio  llauptio 
pone  Ovidii  Ilalieutica  ac  Gratli  et 
Nemesiani  cynegetica  p.  70  sq.  (cf. 
]».  XXVIII  sq.)  editus  tabulaque 
lithographica  ex  codice  expres- 
sus,66  (juem  ad  Iulium  Titianum 
pertinere  docuit  cod.  Bambergen- 


G4  vcluti  et  apud  Drakenborcliium  XIV, 
7'.'::  sqq.;  accuratissime  congesta  et  edita  sunt 
a  Weisaenbornio  ed.  Teubn.  VI.  p.  VI  sqq. 
quac  ad  reliquiasCaesari.inaset  Liviana>  sup- 
plcndas  atque  illustrandas  prnpo>ui>sr  silii 
visus  est  Fr.  Guil.  Otto  in  comm.  actis  ant. 
Marb.  1S50  n.  39—41  inserta,  ea  in  Caesare 
nulluni  habent  usum  (cf.  philol.  V,  754  sqq.), 
in  Livio  parcum. 

65  cf.  quae  euarrant  P.  G.  Morhofins  de 
Patavinitate  Liviana  cap.  I.  (XV.  1,  53  sqq. 
Drakb.)  et  I.  A.  Fabricius  bibl. Lat. 1, 296  sqq. 
ed.  Ern.  adde  epistulas  1'oggii  duas,  quaruni 
alteram  edidit  Thomas  dcTonellisPoggii  epp. 

I.  104  (ef.  Orellii  gymbol.  nonmill.  ad  hist. 
pllil.  p.  10),  alteram  Angelus  Maius  spi.il. 
Rom.  X,  :'.16  (cf.  Osanni  praef.  ad  Suet.  de 
rhet.  el  gramm.  lib.  p.  IX  sq.),  unam  Colucii 
SalutaU  editam  a  Mauricio  Hauptio  in  nunt. 
Sflic.  lit.  Sax.  cl.  ph.  hist.  1850  II,  16-lS:  dc 
codice  quodam  Pisano  quindecim  librorum, 
ut  ferebatur,  depcrditorum  ef.  Blumii  iterltal. 

II.  107,  de  eo,  qui  Constantinopoli  in  regia 
delitescere  dicebatur  Mordtmanni  comm.phi- 
lol.  V,  760  sq.  insertam. 

f.6  cf.Kreyssigium  in  ed.  lib.  Liv.  XXXIII. 
p.  (XXIII  sq.  et  in  cur.  sec.  ad  T.  I.ivii  fr. 
Tol.  Misen.  is,v>  p.  9,  Weissenbonrium  in  ed. 
I.iv.  Teubn.  VI,  p.  III.  VI.,  ubi  hic  loeus  ex 
Ilauptii  sententia  libri  XIV.  fragUlQntis    fr.  I 

insertusest,  Linkemm  in  aet.  gymn.  Austr. 
1852,934.  1854,  422,  ubi  adnotavit,  eundem 
locnm  sub  Titii  Iuliani  nomine  legi  in  Maii 
coll.  Vat.  III,  239. 


sis,  uude  ipsam  illam  dissertatiun- 
culam  excerptam  esse  vidimus  ex 
libello  de  cursu  Btellarum  aPride- 
rico  Haasio  ad  Gregorium  Turo- 
nensem  relato  atque  publici  iuris 
facto  in  prolusioue  aeademica  ad 
natal.  reg.  in  univ.  Vratisl.  a.  1853 
celebranda,  ubi  Titianea  liaec  le- 
guntur  §.  30  p.  14,  illustrantur  p. 
3iJ  sqq.  tum  huc  referendum  est 
folium  membranaceum  Toletamun 
palimpsestum  a  Theophilo  Heinio 
repertum  et  a  Georgio  Ilenrico 
Pertzio  tanquam  lib.  XCVIH.  Li- 
viani  fragmentum  in  comm.  acad. 
Boruss.  a.  l.s47';"  editum,  quodSal- 
lustii  bistoriis  tribuendum  videri 
primuin  BergkiusG*  significavit, 
tum  libro  earundem  alteri  Heervva- 
geniusG9  et  Rothius  Basileen^is"11 
vindicaverunt,  postrcmo  eiusdem 
reliquiis  et  Kritzius^l  et  Ger- 
lachius72  inseruerunt.  non  tamen 
omnino  male  ne  nostris  quidera 
diebus  hacc  studia  cessisse  uni- 
cum  quidem,  sed  satis  grave  ex- 
tat  documentum  libri,  ut  videtur, 
l'XXX\".  fragmentum  ex  lib.  XII. 
Apponiani  in  canticum  canticorum 
commentarii  aBottino  etMartinio 
Romae  a.  1843  editi  p.  237  eru- 
tum.73 


67  in  comm.class.  pliil.  bist.ncrol.lS49  p. 
221-239  ac  scorsim  Berol.  1S1S  cf.  act.  eius- 
dem  acad.menstr.  1S50, 33sq.  Ern. a.Leutsch 
philol.  III.  '.7 1  sqq.  Kreyssigium  in  comm.  dc 
T.  Livii  hist.  rell.  e  palimps.  Tol.  erutis,  et 
eiusdem  ad  Livii  lib.  Xl.I -XLV.  annotatio- 
iiil.us  adiecta,  Misen.  1849,  atque  in  curis  se- 
cundis  ad  has  rell.  Misen.  a.  1852  editis,  qui 
ad  lib.  XCV.  has  lacinias  rettullt  non  impro 
bante  Th.  Mommsenio,  qui  secundum  Uteras 
a  II.  Borghesio  acceptas  eas  illustravit  in 
imnt.  soc.  lit.  Pax.  cl.ph.hist.  1850,  196-199; 
his  adde  Huschkium  act.  iurisprud.  hist.  XV. 
273-286,  Weissenbornium  1.  1.  fr.  72  p.  XVI. 
coll.  p.  IV  sq. 

68  a.  t.  anti  [.  Marb.  is(s.  SSO. 

0!)  v.  Krcy.-siirii  rp.  :ul  Kritzium  de  C.Crispi 
Sallustii  hist.  lib.  II  rclt.ex  palimps.ToI.  eru- 
tis  Miscn.  !>:.J. 

7(i  mus.  pbil.  VIII.  433  -440. 

71  C.  Sall.  Crispi  hist.  fr.  II.  47.  49  (50,  1) 
p.  ir.0  sqq.  coli.  ep.  crit.  ad  Wuestemannum 
il.id.  ]i.  XII  sqq.  ct  ed.  min.  Lips.  a.  1856  p. 
282  sq. 

7-2  lib.  II  fr.  101  sq.  p.  117  sq.  cd.  Sall.  stc- 
reotvpac  Lips.  L856. 

7:;'  fr.  55  p.  XIV.  Wssb.  cf.  Schneidewinum 
innunt.  d.  act.  lit.  llal.  a.  1848  adiectis  n.  61 
p.  499-501  et  in  actis  phitol.  Cassellis  a.lsi  ; 


LIVII   PATAYiNI   PKOLUSIO. 


Accuratius  harum  operis  Liviaui 
partium,  quae  aetatem  tuleruut, 
habitum  iuspectautibus  id  primo 
obtutu  patetit .  Livium  uou  deees- 
sisse  ab  ea  ratione,  qua  iude  a 
literarum  Latiiiarum  iucuuabulis 
rerum  scriptores  usos  esse  vide- 
mus  auctoribus  Q.  Fabio  Pictore 
et  L.  Cincio  Alimento:  xovxtov  Se 
Tuiv  arSocor  ey.ctTeoos  —  verba  sunt 
Dionysii  Halic.  ant.  Kom.  I,  6 


ols fieP  avros  toyois  rcctoeyereT 


ii  Si 


nr  turretoiar  axgipOJS  artyoaye'' 
t«  Si  ao/^ala  %a  /ura"4  Tt)r  xxioiv 
ti,s   no/.ecns   yeiouera    y.ecfa/.cticuSios 

txtSoaue.  quae  ita  ad  Livium  ad- 
hibenda  sunt,  ut  is,  quo  propius 
adtempussuum  accederet,  eo  ac- 
curatius  eoque  fusius  res  gestas 
enarrarit;  cum  enim  liber  primus 
reguin  aetatem  i.  e.  duo  fere  sae- 
cula  ac  dimidium  perlustret,  no- 
vem  sequentes  spatium  temporis 
aliquanto  minus,  haud  multo  am- 
plius  duo  saecula  complectens 
emetiantur,  deeadis  vero  secun- 
dae  libri  septuaginta  tantum  et 
quiuque  annos  proximos,  ut  sin- 
guli  fere  libri  rerum  per  annos 
septenos  et  dimidium  gestarum 
narrationem  contineant,  hos  qui 
sequuntur  libri  viginti  quinque  no- 
bis  servati  inde  a  lib.  XXI.  usque 
ad  lib.  XXXXV.  quinquaginta  an- 
norum  terminos  vix  excedunt,  ut 
binorum  fere  annorum  historiam 
singuli  libri  per  hanc  operis  par- 
tem  persequantur;  reliqua  vero 
multitudo  septem  et  nonaginta  li- 
brorum  haud  multo  amplius  cen- 
tum  et  quinquaginta  annos  com- 
plectebatur,  ut  binis  fere  libris 
terni  anni  enarrarentur.  "5 

Iaminde  sequitur,  Livii  enarra- 
tionem  per  se  'lactea  ubertate'"6 
ubivis  conspicuam  et  a  macrologia 

consoc.  p.  40-47  coll.  A.  G.  Zumptio  in  ann.  ' 
crit.  Berol.  1844  II,  50,  392  et  ad  tab.  Ancvr. 
VI,  2  p.  91. 

74  tutt  [uza  coni.  I.  G.  Hullemanus  disp. 
crit.  de  anrial.  max.  Amstelod.  1S55  p.  71,  zd 
xata  du  Rieu  disp.  de  genteFabi.iLugd.Bat. 
1856  p.  156. 

75  cf.  Liv.XXXI,  1.  C.  G.  Lewis  an  inquiry 
into  the  credibilitv  of  the  early  Roman  history 
Lond.  1856  I.  4  1  sqq. 

76  Quint.  I.  O.  X,  1,  32.  Parreidt  de  lactea 


quadam  haud  omnino  abhorren- 
tem,"  per  extremam  partem  co- 
piosiorem  redditam  esse.  ipse  Li- 
vius  iamfere  inde  abexordio  operis 
conscius  sibi  est,  longiorem  hic  il- 
lic  sermonem  suum  in  materiis  per 
complures  libros  deinceps  tractan- 
dis,  velut  in  bellis  cum  Volscis  et 
cum  Samnitibus  gestis,  visum  iri 
lecturis,  quorum  satietatem  se  me- 
tuere  fatetur"»  atque  ipse  post 
priora  duo  bella  Punica  enarrata 
spatii  peraeti  longinquitate  aeque 
fatigatus  esse  videtur  ac  quodam 
horrore  percussus,  iam  providens 
animo,  utipsius  verbis  utar,  "9  ve- 
lut  qui  proximis  litori  vadis  inducti 
mare  pedibus  ingrediantur,  quid- 
quid  progrediatur,  in  vastiorem  se 
altitudinem  ac  velut  profundum  in- 
vehi  et  crescere  paene  opus,  quod 
prima  quaeque  perticiendo  minui 
visum  sit.  ipsa  igitur  materiae 
mole  crescente  per  extremam  ope- 
ris  partem  copiosior  facta  est  Livii 
narratio:  senili  quadam  loquaci- 
tate  eum  arrectum  et  neglegentio- 
rem  in  rebus  tradendis  redditum 
esse,  quae  Niebuhriiso  est  senten- 
tia  ex  reliquiarum  lib.  XCI.  specie 
ducta,  inde  vix  cum  aliqua  proba- 
bilitate  videtur  concludi  posse, 
nam  ea,  quae  aetatem  tulit  de 
morte  Ciceronis  narratio  ex  libro 
CXX.  hausta»1  pro  meo  quidem  iu- 


Liv.  ubertateLips.l746.Weissenborniuspraef. 
1.  p.  40  sq. 

77  Quint.  I.  O.  VIII,  3,  53.  Charis.  p.  242 
P.  et  quos  ibi  1.  H.  Keilius  ed.  suae  p.  271 
quosque  affert  Otto  act.  ant.  Marb.  1S50,  324 
(adde  anecd.  rhet.  Paris.  p.  10,  13  Eckst.), 
quamvis  hi  omnes  uno  tantum  eodemque 
exemplo  defungantur  'legati  non  impetrata 
pace  retro  unde  venerant  domum  reversi 
sunt.'  ipsa  haec  verba  in  libris  superstitibns 
non  inveniuntur,  his  similia  lib.  Vllll,  2, 
10:  XXIIII,  20,  3  et  40,  9;  XXXVIII,  16,  6. 
eodem  pertinent  alia  veluti  idem  vocabulum 
paucissimis  verbis  interiectis  saepissime  re- 
petitur,  cuius  consuetudinis  exempla  conges- 
sit  Drakenborchius  in  ann.  ad  I,  3.  9.  cf.  Fitt- 
bogenium  obs.  Liv.  p.  46. 

78  VI,  12,  2  cf.  X,  31,  10. 

79  XXXI,  1,  5. 

80  Ciceronis  orr.  etc.  fragm.  p.  88  schol. 
hist.  Rom.  I,  47  sq.  sic  etiam  Car.  Reisigius 
schol.  granim.  Lat.  ed.  Haasius  p.  49,  Schweg- 
lerus  hist.  R.  I,  105. 

81  M.  Seneca  suas.  VII,  p.  38  sq.  Bip.,  t. 
XIV,  807  sq.  Drkb.,  fr.  50  p.  XIII  sq.  Wssb. 


XTNI 


i»e  vita  ac  scrurns 


dicio,  cuius  subscriptorcm  ipsnip 
excitare  licet  Xiebuhrium,*-  opti- 
mis  primorum  librorum  locis  ncc 
Bimplicitate  nec  venustate  nec  scn- 
suum  magnitudine  nec  animi  ge- 
nerositate  cedit;  paulo  uberiorem 
narrationem  lib.  XCl.  fragmento 
et  ipse  tribuo  Latamque  quandam 
simplicitatem  ei  inesse  recte  sensit 
Fr.  Lachmannus,S3  neglegcntius 
quam  similes  expeditionum  belli- 
carum  per  priores  decadasdescrip- 
tioues  mihi  certe  haec  non  viden- 
tur  exposita  atque  etiamsi  boc 
coucedendum  esset,  tamen  non 
iustam  de  tota  hac  posteriore  ope- 
ris  Liviani  parte  adinitteret  ratio- 
cinationem.  immo  ipse  Niebuh- 
riuss*  fatetur,  quo  magis  in  opere 
perficiendo  progressus  sit  Livius, 
eo  propius  eum  accessisse  ad  pro- 
vinciam  ipsius  indoli  aptissimam, 
quamvis  ibi  quoque  addat,  dolen- 
dum  esse,  quod  interim  consenue- 
rit.  quod  igitur  ad  operis  argu- 
mentum  attinet,  vel  Niebuhrius 
concedere  vidctur,  gravissimam  to- 
tius  operis  partem  interiisse,  ue- 
que  equidem  dubito  eorum  seuten- 
tiae  calculum  adicere,  quibus  Li- 
viani  operis  summa  in  extrema 
parte  videtur  posita  fuisseSS  qui- 
que  fatentur,  se  nou  intellegere, 
cur  hi  libri  prioribus  posthabendi 
sint  fuerintve.86  ac  maturiorem 
auctoris  aetatem  ubivis  detrimen- 
tum  illis  attulisse  ne  Xiebuhrius 
quidem  censuit.  qui  amabili  Livii 
auimo  laudato,  quo  per  totum  opus 
laetitia   quaedam  ac  blandissima 


s-2  schol.  e.  I,  50. 

83  I.  c.  I,  115. 

M  1.  c.  p.  49  extr.  '  Je  toeiter  cr  kam  deato 
nrilur  katn  cr  seinem  eigenlhvmlichen Berufc, 
leider  nur  ward  er  dabei  nlt.' 

sj  v.modoWachsmnthinm  d.  Sl 
ilcs  r.  Stanis  p.  33  C.L.Bluminm  Einleilnng 
iii  Roms  nlic  GislIi.  p.  125. 148  (qni  tamenj 
co  precedit,  ut  ipsnm  illum  librnm  primnm,  < 
qnem  summis  lnudihus  extollit  Xiebuhrius , 
hist.  K.1,519  n.1103  debilissimam  totius  ope- 
ris  partem  cs.<e  st.ituat.  cnins  indlcii  neminem 
fere,  opinor, aaseclam  habebit),  Tainium  essai 
sur  Tite  Live  Lut.  Par.  1856  p.  58  sqq.  G2  cf. 
etiam  Bolingbrokii  sententiam  a  (iibbonio 
relatam  ipsnmqne  Gibboninm  opp.  misccllan. 
III.  (Lond.  1815.  4)  371  sq. 

86   I.ewis   inqniry  I,  -jr>:5.   n.  21. 


serenitas  diffusa  sit ,  f&rtassc,  in- 
quit.  87  haec  melius  agnosceretur  a 
nobis,  si  libri  posteriores  nobis  es- 
sent  servati. 

Diversae  sane  operis  longinqui 
partes  peculiares  sibi  laudes  quae- 
runt,  id  quod  co  maxime  explican- 
dum  est.  quod  fontes  suos  saepe 
tam  presse  sequitur  Livius,  ut  eo- 
rum  proprietatem  fere  exprimat  et 
in  annales  suos  transferat.88  dis- 
erimen  igitur  inter  libros  priores 
et  posteriores  vix  eo  satis  defini- 
1um  videtur  aNiebuhrio,  quod  hi 
prudentia  prioribus  praestiterint, 
longe  minore  quam  illi  et  arte  et 
eloquentia  conseripti  fuerint  ac 
potius  proxime  ad  id  genus  acces- 
serint,  quo  recentiores  iu  narran- 
dis  rebus  sua  aetate  gestis  utuntur. 
'itaqueineos1  inquitSB  'praecipue 
eadere  macrologiae  vituperatio- 
nem  arbitror,  qua  Charisius  etDio- 
medes,prudentioresquam  ipsi  sunt 
auctores  secuti,T.Liviumonerant : 
quae  fortasse  a  deeantata  illa  l'a- 
tavinitate  haud  multum  distat.  Ni- 
hil  enim  minus  urbanum  est  quam 
macrologia." 

At  quis  sive  macrologiam  sive 
perissologiam  evitet.  ubi  ad  'de- 
cantatam  illam  Patavmitatem'  per- 
venerit  ?  quam  scimus  Livio  ab 
AsinioPolione.  severissimo  aequa- 
lium  praesertim  scriptorum  censo- 
re.  obiectam  esse  teste  Quintiliano 
inst.  or.  I,  5,  5G  VI II,  1,  3.  quod 
vituperium  ad  ipsam  orationem  Li- 
viauam  pertinere.  nemo  fere  nega- 
bit,  qui  locorum  illorum  nexum 
animo  haud  praeoccupato  exami- 
naverit.  neque  id  me  quidem  iu- 
dice  dubium  esse  potest,  quinLi- 
vio  obiciantur  sermonis  quaedam 
proprietates  a  colore  urbano,  ho- 
minibus  elegantioribus  vere  Ro- 
manis  proprio,  recedentes.  simili 
ratione  hodie  Itali  linguae  Tosca- 
nae  puritatem  prac  reliquis  extol- 
lunt,  quamvis  ore  Romano  hodie- 
que    optime   eam  pronuntiari    fa- 


87  schol.  .-.  I    52. 

88  cf.  Lachmannum  I.  c.  I.  11" 

89  Cic.  orr.  fr.igm.  etc.  p   88. 


T.    LIVII   1'ATAVIXI   PROLUSIO. 


"teanturSO,  Parisiensesque;  post- 
quam  vel  cum  Alsaciensi  quodam 
vel  eum  Galliae  meridionalis  in- 
cola  perparum  confabulati  sunt, 
nou  sine  levi  quadam  malitia  ri- 
dentes  dicere  solent:  'nonne  tu  ex 
regione  Argentoratensi  oriundus?j 
tu  vero  ex  Burdigalensi?',  cuinj 
pronuntiationis  quasdam  proprie-j 
tates  a  consuctudine  urbana  i.  e. 
Parisina  paululum  remotas  auri-! 
bus  tritissimis  percipientes  tum  I 
ipsum  vocabulorum  usum  ac  de- 
lectum  ei  certe,  quae  cummaxime 
inter  elegautiores  ipsius  Lutetiae 
incolas  obtinct,  rationi  non  omni- 
uo  congruentem.  atque  ita  rem 
sese  liomae  habuisse,  et  ipse 
Quintilianus  demonstrat,  qui  Pa- 
tavinitatis  Livianae  mentione  in- 
iecta  loco  libri  octavi  supra  com- 
memorato  ita  pergit:  'quare  si  fieri 
potest,  et  verba  omnia  et  vox  huius 
alumnum  urbis  oleant,  ut  oratio 
ltomana  plane  videatur,  non  civi- 
tate  douata,'9iet  plus  semelCicero. 
veluti  'quare'  inquit  aliquo  libro- 
rum  de  oratore  loco92  'eum  sit 
quaedam  certa  vox  Iioinani  gene- 
ris  urbisque  propria,  in  qua  nihil 
oftendi,nihil  displicere,  nihil  anim- 
adverti  possit,  nihil  sonare  aut 
olere  peregrinum,  hanc  sequamur 
neque  solum  rusticam  aspcrita- 
tem,  sed  ctiam  peregrinam  insolen- 
tiam  fugere  discamus.'  didicerat 
hoc  Plautus  Umber,  didiceratNae- 
vius  Campanus,93  iudice  Polione 
non  didicitLiviusPatavinus.  quod- 
si  vero  accuratius  hoc  argumen- 
tum  persecutuii  et  Patavinitatem 
per  lpsum  Livii  opus  indagaturi 
'qui  est'  quaerimus  'iste  tandem 
urbanitatis  color?'  id  quod  ex  se 
Brutum  quaesivisse  narrat  idem 
Cicero,9i  ipsumCiceronem  ad  hanc 
quaestionem  'nescio,'  responden- 
tem  inveniemus  'tantum  esse  quen- 

90  rcquiritor  '  lingua  Toscana  in  bocca  Ro- 
mana.' 

91  ipse  tamen  Quintilianus  altcro  loco,  quo 
Patavinitatem  illam  tetigit,  fatctur,  se  omnia 

lulica  pro  liomanis  iialiciv. 

92  III.  12,  44. 

93  iliid.  45. 

94  Urut.  !<;,  171. 


dam  scio.'    'idtu,'  ait  'Brute,  iam 

intellegcs  cum  in  Glalliain  veneris, 
audies  tu  quidem  etiam  verba 
quaedam  non  trita  Romae,  sed 
haec  mutari  dediscique  possunt; 
illud  est  maius,  quod  in  vocibus 
nostrorum  oratoruin  retinnit  quid- 
dam  et  resonat  urbanius,'  quibus 
addenda  sunt  quae  sequuntur, 
quae  tamen  longum  est  hic  descri- 
bere.  nam  satis  iam  ex  his  quae 
inde  transscripsimus  apparet,  ole- 
um  et  operam  eos  perdidisse,  qui 
id  quod  summus  ille  orationis  et 
artifex  et  magister  sensit  potius 
quam  definire  potuit  euucleare 
posse  sibi  visi  sunt  hodieque  vi- 
dentur.  quo  accedit,  'quod  magno- 
pere  vercndum  videtur,  ne  sencx 
sane  egregius,  sed  paullo  morosior 
etiam  de  Livii  oratione  fastidiose 
et  cum  cavillatione  quadam  iudi- 
caverit'  —  verba  sunt  Hauptii,95 
qui  sobrio  subactoque  iudicio  'ne- 
que  enim  nos'  ait  'qui  sero  vivi- 
mus  subtiliora  discrimina  quibus 
urbana  oratio  a  non  urbana  dista- 
bat  intellegcre  possumus,  neque 
quisquain  nisi  in  ea  lingua  in  qua 
uatus  est  j^ercipit,  si  paullulum 
peregrini  sermonis  admiscetur.'3G 
cui  egregii  philologi  sententiac 
iuvabit  comparasse,  quae  summus 
historiac  conscribendae  apud  An- 
glos  artifex  Thomas  Babington 
iVlacaulay  posuit  in  elegantissima 
commentatione  dc  Addisone  con- 
scripta.97  primus  vero  iustam  ac 
rectam  de  Patavinitate  Liviana 
disputationein  instituit  D.  G.  Mor- 
hofius,  cuius  commentatio  prodiit 
Kilonii  1G85,9S  ubi  etiam  aeque  va- 


95  iml.  I.  Berol.  nest.  1855  prooem.  p.  5. 

90  cf.  etiam  0.  E.  Muellerum  hist.  ciil. 
EinleiluiK)  ctc.  III,  142.  Tiraboschium  hist. 
lit.  Itfll.  tom.  I.  part.  III.  iib.  III.  cap.  III.  §. 
XI.  p.  221  sq.  ed.  Moden.  a.  1772. 

97  '  Welcher  moderne  Gelelirte  kann,  wenn 
cr  uufrichlitj  scin  will,  satjen,  dass  er  in  Li- 
i/k.s  Slyl  ilie  tjeringsie  Unrcinhcit  bcmerkt? 
Ist  es  aber  niclu  ncwiss,  dass  Ihdlio,  dessen 
Geschmack  un  den  Ufern  der  Tiber  gebildel 
tvorden  war,  in  tliesem  Siyl  tlie  uneleganle 
Mundarl  des  Po  entdeckte?'  ausgewdltlte 
Schriften  gesch.  u.  Iit.  Inhails  Ubers.  v<m 
Sleger  V,  156  sq. 

9S  repetita  cst  in  Morhofii  dissertationibns 


XVI 


DE    VITA    AC    SCRIPTIS 


ria  ac  perversa  virorum  doctorum 
de  hac  Patavinitate  iudicia  recen- 
sentur;  qaibus  quae  postea  acces- 
serunt  similium  errorum  exempla 
cnumerare  nec  libet  nec  vacat. 
unam  tantum  eamque  maxime  siu- 
gularem  omninm  instar  commemo- 
rare  liceat  sententiam  Kollarii.  qui 
in  libro  quodam  liugua  Hungarica 
conscripto  a.  1843  edidit  descrip- 
tiouem  itineris  perltaliam  supcrio- 
rem,  Tirolidem,  Bavariamsuscepti, 
qud  uliique  populationis  et  cultu- 
rae  Slaneae  exempla  et  inventurus 
erat  et  invenit.  sic  Venetis  quoque 
veteribus  Slavicam  originem  vin- 
dicare  conatus.  Livium,  quippe  in- 
ter  hos  si  dis  placet  Slavos  natuin. 
Slavica  liuguae  Latinae  elementa 
immiscuisse  censet,  quae  Patavini- 
tatis  nomine  ab  Asinio,  homine 
liomano,  insiguita  eique  expro- 
brata  sint.99 

Si  vero  profligata  hac  quaestione 
ad  ipsam  Liviani  operis  forrnam 
examinandam  et  ad  eiusgenusscri- 
bendi  adumbrandum  accedimus ,iw 


Hambnrgi  1699  et  in  cd.  Livii  Drakcnborch. 
XV,  1.  50  sqq. 

99  nnperrime  qnaestionis  de  Patavinitate 
Liviana  particulastres  edidit  C.G.Wiedcman- 
nus  iu  prolus.  schol.  gymn.  Gorlicensis  a. 
1848.  1854.  1S55  et  Graeci  et  provincialis  ser- 
monis  vestigia  anquirens;  cf.  etiam  Queckium 
I.  cummaxime  excitando  p.  S  sqq.  Bcrnhar- 
dium  hist.lit.Lat.  ann.  500  p.612  sq.  ed.tert. 

100  cf.  quos  l.Baehrins  hist.  lit.  Lat.  §.221 
n.  1-8,  quibus  adde  Walehium  emend.  Liv. 
p.  1  sqq.  Handium  Lehrbuch  des  lat.  S its  p. 
«4-G6  cd.alt.  Grysarium  Theurie  des  lat.Snls 
p,  7  gqq.  eil.  alt.  enndem  praef.  part.  sel.Liv. 
I.  p.  XXXVII  Bqq.  ecl.  pr.  Weissenbornium 
praef.  c.  p.  37  sqq.  Tainium  essai  sur  Tite 
Live  p.  3u0  sqq.  Queckium  Zweilcr  Ueitrng 
zur  Chartik'ertsiik  des  Lirnts:  die  Dnrslel- 
lung  drsselben  in  progr.  gymn.  Sondershusa- 
nia.  1853;  singula  huius  quaestionis  capita 
saepe  nuper  inprolusionibus  BCholasticis  trae- 
tata  sunt,  cf.  Kreiznerum  de  propria  orationis 
Livianae  indole  proprio  maxime  adiectivo- 
rum  usu  Hadamarii  a.  1S45;  Ed.  Wesenerum 
de  qnibnsdam  Livianae  or.  proprietatibns 
Conflucntiae  a.  1S54  ;  Btangiam  de  <liscrepan- 
tia  quadam  inter  sermonem  Ciceroniannm  ac 
Liviannm  Francof.  ad  Viadr.  1843,  ul  i  dno- 
l>us  annis  ante  E.  F.  Poppo  de  Latinitate 
falso  aut  nurito  suspccta  disscrens  ad  Li- 
vium  spectantia  quaedam  protulerat  p.H-IV; 
G.  Hildebrandum  iiber  eniige  Abweichungen 
im  Sprachgebranche  des  Cicern,  Caesar,  Lv- 
lius  ii.  itb.  d.  Gebrattch  des  Inf.,  der  Supina 
».  d-  Conj.  quominus  ».  quia  U  diesen  &  hrifl- 
Slellern  Tremon.  1S54 ;  singularum  praeposi- 


non  dubitabimus  Quintiliani,  eru- 
ditissimi  ac  pcritissimi  iudicis  sen- 
tentiam  probare,  qui  *at  non  histo- 
ria'  inquiti  'i  'cesserit  Graecis  nee 
opponere  Thucydidi  Sallustium 
verear.  neque  indignetur  sibi  Hc- 
rodotus  aequari  T.  Livium  cum  in 
narrando  mirae  iucunditatis  claris- 
simique  candoris  tum  in  contioni- 
bus  supra  quam  enarrari  potest 
eloquentem,  ita  quae  dicuntur  om- 
nia  cum  rebus  tum  personis  ac- 
commodata  sunt;  affectus  quidem, 
praecipueque  eos,  qui  sunt  dulcio- 
res,  ut  parcissime  dicam,  nemo 
historicorum  commendavit  magis.' 
cuius  loci  nexum  et  conformatio- 
nem  indaganti  dubium  esse  non 
potest,  quin  ipse  hic  candor  non  ad 
animum  Livii,  'natura'  ceteroquin 
et  ipsum.  ut  M.  Senecaei^  verbis 
utar  'candidissimum  omnium  ma- 
gnorum  ingeniorum  aestimatorem,' 
sed  ad  virtutem  quandam  orationis 
spectet  simplicitate,  perspicuitate, 
puritate,  nitore  fere  composi- 
tam.103  quo  cum  iudicio  Quintilia- 
neo  id  optime  convenit.  quod  Sal- 
lustianae  brevitati  lacteam  Livii 
ubertatem  oppouit  idem  Quintilia- 
nus,  quae  nou  satis  doctura  sit 
eum,  qui  non  spccicm  cxpositionis, 
sed  fldem  quaerat,i04  quod  alio 
quodamlocoiOS  'ego'  aifoptimos 
quidem  et  statim  et  semper,  sed  ta- 
men  eorum  candidissimum  quem- 
que  et  maxime  expositum  velim,  ut 
Livium  a  pueris  magis  quam  Sal- 
lustium:  et  hic  historiae  maior  cst 


tionum  apud  I.ivium  usum  pertractarunt  I.  E. 
Ellendtius  de  praepositionis  a  cum  nomini- 
bus  urbium  iunetac  ap.  Livium  maxime  usu 
-  1 8  1 1  II.  Lbwius  disquis.  de  prac- 
pos.  >(  asn  ap.Liv.  Grimmae  1847:  de  ne  pro 
ne  quiitem  et  dc  nec  qnidem  apud  Livium 
egit  Scheibius  philoL  V,  132-136. 
101  I.  O.  X.  I,  101. 

.  VII.  p.  41  Bip. 

103  cf.  Qnint.1.  c.§.113  'atMessalla  nitidus 
et  candidus,"  §.  121  'tam  candidum  et  lenc  ct 
speciosum  gcnus.'  ad  ipsum  Livii  aniinum 
hoc  apud  Quintilianum  voc.  praeter  alios  rct- 
tulerunt  ctMeicrotto  in  diss.  de  candoreLivii 
Berol.  1796  fol.  et  Doederleinius,  vir  ei  ipse 
animi  orationisque  candore  acque  insignis.  in 
actis  philologorum  Hamburgi  a.  1S55  consoc. 
p.  50  sq. 

104  ibid.  §.  32  cf.  ann.  76. 

105  II,  5,  19. 


T.  LIVII  PATAVINI  PROLUSIO. 


XVII 


auctor,  ad  quem  tamcn  intcllegen- 
dum  iam  profectu  opus  est,'  quod 
mirae  denique  fetcundiae  virum 
eum  nominat;ioc  Quintilianum  ve- 
ro  non  solum  ab  hac  sententia  ste- 
tisse  etL.  Senccai07  docet  et  histo- 
ricorum  princeps  Cornelius  Taci- 
tus.ios  est  autem  sermo  Livianus 
simplex,  nativus,  sua  sponte  pro- 
fluens,  tamcn  ut  nullo  artis  adiu- 
mento  sit  destitutus:  ab  arte  rhe- 
torica  scriptorem  profectum  esse 
vidimus,  atque  ubivis  conspicua 
huius  condicionis  pcr  totum  cius 
annaliuin  decursum  documenta 
agnoscimus,  at  eius  artis,  quae 
nondum  elegantiae  affectatae  stu- 
dio  corrupta  fuit  et  fucata,  sed 
quae  vero  pulchri  sensu  praedita 
optimum  quemque  sectaretur  at- 
que  imitaretur:  Demosthenes  enim 
et  Cicero  Livio  videbantur  legendi 
eosque  filio  commendabat,io9  tum 
ita  ut  quisque  esset  Demostheni  et 
Ciceroni  simillimus;  fucatae  con- 
tra  circa  idem  fere  tempus  istius 
artis  imaginem  praebet,  quod  alius 
euiusdam  rhetoris,  L.  Cestii  Pii, 
discipuli  ediscebant  magistri  de- 
clamationes,  Ciceronis  orationes 
non  legebant,  nisi  cas  quibus  Ce- 
stius  rescripserat.no  Livius  autem 
quin  Ciceronem  non  solum  legerit, 
sed  etiam  eius  de  arte  historica 
praecepta  studiose  pertractaverit 
et  in  sucum  ac  sanguinem  verterit 
dubitare  non  possumus,    si  ipsa 

106  VIII,  1,  o. 

107  de  ira  I,  16,  27  Fick.  (I,  20,  6  Haas.) 
'apud  disertissimum  virum  Livium.' 

108  Agric.  10  'Livius  veterum,  Fabius  Ru- 
sticus  recentium  eloqnentissimi  auctores.'  ab 
exc.  d.  Aug.  IIII,  34  in  or.  Cremutii  Cordi 
'T.  Livius  eloquentiae  ac  fidei  praeclarus  in 
primis.'  qui  locus  vetare  fere  videtur,  ne  Li- 
vium  iis  scriptoribus  abeodemTacitohist.  1, 1 
notatis  adnumcremus,  qui  inscitia  rei  publi- 
cae  ut  alienae  veritatem  infregerint,  quae  est 
sententia  Haasii  praef.  Tac.  I  p.  XXIV  n.  105  : 
certe  vero  ad  eundem,  quod  et  Haasius  per- 
spexit  etEggenisfexamen  crit.  des  historiens 
de  lavie  et  du  regne  d'Auguste  p.  72. 100sq.), 
pertinet  alter  locus  Taci teus  ab  exc.  d.  Aug.  1, 1 
'  temporibusque  Augusti  dicendis  non  defuere 
decora  ingenia,  donec  gliscente  adulatione 
deterrerentur.' 

109  v.  fragm.  ep.  ad  fil.  apud  Quint.  X,  1, 
39  coll.  II,  5,  20. 

110  M.  Senccac  cxc.  controv.  1.  III  p.  399 
Cip. 

Llvi  vnl.  I. 


haec  praecepta  cum  historiis  Li- 
vianis  comparamus:  hic  enim  in- 
venimus  id  quod  Cicero  ab  historia 
exigit  'verborum  ratiouem  et  ge- 
nus  orationis  fusum  atque  tractum 
et  cum  lenitate  quadam  aequabili 
profluens.'  111  narrat  porro  Livius, 
quod  idem  Cicero  poscit,U2  ornate 
et  regionem  saepe  aut  pugnam 
describit,  interponit  etiam  contio- 
nes  et  hortationes  tracta  hac  et 
fluenti,  quam  expetunt,  oratione,!!3 
quam  iudiciali  asperitate  et  sen- 
tentiarum  aculeis  liberam,  contor- 
tae  ct  acri  oratorum  orationi  Ci- 
cero  opponit;  distinguit  historiam, 
quod  neglexit  Caelius  Antipater, 
eam  ob  rem  vituperatus  a  Catulo 
apud  Ciceronem  i.  e.  ab  ipso  Cice- 
rone,H4  varietate  locorum  et  ver- 
borum  collocatione  et  tractu  illo 
leni  et  aequabili  perpolivit  illud 
opus.  quodsi  igitur  ad  Ciceronis 
doctrinam  Livius  maxime  se  appli- 
cavit,  non  tamen  is  erat,  qui  ad 
unius  cuiusdam  quamvis  praestan- 
tissimi  exempli  servitutem  ita  sc 
astringeret,ut  assolent  'imitatores, 
servum  pecus;'  notum  erat  rhc- 
tori,  quod  Quintilianusiis  his  post- 
ea  verbis  praecepit,  'id  quoque  vi- 
tandum,in  quo  magna  pars  errat, 
ne  in  oratione  poetas  nobis  et  hi- 
storicos,  in  illis  operibus  oratores 
aut  declamatores  imitandos  pute- 
mus.  sua  cuique  proposita  lex, 
suus  cuique  decor  est;'  ipse  philo- 
sophiae,  linguae  literarumque  stu- 
diis  deditus  non  poterat  nec  igno- 
rare  nec  parvi  aestimare  progres- 
sus,  quos  inde  a  Cicerone  literae 
Latinae  fecerant,  immo  necesse 
erat  delectaretur  carminum  a  sum- 
mis  poetis  compositorum  sive  au- 
ditione  sive  lectione,  ex  limpidissi- 
mo  hoc  fonte  hauriret  camposque 


111  de  or.  II,  15,  G4.  liquido  huic  ac  fuso  ac 
profiuenti  generi  dicendi  opponitur  exile,ari- 
dum,  concisum  ac  minutum  ibid.  38,  159. 

112  or.  20,  66. 

113  ibid. 

114  deor.  II,  13,  54. 

115  I.  O.  X,  2,  21  sq.  Cicero  do  or.  H, 
15,62.64  queritttr,  quod  nnsquam  reperiat 
historiam  separatim  instructam  rhetorum  prae- 
ceptis:  at  'sita  eniin  sunt'  inqtiit  'ante  ocu- 


XVIII 


PE   VITA   AC    SCRITTIs 


suos  inde  irrigaret:  intellogero 
onim  debebat,  bia  operibus  ad 
Grraecae  artis  normam  cxactis  ser- 
monis  Latini  thcsaurum  et  ditio- 
roin  rodditum  essc  et  elegantioreni 
multaque  inde  ct  ad  historiam  ex- 
ornandam  peti  posse.  haec  vero  et 
ipsi  certe  videbatur  'proxima'  esse 
'poetis  et  quodammodo  carmon 
solutum'  et  scribi  'ad  narrandum, 
non  ad  probandum;'HGex  universa 
enim  eiua  historia  elucet,  eum  cum 
Quintiliano  sensisse,  totum  opus 
non  ad  actum  rei  pugnamque  prae- 
sentem,  sed  ad  memoriam  posteri- 
tatis  ingeniique  famam  componi, 
ideoquc  ct  vcrbis  remotioribus  et 
libcrioribus  figuris  narrandi  tae- 
dium  evitasse.  accedit,  quod  inter 
ipsum  opus  elaborandum  multi- 
plici  vetustorum  annalium  lectioni 
ita  se  dedit  et  eorum  vestigia  saepe 
tam  accurate  prcssit,  ut  animo  eo- 
rum  imaginem  imbibcret  eamquc 
ipsam  scribendo  haud  raro  expri- 
meret.  quodsi  igitur  in  universum 
Ciceronis  lectione  ingenium  suum 
pavit  et  aluit,  ut  summi  oratoris 
umeris  niteretur,  tamen  paululum 
a  castitatc  orationis  Ciccronianae 
sermo  Livianus  recedit  nec  obso- 
leta  vocabula  rerum  longe  remo- 
tarum  memoriae  instaurandae  apta 
locis  idoneis  aspernansiiuiec  poe- 
tica  aut  rhetorica  verba  et  verbo- 
rum  structuras  nec  elk^viaftmv^  a 
poetis  in  sermonem  Latinum  re- 
ceptorum  imitationem,  ita  ut  va- 
riis  vividisque  oratio  distinguatur 
coloribus  ac  gemmis  quasi  lucidis 
floribusque  amoenis  passim  spar- 
sis  exornetur.  tantum  tamon  abest. 


HC  Quint.  I.O.  X.  1.31.  atroque  praccepto 
Qaintilianeo  ad  indolcm  stili  Liviani  cxpli- 
candam  Grvsarium  quoque  usnm  csse  video 
praef.  c.  p.  XXXVII.     * 

117  adnotandum  tamen  est,  hacc  fcrc  non 
inveniri  nisi  vel  in  formulis  vetustioribua  vel 
iis  locis,  ubi  annalium  vestigia  presse  se- 
quens,  vetustatis  colorem  servaturus  eratLi- 
vius.  exempla  vide  apud  Weissenbornium  1. 
e.  p.  38,  Creiznerum  p.  9  sq. ,  Grysarium 
theor.  stil.  lat.  p.  s,  qui  omnem  penum  itii 
congestam  in  praef.  saepius  commemoratam 
fere  transtulit. 

118  Graeei  sermonis  pcr  orationem  Livia- 
nam  vestijjia  eongcssit  vera  falsis  miscens 
Wiedemannusl.  ann.  99  c.  I.  S  sqq. 


ut  haec  ornamonta  multitudine  ac 
mole  sua  ipsam  orationem  onerent 
ac  fere  obruant,  ut  nativa  illa  siin- 
plicitas  pellucido  inde  onitcat  oan- 
dore.  quae  omnia  singillatim  ex- 
emplis  propositis  persequi  non  hu- 
ius  est  loci:  id  tantum  significan- 
dum  est,  has  sermonis  Liviani  pro- 
prietates  cum  in  verborum  singu- 
lorum  doclinationc,ii^  dolectu,i20 
collocationei2i  et  in  singulari  uni- 
vcrsas  quasdam  orationis  partes 
tractandi  rationoi'-'-  el  in  frcqucnti 
figurarum  nonnullarumi-:-!usu  con- 
spiei,tum  in  sententiarum  periodo- 
rumque  conformationc,  haud  raro 
reeedentc  ab  usu  orationis  pede- 
stris  severioris  praesertim  Ciccro- 
nianae.124  'neque  reperias  scripto- 
rem,'  tit  Gcorgii  Ludovici  Walchii 
verbisi-5  utar  'qui  adsuetum  Tul- 
liana  concinnitatc  lectorem  delu- 
dat  frequentius;  cuius  in  tanta  dul- 
cedine  maior  sit  orationis  durities, 
periodorum  vcl  tortuoso  ambitu 
(saepe  etiam  imperfecto  \  vol  iunc- 
turae  quaesita  negligcntia;  in  quo 
otfendat  crebrior  in  similiter  ca- 
dentibus  verbis,  vel  bis,  ter,  quator 
in  brevi  enuntiatione  repetitis  in- 
curia,  (quae  quanta  fucrit  coniec- 
tandi  materics  nota  res  est;)  in  quo 
deniquc  tot  e  vetustatc  adsumpta, 
vel  ex  imitatione  Graecorum  novc 


119  v.  modo  Krciznerum  1.  c.  p.  13  sq. 
Wiedemannnm  1.  c.  III,  11  sq. 

120  ef.  voeabulorum ,  quae  aut  Livii  solius 
sunt  ant  praeter  eum  apud  posterioris  de- 
mum  aetatis  scriptores  inveniuntur ,  enume- 
rationem  apud  Fabrium  in  ann.  ad  Liv.XXIIII. 
1G,  3,  Kreiznerum  p.  12  sq.,  Grysarium  p.  :>, 
Wiedemannum  III.  :<  sqq. 

121  ef.  Stanginm  1.  ann.  100  1.  p.  1  sqir. 

122  cf.  intcrpretum  adnott.  ad  locos  in  in- 
dlcibns  Drakenborchianie  et  Fabrianis  s.  v. 
snbstantivnm,  adiectivnm,  verbum,  Infiniti- 
vus,  participinm,  Bupinum,  gernndinm,  ad- 
verbium  etc.  notatos;  dc  adiectivoruniLivia- 
nornm  u.-ii  data  opera  egit  Kreizncrus  1.  c. 
p.  I9sqq.,  de  participio  Wesenerns  1.  ann.100 

p,  13  s  iq.  etc.  in  nniversnm  of.  Handinm 
theor.  stil.  Lat.  p.  CC  Weissenbornium  1.  C. 
p.  43. 

123  cf.  Weissenbornium  p.  44  Qucekium  I. 
ann.  100  c.  p.20. 

124  ef.  Walchium  cmend.  Liv.  p.  3  flrysa- 
rium  1.  c.  p.  15sq.  llandium  I.  c.  p.66  Qnecki- 
um  1.  e.  p.  12  sq.  quique  pancis  verbls  vivi- 
dissimam  periodologiac  Livianae  imaginem 
adnmbravit  Weissenborninm  p.  4t  sq. 

123  1.  e.  p.  :;  sq. 


T.    LIVII   PATAVIXI   PROLUSIO. 


XVIIII 


et  cum  periculo  dicta  insolens  quid 
et  peregrinum  sonent.  quae  si  in 
unum  contracta  Bpectabimus,  mira 
videbitur  scriptoris  negligentia, 
qui  loqui  cum  vulgo  noluerit;  sin 
suo  quaeque  loco  et  sparsa  per  to- 
tum  historiae  corpus  spectabimus, 
et  his  effectum  intelligemus,ut  cui- 
que  rei  suum  sit  scribendi  genus, 
ut  summissa  in  levioribus,  et  prope 
quotidianae  similis,  altior  exsurgat 
oratio  et  incitatior  feratur,  ubi  res 
verbis  exaequandae  sunt.  mire  nos 
affectos  sentiemus,  denique  hoc 
artificio  optimis  simillimum  asse- 
cutum  esse  fatebimur  Patavinum 
historicum,  ut  lactea  eius  ubertas 
numquam  satiet  lectorem.'  inpri- 
mis  vero  omnem  lectoris  per  lan- 
guida  haud  raro  ac  longinqua  nar- 
rationis  argumenta  satietatem  ipsa 
structurae  varietate  evitavit  Li- 
vius,  cum  periodis  aequabili  mem- 
brorum  structura  concinnis  et  per- 
spicuis  alias  passim  interponat 
sententiis  'hamatis  inter  se  perque 
plicatis'  contortas  ac  primo  obtutu 
fere  obscuras,  tamen  ut  hae  ipsae 
haud  raro  lectori  artiticiosum  ea- 
rum  uexura  accuratius  perspicienti 
artem  scriptoris  maxime  recludant, 
qui  hic  sententiarum  brevissima- 
rum  sibique  quasi  insidentium  se- 
rie  orationi  caicaria  quasi  adhibet, 
illic  impetum  eius  veluti  freno  re- 
pente  iniecto  sistit,  hic  metam  ce- 
lerrimo  cursu  attingere  properat. 
illic  per  gyrorum  ambages  circum- 
fertur.  ipsa  vero  haec  varietas  eo 
augetur,  quod  Livius,  ut  supra  iam 
significavimus,  fontibus,  quos  in 
enarranda  historia  sequebatur ,  ita 
usus  est,  ut  non  tantum  argumenta 
inde  desumeret,  sed  passim  tam 
accurate  ad  eum  se  scriptorem  ap- 
plicaret,  quem  cummaxime  ducem 
sibi  elegerat,  ut  inde  cum  singula, 
ut  supra  adnotatum  est,  vocabula 
et  formulas  mutuaretur,  atque  ita 
niutuaretur,  ut  certe  non  ubivis 
'notum  callida  verbum  reddiderit 
iunctura  novum,'  tum  universam 
narrationiscouformationemipsum- 
que  orationis  colorem.  cum  variis 
igitur  fontibus  iisdemque  aetate. 


dicendi  genere,  stili  proprietate 
inter  se  ionge  disparibus  per  va- 
rias  partes  vel  saepe  per  brevius 
aliquod  spatium  operis  Livius  ute- 
retur,  ipsius  huius  dissimilitudinis 
imagiuem  reddunt  libri  Liviani. 
'  sed  non  ut  placidis  coeant  imini- 
tia,  noD  ut  serpentes  avibus  gemi- 
nentur,  tigribus  agui:'  nam  omnia 

[haec  itaaLivio  composita  sunt  et 
adornata,  utvariaehae,  utitadi- 

jcam,  tessellae  ad  unius  quasi  si- 
mulaeri  singulari  opera  artificio- 
que  perfecti  speciem  cogerentur 
ac  couiungerentur. 

Quibus  vero  fontibus  usus  sit  Li- 

Jvius  et  qua  ratione  inde  hauserit 
id  subtilissime  exposuit  Frideri- 
cus  Lachmannus  commentationi- 
bus  duabus  memoratis  de  fontibus 

j  historiarum  Livii ,  quarum  prior  a. 
L822,  altera  a.  1828,  utraque  de 
sententia  ordinis  philosophorum 
acad.Gotting. praemioornata.  GrOt- 

,  tingae  typis  expressa  est.  126 

(Jum  quae  ante   conditam  con- 

jdendamve  urbem  poeticis  magis 
decora  fabulis   quam  incorruptis 

Irerum  gestarum  monumentis  tra- 
derentur,  ea  nec  adfirmare  nec  re- 
fellere  in  animo  fuerit  Livio  ,12''  et 
per  haec  tempora  et  perprimordia 
urbis  usque  ad  Romam  a  Grallis 
captam,  'res'  ut  ipse  aiti-S  've- 
tustate  nimia  obscuras,'  vulgatio- 
rem  famam.  quae  sive  ab  antiquis- 
simis  sive  a  plerisque  scriptoribus 

jtradita  esset,i-9  amplexus  est; 
'parvae  enim'  secundum  ipsius  Li- 
viiiso  querelam  'et  rarae  per  ea- 
dem  tempora  literae  fucrc  una 
custodia  fidelis  memoriae  rerum 
gestarum  et ..  etiamsi  quae  in  com- 
mentariis  pontificum  aliisque  pub- 

|licis  pri%-atisque  erant  monumen- 

;tis,  incensa  urbe  pleraeque  inter- 
iere.'  rara  autem  haec  monumen- 
ta  curiose  anquirere ,  sparsa  anti- 
quitatis  vestigia  legere,ex  disiectis 


126  cf.  praeterea  qu^s   affcrt  Laohmannus 
I.  ^.  2  p.  1  sqq. 

127  praef.  §.  6. 
12S  VI,  1,  2. 

129  cf.  Lacliniannum  I.  5.  25  p.  48  sqq. 

130  1.  ann.  128  1. 

Ii- 


DE   VITA   AC    SCKIPTIS 


lacorisque  membris  acri  iudicio  sa- 
gacique  divinatione  adhibita  vete- 
ris  historiae  quasi  corpus  refingere 
atque  instaurare  —  omnia  haec  et 
ab  ingenio  et  a  consilio  scriptoris 
abhorrebant.  Livius  enim  quam- 
quam  haud  dubitabat,i3i  quin  le- 
gentium  plerisque  ad  nova  festi- 
nantibus  primae  origines  proxima- 
que  oi-igiuibus  minus  praebitura 
voluptatis  essent,  'hoc  quoque' 
verbis  ait  iam  supra  allatis  'labo- 
ris  praemium  petain,  ut  me  a  con- 
spectu  malorum,  quae  nostra  tot 
per  annos  vidit  aetas,  tantisper 
certe,  dum  pi-isca  tota  illa  mente 
repeto,  avertam,  omnis  expers  eu- 
rae,  quac  scribcntis  animum  etsi 
non  flectere  a  vero,  sollicitum  ta- 
men  efficere  posset.'i32  ipsam  igi- 
tur  hanc  certelaborispartemsusce- 
pit  non  ut  raras  illas  et  semirutas 
vetustissimi  alicuius  quasi  aedificii 
reliquias  tamquam  architectus  in- 
defesso  studio  pcrvestigaret  pri- 
mum  ac  metiretur,  tum  ichnogra- 
phiam  earum  conficeret  ac  'mcm- 
bra  domus*  diruta  pro  ratione  ac 
mensura  partium  conservatarum 
ratiocinando  conaretur  restituere, 
sed  ut  eas  hedera  convestitas, 
'spissis'  arborum  ingentium  'co- 
mis'  opacas  depingeret,  suae  alio- 
rumque  voluptati  magis  inservitu- 
rus  quam  sive  literarum  cuidam 
disciplinae  sive  cuiusquam  com- 
modo  vel  utilitati.  omnia  illa  par- 
tim  deleta  partim  confusa  esse  et 
videt  et  fatetur  et  conqueritur: 
'tanti'  inquit!33  'errores  implicant 
temporum  aliter  apud  alios  ordi- 
natis  magistratibus,  ut  nec  qui 
consules  secundum  quosnam  nec 
quid  quoque  anno  actum  sit,in  tan- 
ta  vetustate  non  rerum  modo,  sed 
etiam  auctorum  digerere  possis'  — 
at  pro  virili  parte  ad  resarcicnda 
haec  damna  stipem,  ut  ita  dicam, 
conferre,  id  ei  in  mentem  non  venit 
'in  rebus  tam  antiquis  si  quae  si- 


1.11   praef.  §.  4. 

132  ibid.  §.  5. 

133  n,21,4cf.Broeckeram  Unlersuchungen 
vh.  il.  Glaubwiirdigkeit  der  ultrom.  Gesnh. 

Basil.  isr.r»  P.  377. 


milia  veris  sint  pro  veris  liabean- 
tur  satis  habcnti.'i34  id  tarnen  ag- 
noscendum  est,  nativa  quadam 
grataque  indole  inter  diversas  auc- 
torum  sententias  eam  plerumque 
al)  eo  electam  esse ,  quae  sanae  ac 
simplici  menti  probabilior  esse  vi- 
deatur;  ubicumque  vero  nullam 
fere  sententiam  reliquis  praestare 
censet,  ipsum  discrimen  adnotasse 
contentus  est.  nam  'hec  facile  cst 
aut  rem  rei  aut  auctorem  auctori 
praeferre'  'necquisquam  aequalis 
temporibus  illis  seriptor  extat,  quo 
satis  certo  auctore  Btetur.'l85  ipsa 
vero  liaee  verba  in  iine  libri  octavi 
posita,  ubi  auctor  queritur,  vitia- 
tam  memoriam  funebribus  laudi- 
bus  esse  falsisque  imaginum  titu- 
lis,  documento  csse  possunt,  pcr 
posteriores  quoque  primae  decadis 
libros  'et  singulorum  gestis  et 
publieis  monumentis  rerum  con- 
fusis'13S  moram  ei  eadem  fere  im- 
pedimentaattulisse,  quae  perpri- 
mordia  progredienti  antea  iter  ob- 
saepserant,  ita  ut  per  omnes  hos 
decem  libros  iisdem  ferc  fontibus 
eadem  ratione  usus  sit.  accura- 
tiore  vero,  ut  diximus,ipsorum  mo- 
numentorum  primariorum,  quac  ae- 
tatem  tulerant,  indagatione  spreta 
hausit  ex  fontibus  secundariis ,  an- 
nalium  scriptoribus,  idquc  ita  fe- 
cisse  putandus  est,  ut  non  pcr  lon- 
ginquum  studiorum  assiduorum 
decursum  omnes  ante  se  scriptores 
conquisiverit,  perlegerit,  excerpse- 
rit,  composuerit,  sed  ut  a  satis  an- 
gustis  studiorum  initiis  orsus  pro- 
grediente  scribendi  labore  maio- 
rem  paulatim  permensus  sit  leetio- 
nis  ambitum.  cum  per  libros  pri- 
mores  raro  nominatim  auctoves 
suos  afferat,  coniectura  tantum,  at 
ea  satis  probabili,  nisi,  contendere 
possumus,  antiquissimum  annali- 
um  scriptorem,  Q.  Fabium  Picto- 
rem ,  principem  ibi  ducem  eum  ha- 
buisse,  praetcr  quem  aliorum,  Cal- 
purnii  Pisonis,  Valerii  Antiatis, 
Claudii  Quadrigarii,  Licinii  Macri, 


134  V,  21,  9. 

135  VIII,  40,  3. 

136  ibid.  5.  5. 


T.   LIVII   PATAVIXI   PROLCSIO. 


Aelii  Tuberonis  sententiae  discre- 
pantes  passim  laudantur  ae  diiudi- 
cantur;  Dionysii  Halicarnassensis 
antiquitatibus  RomanisLivium  per 
extremos  saltem  primae  decadis 
libros  usum  esse,  quae  cum  alio- 
rum  tum  Niebuhrii  erat  senten- 
tia,i37  non  magis  probari  potest 
quam  id  quod  temporum  habita  ra- 
tione  per  se  probabilius  foret,  Uio- 
nysio  Livii  libros  primores  ad  ma- 
nus  fuisse;138  recte  enim  nuper 
postquam  annalium  scriptores  in 
permultis  rebus  inter  se  consentire 
lectoresadmonuitvireruditissimus, 
observatum  est  a  Carolo  Petero  in 
programmate  gyninasii  Tangli- 
mensis  a.  1853  emisso,i39  et  Livi- 
um  et  Dionysium  communi  hoc 
fonte  ita  usos  esse ,  ut  pro  sua  qui- 
dem  ratione  uterque,  Livius  ora- 
tioni  potissimum  limam  addendo, 
Dionysius  pragmaticas  rationes 
inserendo,  narrationem  ab  annali- 
bus  traditam  mutaret,  praeterea 
tamen  non  modo  illius  narratio- 
nis  argumenta  retineret  atque  or- 
dinem  ,  sed  etiam  persaepe  ad  ver- 
bum  eam  describeret  alter,  alter  in 
Graecum  transferret  sermonem. 
praeter  hos  annalium  scriptores 
veterum  monumentorum  testimo- 
nium  aliquotiens  quidem  in  subsi- 
dium  arcessitur,  sed  plerumque  ex 
ipsis  illis  scriptoribus  desump- 
tum,i40  semel  ex  ipsius  imperatoris 
CaesarisAugusti ore  compertum.m 
Iisdem  fere  auctoribus  per  alte- 
ram  quoque  decada  videtur  usus 
esse;H2  inde  a  belli  Punici  alterius 
temporibus  duplici  rationi,  quam 


137  cf.  inprimis  schol.  hist.  Rom.  I,  45  sq., 
quibus  e.i  immutavit,  quae  hist.  Rom.  I,  298 
ed.  pr.  de  hac  quaestione  proposuerat ;  cf. 
etiam  hist.  R.  III.  annot.  485. 

13S  cf.  Lachmannnm  I,  45  sq.,  Schwcgle- 
rum  hist.  R.  I,  103  sq. 

139  das  Verh&llnisg  des  Liritis  ».  Diutiy- 
.suts  zu  einander  tottl  :n  den  alteren  Anna- 
lislen  p.  5  sqq. 

140  ex  Cincio  VII,  3  (si  ibi  rcvera,  ut  equi- 
dem  arbitror,  L.  Cincius  Alimentus ,  anna- 
lium  scriptor  bello  Punico  alteri  aequalis, 
nec  I>.  Cincius  aetatis  Varronianae  gramma- 
ticus  designatur),  Licinio  Macro  1111,  7  ct  20, 
eodem  ac  Q.  Tuberone  III I.  23. 

141  IIII.  20. 

142  cf.  Lachmanaum  II,  1  sqq. 


eo  usque  secutus  erat,  ut  cum  plu- 
rimorum  tum  vetustissimorum  auc- 
torum  scntentiae  quammaximecal- 
culum  adiceret,  tertia  eaque  iu- 
stissima  accessit,  quae  scnptores 
proximos  memoriae  temporum  il 
lorum  i«  tamquam  tidissimos  testes 
potissimum  eligere  eum  iubebat. 
inter  quos  nemo  magis  eminebat 
Q.  Fabio  Pictore,  quem  per  primo- 
res  belli  Punici  alterius  annos  'ae- 
qualem  temporibus  huiusce  belli' 
non  tantum  eo  loco,  cuius  ipsa  ver- 
ba  modo  excitavi,i«  sed  quousque 
annales  eius  porrigebantur  'potis- 
simum  auctorem  habuit.'  ex  quo  et 
Polybium  et  Livium  proeliorum, 
quam  solam  memoriae  ille  manda- 
verit,  descriptionem  hausisse,  spe- 
ciosis  ductus  argumentis  nuper 
coniecit  C.  G.  Nitzschius.,145  quem 
tamen  quominus  sequar  eo  fere 
prohibeor,  quod  Fabium  de  ve- 
tustiore  quidem  tempore  capitula- 
tim,  de  iis  vero  quibus  ipse  inter- 
fuerit  accurate  scripsisse  testis  no- 
bis  est  Dionysius  Halicarnassensis 
ant.  Eom.I,  6,  ita  ut  certe  non  intra 
ipsorum  proeliorum  descriptionem 
Fabius  se  continuerit.  per  reliquas 
historiae  horum  annorum  partes 
varios  fontes  secutus  insequentibus 
temporibusperomnes  librosad  nos 
propagatos  Polybii,  Graeci  qui- 
dem  hominis,  at  liomanorum  ma- 
gnitudinem  in  rebus  civilibus  ae- 
que  ac  militaribus  summa  cum  ad- 
rniratione  suspicientis  et  cum  ipso 
hoc  sensu  res  gestas  memoriae 
mandantis  exemplum  praecipue 
expressit,  non  fideli  ubivis  ac  qua- 
si  sollicita  imitatione,  tamen  ut 
narrationis  ordinem  filumque  ex  eo 
desumeret;  singula  vero  vcl  reci- 
dit  vel  addidit  vel  in  brevius  con- 
traxit  vel  amplificavit  atque  exor- 


143  XXVIIII,  14,  9  cf.  XXV,  11,  20;  simi- 
lia  quidem  his  etiam  VI,  12,  3  inveniuntur, 
ut  tamen  'propiores  temporibus  haruin  rerum 
auctores'  et  ipsi  longe  ab  ipsis  rebus  remoli 
sint  cf.  1.  anu.  135  1. 

144  XXII.  7,  4. 

145  Qiiinltts  Fabins  Pictor  iiber  die  ersten 
Jahre  des  Hannibalischen  Kiiei/s  in  allg.Mu- 
tiitlssebrift  fitr  Wisscnschafl  u.  Lit.  1851  p. 
S7— 84. 


DE   VITA  AC   SCRIPTIS 


navit  vcl  immutavit  sive  aliis  fonti- 
bus  sive  proprio  usus  iudicio,  ali- 
quoticns  etiam  sive  inscitia  sive  fe- 
stinationeintersermonem  Graecum 
in  Latinum  vertendum  lapsus,i46 
quae  omnia  a  Lachmanno  illustra- 
ta  et  excmplis  comprobata  sunt.HT 
satis  raro  autem  mentio  Polybii  a 
Livio  eam  ipsam  ob  rem  inicitur,ns 
quod  tamquam  fonte  primario  eo 
usus  est,n9  cutn  ibi  plerumque 
testium  nomina  affcrre  soleat,  ubi 
singula  quaedam  cum  notabilia 
tum  ab  ea,  quam  cummaxime  se- 
quitur,  rerum  gestarum  mcmoria 
abborrentia  inde  desumit.  aliis 
quoque  praeter  Polybiuin  Graecis 
auctoribus  se  usum  cssc  aliquo- 
tiens  iudicat  Livius,i50  nominatiin 
unuin  Silenum  eumque  scmel  ex- 
citat.151  Romanoruin  praeter  Fa- 
bium  testem  belii  Punici  alterius 
acqualem  alterum  L.  Cinciuin  Ali- 
mentum  ct  ipsuin  semel  tantummo- 
do  commemorat,i52  tum  per  sola 
buius  belli  temporaL.  Caelii  Anti- 
patri  annales  in  usum  vocavit,  M. 
vcro  Porcii  Catonis  originibus  de- 
cade  demum  quarta  atque  ad  ipsas 
potissimum  Catonis  res  narrandas 
usus  est,  eiusdem  etiam  aliquot 
certe  orationibus  praeter  eas,  quae 
originum  libris  insertae  erant,  ad- 
hibitis;i53  praeterea  exccptis  Li- 

14G  interdum  Livii  errores  iiule  excusan- 
tur,  quod  corrupto  Polybii  codice  videtur 
usus  esse.  cf.  Lachmannum  1.  c.  II ,  114 
v.  Leutschitnn  nunt.  d.  Gott.  1855,  263  sqq. 

147  1.  c.  II,  8  sqq.  33  sqq.  108  sqq.  cf.Wal- 
chium  em.  Liv.  p.  6 — 27,  Pcterum  1.  cum- 
niaxime  c.  p.  11,  Theodori  Lucas  disputatio- 
nem  de  ratione,  qua  Livius  in  hist.  lib.  con- 
scribcndis  usus  sit  opcre  Polybiano  p.  I. 
Glogav.  1854.  4. 

148  '  nos  non  minimo  potissimum  numero 
credidiimis,  scd  Polybium  secuti  sumus  non 
incertum  auctorem  cum  omnium  Komanarum 
rcrum  tum  praecipue  in  Graecia  gestarum' 
XXXIII,  10,  10  cf.  XXX,  45,4,  ubi  'haudqua- 
qirnm  sperncndus  auctor'  dicitur  Polybins, 
XXXIIII,  50,  6.  XXXVI,  19,  11.  XXXVIIII, 
52,  1.  XXXXV,  44.  19.  ac  vel  ultra  libros  su- 
perstites  a  Livio  in  usum  eum  vocatum  esse 
probat  Lachmannus  II,  10  n.  2,  ad  quam  cf. 
infra  p.  XXXII. 

149  sic  recte  Lachmannus  II,  10. 

15»  XXVIUI,  27,13.  XXXII,  G,  S.  XXXVHII, 
50,  10. 

151  XXVI,  49,  3. 

152  XXI,  38,  3  sqq. 

153  cf.  Lachmanuum  1.  c.  II,  17  sqq.   II. 


cinio  Macro,  ut  videtur,  et  Aelio 
Tuberone  eos  auctores  consultavit 
passimque  laudavit  omnes,  qui  per 
primam  alteramque  decada  ad  ma- 
nus  ei  fuerant.  quibus  accedunt 
alii:  Claudius,  'qui  annales  Acilia- 
nos  ex  Graeco  in  Latinum  sermo- 
nem  vertit,'i5l  Clodius  Licinus,i55 
P.Kutiliusliufus.156  quos  auctores 
inde  a  libro  quadragesimo  sexto 
adhibueritLivius  ex  rarissimis  ve- 
stigiis  per  periochas  sparsis  non 
satis  dignoscitur:  accuratius  in 
diffieilliinam  hanc  quaestionem  in- 
quirere,  quod  sine  magno  apparatu 
magnisque  ambagibus  ficri  nequit, 
ab  eo  quod  cummaxime  persequi- 
mur  consilio  longe  abest.  157  per 
libros  vero  illos  posteriores  nobis 
servatos  Livium  iterum  videmus 
ducibus  quibusdam  primariis  elec- 
tis  reliquorum  narrationem  nou 
tam  ad  corrigcudas  illorum  sen- 
tentias  adhibentem  quam  ad  exor- 
nandas  atque  ampliticandas,  ple- 
rumque  vero  ita,  ut  fontium  discre- 
pantiamenotetacpassimsecundum 
argumenta  plerumque  magis  ex  di- 
vinatione  quadam  quam  ex  indaga- 
tionepetita,  sanotamen,  utsigni- 
ficatum  est,  eodemque  modesto  iu- 
dicio  diiudicet,  quamvis  hic  illic 
artificiosiorem  quoque  rationem 
ab  eo  initam  videmus,  veluti  lib. 
XXXVIII,  55,  8,  ubi  'has  ego'  in- 
quit  '  summas  auri  et  argenti  rela- 
tas  apud  Antiatem  inveni.  in  L.Sci- 
pione  malim  equidem  librarii  men- 
dum  quam  mendacium  scriptoris 
esse  in  summa  auri  atque  argenti,' 
X,  9, 13etc. 

Omnes  hos,  quos  secutus  est 
auctores  et  consilii  amplitudine  et 
sermonis  elegantia  superavit  Li- 
vius  longeque  afuit  ab  incompta 
nuditute  annalium,  quibus  nihil 
hirsutius  essei58  certe  et  ipsius 
erat  scntentia ;  at  deerat  ci  id,  quod 


Iordanum  quaest.  Cat.  cap.  duo  Berol.  1S5G  p. 
13  sqq. 

154  XXV,  39,  12.  XXXV,  14,  5. 

155  XXVIIII,  22,  10. 

156  XXXVIIII,  52,  1. 

157  cf.  ann.  148  et  Niebuhrii  schol.  hist.  B. 
I,  49. 

158  Ovid.  trist.  II.  259. 


T.    LIVII    PATAVIXI    PEOLUSIO. 


XXIII 


illis  fere  omnibus  certam  quandam 
notam  impressit.  nam  historiam 
'non  uisi  ab  honestissimo  quoque 
scribisolitam'  vel  pcstquamL.Ota- 
cilins  Pilitus  primus  omnium  liber- 
tinorum  scribere  historiam  orsus 
est!59  liomae  literis  consignatam 
videmus  ab  iis  potissimum,  qui  me- 
moriae  rerum  gestarum  res  a  se 
ipsisdomi  militiaevegestas  adicere 
possent  atque  inserere.  at  Livins 
rhetoricam,  sicut  Otacilius  iste,  et 
philosophiam  profitebatur,  deerat 
ei  accuratior  rei  publicae  per  pacis 
bellique  artes  gerendae  notitia.  ac- 
cedit  ac  fere  inde  sequitur,  quod 
fontium  suorum  vestigiis  insistens 
'foris  bella.domi  seditiones'160  enar- 
rat  hisque  notabilia  alia  in  fine  sin- 
gulorumplerumque.quorumseriem 
sequitur  in  historia  enarranda.  an- 
norum  adicit.  ipsum  vero  rerum 
nesum  interiorem  ac  magis  recon- 
ditum  nec  indagat  nec  exponit: 
longe  igitur  abest  a  pragmatica 
illa  historiae  conseribendae  ratio- 
ne.  cui  summum  exemplum  is  ei 
praebere  poterat.  quem  inde  a  ter- 
tia  deeade  post  Fabium  principem 
ei  ducem  fuisse  vidimus,  Polybius ; 
vel  ignorat  vel  spernit  id,  quod 
ipsius  Polybii.  ut  equidem  arbi- 
tror.  vestigia  premens  Sempronius 
Asellioi6i  ab  iis  poposcerat,  qui 
non  aunalcs  relinquere  vellent,sed 
res  gestas  a  Romanis  perscribere 
conarentur:  his  non  modo  satis 
esse,  'quod  factum  esset.  id  pro- 
nuntiare,  sed  etiam,  quo  consilio 
quaque  ratioue  gesta  essent.  de- 
monstrare.'  neque  a  philosophiae, 
quod  amplexus  erat,  studio  eo  se 
deduci  passns  est,ut  causascogno- 
scere  rerum  studeret,  quinimmo 
raro  ipsi  factorum  narrationi  iudi- 
cium  suum  interponit  haud  solum 
in  fide  historicadiiudicanda  sanum 
ac  sobrium.  at  multo  magis  rheto- 
rem  quam  philosophum  sapit  ars 
Liviana.iG- 


Xam  si  Yitruvius  de  architectura 
!  scribeusl63  non  uti  summum  philc- 
sophum  nec  rhetoremdisertum  nec 
grammaticum  summis  rationibus 
artis  exercitatum ,  sed  ut  architec- 
tum  hisliterisimbutum,haec  nisum 
se  esse  scribere  dicit,  Livius  anna- 
les  evolvebat,  res  gestas  populi 
Romani  inde  ab  urbis  primordiis 
usque  ad  suam  aetatem  perlustra- 
bat,temporumcomputationem  per- 
sequebatur,  rei  publicae  antiqui- 
tates  resque  bellicas  perscrutaba- 
tur  non.  id  quod  supra  data  occa- 
sione  iam  significavimus,  ut  ipsa 
historiae  scieutia,  quo  omnia  haec 
pertinent.  penitus  imbueretur  ip- 
samque  hanc  disciplinam  studiis 
suis  promoveret.  sedut,  quaepo- 
tius  inter  seribendum  legisset 
quam  ante  scribendum  collegissel 
et  composuisset,  nedum  intentiore 
opera  e  tenebris  partun  eruisset 
operaque  sua  illustrasset,  ea  con- 
gereret  ac  pulchra  quasi  ornata- 
que  veste  induta  iucundo  decoro- 
que  habitu  populo  Komano  propo- 
neret  iam  inde  sequitur-,  fidem 
historicam  non  primariam  eiusesse 
virtutem.  164  quam  tamquam  purus 


159  Snet.  de  ill.  rhet.  3. 

160  VI,  1.  1. 

161  ap.  Gell.  N.  A.  V.  1-.  -. 

jinis  libri  supra  (ann.85)  comrn.tre- 
centis  quadraginta  octo  nihil   fcre   agit  Tai- 


nius  nisi  ut  rhetoricam  hanc  oratoriamvc  Li- 
vii  indolem  perraultis  qaidem,  sed  saepius 
haud  inelegantibas  verbis  demonstret  cf. 
praesertim  -  .    56   etc.   186   sqq. 

236  sqq.  -.'45.  251  n.  1.  253  n.  1  etc. 

16:3  Vitruv.  de  archiL  I,  1,  18  (171. 

164  cni  non  obstare  videbimus.  quodinuni- 
versum  fides  eins  praedicatur  a  Crematio 
Cordo  ap.  T.ic.  1.  ann.  108  1.  cf.  tamenQuint. 
ann.  104  1.:  de  fide  Livii  cf.  I.  H.  Parreidt  de 
suspecta  Livii  fide  disp.  praeside  C.  G.  1 
ehero  Lips.  1713.  contra  qnem  scripscrunt  et 
Eschenbachius  Lips.  1773  et  adulescentulus 
nobilia  A.  G.  U.  ab  Hardenberg  in  di*s.  futili 
de  Livio  eiosqne  virtotibns  Coburgi  177S.  -1. 
postea  hanc  qnaestionem  pertractarunt  pri- 
mum  I.  H.  L.  Meierotto  de  testimoniornm  T. 
Livii  fide  Berol.  1707  fol.,  qui  anno  inse- 
qnenti  u<-  Livii  arte  narrandi  et  artificio  dis- 
seruit  ibidem,  tum  C.  Krusius  de  fide  Livii 
recte  aestimanda  sect.LII.Lips.  1812.4.  deni- 
qne  Fr.  Lachmannus  commentationibna  saepe 
singnlas  operis  partes  examinave- 
runt  et  U.  Beckerus  Vorarbeilen  :u  eincr 
Gesch.  iles  zweiten  pun.  Krieges  (in  I>ahl- 
manni  Forschungen  etc.  II,  2)  Alt 
L.  de  Vincke  der  zweile  pun.  Krieg  u.  d. 
Kriegsplan  <ler  Carlkager  Berol.  l-u  \ . 
..  E.  E??erus  1.  ann.  108  1.  p.  98— 
101;  nniversivero  ingenii  artisque  Livianae 
descriptionem  sive  pleniorem  sive  in  brevius 
contractam  proposuerunt  Niebuhrius  hist.  R. 


DE   VITA   AC    SCRIPTIS 


putus  historicus  ante  omnia  con- 
aectatns  sit.  fontium  primariorum 
in  rebus  plcrisque,  ut  supra  adno- 
tatuni  cst,  iuter  se  fere  consentien- 
tium  hnaginem  reddidisse  conten- 
tus  ea,  quae  minoris  momenti  ipsi 
videntur,  baud  magnopere  eurati«5 
indeque  saepius  auctorum  discre- 
pantia  non  observata  unam  eau- 
demque  rem,  quam  variis  annis 
scriptores  annalium  assignaverant, 
vel  bis  enarrat  vel  ita,  ut  initium 
relationis  cum  continuatione  eius- 
dem  postnarratiouis  aliquod  inter- 
valluin  prolata  nou  congruat;  alias 
porro  mentionem  personae,  facti, 
dicti  alicuius  tanquam  noti  inicit, 
quamvis  antea  iis  de  rebus  sermo 
non  fuerit,  alias  narrationem  in- 
choatam  ad  finem  non  perducit, 
alias  tempora  confundit,  alias 
prorsus  omittit  res  a  fontibus  nar- 
ratas,i66  in  Polybio  denique  ver- 
tendo  vel  inscitia  vel  neglegentia 
saepius  eum  errasse  supra  adnota- 
tum  est.  dissensiones,  quae  aciem 
non  fugerant,  enotat  sua  ipsius 
sententia  satis  raro  interposita  et 
quamquam  'frequentissime  dubi- 
tat,'i67  alibi  fontium  rationibus 
liaud  minus  improbabilibusimponi 
sibi  patitur.  quodsi  igitur  caret  se- 
veriore  artis  criticae  exercendae 
methodo,  quae  apud  veteres  scrip- 

I,  3—5  coll.  II,G09sq.,  idem  schol.hist.  Roni. 
I,  45—57,  Wachsmuthius  dlteie  Gesch.  des  r. 
SlaaU  p.  32  —  43,  Blumius  Einleilnm)  in 
llums  ulte  Gesch.  p.  123  sqq.  146  sq.,  I.  M. 
Soeltelius  T.  Livins  in  seiner  Gesch.  Monac. 
1832.  4.,  H.Ulrici  Charakleristik  der  anliken 
Hisloriographie  p.  120 — 125,  du  Closset  es- 
sai  sur  l'historiographie  des  Romains  jusqu" 
au  siecle  d'Auguste  Brux.  1849  p.  230-274, 
Qucckius  1.  ann.  100  1.,  Schweglerus  liist.  R. 
I,  103-115.  II,  1,  10—13,  F.  D.  Gerlachius 
die  Geschichtschreiber  der  Hotner  stutt<.r. 
1855  p.  133-143,  C.  G.  Lewis  I.  ann.  75  1.  I, 
44—47.  247— 2C4  cf.  p.  22.71.  245,  Tainius 
libro  ann.  85.  162  1.,  alii,  qui  tantum  non  om- 
nes  etiam  hanc  de  fide  auctoris  quaestionem 
nttigerunt. 

165  cf.  VIII,  18,  2  'Flaccum  Potitnmqne 
varie  in  annalibus  cognomen  consulis  inve- 
nio:  ceterum  in  eo  parvi  refert.quid  veri  sit.' 
ef.  V,  21,  9,  eto.  nec  tamen  in  his  sibi  con- 
stat:  nam  alibi  eadem  fere  sollicite  quaerit, 
quae  hic  respuit  cf.  Lachmannum  1.  e.  II,  102. 
omnibns  his  cf.  Wachsmuthium  1.  c. 
p.  39  sqq.,  Lachmannum  I,  85  sq.  96  Bqq.  II. 
61  sq.  75sqq.,  Schweglerum  nist.R.1, 112sqq. 

167  (Juint.  I.  O.  U,  4,  19. 


tores  perraro  invenitur,  ct  in  '  vul- 
garia,'  ut  Gcllius  ait,  'traditione' 
fere  acquiescens  'illapro  certo  ha- 
benda'  censet,  'in  quibus  non  dis- 
sentiunt  auctores,'i6Sfidissimos  re- 
rum  gestarum  testes,  monumenta 
ac  documenta  interrogare  aeque 
supersedet  atque  accuratissimos 
antiquitatis  indagatores,  antiqua- 
rios  et  grammaticos,  Yarronem 
prae  ceteris,  consultare.  ingenuo 
tamen  amore  candidoque  studio 
veri  ita  imbutus  est,  ut  in  univer- 
sumfides  ei  denegari  nequcat,  ac 
cum  aliis  scriptoribus  se  compa- 
rans  iure  suo  profiteri  potpst,  se 
nihil  haustum  ex  vano  velle  4110 
nimis  inclinent  fere  scribentium 
animi.169  ex  ipsa  tamen  illa  ingenii 
eius  indole  sequitur,  in  singulis 
examiuandis  summam  cautionem 
adhibendam  esse  cum  in  iis  operis 
partibus,  quae  simplicem  rerum 
gestarum  narrationem  continent, 
tum  in  iis  quae  ad  geographiam, 
ad  alienorum  populorum  histo- 
riam,  ad  ipsius  rei  publicae  Roma- 
nae  instituta  et  antiquitates,  ad  re- 
rum  denique  civilium  ac  militarium 
scientiam  spectant,i"o  ut  recte  a 
Friderico  Laehmannoi"!  observa- 
tum  sit,  Dantii  laudationemi"-  'Li- 
vio  che  non  erra'  non  omnibus 
magni  operis  partibus  comprobari. 
nam  omnibus  disciplinis  cummaxi- 
me  commemoratis  peculiarem  ope- 
ram  non  intendit  rhetor  et  philoso- 
phus  a  republica  gerenda  aeque 
alienus  atque  a  sedula  curiositate 
eas  terras,  quarum  historia  cum 
rebus  Romanis  aliquo  modo  con- 
iuncta  erat,  studiis  atque  itineri- 
bus  perlustrandi  etpervcstigandi. 


168  IIIl,  55,  8,  quae  verba  ad  singularem 
quandam  rcm  pertinentia  ad  universam  Livii 
rationem  illustrandam  possunt  adhiberi. 

169  XXII.  7.  A. 

170  v.  modo  Xicbuhrium  hist.  Bom.  II, 
636  sq.  coll.  III,  1S7  sq.  n.  293.  et  233  n.  339 
schol.  I,  4S  sq.,  Tainium  1.  c.  68  sq  |.,  Lach- 
mannuml,  105  sqq.II,  81.84  sqq.  101.,  Schweg- 
lerum  1.  c.  I,  106  sqq.,  Wachsmuthium  1.  c.  p. 
33  sq. 

171  1.  c.  II.  K>1. 

172  inferno  XXVIlI.v.12,  ubi  cf.  ann.  Iiia- 
L'i'iiii  in  ed.  Paris.  1813  et  Philalethis.  cf.Au- 
tonium  Beccariensem  1.  ann.  2*9  1. 


T.   LIVII   PATAVIXI   PKOLUSIO. 


XXV 


Xeque  aliter  in  temporibus  com-l 
putandis  videtur  esse  versatus.i^[ 
meminerimus  velim,  quod  ipsum 
scriptorem  supra  iam  audivimus 
de  fastis  per  primordia  ccrte  reruin 
Romanarum  recte  ordinandis  de- 
sperantem.  'tanti'  inquiti"!  'erro-| 
res  inplicant  temporum  aliter  apud  [ 
alios  ordinatis  magistratibus,  ut[ 
nec  qui  consules  secundum  quos-[ 
nam  nec  quid  quoque  anno  gestum 
sit  in  tauta  vetustitte  non  rerum 
modo,  sed  etiam  auctorum  dige- 
rere  possis.'  sed  ne  per  ea  quidem 
tempora,  ubi  hae  difficultates  ces- 
serunt,  animo  eum  ad  chronologi- 
eas  rationes  enucleandas  satis  at- 
tento  fuisse,  demonstrat  et  lib. 
XXVll,  35,  3,  ubi  aestate  anni  a. 
C.  n.  207  Olympiae  ludicra  futura 
fuisse  narrat,  01.  ut  videtur  143  a.  C. 
n.  208  desiguaturus,i75  et  exempla 
a  Lachmanno  1.  c.  II,  95sqq.  allata. 
nec  accuratae  antiquitatis  ex  ipsis 
monumentis  primariis  indagationi 
nec  severiori  artis  criticae  metho- 
do  Livium  operam  navasse  supra 
vidimus:  quid  igitur  mirum,  si  is, 
qui  vel  in  una  eademque  re  enar- 
randa  non  semel  alios  aliis  locis 
fontes  sequitur,  per  longinquam 
annorum  plus  quam  septingento- 
rum  seriem  tot  vitiis  atque  aucto- 
rum  inter  se  dissensionibus  turba- 
tam  nec  certum  quoddam  systema, 
ut  aiunt,  chronologicum  sit  secu- 
tus?  me  quidem  iudice  nec  Sigo- 
nius,  quamvis  summis  laudibus  a 
Niebuhrio176  elatus,  verum  vidit, 
qui  constantem  quandam  aeram 
Livianam  ad  a.  u.  c.  749  relatam 
enodare  conatus  est,  nec  Glarea- 
nus,    qui    obsequentibus    praeter 

173  dc  chronologia  Liviaim  praeter  Gla- 
reani  praesertim  ac  Sigonii  scripta  infra  ann. 
305  commemorata  nominandi  sunt  Dodwel- 
lus  11.  a  Fabricio  biW.  Lat.  I.  279  ed.  Ern. 
11..  C.  E.  v.  Trewen-Schroder  fast.  Rom.  Li- 
viani  Gedan.  1675.  4,  quos  cquidem  non  vidi, 
Xiebuhrius  h.  Rom.  11,  G'25  sqq. ,  Idelerus 
llandb.  d.  Chronul.  II,  109  sqq.  F.  Lachman- 
nus  1.  1.  I,  20.  II,  94  sqq.,  Fasti  cons.  Capit. 
rcc.  Laurent  p.  63  sqq.,  Peterus  act.  ant. 
Darmst.  1839,  C25— C37. 

174  II.  21,  4. 

175  v.  Idelerum  1.  1.  11,170  qucmquc  1.  Pe- 
tavium  coll.  Lachmanuo  II,  95  ibique  ann.  2. 

176  hist.  R.  II,  C2G. 


alias  olim  Dodwello,  nuper  Pctero 
aerae  Catonianae  asseclam  Livi- 
utnreddidit.  mihi  certe,  ut  de  iis 
tantuin  annis  loquar,  qui  uni  Livio 
(praeterque  annum  247  Cap.  asse- 
clae  fere  eius  Cassiodoro)  desunt 
nec  annus  aerae  Cap.  248  librario- 
rum  incuria  omissus  videtur  nec 
anni  247.  263.  264.  377.  444.  452 
deficientes  probare,  Livium  certas 
quasdam  rationes  chronologicas 
persecutum  esse.  cum  enimRomae 
secundum  eum  annos  ducentos 
quadraginta  quattuor  regnatum 
esse  (I,  60),  consularis  igitur  im- 
perii  initium,  secundum  fastos  Ca- 
pitolinos  a.  244  assignandum,  in  a. 
u.  245  incidisse  statuendum  sit,  de- 
cemviros  a.  u.  302  institutos  esse 
dicit  (III,  33),  quo  etiam  secundum 
illos  pertinent,  quamvis  interim 
consulatus  a.  247.  263.  264  Cap. 
omiserit,  primosvero  tribunosmi- 
litari  potestate  (IIII,  10)  a.  310  tri- 
buit  =  a.  Cap.  309;  tum  annus  Ro- 
mae  perGallos  captaeLivianus365 
(V,  54  cf.  VII,  1  et  18)  est  Capitoli- 
nus363,  quocum  congrueret,  quod 
coss.  a.  Liviani  400  (VII,  18;  sunt 
Capitolini  a.  398,  nisiLivio  dees- 
sent  tribuni  a.  Cap.  377  a  Diodoro 
XV,  71 177  nominati;  tum  binos  an- 
nos  Cap.  443  ac  444  et  451  ac  452  in 
singulos  conflatos  apud  Livium  vi- 
demus.  quod  per  alteram  decadem 
annos  Cap.  484. 488  omiserit  Livius 
equidem  eo,  quod  a  Cassiodoro 
omissi  sunt,  contendere  non  aude- 
am:  neglexit  enim  Cassiodorus  et 
annum  556  hodieque  apud  ipsum 
Liviuin  superstitem,  conflavit  an- 
nos  687  et  688;  tres  vcro  quartae 
decadis  loci  annorum  numeros 
prae  se  ferentes  ita  corrupti  sunt, 
ttt  certi  quid  de  iis  pronuntiare 
non  liceat:  annus  enim,  qui  libris 
(XXXI,  1)  est  478  (1.488?),  estCap. 
488,  qui  illis  vel  541  (sicBamb.)  vel 
540  (XXXI,  5)  Cap.  553,  qui  508 
(1.  558?)  illis  (XXXIIII,  51  559; 
decadis  vero  quintaenumeri  aliquot 
ex  lib.XXXXVH  et  XXXXVIHI 


177  cf.  chronographum  a.  354  (anon.  Xori- 
sianum)  ap.  Mommsenium  comm.  soc.  lit. 
Sax.  cl.  ph.  hist.  I,  613. 


XXVI 


DE  VITA  AC   BCRIPTia 


perioehis  restitui  possunt:  a.598  ad 
a.  Cap.  GOO  referendus  et  anni  lu- 
dorum  Terentinorum  502  et  G02  ad 
a.  Cap.  604  et  504  in  his  anuis  de- 
finiendis  Livius  fortasse  Valerium 
Antiatem  secutus  est  coll.  Censo- 
rino  de  d.  nat.  c.  17  p.  47,  7  Iahn  ac 
mihi  corte  nec  unum  eundemque  in 
chronologicis  rationibus  ordinan- 
dis  foutem  stricte  secutus  esse  nec 
ubivis  accuratam  computationem 
institnisse  videtur:  eos  certe  qui 
accuratas  rationes  ratiocinationes- 
que  chronologicas  ei  voluerunt  tri- 
buere,  varias  artes  ad  systema 
qualequale  procudendum  adhibere 
opus  fnit,  qnare  equidem  cum  Ide- 
lero,  Lachmanno,  Laurentio  va- 
rios  hos  annorum  numeros  per  Li- 
vii  libros  dispersos  ad  unius  aerae 
normam  constanter  servatam  ap- 
tari  posse  nego. 

Uinnibus  tamen  fere  his  sive  vi- 
tiis  sive  defectibus  pro  candore 
suo  ac  modestia  conscius  sibi  fuis- 
se  videtur  Livius:  nou  enim  nisi 
raro  sibique  ipse  diffidens  senten- 
tiam  suam  de  rebus  dubiisproferre 
audet;  sic  ubi  quaeritur  quibus  vir- 
tutibus  inducti  patres  P.  Scipio- 
nem  in  tota  civitate  virum  bono- 
rum  optimum  esse  iudicarint. 
'sicut  proditum'  inquit  'aproximis 
memoriae  temporum  illorum  scrip- 
toribus  libens  posteris  traderem, 
ita  mcas  opiniones  coniectaudo 
rem  vetnstate  obrutam  non  inter- 
ponam'178  ac  simili  locoi~9  'cuius' 
ait  ■  tandem  ego  rei  praeter  opinio- 
nem,  quae  sua  cnique  coniectanti 
esse  potest,  auctorsimV  'idquod 
constat.  nudum'  ei  '  videtur  propo- 
nendum.'l80 

Sic  etiam  abstimiit  fere  a  di- 
gressionibus,  quae  ad  eas  plerum- 
que  res  eum  deduxissent,  quibus 
non  satis  imbutuineum  fuisse  cum- 
maxime  vidimus.  quaestionem  pro- 
positurus,  quinam  eventus  Romanis 
rebus,  ?i  cumAlezandro  foret  bel- 
latum,  futurus  fuisset,  veniam  fere 
petiit    a    lcctoribus,    nihil    minus 

17*  XXVIIII,  14,  9. 

179  VI.  12,  3. 

180  111,  47,  5, 


Iquaesitum  a  principio  operis  sui 
videri  posse  dicens,  quam  utplus 
iusto  a  rerum  ordine  declinaret  va- 
rietatibusque  distinguendo  opere 
et  legentibus  velut  deverticula 
amoena  et  requiem  auimo  suo 
quaereret.isi  'non  ultra'  igitur  sta- 
tuerat  'attingere  externa  nisi  qna 
Romanis  cuhaererent  rebus,'lB~ 
iisdem,  ni  fallor,  rationibus  motus, 
quibus  tamenid  accedebat,  quod 
Knmanis  externa  comparanti  ope- 
rae  pretium  ei  non  videbatur  ea 
perscribere.18^ 

Ipsa  tamen  amoena  illa  quasi 
deverticula  legentibns  paravit  ora- 
tioncs  continuo  rcrum  gestarum 
ordini  interserens,  quibus  eatenus 
requiem  animo  suo  quaesivisse  vi- 
detur,  ut  fontibus  interdum  post- 
habitis  genio  in  iis  componendis 
indulgeret,  quamvis  hic  quoque 
eatenusaddictus  annalium  scripto- 
ribus,  ut  locis  ab  illis  indicatis  eas 
insereret  orationumque  argumen- 
ta  et  ipsa  ex  uno  alterove  eorum, 
quicummaxime  ad  manusei  essent, 
desumeret.  singula  tamen  sive  ex 
aliis  fontibus  sive  ex  ingenio  ad- 
deret.  demeret.  imiuutarct.i^'  ipsis 
vero  his  orationibus  componendis 
atque  exornandis  Livii  indoles  at- 
que  ars  erant  aptissimae,  id  quod 
ipsos  veteres  recte  agnovisse 
Quintiliani  candidissimi  ac  peri- 
tissimi  censoris  iudicium  probat. 
qui  1.  anu.  103  allato  in  contiouibus 
Livium  supra  quam  enarrari  pos- 
sit  eloquentem  vocat,  ita  quae  di- 
eantur  omnia  cum  rebus  tum  per- 
sonis  accommodata  esse.  rhetbri- 
ca  vero  Livii  studia  vcl  eo  appa- 
rent,  quod  ceterum  ipsis  rerum  do- 


181  VIIII.  17.  1. 

182  XXXVIIIl.  4S.  6. 

se  spernere  his  , 
vorMs  profitetur  XXXV.  40,  1:  'ceternm' 
Masinissa  'cum  ionge  maximus  omninm  ae- 
tatis  suae  regnm..  fuorit  plnrimnmqne  reni 
Romanam  iuvirit.  operae  pretinm  videtnr' 
anctori  XXVIIII,  29,  :>  'exccdere  panlnlnm 
ad  narrandnm.  qnam  varia  fortuna  asns  sit  iu 
amittendo  rccnperandoque  paterno  tegno.' 

l-t   cf.  Lachmannnm  1.  c  I,  82 
II,  114  sqq.,  qui  saepios  in  orationibns  alios 
anctores  secntnm  aliter  r<\s  exponcrc  Livium 
quam  in  ipsa  historia  docct  I,  121,  Tainium  1. 
C,  p.  126  sqq.  275  sqq. 


T.    LIVU  PATAVIXT  PROLUSIO. 


XXVII 


cumentis  praeter  annales  conqui- 
rendis  parum  intentus,  Catonis  ta- 
men  nonnullis  certe  orationibus 
usus  est  praeter  eas,  quae  origini- 
bus  inclusae  erant,i85  et  quod  ac- 
curate  cum  de  aliis,  quae  extabant, 
tum  de  P.  Scipionis  et  Ti.Gracchi, 
quae  ferebantur,  orationibus  re- 
fert;i8fi  ipsius  tamen  Scipionis  ver- 
ba  ad  populum  adversus  tribunos 
plebis  (vel  adversus  M.  Naevium 
tr.  pl.)  facta,  quae  tradit  Livius,is7 
collata  iis ,  quae  inde  profert  Gel- 
lius,i^  doceiit,  Livium,  ut  Henrici 
Meyeri  verbis  utar,iS9  antiquita- 
tem  et  robiginem  commutasse 
splendore  atque  ubertate  orationis 
suae;  genio  vero  in  componendis 
orationibus  eum  indulsisse  iam 
inde  conicias,  quod  per  orationes 
praesertim  lectionis  atque  imita- 
tionis  Graecorum  scriptorum  vesti- 
gia  apparent:i90  cum  poetarum 
Homeri,  Hesiodi,  Aristophanis, 
tumDemosthenis  etThucydidis.isi 
quod  vero  oratorum  primariorum 
Demosthenis  ac  Ciceronis  lectio- 
nem  modo  ante  omnia  commcnda- 
vit,  id  indicare  videtur,  et  ipsum 
summa  haec  exempla  non  per  sin- 
gulos  locos,  sed  per  totam  hanc 
operis  sui  partem  imprimis  secta- 


185  cf.  p.  XXII.  cum  ann.  153:  unam  de 
lege  Oppia  orationem  (XXXIIII,  2sqq.),  quae, 
si  omnino  cxtabat  (cf.  tamen  11.  ab  Henr. 
Meyero  hue  relatos  orr.  K.  fr.  p.  23  etl.  alt. 
et  Hcnr.  Iordanum  Iahnii  ann.  LXXIII,  390, 
ne  Meyeri  ed.  priorem  p.  91  et  Lachniannum 

1.  c.  II,  1S  n.  2  afferam),  ei  certe  ignota  fuit, 
Livius  vel  ipse  confinxit  vel  ad  historiei  ali- 
cuius  exemplum  cxprcssit.  v.  Iordauum  1.  ann. 
153  1. 

186  XXXVIII,  56. 

187  ibiil.  51. 

188  N.  A.  IUI,  18,  3. 

1S9  or.  Rom.  fr.  p.  9  ed.  alt.  cf.  etiam  Ae- 
milii  Pauli  or.  de  rebus  a  se  gestis  ap.  pop. 
Val.  Max.  V,  10,  2  cum  Liv.XXXXV,  41  coll. 
Meyero  1.1.  p.  157;  plerumque  tnmen  ,  ubi 
or.  ab  ipso  auctore  conseripta  extabat,  Li- 
vius  eam  practermisit,  quod  recte  animad- 
vertit  Lachmannus  1.  c.  II,  114. 

190  documenta  horum  studiorum  ab  aliis, 
Victorio ,  Sigonio ,  I.  F.  Gronovio  pati  facta 
collegit  ct  auxit  Dobraeus  advers.  11,  379 sqq. 
passimque  ibid. ;  de  Hesiodo  cf.  Sigonii  ann. 
ad  lib.  XXII,  29,  8  et  bibl.  crit.  Amstclod.  II, 

2,  49,  quam  1.  Lachmannus  I,  119. 

191  Liv.  VII,  30  coll.  Thuc.  I,  32  sqq.  Liv. 
XXXXV,  23,  15  coll.  Thuc.  I,  70,  3  ibique 
Duk.  ct  Uuds.  (III,  1,  381  cd.  Popp.) 


tum  esse.  id  certe  non  negandum 
est,  orationes  laetissimam  ac  flori- 
dissimam  operis  Liviani  partem  ef- 
ficere,  cum  ob  limatam  elegantiam 
sermonis,  qui  eam  quam  supra  pro- 
posuimus  indolem  dictionis  Livia- 
nae  apertissime  refert  ac  lucidis- 
sime,  iam  eo  certissimum  praebens 
argumentum ,  Livium  non  ipsa  nec 
orationum  nec  annalium  verba  re- 
ferre,  tum  ob  vividam  atque  accu- 
ratam,  ubivis  quidem  conspicuam, 
sed  in  orationibus  maxime  eminen- 
tern  morum  descriptionem ,  qua 
'  candidissimi  omnium  magnorum 
ingeniorum  aestimatoris'  laudem  a 
M.  Seneca  ei  tributam  192  non  minus 
videtur  meruisse  quam  illis  quasi 
funebribus  laudationibus,  quasLi- 
vium,quotiens  magni  alicuius  mor- 
tem  narrasset,  ante  se  omnibus 
praesertim  et  Thucydide  et  Sal- 
lustio  benignius  maguis  viris  prae- 
stitisse,  iure  suo  adnotavit  idem 
Seneca.193  at  orationes  Thucydi- 
dis,  Sallustii,  aliorum  historiis  in- 
sertae  multo  benignius  lucem  ipsis 
rebus  gestis  afferunt  quam  Livia- 
nae.  etiamsi  enim  id  urgere  nolu- 
mus,  ex  iis,  quae  antea  disputata 
sunt,  effici,  fidem  earum  aliquanto 
minorem  esse  quam  reliquarum 
operis  partium,l9i  orationes  inpri- 
mis  demonstrant,  Livium  psycho- 
logicae  eique  et  humanissnnae  et 
lenissimae  hominum  contempla- 
tioni  et  descriptioni  aeque  inten- 
tum  fuisse  atque  eleganti  flori- 
daeque  rerum  enarrationi:  atque 
utrumque  hunc  scopum  tam  feli- 
citer  assecutus  est,  utibi  cardo,  ut 
ita  dicam,  vertatur  eius  praestan- 
tiae,  eaedem  vero  orationes  maxi- 
me  probant  a  republica  eum  fuisse 
alienum:  nam  historiarum  scripto- 
res  quo  magis  ipsi  in  republicaver- 
sati  sunt  atque  exercitati,  eo  cre- 
brius  fere  libentiusque  orationibus 
utuntur  ad  nexum  internum  ner- 
vosque  quasi  subtiliores  rerum 
gestarum  lectoribus  explicandos 
ac  demonstrandos  eoque  ipso  fere 


192  v.  1.  ann.  102  I. 

193  ibid. 

194  cf.  Lachmannum  I.  c.  I,  115.  II,  125. 


XXVIII 


DE    VITA  AC    BCRIPTIS 


nititur  ratio  historiae  conscriben- 
dae,  quae  vocatur  pragmatica  — 
Livius  orationibus  suis  et  eos  sub- 
tilissime  dcpingit,  quos  loquentes 
inducit,  et  rerum  statum  in  univcr- 
sum  collustrat,  ut  sua  ipsius  sen- 
tiendi  ratio  quasi  perluceat,i95  in 
arcana  vero  illa  et  adyta  reipubli- 
cae,  quae  et  ipsi  praeclusa  erant, 
lectorem  introducere  nequit. 

Per  sc  patet,  his  quae  modo  di- 
ximus,  non  negari,  certam  quan- 
dam  reipublicae  gerendae  sectam 
normamque  ab  eo  probatam  esse.iw 
his  vero  Livii  ipsius  rationibus 
adumbrandis  pauca  quaedam  vi- 
dentur  esse  praemonenda.  post- 
quam  Augustus  '  cuncta  discordiis 
civilibus  fessa  nomine  principis 
sub  imperium  accepit'  res  Roma-! 
nae  eo  quidem  paulatim  immuta- 
tae  sunt,  ut  ipsorum  civiuin  in  re 
publica  administranda  partes  im-[ 
minuercntur,  princeps  vero  ille 
prudens  ac  sollers  imperii  cruen- 
tati  ac  lacerati  splendorem  occae- 
catum  ita  restituit,  ut  non  sine  veri 
specie  viri  doctissimiio"  ad  eum  re- 
ferenda  esse  censuerint  concla- 
mata  illa  verba  Curtiana19*  'pro- 
inde  iure  meritoque  populus  l?o- 
manus  salutem  se  principi  suo  de- 
bere  profitetur,  qui  noctis  quam 
paene  supremam  habuimus,  novum 
sidus  illuxit.  huius  hercule,  non' 
solis  ortus,  lucem  caliganti  reddi- 
dit  muudo,  cum  sine  suo  capite  dis- 
cordia  membra  trepidarent.  quot 
ille  tum  extinxit  faces ,  quot  condi- 
dit  gladios .  quantam  tempestatem 
subita  serenitate  discussit!  non 
ergo  revirescit  solum,  sed  etiam 
floret  imperium.'  quac,  utcumque 
rcs  illa  se  habet,  optime  describunt 
temporum    illorum    condicionem, 


195  cf.  Weissenbornium  1.  c.  p.  41. 

196  cf.  quos  l.Fabricius  bibl.  Lat.I,293sq. 
Krn. ,  quibus  addenda  I).  (J.  Hegewiscbii 
iiiss.  uber  </.  polit.  Charakter  d.  Livius  iu 
eiusd.  nov.  collcct.  opusc.  hist.  I.  166  sqq. 
ct  F.  X.  Friihii  comm.  progr.  gynin.  Con- 
stantiensis  a.  1^">1  inserta,  die  polit.  Ansichl 
desriim.  Hrsrhithl  srhnibers  I ■  Livius. 

197  velnti  Hirtins,  C.  T.  Znmptins,  alii, 
qnos  affertMuetzellius  ed.  suae  Curtii  maioris 
p.  XLVHJ  sq. 

1.8  X,  9,3sqq.  (28). 


quae  'post  tot  discrimina  rerum' 
tam  laeta  fuit  atque  exoptata,  ut 
quamvis  libertate  imminutaRomae 
ex  tam  exiguis  primordiis  ad  hoc 
potentiae  fastigium  evectae,  con- 
cordiae  ac  paci  tam  subito  taudem 
aliquando  redditae  aspectus  opti- 
mum  qucmque  et  ingeniosissimum 
sincero  illo  et  genuino  patriae 
amore  imbueret  atque  impleret, 
quo  et  illius  aevi  poetas  excellere 
videmus  et  Livium.199  hunc  in  ipso 
librorum  limine  magnitudine  ope- 
ris  suscepti  impletum  principis 
terrarum  populi,  cuius  rerum  ge- 
starum  memoriae  pro  virili  parte 
et  ipsum  consuluisse  iuvaturum 
sit,  nomine  exornantem  Komanos 
videmus^oo  ac  paulo  post-Oi  pro- 
fitcntem,  si  cui  populo  licere  opor- 
teat  cousecrare  origines  suas  et  ad 
deos  referre  auctores,  eam  belli 
gloriam  esse  populo  Komano,  ut 
cum  suum  conditorisque  sui  paren- 
tem  Martem  potissimuin  ferat,  tam 
et  hoc  gentes  humanae  patiantur 
aequo  animo  quam  imperium  pa- 
tiantur. .  post  quae  paucis  intenec- 
tis  sic  pergit:202  ceterum  aut  me 
amor  negotii  suscepti  fallit  aut 
nulla  umquam  res  publica  nec  ma- 
ior  ncc  sanctior  nec  bonis  exemplis 
ditior  fuit  nec  in  quam  civitatem 
tam  serae  avaritia  luxuriaque  im- 
migraverint  necubi  tantus  ac  tain 
diu  paupertati  ac  parsimoniae  ho- 
nosfucrit:  adeo  quanto  rerum  mi- 
nus,  tanto  minus  cupiditatis  erat. 
nuper  divitiae  avaritiam  et  abun- 
dantes  voluptates  desiderium  per 
luxum  atque  libidinein  percumli  per- 
dendique  omnia  invexere.'  et  hunc 
patriae  amorem,quem  ipsa  primor- 


199  facere  non  potni,  qnin  fere  n 

quac  inprcninsc  ,-t  amaliilitur  ,  nt  assolct,  hac, 
de  re  nuper  disputavit  K.  Lehrsius  pop.  Auf- 
satze  aus  dem  Alterthntn  p.  178  a  i. 

200  pracf.  §.  3.  eqnidem  hic  et  in  proxime 
seqnentibns  consulto  praefationispotissimnm 
testimonio  usns  sum ,  qnac  nec  pessimis  to- 
Uns  operis  partibns  eum  Niebnhrio  |  si  hol  e. 
I,  48)  adnnmeranda  est  nec  consilio  mani- 
fcsto  destituta.  qnac  sententia  estSchwegleri 
hist.  Rom.  I,  106,  v.  modo  Lcwis  1.  c.  1,  '.'19 
ann.  13. 

201  ibid.  §.  7. 
'JU.'  ibid.  §.  11  sq. 


T.   LIVII   PATAVIXI   PROLUSIO. 


XXVIIIf 


dia  spirant  ubivis  et  tacite  totius 
operis  habitu  ac  fine  et  exrressis 
verbis,  ubicumque  se  offerebat  oc- 
casio,  probavit,  sicuti  etiam  Pata- 
vii,  urbis  patriae,vel  in  ipso  operis 
limine  mentionem  non  sine  studio 
quodam  videtur  iniecisse.203  ac  ne- 
gari  nequit,  ipso  hocRomani  nomi- 
nis  amore  abreptumLivium  passim 
paulo  cupidius  partes  Komanas  se- 
qui:  in  universum  tamen  nec  ad- 
versus  hostes  iniustus  est,  et  Ro- 
manorum  iniurias  adversus  eos 
commissas  alibi  quidem  vel  retieet 
vel  imminuere  studet,  alibi  vero  in- 
genue  sane  fatetur.204  ita  nec  re- 
liqua  Romanorum  vitia  ignorat, 
praesertim  ea,  quae  'labente'  de- 
mum  'paulatim  disciplina'  sesein- 
sinuarunt:  'adilla'  inquit205  'mihi 
pro  se  quisque  intendat  auimum, 
quae  vita,  qui  mores  fuerint,  per 
quos  viros  quibusque  artibus  domi 
militiaeque  et  partum  et  auctum 
imperium  sit;  labente  deinde  pau- 
latim  disciplina  velut  desidentis 
primo  mores  sequatur  animo,  de- 
inde  ut  magis  magisque  lapsi  sint, 
tum  ire  coeperint  praecipites,  do- 
nec  ad  haec  tempora,  quibus  nec 
vitia  nec  remedia  pati  possumus, 
perventum  est.'  vetustas  res  scri- 
benti  ipse  animus  ei  fiebat  anti- 
quus:206  a  conspectu  malorum, 
quae  sua  tot  per  annos  vidit  aetas 
tantisper  eerte,  ut  supra  comme- 
moravimus,  dum  prisca  tota  illa 
mente  repetit,  se  aversurus  est:207 
'hanc'  inquit  'modestiam  aequita- 
temque  et  altitudinem  animi  ubi 
nunc  in  uno  inveneris,  quae  tum 
populi  universi  fuit';20Sveterissim- 
plicitatis,  parsimoniae,roboris.  pru- 
dentiae  civilis  sincerus  admirator 
suae  aetatis  luxuriam,  divitias,  de- 


203  I.  1  cf.  etiam  X,  2  eodemque  aliquate- 
nus  pertinet  auguris  illius  Patavini  mentio, 
p.  VIII.  cf.  adn.  38  comrnemorata.  de  patriae 
hoc  amore  Liviano  cf.  inprimis  Lachmannum 
1.  e.  I,  88  sqq.  II,  67  sq.  coll.  I,  76. 

204  vide  exempla  a  Soeltelio  1.  c.  p.  6  sqq. 
allata. 

205  praef.  S.  fl. 

206  XXXXIII,  13,  2. 

207  praef.  §.  5. 
20S  IIII.  6,  12. 


bilitatem  eonqueritur,209  belli  et- 
iamtunc  alterius  Punici  aetatem 
enarrans  alta  voce  clamat;2io  'elu- 
dant  nunc  antiqua  mirantis:  non 
equidem,  si  qua  sit  sapientium  ci- 
vitas.  quam  docti  fingunt  magis 
quam  norunt,  autprincipes  gravio- 
res  temperantioresque  a  cupidine 
imperii  aut  multitudinem  melius 
moratam  eenseam  fieri  posse.' 
quae  non  impediunt,  quominus 
cum  data  occasione  principum, 
praesertim  patriciorum  cum  plebe 
pugnantium,  superbiam  atque  ar- 
rogantiam  vituperet  tum  saepius 
atque  acerbius  multitudinis  levita- 
tem  atque  inconstantiam  castiget: 
ipsa  vero  illa  vituperatio  docet, 
Livium  hic  quoque  veritatis  ac  fi- 
dei  studiosum  fuisse,  quamvis  ne- 
garinequeat,  eum  in  universum  a 
partibus  olim  patriciorum,  dcinde 
optimatium  stare  eorumque  rebus 
favere.  id  ipsum  etiam  eo  elueet, 
quod  'Gnaeum  Pompeium  tantis 
laudibus  tulit,utPompeianum  eum 
Augustus  appellaret,'2ii  sicuti  p. 
VIIII  memoratum  est:  idem  tamen 
documento  est,  Livium  quamvis 
Augusti  amicum  212  longe  afuisse 
a  praepropera  illorumfestinatione, 
quibus  prae  lucidis  sideris  Iulii 
splendide  orientis  radiis  liberae 
reipublicae  memoria  tenebris  ob- 
ducta  videretur  quique,  'postquam 
bellatum  apud  Actium  atque  om- 
nem  potentiam  ad  unum  conferri 
pacis  interfuit,'  'ruere  in  servi- 
tium.'  desunt  quidem  nobis  eae 
operis  Livianae  partes,  quibus 
suae  aetatis  ac  proxime  praece- 
dentis  res  enarratae  erant:  at  quae 
de  M.  Catone  Uticensi,2i3  quae  de 


209  veluti  praeter  11.  praef.  cummaxime 
11.  VII,  25,  9  deque  rebus  scenicis  ibid.  2,  13. 

210  XXVI.  22,  14. 

211  Tac.  ab  cxe.  d.  Aug.  IIII,  34. 

212  ibid.  cf.  p.  VIII. 

213  ap.  ITieron.  prol.  lib.  II.  in  Hoseam. 
Liv.  fr.  p.  tH'6  Orb.,  fr.  45  p.  XII  sq.  Wssb.: 
'cuius  (Catonis)  gloriae  neque  profuit  quis- 
quam  laudando  nec  vituperando  quisquam 
nocuit,  eum  utrumque  summis  praediti  fe- 
cerint  ingeniis.  significat  autem  M.  Cice- 
ronem  et  C.  Cacsarem,  quorum  alter  ian- 
dcs,  alter  vituperationes  supra  dicti  seripsit 
viri.' 


I>E    VITA   AC   SCRIPTIS 


ipso  C.  Iulio  Caosaresu  dixit,  de- 
monstrant.  satis  libera  lingua  cuui 
locutum  esse;  nec  ei,  qui  'num- 
qnam  nisi  honorificentissime  Pom- 
peium  appellat,'2i5  vitio  vertemus. 
si  debitis  laudibusetiamAugustum 
principem  atque  amicura  prosequi- 
tur,  a  quo  'post  bellum  Actiacum' 
pax  'terra  marique  parta'  erat,2i6 
'templorum  omnium  conditorem 
aut  restitutorem.'2i7 

Hae  vero  laudes  certe  sincerae 
orant:  namLivius.  yir  a  partibus 
reipublicae  alienus,  litens  atqne 
otio  deditus,  discordiarum  civi- 
lium  finem  haud  minus  exoptasse 
censendus  est  quam  templis  con- 
ditis  et  restitutis  laetatus  esse  tan- 
quam  luculento  atque  efficaci  pie- 
tatis  erga  deos  redeuntis  docu- 
mento.  erat  cnim  vir  priscao ,  ut 
verbo  Apuleiano  uti  liceat,  'reli- 
giositatis,''-is  simplici  qnadam  ac 
nativa  pietate  praeditus,  ut  eadem 
aetate.  qua  plerique  sarie  parci 
deorum  cultores  essent  et  infre- 
quentes,  maiorum  erga  deos  reve- 
rentiam  piis  laudibus  extolleret,2i9 
vel  prodigiorum  sedulus  enarratcr, 
quamvis  a  prava  religione  ac  su- 
perstitione  fere  alienns.220 

Hoc  vero  'praecipue  in  cogni- 
tione  rerum  salubre  ac  frugiferum' 
ei  esse  videtur,  'omnis  te  exempli 
documeuta  in  inlustri  posita  mo- 
nuinento  intueri:  inde'  inquit22i 
•tibi  quod  imitere  capias.  inde  foe- 
dum  iuceptu,  foedum  exitu  quod 
vites.'     quamvis   igitur  raro   data 


21  (  Sen.  nat.  quaest.  V,  18,  4,  Liv.  fr.  p. 
S07  Drb.  fr.  48  p.  XIII.  Wssb.:  'quod  de  Cae- 
sare  raaiore  vnljro  dictitatum  est  et  a  Livio 
positum,  in  ineerto  esse,  utrum  illum  majris 
nasci  reipublicae  profncrit  an  non  nasci, 
dioi  etiam  de  ventis  potest/ 

215  sunt  verba  Ciceronis  ad  fam.  VI,  6,  10 

-  re  loquentis. 

216  I,  19,  3. 

217  IIII.  20,  7. 

21S  cf.  ^ueckium  Beitrdge  tur  Charakteri- 
Stik  des  Lioitu  (I).  Sondershus.  1847.  de  su- 
perstitione  Livii  saepe  olim  in  ntramque 
partem  disputatum  est  v.  qnos  1.  Baehrius 
hist.  lit.  Lat.  §.  220  n.  26,  n,  100  ed.  tert. 

219  cf.  imprimis  11.  a  Soeltelio  1.  c.  p.  14 
allatos. 

220  v.  modo  I,  31,  6  XXVII,  23,  2  cf. 
XXIIII,  10.  6. 

r.  §.  io. 


opera  continuae  rerum  gestarum 
seriei  aut  hulieia  sua  de  hominum 
rerumque  pretio  aut  praecepta 
communesque.  qui  vocantur,  locos 
immisceat.  tamen  cum  ipsius  nar- 
rationis  colore  habituque  tum  ora- 
tionibus  insertis  ita  sententiam 
Buam  patefacit.  ut  facili  negotio 
dignoscatur.  quae  pulcra  bonaquo, 
quae  prava  ae  foeda  ipsi  visa  sint, 
quae  aeqnalibus  imitanda,  quae 
speruenda  esse  censeat. 

Quae  omnia  longius  enarrarein. 
nisi  cum  fines  huius  prolnsionis 
coartandi  esse  viderentur  ipsa 
omendationis  fundamenta.  quibus 
et  haec  editio  et  crisis  Liviaua  uni- 
versa  nititur,  pro  operis  propositi 
ratione  paulo  diligentius  ezplica- 
turo,  tum  unaquaeque  fere  operis 
Liviaui  pagina  documonta  eorum 
praeberet.  quodsi  vero  quae  huc- 
usque  disputata  suut  uno  quasi 
obtutu  oculis  subicimus,  non  dnbi- 
tabimus  affirmare.  Livium  annales 
priscos,  inde  a  Q.FabioPictore  us- 
que  ad  aetatem  Sullanam  sese  in- 
vicem  fero  oxcipiontes,  non  tantum 
•dias  in  luminis  oras'  reduxisse, 
sed  ethico,  ut  ita  dicam,fundamen- 
to  substructo  ieiunas  illas  atqne 
incomptas  rerum  a  Romanis  gesta- 
rum  euumerationes  potius  quam 
enarrationes  omnibus  artis  scri- 
bendi  ac  sermouis  interim  adaucti 
purgatique  instrumentis  dextre 
gnaveque  adhibitis  '  laetas'  atque 
•amabiles'222  reddidisse.  nec  de- 
fuitpiae  strenuacque  operae  even- 
tus.  nam  etiamsi  maxima  operis 
immensi  pars  periit.  hodieque  duo- 
bus  fere  annorum  milibus  praeter- 
lapsis  Livius,  quatenus  disiecta 
eius  membra  servata  sunt,non  tan- 
tum.  id  quod  Quintilianum?-^  ae- 
qualibus  suis  commendasse  vidi- 
musjtamquameandidissimusetma- 
xime  expositus  a  pueris  legitur,  sed 
omnibns  rernm  Komanarum  sive 
studiosis  sive  peritis  deliciarum  ac 
studiorum  fontem  praebet  peren- 
ncm  atque  inexhaustum. 


222  Lucr.  I.  32  -  i. 

223  1.  ann.  105  1. 


T.    LIVII   PATAVINI   TROLUSIO. 


Totum  voro  opus  quominus  in- 
tegrum  ad  saecula  posteriora  pro- 

pagaretur  nec  Caligulae  nec  Do- 
mitiani  odium  impedivit,  quorum 
ille  et  de  Homeri  carminibus  abo- 
lendis  cogitavit:  'et  Vergilii  ac 
TitiLivii  scripta  et  imagines  pau- 
lumafuit,  quin  ex  omnibus  biblio- 
thecis  amoveret,  quorum  alterum 
ut  nullius  ingcnii  minimaeque  doc- 
trinae,  alterum  ut  verbosum  in 
historia  neglcgentemque  carpe- 
bat,'224  hicMetium  Pomposianum 
cumaliasobcausas  tumidcointere- 
mit,  'quod  contiones  rcgum  ac  du- 
cum  ex  Tito  Livio  circumferret.'225 
nam,  ne  periochas  afferam,  quarum 
ncc  auctor  nec  aetas  potest  con- 
stitui,226  Avienus  tcste  Servio  ad 
Verg.  Aen.  X,  388  coll.  272  totum 
Vergilium  etLiviumiambisscripsit 
hodieque  omnium  fere  totius  ope- 
ris  partium  vestigia  apud  scripto- 
res  tertii,  quarti,  quinti,  sexti  p.  C. 
n.  saeculi  mvenimus.  ubiubi  vcro 
accuratior  loci  alicuius  affertur  no- 
titia  libri  numorus  additur  ab  ipso 
Livio,  ut  supra  vidimus,  constitu- 
tus,  decadum  autem  mentio  non 
ante  Gelasii  a.  492 — 49G  pontificis 
max.  adversus  Andromachum  epi- 
stulam  adicitur,227  qui  'Lupercalia 
autem'  ait  'propter  quod  instituta 
sunt  quantum  ad  ipsius  supersti- 
tionis  commenta  respectant,  Li- 
vius  secunda  decade  loquitur.'  at 
primores  certe  decem  libros  cen- 
tum  fere  ante  Gelasium  annis  in 
unurn  corpus  coniunctos  fuisse  do- 
cct  recensio  Victoriana  cummaxi- 
me  accuratius  pertractanda,  ad 
Livium  tamen  ipsum  hanc  operis 
distinguendi    rationem    cum   Nie- 


224  Suct.  Cal.  34. 

225  Suet.Dom.lO.Xiphilin.  exCnss.Dione 
LXVII,  12. 

226  v.  O.  Iahnii  praef.  ed,  periocharum  p. 
VIIIl. 

227  ap.Baronium  annal.eccl.a.CCCCXCVL 
num.  XXXV.  (indeque  ap.  Drakenliorchium 
XV,  1,  G12.  apud  Weissenbornium  fr.  03  p. 
XV.),  apudMansium  coneil.  exc.  VIII,  95 sqq.; 
Iaffeus  regest.  pont.  Rom.  hanc  ep.  comme- 
morat  ad  a.  492— 49fi  p.  60  n.463.  ignavia  le- 
gentium  opus  Livianum  in  decadas  distribu- 
tuin  esse  censuit  Fr.  Petrarca  in  ep.  ad  Boc- 
cai  iinii. 


buhrio22Sreferendi  argumcnta  ido- 
nea  non  cognovi  nec  magis  Ler- 
schii,229  qui  vel  quinos  vel  denos  li- 
bros,  prout  argumenti  rationes 
poscerent,  coniunctim  a  Livio  edi- 
tos  esse  censebat,  arridet  sentcn- 
tia  per  libros  servatos  satis  spe- 
ciose  ab  auctore  defensa:  nam,  ut 
omittam,  hanc  quinorum  denorum- 
ve  librorum  edendorum  vicissitu- 
dincm  arbitrariam  atque  incompo- 
sitam  parum  probabilem  vidcri, 
ipsa  haec  ratio  posterioribus  li- 
bris,  ut  mihi  quidem  videtur,  haud 
ubique  potest  aptari.  grammaticos 
vero  iam  primo  p.  C.  n.  saeculo  Li- 
vio  manus  admovisse  Quintilianus 
tcstatur,  quisso  'T.  Livius'  ait  'he- 
xametri exordio  coepit  "facturusnc 
operae  pretium  sim."  nam  ita  edi- 
dit  estque  melius  quam  quomodo 
emendatur,'  cademque  aetate  stu- 
dia  Liviana  viguisse,  nc  Mctium 
Pomposianum  iterum  afferam,  Pli- 
nius  minor  docet  narrans,23i  se 
duodevicesimum  annum  agcntem 
Titi  Livii  librum  immincntc  illa 
ignium  Vesuvianorum  eruptiono, 
quae  avunculo  mortem  tulit,  quasi 
per  otium  legisse  atque  etiam,  ut 
coepisset,  cxccrpsissc,  etMartia- 
lis,  qui232 

'pellibus  exiguis'  inquit  'artatur 
Livius  ingens, 

quem  mea  non  totumbibliotheca 
Capit.'233 

studia  vero  ulteriora  in  ipsa  emen- 
datione  posita  per  primam  decada 
accuratius  dignoscere  licet.  haec 
ad  priorum  grammaticorum  emen- 
dationes  sese  applicuisse,  i{>sa  vor- 
ba  modo  allata  docent  in  optimis 
huius  reccnsionis  libris  sicscripta: 
'facturusne  sim  operae  pretium.' 
ipsius  vero  huius  recensionis  ve- 


228  schol.  comm.  I,  4G  sq. 

229  iiim.  Diorlhusen  p.  2G  sq.  =  .1/««.  des 
rluin.  ivexlph.Srliulm<i  n  neri-crcuit.111,  252  sq. 

230  I.  O.  VllII,  4,  74. 

231  cpp.  VI,  20,  5. 

232  epigr.XIIH,  190. 

233  luniiiniMaxiinuin,  Statiiaequalem,  ipsa 
et  Sallustii  et  Livii  opera  in  breve  coegissc 
ex  verbis  Statianis  silv.  IIII,  7,  53  sqq.  viros 
doctos  dictionis  pocticae  nimis  incuriosos 
collegisse  arbitror. 


DE   VITA   AC   SCRIPTI? 


stigia  ex  librorum  manuscriptorum 
Bubscriptionibua  post  alios23^  il- 
lustrarunt  L.Lersehius,235  G.B.  de 
Rossi,236  0.  Iahnius,237  qm  cx  co 
dicum  lectionibus  saepe  sivc  nmti 
lis  sive  corruptis  gcnuinam  hanc 
subscriptionum  formam  elicuit: 
Nicomachus  Flavianus  v.  c.  III. 
praefect.  urbis  emendavi  apud 
Ilennam. 
NicomachusDexter  v.  c.  emenda- 
vi  ad  cxemplum  parentis  mci 
Clementiani. 
Victorianus  v.  c.  cmendabam 
domnis  Symmachis, 
quarum  tameu  subscriptionum  sola 
tcrtia  omnibus  primae  decadis  li- 
bris  subscripta  invenitur,  cum  pri- 
ma  ad  calcem  librorum  VI.  VII. 
VIII,  cum  altera  pone  lib.  III.  JIII. 
V  coniuncta,  ut  uterque  Nicoma- 
chus  ternos  tantum  libros,  Victo- 
rianus  universam  decadem  emen- 
davisse  videatur.  ipsum  vero  Q. 
Aurelium  Symmachum  his  studiis 
intentum  fuisse  ex  epistula  qua- 
dam  eius  ad  Valerianuin  scripta238 
elucet,  ubi  'munus'  ait  'totiusLi- 
viani  oj)eris,  quod  spopondi,  etiam- 
nunc  diligentia  emendationis  mo- 
ratur.'  nec  proxima  aetate  Livii 
lectionem  neglectam  esse  supra 
significavimus.  quae  tamen  aetas 
arctioribus  finibus  defiuienda  esse 
videatur.  nam  a  Prisciano  usque 
ad  Ioannem  Sarisberiensem  et  ip- 
sum  libros  modo  hodieque  serva- 
tos  excitantem  nusquam  locos  Li- 
vianos  cx  ipso  fonte  haustos  legi 
auctor  cst  Niebuhrius.239  in  cuius 
auctoritatemihi  inscriptoribus  me- 
dii  aevi  haud  ita  versato  acquies- 
cendum  fere  est.  quae  enim  Ior- 
nandes240  de  BritanniaLivio  refert 
auctore,   ea  vereor  ne  referenda 


234  v.  Ialininm  I.  ann.  2:17  laudando  p.  335. 

235  1.  ann.  229  1.  p.  27  (253 1  sqq. 

236  in  comm.  de  inscr.  Iionoraria  Nicn- 
machi  Flaviani  ann.  inst.  arch.  Rom.  XXI, 
283—361.  ubi  cf.  inprimis  p.  320  sqq. 

237  luint.  boc.  lit.  Sax.  cl.  phil. hist. a.  1851 
p.  ::;:.  Bqq. 

238  Symm.  cpp.  VIIII,  13. 

239  schol.  comm.  I,  (17. 

240  dc  origino  actuque  Getarum  c.  2. 


sint  ad  Taciti  Agricolae  cap.  10,241 
ubi  Livius  et  ipse  laudatur.  a  l'ri- 
sciano  tamcn  paulo  ultra  progredi- 
endutnessearbitror  et  exloco  quo- 
damlonae,  abbatisBobiensis  saec. 
VII,  qui  in  vita  S.  Columbani242 
'  ut  Livius  inquit'  ait  'nihil  tam 
sanctum  rcligione  tamque  custo- 
diaclausum,  quo  penetrare  libido 
nequeat,'  nisi  ipsa  haecverbaali- 
unde  translata  esse  demonstrabi- 
tur, etex  scholiisLucani  cod.Voss. 
VII, 471,  Voss.  Berol.C.  X,471,  eo- 
rundem  et  Guelferbytani  X.  .V_'l, 
quae  probare  videntur  bclli  civilis 
libros,  certe  lib.CXI.ctCXII,  Vac- 
cae  ad  manus  fuisse,  quem  ad  saecu- 
lum  sextum  oliin  a  se  relatum  post- 
ea  vel  quarto  vel  etiam  tertio  sae- 
eulo  assignavit  C.  F.  Weberus;348 
at  Vaccam  Isidori  originum  libros 
expilasse  equidcm  pro  explorato 
habeo.244  historiae  vcro  miscellae 
locus,245  ubiClaudius,  Valerius  An- 
tias,  Polybius  dcince]>s  afferuntur, 
cum  aliis  ciusdem  historiae  ad  Li- 
viumquidemestrelatus  aBayero246 
quique  eum  sequitur  Lachmanno  247 
et  revera  c  Livio  haustus  est:248  at 
inipsam  historiam  miscellam  locus 
illc  illatus  est  ex  Orosio  V,  3  eo- 
demque  reliqui  loci  aBaycro  signi- 
ficati  referendi  sunt. 

Sacculi  vero  septimi  initio  vel 
praeccdentis  exitu  Gregorius  pri- 
mus  pont.  max.  a.  590 — tJOI  incen- 
dio    dedisse    fertur    bibliothecam 


241  sic  ctiam  II.  de  Pybel  de  fontibos  li'>ri 
Iordanis  diss.  p.  13;  aliis  ex  ipso  Livio  lor- 
nandes  videtnr  hausisse  veluti  YVexio  prolegg. 
in  Tac.  Apric.  p.  28. 

242  Bedae  opp.  III,  201  ed.  Colon. 

243  v.  ed.  Luc.  cum  not.  sel.  Grotii  !II. 
1831  p.  lVsqq,  Allg.  SchnlieUuntj  1831  II, 
809—814  ind.  lect.  Marb.  acst.  1S5G  p.  15. 

244  eandem  sentcntiam,  alibi  fortassc  a  mo 
probandam,  Isidorum  a  scholiasta  Lueani  ex- 
cerptnm  esse,  non  ex  scholiis  hausissc  et 
Oudendorpius  protulit  (ad  Phars.  I.  l  el  pas- 
sim)  ct  F.  U.  Otto  in  act.  ant.  Darmst.  1850, 
309,  qui  tamen  Vaceam  saeculo  sexto  as- 
signat  ibid.  p.  310.  locis  supra  commemora- 
tis,  qui  ex  Livio  hausti  sunt,  alios  conioctora 
addit  ibid.  p.  318  sqq. 

246  Mnratori  scr.  rer.  ltal.  I.  p.  25. 

246  fasti  Achaici  illustrati:  comm.  acad. 
Petrop.  V,  447. 

247  1.  c.  II,  10  n.  1. 

248  cf.de  Moerncr  de  Orosii  vita  etc.n.128. 


T.   LIVII   PATAVIXI   PROLUSIO. 


quandamRomanamgentilem,quam 
omnes  scriptores ,  qui  hoc  incendi- 
um  attigerunt,249  Palatinam  fuisse 
arbitrati  suntloaunis  Sarisberien- 
s:s  vcrbis  nisi ,  qui250  'uttraditur' 
ait  'a  maioribus,  incendio  dedit' 
Gregorius 

'Scripta  Palatinus  quaecumque 
tenebat  Apolio. 
in  quibus  erant  praecipua,  quae 
coelestium  mentem  et  superiorum 
oracula  videbantur  hominibus  re- 
velare.'  me  vero  iudice  h.  1.  Saris- 
beriensis  in  universum  tantum  si- 
gniticasse  videtur  bibliothecam 
quandam  auctorum  paganorum  a 
Gregorio  esse  incensam,  versu  sci- 
licetHoratiano  25i  leviter  immutato 
ad  ipsas  iiteras  gentiles  designan- 
das  usus.  quodsi  vero  revera  bibli- 
othecam  Palatinam  designaturus 
erat  Sarisberiensis,  sibi  ipsi,  id 
quod  recte  animadvertit  Tira- 
boschius,252  contradixit;  nam  alio 
quodam  loco253  narrat,  flagitia  re- 
gis,  Commodi  sc,  poenam  urbis  in- 
secutam  esse:  'nam  fulmine'  inquit 
'Capitolium  ictum,  ex  quo  facta 
flammatio,  bibliothecam  illam  ma- 
iorum  cura  studioque  compositam 
aedesque  alias  iuxta  sitas  rapaci 
turbine  concremavit.254    fertur  ta- 


249  v.  modo  Silv.  Luersenium  de  templo  et 
bibl.  Apoll.  Palatin.  Franeq.  1719  p.  230  sqq. 
Baylium  dict.  bist.  et  crit.s.  v.  Gre'goireI.t.  II, 
598  sq.  ed.Bas.  a.  1738,  qui  r.ullis,  Heerenium 
Gesch.  d.  cla-is.  Lill.  im  Mittelalter  I.  [hist. 
Werke  1111.)  80sq.,qui  paulo  levioribus  argu- 
mentis  Sarisberiensis  narrationem  addubitat, 
neutroque  iiccuratiorem  G.  I.Th.Lauium  Gi  e- 
gor  l.  Uer  Grosse  nach  scinem  Lcbcn  u.  sei- 
ncr  Lelue  oeschildert  Lips.1845  p.ll;  sobrio 
rectoque  iudieio  totam  hanc  quaestionem  at- 
tigernnt  Fr.  Blumius  itin.  Ital.  I,  27  sq.  n.  38 
et  E.  W.  Marggraffius  de  Gregorii  M.  vita 
diss.  Berol.  1845  p.  15  sq.;  eius  qui  nuper  de 
Gregorio  eiusque  aetate  scripsit  Pfahleri  li- 
brum  (Francofurti  ad  M.  a.  1S53)  inspicere 
non  potui. 

250  de  nug.  cur.  II,  2G  ex.tr.  p.  123  ed.  Lugd. 
Bat.  a.  1639. 

251  epp.  I,  3,  17. 

252  hist.  lit.  Ital.  tom.  III.  lib.  II.  cap.  II. 
S.  X.  p.93  ed.Moden.a.  1773,  qui  cf.p.89sqq. 
§.  VII  sqq.  de  tota  hac  re  contra  Bruckerum 
fuse  disputantem. 

253  ibid.  VIII,  19  p.  GI6. 

254  liaec  hau.-dt  Sarisberiensis  exOros.VH, 
1G,  qui  sua  h.  I.  ex  Hicronymo  desumpsit  v. 
de  Moerncr  1.  cunimaxime  1.  p.  63.  1G4. 

Lioi  vol.  1. 


men  beatus  Gregorius  bibliothe- 
cam  combussisse  gentilem,  quo  di- 
vinae  paginae  gratior  esset  locus 
et  maior  auctoritas  et  diligentia 
studiosior.  sed  haec  sibi  nequa- 
quam  obviant,  cum  diversis  tempo- 
ribus  potuerint  accidisse.'  hiccerte 
non  de  Palatina,  sed  de  Capitolina 
quadam,  si  dis  placet,  bibliotheca 
sermo  est,255  Sarisberiensis  vero 
quin  utroque  loco  idem  incendium 
indicare  voluerit  equidem  non  du- 
bito;  aceedit  quod  Palatinae  bi- 
bliothecae  usque  ad  Gregorii  tem- 
pora  propagatae  nullum  praeterea 
extat  vestigium;  sic  utraque  qui- 
dem  narrationis  forma,  si  priore 
revera  bibliothecae  Palatinae  in- 
cendium  indicatur,  apocrypha,  ut 
verboutiliceat,mihiessevidetur.  at 
inde  non  sequitur,  Gregorium  nul- 
los  paganorum  libros  incendio  de- 
disse:  immo  recteBlumius  et.Marg- 
graffius256  H.  supra  11.  narrationis 
istius  summam  eatenus  defendunt, 
utrevera  auctores  quosdam  genti- 
les  cremandos  iusserit  Gregorius 
—  ipseque  Sarisberiensis,  ut  vidi- 
mus,  altero  fortasse  loco  ab  hac 
explicatione  ita  tantum  recedit,  ut 
numerum  librorumconcrematorum 
verbis  illispoetae  Venusini  in  usum 
voeatis  nimis  extollat.  nec  per  se 
incredibilis  est  Antonini,  archie- 
piscopi  Florentini  Cosino  I.  Medi- 
ceo  aequalis,  narratio  ad  Ioannis 
Dominici  cardinalis  (archiepiscopi 
Ragusani  per  annos  1408—1419) 
testimonium  provocans/-'57  'quod 
omnes  libros,  quos  potuit  habere 
TitiLivii  comburi  fecit'  Gregorius, 
'quare  ibi  multa  narrantur  de  su- 
perstitionibus  idolorum,'  certa  ta- 
men  ac  fide  digna  auctoritate  de- 
stituta,  ut  ex  ipsa  illa  incendii  a 
Ioanne  Sarisberiensc  relati  memo- 
ria  profluxisse  merito  viris  doctis 
visa  sit.  258 


255  cf.  Beckerum  ant.  Rom.  I.   p.  391  n. 

256  is  tamen  immerito  Sehroeekhimn  vitu- 
peravit,  locum  libri  VIII  Polieratici  ad  Ca- 
pitolinam  quandam  bibliotheeam  refercntem. 

257  Anton.  summa  theol.  p.  IV.  tit.  XI.  e. 
IIII.  §.  III. 

258  cf.  modo  Lewis  1.1.  I,  26}  n.48.  eodem 

C 


XXXTIII 


DE    VITA   AC    SCRIPTIS 


Eorum  qui  nobissupersuntlibro- 
rum  manu  scriptorum  nullus  Grc- 
gorii  aetatcm  anteit,  si  forte  lacera 
illa  libri  XCL  in  coil.  1'alatino  bibl. 
Vatic.  rescr.  XXIV.  fragmenta, 
quamquam  ne  horum  quidem  aetas 
satis  stabilita  est,  259  et  cod.  ca- 
pit.  Verouensis  XXXVIII  libro- 
rum  III — VI  reliquias  excipias; 
harum  reliquiarum  notitia  debetur 
Fr.  Blumio,260  qni  speeimcn  variae 
leetionis  inde  excerpsit  ad  lib.  III. 
caput  29  sq.  pertinens,  scripturae 
aetatem  haud  accuratius  defini- 
vit. -Gi  codicum  vero  superstitum 
Gregorio  fere  aequalis  essc  vide- 
tur  cod.  olimLarishamiensis,  nunc 
Vindobonensis  librorum  XLI — 
XLV,  qui  sexto  p.  C.  n.  saeeulo  a 
iudicibus  harum  rerum  peritissimis 
adsignatur,  eodem  paulo  posterior 
bibl.  imp.  Farisinae  cod.Puteaneus 
decadis  tertiae.  cum  vero  singuli 
codices  singulas  fcre  decadas  coin- 
plectantur ,  in  ulteriore  textus, 
quem  vocant,  historia  per  librorum 
mss.  seriem  continuanda2^-'  singu- 
lae  decades  singillatim  pertractan- 
dae  sunt. 

Primae  ergo  decadis263  reliquiae 
antiquissimae  sunt  folia  Veronen- 
sia.  si  ex  exiguo  illo  lectionis  spe- 
ciinine  a  Blumio  proposito  argu- 
mentum  capere  licet,  isliber,  quo 
folia  haec  pertinebant,  ab  optiino- 
rum  codicum  nostrorum  scriptura 
satis  lonjre  recessit:  cum  tamen  sa- 


referendus  est  novieius  quidam  nuntiusdeCi- 
ccronis  libris  a  Gregorio  combustis,  de  quo 
Tiraboscbium  1.  1.  laudasse  sufficiat. 

259  v.  Niebuhrii  ad  Cic.  orr.  fragm.  etc. 
praef.  p.  1S  sqq. 

2C0  mus.  Khen.  Niebuhrian.  II.  1S2S  p. 
336-343. 

261  folia  nonnulla  Livii  rescripta  Bobien- 
sia  a  de  Vesmio  detecta  esse  Haeiulius  nar- 
ravit  in  Krit.  Jahrbb.  f.  dcutsclic  tlechtswii- 
senschaft  1844  II.  p.  1053. 

262  cf.  Drakenborchii  syllabns  codd.,  qui- 
bua  iu  Livio  recensendo  usus  sum .  XV,  1, 
013  sqq.  cd.  Stuttg. ;  Alschefskium  uber  dic 
krit.  Behandlung  der  GescliiclitshucUer  dcs 
T.  Livius  Berol.  1S39.  4  collatis  eiusdem 
praefationibus  et  ad  lib.  XXX  editionem  et  ad 
singula  ed.  librorum  Livianorum  maioris  vo- 
lumina. 

2G3  cf.  Weissenbomium  in  Iahnii  ann. 
XXXV,  3oG  sqq.  XXXVIIII.  243  sq.  Heerwa- 
genium  nunt.  d.  Monac.  XVI.  n.  80  sq.  XIX. 
n.  132  sq. 


j  tts  neglegenter  scriptum  esse  ex 
imultis  scripturae  vitiis  apparcat, 
|ex  parcis  reliquae  variae  lectionis 
pcr  tam  exiguam  particulam  ex- 
cerptae  vcstigiis  certum  de  ea, 
quae  inter  hunc  et  reliquos  codices 
mss.  obtinet  ratione  iudicium  pro- 
ferie  haud  ausim,  quamvis  mihi 
quiilem  cmendationem  Victorianc- 
am  sapere  non  videtur.  multo  mi- 
uus  constat  de  cod.  primae  huius 
decadis  Askewiano,  quem  literis 
uncialibus  scriptum  a  se  visumesse 
in  epistula  Amstelodaini  d.  VIII.  m. 
lul.  a.  MDCCXXXXIX.  ad  [oan- 
nem  lacobum  Reiskiuin  data  nar- 
rat  Io.  Steph.  Bernardus,  medicus 
literarum  elegantiorum  peritus.2C4 
hunc  librum  in  bibliothccam  Tay- 
loriauam  ex  Askewiana  migrasse 
Alschefskio  compertum  fuisse  vi- 
detur,265  equidem  bibliothecae  As- 
kewianae  manuscriptae^cr.  inspi- 
ciendae  facultatem  nancisci  non 
potui  nec  meliore  successu  ipsius 
codicis  per  Angliam  vestigia  a  mo 
rogatus  dum  in  illis  regionibus  mo- 
raretur  anquisivit  vir  eruditissi- 
mus  CarolusPertzius.  multo  magis 
nec  tamen  satis  notus  est  alterco- 
dex,  nunc  ipse  vcl  latens  vel  amis- 
sus,  quem  Reinhardo  a  Ritpur,  ec- 
clesiae  Vormaciensis  decano,  cx 
bibliotheca  illic  publica  acceptum 
refert  Beatus  Rhenanus,267  ad  li- 
bros  huius  decadis  primorcs  sex 
—  desinunt  enim  eius  aduotationes 
in  lib.  VI.  c.  28  §.7  —  emendandos 
praeclare  hoc  libro  usus.268  perti- 
nuit  autem  is,  quod  recte  exRhe- 
nani  adnotationibus  ad  Liv.1,44,4; 
II,  30,  4;  36,  3  collegit  Drakenbor- 


2G4  loh.  lac.  Reishens  o.  iftni  sclbsi  aufge- 
.-.,  i;:r  Lrhciisbrsclircihunn  p.  34S  sq. 

265  praef.  ed.  Livii  II.  p.  XII. 

2GC  bibl.  Askewiana  ms.  auct.  vcnd.  m. 
Mart.  1785.  Lond.  1785. 

2G7  cf.  eins  ad  Liv.  I,  20.  2;  VI.  1.  2  ei  a.l 
Tac.  ann.  VI,  37  adnotationes  et  Draken- 
borchii  pracf.  XV,  1,  p.  LV  sqq.,  ubi  p.  LVII 
alterius  cod.  a  Rhenano  in  usum  vocati  men- 
tio  inicitur,  p.  LXI  sq.  duorum  codd.  a  Ge- 
lenio  adhibitorum. 

2GS  librum  in  fine  niutilum  priniis  qnoqne 
duobus  ternionibus  caruisse  queritur  Rhena- 
nus  ad  Liv.  I,  20,  2,  unde  adnotationos  cius 


T.    LIVII   PATAVINI   PKOLDSIO. 


chius,2C9  ad  libros  ex  Victoriara 
Nicomachorumque  recensioue pro- 
gnatos,  uude  praeter  fragmenta 
Veroneusia,  de  quibus  nondum  sa- 
tis  constat,  primae  decadis  libri 
quotquot  enotuerunt  omnes  origi- 
nemuucunt,  plerumque  ipsis  sub- 
scriptionibus  superstitibus  testa- 
tam.  dolendum  tamen  est,  illamre- 
censionem  non  satis  accurate  con- 
fectam  esse,  ut  ex  ipsius  archetypi 
scriptura  maleacneglegenter  lecta 
multi  errores  in  exempiar  Symma- 
chiauum  indeque  in  exemplaria 
nostra  sese  insinuarint.  accedit, 
quod  haec  et  male  aucta  sunt  va- 
riis  lectionibus  glossisque  ex  pri- 
mario  illo  codice,  ubi  iuter  lineas 
et  ad  margiuem  adscriptae  erant, 
inter  ipsa  scriptoris  verba  receptis, 
et  male  imminuta  singulis  verbis 
totisque  seutentiis  inter  scriben- 
dum  oculorum  plerumque  errore 
a  librariis  omissis.  suo  igitur  iure 
Niebuhrius:2T0  '«7>  Tiangen  bei  der 
ersten  Decade  an  demFaden  einesein- 
ziijen  Crexemplars,  dessenText  durch 
eiite  sehr  leichtfertiye  Recensinn  ange- 
ordnet  ist.'  ex  huius  igitur  ipsius  re- 
censionis  vestigiis  per  libros  mss. 
propagatis  illius  arclietypi  forma 
artis  criticae  opera  eruenda  et  re- 
stitucnda  est.  ipsius  vero  huius 
archetypi  emendatio  iuterdum  qui- 
dem,  ubi  depravationis  causa  in- 
dagari  potest,  fcliciter  procedere 
poterit  —  in  uuiversum  hunc  ter- 
minum  certa  artis  lege  vix  trans- 
grediemur. 

Rccensionem  vero  hanc  ex  libris 
hodie  superstitibus  optime  servat 
cod.  Mediceus  bibl.  Flor.  Laur. 
plut.  LXII,  19  membranaceus  saec. 
XI,  de  quo  post  Bandinium  egit 
Alschefskius  praef.  Liv.  I,  p.  X  sq. 
huius  codicis,qui  cod.Vormaciensi 
fere  gemellus  est,  pretium  recte 
agnovit  I.  F.  Gronovius.  at  illius 
libri  Vormaciensis  lectiones  cum  a 
Rhenano  non  ea,  quam  hodie  in 
veterum  libris  excutieudis  exigi- 
mus    accuratione    euotatae     sint, 

2C9  1.  1.  p.  LVl  sq.  cf.  Iahiiium  1.  ann.  237 
I.  p.  335. 
270  hist.Kom.H,207cf.Cic.orr.fr.etc.p.S2. 


nunc  in  prima  decade  Liviaua  rc- 
censenda  Mediceus  liber  solus  pro 
fundameuto  habendus  est,  a  quo 
secundum  rectum  Mauricii Hauptii 
iudicium,  mus.  phil.  I,  474  prola- 
tum,  nisi  necessitate  cogente  num- 
quam  recedendum  est.  cuius  libri 
necGronovio,  ut  diximus,  necDra- 
keuborchio  iguoti  plena  tamen  no- 
titia  Alsehefskio  demuin  debetur 
eiusdemque  viri  studiosa  diligentia 
alter  primae  huius  decadis  Livia- 
nae  fons  reclusus  est  cod.bibl.imp. 
Paris.  5725,  olim  Colbertinus.'-Ti 
qui  quamvis  in  plerisque  cum  Me- 
diceo  conspirans  originem  tamen 
ducere  videtur  ex  alio  recensionis 
Victorianeae  exemplari,  quod  Me- 
dicei  archetypo  paulo  inferius  erat. 
ad  librum  hunc  Parisinum  proxi- 
me  accedunt  duo  alia  exemplaria, 
Bambergense  alterum,alterum  Ein- 
sidlense,  quorum  illud  diligentcr 
nuper  descriptum  et  per  librum  I. 
collatum  est  in  prolusione  schola- 
stica  gymuasii  Baruthini  a.1856  ab 
H.W.  Heerwagenio.  hoc  viris  doctis 
Orellii  opera  primum  innotuit.2<2 
huius  codicis2T3collatio  aMauricio 
Hauptio  accuratissime  iustituta  et 
Weissenbornio  nuper  in  libris  his 
recensendis  affuit  et  meo  usui  viri 
egregii  liberalitate  concessa  est. 
ad  ipsam  hanc  cod.  Parisini  fami- 
liam  pertinet  cod.  Helmstadiensis 
I,  cuius  lectionibus  ex  soc.Ienensis 
Lat.  novorum  actorum  vol.  I.  de- 
sumptis  Stuttgartiana  Livii  Dra- 
kenborchiani  editio  aucta  est.  Rc- 
liquorum  codicum  aDrakenborchio 
inusumvocatorum,quiadMediceuin 
propius  accedunt,  quamvis  nullus 
eorum  necex  ipsonecex  archetypo 
eius  descriptus  est,  optimusest 
Harleianus  primus  librorum  octo 
priorum  quamvis  crebris  omissio- 
nibus  foedatus,  ad  quem  proxime 
accedunt  Leidensis  primus  quique 


271  cf.  Al«chcfskins  I.  XIII  sq. 

272  in  Seebodii  nov.  ;mn.  I,  1S31,  39G  sqq. 

273  saec.  IX.  esse  dicitur  in  catal.  mss. 
Einsidlensium  ap.  Haeuelium  catal.  lib.  mss. 
p.  GG3  n.  218,  est  vero  rariis  saec.  X.  mani- 
bus  scriptus  teste  Hauptio;  continet  praef. 
et  lib.  I,  1-2S,  2;  IIIL  80,  1 1  —VI.  36,  3  cf. 
adn.  crit.  ad  hos  II. 


XXXVI 


DE    VITA   AC    SCBIPTIS 


cum  eo  maxime  congruit  cod.  bibl.l 
monast.  S.  Marci  Florentinus  ab  I. 
F.  Gronovio  passim  in  usum  voca- 
tUs,  saec.  ut  videtur  XII,  cuius  me- 
moriam  nuper  suscitavit  Henricus 
Keilius.274qui  cumFlorentiae  huuc 
codieem  sollertissime,  ut  assolet, 
contulisset,  varias  lectiones  a  se 
cxcerptas  humanissime  mihi  com- 
modavit.  his  libris  addendus  fere, 
quamvis  paulo  posthabendus,  vi- 
detur  Vossianus  primus.  ceterivero 
codices,  quorum  notitia  accuratior 
ex  cditione  Drakenborcliiana  1.  aun. 
2G2  1.  peti  potest,  tautum  non  om- 
nes  his  inferiores  sunt  et  vel  foede 
depravati  vel  foedius  interpo- 
lati.275 

De  reliquarum  decadum  subsi- 
diis  criticis  in  singulorum  huius 
editionisvoluminumpraefationibus 
fusius  disputaturus,  hic  summatim 
tautum  gravissimamhanc  quaestio- 
ncm  attingam.  tertiae  igitur  deca- 
dis  fons  longe  praestantissimus  est 
cod.  bibl.  imp.  Paris.  5730,  olim 
Claudii  Erycii  Puteani,  unde  Pu 
teaneus  audire  solet.276  cuius  exi- 
mii  libri  plenamnotitiam  per  libros 
huius  decadis  tres  primores  debe- 
musAlschefskio,per  librosXXIIII 
— XXVI  Gustavo  Beckero,  Lube- 
censi,  phil.  doctori,  etGuil.  Weis- 
senbornio,  qui  collationcma  Becke- 
ro  institutam  Livii  ed.  quam  parat 
Weidmannianae  vol.  V.  p.  312  sqq. 
inserendam  euravit,  pcr  reliquos 
libros  ab  iisdem  viris  doctis  prope- 


274  philol.  I,  182. 

275  diligcntcr  de  variis  eorum  classibus  ac 
pretio  egit  Ileerwageiiius  nunt.  d.  Mon. 
XVIIII.  n.  139  p.29— 31;  optimo  cod.  passim 
usus  esse  videtur  librarius  cod.  Loveliani  4 
maxiine  ceterum  interpolati.  cod.  Bomani  in 
liiiil.  Sessioriana  saec.  XII,  qui  tamen  non 
ultra  lib.  II.  initinm  porrigitur,  notitinm  de- 
dit  Prcllerus  act.  ant.  Marb.  1847  p.  205.  210: 
ex  collatione  praef.  ct  lib.  I.  cap.  1—3  ibi 
proposita,  cod.  satis  neglegenter  scriptum  ac 
singula  verba  sacpius  omittentcm,  cuni  Lei- 
densi  primo  saepius  conspirare  clucet,  quam- 
vis  sua  sibi  vitia  praeterea  habeat ;  libroruni 
1.  V.  VII.  frugmenta  in  cod.  quodam  hyiiino.s 
ecclesiasticos  continente  Flamershemii,  vico 
propeColoniaroAgrippinamsito,  abEckertzio 
nuper  detecta  esse  narrarunt  acta  diurn.  Co- 
lon.  cf.  act.  diurna  Voss.  Berol.  a.  1857  n.  93 
adilit.  1  p.  5. 

27o-  cf.AIschefskii  praof.  vol.lll.  p.VIH  sqq. 


diem  exspcctamus.277  hic  vero  co- 
dex  cum  et  ab  initio  et  a  fine  muti- 
lus  sit  aliis  praeter  eum  libris  ad 
universam  decadein  recensendam 
opus  est,  inter  quos  cum  cod.  bibl. 
Med.  Laurentianus  LXIII,  20,  qui 
et  ipsa  cxtrema  lib.  XXX  parte  ca- 
ret,  etcod.bibl.imp.Paris.5731olim 
Colbertinusnoininandi  sunt,2<8  tum 
Bambergensis,279  M.  IV.  <).,  a  lib. 
XXIIII  c.  7  oriundus.  idem  tamen 
volumen  Bambergense  huic  codici 
agglutinatum  continet  optimum 
decadis  quartae  usque  ad  lib. 
XXXYIII  c.  4G  librum  ms.,  maxi- 
mi  vel  eo  aestimandum.  quod  uni- 
cum  capitum  lib.  XXXIII  priorum 
septemdecim  exhibet  exemplum.280 
praeterea  tamcn  ad  hanc  decadem 
emendandam  cod.  aed.  metropolit. 
Moguntinae,  iam  a  Drakenbor- 
chio  281  frustra  quaesito,  aegrc  ca- 
remus,  qui  inde  a  lib.  XXXIII  c. 
17  usque  ad  lib.  XXXX  porrigitur 
et  ex  quo  lib.  XXXIll  primum  edi- 
tum,  XXXX  suppletum  esse  cou- 
stat:  nam  quae  iude  enotata  sunt 
in  ed.  Moguntina  a.  1519282  et  in 
Basil.  a.  1535283  tenuem  tantuin 
praestantissimi  huius  libri  prae- 
bent  notitiam.  Decadis  quintae  par- 
tem  superstitem  uno  tantum  libro 
supra  nominato  olim  Laureshami- 
ensi,  nunc  post  varias  vicissitudi- 
nes  bibl.  Palat.  Vind.  cod.  phil. 
Lat.CV2S4veuerandae  aetatis  con- 
tineri  inter  oinnes  constat.  cuius  li- 
bri  collationem  Kopitariana,  quam 


277  partis  lib.  XXX.  in  eod.  superstitifi  lec- 
tioncs  ab  E.  Millero  excerptas  ed.  Alschefs- 
kius  in  ed.  lib.  XXX.  cf.  ed.  mai.  vol.  I.  p. 
XXVI. 

278  Alschefskii  praef.  III.  p.  XXI  sqq. 
27'J  ciusdcni  praef.  lib.  XXX.  p.Vsqq.;  vv. 

11.  ex  lib. 'XXIIU— XXVII,  ab  K.  G.  Fabrio 
enotatae,  a  Ioachimo  Meyero  in  progr.gymn. 
Xorimbcrg.  a.  1S47  et  a.  1848  editae  sunt. 

280  cf  (.oellcri  ed.  lib.  XXXIII.  p.347sqq. 
cum  v.  1.  ibid.  p.  159  sqq.  <  t  Krcyssigii  eius- 
dem  libri  ed.  ]>.  V  sqq.  123  sqq. 

281  v.  praef.  p.  CYII  sqq.  ed.  Stuttg. 

282  indeque  apud  Krevssigium  1.  c.  p. 
LXIII  sqq. 

283  cf.  Drakenborchii  pracf.  p.  EXII  sq. 

284  catal.  Endlichcriani  p.  49  cnm  tab.  II. 
cf.  ctiam  Frasmi  praef.  ed.  Basil.  a.  1531, 
Petri  Lainbecii  bibl.  Vind.  lib.  II.  eap.  VIII. 
(XV,  1,  428  sqq.  Liv.  Drakenb.l,  Walchii  cm. 
Liv.  p.  245  sq.  cum  tabula  a.eri  incisa. 


T.    LIVII   PATAVIXI   TROLUSIO. 


XXXVI T 


publici  iuris  fecit  Kreyssigius,285 
diligentiorem  rnagnopere  exoptan- 
tlam  esse  dixit  luculentisque  exem- 
plis  probavit  Madvigius;286  huic 
vero  desiderio  satisfacturum  se 
esse  spopondit  vir  horuui  studio- 
rum  egregie  peritus  Gustavus  Lin- ; 
kerus.  de  subsidiis  denique  criticis 
ad  periochas  Livii  recensendas  su-i 
perstitibus  accurate  et  sagaciterj 
more  suo  egitOttolahnius  in  praef. 
ad  periocharum  ed.  suam  Lipsien- 
sem  a.  1853. 

Antequam  typistraderentur  libri  { 
Liviaui  satis  crebro  descripti  et  in  | 
ltalia  certe  non  tantum  ab  homi- 
nibus  harum  literarum  peculiariter 
studiosis,  sed  fere  vulgo  lectitati 
esse  videntur,  quodprobat  lepida 
Fr.  Sacchetti,  hominis  Florcntini 
saec.  XIIII  vigentis  historiola2S7  a 
Niebuhrio  schol.  hist.  Kom.  I,  67 
allata,  ubi  civem  quendam  Floren- 
tinum  lectioni  Livii  intentum  vi- 
demus:  quod  vero  ad  homines  pri- 
marios  attinet,  utnonnulla  tantum 
delibem,  Dantius  Livium,  ut  supra 
vidimus  (ann.  172)  summa  laude  ex- 
tollit  in  divina  comoedia  idemque 
alibi283  Livium  cumVergilio  etLu- 
cano  testes  laudat  miraculorum, 
quae  deus  in  urbe  condenda  admi- 
serit,  Petrarcha289  'opus  ipsa  mole 
mirabile  stupendumque'  laudibus 
efferens,  narrat,  se  secundam  deca- 
dem  hortantelioberto  Siciliae  rege 
summa,  sed  inefficaci  diligentia 
quaesivisse;  in  carmine  de  obitu, 
qui  anno  1843  per  Italiam  fereba- 
tur,  Petrarchae  Antonius  de  Bec- 
caria  medicus  Ferrariensis,  inter 
funeris  comites  'prima'  inquitDan- 
tii  memor  'era  Tito  Livio  doloroso 
Storiografo  sommo,  il  qual  non 
erra,'290  ac  sane  Petrarchae  in  Li- 
vium    amor    mutuo    hoc    caritatis 


signo  dignus  fuisset:  in  epistula 
Patavii  a.  1350  'in  vcstibulo  Iusti- 
nae  virginis  et  ante  ipsum  sepulcri 
eius  lapidem'  ad  Livium  data  pro- 
fecto  non  liomam  modo  eius  vi- 
dendi  gratia,  sed  Indiam  ex  Gallia 
aut  Hispania  se  petiturum  fuisse 
profitetur,  in  liljris  eius  supcrstiti- 
bus  se  exerceri  narrat,  gratias  ei 
agit,  quod  oblitus  saepc  praesen- 
tium  malorum  felicioribus  ab  ipso 
inseratur,  ut  inter  legendum  sal- 
tem  cum  Corneliis  Scipionibus 
Africanis,  Laeliis,  Fabiis  Maximis 
etc.  et  non  cum  illis  extremis  furi- 
bus,  inter  quos  adverso  sidere  na- 
tussit,  sibi  videatur  aetatcm  age- 
re;2Mi  Romanorum  tribunorum  ul- 
timus,  Cola  di  Rienzi  'TitumLi- 
vinm,  Senecam,  Tullium,  Valerium 
Maximum  usui  sibi  admodum  fa- 
miliares  habuit.'29>  saeculo  inse- 
quenti  Laurentius  VallaLivio  stu- 
dia  sua  impendit  a  Drakenbor- 
chio293  fuse  exposita;  Victorinum 
vero  Feltrensem  'lectionein  pu- 
blice  audicntibus  praebuisseLivia- 
nam  ingenti  hominum  admiratione 
et  fama'  narrat  editionis  librorum 
Livianorum  principis  editor  Io. 
Andreas  episcopus  Aleriensis  in 
ed.  illius  praefatione,  se  ipsum  illo 
parente  ac  magistro  usum  esse 
profitens,  ut  quid  in  recognitionc 
profecerit  auctori  acceptum  Victo- 
rino  sit  referendum.  294 

IpsaloannisAleriensis  editioRo- 
mae  prodiit  per  Conr.  Sweynhey- 
mium  et  Arn.  Pannartzium  a.  ut  vi- 
detur  14<j1»  295  informamaxima.  unde 


285  annott.  ad  T.  Livii  lib.  XLI— XLV. 
Misenae  1849.  4. 

286  disp.  de  Livii  lib.  XLIII  initio  e  eod. 
Vindobonensi  emendanda  Havniae  1^.V2.  i. 

287  novell.  66  t.  I.  213  ed.  Mediol.  a.  1S04. 

288  de  monareh.  II,  4. 

i;Sy  rer.  memorandar.  I,  8  1.  a  Tomasinio 
vit.  Liv.  XV,  1,  29  sq.  Drb. 

290  rime  di  Petrarcha  cd.  L.CorrerPadova 
1837  U,  092. 


291  epp.  ad  viros  illustres  vett.  !ib.  ep.  4 
p.  069  sqq.  ed.  epp.Petrarchae  Lugdun.  1601. 
saepe  studiosissimae  lectionis  librorum  Li- 
vianorum,  tertiae  inprimis  decadis,  summac- 
que  erga  Livium  admirationis  vestigia  apud 
Petrarcham  inveniuntur.  v.  modo  epp.  de 
reb.  fam.  I,  1  p.  2  et  p.  6  ed.  coiiun.  III.  18  p. 
108.  IV,  1  p.119.  VI,  3  p.212.  IX,  3  p.318etc. 
cf.  etiam  ann.  227  et  lo.  Andr.  Aleriensis 
praef.  ad  Livii  ed.  princ.  Rom.  XV,  1,  490 
Drb. 

£92  anon.  ap.  Muratorium  ant.  Ital.111,400 
cf.  p.  514  1.  a.  Bernhardio  hist.  lit.  Lat.  ann. 
263  p.  344  ed.  tert. 

293  praef.  ad  lect.  XV,  1  p.  VI— LIV.  cd. 
Stuttg. 

294  vol.  cummaxime  1.  p.  490  sq. 

295  cf.  Drakenborchium  ibid.  p.  028.  prin- 


df.  vita  ac  scriptis 


ginta  quinque  librorum  numerum 
operis  Liviani  pars  Buperstes  cre- 


ingens  illa  exemplarium  Li.iano- 
rum  typis  impressorum  orditur  se- 
ries  a  bibliographis  composita,-9^ 
quos  adeant  qui  plenum  eorum 
quaerunt  recensum 5  nobis  brevem 
studiorum  in  Livio  positorum  hi- 
storiam  contexturis297graviora  po- 
tius  quae  huc  pertinent  exponenda 
quam  omnia  in  aciem  educenda  vi- 
sa  sunt.  qua  in  re  id  primum  ani- 
nium  advertit,  quod  aensim  demum 
ad  eum,  quem  nunc  possidemus  tri 

ta  quii 

ris  Liv 
vit.  continebat  enim  editio  illa 
prineeps  cum  proxime  sequentibus 
libros  modo  1-X,  XXI— XXXII, 
XXXIIII  —  XXXX  eumque  muti- 
lum.  is,  ut  supra  signihcavimus, 
inde  a  cap.37§.3  completus  etpars 
lib.XXXUI  inde  a  cap.17  med.  ad- 
dita  est  ex  cod.  Moguutino  in  ed. 
Moguntiaci  a.  1519  (fol.  min.  fo- 
ras  data  a  Ioanne  Scheffero  chal- 
cographo  cum  dedicatione  Ulrichi 
Hutteni  ad  princ.  Albertnm  Bran- 
denburgensem  cardinalem,  epistu- 
la  Erasmi  Iloterodami  ad  misobar- 
baros  atque  eosdem  philomusos 
omnes,  collatione  cod.  Moguntiaci 
aXicolao  Carbachio  et  Wolfgango 
Angusto,  qui  libro  imprimeudo 
praefuerant,  confecta.  duodecim 
annis  post  ex  codiceLarishamiensi 
additi  sunt  libri  extremi  quinque  a 
Simone  Grynaeo  reperti  in  ed.  Ba- 
sil.  a.  1531  forma  maxima  in  typo- 
graphia  Frobeniana  impressa  uua 
cum  epistula  dedicatoria  Erasmi 
ad  Carolum  Montioium  et  cum 
chronologia  HeuriciGlareani ;  libri 
vero  XXXIII.  pars  prior  e  cod. 
Bambergensi  a.  demum  1G1G  in  lu- 

cipis  huius  ed.  exemplar  meaibranis  impres- 
sum  anno  1815  in  Anglia  veniit  pretio  libra- 
rutn  903  Sterlin.  v.  Molbechium  llibliolhckx- 
wissenschaft  Ubers.  b.  Raljen  p.  25G  Schwei- 
gc-rum  1.  ann.  sq.  laudando  p.  524. 

296  v.  Drakenborchii  svllabum  editionum 
praecipuarum  Titi  Livii  XV,  1,  628—652,  Fa- 
bricii  bibl.  Lat.  I,  279  sqq.  Ern.,  notitiam  li- 
terariam  ed.  Bipont.  praemissam,  Sehwcigeri 
manuale  bibliograph.  class.  II,  1,  524  sqq. 

297  cf.  I.F.  Gronovii  praef.  ed.Liv.  a.  1645 
et  1665  (ap.  Drb.  XV,  1,  591  sqq.),  Draken- 
borchii  praef.  ad  lect.  ibid.  p.  V-CXLII, 
Alschefskii  prolus.  scholast.  ann.  262  1.  p. 
p.  5  sqq. 


cem  protracta  est  editionc  huius 
libri  Komae  curata  a  Gaspare  Lu- 
signano,  adiuto  opera  A.  Quaeren- 
gi  et  Fr.  Bartholini  ICti  Vrbinatis, 
qui  partem  eousque  desideratam 
ltomam  detulerat:  quae  editio  ad 
exemplum  a  puero  quodam  negle- 
genter  descnptum  exacta298  post- 
quam  eodem  anno  et  Venetiae  et 
Parisiis  repetita  est,  anno  inse- 
quenti  idem  ille  liber  XXXIII  ex 
eodem  codice  multo  accuratius  ty- 
pis  procusus  est  Paderbornae  cura 
loannis  Horrionis  ex  soc.  I.,  ad 
quem  ipsius  cod.  a.  1015  in  bibl. 
eccl.  Bamb.  detecti  laus  referenda 
est.299 

Quod  vero  ad  horum  librorum  et 
emendationem  et  interpretatiouem 
attinet,  editio  princeps,  quae  mihi 
cum  proxime  sequentibus  nonnisi 
lectionibus  ab  editoribus  praeser- 
tim  a  Drakeuborchio  inde  excerp- 
tis  innotuit,  non  optimis  quidem 
nititur  codicibus:  in  universum  ta- 
men  sano  sobrioque  iudicio  verba 
Liviana  ita  recensuit,  ut  sine  ni- 
mia  offensione  plerumque  legi  pos- 
sent:  suo  igitur  iure  editores  pro- 
ximi  partim  ed.  principi, partim  ed. 
CampanianaeHomae  a.  1471/2  emis- 
sae,300  quae  eiusdem  fere  pretii  ae- 
stiinanda  est,301  ita  fere  obtem- 
perasse  videntur,  ut  singula  modo 
immutarent,  paulo  audaciore  uno 
Luca  Porro,  qui  Tarvisii  a.  1482 
Livii  decadas  a  se  'quam  diligen- 
tissime  recognitas'  per  Ioannem 
Vercellium     imprimendas      cura- 


29S  cf.-Horrion.  ad  lib.  XXXIII,  3,  10  ap. 
Goellerum  in  eius  lib.  editione  p.  356  ipsom- 
que  Goellerum  1.  1. ;  reliqua  libri  pars  in  ed. 
illa  Romana  ex  vulgari  aliqua  Livii  ed.,  quac 
cum  Basileensi  a.  1535  plerumque  consentit, 
exscribi  iussa  est.  v.  Krevssigium  ed.  lib. 
XXXIII.  p.  xxvn. 

299  teste  Bernardo  Rottendorfio  ap.  I.  F. 
Gronovium  praef.  cd.  Liv.  a.  1G65  (p.  596 
Drb.  v.  Goellerum  1.  c.  p.857  Ereyssigiom  p. 
XXVII.)  cf.  eundem  Gronovium  in  ep.  eius 
ed.  dedicatqria  p.  591  Drb. 

3u0  Drakenborchius  quarta  tantum  eius  de- 
cade  usus  est,  alia  inde  exscrijiserunt  cum 
alii  tuui  Ianus  Gebhardus. 

301  librariorum  depravationes  multis  fre- 
tum  exemplaribus  corrigere  se  aggressum 
esse  narrat  in  ep.  ad  lacobum  AmanatumLu- 
censem  card.  Papiensem  data  Campanus  (v. 
pracf.  I.  F.  Gronovii  coinm.  p.  593  Drb.). 


T.    LIVII   PATAVIXI   PROLUSIO. 


vit.302  editioni  Venctae  a.  1491  ad- 
iectae  sunt  annotationes  M.  Anto- 
nii  Coccii  seu  Sabellici,303  qui  in 
praef.  ad  Benedictum  Cornarium, 
ex  ed.  Veu.  a.  1495  ap.  Drakenbor- 
cliium  1. 1.  p.494  sq.  repctita,  ad  Li- 
vium  emeudandum  libro  vetere  ex 
patricii  huius  Veneti  bibliotheca 
sibi  oblato  usum  se  esse  profitetur. 
nonnulla  etiam  novata  sunt  et  ab 
Alexandro  Minutiano,  cum  in  ed. 
Mediol.  a.  1495  tum  in  ed.  s.  1.  et  a., 
Mediolani  ut  videtur  a.  1505  im- 
pressa,  tamen  ut  quae  per  libros 
belli  Macedonici  in  hac  altera  edi- 
tione  correcta  essent,  sibi  subrepta 
esse  conquereretur  Ianus  Parrha- 
sius,304  et  a  Gerardo  Vercellano 
Burgundo,  qui '  decem  venerandae 
vetustatis  codicibus'  collatis  in  Li- 
vio  recognoscendo  operam  prae- 
stititlod.  Bad.Ascensioined.Paris. 
a.  1513  adornanda.  paulo  post  de- 
cadi  quartae  ope  cod.  Moguntini 
emendandae  profuit  ed.  Mogunt.  a. 
151!»  supra  commemorata:  editores 
tamen  'paucula  tantum  quaedam' 
ex  codice  difficili  lectu  'iusto  operi 
inseri  curaverunt,'  var.'as  lectiones 
inde  excerptas  ad  finem  voluminis 
reicientos;  anno  vero  praecedente 
editio  Aldina  edi  coepta  erat  quat- 
tuor  tomis  formae  octonariae  ab- 
soluta  a.  1521 ,  quo  etiam  altera 
editio  unius  formae  max.  voluminis 
ex  eademofficina  emissa  est.  Livio 
Aldino  excudendo  praefuit  Fran- 
ciscus  Asulanus,  qui  plures  codices 
se  contulisse  profitetur  atque  haud 
pauca  scite  immutavit.  quibus  ae- 
cesserunt  alia  correcta  in  ed.Basil. 
a.  1531 ,  cui  praefatus  quidem  est 
DesideriusF.rasmus.  praefuisse  ve- 
ro  videturSimo  Grynaeus :  at  huius 
editionis  laudem  praecipuam  in  li- 
bris  quinque  extremis  adiectis  po- 
nendam  esse  vidimus.  hac  igitur 
editione.  quae  prima  excepta  lib. 
XXXIII  parte  primore  omnes  li- 

302  cf.  Alsehefskium  comm.  1.  p.  5  sq. 

303  v.    Drakenborehium   1.   1.   p.  LIV  sq. 

30-1  in  ep.  dedic.  comm.  in  Claudiani  car- 
lnen  de  raptu  Proserp.  ad  IaffredumCarolum, 
coiMinncianua  et  ipsi  ed.  illam  dedicarat  (ap. 
Drakenborcbium  1.  1.  634  sq.). 


brosLivianos  superstites  in  unum 
corpus  coniunctos  edidit,  prima 
historiae  Livianae  criticae  perio- 
dus  terminanda  est.  singulis  anna- 
liumLivianorum  partibus  detegen- 
dis,  colligendis,  componendis  to- 
toque  corpore  typis  divulgando 
praecipue  intenta. 

Alteri  vero  periodo  optimos  li- 
bros  mss.  conquirendi  atque  hos 
libros  exhauriendi  et  ad  opus 
emendandum  adhibendi  studiosae 
etiamnunc  inesse  mihi  videmur, 
cum  post  tria  saecula  ne  antiquis- 
simarum  quidem  optimarumque 
membranarum  Veronensium,  Pa- 
risiensium ,  Bambergensium ,  Vin- 
dobonensium  plenam  omnibusque 
partibus  absolutam  contraxerimus 
notitiam;  bipertita  tamen  haec  pe- 
riodus  est  studiis  I.  F.  Gronovii, 
qui  primus  optimas  per  totum  fere 
corpus  Livianum  membrana-  ad 
orationem  emendandam  eandem- 
que  dein  illustrandam  egregie  ad- 
hilmit. 

Criticae  huic  operae  in  Livio  ex- 
ercendae  gravissima  instrumenta 
attulit  Basileensis  ed.  huius  perio- 
di  princeps,  a.  1535,  cui  Beati  Rhe- 
nani  ad  lib.I— VI  et  XXVI— XXX 
ac  Sigismnndi Gelenii  ad  lib.  VII — 
X  et  XXXI— XXXX  adnotatio- 
nes  adiectae  sunt,  quarum  inprimis 
illae  recluso  membrauarum  Vor- 
macensium  thesauro  maximi  ad 
crisiuLivianam  promovendam  fue- 
runt  momenti :  Gelenium  libro  Mo- 
guntino  usum  esse  vidimus,  in  tertia 
decade  codicem  quendam  Spiren- 
sem  adhibuit  Khenanus,  illorum  li- 
brorum  neutri  comparandum  nec 
tamen  spernendum.305 

Historicae  deinde  indagationi  at- 
que  interpretatioui  emendationi- 
que  ea  nisae  operam  inprimis  na- 
varunt  Henricus  Loritus  seu  Gla- 
reanus,  qui  cum  chronologiam  ed. 
Basil.priori  auctamque  et  emenda- 


305  Rhenanum  greminum  exemplar  omni- 
um,  ouaeextant,  Livii  libroram  excepta  di- 
midia  decade  tertia  sibi  comparasse  testis  est 
Gelenius  in  praef.  ap.  Drb.  1.  I.  p.  525,  at  cf. 
Drakenborcliium  ibid.  p.  LVI  sqq.  docentem, 
ad  lib.XXVl—  XXX  unumSpirenseei  praesto 
fuissc. 


DE    VITA    AC    SCriPTI? 


tam  alteri  adiccit  tum  adnotationes 
in  Livium  Basil.  a.  1540  edidit,  at- 
que  CaroluB  Sigonius,  qui  scho^ 
lia  textui  a  se  Venet.  a.  1555  soe 
edito  subiecit  adiecta  chronolo- 
gia  Liviana:30"  quae  ei  et  cum 
Glareano  et  cum  Robortellio  lites 
inde  exortae  sint  accurate  enarra- 
vit  Drakenborcbius.308  de  emen- 
datione  libris  pravis  perperam  fi- 
dem  ferens  male  meruit  Sigonius 
nec  Franciscus  Modius  309  membra- 
nis  Coloniensibus  Fuldensibusque 
ad  primam  decada  reficiendam  nec 
lanus  Gruterus3io  Palatinis  libris 
usus  salubres  vulneribus  textusLi- 
viani  manus  admoverunt. 

Lucidissimum  vero  artis  in  Livio 
exercendae  exemplum,  ut  supra 
significavimus,  dedit  Ioannes  Fri- 
dericus  Gronovius.su  'anni  nam- 
que'  ait  a.  1644312  'complurcs  sunt, 
quod  imperavi  mihi  pro  nostra  me- 
diocritate  omnia  facere  et  moliri, 
ut  tanto  scriptori,  qua  posset,  suus 
restitueretur  nitor:  ea  causa  noc- 
turna  diumaque  manu  ille  potissi- 
mum  mihi  versari  comcs  in  itinere, 
contubernalis  in  conducto ,  sodalis 
in  triclinio,  otii  dispensator.negotii 


306  iterum  a.  15G6  scholiis  ad  Faerni  (v. 
ann.  308)  imprimis  censuram  emendatis,  ter- 
tium  a.  1572  adiectis  defensionibus  ftdverens 
adversarios  eum  maxinie  nominandos. 

307  repetita  apud  Drakenborehium  1.  I. 
155—177. 

308  1.  c.  p.  LXXII  sqq.  Sigonii  scliolinr. 
aliquot  defensiones  adv.  Glareanum  ct  Ro- 
bortellnm  idem  iterari  iussit  ibid.  p.  177-221!. 
cf.  etiani  Gabr.  Faerni  censuram  ab  Iiobor- 
tellio  editam  (ibid.  p.  474-4*1)  cum  Sigonii 
responaione  (ibid.  p.  482—486)  etGlareani  de 
Sigonii  scholiis  iudicium  in  ep.  ad  Herva- 
gium  data  (ibid.  p.  543-545). 

309  ed.Francof.  adM.a.l588fol.;  ipso  cod. 
Moguntino,  quem  titulus  prae  se  fert .  Mo- 
liinm  usum  non  esse  demonstrat  Draken- 
borcnins  1.  I.  p.  LXXVIII. 

310  ed.  Francof.  ad  M.  a.  1607,'g  fol.,  qua 
priinum  libri  Liviani  in  copitula  divisl  stint. 
tituloque  tantum  immutato  a.  1612;  ed.  'se- 
cnnda  et  melior'  ibid.  a.  1619;  ed.  tertia,  cui 
detr.um  Gruteri  notae  additae  sunt,  ibid.  a. 
1627  8. 

311  cd.  Lugd.  Bat.  1G4»  5.  IIII.  12  (unde 
textus  repetitns  a.  1(153  ^  ni.  12)  et  1665  III. 
8;  notis  patris  postumis  ed.  suam  ornavit 
Iacobns  filins  Amstelod.  1C79  III.  8. 

312  in  ep.  dedic.  t.  I.  ed.  prioris  ad  Clau- 
dium  Memmium  data  Daventriae  a.  d.  XVII. 
Kal.  Soxt.  anni  comm.  (1.  1.  ap.  Drakenb.  p. 
585). 


intcrpellator  csse:  eundem,  quan- 
do  copia  fuit,  cum  aliis  llotnanae 
historiae  conditoribus  conferebam ; 
ad  manu  exaratos  codices,quot  ha- 
bere  potui,  tacdiosissima  morosi- 
tate,  sed  taedium  vincente  amore, 
conteiidebam:  et.  si  hoc  eum  com- 
mendatiorem  tibi  reddere  potest, 
Galliae  profecto  bibliothecarum 
membranis  (etsi  Angliae  quoque 
Italiaeque  et  Germaniae  suae  fue- 
rint  partes)  praecipuum  debet,  in 
solo  Annibalico  bello  ex  laudatis- 
simorum  fratrum  Puteanorum  uni- 
co  venerandae  vetustatis  libro  ali- 
quot  millibus  locorum  (et  sine  figu- 
ra  loquor)  sanatus.'  data  opera  li- 
bros  nos  enumerat  in  praefationi- 
bus  ad  lectorem  utriquc  ed.  prac- 
rnissis.  elucet  indceumMedk-eiim, 
cuius  varietatem  lectionis  a  Luca 
Langermanno  ct  Marquardo  Gudio 
"psi  subministrata  ad  alteram  de- 
num  ed.  pcrpolicndam  adhibcrc 
potuit,  'optimumomniumpartis  hu- 
ius'313  eadem  iudicii  subtilitate 
agnovisse,  qua  Puteanei  praestan- 
tiam  eum  primum  pcrspcxisse  su- 
pra  vidimus;  summis  cod.  Putea- 
neum  laudibus  effert:  'Cynosura' 
aitsu  'nobis  fuit  liber,  quo  de  Tito 
Livio  nihil  nec  antiquius  nec  sanc- 
tius  Europa  custodit,  maiusculis  li- 
teris,  et  plane,  qualibus  clarus  illc 
Florentinus  ex  Pisano  Pandectes, 
exaratus.  Hic  solus  largiorem  bo- 
narum  rerum,  quam  quicquid  est 
reliquorum,  sese  nobis  praestitit.' 
egregiis  his  emendationis  instru- 
mentis  accedit  unici  viri  modestia 
eaque  recta  recteque  a  Lessingio 
detinita,  quae  suum  cuiquc  tribuit, 
indefessa  industria,  sagax  ingcnii 
acumen,  perfecta  cum  hnguae  La- 
tinae  tum  Liviani  generis  dicendi 
peritia,  subacti  iudicii  maturitas  — 
paulo  audacius  ferro  passim  eum 
sanare,  ubi  iusta  modo  interpreta- 
tione  opus  sit,  confiteri  possumus, 
nec  tamcn  multum  inde  detrahitur 
laudibus  viri  immortalis,  qui  unice 
rectam  viam  monstravit,  qua  uni- 


313  cf.  etiam  cius  ad  pracf.  §.  3  annot. 
311  in  praef.  ed.  alt.  (p.  597  Drb.) 


T.    LIVII   PATAVIXI   PKOLCSIO. 


XXXXI 


cuique  libros  hos  emendaturo  in- 
cedeudum  est.  supplevit  quodam- 
modo  curas  eius  Iacobus  equo  tri- 
umphantis  patris,  ut  imagine  ab 
ipso  advocata  utar,  non  sine  laude 
insidens  filius:  nam  apparatum 
subsidiis  nonnullis  in  patris  usum  a 
se  collectis  auxit,  quae  iteratis  pa- 
tris  curis  prognata  illius  schedis 
continebautur  publici  iuris  reddi- 
dit,  propria  eaque,  quamvis  paterni 
ingenii  splendorem  haud  aequan- 
tia,  saepius  tamen  recte  inventa 
adiecit.  Librorum  deinde  Oxonien- 
sium  variae  lectiones  aThomaHear- 
nio  in  lucem  protractae^is  appa- 
ratum  criticum  et  ipsae  quidem  au- 
xerunt,  emendationi  vero  lucrum 
haud  attulerunt  ipsaque  illa  editio 
cum  proxime  sequentibus  fere  om- 
nibus  presse  inhaesit  vestigiis  Gro- 
uovianis;  neque  longe  ab  his  re- 
ccssit  I.  B.  L.  Crevierius,3i6  qui  ta- 
men  et  libros  aliquotParisinos  etsi 
nimis  festinanter  inspexit  etnotas 
aliquot  interpretationi  pTerumque 
iuservientes  easque  haud  contem- 
nendas  adspersit.  multo  maioris 
moliminis  opus  editionem  Crevie- 
rianam  pedetemptim  secutum  est, 
Arnoldi  Drakenborchii  editionem 
dico,  quae  scptem  voll.  quadratis 
per  anuos  1738 — 1746  Lugduni  Ba- 
tavorum  et  Amstelodami  prodiit.317 
Drakenborchius  subsidia  critica 
summa  cura  undecumque  conqui- 
siverat,  quamvis  fatendum  est  ma- 
gis  multa  quam  multum  iiis  studiis 
ad  eumpervenisse,3is  immo  singu- 
lari  quodam  infortunio  accidit,  ut 
ne  ad  unamquidemdecadememen- 
dandam  primarii  alicuius  libri  ope 
adiuvaretur,  nam  vel  Medicei  codi- 
cis  excerpta  Salviniana  Th.  Cokii 
lib.  bar.  de  Lovel  liberalitate  tum 
demum  ad  eum  allata  sunt,sio  cum 
typographorum  operae  ad  lib.  III. 

315  cd.  Oxon.  a.  170S.  VI.  8. 

316  ed.  Paris.  1735-1741.  VI.  4.  ed.  min. 
Paris.  1747  et  1748.  3  vol.  in  6  part.  12. 

:;17  additamentis  perpaucis  aucta  ed.  haec 
repetita  est  tomis  XV.  Stuttgardiae  a.  1820— 
1828. 

318  cf.  syllabum  codd.  I.  ann.  2fi2  1.  secim- 
dum  singulas  decades  ordinatum. 

319  v.  1.  1.  p.  612  coll.  Drakenborchii  ann. 
al  III,  12,  3. 


cap.  32  pervenissent,  Puteanei  ve- 
ro  codicis  collationem  pleniorem, 
quam  quae  olim  Gronovio  ad  ma- 
nus  fuerat,  sibi  comparare  omisit 
Crevierii  in  libro  hoccumpulviscu- 
lo  excutiendodiligentiae  perperam 
confisus;  ad  quartam  et  quintam 
decadem  emendandam  Moguntini, 
quem  ne  hodie  quidem  repertum 
esse  supra  diximus,  et  Vindobo- 
nensis  cod.  copiam  sibi  parare  fru- 
stra  quaesivit,  codicis  Bambergen- 
sis  vestigiis,  ut  videtur,  ne  institit 
quidem,  itaut,  notulis  Florentinis 
exceptis ,  optimi  hi  libri  non  magis 
ab  ipso  recluderentur  quam  a  Gro- 
novio,  Carbachio,  Grynaeo,  Hor- 
rione  olim  factum  erat.  praeterea 
autem  codd.  mss.  vel  impressos 
quotquot  nactus  est,  eos  summa 
cum  diligentia  excussit  et  etiamsi 
nou  optimis,tamen  satis  bonis  mul- 
tis  mss.  usus  textum  sacpe  ad  eo- 
rum  normam  atque  consensum  re- 
stituit:  nam  I.  F.  Gronovius  ncc 
perpetuis,  utitadicam,  plenisque 
collationibus  pro  more  eius  tempo- 
ris  usus  erat  nec  textum  secundum 
suas  ipsius  adnotationes  constan- 
ter  instauraverat.  deinde  eodem 
studio,  quo  lectiones  varias  con- 
gessit,  et  commentario  critico,  ac- 
curatis  et  de  Livii  dicendi  et  de  li- 
brariorum  scribendi  consuetudine 
observationibus  referto,  Livium 
suum  Drakenborchius  instruxit; 
ipsi  vero  huiccommentario  et  prio- 
rum  editorum  et  aliorum  cum  edi- 
tas  tum  ineditas  adnotationes  un- 
decumque  coacervatas  ac  sedulo 
collectas  adiecit.320  inter  alteram 
hanc  farraginem  magni  inprimis 
faciendae  sunt  notae  a  Carolo  An- 
drea  Dukero  cum  Drakenborchio 
communicatae,  quas  'rariore  eru- 
ditione  confertas  et  exquisito  iudi- 
cio  conscriptas  esse'  aequales  me- 
rito  praedicaverunt.32i  addiditDra- 
kenborchius  praeterea  supplemcn- 
ta  librorum  deperditorum  a  Ioanne 
Freinsheimio  confecta,  quorum  lib. 
XI — XX  ab  ipso  Holmiae  a.  1049, 


320  cf.  praef.  comm.  ibirjue  praesertim 
LXXXVI  sqq.  CXX  sqq. 
;j.'l  v.  Drakenborchium  1.  1.  p.  CXX  sq. 


DE   VITA   A.C   BCBIPTIS 


lib.  XXXXVI-LXXXXV  paulo 
post  mortem  ipsius  Axgentorati  a. 
1654,  reliqui  a  Douiatio  in  ed.Pari- 
siisinde  aba.l679inusumDelphini 

adornata  editi  erant,  lacunis  libro- 
rum  decadis  quintae  XLI  etXLIII 
— XLV  inseruit  supplementa  Cre- 
vieriana,  addidit  denique  cum  va- 
rias  vv.  dd.  dissertationes  acprae- 
tationes  Livianas  tum  indices  co- 
piosissimos.  lioc  modo  laudabili 
nidustria  ingentein  ad  Livium  ex- 
planandum  atque  emendandum 
congessit  materiam ,  qua  hodieque 
fruiinur  grato  animo  erga  liominem 
iugenio  sane  non  praecellentem  lo- 
anneque  Friderico  Gronovio  multo 
inferiorem,  operosa  tamen  eaque 
accurata  diligentia  atque  doctrina 
cgregium. 

Post  Drakcnborchium  aliquam- 
diu  neglecta  iacuerunt  haec  studia 
cditoribus  vel  ad  eum  vel  ad  Cre- 
vierium  sese  applicantibus :  ex  sat 
amplo  editionum  per  saeculum  oc- 
tavum  decimum  praetercurasMan- 
hemianas  et  Bipontinas  proventu 
nominatu  dignas  nullas  habeo  nisi 
fere  ed.  A.  Gr.  Ernestii322  0b  adiec- 
tumglossarium,  quod  tamen.quam- 
vis  a  G.  H.  Schaefero323  et  I.  Th. 
Kreyssigio824  postea  auctum  et 
emendatum,  lexici  Liviani  deside- 
rium  excitat  magis  quam  explet,  ct 
ed.  A.  F.  Strothii,325  quae  ab  auc- 
tore  imperfecta  relicta  ita  a  F.  G. 
Doeringio326iterata  atque  adfinem 
perdueta  est,ut  iustaelevitatispoe- 
nae  solvendaeei  fuerint;eoque  ma- 
iorem  laudem  nec  meruit  nec  obti- 
nuit  G.  A.  Rupertius ,  qui  sex  voll. 
Livium  edidit  Gottingae  a.  1807 — 
1809. 

Multo  magis  quam  omnes  hi  edi- 
tores  de  Livio  meruit  is,  qui  faces 
in  tenebras  historiae  Romanae  in- 


322  Lips.  17G9  III.  8. 

323  in  ed.  Erncst.  novac  emendatioris 
Lips.  1801—1804.  8.  vol.  quinto. 

324  in  ed.  Ernestiena  qnarta  v.  infra  ann. 

325  Lips.  1780— 1784.  III.  vol.  8  lib.  I— X 
cl  XXI -XXV  continenUa. 

326  Goth.  179G— 1819.  ed.  alt.  vol.  I  et  II 
prodiit  a.  1805,  ed.  'auctior  et  eniendatior' 
lioth.  1816  sq. ,  in  qua  tainen  vol.  I  et  III 
sola  novata  csse  dicnntar. 


ferens,  novam  fontes  eius  aperien- 
di,  pervestigandi,  diiudicandi.  illu 
strandi  viain  aperuit  Bertholdus 
GeorgiusXiebulirius.  inde  abanno 
huius  saeculi  undecimo,  quo  histo- 
riae  eiusRomanae  volumen  ed.pri- 
mae  priua  prodiit,  historicorum  ct 
antiquariorum  studia  libros  Livia- 
nos  praesertim  primores  ubique, 
undique,  quoquoversus  perquisive- 
runt,  ut  interpretationi  iustum 
quoddam  ac  solidumfundamentum 
substructum  sit.  quodtamen  ab  ip- 
sis  editoribus  satis  diu  neglectum 
fere  iacuit,  dum  a  Wachsmuthiis, 
Goettlingiis,  Rubinonibus, Peteris, 
Beckeris,  Marquardtiis,  Schwegle- 
ris,  Mommseniis,  aliis  adaedificium 
a  Niebuhrio  institutum  perficien- 
dum,  amplificandum,  exornandum 
undeeumque  afferretur  materia. 

Quod  ad  emendationis  progres- 
sus  attinet  Georgii  Ludovici  Wal- 
chii  emendationesLivianae  (Berol. 
1815),  etiamsi  ingeniosae  magis 
pleraeque  quam  verae,  studiorum 
tamen  egregiorum  in  Livio  collo- 
catorum  specimen  edebant;  editio 
vero  ibidem  p.  V.  promissa  num- 
quam  prodiit.  haud  multo  veropost 
uovum  idque  egregium  emendatio- 
ni  subsidium  acecssit  cumFr.Goel- 
lerus  in  cd.  libri  XXXIII.  i  Francof. 
adM.  1822^  ad  fidem  codicisBam- 
bergensis  exacti,  egregii  huiuslibri 
per  reliquos  quoque  quartae  deca- 
dis  libros  usque  ad  lib.  XXXVIII 
c.  46  varias  lcctiones  promulgaret. 
haud  multo  post  et  ad  harum  lcc- 
tionum  normam  et  ad  cod.  Vindo- 
bonensis  collationem  a  Barth.  Ko- 
pitario  in  usum  suum  institutam 
liaud  pauca  perquartamet  quintam 
decadem  novavit  vir  haud  uno  no- 
mine  de  Livio  meritus  lo.  Theoph. 
Kreyssigius,  cui  ed.  Ernestianae 
quartae  curandae  provincia  de- 
mandata  erat.327  postea  tamen  cum 
ipso  cod.  Bambergensi  inspecto  in- 
tellegeret,  collationem  Goelleria- 


327  Lips.  1823— 1S27  in  librar.  Weidmann. 
V.  8.  idem  Krcyssigius  Livio  bibliothccae 
Tauchnitianae  imprimendo  pracfuit,  quae  ed. 
ct  uno  vol.  qnadrato  prodiit  a.  18.8  ct  scx 
voll.  formac  miniuiae  a.  1S29  sq. 


T.   LIVII  PATAVINT  PROLUSIO. 


XXXXIII 


nam  satis  incuriose  factam  esse, 
lib.  XXXIII  iterum  edidit  Misen. 
1837  reliquorumque  eiusdem  deca- 
dis  librorum,  quos  idem  ille  cod. 
continet,  collatione  addita  ibidem 
1839.  interim  vero  ImmanuelBek- 
kerus,  maiore  quam  priores  edito- 
res  constantia  optimorum  librorum 
Medicei  inprimis  et  Puteanei  per 
primam  perque  tertiam  decadem 
lectiones  in  recognitionesuaBerol. 
a.  1829  et  1830  tribus  vol.  editafs 
secutus  peritis  harum  rerum  tacite 
patefecerat,  quot  et  quanta  reme- 
dia  diligentiore  liorum  codd.  colla- 
tione,  ad  severas  recentiorum  criti- 
corum  leges  instituta  libris  Livia- 
nis  afferri  possent329  eaque  senten- 
tia  probata  est  C.  F.  S.  Alschefskii 
prolusione  scholastica  supra^so  me- 
morata,  quae  eodem  quo  maior  lib. 
XXXIII  ed.  Kreyssigiana  a.  scili- 
cet  1839  Berolini  prodiit,  atque  eo- 
dem  anno  ibidemque  idem  Al- 
schefskius  librum  XXX  ad  Putea- 
neum  ab  E.  Millero  in  usum  suum 
collatum  et  ad  alteram  cod.  Bamb. 
partem  emendatum  emisit,  neque 
multo  post  ad  optimos  libros  mss. 
Liviauos  conferendos  Lutetiam, 
Florentiam,Vindobonam  migravit. 
quorum  studiorum  Livio  dedicato- 
rum  fructus  fuere  tria  maioris, 
quattuor  minoris  editionis  volumi- 
ua.  quarum  edd.altera  lib.  I — X  et 
XXI  —  XXIII  continens  Berolini 
per  annos  1841 — 1846,  haec  usque 
ad  librum  tricesimum  porrecta  ibi- 
dem  per  annos  1843  et  1844  emissa 
est.  sicuti  dissertatione  illa  scho- 
lastica  recte  in  universum  subsidia 
critica  aestimaverat  et  quo  itinere 
progrediendum  esset  indicarat,  sic 
textui  a  se  constitutooptimorum  li- 
brorum  per  primam  decademMedi- 
cei  etParisini,per  tertiamdecademj 
Puteanei  primum  a  se  accuratecol- ' 
latorum  lectiones  firma  acstabiliaj 
fundamenta  esse  voluit.  dolendum  I 
vero  est  cum  quod  neutra  cditio  ad 

328  novo  tantum  titulo  adiccto  iterum  j 
emissa  a.  1838. 

329  C.  F.  Ingerslevii  comm.  de  editoribus  j 
Livii  nondum  satis  codd.  fidem  secutis,  quae  I 
llavniae  a.  1S30  prodiit,  non  novi. 

330  v.  ann.  262. 


umbilicum  perducta  cst,  quamvis 
anno  demum  1852,  ni  fallor,  Al- 
schefskius  ex  vita  excessit,  tum 
quod  vivacitatequadam  ingeniiab- 
reptus  illorum  librorum  admiratio- 
ne  ita  captus  est  editor,  ut  nimis 
superstitiose  eorum  vestigia  pre- 
meret  lectionesque  inde  receptas 
tutatus  esse  sibi  videretur,  si  ser- 
mone  vernaculo  aliquo  saltem  mo- 
do  eas  donasset.  me  tamen  ingym- 
nasio  Leucophaeo  Berolinensi,  cu- 
ius  sana  humanaque  disciplina  frui 
niihi  licuit,  ante  hos  viginti  quin- 
que  aimos  Alschefskii,  in  classe  se- 
cunda  tum  ipsumLivium  nobiscum 
tractantis,  discipulum  magis  in  me- 
ritis  eius  quam  in  vitiis  illustrandis 
commorari  decet,  atque  eatenus 
certe  I.  F.  Gronovii  vestigia  pressit 
Alschefskius,  ut  optima  testiinonia 
sedulo  ac  studiose  conquireret  iis- 
que  solis,noninterpolatorumlibro- 
rum  vulgo,  criticum  inniti  debere 
perspiceret.  tum  id  laudi  Alschefs- 
kio  vertendum  est,  quod  criticis 
illis  thesauris  reclusis  novo  quo- 
dam  ardore  incitati  viri  docti  stu- 
dia  suaLivio  impenderunt.  iam  an- 
tea  quidem  Ernestus  Guilelmus 
Fabri  luculenta  egregiae  operae  in 
Livio  positae  documenta  libros 
XXI.  XXII  et  XXIII.  XXIIII  a  se 
illustratos  Norimbergae  a.  1837331 
ediderat  nec  minus  Guilelmus 
Weissenbornius,  vir  et  eruditissi- 
mus  et  candidissimus,se  his  studiis 
penitus  imbutum  esse  plussernel  et 
libris  grammaticis  et  libellis  Livia- 
nis  ostenderat.  at  post  editionem 
Alschefskianam,  quam  Crusiana, 
scholae  inservitura  magis,  opinor, 
quam  inserviens,332  et  Witnmer- 
kranziana,333quamnonnovi,presse 
secutae  erant,  idem  ille  vir  doctus 
et  ipse  ad  Livium  edendum  sese 
accinxit  eiusque  textum  omnibus 
subsidiis,  quae  libris  mss. ,  editio- 
nibus,  aliis  vv.  dd.  curis  praesto 
sunt,  in  usum  vocatis  rnaturo  ac  sa- 


331  ed.  alt.  curavit  Heerwngenius  Norimb. 
1852. 

332  Hannov.  1S4G  pqq.  Crusii  operam  post- 
ea  excepit  Muehlmannus. 

333  vol.  I.  Upsal.  1848. 


XXXXHTI 


r.r.  vita  ac  scr.irns 


gaci  iudicio  cum  Lipsiae  a.  1S50  et 
1861  recensuitsM  tum  iteratis  cuxis 
adiectis  eommentariis  inde  ab  a. 

1853335  edere  coepit,  ut  et  telam  ab 
Alschefskio    inceptam    pertexens 

libri  Pufeauei  collationem,  ut  ilixi- 
mus,  continuandam  curaret  et  quan- 
tum  liceret  in  editione  scholarum 
potissimum  usui  destinata  primus 
thesauros  aNiebuhrio  eiusque  suc- 
cessoribus  supra  laudatis  paratos 
ad  interpretationem  Livianam  sta- 
biliendam,  augendam,  exornan- 
dam  adhiberet. 

Umnia  quae  praeterea  a  multis 
virisdoctis,  inter  quos  Heerwage- 
nium  debitis  laudibus  praedicare 
iuvat.per  hos  annos  adLivium  sive 
interpretandum  sivc  emendandum 
conscripta  sunt  cnumerare  huius 
loci  non  est:  dissertationes  et  com- 
mentationes  ad  vitam,  ingenium, 
artem  Livii  illustranda  conscriptae 
supra  suo  quaeque  loco  excitatae 
sunt;  conatus  criticos,  qui  mihi  in- 
notuerunt  afque  pro  una  alteraye 
ratione  mentione  digni  visi  sunt,in 
adnotatione  critica  commemoravi. 
versionum  Livii  in  varias  linguas 
catalogus  aSchwcigero  man.  bibli- 
ograph.  class.  II.  1.  545  sqq.  peti 
potest:  Germanicis  nupernme  ac- 
eessit  initium  versionis,  quam  Fran- 
ciscus  DorotheHs  Gerlachius  bibli- 
othecae  ab  HoftVnanno,  bibliopola 
Stuttgartiensi,  editae  inserit,  Fran- 
cogallica  per  annos  1849  et  1850 
sub  auspiciis  I).  Nisardii  Parisiis 
una  cum  textu  Liviano  edita  est. 

In  ipsa  hac  editione  adornanda 
id  potissimum  spectavi,  ut  iis,quae 
ad  vitam  et  ad  opus  Livii  cogno- 
seenda  spectant,  hac  prolusione 
adumbratis.  verba  scriptoris  ca 
repraesentarem  specie,  quae  cum 
virorum  doctorum  desideriis  satis- 
faccret  tum  et  ab  hominibus  ho- 
ncstissimis,  qui  horarum  subseci- 
varum  otia  his  studiis  animi  vel  ex- 
liilarandi  vel  corroborandi  causa 


331  in  bibl.  Tenbneriana,  VI  voll.  8. 

:;:;.")  in  coll.  HaupUo-Sauppiana  primnm 
Lipsiae,  deir.de  Rerol.  in  libraria  Weidman- 
niana  a.  1S53 — 1S57  V  voll.  usque  ad  lib. 
XXVI.:  vol.  I.  ed.  alt.  Berol.  1856. 


impendunt,  et  ab  adulescentulis  li- 
terartim  studiosis  sine  nimiis  mo- 
lestiis  percipi  posset.  nihil  igitur  a 
normae  criticae  sevcritate  remit- 
tens,  horum  tamen  commodis  ita 
studui  prospicere,  ut  reconditiora 
quaedam  in  notas  segregarem,  non 
in  verborum  ordinem  reciperem, 
haud  ita  ut  ubivis  in  singulis  qui- 
busque  vocabulis  scribendis  stric- 
tam  quandam  legem  servarem, 
quod  nec  ipsi  veteres  fecerunt,  scd 
utinconstantiae  cuiusdam  speeiem 
non  reformidanSjOptimorum  libro- 
rum  vestigia  satis  accurate  preme- 
rem,  vel  in  hi s  tamen  quaedamet 
usui  vulgari  et  imperitiorum  con- 
suetudim  concedeus.  at  hancnon 
nimis  laedi  arbitrabar,  si  'haut'  et 
i'haud,'  'reciperare'et'rccuperare,' 
j'vulnus'  ct  'volnus,'  quod  Livius 
ipse  semper  scripsit.  'improbus'  et 
'inprobus'  aliis  locis  alitcr  scrip- 
tum  illi  vcl  evocati  vel  tirones  le- 
gerent,  quae  iam  non  magis  disci- 
pulos  certe  offendere  debent  quam 
rormae  'amaverunt'  et  'amavere,' 
'hostes'  ct  'hostis'  iuxta  positae. 
Iprudentibus  vero  praeceptoribus 
ansam  praebent  occasioue  oblata 
!dc  his  ac  talibus  rebus  disputandi, 
|  quas  omnino  ignorari  nec  ab  adu- 
lescentulis  par  est,  quamvisiniis 
'  exponendis  et  modum  adhibendum 
et  tempori  parcendum  esse  probe 
lintellegam.  in  oratione  incidenda 
maximam  operam  posui  aeque  sedu- 
lo  cavens.neautnimiaverborumin- 
terpunctione  lectores  obruerem  aut 
iusto  eius  parcior  inanes  atque  in- 
fructuosasdifficultates  iispararem. 
Inon  minus  cavcndum  esse  mihi  vi- 
'debatur,  ne  nimia  anxietate  motus 
jlocos  difficiliores,  quos  nec  certa 
Inec  probabili  saltem  ratione  eno- 
I  dare  possem,  intactos  relinquerem 
crucisque,  ut  fere  fit,  nota  addita 
corruptos  typis  exscribi  iuberem, 
quo  viris  doctis  genuinam  verbo- 
rum  traditionem,  quae  vulgo  voca- 
tur,  cognoscere  cupientibus  gra- 
tum  fortasse  fecissem:  at  his  alia 
subsidia  praesto  esse  solent,  alte- 
rum  vero  illud  lectorum  genus  tali- 
bus  naevismerito  offenditur  nec  ra- 


T.   LIVII   PATAVIXI   PROLDSIO. 


xxxxv 


ro  a  scriptore  vel  abipsis  his  literis 
propulsatur  ac  repellitur.  horum 
potius  interest,  ut  verba  scriptoris 
quadamteuus  intellegant.  eorum 
igitur  necessitatibus  ita  consului,  ut 
locos  desperatos,  ubi  iis,  qui  ante 
me  in  Livio  emendando  occupati 
fuerunt,  baud  melius  res  mihi  suc- 
cessisse  videretur,  cum  literarum 
ductus  tum  sententiarum  nexus  ra- 
tione  habita,  ita  certe  resarcirem, 
ut  sive  priore  aliquo  sive  novo  meo 
invento  recepto  sensum  quendam 
praeberent  ab  iis  quae  Livius  se- 
cundum  vetcrum  librorum  vestigia 
dicere  i  bi  vel  debuisset  vel  potuisset 
non  nimis  recedentem.  de  quibus 
conatibus,  ne  eos,qui  ipsis  his  lite- 
ris  operam  navant,  fallerem,  in  ad- 
notatione  critica  quam  brevissime 
et  quamplenissime  rationem  reddi- 
di  et  librorum  optimorum  scripturis 
etaliis  vv.  dd.  coniecturis  sive  pro- 
babilibus  sive  notabilibus  proposi- 
tis.  ipsam  vero  illam  adnotationem 
praeterea  omnibus  fere  locis,  qui 
vel  ob  lectionis  ms.  sive  varietatem 
sive  diffieultatem  vel  ob  virorum 
doctorum  studia  hs  impensapecu- 
liari  aliqua  notitia  viderentur  indi- 
gere,  sedulo  apposui,  ut  quam  ma- 
xime  possem  graviora  omnia  quae 
ad  libros  hos  recensendos  pertine- 
rent  seligerem  et  componerem.  in 
ipsa  decade  prima,  quae  nunc  pro- 
dit.emendandaaccuratiusquamvel 
aWeissenbomio  nuper  factum  est, 
Medicei  codicis  vestigia  pressi ;  in 
lectionis  varietate  addendapraeter 
ipsum  hunclibrum,  excerpta  Vor- 
maciensia  et  cod.  Parisinum,  Ein- 
sidlensis,  Florentini  S.  Marci  et  per 
lib.I.Bambergensis  varietatum  po- 
tissimum  rationem  habui,  ut  novo- 
rum  horum  subsidiorum  quantum 
pro  fineacpro  finibus  huius  editio- 
nis  liceretconspectum  satisplenum 
viris  doctis  proponerem.  libri  vero 
primae  decadis  omnes  ita  corrupti 
ad  nos  pervenerunt,  ut  ne  in  Medicei 
quidem  codicis  auctoritate  satis  tu- 
toacquiescendumesset:  erroresve- 
ro  plerique  et  in  eo  et  in  reliquis 
codd.non  interpolatis  commissivcl 


ex  literarum  libri  archetypi  apici- 
bus  male  intellectis  vel  ex  glosse- 
matibus,ut  dictum  est,  et  variislec- 
tiouibus  eidem  archetypo  additis 
orti  sunt,  ut  intra  limites  satis  an- 
gustos  emendatio  fere  includenda 
esset.  librorum  igitur  mss.  auctori- 
tati  servandae  quam  maxime  stu- 
diosus  a  prava  tamen  superstitionc 
liber  esse  volui,  qua  in  re  non  ve- 
reor  ne  nimis  audax  viris  harumre- 
rum  gnaris  fuisse  videar.  eorum, 
qui  ante  meeandemprovinciamad- 
ministraruntcodd.mss.interpolato- 
rum  librarii  inter  multa  conamina 
sive infausta sive monstrosahic  illic 
remedia  satis  efficacia  ex  officinis 
suis  mihi  praebuerunt,  prae  omni- 
bus  veroIoannisFridericiGronovii 
palmares  emendationes  saepe  di- 
gnae  visae  sunt,  quasinordinem  re- 
ciperem.  praeter  huncexvetustiori- 
bus  interpretibus  nemo  magisauxi- 
lio  mihi  erat  quamCarolusAndreas 
Dukerus  praesertim  ubi  historica 
aliqua  disquisitione  opus  erat  ad 
verba  scriptoris  sive  mtellegenda 
sive  restituenda,  ex  recentioribus 
vero  Guilelmus  Weissenbornius, 
qui  indefesso  studio,  sano  iudicio, 
religiosa  diligentia  libros  Livianos 
per  quinque  lustra  et  amplius  noc- 
turna  versat  mauu,  versat  diurna; 
in  singulis  locis  sanandis  aute  om- 
nes  et  Mauricius  Hauptius  et  Ioan- 
nes  Nicolaus  Madvigius336  et  usu 
et  sagacitate  fuere  felices. 

Ipse  prorsus  contentus  ero,  si 
mearum  coniecturarum  una  altera- 
ve  viris  harumrerum  peritis  nonni- 
mis  longe  recedereatampraeclaris 
exemplisvisafuerit.  quatamenlau- 
de  magis  altera  mihi  expetenda  vi- 
debatur,  ut  universa  haec  libroruin 
Li vianorum  editio  sobrio  i ud i ci o  at- 
que  accurata  diligentia  aequis  iu- 
dicibus  videretur  esse  confecta. 

Scr.  Grvphiae  a.  d.XII.Kal.Mai. 
a.  MDCCCLVII. 


:;.)ii  Mailvijni  cmendationea  cum  in  ipsius 
libris,  opusculis  acadcmicis  praesertim  et  ed. 
lib.  Ciceronianorum  dc  tinibus,  propoMtae 
sunt  tum  in  edd.  lib.  I— III  et  XXI— XXIII 
Livianorum  scholasticis,  quas  Havniae  n. 
1853  et 1S51  cd.  C  F.  Ingerslevius.  cf.  ann.  286. 


ADXOTATIO    CKITK  A 


ADXOTATIO  CEITICA. 


NOTABOM  TALTLA. 


I.  IX  TEXTT. 

( )  inclnduntur,  quae  in  libros  mss.  perperam 
se  insinuasse  indeqne  ex  libris  Livianis 
eicienda  csse  videbantar. 

[  ]  includuntur.  quae  ad  librorum  mss.  lacn- 
nas  explemlas.  addita  sorit. 
anni  ab  u.  c.  ex  aera  Varroniana  ordinati 
et  antc  C.  n.  alternis  paginis  ita  snpcrpo- 
siti  sunt.  ut  binarum  pnginarum  argumento 
ntriqueresponderent  cnronologiaeLivianae 
sumnia  supra  p.  XXV  exposita  cst.  discipn- 
lornmvero  iupriinis  rationibus  acrae  solitae 
notatio  aptior  mihi  videbatur,  quacuni  Li- 
viani  anni  facile  ubivis  comparari  possnnt. 

II.    IX  ADXOTATIOXE  CRITICA. 

V  =  lectiones  cod.  Yorruaccnsis 

M  =  cod.  Mcdiceus 

P  =  cod.  Parisinus 

E  =  cod.  Einsidlensis 

B  =  cod.  Bambergensis 

F  =  cod.  Flor.  monast.  8.  Marci 

vmpebf  eorundem  librornm  manus  altera. 

al.  =  libri  praeter  (\\MPE  et  per  lib.  1.  li,  ad 

quos  vel  Harleianus  I  vel  Leidensis  I  vcl 

F  vel  Yossianus  I  pertinet. 


cf.p.XXY. 


g  =  lil.ri  praeter  (V)MPE(-B)F  Ilarl.I  Leid.  I 
•  1  omnes  vel  nonnulli  vel  singnli. 
nominis  nota  fere  numqnam  apposita,  nisi 
ubi  singnii  ant  iustam  aliquam  vel  proba- 
bilem  emendationem  aut  singularem  nota- 
tuquedignam  lcctionem  offcrrcnt.  tum  usus 
siiin  compendiis,  omnibus  iis,  qui  copias 
Drakenborchianas  norunt .  per  sc  perspi- 
cuis. 

Bas.a  =  ed.  Basil.  a.  1531. 

Bas.  b  =  ed.  Basil. 

W  =  \\  cissenbornius,  cuius  nomini  si  niliil 
additum  est,  signiGcatur  lcctio  in  utraquc 
ed.  vcl  recepta  vel  proposita. 

\\'t  =  Weissenbornii  cd.  Tcubneriana. 

W-,v  =  Wcissenbornii  cd.  Wcidmanniana. 

Ww2  =  eiusdem  ed.vol.I.  (lib.  I.  II. j  ed.  al- 
tcra. 

Wep.  =  eiusdem  ad  Wexium  ep.  Iscuaci 
a.  1856. 

]  significat  lcctioncm  a  mc  reccptam,  quam 
signo:  a  varia  lectione  separavi.  cui  si  auc- 
toritas  non  addita  invcnitur.  lectio  haec 
spreta  invenitur  in  libris  optimis  MP;  si 
vcro  lcctio  recepta  altcrutro  horuin  lil.ro- 
rum  nititur,  lcctio  sinc  nota  post:  addita  ad 
alterum  pcrtinet. 


Praefat.  1.  operae  pretium  sim] 
Quintil.inst.or.  VI 7/7,4,  74:  sim  ope- 
rae  pretium.||  3.  me  ow.FE  fort.  eo- 
rum,  qui  nomini  officient  meo,  me 
consoler||4.  etcpiae— laboret  sua  cf. 
Wep.5s<jr.  ||  9.  quibusartibusE.||  la- 
bante  7.  F.  Gronovius.  ||  13.  tantum] 
MPB  Heerwagenius  exc.  e  cod.  B.  p. 
8:  tanti  m  rell.  ||  addilamenta  perio- 
chae  libri  I.  in  codd.  adgluHnata  omisi. 

Lib.  I.  1,1.  iniiio  aUquid  deesse 
censet  Wexius  in  Iahnii  annal.  LXXI. 
123—125.  ||  5.  ubi]  M:  ibi  ||  7.  Lau- 
rentem]  MFrLaurentiuum  ||  9.ubi] 
M:  ibi  ||  11.  stirps  F:  stirpis  MFEB. 
||  II,  1.  Troiani  petiti  M  Troianique 
petiti  m.  ||  2.  Aboriginis  F.  ||  III,  1. 
filius  tamen  M  erat  tamen  m.  ||  IIII, 
6.  iam]  M=-:  om.  PEBF.  ||  7.  putent] 
MFEp:  putant  Pm.  ||  V,  1.  Pallan- 
tio]  scripsi:  Pallanteo  ||  5.  aperire 
PEB.  ||  6.  et  aetatem  eorum]  Mp: 
aetatem  eorum  PE  eorum  aetatem 


;  F.  ||  7.  obtruncat  E.  ||  VI,  2.  effecit 
F.  j|  4.  quorum  tutelae]  MFp:  quo- 
rum  tute  lam  B  qoruiu  tutelam  P 
in  quorum  tutela  E.  ||  VII,  1.  iam- 
que]  itaque  F  ex  corr.  ||  4.  laetiore 
reficeret]  e  (fragm.  Haverc.  :  lae- 
tiores  erlicoret  M  laetor  eficeret 
PE  laeto  (l&to  B)  reficeret  Be  cum 
libris  tantum  non  omnibus.  \\  7.  vi  om. 
M.  ||  morte  om.  M  add.  m.|j  12.  P.ibi 

t 
tum]  Es  ibi  dum  F  ibi  rlum  MPB.//. 
II  13.  sollemnibus   PEB  eo   solle- 
nium  F  eo  sollemnium  e.  ||  VIII,  o. 

jet  hocgenus]  lioc  genus  Iac.  Gro- 

\nooius.  ||  sumta  est,  et  Heumannus 
ap.  DrakenborcHum  sumta,  et  Heer- 
wagenius  in  nunt.  d.Monac.  XVI,  661 
exc.  e  cod.  B.  p.  9  sumpta  est  libri.  || 
5.  adliciendae]  ed.  Ascens.  a.  1513: 
adlicendae  Palat.  pr.  adiciendae 
codd.  fere  omnes.  \\  ueteri  E.  ||  ATIII, 

|2.   circum]    M:    circa  m   rell.  ||  3. 


rKAEF.    LIB.  I,  1  —  24. 


X  XXXV II 


deinde  codd.  Quintil.inst.or.VIIII,2, 
37  deiTT  f.  ||  5.  a  plerisque]  F  et  corr. 
Voss.  pr. :  ac  plerisque  MPEB  cum 
re/L  ut  vid.  omnibus.  ||  6.  vocat  om. 
M.  ||  9.  etiamj  Sckeibius  pHlolog.  I, 
390:  i;un.||  X,  4.  esse  om.  B  cf.  Heer- 
wagenium  exc.  cod.  B  p.  9  sq.  ||  6. 
arma  ferens.  templum  his  B.  ||  XI, 
1.  palantesj  F  et  siccertepost  pala 
in  ras.  M:  palatos.  ||  9.  derecto] 
Ww2:  de  recto.  ||  XII,  7.  restitere] 
resistere  MEB.  ||  XIII,  7.  aetati  MF 
in  aetate  corr.  f.  ||  XIIII,  5.  quia] 
qua  MPE5  num  quod  a?  ||  7.  densis 
obsitis  virgultis]  scripsi  cf.  XXI, 
54,  1:  XXVIII,  2,  1,  ut  obscuris  ad 
insidiis referendum  sit:  densa  obsita 
virgulta  libri;  ad  circa  sc.  haec  verba 
rettulerat  archetypi  scriptor.  locus 
mu/tifariam  temptatus  cf.  modo  prae- 
ter  cdd.  Grysarium  Theorie  d.  lat. 
Stils  p.  14  sq.  ed.  alt.  Heerwagenium 
nunt.  d.  Monac.  XVI,  6G1.  Kleinium 
progr.  gymn.  Wetzlariensis  a.  1849 
editi  p.  4.  ||  9.  quique  cum  eo  equis 
ierant]  PBr:  quique  cum  eo  uisi 
erant  E  quiq.  cum  eo  quiq.  cum 
equis  abierant  uisi  eraut  M  quique 
cum  eo  qque  cii  eqtes  erant  uisi 

erant  Ff,  quas  turbas  ex  0.  I.  cod.  ar- 

chetypiortasesseapparet  quique  eum 
sequuti  erant  Heerwagenius  exc.cod. 
B  p.  10.  ||  XV,  1.  stimulabat]  Ef : 
timulabat  F  stimulabant  MPB.  ||  4. 
arte]  s:  parte  cum  MFPEB  libri 
tantum  non  omnes  ab  arte  Oifanius. 
||  XVI,  2.  sublimen  Pm  pr.  cf.  Rit- 
schelium  mus.phil.  VII,  55b  sqq.  VIII, 
155.  ||  4.  sed  obscuraj  PE:  per  ob- 
scura  Bp  sed  perobscura  MF.  ||  7. 
abi  nuntia]  annuncia  F.  ||  8.  fidei] 
E:  fides  j|  XVII,  1.  ad  singulos] 
Graevius:  a  singulis  ||  a  singulis  in- 
tervenerunt  Heerwagenius  exc.  cod. 
B  p.  10  ||  peruenerant  factiones  F 
[pervenerat]  —  z.  e.  fort.  per  vim  vel 
per  arma  aut  —  factionibus :  Ww2. 
||  3.  voluptatibus  Em.pr.  ||  regnari] 
g:  regnare  MPEB  regem  in  rasura 
F.  ||  6.  quinum  W.  ||  10.  dinumere- 
tur  ex  praecedente  dignum  orturn  M 
diuo  (vel  deo)  numeretur  W  in  Iahnii 
ann.  XXXV,  365.  ||  XVIII,  2.  Croto- 
ncm]  Bas.b.:  Crotonam  cf.  Heerwa- 


genium  exc.  cod.  B  p.  11.  ||  3.  de  l. 
distinguendo  cf.  Wexium  em.  Lior. 
prom.  /'.  2  sq.  ||  8.  quoad]  W:  quo 
M  quod  FPEB  quo  p.  ||  XVIIII,  2. 
effariri  Pm.pr.  efferos  E  et  in  ras.  F 
al  efferari  ab  ead.  fort.  m.  in  marg.  E. 
||  4.  luxuriarentur  F.  ||  disciplinaue 
F  disciplinamque  Mm.pr.l|  inicien- 
dum  esse  ratus  est  B.  ||  6.  interca- 
lares  mensibus  interponendo]  F?: 
intercalares  (intercaelares,  cae  in 
ras.,  M  intercaleres  P  intercalariis 
Heerwagenius  nunt.  d.  Monac.  XVI, 
662.  XXVI,  427.  Th.  Mommsenius 
act.  antiq.  stud.  1846  re.53)  mensibus 
interponendis  MPEf  al.  intercala- 
res  mensibus  interponendos  Bpg-. 
ad  ipsam  rem  cf.  A.  Mommsenium  in 
Idhnii  ann.  LXXI,  249  sqq.  Beitrdge 
zur  gr.  Zeitrechnung  p.  12  sqq.  ||  or- 
si  erant  B.  ||  XXI,  1.  proximo 
legum]  VMPEBF;  quae  quamvis 
quodammodo  explicari possint,  v.  mo- 
do  Wexium  em.  Liv.  prom.  p.8,  tamen 
habent  aliquid  offensionis:  propulso 
legum  s  proxime  legum-  et  deinde 
metum  Muretus,  Tan.  Faber  pro  ti- 
more  leguin  Kleinius  in  progr.  gymn. 
Welz/ariensis  a.  1849  p.  5.  pro  pro- 
ximo  legum  Buettnerus  observ.  Lioian. 
p.  8  sq.  pro  mole  legum  ipse  olim 
temptavi.  ||  2.  posita  B  Doujalius  cf. 
Heerwagenium  exc.  cod.  B.  p.  11.  || 
4.  instituit  [et  sacrarium].  ad  id  sa- 
erarium  Hofman Peerlkamp  ad  Verg. 
Aen.1,292.  ||  XXII,5.actae(s.acte?) 
M.  comi  fronte]  a/tera  lectio  archeiy- 
pi:  comi  fronte  coiniter  PB  comiter 
concomi  fronte  comiter  inras.ittvid. 

comiter 
M   fronte  comit  muniter  Ff  con- 

comi1  fr  *********  er  m  conco- 

mi^fraterniterger  ibid.  m.  tertia.  || 
XXIII,  3.  est  om.  F.  ||  vetustate] 
Voss.  1  (?)  s :  cum  vetustate,  unde 
donec  nomen  quoque  cum  re  ve- 
tustate  abolevit  coni.  Heerwagenius 
exc.  cod.  B.  p.  11.  ||  6.  tamen  si  vana 
adferantur  Heerwagenius  l.  I.  ||  ad- 
ferri  rebatur]  Tan.  Faber,  Wexius 
em.  Liv.  prom.  p.  10:  adferebantur 
MPB  afferebantur  FE.  ||  7.  prode- 
unt]  F :  prodgunt  procedunt  M  pro- 
cedunt  PEB.  ||  8.  Tuscis]   scripsi: 


XXXXVIII 


ADNOTATIO    CRITICA 


(Julscis  MPB  uulsis  E  os  uulscis 
F  es  Etruscia  s  es  Tuscis  Strothius, 
Schadebergius  in  Iahnii  ann.  VII, 
13G  es  Veiis  lac.  Gronovius  Veiis  es 
Orellius  nov.  ann.phil.  et  paed.  I,  399 
iquo  propiores  vos  Bas.  a.)  ||  10. 
cum]  tum  Pm.pr.  Em.pr.  BF.  [| 
XXII II,  2.  ferro]  bello  B.  ||  6.  san- 
ciendum,  facit  foedus  ten  Brinkius 
lubae  Maur.  rell.  metr.  p.  13.  ||  7. 
postrema]  VF:  postremu  MPEB 
postrema  a  me  Heerwagenius  nunf. 
Mon.  XVI,  667.  |!  8.  tumille  Diespi- 

vel  Diespiter 
ter]  vm:  tum  ille  dies  Iuppiter  (in 
mg.  notatum  Diesiuppiter)  Vv  tum 
ilic  (in  illo  deinde  mut.)  dies  iuppi- 

terMm  tum  ille  diesiuppiter  PEB 
tu  illo  die  iuppiter  Tg.  ||  9.  Vbi  id 

E.  |j  XXV,  1.  arma  capiunt.  armati 
eum  B.  ||  2.  intenduntur]  Harl.1: 
incenduntur  ||  5.  cum  non  iam  me- 
tus  B.  ||  12.  causae]  s  I.  Fr.  Grono- 
vius:  causam  ||  XXVI,  2.  obviam 

F.  ||  5.  ac]  Rhenanus:  ad  VMPEB 
aut  .i. 

ad  F.  ||  7.  lictor  F  i  lictor  Lati- 
nius.  ||  8.  itaque  provocationc  Tun. 
Faber.  ||  11.  arbori]  F-.-  arbore  || 
12.  admirationi  F  cf.  Lachmannum 
ad  Lucr.  II,  520.  ||  XXVII,  8.  idem] 
id-r  B  inde  s  (cod.  Havercamp.)  et  sic 
s.  eidem  I.  F.  Gronovius  eidem  etiam 
Madvigius  ap.  Ingerslevium  item  Wt. 
||  imperat  ut  hastas  equites  erige- 
rent]  Helmst.  1,  scid.  Coloniens.  Mo- 
dii:  ahera  sc.  lectio  archetypi,  in  quo 
sic   scriplum    fuisse   arbitror   impe- 

ERIGERE   IVHET 
RAT    VT    IIASTAS    EQVITES  ERIGEREXT, 

inde  (ut  hastas  equites  erigere  iu- 
bcat  V?  quem  Rhenanus  dicit  cum 
vulg  edd.  concorddre)  imperat  ut 
hastas  equites  erigere  erigcrent 
iubeat  (iubct  m)  M  imperat  ut 
hastas  equites  erigerent  iubeat  P 
ut  hastas  equites  erigerc  *  *  iu- 
beat  (nt  ut  vid.  in  ras.)  E  ut  astas 
equites  erigere  iubct  F  cf.  Heerw. 
exfi,  cod.  B.  p.  12.  ||  9.  addbti  F.  || 
XXVIII,  1.  postera  F.  ||  2.  in  vocc. 
ab  extrcmo  orsi  finit  quaternio  pri- 
mus  cod.   E   aller  inc.  lib.  1111,  30, 


114  indutiacque  inde  ||  7.  redcantj 
M:  redeat  [Heerwagenius  1. 1.  p.  12 
sq.)  ||  XXVHIl,  3.  ultimum  hoc 
illud  Wexius  em.  Idv.  prom.  p.  9. 
||  4.  I  ultimis  F?.  ||  poterat]  potitus 
erat  Wexius  l.  I.  p.  10.  |l  XXX,  1. 
deindc]  VM:  om.  \\  2.  Tulliosl  cf. 
Schweglerum  hist.  rom.  I.  537.575: 
Iulios  ex  Dion.  Halic.  III.  29  SdbelU- 
cus.  ||  5.  hae]  haec.  M  r.  Draken- 
borchium  ad  II.  14.  12  FleckeisenUm 
mus.  phil.  VII,2jllsqq.  17/77,221. 
hiiius  usus  db  ipsis  repudiati  exempla 
ex  libris  Livianis  petita  collegerunt  W. 
Iahn.  ann.XXXV,  384,  Welzius  ad- 
not.  crit.  p.  19  sq.  ||  7.  ctruria  quac 
erat  P  etruriaque  erat  p  etniria- 
querat  B  etruria  utique  erat  coni. 
Heerwagenius  exc.  p.  13.  ||  Bomulo] 
Bomano  rel  Romanis  Dukerus 
Tullo  Perizonius  animadvv.  hist.  c. 
/P,  p.  Ylbsqq.  ed.  Harl.  [|  XXXI.  1. 
pluvisse  Priscianus  inst.  gramm.X, 
2,11  D.881.P.,  ufezin  I.  pro  in  II. 
emend.  Drakenborchius,  s  (1'alat.  al- 
ter) :  pluisse.  I|  0.  religionibus  etiam 
Fr.  ||  8.  sollemnia  (sacrificia)]  sol- 
leinnia  Dukerus  sollemnia  sacrifi- 
cia  libri  ||  operaturum  Bentleius  ad 
Horatiicarm.  III,  14,  6.  ||  XXXII,  2. 
longe  s  I-  F.  Gronovius  ||  in  album 
relata]  (V??)  s  (Haverc.  m.  alt.) 
Sabellicus:  in  album  elataMPB  in 
albam  elatu  m  in  altum  elata  Fc. 
||  et  inde  B.  ||  6.  gentis  sunt  nu- 
mina  audiant  F?.  |]  7.  res  dedier 

Po.Ro. 
mihi]  VM:  res  dedier  mibi  v  res 
dcdicr  (.B)  pr.  mihi  PB  res  dcdeicr 
p  ||  mibi  F  res  dedier  populo  Bo- 
mano  mihi  vel  mihique  s  res  dedicr 
mibipopuloqueRomanoZ?;^/^  <nbor- 
chius  res  populi  Romanidediermihi 
Wt  I  p.  VI.  ||  11.  eausa  Madvigius 
ap.Ingersl.  \\  XXXIII.  2.  veterem 
PBF  eidem  F?.  ||  6.  Tiberi  PF.  ||  9. 
Messia]  scripsicum  s  (Haverc.)  coll. 
codd.  Silliqianis  Rd  apud  Plinium 
nat.  Mst.  VIII,  ^.  83,  225:  Mesia 
MPMaesiaF.  ||  XXXI III, 4.  ca  quo 
innupsisset]  Weaquuminnupaisset 
V  ea  eum  innupsisset  PB  -  *  *  (hee 
inseruit  m)  cum  innupisset  vcl  in- 
nubisset  M  ea  cn  nupsisset  F.  ||  5. 
lioma  esse  ad  id  Garatonius  ad  Cic. 


LIB.  I.  24  -  13. 


XXXXYIIII 


or.  pro  Sesl.  42,  91.  ||  potissima  I.  F. 
Gronovius.\\  8.  leniter]  g:  leuitcr ||  9. 
humaua  manu  superimpositum S/ro- 
tMus  lmmana  manu  superpositum 
Wexius  em.  Lio.  prom.  p.  10.  ||  10  sq. 
edidere  nam  etliomanis  F  cum  g.  || 
XXXV,  3.  cum  deLDukerus  el  Heu- 
mannus  in  ep.  ad  DrakenborcMum.  \\ 
4.  tum]  post  accitum  add.  Arntzenius 
miscell.  lib.  p.  <J4  al.  cf.  Kreyssigium 
de  Sall.  Mst.  Ub.  III  fr.  p.37:  om. 
libri.  ||  G.  ceutum  patres  Fmsr  cen- 
tum  in  pares  B.  ||  7.  Apiolas  ]  e 
<■/'.  DrakenborcMum  ud  h.  I.  et  Bor- 
mannum  lut.  ChorograpMe  p.  122- 
Appiolas  ||  XXXVi,  4.  eludens 
que  artem  ]  p :  ludensque  artem 
FBF  eludensque  artem  iubenque 
(iubensque  m)  M.  ||  5.  (iu  eomitio)] 
scripsi:  in  comitio  MFp  in  comi- 
tio  est  P.  ||  7.  alterum  tantum]  Lip- 
sius.l.F.  Gronovius:  tantnm  altcrum 
MPF  tantum  alteram  B  tantum 
alteros  Heencage nius  in  Iahnii  annal. 
LXVJIII.Gin.  i|  Mdccc  M.cf.Momm- 
senium  hist.  Jinm.  I.  7G5  ed.  alt.  m  ot 
DCCC  V,  I.  F.  Gronovius  observv.  III, 
25  m  et  ccc  PF  mille  et  ccc  B  mille 
ac  duceuti  Glareanus,  Niebuhrius 
hist.  Rom.  I,  377  ed.  quart.  mille  et 
ducenti  Beckerus  antiq.  II.  II,  1,  242 
s'j.  cf.  Zumptium  Uber  die  r.  Ritler 
p.  11  sq.  Schweglerum  hist.  R.  I,  689 
sq.  ||  XXXVII,  1.  pleraquo  ratibus 
impacta  sublicisque  /.  F.  Grono- 
vius.  ||  2.  ,  et  fusis  Iac.  Gronovius 
bostes]  M:  hostem.  ||  G.  gestae  res 
erant]  M  gesta  res  est  B  gesta  res 
orat  rell.  ||  iere]  P:  iro.  ||  XXXVIII, 
G.  munierat]  munita  erat  Wexius  em. 
prom.  p.  10.  ||  evehebantur  aquao, 
cloacis  Heerwagenius  exc.  p.  14.  || 
ccloacis  MPB  al.  ||  XXXVIIII,  1. 
eodem  tempore  F?.  ||  2.  iam]  om. 
Ilarl.  1.  eain  e  I.  F.  Gronovius.  ||  4. 
cordi  est  Madvigius  ap.  Ing.  ||  5.  tar- 
quiliui  domos  B  tarquim  in  domo 
Het  rwagenius  exc.  p.14:.  ||  XXXX,  2. 
civicae]  e  I.  F.  Gyonovius:  uicine. 
supscr.cmice,  F  ciuine  B  uicinae  MP. 
||  3.  quod]  Madvigius  ap.  Ing.:  quam  || 
servus  serva]  Fr  cf.c. 47,10:  sevvius 
serva  V.MPB.  ||  4.  sed  et]  M  al.:  sed 
PBal.  ||  jsediniuriae  ...  stimulabat. 
Et  quia  . . .  videbatur:  ob  Wexiusl.  I. 
Livi  vol.  1. 


p.  4.  ||  quia  del.  I.  F.  Gronovius  cum 
He.rm.  Sauppius  ap.  Ww.  ||  5.  rixae 
pro  qua  in  se  F  cum  e.  ||  7.  deicit] 
scripsi:  deiecit  libri,  quodnon  mutas- 
sem,  si  tironibus  nota  esse  possent, 
quae  Lachmannus  dispulavit  ad  Lucr. 
II,  951.  ||  XXXXI,  1.  eicit  e:  eiecit 
v.  ann.  praeced.  ||  4.  versas]  g:  uer- 
sus  ||  G.factum  ex]  Gruterus:  factum 
et  VMPB  (Ww2  Heerwagenius  exc. 
p.  14  sq.)  factu  et  F  factum  est  \Vr.  \\ 
7.  iain  tum  comprcnsis]  F^  cf.  Hal- 
iiiiuni  ad  Cic.  pro  P.  Sulla  or.  p.  73 
ed.  Brunsvic.:  iani  tum  conpressis  P 
iam  tuin  cum  conpressis  B  iam  tum 
cu  conprensis  M,  unde  iain  tum 
cum  conprensi  sceleris  ministri 
sunt  Heerwagenius  nunt.  d.  Monac. 
XVI,  GG7  cf.  exc.  p.  15  tum  quum 
comprensis    sceleris   ministris   vi- 

vere nuntiatum  est  Klixius  act. 

gymnas.  bs5-l   p.  G77,  at  l.  haec  ex 

con 
corr.  videtur  orta  esse  cil  prensis; 
iam  dudum  comprensis  W.  Iahnii 
ann.XXXV,37d.  ||  XXXXlI,2.quin] 
Pinmg.  Fg  qui  cum  in  M  qui  cum 
PB  cui  cum  Helmsl.  I.  ||  .Cui  cum  — 
faceret,  Heerwagenius  exc.  p.  15.  || 
5.  classis]  F:  classes.  ||  XXXXIIl, 
2.  primae  e  Heerwagenius  l.l.  p.668, 
exc.  /».15:  primo  ||  omnis  p.  ||  5.  (in) 
Madvigius  ap.  Ing.  ||  haec  MPBF  cf. 
c.  30,  5.  ||  G.  datur  M.  ||  7.  gerebant. 
His  accensi  cornicines  Iac.  Perizo- 
nius  ||  In  his  accensis  cornicines  tu- 
bicinesque  in  II  centurias  distri- 
buti  vel  ipsum  Livium  scripsisse  vel 
iu  auctore  suo  invenisse  censet  Langius 
antiq.  R.  I,  356.  ||  9.  centurias  e  tri- 
bus  /.  F.  Gronovius  obs.  III,  25  e 
ccnturiis  tribus  Huschkius  Servius 
Tullius  p.  347  sq.  ||  tribus  —  nomini- 
bus  del.  Goettlingius  Gesch.  d.  rom. 
Staatsverfassung  p.  254.  ||  12.  nunc 
post]  M:  nunc  est  post  ||  senio- 
rumque  est]  Alschefskius :  senio- 
rumque  se  JMPF  seniornmque  e. 
||  13.  regionibus,  quae]  scripsi  ex 
alt.  archetypi  lectione  collibus   qui 

COLLIBVSQVI 

uncisincludens:  begionibvsqvae  ar- 
chet,  nam  regionibus  quae  colli- 
bus  qui  M  regionibusque  collibus 
qui  PBm  regionibus  collibusque  qui 

i> 


ADXOTATIO    CRITICA 


F  Havl.  1  Ingerslevius  ep.  crit.  ad  Al- 
schefskium  H,XXsq.  regionibusque 
collibusque  qui  (M  ap.  Drakenb.  L?) 
Mommsenius  <l.  ro'm.  Tribus  p.  2  (v. 
etiam  Goettlingium  l.  I.  p.  237  coll. 
tamen  Beckero  antiq.  R.  II,  1, 167).  || 
XXXXIIII,  2.  is]  s  (cod.  Mureti, 
Lipsiensis  ?)  I.F.G  ronovius :  in  ||  octo- 
ginta  tria  coll.  Eutrop.  I,  7  Niebuh- 
rius  h.R.I,±(')8.\\  XXXXV,  1  sq.  urbi 
decus.  iam  tum  crat]  P  in  mg.:  urbi 
decus.  tantum  erat  M  urbi  decuis 
uel  tam  tum  crat  P  decus  urbi  ul 
tantum  -  Erat  Helmst.  1  urbi  decus 
ut  tautum  erat  B  urbi  decus  voluit. 
Iam  tum  erat  Heerwagenius  exc.  p. 
15.  ||  5.  civis  ..immolassent]  VPP 
<•/'.  Wagneri  orihogr.  Verg.  p.  404  sq. 
Lachmanni  in  Lucr.  I,  805  comm.: 
ciues  . .  immolassent  M  ciuis  . .  im- 
molasset  Rhenanus.  ||  6.  sabiniq; 
ut  primum  apta  dies  sacrificii  est 
visa  B  ||  ut  primum  Rhenanus  (V?) 
Heerwagenius  exc.p.losq.  ||  magnitu- 
dine  F  cum  s  ||  pararas]  M:  paras.  || 
7.  extemplo]  edd.vett.,  (Bas.utrague) 
Alschefskius:ex  tcmplo.||  XXXXVI, 

1.  dubie  m  dubie*M.  ||  6.  diccre] 
ducere  C.  Wurmius  comm.de  Liv.  loco 
lib.  1  c.  46  Norimb.  1828  p.  13.  ||  7. 
impari ;  nunc  elang.  —  esse  coni. 
Madvigius  ap.Ing.  ||  esse  Pal.  ||  8sq. 
ImpleutB  implet.  Ita Perizonius.  \\ 
9.  Arruns  Tarquinius  et  Tullia 
[maior  haud  multo  post  eodem 
morbo  obeunt.  Lucius  Tarquinius 
et  Tullia]  minor  scripsi  coll.  Dion. 
Hal.  1111,30:  Arruns  tarquinius  et 
tullia  minor  libri  tantum  non  omnes 
Lucius  Tarquinius  et  Tullia  minor 
V<>ss.alt.,Vrsinus,Fr.Sanctius  Aruns 
Tarquinius  et  Tullia  maior  Sabelli- 
cus.  ||  XXXXVII,  5.  fratris  similior 
quam  patris]  Alschefskius :  fratri 
similior  quam  patris  M  fratri  simi- 
lior  quam  patri  rell.  \\  10.  servum] 
MPF  al.:  seruium  g.  ||  XXXXVJII, 

2.  cum]  Cui  Fcum  g.\\  3.  num  deiecit 
h.eliam  l.  praesens,ul  deinde  cum  cod. 
Lipsiens.  I.  sit  redit?  ||  4.  post  ex- 
sanguis  codd.  cum  semianimis  (se- 
mianimes  VPm.pr.)  regio  comitatu 
domutn  se  recipcret  (recipere  Mm. 
pr.)  pervenissetque  ad  summum 
Cyprium  (p  ciprium  F  cos  primum 


VM)  uicum  ' quae  perperam  esseile- 

rata  vidit Drakenborcldus' ':  siud  verba 
Bekkeri,  qui  om.;  varios  vv.  dd.  ad 
locum  emendandum  conatus  Olim 
enarravi  in  UbellopHl.  klin.  Streifsug 
p.  42  sq.  cf.  etiam  Heerwagenium  exc. 
p.  16.  ||  6.  flectendi  B  flectens  vel 
flectendo  I.F.  Gronovius.  I|  Orbium] 
sic  duce  Fest.  p.  182  M.  et  cod.  ]'at. 
Dionys.  Ilal.  1111,  39  I.F.  Gronovius: 
urbium  MPBF  al.  Solin.  I,  25  'libri 
plerique'  uirbium  s  cf.Becken/m  ant. 
Rom.  I.  not.  1101.  ||  7.  est  quem  sce- 
lcratum  F  cum  g.  \\  9.  agitandi  F 
cunt  Helmst.  1.  ||  XXXXVIIII,  7. 
traditum  ]  FBas.  a.:  ut  traditum 
Helmst.  1  ut  traditur  MPB  al.  ||  L, 
2.  toto  PE  el  sic  etiam  M  ex  coll.  a 
Drakenb.  L:  tota.  ||  3.  ei  inditum  cog- 
uomen]  V:  inditum  romenei  (roma- 
nis?)  cognomen  uel  in  lit.  M  (indi- 
tum  rom  nomcn  ut  rid.  m;  inditum 
Romae  ei  nomen  M  inditumlioinae 
cognomen  m  teste  Drakenb.)  indi- 
tuin  roinae  cognomen  PBFc  indi- 
tum  romae  noinen  ?  (Leid.2)]  si 
romenei  recte  Alsch.  agnovit  in  M, 
exemplum,  ex  <pio  descriptus  est  hic 

nomenei 
lib<>r,pruebuil  inditum  cognomen.  || 
Lll,  2.  quo  ab]  Fg:  quod  ab  MPal. 
qui  ab  B.  ||  LIII,  3.  divendenda 
praeda]  I.F.  Gronovius  diuendenda 
praeda  F  divendita  pracda  cd.  Mo- 
gunt.a.lblS  diuidenta  praedaMm.l. 
diuidenda  praeda  PBnis  deueden- 
da  praeda  M  manu  tertia  diuen- 
dendo  pracdam  s  ||  quadringenta 
Harl.  1  s  (Lipsiens.)  D.IIal.UU,  50  || 
argenti  aurique  U  ||  refecisset]  alte- 
ra  archetypi  scriptura,  LF.Gronovius: 

CEPISSET 

rkfecisset  Rt  f.  archetypus  refecis- 
set  coepisset  M  rcfecisset  ac  recc- 
pisset  F  reque  coepisset  P  req.  ce- 
pisset  B  recepisset  Helmst.  1  Harl.  1 
?  fecisset  Leid.  1  cepisset  fHaver- 
camp.  ||  5.  in  se  seuitiam  B  in  sese 
saevitiam  Ileerwagenius  exc.  p.  17.  || 
6.  regni  om.  M.  ||  LIIII,  1.  essc  et] 
Alschefskius:  esset.  ||  5.  prae  aliis 
Gabiis]  scripsi,  prae  aliis  sc.  omni- 
bus,  usu  a  Lirio  haud  alieno  cf.  Fitt- 
ixii/( mium  observ.  Lir.  p.  5:  prac  ga- 
biis  Mal.  pre  Gabiis  V  gabiis  F  .p. 


LIB.  I,  43—61.    II,  1- 


1.1 


gabinis  PB  populis  gabinis  He/mst.l 

prae  Gabinis  Veit/i.  ipsis  Gabiis 
Shenamts  ipseGabiis  ed.  Bas.a.  1554 
praetor  Gabiis  Otta  divin.  Liv.  j>. 
1  sq.  cf  Lorenzium  de  praet.  munic. 

p.  2  n.  5  praeter  Gabinos  coni.  Ww 
per  vel  in  Gabinos  antea  idem  in 
lahnii  aitit.  XXXV.  304  publice  Ga- 
biis  Heerwagenius  exc.  p.  17.  ||  LY,2. 
esset  et  tota  Wexius  em.IAo.prom. 
p.4.  ||  T.]  Pm.pr.:  del.  p  om.rell.  ||  3. 
liumen]  omen  Ruhnkenius  v.  Mne- 
mosyn.UI,  1, 1851,  p.bS.  ||  7.  Pometi- 
nae]  F,  Sabellicus,  Rhenanus:  popti- 
nae  Helmst.  1  pomptiue  MB  promp- 
tine  P  pontinae  :.\\  8.  quadringenta 
ea  Harl.  1  al.  I.  F.  Gronoeius,  at  v. 
Niebuhrium  hist.  R.  7,538  Boeckhium 
metrolog.  Untersuchungen  p.  AoS.  | 
9.  summam]  F.  I.F.  Gronovius:  quia 
summam  VPal.  quia  summa  MB 
<[iiippe'  Bekkerus  \\  nullo- 
rum,ne  buiusF.  V.Revdus  v.Berichte 
sdchs.  Gesellschaft  d.  Wissenschaften 
h.  phil.  K/.  1850  j>.  102.  I  LVI,  1. 
grauatur  M.  ||  2.  quam  postquam 
Bekkerus:  quae  que  P)  postquam 
||  4.  regia]  Madoigius  ap.  Ing.:  re- 
giam.  ||  10.  est  om.M.  ||  11.  redisset] 
M.mjpr.Helmstl  reddissetPm.pr.Bi: 
redissent  Fm  al.  (p?  an  reddissent 
p?)  ||  LVII,4.  in  stativisjFrinbista- 
tiuis  Pm  pr.  B  Inistatiuis  Leid.  1  in 
bis  statiuis  YMp  al.  cf.  Lachmannum 
adGai.I.  Vji\wl  Lucret. ////,283.  ||  7. 
quod  necopinato]  ;:  quod  necino- 
pinato  MFBal.  quod  in  necopinato 
Heerwagenius  cxc.  p.  1G.  jl  9.  lusuque 
I.  F.  Gronovius.  ||  LVIII,  5.  (velut 
victrix)]  scripsi:  uelutuictrix  libri 
velut  ultrix  Marklandus  in  ed.  Eu- 
rip.  Supplicum  Lipsiensi  p.  31-4.  ||  7. 
mulieris  B.  ||  LYIIII,1.  manantem] 
¥;:  manante  |j  exacturum]  Rhena- 
nus:  exsecuturum  YMP  executu- 
rum  F.  ||  5.  paris  praesidio  relicto 
P  pars  praesidio  relicto  Harl.  1 
patres  praesidio  rclicto  Helmst.  1 
Rott.  patri  paris  praesidio  relicto  B 
pars  praesidio  relicti  /.  F.  Grono- 
i-ius.  ||  parte  praesidio  relicta  Col- 
latiae  custodibusque  datis  ad  por- 
tas,  ae  quis  Heerwagenius  e.fc.  p.  18. 
j  10*  caedis  et]   M  caedes  et  m 


caede.sedPcaede  |  sed  B  caede  et 
Fg.  IILXI,  1.  praelatisM. 

Lib.  II.  inperiocha  fratris]  sororis 
Sigonius  ||  L.  Yalerius]  P.  Yalerius 
idem  ||  Latinius]  idem:  latinus  '|  id] 
Drakenb.:  et  Naz.,  om.  W.  \\  Opillia 
r.c.41,11:  Illia  ||  gerendi*]gerendi 
Naz.  gerendum  -fa-t.  gerendum  sibi 
vel  gerendi  veniam  ||  Yeientes  *  et 
O.  Iahnius.  ||  1, 11.  toiam  hanc  senten- 
tiam  a  conscriptos  —  lectos  spuriam 
sihi  oideri  significavit  W.  Iuhnii  ann. 
XXXV.  :^[)''  novum  in]  Drenckhah- 
nius  sem.  phil.  Gryph.  sod.:  nouum 
libri  mell.  in  nouum  =  Sigonius  ||  lec- 
tos  mn.  s  (Harl.  2.  Uxon.  B.)  ]  II.  1. 
ne  ubiubi]  I.F.Gronovius:  ne  abiibi 
F  ncc  ubiubi  YM.  auod  ab  Alschefs- 
kio  receptum  defensionem  certe  ali- 
iptam  admittit  et  non  satiscircumspec- 
te  a  me  impugnalum  est  l.  I.  p.  44.  cf. 
Alschefskium  in  Iahnii  horr.  phil.  et 
paed.  XV.  4'J!»  sq.  et  Obbarium  in  act 
gymnas.  a.  1850  p.  897  sqq.  necubi 
ibi  Pal.  Rhenanus  necubi  m  al.  ne 
cui  ibi  conieceram  1.1.  |,  3.  tamquam] 
quamquam  Reizius  l.  /.  \\  III.  5.  sua 
om.  M.  6.  alia]  Crevierius,  Tb:  alia 
alia  Pui.  pr.  alii  alia  MFp  al.  alibi 
alia  Dukerus  aliter  alia  conieci  l.  I. 
p.  45.  |J  IIII,  5.  et  cenatum]  coena- 
tum  Dukerus,  quo.  /.  recte  distincto, 
non  opus  est.  ||  V,  1.  ibi]  MP?  recte 
cf.  Duk.  ad  II.  35,4  Drakenb.ad  VII, 
23,  4  Ilaitdiiim  TurseU.  III.  165:  illi 
F  Helmst.  1  ?  bi  Alschefskius  ii  W. 
uicti  ira  add.  f.  ||  8.  emineretne  ani- 
mus  patrius  Strothius  eiusque  coni. 
nescius  emineretne  animo  patrioe^o 
/.  /.  />.47  tempiavimus,  ut  Liviinarra- 
tio  fuii  reliquis  historids  Pobjb.  VI, 
55  D.  Hal.  V,  8  Plut.  Val.  Popl.  6 
Val.  Max.  I",  8, 1  conciliaretur  cf.  ta- 
men  Schweglerum  hist.  II.  II,  1  p.  45 
n.  1.  ||  VI,  G.  agmini  fuit  M.  ||  8.  di- 
rigit]  pF  ex  corr.  ::  diregit  Pm.  pr. 
pro  derigit  cf  Lachmannum  adLucr. 
II II.  &  »9)  ru  *  *  it  M  regit  F  m.  pr. 
Harl.  1  r.  ||  9.  propter]  Reizius  /.  /.: 
per  libri.  |  VII,  ti.  alto]  M:  ubi  alto 
P?  ibi  alto  F:  ibique  alto  et  in  alto 
a/.  |j  G.eriAlschefsktus  fieri  fore  libri, 
in  fore  ras.  corr.  P:  quamquam  ge- 
minae  lectiones  in  libris  Livianis  satis 

D  * 


ADNOTATIO   CKITICA 


frequenler  inveniuntur,  tamen  dubita- 
ri,  an  h.  I.  iieri  foro  (dat.  sc.)  emen- 
dandum  esset  cf.  Plut.  Popl.  10  olxia 
imxsxoauevT]  tt;  ayooa  D.  Hal.  V, 
19.  ||  10.  momeiitaueaque  apud  vos 
fama  pendere  F  cum  s.  j|  12.  Vicae 
Potae]  s:  uicae  (vel  uice)  pocae 
VP  al.  uicus  publicus  in  litura  nif. 
cf.  Cic.  de  legg.  /2,  11,  28  Plut.  1. 1. 
Sen.  de  mort.  Claud.  9, 3  Ambroschium 
Studienp.  120 n.  67  Beckerum  deliom. 
vet.  mur.  p.  44.  47  sq.  antiqq.  11.  I, 
249  sqq.  ||  VIII,  3.  tum  demum  co- 
mitia  Alschefshius.  ||  VIIII,  1.  Por- 
sina]  cum  Putean.XXVI,41.Aischefs- 
kius  in  ed.  min.  et  W:  Porsinna,  Por- 
senna  (sic  Naz.  periochae)  etc.  rell. 
de  variis  nominis  scribendi  rationibus 
cf.  Schweglerum  l.  I.  II,  1, 52  n.l.  \\ 
6.  omni  sumpto]  Divaeus,  Wimme- 
rus  observ.  Liv.  p.  24  sqq.  cf.  etiam 
Marquardlium  ant.  R.  III,  2,  123: 
omni  sumptu  libri  omnc  sumptum  g 
(ms.  Klock.)  I.  F.  Gronovius;  post 
omni  sumptu  vel  suscepto  vel  simile 
a/iquod  participium  excidisse  censent 
Clericus,  Doeringius,  Ingersleviusl.l. 
II,  XXVI.  ||  adempto  ex  corr.  (f?)  F 
educerent]  Latinius,  Drakenbor- 
chius:  educent  MPF  al.  educarent 
S.  ||  X,  8.  trucis]  add.  fort.  etruscis 
F:  truces.  ||  XI,  7.  T.]  m.  t.  P  al.  m. 
(perperam  inde  M.  ni  f.  coll.  ap. 
Urakb.)  M  metui  F  inde  T.  Harl.  1. 
etc.  ||  9.  Valerium]  Glareanus:  Lu- 
cretium  ||  XIII,  6.  honorandis  uir- 
tutibus  honorata  uirtute  F  hono- 
randis  uirtutibus  Leid.  1.  ||  8.  intac- 
tam  inviolatamque]  Bas.  a. :  inuio- 
latamque  VMPal.  inuiolatam  F?.  || 
10.quod]MF?:  quodetP»  ||ll.novo] 
F  ex  corr.  Harl.  1.  g:  nouo  in  MPFg" 
nouo  inde  Alschefskius  cf.  vol.  II  p. 
XIV sq.at  v.  W.  inlahnii ann.XXXV, 
3S1,XXXVIIII,215.  ||  XIIII,7.usae] 
PF  al.:  sae  VM  se  m  nisae  Rhena- 
nus.  ||  XV,  1.  Spurius]  ed.  Campan. 
Niebuhrius  h.  R.  I,  5G2,  cf.  Schwegle- 
rum  h.  R.  II,  1,67  n.  3:  Spurius  (Pu- 

uer 
rius  V)  publius  VM  P.  P?  ||  Publius 
lucretius  inde  et  titus  ermenius  p. 

ualerius  F  P.  lucretius  Titus  Her- 
menius  P.  Valerius  Harl.  1.  Purius 


Lucretius  inde  et  Titus  ILrmenius 
P.  Valerius  Leid.  1.  et  simililer  T. 
Hermenii  nomen  inferentes  al.  ||  M. 
Horatius  iterum  et  P.  Valerius  Pob- 
licola  tertium;  tum  Spurius  Lar- 
tius  et  T.  Herminius  consules  facti 
/.  F.  Gronovius  cf.  D.  Hal.  V,  21.  36 
et  fast.  cons.  Cap.,Cassiod.,  quiLivium 
fere  excerpsit;  cf.  tamen  Broeckerum 
Unters.  iib.  d.  Glaubwtirdigkeit  d.  alt- 
rbm.  Gesch.  p.  292  sq.  ||  3.  ea  esse 
vota]  altera  lectio  archet. :  eam  esse 
uoluntatem  (PF?)  allera;  eam  ea 
esse  uota  esse  uoluntatem  VM  ea 
esse  uota,  eam  esse  uoluntatem 
Rhenanus.  ||  XVI,  4.  Attus]  Draken- 
borcMus  (Atium  i.  c.  Attum  X,  8,  6 
MP):  AppiusV  AttiusMPF,  quod 
servare  possis  coll.  Schweglero  hist. 
R.II,l,o7sq.n.5.  \\  a uicino] scripsi: 
ab  cin  M  ab  cil  Pm  abc  (b  in  7-as)  F 
ab  nc  B.  etc.  ab  g  Heerwagenius ,  qui 
in  ciii  (nc)  quaerit  gloss.  civitatis 
nomen  vel  nomen  civitatis;  a  vico 
Iac.  Gronovius  epist.  Liv.l.  a  Sabino 
Wt.  ||  5.transAnienem;  vetusClau- 
dia]  trans  Anienem  veterem;  Clau- 
dia  Niebuhrius  h.  R.  /,587:  at  Anio 
710VUS  a.  demum  p.  C.  7%.  38  a  Caligu/a 
incohatus,  a.  52  a  Claudio  dedicatus 
est  et  tum  demum  alteri  veleris  cogno- 
men  adiectum  v.  Frontin.  de  aquacd. 
13.  ||  7.  elatus]  a/iquot  edd.  vett.:  da- 
tus.  ||  XVII,  3.  sed  utrum]  Freuden- 
hergius  ohserv.  Liv.  p.  6,  ut  et  ipse 
scripseram:  sed  verum  nomen  libri; 

NOMEN 

sed  vtrvm  nif.  archet.  verum  nomen 
Alschefskius  ed.  mai.(lCa?npanus  vi- 
detur  edidisse  vcrum  nomen  aucto- 
res  non  adducunt'  Gebhardus)  sed 
utrum  eorum  idem  ed.  ?nin.  ceterum 
nomen  W  utrum  —  scd  nomen  Ww2 
sed  viri  nomen  Heerwage?iius  fahnii 
ann.  LXXI,  198  nomen  Ingerslevius 
||  4.relatus]Z)»to-«s:relictus  ||  ma- 
iore  edd.  anle  Ald.:  maiore  bellum 
MP  al.  maiore  belli  Yg;  bellum 
q/oss.  videtur  ad  arma  pertinens.  [| 
XVIII,  1.  Postumum]  Sigonius: 
Postumium.  ||  2sq.  videbatur  supra 
belli  Latini  inetum.  id  quoquc] 
Wexius  e??i.  Liv.  pro??i.  p.  1  sq.  recta 
distingue?idi '  ratio?ie  opt.  libroruni  (ui- 
debantur  P)  /ectione  servata:  vide- 


batur.  super  bclli  Sabini  (Sabini  ?) 
metum  id  quoque  Dukerus.  ||  4.  nec 
quo  anno  id  factum  sitnecquibus 
consulibus  G.  BecJceruslhes.IH.  pone 
diss.  de  Isid.  Bisp.  de  nat.  rer.  libro 
Bonnae  1857.  jj  quibus  consulibus] 
sRhenanus:  quibus  facti  (factis  F) 
consulibus  ||  essent  facti  Welzius 
comm.  ail.  p.  12  sqq.  ||  7.  quin  si] 
I.  F.  C.  Lehnerus,  act.  phil.  Mon.  III. 
213  sq..  Hauptius  philolog.  III.  .">4<. 
in  eandem  coni.  in  seminario  phil. 
unic.  Berol.  ame  ios  quattuor  an- 
nos  incidit  Woestendieldus  ph.  stud.. 
praematura  morte  literis  ereptus: 
quisin  Pm.pr.  qui  siMF('p?tal.  quia 
si  et  quod  si  s  ||  9-  credebant  Kei- 
ziusl.l.  ||  ll.Sabini]P  in  mg.FszSn- 
binum  Pm  al.  Sabinium  in  VM  ex 
utraque  lecfione  eonfiatum  esse  per- 
spesit  Alschefskius.  \\  XVIIII,1.  Ser. 
Sulpicius  M.'  Tullius  Glareanuset 
Sigonius:  seruilius  sulpicius.  m. 
manlius  (maniliusF)  tullus  ||  5.  ipsi 
/.  F.  Gronovius:  ipsis  ||  10.  ea  quo] 
Mm.pr.Pm.pr.F:  eo  quo  iWeoque 
velca  quodrell.  ||  XXI,4.quosnam] 
Hauptius  Berichte  d.  sacks.  Gesellsch. 
d.  Wissensch.  h.  ph.  K/.  a.  1850  p.  104. 
iptem  h.etiam  l.feliciter  assecutus  erat 
Woestendiehius :  quosdam.  ||  5.  Cu- 
mis]  Cumis  et  P  Ilelmst.  1.  est  cumis 
T:  Cumis  est  Alschefsldus.  ||  7.  una 
et  viginti]  Bamb.  a  \Vw  /..  perioch. 
s  Glareanus  una  et  xxx  PFal.  et 
xxx  M  et  uiginti  Haverc,  d?l.  Momm- 
senius  r.  Tribus  p.  8.  Q  Mais  P  et  ras. 
corr.  F  maii  in  ras.  m.  j  XXII,  3.  re- 
ditF?.  ||  XXIII.  5.  est]  M:  essct.  |J 
8.  nexi  vincti]  altera  lectio  archetypi, 
Sigonius  cf.  v.  Heusdius  de  l.  Poete- 
lia  Pupiria  p.  70.  Bachofenius  das 
nexum  etc  p.  44:  sqq.  Huschkius  Uber 
das  Recht  des  nexum  p.  70:  inexsui 
(innexsui  m)  uinctis  M  nexu  uincti 
PF?  inde  nexu  vincti  Alschefslcius.  \ 
XXIIII,  5.  posse]  coss.  Madoigius 
opusc.  acad.  alt.  p.  127  cos.  se  i.  e. 
consulem  se  idem  ap.Ing.  \\  praever- 
ti]  scripsi:  praevertisse  peruertisse 
nec  M)  libri,  quodquidem  ■ 
praeverti  suppositurus  eraV  iudice 
Madvigio:  atpraecedunt  intervenis- 
se,  posse,  secuntur  cepisse,  consu- 
luisse,  unde  talis  corruptela  facillime 


7-31.  LIII 

originem  ducere  poterat.  Hbrorum 
lectionem  tueri  conantur  WalcMus 
emend.  Liv.  p.  -4'J  sq.,  Wexius  in  Tac. 
Agric.  prolegg.  p.  156.  ||  XXVII,  3. 
in]  vi  Rhenanus.  ||  praeceps  erat] 
'in  marg.  minutiore  scriptura'  Vs 
(Voss.  '!)  ed.  Camp.  et  sic  vel  prae- 
ceps  ierat .«.  iverat  Sabellicus:  prae- 
ceperat  libri  tantum  non  omnes, 
Rhenanus.  ||  9.  libertatis  o?n.  M.  || 
XXVIII.  4.  Claudius]  claudius  o 
Mm.pr.||6.negaretPFal.||XXVIIII, 
7.  P.]  libri,  D.  Hal.  17,37:  T.  coll. 
c.  21,  2  DuJcerus  Proculus  Haakhius 
in  Pauly  encyclop.  17.2663.  ||  12.vio- 
larit  et  violauerit  s  Doujatius  viola- 
bit  Rhenanus.  ||  XXX,  1.  putabant 
sententiam]  del.  Gebhardus  et  I.F. 
Gronovius  repudiabant  sententiam 
Wexius  em.  Liv.  prmn.  p.  11  sq. 
\V  lahniiann.  ZXZF,382.  |  4.  impc- 
rium  suo]  r  (Leid.  2  :  imperio  suo 
VMPF  al.  imperium  sua  natura  vel 
potestas  imperio  suo  r  imperium 
sua  vi  Werius  em.  Liv.  prom.  p.  12 
imperium  iure  suo  Freudenbergius 
obs.  Liv.  p.  7  imperii  vis  Madmgius 
ap.  Ing.  magistratus  'vel  dictatura 
vel  potestas)  imperio  suo  Heerica- 
genius  Iahnii  ann.  LXXI,  198  fort.  im- 
perium  vel  ius  v.  §.12  imperioso  || 
mansuetudo  M  al.  I|  permitterentur 
V.Mm.pr.  ||  5.M.~]cf.Niebuhriumh.R. 
I.  565  sq.  629.  Haakhium  in  Pauly 
encycl.Yl ^,2325 sq.,  Schweglerum  hist. 
R.  II,  1.  217  sqq.:  M'  s  Sigonius,  Pi- 
ghius  ann.I,  89,  Broeckerus  Untersu- 
chungen  etc.  p.  391  sq.  \\  9.  is  finis] 
M:  bis  finis  s  is  (weZhis)  finisnihil 
P  al.  his  fintis  nihil  F  his  (tw/hiis) 
finitis  nihil  s  finis  illis  Helmst.  1  is 
finis  illic  Heerwagenius  nunt.  Monac. 
XVI,  645.  ||  populationis  (F)  et  po- 
pulationisis  -.  \\  11.  consistere]  M: 
constitere  ||  inire]  VMriniere  ||  13. 
quam  si]  VF  al.  cf.  III,  13,  2  Lach- 
mannum  ad  Lucr.  IIII,  568:  quam  si 
in  P?  firt.  recte,  cum  in  ante  insidias 
fadlKme  exeidere  possit  quam  Ms  || 
14.  vigent]  M:  uigentes.  ||  XXXI,  1. 
fugaqueMm.pr.  I|  exuitque  castris] 
hoc  modo 
M:  exuit  castris  VPF  al.  et  exuit 
castris  Gaertn.  (supscr.hoc  modo\  /. 
F.Gronovius.  ||  4.hostisF.  ||  5.crin>i- 


LIIII 


ADNOTATIO   CRITICA 


nantis  Fm.pr.  ||  6.  aversas]  Tan.Fa- 
ber  et  I.  F.  Gronovius:  aduersas.  || 
et]  exs-.  j|  lG.feeere  ut]  feceratM.  || 
XXXII,  1.  cst  oin.  M.  ||  2.  est  om. 
PF.  ||  8.  sic  om.  PF.  ||  9.  hominc,  ut 
nunc  .  .  conscntiant,  sic  .  . .  fuerit 
Wt/.p.  IX.  ||  consentientia]  scripsi 
(praecepit  nunc  emendationem  Heer- 
waagenius  Iahnii  ann.  LXXI,  199); 
consentiant  MP  al.  consentinant  F 
conscntiunt,  conscntiebant,  con- 
senserant  (stc  Ww2) ,  consenserat 
a/.  consentirent  lihenanus.  ||  fuerat 
Pm.pr.Ww2-  ||  10.  dentes  denique] 
Freudenbergius  l.  I.  p.  (J:  dentesque 
M  dentes  quae  Ilarl.  1.  Leid.  1  den- 
tes  PFs  ||  XXXIII,  3.  tantmn  om. 
M.  ||  inierant]  Reizius  l. 1.  p.  102 :  in- 
ierunt.  ||  5.  protinus  Poluscam, 
itein]  ( 'luveriusItaLant.  UI,Sp.  1028: 
protinus  muscamitem  P  protimus 
mucamitemM  protinus  mucamitem 
Fm  Poluscara  item  Sigonius.  ||  8. 
primo  ortus  s  primum  ortus  Klo- 
ckius  et  I.  F.  Gronovius.  ||  urbe ,  cui 
ad  Moguntini.  ||  10.  omnium]  omni 
in  Iac.  Gronovius  omni  edd.  plerae- 
i/ue.  ||  XXXIIII,  6.  ca  remisisset] 
Fs:  eam  remisisset  P  al.  eam  remis- 
set  M.  ||  9.  ueterum  Pm.pr.  ||  volunt 
ius]  PF :  uolent  ius  Harl.  1  soluen- 
tium  M.  ||  11.  fruantur]  g:  fruantur 
utantur  VM  utantur  PF  al.  §  12. 
dictu]  g:  dictum  ||  patris  Fm.  pr.  || 
XXXV,3.  pocna]  p:  poenaePpoe- 
ne  M  pene  F.  ||  G.  benigne  mpf  g.  || 
excipcre  Fm.  pr.  Leid.  1.  ||  percipie- 
bantur]  g:  praecipiebantur  ||  7.Atti 
Tulli  i.e.  AttiiTullii  cf.cXXXVU, 

I.  XXXVHII,  1.  Schweglerumh.  li. 

II,  1,  353  n.  2;  de  T.  Latinii  nomine 
v.  eundem  p.  354  n.  2.  ||  XXXVI,  2. 
instaurcntur  M.  ||  4.  ni  ea  properc 
annuntiet  MF?.  ||  XXXVIII,  1.  ve- 
niret]  g  (Porlua.)  Bas.a:  eueniret  || 
audicntis  F.  ||  4.  aliquod]  aliquid  M 
aliquot  Fm.pr.  ||  quod]quo»  Vasco- 
sanus.  ||  6.  cfiicere  M.  ||  XXXVII II, 
3.  oerba  inLatinam  —  transgressus 
in  §  sq.  poM  tum  deinceps  transfert 
Niebuhrius  h.  R.  II,  268.  ||Bovillas]  /. 
F.  Gronovius:  novellam  libri  Mugil- 
lam  {vel  Moegillam)  lac.  Gronovius 
prob.  Schweglero  hist.R.  II,  1,  357. sr/. 
udn.  3  cf.  Bormannum    lat.  Choro- 


graphiep.  202.  ||  4.  recipit  YIT  al.  || 
Trebium]  librk  Trebiam  Bas.aTo- 
lcriam  [immo  Tolcrium]  Cluverus 
Ital.ant.  III,  4/>.  969  cf.  Bormannum 
1. 1.  p.  203.  ||  12.  nihiloque  Helmst.  1. 
||  XXXX,  3.  primo]  Aldus:  inprimo 
MPF  al.  is  primo  g.  ||  8.  ncc  mihi 
miscrius  quam  tibi  turpius  g  Wexius 
em.  Lio.prom.  p.12.  ||  (quam)  scripsi : 
quam  libri  fere  omnesncc  g  Bekke* 
rus.  ||  10.  ct  ipse  Mg.  \\  11.  laudes 
suas]  g:  laude  sua  MF  al.  /'.  laudem 
suam.  ||  XXXXI,  3.  usquc  om.  M.  || 

4.  fastidire  munus:  vulgatum,  a  ci- 
vibus  issc]  scripsi,  possis  etiam  fasti- 
dire    munus:   vulgatum  a  civibus 

i 
esse;  f.sse  enim  in  archetypo  fuisse 
docet  v.  I.  isse  VP  esse  vFal.  egissc 
{ex  eisse  sc.  ortum)  M  iinde  lectionis 
oriffine  non  perspecta  egenis  Niebuh- 
rius  h.  U.  II,  189  fastidire,  munus 
vulgatum  a  c.  isse  in  socios  cdd. 
fastidire  m.  vulgatum  a  c.  in  s.  /.  F. 
Gronovius  fastidire  munus,  vulga- 
tum  a  c.  si  isset  in  s.  Heerwagcnius 
hdiuii  unn.  LXXI,  199.  ||  5.  accepe- 
rint]  Bas.a:  acceperant.  ||  6.  duccm 
I'?.  ||  7.  consulut]  VMF  al.:  consul 
PF  ex  corr.  s  consulum  /.  F.  Grono- 
vius.  ||  XXXXII,  2.  consul  om.  F.  || 
3.  patris  Fm.pr.  ||  5.  a  Postumio  IV. 
N.  de  Ii(ieu)  mnemos.  IV,  382.  ||  6. 
solliciti  M  ollicitati  F.  ||  favoris  in 
multitudinem]  VM:  fauoris  in  mul- 
titudine  F  al.  furoris  in  multitiuline 
Pg.  ||  largitionis  Fg.  \\  tcmeritatis 
/.  F.  Gronovius.  ||  inuitamcnta]  al 
Tuita  mita  F  in  mg.  m.  pr.  j|  7.  Cassi] 
F:  Cassii.  ||  11.  Opillia]  scripsi:  Op- 
pia  MF  al.  Opia  P  al.  illia  cod.  Naz. 
perioch.  'OTtifiin  Vat.  ]>.  IIul.  VIII, 
89  Popilia  Oros.  II,  8  Jlo/tntdia  Eu- 
seb.  chron.  ada. M DXXXII. p.337 ed. 
Mai.  ||  XXXXIII,  1.  Iuliusj  Sigo- 
uius:  Tullius.  ||  3. Licinius] sic  clium 
c.  44, 1 :  Icilius  Sigonius  cf.  D.  Hal. 
VIIII,  1.  Schweglerum  hist.  11.  II,  1, 
481  n.  4,  497  n.  1.  ||  ipsius]  Mg  (Pal. 
pr.):  ipsius  eius  Pal.  ipsi  eius  Fg 

EIVS 

(Portug.)  Murelus    ipsivs  archet.  || 

5.  Fabio  in  Acquos,  in  Veientes 
Furio  datur.  Et  ln  Veientibus  qui- 
dem  (cf.  c.  44,  11 ;  46,  1)  Ilarl.  2,  <ex 


LIB.  II,  31-5G. 


LV 


antiquo  exemplarV  Signnius,  Niebuh- 
rius  h.  R.  II,  216;  at  cf  D.  Hal.  17///, 
2  Zon.  T7/,17  Schweglerum  hist.R.II, 
1.  4!i7  n.  3.  ||  8.  etsi']  si  Muretus  aut 
si  Orellius  ad  Cic.  or.  p.  Planc. 
V,  12.  I  stare]  Muretus:  instare.  || 
XXXXIIII,6.  quattuorque]  s  Sigo- 

ue 
nius:  novemque  VPF  al.  noque  M 
nouumque  (dilectum  sc.)  Rhenanus. 
|!  11.  Aequis]  Yeientibus  Glareanus 
Veiis  du  Rieu  de  gente  Fabia  p.  37. 
cf.  c.  43,  5  et  Haalhhtm  in  Pauhj  enc. 
real.  III,  369.  ||  12.  haec  Pm.  pr.  g  hec 
Pal.pr.he  inras.f.  ||  XXXXV,1.  ter- 
rebantur]  VF:  terrebatMPv.  ||  15. 
nuncque  iubent  M.  ||  armatis  sibi] 
-  Aldus:  arinati  sibi  VMP  al.  arma- 
tis  ibi  F  armato  sibi  Helmst.  1.  || 
XXXXVJ.  1.  Aequis]  Veiis  Haa- 
Ihius  et  du  Rieu  11.  cummaxime  11.  \ 
3.  ordines]  ;  (Voss.  2  I.F.  Cfrono- 
vius:  ordinis  j|  4.  insigui]  Reiziusl.l. 
p.  102:  insigne  ||  6.  Caeso]  Mogunti- 
ni:  gaius  ||  XXXXVII,5.  potuerant] 
MF  pr.  m.  corr.  =  :  potuerunt  P  al. 
poteraut  Fr.  ||  6.  apposito  M.  ||  10. 
consul]  consuliPfal.  ||  amissoJF?: 
omisso  MP  al.  ||  11.  redit]  F  al.:  re- 
diit  MP  Leid.  1.  ||  12.  arte  (Harl. 
l.t)  Ald.:  parte  libri :  num  partum 
arte,  nratione  post  Fabii  incisat  I, 
XXXXVIII,  1.  K.]  cf.  c:  46,3:  G 
VMP  0  Fal.Cn.rc/Gn.r.  ||  2.prius- 
quam  quis  agrariae  Wexius  em.  Lic. 
prom.  p.  12.  ||  3.  nullae  —  fuere  cf. 
Schweglerum  h.  R.  II,  1,  504  n.  2.  ||  5. 
proximae  Mm.  pr.  Pm.  pr.  proxima 
m.  ||  in  formam]  cf.  Wimmerum  obss. 
L£v.p.32sq.:  formam  F  Bas.b.  ||  10. 
rediit  P<r.  |j  XXXXVIIII,  3.  neque 
ut  minor  M.  j|  4.  sperneres.]  Madvi- 
gius  ap.Ing.:  sperneret.  ||  6.  honores 
sperare]  honores  spectare  M  /'.  ho- 
nores  expectare  ||  habentM.I|L,l.in 
incursantes]  Goebelius  thes.XII.pone 
obss.Lucret.  Bonnae  a.  1854  ed.  recte 
perspecta  geminae  lectionis  indole: 
incursantesium  Pm. pr.  incursantes 
lupi  M  incursantium  p  reil.  ||  5.  ra- 
ra]  pare  (part  ap.  Drb.)  M  parata  m 
|j  7.  accidebant]  Harl.1  Bas.  b:  ac- 
cedebant  ||  10.  leniter]  ?('?)  edd.: 
Leuiter  |  1U.  uincebantque  1'  al..  in 
uincebat  mut.in  F.  ||  11.  propter  im- 1 


puberem  aetatem]  Kreyssigius  ep.  ad 
Goellerum p.  463  sqq.  cf.  [Aur.  \'ict.~\ 
de  vir.  ill.  c.  14  Wnelfflinum  philol. 
\  111, 384.  A7, 167  Wexium  Iahnii  amn . 
LXX,  458:  prope  puberem  aeta- 
te.  ||  LI,  1.  est]  Madvigius  ad  Cic.  de 
fin.  ////,'13,  33  Wt  I.p.  X:  esset.  ||  4. 
Sp.]  P?  Cassiad.:  P.  MF  al.  Servius 
D.  Hal.  VIIII,  25  Gaius  Diod.  XI, 
54.  ||  proximam  pugnae]  MP  al.: 
proxime  pugnae  F  proximae  pug- 
nae  g  proximam  Helmst.  1  proxima 
pugna  /.  F.  Gronnvius.  \\  7.  nonnihil 
hesterna  Wexius  em.  prom.  p.  12.  || 
quamvis]  quaevis  id.  ibid.  \\  LII,  4. 
ea  oppressit]  /.  F.  Gronovius:  eam 

al  sit 
oppressit  MP  al.  ea  oppresser  (ser 
eras.)  F  eum  oppressit  vel  eum  op- 
presserunt  vel  eum  oppressere  vel 
eam  oppresserunt  rell.  haec  eum 
oppressit  coni.  A/schefskius  ea  reum 
vel  ea  Menenium  oppressit  coni. 
Wt  /.  p.  X.  ea  eum  oppressit  In- 
gerslevius.  \\  Quumet...,  in  mulcta 
/.  F.  Gronovius:  ,cum  et  . . .  In  mul- 
ta.  ||  5.  multam  edixerunt]  MPF  al. 
quod  f.  ex  alterutra  archet.  lectione 

E 

mvltam  natum  est  cf.  Drakenbor- 
chium;  multam  dixerunts-  (Leid.  2) 
multae  dixerunt  id.in  mq.  ||  esse  om. 
M.  ||  6.  L.]  F  al.  D.  Hal.  VI III,  28:  t. 
/-■.  Helmst.  1  C.  s  (Portug.)  om.  M.  || 
T.  ni/i.  M.  i  8.  animi  K/ockius,  Geb- 
hardus  cf.  etiam  Dukeri  Drakenbor- 
chiique  adh.  l.adn.  \\  LIII,  1.  Certa- 
mine  domi  finito,  g  I.  F.  Gronovius  || 
iniecit  f.  h.  I.  praesens  hist.  cf.  adl, 
40,  7.  ||  2.  Veis  PFm.  pr.  m.  ||  3.  ea- 
demque  P.  ||  6.  perpelli]  ;:  perpeti 
VMPF  al.  |  LIIII,  5.  inducant,]  in- 
ducant.  Wichertus  lat.  Stii/ehre  p. 
181.  ||  7.  concilia  I.  F.  Gronovius.  \\ 
10.  malam  M  malam  malo  Alschefs- 
kius.  ||  LV.  5.  populum  (Volero\ 
quoniam  E.  I.  Kiehiius  Aeschyleor. 
spec.  Lugd.  Bat.  1850.  8.  p.  110.  thes. 
XXXI V.  |!  LVI.l.  Publium]  F:P.  || 
2.  permissurum]Fal.:  permissurum 
administraturum  VM  administratu- 
rum  permissurum  PB.  ||  4.  neque 
quaej  W:  neque  ||  10.  occupabant] 
M:  occupant.  ||  12.  facile  haec  con- 
temptim]  scripsi:  facile  et  contemp- 


LVI 


ADNOTATIO   CRITICA 


tim  Ubri  tanium  non  omnes  cf.  11'«/- 
chii  emend.  Liv.  j>.  68  facile  con- 
temtim  Drakeriborcldus,  Wexiuts  em. 

prom.pA.  ||  poterat]  properat/)o«- 
jatius  parat  I.F.  Gronovius.  \\  LVII. 
3.  consules  tribuuique]  coni.  Al- 
schefsMi  ab  ipso  spreia:  tribunique 
consules  VMP  tribuni  consules  F 
tribuni  consulcsque  pf  tribuni  et 
consules  Harl.  1  tribuuique  consu- 
lcs  Rhenanus  tribunique  et  consu- 
lesAlschefskius.  \  LV1II,1.  additos] 
Moguntini:  addito.  ||  2.  Cn.  Siccium] 
sic  etiamMP  c.61,2:C.Siccium  utru- 
biqueF  cii  sicinium  Helmst.  1  C.  Si- 
cinius  nominatur  ap.  Diod.  XI,  68.  | 
Maecilium]  Maeeilius  IIII,  48,  12. 
hoc  nomen  scribunt  PM ://./. meciliuin 
(cf.  Mecilia  /.  R.  .V.  3255).  ||  4.  esse, 
liberior]  eoque  liberior  Hauptius 
philol.  ///,  517  fort.  csse,  vel  liberior 
||  5.  sc  victum] Rhenanus  exY?  /./•'. 
Gronovius: quodscuictuin.  LVIIIl. 

1.  instabant  M.  ||  1.  aliter]  Hauptius 
nuis.phi/.  UIl,  150:  alii.  ||  5.  speciem 
acuersari  M,  num  speciem  ac  *  vcr- 
sari?  ||  LX,2.  passim  Mm.pr.PFaL 
passisunt  Hurl.  a/(.  non  improb.Dra- 
kenborchio,  W.  ||  5.  submovendis] 
P:submovendoMF  ?•<>//.  ||  LXl,  1. 
L.  P.  Valerio  VMF  al.  ||  T.  Aeini- 
lio]  sic  etiam  III,  1  Diod.  XI,  69  Ti- 
berius  ap.  Dion.  Hal.  YIHI,  51.  59 
Diod.  XI,  71.  ||  3.  plenus  suarum 
plenus  paternarum]  Ubri  praeter 
MP:  plenus  suarum  paternarum  M 
plenus  suarnm.  m.  plenus  paterna- 
rum  irarum  P.  ||  7.  quoque  semper 
P  HelmstA.  \\  9.  laudatione  quum  ex 
VEhenanus  collaudationem  curaF? 
||  br.pl. vel  tribunus  plebis ////?•?'.  |j  co- 
narentur]  ex  V  Rhenanus,  Min.tert. : 
conaretur.  ||  LXII,  2.  vel]  uelut 
Fal.  ||  1.  exciti]PFal.:  excitati  M 
c.  ||  LXIII,  3.  coacto  extemplo  se- 
natu]  Niebuhriush.  11.  II,  21*]s,j .-  co- 
acti  extemplo  al)  senatu.  ||  LXIIII, 

2.  T.]  T.  P.  VMF  al.  ||  LXV,  4.  cor- 
num  Mm.  pr.  ||  5.  ut  in  obtinentes  c 
Sigonius.  \\  viresrefecerant]  caui.W, 
Maduigius  ap.  Ing.:  uires  ferebant 
lihri  tuuhnu  iu>u  omues  uiresuebant 
i*.  c.  vires  sumebant  cod.  Klock. 

Lib.  III.    in  periocha   placuissot 


Drakenbordiius:  inuito.  ||  I,  1.  Fa- 

bius]  Aldus  iu  errulis:  fabius  quinc- 
tius  MP  Harl.  1  fabius  quintius  al. 
Fabius  Quintus  Moguntini  quintius 
(quinctius)  ex  qui  unus  corruptum 
codicumque  nostrorum  /eclio  ex  ditto- 
graphia  orta  esse  videtur,  quod  etiam 
u  Ww perspectum  esse  video.  ||  3.  pos- 
sessores  magna  Harl.  1  Alschefskius 
posscssorem  et  magua  Prn.  pr.  ||  4. 
T.]  Aldus  inerratis:  L.  ||  II,  1.  ca- 
strts] IJf.Gronovius:  castra.  ||  3.est] 
M:  oiu.;  f.  dederit  Dukerus.  \\  9.  eer- 
tamen  in  M  al.  /'.  certaminis  Dra- 
kenborduus.  ||  III,  4.  proximum  P 
Ilarl.  1  proximi  Aldus  iu  crrulis  \). 
(/.e.populus)  proxime  Heerwagenius 
iuiuI.  Monac.  XVI,  659.  []  ferri]  L'lie- 
naniis:  ferre  ||  6.exom.M.  \\  dictoM. 
||  7.inccdentem]Fpal.r:i!icidentem 
||  ac  centum]  i.  e.  ac  c:  septingenta 
i.  e.  dcc  periocha,  W.  ||  IIII,  1.  Fu- 
sus]  Sigonius,  Pighius  in  anh.  ad  li.  u. 
1, 121  sq.:  fuscus.  ||  post  Fusios:  Fa- 
bio  add.  ~\l  Fabios  Pal.  Fabius  gr, 
•pmri  mi/ii  cidetur  scio/i  ciusdam  esse 
gloss.,  Licio  scilicet  'Fabii'  i.e.  M. 
Fuhii  QuintiUanitnst.  or.  L  4.  13  nwn- 
tionem  obtrudentis  utFabius  F.  Lach- 
mannus  rfe  font.  liv.  I,  29.  ||  V,  2. 
urbcm  ipsam  M.  ||  5.  subsistit]  M: 
substitit.  ||  7.  pugnam,  dum  r  crfrf., 
virgula  ]>ost  infert  posita.  \\  medio 
dimicationis  (is  m.  tert.  in  ras.)  M 
medium  dimicationis  /.  /'.  Grono- 
vius.  ||  8.  quin]  Harl.  1  g  cf.  Fittboge- 
nium  obs.  Lic.p.  9  sq.  W  lect.  Lic.  II, 
7:  cum.  ||  10.  cum]  Fal.:  cuma  or~ 

a 
tum  ex  gemina  lect.  cum  MPal.  a  ? 
{Leirf.  2)  una  cum  ci.  Alschefskius.  \\ 
13.  quinque  milia]  ~n  iu  ras.  f.  ||  ac 
ducentos]  t.  e.accc:  octingentos 
i.  e.  nccc  W.  ||  14.  et]  e  (Port.)  Dra- 
kenborchius:  cst.  ||  VI,  1.  Servilius.] 
scripsi:  Seruilius.  ||  3.  colluvio  mix- 
torum  Morpinlini:  conluuione  mix- 
torum  unde  Wt  /.  p.  XI.  ci.  colluvio 
immixtorum  ||  contagia  P.  ||  VII,  2. 
animus]  c:  animos.  ||  5.  Tusculano] 
V-:  tuseulana.  ||  VIII,  6.  inde  de- 
missum]  /.  F.  Gronovius:  inde  mis- 
sum  Ihir/A  inde  dimissum  MP.|| 
10.  ac  centum]  scptingentos  (ncc 


duabus  tabulis  om.  Naz.  |)  inviso]  \pro  acc)  ?W.  ||  VIIIL2.  tcrciitilliu 


LIB.  II,  57  — C5.   UI,  1 


LVIl 


M  cf.  Niebuhrium  h.  R.  II,  ann.  G34 
Schweglerum  h.  R.  II,  1,  571  n.  2.  || 
hrasa  P.  ||  4.  dominos  P.  ||  G.  circum- 
starent]  [Harl.lf)  ;:  circum  instarent 

in 
(/.e.circumstarent),  unde  circum  in- 
starcut  tribunum  vel  tribuno  ci.  W. 
||  8.  e  republica  Aldus.  ||  10.  illum] 
Bas.a.:  illud  ||  placatam]  M:  paca- 
tam.  ||  X,  5.  Terentilia]  Niebuhrius 
l.  /.:  terentilla.  ||  8.  accisac  res  sint] 
Ascensius,  Rhenanus:  abscisae  res 
sint  VM  abscisseres  sint  P  absces- 
sesint  p.  ||  XI,  2.  ope  et]  Bezzenber- 
yerus  emend.  del.  p.  21 :  spe  et  YMp 
sjie  set  P  spes,  et  Fittbogenius  obs. 
p.  13  sqq.  W  Iahnii  ann.  XXX I ".  362. 
||  ."».  oinnis]  FLeid.  1:  omnes.  ||  XII. 
4.  Furius  missum]  Drakenborchius : 
fnrium  ipsum  missum  ex  dittogra- 
phia  aperta.  ||  5.  L.]  F  Leid.l  cf.  c. 
8,  2:  P.  ||  XIII,  2.  iuventutem]  VM : 
in  iuuentutem  P.  ||  4.  vi]  uis  M  vix 
Otto  divinationes  Liv.  p.  8  sq.  ||  8.  tri- 
bus  millibus  F  oo  oo  oo  i.  e.  tribus 
milibus  MP  ternis  milibus  Alschefs- 
kius.  ||  10.  devio]  Campanus,  Rhcna- 
nus:  deuo  VM  de  ullo  P.  ||  XIIII,  4. 
cpiicquam  odie  gloriaePm.pr.quic- 
quam  eo  die  gloriae  Alschefskius.  \ 
XV.5.  occupauei-unt  P.  ||  XV1I,12. 
neue]  M:  ne.  ||  XVIII,  3.  demeren- 
di]  ed.  Mediol.  a.1495:  demerendo  || 
G.  edoceri  se  sissent]  Rhenanus:  se 
doceri  sensissent  libri  mell.  si  se 
doceri  siuissent  etc.  s  si  se  edoceri 
sissent  Alschefskius.\\  quod] quoI.F. 
Gronovius.  \\  XVIIII,  1.  pace  parta] 
VF  al.  (M  ap.  Drb.):  parta  pace  M 
(teste  Alsch.)vy  parte  pace  P.  ||  4. 
initM.  ||  12.fato]  (V?)  Fpal.:  facto 
MP  pacto  ?.  ||  XX,  1.  actiones] 
Heerwagenius,  ut  et  ipse  conieceram: 
actionem.  ||  2.  passurus  sit  P.  ||  6. 
proferendo  exercitu  ]  proferendo 
exitu  Ant.  Perizonius  proferendo 
exercitus  exitu  Strothius  proferen- 
da  Lipsius.  ||  XXI,  2.  et  eos  tribu- 
nos  ]  et  cos  (consules)  tribunos 
Heerwagenius.  ||  6.  peccetisj  Aldus: 
peccatis  ||  senatus  consulta  ]  s 
(Gaertn.):  s.  ac  M  s.  c.  P.  ||  XXIII, 
4.  subiri  s(HarlJ):  subire.  ||  G.  re- 
licto]  reducto  vel  reliquo  Sabelli- 
cus  reducto  vel  relato  Rubenius.  \\ 


XXII II.  2.  L.]  Dukerus  cf.  Niebuh- 
rium  h.  R.  II,  137:  p.  I.  M  p.  P.  ||  5. 
multi  privatim]  V(?)Pat:  multi 
priuatim  is  priuatis  M  multi  priua- 
tim  multis  priuatis  PB  archet.  diito- 
graphiam  indicantes  multi  privato 
L.  Langius  d.  (tskische  Inschrifl  der 
tab.  Bantina  p.  55.  ||  G.  eae]  F::  cas. 
||  10.  conditum  ferunt.  censa]  ? 
Madvigius  opusc.  acad.  alt.  p.  221 : 
conditum.  fuerunt  censa.  ||  XXV, 
1.  C.J  Glareanus,  Sigonius,  Pighius 
ann.adh.a.:  1.  ||  3.  Valeri]  Marci 
Glareanus  M'.  Sigonius.  \\  G.  Lanu- 
vinum]  Mp  (lanumuinum  P;,  ut 
duae  deinceps  expeditiones  susceptae 
esse  videantur  cf.  Holstenii  ann.  in 
Cluverii Ital.  ant.p.  158  Lavicanum 
Cluverius  Ital.  ant.  II,  1G  p.  777, 
Gruterus,  quos  tacite  sequitur  Bor- 
mannus  lat.Chorographiep.  195.  ||  eo 
07ii.  F^,  del.  Sigonius.  ||  XXVI,  :".. 
tam  necopinatum]  V:  tam  iuopi- 
natum  P  tam  nec  inopinatum  M.  || 
'.'.  palae]  Sabellicus:  palo||  satin  Bal- 
satisne  salua  essent  omnia 
ue]  Pm.  pr.:  satin  salue 
archetypus,  uude  codd.  vv.  U.  ortae 
sunt.  ||  12.  ipso]  /.  F.  Christius:  in 
ipso  ||  XXVII.  1.  Tarquitium]  Sigo- 
nius:  Tarquinium  ||  3.  Martio  om.  g 
(Leid.  2)  del.  Niebuhrius  h.  R.  II,  299 
ai  v.  W\v  ann.  ||  7.  perveniri  posset] 
ex  vel.  libro  Mureti  I.F.  Gronovius: 
pervenire  posset  ||  XXVJII,  G.  a 
legionibus;  dictatori]  F?  /.  F.  Gro- 
novius:  .a  legionibusdictatoi-is(V.'') 
M  al.  legionibus  dictatoris  P  ac  le- 
gionibus  dictatoris  Wt/y>.A7/.  ||  10. 
sub  iugum  om.M.  ||  XXVHII,  6. 
est  om.palimps.  Veron.  (».  Blumium 
mus.Rhen.II.  1828/?. 342)  VM  al.||in 
exilium]  Yz:  exsilium (exilium)  Ver. 
VMPal.  ||  8.  crearet  Ver.JXKK,  1. 
C.]  Glareanus,  Sigonius :  m.  ||  6.  ex- 
cipere  Fs*.  ||  viderent]  iuberent  Mo- 
guntini.  \\  XXXI,  2.  C.]  Sp.Sigonius. 
||  5.  Aternio]  Alschefskius  II,  774: 
aeternio  Meternio  P.  [|  Calvio]  ¥:: 
Caluio  Claudio  M  Ilarl.  1  Claudio 
P:  in  aperta  archetypi  dittographia 
memoriam  gentis  obscurae,  sed  e.x 
lapidibus  notae,  instaurandam  duxi  j| 
cicereno  M.  ||  Allieno  /.  /".  Grono- 
vius;  at  Livius  servare patuit  antiquam 


l.Y 


AhXnTATIO    CRITICA 


gcribendi  rationem.  ||  8.  P.]  Ser.  coll. 
c  10,  5  e/  Z>.  Hal.  X.  48  %oniu«  al 

».  c.  33,  3;  50, 15;  70,  2.  4.  /o.  Z^/. 
de  mag.  I,  34  c/".  eliam  Nipperdeium 
in  Corn.  Nep.  spicil.  crit.  />.  26. 
XXXII,  7.  Icilia]  c  ed.  AfeaYo/.  a. 
1505:  acilia.  ||  XXXIII,  3.  Ser. 
Sulpicius  Sigonius  cf.  ad  c.  31,  8.  ||  8. 
iuris]  urbis  co//.  /o.  Lijdo  de  mag.  I, 
34  f.  scribendum  videbatur  Niebuhrio 
h.R.  11,  352  \  .esset]  est  coni.Ingers- 
levius.  ||  XXXIIII,  (5.  editos]  Duke- 
rus:  edito.  ||  XXXV,  2.  contende- 
rant  ]  ; :  conteuderent.  ||  7.  ob- 
secundando 

sequendo  archetypus  cf.  v.  codd.  1. 
obsecundando  edd.  ||  [).  coitionem] 
Sigonius:  contionem  P  contentio- 
ncm  M.  |'|  10.  improbant]  VM:  impro- 
babant  P.  ||  XXXVI.  3.  /'.  inito  igi- 
tnr  magistratn  Dufcerus.  ||  6.  ab]  FV: 
ad  ||  XXXVII,  6.  tieri.  et]  ficret.  M. 
||  plebiM.  ||  obsidebant]  Ifas.b  (V?): 
obsedebant  M  obsederant  P  rell.  \\ 
7.  fortuna  videtur  glosx.  ad  res perti- 
nens  cf.  c.  68, 4.  ||  qua]  libri:  del.  Iac. 
Perizonius  iniqua  Buellnerus  obs. 
Lio.  p.  24  sq.  quadam  Fittbogenius 
obs.p.Ylsqq.  ||  XXXVIII.  1.  venire] 
M :  uenere.  ||  3.  inpedimento  Mad- 
vigius  ad  Cic.  de  fin.  V,  10,  28.  ||  12. 
praesentis]  P:  praesentes  ||  13.  po- 
stemm  indicunt]  s  (Leid.2 1  Rhen  an  us : 
jiosterum  dicunt  VM  posterum  edi- 
cnnt  P  reU.  ||  XXXVIIII,  3.  nomi- 
nis]  Aem.  Huebnerus  quaestt.  onoma- 
tol.  Lat.  Bonn.  1854.  8  p.  4(3:  nomen 
bomines  VM  nomen  is  hominesP.  fl 

4.  appellatos  r/loss.  oidetur  Ww.  ; 

5.  (tum  eodemj]  Bekkerus:  tum  eo- 
dem  libri  uno  quidem  vel  quidem 
coni.  Ww.  tunc  uno  Koenigh.offi.us 
critica  et  exegetica  altera  Trevir.  1S.">4. 
4/?.  18  sq.  ||  6.  qui]  (Ilarl.  1?);:  quin 
||  7.  ininiustaP.  ||  9.  post  secessio- 
nem  plebis  gloss.  tndetur  Ww.  | 
XXXX.  2.  Appi  F :  Appii  ||  orantis 
Ilarl.  la.\.:  perorantis  ||  7.  coire]  p: 
coniuere  coire  M  co  comiuere  ire  P 
coniuere  F  Harl.  1  comiuere  Leid.l 
conuenire  g.  \\  quodcunque  Madvi- 
giusap.Ing.  \\  o.absatee(mgJPort.), 
Bas.  b.  ||  10.  fecerit]  libri  Drakenb. 
tantum  wm  omnes:  feeerint  MPP. 
11.  neminem]  VPFmaL:  nemini  M 


minime  Ww.  cf.  IahnUann.  XXXV. 
3G4.  ||  praeiudiciuF.  ||  auferre]  F : 
auferri  VMP(VVw).  ||  co  quo]  VM 
PF  al.:eo  quod  ?.  ||  14.  et  decemui- 
ros  P  al.  ||  XXXXI,  1.  ante  ferocio- 
resque  excidisse  qutd  videtur  Ww.  \ 
4.  cui  Rhenanus  [Vt  :  qnid  cui  M 
quid  P  al.  ||  dimittit  diremit  M.  ||  G. 
re  Leid.  uterque  Voss.l  rc  res  We- 
xius  iu  Tar.Agricp.Cy3.  \\  redissent 
M.  ||  10.  M.  Sergio]  edd.  vett.  coU.  c. 
35,  11:  1.  sergio.  ||  XXXXII.  5. 
contnlerat]  F=:  contnlerant,  quod 
per  se  tolerahi/e,  h.  I.  ad  praecedeniis 
voc.  fefellerunt  rtormam  redactum 
esse  videtur.  \\  7.  ad]  ac  /.  F.  Grono- 
vius.  ||  degressos  idem.  \\  XXXXIII, 
4.  interficereMal.  ||  7.  inpessimaV. 

XXXXIIII.  4.  ardens]  amens  v.l. 
arclielypi  cf.  c.  47.  4.  ||  5.M.]c.P.  ||  6. 
tabernaculis  VM.  ||  serva  sua]  f?: 
seruam  suam.  ||  appellans  F  edd. 
vett.:  appellans  esse.  ||  se  om.  edd. 
vett.  ||  8.  sequeretur]?:  sequerentnr. 

XXXXV.  4.  avus  pro  avunculo  ma- 
iore  dictum  esi  cf.  54, 11 ;  57,4:  auun- 
culus  (F?  Leid.  2  in  mg.,  Sabellicus. 
||  11.  querendam  /.  F.  C.  Lehnerus 
a_ct.pl.  Mon.  ///,214aa.  |  XXXXVI. 
2.  seditioni  I.F.  Gronavius.  3.  ab- 
senti  set  patrio  P.  [|  ius  eo]  P :  iusto 
VM.  ||  XXXXVII,  4.  iua]  sup.  lin. 
add.  f.  posi  pridie  >■>  Iposi  dictum  ?: 
om.  VMP  al. ;  num  quod  sibi  pridic 
per  ambitionem  addictum  non  es- 
set?  ||  XXXXVlII.l.alienato  ad  li- 
bidinem  F  (sedo  in  ras/)  s  alienato 
ab  libidine  s  alienato  ob  libidinem 
Reizius  l.  I.  p.  102  an  alienatus  (ad 
libidinem),  ms  vocc.  ex  c.  LVIf,  3  in- 
sertis?  ||  3.  I  inquit  Fs  Ii  inquit 
Leid.  1.  J|  4.  si  quo]  Ww:  si  quod.  || 
XXXXVIIII.  3.  conaretur  IlarlA  g. 

6.  atque]  cf.  Fittbogenium  <>!>.<.  p. 
20  sqq. :  ad  quae  Strothius.  ||  L,  2. 
ibi]  M:  ubi.  ||  G.sua]  »:  suae.  ||  libe- 
rae  ac  pudicae]  codd.  Drakenborchii. 
ui  videtur,  fere  omnes,  edd.  vett.,  I.  F. 
Gronovius:  libere  ac  pudicaem  V 
libere  ac  pudice  MPF.  ||  8.  misera 
sedbonestamr.  ||  morte]Pmr:  mor- 
temMp  al.  |j  12.  leniter]  ?:  leuiter  || 
15.  P.]  Ser.  Sigonius  at  cf.  c.  31,  8 
Ascan.  in  Cic.  Cornel.  p.  77  Or.  \\  16. 
quod]  Reizius  l.  l.p.Wi:  quid.  I  LI, 


LIB.  111,  31  — G4. 


LVIII] 


1.  fuerintP.  ||  2.  summi  F  summe  f. 
||  rei]  Yg  (frgm.Hav.  corr.)  edd.  vett.: 
reip!  ||  4.  inulta]  g:  inuita.  ||  7.quam 
quem  . . .  accenderat  ex  V  (an  sicV?) 

Wienanus  quaq acci  accenderat 

Mquamquaeacciderat  P  quamque 
. . .  accenderat  F  quam  quae  accen- 
derat  Harl.  1  al.  quam  quem  acci- 
dcrat  Voss.  lm.pr.  quam  quemac- 
cederat  Hav.  ||  8.  praerogativam] 
F  (?)  edd.  vett.:  praerogatiua  ||  9.  ei] 
F  (?)  Rhenanus :  et.  ||  10.  mamilium 
P.  ||  LII,  2.  sciturosque,  nisi..ne- 
quire]  Alschefsldus  cf.  Madvigium 
opusc.acad.H, 235:  sciturosque  sine 
...  ncqueant  codd.  meliores  omnes. 
scituros,  quam  vel  sciturosque 
quam  sine  ...  nequeant  Rhenanus 
scituros,  quod  sine  ..  nequeant  edd. 
vett.  sciturosque  si  non  restitutatri- 
bunicia  (quodvoc.  inserendum  visum 
estI.F.Gronovio)-potest&te  ..  queant 
W ;  alia  nupcr  (emptarunt  Bezzenber- 
gerus  emend.  del.  p.  21 ,  Welzius  ad- 
not.  crit.  ]>.  10,  Loewius  act.  gijmnas. 
1854/).  785.  ||  5.  plures  Fg  f.  plures 
ferocioresque  Ww.  ||  vociferaren- 
tur]  Alschefskius :  uociferabantur  || 
7.  aliorum  Bas.  a:  aliorumquc  jj 
LIIII,  5.  militum  plcbisque]  (Ilarl. 
l?)e:  militum  tf.  plebisque  M  mi- 
litis.  tr.  plebisq.  P.  ||  6.  omnium  ?. 
||  10.  convertuut]  conuellunt  VP, 
in  /iiarg.uterquc,I.F.Gronovius.\\  11. 
L.  Virginium  Sigonius  aulum  ucr- 
ginitim  libri.  \\  avunculumVirginiae 
Sabellicus,  at  v.  c.  45,  4.  ||  progc- 
niem]  g  (Harl.  \?):  progenies  VMP 
f.  progeuies  est  Wt  /.  p.  XII.  \\  13. 
Appius]  P.  Sigonius.  Appii  praeno- 
mennon,  ut  vulgo  creditur,  adsolam 
gentem  Claudiampertinet:  sicM.Po- 
pidius.  \p.  f.  iu  Mommsenii  iuscr.Neap. 
2303,  App.  Madiiduo  ap.  Fabrett.  30, 
139  Orell.  2712,  cf.  ibid.  58.  ||  LV,  5. 
qui]  rell.,nlvidctur,omncs:  quisMP. 
||  7.  iudicibus  deccmviris  non  iudi- 
cibus ,  decemviris  v.  Huschkium  ad 
auct.  inc.  (Guarin.  Veron.)  de  mag.  et 
sac.  p.  R.  p.  49,  Serv.  Tull.  j>.  5!):!, 
coll.  C.  T.  Zumptio  Ub.  i  Wsprung  etc. 
des  i  'entumviralgerichts  p.  (J,  frustra 
obloguente  Beckero  rom.  Alterfh.  II, 

2,  367.  ||  8.  lege  raris]  (e?)  edd.  vett: 
iuris   lege  ||  eum,   qui  eorum  cui 


nocuerit,  sacrum]  scripsi:  eum  qui 
deorum  cuiquem  (cui  quem  M  quc 
cui  Pm.  pr. )  nocuerit,  id  sacrum 
VMP  m.  pr.  (m.  alt.  t)  eum,  qui  eo- 
rum  cuiquam  nocuerit,  sacrum  Rhe- 
nanus  cum  quis  eorum  (eorum  om. 
Douj.)  cui  nocuerit,  id  sacmm  Dou- 
jatius,  Madvigius  ad  Cic.  de  fin.  p. 
850.  ||  12.  fuerat  P  m.  pr.  ||  liaec 
MP.  ||  LVI,  4.  vindices,  te]  scripsi 
praecuntibus  aliquot  vett.  edd.,  quae 
tevindices:  iudicem  uindices  te  V 
iudicem  diceste  MP  iudicemdoces, 
te  Niebuhrius  r.  Gesch.  II,  418.  ||  12. 
quam]  quod  Madvigius  ap.Ing.  \\  at] 
lac.  Gronovius:  ait  ||  LVII,  3.  clienti 
ex  cap.  44  illatum  videtur  Weissenb. 
||  4.  avumque]  avunculumque  Sa- 
bellicus  cf.  c.  45,  4.  ||  5.  ferre,  ni  vin- 
dicias]  g  (Klockianus)  :  ferre  ne  uin- 
dicias  M  ferrent  indicias  P.  ||  8.  est, 
Sabinos  Aequos  Vulscosque  W. 
lahnii  ann.XXXV,  390.  ||  9.  Aequi] 
Aequi  Volscique  g.  \\  LVIIII,  1.  po- 
testati]  I.  F.  Gronovius:  potestatis 
||  3.  placet,  cum]  Fg  (Gaertn.)  Rhe- 
nanus:  placet  et  cum  VM  placet 
cum  et  P  al.  ||  LX,  1.  M.  Valerius 
V.  ||  2.  ab]  om.  M  Harl.  1 ;  f.  ex  Ww. 
||  5.  sensit  consul  V.  ||  9.  contra  sta- 
ret]  M:  constaret  ||  LXI,2.  consulc 
M.  Valerio  V  consulem  ualerio 
MF.  ||  8.  movebit]  Msr:  mouit  || 
LXII,  2.  consilio]  \ig:  consul 
consilio 

consilto  P  consilio  consulto  Mcon- 
sulto  Ilini.  1,  Lcid.  1  Fg:  gemiua  lec- 
tio ex gloss.consul  ad  collegae  addito 
orta  ridetur.  ||  5.educturum/./\'://(;- 
novius.  ||  8.  sescenti]  velpotius  sex- 
centi  g:  ac  ||  LXIII,  5.  supplica- 
tum]  Bas.  a:  supplicatumquc  est  li- 
bri  f.  supplicatum  **  quc  est.  ||  7. 
Apollinare]  g:  apollinarem  Pfap- 
pollinare  M  apollinarum  P  Apolli- 
nar  I.F.  Gronovius,  cf  Niebuhrium  r. 
Gesch.  II,  426.  ||  LXIIII,1.  hau  Mm. 
pr.  ||  3.  factionis  suas]  M:  factiones 
suas  M  m.  tert.  P  factionis  suac  Mad- 
vigius  ap.  Ing.  ||  9.  praefinito,  tribu- 
ni  modo  Klockius, Dukerus]]  iubebat 
intellegendum  potius,  quam  scriben- 
di/iii  mdebatur  Niebuhrio  r.  Gesch.  II, 
431.  ||  10.  feceritis,  ii]  feccritis  liii  g 
(Hav.  m.  alt.)  fcceritis,  hi  /.  /•'.  Gro- 


LX 


ADNOTATIO   CRITICA 


ntnriiu  fecerint  ii  VM  fecerint  iis  P. 
||  cooptassint  Rhenanus:  cooptas- 
sent.  ||  uti  illi  legitimi  Alschefskius 
utinlegititDiSeerwagemus.  ||  LXV, 
1.  etiam  et  patricios  AI.  ||  Aternium 
AlschefsHus  II,  774:  aeternium.  ||  2. 
habereM.||  5.Macerinu8Szaofuu«;m. 
acrinus  Mm.acrinusP.  ||  contentio- 
nes]ff5faon«us:contiones.  |]  LXVII, 
5.si  in]  Fs:  sinMPal.  Welziuscomm. 
crit.  p.  8  f.  sin  in  Alschefskius.  ||  9. 
plebidonum]  plebisdonum  cum  cod. 
LatiniiNeapol.  Niebuhrius  l. 1.  //,4i  >9. 
||  11.  Esquiliasque  vidimus  ab  Wel- 
zius  /.  I.  p.  15  s/jq.  ||  Aesquiliae  — 
captae  /.  F.  Gronovius.  |j  /'.  captas 
lenti  spectastis  et  scandentemWw. 
||  bostem  del.  I.  F.  Gronovius.  || 
LXVIII,  4.  re  (fortuna)]  Ehenanus 
cf.  c.  37,  7:  re  fortuna  VMP  re  for- 
tunaq.  m  fortuna  re  Harl.  1,  Leid. 
1.  F  fortuna  e.  ||  LXVIIII,  3.  ut 
in  unum  P.  ||  LXX,  1.  facilitati  F<r. 
||  2.  et  4.  P.]  Ser.  Sigonius  al  v.  c.  31, 
8  ||  6.  sibi  quibus]  codd.  fere  omnes: 
quibus  sibi  MP.  ||  10.  accepta]  f. 
arrepta  Dukerus,Mudcigius  ap.Ing.  || 
LXXI,  6.  nonagesimum  annum  se 
tertium  i  tcrciumF)  et  octogesimum 
F  Leid.  1  fragm.  Hav.  nonagesimum 
ad  mg.  V.  ||  7.  quonam  ore  KlocMus. 
||  LXXII,2.  circumire  tribus,orare] 
lac.  Perizonius:  circumire  tribunos 
orare  ||  iudici]  edd.  vett.:  iudicis  li- 
bri.  ||  4.  hac  I.F.  Gronovius:  hoc  || 
Scaptium]  F.-:  Scaptium  esse  MP 
al.  Scaptium,  set  Alschefskius:  at 
esse  v.  I.  videtur  esse  ad  forc  pertv- 
nens.  ||  G.  valet.  vocatae]  libri  ut  vid. 
fereomnes:  uoc  ****  ualetM  (iioce 
ualet  M  m.  3)  uocate  uall  &  (ual&  p) 
P  rasura in  F. 

Lii?.  XIII.  inperiocha:  tribuni  ** 
plebis]  lacunam  statitit  Sigonius  tri- 
buni  militares  s  Gruterus.  \\  Ardea- 
tibus]  vet.  lib.  Delrii:  ardeatinus  ||  1, 

I.  C.  Curtius]  Sigonius:  p.curatius  j| 
nam  anni]  prell.:  anni  namVMnam 
animi  P  anni  namque  Rhenanus.  | 

II,  3.  id  et]  ideo  coni.  Wt  et  id  Ww. 
||  4.  ipsi  om.  M.  ||  ut  (quem  ad  mo- 
dum)  —  posset  /.  F.  C.  Lehnerus  acl. 
]>hil.  Mon.  III,  215sg.  ||  possent]  cod. 
Bamb.  ut  olim  coni.  Dukerus,  alii: 
posset.  ||  6.  (sit)]  Heizius  1. 1.  p.  102: 


sit  ||  7.  consules  creet;  creaturus 
Dobraeusadcers. //,379.  ||  rogari  seu 
M.  ||  11.  non  fieri  non  posse]  Henr. 
Valesius,  I.  F.  Gronotrius:  non  fieri 
posse  ||  III,  4.  solet.  Et  nos  Wexku 
ii.it  Tae.  Agric.  p.  88:  solet  nos  ||  7. 
summo  bonore  del.  Naberus  mne- 
mos.  I,  94.  |j  perinde]  post  inde  P  m. 
pr.  proinde  \V  ep.  10.  ||  tamquam] 
an  qucm  Ileizius  I.  /./?.1U3.  ||  10.  auc- 
toribus]  ?:  om.  MP.  ||  1111,5.  (exem- 
plo)  publico]  Matth.  Klockius,  I.F. 
Gronocius :  exemplo  PF  al.  exemplo 
publico  VM  al.  ||  V.  3.  nobis]  F 
Harl.  1  al.:  uabis  MP  al.  ||  VI,  3. 
conseusere]  altera  lectio  archetypi, 
P:  concessere  altera;  consensere 
iconsenserere  M)  concessere  VM 
(an  consenserere  M  concessere  m? 
v.  ann.  Drakenb.)  |j  9.  umquam]  Cre- 
irierius,  Madvigius  ad  Cic.  defin.p. 
S50:  hunc  quam.  ||  VII,  1.  Cluilius] 
v.  cap.  XI,  5.  1).  Hal.  XI,  61:  caeci- 
lius  M  cf.  Niebuhrium  h.  11.  II,  462, 
Schweglerum  h.  R.  II,  1,  (336  n.  3  ce- 
cilius  P  Cloelius  Sigonius  Koimos 
(KofvTio;)  Diod.  XII.  32.  ||  3.  C.  Cnr- 
tius]  Sigonius  cf.  c.  1, 1:  c.  curiatius 
P  centu  curiatius  M.  ||  9.  ratio  sui  ?. 
||  VIII,  2.  equitumque  centuriae]  ? 
(Voss.  2,  Lovel.3):  equitumque  cen- 
turiis  libri  meliores  omnes  equitum- 
que  centuriarum  ;  equitum  pedi- 
tumque  ceuturiae  conL  W.  ||  4.  ad 
senaXam Alschefskius:  ab  senatumP 
ab  senatu  M  cum  rell.  fere  omnibus  a 
senatu  c||  proprio  del.Kiehlius  mne- 
mos.  I,  94.  ||  (et)]  Ww:  et  ||  VI III,  4. 
iuvenes  duo ,  alter  Kiehlius  1. 1.  \\  9. 
omni  etiam  experte]  Ww :  omnis  et- 
iam  expertem.  ||  12.  Cluilio]  P>a^.  b: 
ciuilio  Voss.  1  f?  ciuili  MPF  al.  || 
13.  roma  est  M  lNum Bomae1  8t?' 
Alschefskius.  \\  XII,  L  Pacilo]  Sigo- 
nius:  pacilius  P  al.  p.  M.  ||  II.]  an 
Manio/  cf.  Diod.  XII,  35  cum  Sigo- 
nii  el  DrakenborchH  ad  h.  I.  ann.  || 
XIII,  9.  mercede  om.  M.  ||  10.  et  un- 
dique  —  increparent]  cf.  Wexium  ad 
Tac.  Agric.  p.  33 :  undique  —  incre- 
pare  -  Hauptius  mus.phil.  ////,150.  || 
XVI, 2.  bove  aurataperiocA.  Lio.  bo  ve 
ac  prato  Iac.  Gronovius  bove  ac  sta- 
tua  Heusingerus  bovc  aurato  et  sta- 
tua  (cf.  Ptin.  n.  h.  XVIII,  3,4  §,  15 


LIB.  III.  04-72.   IHI,  1-31 


LXI 


v.  d.  in  misc.  obs.  crit.  V,  510.  ||  4.ple- 
bem]  Bas.  a  (codd.  a  Glareano  lau- 
dati  videntur  libri  impressi  fuisse) : 
plebi  libri  plebem  sibi  eoni.  Ww.  || 
5.  cecilius  P  celius  catilius  M.  || 
XVII,  11.  degressi]  Sigonius:  di- 
gressi  ||  auxilia  Faliscorum  Gisb. 
Cuperus  Faliscorum  auxilio  Kieh- 
lius  mnemos.  /,95.  ||  XVIII,  6.  ab  au- 
guribus] F  (ex Keiiii si/entio),B&s. a : 
ex  auguribusP  cum  reliquis  fere  om- 
?u'bus  ex  auribus  M  ex  ea  ab  augu- 
ribus  A/schefskius.  ||  admisissent] 
Bas.a:  admissae  essent.  ||  7.  (simul) 
ubi]  ubi  s  (Lovel.  4)  Aldus  simul 
Helmstad.  simul  ubi  VMP  al.  || 
XVIIII,  2.  videret]  Fg:  uidet  MP 
al.  uidit  P.  ||  5.  fundit  PFsr.  ||  6.  ec- 
fugere  M  m.  pr.  ||  XX,  5  sqq.  cf. 
Niebuhrium  hist.  Rom.  II,  517  not. 
1011.  ||  8.  qui  si]  quis  /.  F.  Grono- 
vius,  Wexius  Iahnii  ann.  LXX,  459. 
ai  cf.  ipsam  Gronovii  ann.,  Perizonii 
animadv.  hist.  c.  VII,  p.  287  Harl.  et 
ann.  Drakenb.  quin  si  coni.  Wt.  || 
quosque]  F.  Lachmannus  de  font.  Li- 
vii  I,  13  cf.  tamen  Schwcglerum  hist. 
Rom.  1, 17  et  a?m.Ww:  quos  ||  septi- 
mo]  decimo  Glareanus  nono  Sigo- 
nius.  ||  9.  circa  A.  Cornelium]  Bas. 
a:  circam.  cornelium.  ||  XXI, 9.  Q.] 
edd.  vett.  ante  Ald.  (cf.  c.  XXVI,  7, 
XXXXVI,  10,  fast.Capit.ad  a.u.  335), 
cuius  praenominis  pro  v.  I.  additi  ve- 
sligium  forte  servatum  in  /ectione  cui- 
que  pro  cui:  a.  ||  XXII,  7.  Pacilus] 
Sigonius:  p.  acilius  P  pacilius  M.  || 
XXIII,  3.  placet:  Tubero  Muretus. 
||  sed  ]  sit  Muretus,  I.  F.  Grono- 
vius.  ||  6.  A.]  s-  (Lov.  4,  Harl.  2  ex 
Drb.  si/.)  Bas.  a:  aurelius  ||  Tuber- 
tus]  Bas.  a.:  tubero  MPF  al.  tuber 
al.  ||  XXIIII,4.(publieam)]  KiehUus 
mnemos.  I,  95 :  publicam  ||  7.  ma 
gistratui]  magistratuum  Weissen- 
bornius  v.  Iahnii  ann.  XXXV,  391 
XL,  299  obloquente  Wexio  ibid.LXX 
4(52  sq.  ||  fine  alteri  om.  e  (Pal.  2  et 
'veleres  multilibrV  teste  Sigonio),  del. 
Sigonius,  I.  F.  Gronovius  cf.  Heer- 
wagenium  nunt.  d.  Monac.  XVI. 
G79  sq.  ||  8.  notae]  coni.  Alschefs- 
l-ius:  ignote  M  ignominiae  rell.  |) 
XXV,  2.  nullius  Drakenborchius.  \\ 
Foslius]  Sigonius:  folius.  ||  4.  culto- 


ribus]  incultu  /.  F.  Gronovius  ex  in- 
cultu  inde  Heusingerus  deficienti- 
bus  cultoribus  Doujatius  absump- 
tis  cultoribus  Crevierius.  \\  5.  Mamer- 
cinus  lac.  Gronovius.  \\  13.  album  in- 
uestimentum  addere  V  album  ve- 
stimentum  induere  S.  H.  Rinkes 
disp.  de  crim.  ambitus  et  de  sodcdiciis 
ap.  R.  temp.  lib.  reip.  L.  B.  1854. 
||   XXVI ,  2.   Gnaeus  ]    gneus  P 

e 
g.  nus  M  C.  ex  'quibusdam.  vet.  &"&.' 
et  Diod.  XII,  65  Sigonius  cf.  IIII,  29, 
l_jibi  Leid.  1  g  Cn.  C.  iulius,  F: 
on  c.  iulius  ||  XXVII,  3.  Lanuvio] 
Lavico  Fabrettus  (lasitheus)  apolo- 
gem.p.  lKJLauinio  V.  ||  7.ope]opere 
M,  f.  opera.  ||  XXVIII,  2.  circum- 
agenti  se  —  hosti]  ed.Mog.:  circum- 
agentes  —  hosti  P  al.  agentes  ad 
dissonos  clamores  ac  subitos  cir- 
cumtumultushostiVM.  j|  XXVIIII, 
5.  decesserit I.F.Gronovius.  ||  G.nec 
libet  —  argumento  est]  /(./.  recte  di- 
stinxit  Wexius  in  Iahnii  ann.  LXX,  457 
cf.  W  ep.  3.  ||  quem  qui]  quoniam 
qui  s  quom  qui  Rhenanus.  \\  8.  Sicu- 
lorum]  F  Voss.  1  in  mg.  g:  singulo- 
rum  ||  XXX,  14.  ab  indutiaeque 
inde  inc.  alter  cod.  E  quaternio.  \\  15. 
Quinctius]  cf.  F.  Lachmannum  de 
font.  Liv.  I,  G0,  coll.  Alb.  Rubenio  in 
cp.  1  ad  Wendelinum  a  Dukero  c. 
XXXI,  1  L;  gloss.  videtur  Pighio  ann. 
1, 185.  ||  Quinctius  consul  —  ferret] 
consules    —    ferrent    Sigonius.  \\ 

XXXI,  1.  cx  consulatu]  c'f.  c.  XXX. 
15:  del.  Alschefskius.  ||  4.  non  del.  I. 
F.  Gronovius.  |j  5.  oftecit  Tan.Faber, 
I.  F.  Gronovius.  \\  9.  liomae  —  a 
Veiis]  abcis  rome  terror  hostibus 
positis  ad  fidenas  abeis  M  et  sic  fere 
certeX ;  haec  enim  Rhenanus: ' Ex  vo- 
lumine  Dorbetomagensi  hic  milii  potius 
verborum  ordo  placeret.  Romae  ter- 
ror  ingens  erat  hostibus  positis  ad 
Fidenas  accito  exercitu  a  Veiis.'  || 

XXXII,  7.  (eos)]  Tan.  Faber:  eos  || 
XXXIII, 3.  similius  de/.  Lipsius  aht, 
lect.  IIII,  15,  Gruterus.  \\  10.  distulis- 
sent]  /.  F.  Gronovius:  dispulissent 
II  XXXIIII,  1.  Hi]  E:  hii  MPF.  ||  4. 
fuerat.  1.  binis  M ;  unde  quis  coniciat 
fuerat  vel  binis.  ||  6.  classi  cf.  Nie- 
buhrium  hist.  Rom.  II,  519,  Husch- 


LXII 


ADNOTATIO   CBITICA 


kiumServ.TulLp.m.  ||  XXXV,  4. 

A-p.add.Sigonius.  ||  Nautius]  Bas.a: 
naeuius  M  ncuius  P.  ||  Kutilus]  Si- 
gonius:  rutilius.  ||  L.]  Sigonius:  t.  || 
Iulus]  Sigonius :  tullus.  ||  hospitium, 
ad  quam  consensum  erat  consilio 
publico]  scripsi:  hospitium  ad  qua 
consenserant  consilio  publico  con- 
sensu  venerantM,  quae  duplici  vocc. 
consensu  erat  vel  perperam  erant 
interpretatione  conflata  puto;  hospi- 
tium  ad  quam  publico  consensu 
venerant  PFE  (V  multis  lituris  />.  /. 
notatus  erat:  hospitium  quidem  ha- 
bebat,  sed  supra  scripserat  aliquis 
alias  hospitum);  hospitii,  in  quam 
consilio  publico  consenserant  llhe- 
nanus  hospitii,  in  quam  publice 
consenseraut  I.  F.  Gronovius ;  lpo- 
tuisset  Gronovius  publice  consen- 
sum  erat.  vide  an  hospitii,ad  quod, 
publice  consensum,  venerant.'  Do- 
braeusadoers.il,  379;  hospitum,  in 
quam  publice  consenserant  coni. 
JJrakenborchius;\iosp\t\um,  ad  quam 
consenserant  consilio  publico  Al- 
schefskius;  hospitum,  ad  id  quod 
publico  consilio  venerant  Walchius 
emend.  Lio.  p.  166  sq.,  ef.  Buetlneri 
obs.  Liv. p.  29  sqq. ,  Fittbogeni  obs.  />. 
2G.S-77.,  Ottonis  dio.  p.  lQsqq.  ||  fuit] 
Ys:  af uit  M  affuit  PE  al.  Fittbogenius 
l.  l.p.  30  'afulsit  vel  affulsit'  Otto  1. /. 
».12.  ||  XXXVI,  5.  tribuni]  tribunis 
Harl.  1,  Leid.  1.  ||  XXXVil,  G.  dux 
esset]  E  Helmst.  Loo.A:  dux  isset 
||  XXXVIII,  2.  labante]  /.  F.  Gro- 
novius  adprooem.  §.  9:  labentc.  ||  3. 
parmata]  R.  H.  Schelius  ad  Hyginum 
et  Polyb.  de  castramet.  in  Graevii 
thes.  ant.  R.  X,  1280 :  armata  j| 
XXXVIIII,  8.  degressus  Sigonius 
(deigressus  Lov..  1):  digrcssus  || 
XXXX,  3.  compotes  g.  ||  (i.  Iuniusj 
edil.  ante  Ald.:  iulius  ||  (equitem) 
Dukerus.  ||  XXXXI,  3.  lcur  non  ma- 
gnis  qnoqvLe?1  Reizius  l.l.p.lOS.  \\  4. 
pugnantein  adhortantem]  VMFal. 
pugnantem  atque  liortantemPE  al. 
pugnantem  atque  adhortantem  V 
m.  rec.  ||  XXXXII,  1.  Sex.  Antisti- 
um]  Sigonius:  &  antistium  ||  (et)  Wt 
f,p.  XIV.  ||  Sp.  Icilium]  Pighius  ann. 
I,  190:  spurillium  ||  2.  L.  Servilius 
Stractus  coll.cXXXXVlU1add.vide- 


tur  Sigonio  ||  4.  in  paciendo  modo 
M.  ||  <i.  plebeii]  scripsi:  pl.  V  pl.  M 
.pr.  P  om.  EF  rell.  plebi  Rhenanus 
plebis  Alschefskius  j|  XXXXIII,  1. 
N.]  Sigonius,  Pighius  ann.  I,  190: 
cn.  ||  4.  rem  ut  praeter  E(?)  Bas.b 
Otto  l.  cummaxime  laudando  ||  duo 
ut]  l.F.Gronooius:  duo  qui  /ibridao 
quidem  Otto  dio.  Lio.  p.  13  cf.  ann. 
VVw  ||  (a  consulibus)]  \V:aconsuli- 
busMPEF  al.  consulibus?.  ||  ad  id] 
sr:id  ||  7.  (publica)]  om.  s  (Leid.  2), 
del.  EieJdius  mnemos.  I,  95:  publica 
codd.  rell.  ||  XXXXIIII,  1.  L.  Fu- 
rius]  Sigonius:  L.  Sex.  (al.  Sexlus) 
(Voss.  1  s  sex  (al.  Sex.  vel  Sextusi 
MPEF  al.  ||  6.  A.  Atratini  Heusinge- 
rus.  ||  9.  tam]  Hauptius  mus.phil.  II II, 
151:  tum  ||  11.  criminisM:  crimine 
||  ab  suspicioue]  /.  F.  Gronovius: 
ob  suspicionem  ||  abhorrens.  eam 
ampliatam]  /.  F.  Gronooius:  abhor- 
rens  eam  am  ampliata  (am  eraso)  M 
aborrens  (fama  supscr.  p)  amplia- 
tam  P  abhorrcns  (aborrens  F)  fa- 
mam.  anrpliatain  rell.  ||  13.etC.Ser- 
vilium  extr.  cap.  add,  Sigonius.  \\ 
XXXXV,  7.  ignobilem]  M:  ignobi- 
lemque  rell.  II  XXXXVI,  10.  fue- 
rat]  an  fecerat?  ||  XXXXVII,  3. 
brevior]  Bas.  b :  breuiore  libri,  nisi 
quod  teste  Drakenb.nltima  c  ul.m.  a<l- 
dita  videtur  in  M  brevior  et  Alschefs- 
kius.  ||  7.L.Servilio]c;>.XYA'A7/,2. 
C.Servilioco//.c.A'A'A'AT,5,  Glarea- 
nus.  ||  Veturio]  coll.  Diod.  XIII,  7 
Sigonius:  rutilio  ||  8.  Q.  Fabio  Vi- 
bulano  post  anno  add.  Heusingerus, 
praeeunte  quadamtenus  Sigonio,  qui 
post  Sp.  Nautioiiutilo  add.ct  Q.Fa- 
bio  Vibulano  cf.  c.  XXXXVUU,  7.  || 
XXXXVnLl. Spuxii Sigonius.  ||  M. 
Metilius]  coni.,  sed  ipse  sprevit,  Al- 
schefskius:  metilius  ||  5.nepos]  filius 
Glareanus  \\  fuerat]  fuerat,  c  fratre 
Heusingerus.  \\  9.  tum]  Dobraeus  ad- 
vers.  II,  379:  cum  ||  13.  confugere 
VIVt>//.;effugereM.  ||  XXXXVlIII, 
1.  Ac  duo]  Alschefskius  ed.  min.: 
aduo  M  arduo  P  ardua  Evp  duo 
Fme  al.  assidua  al.  at  duo  ex  Alsch. 
coni.  Ww,  Welzius  comtii.  crit.  />. 
17.  ||  N.]  Sigonius:  marcusjl  0.  L. 
Sextio]  Aldus:  1.  dexio  M  1.  q.  dexio 
P.  ||  L,  2.  Sestius]  Sigonius:  Sextius 


LIB.  IIII,  31  — Gl.    V,  1  — i 


LXIII 


||  LI,  1.  L.]  edd.  vett.:  om.  codd.  fere 
omnes  C.  ?.  ||  4.  actiones]  VMPE: 
sanctiones  e,  rell.  ||  6.  vi]  Bas.  a : 
nt  ||  8.  ipsum  agerque]  coni.  Wt: 
ipse  agerque  M  ipse  ager  rell.  urbs 
agerque  Alschefskius.  ]|  Lll,  3.  a  om. 
M.  ||  LIU,  1.  M.']  Sigonius:  m.  ||  2. 
Menenius]  s  (menenio  §.  -4  MP  et 
sic  fere  ubique  in  sqq.  cf.  Niebuhrium 
Mst.  R.  II,  682) :  menius  MP  al.  Mae- 
nius  Sigonius.  \\  9.  recepit  ME  al. 
(Naberus  mnemos.  /,  95):  recipit 
VPF  al.  ||  LIIII,  3.  K.]  Pighius  ann. 
1. 204:  C.  ||  Pupius]  Pighius  l.  L,  Gru- 
terus:  pipius  ||  4.  ^hi)]  Sigonius:  hii 
MP  al.  hi  al.,  f.  ortum  ex  v.  I.  cre- 

li 
atos  ||  9.dicere]  Aldus:  dicerent  || 
LVI.  1.  evicere]  Mg  Pal.2  -.  uicere 
rell.  ||  2.1ulus]  Sigonius:  tullus  P  tul- 
lius  M.  ||  4.  cf.  A  Ischefskiu m  ilb.  d.  trit. 
Behandlung  etc.  p.  19  sqq.  \\  5.  casti- 
gantes  [increpautes]  que]  \V :  casti- 
gantesque  [j  1L  esse  iis  auxilii  di- 
cerent,  quibus  non  civium,  non  de- 
nique  [in]  hominum  Welzius  comm. 
crit.  p.  17  sqq.  esse  in  his  in  iis  al. 
in  se  his  coui.  I.  F.  Gronomus  auxi- 
lii  dicerent,  qui  non  civium,non  de- 
nique  hominum  edd.  ante  ed.  ?nin. 
Alschefskii,  cuius  tamen  interpretatio- 
nem  (/,219)  nonprobo;  equidem  lo- 
cum  sic  intellego:  'auxilii  in  iis  lo- 
cum  non  esse  i.  e.  iis  auxilium  tri- 
bunicium  a  se  non  praeberi.quibus 
ipsi  tribuni  civium.  hominum  nu- 
mero  exempti  videantur'  ||  LVII,  6. 
collegas]  Fmj:  collegis  MPE  f  al. 
\ex  Leid.  1  utraque  lectio  affertur) 
collegis  se  Alschefskius.  ||  12.  N.] 
Sigonius:  cn.  ||  LVIII,  4.  non  in  se- 
natu  cnni.  W.  ii  quam  in  tribunis 
Voss.  1  s  (cod.  Sigonii'.  ||  qui  quia] 
sic  etiam m :  quia  quia  M  quia  s  Li  id. 
2.  Lovel.  1)1.  F.  Gronovius.  ||  6'.  N.] 
Sigonius:  cn.  ||  12.  coloniarumque] 
coloniarum  edd.  aliquot  vett.,  Madvi- 
gius  opusc.  acad.  I.  246.  ||  colonia- 
rumque  et&griconi.  Wt.  ||  13.  esset] 
s  (Lov.  3  ,  Madvigius  opusc.  acad. 
alt.  II.  217:  osse  |j  LVIIII,  2.  deua- 
standas  M.  '[  3.  distinerent]  ed.  Mo- 
gunt. :  destinerent  Mp  V  in  mg.  non 
distinerent  ;  destirnerentP  dester- 
neient  V  e  al.  discernerent  E  dis- 


terrerent  F  etc.  ||  LX,  2.  iuvabat] 
allera  lectio  archet.:  iuuarebat  M  iu- 
uaret  rell.  \\  3.  universis,  prospc- 
rum]  Dobraeus  advers.  11,379:  uni- 
uersis  nec  prosperum  ||  LXI,  1. 4. 
soUemnia  fere  in  tribunorum  nomi- 
nibus  errata  hic  et  in  seqq.  saepissime 
corr,  Sigonius. 

Lib.  V.  in  periocha:  hibernacula] 
Vascosanus :tabernacula  ||  Iunonis] 
s:  om.  Xaz.  |{  stetisseut]  vel  starent 
s:  om.  Xaz.  ||  (in)  quo]  quo  Iahnius 
in  quo  Naz.  Guelferb.  in  quod  ?.  || 
Romanis  eo  descendere  /.  F.  Gro- 
novius.  j|  lovi  Capitolino]  Aio  Lo- 
quuto    (immo  Locutio  |    Sigonius.   || 

1.  2.  M.  Postumins]  M.  Furius  Fu- 
sus  fast.  Cap.,  eiusque  nomen  Livio 
restituendum  videtur  ||  II,  3.  (fore) 
Hofman  Peerlkamp  ad  Hor.  carm. 
III,  16,  31  sq.  ||  4.  hiemc  —  cedere 
aut  domos  Wexius  Iahnii  ann.  LXX. 
458  cf.  Wep.  8  sq. ,  ubi  pro  ac 
domos  coni.  nec  domos  (|  III,  1. 
iste]  m  -  Neap.  LatinH  :  isti  M 
is  tum  P  cum  rell.  fere  omnibus.  '| 

2.  Quirites]  coibl.  meliores  plerique 
(Qnir  E)  qui  in  P  est  quin  p  a 
quin    iu  nig.:  a  Quiritibus)   Voss.l 

m.  M.  |  6.  qui  et]  et  vel  qnippe 
Buettnerus  obs.  Liv.  p.  31  sq.  quippe 
'nisi  a/teram  partem  sententiat  scrvp- 
tor  oimsiV  W.   ||  8.  interdicto]  Vs 

Haverc.\ :  interdicito  M  interdicitis 
P  et  optimus  quisque  rell.  ||  1111,  9. 
oportuit  utageri  (aut  agere  m)  pro 
dignitate  nobili  e  profici  (nobiliter 
perfici  m)  Mm.  \  11 — 13.  recte  di- 
stinxii  Seyffertus  schol.  Lat.  p.  103. 

'|  12.  vicensimum ]  dnodecimmn 
Cluverius  Ital.  ant.  II,  3,  530.  ||  14. 
nostrorum  om.  M.  ||  V,  5.  spectan- 
tes  ]  Ven.  a.  1495 :  exspectantes 
vel  expectantes  ||  8.  num  ]  Mo- 
gunt.:  nunc  ||  VI,  6.  ad  alia]  s:  et 
alia  ||  7.  illum]  Voss.pi:  s:  illud  il- 
lut  P.  m.  pr.)  codd.  opt.  illum  et  W. 

|j  15.  aequi]  Rhenanus:  qui,  m  tng.  m. 

recenti  add.  .e  ,E  qui  VMPF  al.  qui- 
dem  f  et  vel  sic  vel  quippe  ?  quieti 
Wt.  Welzius  comm.crit.p.  19sq.  ||  17. 
morem  Balius  ad  Cic.  de  legg.  11.  10, 
23p.oll,C'obelusmnemos.I,do.  ||  Vll, 
1.  concordia]  ms  Muretus:  concor- 


LXIIII 


ADNOTATIO    CRITILA 


diam  ||  maioremque  ardorem  V  ubi 
axei  que  inrcts.)  Voss.l  ?.  ||  ardorem] 
M  Leid.1  ?,  Muretus:  ardoremque 

||  :").  se  sua  stipendia  E  mpr.  ||  7.  or- 
dinis,  aiunt,  nune  esse  operam  rei 
publicae  Gisb.  Cuperus.  (j  13.  tum 
hic  primum  M.  ||  equis  merere] 
f  al.  Jhirl.  1,  Voss.  1  ex  sil.  Drakb.) 
cf.  Zumptium  iib.  d.  rum.  Ritter  p. 
14  sq.  Morquardlium  Mst.  eq.  R.  p. 
13  sq.  n.  68:  equis  mereri  e  equos 
nierere  E  Lei<l.  1.  p  e  aequos  me- 
rere  P  equos  simerere  M  equos  su- 
mere  (cf.  ann.  Drakenb.  et  Beckerum 
ant.  R.  II,  1,  268j  m  equus  merere  F, 
Leid.  1  v.  I.  equis  suis  merere  (me- 
reri  ^Y«r.  ?  perioeha  equo  merere 
W  (nnn  Et  equo  suo  merere  Becke- 
rusl.  I.  ||  VIII,  13.  huic]  multi  huic 
S  ceteri  (vel  plerique)  liuic  Kiehlius 
mnemos.  L  95.  ||  X,  1.  Ambusto  II 
(immo  iterum  PigMus  ann.  I,  211, 
cf.  lib.  IIII.  c.  61  V,  24.  ||  6.  gravia. 
indigniorque]  sic  recte  distinguendo 
I '.  expedivit  W w :  gravia,  indigniora 
llarl.  1,  Voss.  1,  Rhenanus  gravia, 
graviora  indignioraque  coni.  Al- 
schefskius,  <pii  e<l.  gravia  indignio- 
racpie  cum  libris,  quod  defenderai  in 
progr.  Ub.  d.  hril.  Beh/mdlung  etc.  p. 
27.  ||  11.  est]  Drakenhorchius:  esset 
M  om,  rell.  ||  Treboniae]  PigKus 
ann.  I.  212:  tribuniciae  tribunitiae 
Pm.  pr.)  ||  XI,  2.  quondam  . . .  tamcn 
(tribunos  militum )  expuguasse] 
Af.  Hauptius :  quidam...  tainen  tri- 
bunos  militum  iinil  P)  expugnas- 
sent  MP  quidam  ...  tamen  ftribu- 
nos  militum)  expugnasse  Ww  cf. 
Wt  /,  XV.  quamquam...,  tainen  tri- 
bunatum  pl.  expugnasse  eos  coni. 
Alschefskius.  \\  9.  frequentia]  M: 
frequentiaque  ||  XIII,  1.  fuit  ais  ut 
M.  ||  G.  octo]  septem  ex  D.  Hul.  exc. 
XII,  9  Kreijssigius  ep.  ad  Goellerum 
p.  41G.  ||  Latonamque,  Dianam  et 
Herculem  Kreyssigius  l.  I.  p.  417. 
10.  e  add.  Doujatius,  Ant.  Perizo- 
7u'us.  II  12.  aut  palantibus  aut  palatis 
W  ep.  10.  ||  ablati  Wexius  lahnU 
ann.  LXX,  459:  oblati  ||  XIIII,  2. 
exciebant  conL  Drakenborchius.  7. 
possit]  M:  posset  ||  XV,  11.  sic  igi- 
tur]  ed.  Mogunt.:  his  igitur  libri tan- 
lum  non  omnes  Ius  igitur  c.  ||  ante- 


quam  . .  .  descrturos  uon  esse]  E 
//<///.  1  ::  antequam  ...  deserturos 
t-sso  MP  al.  nuniquam  antequam  ... 
dcserturos  esse  eoni.  Wt.  ||  X\'I.  8. 
capti  M.  i!  9  sqq.  oraculi  sortetn  oer- 
sibus  Saturniis  vario  modo  inc/udere 
conati  sunt  WalcMus  emend.  Liv.p. 
■2."ii)  sqq.,  G.  Hermannus  elem.  doetr. 
metr.  p.  G17  epit.  <1.  m.  p.  222  ed.  alt. 
et  tert.,  WestphaUusdie  Form  deriil- 
lesten  r.  Paesie  §.  9  p.  60,  immerito  ob- 
loquente  Corssenio  origg.  poes.  R.  p. 
13.  ||  XVII,  1.  captivo  vati  honos 
coeptus]  captiuus  uates  coeptus  v. 

1.  archetijpi.  \\  XVIII,  1.  praerogati- 
vaeSifjonius  cf.Mommsenium  die  Tri- 
busp.  71,  Marquardlium  antiqq.Rom. 
II.  3  (nJii.  11.  ||  2.  iurc  vocatis  tribu- 
bus]  Licii  error  videtur  csse;  iure 
vocatis  vel  iure  vocatis  tribunis 
Goettlingius  Gesch.  <l.  rom.  Staats- 
verf.p.  207.  32G  is  rcvocatis  Momm- 
senius  l.  I.  VI  revocatis  tribubus 
Huschkius  in  Richteri  ann.  crit.  iur. 
IX.  598  ant  revocatis  iis  aut  evoca- 
tis  tribubus  W  ep.  11.  ||  4.  si]  EP 
Voss.  1  g:  sit  M  si  et  P  sic  LeuLpr. 
et  sit  Harl.pr.  sed  si  Ww.  ||  5.  meis 
quoque  pro  coni.  I.  F.  Gronovius.  \\ 
XX,6.praerepturas]s,(e) :  praerup- 
turas  ||  praedatorquisqueVMprae- 
dator  quisquis  ed.  Campan.  ||  XXI, 
15.  populo  1  m.  pr.  in  populi  corr. 
7.  liceret  M  populo  Romano  liceret 
/.  F.  Gronovius  cf.  Val.  Max.  I.  5,  2, 
Plut.  ( 'ani.  5  coll,  Dobraeo  advers. 
II.  379,  Lehrsio  pop.  Aufsdtze  p. 
4G  gg.  |  XXIIII.s.  nabitandisVeiis] 
scripsi:  liabitandos  Veios  libri  ad 
habitandos  Veios  Heeruoagenius. 
communis  PEP  cum  paucis  dett.i 
communes  ||  XXV,  4.  inquit  addidi: 
ait  add.W.  ||  5.  qua  quando  se  quis- 
(jue  lleusinijvriis.  \\  7.  quod  eius 
ante  Kiehlius  mncmos.I,{>o.  \\  XXVI, 
6.  indicem]  indidem  Kernius  t  'orre- 
spondenzbl.  f.  <1.  (le/.-  u.  Realschulen 
Wiirtembergs  1855,  IV.  n.  3.  in  prae- 
cedentibus  idem  'ceterum  L(numCY\ 
captivum'  scripsisse  didtur  in  lahnu 
anii.  LXXIIII,  304.  ||  7.  trifariam] 
triarii  coni.  Heusingerus.  j    XXVI I. 

2.  dum  uncis  tnclusi:  tum  Fs  Oxon. 
L.  2  et  X  I.  F.  Gronovius,  dum  rell., 
quo  servato  \V\v  coll.  Plut.Cam.  10 


ante  longius  excidisse quaedam  statuit 
||  intra  stationes  /.  F.  Gronovius.  ||  9. 
pos  tergum  MP,  cui  iamen  lectioni 
sequentet  formae  pos  (c/*.  Ritsche- 
liniii  mus.phU.  VII,  bllsqq.)  memo- 
rium  subesse  non  credo  ||  XXVJII,  1. 
taciti]/. F.  Gronovius:  tacite  ||  9. ea] 
ed.Ahl.:  et  ||  XXVIIII,2.creati  nun- 
tiat  conssl  M.  ||  XXXI,  5.  nimiis  ex- 
ortam  M.  ||  XXXII,  8.  tribulibus  et 
clientibus  quae]  Harl.lg:  tribuli- 
bus  clientibusque  P  tribulibus  eo 
clientibus  quae  M  tribulibus  clien- 
tibus ,  quae  coni.  Niebuhrius  hist.  R. 
II,  356.  ||  XXXIII,  3.  et  invexisse] 
ut  invexisse  VM  at  invexisse  v  Rhe- 
nanus.  ||  XXXIIII,  3.  Sigovesum 
MP  at  §.  4  Segoveso,  ubi  Sigoveso 
m.  J|  5.  is  quod  eius]  isque  eis  s  is 
quod  eis  edd.  vett. pleraeque.  enarra- 
vit  locum  Dederichius  quaest.  phil. 
Embricae  1852.  Ap.  9  sqq.  ||  5.  Seno- 
nes]  Santones  Sigonius  cf.  0.  Muel- 
lerum  Etrusc.  I,  148  adn.  65.  ||  8.  sal- 
tusque  Iuliae]  saltus  Liguriae  coni. 
Heerwagenius.  ||  Iuliae]  VM,  quotl 
defendere  conatur  Rauchensteinius  der 
Zug  Hannibals  iib.  d.  Alpen  Arov. 
1849  p.  16  iuliae  alte  P  iuliae  sq. 
rctsura  tritnn  ferc  literarum~E;  vv.dd. 
coniecturas  affert  Drakenborchius  cf. 
etiam  Dederichium  l.  I.  p.  21  sqq. 
Graios  Alschefskius  in  ed.  mai.  Ve- 
suli  alti  idem  in  ed.  min.  Ianuae  vel 
Ianuae  altae  vel  iugi  alti  Ameisius 
Iahnii  ann.LVII,  66 ;  locusnondum  sa- 
natus.  ||  XXXV,  1.  Cenomanorum] 
Glareanus:  Germanorum  ||  Libui] 
sic  etiam  XXI,  38,  XXXIII,  37  «6»  li- 
byos  Bamb.:  Libici,  totum  h.  I.  prae- 
terea  coniecturis  pertemptans ,  Cluve- 
rius  Ilal.  ant.  I,  22  p.  226,  cf  Sehweig- 
haeuserum  ad  Pobjb.  II,  17,  4,  0. 
Muellerum  Etrusc.  1, 149  adn.  70,155 
adn.  85.  ||  XXXVI,  4.  possint  E.  || 
XXX VIII,  5.  vel  Romanis  vel  in  al- 
tera  acie  de/endum  videtur  Dobraeo 
advers.  II,  379.  ||  omnium]  /.  /•'.  Gro- 
novius:  hominum  ||  XXXVIIII,  4. 
quam  liomam]  om.  Voss.  1  f,  del. 
Sigonius,  I.  F.  Gronovius  ,cum  Wel- 
ziuscomm.  crit.p.20sq.  ||  credcrent] 
credere  et  Heerwagenius  nunt.  d. 
Monac.  XVIIII,  62.  de  toto  h.  I.  cf. 
Bueitneruni  observ.  Liv.  p.  32  sqq., 

Lr.i  vol.  I. 


Wexium  lahnii  ann.LXX, 461,  W  ep. 
6  sqq.  ||  6.  (primo  adventu,  quo  (sic) 
accesserant  ad  urbem)  Walchius 
emend.  Liv.p.  32  sq.  ||  adventu]  m  F 
Harl.l  g:  aduentus  (aduentu  *E.)  || 
quia]  Drakenborchius :  qui  (de  h.  I.  cf. 
Buettnerum  l.  l.p.  35  sqq.)  \\  10.  con- 
lato]  collato  Voss.  1  s  conlata  MPE 
collata  Leid.  1  conlatis  vel  collatis 
F  al.  f.  eo  collato  Ww.  ||  XXXX,  1. 
reliqua  essent  fortuna]  scripsi  reli- 
quessent  fortuna  M  reliqua  esset 
fortuna  PF  et  rell.  fere  omnes  reli- 
qua  esset  fortunam  E.  ||  9.  Albi- 
nius]  sic  eliam  cod.  Naz.  Flor.  I,  ,7, 
13;  Atinius  Bamb.  cf.  Halmium 
emend.  Val.  p.  18.  ||  10.  religiosum 
ratus  sacerdotes  publicas  *-.  Vaas- 
sen  animadv.  ad  fast.  R.  sacros  p. 
232.  ||  XXXXI,  3.  pro  populo  Ro- 
mano  Quiritium  tradant  Cobelus 
mnemos.  1,  95  sq.  \\  4.  arcemque  so- 
lam]  libripleritque:  arcemque  totam 
solam  M  arcem  totamque  solam  P. 
||  5.  ne  quis]  ne  quae  uis  V  neque 
uis  M  ne  quae  uis  del.  deinde  impe- 
tus  Drakenborchii  coni.  ab  ipso  repu- 
diata;  ego  quoque  v.  I.  potius  ex  ne- 
uis 
quae  archetijpi  ortam  putem  \\  9.  pro- 
missa]  prolixsa  videtur  fuisse  in  M 
m.  pr.  prolixa  g.  ||  XXXXII,  1.  om- 
nis  Harl.  1  (?)  /.  F.  Gronovius.  \\  de- 
lendi  urbem]  Es-:  delendae  urbem 
V  Leid.  1  s  delende  urbem  MPF 
delendae  urbis  Harl.  1  g  I.  F.  Gro- 
novius  deinde  (m  mg.  delende)  ur- 
bem  Voss.  1.  ||  3.  concidere  Rhena- 
nus  consipere  Lipsius  elector.  /,  7.  || 
XXXXIII,  3.  protantis]  Harl.l: 
pro  tantis  prolatis  (prolati**  s  ex 
prolatinis  ortum  M)  vel  pro  tantis 
pristinis  rell.  ||  exprobranda  ea 
apud]  Alschefskius :  exprobrande 
apud  M  exprobrandae  apud  P.  || 
XXXXVI,  2.  cinctu  s  (cod.  Parrha- 
sii),  Pier.  Vcderianus  ad  Verg.Aen. 
17/,  612,  Rhenanus:  cinctus  rell.  om- 
nes  f.  cinctu  cinctus  Ww.  ||  10.  uti] 
Alschefskius:  ute  M  utestPE  utex 
Fe.  ||  centuriatis  v.  /.  in  Harl.  1, 
Kreyssigius  ep.  ad  Goellerum  p.  445, 
Huschkius  ad  auct.  inc.  de  mag.p.  30, 
Serv.  Tull.  p.  713  at  v.  Weissenborni- 
um  de  notioiiibus,quasLiv.voc.  popu/i 
E 


LXVI 


AHNOTATIO    (  RITKA 


subiecerit p.22  sq.,  Rubmonem  Unter- 

suchungen  elc.  I, 1,  373  sq.,  Haecker- 

mannum  de  legisl.  xvirali  p.  119;  de 
toto  h.  I.  cf.  Walchium  emend.  Liv. 
p.  60  sqq.  ||  XXXXVII,  9.  Q.]  sic 
ex  c.  XXXVI.  §.  12  Sigonius  :  pu- 
blius  ||  itidem  XXXXVIII,  8:p.  || 
XXXXVIIII,  8.  agentibus]  gerti- 
bus  M  gerentibus  M.  m.  3.  ||  L,  8. 
tribunis  ad  plebem  adsiduis  M.  || 
LI,  1.  mille.  slcs.  M  millae.  sic.  P 
miliiens  senatus  consulto  coni.  Ww 
me  simili  sc.  coll.  F,46,10  idem  olim 
lect.  Liv.II,ll.f.  milicns  senati  con- 
sulto  ||  3.  liabitaverint  deleri  iussit 
du  Rieu  mnemos.  I,  96  et  thes.  pone 
diss.  de  cjente  Fabia  XLIl.  p.  457.  || 
LII,  3.  est  ei]  Reizius  1. 1.  p.  103 :  est 
libri  eiest COTO. Drakenborcliius.  ||  13. 
templis.  quid  tandem?  de]  sic  in- 
terpungi  iussit  Seyffertus  schol.  Lat.  p. 
65.  ||  LliH,  4.  mari]  Reizius  I.  /., 
Bauerus:  mare  ||  6.  cum,  iam  ut  di- 
stinxi  auctore  Walchio  emend.  Liv. 
p.  87. 

Lib.  VI  in  periocha  :  Marco  no- 
men]  Sigonius:  manli  cognomen 
libri  marco  cognomen  cd.  princ.  \\ 
est  et  altcra  libri  dett.  ||  I,  2.  quod 
et  rare  P.  ||  6.  legatus  deleri  iussit 
Cobeius  mnemos. /,96.  ||  8.  (iterum)  is 
W.  ||  11.  insignemque  rei  nullius  ... 
agendac]  V,  ut  vid.,  MF  al.  insi- 
gnemque  rei  nulli  . . .  agendae  PE 
Rhenani  alter  f  al.  insignemque  re 
nulla  . . .  agenda  Tan.  Faber  indi- 
cemque  rei  nullius  ...  agendae  coni. 
Wt  /,  XVII  cf.  Ialmii  ann.  XXXVIIII, 
264  insignemque  religione  rei  ul- 
lius  agendae  Freudenbergius  obs.  Lio. 
p.lB.  ||  12.iussum  putant:  inde,  coc. 
putant  extr.  cap.  del.,  v.  Vaassen  ani- 
madoers.  adfast.p.  172.  ||  II,  8.  Mar- 
cium]  coll.  Plut.  Cam.  33  Diod.  XIV, 
117  Sigonius,  etsi  ipse parum  sibi  con- 
stans,  Bormannusaltlatin.  Chorogra- 
phiep.  128:  mestium  M  mecium  P 
metiuin  EF.  ||  13.  septuagesimo]  v. 
Niebuhrium  hst.  Rom.II,  290  n.  585.  || 
IIII,  6.  cum  om.  P  sup.  lin.  add.  E.  || 
V,  3.  a]  F  cum  rell.  ui  vid.  omnibus: 
om.  MPE.  ||  VI,  4.  suam  misisse] 
VP:  summisisse  vel  submisisse.  ||  8. 
ingcns  inditum  onus  a  pop.  R.  sibi 
fuisset,  si  se  rel  ingens,  inde  ait  a 


pop.  R.  sibi,  si  sc  Ballenstediius  /./- 
vii  difficiliora  aliquoi  loca  Hannov. 
1783  p.  9.  ||  bonoratorum]  Aldus: 
lionoratum  meliores  honorato  vel 
ornatorum  (Lov.  2)  etc.  e.  ||  14.  bclli 
alia]  belliatia  M  al.  alia  belli  conL 
Reizius  l.l.p.  103.  ||  VII,  2.  restitan- 
tes  /.  F.  Gronovius.  ||  3.  ordines  inde 
interequitans  coni.  W  v.  lahrdi  atm. 
l.l.p.212.  ||  hostisquidestaliud.bi?. 
Perizonius  hostis  enim  quid  aliud 
coni.  \\*t  fxvn.  |[  4.  Volscis,  ex  Ae- 
quis  Heusingerus.  ||  5.  enim  om.M.  |j 
VIII,  6.  cornum  M.  ||  VIIII,5.  Ser- 
vilius]  Heusingerus:  Q.  Servilius 
Glareanus,  I.  F.  Gronovius  quinctius 
libri  cf.  F.  Lachmannum  de  font.  Liv. 
I,  97.  ||  9.  non  tam  a]  Ileencagenius 
nunt.  d.  Monac.XVIIII,36:  monta- 
na  M  non  tanta  rell.  non  tam  cara. 
sed  ipse  repudiavit  Alschefsldus.  \  X, 
1.  eo]  /.  /♦'.  Gronovius:  in  eo  libri 
ideo  coni.  DrakehborcMus  in  cur. 
post.,Doeringius.  ||  XI,5.in  spem]  P: 
spem  rell.  spe  Dobraeus  /./.  //,379.  || 
7.  primus]  -  Tan.  Faber:  primum  || 
S.fidem]  Sigonius:  idem  ||  XII,l.in- 
dictum]  induci  indictum  M  indic- 
tum  'induci'  E  inductum  s.  ||  6. 
convenit]  E,  /.  F.  Gronovius,  v.  d. 
ad  mg.  ed.  Curionis  (v.  adn.  Drakb.): 
conueniant  M  conueniat  rell.  |!  9. 
miscruntM.  ||  10.  T.om.Mg.  \\  XIII, 
3.  credebat]  credebat  alibi  cernc- 
bat  VM  cerncbat  rell.  \\  4.  instare] 
Bas.  a:  stare.  ||  XIIII,2.  intuenti]  /. 
F.  Gronovius:  intuenda  ||  11.  cum 
om  g  (Lov.  5)  prob.  Drakenborchio, 
an  et  iecit  abesse  malit  Dobraeus  l.  I. 
p.  380,  iecit  del.  I.  F.  Gronovius,  at 
cf.  Fittbogenium  obs.  TJv.p.  47  ei  adn. 
AUchefskii.  ||  XV,  10.  aliquam]  at 
aequam  HuscJikius  fib.  d.  Recht  des 
nexum  p.  126 adn.  170;  «nalienam?  || 
XVIIj  2.  suos]  suspectum  Dukero, 
velut  sues  coni.  Ruhnkenius  v.  mne- 
mos.  III,  58.  ||  5.  Capitolino  expungil 
Kiehlius  mnemos.  I,  96.  ||  6.  id  del. 
Doujatius,  Kreijssir/ius  (v.  ed.  lib. 
XXXIII  p.  118).  ||  XVIII,  3.  iam]  /. 
/-".  Gronovius,  nisiet  iam  et  aderat  et 
tollendum  sii ,  Heerwagenius  nunt.  d. 
Monac.  XVIIII,  22:  iam  in  M  et  in  ? 
(Klockianus)mrell.  \\  6.  etsi  si  sin- 
guli  Heusingerus,  nisi  senleuiia  quot 


LIB.  V,  46  —  54.   YT. 


Lxvi; 


enim  —  hostera  eritis  anie  vocc.  si 
singuli  etc.  transponenda  sit ,  quod 
etiam  Dobraeus  proposuit  l.  l.p.  380; 
Crevierius  ante  illam  sententiam  exci- 
dissequaedam  censet.  ||  si  singuli  sin- 
gulos  adgressuri  essetis  om.  Harl.l 
Leidl.  I|  enim]  autem  Heerwagenius 
1. 1.  p.  35.  olim  Wt  /.  XVII.  ||  12.  ta- 
mcn  om.  M.  ||  etiam]  iam  /.  F.  Gro- 
novius.  ||  XV11II,1.  libertati]  s  Bas. 
a :  libertatis  ||  et  ei]  Madvigius  in  ed. 
Cic.  de  fin.p.  804:  et  libri,  del.  A.  Pe- 
rizonius.  \\  5.  Menenius]  cf.  Niebuh- 
rium  hist.  Rom.  II,  682.  ||  XX,  11. 
Flumentanam  cf.  Beckeri  ant.R.  I, 
15(3  sq.  ||  XXII,  1.  tribunis  om.  s,  in- 
duxii  Muretus.  ||  XXIII,  6.  instruen- 
dis]  /.  F.  Gronovius:  instruentem 
libii  meliores  omnes  instruendis 
quaerentem  Alsckefskius.  ||  7.  esset 
quid  M  csse:  ecquid  Alschefskius.  ! 
XXIIII,  7.  quod  tollendum  videtur 
Dukero.  ||  lO.influctuantemaciem,] 
sic  dislingui  iubet  Heusingerus:  in 
fluctuantem  acie  Mm.pr.inter  fluc- 
tuantem  aciem  /.  F.  Gronovius  in 
fluctuante  acie  Heerwageniusl.l.p. 
28.  ||  XXV,  10.  anquirens  Gebliar- 
dus.  ||  XXVII.  3.  summam  etiam  in- 
vidiae  eius]  cf.  WalcHum  em.  Liv.p. 
22G  Buettnerum  obs.  Liv.p.  17:  sum- 
mam,  etiam  invidiam  aliis  varia  co- 
nantibus  Reizius  l.  I.  p.  103.  ||  5.  ter- 
tio  M.  ||  10.  minus  praesens  praece- 
dens  cum  deL,  esset  in  esse  muians, 
I.  F.  Gronovius  minor  in  praesens 
Strothius.  ||  Gabino]  Iac.  Grono- 
vius:  Sabino  j  XXVIII,  2.  acto]<r: 
facto  ||  3.  atque]  adque  /.  F.  Grono- 
vius.  ||  4.  Romani]  om.  P,  add.  p. 
Romam  Freinshemius.  ||  XXV1III,8. 
Iovis  Imperatoris]  cf.  O.  Iahnii  ar- 
chaol.  Aufsatze  Gryph.  1845  /;.  31 
sqq.  ||  9.  Iuppiter  e/c.]  Saturniis  ver- 
sibus  posl  Niebujirii  hist.  R.  II,  GG4 
conatum  Jtaec  descripsit  Ritschelius  de 
inscr.  col.  roslr.p.  24.  cf.  quaedispu- 
tavi  de  Cinciis  p.  44.  ||  XXX,  7.  fuit] 
Ua-.  b :  fuisset  |  sic  etiam,  non  fuisse 
E  fuit.  Seti  Harl.  1)  ||  9.  anno  Se- 
tiam]  E,  Sigonius:  annos  (s  del.  in 
P)  etiam  ||  XXXIII,  11.  maiore] 
Bas.  a:  maior,  quod  servandum esse 
coni.  Alschefskius ,  excipitur  in  ex- 
cipit  mutato  ||  XXXV,  2.  accingeu- 


dam  ad  ea  /.  F.  Gronovius.  ||  4.  per- 
numeratum]  lim  Gesez  war  gewiss 
hinzugefugt:  aut  perscriptum'  Nie~ 
buhrius  11.  Schr.  II,  248.  ||  portioni- 
bus]  pensionibus  Cuiacius.  ||  5.  fie- 
rent,  sed  consulum,  et  ut  utique 
r  Sigonius  fierent,  sed  consulum, 
consulumque  utique  Goettlingius  de 
l.  Varronis  de  r.  r.  I,  2  p.  3  hist.  reip. 
R.  p.  352.  ||  XXXVI,  3.  m  vocc.  ser- 
uius  sulpicius  seruius  (sic)  expl.  E.|| 
12. ni  potius  quam  sortem  creditum 
solvat]  cf.  Bachofen  d.  nexum  etc.p. 
83 sq.:  potius  quam  sorte  creditum 
soluat  s  I.  F.  Gronovius,  alios  emen- 
dandi  conatus  l.  Drakenborchius, 
potius,  quam  sorte,  ni  creditum 
solvat  Ballenstedtius  Livii  diff.  ali- 
quot  locap.  15.  potius  quam  forte 
creditum  solvat  ed.  Oxon.  1814  casu, 
prob.  Dobraeo  I.  I.  p.  380  potius 
quam  (sortem)  creditum  solvat 
coni.  Ww.  I  XXXVII,  2.  plebis  fe- 
cisset]  Alschefskius :  plebes  fecisset 
s-  plebi  fecisset  libri  meliores,  nisi 
quod  plebi  fecissetM,  unde  plebei 
fecissent  W.  ||  G.  duobus  nunc] 
marg.ed.Ascens.:  duobusnc  ||  8.  ad- 
ministrari  post]  Bas.  b:  admini- 
strare  potest  post  ||  XXXVIII,  1. 
eosdem  duos  virgula  deleta  Heusin- 
gerus.  ||  3.  post  ventamhaecfere:  et 
quum  tribuni  militum  denuncias- 
sent  senatui,  iain  eo  periculi  ven- 
tum  excidisse  censet  IL-usingerus.  || 
13.  quod  usque]  cf.  Lachmannvm  de 
font.  Liv.  /,95  n.  1  e/Ww  adn.  coll. 
Iahnii  ann.  XXXYIIII.  21,  8:  quod, 
quoad  usque  Alschefskius  ed.  min.  II 
XXXVI III,  11.  ferri]  s  {f),  Modius: 
ferre  ||  XXXX,  11.  Sextilium  Pm. 
pr.  Sextium  illum  coni.Wt  I,  XV III.  \\ 
15.  Quirites,  civili  simillima  Heu- 
sinr/erus.  ||  16.  aliter  qui  rogat  qui 
P.  ||  XXXXII,  8.  fuga]  /.  F.  Grono- 
vius :  fugace  M  fuga  se  rell.  ||  10.  ne 
is]  Bas.  a:  in  his  ||  12.  umquam  del. 
Bisschop  mnemos.  I,  400.  ||  causa  li- 
benter  facturos  huc  ex  $.  sq.  illata 
esse  pervidit  Madvigius  Bemerkungen 
tib.  versch.  Puncte  des  Si/stems  der 
lat.Sprachlehrep.Q4t.  ||  13.  libenter 
facturos  coni.  Alschefskius ,  Madoi- 
gius  l.  L 


ADXOTATIO   CRITICA 


Lib.  VII.  m  periocha:  et  exple- 
tast]  et  expleta  est  g  expletat  Naz. 
eaque  expleta  est  ed.  princ.  ita  ex- 
pletam  Iahnius  ita  expleta  est  Ww. 
lege  lata]  lege  ab  ipso  lata  ed. 
princ.  lege  sua  Iahnius.  ||  1, 1.  [Tre- 
ceutesimus  octogesimus  nonus  ab 
urbe  condita]  annus  (hic)  erit 
Niebuhrius  Mst.  Rom.  II.  207.  ||  7.  a 
om.  Mff.  J|  8.  quam  matura  tam]  P: 
quamui  matura  tam  31  quamuisma- 
turatamen  m  quamnemosicmatura 
tam  F  ai.  quam  non  immatura  coni. 
W  Iahnii  ann.  XXXVIIH,  273.  Wl 
//,  III  quamvis  matura  Ww  [  9.  in 
exsilio  Dukerus  inde  exsilio  Wt.  \\ 
II,  7.  similem  iocum.  compositum 
v.  Heusde  stud.  crit.  in  C.  Ludlium  p. 
270.  ||  9.  revocatur]  M:  reuocatus  || 
obtudisseet]  scripsi:  obtudisset  |j 

vel  obtudisset,  et  venia  petita 

tibicinem  statuisset  vel  obtudisset, 
venia  petita  —  ante  tibicinem  sta- 
tuisse,  et  Dukerus.  \\  11.  quae  exo- 
dia]  IV:  unde  exodia  que  exordia 
M  quae  unde  exordia  P  unde  exor- 
ta  quae  exodia  Alschefskius:  atdit- 
tngraphzae  in  archetypo  apparent  oe- 
stigia.  ||  conseruataque  P.  ||  III.  3. 
Cn.  Genucius  e  fast.  Cdp.  et  Diod. 
XVI,  2  Sigonius.  \\  5.  pangat.  adtixa 
coni.  Wt  il,lll  pangat,  tixa  Ww.  ||  8. 
consul  cam  legem  (vel  ea  lege) 
templo  /.  F.  Gronovius.  ||  ea]  vel  ex 
eaconi.  Ww:  ex  ||  ex  lege  [priinum 
rixit  elavum.  is  qui]  templum  Slro- 
thius.  !|  IIII,  5.  noxiam  P.  ||  VI,  2. 
expleri  Fg".  ||  4.  ad  deos]  fc:  deos  || 
VIII,  G.  Signiuis]  Crevierius,  Rei- 
zius  1.1.  p.  1  ( 8  cf.  Niebuhrium  h.  R.  III, 
«<//<.  155:  signis  ||  VIIII,  1.  C.  Sul- 
picius]  Sigonius:  lucius  sulpicius  || 
5.  ut]  ubi  M  fort.  uti  ||  7.  eum  rum- 
pentibus]  Bas.  a:  erumpentibus  | 
X.  10.  interior]  integrior  lenickius 
ap.  Wt  //,  lll.  ||  XII,  8.  cum  fulta] 
pFaL:  eonfulta  P  Leid.l.  cum  cum- 
fultaM  cumcoTifvltsLAlscJiefskius. 
11.  locus  alienus  ?.  ||  XIII, 3.  si  licet 
PFal.  ||  11.  ut  armaperet  arma  iu- 
beret  M  ut  capereut  arma  iuberet 
Alschefskiused.  mai.  ||  XIIII,  1.  cer- 
nebatj  p  (Oxon.  C)  I.  F.  Gronovius: 
cernebat  censebat  MF  al.  cense- 
bant  P  ccnsebat  p.  ||  in  se  recepit 


coni.  W.  ||  8.  admiscet]  F  rell.:  ad- 
miscit  P  missis  M  lNum  admis- 
euit?'  Alschefskius.  \\  acciperent] 
libripraeter MP  fereomnes  accepe- 
rent  P  accaeperent  M  acceperint  s 
(fr.  IIuc)  Alschefskius.  j  XV.  1. 
dextro  coni.  Drakenborchius.  ||  6. 
dextro]  sinistro  Glareanus.  \\  12.  M. 
Furius]  Q.  Servilius  /•'.  Lachmannus 
de  font.Iiv.  I.  97  sq.  |  XVI.  1.  scivit 

accepit  ]  coni.  A\'t:  sciuit  accepit 
M  sciuit  accepitque  PF  al.  sciuit 
aeceptique  Lcid.  1  c  (Lov.  2)  sciuit 
acceptaque  Harl.  1.  ||  5.fecit  M. 
XVII.  4.  miracula]  terricula  Ruhn- 
kenius  v.  mnemos.  III,  58.  |j  12.  ut  om. 
M.  ||  XVIII,  1.  undecimum]  Glarea- 
nus:  XII  }'oss.  1  e  nonum  m  Fal. 
nouum  P  nouium  M.  ||  XXI.  5.  una 
animos  IenicMus ap.  Wt.  ||  XXII,  1. 
cf.Fittbogenium  obsvv.  Liv.  p.40sqq.  || 
3.  C.  nomen]  Sigonius:  cognomcn  || 
9.  reciperaturi  ius]  Wt:  reciperan- 
tur  ius  M  reeiperando  ius  P  et  sic 
vel  recnperando  ius  rell.  fere  om- 
nes.  ||  (reciperantur  ius  sic  M  cun- 
sularibus  comitiis  amissum  Hueb- 
nerus  quaest.  onomatol.   Lat.   thesis 

VIII  ]<■  4G.  ||  censurae  Muretus,  I.  F. 
Gronovius.  ||  10.  Gnaeo]  Cnaeo  Si- 
gonius:  naeuio  .«.  neuio  ||  XXIII.  7. 
steterunt]  MIV:  steterant  Pm  al.  || 
XXIIII.  .">.  propepulistis  Mm.  pr.  || 
7.  in  del.  Dukerus.  ||  8.  occurrere 
M.  ||  11.  ipsc]  inde  P.  ||  XX,  4.  de- 
certarint  F  Harl.  1  f  ?.  ||  7.  coetus] 
om.  ?.  (Oxon.  L.  1  fr.  Hav.  m.  pr.J 
partes  s  ms.  Klock.)  foedus  /.  F. 
Gronovius.  ||  XXVI,  3.  minus  in- 
signe  etc.~]  cf.W  lect.Liv.  1, 1  sq.Kreys- 
sigii  comm.  de  Sal/.  Mst.  I.  III.  fr.  p. 
53  n.  G7.  ||  4.  si  divus  etc.  rhythmts  m- 
clusa  videntur  Niebuhrio  Mst.  R.  III, 
92  n.  147.  ||  8.  perceperat  s  <  dd.  vett. 
j  I.  F.  Gronovius.  ||  9.  ac  mare  infe- 
]  rum]  ac  mare  superum  s  (Gaertn. 
et  fr.IIav.),  Glareanus,  Sigonius  ab 
mari  infero  coni.  DrdkenborcMus 
aut  mare  inferum  coni.  Wt.  ipse 
superum  praeferens.  |  15.  cuius  po- 
puli  ea  om.  Leid.  1  ||  [cuius  gentis  ] 
Scheibius  pMlol.  III.  558:  cuius  gen- 
tis  Pc  (Klock.'  cuiusque  gentis  i 
cuiusve  gentis  Ant.  Perizonius  \\  (ty- 
rannos]^  Scheibius  I.  I.  p.  558  sq.  ty- 


LIB.  VII.   VIII,  1 


LXVIIII 


rannorum  coni.  Wt.  ||  XXVJI,  3. 

Torquato]  s  (Lov.  2)  Glareanus,  Si- 
f/onius:  torquato  II.  ||  XXVIII,  4. 
4.  tamen  ]  autem  IV  (Klock.).  \\ 
XXVI III,  1.  (spatio)]  /.  F.  Grono- 
vius,  Scheibius  l.  I.  p.  559:  spatio  || 
XXX,  4.  suscipiamur  P.  ||  11.  qui 
eam]  qui  misericordiam  vel  qui 
suami  Ww)con/.W.  ||  (omncs)']  Schei- 
bius  l.  /.:  omnes  ||  18.  escendit  Ilarl. 
1,  Thuan.,  I.  F.  Gronovius.  ||  quid- 
quid  ipsi  fuerimus]  Fs-:  quidquid 
id  fuerimus  P  quidquid  id  ipsi  fue- 
rimus  Voss  1,  Leid.  1  s  om.  M.  ||  ipsi 
fuerimus  — arabitur  om.  Harl.  1.  || 
22.  animi  Florebellus ,  I.  F.  Grono- 
vius.  ||  XXXII,  11.  audiendus]  au- 
dendi  Freinshemius.  ||  12.  factioni- 
bus  (modo)  Glareanus.  ||  XXXIII, 
1.").  eapi,  non  occidi  Niebuhrius hist. 
Rom.  III,  138.  ||  XXXIIII,3.  est  om. 
M.  ||  demitterent  (Voss.  IV)  g  I.  F. 
Gronovius  demitteretur  Rupertius. 
||  14.  et  dum]  Ms  (Lov.  4) :  ut  dum 
PF  al.  ||  15.  haec]  binc  Dobraeus  l.l. 
p.  380.  ||  XXXV,  6.  arguerit  (sic; 
arguerintMF  al.)  —  eircumdederit 
Vs  (Klock.)  ||  XXXVI,  2.  uigilium 
P.  ||  6.  opperiemur]  Ms  (Loo.  4 
Neap.):  opperiamur  (operiamur  P) 
||  7.  in  om.  Lov.4:,  virgula  ante  castra 
posita  del.  I.  F.  Gronovius.  ||  univer- 
sos]  Ms-  (Lov.  4):  uniuersosque  || 
13.  quod  (i.  e.  quot)  M:  quos  rell.  || 
XXXVII,  2.  (singulis)  bubus  pri- 
vis  binisque  tunicis]  Ww:  singulis 
bubus  binisque  tunicis  MP  priuis- 
que  in  marg.  P  singulis  bubus  (vel 
bobus)  priuisque  binisque  tunicis 
F  al.  singulis  bobus  binisque  pri- 
vis  tunicis  Gelenius  singuli  bubus 
binis  privisque  tunicis  Huschkius 
iib.  (1.  <  'ensus  u.  d.  Stcuerverf.  d.  frii- 
hem  r.  Kaiserzeit  p.  100,  Wt  cf.  lah- 
niiann.  XXXVIIII,  272  singulis  bu- 
bus  privisque  tunicis  Alschefskius 
ed.  mai.  ||  donatis  M  donati  sunt  s 
(Lov.  4).  ||  6.  castrorum  cum  valido 
ed.  Mediol.a.1505  castrorumque  va- 
lido  Klockius  et  (vel  ac)  castrorum 
validocom.Ww.  !|  8.quam]  g:  quam- 
quam  MPF  al.  postquam,  quam  Al- 
schefskius.  ||  11.  intcrim  quieto  Ro- 
mano]  s  (Lov.  4):  interim  quia  ro- 
mano  M  interim  quia  et  romano  P 


al.  interimque  et  romano  Fs  intc- 
rim  et  romano  s  an  interim  (quia) 
Pomano?  ||  13.  duabus  legionibus] 
duabus  coliortibus  vel  duobus  mil- 
libus  Iac.  Gronovius.  ||  XXXVIII, 
4.  Suessulanorumque  Sigonius.  || 
XXXVIIII,  6.  eiectos]  exsectos 
Puteanus.  ||  14.  gravi  s-  \\  (oppres- 
sum)]  Scheibius  philol.  III,  559:  op- 
pressum  ||  honorem ,  si  sequeretur, 
aut,  ubi  restitaret,  mortem  denun- 
tiantes  I.F.  Gronovius  honorein,ubi 
haud  restitarct,  aut  mortem,  ni  se- 
queretur,  denuntiantes  coni.  Ww.  \\ 
restitaret]  haesitarct  Ileerwagenias 
||  (ni  sequeretur)]  Doujatius:  ni  se- 
queretur  ||  XXXX,  1. ventum,  et  ar- 
ma  /.  F.  Gronovius  et  sic  vel  ventum 
est,  et  arma  Dukerus.  \\  4.  minore] 
F  (ex  Kei/ii  silentio)  lac.  Perizonius: 
minor  ||  9.  (ut)  Heusingcrus.  \\  mitior 
sim  quam  s  (Lov.  4).'  ||  XXXXI,  1. 
orare  /.  F.  Gronovius.  ||  G.  et  ne]  et 
s  (Lov.  2,  Oxon.  B)  atque  Alschefs- 
kius  ne  Glareanus.  ||  esset,  [prin- 
ccps  eorum  fuisset,]  quicom.Ww.  || 
ab  Lautulisfugisset]  I.F.  Gronovius, 
A.  Rubenius:  qui  ab  Lautulis  fugis- 
sent 

Lib.  VIII.  in  periocha:  deducta 
est]  Iahnius:  deductae  sunt  ||  I,  2. 
est  om.  Ns  (Lov.  4)  ||  evenit  (Harl. 
1?)  fs.  ||  4.  tempestas  eos  numen 

numen 
neutro  (i.  e.  tempestas  eos  neutro) 
M.  ||  9.  sc  om.  M.  ||  II,  5.  (bcllum) 
Dukerus.  ||  13.  quo]  s  I.  F.  Grono- 
vius:  quod  ||  III,  5.  [Fabius]  addidi; 
is  add.  s  (cod.  Sig.)  ||  creati  consu- 
les  T.  Manlius  Torquatus  III,  P. 
Decius  Mus  (Decius  Capatius  vel 
Capucius  g-)  s  I.  F.  Gronovius.  ||  9. 
per  quos]  F  al.:  quos  MP  quos  per 
ci>ni.  Alsehefskius.  ||  1111,3.  socictas, 
si  coni.  Wt.  ||  societas  aequati  iuris 
/.  F.  Gronovius.  ||  4.  (ab)  Kiehlius 
mnemos.  I,  96.  ||  datur?  Vbi  —  pars 
esto.  Mehierus  ibid.  J|  5.  Latii]  Mft- 
(Lov.A):  latio  ||  6.  umquam  del.  Bis- 
schop  mnemos.  I,  400.  ||  10.  unde, 
unde]  M:  unde  ||  V,  3.  tunc  la- 
tium  M.  ||  5.  romam  M  Leid.  1  Ro- 
manum  W.  ||  5.  hominumque]  PFm 
al.:  hominum  Mal.  I|  14.  (umquam) 
Bisschop  l.  t.  ||  VII,  4.  sociis  M5- 


LXX 


ADXOTATIU    CRITICA 


(Loo.  3).  ||  16.  romana  psoluisti  M, 
romana  res  publica  solvisti  coni. 
Alschefskius.  ||  meorumque]  Voss.  1 
s:  meorum  MPF  al.  meorumue 
Harl.  1.  ||  19.  nec]  ne  /.  F.  Grono 
vius.  ||  VIII,  3  sqq.  de  toto  h.  I.  cf. 
Marquardtii  ant.  r.  III,  2,  271  sqq. 
quosque  laudat  p.  271  n.  1490.  ||  4. 
(ordo  —  liabebat)  W  cf.  IaJmiiann. 
XXX  VII II,  269  sq.  ||  6.  frons  in  acie] 
F  Voss.  1  g:  foris  in  aciem  ||  7.  (ea- 
rum  — ■  homines  erant)  Mommsen  d. 
rom.  Tribus  p.  128  sqq.  ||  primam] 
Lipsius:  primum  ||  8.  (tribus  —  ho- 
mines  eranf)]  StrotMus,  Marquard- 
tius  l.  I.  p.  273:  tribus  —  homines 
erant  ||  vexillum]  (vexillum)  Lip- 
sius  vexilla  III,  Huschkius  d.  Verf. 
des  K.  Serv.  T.p.  463  n.  66  Alschefs- 
kius;  el  ita  certe  numeravit  interpo/a- 
tor  cf.  Mommsenium  l.  I.  p.  128  sq., 
cui  adde  observationem  meam  mus. 
phil.  XII,  139.  ||  14.  fere  legiones 
quinis  ]  legiones  fere  quinis  Si- 
gonius.  ||  17.  duxerant]  c:  duxe- 
runt  ||  VIIII,  2.  dictum  est]  dictum 
M.  ||  3.  gerebantur]  Mc  (LovA) :  ge- 
rebatur  ||  gerebant  resc  (Oxon.duo) 
res  gerebanturc  (Lov.  5).  ||  8.  pro 
republica  populi  Romani  Quiri- 
tiuni  /.  F.  Gronovius  pro  pop.  R. 
Quiritibus  Niebuhrius  hist.  R.  III, 
157  pro  populo  Ilomano  Quiritium 
c  (Gaertn.)  Kiehlius  mnemos.  I,  96.  || 
10.  visus]  M,  /.  F.  Gronovius:  uisu  || 

14.  addebantque]  Alschefskius:  ad- 
derantque  M  cf.  v.  I.  VIII,  36, 10  ad- 
diderantque  rell.  ||  X,  10.  funusque 
et  par  Mm.  pr.  Pm.  pr.al.  ||  12.  fodi 
M.  ||  hostiam  c.  ||  13.  hostium  (/. 
hostiam)  sive  quae  alia  Huschlius 
d.  osk.  u.  sabell.  Sprachdenkmdler  p. 
145.  ||  XI,  3.  Lavinio]  cf.  Rubino 
Ztschr.f.  d.  ,1  wscA.1844,111,881 :  La- 
nuvio  A.  W.  Zumptius  de  Lavinio  et 
Laurenlibus  Lavinatibus  p.ll  sq.  j|  7. 
hastatos  Pfal.  ||  XII,  1.  dissolutis 
M.  ||  4.  Titus]  c:  titius  MPF  al.  Ti- 
bcrius  Diod.  XVI,  91  Voss.  1  (?)  || 
5.  Fcnectanis]  Teanitanis  Borman- 
i/us  [idinii  ann.  LXXIII,  63  sq.  fenec- 
ta*nis  Pm.  pr.  ||  7.  ab  Lauinio  Fc 
Sigonius ,  Niebuhrius  hist.  R.  III, 
161.  ||  13.  cuius  tum]  c:  tum  cuius.  || 

15.  initiumMP.  ||  16.  utrumque  con- 


sulem  plebeium  c  Sigoniuscf.Becke- 
runi  a/tt.  Rom.  II,  2  n.  461.  ||  XIII,  5. 
Lanuvinosque]  Lauiniosque  s  Si- 
gonius  (lanuuinosque  M).  ||  8.  sub- 
iecere]  M:  subegere  ||  14.  deinde 
om.  M  tr  (LovA).  ||  17.  placeat  M.  || 
XIIII,  5.  saeuifi  et  muri  deiecti  se- 
natus  M  saevitum  est:  muri  de- 
iecti,  senatus  coni.  Alschefskius.  \\ 
6.  pondo]  c  (mg.  Harl.  2),  Uerm, 
Barbarus  cf.  Lachmanni  ad  Lucr. 
comm.p. 321 :  passum.  ||  10. quia]qui 
/.  F.  Gronovius  et  quia  Dukerus  ac 
quia  Grauerus  de  re  munic.  Rom. 
jiart.  adn.  bp.  19  sq.  cf.  Rubino  1.  I.  n. 
122  p.  976.  ||  11.  iiu-is  conditionis 
M.  ||  XV,  2.  inde]  Mm.  pr.:  dcinde  || 
9.  senatus  cum  (sena|  cum  M)  —  in- 
tendere  Mc  (Lov.  4)  ed.  Camp.  || 
XVII,  2.  conparando]  Mc  (Lov .  4) 
/.  F.  Gronovius:  conparato  vel  eom- 
parato  ||  10.  Romanis]  M ,  Salvinius 
in  mg.:  romanis  coniungit  Mm.3.  ro- 
manis  facit  Fc  (Hav.)  romanis  fecit 
rell.  ||  XVIII,  7.  letalia]  W  uitalia 
M  alia  rell.  cf.  Lucr.  III.  820  Lchm.  \\ 
12.  captas  velsimileparticipium  ante 
alienatasquc  omissum  videbatur  Wt. 
||  fecisse]  factas  esse  in  mss.  inveni- 
ri  malit  AlschefsUus.  \\  XVIIII,  4. 
Vitrubius  Baccus  librihicetperh.l. 
passim.  ||  10.  patriam]  c  (LovA) :  pa,- 
triam  fundanos.  ||  14.  Fundanum  ] 
Mc  (Lov.  4):  fundanum  populum.  || 

XXI,  6.  pars  mitior  coni.  Duke- 
rus.  ||  ad  molliora  responsum  aut 
ad  mollius  responsa  /.  F.  Grono- 
vius.    ||    10.  itaque  in  M  Lov.  4.  || 

XXII,  2.  Sidicinorum]  Sigomus, 
Klockius,  Cluverius  Ital.  ant.  III,  8  p. 
1036:  signinorum  sic  ex  coll.  ap. 
Drakenb.  primitus  M.  Voss.  1  Lov.  1 
-  s**oru  teste  Alschefskio  M  samni- 
tiorum,  quodposteaiterum  erasum  esi 
e.r  coll.  ap.  Drakenb.  m  scgninoruni 
PF  al.  Hernicorum  Alschefskius 
Anagninorum  coni.  Wt.  ||  4.  peten- 
tibus]  petens  praesentibus  Cobetus 
mnemos.  I.  96  praesentibus  ' exem- 
plaria'1  Gelenii.  ||  XXIII,  2.  Romae 
conpertum  del.  Sigonius  om.  c  Ro- 
mam.Compcrtum 'Fw/r.  Vrsinus  Ro- 
mam  conpertum,  Alschefskius.  \\ 
Cornelius  F  Voss.  1  Leid.  1:  om. 
MP  al.  ||  15.  oriens]  Rubenius  "/'•  I 


LXXI 


F.  Gronovium:  oriente  libri  meliores 
oriende  e  oriens  de  Orevierius,  Dra- 
henborchms,  Loewius  depraepos.  de 

usu  ap.  Liv.  p.  11.  ||  17.  tandem]  c: 
tamen  ||  XXIIII,3.  transmisisse]  M 
Lov.  4.  ||  4.  Consentiam]  om,  M  et 
f.  ex  §.  14. 16  addilum  est.  ||  Consen- 
tiam  —  Terinam]  Metapontumque, 
Consentiam  Brutiorum,  exLucanis 
coloniam  Acirinam,  Cluverius  Ital. 
ant.  1111,  15  p.  1318  Consentiam  ex 
Lucanis  Sipontumque  Bruttiorum 
Argentanum  ac  Terinam  vel  Con- 
sentiam  ex  Lucanis  Sipontumque 
ac  Terinam  Bruttiorum  coni.  M- 
schefskius  Metapontumque  ex  Lu- 
cauis,  Bruttiorum  Consentiam  ac 
Terinam  Aem.  Huebnerus  thes.  XI. 
diss.  inaug.  supra  I.  p.  40  Potentiam 
ex  Lucanis,  Sipontumque  Apulo- 
rum  Consentiamque  Bruttiorum  ac 
Terinam  Ww.  ||  (exLucanis)  scrip- 
si:  ex  Lucanis  ||  (Bruttiorum  scrip- 
si:  Bruttiorum  ||  ac  Teriuam]  Al- 
schefskius:  acrentinam  M  acerinam 
PF  al.  Terinam  Sigonius.  ||  10.  iter 
incidentcm  Ruhnkenius  mnemos.  III, 
58:  indicantem  iter  (incidemtei;  M 
indicante  iter  m).  ||  12.  Sotimus] 
postimas  M.  ||  16.  hostes]  hospites 
coni.  Ww.  ||  XXV,  5.  (patiebantur  ] 
I.  F.  Gronovius,  Klockius,  Sclieibius 
philol.  III,  558:  patiebantur.  || 
XXVL  4.  via  Xolam  ferente]  F 
Voss.  1  g:  uiam  Xolam  ferentem  || 
XXVIII,  9.  rem  mittuntur]  Leid.  1 
Harl.  1  Lov.  4  e:  rem  remittuntur 
F  al.  rem  mittanturP  remitte'antur 
M  lvmittejanturm.  ||  ll.omni]Fal.: 
oninia  MP  al.  omni  ia  coni.  Al- 
schefskius.  ||  XXVIII,  3.  ut]  et  Harl. 
1  Lov.  4  ex  sil.  s.  ||  XXVIIII,  3.  non 
nova  vel  nota  Dukerus.  I|  13.  hau] 
Mm.  pr.:  haud  ||  XXX,  2.  manum] 
m  rell.:  manu  MP.  ||  4.  Imbrivium 
e  Hermolaus  Barbarus  cf.  Niebuh- 
rium  Mst.  Rom.  III,  223  schol.  dehist. 
Rom.  ed.  Islerus  I,  483,  Dedericum 
quaest.  phil.  p.  13sg.  (nomen  cum  vocc. 
praecedentibus  om.  F  al.)  ||  6.  potue- 
rat  coni.  Ww.  ||  XXXI,  6.  posset 
Harl.  1  g:  possit  ||  XXXII,  9.  ad- 
versus  singula  quaeque]  coni.  \\". 
lemckius  apud  Wt:  aduersus  singu- 
la  quae  M  al.  aduersusque  P.  ||  11. 


tumultu  iam  concionem  Tan.  Faber. 
||  ultima  iain  in  concione  Heusinge- 
rus:  iam  in  eontione  (vel  concione) 
P  al.  iam  in  concionem  M» ,  iam  (in 
contionem)  praeeunte  quadamtenus 
Crevierio  ScTieibius  philol.  III,  559  sa. 
||  12.  steterunt  M.  ||  XXXIII,  2. 
cum  Voss.  1  ?  exsil.:  om.  MPF  al.  || 
3.  contentione]  Leid.  1  Lov.  4  e  ex 
sil:  conuentioue  (contione  e).  ]|  ite- 
rata]  P  al. :  iterat  MF  al.  iieraturg' 
(Lov.  2.  4^  f.  recte.  \\  9.  [cum]  add. 
Bas.  a  ||  16.  quem,  ex  collegis  op- 
tione  ...  data,  dislinxi  auctore  Wal- 
chio  emend.  Liv.  p.  120  sq.  ||  21.  hau] 
au  MP  haud  p  aut  M  m.  3.  |j 
XXXIIII,  5.  perpetua  ne  esset  non 
esset.M  perpetua  necesset  nonesse 
Harl.  1  perpetua,  nec  ne,  esset  non 
esse  Heusingerus  perpetua  ne  non 
esset,  non  essc  coni.  Alschefskius.  || 
6.  eius]  MF  Leid.  1  Lov.  4:  eius  iure 
P  al.  eius  ius,  ipse  eius  praeferens, 
coni.  Drakenborchius  ex  eius  iure.l/- 
schefskius  e  iure  eius  Ww.  ||  demi- 
nuturum]  pars  codd.:  diminiturum 
P  al.  diminutum  M.  ||  dictatore  ius 
rt  imi.  :  Dukerus,  Drakenborchius 
dictatore  vim  et  ius  Kreyssigius 
vann.  crit.  p.  57  cf.  comm.  </<  Snll. 
Ust.lib.  III.  fr.p.37.  \\  9.1icentia  sola 
se]  ,\I :  lieentia  sola  Ps  licentias  so- 
Ia  uase  Leid.  1  Lov.  4  licentia  sola 

qua  (del.  f.) 
uase  Harl.  1  licentia  uase  F 

licentia  sola  vagi  (uai  mg.  Voss.alt.) 
se  I.  F.  Gronovius  licentia  salva  se 
Walchius  ad  Tac  Agr.p. 304  licen- 
tia  sola  sua  se  Alschefskius.  \\  10. 
iussu]  F  ex  silentio  Keilii  (t),  om. 
rell.,  Gelenia  auctore  add.  Bas.  b.  || 
XXXV,  12.  Ilomano]  re  M  rei^J^- 
schefskius.  \\  XXXVI,  1.  Crasso, 
magistro  equitum  Q.  Fabio]  di- 
slinxi  auctore  W.  A.  Beckero  mus. 
phil.  UIl,  2W>  sq.  ant.  R»m.  II,  2,  55, 
cuius  incuriosus  est  du  Rieu  de  gente 
Fabiap.  239.  ||  5.  eto/«.M.  ||  comita- 
te  /.  F.  Gronovius.  \\  10.  adderat  M 
||  XXXVII, 2.  agebatur]ambigel»a- 
tur  coni.  I.  F.  < Jronovius  negabatur 
coiii.  W.  ||  3.  Aulium]  Gelenius:  au- 
lum;  C.  Aelius  vocatur  a  Diod. 
XVIII,  26.  ||  8.  quorum]  e  (Lov.  4V): 
quorum  eorum  codd.  meliores  <■/'.  I. 


LXXII 


ADNOTATIO   CRITICA 


F.  Gfronovii  ac  Drakenborchii  adn.  et 
Reisigu  schol.  gramm.  Lat.  p.  377 
quoniam  eorum  vel  quod  eorumc  || 
12.  auctorem]  M:  auctores  ||  polia 
P.  ||  XXXVIII, 3.  ubi  noxiumadpe- 
tebat  M.  ||  facturum  M.  ||  8.  insti- 
tuit]M  LovA:  instruit  ||  ll.quisque 
Harl.  1  ex  sil.  (?)  f.  ||  XXXVIIII,  9. 
(ac)  1.  F.  Gronovius.  ||  XXXX,  5.  m 
voc.  scriptor  expl.  Harl.  1. 

Lib.  VIIII.  inperiocha:  artum]  ?: 
tacitum  Naz.  g  iniquum  ed.  princ.  || 
consules  observaverunt]  g  (Bergia- 
nus) :  post  consules  add.  in  senatu  g, 
in  senatum  Naz.  in  scnatu  legendo 
ed.princ.  ||  quas  urbanas  appellavit 
om.  Naz.  \\  nomen  om.  Naz.  ||  tam 
facilem]  g:  tam  Naz.  g  tantam  g.  || 
1,1).  placarique  nequeunts*,  qui  pla- 
cari  nequeant  vel .  Placari  neque- 
unt  (sic  g:  cod.  E2ock.)  I.  F.  Grono- 
r/us,  placari  quinequeunt  coni.  Dra- 
kenborchius.  ||  11.  sit  quam  om.  M.  I 
II,  4.  iste]  ed.  Camp. :  is  et  M  ct  is  - 
P  is  al.  ||  9.  demissoBas.  a:  remisso 
||  cum  ad]  (Voss.  1  ex  sil.)  g:  qm  ad 
P  quad  M  ad  al. ;  an  cum  (sc.  quom) 
iam  ad?  ||  III,  1.  alterum  alius  om.g, 
del.  Muretus.  \\  10.  esset  add.  Ald.  || 
IIII,  3.  fore]  esse  MP  teste  Alschefs- 
Jcioff  ||  O.utillis  gtAld.  \\  15.  sit]est 
M?  ||  V,  7.  lapsos]  M  ex  corr.  Voss. 
1  g-:  missos  F  Leid.  1  g  missos  lap- 
sos,  si  recte  intellego  Alschefskium, 
M  m.pr.  g  (Klock.)  missos  labsos  P. 
||  9.  ad  /.  F.  Gronocius:  ac  ||  10.  sibe 
nequiquam.M,  Liviani  sibe  (Quini. 
7,7,24:)  vestigio  f.servaio  ||  13.  id  add. 
Drakenborchius.  ||  fecerunt,  distinc- 
tionis  nota  post  detracta  del.  I.F.Gro- 
novius.  ||  Vl,  1.  prope  om.  Voss.  pr. 
m.  1,  uncis  incl.  Ww.  ||  2.  armati]  ar- 
mis  M.  ||  3.  aspicere  sibi  visi  sunt 
coni.  W.  ||  6.  an  (fasces,  lictores)?  || 
8.  quidem  om.  P.  at  v.  Scheibium 
plii/.  V,  132  sqq.  ||  12.  iacere]  Ascen- 
siana,  Gruterus:  tacere  ||  salutem 
salutantibus,  non  interrogantibus 
dare  rcsponsum  vel  salutem,  non 
!  salutantibus)dareresponsum  coni. 
Ww.  ||  VII,  3.  animi  Voss.  1.  ||  12. 
abditi  om.  M.  ||  VIII,  11.  omnes] 
Lov.  4,  g  I.  F.  Gronovius:  bomi- 
nes  ||  13.  modo  om.  g,  del.  Faberf  lan 
ultro?'  Dobraeus  advers.  II,  380.  II 


VIIII,l.p.'-z«jjdcdite  omM.,tmcisincl. 
Ww.  |j  4.  sponsiones  Fg  (Gaertn.  ex 
sil.)?  ed.Mogunt.:  sjionsores  ||  7.  in 
quod  Voss.l,  Leid.  1,  Lov.  4.  ||  12. 
accerserunt]  F  cum  plerisque  al.:  ac- 
censerunt  M  accersunt  P.  ||  XI,  9. 
hos]  F  ('/)  g  (Neap.)l.  F.  Gronovius: 
hosti  ||  10.  ciuitateF  LovAg.  ||  obli- 
gatam]  g  (Harl.):  oblactam  MPF 
obluctam  Leid.  1,  Lov.  4  pollutam 
/.  /•'.  Gronovius  obstrictam  /.  Gro- 
novius.  ||  sponsionem  M  Leid.  1.  || 
XII,  1.  omnia  quae]  (Voss.  1?)  g: 
omniaque  quae  MPF  al.  omnia 
quaequae  Alschefskius.  \\  evene- 
runt]  LovAg:  uenerunt  ||  XIII,  8. 
Romam]  suspectumFabro  oram  coni. 
Wt.  ||  absumpsissent  /.  F.  Grono- 
vius.  ||  10.  obsessis]  Mg(Klock.):  et 
obsessis  ||  11.  vagus  Dukerus.  || 
XIIII,  1.  parantibusque]  MP:  pa- 
rantibus  rel/.  ||  5.  ferri  F  I„ov.  4  g.  || 
15.  fort.  pcrirent  /.  F.  Gronovius.  \\ 
XV,  7.  amissa  erant]  M  al.:  amisse- 
rant  P  amiserant  F  al.  ||  8.  pojndi 
Komani  om.  M.  ||  XVI,  4.  a  Coss. 
Lov.  4  ad  coss.  Voss.  1.  ||  crederet] 
Fg:  crederent  rell.  (crederet  /.  /'. 
Gronovius.  ||  clam  (nocte)]  W:  clam 
nocte  lihri  clam  hoste  Gelenius  clam 
hostes  Sigonius  clam  suis  /.  F.  Gro- 
novius.  ||  XVII,  2.  uolutaui  g  |  ffav.) 
Bakius  ad  ( 'ic.  de  leqg.  /,  9,  27  p. 
356  sq.  ||  XVIII,  19.  Romanis  Leid. 
1,  Voss.l,  LovA  (exsil)g.  ||  XVIIII, 
4.  a  Thuriis]  a  thuris  MP  a  Brut- 
tiis  /.  F.  Gronovius.  ||  tenus  (Samni- 
tes)]  lnisi  forte  legendum  omnes' 
Dobraeus  advers.  //,380:  tenus  sam- 
nites  libri  tenus :  —  hos  omnis  coni. 
Ww.  ||  5.  quattuor]  VII  P  quinquc 
al.  cf.  ann.  Alschefsktt  et  ad  totum  h. 
I.  Nipperdeium  quaest.  Caes.p.  1">2. 

||  13.  simul]  g:  et  simul  ||  15.  verbo  I 
vero  iii iii  cod.Sig.  [al.]  Dobraeus  1.1. 

||  (numquam  ab  equite  hoste,  num- 
quam  a  pedite)  Dobraeus  1. 1.  ||  16. 
equidem  sagittas  Voss.  1  s  equitum 
sngitt&s  Strothius.  ||  XX,5.Capuani] 
MPF  al.  I.F.  Gronovius  c.  Niebuhri- 
uiit  Mst.  Rom.  III,  338,  Madvigium 
opusc.  acad.  I,  234,  Rubinonem  m  act. 
ant.  Marb.  1844^.981.  ||  9.  Forento] 
/.  F.  Gronovius:  torento  M  florento 
P.  |j  XXlI,l.novi  [L.PapiriusCur- 


-40.   VIIII,  1  —  39. 


LXXIIJ 


sor  IIII  et  Q.  Publilius  Philo  1111] 
Sigonius,  Pighiusann.  /,357.  ||  3.tan- 
tum  I.F.  Gronovius.  |j  an  (quod  ur- 
bem  oppugnabat)?  ||  4.vallo  om.M. 
||  vel  deditum  vel  dii  dederunt  Wal- 
chius  emend.  Lir.  p.  75.  ||  XXIII,  10. 
homines]  g  (?)  Bas.  a:  omnes  || 
XXIIII,  1.  Ad  om.  M  m.  pr.,  add.  m. 
quarta  ||  5.  eo  collocatis  M.  ||  9.  ite 
defendite  Voss.l  e  defendite  e.  ||  10. 
incidens]  Basb:  incedens  ||  13.  di- 
tionem  M.  ||  XXVI,  7.  mors]  morte 
/.  F.  Gronovius.  ||  13.  contionem]  vel 
concionem  Fal.:  contione  ||  15.  qui- 
dem]  MP^:  quidam  rell.  ||  18.  dii 
homines  sciant  M.  ||  XXVII,  3. 
utrimque]  Voss.  1  (?)  g:  utrique  MP 
al.  utique  e  utrisque  Alschefskius.  || 
4.conspectum]  I.F.  Gronovius :  con- 
spectu  U  l.jteditel.F.Gronovius  pe- 
diti  pro  ablativo  habei  Alschefskius.) 
||  XXVHI,  <J.  Atinam  etCalatiam] 
Atellam  et  Caiatiam  auctore  Pelle- 
grinio  G.Stierius  act.ant.  Marb.  1<S 52, 
26,  207.  ||  7.  Pontia]  cf.  Niebuhrium 
hist.R.  1/1,218:  Pontiae  ed.  Mediol. 
a.  1480.  ||  8.  Interamnam]  Sigonius: 
internam  ||  Casinam]  M  et  sic  vel 
Succasinam  vel  Casinatem  TJi. 
Mommsenifis  mus.phil.  VIII,623sq.: 
casinum  PF  al.  ||  XXVIIII,  3.  dic- 
tatorem  [C.  Sulpicium,  etismagi- 
strum  equitum]  C.  Iunium  Pighius 
ann.  Rom.  I.  362  dictatorem  [C.  Sul- 
piciumLongum,is  magistrum  equi- 
tum]  C.  Iunium  Sigonius.  ||  10.  es- 
sent  puberes,  a.  d.  XXX  omnes, 
intra  annum  coll.  Festo  s.  c.  Potitium 
ji.  •_'.'i7  .1/.  Livium  sci  ipsisse  aut,  cum 
ita,  ut nunc legitur ,  iam  Val.Max.I, 
1,  17  legerit,  certe  scribere  debuisst 
coni.  Th.  Mommsenius  dr  coll.et  sodal. 
Rom.  Kil.  1843  p.  13.  ||  XXX.  3.  mi- 
litum  nin.  M.  ||  seniores  deni,  sed 
ipse  dubitans,  Huschkius  Serv.  TulLp. 
473  sq.  ||  5.  abierant  Reizius  l.  I.  p. 
103.  ||  6.fort.  ut)da.Tent  I.F.Grono- 
-.  eausa  Pighius  ann.  I.  365 
ud  /!/;/.,  lac.  Gronovius,  alii.  ||  XXXI, 
1.  Consulibus  ...  partitis,  /.  /'.  Gro- 
nooius.  ||  2.  Cluviam]  F  Leid.  1,  Ge- 
lenius:  cluuiani  M  Lnr.  4  e  cluiani 
P  Cluvias  Nipperdeius  emend.  hist. 
Tac.  p.  5.  ||  7.  transfugae]  V  rell.: 
transfugereM  1 ' :   Klock.     9.  in  ue- 


terem  disciplinam  Fc  (in)  vetere 
disciplina coni.  Alschefsktus.  \\  strue- 
banturM.  ||  XXXII,3.quamtutiora 
om.  M.  e  (Oxon.  L.l.)  ||  5.  utrique  M 
m.  1.  ||  8.  Komana]  romanos  M  fort. 
Romanorum  Wt.  ||  XXXIU,  3.  fa- 
talis  (cum)tribunis  acplebi].yf/-/yj.'N7.- 
fatalis  cum  tribunis  ac  plebi  Voss. 
1  ~  fatales  cum  tribunis  ac  plebe 
MPF  Leid.  1  fatalis  cum  tribunis 
ac  plebe  \>  Lov.  4r  fatalis  tum  tri- 
buuis  ac  plebi  Bas.  a  nata  litibus 
cum  tr.  ac  plebe  /.  F.  Gronovius  fa- 
talis  [litibus]  cum  tr.  ac  plebe»S7/-o- 
tliius  fatalis  [ad  lites]  cum  tr.  ac 
plebe  W.  ||  XXXIIII,  1.  est]  en 
(Voss.  1?)  s-.  ||  6.  scivit  Voss.  1?  % 
Aldus  scit  P  Leid.  1  ?.  ||  9.  uioleutes 
M.  ||  maliFe^  Voss.uterqueexsil.,Iac. 
Gronovius  mala  M.  ||  12.  crees?  am- 
plexus... dicet.  distinxi auctoreMad- 
oigio  adCir.  defin.p.27S.  \\  14.  quod] 
Lov.  4  m.  pr.  z:  quo  ||  15.  impe- 
riosissima    superbissima     M,     an 

superbissima 
imperiosissima  archet.t  ||  17.  subro- 
jj;are]  M:  subrogari   ||  25.  non  pa- 
tiar]    patiar    (Voss.  1?)   Aldus.   \\ 

XXXVI,  1.  eam  intrare]  l  Voss.  1?1 
r:  ea  intrare  ||  5.  acceperei  Voss.lt) 
e :  accipere  ||  7.  qui]  quum  du  Rieu 
de  gente  Fab.  j>.  457   thes.  XLIII.  \\ 

XXXVII,  3.  hostibus  ad  intruen- 
dumc  (Lov.2)  hostibus  ad  instruen- 
dani  Voss.l1  hostium  ad  instruen- 
dum  uterque  Voss.  teste  Gron.)  ho- 
stium  ad  instruendam;-  hostilem  ad 
instruendam  /.  F.  Gronovius.  ||  12. 
Cortona]  Moguntini:  crotoneMPal. 
cortone  c.  ||  XXXVIII,  7.  obteren- 
dum]?  (//"/■/.  f  edd.  vett.:  obtenen- 
dum  e  (Portug.)  optinendum  (vel 
obtinendum)  MP  al.  opprimendum 
e  oppugnandum  e.  ||  15.  C.  Iunium] 
Bas.  a:  iunium  M  al.  diunium  P  d. 
iunium  g.  \\  \bsq.  XXXVIIII.  1.  cf. 
Mercklinii  de  curiatorum  comitiorum 
principio  disp.  Dorpati  MDCCCLV. 
4.  ||  4.  ante  nam  excidissr  nonnulla  vi- 
dentur:  etrurie  ibi  add.  M  m.  3,  quid 
i/i.  1  scriptum  fuerit,  discernere  nonpo- 
inii  Alschefskius,  interea  res  in  etru- 
ria  gestae  P  ad  mg.,  ita  tamen  ut  aste- 
risciquidam  adiecti  locum  eorum  inU  r 
verba  'non  tolerarunt  pugnam  etad' 


JLXXIIII 


ADNOTATIO   CRITICA 


fuissedoceant;  eadem  velTuc  velpost 

tolerarunt  pugnam  add.  Voss.  1  g, 
oni.  MP  in  contextu  F  al.  quodglosse- 
ma  esseperspexit  Scheihius,  ipse  pro- 
ponens  legendum  esse  Interea  et  cum 
Umbrorum  exercitu  pftilol.  III,  560. 
Interea  ( res  in  Etruria  gestae)  iam 
et  cum  U.  e.  W.  ||  8.  ad  primos]  p 
al.:  &  primos  proximos  M  ad  primos 
proximos  s  (Gaertn.)  ad  proximos 
PF  al.  ||  XXXX,  2/duo]  adeo  M; 
fort.  ac  duo  Alschefskius.  ||  8.  con- 
cursurum  M;  fort.  concursum,  tum 
Alschefskius.  ||  16.  argentariarum] 
(Voss.  1?)  Muretus,  Gisb.  Cuperus: 
argentanorum  ||  17.  ad  superbiam 
Ms  (Lov.  3.)  ||  XXXXI,  4.  eius  om. 
M  m.  pr.  ||  5.  exercitii  Mm.pr. ;  an 
exercitu?  ||  lG.minati  sint  (Leid.1T) 
Modius.  ||  17.  ante  concentum]  m: 
ante  concentu  M  deinde  coneentu 
PF  al.  deinde,  ante  concentum  s 
(Neap.)  ||  XXXXILS.  septem]  IIII. 
M  edd.  ante  Aldum.  ||  11.  populo  Ro- 
mano]  p~.  romano  MP  populiKoma- 
no  Niebuhrius  Mst.  Rom.  II,  95  po- 
puli  Romanis  Cluverius  Ital.  ant.  III, 
6^.981.  ||  XXXXIII,5.vetustagen- 
tis  gloria]  I.F.  Gronovius:  uetustate 
gentis  gloria  M  uetustate  gentis 
glorie  P.  ||  6.  vi  mestri  i.  e.  semestri 
Mow.msem.us  rSm.  Tribusp.  38  cf.  ta- 
men  Marquardtium  ant.  11.  III,  2  n. 
357.  ||  XXXXIIII,  2.  Ti.]  Sigonius, 
Pighius  aun.  I,  375:  t.  (postuiniest 
minutius  M  postumius  &  minutius 
id.  m.  4.)  ||  4.  memoriane]  s  (fr.  Hav. 
m.  pr.)  Bas.  a:  memoriaene  M  al. 
memorieneP.  ||  14.urbs]  Crevierius: 
ubi  ||  16.  Cesenuia]  M :  cessennia  P 
Serennia  LSeoiveav  et  ^eoiveiav  li- 
ln -n  Diod.  XX,  90  Aesernia  (Esernia 
Giar.)  Glareanus,  Cluverius  Ital.  ant. 
III,  8;).  1044  Cerfennia  Alb.  Rube- 
nius.  ||  XXXXV,  8.  quid]  quod  M.  || 
12.  verteret,  est  audita  coni.  Ww,  || 
XXXXVI,  1.  Cn.  FlaviusCn.  filius 
s  (Ox.  C.  et  in  mg.  X.):  cn.  flauius 
gll.  fil  M  cIT.  f  spatio  sex  fere  littera- 
rum  postf  relictoPcTi.ii\.-p.  ||  6. dedi- 
eareom.M  ||  6sq.  post  templum:  de- 
dicare  —  templum  o??;.P.  ||  ll.opes, 
urbanis  humilibus]  /.  F.  Gronovius: 
opes  urbanashumilibus  ||  §.12.tan- 
tumque  —  deponeret  post  §.  3  exlr. 


coloniae  deducendae  transponen- 
dam  esset  Niebuhrius  hist.  Rom.  III, 
374. 

Lib.  X.  inperiocha:  tertio]  Dra- 
lcenborchius:  pretio  ||  iure  iurando] 
s:  de  iure  iurandoVrt^.  s  \\  cpxo]  lcet. 
lib.'1  Sigonii:  suo  Naz.s  ut  s  suo  quo 
ed.  princ.  \\  I,  1.  fuit  ad  soram  M 
fuit  .  at  Sorain  coni.  Alschefskius 
fuit  .  ac  Soram  coni.  Wt.  ||  7.  Den- 
tre]  Voss.  1  Lov.4  ex  sil.  ed.  princ. 
Rom.:  dentrice  M  dentice  P.  ||  M. 
Aemilio]  Sigonius:  aemilio  ||  11,1. 
Thurias]  ['«,«.  1  (?)s:  thurios  MP 
Rudias  Doujatius  et  vel  has  vel 
Uriam  intellegendas  putaj.  Ww.  ||  5. 
audisset]  Voss.  1.  2  (?)  edd.  vett.:  au- 
dissent  ||  ab  tergo]  ab  terra  coni. 
Ww  ex  adverso  v.  Leuischius  phi- 
lol.  X,  125  ||  (sint)  /.  F.  Gronovius  | 
haud  procul  ante  csse  ostiuni  lin. 
sq.  collocat  Ww.  ||  cerni  s:  cernit 
!|  5  sq.  collis,  videri  esse  Alschefs- 
l-ius.  ||  6.  pali  quo  ji  paliq.  P.  ||  vi- 
dissent]  ed.  llom.  a.  1472:  uidisse 
MF  al.  uidissetlV.  ||  lO.parvas]  V;  : 
paruis  MP  al.  /'.  paucis  Ww.  ||  14sq. 
vidcrunt  Patavi .  monumentum  cum 
Ww  distinxi  auctore  Heusingero.  \\ 
III,  2.  Cilnium  ]  ciuium  cilicium 
(cilnium?)M.  ||  V,13.  Cilnio]?/  edd. 
veit.:  licinio  iacilnio  M  licnio  F  li- 
cinio  rell.  fere  <>iiu,f*.  ||  14.  credi- 
dcre]  fort.  tradidere  Dukerus.  \\  VI, 
11.  minus  adtendere  M  minus  aut 
tendere  Lov.  4  minus  autem  ten- 
dere  s.  \\  erat  certatum  adeptos]  Ms 
I  Ilarl.  :  erat  certatum  tamen  adep- 
tos  PF  al.  certatum  erat  tamen 
adeptos  al.,  quod  tamen  excap.  sq. 
initio  repetitum  esse  vidit  Wt.  ||  VII, 
7.  siiitZ>><//Vm/.s-  essent  com.  Alschefs- 
kius.  ||  10.  si]  s  ed.  Mog.:  is  ||  caedat 
—  capiat]  s  Bas.  a:  caedet  —  ca- 
piet  ||  11.  non]  qui  P  m.  pr.  ||  12.  co- 
limus  o?«.  P.  II  VIII,  6.  Attum]  /.  F. 
Gronbvius  cf.  meae  de  nom.  Plauii 
diss.  i>.  17:  atium  ||  10.  codd.  s  leciio- 
nibus  innisus  h.  I.  parum  feliciter 
temptat  Huschkius  Serv.  Tull.p.GSsq. 
||  v  IIII,  3.  sanctum]  sancienda  coni. 
Alschefskius.  \\  6.  servos  ero  Haup- 
tius  mus.  phil.  1, 474:  ser  uos  |  cro  M 
sumr  scrio  P  sum  serio  p.  ||  8.  eral 
arduus  allus  atque  M  al.  ||  12.  Cn. 


LID.  VIIII,  09  —  40.   X,  1  —  2G. 


LXXV 


Pomitium]  Pighius  ann.  I,  385 :  c.  1. 
domitium  P  cl  domitium  M  Cn.  vel 
L.  Domitium  /.  F.  Gronovius.  ||  X,  5. 
a  Xare  flumine  Xarnia  s  (HarL), 
edd.  ante  Bas.b  a  flumineXareXar- 
nia  coni.  Wt.  ||  XI,  4.  (sententiae) 
centuriae(que)  Cobetus  mnemos.  1, 
96.  ||  XII,  1.  repetendas]  F  Lov.  4?: 
petendas  ||  6.  reliquerant  coni. Heu- 
singt  rus.  ||  XIII,  3.  increpari  (Lov. 
4,  Voss.  2)  Bas.  a:  increpare  ||  14. 
cupiditati  s  (Port.)  cf.  ann.  I.  /■'.  Gro- 
XI III.  9.  augebat]  s:  ange- 
bat  M  agebat  re?Z. ;  in  P  h.  /.  esi  /«- 
cuna  inde  ab  adoriri  §.  6  extr.  usque 
ad  moveri  §.  10.  ||  10.  maximum  fiil- 
vium  et  F  al.  prob.  Niebuhrio  h.  R. 
///,428.  |  11.  (umqaam)Cobetusmne- 
mos.  I.  96  cf.  Bisschopium  ibid.  400; 
ot  v.MuUachiumZeitschr.  f.d.  Gymn- 
wesen  1854/».  391  sq.  ||  13.  locum  cor- 
ruptum  vel  gloss.  inquinatum  essepu- 
tat  Ww.  ||  18.  tempore  inprovisa] 
MF  al. :  tempore  in  se  uisa  P in  tem- 
pore  visa  Ww.  ||  10.  maxime  terri- 
tos]  (e)  Bas.  a:  maximeque  territos 
librifere  omnes;  locus  vel  laeunosus 
vel  corruptus  iudice  W,  quiproposuii : 
niaximeque  terruit  eos  ||  21.  octin- 

d 
genti]  DrakenborcMus :  a,  ccc  Paccc 
M  •  ac  cc  notam  vel  notas,  quae  quot 
milia  capti  sint  indicent,  abesse  ratus 
Niebuhrius  h.  R.  III,  428.  ||  XV,  G. 
duo  milia  nongentij  coni.  Drdken- 
borchius,  nisi  quod  scr.  millia:  duo 
miJ  accc.  M  duo  miliacccc  P  duo 
millia  ac  ccc  Lekl.  1  e  Niebuhrius  1. 1. 
||  nongenti]  Alschefskius :  acccc  MP 
*  ac  ccc  (cf.  ad  c.  XIV,  21)  Niebuh- 
rius  1. 1.  ||  7.  vocatae]  Voss.  1  (cf.  ta- 
men  extr.  ann.  Drakenb.):  uocatum 
rell.  et  sic  vel  vocatorum  proposuit 
Ww.  (|  XVI,  G.  Romanos  populum 
quem]  M :  romanum  jjoijulum  quem 
m  rell.  Romanos,  qucm  populum  /. 
F.  Gronovius.  ||  XVII,  4.  (capta  est) 
/.  F.  Gronovius  facta  est  coni.  Ww. 
||  8.  sex]  VII  M  m.  pi\  ||  ll.murcan- 
tiam  M.  ||  12.L.]  c.  AT/,2,  Sigonius: 
p.  ||  XVIII,  7.  id  certum]  Buettne- 
rus  observ.  Liv.  p.  47  sq.,  Kiehlius 
mnemos.  /,  96sq.:  incertum  libri  cer- 
tum  ( revierius  ut  certum  WalcMus 
em.  Liv.p.^bsq.  ||  abnuenti  M.  ||  9. 


acceperunt]  Lov.  4:  accepercnt  M. 
accepere  PF  al.  ||XVIIII,3.  omne  ~. 

||  5.  inter  paucos  paucis  certatum 
Tenickius  ap.  Wt.  ||  18.  [alterius  ex- 
ercitus]  addidi  \\  virtutem  alterius 
aequavit  Heusingerus.  ||  aequarunt 
/.  F.  Gronovius.  \\  aequavit.  duces] 
;:  aequauit.  ducis  F  aequauit  du- 
cis  MP  aequauit  ducis.  al.  aequa- 
vit  ducis :  [et  duces]  coni.  Ww.  ||  20. 
iam  ausiatorib.  iam  pugnatorib. 
castraM;  s  in  ausiatorib.  inducto  li 
supscr.  m.  tert.  \\  21.  fort.  inferens  — 
accenderent  Ww.  ||  accenderet]  g: 
accenderant  MPF  al.  accenderat 
al.  22.  /''//'/.  milia  nongenti  ^dccc pro 
acccc)  Alschefskius.  ||  XX,  1.  Vesci- 
nos]  Sigonius:  uestinos  ||  4.  dimica- 

t 
tionib.  M.  ||  13.  staiam  M  stacam  M 
m.4statium  Leid.l,  LovA;,Mo>nm- 
semusunterital.Dial.p.296.  ||  XXI, 
2.  vocare  /.  F.  Gronovius.  \\  sollici- 
tare  idem  ||  7.  Vescinum]  Sigonius: 
uestinuin  ||  8.  Vescino]  Stgonius: 
uestino  ||  XXII,  1.  Quintus]  Voss.l, 
Lov.  4  (?)  g:  quintum  ||  praeroga- 
tiva  Alschefskius prob.  Kiehlio  l.  cum- 
maxime  laudando  at  v.  Marquardtiuni 
ant.Rom.  II,  3  ann.  11  et  quos  prae- 
lerea  L  Wtp.IX.  ||  primo]  iurc  Kieh- 
lius  mnemos.  I,  97.  ||  5.  quamque 
prope  coni.  Ww.  ||  XXIII,  3.  quae] 
quod  s  du  Ricn  mnemos.  I,  97,  de 
genteFabiap.  27G.  ||  5.  vere  Douja- 
tius,  Kiehlius  mnemos.  I.  I.  ||  G.  ma- 
tronis]  F  al.:  matrimoniis  Mp  al. 
matrimonius  P  matrimonuis  m.  || 
XXIIII,  3.  Etruriam]  ;:  in  etruriain 

||  5.  consevisset]  Glareanus:  con- 
seruisset  ||  8.  plebi]  Voss.  1  ex  corr. 
s:  plebis  ||  14.  cum  periculum  tum 
dimicatio  M  cum  periculum,  cum 
dimicatio  s  (/)  edd.  vett.  \\  17.  id  et] 
Bas.  a:  et  id  ||  et  ante  exemplo  om. 
M.  ||  18.  comitio  abiit]  edd.vett.:  co- 
mitio  habuitLezd.lff  i  6'ac/-/?;.)comi- 
tiahabuitre//.  j|  XXV,3.resM.  |  10. 
mobiliorem  Doujatius,  Klockius,Cle- 
ncus:  nobiliorem  ||  l4.  periculum] 
P  'iiimiu perantiqua  corr.%sI.F.Gro- 
novius,  v.  d.  in  mg.  ed.Curion.:  peri- 
culos  MP  periculo  m  periculosum 
rell.  ||  XXVI,  1.  reditM.  ||  3.mallet] 
W :  mallitMP  Leid.  1  mallit  F  malit 


LXXVI 


ADXOTATIo    CRITH  A 


r<  11.  I  6.  ut  adiecerint  eord.  Ww,  ||  8. 
collem]  c  A.  Perizonius:  colle  ||  14 
quam  Komano]  Dukerus:  quani  ro- 
mani  codd.  fere  omnes,  om.s  Oxon. 
L.  1),  suspicit  I.  F.  Gronovius.  ||  15. 
Megellus]  Sigonius:  megillus  || 
XXVIII,  !>.  carnisque  P  m.  pr.  car- 
tisquesr  (Port.)  carpentisque  Duke- 
rus.  ||  17.  contacturum]  Leid.lt  r: 
contracturum  ||  XXVIIII,  7.  raris- 
que]  a/tera  archetypi  scriptura,  qui 
ue  rutis 

rarisque  videtur  exMbuisse,  namue- 
rarisq.  rutis  MF  Leid.  1  uerarisq. 
ruptis  Lov.  4  uerrutis  P  uerutis  z 
Harl.  I.  F.  Gronovius  uerutisquc 
Voss.  1  cum  ?  fere  omnibus  rarisque 
verutis  DrakenborcMus,  excidisse  ali- 
quidvidetur  Ww\  anraris?  ||  12. voec. 
Galli —  stabant  gloss.  esse  videntur 
Ww.  |J  18.  mille  ac  ccntum]  mille 
septingenti  (dcc  pro  acc)  coni.  Dra 
kenborcMus.  j|  XXX,  5.  peditum  mi 
lia  ccc  xxx]  scripsi:  peditum  x. 
ccc  xxx.  M  peditum  xi  ccc  xxx  P 
peditum  x.  ccci.xxx  Niebuhrius  hisi. 
Rom.IH.  adn.  647.  ||  9.  carminibus 
militaribus]  (Voss.lt  -:  militaribus 
MPFal.militaribusiocisg".  XXX 1, 
2.  Vescinum]  Sigonius:  uestinum  || 
parte  alia]  s  {vet.lib.Sigonii  :  par- 
tem  aliam  ||  Aeserninum]  libril.F. 
Gronocii  (j),  Gronovius  cf.  tamen 
Niebuhrium  Mst.  Rom.  III.  adn.  649: 
aeserniu  M  aeseruniu  P.  ||  quaeque 
..  adiacent]  sic  vel  qua  adiacet  /. 
F.  Gronovius:  quaeque  adiacet  |j 

XXXII,  4.  intrare  fvastare)]  scri- 
psi:  intrare  uastare  M  uastare  P.  || 

XXXIII,  1.  induci  P  al.  ||  6.  ad 
idccxxx  coni.  DrakenborcMus:  ad 
accxxx.  ||  10.  profectus  Sora]  scri- 
psi:  profectu  (profectu"  m.  tert.  sora 
M  profectus  ab  SoraP  cum  relLfere 
omnibus.  ||  XXXIIII,  3.  caesa<?/  de- 
inde  capta  Kiehlius  mnemos.  1,  297. 
397  sqq.  ||  iocc  coni.Drakenborchius: 
acc.  ||  4.  'fertrum  M  Trevertinum  /. 
P.  Gronovius  Feretrum  cum  F  Lov. 
4-  Niebuhrius  h.  R.III.  4.").j  Tifernum 
coni.  Alschefskius.  ||  7.  eadem  re- 
gione]  (Leid.  1?)  ~:  eandem  regio- 
nem  ||  9.quaadierantFal.  ||  XXXV. 
11.  pugnata  P  m.  pr.  pugna  ia  coni. 
Alschefskius.  \\  14.  verterent  .  face- 


rent  quofl  Dukerus.  ||  16.  segniter 
arma  capit]  lihri  fere  omnes:  om. 
MPs  Lov.%  XXXVI,  1.  Inme- 
dium  /.  Gronovius.  |j  4.  et  alii]  alii  s 
(Hav.)  (eti  alii  coni.  Ww.  \\  7.  ipsc 
Lov.  4  s.  ||  14  et  15.  ac  ducentorum] 
accc  libri:  octingentorum  coni.  Dra- 
kenborcMus.  \\  18.  vocatis  Voss.  1  s 
evocatis  Dukerus.  ,||  XXXVII,  2. 
accc  MP  al:  octingenti  Lov.  4.  || 
XXXVII,  13.  Apulia]  s,  Ascenshis: 
Apuliam  ||  15.  tantum  i  id  est  lo- 
cus  templo  sacratus  efiatus  prae- 
eunte  fere  Klockio  du  Rieu  de  gente 
Fabiap.  190.  ||  effatus]  Voss.  1  s: 
efatus  P  sacratus  effatus  M  effatus 
sacratus  F  al.  ||  16.  re  publica  /.  F. 
Gronovius:  rcsjT  |  XXXVHl,2.  ad- 
hibuerunt  M.  ||  3.  quique]  quive 
Kiehlius  mnemos.  I.  98.  ||  sacratum 
esset]  (Voss.  1?)  s:  sacratum  erat 
librifere  omnessacrum  esaetCobetus 
mnemos.  1. 1.  sacraretur  coni.  W.  ||  4. 
quadraginta]lxPal.  ||  G.ouiopactio 
M  nulo  paccio  P  ||  10.  dcin  iurarc 
mp  al.  ||  12.nominati  sunt]  Alschefs- 
kius:  nominatis  ||  13.  (quodroboris 
erat)]  coll.  §.  4  Ww:  quod  roboris 
erat  ||  ad]  =:  om.  libri  fere  omnes. 
Aquiloniae  consedit  vel  Aquilo- 
niam  conccdit  /.  F.  Gronovius. 
XXXVnU,  7.  quae  om.s  {Harl.  ? 
edd.  veit.  ||  11.  de  praesentis  ...  ad- 
paratus  vana  /.  F.  Gronovius.  | 
XXXX.  1.  diei]  die  Pm.  pr.  ||  7.  C.] 
C.  C.  Pirjhius  ann.  1,  388  Caios  /.  F. 
Gronovius.  ||  T.]  coni.  add.  Wt:  om. 
meliores  omnes,  C.  vel  A  add.s-  ||  8. 
III  addidipostm,  numerumcohortium 
omissum  esse  adnotante  Crevierio. 
9.  auditaque Ms  Harl.  .  XXXXl, 
4.  a  medicia  acie  P  ac  media  acie 
coni.  Alschefskius.  ||  5.  virgulam  ante 
erat  posui  auctore  Heusingero.  ||  8. 
ipsi  coni.  Ww.  |  ut  om.  Mm.pr.  ||  10. 
uieta  ui  P.  ||  11.  (agmen)  /.  F.  <;,■<*- 
novius.  ||  14.  in  interiora]  F  al.:  inte- 
riora  ||  XXXXII,  4.  proxima,  ea 
parte  lac.  Gronovius.  i|  5.  viginti] 
xx  M  xPal.  xxx  FaL  ||  tria]  III 
Mal.  IlllPal.  ||  XXXXIII,  8.  oc- 
tingenti  coni.  DrakenborcMus:  accc. 
||  11.  c  regione]  s  (O  Moguntini:  re- 
gionem  ||  erant]  (Lov.  4?)sr:  erat  '| 
certius  /.  F.  Gronovius.  |i  12.  temere 


LIB.   X.  26    -47.    FEEIOCH.  LIB.  XI-XX. 


M:  tc  prope  mere  P  prope  temcre 
s\  F  al.  ante  eo  ipso  loco  exhibent 
prope  ||  XXXXIIII,  6.  cum  iam] 
fort.  num  iam  Ww.  ||  9.  Veliam]  v. 
vv.  II.  cp.  sq.  §.  8.  9  coll.  Niebuhrio 
ii.  /,'.  III  n.  664:  uellam  ||  XXXXV, 
8.  Yeliam]  g:  ueletiam  P  uel  etiam 
M.  ||  et  herculaneum  his  etiam  sig- 
nis  med.  omissis  P.  ||  9.  \xelia,h.l.certe 
M.  ||  12.  saepe  acie,  saepe  agminc 
Gruterus.  ||  14.  rehus,  siv.  I.  r<  cte  //. 
/.  rettulit  Alscltcfslius ,  om.  MP  (?)  || 
XXXXVI,  3.  transvecti  sunt]  <r: 
transuectis  Me  transuecti  Pin  al.  || 
5.  uicinies  (uicies  p)  centum  milia 
&  a  xxxiii  mil  MP  xxvj  xxxiii 
scriptum  fuisse  censei  Ww.  ||  mille 
octingenta  triginta]  Alschefskius : 
co.  a  cccxxx  M  a  cccxxx  P.  ||  9. 
Vescinum  Sigonius:  uestinum  ||  10. 
Troilum]  Trossulum  videtur Sigonio 
cf  ( 'luverium  Ital.  ant.  II,  3,562  Nie- 
buhrium  h.  11.  III,  475.  ||  12.  capta 
Voss.  1  ul.  Kiehlius  mnemos.  I.  1"< ».  fl 
centum]  e.  C.  M;  fort.  cc  Alschefs- 
Lius.  ||  14.  de  relicpio  aere  s  (tle  reli- 
quo  aere)  du  Rieu  de  r/enle  Fab.  /<. 
457  llies.  XLIV.  \\  16.  in  legatione]  s 
(Klock.)  et  vel  sic  vel  legatione 
A.  Perizonius:  in  legationem.  |j 
XXXXVII,  2.  unde  xxMF:  inde 
vicesimum  ffuschkius  Serv.  Tull.  p. 
520  illud  vicesimum  coni.  Ww  tri- 
gcsimum  Bellefortius  unum  ct  vice- 


simum  .1/.  < '.  Curtius  cf.  lumen  LacJi- 
mannurn  de  font.  Liv.  I,p.  20 sq.  n.  3. 

///  periocha  Lib.  XI.  Samnitihus 
post  petentibus  add.  s,  om.  Naz.  s  || 
post]  lvet.  lib.'  Sigonii:  propter  || 
Thurinis  Pighius  ann.  I,  4<)4:  turinis 
s  tyrrhenis  Naz.  s-  \\  XII.  Vihcllio] 
Naz.:  iubellio  s  iubelio  s  ed  princ. 
cf.  Mommscnius  unterital.  Dial.  p. 
26657.  Huschkius  osk.  u.  sab.Sprach- 
denkm.  p.  402.  ||  XIII.  populabun- 
dus  usque  ad  0.  lahnius.  \\  is,  qui] 
cnum  Xicias,  qui?'  idem.  |  XV.  in 
Samnio  om.  Naz.  ||  ut  essent  octo 
om.  s.  ||  octo]  s  (Leid.)  Sigonius:  om. 
Naz.  i|  XVI.  cquitibus]  exerciti- 
bus  W.  ||  XVII.  tihicine  canente] 
=  :  tihicinac  canentes Naz.  ||  XVIII. 
P.]  Sigonius:  M.  ||  Sophus]  Bas.  a: 
tofus  Naz.  stophus  vel  scophus  vel 
scopusp^1.?.  II  M']  Sigonius :  omMbri. 
||  Valerius  Maximus]  s:  om.  Naz.s. 
I  XVIIII.  ClaudiumG-liciam]  Sigo- 
uius:  cl.  claucia  Naz.  cl.  giauciam 
S.  ||  Fregenae  et  in  O.Iahnius.  \\  XX. 
bis  conditum]  s:  conditum  Naz.  s 
conditumbiss".  ||  primolustro]ATo~.; 
quo  lustro  Guelf.  ex  quo  primae 
,  dd.  et  Norvic.  ||  cclxx  alio  ccxiii  s 
cci.xx  millia,alteroccLXXin  millia 
Niebuhriushist.  Rom.  11,91.  |[  C.Fla- 
minius  —  Flaminiam  add.  Sigonius. 
||  de]  Bas.  b:  om.  Naz.s  a  velexs. 


GEORGIO  FRIDERICO  SCHOEMANN 

COLLEGAE    MAIOKI 

DIEM   NATALEM   SEXAGESIMUM   QUIHTUM 

GRATl  I 

M  SlRTINUS    hi:i;i  V 


C.RYFHIAK    A.  1>.   im.  KAL.   QUIHTIXBS 
A.  MI>CCCI.VII. 


TITI  LIVI 

AB  VB.BE  COXDITA   LIBRI 


4  PRAEFATIO. 

sit,  labente  deinde  paulatim  disciplina  velnt  desidentis 
primo  mores  sequatur  animo,  deinde  ut  magis  magisque 
Japsi  sint,  tum  ire  coeperint  praecipites,  donec  ad  haec 
tempora,   quibus  nec  vitia  nostra  nec  remedia  pati  pos- 

10  sumus,  perventum  est.  hoc  illud  est  praecipue  in  cogni- 
tione  rerum  salubre  ac  frugiferum,  omnis  te  exempli  do- 
cumenta  in  inlustri  posita  monumento  intueri,  inde  tibi 
tuaeque  reipublicae  quod  imitere  capias,  inde  foedum  in- 
ceptu,  foedum  exitu  quod  vites. 

1 1  Ceterum  aut  me  amor  negotii  suscepti  fallit,  aut  nulla 
umquam  respublica  nec  maior  nec  sanctior  nec  bonis 
exemplis  ditior  fuit  nec  in  quam  civitatem  tam  serae 
avaritia  luxuriaque  inmigraverint  nec  ubi  tantus  ac  tam 
diu  paupcrtati  ac  parsimoniae  honos  fuerit.    adeo  quanto 

12  rerum  minus,  tanto  minus  cupiditatis  erat.  nuper  divitiae 
avaritiam  et  abundantes  voluptates  desiderium  per  luxum 
atque  libidinem  pereundi  perdendique  omnia  invexere. 
sed  querellae,  ne  tum  quidem  gratae  futurae,  cum  for- 
sitan  necessariae  erunt,   ab  initio  certe  tantae  ordiendae 

13  rei  absint.  cum  bonis  potius  ominibus  votisque  et  preca- 
tionibus  deorum  dearumque,  si,  ut  poetis,  nobis  quoque 
mos  esset,  libentius  inciperemus,  ut  orsis  tantum  operis 
successus  prosperos  darent. 


[PERIOCHA  LIBRI  I.] 

[Adventus  Aeneae  in  Italiam  et  res  gestae.  Ascani  regnum 
Albae  et  Silvi  et  deinceps  Silviorum.  Numitoris  filia  a  Marte  com- 
pressa,  nati  Romulus  et  Remus.  Amulius  obtruncatus,  urbs  a  Ro- 
mulo  condita,  senatus  lectus,  cum  Sabinis  bellatum,  spolia  opima 
Feretrio  Iovi  lata,  in  curias  populus  divisus,  Fidenates,  Veientes 
victi,  Romulus  consecratus. 

Numa  Pompilius  ritus  sacrorum  tradidit.  porta  Iaui  clausa. 

Tullus  Hostilius  Albanos  bello  diripuit.  trigeminorum  pugna. 
Metti  Fufeti  supplicium.  Tullus  fulmine  consumptus. 

Ancus  Marcius  Latinos  devicit,  Ostiam  condidit. 

Tarquinius  Priscus  Latinos  superavit,  circum  fecit,  finitimos 
devicit,  muros  et  cloacas  fecit. 

Servio  Tullio  caput  arsit.  Servius  Tullius  Veientes  devicit  et 
populum  in  classes  divisit,  aedem  Dianae  dedicavit. 

Tarquinius  Superbus  occiso  Tullio  regnum  invasit.  Tulliae 
scelus  in  patrem.  Turnus  Herdonius  perTarquinium  occisus.  bel- 
lum  cumVulscis.  fraude  Sex.  Tarquini  Gabii  direpti.  Capitolium 
inchoatum.  Termini  et  Iuventae  arae  moveri  non  potuerunt.  Lu- 
eretia  se  occidit.  Superbi  expulsio.  regnatum  est  annis  CCLV.] 


UBER  1,1. 


TITI  LIYI 

AB    VRBE    COXDITA 


LIBER  I. 

I.    Iam  prirnuni  omnium  satis  constat,  Troia  capta  in  1 
ceteros  saevitum  esse  Troianos,  duobus,  Aeneae  Anteno- 
rique,  et  vetusti  iure  hospitii  et  quia  pacis  reddendaeque 
Helenae  semper  auctores  fuerunt,  omne  ius  belli  Achivoa 
abstinuisse,  casibus  deinde  variis  Antenorem  cum  multi-  •_> 
tudine  Enetum,  qui  seditione  ex  Paphlagonia  pulsi  et  sedes 
et  ducem  rege  Pylaemene  ad  Troiam  amisso  quaerebant, 
venisse  in  intimum  Adriatici  maris  sinum,  Euganeisque,  .; 
qui  inter  mare  Alpesque  incolebant,  pulsis  Enetos  Troia- 
nosque  eas  tenuisse  terras.   et  in  quem  primo  egressi  sunt 
locum,  Troia  vocatur  pagoque  Troiano  inde  nomen  est, 
gens  universa  Veneti  appellati.     Aeneam  ab  simili  clade  4 
domo  profugum,  sed  ad  maiora  rerum  initia  ducentibus 
fatis  primo  in  Macedoniam  venisse,  inde  in  Siciliam  quae- 
renteni  sedes   delatum,   ab  Sicilia   classe   ad  Laurenttin 
agrum  tenuisse.   Troia  et  huic  loco  nomen  est.   ubi  egre.ssi  ., 
Troiani,  ut  quibus  ab  inmenso  prope  errore  nihil  praeter 
arma  et  naves  superesset,  cum  praedam  ex  agris  agerent, 
Latinus  rex  Aboriginesque,  qui  tum  ea  tenebant  loca,  ad 
arcendam  vim  advenarum  armati  ex  urbe  atque  agris  con- 
currunt. 

Duplex  inde  fama  est.    alii  proelio   victum  Latinuni  1; 
pacem  cum  Aenea,  deinde  adfinitatem  iunxisse  tradunt, 
alii,  cura  instructae  acies  constitissent,  priusquam  signa  7 
canerent,  processisse  Latinum  inter  primores   ducernque 
advenarum  evocasse  ad  conloquium,  percunctatum  deinde, 
qui  mortales   essent,   unde  aut  quo   casu  profecti  domo 
quidve  quaerentes  in  agrum  Laurentem  exissent,  postquam  s 
audierit,  midtitudinem  Troianos  esse,  ducem  Aeneam  filium 
Anchisae  et  Veneris,  cremata  patria  domo  profugos  sedem 


G  LIBER  1 ,  1—3. 

condendaeque  urbis  locum  quaerere,  et  nobilitatem  ad- 
miratum  gentis  virique  et  animum  vel  bello  vel  paci  para- 
9  tum,  dextra  data  fidem  futurae  amicitiae  sanxisse.  inde 
foedus  ictum  inter  duces,  inter  exercitus  salutationcm 
factam,  Aeneam  apud  Latinum  fuisse  in  hospitio.  ubi  La- 
tinum  apud  penates  deos  domesticum  publico  adiunxisse 

10  foedus  filia  Aeneae  in  matrimonium  data.  ea  utique  res 
Troianis    spem    adfirmat    tandem    stabili    certaque    sede 

n  finiendi  erroris.  oppidum  condunt,  Aeneas  ab  nomine 
uxoris  Lavinium  appellat.  brevi  stirps  quoque  virilis  ex 
novo  matrimonio  fuit,  cui  Ascanium  parentes  dixere 
nomen. 

1  II.  Bello  deinde  Aborigines  Troianique  simul  petiti. 
Turnus  rex  Rutulorum ,  cui  pacta  Lavinia  ante  adventum 
Aeneae  fuerat,    praelatum   sibi  advenam   aegre  patiens, 

2  simul  Aeneae  Latinoque  bellum  intulerat.  neutra  acies 
laeta  ex  eo  certamine  abiit:   victi  Eutuli,    victores  Abori- 

3  gines  Troianique  ducem  Latinum  amisere.  inde  Turnus 
Rutulique  diffisi  rebus  ad  fiorentes  opes  Etruscorum  Me- 
zentiumque  regem  eorum  confugiunt,  qui  Caere,  opulento 
tum  oppido,  imperitans,  iam  inde  ab  initio  minime  laetus 
novae  origine  urbis  et  tum  nimio  plus  quam  satis  tutum 
esset  accolis  rem  Troianam  crescere  ratus,  haud  gravatim 
socia  arma  Rutulis  iunxit. 

4  Aeneas,  adversus  tanti  belli  terrorem  ut  animos  Abo- 
riginum  sibi  conciliaret  nec  sub  eodem  iure  solum  sed 
etiam  nomine   omnes   essent,   Latinos   utramque   gentem 

5  appellavit.  nec  deinde  Aborigines  Troianis  studio  ac  fide 
erga  regem  Aeneam  cessere  fretusque  his  animis  coales- 
centium  in  dies  magis  duorum  populorum  Aeneas,  quam- 
quam  tanta  opibus  Etruria  erat,  ut  iam  non  terras  solum, 
sed  mare  etiam  per  totam  Italiae  longitudinem  ab  Alpibus 
ad  fretum  Siculum  fama  nominis  sui  implesset,  tamen, 
cum  moenibus  bellum  propulsare  posset,  in  aciem  copias 

6  eduxit.  secundum  inde  proelium  Latinis,  Aeneae  etiam 
ultimum  mortalium  operum  fuit.  situs  est,  quemcumque 
eum  dici  ius  fasque  est,  super  Numicum  fluvium,  lovem 
Indigetem  appellant. 

l         III.    Xondum  maturus  imperio  Ascanius  Aeneae  filius 


LIBER  I,  3.  i 

erat,  taracn  id  imperium  ei  ad  puberem  aetatera  ineolume 
mansit.  tantisper  tutela  muliebri  —  tanta  indoles  in  La- 
vinia  erat  —  res  Latina  et  regnum  avitum  paternumque 
puero  stetit.  haud  ambigam  —  quis  enim  rem  tam  vete-  -' 
rem  pro  certo  adfirmet?  —  hicine  fuerit  Ascanius  an  maior 
quam  hic,  Creusa  matre  Ilio  incolumi  natus  comesque 
inde  paternae  fugae,  quem  Iulum  eundem  Iulia  gens 
auctorem  nominis  sui  nuncupat.  is  Ascanius,  ubicumque  3 
et  quacumque  matre  genitus  —  certe  natum  Aenea  con- 
stat  —  abundante  Lavini  multitudine  florentem  iam,  ut 
tum  res  erant,  atque  opulentam  urbem  matri  seu  novercae 
reliquit,  novam  ipse  aliam  sub  Albano  monte  condidit, 
quae  ab  situ  porrectae  in  dorso  urbis  Longa  Alba  appellata. 

Inter  Lavinium  et  Albam  Longam  deductam  coloniam  4 
triginta  ferme  interfuere  anni.    tantum  tamen  opes  creve- 
rant  maxime  fusis  Etruscis,  ut  ne  morte  quidem   Aeneae 
nec  deinde  inter  muliebrem  tutelam  rudimentumque  pri- 
mum  puerilis  regni  movere  arina  aut  Mezentius  Etrusci- 
que  aut  ulli  alii  accolae  ausi  sint.    pax  ita  convencrat,  ut  5 
Etruscis  Latinisque  fluvius  Albula,   quem  nunc  Tibcrim 
vocant,   finis  esset.     Silvius  deinde  regnat,  Ascani  filius,  6 
casu  quodam  in  silvis  natus.    is  Aeneam  Silvium  creat,  is  1 
deinde  Latinum  Silvium.    ab  eo  coloniae  aliquot  deductae, 
Prisci   Latini   appellati.     mansit   Silviis    postea  omnibus  8 
cognomen,   qui  Albae  regnaverunt.     Latino  Alba  ortus, 
AlbaAtys,  Atye  Capys,  Capye  Capetus,  Capeto  Tiberi- 
nus,  qui  in  traiectu  Albulae  amnis  submersus  celebre  ad 
posteros  nomen  flumini  dedit.   Agrippa  inde  Tiberini  filius,  9 
post  Agrippam  Romulus  Silvius  a  patre  accepto  imperio 
regnat.     Aventino  fulrnine  ipse  ictus  regnum  per  manus 
tradidit.    is  sepultus  in  eo  colle,  qui  nunc  pars  Romanae 
est  urbis,  cognomen  colli  fecit.     Proca  deinde  regnat.    is 
Numitorem  atque  Arauliura  procreat,  Numitori,  qui  stirpis  10 
maximus  erat,  regnum  vetustum  Silviae  gentis  legat. 

Plus  tamen  vis  potuit  quam  voluntas  patris  aut  vere- 
cundia  aetatis.    pulso  fratre  Amulius  regnat.    addit  scelcri  1 1 
scelus:  stirpem  fratris  virilem  interimit,  fratris  filiae  Reae 
Silviae  per  speciem  honoris,  cum  Vestalem  eam  legisset, 
perpetua  virginitate  spem  partus  adimit. 


8  LIBER  I,  4.  5. 

1  IIIL  Sed  debebatur,  ut  opinor,  fatis  tantae  origo  urbis 

2  raaximique  secundum  deorum  opes  imperii  principium.  vi 
compressa  Vestalis  cum  geminum  partum  edidisset,  seu 
ita  rata  seu  quia  deus  auctor  culpae  honestior  erat,  Mar- 

3  tem  incertae  stirpis  patrem  nuncupat.  sed  nec  dii  nec 
homines  aut  ipsam  aut  stirpem  a  crudelitate  regia  vindi- 
cant:  sacerdos  vincta  in  custodiam  datur,  pueros  in  pro- 
fluentem  aquam  mitti  iubet. 

4  Forte  quadam  divinitus  super  ripas  Tiberis  effusus 
lenibus  stagnis  nec  adiri  usquam  ad  iusti  cursum  poterat 
amnis,   et  posse  quanivis   languida  mergi  aqua  infantes 

5  spem  ferentibus  dabat.  ita  velut  defuncti  regis  imperio  in 
proxima  adluvie,  ubi  nunc  ficus  Ruminalis  est  —  Romu- 

6  larera  vocatam  ferunt  —  pueros  exponunt.  vastae  tum  in 
his  locis  solitudines  erant. 

Tenet  fama,  cum  fluitantem  alveum,  quo  iam  expositi 
erant  pueri,  tenuis  in  sicco  aqua  destituisset,  lupam  si- 
tientem  ex  montibus,  qui  circa  sunt,  ad  puerilem  vagitum 
cursum  flexisse,  eam  summissas  infantibus  adeo  mitem 
praebuisse  mammas ,  ut  lingua  lambentem  pueros  magister 

7  regii  pecoris  invenerit:  Faustulo  fuisse  nomen  ferunt,  ab 
eo  ad  stabula  Larentiae  uxori  educandos  datos.  sunt  qui 
Larentiam  vulgato  corpore  lupara  inter  pastores  vocatam 
putent,  inde  locum  fabulae  ac  miraculo  datum. 

8  Ita  geniti  itaque  educati,  cum  primum  adolevit  aetas, 
nec  in  stabulis  nec  ad  pecora  segnes  venando  peragrare 

9  saltus.  hinc  robore  corporibus  animisque  sumpto  iam  non 
feras  tantum  subsistere,  sed  in  latrones  praeda  onustos 
impetus  facere  pastoribusque  rapta  dividere  et  cum  his 
crescente  in  dies  grege  iuvenum    seria  ac  iocos  celebrare. 

1  V.  Iam  tum  in  Palatio  monte  Lupercal  hoc  fuisse 
ludicrum  ferunt  et  a  Pallantio,  urbc  Arcadica,  Pallantium, 

2  dein  Palatium  montem  appellatum.  ibi  Evandrum,  qui 
ex  eo  genere  Arcadum  multis  ante  tempestatibus  tenuerit 
loca,  sollemne  allatura  ex  Arcadia  instituisse,  ut  nudi 
iuvenes  Lycaeum  Pana  venerantes  per  lusum  atque  lasci- 
viam  currerent,  quem  Romani  deinde  vocaverunt  Inuum. 

3  Huic  deditis  ludicro  cum  sollemne  notum  esset  insi- 
diatos  ob  iram  praedae  amissae  latrones,  cum  Romulus 


LIBER  I,  5.  6.  9 

vi  se  defendisset,   Remum  cepisse,   captum  regi  Amulio 
tradidisse  ultro   accusantes.     crimini  maxime  dabant   in  4 
Numitoris   agros  ab  iis  impetum  fieri,   inde  eos  collecta 
iuvenum  manu  hostilem  in  modum  praedas  agere.    sic  ad 
supplicium  Numitori  Remus  deditur. 

Iam  inde  ab  initio  Faustulo  spes  fuerat,  regiam  stir-  5 
pem  apud  se  educari,  nain  et  expositos  iussu  regis  infan- 
tes  sciebat  et  tempus,  quo  ipse  eos  sustulisset,  ad  id 
ipsum  congruere,  sed  rem  inmaturam  nisi  aut  per  occa- 
sionem  aut  per  necessitatem  aperiri  noluerat.  necessitas  6 
prior  venit.  ita  metu  subactus  Romulo  rem  aperit.  forte 
et  Numitori,  cum  in  custodia  Remuni  haberet  audissetque 
geminos  esse  fratres,  comparando  et  aetatem  eoram  et 
ipsam  minime  servilem  indolem  tetigerat  animum  memoria 
nepotum  sciscitandoque  eodem  pervenit,  ut  haut  procul 
esset,  quin  Remum  agnosceret. 

Ita  undique  regi  dolus   nectitur.     Romulus  non   cum  7 
globo  iuvenum  —  nec  enim  erat  ad  apertam  vim  par — ,  sed 
aliis  alio  itinere  iussis   certo  tempore   ad  regiam  venire 
pastoribus  ad  regem  impetum  facit  et  a  domo  Numitoris 
alia  comparata  manu  adiuvat  Remus.   ita  regem  obtruncant. 

VI.  Numitor  inter  primum  tumultum  hostis  invasisse  1 
urbem  atque  adortos  regiani  dictitans,  cum  pubem  Alba- 
nam  in  arcem  praesidio  armisque  obtinendam  avocasset, 
postquam  iuvenes  perpetrata  caede  pergere  ad  se  gratu- 
lantes  vidit,  extemplo  advocato  concilio  scelus  in  se  fratris, 
originem  nepotum,  ut  geniti,  ut  educati,  ut  cogniti  essent, 
caedem  deinceps  tyranni  seque  eius  auctorem  ostendit. 
iuvenes  per  mediam  contionem  agmine  ingressi  cum  avum  2 
regem  salutassent,  secuta  ex  omni  multitudine  consen- 
tiens  vox  ratum  nomen  imperiumque  regi  efficit. 

Ita  Numitori  Albana  re  permissa  Romulum  Remum-  3 
que  cupido  cepit  in  iis  locis,  ubi  expositi  ubique  educati 
erant,  urbis  condendae.  et  supererat  multitudo  Albano- 
rum  Latinorumque ,  ad  id  pastores  quoque  accesserant, 
qui  omnes  facile  spem  facerent,  parvam  Albam,  parvum 
Lavinium  prae  ea  urbe,  quae  conderetur,  fore.  intervenit  t 
deinde  his  cogitationibus  aviturn  malum,  regni  cupido, 
atque  inde  foedum  certamen  coortum  a  satis  miti  princi- 


10  LIBER  1,6.  7.  [a.  u.  c.  1-37] 

pio.  quoniam  geinini  essent  nec  aetatis  vereeundia  dis- 
erimen  facere  posset,  ut  dii,  quorum  tutelae  ea  loca  es- 
sent,  auguriis  legerent,  qui  nomen  novae  urbi  daret,  qui 
conditam  imperio  regeret,  Palatium  Romulus,  Remus 
Aventinum  ad  inaugurandum  templa  capiunt. 

1  VII.  Priori  Remo  augurium  venisse  fertur  sex  vul- 
tures,  iamque  nuntiato  augurio  cum  duplex  numerus  Ro- 
mulo  sese  ostendisset,  utrumque  regem  sua  multitudo 
consalutaverat.      tempore    illi    praecepto,    at   hi    numero 

2  avium  regnum  trahebant.  inde  cum  altercatione  congressi 
certamine  irarum  ad  caedem  vcrtuntur.  ibi  in  turba  ietus 
Remus  cecidit.  vulgatior  fama  est,  ludibrio  fratris  Renmm 
novos  transiluisse  muros,  inde  ab  irato  Romulo,  cum  ver- 
bis  quoque  increpitans  adieeisset   'sic  deinde  quicumque 

3  alius  transiliet  moenia  meal',  interfectum.  ita  solus  poti- 
tus  imperio  Romulus,  condita  urbs  conditoris  nomine  ap- 
pellata. 

Palatium  primum,   in  quo  ipse  erat  educatus,  muniit. 
sacra  diis  aliis  Albano  ritu,  Graeco  Herculi,  ut  ab  Evan- 

4  dro  instituta  erant,  facit.  Herculem  in  ea  loca  Geryone 
interempto  boves  mira  specie  abegisse  memorant  ac  prope 
Tiberim  iluvium,  qua  prae  se  armentum  agens  nando 
traiecerat,   loco  herbido,   ut  quiete  et  pabulo  laetiore  re- 

5  fieeret  boves,  et  ipsum  fessum  via  procubuisse.  ibi  cum 
eum  cibo  vinoque  gravatum  sopor  oppressisset,  pastor  ac- 
cola  eius  loci  nomine  Cacus,  ferox  viribus,  captus  pul- 
chritudine  boum  cum  avertere  eam  praedam  vellet,  quia, 
si  agendo  armentum  in  speluncam  compulisset,  ipsa  ves- 
tigia  quaerentem  dominum  eo  deductura  erant,  aversos 
boves,  eximium  quemque  pulchritudine,  caudis  in  spelun- 
cam  traxit. 

6  Hercules  ad  primam  auroram  somno  excitus  cum  gre- 
gem  perlustrasset  oculis  et  partem  abesse  numero  sensis- 
set,  pergit  ad  proximam  speluncam,  si  forte  eo  vestigia 
ferrent.  quae  ubi  omnia  foras  versa  vidit  nec  in  partem 
aliam  ferre,  confusus  atque  incertus  animi  ex  loco  infesto 

7  agere  porro  armentum  occepit.  inde  cum  actae  boves 
quaedam  ad  desiderium,  ut  fit,  relictarum  mugissent,  red- 
dita  inclusarum  ex   spelunca  boum  vox  Herculem   con- 


LIBER  I,  7.  8.  [a.  C.  753-717]  11 

vertit.  quem  cura  ad  speluncam  vadentem  Cacus  vi  pro- 
hibere  couatus  esset,  ictus  clava  fidem  pastorum  nequi- 
quam  invocans  morte  occubuit. 

Evander  tum  ea  profugus  ex  Peloponneso  auctoritate  8 
inagis  quam  imperio  regebat  loca,   venerabilis  vir  mira- 
culo  litterarum,   rei  novae  inter  rudes   artium   homines, 
venerabilior   divinitate   credita   Carmentae   matris,    quam 
fatiloquam  ante  Sibyllae  in  Italiam  adventum  miratae  eae 
gentes  fuerant.    is  tum  Evander  concursu  pastorum  tre-  9 
pidantium  circa  advenam  manifestae  reum  caedis    excitu* 
postquam  facinus  facinorisque   causam   auclivit,   habitum 
formamque    viri    aliquantum    ampliorem    augustioremque 
humana  intuens,   rogitat,   qui  vir  esset.    ubi  nomen  pa-  10 
tremque  ac  patriam  accepit,  'Iove  nate,  Hercules,  salve' 
inquit.    'te  mihi  mater,   veridica  interpres  deum,   auctu- 
rum  caelestium  numerum  cecinit  tibique  aram  hic  dica- 
tum  iri,  quam  opulentissima  olim  in  terris  gens  maximam 
vocet  tuoque  ritu  colat.'    dextra  Hercules   data  accipere  n 
se  omen    inpletururnque   fata  ara  condita  ac  dicata   ait. 
ibi  tum  primum  bove  eximia  capta  de  grege  sacrum  Her-  1 2 
culi  adhibiti»  ad  ministerium  dapemque  Potitiis  ac  Pina- 
riis,   quae  tum  familiae  maxime  inclitae  ea  loca  incole- 
bant,  factum.   forte  ita  evenit,  utPotitii  ad  tempus  praesto  13 
essent  hisque  exta  apponerentur,  Pinarii  extis  adesis  ad 
ceteram  venirent  dapem.    inde  institutuin  mansit,   donec 
Pinarium  genus  fuit,    ne  extis   sollemnium  vescerentur. 
Potitii  ab  Evandro  edocti  antistites  sacri  eius  per  multas  1 1 
aetates  fuerunt,  donec  tradito  servis  publicis  sollemni  fa- 
miliae  ministerio  genus  omne  Potitiorum  interiit.     haec  15 
tum  sacra  Eomulus  una  ex  omnibus  peregrina  suscepit, 
iam  tum  inmortalitatis  virtute  partae,   ad  quam  eum  sua 
fata  ducebant,  fautor. 

VIH.  Rebus  divinis  rite  perpetratis  vocataque  ad  con-  1 
cilium  multitudine,  quae  coalescere  in  populi  unius  corpus 
nulla  re  praeterquam  legibus  poterat,  iura  dedit,  quae  ita  2 
sancta  generi  hominum  agresti  fore  ratus,  si  se  ipse  ve- 
nerabilem  insignibus  imperii  fecisset,  cum  cetero  habitu 
se  augustiorem,  tum  maxime  lictoribus  duodecim  sumptis 
fecit.   alii  ab  numero  avium,  quae  augurio  regnum  porten-   ; 


12  LIBER  I,  8.  9.  [a.  u.  c.  1—37] 

derant,  euin  secutum  nurnerum  putant,  me  haut  paenitel 
eorum  sententiae  esse,  quibus  et  apparitores  et  hoc  genae 
ab  Etruscis  finitimis,  unde  sella  curulis,  unde  toga  prae- 
texta  sumpta  est,  et  numerum  quoque  ipsum  ductum  pla- 
cet,  et  ita  habuisse  Etruscos,  quod  ex  duodecim  populis 
communiter  creato  rege  singulos  singuli  populi  lictorea 
dederint. 
4  Crescebat  interim  urbs  munitionibus  nlia  atque  alia 
adpetendo  loca,  cum  in  spem  magis  futurae  multitudinis 

0  quam  ad  id,  quod  tum  hominum  erat,  munirent.  deinde 
ne  vana  urbis  magnitudo  esset,  adliciendae  multitudini.- 
causa  vetere  consilio  condentium  urbes,  qui  obscuram  at- 
que  humilem  conciendo  ad  se  multitudinem  natam  e  terra 
sibi  prolem  ementiebantur,  locum,  qui  nunc  saeptus  dc- 

ti  scendentibus  inter  duos  lucos  est,  asylum  aperit.  eo  es 
finitimis  populis  turba  omnis  sine  discrimine,  liber  an  >cv- 
vua  esset,  avida  novarum  rerum  perfugit  idque  primum 
ad  coeptam  magnitudinem  roboris  fuit. 

7  Cum  iam  virium  haud  paeniteret,  consilium  deinde 
viribus  parat:  centum  creat  senatores,  sive  quia  is  nume- 
rus  satis  erat  sive  quia  soli  centum  erant,  qui  creari  pa- 
tres  possent  —  patres  certe  ab  honore  patriciiqus  proge- 
nies  eorum  appellati. 

1  VLLU.  Iam  res  Roniana  adeo  erat  valida,  ut  cuilibet 
finitimarum  civitatium  bello  par  esset,  sed  penuria  mulie- 
rUm  hominis  aetatem  duratura  magnitudo  erat,  quippe 
quibus   nec   domi  spes  prolis  nec  cum  finitimis   conubia 

2  essent.  tum  ex  consilio  patruni  Romulus  legatos  circum 
vicinas  gentes  misit,   qui   societatem  conubiumque  novo 

:5  populo  peterent :  urbes  quoque,  ut  cetera,  cx  infimo  nasci, 
dein,   quas   sua  virtus  ac  dii  iuvent,   magnas   opes   sibi 

4  magnumque  nomen  facere.  satis  scire  origini  Romanae  et 
deos  adfuisse  et  non  defuturam  virtutem :  proinde  ne  gra- 
varentur  homines  cum  hominibus  sanguinem  ac  genus 
miscere. 

5  Xusquam  benigne  legatio  audita  est,  adeo  simid  sper- 
nebant,  simul  tantam  in  medio  crescentem  molem  sibi  ac 
posteris  suis  metuebant.  a  plerisque  rogitantibus  dimissi, 
ecquod  feminis  quoque  asylum  aperuissent:   id  enim  de- 


LIBER  I,  9.  [a.  C.  753—717]  13 

mum    conpar  couubium  fore.    aegre  id  Romana  pubes  6 
passa  et  haud  dubic  ad  vim  spectare  res  coepit. 

Cui  tempus  locumque  aptum  ut  daret  Romulus,  aegri- 
tudinem  animi  dissimulans  ludos  ex  industria  paratNeptuno 
Equestri  sollemnis,  Consualia  vocat.  indici  deinde  finitimis  7 
spectaculum  iubet,  quantoque  apparatu  tum  sciebant  aut 
poterant  concelebrant,  ut  rem  claram  exspectatamque  face- 
rent.   multi  mortales  convenere,  studio  etiam  videndae  no-  8 
vae  urbis,  maxime  proximi  quique,  Caeninenses,  Crustu- 
mini,  Antemnates,  etiam  Sabinorum  omnis  multitudo  cum  9 
liberis  ac  coniugibus  venit.   invitati  hospitaliter  per  domos 
cum  situm  moeniaque  et  frequentem  tectis  urbem  vidis- 
sent,  mirantur,   tam  brevi  rem  Rornanam   crevisse.    ubi  10 
spectaculi  tempus  venit  deditacque  eo  mentes  cum  oculis 
erant,  tum  ex  composito  orta  vis  signoque  dato  iuventus 
Romana  ad  rapiendas  virgines  discurrit.  magna  pars  forte,  1 1 
in  quem  quaeque  inciderat,  raptae.   quasdam  forma  excel- 
lentes  primoribus  patrum  destinatas  ex  plebe  homines,  qui- 
bus  datum  negotium  erat,  domos  deferebant.   unam  longe  12 
ante  alias  specie  ac  pulchritudine  insignem  a  globo  Ta- 
lassii  cuiusdam  raptam  ferunt,   multisque   sciscitantibus, 
cuinam  eam  ferrent,  identidem,  ne  quis  violaret,  Talassio 
ferri    clamitatum.     inde    nuptialem  hanc  vocem   factam. 
turbato  per  metum  ludicro  maesti  parentes  virginum  pro-  13 
fugiunt,  incusantes  violati  hospitii  foedus  deumque  invo- 
cantes,  cuius  ad  sollemne  ludosque  per  fas  ac  fidem  de- 
cepti  venissent.    nec  raptis  aut  spes  de  se  melior  aut  in-  1 1 
dignatio  est  minor. 

Sed  ipse  Romulus  circumibat  docebatque,  patrum  id 
superbia  factum,  qui  conubium  finitimis  negassent,  illas 
tamen  in  matrimonio,  in  societate  fortunarum  omnium  civi- 
tatisque  et,  quo  nihil  carius  humano  generi  sit,  liberum  15 
fore;  mollirent  modo  iras  et  quibus  fors  corpora  dedisset, 
darcnt  animos ;  saepe  ex  iniuria  postmodum  gratiam  ortam 
eoque  melioribus  usuras  viris,  quod  adnisurus  pro  se  quis- 
que  sit,  ut,  cum  suam  vicem  functus  officio  sit,  parentium 
etiam  patriaeque  expleat  desiderium.  accedebant  blandi-  10 
tiae  virorum,  factum  purgantium  cupiditate  atque  amore, 
quae  maxime  ad  muliebre  ingenium  efficaces  preces  sunt. 


1  l 


LIBEK  I,  10.  11.  [a.u.  c.  1— ii't 


i  X.  Iam  admodum  mitigati  animi  raptis  ant.  at  rap- 
rarum  parcntcs  tum  maxime  sordida  veste  crimisque  et 
querellis  civitates  concitabant.  nec  domi  tafcum  indiona- 
tiones  continebant,  sed  congregabantur  und  ue  ad  Titum 
Tatium,  regem  Sabinorum,  et  legationes  c,  quod  maxi- 
mum  Tatii   nomen  in  iis  regionibus  erat,  onveniebant. 

2  Caeninenses  Crustuminique  etAntemnates  ant,  ad  quos 
eius  iniuriae  pars  pertinebat.  lente  agere  h  Tatius  Sabi- 
nique  visi  sunt,  ipsi  inter  se  tres  populi  coiu  uniter  bellum 

3  parant.  nec  Crustumini  quidem  atque  Ante  nates  pro  ar- 
dore  iraque  Caeninensium  satis  se  inpigrc  ovent;  ita  per 
se  ipsum  nomen  Caeninum  in  agrum  Rom  mm  impetum 

4  facit.  sed  effuse  vastantibus  fit  obvius  cu  exercitu  Eo- 
mulus  levique  certamine  docet,  vanam  si  viribus  iram 
esse.  exercitum  fundit  fugatquc,  fusum  pei  quitnr,  regem 
in  proelio  obtruncat  et  spoliat,  duce  hostim  occiso  urbem 
primo  impetu  capit. 

5  Inde  exercitu  victore  reducto  ipse,  cum  fetis  vir  magni- 
ficus  tum  factorum  ostentator  haut  mino  spolia  ducis 
hostium  caesi  suspensa  fabricato  ad  id  apt  ferculo  gerens 
in  Capitolium  escendit  ibique  ea  cum  ad  lercum  pasto- 
ribus  sacram  deposuisset,  simul  cum  dono  esignavit  tem- 

S  plo  Iovis  finis  cognomenque  addidit  deo.  '  I  ppiter  Feretri,' 
inquit  'haec  tibi  victor  Romulus  rex  regiairma  fero  tem- 
plumque  his  regionibus,  quas  modo  anim  metatus  sum, 
dedico  sedem  opimis  spoliis,  quae  regi  is  ducibusque 
hostium  caesis    me  auctorcm  sequentes    jsteri  ferent.' 

i"  Haec  templi  est  origo,  quod  primum  mnium  Romae 
sacratum  est.   ita  deinde  diis  visum.  ritam  condito- 

ris  templi  vocem  esse,  qua  laturos  eo  sp  posteros  nun- 
cupavit,  nec  multitudine   conpotum  i  ni  vulgari  lau- 

dem.  bina  postea  inter  tot  annos,  tot  I  ■  la  opima  parta 
sunt  spolia:  adeo  rara  eius  fortuna  deco    fuit. 

i  XI.  Dum  ea  ibi  Romani  gerunt,  Ant-anatium  exerci- 
tus  per  occasionem  ac  solitudinem  hostiler  in  fines  Ro- 
manos  incursionem  facit;  raptim  et  ad  lii  Romana  legio 
^Palantes  in  agris  oppressii  r  primo  inpetu 

Ww>re  hostes,  oppidum  captum,  didicique  victoria 
n  Ki-iimlum  Hersilia  coniunx    picibus  raptarum 


k 


.:*"' 


tim  ■  ■  - 

I:.-      '       T^m* 


la  m 
Jttf»*** 

UUi 

|fl*ifB<"- 

:. 

f.i:-s!B»r  ,-*■»•'  •** 

m.  *roir \m 
omajr..  »  -  ■ 


^mmmimm 


kf*1m+Z 


qiii   : 

s 


|t.k  <  r.ir  nn  1.    Iiu 


Min   ni-H  i,:  i   ;  • 


XII 


■ 


•    . 


1G  LIBERI,  12.  13.  [a.u.  c.1-37] 

5  valle  tendunt.  at  tu,  pater  deum  hominumque,  hine  sal- 
tem  arce  hostes,   deme  terrorem  Romanis  fugamque  foe- 

t;  dam  siste.  hic  ego  tibi  templum  Statori  Iovi,  quod 
monumentum   sit  posteris,    tua    praesenti    ope   servatam 

:  urbem  esse,  voveo.'  haec  precatus,  velut  si  sensisset 
auditas  preces,  'hinc,'  inquit  'Romani,  Iuppiter  optimus 
maximus  resistere  atque  iterare  pugnam  iubet.'  restitere 
Romani  tamquam  caelesti  voce  iussi.  ipse  ad  primores 
Romulus  provolat. 

8  Mettius  Curtius  ab  Sabinis  princeps  ab  arce  decucur- 
rcrat  et  effusos  egerat  Romanos  toto  quantum  foro  spa- 
tium  est;   nec  procul  iam  a  porta  Palatii  erat,   clamitans 

9  'vicimus  pex-fidos  hospites,  inbelles  hostes;  iam  seiunt, 
longe  aliud  esse  virgines  rapere,  aliud  pugnare  cum  viris.' 
in  eum  haec  gloriantem  cum  globo  ferocissimorum  iuve- 
num  Romulus  impetum  facit.  ex  equo  tum  forte  Mcttius 
pugnabat,  eo  pelli  facilius  fuit.  pulsum  Romani  perse- 
cuntur    et   alia   Romana    acies      audacia    regis     accensa 

[0  fundit  Sabinos.  Mettius  in  paludem  sese  strepitu  sequen- 
tium  trepidante  equo  coniecit,  averteratque  ea  res  etiam 
Sabinos  tanti  periculo  viri.  et  ille  quidem  adnuentibus  ac 
vocantibus  suis  favore  multorum  addito  animo  evadit,  Ro- 
mani  Sabinique  in  media  convalle  duorum  montium  red- 
integrant  proelium.    sed  res  Romana  erat  superior. 

i  XIII.  Tum  Sabinae  mulieres,  quarum  ex  iniuria  bel- 
lum  ortum  erat,  crinibus  passis  scissaque  veste  victo  malis 
muliebri  pavore  ausae  se  inter  tela  volantia  inferre,  ex 
transverso  impetu  facto  dirimere  infestas  acies,   dirimere 

2  iras,  hinc  patres  hinc  viros  orantes,  ne  sanguine  se  ne- 
fando  soceri  generique  respergerent ,  ne  parricidio  macu- 
larent  partus  suos,   nepotum  illi,   hi  liberum  progeniem. 

3  'si  adfinitatis  inter  vos,  si  conubii  piget,  in  nos  vertite 
iras,  nos  causa  belli,  nos  vulnerum  ac  caedium  viris  ac 
parentibus  sumus;  melius  peribimus  quam  sine  alteris 
vestrum  viduae  aut  orbae  vivemus.' 

4  Movet  res  tum  multitudinem  tum  duces;  silentium  et 
rcpentina  fit  quies,  inde  ad  foedus  faciendum  duces  prod- 
eunt  nec  pacem  modo,  sed  civitatem  unam  ex  duabus  fa- 
ciunt,  regnum  consociant,  imperium  omne  conferunt  Ro- 


LIBER  I,  13.14.  [a.  C.  753— 717]  17 

mam.    ita  geminata  lirbe,  ut  Sabinis  tamen  aliquid  dare-  5 
tur,  Quirites  aCuribus  appellati.  monumentum  eius  pugnae, 
ubi  primum  ex  profunda  emersus  palude  equum  Curtius 
in  vado  statuit,  Curtium  lacum  appellarunt. 

Ex  bello  tam  tristi  laeta  repente  pax  cariores  Sabinas  6 
viria  ac  parentibus  et  ante  omnes  Romulo  ipsi  fecit.  ita- 
que,  cum  populum  in  curias  triginta  divideret,  nomina 
earum  curiis  inposuit.  id  non  traditur,  cum  haut  dubie  7 
aliquanto  numerus  maior  hoc  mulierum  fuerit,  aetate  an 
dignitatibus  suis  virorumve  an  sorte  lectae  sint,  quae  no- 
mina  curiis  darent. 

Eodem  tempore  et  centuriae  tres  equitum  eonscriptae  8 
sunt:   Ramnenses  ab  Romulo,  ab  T.  Tatio  Titienses  ap- 
pellati,   Lucerum  nominis   et  originis   causa  incerta   est. 
inde  non  modo  commune,  sed  concors  etiam  regnum  duo- 
bus  regibus  fuit. 

XTTTT.  Post  aliquot  annos  propinqui  regis  Tatii  lega-  i 
tos  Laurentium  pulsant,  cumque  Laurentes  iure  gentium 
agerent,  apud  Tatium  gratia  suorum  et  preces  plus  pote- 
rant.    igitur  illorum  poenam  in   se  vertit:    nam  Lavini,  2 
cum  ad  sollemne  sacrificium  eo  venisset,  concursu  facto 
interficitur.    eam  rem  minus  aegre  quara  dignum  erat  tu-  3 
lisse  Romulum  ferunt,    seu  ob  infidam  societatem  regni 
seu  quia  haut  iniuria  caesum  credebat.     itaque  bello  qui- 
dem  abstinuit;   ut  tamen  expiarentur  legatorum  iniuriae 
regisque  caedes,  foedus  inter  Romam  Laviniumque  urbes 
renovatum  est. 

Et  cum  his  quidem  insperata  pax  erat:   aliud  multo  4 
propius  atque  in  ipsis  prope  portis  bellum  ortum.     Fide- 
nates  nimis  vicinas  prope  se  convalescere  opes  rati,  prius- 
quam  tantum  roboris  esset,  quantum  futurum  apparebat, 
occupant  bcllum  facere.    iuventute  armata  immissa  vasta- 
tur  agri  quod  inter  urbem  ac  Fidenas  est.   inde  ad  laevam  5 
versi,  quia  dextra  Tiberis  arcebat,  cum  magna  trepidatione 
agrestium  populantur,  tumultusque  repens  ex  agris  in  ur- 
bem  inlatus  pro  nuntio  fuit.   excitus  Romulus,  neque  enim  6 
dilationem  pati   tam   vicinum   bellurn  poterat,    exercitum 
educit,  castra  a  Fidenis  mille  passuum  locat.    ibi  modico  7 
praesidio  rclicto  egressus  onmibus  copiis  partem  militum, 

Livi  vol.  I.  2 


~££v*"" 


I 


lC  LIBERI,  12.  13- 

i  „,     .,t  rn    oater  dcum  bomiamque,  hinc  sal- 
vaUc  tendunt at  tu pate g  que 

tcm  arcc  hostca,  dune    c.r  ^  d 

dam   sistc.    hic   cgo   tibi   tcm  ^ 

mrUnT  ™vcPo°'c  ^caC  elutPsi  sensisset 

urbem  essc,   Y0«£    _  I,witcr  optimus 
..uul.tas  prcces,    hmc,    m  u  ^^ 

.uaximus  resisterc  atque     e.a>.  pri,n»rea 

Romani  tamquam  caelest.  voce  .... 

R°  McSrCmuus  ab  Sabinie  pri ab  arce  decucu, 

,;„,„  est;  ncc  procul  ,am  a  porta  ra 

"Um  r  c^;Xt  rm     fuh      ..'.  m  Komani  pcrsc 
^rtlna.acics     m  ^accensa 

10  fuudit  Sabinos.   Mettius  .u  j.ak.dc       «£■£»      etiam 
ti„m  trcpidautc  equo  «""J-^        aunuentib„s  ac 

integrant  proeliun,    sed  res  Romana  ^supe^ 

,         XUI.  Tum  Sabinae  muki  ^fcto     ^ 

lum  ortum  erat,  eriuibus  puu  £  .^      ex 

muliebri  pavore  ausae  se  mtcr  teh,  ^      ^ 

trausverso  impetu  facto  dxnmere    n     -  £*-  ^ 

,  iras,  hinc  patres  hinc  viros  orantc  ■  ^^  ^^ 

~  fando  soceri  generique  respcrgcren 

larent  partus  suos,   nepotum  u 
3  'si  adfinitatis  inter  vos,   si  conu 
iras,  nos  causa  belli,  nos  v 
parentibus  sumus;    mehus 
vestrum  viduae  aut  orbi 
4        Movet  res  tum  n« 
repentina  fit  quicsL 
eunt  nec  pacej 
ciunt,  regnv 


h 


vin-  - 

qae,  *  H-'" ' 

taruiL  -"■'  • 


B1121  ~~-  ^ 

l 

taip 

ijra.  cr.  .xa  -.  i  ■■ 

'-•  .  -'  - 

safat  »  ~  ■„»  . 


;•;-■ 


/ 


.ui    in    i 

Xlil!.    P   - 

I 


alude  I 

■llarunt. 

S 
•rnulo 

ul    dubie  : 

l 

ijui- 


20  LIBEB  I,  l.i.  17.  [a.u.c.38 

viro  nuntianti  haec  fidei  fuerit  quamque  desiderium  lu>- 
niuli  apud  plebem  exercitumque  facta  fide  inmortalitatia 
lenitum  sit 

i  XVII.    Patrum  interim  animos  certamen  regni  ac  eu- 

pido  versabat    necdum  ad  singulos,  quia  nemo  magnopere 

eminebat   in   novo   populo,   pervenerat;    factionibus   inter 

2  ordines  certabatur.  oriundi  ab  Sabinis,  ne,  quia  post  Tati 
mortem  ab  sua  parte  non  erat  regnatum,  in  societate  ae- 
qua  possessionem  imperii  amitterent,  sui  corporis  creari 
regem  volebant,  Romani  veteres  peregrinum  regem  asper- 

3  nabantur.     in  variis   voluntatibus   regnari    tamen    omnes 
i  volebant,  libertatis  dulcedine  nondum  experta.     timor  de- 

inde  patres  incessit,  ne  civitatem  sine  imperio,  exercitum 
sine  duce,  multarum  circa  eivitatium  inritatis  animis,  vis 
aliqua  externa  adoriretur.  ct  esse  igitur  aliquod  caput 
placebat  et  nemo  alteri  concedere  in  animum  inducebat 

5  Ita  rem  inter  se  centum  patres  decem  decuriis  factis 
singulisque  in  singulas  decurias  creatis,  qui  summae  rc- 
rum   praeessent,   consociant     deeem   imperitabant,   unus 

r,  cum  insignibus  imperii  et  lictoribus  crat,  quinque  dierum 
spatio  finiebatur  imperium  ae  pcr  omnes  in  orbcm  ibat, 
annuumque  intervallum  regni  fuit.  id  ab  re,  quod  nunc 
quoque  tenet  nomen,  interregnum  appellatum. 

7  Fremere  deinde  plebs:  multiplicatam  servitutem,  ccn- 
tum  pro  uno  dominos  factos,   nec  ultra  nisi  regem,  et  ab 

8  ipsis  creatum  videbantur  passuri.  cum  sensissent  ea  mo- 
veri  patres,  ofFerendum  ultro  rati  quod  amissuri  erant,  ita 
gratiam  ineunt  summa  potestate  populo  permissa,  ut  non 

9  plus  darent  iuris  quam  detinerent.  decreverunt  enim,  ut, 
cum  populus  regem  iussisset,  id  sic  ratum  esset,  si  patres 
auctores  fierent.  hodie  quoque  in  legibus  magistratibus- 
que  rogandis  usurpatur  idem  ius  vi  adempta:  priusquam 
populus  suftragium  ineat,  in  incertum  comitiorum  even- 
tum  patres  auctores  fiunt. 

10  Tum  interrex  contione  advocata  'quod  bonum  faustum 
felixque  sit,'  inquit  'Quiritcs,  regcm  create:  ita  patribus 
visum  cst.   patrcs  deinde,  si  dignum,  qui  secundus  ab  Ro- 

]  i  mulo  numcretur,  crearitis,  auctores  fient.'  adeo  id  gratum 
plebi  fuit,  ut,  ne  victi  beneficio  viderentur,  id  modo  scis- 


LIBER  I,  17.18.  [a  C.71G]  -;1 

cerent  iuberentque,  ut  senatus  decerneret,  qui  Romae  re- 
gnaret. 

XVIII.    Inclita  iustitia  religioque  ea  tempestate  Nu-  1 
lnae  Pompili  crat.    Curibus  Sabinis  habitabat  consultissi- 
mus  vir,    ut  in  illa  quisquam  esse  aetate  poterat,   onmis 
divini  atque  humani  iuris.    auctorem  doctrinae  eius,  quia  ■> 
non  extat  alius,   falso  Samium  Pythagoram  edunt,   quem 
Servio  Tullio  regnante  Romae  ccntum  amplius  post  an- 
nos  in  ultima  Italiae  ora  circa  Metapontum  Heracleamque 
et  Crotonem  iuvenum  aemulantium  studia  coetus  habuisse 
constat.     ex  quibus   locis,    etsi    eiusdem   aetatis    fuisset,  3 
quae  fama  in  Sabinos  ?  aut  quo  linguae  commercio  quem- 
quam  ad  cupiditatem  discendi  excivisset  quove  praesidio 
unus  per  tot  gentes  dissonas  sermone  moribusque  perve- 
nisset?   suopte  igitur  ingenio  temperatum  animum  virtuti-  i 
bus  fuisse  opinor  magis  instructumque  non  tam  peregri- 
nis  artibus,   quam  disciplina  tetrica  ac  tristi  veterum  Sa- 
binorum,  quo  genere  nullum  quondam  incorruptius  fuit. 

Audito  norninc  Numae  patres  Romani,  quamquam  in-  5 
clinari  opes   ad   Sabinos    rege  inde   sumpto    videbantur, 
tamen  neque  se  quisquam   nec  factionis  suae  aliuin  nec 
denique  patrum  aut  civium  quemquam  praeferre  illi  viro 
ausi,   ad  unum  omnes  Numae  Pompilio  regnum  deferen- 
dum  decernunt.     accitus,   sicut  Romulus   augurato   urbe  G 
condenda  regnum  adeptus  est,   de  se   quoque  deos  con- 
suli  iussit.    inde  ab  augure,   cui  deinde  honoris  crgo  pu- 
blicum   id   perpetuumque   sacerdotium   fuit,    deductus   in 
arcem,  in  lapidc  ad  meridiem  versus  consedit.    augur  ad  7 
laevam  eius  capite  velato  sedem  cepit,   dextra  manu  ba- 
culum  sine  nodo  aduncum  tenens,   quem  lituum  appella- 
runt.    inde  ubi   prospectu  in  urbem  agrumque  capto  dcos 
precatus     regiones  ab  oriente  ad  occasum   determinavit, 
dextras   ad   meridiem  partes,    laevas    ad    septemtrionem 
esse  dixit,   signum  contra,   quoad  longissime  conspectum  8 
oculi  ferebant,  animo  finivit;  tum,  lituo  in  laevam  manuin 
translato,   dextra  in  caput  Numae  imposita,   precatus  ita 
est:  'Iuppiter  pater,  si  est  fas  liunc  Numam  Pompilium,  9 
cuius  ego  caput  teneo,   regem  Romae  essc,   uti  tu  signa 
nobis   certa   adclarassis  inter  eos  fines,   quos  feci.'    tum 


22  LIBEK  I,  18—20.  [aTu.  c.  39— 82] 

peregit  verbis  auspicia,  quac  mitti  vcllet;  quibua  missis 
declaratus  rex  Numa  dc  templo  descendit. 

1  XVIIII.  Qui  rcgno  ita  potitus  urbem  novam,  condi- 
tam  vi  ct  armis,   iure  cam  legibusque  ac  moribus  de  in- 

2  tegro  condere  parat.  quibus  cum  inter  bella  adsuescere 
videret  non  posse,  quippe  efferari  militia  animos,  miti- 
gandum  ferocem  populum  armorum  desuetudine  ratus, 
Ianum  ad  infimum  Argiletum  indicem  pacis  bellique  fe- 
cit,   apertus  ut  in  armis  esse  civitatem,   clausus  pacatos 

3  circa  omnes  populos  significaret.  bis  deinde  post  Numae 
regnum  elausus  fuit,  semel  T.  Manlio  consule  post  Puni- 
cum  primum  perfectum  bellum,  iterum,  quod  nostrae  ae- 
tati  dii  dederunt  ut  videremus,  post  bellum  Actiacum  ab 
imperatore  Caesare  Augusto  pace  terra  marique  parta. 

4  Clauso  eo  cum  omnium  circa  finitimorum  societate  ac 
foederibus  iunxisset  animos,  positis  externorum  periculo- 
rum  curis  ne  luxuriarent  otio  animi,  quos  metus  hostium 
disciplinaque  militaris  continuerat,  oinnium  prinium  rem 
ad  multitudincm    inperitam  et  illis  saeculis  rudem  effica- 

5  cissimam,  deorum  metum  iniciendura  ratus  est.  qui  cum 
descendere  ad  aniraos  sine  aliquo  conmento  miraculi 
non  posset,  simulat  sibi  cum  dea  Egeria  congressus  noc- 
turnos  esse,  eius  se  monitu,  quae  acceptissima  diis  es- 
scnt,  sacra  instituere,  sacerdotes  suos  cuique  deoruin 
praeficere. 

6  Atque  omnium  primum  ad  cursus  lunae  in  duodecim 
raenses  describit  annum,  quem,  quia  tricenos  dies  singu- 
lis  raensibus  luna  non  explet  desuntque  dies  solido  anno, 
qui  solstitiali  circumagitur  orbe,  intercalares  raensibus 
interponcndo  ita  dispensavit,  ut  vicesimo  anno  ad  metain 
eandein  solis,   unde  orsi  essent,   plenis  oraniura  annorura 

7  spatiis  dies  congruerent.  idem  nefastos  dics  fastosque 
fecit,  quia  aliquando  nihil  cum  populo  agi  utile  futuruin 
erat. 

i  XX.  Tuin  saeerdotibus  creandis  animum  adiecit,  quara- 
quam  ipse  plurima  sacra  obibat,  ca  raaxime  quae  nunc  ad 

2  Dialeni  fiaminera  pertinent.  sed  quia  in  civitate  bellicosa 
plures  Eorauli  quain  Nuraae  similes  reges  putabat  fore 
iturosque  ipsos  ad  bella,  nc  sacra  regiae  vicis  descreren- 


LIBEB  I.  20.21.  [a.  C.  715-672]  23 

tur  flaminem  Iovi  adsiduum  sacerdotem  creavit  insigni- 
que  eum  veste  et  euruli  regia  sella  adornavit.  huic  duos 
rlamines  adiecit,  Marti  unuin.  alterum  Quirino,  virgines-  ;; 
que  Vestae  legit,  Alba  oriundum  sacerdotium  et  genti 
conditoris  haud  alienum.  iis.  ut  adsiduae  tenipli  antistites 
essent,  stipendium  de  publico  statuit.  virginitate  aliisque 
caerimoniis  venerabiles  ac  sanctas  fecit. 

Salios  item  duodeeim  Marti  Gradivo  legit  tunicaeque   i 
pictae  insigne  dedit  et  super  tunicam  aeneum  pectori  te- 
gumen  caelestiaque  arma,  quae  ancilia  appellantur,  ferre 
ae   per  urbem  ire   canentes    carmina    cuni    tripudiis    sol- 
lemnique  saltatu  iussit. 

Pontificem  deinde  Numam  Marcium,  Marci  filium,  ex 
patribus  legit  eique  sacra  omnia  exscripta  exsignataque 
attribuit,  quibus  hostiis,  quibus  diebus,  ad  quae  templa 
sacra  fierent  atque  unde  in  eos  sumptus  pecunia  erogare- 
tur.  cctera  quoque  omnia  publica  privataque  sacra  pon-  6 
tificis  scitis  subiecit,  ut  esset,  quo  consultum  plebes  ve- 
niret,  ne  quid  divini  iuris  neglegendo  patrios  ritus  pere- 
grinosque  adsciscendo  turbaretur,  nec  caelestes  modo  cae-  : 
rimonias,  sed  iusta  quoque  funebria  placandosque  manes 
ut  idem  pontifex  edoceret  quaeque  prodigia  fulminibus 
aliove  quo  visu  missa  susciperentur  atque  curarentur. 
ad  ea  elicienda  ex  mentibus  divinis  lovi  Elicio  aram  in 
Aventino  dicavit  deumque  consuluit  auguriis,  quae  >usci- 
picnda  essent. 

XXI.    Ad  haee  consultanda  procurandaquc  multitu-  i 
dine  omni  a  vi  et  armis  conversa,  et  animi  aliquid  agendo 
occupati  erant  et  deorum  assidua  insidens  cura,    cum  in- 
teresse  rebus  humanis  caeleste  numen  videretur,   ea  pie- 
tate  omnium   pectora  imbuerat,   ut  fides  ac  iusiurandum  ■ 
proximo  iegum  ac  poenarum  metu  civitatem  regerent.    et  ■> 
cum  ipsi  se  homines  in  regis,  velut  unici  exempli,  mores 
formarent,  tumfinitumi  etiam  populi,  qui  antea  eastra,  non 
urbem  positam  in  medio  ad  sollicitandam  omnium  pacem 
crediderant,   in  eam  verecundiam  adducti  sunt,  ut  civita- 
tem   totam   in   cultum    versam    deorum    violari    ducerent 
uefas. 

Lucus  erat,   quem  medium  cx  opaco  specu  for.s  per-  :; 


24  LIBEK  I.  21.22.  [a.  u.  c.  39—114' 

enni  rigabat  aqua:  quo  quia  se  persaepe  Xuma  sine  ar- 
bitris  velut  acl  congressum  deae  inferebat.  Camenia  eum 
lucum  sacravit,  quod  earum  ibi  concilia  cum  coniuge  sua 

4  Egeria  essent.  et  soli  Fidei  sollemne  instituit.  ad  id  sa- 
crarium  tiamines  bigis  curru  arcuato  vehi  iussit  manu- 
que  ad  digitoa  usque  involuta  rem  divinam  faeere,  signi- 
ficantes,   fidem  tutandam  sedemque  eius  etiam  in  dextris 

5  sacratam  esse.  multa  alia  sacrificia  locaque  sacris  facien- 
dis,  quae  Argeos  pontifices  vocant,  dedicavit.  onmium 
tamen  maximum  eius  operum  fuit  tutela  per  omne  regni 
tempus  haud  minor  pacis  quam  regni. 

ii  Ita  duo  deinceps  reges,  alius  alia  via,  ille  bello  hic 
pace,  civitatem  auxerunt;  Romulus  septem  et  triginta  reg- 
navit  annos,  Xuma  tres  et  quadraginta.  cum  valida  tum 
temperata  et  belli  et  pacis  artibus  erat  civitas. 

1  XXII.  Xumae  morte  ad  interregnum  res  rediit.  inde 
Tullum  Hostilium,  nepotcm  Hostili,  cuius  in  infima  arce 
clara  pugna  adversus  Sabinos  fuerat,  regem  populus  ius- 

2  sit;  patres  auctores  facti.  hic  non  solum  proximo  regi 
dissimilis,  sed  ferocior  etiam  quam  Romulus  fuit.  cum 
aetas  viresque  tum  avita  quoque  gloria  animum  stimula- 
bat.  senescere  igitur  civitatem  otio  ratus  undique  mate- 
riam  excitandi  belli  quaerebat. 

3  Forte   evenit,   ut   agrestes   Romani   ex  Albano   agro, 

4  Albani  ex  Romano  praedas  invicem  agerent.  imperitabat 
tum  Gaius  Cluilius  Albae.  utrimque  legati  fere  sub  idem 
tempus  ad  res  repetendas  missi.  Tullus  praeceperat  suis, 
ne  quid  prius  quam  mandata  agerent;  satis  sciebat,  nega- 

5  turum  Albanum:  ita  pie  bellum  indici  posse.  ab  Albanis 
socordius  res  acta;  excepti  hospitio  ab  Tullo  blande  ac 
benigne  comi  fronte  regia  convivium  celebrant.  tantisper 
Romani  et  res  repetiverant  priores  et  neganti  Albano  bel- 
lum  in  tricesimum  diem  indixerant.  haec  renuntiant  Tullo. 

6  Tum  legatis  Tullus  dicendi  potestatem,  quid  petentes 
venerint,  fccit.  illi  onmium  ignari  primum  purgando  te- 
runt  tempus:  se  invitos  quicquam,  quod  minus  placeat 
Tullo,  dicturos,  sed  imperio  subigi:   res  repetitum  se  ve- 

7  nisse,  ni  reddantur,  bellum  indicere  iussos.  ad  haec  Tul- 
lus  'nuntiate'  inquit  'regi  vestro,   regcm  Romanum  deoa 


LIBER  I,  22.  23.  [a.  C.  715— 640J  25 

facere  testes,  uter  prius  populus  res  repetentes  legatos 
aspernatus  dimiserit,   ut  in  eum  omnes  expetant  huiusce    - 
clacles  belli.' 

XXIII.    Haec  nuntiant  domum  Albani.     et  bellum  l 
utrimque  summa  ope  parabatur,   civili  simillimum  bello, 
prope  inter  parentes  natosque,   Troianam  utramque  pro- 
lem,  cum  Lavinium  ab  Troia,  ab  Lavinio  Alba,  ab  Al- 
banorum  stirpe  regum  oriundi  Romani  essent.     eventus  2 
tamen  belli  minus  miserabilem  dimicationem  fecit,   quod 
nec  acie  certatum  est  et  tectis  modo  dirutis  alterius  urbis 
duo  populi  in  unum  confusi  sunt.    Albani  priores  ingenti  3 
cxercitu  in  agruin  Romanum  impetum  fecere.    castra  ab 
urbe  haud  plus  quinque  milia  passum  locant,   fossa  cir- 
cumdant:  fossa  Cluilia  ab  nomine  ducis  per  aliquot  sae- 
cula  appellata  est,  donec  cum  re  nomen  quoque  vetustate 
abolevit.     in  his  castris  Cluilius,   Albanus  rex,   moritur,  i 
dictatorem  Albani  ^lettium  Fufetium  creant. 

Interim  Tullus  ferox  praecipue  morte  regis  magnum- 
que  deorum  numen,  ab  ipso  capite  orsum,  in  omne  nomen 
Albanum  expetiturum  poenas  ob  bellum  impium  dicti- 
tans,  nocte  praeteritis  hostium  castris  infesto  exercitu  in 
agrum  Albanum  pergit.  ea  res  ab  stativis  excivit  Met-  5 
tium.  ducit  quam  proxume  ad  hostem  potest.  inde  lega- 
tum  praemissum  nuntiare  Tullo  iubet,  priusquam  dimi- 
cent,  opus  esse  colloquio;  si  secum  congressus  sit,  satis 
scire  ea  se  allaturum,  quae  nihilo  minus  ad  rem  Roma- 
nam  quam  ad  Albanam  pertineant.  haud  aspernatus  Tul-  6 
lus,  tametsi  vana  adferri  rebatur,  in  aciem  educit.  exeunt 
contra  et  Albani. 

Postquam  structi  utrimque  stabant,  cum  paucis  pro- 
cerum  in  medium  duces  prodeunt.  ibi  infit  Albanus :  'in-  7 
iurias  et  non  redditas  res,  ex  foedere  quae  repetitae  sint, 
et  ego  regem  nostrum  Cluilium  causam  huiusce  esse  belli 
audisse  videor  nec  te  dubito,  Tulle,  eadem  prae  te  ferre. 
scd  si  vera  potius  quam  dictu  speciosa  dicenda  sunt,  cu- 
pido  imperii  duos  cognatos  vicinosque  populos  ad  arma 
stimulat.  neque  recte  an  perperam  interpretor,  fuerit  ista  s 
eius  deliberatio,  qui  bellum  suscepit,  me  Albani  gerendo 
bello  ducem  creavere.     illud  te,   Tulle,   monitum  velim: 


26 


LIBEE  I.  23.  24.  [a.u.  c.82— 114] 


Etrusca  rea  quanta  circa  nos  teque  maxime  Bit,  quo  pro- 
pior  Tuscis,  hoc  magia  Bcis.  multum  illi  terra,  plurimum 
mari  pollent  memor  esto,  iam  eum  signum  pugnae  da- 
bis,  haa  duas  aciea  Bpectaculo  fore,  ut  fessos  confectosque 
simul  victorem  ac  victum  adgrediantur.  itaque  .-i  noa  di 
amant,  quoniam  non  contenti  libertate  certa  in  dubiam 
imperii  servitiique  aleam  imus,  ineamua  aliquam  viam, 
qua,  utri  utris  imperent,  sine  magna  clade,  sine  multo 
;  sanguine  utriusque  populi  decerni  possit.'  haud  displicet 
res  Tullo,  quamquam  cum  indole  animi  tum  spe  victoriae 
feroeiur  erat  quaerentibus  utrimque  ratio  initur,  cui  et 
fortuna  ipsa  praebuit  materiam. 

l  XXIIII.  Forte  in  duobus  tum  exereitibus  erant  tri- 
gemini  fratrea  nec  aetate  nec  viribus  dispares:  Horatios 
Curiatiosque  fuisse  satis  constat  nec  ferme  res  antiqua 
alia  est  nobilior,  tamen  in  re  tam  clara  noiuinum  error 
manet,  utrius  populi  Horatii,  utrius  (Tiriatii  fuerint.  auc- 
tores  utroque  trahunt:  plures  tamen  invenio,  qui  Roma- 
nos  Horatios  vocent;  hos  ut  sequar,  inclinat  animus. 

Cum  irigeminia  agunt  reges,  ut  pro  sua  quisque  patria 
dimicent  ferro:  ibi  imperium  fore,  unde  victoria  fuerit. 
nihil  recusatur,  tempus  et  locus  convenit  priusquam 
dimicarent,  foedus  ictum  inter  Romanos  et  Albanos  est 
his  legibus,  ut,  cuiusque  populi  cives  eo  certamine  vicis- 
ia  alteri  populo  cum  bona  pace  imperitaret 
Foedera  alia  aliia  Legibus,  eeterum  eodem  modo  omnia 

i  fiunt.  tum  ita  lactum  accepimus,  nec  ullius  vetustior  foe- 
deris  memoria  est :  fetialis  regem  Tullum  ita  rogavit 
'iubesne  me,  rex,  cum  patre  patrato  populi  Albani  foe- 
dusferire?'  iubente  rege,  'aagmina'  inquit  'te,  rex,  poseo;' 

o  rex  ait  •pin-am  tollito,'  fetialis  ex  arce  graminis  herbam 
puraui  attulit,  postea  regem  ita  rogavit:  'rex,  facisne  me 
tu  regium  nuntium  populi  Bomani  Quiritium,  vasa  comi- 
tesque  meos?',  rex  respondit:  'quod  sine  fraude  mea  po- 
pulique  Romani  Quiritium  fiat,  facio.'  fetialis  erat  M. 
\'ali-iiu.~.  ia  patrem  patraturo  Spurium  Fusium  fecit,  ver- 
bena  caput  capillosque  tangens.  pater  patratua  ad  iua 
iurandum  patrandum,  id  esi  sanciendum  tit  foedus,  mul- 
tisque  id  verbis,  quae  longo  effata  carmine  non  operae  est 


iw* 


LIBER 


l     _ "      :i.  C.  673—640] 


27 


referre,  peragit.  legibus  deinde  reeitatis  'attdi,'  inquit  "lup- 
piter,  audi,  pater  patrate  populi  Albani,  audi  tu,  populus 
Albanus:  ut  illa  palam  prima  postrema  ex  illis  tabidis  ce- 
rave  reeitata  sunt  sine  dolo  malo  utique  ea  hie  hodie  rec- 
tissime  intellecta  sunt,  illis  legibus  poptdus  Komanus 
prior  non  deficiet.  si  prior  defexit  publico  consilio  dolo 
malo,  tum,  ilie  Diespiter,  populum  Komanum  sic  ferito, 
ut  ego  hunc  porcum  hic  hodie  feriam,  tantoque  magis 
ferito,  quanto  magis  potes  pollesque.'  id  ubi  dixit,  por- 
cum  saxo  siliee  percussit.  sua  item  carmina  Albani  suum- 
que  ius  iurandum  per  suum  dictatorem  suosque  sacerdotes 
peregerunt. 

XXV.  Foedere  icto  trigernini  sicut  convenerat  arma 
capiunt.  cum  sui  utrosque  adhortarentur,  deos  patrios. 
patriam  ac  pareutes,  quidquid  civium  domi,  quidquid  in 
exercitu  sit,  illorum  tunc  arma,  illorum  intueri  manus. 
feroces  et  suopte  ingenio  et  pleni  adhortantium  vocibus 
in  medjum  inter  duas  acies  procedunt.  consederant  utrim- 
que  pro  eastris  duo  exercitus,  periculi  magis  praesentis 
quam  curae  expertes,  quippe  imperium  agebatur  in  tam 
paucorum  virtute  atque  fortuna  positum.  itaque  ergo 
erecti  suspensique  in  minime  gratum  speetaculum  animo 
intenduntur. 

Datur  signum,  infestisque  armis,  velut  acies,  terni  iu- 
venes,  magnorum  exercituum  animos  gerentes,  concurrunt. 
nec  his  nec  illis  periculum  suum,  —  publicum  imperium 
servitiumque  obversatur  auimo  futuraque  ea  deinde  pa- 
triae  fortuna,  quam  ipsi  fecissent.  ut  primo  statim  con- 
cursu  increpuere  arma  mieantesque  fidsere  gladii,  horror 
ingens  spectantis  perstringit,  et  neutro  inclinata  spe  tor- 
pebat  vox  spiritusque.  consertis  deinde  manibus,  cum  iam 
non  motus  tantum  corporum  agitatioque  anceps  telorum 
armorumque,  sed  vulnera  quoque  et  sanguis  spectaculo 
essent,  duo  Romani  super  alium  alius,  vulneratis  tribus 
Albanis,  exspirantes  eorruerunt. 

Ad  quorum  casum  cum  conclamasset  gaudio  Albanus 
exercitus,  Bomanas  legiones  iam  spes  tota,  nondum  ta- 
men  cura  deseruerat,  exanimes  vice  unius,  queni  tres  Cu- 
riatii  circumsteterant.    forte  ia  integer  fuit,   ur    universis 


28  LIBEK  1.  25.  2£  [a.  u.  c.  82-114] 

solus  nequaquam  par,  sic  adversus  singulos  ferox.  ergo 
ut  segregaret  pugnam  eorum,  capessit  fugam,  ita  ratus 
secuturos,   ut  quemque  vulnere  adfectum  corpus  sineret. 

8  iam  aliquantum  spatii  ex  eo  loco,  ubi  pugnatum  est,  au- 
fugerat,  cum  respiciens  videt  magnis  intervallis  sequen- 
tes,   unum  haut    procul  ab  sese  abesse.    iri  eum  magno 

9  impetu  rediit,  et  dum  Albanus  exercitus  inclamat  Curia- 
tiis,  uti  opem  ferant  fratri,  iam  Horatius,  caeso  hoste  vic- 
tor,  secundam  pugnam  petebat. 

Tunc   clamore,    qualis   ex  insperato  faventium   solet, 
Romani  adiuvant  militem   suum   et  ille    defungi  proelio 

10  festiaat.    prius  itaque  quam  alter,   qui  nec  procul  aberat, 
n  consequi  posset,   et  alterum  Curiatium   conficit.    iamque 

aequato  Marte  singuli  supererant,  sed  nec  spe  nec  viri- 
bus  pares.  alterum  intactum  ferro  corpus  et  geminata 
victoria  ferocem  in  certamen  tertium  dabat,  alter,  fessum 
vulnere,   fessum  cursu  trahens  corpus  victusque  fratrum 

12  ante  se  strage,  victori  obicitur  hosti.  nec  illud  proelium 
fuit.  Romanus  exsultans  'duos'  inquit  'fratrum  manibus 
dedi,  tertium  causae  belli  huiusce,  ut  Bomanus  Albano 
imperet,  dabo.'  male  sustinenti  arma  gladium  superne 
iugulo  defigit,  iacentem  spoliat. 

13  Bomani  ovantes  ac  gratulantes  Horatium  accipiunt  eo 
maiore  cum  gaudio,  quo  prope  metum  res  fuerat.  ad  se- 
pulturam  inde  suorum  nequaquam  paribus  animis  vertun- 
tur,  quippe  imperio  alteri  aucti,  alteri  ditionis  alienae 
facti.    sepulcra  extant  quo  quisque  loco  cecidit,  duo  Ro- 

1 1  mana  uno  loco  propius  Albam,  tria  Albana  Bomam  ver- 
sus,  sed  distantia  locis,  ut  et  pugnatum  est. 

1  XXVI.  Priusquam  inde  digrederentur,  roganti  Met- 
tio,  ex  foedere  icto  quid  imperaret,  imperat  Tullus,  uti 
iuventutem  in  armis  habeat;  usurum  se  eorum  opera,  si 
bellum  cum  Veientibus  foret.     ita  exercitus   inde   domos 

2  abducti.  princeps  Horatius  ibat  trigemina  spolia  prae  sc 
gerens.  cui  soror  virgo,  quae  desponsa  uni  ex  Curiatiis 
fuerat,  obvia  ante  portain  Capenam  fuit,  cognitoque  super 
umeros  fratris  paludamento  sponsi,  quod  ipsa  confecerat, 
solvit  crines  et  flebiliter  nomine   sponsum  mortuum  ap- 

3  pellat.    movet  feroci  iuveni   animum    conploratio   sororis 


LIBER  I,  26.  [a.  C.  072-640]  20 

in   victoria   sua  tantoque  gaudio  publico.     stricto  itaque 
gladio   simul    verbis   increpans    transfigit    puellam.     'abi  4 
hinc  cura   inmaturo   amore   ad   sponsum,'    inquit    'oblita 
fratrum  mortuorum  vivique,  oblita  patriae.    sic  eat  quae- 
cumque  Eomana  lugebit  hostera.' 

Atrox  visum  id  facinus  patribus  plebique,  sed  recens  5 
meritum  facto  obstabat.  tamen  raptus  in  ius  ad  regem. 
rex,  ne  ipse  tam  tristis  ingratique  ad  vulgus  iudicii  ac 
secundum  iudicium  supplicii  auctor  esset,  concilio  populi 
advocato  'duumviros,'  inquit  'qui  Horatio  perduellioncra 
iudicent  secundum  legem,  facio.' 

Lex  horrendi  carminis  erat:    'duumviri  perduclhonem  6 
iudicent.    si  a  duumviris  provocarit,  provocatione  certato. 
si  vincent,  caput  obnubito,  infelici  arbori  reste  suspendito, 
verberato  vel  intra  pomerium  vel  extra  pomerium.'     hac  7 
lege  duumviri  creati,   qui  se   absolvere  non  rebantur  ea 
lege  ne  innoxium  quidem  posse,  cum  condemnassent.   tum 
alter  cx  his  'Publi  Horati,  tibi  perduellionem  iudico'  in- 
quit.    'lictor,  conliga  manus.'    accesserat  lictor  iniciebat-  8 
quc  laqueum.   tum  Horatius  auctore  Tullo,  clemcnte  legis 
intcrprete,  'provoco'  inquit.    ita  de  provocatione  certatum 
ad  populum  est. 

Moti  homines  sunt  in  eo  iudicio  maxime  Publio  Horatio  (j 
patre  proclamante,  se  filiam  iure  caesam  iudicare;  ni  ita  es- 
set,  patrio  iure  in  filiura  animadversurum  fuisse.  orabat  de- 
inde,  ne  se,  quem  paulo  ante  cum  egregia  stirpe  conspexis- 
sent,  orbum  liberis  facerent.  inter  haec  senex  iuvcnem  ara-  10 
plexus,  spolia  Curiatiorum  fixa  eo  loco,  qui  nunc  pila  Horatia 
appellatur,  ostentans,  'huncine,'  aiebat  'quem  modo  deco- 
ratura  ovantemque  victoria  incedentem  vidistis,  Quirites, 
eum  sub  furca  vinctum  inter  verbera  et  cruciatus  videre  po- 
testis,  quod  vix  Albanorum  oculi  tam  deforme  spectaculum 
ferre  possent?  i,  lictor,  conliga  manus,  quae  paulo  ante  ar-  1 1 
matae  imperium  populoRomano  pepererunt,  i,  caput  obnube 
liberatoris  urbis  huius,  arbori  infelici  suspende,  verbera  vcl 
intra  pomerium,  modo  inter  illa  pila  et  spolia  hostium,  vel 
extra  poraerium,  modo  inter  sepulera  Curiatiorum.  quo 
enim  ducere  hunc  iuvenem  potestis,  ubi  non  sua  decora 
eum  a  tanta  foeditate  supplicii  vindicent?' 


30  LIBEB  I.  26.  3Z.  [a.  u.  c.  82—114] 

12  Xon  tulit  populus  nec  patria  lacrimas  nec  ipsius  parem 

in  omni  periculo  animum,  absolveruntque  admiratione  ma- 
gis  virtutis  quam  iure  causae.  itaque,  ut  caedes  manifesta 
aliquo  tamen  piaculo  lueretur,  impcratum  patri,  ut  filium 

13  expiaret  pecunia  publica.  is  quibusdam  piacularibua  sacri- 
ficiis  factis,  quae  deinde  genti  Horatiae  tradita  sunt,  trans- 
misso  per  viam  tigillo,  capite  adoperto  velut  sub  iugum 
misit  iuvenem.   id  hodie  quoque  publice  semper  refectum 

n  manet:  sororium  tigillum  vocant.  Horatiae  sepulcrum,  quo 
loco  coiTuerat  icta,  constructum  est  saxo  quadrato. 

1  XXVH.  Nec  diu  pax  Albana  mansit.  invidia  vulgi, 
quod  tribus  militibus  fortuna  publica  conmissa  fuerit,  va- 
mim  ingenium  dictatoris  corrupit  et,  quoniam  recta  con- 
silia  haut   bene  evenerant,  pravis  reconciliare  popularium 

2  animos  coepit.  igitur  ut  prius  in  bello  pacem,  sic  in  pace 
bellum  quaerens,  quia  suae  civitati  animorum  plus  quam 
virium  cernebat  esse,  ad  bellum  palam  atque  ex  edicto 
gerundum  alios  concitat  populos,  suis  per  speciem  socie- 

3  tatis  proditionem  reservat.  Fidenates,  colonia  Romana, 
Veientibus  sociis  consilii  adsumptis,  pacto  transitionis  Al- 
banorum  ad  bellum  atque  arma  incitantur. 

4  Cum  Fidenae  aperte  descissent,  Tullus,  Mettio  exer- 
cituque  eius  ab  Alba  accito,  contra  hostes  ducit.  ubiAnie- 
nem  transiit,  ad  confluentis  collocat  castra.    inter  eum  lo- 

5  cum  et  Fidenas  Veientium  exercitus  Tiberim  transierat.  hi 
et  in  acie  prope  flumen  tenuere  dextrum  cornu,  in  sinistro 
Fidenates  propius  montes  consistunt.  Tullus  adversus 
Veientem  hostem  derigit  suos,  Albanos  contra  legionem 
Fidenatium  conlocat.  Albano  non  plus  animi  erat  quam 
fidei.    nec  manere  ergo  nec  transire  aperte  ausus  sensim 

(j  ad  mcntes  succedit.  inde,  ubi  satis  subisse  sese  ratus  est, 
erigit  totam  aciem,  fluctuansque  animo,  ut  tereret  tempus, 
ordines  explicat.    consilium  crat,  qua  fortuna  rem  daret, 

7  ea  inchnare  vires.  miraculo  primo  esse  Romanis,  qui  pro- 
xumi  steterant,  ut  nudari  latera  sua  sociorum  digressu  sen- 
serunt;  inde  eques  citato  equo  nuntiat  regi,  abire  Albanos. 
Tullus  in  re  trepida  duodecim  vovit  Salios  fanaque  Pallori 

8  ac  Pavori.  equitem  clara  increpans  voce,  ut  hostes  exau- 
dirent,  redire  in  proelium  iubet;   nihil  trcpidatione  opus 


LIBER  I,  27.  28.  [u.  C.  672—640]  31 

esse,  suo  iussu  circumduci  Albanum  exercitum,  ut  Ficle- 
natium  nuda  terga  invadani.  idem  imperat,  ut  hastas  equi- 
tes  erigerent.  id  factum  magnae  parti  peditum  Romano-  9 
rum  conspectum  abeuntis  Albani  exercitus  intersaepsit : 
qui  viderant,  id  quod  ab  rege  auditum  erat  rati,  eo  acrius 
pugnant. 

Terror  ad  hostes  transit :  et  audiverant  clara  voce 
dictum  et  magna  pars  Fidenatium,  ut  qui  coloni  additi 
Romanis  essent,  Latine  sciebant.  itaque,  ne  subito  ex  col-  i< 
libus  decursu  Albanorum  intercluderentur  ab  oppido,  terga 
vertunt.  instat  Tullus  fusoque  Fidenatium  cornu  in  Veien- 
tem  alieno  pavore  perculsum  ferocior  redit.  nec  illi  tulere 
impetum,  sed  ab  effusa  fuga  flumen  obiectum  ab  tergo 
arcebat.  quo  postquam  fuga  inclinavit,  alii  arma  foede  11 
iactantes  in  aquam  caeci  ruebant,  alii,  dum  cunctantur  in 
ripis,  inter  fugae  pugnaeque  consilium  obpressi.  non  alia 
ante  Romana  pugna  atrocior  fuit. 

XXYLU.  Tum  Albanus  exercitus,  spectator  certami-  i 
nis,  deductus  in  campos.    Mettius  Tullo  devictos  hostes 
gratulatur,   contra   Tullus   Mettium    benigne    adloquitur. 
quod  bene  vertat,  castra  Albanos  Romanis  castris  iungere 
iubet,   sacrificium  lustrale  in  diem  posterum  parat.    ubi  2 
inluxit,  paratis  omnibus,  ut  adsolet,  vocari  ad  contionem 
utrumque  exercitum  iubet.    praecones,  ab  extremo   orsi, 
primos  excivere  Albanos.    ii  novitate  etiam  rei  moti,  ut 
regem  Romanum  contionantem  audirent,  proximi  consti- 
tere.  ex   conposito  armata  circumdatur  Romana  legio;  cen-  ;\ 
turionibus  datum  negotium  erat,  ut  sine  mora  imperia  ex- 
sequerentur. 

Tum  ita  Tullus  infit:  'Romani,  si  umquam  ante  alias  i 
ullo  in  bello  fuit,  quod  primum  dis  inmortalibus  gratias 
ageretis,  deinde  vestrae  ipsorum  virtuti,  hesternum  id  proe- 
lium  fuit.  dimicatum  est  enim  non  magis  cum  hostibus 
quam,  quae  dimicatio  maior  atque  periculosior  est,  cum 
proditione  ac  perfidia  sociorum.  nam,  ne  vos  falsa  opinio  5 
teneat,  iniussu  meo  Albani  subiere  ad  montes  ncc  impe- 
rium  illud  meum,  sed  consilium  et  imperii  simulatio  fuit, 
ut  nec  vobis,  ignorantibus  deseri  vos,  averteretur  a  cer- 
tamine  animus  et  hostibus,  circumveniri  se  ab  tergo  ratis, 


32  LIBEB  1 ,  28.  2!'.  [a.  u.  c.  82—114] 

C  terror  ac  fuga  iniccrctur.  nec  ea  culpa,  quam  arguo,  om- 
nium  Albanorum  est:  ducem  secuti  sunt,  ut  et  vos,  si  quo 
ego  inde  agmen  declinare  voluissem,  fecissctis.  Mettius 
ille  est  ductor  itineris  huius,  Mettius  foederis  liomani  Al- 
banique  ruptor.  audeat  deinde  talia  alius,  nisi  in  hunc  in- 
signe  iam  documentum  mortalibus  dcdero.', 

7  Centuriones  armati  Mettium  circumsistunt.  rex  cetera, 
ut  orsus  crat,  peragit:  'quod  bonum  faustum  felixque  ait 
populo  Komano  ac  mihi  vobisque,  Albani,  populum  om- 
nem  Albanum  Eomam  traducere  in  animo  est,  civitatcm 
dare  plebi,  primores  in  patres  legere,  unam  urbem,  unam 
rem  publicam  facere.    ut  ex  uno  quondam  in  duos  popu- 

8  los  divisa  Albana  res  est,  sic  nunc  in  unum  redeat.'  ad 
haec  AJbana  pubes  inermis  ab  armatis  saepta,  in  variia 
voluntatibus  communi  tamen  metu  cogente,  silentium  te- 

;i  net.  tum  Tullus  'Metti  Fufeti,'  inquit  'si  ipse  discere  pos- 
ses  fidem  ac  foedera  servare,  vivo  tibi  ea  disciplina  a  me 
adhibita  esset;  nunc,  quoniam  tuum  insanabile  ingenium 
est,  at  tu  tuo  supplicio  doce  humanum  genus  ea  sancta 
credere,  quae  a  te  violata  sunt.  ut  igitur  paulo  ante  ani- 
mum  inter  Fidenatem  Romanamque  rcm  ancipitem  ges- 
sisti,  ita  iam  corpus  passim  distrahendum  dabis.' 
m  Exinde  duabus  admotis  quadrigis,  in  currus  earum 
distentum  inligat  Mettium,  deinde  in  diversum  itcr  equi 
concitati,  lacerum  in  utroque  curru  corpus,  qua  inhaese- 
1 1  rant  vinculis  membra,  portantes.  avertere  omnes  ab  tanta 
foeditate  spectaculi  oculos.  primum  ultimumque  illud  sup- 
plicium  apud  llomanos  exempli  parum  memoris  legum 
humanarum  fuit.  in  aliis  gloriari  licet,  nulli  gentium  mi- 
tiores  placuisse  poenas. 

l  XXVIIIL  Inter  haec  iam  praemissi  Albam  erant  equi- 
tes,  qui  multitudincm  traducerent  Eomam.  legiones  deinde 

■>  ductae  ad  diruendam  urbem.  quae  ubi  intravere  portas, 
non  quidem  fuit  tumultus  ille  nec  pavor,  qualis  captarum 
esse  urbium  solet,  cum  enractis  portis  stratisve  ariete  mu- 
ris  aut  arce  vi  capta  clamor  hostilis  ct  cursus  per  urbem 

;;  armatorum  omnia  ferro  nammaque  miscet,  sed  silentium 
triste  ac  tacita  maestitia  ita  defixit  omnium  animos,  ut  prae 
metu  obliti,  quid  relinquerent,  quid  secum  fcrrent,  defi- 


LIBER  1 ,  29.  30.  [a.  C.  672—640]  33 

ciente  consilio  rogitantesque  alii  alios,  nunc  in  liminibus 
starent,  nunc  errabundi  domos  suas,  ultimum  illud  visuri, 
pervagarentur. 

Ut  vero  iam  equitum  clamor  exire  iubentium  instabat,  - 
iam  fragor  tectorum,  quae  diruebantur,  ultimis  urbi^  par- 
tibus  audiebatur  pulvisque  ex  distantibus  locis  ortus  velut 
nube  inducta  omnia  impleverat,  raptim  quibus  quisque 
poterat  elatis,  cum  larem  ac  penates  tectaque,  in  quibus 
natus  quisque  educatusque  esset,  relinquentes  exirent,  iam 
continens  agmen  migrantium  mpleverat  vias.  et  conspec- 
tus  aliorum  mutua  miseratione  integrabat  lacrimas  voces- 
que  etiam  miserabiles  exaudiebantur  mulierum  praecipue, 
cimi  obsessa  ab  armatis  templa  augusta  praeterirent  ac 
velut  captos  relinquerent  deos.  egressis  urbem  Albanis 
Romanus  passim  publica  privataque  omnia  tecta  adaequat 
solo  unaque  hora  quadringentorum  annorum  opus,  quibus 
Alba  steterat,  excidio  ac  ruinis  dedit ;  templis  tamen  deum 
—  ita  enim  edictum  ab  rege  fuerat  —  temperatum  est. 

XXX.  Roma  interim  crescitAlbae  ruinis:  duplicatur 
civium  numerus,  Caelius  additur  urbi  mons  et  quo  fre- 
quentius  habitaretur,  eam  sedem  Tullus  regiae  capit  ibi- 
que  deinde  habitavit.  principes  Albanorum  in  patres,  ut 
ea  quoque  pars  rei  publicae  cresceret,  legit:  Tullios,  Ser- 
vilios,  Quinctios,  Geganios,  Curiatios,  Cloelios,  templum- 
que  ordini  ab  se  aucto  curiam  fecit,  quae  Hostilia  usque 
ad  patrum  nostrorum  aetatem  appellata  est.  et  ut  omnium 
ordinum  viribus  aliquid  ex  novo  populo  adiceretur,  equi- 
tum  decem  turmas  ex  Albanis  legit,  legiones  et  veteres 
eodem  supplemento  explevit  et  novas  scripsit. 

Hac  fiducia  virium  Tullus  Sabinis  bellum  indicit, 
genti  ea  tempestate  secundum  Etruscos  opulentissimae 
viris  armisque.  utrimque  iniuriae  factae  ac  res  nequiquam 
erant  repetitae:  Tullus  ad  Feroniae  fanum  mercatu  fre- 
quenti  negotiatores  Romanos  conprehensos  querebatur; 
Sabini  suos  prius  in  lucum  confugisse  ac  Roruae  retentos. 
hae  causae  belli  ferebantur. 

Sabini,  haut  parum  memores,  et  suarum  virium  partem 
Romae  ab  Tatio  locatam  et  Romanam  rem  nuper  etiam 
adiectione   populi  Albani   auctam,   circumspicere  et  ipsi 

Livi  vol.  /•  3 


;.:::.;.    ; t.  v.: ■-.    : 


;V.-.V.".: 

- 


«ij  -      - 


T.  -:   i    - 
r,  :;::.;. 


dooec  ip?e  q 

;.  :-.      :-:.  •:;    ~: 


u:.      .::  : 


-  -       - 


1*~ 


LIBEB  I,3L  32«  [a.  C.  672— 616] 


!«»^ 


iarn  homines,  eum  statum  rerum,  qui  sub  Numa  rege  fue- 
rat,  requirentes,  unam  epem  aegrifl  corporibus  relictam,  li 
pax  veniaque  ab  diis  impetrata  esset,  credebant.  ipsum  8 
regem  tradunt  volventem  conmentariofl  Numae,  cum  ibi 
quaedam  occulta  sollemnia  (sacrincia)  lovi  Elicio  facta  inve- 
ni-.-er,  operatum  Hfl  sacris  -e  abdidisse,  sed  non  rite  initum 
aut  curatum  id  sacrum  esse  nec  solurn  nullam  ei  oblatam 
caelestium  speciem,  Bed  ira  Iovis  sollkitati  prava  religione 
fulmine  ictum  cum  domo  conflagrassc.  Tullus  magna 
gloria  belli  regnavit  annos  duos  et  triginta. 

XXXII.  Mortuo  Tullo,  res,  ut  institutum  iam  inde  ab  l 
initio  erat,  ad  patres  redierat  hique  interregem  nonjinave- 
rant.    quo  comitia  habente  Ancum  Marciurn  regem  popu- 
i\it:  patres  fuere  auctores. 

Numae  Pompili  regis  nepcs  filia  ortus  Anctu  Marcius 
erat.  qui  ut  regnare  coepit,  et  avitae  gloriae  mfrn< 
quia  proximum  regnum,  eetera  egregium,  ab  una  j»arr< 
haut  sati-  prosperum  fucrat  aut  neglectifl  retigionibufl  aut 
prave  cultis, longeque  antiquis.-hnurn  ratus,  sacra  publiea 
ut  aXuina  instituta  erant  facere,  omnia  ea  ex  commentarii- 
pontificem  inalbum  relata  ptoponere  in  publico  inl 

Inde  et  civibus  otii  cupidis  et  finitimis  civitatihus  facta 
Bpea,  in  avi  mores  atque  instituta  regem  abiturum.  .  - 
tur  Latini,  cum  quibus  Tullo  regnante  ictum  lbedus 
sustulerant  animos,  et,  cum  incursionem  in  agrum  Roma- 
num  fecissent,  repetentibus  res  Romanifl  superbe  respon- 
sum  reddunt,  desidem  Komanum  regem  inter  sacella  et 
aras  acturum  cssc  regnum  rati. 

Mediurn  erat  in  Anco  ingenium,  et  Xumae  et  Komuli  4 
memor;  et  praeterquam  quod  avi  regno  magis  neeessariam 
fuis-e   pacem   credebat  cum  in  novo  tum  feroci  popul<>, 
etiam  quod  illi  contigisset  otium,   sine  iniuria  id  se  haud 
facile  habiturum:   temptari  patientiam  et  tewptatam  con- 
temni  temporaque  esse  TuJlo  regi  aptiora  quam  Xumae. 
ut  tamen,  quoniam  Xuma  in  pace  religiones  instituisset,  a  :, 
-lj  bellicae  caerimoniae  proderentur  nec  gererentur  solum, 
Bed  etiam  indicerentur  bella  aliquo  ritu,   ins  ab   anti-jua 
gente  Aequiculis,  quod  nunc  fetiales  habent,   descrij 
quo  rea  repetuntur. 

• 


34 


LIBER  I,  30 


7  externa  auxilia.    Etruna  i 
Veicntes.  inde  ob  residj 

ad  defeetioncm  aninj 
quosdam  ex  inopi  p 
nullo  adiuti  siuit  v 
ininus  mirum  e; 

8  Cum  bellum 
eo  res  vidcreti 

9  in  agrum  Sal 
tiosam  fuit, 

0  tatu  aucto 
tibus  rep( 
pugna  dj 
caede  q 

i      x: 

que 

tiati 
2  plu 

di 


ho 
le  ceteris 
ii  fide8. 
vertique  in 
cupat  Tullus 
silvam  m*>' 
etcrum  i 


cccidere 

cx  summi 

bercnt,  quae, 

oblivioni  de- 

aut  fortunae,  ut 

Romanis  quoque  ab 

>ublice  susceptum  est, 

it    nissa  —  nam  id  quo- 

tu;   mansit  certe  sol- 

ini  nuntiaretur,  feriae 

it  pestil         laboratum  est.    unde 
^fcretur,  ni i    tamen  ab  armis  quies 


lvenu 
est 


etiam  credente  mili- 

donec  ipse  quoque 

.h  unc  adeo  fraeti  simul 

s  illi         :es,  ut,  qui  nihil  ante 

B,  quam  acris  dedcre  animum, 

-uperstitionibus  obno- 

■uso  [lulum  inpleret.  vulgo 


•  fc* 


'• 


/ 


r 

»1 
Bdaat, 
Miiruin 
'liuin 
,11:1111  qi 
<|Mm.|   illj  , ,  ■ 
habiturui 
unen,  qoonuun  N 
"  lii- ■.!'•  OAerimonj 
tiiain   in.Ii, 
'licnli'.   .,., 
-  rcpeointur. 


• 
i  No 

I"\i  Mli.i. 

bdidi&ee,  sed  noo  rite  initam 

im  nulluin  d  <>1  i  i 

i  . 

•;t:i. 

k  ut  institutum  iara  inde  :il»  i 
pique  i 

popo- 

iniiiin 

i  publico  i  il 

I 
pon- 

uli  t 
i.un 
i    DOpoio, 

I    M    li;in<| 

N  . 
ir  -'.liiin, 


38  LIBER  I,  33.  34.  [a.u.  c.  11-4—176] 

salinae  circa  factae  egregieque    rebus  bello  gestis    aedis 
Iovis  Feretrii  amplificata. 

1  XXXIILT.  Anco  regnante  Lucumo,  vir  inpiger  ac 
divitiis  potens,  Rornam  commigravit  cupidine  maximc  ac 
spe  magni  honoris,  cuius  adipiscendi  Tarquiniis  —  nam 
ibi  quoque  peregrina  stirpe  oriundus  erat  —  facultas  non 

2  fuerat.  Demarati  Corinthii  filius  erat,  qui  ob  seditiones 
domo  profugus  cum  Tarquiniis  forte  consedisset,  uxore 
ibi  ducta  duos  filios  genuit.  nomina  his  Lucumo  atque 
Arruns  fuerunt.  Lucumo  superfuit  patri  bonorum  omnium 
heres,  Arruns   prior  quam  pater  moritur,   uxore  gravida 

3  relicta.  nec  diu  manet  superstes  filio  pater;  qui  cum, 
ignorans  nurum  ventrem  ferre,  inmemor  in  testando  ne- 
potis  decessisset,  puero,  post  avi  mortem  in  nullam  sortem 

4  bonorum  nato,  ab  inopia  Egerio  inditum  nomen.  Lucu- 
moni  contra  omnium  heredi  bonorum  cum  divitiae  iam 
animos  facerent,  auxit  ducta  in  matrimonium  Tanaquil 
summo  loco  nata  et  quae  haud  facile  iis,  in  quibus  nata 

5  erat,  humiliora  sineret  ea,  quo  innupsisset.  spernentibus 
EtruscisLucumonem,  exule  advena  ortum,  ferre  indigni- 
tatem  non  potuit  oblitaque  ingenitae  erga  patriam  carita- 
tis,  dummodo  virum  honoratum  videret,  consilium  migrandi 

G  ab  Tarquiniis  cepit.  Roma  est  ad  id  potissimum  visa :  in 
novo  populo,  ubi  omnis  repentina  atque  ex  virtute  nobili- 
tas  sit,  futurum  locum  forti  ac  strenuo  viro;  regnasse 
Tatium  Sabinum,  arcessitum  in  regnum  Xumam  a  Curi- 
bus  et  Ancum  Sabina  matre  ortum  nobilemque  una  ima- 

7  gine  Numae  esse.  facile  persuadet  ut  cupido  honorum  et 
cui  Tarquinii  materna  tantum  patria  esset. 

8  Sublatis  itaque  rebus  amigrant  Romam.  ad  Ianiculum 
forte  ventum  erat.  ibi  ei  carponto  sedenti  cum  uxore 
aquila  suspensis  demissa  leniter  alis  pilleum  aufert  super- 
que  carpentum  cum  magno  clangore  volitans,  rursus,  vclut 
ministerio  divinitus  missa,  capiti  apte  reponit,  inde  subli- 

9  mis  abit.  accepisse  id  augurium  laeta  dicitur  Tanaquil, 
perita,  ut  vulgo  Etrusci,  caelestium  prodigiorum  mu- 
lier.  excelsa  et  alta  sperare  conplexa  virum  iubet:  cam 
alitem,  ea  rcgione  caeli  et  eius  dei  nuntiam  venisse,  circa 
summum    culmen    hominis    auspicium    fecisse,     levassc 


LIBER  I,  34.  35.  [a.  C.  «340—578]  39 

humano  superpositum  capiti  decus,    ut  divinitus   eidem 

redderet. 

Has  spes  cogitationesque  secuin  portantes  urbeni  in-  io 
gressi  sunt,    domicilioque  ibi   comparato  L.  Tarquinium 
Priscum  edidere  nomen.    Romanis  conspicuum  eum  novi-  1 1 
tas  divitiaeque  faciebant  et  ipse  fortunara,   benigno  adlo- 
quio,    comitate  invitandi   beneficiisque  quos  poterat   sibi 
conciliando,   adiuvabat,   donec  in  regiara  quoque   de  eo 
fama    perlata    est.     notitiamque    eam   brevi  apud  regem  12 
liberaliter  dextreque  obeundo  officia  in  familiaris  amicitiae 
adduxerat  iura,   ut  publicis   pariter  ac  privatis   consiliis 
bello  domique  interesset  et  per  omnia  expertus  postremo 
tutor  etiam  liberis  regis  testamento  institueretur. 

XXXV.    Regnavit  Ancus  annos  quattuor  et  viginti,  l 
cuilibet    superiorum    regum  belli  pacisque  et  artibus   et 
gloria  par.    iam  filii  prope  puberem   aetatem  erant.    eo 
magis  Tarquinius  instare,   ut  quam  primum  comitia  regi 
creando  fierent.    quibus  indictis  sub  tempus  pueros  vena-  2 
tum  ablegavit.    isque  priraus  et  petisse  ambitiose  regnum 
et  orationem  dicitur  habuisse  ad  conciliandos  plebis  ani- 
mos   conpositam:  cum  se  non  rem  novam  petere,  quippe  o 
qui  non  priinus,  quod  quisquara  indignari  rairarive  posset, 
sed  tertius  Romae  peregrinus  regnum  adfectet:  et  Tatium 
non  ex  peregrino  solum ,  sed  etiam  ex  hoste  regem  factum 
et  Numam  ignarum  urbis,  non  petentem  in  regnum  ultro 
accitura;  [tum]  se,  ex  quo  sui  potens  fuerit,  Romam  cum  i 
coniuge  ac  fortunis  oranibus  coinmigrasse ,   maiorem  par- 
tem  aetatis  eius,  qua  civilibus  officiis  fungantur  homines, 
Romae  se  quam  in  vetere  patria  vixisse,  domi  railitiaequc  5 
sub  haut  paenitendo  magistro,  ipso  Anco  rege,  Romana 
se  iura,  Roinanos  ritus  didicisse,  obscquio  et  observantia 
in  regera  cum  omnibus,  benignitate  erga  alios  cum  regc 
ipso  certasse.    haec  eum  haut  falsa  memorantein  ingenti  o 
consensu  populus  Romanus  regnare  iussit. 

Ergo  virum  cetera  egregium  secuta,  quam  in  petendo 
habuerat,  etiam  regnantem  ambitio  est,  ncc  rainus  rcgni 
sui  firraandi  quam  augendae  rei  publicae  memor  centum 
in  patres  legit,  qui  deinde  minorum  gentium  sunt  appel- 
lati,   factio  haut    dubia  regis,   cuius  beneficio  in  curiam 


40 


LIBER  I,  35.  36 


:  venerant.    bellum  primum  ciim 
ibi  Apiolas  vi  ccpit  praedaqu* 
belli  fama  fucrat,  rcvecta  ludoe 

8  quam  priores  reges  fecit.    tun 
niaxinms  dicitur,  dc-'._ 

bus   equitibusque,    ubi   .-;■•  cl 

9  fori  appellati.    epectavere  rur 
cula  alta  sustinentibuE 

que   ex  Ktruria   maxime   acc 
i"  mausere  lu<li.  Romani  magni 

rege  et  circa  forum  privati* 

porticufl  tabernaeque  fa>  • 
i        XXXVI.     M  . 

parabat,  cum  Sabinun 

«a    -  -    fuit,   ut  ] 

quain  obriam  ire  ac 
1  ttaque  trepidatuiu   1; 

magna  utrimque  caede  p 
?tra       sti 

randum  •": 

- 
1  i 

4  novum  consj 

quit  'di 

mente 

fectOj 


et  oppidum 

orc,  quam  quanta 

tius  instructiusque 

n  circo,   qui  nunc 

loca  divisa  patri- 

quisque  facerent, 

rra  specta- 

fuit  equi  pugiles- 

inde   annui 

ppellati.  ab  eodem 

sunt 


_____  I     " 


1 


-    D 

quiniu- 

alterum  tantum  a 

E 

IXYJL     H 


.    aiu  \ 
,    ank:. 


41 


nuu, 

-     ;  tri- 

rum  cuin  \ 


S 

IU- 

llll 
III  III.. 

•  II- 
S     ..i  tuiuul- 


bic  filiai  i 

1    ;i.i- 


42  LIBER  I,  38.39.  [a.  u.  c.  13S-17G] 

Conlatino,  ut  vos  populumque  Conlatinum  dederetisy 
'sumus.'  'estne  populus  Conlatinus  in  sua  potestate?" 
'est.'  'deditisne  vos  populumque  Conlatinum,  urbem, 
agros,  aquam,  terminos,  delubra,  utensilia,  divina  huma- 
naque  omnia  in  meam  populique  Romani  ditionem?'  'de- 
dimus.'    'at  ego  recipio.' 

3  Bello  Sabino  perfecto  Tarquinius  triumphans  Romam 

4  redit.  inde  priscis  Latinis  bellum  fecit,  ubi  nusquam  ad 
universae  rei  dimicationem  ventum  est:  ad  singula  oppida 
circumferendo  arma  omne  nomen  Latinum  domuit.  Cor- 
niculum,  Ficulea  vetus,  Cameria,  Crustumerium,  Ame- 
riola,  Medullia,  Nomentum,   haec  de  priscis  Latinis  aut 

5  qui  ad  Latinos  defecerant  capta  oppida.  pax  deinde  est 
facta. 

Maiore  inde  animo  pacis  opera  inchoata  quam  quanta 
mole  gesserat  bella,  ut  non  quietior  populus  domi  essct 

G  quam  militiae  fuisset:  nam  et  muro  lapideo,  cuius  exor- 
dium  operis  Sabino  bello  turbatum  erat,  urbem,  qua  non- 
dum  munierat,  cingere  parat  et  innma  urbis  loca  circa 
forum  aliasque  interiectas  collibus  convalles,  quia  ex  pla- 
nis  locis  haut  facile  evehebant  aquas,  cloacis  fastigio  in 

7  Tiberim  ductis  siccat  et  aream  ad  aedem  in  Capitolio 
Iovis,  quam  voverat  bello  Sabino,  iam  praesagiente  animo 
futuram  olim  amplitudinem  loci,  occupat  fundamentis. 

1  XXXVIIII.  Eo  tempore  in  regia  prodigium  visum 
eventuque  mirabile  fuit.  puero  dormienti,  cui  Scrvio  Tullio 
fuit  nomen,   caput  arsisse  ferunt  multorum  in  conspcctu. 

2  plurimo  igitur  clamore  inde  ad  tantae  rei  miraculum  orto 
excitos  reges  et,  cum  quidam  familiarium  aquam  ad  re- 
stinguendum  ferret,  ab  regina  retentum,  sedatoque  iam 
tumultu  moveri  vctuisse  puerum,  donec  sua  sponte  ex- 
perrectus    esset.     mox    cum   somno   et  ftammam   abisse. 

3  tum  abducto  in  secretum  viro  Tanaquil  'vidcn  tu  puerum 
hunc,'  inquit  'quem  tam  humili  cultu  educamus?  scire 
iicet  hunc  lumen  quondam  rebus  nostris  dubiis  futurum 
praesidiumque  regiae  adflictae.  proinde  materiam  ingen- 
tis  publice  privatimque  decoris  omni  indulgentia  nostra 
nutriamus.' 

4  Inde  puerum  liberum  loco  coeptum  haberi  erudirique 


LIBER  I,  39.40.  [a.  C.  616-578]  43 

artibus,  quibus  ingenia  acl  magnae  fortunae  cultum  ex~ 
citantur.  evenit  facile,  quod  diis  cordi  esset:  iuvenis  eva- 
sit  vere  indolis  regiae  nec,  cum  quaereretur  gener  Tar- 
quinio,  quisquam  Romanae  iuventutis  ulla  arte  conferri 
potuit  filiamque  ei  suam  rex  despondit. 

Hic  quacumque  de  causa  tantus  illi  honos  habitus  b 
credere  prohibet,  serva  natum  eum  parvumque  ipsum 
servisse.  eorum  magis  sententiae  sum,  qui,  Corniculo 
capto,  Servi  Tulli,  qui  princeps  in  illa  urbe  fuerat,  gra- 
vidam  viro  occiso  uxorem,  cum  inter  reliquas  captivas 
cognita  esset,  ob  unicam  nobilitatem  ab  regina  Romana 
prohibitam,  ferunt  servitio  partum  Romae  edidisse  Prisci 
Tarquini  domo.  inde  tanto  beneficio  et  inter  mulieres  fa-  g 
miliaritatem  auctam  et  puermn,  ut  in  domo  a  parvo  educ- 
tum,  in  caritate  atque  honore  fuisse,  fortunam  matris, 
quod  capta  patria  in  hostium  manus  venerit,  ut  serva 
natus  crederetur,  fecisse. 

XXXX.    Duodequadragesimo  ferme  anno,    ex  quo  l 
regnare  coeperat  Tarquinius,  non  apud  regem  modo,  sed 
apud   patres    plebemque    longe    maximo  honore   Servius 
Tullius  erat.    tum  Anci  filii  duo,   etsi  antea  semper  pro  2 
indignissimo  habuerant,    se  patrio  regno  tutoris   fraude 
pulsos,  regnare  Romae  advenam  non  modo  civicae,   sed 
ne  Italicae  quidem  stirpis,   tum    inpensius  iis   indignitas 
crescere,  si  ne  ab  Tarquinio  quidem  ad  se  rediret  regnum, 
sed  praeceps  inde  porro  ad  servitia  caderet,  ut  in  eadem  3 
civitate  post  centesimum  fere  annum  quod  Romulus,  deo 
prognatus   deus   ipse,    tenuerit  regnum,   donec  in  terris 
fuerit,   id  servus   serva  natus  possideat.    cum  commune 
Romani  nominis,   tum  praecipue  id  domus  suae  dedecus 
fore,    si  Anci  regis  virili  stirpe  salva    non  modo  advenis, 
set  servis  etiam  regnum  Romae  pateret. 

Ferro  igitur  eam  arcere  contumeliam  statuunt.  sed  et  i 
iniuriae  dolor  in  Tarquinium  ipsum  magis,  quam  in  Ser- 
vium  eos  stimulabat;  et,  quia  gravior  ultor  caedis,  si 
superesset,  rex  futurus  erat  quam  privatus,  tura  Servio 
occiso  quemcumque  alium  generum  delegisset,  eundem 
regni  heredem  facturus  videbatur  —  ob  haec  ipsi  regi  in-  5 
sidiae  parantur.    ex  pastoribus  duo  ferocissimi  delecti  ad 


44  LIBER  1,40.41  -220] 

facinus,  quibnB  consueti  erair  ua  frrra- 

mentw,mveatibuloregi*  iirituosiaBune 

apecie  rixae  in   -  onvertunt 

inde,  cum  ambo  regem  app  eorum  pe- 

oitna  in  regiani  pervenissel  ergunt 

(primonteiqnevwsiferariel  ^*: 

coerciti  ab  lictore  et  inasi  ir,  "Uo(lm 

-  dedatnnt,nnnarein«  wm  lum  intentus  in 

•erteret,  al  ■  ■»  «B* 

deich  lenctoqne  in  vnlnere  tel  «t 

XXXXI    Tarquiniuinn»  i   im  qui cu*ca erant 

excepissent,  ulos  rugSentes  h  rehendunt    ela- 

o^mdeconcursusquepopuli  quid  reieea^ 

Tanac.uil  inter  tumultum  claudi  re<  m  inbet,  arbitros 
,i,it  rimul  quae  curando  vnlneri  ■  la  sunt,  tamquam 
Bpea  anbeaaet,   Bednlo  oonpar  destituat  spes, 

alia  praesidia  molitnr.  ^mm 

o         Servio   propere  accito  cum    pae,    exsangucm  virum 
,ndisset,  dextram  tenens  aritam  mortem  eo- 

3  eeri     ne  socruni  inimicis  ludibno  ea    sinat. 
in.pnt  «Servi,  si  vir  es,  regnum,  n.   eorum, 
nidbna  pessimum  facinnE  '  "  ^eos 

Beqnere,  qui  ckrum  hoc  fore  caput 
cumfuao  igni  portenderunt    nunc 
nainma,  nune  expergifi 
vimna.    oui  aia,  non  un 
i  Bubita  conaina  toipent,  at  tu 
clamor  hupetusque  multil 
Bnperiore  parte  aedinm  | 
-  -  —  habitabat  enhn  r 
maqou  adloquitnr.     in 
}ui_  jubito  ictu. 

-   .   iam  ad  s 
cruore,  omnia  salubria  i 
risuros;  interim  S 
audieutem     -  -    . 
6  regia  munia    bsc    S  um 

dil  ac,  Bed       _      i 
rum  -  iseahnn 


'Jtt  " ■      '' 


...  ■■' 


LIBEH  I.  11 


irauinin 

oae  fungendae  vi< 

kpkmnV 

.-i»lio  lirmi)  inuni:  . 
truin  regnavit    Ami  lil«  i 
ministrit 

tiaunn  eat,  S  ii  Poi 

XXXXII.     N« 

ivati-  munire  opt 
■uinium 
Liberum 

Arrunti  Tarquiniui 
t.  in  bumania  conailue,  qi 
mnia  eftq 

enim  mdutiac 

...  1  »*  II.  •  et  \  irt  u- 

lioatium  exereitn  I 

aiiimo-  |"  riolitaretur,  Bo 
a«l  j»a<  i-  longe  maiimnm 
divini  auctor  iuri 
in  eivitate  diecriminis  <•! 
'.-  fortunn 
,in  • 
tur<>  iinjH  . 

1  |<i'>  L. 


;  alie- 
navit:  tum  demum  pa- 

S<  rviua,  pi 
-u  popoli  voluntatc  pa- 

iiu,  :i-    ; 

5<  n  i  nun- 
ulatuni  ierant 

S      •  iil-   1 

ijuali-  Anci  Liberum  ani- 
rarquini 
bua   rcgiia   Lucio  atquc 
■ 

■  1,»- 

ine 

ntibiu       i;ini 

lumptum.    in 

it  Tulli,  fu 

■ 
diturquc  inde   i 
madmodum  Numa 
r\  iuin  contlitorcm  omniK 
te,  quibtu  inter  <_rra<lu- 
■ 

-alul»< ■rriniam   tantO  fu-    ■ 
UC  uiunia  non  I  iritim  ut 

'.     tuin   <la--i-   ci  n- 

n-u  <1<  Bcripail   \<  1   | 

n  iniliuiu  a<  ri-  aut  maiO-    : 

Qturiaa,  quadra- 

oiiiin •-  a|i|p<  1-     • 

... 

i.  clipeum, 
umenl 
-.    additae  huic  i 

inni-  Btipendia 
b<  llo   i<  rrent 

•ua-    i 
DtU   iuuio- 


4(>  LIBEK  I,  43.  [a.  u.  c.  17G— 220] 

ribusque,    viginti   conscriptae   centuriae.     arma  imperata 

5  scutum  pro  clipeo  et  praeter  loricam  omnia  eadem.  tertiae 
classis  in  quinquaginta  milium  censum  esse  voluit.  toti- 
dem  centuriae  et  hae  eodemque  discriminc  aetatium  factae 
nec  de  armis  quicquam  mutatum,  ocreae  tantum  ademptae. 

6  in  quarta  classe  census  quinque  et  viginti  milium;  toti- 
dem  centuriae  factae,  arma  mutata,  nihil  praeter  hastam 

7  et  verutum  datum.  quinta  classis  aucta,  centuriae  triginta 
factae.  fundas  lapidesquc  missiles  hi  secum  gerebant;  in 
his  accensi,  cornicines  tubicinesque,  in  tres  centurias  dis- 

8  tributi.  undecim  milibus  haec  classis  ccnsebatur.  hoc 
minor  census  reliquam  multitudinem  habuit:  inde  una  cen- 
turia  facta  est  immunis  militia. 

Ita  pedestri  exercitu  ornato  distributoque  equitum  ex 
!)  primoribus  civitatis  duodecim  scripsit  centurias.  sex  item 
alias  centurias,  tribus  ab  Romulo  institutis,  sub  isdem, 
quibus  inauguratae  erant,  nominibus  fecit  ad  cquos  emcn- 
dos  dena  milia  acris  ex  publico  data  et,  quibus  equos 
alcrent,  viduac  attributae,  quae  bina  milia  aerifl  in  annos 
singulos  penderent.  haec  omnia  in  dites  a  pauperibus  in- 
clinata  oncra. 
io  Deindc  est  honos  additus:  non  enim,  ut  ab  Bomulo 
traditum  ceteri  servaverant  rcges,  viritim  sufFragium  ea- 
dem  vi  eodemque  iure  promisce  omnibus  datum  est,  sed 
gradus  facti,   ut  ncque  exclusus  quisquam  suffragio  vide- 

1 1  retur  et  vis  omnis  penes  primores  civitatis  esset.  equites 
enim  vocabantur  primi,  octoginta  inde  primae  classis  cen- 
ttiriae  primum  pedituin  vocabantur;  ibi  si  variaret,  quod 
raro  incidebat,  ut  secundae  classis  vocarentur  nec  fere 
umquam  infra  ita  desccnderent,  ut  ad  infimos  pervenirent. 

12  nec  mirari  oportet,  hunc  ordinem,  qui  nunc  post  expletas 
quinquc  et  triginta  tribus  duplicato  earum  numcro  cen- 
turiis  iuniorum  seniorumque   est,  ad  institutam  ab  Servio 

13  Tullio  summam  non  convenire.  quadrifariain  enim  arbe 
divisa  regionibus,  quae  (collibus  qui)  habitabantur  partef, 
cas  tribus  appellavit,  ut  ego  arbitror  a  tributo  —  naiu 
eius  quoque  aequaliter  ex  censu  conferendi  ab  eodem 
inita  ratio  est  — :  neque  eae  tribus  ad  centuriarnm  dif- 
tributionem  numerumque  quicquam  pertinuere. 


LIBER  I,  44.45.  [a.  C.  578-534]  47 

XXXXJIIJ.  (eri.su  perfecto,  quem  inuturuverut  metu  i 
legis  de  incensis  latae  eura  vinculorum  minis  mortisque, 
edixit,  ut  omnes  cives  Romani,  equites  peditesque,  in  suis 
quisque  centuriis  in  campo  Martio  prima  luce  adessent.  ibi  2 
instructuui  exercitum  omnem  suovetaurilibus  lustravit  id- 
que  conditum  lustrum  appellatum,  quia  is  censendo  finis 
factus  est.  milia  octoginta  eo  lustro  civium  censa  dicun- 
tur.  adicit  scriptorum  antiquissimus  Fabius  Pictor,  eo- 
rum,  qui  arma  ferre  possent,  eum  numerum  fuisse. 

Ad  eam  multitudinem  urbs  quoque  amplificanda  visa  3 
est.  addit  duos  colles,  Quirinalem  Viminalemque,  inde 
deinceps  auget  Esquilias  ibique  ipse,  ut  loco  dignitus 
fieret,  hubitut.  uggere  et  fossis  et  muro  circumdat  urbem; 
ita  pomerium  profert.  pomerium,  verbi  vim  solam  intuen-  i 
tes,  postmoerium  interpretantur  esse;  est  autem  mugis 
eircumoerium,  locus,  quein  in  condendis  urbibus  quon- 
dam  Etrusci,  qua  murum  ducturi  erant,  certis  circa  ter- 
minis  inaugurato  consecrabant,  ut  neque  interiore  purte 
aedificia  moenibus  continuarentur,  quae  nunc  vulgo  etiam 
eoniungunt,  et  extrinsecus  puri  aliquid  ab  liumano  cultu 
pateret  soli.  hoc  spatium,  quod  neque  habitari  neque  5 
arari  fas  erat,  non  magis  quod  post  murum  esset  quam 
quod  murus  post  id,  pomerium  Romani  appellarunt,  et  in 
urbis  incremento  semper,  quantum  moenia  processura 
erunt,  tantum  termini  hi  consecrati  proferebantur. 

XXXXV.    Aucta  civitate  magnitudine  urbis,  formuti-  i 
oninibus  domi  et  ad  belli  et  ad  pacis  usus,   ne   semper 
armis  opes  aequirerentur,  consilio  augere  imperium  eona- 
tus  est,  simul  et  aliquod  addere  urbi  decus.   iam  tum  erat  2 
inclitum  Dianae  Epliesiae  fanum.    id  coramuniter  a  civi- 
tatibus  Asiae  factum  fama  ferebat.   eum  consensum  deos- 
que  consociatos  laudare  mire  Servius  inter  proceres  La- 
tinorum,  cum  quibus  publice  privatimque  hospitia  umici- 
tiasque    de    industria    iunxerat.      saepe    iterando    eadem 
perpulit  tandem,    ut  Eomae  fanum  Dianae  populi  Latini 
cum  populo  Romano  facerent.    ea  erat  confessio,   caput  ?, 
rerum  Homam  esse,  de  quo  totiens  arniis  certatum  fuerut. 

Id  quamquam  omissum  iam  ex  omnium  cura  I^atino- 
runi  ob  rem  totiens  infeliciter  temptutum  urmis  videbutur, 


48  LIBER  I,  45.  46.  [a.  u.  c.  176—220] 

uni  se  ex  Sabinis  fors  dare  visa  est  privato  consilio  im- 

4  perii  recuperandi.  bos  in  Sabinis  nata  cuidam  patri  fa- 
miliae  dicitur  miranda  magnitudine  ac  specie.  fixa  per 
multas  aetates  cornua  in  vestibulo  templi  Dianae  monu- 

■>  mentum  ei  fuere  miraculo.  habita,  ut  erat,  res  prodigii 
loco  est  et  cecinere  vates,  cuius  civitatis  eam  civis  Dianae 
immolassent,  ibi  fore  imperium,  idque  carmen  pervenerat 

<)  ad  antistitem  fani  Dianae,  Sabinusque,  ut  prima  apta  dies 
sacrificio  visa  est,  bovero,  Roraam  actam,  deducit  ad  fa- 
num  Dianae  et  ante  aram  statuit.  ibi  antistes  Eomanus, 
cura  eura  magnitudo  victimae  celebrata  fama  movisset, 
raeraor  responsi,  Sabinura  ita  adloquitur:  'quidnam  tu 
hospes  pararas?'  inquit  'inceste  sacrificium  Dianae  facere? 
quin  tu  ante  vivo  perfunderis  flumine?  infima  valle  prae- 

7  fluit  Tiberis.'  religione  tactus  hospes,  qui  orania,  ut  pro- 
digio  responderet  eventus,  cuperet  rite  facta,  extemplo 
descendit  ad  Tiberim ;  interea  Romanus  immolat  Dianae 
bovein.    id  mire  gratum  regi  atque  civitati  fuit. 

1  XXXXVL  Servius  quamquam  iam  usu  haut  dubium 
regnum  possederat,  tamen,  quia  interdum  iactari  voces  a 
iuvene  Tarquinio  audiebat,  sc  iniussu  populi  regnare,  con- 
ciliata  prius  voluntate  plebis  agro  capto  ex  hostibus  viri- 
tim  diviso  ausus  est  ferre  ad  populum,  vellent  iuberentne 
se  regnare,   tantoque   consensu,   quanto  haud  quisquam 

2  alius  ante,  rex  est  declaratus.  neque  ea  res  Tarquinio 
spem  adfectandi  regni  minuit,  immo  eo  inpensius,  quia 
de  agro  plebis  adversa  patrum  voluntate  senserat  agi, 
criminandi  Servii  apud  patres  crescendique  in  curia  sibi 
occasionem  datam  ratus  est,  et  ipse  iuvenis  ardcntis  animi 

3  et  domi  uxore  Tullia  inquietum  animuni  stimulante.  tulit 
enim  et  Romana  regia  sceleris  tragici  exemplum,  ut  tae- 
dio  regum  maturior  veniret  libertas  ultimumque  regnum 
esset,  quod  scelere  partum  foret. 

4  Hic  L.  Tarquinius  —  Prisci  Tarquini  regis  filius  ne- 
posne  fuerit,  parum  liquet,  pluribus  tamcn  auctoribus 
filium  cdiderim  —  fratrera  habuerat  Arruntcm  Tarquinium, 

5  mitis  ingenii  iuvenem.  his  duobus,  ut  ante  dictum  eet, 
duae  Tulliae,  regis  fihae,  nupserant,  et  ipsae  longe  dis- 
parcs   moribus.    forte   ita   inciderat,   ne  duo  violenta  in- 


LIBER  I,  46.  47.  [a.  C.  578—534]  49 

genia  matrimonio  iungerentur,  fortuna  credo  populi  Ko- 
mani,  quo  diuturnius  Servi  regnum  esset  eonstituique  ei- 
vitatis  mores  possent.  angebatur  ferox  Tullia,  nihil  materiae  g 
in  viro  neque  ad  cupiditatem  neque  ad  audaciam  esse,  tota 
in  alterum  aversa  Tarquinium  eum  mirari,  eum  virum  di- 
cere  ac  regio  sanguine  ortum,  spernerc  sororem,  quod, 
virum  nacta,  muliebri  cessaret  audacia.  contrabit  cele-  7 
riter  similitudo  eos,  ut  fere  fit  malum  malo  aptissimum; 
sed  initium  turbandi  omnia  a  femina  ortum  est.  ea  se- 
crctis  viri  alieni  adsuefacta  sermonibus,  nullis  verborum 
contumeliis  parcere,  de  viro  ad  fratrem,  de  sorore  ad  vi- 
vum,  et  se  rectius  viduam  et  illum  caelibem  futurum  fuisse 
contendere  quam  cum  inpari  iungi,  ut  elanguescendum 
aliena  ignavia  esset.  si  sibi  eum,  quo  digna  esset,  dii  dc-  s 
dissent  virum,  domi  se  prope  diem  visuram  regnum  fuisse, 
quod  apud  patrem  videat.  celeriter  adulescentem  suae 
temeritatis  implet.  Arruns  Tarquinius  et  Tullia  [maior  i) 
haud  multo  post  morbo  eodem  obeunt;  Lucius  Tarquinius 
et  Tullia]  minor  prope  continuatis  funeribus  cum  domos 
vacuas  novo  matrimonio  fccissent,  iunguntur  nuptiis,  ma- 
gis  non  prohibente  Servio  quam  adprobante. 

XXXXVII.    Tum  vero  in  dies  infestior  Tulli  sene-  1 
ctus.  infestius  coepit  regnum  esse.   iam  enim  ab  scelere  ad 
aliud  spectarc  mulier  scelus,  nec  noctc  ncc  interdiu  virum 
conquiesccre  pati,  ne  gratuita  praeterita  parricidia  cssent: 
non  sibi  defuisse,  cui  nupta  diccretur  nec  cum  quo  tacita  2 
serviret,  defuisse,  qui  se  regno  dignum  putaret,  qui  me- 
minisset,  se  essc  Prisci  Tarquini  filium,  qui  habere  quam 
sperare  regnum  mallet.    'si  tu  is  es,  cui  nuptam  esse  me  3 
arbitror,    et  virum  et  regem  appcllo,    sin  minus,  co  nunc 
peius  mutata  rcs  est,   quod  istic  oum  ignavia  est  scelus. 
quin  accingeris?   non  tibi  ab  Corintho  nec  ab  Tarquiniis,  t 
ut  patri  tuo,  peregrina  regna  moliri  necesse  est,  di  te  pe- 
nates  patriique  et  patris  imago  et  domus  regia  et  in  domo 
regale  solium  et  nomen  Tarquinium  creat  vocatque  regem. 
aut  si  ad  haec  parum  est  animi,  quid  frustraris  civitatem?  0 
quid  te  ut  regium  iuvenem  conspici  sinis?    facesse  hinc 
Tarquinios   aut  Corinthum,   devolvere   retro   ad   stirpcm, 
fratris  similior  quam  patris.'   his  aliisque  increpando  iuve-  \, 

Lhi  vol.  1.  4 


50  LIBEK  I,   17.48.  [a.  u.  c.  176—2-14] 

nem  instigat  nec  eonquiescere  ipsa  potest,  si,  cum  Tana- 
quil,  percgrina  mulier,  tantum  moliri  potuisset  animo,  ut 
duo  continua  regna  viro  ac  dcinceps  genero  dedisset,  ipsa, 
rcgio  semine  orta,  nullum  momentum  in  dando  adimen- 
doque  regno  faceret. 

7  His  muliebribus  instinctus  furiis  Tarquinius  circumire 
et  prensare  minorum  maxime  gentium  patres,  admonere 
paterni  beneficii  ac  pro  co  gratiam  repetere,  adliecre  do- 
nis  iuvenes,  cum  de  se  ingentia  pollicendo  tum  regis  eri- 

8  minibus  omnibus  locis  crescere;  postremo,  ut  iam  agen- 
dae  rei  tempus  visum  cst,  stipatus  agmine  armatorum  in 
forum  inrupit.  inde  onmibus  perculsis  pavore,  in  regia 
sedc  pro  curia  scdens,  patres  in  euriam  per  praeconem  ad 

0  regem  Tarquinium  citari  iussit.  convenere  extcmplo,  alii 
iam  ante  ad  hoc  pi'aeparati,  alii  metu,  ne  non  venisse 
fraudi  esset,  novitate  ac  miraculo  attoniti  et  iam  de  Servio 
actum  rati. 

io  Ibi  Tarquinius  maledicta  ab  stirpc  ultima  orsus,  ser- 
vum  servaque  natum,  post  mortem  indignam  parentis  sui, 
non  interregno,  ut  antea,  inito,  non  comitiis  habitis,  non 
pcr  suffragium  populi,  non  auctoribus  patribus,  —  muliebri 

li  dono  regnum  occupasse.  ita  natum,  ita  creatum  regcm, 
fautorem  infimi  generis  hominum,  ex  quo  ipse  sit,  odio 
alienae  honestatis  ei'eptum  primoribus  agrum  sordidissimo 

12  cuique  divisisse,  omnia  onera,  quae  communia  quondam 
fuerint,  inclinasse  in  primores  civitatis,  instituisse  ccnsum, 
ut  insignis  ad  invidiam  locupletiorum  fortuna  esset  et  pa- 
rata,  unde,  ubi  vellet,  egentissimis  largiretur. 
i  XXXXYIII.  Huic  orationi  Servius  eum  intervcnis- 
set  trepido  nuntio  excitatus,  extemplo  a  vestibulo  curiae 
magna  voce  'quid  hoc,'  inquit  'Tarquini,  rei  cst?  qua  tu 
audacia   me  vivo   vocarc  ausus  es  patres  aut  in  sede  con- 

2  sidere  mea?'  cum  ille  ferociter  ad  haec:  se  patris  sui  te- 
nere  sedem,  multo  quam  servum  potiorem  filium  regis 
regni  heredem,  satis  illum  diu  per  licentiam  eludentem 
insultasse  dominis,  —  clamor  ab  utriusque  fautoribus  oritur 
et  concursus   populi  fiebat  in    curiam    apparebatque,  re- 

3  gnaturum  qui  vicisset.  tuin  Tarquinius,  necessitate  iam 
ctiam  ipsa  cogente  ultima  audere,  multo  et  aetate  et  vinbus 


LIBEE  I,  48.49.  [a.  C.  578-510]  51 

validior,  medium  arripit  Servium  clatumquc  e  curia  in  in- 
feriorem  partem  per  gradus  deiecit,  inde  ad  cogendum 
senatum  in  curiam  rediit.  fit  fuga  regis  apparitorum  at-  4 
que  comitum;  ipse  prope  exsanguis  (cum  semianimis  regio 
comitatu  domum  se  reciperet  pervenissetque  ad  summum 
Cyprium  vicum)  ab  iis,  qui  missi  ab  Tarquinio  fugientem 
consecuti  erant,  interficitur.  creditur,  quia  non  abhorret  5 
a  cetero  scelere,  admonitu  Tulliae  id  factum.  carpento 
certe,  id  quod  satis  constat,  in  forum  invecta  nec  revcrita 
coetum  virorum,  evocavit  virum  e  curia  regemquc  prima 
appellavit.  a  quo  facessere  iussa  ex  tanto  tumultu  oum  6 
se  domum  reciperet  pervenissetque  ad  summum  Cvprium 
vicum,  ubi  Dianium  nuper  fuit,  flectenti  carpentum  dextra 
in  Orbium  clivum,  ut  in  collcm  Esquiliarium  eveheretur, 
restitit  pavidus  atque  inhibuit  frcnos  is  qui  iumenta  age- 
bat  iacentemquc  dominae  Servium  trucidatum  ostendit. 
foedum  inbumanumque  inde  traditur  scelus  monumento-  7 
que  locus  est:  sceleratum  vicum  vocant,  quo,  amens  agi- 
tantibus  furiis  sororis  ac  viri,  Tullia  per  patris  corpus 
carpentum  egisse  fertur  partemque  sanguinis  ac  caedis 
paternae  cruento  vehiculo,  contaminata  ipsa  respcrsaquc, 
tulisse  ad  penates  suos  \irique  sui,  quibus  iratis  malo 
regni  principio  similes  prope  diem  exitus  sequerentur. 

Serviua  Tullius  regnavit  annos  quattuor  et  quadra-  s 
ginta  ita,  ut  bono  ctiam  moderatoque  succedenti  regi  dif- 
ficilis  aemulatio  esset.  ceterum  id  quoque  ad  gloriam 
accessit,  quod  cum  illo  simul  iusta  ac  legitima  regna  oc- 
ciderunt.  id  ipsum  tam  mite  ac  tam  moderatum  impe-  9 
rium  tamen,  quia  unius  esset,  deponere  eum  in  animo 
habuisse  quidam  auctores  sunt,  ni  scelus  intestinum  libe- 
randae  patriae  consilia  agitanti  incervenisset. 

XXXXVIIII.    Inde  L.  Tarquinius  regnare  occcpit,  i 
cui  Superbo  cognomen  facta  indiderunt,  quia  socerum  ge- 
ner    scpultura    prohibuit,    Romulum   quoque    insepultum 
perisae  dictitans,   primoresque  patrum,   quos  Servi  rebus  2 
favisse  credebat,  interfecit;  conscius  deinde  male  quaerendi 
regni  ab  se  ipso  adversus  se  exemplum  capi  pos3e,   ar- 
matis  corpus  circumsaepsit:  neque  enim  ad  ius  regni  quic-  3 
quam  practcr  vim  habcbat,  ut  qui  ncque  populi  iussu  ne- 

4* 


52  LIBER  I,  49.  50.  [a.  u.  c.  220-244] 

i  quc  auctoribus  patribus  regnaret.  eo  acccdcbat,  ut  in 
caritate  civium  nihil  spei  reponenti  metu  regnum  tutan- 
dum  esset.    quem  ut  pluribus  incuteret,  cognitioncs  capi- 

.".  talium  rcrum  sine  consiliis  per  se  solus  exerccbat,  perque 
cam  causam  occidcre,  in  exilium  agere,  bonis  multare 
poterat  non  suspectos  modo  aut  invisos,  sed  unde  nihil 
aliud  quam  praedam  sperare  posset. 

G  Praecipue  ita  patrum  numcro  inminuto  statuit  nullos 
in  patres  legcre,  quo  contemptior  paucitate  ipsa  ordo  essct 

:  niinusquc  pcr  se  nihil  agi  indignarcntur.  hic  cnim  rcgum 
primus  traditum  a  prioribus  morcm  dc  omnibus  scnatum 
consulendi  solvit,  domcsticis  consiliis  rcm  publicam  ad- 
ministravit,  bellum,  paccm,  foedcra,  societates  pcr  sc  ipse 
cum  quibus  voluit  iniussu  populi  ac  senatus  fccit  dire- 
mitque. 

»  Latinorum  sibi  maximc  gentcm  conciliabat,  ut  pcre- 
grinis  quoqnc  opibus  tutior  inter  cives  esset,  neque  hospitia 
modo  cum  primoribus  corum,  scd  adfinitatcs  quoque  iun- 

9  gebat.  Octavio  Mamilio  Tusculano  —  is  longe  princeps 
Latini  nominis  erat,  si  famae  crcdimus,  ab  Ylixc  dcaquc 
Circa  oriundus  — ,  ei  Mamilio  filiam  nuptum  dat  perquc 
cas  nuptias  multos  sibi  cognatos  amicosque  eius  conciliat. 

1  L.  Iam  magna  Tarquini  auctoritas  inter  Latinorum 
proccres  erat,  cum  in  dicm  certam  ut  ad  lucum  Ferenti- 
nae   conveniant  indicit;   esse  quae  agere   de  rebus  com- 

2  munibus  velit.  convcniunt  frequentcs  prima  lucc.  ipse 
Tarquinius  diem  quidem  scrvavit,  sed  paulo  ante  quam 
sol  occideret  venit.    multa  ibi  toto  die  in  concilio  variis 

3  iactata  sermonibus  erant.  Turnus  Herdonius  ab  Aricia 
ferociter  in  absentem  Tarquinium  erat  invectus:  haud  mi- 
ruin  esse,  Superbo  ei  inditum  cognomen  —  iam  enim  iia 
clain  quidem  mussitantes,  volgo  tamcn,  eum  appella- 
bant  — ;  an  quicquam  superbius  esse  quam  ludificari  sic 

4  omne  nomen  Latinum?  principibus  longe  a  domo  excitis, 
ipsum,  qui  concilium  indixerit,  non  adesse.  temptari  pro- 
fecto  patientiam,  ut,  si  iugum  acceperint,  obnoxios  premat. 
cui  cnim  non  apparcrc,  adfectare  eum  imperium  in  Lati- 

3  nos?  quod  si  sui  bene  crediderint  civcs  aut  si  credituni 
illud,  et  non  raptum   parricidio  sit,   crcdcre  et  Latinos, 


LIBER  I,  50.  51.  [a.  C.  531-510]  53 

quaraquam  ne  sic  quidera  alienigenae,  debere;  sin  suos 
eius  paeniteat,  quippe  qui  alii  super  alios  trucidentur,  o 
exidatum  eant,  amittant  bona,  quid  spei  melioris  Latinis 
portendi?  si  se  audiant,  domum  suam  quemque  inde  abi- 
turos  neque  magis  observaturos  diem  concilii  quam  ipse, 
qui  indixerit,  observet. 

Haec  atque  alia  eodem  pertinentia  seditiosus  facino-  7 
rosusque  homo  iisque  artibus  opes  domi  nactus  cum  raa- 
xime  dissereret,   intervenit  Tarquinius.     is   frais   orationi 
fuit.    aversi  omnes  ad  Tarquinium  salutandum,   qui,   si-  8 
lentio  facto,  monitus  a  proxurais,  ut  purgaret  se,  quod  id 
teraporis   venisset,    disceptatorem    ait   se   sumptum  inter 
patrem  et  filium,  cura  reconciliandi  eos  in  gratiam  mora- 
tum  esse  et,   quia  ea  res  excraisset  illuin  diein,   postero 
die  acturum,  quae  constituisset.    ne  id  quidem  ab  Turno  9 
tulisse  tacitumferunt;  dixisse  enim,  nullam  breviorem  esse 
cognitionem  quam  inter  patrem  et  filium  paucisque  transigi 
verbis  posse:  ni  pareat  patri,  habiturum  infortunium  esse. 

LI.    Haec  Aricinus  in  regem  Romanum  increpans  ex  l 
concilio  abiit.    quam  rem  Tarquinius  aliquanto  quam  vi- 
debatur  aegrius  ferens  confestira  Turno  necem  machina- 
tur,   ut  eundem  terrorem,   quo  civium   animos  domi  op- 
presserat,  Latinis  iniceret.    et  quia  pro  imperio  palam  in-  2 
terfici  non  poterat,  oblato  falso  crimine  insontem  oppressit. 
per   adversae   factionis   quosdam  Aricinos   servura  Turni 
auro  corrupit,   in  deversoriura  eius  vira  magnam  giadio- 
rum  inferri  clam  sineret.    ea  cum  una  nocte  perfecta  es-  3 
sent,  Tarquinius  paulo  ante  lucem  accitis  ad  se  principibus 
Latinorum  quasi  re  nova  perturbatus,   moram  suam  hes- 
ternam,    velut   deorum   quadam   providentia  inlatam,   ait 
saluti  sibi  atque  illis  fuisse.    ab  Turno  dici  sibi  et  primo-  4 
ribus  populorum  parari  necem,   ut  Latinorura  solus  iin- 
perium  teneat.    adgressurum  fuisse  hesterno  die  in  con- 
cilio,  dilatam  rem  esse,  quod  auctor  concilii  afuerit,  quem 
maxime  peteret.     inde  illam  absentis   insectationem   esse  5 
natam,  quod  morando  spem  destituerit.    non  dubitare,  si 
vera  deferantur,    quin  prima  lucc,   ubi  ventum  in  conci- 
liura  sit,   instructus  cum  coniuratorum  manu  armatusque 
venturus  sit.    dici  o;ladiorum  ingentem  esse  numerum  ad  6 


54  LIBEK  1 ,  51.  52.  [a.  u.  c.  220— 244] 

eum  convectum.   id  vanum  nccne  sit,  extemplo  sciri  posse. 

7  roo-are  eos,  ut  inde  secum  ad  Turnum  veniant.  suspectam 
fecit  rem  et  ingenium  Turni  ferox  et  oratio  hesterna  ei 
mora  Tarquinii,  quod  videbatur  ob  eam  differri  caedis 
potuisse.  eunt  inclinatis  quidem  ad  credendum  animis, 
tamen,  nisi  gladiis  deprehensis,  cetera  vana  existimaturi. 
Ubi  est  eo  ventum,  Turnum,  ex  somno  cxcitatum, 
circumsistunt  custodes,  conprehensisque  servis,  qui  cari- 
tate  domini  vim  parabant,  cum  gladii  abditi  ex  omnibus 
locis  deverticuli  protraherentur,  enimvero  manifesta  res 
visa  iniectaeque  Turno  catcnae,   et  confestim  Latinorum 

»  concilium  magno  cum  tumultu  advocatur.  ibi  tam  atrox 
invidia  orta  est  gladiis  in  medio  positis,  ut  indicta  causa, 
novo  gcnere  leti  dciectus  ad  caput  aquae  Fercntinae  crate 
superne  iniccta  saxisque  congestis  mergeretur. 

1  LII.  llevocatis  deinde  ad  concilium  Latinis  Tarqui- 
nius  conlaudatisque,  qui  Turnum  novantem  res  pro  mani- 
festo  parricidio  merita  poena  adfecissent,  ita  vcrba  fecit: 

2  posse  quidem  se  vetusto  iure  agere,  quod,  cum  omnes 
Latini  ab  Alba  oriundi  sint,  in  eo  foedcre  tcncantur,  quo 
ab  Tullo  res  omnis  Albana  cum  coloniis  suis  in  llomanum 

3  cesserit  imperium;  ceterum  se  utilitatis  id  magis  onmium 
causa  censere,  ut  renovctur  id  foedus  secundaque  potius 
fortuna  populi  Romani  ut  participes  Latini  fruantur,  quam 
urbium  excidia  vastationesque  agrorum,  quas  Anco  prius, 
patre  deinde  suo  regnante  perpessi  sint,  semper  aut  ex- 
spectent  aut  patiantur. 

4  Haut  difficulter  persuasum  Latinis,  quamquam  in  eo 
foedere  superior  Komana  res  erat.  ceterum  et  capita  no- 
minis  Latini  stare  ac  sentire  cum  rege  videbant  et  Turnus 
sui  cuique  periculi,  si  adversatus  esset,  recens  erat  docu- 

5  mentum.  ita  renovatum  foedus  indictumquc  iunioribus 
Latinorum,  ut  ex  foedcre  die  certa  ad  lucum  Ferentinae 

6  armati  frequentes  adessent.  qui  ubi  ad  edictum  Romani 
regis  ex  omnibus  populis  convenere,  nc  ducem  suum  neve 
secretum  imperium  propriave  signa  habcrcnt,  miscuit 
manipulos  ex  Latinis  Komanisque,  ut  ex  binis  singulos 
faceret  binosque  ex  singulis,  ita  gcminatis  manipulis  cen- 
turioncs   inposuit. 


LIBER  I,  53.  [a.  C.  534— 510]  55 

LIII.   Nec,  ut  iniustus  in  pace  rex,  ita  dux  belli  pra-  i 
vus  fuit,  quin  ea  arte  aequasset  superiores  reges,   ni  de- 
generatum    in    aliis    huic    quoque    decori    offecisset.     is  •_> 
primus   Volscis   bellum  in  ducentos   amplius  post  suam 
aetatem  annos   movit   Suessamque   Pometiam   ex   his   vi 
cepit. 

Ubi  cum  divendenda  praeda  quadraginta  talenta  ar-  3 
genti  refecisset,   concepit  animo  eam  amplitudinem  Iovis 
templi,  quae  digna  deum  hominumque  rege,  quaeRomano 
imperio,  quae  ipsius  etiam  loci  maiestate  esset.   captivam 
pecuniam  in  aedificationem  eius  templi  seposuit. 

Excepit  deinde  eum  lentius  spe  bellum,   quo  Gabios  4 
propinquam  urbem,  nequiquam  vi  adortus,  cum  obsidendi 
quoque    urbem    spes    pulso    a    moenibus   adempta   esset, 
postremo  minime  arte  Romana,  fraude  ac  dolo,  adgressus 
est.     nam  cum,    velut  posito   bello,    fundamentis   templi  :, 
faciendis   aliisque  urbanis   operibus  intentum  se  esse  si- 
mularet,  Sextus  filius  eius,   qui  minimus  ex  tribus  erat, 
transfugit  ex  composito  Gabios,  patris  in  se  saevitiam  in- 
tolerabilem  conquerens:   iam  ab  alienis   in   suos   vertisse  6 
superbiam  et  liberorum  quoque  eum  frequentiae  taedere, 
ut  quam  in  curia  solitudinem  fecerit,  domi  quoque  faciat, 
ne  quam  stirpem,  ne  quem  heredem  regni  relinquat.    se  i 
quidem  inter  tela  et  gladios  patris  elapsum  nihil  usquam 
sibi  tutum,  nisi  apud  hostes  L.  Tarquini  credidisse.   nam 
ne  errarent,  manere  iis  bellum,  quod  positum  simuletur, 
et  per  occasionem  eum  incautos  invasurum.   quod  si  apud  8 
eos  supplicibus  locus  non  sit,  pererraturum  se  omne  La- 
tium,  Volscosque  se  inde  et  Aequos  et  Hernicos  petitu- 
rum,   donec  ad  eos  perveniat,   qui  a  patrum "  erudelibus 
atque    impiis    suppliciis    tegere    liberos    sciant.     forsitan  9 
etiam  ardoris  aliquid  ad  bellum  armaque  se  adversus  su- 
perbissimum    regem    ac    ferocissimum    populum    inven- 
turum. 

Cum,    si  nihil  morarentur,    infensus   ira  porro  inde  10 
abiturus  videretur,  benigne  ab  Gabinis  exeipitur.     vetant 
mirari,  si,  qualis  in  eives,  qualis  in  socios,  talis  ad  ulti- 
mum  in  liberos  esset.    in  se  ipsum  postremo  saeviturum,  n 
si  alia  desint.    sibi  vero  fjratum  adventum  eius  esse  fu- 


54 


LIBER  I,  51.52.  [a.. u.  c. 220— 2  J 


cum  convectum.   id  vanum  nccne  sit,  cxtei  dIo  sciri  posse. 

7  roo-arc  eos,  ut  inde  secum  ad  Turnum  ven  nt.  suspectam 
fecit  rem  et  ingenium  Turni  ferox  ct  oi  io  hesterna  et 
mora  Tarquinii,  quod  videbatur  ob  ean  differri  caedis 
potuisse.  eunt  inclinatis  quidcm  ad  cr<  ndum  animis, 
tamen,  nisi  gladiis  deprehensis,  i  i  tera  i   a  cxisthnaturi. 

8  Ubi  est  eo  ventum,  Turnum,  cx  s  mo  excitatum, 
circumsistunt  custodes,  conprehensisque  rvis,  qui  cari- 
tate  domini  vim  parabant,  cum  gladii  a  iti  ex  omnibus 
locis  devcrticuli  protraherentur,  cnimvei  manifesta  res 
visa  inicctaeque  Turno  catenae,   et  conl  tim  Latinorum 

9  concilium  magno  cum  tumultu  advocati  ibi  tam  atrox 
invidia  orta  est  gladiis  in  medio  positis,  t  indicta  causa, 
novo  o-enere  leti  dciectus  ad  caput  aquac  Perentinae  crate 
superne  iniecta  saxisque  congestis  merg<  tur. 

1  LII.  Revocatis  deinde  ad  conciUumLatinis  Tarqui- 
nius  conlaudatisque,  qui  Turnum  novam  l  res  pro  mani- 
festo  parricidio  merita  poena  adfecissent  ita  vcrba  fecit: 

2  posse  quidem  se  vetusto  iure  agere,  q  w,  cum  omnes 
Latini  ab  Alba  oriundi  sint,  in  co  foede  tcneantur,  quo 
ab  Tullo  res  omnis  Albana  cum  coloniis  lis  in  Eomanum 

3  cesserit  imperium;  ceterum  se  utilitatis  magis  omnium 
causa  censere,  ut  renovetur  id  foedus  lundaque  potius 
fortuna  populi  Romani  ut  participes  Lat  fruantur,  quam 
urbium  excidia  vastationesque  agrorum,  Juas  Anco  prius, 
patre  deinde  suo  regnante  perpessi  semper  aut  cx- 
spectent  aut  patiantur. 

4  Haut  difficulter  persuasum  Latinis .  mamquam  in  eo 
foedere  superior  Romana  res  crat.     cet<  im  ct  capita 
minis  Latini  stare  ac  sentire  cum  regc    lebant  et  Tu 
sui  cuique  periculi,  si  adversati  I 

5  mentum.     ita   renovatum   focdus  indk 
Latinorum,  ut  ex  focdcre  dic  certa 

6  armati  frequentes  adessent.    qui 
regis  ex  omnibus  populis  convc 
secretum    imperium    propr 
manipulos  ex  Latinis 
faceret  binosque  ex 
turiones   inposuit 


no- 
urnus 


vm 


cepit. 

gendirf  ■•■ 
tenfK,  -  - 


*  m**9 


U\  m 


^mmmfmm 

imiimm»-- 
lir.v.-. 

umjnmmm* 


tpxt  i 

»  P  ■'-• 

!■ 

f.  (B  • 


Lll.l.K     I 

l.lll.    Nec,  tt1  ini  . 

i 
i 

ll.i    .111: 

-  i     . 
tcmpli . 

. 

s 

,-il>i  tutum,  i 

. 

ui-1 


I      '  .  -    \  i 

ii  ■mplitudincin  1 

\  :im 


I 
i, 


undiqu 


58 


LIBEJ;  b.  220-244] 


2  se  templa  deum  exaedificar  mibus  suis,  quain  post- 
quam  ct  ad  alia,  ut  speci  >ra,  >ic  laboris  aliquanto 
maioris,  traducebantur  op<  Poros  in  circo  faciendos 
cloacamque  maximam,  rec<  lum  onmium  purgamen- 
torum  urbis,  sub  terram  agein  n,  quibus  duobus  operi- 
bus    vix    nova    hacc    magnii       ia    quicquam  adaequarc 

3  potuit.    his  laboribus  i  xen  ;       ebe,   quia  et  urbi  multi- 
tudinem,  ubi  usus  non  essi  ri  rebatur  cssc,  et 
nis  mittendis  occupari  latius  inn  -ii  fines  volebat,  Si 
Circeiosque  colonos  misi;.            lia  urbi  futura  tei 
rique. 

4  Haec    agcnti    portentum   I         a  visum: 
columna  lignea  elapsus   euny  L  fugamqj 
fecissct,  ipsius  regis  non  tanfl       ■rvoiv  [^ 

,-,  quam  anxiis    inplevil   curi^H         Bciuu 

digia  Etrusei  tantum  vatc^B  Bnv 

tico  exterritus  visu  Del] 
G  oraculum  mittere  stattii 

conunittcrc  ausus,    dl 
;  terras,  ignotiora  mar 

runs  profecti. 

Comes  iis  addi 

rore  regis,  natus, 

simulationem  indt 

bus  fratrcm  suun 

in  animo  suo 

concupiscendui 
8  ubi  in  iure  p 

ad  imitatione 

sineret,  Bn 

obtentu  co 
o  latens    opj 

ductus 

baculun 

donum 
lo       Q, 

cupidi 

eoriu 

vocc 


1;:, 


w 


*»*' 


m+ 


:<::.- 


r.l 


\ 


LIBEB 


bit,  qui  veatrum  priinu-. 
Tarquinina  Sextus,  qiii  B 
responsi  expersque  ina 
iubent,  ijpsi  inti  r  -   . 
matri  oscuhim  dai 
spectare  Pythicam  vo 
terram  oacnlo  contigi 
omnium  mortalium  i  - 
versue  Rutuloe  b<  llura 
LVII.    Ardcam  Rutul 
n  ea 
*t,  quo 

iuin  ani 

<liu  bal 
r,  si  pi  u 

t,  ol.-i' 

tionibu 

tibu-    h 

horii  |" 
(quin, 

vuimusque  pi 
ctatiagunnm   n 

rit    OColi 

i  ■' 

lenebri 
creuam   I 

UXUqU 


llllt. 

-i  p 


lllllll  III. 

-IIIIIIIKI 

I 

|UC   i|>M 

■lllll  i. 
riun.     tiiin 


mL 


I 

. 
-ciiMli- 


:,.!- 


agc 

•C  R 


GO  LIBER  I,  57.  58.  [a.  u.  c.  244] 

quiniiquc  cxccpti  benigne,  victor  maritus  comiter  invitat 
regioa  iuvenes.  ibi  Sex.  Tarquinium  mala  libido  Lucre- 
tiac  per  vim  stuprandae  capit;  cum  forma  tum  spectata 
i  castitas  incitat.  et  tum  quidem  ab  nocturno  iuvenali  ludo 
in  castra  redeunt. 

1  LVIII.   Paucis  interiectis  diebus  Sex.  Tarquinius    in- 

2  scio  Collatino  cum  comite  uno  Collatiam  venit.  ubi 
exceptus  benigne  ab  ignaris  consilii  cum  post  cenam  in 
hospitale  cubiculum  deductus  esset,  amore  ardens,  post- 
quam  satis  tuta  circa  sopitiquc  omnes  videbantur,  stricto 
gladio  ad  dormicntem  Lucrctiam  venit,  sinistraque  manu 
mulieris  pectore  oppresso  'taee  Lucretia,'  inquit  'Sex. 
Tarquinius  sum:  ferrum  in  nuuiu  est,  moriere,  si  emiseria 

U  voccm.'  cum  pavida  ex  somno  mulier  nullam  opem,  prope 
mortem  inminentem  videret,  tum  Tarquinius  fatcri  amo- 
rcm,   orarc,   miscere   prccibus   minas,   versare   in  omnes 

4  partes  muliebreni  animum.  ubi  obstinatam  videbat  et  ne 
mortis  quidem  mctu  inclinari,  addit  ad  metum  dedccus: 
eum  mortua  iugulatum  servum  nudum  positurum  ait,    ut 

5  in  sordido  adultcrio  nccata  dieatur.  quo  terrore  cum  vi- 
cisset  obstinatam  pudicitiam  (velut  victrix)  libido  profectus- 
que  inde  Tarquinius  ferox  expugnato  decore  muliebri  esset, 
Lucretia  maesta  tanto  malo  nuntium  Romam  eundem  ad 
patrem  Ardeamque  ad  virum  mittit,  ut  cum  singulis  fide- 
libua  amicia  veniant:  ita  facto  maturatoque  opus  esse,  rem 
atroccm  incidisse. 

6  Spuriua  Lucretius  cum  P.  Valcrio,  Volesi  filio,  Colla- 
tinus  cum  L. ■  Iunio  Bruto  venit,  eum  quo  forte  Romam 
rediens    ab    nuntio    uxoris    erat    conventus.     Lucretiam 

7  sedentem  maestam  in  cubiculo  invcniunt;  adventu  suo- 
rum  laerimac  obortae,  quaerentique  viro  'satin  salve?' 
'minime.'  inquit  'quid  enim  salvi  est  mulieri  amissa 
pudicitia?  vestigia  viri  alieni,  Collatine,  in  lecto  sunt 
tuo.  ceterum  corpus  est  tantum  violatum,  animus  in- 
sons:   mors  testis  erit.    sed  date  dextras  fidemque,  haud 

8  inpune  adultero  fore.  Sex.  est  Tarquinius,  qui,  hostis 
pro  hospitc,    priore  noete   vi  armatus   mihi    sibique,    si 

9  vos  viri  estis,  pestiferum  hinc  abstulit  gaudium.'  dant 
ordine    omnes    fidem,    consolantur    acsj-ram    animi    avcr- 


LIBEli  1 .  58.  59.  [a.  C.  510]  61 

tendo    noxain    ab    coacta    in    auctorem    delicti :    mentcm 
peecare,  non  corpus,  et,  unde  consilium  afuerit,  culpam 
abesse.    'vos'  inquit  'videritis,  quid  illi  debeatur:  ego  me  to 
etsi  peccato  absolvo,  supplicio  non  libero  nec  ulla  deinde 
inpudica    Lucretiae  exemplo  vivct.'    cultrum,  qucm  sub  n 
veste  abditum  habebat,  eum  in  corde  defigit  prolapsaque  12 
in  vulnus  moribunda  cecidit.    conclamat  vir  paterque. 

LYIIIL   Brutus  illis  luctu  occupatis  cultrum  ex  vol-  i 
ncre  Lucretiae  extractum  manantem  cruore  prae  se  tencns 
•per  hunc'  inquit  kcastissimum  ante  regiam  iniuriam  san- 
guinem  iuro  vosque,  dii,  testes  facio,  me  L.  Tarquinium 
Superbum  cum  scelerata  coniuge  et  omni  liberorum  stirpe 
ferro,  igni,  quacumque  deliinc  vi  possim,  exacturum,  nec 
illos  nec  alium  quemquam  regnare  Romae  passurum.'   cul-  2 
trum  deinde  Collatinc  tradit,  indeLucretio  acValerio,  stu- 
pentibus  miraculo  rei,  unde  novum  in  Bruti  pectore  inge- 
nium.   ut  praeceptum  crat,  iurant  totique  ab  luctu  versi  in 
iram  Brutum,  iam  inde  ad  expugnandum  regnum  vocan- 
tem,  secuntur  ducem.    elatum  domo  Lucretiae  corpus  in  :; 
forum  deferimt  concientque  miraculo,  ut  fit,  rei  novae  at- 
que  indignitate  homines.   pro  se  quisque  scelus  regium  ac 
vim  queruntur,   movet  cum  patris  maestitia  tum  Brutus  4 
castigator  lacrimarum  atque  inertium  querellarum  auctor- 
que,  quod  viros,  quod  Romanos  deceret,  arma  capiendi 
adversus   hostilia   ausos.     ferocissimus   quisque   iuvenum  5 
cum  armis  voluntarius  adest,  sequitur  et  cetera  iuventus. 
inde  pari  praesidio  relicto  Collatiae  ad  portas  custodibus- 
que  datis,  ne  quis  eum  motum  regibus  nuntiaret,  ceteri 
armati,  duce  Bruto,  Romam  profecti.    ubi  eo  ventum  est,  6 
quacumque  incedit  armata  multitudo,  pavorem  ac  tumul- 
tum  facit.     rursus  ubi  anteire  primores   civitatis   vidcnt, 
quidquid  sit,  haud  tcmere  esse  rentur.    nec  minorem  mo-  : 
tum  animorum  Romae  tam  atrox  res  facit,  quam  Collatiae 
fecerat.    ergo  ex  omnibus   locis  urbis  in  forum  curritur. 
quo  simul  ventum  est,  praeco  ad  tribunum  Celerum,  in  quo 
tum  magistratu  forte  Brutus  erat,  populum  advocavit.   ibi  s 
oratio  habita  nequaquam  eius   pectoris   ingeniique,  quod 
simulatum  ad  eam  dicm  fucrat,  de  vi  ac  libidine  Sex.  Tar- 
quinii,  de  stupro  infando  Lucretiae  et  miserabili  caedc,  de 


62  LIBER  I,  59.  GU.  [a.  u.  c.  241] 

orbitate  Tricipitini,  cui  morte  filiae  causa  mortis  indignior 

9  ac  miserabilior  esset.  addita  superbia  ipsius  regis  mise- 
riaeque  et  labores  plebis  in  fossas  cloacasque  cxhaurien- 
das  demersae:  Romanos  homines,  victores  omnium  circa 
populorum,  opifices  ac  lapicidas  pro  bellatoribus   factos. 

io  indigna  Servi  Tulli  regis  memorata  caedis  et  invecta  cor- 
pore  patris  nefando  vehiculo  filia,  invocatique  ultores  pa- 

1 1  rentum  dii.  his  atrocioribusque  crcdo  aliis,  quae  praesens 
rerum  indignitas  haudquaquam  relatu  scriptoribus  facilia 
subicit,  memoratis  incensam  multitudinem  perpulit,  ut  im- 
perium  regi  abrogaret  exulesque  esse  iuberet  L.  Tarqui- 

r>  nium  cum  coniuge  ac  libcris.  ipse  iunioribus,  qui  iiltro 
nomina  dabant,  lectis  armatisque  ad  concitandum  inde 
adversus  regem  cxercitum  Ardcam  in  castra  est  profectus; 
imperium  in  urbe  Lucretio,  praefecto  urbis  iam  ante  ab 

13  rege  instituto,  relinquit.  intcr  hunc  tumultum  Tullia  domo 
profugit  exsecrantibus  quacumque  incedcbat  iuvocantibus- 
que  parentum  furias  viris  mulieribusque. 

1  LX.  Harum  rerum  nuntiis  in  castra  perlatis,  cum  re 
nova  trepidus  rex  pcrgcret  Eomam  ad  comprimendos  mo- 
tus,  flexit  viam  Brutus  —  senserat  enim  adventum  — ,  ne 
obvius  fieret;   eodemquc  fcre  tempore  diversis   Ltineribus 

2  Brutus  Ardeam,  Tarquinius  Romam  venerunt.  Tarquinio 
clausae  portae  exiliumque  indictum,  liberatorcm  urbis  laeta 
castra  accepere,  exactique  inde  libcri  regis:  duo  patrem 
secuti  sunt,  qui  cxulatum  Caere  inEtruscos  ierunt;  Sextus 
Tarquinius  Gabios,  tamquam  in  suum  regnum,  profectus, 
ab  ultoribus  veterum  simultatium,  quas  sibi  ipse  caedibus 
rapinisque  concierat,  est  interfectus. 

3  L.  Tarquinius  Superbus  regnavit  annos  quinque  et 
viginti.    rcgnatum  Romae  ab  condita  urbe  ad   liberatam 

■'l  annos  ducentos  quadraginta  quattuor.  duo  consulcs  inde 
comitiis  centuriatis  a  praefecto  urbis  ex  conmentariis 
Servi  Tulli  creati  sunt,  L.  Iunius  Brutus  et  L.  Tarqui- 
nius  Collatinus. 


LIBER  II.  63 


[PEEIOCHA  LIBEI  II.] 

[Brutus  iure  iurando  populum  astrinxit  nemiuem  Eomae  reg- 
nare  passurum.  Tarquinium  collegam  suum  propter  adfinitatem 
Tarquiniorum  suspectum  coegit  consulatu  se  abdicare  et  civi- 
tate  cedere.  bona  regum  diripi  iussit,  agrum  Marti  consecravit, 
cpui  eampus  Martius  nominatus  est.  adulescentes  nobiles,  in  qui- 
bus  suos  quoque  et  fratris  filios,  quia  coniuraverant  de  recipiendis 
regibus,  securi  percussit.  servo  indici,  cui  Vindicio  nomen  fuit, 
libertatem  dedit-,  ex  cuius  nomine  vindicta  appellata.  cum  ad- 
versus  reges,  qui  contractis  Veientum  et  Tarquiniensium  copiis 
bellum  intulerant,  exercitum  duxisset,  in  acie  cum  Arruntc  filio 
Superbi  commortuus  est,  eumque  matronae  anno  luxerunt.  L.  Va- 
lerius  consul  legem  de  provocatione  ad  populum  tulit.  Capitolium 
dedicatum  est.  Porsenna  Clusinorum  rex  bello  pro  Tarquiniis  sus- 
cepto  cum  ad  Ianiculum  venisset,  ne  Tiberim  transiret  virtute 
Coclitis  Horati  prohibitus  est.  qui,  dum  alii  pontem  sublicium 
rescindunt,  solus  Etruscos  sustinuit,  et  ponte  rupto  armatus  in 
flumen  se  misit  et  ad  suos  transuavit.  accessit  alterum  virtutis 
exemplum  a  Mucio,  qui  cum  ad  feriendum  Porsennam  castra  hos- 
tium  intrasset,  occiso  scriba,  quem  regem  esse  existimaverat, 
comprehensus  iinpositam  manum  altaribus,  in  quibus  sacrificatum 
erat,  exuri  passus  est  dixitque,  tales  trecentos  esse.  quorum  ad- 
miratione  coactus  Porsenna  pacis  condiciones  ferre  bellum  omisit 
acceptis  obsidibus.  ex  quibus  virgo  una  Cloelia  deceptis  custodi- 
bus  per  Tiberim  ad  suos  transnavit  et,  cum  reddita  esset,  a  Por- 
senna  honorifice  remissa  equestri  statua  donata  est.  adversus 
Tarquinium  Superbum  cum  Latinorum  exercitu  bellum  inferen- 
tem  Aulus  Postumius  dictator  prospere  pugnavit.  Ap.  Claudius 
ex  Sabinis  Eomam  transfugit:  ob  hoc  Claudia  tribus  adiecta  est. 
numerus  tribuum  ampliatus  est,  ut  essent  viginti  una.  plebs  cum 
propter  nexos  ob  aes  alienum  in  sacrum  montem  secessisset,  con- 
silio  Meneni  Agrippae  a  seditione  revocata  est.  idem  Agrippa 
cum  decessisset,  propter  paupertatem  publico  impendio  elatus 
est.  tribuni  plebis  quiuque  creati  sunt.  oppidum  Vulscorum  Co- 
rioli  captum  est  virtute  et  opera  Cu.  Marci,  qui  ob  hoc  Coriolanus 
vocatus  est.  T.  Latinius,  vir  de  plebe,  cum  in  visu  admonitus,  ut 
de  quibusdam  religionibus  ad  senatum  perferret,  id  neglexisset, 
amisso  filio  debilis  factus  postquam  delatus  ad  senatum  lectica 
eadem  illa  indicaverat,  usu  pedum  recepto  domum  reversus  est. 
cum  Cn.  Marcius  Coriolanus,  qui  in  exilium  erat  pulsus,  dux  Vul- 
scorum  factus  exercitum  hostium  urbi  admovisset,  et  missi  ad 
eum  primum  legati,  postea  sacerdotes  frustra  deprecati  essent,  ne 
bellum  patriae  inferret,  Veturiamater  et  Volumnia  uxor  impetra- 
verunt  ab  eo,  ut  recederet.  lex  agraria  primum  lata  est.  Spurius 
Cassius  consularis  regni  crimine  damnatus  est  necatusque.  Opillia 
virgo  Vestalis  ob  incestum  viva  defossa  est.    cuin  vicini  Veientes 


64  LIBER  II,  1.  [a.u.c.245] 

incommodi  magis  quam  graves  essent,  familiaFabioruin  id  bellum 
gcrcndi  *  depoposcit  misitque  in  id  trecentos  sex  armatos,  qui  ad 
Cremeram  praetex  unuin  ab  hostibus  caesi  sunt.  Appius  Claudius 
consul,  cum  adversus  Vulscos  contumacia  exercitus  male  pugna- 
tum  esset,  decimum  quemque  militum  fuste  percussit.  res  prac- 
terea  adversus  Vulscos  ct  Heruicos  et  Veientes,  et  seditioues  inter 
patrcs  plebemque  continet.] 


TITI  LIVI 

AB    VRBE    CONDITA 

LIBER  II. 
i         I.    Libcri  iam  hinc  populi  Romani  rcs  pace  belloque 
gcstas,  annuos  magistratus  imperiaque  legum  potentiora 

2  quain  hominum  peragam.  quae  libertas  ut  laetior  esset, 
proxumi  regis  supcrbia  fecerat.  nam  priores  ita  regnarunt, 
ut  haut  inmerito  omnes  deinccps  conditores  partium  certe 
urbis,  quas  novas  ipsi  sedes  ab  se  auctac  multitudinis  ad- 

3  diderunt,  numcrcntur.  ncque  ambigitur,  quin  Brutus  idem, 
qui  tantum  gloriae  Superbo  exacto  rege  meruit,  pessimo 
publico  id  facturus  fuerit,  si  libertatis  inmaturae  cupidine 

4  priorum  regum  alicui  regnum  extorsisset.  quid  enim  futu- 
rum  fuit,  si  illa  pastorum  convcnarumque  plebs,  transfuga 
ex  suis  populis,  sub  tutela  inviolati  templi  aut  libertatem 
aut  certe   inpunitatem  adepta,  soluta  regio  mctu,  agitari 

i)  coepta  esset  tribuniciis  procellis  et  in  aliena  urbe  cum  pa- 
tribus  serere  ccrtamina,  priusquam  pignera  coniugum  ac 
liberorum  caritasque   ipsius  soli,   cui  longo  tempore  ad- 

6  suescitur,  animos  corum  consociasset?  dissipatae  res  non- 
dum  adultac  discordia  forent,  quas  fovit  tranquilla  mode- 
ratio  imperii  eoquc  nutriendo  perduxit,  ut  bonam  frugem 
libertatis  maturis  i.am  viribus  ferre  posset. 

7  Libertatis  autem  origincm  indc  magis,  quia  annuum 
imperium  consularc  factum  cst,   quam  quod   deminutum 

8  quicquam  sit  ex  regia  potestate,  numeres.  omnia  iura,  oni- 
nia  insignia  primi  consulcs  tcnuere:  id  modo  cautum  est, 
ne,  si  ambo  fasccs  habercnt,  duplicatus  tcrror  vidcretur. 
Brutus  prior  concedente  collega  fasces  habuit,  qui  non 
acrior  vindex  libcrtatis  fucrat,  quam  deindc  custos  fuit. 


LIBEK  II,  1.  2.  [a.  0.509]  C>5 

omnium  primumavidum  novae  libertatis  populum,ne  post-  9 
modum  flecti  precibus  aut  donis  regiis  posset,  iure  iurando 
adegit,  neminem  Komae  passuros  regnare;  deinde,  quo  plus  io 
virium  in  senatu  frequentia  etiam  ordinis  faceret,  caedibus 
regis  deminutum  patrum  numerum  primoribus  equestris 
gradus  lectis  ad  trecentorum  summam  explevit.    traditum-  1 1 
que  iude  fertur,  ut  in  senatum  vocarentur  qui  patres  qui- 
que  conscripti  essent;  conscriptos  videlicet  novum  [in]  sena- 
tum  appellabant  lectos.   id  mirum  quantum  profuit  ad  con- 
cordiam  civitatis  iungendosque  patribus  plebis  animos. 

II.  Rerum  deinde  divinarum  habita  cura;  et  quia  quae-  i 
dam  publica  sacra  per  ipsos  reges  factitata  erant,  ne  ubiubi 
regum  desiderium  esset,  regem  sacrificulum  crcant.   id  sa-  2 
cerdotium  pontifici  subiecere,  ne  additus  nomini  honos  ali- 
qirid  libertati,  cuius  tunc   prima  erat  cura,  officeret.    ac 
nescio,  an  nimis  undique  cam  minirnisque  rebua  muniendo 
modum  excesserint.   consulis  enim  alterius,  cum  nihil  aliud  3 
offenderit,  nomen  invisum  civitati  fuit:  nimium  Tarquinios 
regno  adsuesse.    initium  a  Prisco  factum.    regnasse  dein 
Ser.Tullium.   ne  intervallo  quidem  facto  oblitum,  tamquam 
alieni,  regni  Superbum  Tarquinium  velut  hereditatem  gen- 
tis  scelere  ac  vi  repetisse;  pulso  Superbo  penes  Collatinum 
imperium  esse.    nescire  Tarquinios  privatos  vivere.    non 
placere  nomen,  periculosum  libertati  esse. 

Hinc  primo  sensim  temptantium  animos  sermo  per  to-  4 
tam  civitatem  est  datus,  sollicitamque  suspicione  plebem 
Brutus  ad  contionem  vocat.    ibi  omnium  primum  ius  iu-  5 
randum  popidi  recitat,  neminem  regnare  passuros  nec  esse 
Eomae,  unde  periculum  libertati  foret.  id  summa  ope  tuen- 
dum  esse  neque  ullam  rem,  quae  eo  pertineat,  contemnen- 
dam.   invitum  se  dicere  hominis  causa  nec  dieturum  fuisse, 
ni  earitas  rei  publicae  vinceret.   non  credere  populumEo-  6 
manum,  solidam  libertatem  reciperatam  csse.   regium  ge- 
nus,   regium  nomen  non  solum  in  civitate,  sed  etiam  in 
imperio  esse;   id  officere,  id  obstare  libertati.    'hunc  tu'  7 
inquit  'tua  voluntate,  L.  Tarquini,  remove  metum.   memi- 
nimus,  fatemur,  eiecisti  reges;   absolve  beneficium  tuum, 
aufer  hinc  regium  nomen.    res  tuas  tibi  non  solum  rcd- 
dent  cives  tui  auctore  me,   sed,  si  quid  deest,  munifice 

Livi  i  ol.  I.  5 


66  LIBER  II,  2.3.  [a.u.c.245] 

augebunt.  amicus  abi.  cxonora  civitatcm  vano  forsitan 
mctu.  ita  persuasum  est  animis,  cum  gcntc  Tarquinia 
rcgnum  hinc  abiturum.' 

8  Consuli  primo  tam  novac  rci  ac  Bubitae  admiratio 
incluserat  vocem.    diccrc  deinde  incipientcm  primorea  ci- 

9  vitatia  circumsistunt,  cadem  multis  precibus  orant.  et  cc- 
teri  quidem  movcbant  minus:  postquam  Spurius  Lucre- 
tius,  maior  aetate  ac  dignitatc,  socer  praeterea  ipsius, 
agere  varie  rogando  alternis  suadendoquc  cocpit,  ut  vinci 

10  se  consensu  civitatis  pateretur,  timens  consul,  ne  post- 
modum  privato  sibi  eadem  illa  cum  bonorum  amissionc 
additaquc  alia  insuper  ignominia  accidcrcnt,  abdicavit  sc 
consulatu,    rebusquc    suis    omnibus   Lavinium    translatis 

li  civitate  ccssit.  Brutus  ex  senatus  consulto  ad  populum 
tulit,  ut  omnes  Tarquiniae  gentis  exulcs  essent,  collegam 
sibi  comitiis  centuriatis  creavit  P.  Valcrium,  quo  adiutore 
reges  eiecerat. 
i  III.  Cum  haud  cuiquam  in  dubio  esset,  bellum  ab 
Tarquiniis  inminere,  id  quidcm  spe  omnium  scrius  fuit. 
ceterum,  id  quod  non  timcbant,  pcr  dolum  ac  proditionem 
prope  libertas  amissa  cst. 

2  Erant  in  Bomana  iuventute  adulescentes  aliquot  ncc 
ii  tenui  loco  orti,  quorum  in  regno  libido  solutior  fucrat, 
acquales  sodalesquc  adulcsccntium  Tarquiniorum,  adsucti 

3  more  rcgio  vivcrc.  eam  tum,  acquato  iure  omnium,  li- 
centiam  quaerentes,  libcrtatem  aliorum  in  suam  vertisse 
servitutem,  inter  se  conquerebantur:  regem  homincm  csse, 
a  quo  inpctrcs,  ubi  ius,  ubi  iniuria  opus  sit,  essc  gratiac 
locum,  esse  bcneficio,   ct  irasci  ct  ignoscerc  possc,   inter 

1  amicum  atquc  inimicum  discrimen  nosse;  leges  rcm  sur- 
dam,  incxorabilcm  cssc,  salubriorem  melioremque  inopi 
quam  potenti,  nihil  laxamenti  nec  veniae  habere,  si  nio- 
dum  exccsscris;  perieulosum  esse  in  tot  humanis  errori- 
bus  sola  innocentia  viverc. 

b  Ita  iam  Bua  sponte  aegris  animis  legati  ab  rcgibus 
supervcniunt,  sine  mentione  reditus  bona  tantum  repeten- 
tes.  eorum  verba  postquam  in  scnatu  audita  sunt,  pcr 
aliquot  dies   ea   consultatio   tcnuit,   ne   non  reddita  belli 

G  causa,   reddita  bclli  matcria  et   adiumentum   csscnt.     in- 


LIBEKII,  :3— 5.  [a.C.509]  G7 

terim  legati  alia  moliri,  aperte  bona  repetentes,  clam  re- 
cuperandi  regni  consilia  struere;  et  tamquam  ad  id,  quod 
agi  videbatur,  ambientes,  nobilium  adulcscentium  animos 
pertemptant:  a  quibus  placide  oratio  accepta  est,  iis  lit-  7 
teras  ab  Tarquiniis  reddunt  et  de  accipiendis  clam  nocte 
in  urbem  regibus  conlocuntur. 

IIII.    Vitelliis  Aquiliisque  fratribus   primo   commissa  1 
res  est.    Vitelliorum  soror  consuli  nupta  Bruto  erat  iam- 
que   ex  eo  matrimonio   adulescentes   erant  liberi,    Titus 
Tiberiusque.    eos  quoque  in  societatem  consilii  avunculi  2 
adsumunt.    praeterea  aliquot  nobiles  adulescentes  conscii 
adsumpti,  quorum  vetustate  mcmoria  abiit. 

Interim  cum  in  senatu  vicisset  sententia,  quae  cense-  3 
bat  reddenda  bona,  eamque  ipsam  causam  morae  in  urbc 
haberent  legati,  quod  spatium  ad  veliicula  conparanda  a 
consulibus  sumpsissent,  quibus  rcgum  asportarent  res, 
omne  id  tempus  cum  coniuratis  consultando  absumunt 
evincuntque  instando,  ut  litterae  sibi  ad  Tarquinios  daren- 
tur:  nam  aliter  qui  credituros  eos,  non  vana  ab  legatis  1 
super  rebus  tantis  adferri? 

Datae  litterae,  ut  pignus  fidei  essent,  manifestum  fa- 
cinus  fecerunt.    nam  cum  pridie  quam  legati  ad  Tarqui-  5 
nios  proficiscercntur,  et  cenatum  forte  apud  Vitellios  esset 
coniuratique  ibi,  remotis  arbitris,  multa  inter  se  de  novo, 
at  fit,  consilio  egissent,   sermonem  eorum  ex  servis  unus 
excepit,  qui  iam  antea  id  senserat  agi,  sed  eam  occasio-  6 
nem,   ut  litterae  legatis  darentur,   quae  deprehensae  rem 
coarguere  posscnt,   exspectabat.     postquam  datas  sensit, 
rem  ad  consules  detulit.    consules  ad  deprehendendos  le-  7 
gatos    coniuratosque    profecti    domo,    sine    tumultu   rem 
omnem  oppressere,   litterarum  in  primis  habita  cura,   ne 
interciderent.  proditoribus  extemplo  in  vincla  coniectis  de 
legatis  paululum  addubitatum  est,  et  quamquam  visi  sunt 
commisisse,   ut  hostium  loco  essent,   ius  tamen  gentium 
valuit. 

V.    De  bonis  regis,  quae  reddi  ante  censuerant,  res  1 
integra  refertur  ad  patres.    ibi  victi  ira  vetuere  reddi,  ve- 
tuere  in  publicum  rcdigi;   diripienda  plebi  sunt  data,   ut  2 
contacta  rcgia  praeda  spem  in  perpetuum   cum  iis  pacis 


G8  LIBEE  II.  5.6.  [a.  u.  c.  245] 

amitteret.  ager  Tarquiniorum,  qui  intcr  urbcm  ac  Tibcrini 
fuit,  consecratus  Marti  Martius  deinde  eampus  fuit. 

3  Forte  ibi  tum  seges  farris  dieitur  fuisse  matura  messi. 
quem  eampi  fructum  quia  religiosum  crat  consumere,  de- 
sectam  cum  stramento  scgctem  magna  vis  hominum  simul 
inmissa  corbibus  fudere  in  Tiberim  tenui  fluentem  aqua, 
ut  mediis  caloribus  solet.   ita  in  vadis  haesitantis  frumenti 

i  acervos  sedisse  inlitos  limo,  insulam  inde  paulatim  et  aliis, 
quae  fert  temere  flumen,  eodem  invectis  factam.  postea 
credo  additas  moles  manuque  adiutum,  ut  tam  eminens 
arca  firmaque  templis  quoque  ac  porticibus  sustinendis 
csset. 

:>  Direptis  bonis  regum  damnati  proditores  sumptumque 
supplicium,  conspectius  eo,  quod  poenae  capicndae  mini- 
stcrium  patri  dc  libcris  consulatus  inposuit  et,  qui  spe- 
ctator  crat    amovcndus,    cum  ipsum  fortuna  exactorem 

6  supplicii  dcdit.  stabant  deligati  ad  palum  nobilissimi  iu- 
venes;  sed  a  ccteris,  velut  ab  ignotis  capitibus,  consulia 
liberi  omnium  in  se  averterant  oculos  miserebatque  non 
poenae  magis  homines  quam  sceleris,  quo  poenam  meriti 

7  essent:  illos  eo  potissimum  anno  patriam  liberatam,  pa- 
trem  liberatorem,  consulatum  ortum  ex  domo  Iunia,  pa- 
tres,  plebem,  quidquid  deorum  hominumque  Romanorum 
esset,   induxisse  in  animum,   ut  superbo  quondam  regi, 

8  tum  infesto  exuli  proderent.  consules  in  sedem  proccs- 
sere  suam,  missique  lictores  ad  sumendum  supplicium. 
nudatos  virgis  caedunt  seeurique  feriunt,  cum  inter  omne 
tempus  pater  vultusquc  et  os  eius  spectaculo  esset,  cmi- 
nente  animo  patrio  inter  publicac  pocnae  ministerium. 

!)  Secundum  poenam  nocentium,  ut  in  utramque  partem 
arcendis  sceleribus  exemplum  nobile  esset,  praemium  in- 
dici  pecunia  ex  acrario  libertas  et  civitas  data.  illc  pri- 
10  mum  dicitur  vindicta  liberatus.  quidam  vindictae  quoque 
nomen  tractum  ab  illo  putant,  Vindicio  ipsi  nomen  fuisse. 
post  illum  observatum,  ut  qui  ita  liberati  essent,  in  civi- 
tatcm  accepti  viderentur. 

l  VI.  His  sicut  acta  erant  nuntiatis,  incensus  Tarqui- 
nius  non  dolore  solum  tantac  ad  inritum  cadcntis  spci, 
scd   etiam   odio   iraque,   postquam  dolo  viam   obsaeptam 


LIBERU,  G.  [a.C.509]  G9 

vidit,   bellum  aperte  moliendum  ratus,   circumire  supplex 
Etruriae  urbes,  orare  maxime  Veientes  Tarquiniensesque,  2 
ne  se  ortum,   eiusdem  sanguinis,   extorrem,   cgentem  ex 
tanto  modo  regno  cum  liberis  adulescentibus  ante  oculos 
suos  perire  sinerent.   alios  peregre  in  regnum  Romam  ac- 
citos,   se  regem,   augentem  bello  Romanum  imperium,   a 
proximis  scelerata  coniuratione  pulsum.   eos  inter  se,  quia  3 
nemo  unus  satis  dignus  regno  visus  sit,   partes  regni  ra- 
puisse,   bona  sua  diripienda  populo  dedisse,   ne  quis  ex- 
pers  sceleris  esset.    patriam  se  regnumque  suum  repetere 
et  persequi  ingratos  cives  velle;  ferrent  opem,  adiuvarent, 
suas  quoque  veteres  iniurias  ultum  irent,   totiens   caesas 
legiones,   agrum  ademptum.    haec  moverunt  Veientes  ac  4 
pro  se  quisque,  Romano  saltem  duce,  ignominias  demen- 
das  belloque  amissa  repetenda  minaciter  fremunt.    Tar- 
quinienses  nomen  ac  cognatio  movet;  pulchrum  videbatur 
suos  Romae  regnare.    ita  duo  duarum  civitatium  exerci-  5 
tus  ad  repetendum  regnum  belloque  persequendos  Roma- 
nos  secuti  Tarquinium. 

Postquam  in  agrum  Romanum  ventum   est,   obviam 
hosti  consules  eunt:    Valcrius   quadrato   agmine  peditem  6 
ducit;   Brutus   ad  explorandum  cum  equitatu  antecessit. 
eodem  modo  primus  eques  hostium  agminis  fuit,  praeerat 
Arruns  Tarquinius,   filius  regis;   rex  ipse  cum  legionibus 
sequebatur.     Arruns  ubi   ex  lictoribus    procul   consulem  7 
esse,  deinde  iam  propius  ac  certius  facie  quoque  Brutum 
cognovit,  inflammatus  ira  'ille  est  vir,'  inquit  'qui  nos  ex- 
torres   expulit  patria.    ipse  en  ille  nostris  decoratus   in- 
signibus  magnifice  incedit.   di  regum  ultores  adeste.'   con-  8 
citat  calcaribus  equum  atque  in  ipsum  infestus  consulem 
dirigit.    sensit  in  se  iri  Brutus.    decorum  erat  tum  ipsis 
capessere  pugnam  ducibus,   avide  itaque  se  certamini  of- 
fert,   adeoque  infestis  animis  concurrerunt ,   neuter,   dum  9 
hostem  volneraret,  sui  protegendi  corporis  memor,  ut  con- 
trario  ictu  propter  parmam  uterque    transfixus,    duabus 
haerentes  hastis  moribundi  ex  equis  lapsi  sint.    simul  ct 
cetera  equestris  pugna  coepit,  neque  ita  multo  post  et  pe-  10 
ditcs  superveniunt.   ibi  varia  victoria  et  velut  aequo  Marte 
pugnatum    cst;    dextra    utrimque    cornua    vicere,    laeva 


I 


70 


LIBER  II,  G.  7.  [a. 


h 
1 


ii  superata.    Veientes,  vinci  ab  Rom      rnilite  adsueti,  fusi 
fugatique,   Tarquiniensis  novus   ho  s  non  stetit  solum, 

sed  otiam  ab  sua  parte  Romanum  \  >ulit 
i        VII.    Ita  cum  pugnatum  esset,    ntua  terror  Tarqui- 

nium  atque  Etruscos  inccssit.   ut,      issa  inrita  re,  noctc 

ambo   exercitus,  Veiens  Tarquiniei  sque,   suas  quisque 
a  abirent  domos.    adiciunt  miracula     ic  pugnae:   silentio 

proximae   noctis   ex  silva  Arsia  in  ntem  editam  vocem 

—  Silvani  vocem  eam  creditam  -    laec  dicta:  uno  plus 
8  Tuscorum  cccidisse  iu  aeio.  vinc<      lello  Romanum.    ita 

corte  inde  abiore  Romani  ut  victoi   .    Etrusci  pro  victis. 

nam  postquam  inluxit  noo  quisquai  hostium  in 

orat,    P.  Valerius  oonsul  spolia  ler    triumphansj 
t  Romam  rediit    collegae  funus  o  tum  pot 

ratu  fecit,  sed  multo  maius  n  us  publica 

stitia.   oo  ante  omnia  in>  matronaj 

parentem  oum  luxerunt,  quodi       ier  uln 

dicitiae  fuisset 
;>        Consuli  deinde,  qui  suj 

volgi   animi.    ox   favoro  nc 
G  otiam  ouni  atroci   crimine 

fama  ferebat,  quia 

Brati  ot   aoditioabat  in 
;  loco  aroem  inexpugna 

ereditaque  cum  indignil 

oaro  ad  oonoilium  popuj 

escendit    gratum  id 

missa  sibi  osso  impoi 

populi  quam  eonsuly 
s  ibi  audiro  iusa  - 

liborata  patria  in 

matura  gloria  tu 

occubuisset 

invidiam  supe 

\  itelliosque 

adoo    n    vol 

lari   neque; 
1  ■  ipsum  cug 

si  in  ip 


LIBER  II. 


D    Cmb<U    111«  18?    tain 

taina   | •«-11*1*"  .'  a<lc«>ii«'  c.-t  iui! 

qui  -iin.  n    _ 

libertati  veatrae,  Quiri 
fenun  noo  in  planum 
i«iaiii.  tit   vofl   snpra  Buapei 
Velia  aedinceni .   quibue  mc 

lilnrta-.'      tlclata    COnfi 

<  t,  ul>i  onnc  \ 

VI 1 1.    Lata    : 
couaulem  nba  •!■• 

■  ' 
I 

.tfi<  i>  ntib  i 
)cuu«l:i.  intxa  pau< 

I . 

ii-«l:iin    . 

londum  dedicata 

■ 
tc  evenit,    Publicola 

iuaiii  dignnj 

iedicationem   tam   in 

moditj    inpedire  o 

«raut.   poetem  iaan 

i«  iii  <l«  uiu  uuiitiuui 
itaqui    lauiilia  «1«  «li 

rtuui  u« ■«•  intcrpn 

a  jir««|M.- 

Mi    i»r< 


•ui«>  iin  a  npud  i 
r  ti<l«-.  ut,  ubi  ,-iui, 
tabunt  Publi^Vali 
rit   vobi.s  Velia:  »lc-  »i 
«1   colli   ctiai      -ub- 
ivcin    Imbitetis.     iu 
I'.   \  ilcrio  «      ilitur 
iimi-    iulia    \  <  liaiu   11 
i  iiitinio  cli\  n  :t«  «li- 


n  «|iiac  n  _  lu  -u-|u-   i 
mlcu  in  .  «ititrurium 
t.     imli 


1«.  lhiin 

v    Vtllc 

lam     al 
ili    !.«  «luiii   i 

iiuuiii  «  iu-  liliuiu 
mplum  in  »n  | 
riil.ttrM  fucrit,  nec  I 

ili-.    niliil  aliinl  ail 

ivcr  (  11«  ii i 
rl<  «li.  nl 


12  LlBEll  II,  8—10.  [a.iuc.245.246] 

9  Haec  post  cxactos  reges  domi  militiaeque  gesta  primo 
anno.  inde  P.  Valerius  iterum,  T.  Lucretius  consules 
facti.  • 

i  VIIII.  Iam  Tarquinii  ad  Lartem  Porsinam,  Clusinum 
regem,  perfugcrant.  ibi  miscendo  consilium  precesque 
nunc  orabant,  ne  se,  oriundos  ex  Etruscis,  eiusdem  san- 

2  guinis  nominisque,  egentes  exulare  pateretur,  nunc  mone- 
bant  etiam,   ne   orientem  morem  pellendi  reges  inultum 

?,  sineret.  satis  libcrtatcm  ipsam  habere  dulccdinis.  nisi 
quanta  vi  civitates  eam  expetant,  tanta  regna  reges  dc- 
fendant,  aequari  summa  infimis,  nihil  excclsum,  nihil  quod 
supra  cetera  emineat  in  civitatibus  fore,  adesse  finem  reg- 

4  nis,  rei  intcr  deos  hominesque  pulcherriinae.  Porsina, 
cum  regem  esse  Romae,  tum  Etruscae  gentis  rcgem,  am- 

5  plum  Tuscis  ratus,  Romam  infesto  exercitu  venit.  non  tim- 
quam  alias  ante  tantus  terror  senatum  invasit,  adeo  valida 
rcs  tum  Clusina  crat  magnumquc  Porsinae  nomen.  nec 
hostcs  modo  timebant,  sed  suosmct  ipsi  cives,  ne  Romana 
piebs,  metu  pcrculsa,  receptis  in  urbem  regibus  vel  cuin 
servitute  pacem  acciperet. 

6  Multa  igitur  blandimenta  plebi  pcr  id  tcmpus  ab  scnatu 
data.  annonae  in  primis  habita  cura  ct  ad  frumentum  con- 
parandum  missi  alii  in  Volscos,  alii  Cumas.  salis  quoque 
vendendi  arbitrium,  quia  inpenso  pretio  vcnibat,  in  publi- 
cum  ornni  sumpto  ademptum  privatis,  portoriisque  et  tri- 
buto  plebe  liberata,  ut  divites  conferrent,  qui  oneri  ferendo 
essent:  pauperes  satis  stipendii  pendere,    si  liberos  edu- 

7  cerent.  itaque  haec  indulgentia  patrum  asperis  postmodum 
rebus  in  obsidione  ac  fame  adco  concordem  civitatcm  te- 
nuit,  ut  regium  nomcn  non  summi  magis  quam  infimi  hor- 

8  rerent  nec  quisquam  unus  malis  artibus  postea  tam  popularis 
csset   quam  tum  bene  imperando  universus  senatus  fuit. 

l  X.  Cum  hostes  adcssent,  pro  se  quisque  in  urbem  cx 
agris  demigrant,   urbem  ipsam   saepiunt  praesidiis.     alia 

•>  muris,  alia  Tiberi  obiccto  videbantur  tuta.  pons  sublicius 
itcr  paene  hostibus  dedit,  ni  unus  vir  fuissct  Iloratius  Co- 
clcs;   id  numimentum  illo  die  fortuna  urbis  Romanae  ha- 

y  buit.  qui  positus  forte  in  statione  pontis,  cum  captum 
repentino  impetu  laniculum  atque  indc  citatos  decunvic 


LIBER  II,  10.  11.  [a.  C.  509.  508]  73 

hostes  vidisset  trepidamque  turbam  suorum  arma  ordines- 
que  reliuquere,  repreheusans  singulos,  obsistens  obtestans- 
que  deum  et  hominum  fidem  testabatur,    nequiquam  de-  4 
serto  praesidio  eos  fugere;    si  transitum  pontem  a  tergo 
reliquissent,    iam  plus   hostium   in   Palatio   Capitolioque 
quam  in  Ianiculo  fore.   itaque  monere,  praedicere,  ut  pon- 
tem  ferro,  igni,  quacumque  vi  possint,  interrumpant;   se 
impetum  hostimu,   quantum   corpore  uno  posset  obsisti, 
excepturum.   vadit  inde  in  primum  aditum  pontis  insignis-  5 
qne  inter  conspecta  cedentium  pugnae  terga,  obversis  com- 
minus  ad  ineundum  proclium  armis,  ipso  miraculo  auda- 
ciae  obstupefecit  hostis.    duos   tamen  cum   eo  pudor  te-  6 
nuit,  Sp.  Larcium  ac  T.  Herminium,  ambos  claros  genere 
factisque.   cum  his  primam  periculi  procellam  et  quod  tu-  i 
multuosissimum  pugnae  erat  parumper  sustinuit.    deinde 
eos  quoque  ipsos,   exigua  parte  pontis  relicta,   revocanti- 
bus  qui  rescindebant,   cedere  in  tutum  coegit.    circumfe-  8 
rens  inde  trucis  minaciter  oculos  ad  proceres  Etruscorum, 
nunc  singulos  provocare,   nunc  increpare  omnes,   servitia 
regmn    superborum,    suae    libertatis   inmemores   alienam 
oppugnatum  venire.    cunctati  aliquamdiu  sunt,  dum  alius  9 
alium,  ut  proelium  incipiant,  circumspectant.  pudor  deinde 
commovit  aciem  et     clamore  sublato  undique     in  unum 
hostem  tela  coniciunt.    quae  cum  in  obiecto  cuncta  scuto  io 
haesissent  neque  ille  minus  obstinatus  ingenti  pontem  ob- 
tineret   gradu,   iam  impetu  conabantur   detrudere  virum, 
cum  simul  fragor  rupti  pontis  simul  clamor  Romanorum, 
alacritate  perfecti  operis  sublatus,  pavore  subito  impetum 
sustinuit     tum  Cocles  'Tiberine  pater,'  inquit  'te  sancte  n 
precor,   haec  arma  et  hunc  militem  propitio  flumine  acci- 
pias!'    ita  sic  armatus  in  Tiberim  desiluit  multisque  su- 
perincidentibus  telis  incolumis  ad  suos  tranavit,  rem  ausus 
plus  famae  habituram  ad  posteros  quam  fidei.    grata  erga  12 
tantam  virtutem  civitas  fuit:  statua  in  comitio  posita,  agri 
quantum  uno  die  circumaravit  datum.   privata  quoque  in-  13 
ter  publicos  honores   studia  eminebant:    nam  in  magna 
inopia  pro  domesticis  copiis  unusquisque  ei  aliquid,  frau- 
dans  sc  ipse  victu  suo,  contulit. 

XI.    Porsina  primo  conatu  repulsus,   consiliis  ab  op-  1 


74  LIBEK  II,  11. 12.  [a.  u.  c.  246] 

pugnanda  urbe  ad  obsidendam  versis,  praesidio  in  Iani- 
culo  locato,  ipsc  in  plano  ripisque  Tiberis  castra  posuit, 

2  navibus  undique  accitis,  et  ad  custodiam,  ne  quid  Koinam 
frumenti  subvehi  sineret,  et  ut  praedatum  milites  trans 
flumen  per  occasiones  aliis  atque    aliis  locis  traicerent, 

3  brevique  adeo  infestum  omnem  Romanum  agrum  reddi- 
dit,  ut  non  cetera  solum  ex  agris,  sed  pecus  quoque  omrie 
in  urbem  compelleretur  neque  quisquain  extra  portas  pro- 
pellere  auderet. 

4  Hoc  tantum  licentiae  Etruscis  non  metu  magis  quam 
consilio  concessum.  namque  Valerius  consul,  intentus  in 
occasionem  multos  simul  et  effusos  inproviso  adoriundi, 
in  parvis  rebus   neglegens   ultor,   gravem   se   ad  maiora 

5  vindicem  servabat.  itaque,  ut  eliceret  praedatores,  cdicit 
suis,  postero  die  frequentes  porta  Esquilina,  quae  aversis- 
sima  ab  lioste  erat,  expellerent  pecus,  scituros  id  hostes 
ratus,   quod  in  obsidione  ct  fame  servitia  infida  transfu- 

6  gcrcnt.  et  sciere  perfugae  indicio  multoque  plures,  ut  in 
spem  universae  praedae,  flumen  traiciunt. 

7  P.  Valerius  T.  Hcrminium  cum  modicis  copiis  ad  se- 
cundum  lapidcm  Gabina  via  occultum  considcrc  iubct, 
Sp.  Larcium  cum  expedita  iuventute  ad  portam  Collinam 
stare,   donec  hostis  praetereat,  inde  sc  obicere,  ne  sit  ad 

8  flumen  reditus.  consulum  alter  T.  Lucretius  porta  Naevia 
cum   aliquot   manipulis   militum   egressus,   ipse  Yalerius 

9  Caelio  monte  cohortcs  delectas  educit.  iique  primi  ap- 
paruere  hosti.  Herminius  ubi  tumultum  sensit,  concurrit 
ex  insidiis  versisquc  in  Yalerium  Etruscis  terga  caedit. 
dextra    laevaque    hinc    a  porta   Collina,    illinc    ab  Nac- 

10  via  redditus  .clamor;  ita  caesi  in  medio  praedatorcs  ne- 
que  ad  pugnam  viribus  pares  et  ad  fugam  saeptis  om- 
nibus  viis.  finisque  ille  tam  cffuse  evagandi  Etruscis 
fuit. 

1  XH.  Obsidio  erat  nihilo  minus  et  frumenti  cum  summa 
caritate  inopia  sedendoque  expugnaturum  se  urbcm  spem 

2  Porsina  habebat,  cum  C.  Mucius,  adulescens  nobilis.  cui 
indignum  videbatur,  populum  Romanum  servientem,  cum 
sub  regibus  csset,  nullo  bello  ncc  ab  hostibus  nllis  ob- 
sessum  csse,  libcrum  cundem  populum  ab  isdem  Etruscis 


LIBER  II,  12.  [a.C.508]  10 

obsidcri,   quomni  saepc  exercitus  fuderit,   itaque  magno  3 
audacique  aliquo  facinore  eam  indignitatcm  vindicandam 
ratus,  primo  sua  sponte  penetrare  in  hostium  castra  con- 
stituit,  dein    metuens,  ne,  si  consulum  iniussu  et  ignaris  4 
omnibus  iret,  forte  deprehensus  a  custodibus  Romanis  rc- 
traheretur  ut  transfuga,   fortuna  tum  urbis  crimen  adfir- 
mante,  senatum  adit.    'transire  Tiberim,'   inquit  'patres,  5 
et  intrare,  si  possim,  castra  hostium  volo,  non  praedo  nec 
poptdationum  invicem  ultor;  maius,  si  di  iuvant,  in  animo 
est  facinus.'    adprobant  patres,   abdito  intra  vestem  ferro 
proficiscitur.    ubi  eo  venit,   in  confertissima  turba  prope  6 
regium  tribunal  constitit.     ibi   cum   stipendium   militibus  7 
forte  daretur  et  scriba  cum  rege  sedens  pari  fere  ornatu 
multa  ageret,  eum  milites  volgo  adirent,  timens  sciscitari, 
uter  Porsina  esset,  ne  ignorando  regem  semet  ipse  aperi- 
ret  quis  esset,  quo  temere  traxit  fortuna  facinus,  scribam 
pro  rege  obtruncat. 

Vadentem  inde,  qua  per  trepidam  ttirbam  cruento  mu-  8 
crone  sibi  ipse  fecerat  viam,  cum,  concursu  ad  clamorem 
facto,  conprehensum  regii  satellites  retraxissent,  ante  tri- 
bunal  regis  destitutus,   tum  quoque  inter  tantas  fortunae 
minas  metuendus  magis  quam  metuens,    c Roman.ua  sum'  0 
inquit  'civis,  C.  Mucittm  vocant.    hostis  hostem  occidere 
volui,  nec  ad  mortem  minus  animi  est  quam  fuit  ad  cae- 
dem:  et  facere  et  pati  fortia  Romanum  est.    nec  unus  in  to 
te  ego  hos  animos  gessi,   longus  post  me  ordo  est  idem 
petentium  decus.    proinde  in  hoc  discrimen,  si  iuvat,  ac- 
cingere,   ut  in  singulas  horas  capite  dimices  tuo,   ferrum 
hostenique  in  vestibulo  habeas  regiae.    hoc  tibi  iuventus  1 ! 
Komana  indicimus  bellum.   nullam  aciem,  nullum  proelium 
timueris,  uni  tibi  et  cum  singulis  res  erit.'   cum  rex  simul  12 
ira  infensus  periculoque  conterritus  circumdari  ignis  mi- 
nitabundus  iuberet,  nisi  expromeret  propere,  quas  insidia- 
rum  sibi  minas  per  ambages  iaceret,  'en  tibi,'  inquit  'ut  13 
sentias,  quam  vile  corpus  sit  iis,  qui  magnam  gloriam  vi- 
dent'   dextramque   accenso   ad    sacrificium    foculo    inicit. 
quam  cum  velut  alienato  ab  sensu  torreret  animo,   prope 
attonitus  miraculo  rex  cum  ab  sede  sua  prosiluisset  amo- 
vcrique  ab  altaribus  iuvencm  iussissct,    'tu  vcro  abi,'  in-  1 1 


7G  LIBER  II,  12.  13.  [a.  u.  c.  246] 

quit  'in  te  magis  quam  iume  hostilia  ausus.  iuberem  macte 
virtute  csse,  si  pro  mea  patria  ista  virtua  staret,  nunc  iure 

5  bclli  liberum  te  intactum  inviolatumque  hinc  dimitto.'  tunc 
Mucius,  quasi  remunerans  meritum,  'quancloquideni'  in- 
quit  'est  apud  te  virtuti  honos,  ut  beneficio  tuleris  a  me, 
quod  minis  nequisti:    trcccnti  coniuravimus  principes  iu- 

ti  ventutis  Romanae,  ut  in  te  hac  via  grassaremur.  meaprinia 
sors  fuit,  ceteri,  utcumque  ceciderit  primi,  quoad  te  opor- 
tunum  fortuna  dederit,  suo  quisque  tempore  aderunt.' 

i  XIII.  Mucium  dimissum,  cui  postea  Scaevolae  a  clade 
dextrae  manus  cognomen  inditum,  legati  a  Porsina  Romam 

2  sccuti  sunt;  adeo  moverat  eum  et  primi  periculi  casus,  quo 
nihil  se  praeter  errorem  insidiatoris  texisset,  et  subeunda 
dimicatio  totiens,  quot  coniurati  supcressent,  ut  pacis  con- 

:;  diciones  ultro  ferret  Romauis.  iactatum  in  condicionibus 
nequiquam  de  Tarquiniis  in  regnum  restituendis,  magia 
quia  id  negare  ipse  nequiverat  Tarquiniis,  quam  quod  ne- 

t  gatum  iri  sibi  ab  Romanis  ignoraret.  de  agro  Veientibus 
restituendo  impetratum  expressaque  necessitas  obsidcs 
dandi  Romanis,  si  Ianiculo  praesidiuni  dcduci  vellent.  liis 
condicionibus  conposita  pace,   excrcitum  ab  Ianiculo  de- 

5  duxit  Porsina  et  agro  Romano  excessit.  patres  C.  Mucio 
virtutis  causa  trans  Tiberim  agrum  dono  dedere,  quae 
postea  sunt  Mucia  prata  appcllata. 

G  Ergo  ita  honorata  virtute  fcminae  quoque  ad  publica  dc- 
cora  excitatae.  et  Cloelia,  virgo  una  ex  obsidibus,  cum 
castra  Etruscorum  forte  haud  procul  ripa  Tiberis  locata 
essent,  frustrata  custodes,  dux  agminis  virginum  inter  tcla 
hostium  Tiberim  tranavit  sospitesque  omnes  Romam  ad 

7  propinquos  restituit.  quod  ubi  regi  nuntiatum  est,  primo. 
incensus  ira,  oratores  Romam  misit  ad  Cloeliam  obsidcm 

8  deposcendam,  alias  haud  magni  facere ;  deinde,  in  admira- 
tionem  versus,  supra  Coclites  Muciosque  dicere  id  facinus 
esse  et  prae  se  ferre,  quemadmodum,  si  non  dedatur 
obscs,   pro  rupto  foedus  se  habiturum,   sic  dcditam  [in- 

9  tactam]  inviolatamque  ad  suos  remissurum.  utrimquc  con- 
stitit  fides:  et  Romani  pignus  pacis  ex  foedcre  restitue- 
runt  et  apud  regem  Etruscum  non  tuta  solum,  sed  honorata 
etiam  virtus  fuit  laudatamque  virgincm  parte  obsidum  se 


LIDER  II,  13.  14.  [a.  C.508]  7< 

clonare  dixit,  ipsa  quos  vellet  legeret.    productis  omnibus  i( 

elegisse  inpubes  dicitur,  quod  virginitati  decorum  et  con- 
sensu  obsidum  ipsorum  probabile  erat,  eam  aetatem  po- 
tissimum  Kberari  ab  hoste,  quae  maxime  oportuna  iniuriae 
esset.  pace  redintegrata  Romani  novam  in  femina  virtu-  1 1 
tem  novo  genere  honoris,  statua  equestri,  donavere:  in 
summa  sacra  via  fuit  posita  virgo  insidens  equo. 

XITIT.    Huic   tam  pacatae   profectioni  ab  urbe  regis  1 
Etrusci  abhorrens  mos,.  traditus   ab   antiquis,    usque   ad 
nostram  aetatem  inter  cetera  sollemnia  manet,   bona  Por- 
sinae  regis  vendendi.     cuius  originem  moris  necesse  est  2 
aut  inter  bellum  natam  esse  neque  omissam  in  pace  aut 
a  mitiore  crevisse  principio  quam  hic  prae  se  ferat  titulus 
bona  hostiliter  vendendi.   proximum  vero  est  ex  iis,  quae  3 
traduntur,  Porsinam  diseedentem  ab  Ianiculo  castra  opu- 
lenta  convecto  ex  propinquis  ac  fertilibus  Etruriae  aryis 
commeatu  Romanis  dono  dedisse,  inopi  tum  urbe  ab  lon- 
ginqua  obsidione,    ea  deinde,   ne  populo  inmisso  diripe-  t 
rentur  hostiliter,  venisse  bonaque  Porsinae  appellata,  gra- 
tiam   muneris   magis   significante   titulo   quam  auctionem 
fortunae  regiae,    quae   ne   in   potestatem  quidern  populi 
Romani  esset. 

Omisso  Roinano  bello  Porsina,   ne  frustra  in  ea  loca  ;> 
exercitus  adductus  videretur,   cum  parte  copiarum  filium 
Arruntem  Ariciam   oppugnatum   mittit.     primo  Aricinos  <; 
res  necopinata  perculerat.    arcessita  deinde  auxilia  et  a 
Latinis  populis  et  a  Cumjs  tantum  spei  fecere,  ut   acie 
decernere  auderent.     proelio  inito  adeo  concitato  impetu 
^e  intulerant  Etrusci,  ut  funderent  ipso  incursu  Aricinos. 
Cumanae  cohortes,   arte  adversus  vim  usae,   declinavere  7 
paululum  effusecme  praelatos  hostes  conversis   signis   ab 
tergo  adortae  sunt:   ita  in  medio  prope  iam  victores  caesi 
Eti-usci.    pars  perexigua  duce  amisso,   quia  nullum  pro-  8 
pius  perfugium  erat,  Rornam  inermes  et  fortuna  et  specie 
supplicum  delati  sunt,   ibi   benigne   excepti   divisique   in 
hospitia.     curatis   volneribus     alii   profecti  domos   nuntii  9 
hospitalium  beneficiorum,  multos  Romae  hospitum  urbis- 
que  caritas  tenuit.    his  locus  ad  habitandum  datus,  qucm 
deinde  Tuscum  vicum  appellarunt. 


78  LIBEB  II,   15.  16.  [a.  u.  c.  247— 252] 

i  XV.  Spurius  Lucretius  inde  ct  P.  Valerius  Publicola 
cousules  facti.  co  anno  postrcmuni  lcgati  a  Porsina  de 
reducendo  in  rcgnum  Tarquinio  venerunt.  quibus  cum 
rcsponsum  cssct,   missurum   ad  regem   senatum  legatos, 

2  missi  confcstim  honoratissimus  quisque  c  patribus:  non 
(juin  breviter  reddi  responsum  potuerit,  non  rccipi  reges, 
ideo  potius  delectos  patrum  ad  eum  missos  quam  legatis 
eius  Roinae  daretur  responsum,  sed  ut  in  perpctuum 
mentio  eius  rei  flniretur  neu  in  tantis  mutuis  beneficiis  in- 
viccm  animi  sollicitarcntur,  cum  ille  peteret,  quod  contra 
libcrtatcm  populi  Romani  essct,  Romani,  nisi  in  perniciem 
suam  faciles   esse   vellent,    negarent,   cui  nihil  ncgatum 

r.  vellent.  non  in  regno  populum  Romanum,  sed  in"  liber- 
tatc  esse,  ita  induxisse  in  animum,  hostibus  potius  portas 
quam  regibus  patefacere. 

Ea  esse  vota  (eam  esse  voluntatem)  omnium,   ut  qui 

4  libertati  erit  in  illa  urbe  finis,  idem  urbi  sit;  proindc.  si 
salvam  esse  velletRomam,  utpatiatur  liberam  esse,  orare. 

5  rex  verecundia  victus  'quando  id  ccrtum  atque  obstinatum 
est,  inquit  'ncque  ego  obtundam  saepius  eadem  nequi- 
quam  agendo  nec  Tarquinios  spe  auxilii,  quod  nullum  in 
me  est,  frustrabor.  alium  hinc,  scu  bello  opus  cst  seu 
quiete,     cxilio  quacrant  locum,  ne  quid  meam  vobiscum 

(j  pacem  distineat.'  dictis  facta  amiciora  adiecit.  obsidum 
quod  rcliquum  erat  reddidit,  agrum  Veientem  focdere  ad 

7  Ianiculum  icto  ademptum  restituit:  Tarquinius,  spe  omni 
reditus  incisa,  cxulatum  ad  generum  Mamilium  Octavium 
Tusculum  abiit.     Romanis  pax  fida  ita  cum  Porsina  fuit. 

1  XVI.    Consules  M.  Valerius,  P.  Postumius.    eo  anno 

2  benc  pugnatum  cum  Sabinis;  consules  triumpharunt.  ma- 
iore  inde  mole  Sabini  bcllum  parabant.  advcrsus  eos  et  ne 
quid  simul  ab  Tusculo,  unde,  etsi  non  apertum,  suspec- 
tum  tamen  bellum  erat,  repentini  periculi  orirctur,  P. 
Valcrius  quartum,  T.  Lucretius  iterum  consules  facti. 

3  Seditio  inter  bclli  pacisque  auctores   orta  in  Sabinis 
1  aliquantum  inde  virium  transtulit  ad  Romanos.    namque 

Attus  Clausus,  cui  postca  Appio  Claudio  fuit  Romae 
nomen,  cum  pacis  ipse  auctor  a  turbatoribus  belli  preme- 
retur    nec   par  factioni   esset,    a  vieino  Regillo,    magua 


LIBEK  II,  16.  17.  [a.  C.  507— 502]  79 

clientium  comitatus  manu,  Eomam  transfugit.  his  civitas  5 
data  agerque  trans  Anienem;  vetus  Claudia  tribus,  addi- 
tis  postea  novis  tribulibus,  qui  ex  eo  venirent  agro,  ap- 
pellata.  Appius  inter  patres  lectus  haud  ita  multo  post 
in  principum  dignationem  pervenit.  consules  infesto  exer-  i; 
citu  in  agrum  Sabinum  profecti  cum  ita  vastatione,  dein 
proelio  adtiixissent  opes  hostium,  ut  diu  nihil  inde  rebel- 
lionis  timere  possent,  triumphantes  Eomam  redierunt. 

P.  Valerius,  omnium  consensu  princeps  belli  pacisque  7 
artibus,  anno  post    Agrippa  Menenio,  P.  Postumio  con- 
sulibus     moritur,   gloria  ingenti,  copiis  familiaribus  adeo 
cxiguis,  ut  funeri  sumptus  deesset:  de  publico  est  elatus, 
luxere  matronae  ut  Brutum. 

Eodem  anno  dnae  coloniae  Latinae,  Pometia  et  Cora,  8 
ad  Aurimcos  deficiunt.  cum  Auruncis  bellum  initum,  fu- 
soque  ingenti  exercitu,  qui  se  ingredientibus  fines  consuli- 
bus  ferociter  obtulerat,  omne  Auruncum  bellum  Pometiam 
conpulsum  est.  nec  magis  post  proelium,  quam  in  proe-  9 
lio  caedibus  temperatum  est:  et  caesi  aliquanto  plures 
erant  quam  capti,  et  captos  passim  trucidaverunt ;  ne  ab 
obsidibus  quidcm,  qui  trecenti  accepti  numero  erant,  ira 
belli  abstinuit.    et  hoc  anno  Eomae  triumphatum. 

XVII.   Secuti  consules  Opiter  Verginius,  Sp.  Cassius.  l 
Pometiam  primo  vi,  deinde  vineis  aliisque  operibus  oppu- 
gnarunt.     in   qnos   Aurunci    magis   iam   inexpiabili   odio  -2 
quam   spe   aliqua   aut   occasione  coorti,   cum  plures  igni 
quam    ferro    armati    excucurrissent,    caede    incendioque 
cuncta  conplent.    vineis  incensis,    multis  hostium  vulne-  3 
ratis   et  occisis,    consulum   quoque   alterum,    sed  utrum 
auctores  non  adiciunt,   gravi  volnere   ex  equo  dciectum 
prope  interfecenmt.    Eomam  inde  male  gesta  re  reditum;  4 
inter  midtos   saucios   consul     spe   incerta  vitae     relatus. 
interiecto  deinde  haud  magno  spatio,  quod  vulneribus  cu- 
randis  supplendoque  exercitui  satis  esset,  cum  ira  maiore 
(bellum),  tumviribus  etiam  auctisPometiae  arma  inlata.  et  j 
cum  vineis  refectis  aliaque  mole  belli  iam  in  eo  esset,  ut 
in  muros  evaderet  miles,  deditio  est  facta.   ceterum  nihilo  c 
minus  foede  dedita  urbe     quam  si  capta  foret,  Aurunci 
passim  principes   securi   percussi,    sub   corona  vcnierunt 


80  LIBEB  II,  17.  18.  [a.u.c.  252-255] 

coloni  alii,  oppidum  dirutum,  ager  veniit.  consules  magis 
ob  iras  graviter  ultas  quam  ob  magnitudinem  perfecti 
belli  triumpharnnt. 

1  XVIII.    Inscquens  aiuins  Postumum  Cominium  et  T. 

2  Larcium  consules  habuit.  eo  anno  Roniae  cum  per  ludoa 
ab  Sabinorum  iuventutc  per  lasciviam  scorta  rapcrentur, 
concursu  hominum  rixa  ac  prope  proelium  fnit,  parvaquc 

;3  ex  re  ad  rebellionem  spectarc  res  videbatnr  supra  belli 
Latini  metum.  id  quoque  accesserat,  quod  triginta  iam 
coniurasse  populos  concitante  Octavio  Mamilio  satis  con- 
stabat. 

4  In  hac  tantarum  cxspectationc  rerum  sollicita  civitate 
dictatoris  primum  crcandi  mentio  orta.  sed  nec  quo  anno 
nec  quibus  consulibus,  quia  ex  factione  Tarquinia  esscnt 
—  id  quoquc  cnim  traditur  — ,   parum  crcditum  sit  ncc 

5  quis  primum  dictator  crcatus  sit,  satis  constat.  apnd 
vcterrimos  tamcn  auctores  T.  Larcium  dictatorem  primum, 
Sp.  Cassium  magistrum  equitum  creatos  invenio.  con- 
sulares  legere:  ita  lex  iubebat  de  dictatore  creando  Iata. 

(j  eo  magis  adducor  ut  crcdam,  Larcium,  qui  consularis  erat, 
potius  quam  M\  Valerium,  M.  filium,  Volesi  nepotem, 
qui   nondum   consul  fucrat,    modcratorem   ct   magistrum 

7  consulibus  appositum.  quin  si  maxime  cx  ca  familia  legi 
dictatorem  vellent,  patrem  multo  potius  M.  Valerium  spec- 
tatac  virtutis  et  consularem  virum  legissent. 

8  Creato  dictatore  primum  Romac  postquam  praeferri 
secures  viderunt,  magnus  plebem  metus  incessit,  ut  in- 
tentiores  essent  ad  dicto  parcndum.  neque  cnim,  ut  in 
consulibus,  qui  pari  potcstate  essent,  alterius  auxilium 
neque  provocatio  crat  neque  ullum  usquam,  nisi  in  cura 
parendi,  auxilium. 

9  Sabinis  etiam  creatus  Romae  dictator  co  magis,  quod 
propter  se  creatum  crediderant,   metum  incussit.    itaque 

io  legatos  de  pace  mittunt.  quibus  orantibus  dictatorcm 
senatumque,  ut  veniam  erroris  hominibus  adulcscentibus 
darent,  responsum,  ignosci  adulescentibus  posse,  scnibus 

ii  non  posse,  qui  bella  ex  bellis  sererent.  actum  tamcn  cst 
de  pace,  impetrataque  foret,  si  quod  inpensae  factum  in 
bellum  erat  praestare  Sabini  —  id  cnim  postulatum  crat  — 


LIBER  II,  18—20.   [a.  C.  502-499]  81 

in  animum  induxissent.    bellum  indictum:  tacitae  indutiae 
quietum  annum  tenuere. 

XVIIII.   Consules  Servius  Sulpicius,  Manius  Tullius  i 
—  nihil  dignum  memoria  actum  — ,  T.  Aebutius  deinde  et 
CYetusius.  his  consulibus  Fidenae  obsessae,  Crustumeria  2 
capta,   Praeneste  ab  Latinis  ad  Romanos  descivit.     nec 
ultra  bellum  Latinum  gliscens  iam  per  aliquot  annos  di- 
latum.     Aulus  Postumius   dictator,    Titus  Aebutius   ma-  3 
gister   equitum  magnis   copiis  peditum   equitumque  pro- 
fecti,  ad  lacum  Regillum  in  agro  Tusculano  agmini  hostium 
occurrcrunt  et,  quia  Tarquinios  esse  in  exercitu  Latinorum  4 
auditum  est,  sustineri  ira  non  potuit,  quin  extemplo  con- 
fligerent.   ergo  etiam  proelium  aliquanto  quam  cetera  gra-  5 
vius   atque    atrocius  fuit.    non  enim  duces  ad  regendam 
modo  consilio  rem  adfuere,   sed  suismet  ipsi  corporibus 
dimicantes  miscuere  certamina.    nec  quisquani  procerum 
ferme  hac  aut  illa  ex  acie  sine  vulnere  praeter  dictatorem 
Komanum   excessit.     in  Postumium   prima  in   acie   suos  <J 
adhortantem  instruentemque  Tarquinius  Superbus,  quain- 
quam  iam  aeuite  et  viribus  erat  gravior,   equum  infestus 
admisit  ictusque  ab  latere  concursu  suorum  receptus  in 
turum  est;   et  ad  alterum  cornu  Aebutiua  magiater  equi-  7 
tum  in  Octavium  Mamilium   inpetum  dederat,  nec  fefellit 
venicns  Tusculanum  ducem,    contra  quem  et  ille  concitat 
equum;   tantaque  vis  infestis    venientium   hastis   fuit,   ut  8 
brachium  Aebutio  traiectum  sit,  Mamilio  pectus  percus- 
sum.    hunc  quidem  in  secundam  aciem  Latini  recepere,  9 
Aebutius  cum  saucio  brachio   tenere   telum  non  posset, 
pugna   excessit.     Latinus   dux,    nihil  deterritus   volnere,  10 
proelium   ciet  et,    quia   suos   perculsos   videbat,   arcessit 
cohortem   cxulum  Komanorum,    cui  Luci  Tarquini  filius 
praeerat.    ea,    quo  maiore  pugnabat  ira   ob   erepta   bona 
patriamque  ademptam,  pugnam  parumper  restituit. 

XX.    Keferentibus  iam  pedem  ab  ea  parte  Romanis,  1 
M.  Valerius,  Publicolae  frater,  conspicatus  ferocem  iuve- 
nem  Tarquinium  ostentantem  se  in   prima   exuium   acie, 
domestica  etiam  gloria  accensus,  ut,  cuius  familiae  decus  2 
eiecti  reges  erant,   eiusdem  interfecti  forent,   subdit  cal- 
caria  equo  et  Tarquinium  infesto  spiculo  petit.    Tarquinius  3 

Livi  vi  l.  /•  l> 


■ 


>se  fertur  a 

- 

rv\li 

\  \  I  IIiml  tUlt 


. 

ro- 

- 

-     lam 

in- 

I    - 

. 

d  a  <- 

.-..-  r; 

- 

- 

■ 

- 

- 

- 

ini  por- 

.ihil  ncc 

■ift,  q«i 

intusquc 

Bomani, 
agnauim 
n  urbem 


fkwj*  ■ 

■■ 

|iu>kui  mm 
n  unus  rat   ■■ 

ttk 
"!■»»!■*  1 


- 


i»      m 
m      ,* 


,  21.  22        l     :    ►— 495 


83 


consuli  -  I ) 
pronius  et  M. 
dedicai   .  S 
Aulus  d< 
hoc  demam 
dam  inTenio: 
fuerit,   se  • 
tanti  erron  - 
natis  magisl 
nain  nec  <jui<l 
non  rerum  mo 

A|>.    (    l:i 

insignia  hic 

(  uini-.  «|i; 
iniiin  tyrannum 
pletx  s.    sed 
cui  ad  <  ;iin  i 
jiriiiinrihn-  ; 
n  \    Tarquiniufl 
iterum  d<  «1  . 

XXII.    < 
neque  I"  Uun 
quae  mi 
■ 
Volflcoque  i 

nccopinata  i 

>a  princi] 
certamine   inde 
VolscU  lei 
tum  parani 
Bumptis; 
dimittunt    - 
Latinoa  ira  • 
lid 
Rotnom  dux< 
\  olfloos   I  [ernico 
:m1  scnatum  adi  • 


lius  et  T.  Larchis,  in<  1«    A.  Sem- 
U8.    hia  con8ulibus  aedis   Saturno 
stitutus  festua  dies, 
rniue  et  T.  Verginius  consuli  - 
illumlacum  pugnatum,  apud  quos- 

niiiuin,    <|iiia   collega    <lul>i:ic    li<Ki 

idicasse,  dictatorera  inde  factum. 
temporum,  aliter  apud  ali<»>  <>r<li- 
nec  <|ui  consulefl  secundum  quos- 
niio  actura  sit,  in  tanta  vetustate 
tiara  auctorura  digt  rcre  possis. 

I '.   Si  n  ilius   •  onsules   facti. 
nuntio  Tarquinii  mortis.    mortuus 
I  latinorum  ad  Aristode- 
auntio  <  i 
tifl  luxuriosa  ca  fui!  lactitia;  plebi, 
lii—*  n iiiini  <  rat,  iniuriae  ■ 
S    nia  colonia,  quam 
upplcto  numero  <  olonorum 
>mac  tribus  una  <  t  viginti  I 
-t  idibufl  Maiis. 

iini  -<  nte  Latino  bcllo  neque  pax 

\  olsci  conparaverun(  auxilia, 

ii  maturatum  ab  dictatorc  Roinano 

mufl,  ne  proelio  uno  cum  Latino 

i  consuli  -  in  Volscum  agrum 

,  consilii  poenam  non  metuentes, 

annorum  inmemorca  obsidea  dani 

ra  atque  1* etia  lil><  roa:  ita  linc 

nec  ita  multo  posi 
in  rediii  ingenium,  rursus  occul- 
nicifl  in  societatem  armorum  ;i<l- 
:nl  Bollicitandura  Latium  passim 
I  Rcgillura  lacum  accepta  cladis 
quicumque  arma  Buadi  rei ,  ne  ab 
abstinuit.  conprehi  nsoe  VoUcos 
iti  consulibus,  indicatumqu 

bcllum   Romanis.    relata  re 
tinn  patribus,   nt  <t  capdvorum 


84  LIBEE  II,  22.  23.  [a.u.c.259] 

scx  niilia  Latinis  remitterent  ct  de  foedere,  quod  prope  in 
perpetuum  negatum  fucrat,  rem  ad  novos  magistratus 
G  traicerent.  cnimvcro  tum  Latini  gaudere  facto,  pacis 
auctores  in  ingenti  gloria  essc.  coronam  auream  Iovi 
donum  in  Capitolium  mittunt.  ciun  legatis  donoquc  qui 
captivorum  remissi  ad  suos  fuerant,   magna  circumfusa 

7  multitudo  vcnit.  pergunt  domos  eorum,  apud  quem  quis- 
quc  servicrant,  gratias  agunt  iiberaliter  habiti  cultique  in 
calamitate  sua,  inde  hospitia  iungunt.  numquam  alias  antc 
publice  privatimque  Latinum  nomen  Romano  imperio  con- 
iunctius  fuit. 

1  XXIII.  Sed  et  bellum  Volscum  imminebat  et  civitas. 
secum  ipsa  discors,  intcstino  intcr  patres  plebemquc  fla- 

2  grabat  odio,  maximc  proptcr  ncxos  ob  aes  alicnum.  fre- 
mebant,  se,  foris  pro  libertatc  ct  imperio  dimicantes,  domi 
a  civibus  captos  et  oppressos  cssc  tutiorcmquc  in  bello 
quam  in  pace  et  inter  hostis  quam  intcr  cives  libertatem 
plebis  cssc,  invidiamquc  cam,  sua  spontc  gliscentem,  in- 
signis  unius  calamitas  acccndit. 

:i  Magno  natu  quidam  cum  omnium  malorum  suorum 
insignibus  se  in  forum  proiecit.   obsita  crat  squalore  vestis, 

4  focdior  corporis  habitus  pallorc  ac  macic  perempti,  ad  hoc 
promissa  barba  et  capilli  efferaveraut  speciem  oris.  nosci- 
tabatur  tamen  in  tanta  deformitatc,  ct  ordines  duxissc  aic- 
bant  aliaque  militiae  decora  vulgo  miserantes  cum  iacta- 
bant,  ipsc  tcstes  honestarum  aliquot  locis  pugnarum  cica- 

r>  trices  adverso  pectore  ostentabat.  sciscitantibus,  undc  ille 
habitus,  unde  deformitas,  cum  circumfusa  turba  est  prope 
in  contionis  modum,  Sabino  bcllo  ait  se  militantem,  quia 
proptcr  populationes  agri  non  fructu  modo  caruerit,  sed 
villa  incensa  fuerit,  direpta  omnia,  pecora  abacta,  tributum 

G  iniquo  suo  tempore  inpcratum,  aes  alienum  fceisse.  id, 
cumulatum  usuris,  primo  se  agro  paterno  avitoque  exuissc, 
dcindc  fortunis  aliis,  postrcmo  velut  tabcm  pervenisse  ad 
corpus:  ductum  se  ab  creditore  non  in  servitium,  scd  in 

r  ergastulum  ct  carnificinam  cssc.  inde  ostentare  tergum 
foedum  recentibus  vestigiis  verbcrum.  ad  haee  visa  audi- 
taque  clamor  ingcns  oritur.   non  iam  foro  se  tumultus  .-u>- 

8  tinct.  sed  passim  totam  urbem  pervadit.   nexi  vincti  soluti- 


LIBEI*  II ,  23.  24.  [a.  C.  495]  85 

que  se  undique  in  publicum  proripiunt,  inploraut  Qniri- 
tium  fidem.    nullo  loco  deest  seditionis  voluntarius  comes, 
multis  passim  agminibus  pcr  omnes  vias  cum  clamorc  in 
forum  curritur.    magno  cum  periculo  suo,  qui  forte  patrum  9 
in  foro  erant,  in  eam  turbam  inciderunt;  nec  tempcratum  io 
manibus  foret,  ni  propere  consules  P.  Servilius  et  Ap.  Clau- 
diua  ad  conprhnendam   seditionem   intervenissent.    at  in 
eos  multitudo  versa  ostentare  vincula  sua  deformitatemque 
aliam.   haec  se  meritos  dicere  exprobrantes  suam  quisque  n 
alius  alibi  militiam,  postulare  multo  minaciter  magis  quam 
suppliciter,  ut  senatuin  vocarent,  curiamque  ipsi  futuri  ar- 
bitri  moderatoresque  publici  consilii  circumsistunt.    pauci  12 
admodum  patrum,  quos  casus  obtiderat,  contracti  ab  con- 
sulibus;   ceteros  metus   non  curia  modo,  sed  etiam  foro 
arcebat :  nec  agi  quicquam  per  infrequentiam  poterat  sena- 
tus.   tum  vero  eludi  atque  extrahi  se  multitudo  putare:  et  13 
patrum  qui  abessent,  non  casu,  non  metu,  sed  inpediendae 
rei  causa  abesse  et  consules  ipsos  tergiversari ,  nec  dubie 
ludibrio  esse  miserias  suas.    iam  prope  erat,  ut  neconsu-  n 
lum  quidem  maiestas  coerceret  iras  hominum,  cum  incerti, 
morando  an  veniendo  plus  periculi  contraherent,  tandem 
in  senatum  veniunt ;  frcquentique  tandem  curia  non  modo 
inter  patres,  sed  ne  inter  consules  quidem  ipsos  satis  con- 
veniebat.    Appius,  vehementis  ingenii  vir,  imperio  consu-  15 
lari  rem  agendam  censebat:   uno  aut  altero  adrepto  quie- 
turos  alios;    Servilius,  lenibus  remediis  aptior,  concitatos 
animos  fiecti  quam  frangi  putabat  cum  tutius  tum  faci- 
lius  esse. 

XXIIII.  Inter  haec  maior  alius  terror:  Latini  cquitcs  1 
cum  tumultuoso  advolant  nuntio,  Volscos  infesto  cxercitu 
ad  urbem  oppugnandam  vcnire.    quae  audita  —  adeo  duas 
ex  una  civitate  discordia  fecerat  —  longe  aliter  patrcs  ac 
plebem  adfecere.    exultare  gaudio  plebes,  ultores  super-  2 
biae  patrum  adesse  dicere  deos.    alius  alium  confirmare, 
ne  nomina  darent,  cum  omnibus  potius  quam  solos  peri- 
turos;  patrcs  militarent,  patres  arma  caperent,  ut  pencs 
eosdcm  pericula  belli,  penes  quos  praemia  essent.   at  vero  3 
curia,  maesta  ac  trepida  ancipiti  metu  et  ab  cive  et  ab 
hoste,  Servilium  consulem,  cui  ingcnium  magis  popularc 


80  LIBER  II,  24.  25.  [a.  u.  c.  259 

crat,   orare,   ut  tantis  circumvcntam  terroribus  expedirei 
rem  publicam. 

4  Tum  consul  misso  scnatu  in  contioncia  prodit.  ibi 
curae  csse  patribns  ostendit,  ut  consulatur  plebi,  cetcrum 
deliberationi  de  maxima  quidem  illa,  sed  tamen  parte  civi- 

:,  tatis  metum  pro  universa  re  pubfica  intcrvenisse.  nec 
posse,  cum  hostes  prope  ad  portas  csscnt,  bello  praeverti 
quicquam,  nec,  si  sit  laxamenti  aliquid,  aut  plebihonestum 
esse,  nisi  mercede  prius  accepta  arma  pro  patria  non  ce- 
pisse,  neque  patribus  satis  decorum,  per  metum  potiufl 
quam  postmodo  voluntate  adtiictis  civium  suoruin  fortunis 
consuluisse. 

G  Contioni  deinde  edicto  addidit  fidem,  quo  edixit,  ne 
quis  civem  Romanum  vinctum  aut  clausum  teneret,  quo 
minus  ei  nominis  edendi  apnd  consules  potestas  fieret,  neu 
quis  militis,   donec  in  castris  esset,   bona  possiderct  aut 

7  venderet,  liberos  nepotesve  eius  moraretur.   hoc  pro] 
edicto   et   qui  aderant  nexi  profiteri  cxtcmplo  nomina  et 
undique   ex  tota  urbe  proripientium  se  ex  privato,   cum 
retinendi  ius  creditori  non  esset,   concursus  in  forum,  ut 

8  Bacramento  dicerent,  fieri.  magna  ea  manns  firit  nequc 
aliorum  magis  in  Volsco  bello  virtus  atque  opera  enituit. 
consul  copias  contra  hostem  educit,  parvo  dirimente  inter- 
vallo  castra  ponit. 

1  XXV.  Proxima  inde  nocte  Volsei,  discordia  Romana 
freti,  si  qua  nocturna  transitio  proditiove  fieri  posset, 
temptant  castra.  sensere  vigiles,  excitatus  exercitus,  signo 
dato   concursum    est   ad   arma.     ita   frustra   id   inceptum 

2  Volscis  fuit,  reficnm  noctis  utrimque  quieti  datum.  po- 
stero  die  prima  luce  Volsci  fossis  repletis  vallum  invadunt. 

;j  iamque  ab  omni  parte  mnnimenta  vellebantur,  cum  consul, 
qnamquam  cuncti  undiquc,  et  nexi  ante  omnes,  ut  signum 
daret  clamabant,  experiendi  animos  militum  causa  parnm- 
per  moratus,  postquam  satis  apparebat  ingens  ardor,  dato 
tandem  ad  erumpendum  signo  mifitem  avidum  certaminis 

.;  emittit.  primo  statim  incursupulsihostes;  fugientibus,  quo- 
ad  insequi  pedes  potuit,  terga  caesa,  eqnes  nsque  adcastra 
pavidos  egit  mox  ipsa  castra  legionibus  circumdatis,  cum 
Volscos  inde  etiam  pavor  expulisset,  capta  direptaque. 


LIBER  II,  25-27.  [a.  C.  405]  87 

Postcro  die  ad  Suessain  Pometiam,  quo  confugerant  b 
hostes,  legionibus  ductis  intra  paucos  dies  oppidum  capi- 
tur;  captum  praedae  datum.  inde  paulum  recreatus  egens 
miles.  consul  cum  maxima  gloria  slia  victorem  exercitum  G 
Romam  reducit.  decedentem  Komam  Ecetranorum  Yol- 
scorum  legati,  rebus  suis  timentes  post  Pometiam  captam, 
adeunt.   his  ex  senatus  consulto  data  pax,  ager  ademptus. 

XXVI.  Confestim    et   Sabini  Eomanos    territavere:  l 
tumultus  enim  fuit  verius  quam  bellum.    nocte  in  urbem 
nuntiatum    est,    exercitum    Sabinum    praedabundum    ad 
Anienem  anmem  pervenisse,   ibi  passim  diripi  atque  in- 
cendi  villas.     missus   extemplo   eo  cum  omnibus    copiis  2 
equitum  A.  Postumius,   qui  dictator  bello  Latino  fuerat, 
secutus  consul  Servilius  cum  delecta  peditum  manu.   ple-  3 
rosque  palantes  eques  circumvenit;   nec  advenienti  pedi- 
fcum  aginini  restitit  Sabina  legio:   fessi  cum  itinere  tum 
populatione  nocturna,   magna  pars  in  villis  repleti  cibo 
vinoque,  vix  fugae  quod  satis  esset  virium  habuere. 

Nocte  una  audito  perfectoque   bello  Sabino,   postero  4 
die  in  magna  iam  spe  undiquc  partac  pacis  legati  Aurunci 
senatum  adeunt,   ni  deccdatur  Volsco  agro,   bellum  indi- 
centes.    cum  legatis   simul  exercitus  Auruncorum   doino  o 
profectus  erat,  cuius  fama  haud  procul  iam  ab  Aricia  visi 
tanto   tumultu   concivit  Romanos,   ut  nec  consuli   ordine 
patres   nec  pacatum  responsum   arma  inferentibus   arma 
ipsi  capientes  dare  possent.    Ariciam  infesto  agnrine  itur,  g 
nec  procul  inde  cum  Auruncis  signa  conlata  proelioque 
uno  debellatum  est. 

XXVII.  Fusis  Auruncis  victor  tot  intra  paucos  dies  l 
bellis  Romanus  promissa  consulis  fidemque  senatus  ex- 
spcctabat,  cum  Appius,  et  insita  superbia  animo  et  ut  col- 
legae  vanam  faceret  fidem,  quam  asperrime  poterat  ius 
de  creditis  pecuniis  dicere.  deinceps  et  qui  ante  nexi 
fuerant  creditoribus  tradebantur  et  nectebantur  alii.  quod  2 
ubi  cui  militi  inciderat,  collegam  appellabat.  concursus 
ad  Scrvilium  fiebat,  illius  proinissa  iactabant,  illi  expro- 
brabant  sua  quisque  belli  merita  cicatricesque  acceptas. 
postulabant,  ut  aut  referret  ad  senatum  aut  ut  auxilio  es- 
set   consul   civibus   suis,    inperator  militibus./  movebant  3 


88  LIBER  II,  -21.  [a.  u.  c.  259.  260] 

consulem  hacc,  scd  tergiversari  rcs  cogebat:  adeo  in  al- 
teram  causam  non  collega  solum  praeceps  erat,  sed  omnis 
factio  nobilium.   ita  mcdium  se  gerendo  nec  plebis  vitavit 

4  odium  nec  apud  patres  gratiam  iniit.  patres  mollem  con- 
sulem  ct  ambitiosum  rati,   plebes  fallacem,   brevique  ap- 

5  paruit,  adaequasse  cum  Appii  odium.  certamen  consuli- 
bus  inciderat,  utcr  dcdicaret  Mercuri  aedem.  senatus  a 
se  rem  ad  populum  reiecit,  utri  eorum  dedicatio  iussu  po- 
puli  data  esset,  eum  praeesse  annonae,  mercatorum  col- 
legium  instituere,  sollemnia  pro  pontifice  iussit  suscipere. 

G  populus  dedicationcm  aedis  dat  M.  Laetorio,  primi  pili 
centurioni,  quod  facile  appareret  non  tam  ad  honorem 
eius,  cui  curatio  altior  fastigio  suo  data  esset,  factum 
quam  ad  consulum  ignominiam. 

7  Saevire  inde  utique  consulum  alter  patresque,  sed 
plebi   crcverant   animi   et    longe   alia  quam    primo   insti- 

8  tuerant  via  grassabantur.  desperato  enim  consulum  sena- 
tusque  auxilio,  cum  in  ius  duci  debitorein  vidissent,  un- 
dique  convolabant;  neque  decretum  exaudiri  consulis  prac 
strepitu  et  clamore  poterat  neque,   cum  dccresset,   quis- 

9  quam  obtemperabat.  vi  agebatur,  metusque  omnis  ei  peri- 
culum  libertatis,  cum  in  conspectu  consulis  singuli  a  plu- 
ribus   violarentur,   in   creditores   a   debitoribus    verterant. 

10  super  haec  timor  incessit  Sabini  belli,  dilectuque  dccrcto 
nemo  nomen  dedit,  furente  Appio  et  insectante  ambitio- 
nem  collegae,  qui  populari  silentio  rem  publicam  proderet 
ct  ad  id,  quod  de  credita  pecunia  ius  non  dixisset,  adice- 
ret,   ut  ne  dilcctum  quidem  ex  senatus  consulto  haberet: 

li  non  esse  tamen  desertam  omnino  rem  publicam  neque 
proiectum  consulare  inperium,   sc  unum  et   suac   ct   pa- 

12  trum  maiestatis  vindicem  fore.  cum  circumstaret  coti- 
diana  multitudo,  liccntia  accensa,  arripi  unum  insignem 
ducem  scditionum  iussit.  ille  cum  a  lictoribus  iam  trahe- 
retur,  provocavit,  nec  cessisset  provocationi  consul,  quia 
non  dubium  erat  popidi  iudicium,  nisi  aegre  victa  perti- 
nacia  foret  consilio  magis  et  auctoritatc  principum  quain 
populi  clamore:   adeo   supererant   animi   ad   sustinendam 

13  invidiam.  crcscere  inde  malum  in  dies  non  clamoribus 
modo  apertis  scd,  quod  multo  pcrniciosius  crat,  scccssionc 


LIBER  II,  27—29.  [a.  C.  495.  494]  80 

occultisque  conloquiis.  tandem  invisi  plebi  consules  ma- 
gistratu  abeunt,  Servilius  neutris,  Appius  patribus  mire 
gratus. 

XXYIII.    A.  Verginius  inde  et  T.  Yetusius  consula-  l 
tum  ineunt.    tum  vero  plebs  incerta,  quales  habitura  con- 
sules  esset,  coetus  nocturnos,  pars  Esquiliis  pars  in  Aven- 
tino,  facere,  ne  in  foro  subitis  trepidaret  consiliis  et  om- 
nia  temere  ac  fortuito  ageret.    eam  rem  consules  rati,  ut  2 
erat,  perniciosam  ad  patres  deferunt,  sed  delatam  consu- 
lere  ordine  non  licuit,   adeo  tumultuose  excepta  est  cla- 
moribus  undique  et  indignatione  patrum,  si,  quod  imperio 
consulari  exsequendum  csset,   invidiam  eius  consules  ad 
senatum  reicerent.    profecto,    si  essent  in  re  publica  ma-  3 
gistratus,    nullum   futurum   fuisse   Romae   nisi  publicum 
concilium,  nunc  in  mille  curias  contionesque,  cum  alia  in  i 
Esquiliis,  alia  in  Aventino  fiant  concilia,  dispersam  et  dis- 
sipatam  esse  rem  publicam.   unum  hercule  virum,  id  enim 
plus  esse  quam  consulem,  qualis  Appius  Claudius  fuerit, 
momento  temporis  discussurum  illos  coetus  fuisse.    cor-  5 
repti  consules,   cum,   quid  ergo  se  facere  vellent  —  nihil 
enim  segnius  molliusve  quam  patribus  placeat  acturos  — , 
percunctarentur,  decernunt,  ut  dilectum  quam  acerrimum 
habeant:  otio  lascivire  plebem. 

Dimisso  senatu  consules  in  tribunal  escendunt,  citant  6 
nominatim  iuniores.  cum  ad  nomen  nemo  responderet, 
circumfusa  multitudo  in  contionis  modum  negare,  ultra 
decipi  plebem  posse,  numquam  unum  militem  habituros,  7 
ni  praestaretur  fides  publica;  libertatem  unicuique  prius 
reddendam  esse  quam  arma  danda,  ut  pro  patria  eivibus- 
que,  non  pro  dominis,  pugnent. 

Consules,  quid  mandatum  esset  a  senatu,  videbant,  8 
sed  eorum,  qui  intra  parietes  curiae  ferociter  loquerentur, 
neminem  adesse  invidiae  suae  participem.  et  apparebat  9 
atrox  cum  plebe  certamen.  prius  itaque  quam  ultima  ex- 
perirentur,  senatum  iterum  consulere  placuit.  tum  vero 
ad  sellas  consulum  prope  convolare  minimus  quisque 
natu  patrum,  abdicare  consulatum  iubentes  et  deponere 
impcrium,  ad  quod  tuendum  aniinus  deesset. 

XXYIIIT.   Utraque  re  satis  experta,  tum  demum  con-  l 


LIBEK  II.  29.30.  [a.  u.  c.  260] 

soles:  *nc  praedictam  negetis.  patres  conscripti.  adest  in- 
gens  seditio.  postulamus.  ut  ii.  qui  maxime  ignaviam 
iucrepant.  adsint  nobis  halx-ntibus  dilectum.    acerrimi  cu- 

2  hisque  arbitrio,  quando  ita  placet.  rem  agemus.'  redeunt 
in  tribunal,  citari  nominatim  unum  ex  iis.  qui  in  con- 
spectu  erant,  dedita  opera  iubent.  cum  staret  tacitus  et 
eirca  eum  aliquot  hominum,   ne  forte  violaretur,    eonsti- 

3  tisset  globus,  iictorem  ad  eum  consules  mittunt.  quo  re- 
pulso,  tum  vero  indignum  facinus  esse  clamitantes  qui 
pairum  consulibus  aderant  devolant  de  tribunali,  ut  lictori 

4  auxilio  essent.  sed  ab  lietore,  nihil  aliud  quam  prendere 
prohibito.  cum  conversus  in  patres  impetus  esset,  con- 
sulum  intercursu  rixa  sedata  est.  in  qua  tamen  sine  la- 
pide.   siue  telo  plus  clamoris  atque  irarum  quam  iniuriac 

5  fuerat.  senatus,  tumultuose  vocatus,  tumultuosius  con- 
sulitur,  quaestionem  postulantibus  iis,  qui  pulsati  fuerant. 
decernente  ferocissimo  quoque  non  scntentiis  magis  quam 

6  clamore  et  strepitu.  tandem  cum  irae  resedissent,  ex- 
probrantibus  consulibus,  nihilo  ]>lus  sanitatis  in  curia 
quam  in  foro  esse,  ordine  consuli  coepit. 

7  Tres  fuere  sententiae:  P.Yergmius  rem  non  vulgabat, 
de  iis  tantum.  cjui  fldem  secuti  Publi  Servili  consulia 
Volsco,   Aurunco  Sabinoque  militassent  bello,   agendum 

8  censebat.  Titus  Larcius  non  id  tempus  csse,  ut  merita 
tantummodo  exsolverentur;  totam  plebem  aere  alieno  de- 
mersam  esse  nee  sisti  possc.  ni  omnibus  consulatur,  quin, 
si   alia    aliorum   sit    condicio,    accendi   magis    discordiam 

9  quam  sedari.  Ap.  Claudius,  et  natura  inmitis  et  efrera- 
tus  hinc  plebis  odio,  illinc  patrum  laudibus,  non  miseriia 
ait,    sed  licentia  tantum   concitum    turbarum   et  lascivhv 

:  i  magis  plebem  quam  saevire.  id  adeo  malum  ex  provo- 
catione  natum,  quippe  minas  esse  consulum,  non  inpe- 
rium,   ubi  ad  eos.   qui  una  peccaverint,   provocare  liceat. 

n  'agedum*  inquit  'dictatorem,  a  quo  provocatio  non  est. 
creemus!  iamhic,  quo  nunc  onmia  ardent,  conticiscet  furor. 

12  pulset  tum  mihi  lictorem.    qui  sciet.  ius  de  tergo  vitaque 

sua  penes  unum  illum  esse,  cuius  maiestatem  violavit!' 
l         XXX.    Multis.  ut  erat.  horrida  et  atrox  videbamr  Ap- 
pii  sententia:  rursus  Vergini  Lareiique  exemplo  haud  sa- 


LIBER  U,  30.  [a.  €.494]  91 

lubres,   utique   Larcii  putabant  sententiam,    quae  totam 
fidem  tolleret.    medium  maxime   et   moderatum  utroque 
consilium  Verguui  habebatur;   sed  factione  respectuque  2 
rerum  privatarum,   quae  semper  offecere  officientque  pu- 
blicis  consiliis,  Appius  vicit  ac  prope  fuit,  ut  dictatoi  ille 
idem  crearetur,   quae  res  utique  alienasset  plebem  peri-  3 
culosissimo  tempore,  cum  Volsci  Aequique  et  Sabini  forte 
uua  omnes  in  armis  essent.    sed  curae  fuit  consulibus  et  l 
senioribus  patrum,  ut  inperium  suo  vehemens,  mansueto 
permitteretur  ingenio.     M.  Valerium   dictatorem,    Volesi  :. 
filium,  creant.   plebes  etsi  adversus  se  creatum  dictatorem 
videbat,   tamen,  cum  provocationem  firatria  lege  haberet, 
nihil  ex  ea  familia  triste  nee  superbum  timebat.    edictum  G 
deinde  a  dictatore  propositum  confirmavit  animoe  Servili 
fere  consulis  edicto  conveniens.     Bed  et  homini  et  pote- 
stati  melius  rati  credi,  omisso  certamine,  noniina  dedere: 
quantus  numquam  ante  exercitu-.  legiones  decem  effectae:  : 
ternae  inde  datae  consulibus,  quattuor  dictatoi  usus. 

Xeciam  poterat  bellum  diffeni.  Aequi  Latiuum  agrum  8 
invaserant.  oratores  Latinorum  ab  Benatu  petebant,  ut  aut 
mitterent  subsidium  aut  Be  ipsos  tuendorum  finium  causa 
capere  arma  sinerent.  tutius  visum  est,  defendi  inermee  • 
Latinos  quam  pati  retractare  arrna.  Vetusiue  consul  mis- 
sus  est  ia  finis  populationibus  fuit.  cessere  Aequi  cam- 
pis,  locoque  magis  quam  armis  freti  Bummis  se  iugis  mon- 
tium  tutabantur. 

Altei  consul  in  Volscos  piofectus,  ue  et  ipse  tereret  io 
tempus,   vastandis   maxime  agris   hostem  ad  conferenda 
propius  castra  dimicandumque  acie  excivit.    medio  inter  n 
castra  carnpo  ante  suum   quisque   vallum   mfestis    Bignis 
consistere.     multitudine    aliquantum    Volsci    Buperabant: 
itaque  efiusi   et   contemptim   pugnam  inire.     consul  Ro-  12 
manus  nec  promovit  aciem  nec   clamorem  reddi  passus, 
denxis   pilis   Btaie   buos   iussit:    ubi  ad  manum    veniss  I 
hostis,   tum  coortos   tota   vi  gladiis   rem   gerere.     Volsci  \-> 
cursu  et  clamore  fessi  cum  se  velut  Btupentibus  metu  in- 
tulissent  Bomanis,    postquam   inpressioneni    senseie    ex 
adveiso  factam  et  ante  oculos  micare  gladios,  haud  secus, 
quam  si  insidias  incidissent,   tuibati  vertunt  terga,   et  ne 


92  LIBER  II,  30.  31.  [a.  u.  c.  260] 

ad  fugam  quidcm  satis  virium  fuit,   quia  cursu  iu  proe- 

1 1  lium  ieraut.  Romaui  coutra,  quia  principio  puguae  quicti 
steteraut,  vigent  corporibus.  facile  adepti  fessos  et  castra 
impetu  ccperuut  ct,  castris  cxutum  hostem  Velitras  persc- 
cuti,   uno  agnrinc  victores  cum  victis  in  urbem  inrupere 

15  plusquc  ibi  sanguinis  promiscua  omnium  generum  cacdc 
quam  in  ipsa  dimicatione  factum.  paucis  data  venia,  qui 
inermes  in  deditionem  venerunt. 
i  XXXI.  Dum  haec  in  Volscis  gcruntur,  dictator 
Sabinos,  ubi  longe  plurimum  belli  fuerat,  fundit  fu- 
•2  gatque  exuitque  castris.  cquitatu  inmisso  mediam  tur- 
baverat  hostium  aciem,  qua,  dum  se  cornua  latius  pan- 
dunt,  parum  apte  introrsum  ordinibus  aciem  firmaverant; 
turbatos  pedes  invasit.     eodcm   iinpetu   castra   capta   de- 

3  bellatumque  est.  post  pugnam  ad  Regillum  lacum  non 
alia  illis  annis  pugna  clarior  fuit.  dictator  triumphans 
urbcm  invchitur.  super  solitos  honorcs  locus  in  circo  ipsi 
posterisque  ad  spcctaculum  datus,  sella  in  eo  loco  ciirulis 
posita. 

4  Volscis  devictis  Vclitcrnus  ager  ademptus,  Velitras 
coloni  ab  urbe  missi  et  colonia  deducta. 

Cum  Aequis  post  aliquanto  pugnatum  est,  invito  qui- 
dem  consule,  quia  loco  iniquo  subcundum  erat  ad  hostes ; 

5  sed  milites,  extrahi  rem  criminantcs,  ut  dictator,  prius- 
quam  ipsi  redirent  in  urbem,  magistratu  abiret  inritaque, 
sicut  ante  consulis,  promissa  eius  caderent,  perpulere,  ut 

G  forte  temere  in  adversos  montis  agmen  erigerct.  id  malc 
conmissum  ignavia  hostium  in  bonum  vcrtit,  qui,  prius- 
quam  ad  coniectum  teli  veniretur,  obstupefacti  audacia 
Romanorum,  rclictis  castris,  quae  munitissimis  tenuerant 
locis,  in  avcrsas  valles  desiluere,  ubi  satis  praedae  ct 
victoria  incrucnta  fuit. 

7  Ita  trifariam  re  bcllo  bene  gesta,  de  domesticarum 
rcrum  eventu  nec  patribus  nec  plebi  cura  decesscrat: 
tanta  cum  gratia  tum  arte  praeparaverant  facncratorcs, 
quae  non  modo  plebcm,  sed  ipsum  etiam  dictatorem  fru- 

8  strarentur.  namque  Valerius  post  Vetusi  consulis  rcdi- 
tum  omnium  actionum  in  scnatu  primam  habuit  pro  vic- 
tore  populo    rctulitquc,  quid  de  nexis  fieri  placcrct.    quae 


LIBEE  II,  31.32.  [a.  C.  404]  93 

cum  reiecta  relatio  esset,  'non  placeo'  inquit   'concordiae  y 
auctor.    optabitis,  me  dius  fidius,  prope  diem,  ut  mei  si- 
miles  Romana  plebis  patronos  habeat.     quod  ad  me  at-  10 
tinet,  neque  frustrabor  ultra  cives  meos  neque  ipse  frustra 
dictator  cro.    discordiae  intestinae,   belhun  externum  fc- 
cere,  ut  hoc  magistratu  egeret  res  publica;  pax  foris  parta 
est,   domi  inpeditur,   privatus  potius  quam  dictator  sedi- 
tioni  interero.'    ita  curia  egressus     dictatura  se  abdicavit. 
apparuit  causa  plebi,  suam  vicem  indignantem  magistratu  1 1 
abisse.    itaque  velut  persoluta  fide,  quoniam  per  cum  non 
stetisset,  quin  praestaretur,  decedentem  domum  cum  fa- 
vore  ac  laudibus  prosecuti  sunt. 

XXXII.    Timor  inde  patres  incessit,  ne,  si  dimissus  i 
exercitus  foret,  rursus  coetus  occulti  coniurationesque  fic- 
rent.    itaque,   quamquam  per  dictatorem  dilectus  habitus 
esset,  tamen,   quoniam  in  consulum  verba  iurassent,   sa- 
cramento  teneri  militem  rati,  per  causam  renovati  ab  Ae- 
quis  belli  educi  ex  urbe  legiones  iussere.    quo  facto  ma- 
turata  est  seditio.    et  primo  agitatum  dicitur  de  consulum  2 
caede,  ut  solverentur  sacramento;  doctos  deinde,  nullam 
scelere  religionem  exsolvi,   Sicinio   quodam   auctore,   in- 
iussu  consulum  in   sacrum   montem   secessisse   —   trans 
Anienem   amncm  est  tria  ab  urbe  milia   passnm  — ;   ea  3 
frequentior  fama  est  quam,  cuius  Piso  auctor  cst,  in  Avcn- 
tinum  sccessionem  factam  esse.    ibi  sine  ullo  duce  vallo  4 
fossaque  communitis  castris  quieti,   rem  nullam  nisi  ne- 
cessariam  ad  victum  sumendo,  per  aliquot  dies  neque  la- 
cessiti  neque  lacessentes  sese  tenuere.     pavor  ingens  in  :, 
urbe  metuque  mutuo  suspensa  erant  omnia.   timere  relicta 
ab  suis  plebis  violcntiam  patrurn,   timere  patres  residem 
in  urbe  plebem,   incerti,   manere  eam  an  abire  mallent. 
quamdiu  autcm  tranquillain  quac  secesserit  multitudinem  g 
fore?  quid  futurum  deinde,  si  quod  externum  interim  bel- 
lum   existat?   nullam  profecto,   nisi   in  concordia  civium,  7 
spem  reliquam  duccrc;  eam  per  aequa,  per  iniqua  rccon- 
ciliandam  civitati  essc.    sic  placuit  igitur  oratorem  ad  ple-  s 
bem  mitti  Menenium  Agrippam,  facundum  virum  et,  quod 
inde  oriundus  erat,  plebi  carum. 

Is  intromissus  in  castra  prisco  illo  dicendi  et  horrido 


94  LIBEE  II,  32.  33.  [a.  u.  c 260-262] 

[>  modo  nihil  allud  quam  hoc  narrasse  fertur:  tempore,  quo 
in  homine,  non  ut  nnnc,  omnia  in  unum  consentientia, 
sed  singulis  membris  suum  cuique  consilium,  suus  scrmo 
fuerit,  indignatas  reliquas  partes  sua  cura,  suo  labore  ac 
ministerio  ventri  omnia  quaeri,  ventrem  in  mcdio  quietum 

10  nihil  aliud  quam  datis  voluptatibus  frui,  conspirasse  inde, 
nc  manus  ad  os  cibum  ferrent  nec  os  acciperet  datum 
nec  dentes  [deni]que  conficercnt.  hac  ira  dum  ventrem 
fame  domare  vellent,   ipsa  una  mcmbra  totumquc  corpus 

11  ad  extremam  tabem  venisse.  inde  apparuisse,  vcntris  quo- 
que  haud  segne  ministerium  esse  nec  magis  ali  quam  alcre 
eum,  reddentcm  in  omnis  corporis  partcs  hunc,  quo  vivi- 
mus  vigeinusquc,  divisum  pariter  in  venas  maturum  con- 

12  fecto  cibo  sanguinem.  conparando  hinc,  quam  intestina 
corporis  scditio  similis  csset  irae  plebis  in  patres,  flexissc 
mentes  hominum. 

1  XXXIII.  Agi  dcinde  dc  concordia  cocptum  conces- 
sumquc  in  condicioncs,  ut  plebi  sui  magistratus  cssent 
sacrosancti,   quibus  auxilii  latio  adversus  consules  esset, 

2  neve  cui  patrum  capcre  eum  magistratum  liccret.  ita  tri- 
buni  plebei  creati  duo,  C.  Licinius  ct  L.  Albinus.  ii  trcs 
collegas  sibi  creaverunt.   in  his  Sicinium  fuis^e  seditionis 

8  auctorem,  de  duobus  qui  fuerint  minus  convcnit.  sunt  qui 
duos  tantum  in  sacro  monte  creatos  tribunos  csse  dicant 
ibique  sacratam  legem  latam. 

Per  secessionem  plebis  Sp.  Cassius  et  Postumus  Co- 

4  minius  consulatum  inierant.  iis  consulibus  cum  Latinis 
populis  ictum  focdus.  ad  id  feriendum  consul  altcr  lio- 
mae  mansit,  altcr  ad  Volscum  bellum  missus  Antiates 
Volscos  fundit   fugatque,   conpulsos  in  oppidum  Longu- 

5  lam  persccutus,  moenibus  potitur.  inde  protinus  Polu- 
scam,  itcm  Volscorum,  ccpit,  tum  magna  vi  adortus  est 
Coriolos. 

Erat  tum  in  castris  inter  primores  iuvenum  C.  Mar- 
cius,  adulcscens  et  consilio  et  manu  promptus,  cui  cog- 
G  nomen  postea  Coriolano  fuit.  cum  subito  exercitum  I!o- 
manum  Coriolos  obsidentem  atquc  in  oppidanos,  quos 
intus  clausos  habebat,  intentum  sine  ullo  metu  extrinsecus 
inminentis    bclli  Volscac    legiones,    profectae    ab   Antio, 


LIBER  II,  33.  34.  [a.  C.  494-492]  95 

invasissent  eodemque  tempore  ex  oppido  erupissent  hostes, 
forte  in   statione   Marcius   fuit.     is   cum   delecta  militum  7 
manu  non  modo  impetum  erumpentium  retudit,    sed  per 
patentem  portam  ferox  inrupit,  caedeque  in  proxima  urbis 
facta  igncm  temere  abreptum   inminentibus   muro  aedifi- 
ciis  iniecit.     clamor  inde   oppidanorum,   mixtus   muliebri  s 
puerilique  ploratu,   ad  terrorem,   ut  solet,   primo  ortu  et 
Ivomanis  auxit  animum  et  turbavit  Volscos,    utpote  capta 
urbe,   qui  ad  ferendam  opem  venerant.     ita  fusi  Volsci  9 
Antiates,    Corioli  oppidum  captum  tantumque  sua  laudc 
obstitit  famae  consulis  Marcius,  ut,  nisi  foedus  cum  La- 
tinis,   columna  aenea  insculptum,   monumento   esset,   ab 
Sp.  Cassio  uno,   quia  collega  afuerat,  ictum,   Postumum 
Cominium  bellum  gessisse  cum  Yolseis  mcmoria  cessisset. 

Eodem  anno  Agrippa  Meneniua  moritur,   vir  onmium  LO 
vita  pariter  patribus  ac  plebi  carus,  post  secessionem  carior 
plebi  factus.   huic  interpreti  arbitroque  concordiac  civium,  1 1 
legato  patrum  ad  plebem,   reductori   plebis  Eomanae   in 
urbem,  sumptus  funeri  defuit.    extulit  eum  plebs  sextan- 
tibus  conlatis  in  capita. 

XXXIIII.    Consules  deindc  T.  Geganius,   P.  Minu-  i 
cius  facti.    eo  anno  cum  et  foris  quieta  omnia  a  bello  es- 
sent  et  domi  sanata  discordia,  aliud  multo  gravius  malum 
civitatem  invasit,  caritas  primum  annonae  ex  incultis  per  2 
secessionem  plebis  agris,  fames  deindc,  qualis  clausis  so- 
lct,   ventumque  ad  interitum  scrvitiorum  utique  et  plebis  3 
csset,  ni  consules  providissent  dimissis  passim  ad  frumen- 
tum  coemendum,  non  in  Etruriam  modo  dextris  ab  Ostia 
litoribus  laevoque  per  Volscos  mari  usque  ad  Cumas,  sed 
quaesitum  in  Siciliam  quoque:  adco  fmitimorum  odia  lon- 
ginquis  coegerant  indigere  auxiliis.   frumentum  Cumis  cum  4 
coemptum  esset,  naves  pro  bonis  Tarquiniorum  ab  Ari- 
stodemo  tyranno,  qui  heres  erat,  retentae  sunt.  in  Volscis 
Pomptinoque  ne  emi  quidem  potuit,  periculum  quoquc  ab 
impetu  hominum  ipsis  frumentatoribus  fuit ;  ex  Tuscis  fru-  5 
mentum  Tiberi  venit:   eo  sustenta  est  plebs.    incommodo 
bcllo  in  tam  artis  commeatibus  vexati  forent,   ni  Volscos 
iam  moventes  arma  pestilentia  ingens  invasisset.  ea  clade  c 
conterritis  hostium  animis,   ut  ctiam,   ubi   ea  remisisset, 


96  LIBER  II,  34.  35.  [a.  u.  c.  262.  2G3J 

tcrrorc  aliquo  tcnercntur,  ct  Velitris  auxerc  numcrum  co- 
lonorum  Romani  ct  Norbae  in  montis  novam  coloniam, 
quae  arx  in  Pomptino  esset,  miserunt. 

7  M.  Minucio  dcinde  et  A.  Sempronio  eonsulibus  magna 
vis   frumenti   ex   Sicilia  advecta   agitatumque   in   senatu, 

8  (jiianti  plcbi  daretur.  multi  venisse  tempus  prcmendae 
plebis  putabant  recuperandiquc  iura,  quae  extorta  seces- 
sione  ac  vi  patribus  essent;  in  primis  Mareius  Coriolanus, 

9  liostis  tribuniciae  potestatis,  'si  annonam'  inquit  'vetercm 
volunt,  ius  pristinum  reddant  patribus.  cur  ego  plebeios 
magistratus,  cur  Sicinium  potentcm  vidco,  sub  iugum  mis- 

10  sus,  tamquam  ab  latronibus  redcmptus?  cgonc  has  indig- 
nitates  diutius  patiar  quam  necesse  est?  Tarquinium  regcm 
qui  non  tulerim,  Sicinium  feram?  secedat  nunc,  avocet 
plebem,  patet  via  in  sacrum  montcm  aliosque  colles.  ra- 
piant  frumcnta  cx  agris,    quemadniodum   tertio  anno  ra- 

n  puere.  fruantur  annona,  quam  furore  suo  fecere.  audeo 
dicere,  hoc  malo  domitos  ipsos  potius  cultores  agrorum 
forc     quam  ut  annati  per   sccessionem  coli  prohibeant.' 

12  haud  tam  facile  dictu  est,  faciendumne  fuerit,  quam  po- 
tuisse  arbitror  fieri,  ut  condicionibus  laxandi  annonam  et 
tribuniciam  potcstatem  et  onmia  invitis  iura  inposita  pa- 
tres  deinerent  sibi. 

1  XXXV.  Et  senatui  nimis  atrox  visa  sententia  est  et 
plebem  ira  prope  armavit:  famc  sc  iam  sicut  hostes  pcti, 
cibo  victuque  fraudari;  pcrcgrinum  frumentum,  quae  sola 
alimenta  ex  insperato  fortuna  dederit,  ab  orc  rapi,  nisi 
Gnaeo  Marcio  vincti  dedantur  tribuni,  nisi  de  tergo  plebis 
Eomanae  satisfiat.  eum  sibi  carnificem  novum  exortum, 
qui  aut  mori  aut  servire  iubeat. 

2  In  exeuntem  e  curia  impctus  factus  cssct,  ni  pcropor- 
tunc  tribuni  diem  dixissent.  ibi  ira  cst  suppressa:  se  iu- 
dicem  quisque,  se  dominum  vitae  nceisque  inimici  factum 

3  vidcbat.  contcmptim  primo  Marcius  audiebat  minas  tri- 
bunicias:  auxilii,  nonpoenaeius  datum  illi  potestati  plcbis- 
(jue,  nonpatrum,  tribunos  esse.  scd  adco  infcnsa  erat  coorta 

4  plebs,  utunius  pocna  dcfungcndum  csset  patribus.  restite- 
runt  tamcn  adversa  invidia  usique  sunt  qua  suis  quisque, 
qua  totius  ordinis  viribus.     ac  primo  temptata  res  est,  si 


LIBER  II,  35.  36.  [a.  C.492.  491]  97 

dispositis  clientibus  absterrendo  singulos  a  coitionibus  con- 
ciliisque  disicere  rem  possent.    universi  deinde  processere  5 
—  quidquid  erat  patrum  reos  diceres  —  precibus  plebem 
exposcentes,  unum  sibi  civem,  unum  senatorem,  si  inno- 
centem  absolvere  nollent,  pro  nocente  donarent.  ipse  cum  6 
die  dicta  non  adesset,  perseveratum  in  ira  est. 

Damnatus  absens  in  Volscos  exulatum  abiit,  minitans 
patriae  hostilesque  iam  tum  spiritus  gerens.  Venientem 
Vblsci  benigni  excepere  benigniusque  in  dies  colebant,  quo 
maior  ira  in  suos  eminebat  crebraeque  nunc  querellae,  nunc 
minae  percipiebantur.  hospitio  utebatur  Atti  Tulli.  longe  7 
is  tum  princeps  Volsci  nominis  erat  Komanisque  semper 
infestus.  ita  cum  alterum  vetus  odium,  alterum  ira  recens 
stimularet,  consilia  conferunt  de  Eomano  bcllo.  haud  fa-  s 
cile  credebant,  plebem  suam  inpelli  posse,  ut  totiens 
infeliciter  temptata  arma  caperent.  multis  saepe  bellis, 
pestilentia  postremo  amissa  iuventute  fractos  spiritus  csse, 
arte  agendum  in  exoleto  iam  vetustate  odio,  ut  recenti 
aliqua  ira  exacerbarentur  animi. 

XXXVI.    Ludi  forte  ex  instaurationc  magni  Romae  l 
parabantur.    instaurandi   hacc   causa  fuerat:    ludis   manc 
servum  quidam  patcr  familiae,  nondum  commisso  spccta- 
culo,   sub  furca  caesum  medio  egerat  circo.    cocpti  indc 
ludi,   velut  ea  res  nihil  ad  religioncm  pertinuisset.    haud  2 
ita  multo  post  Tito  Latinio,    dc  plebe  homini,   somnium 
fuit.    visus  Iuppiter  dicere,  sibi  ludis  praesultatorem  dis- 
plicuisse;  nisi  magnifice  instaurarentirr  ii  ludi,  periculum 
urbi  fore:  iret,  ea  consulibus  nuntiaret.    quamquam  haud  ?, 
sane  liber  erat  religione  animus,  verecundia  tamen  maiesta- 
tis  magistratuum  timorem  vicit,   ne  in  ora  hominum  pro 
ludibrio  abiret.   magno  illi  ea  cunctatio  stetit:  filium  nam-  i 
que  intra  paucos  dies  amisit.    cuius  rcpentinae  cladis  ne 
causa  dubia  esset,   aegro  animi  eadem  illa  in  somnis  ob- 
versata  species   visa  est  rogitare,   satin    magnam   spreti 
numinis  haberet  mercedem;  maiorem  instare,  ni  eat  pro- 
pere  ac  nuntiet  consulibus.  iam  praesentior  res  erat.  cunc-  5 
tantem  tamcn  ac  prolatantem  ingens  vis  morbi  adorta  est 
debilitate   subita,     tunc  enimvero   deorum  ira   admonuit.  6 
fessus  igitur  malis  practeritis  instantibusque,  consilio  pro- 

Livi  vol.  1.  7 


(J8                      LIBER  [] 

l&  [a.n.c.283] 

pinquorum  adhibito,  cum  vii 

atque  audita  ct  obversatum 

toticns  somno  Iovem,  mina 

irasque  caelestcs  rcpraesen- 

tatas  casibus  suis  exposuisd 

,  conscnsu  indc  haud  dubie 

omnium  qui  aderant  in  forua 

ad  consules  lectica  defertur. 

7  indc  in  curiam  in- 

m   dclatus    cadem   illa   eum 

patribus     ingenti  omnium  ; 

miratione     enarrasset,   eccc 

;iliu<l  miraculum :  qui 

Dmnibus  mcmbris  delatus  in 

curiam  esset,    cum  functun 

officio  pedibus  suis  domum 

redisse  traditum  mem 

^Mtk^ 

i        XXXVII.    Ludi  quam 

nplissimi  ut  ficrent^jj 

decrevit.    ad  eos  ludos    aiu 

kre  Attio  Tullio    yi/               f  , 

2  Volscorum  venit.  priusquanj 

ommitterentur  luJ^^^^H    '    1 

ut  domi  compositum  cum  Ma 

^fiicrat,  ad  co^B                      1 

3  dicit  esse,  quae  secreto  aaJ 

Hpuhlica^H             Bs    M 

rcmotis,  'invitus'  inquii  J 

Hiius  sit^H             Wxl~Am\ 

bus  loquor.    non  tamcn^H 

Huicfi^H             Vnvl 

t  natum  venio,  scd  cautufl 

Hftanjfl                Iqu- 

o  velim  nostrorum  ingcr^B 

Hbilij^l                   cla<' 

sensimus,  quippe  qui  M 

tia  incolumes  simus^ 

6  tudo  est,  ludi  sunt,^ 

quid  pcr  eandcm^H 

w 

liac  urbe  commi  AW 

sultc  ac  tcmcrc^B 

:  dicenda  vobis,^H 

cxtemplo  hinc^H 

r                   W 

dictive  conta^H 

8         Consule^H 

/ 

dctulisscntfl 

dum  vel^H 

ut  urbcjfl 

M 

9  omnes^B 

primo^B 

culit,^B 

sccle^B 

t 

quo^B 
i 

grM 

prfl 

mi""- 
ilii: 


TKfciiH 


4 


■i 


>i 


ILL 


LIBEK  11. 

ipsos,   sedulo  audientes  si 
multitudincm  aliam  in  sul 
ibi  in  contionis  modum  ora 
Romani  iniurias  cladesqu 
inquit  'obliviscamini   alia, 
quo  tandcm  animo  fertis, 
ludos  commisere?  annon  - 
vobis  esse?  vos  omnibus,  i 
populis,    spcctaculo  abi 
vestros  liberoe  traductos  | 
audivcre  vocem  praeconis, 
quid  eos-.  <iui  huic  ignomii 
vis,  ni-i  aliquod 
kectaculo,  violal 
lco  nos  ab 

lcltiii'1.-  illii'1   :. 

r  proficisci? 

h 
ti.-,  moriendum  o 
magno  eorum  >. 
irarum  pl 
initigandoque 
ilscum  nomcn  <i 
JLIII.    lmp<  rato 
atia  lecti    \ 
fanus,    in   quo    ali 
m  nequaquam  fefellit, 
iorem  quam  exen 
jfcctus,   primum   i 
ic  i  .iiii  urbem  Vol 
isverais  tramitibus 
foluacam,  Coriolos, 
indc  Lavinium  r< ■<■■ 
i,  Trebium,  Labici 
Pedo  ducit  et,  a<l  ; 
JSUUm   f:i-ii-    po   i 

:ustodibue  ini 
|os  intactoe  servax 
discordia  inde  inti 


C.491] 


rba,  <t  p 

tae  campum  <l<.'<lu\it. 

populi 

olscorum,   ul  omnia' 

111   lianc   contumeliam 
nostram   ignominiam 

riiiiiijihatum  hodic  <!<■ 
n  Liinis,  l":  Li 

ii<<-  vid( 
ui    l'ii<  re  ol 
IH  l':l-    <■-»< 
:-    IikIo-  pia 

•it .  vivere  nof| 
■  <  t  non 

is,  ubi,  -i  unum 

nAiit?  b<  lliiin  vobl 
i  \  in  esi 
domos  inde 

I     : 
b 

lus 
cile 

iMnaiiai 
!<■   l!oi 

.  in 

1 1 1  -  ,    S  :  1 1 . 

:    '   Koinanii 
Cor 

I    |'it.       |H).-I 

lia-  quinquo  ab  m 

iinlc  airrum  BH 
ii-.-i-,   qui   pal 
f'cn.-tis   |il<  bi   n 
>h  bemque  orcn  tur. 


■ 


l 


LIBER  II.  39.  40.  >.  u       . 


:  quae  profecto  orta  esset,  adeo  tribuni  iaru  ferocem  |   .   - 
plebem  crirninando  in  primores  civitatis  instigabant,  —  sed 
externus  tirnor,  maximum  concordiae  vinculurn,  quamvis 

S  suspectos  infensosque  inter  se  iungebat  animos.    id  modo 
non  conveniebat,  quod  senatus  consulesque  nusquam  alibi 
m  quam  in  armis  ponebant,  plebes  onmia  quam  bellum 
rnalebat. 

Sp.  Xautius  iam  et  Sex.  Furius  consules  erant.    eos 

recensentes  legiones,  praecidia  per  muros  aliaque,  in  qui- 

bos  stationes  vigiliasque  esse  placuerat,  loca  distribuentis 

multitudo  ingens  pacem  poscentium  primum  seditioso  cla- 

more  conterruit,  deinde  vocare  senatum,  referre  de  legatis 

Cn.  Marcium  mittendis  coegit.    acceperunt  relationem 

patres,  postquam  apparuit,  labare  plebis  animos,  missique 

de  pace  ad  Marcium  oratores  atrox  responsum  retulerunt: 

. .  ri  Volscis  ager  redderetur,  posse  agi  de  pace,   si  praeda 

belli  per  otium  frui  velint,  memorem  se  et  civium  iniuriae 

et  hospitum  beneficii  adnisurum,   ut  appareat  exilio  sibi 

\>  inritatos,   non  fractos  animos  esse.    iterum  deinde  idem 

rnissi  non  recipiuntur  in  castra.    sacerdotes  quoque,  suis 

insignibus  velatos,  isse  supplices  ad  castra  hostium  tradi- 

tum  est,  nihiio  magis  quam  legatos  flexisse  animum. 

i  XXXX.  Tum  matronae  ad  Yeturiam,  matrem  Corio- 
lani,  Volumniamque  uxorern  frequentes  coeunt.  id  pubii- 
curn  consilium  an  muliebris  timor  fuerit,   parum  invenio, 

2  pervicere  certe,  ut  et  Veturia,  magno  natu  mulier,  et  Vo- 
lumnia,  duos  parvos  ex  Marcio  ferens  filios,  secum  in 
^a-tra  hostium  irent  et,  quoniam  arrnis  viri  defendere  urbern 
non  possent,  rnulieres  precibus  lacrimisque  defenderent. 

.;         Ubi  ad  castra  venturn  csi  nuntiatumque  Coriola: 
ades.se  ingens  mulierum  agrnen,  primo,  ut  qui  nec  publica 
rnaiestate  in  legatis  nec  in  sacerdoubus  tanta  offu-a  oculis 
anirnoque  religione  motus  esset,  rnulto  obstinatior  adversus 

4  lacrurnas  rnuliebres  erat.   dein  farniliarium  quidarn,  qui  in- 

•!a  inter  ceteras  oognoverat  Yeturiarn,  inter 

nururn   nepotesque   stantem,    'ni-i  me  frustrantur'  inquit 

:.  'oculi,  rnater  tibi  coniunxque  et  liberi  adsunt.'  CorioJanu- 
prope  ut  ameni  constcrnatus  ab  sede  soa  cum  ferret  matri 
obviae  conj>lexurn,  mulier  in  iram  ex  precibus  versa  'sine, 


■  ■ 
'-•"-■.. 


LIBER  II,  40.  41.  [a.  C.49I-486] 


101 


priusquam  conplexum  accipio,  sciam,'  inquit  *'ad  hostem 
an  ad  filium  venerim,  captiva  materne  in  castris  tuis  sim. 
in  hoe  me  longa  vita  et  infelix  senecta  traxit,  ut  exulem  i 
te,  deinde  hostem  viderem?  potuisti  populari  hanc  terram, 
quae  te  genuit  atque  aluit?  non  tibi,  quamvis  infesto  animo  : 
et  minaci  perveneras,   ingredienti  fines  ira  cecidit?  non, 
cum  in  conspectu  Eoma  fuit,  succurrit  "intra  iJla  moenia 
domus  ac  penates  mei  sunt,   mater,   coniunx  liberique?" 
ergo  ego  nisi  peperissem,  Eoma  non  oppugnaretur,  nisi  8 
filiuni  haberem,  libera  in  libera  patria  mortua  essem.   sed 
€go  nihil  iam  pati  nec  tibi  turpius,  (quam)  mihi  miserius 
possum  nec,   ut  sum  miserrima,  diu  futura  sum;   de  his  9 
videris,  quos,  si  pergis,  aut  inmatura  mors  aut  longa  ser- 
vitus  manet.'    uxor  deinde  ac  liberi  amplexi  fletnsqne  ab 
omni  turba  mulierum  ortus  et  conploratio  sui  patriacque 
fregere  tandem  virum.   conplexus  inde  suos  dimittit,  :; 
retro  ab  urbe  castra  movit.    abductis  deinde  legionibus  ex 
agro  Eomano,  invidia  rci  oppressum  perisse  tradunt  alii 
alio  leto;   apud  Fabium,   longe  antiquissimum  auctorem, 
usque  ad  senectutem  vixisse  eundem  invenio:  refert  e 
hanc  saepe  eum,  exacta  aetate,  usurpasse  vocem,  multo 
miserius  seni  exilium  esse.     non  inviderunt   laudes    suas 
mulieribus  viri  Eomani,   adeo   sine   obtrectatione  gloriae 
alienae  vivebatur:  monumento  quoque  quod  esset,  templum  12 
Fortunae  nmliebri  aedifieatum  dedicatumque  est. 

Eediere  deinde  Volsci  adiuuctis  Aequis  in  agrum  Eo- 
manum,  sed  Aequi  AttiumTullium  haud  ultra  tidere  ducem. 
hinc  ex  certamine,  Volsci  Aequine  imperatorem  coniuncto  13 
exercitui  darent,  seditio.  deinde  atrox  proelium  ortum.  ibi 
fortuna  populi  Eomani  duos  hostium  exercitus  haud  minus 
pernieioso  quam  pertinaci  certamine  confecit. 

asules  Titus  Sicinius  et  C.  Aquiiius.   Sicinio  Volsci,  lt 
Aquilio  Hernici  —  nam  ii  quoque  in  armis  erant  —  pro- 
vincia  evenit.    eo  anno  Hernici  devicti,  cum  Volseis  aequo 
Marte  diseessum  est 

XXXXI.    Sp.  Cassius  deinde  et  Proeulus  Verginius  1 
consulcs   facti.     eum  Hernicis  foedus  ictum,   agri  pw     - 
duae  ademptae.    iude  dimidium  Latinis,   dimidium  plebi 
divisurus  consol  Cassius  erat.    adiciebat  huie  muiieri  ag 


ij 


102  LIBER  II,  41.  42.  [a.  u.  c.  268-271] 

aliquantum,  quem  publicum  possideri  a  privatis  crimina- 
batur:  id  multos  quidem  patrum,  ipsos  possessores,  peri- 
culo  rerum  suarum  terrebat.  sed  et  publica  patribus  solli- 
citudo  inerat,  largitione  consulem  periculosas  libertati  opes 

3  struere.  tum  primum  lex  agraria  promulgata  est,  num- 
quam    deinde    usque    ad    banc    memoriam   sine   maximis 

-i  motibus  rerum  agitata.  consul  alter  largitioni  resistebat 
auctoribus  patribus  nec  omni  plebe  adversante,  quae  primo 
coeperat  fastidire  munus:  vulgatum,  a  civibus  isse  in  so- 

5  cios.  saepe  deinde  et  Verginium  consulem  in  contionibus 
velut  vaticinantem  audiebat,  pestilens  collegae  munus  esse, 
agros  illos   servitutem  iis   qui  acceperint  laturos,   regno 

6  viam  fieri.  quid  ita  enim  adsumi  socios  ct  nomen  Lati- 
num?  quid  attinuisse  Hernicis,  paulo  ante  hostibus,  capti 
agri  partem  tcrtiam  reddi,   nisi  ut  eae  gentes  pro  Corio- 

7  lano  duce  Cassium  habeant?  popularis  iam  essc  dissuasor 
et  intercessor  legis  agrariae  cocperat.  uterque  deinde  con- 
sul,  ut  ccrtatim,  plebi  indulgere.  Vcrginius  dicere,  pas- 
surum  se  adsignari  agros,  dum  ne  cui  nisi  civi  Uomano 

8  adsignentur,  Cassius,  quia  in  agraria  largitione  ambitiosus 
in  socios  eoque  civibus  vilior  erat,  ut  alio  munere  sibi  re- 
conciliaret   civium   animos,    iubere   pro   Siculo   frumento 

y  pecuniam  acccptam  retribui  populo.  id  vero  haud  secus 
quam  praesentem  mercedem  regni  aspernata  plebes;  adco 
propter  suspicionem  insitam  regni,  velut  abundarent  omnia, 
munera  eius  in  animis  hominum  respuebantur. 

10  Quem,  ubi  primum  magistratu  abiit,  damnatum  neea- 
tumque  constat.  suut  qui  patrem  auctorem  eius  supplicii 
ferant:  eum,  cognita  domi  causa,  verberasse  ac  nccasse 
peculiumque  filii  Cereri  consecravisse,   signum  inde  fac- 

n  tum  esse  et  inscriptum  'ex  Cassia  familia  datum.'  invenio 
apud  quosdam,  idque  propius  fidem  est,  a  quaestoribus 
Caesone  Fabio  et  L.  Valerio   diem  dictam  perduellionis 

12  damnatumque  populi  iudicio,  dirutas  publice  acdes.  ea  est 
area  ante  Telluris  aedem.  ceterum,  sive  illud  domesticum 
sive  publicum  fuit  iudicium,  damnatur  Servio  Cornelio, 
Q.  Fabio  consulibus. 
l  XXXXII.  Haud  diuturna  ira  populi  in  Cassium  fuit. 
dulcedo  agrariae  legis  ipsa  per  se    dempto  auctore    sub- 


LIBER  II,  12.  [a.  C. 486— 483]  103 

ibat  animos  accensaque  ea  cupiditas  cst  raalignitate  patrum, 
qui,  devictis  eo  anno  Volscis  Aequisque,  militem  praeda 
fraudavere.     quidquid   captum   ex  hostibus   est,   vendidit  2 
Fabius  consul  ac  redegit  in  publicum. 

Invisum  erat  Fabium  noraen  plebi  propter  novissiraum 
consulem;  tenuere  tamen  patres,  ut  cum  L.  Aemilio  Caeso 
Fabius  consul  crearetur.   eo  infestior  facta  plebes  seditione  3 
domcstica  bellum  externum  excivit.    bello  deinde   civilcs 
discordiae  intermissae:   uno  animo  patres  ac  plebs  rebel- 
lantes  Volscos  et  Aequos    duce  Aemilio    prospera  pugna 
vicere.    plus  tamen  hostium  fuga  quam  proelium  absum-  i 
psit;  adeo  pertinaciter  fusos  insecuti  sunt  equites.  Castoris  5 
aedes   eodem  anno  idibus  Quintilibus  dedicata  est:   vota 
erat  Latino  bello  Postumio  dictatore,  filius  eius  duumvir 
ad  id  ipsum  creatus  dedicavit. 

Sollicitati  et  eo  anno  sunt  dulcedine  agrariae  legis  6 
animi  plebis.  tribuni  plebi  popularem  potestatem  lege 
populari  celebrabant,  patres,  satis  superque  gratuiti  favo- 
ris  in  multitudineni  credentes  esse,  largitiones  temeritatis- 
que  invitaraenta  horrebant.  acerrimi  patribus  duccs  ad 
resistendum  consules  fuere. 

Ea  igitur  pars  rei  publicae  vicit:  nec  in  praescns  modo,  i 
sed  in  venientem  etiam  annum  M.  Fabiura,  Caesonis  fra- 
trera,    et  magis   invisum   alterura  plebi  accusatione   Sp. 
Cassi,  L.  Valerium,  consules  dedit.    certatum  eo  quoque  8 
anno  cum  tribunis  est.    vana  lex  vanique  legis  auctores 
iactando  inritum  munus  facti.     Fabium   inde   nomen  iu- 
gens,  post  tres  continuos  consulatus  unoque  velut  tenore 
omnes  expertos  tribuniciis  certaminibus,  habitum:  itaque, 
ut  bene  locatus,  mansit  in  ea  familia  aliquamdiu  honos. 
bellum  inde  Veiens  initum.    et  Volsci  rebcllarunt.    scd  ad  9 
bella  externa  prope   supererant  vires  abutebanturque  iis 
inter  semet  ipsos  certando.    accessere  ad  aegras  iam  om-  10 
nium  mentes  prodigia  caelestia,  prope  cotidianas  in  urbc 
agrisque  ostentantia  minas,   motique  ira  numinis  eausara 
nullam  aliam  vates  canebant  publice  privatimque,   nunc 
extis,  nunc  per  aves  consulti,  quam  haud  rite  sacra  fieri. 
qui  terrores  tamen  eo  evasere,  ut  Opillia  virgo  Vestalis,  11 
damnata  incesti,  poenas  dederit. 


104  LIBER  II,  43.  [a.  u.  c.  272— 274] 

i  XXXXIIL    Q.  Fabius  inde  et  C.  Iulius  consules  faeti. 

eo  anno  non  segnior  diseordia  domi  et  bellum  foria  atro- 
eius  fuit.  ab  Aequis  arma  sumpta.  Veientes  agrum  quo- 
que  Romanorum  populantes  inierunt. 

Quorum  bellorum  crescente  cura  Caeso  Fabius  et  Sp. 

2  Furius  consules  fiunt.  Ortonam,  Latinam  urbem,  Aequi 
oppugnabant,  Veientes,  pleni  iam  populationum,  Romam 

o  ipsam  se  oppugnaturos  minabantur.  qui  terrores  cum 
conpescere  deberent,  auxere  insuper  animos  plebis;  red- 
ibatque  non  sua  sponte  plebi  mos  detractandi  militiam,  sed 
Spurius  Licinius,  tribunus  plebis,  venisse  tempus  ratus 
per  idtimam  necessitatem  legis   agrariae  patribus   iniun- 

■1  gendae,  susceperat  rem  militarem  impediendam.  ceterum 
tota  invidia  tribuniciae  potestatis  versa  in  auetorem  est; 
ncc  in  eum  consules  acrius  quam  ipsius  collcgae   coorti 

j  sunt  auxilioque  corum  dilectum  consules  habent.  ad  duo 
simul  bclla  exercitus  scribitur:  ducendus  Fabio  in  Veien- 
tes,   in  Aequos  Furio  datur.    et  in  Aequis  quidem  nihil 

6  dignum  memoria  gestum  est;  Fabio  aliquanto  plus  negotii 
cum  civibus  quam  cum  hostibus  fuit.  unus  ille  vir,  ipse 
consul,  rem  publicam  sustinuit,  quam  excrcitus  odio  con- 

7  sulis,  quantum  in  se  fuit,  prodebat.  nam  cum  consul 
praeter  ceteras  imperatorias  artes,  quas  parando  gerendo- 
que  bello  edidit  plurimas,  ita  instruxisset  aciem,  ut  solo 
equitatu  emisso  exercitum  hostium  funderet,  insequi  fusos 

S  pedes  noluit.  nec  illos,  etsi  non  adhortatio  invisi  ducis, 
suum  saltem  flagitium  et  publicum  in  praesentia  dedecus, 
postmodo  periculum,  si  animus  hosti  redisset,  cogere  po- 
tuit,  gradum  accelerare  aut,  si  aliud  nihil,   stare  instruc- 

9  tos.  iniussu  signa  referunt,  maestique  ■ —  crederes  victos  — 
execrantes   nunc   imperatorem   nunc   navatam    ab    equite 

10  operam,  redeunt  in  castra.  nec  huic  tam  pcstilcnti  excmplo 
remedia  ulla  ab  imperatore  quaesita  sunt:  adco  excellenti- 
bus  ingeniis  citius  defuerit.  ars,  qua  civem  rcgant,   quam 

11  qua  hostem  superent.  consul  Romara  rediit,  non  tam  bclli 
gloria  aucta  quam  inritato  exacerbatoque  in  se  militum  odio. 

Obtinuere  tamen  patres,  ut  in  Fabia  gente  consulatus 

maneret:  M.Fabium  consulem  creant,  Fabio  collcgaGnaeus 

Manliua  datur. 
>7 


LIBER  II,  44.  [a.  C.  482-480]  105 

XXXXIIII.    Et  hic  annus  tribunurn  auctorem  legis  l 
agrariae   habuit:   Tib.  Pontificius   fuit.    is  eandem  viam, 
velut  processisset  Sp.  Licinio,  ingressus    dilectum  pauli- 
sper  impediit.    perturbatis  iterum  patribus,  Appius  Clau-  2 
dius  victam  tribuniciam  potestatem  dicere  priore  anno,  in 
praesentia  re,  exemplo  in  perpetuum,  quando  inventum  sit, 
suis  ipsam  viribus  dissolvi;   neque  enim  umquam  defutu-  3 
rum,   qui  et  ex  collega  victoriam  sibi  et  gratiam  melioris 
partis  bono  publico  velit  quaesitam,  et  plures,  si  pluribus 
opus  sit,  tribunos  ad  auxilium  consulum  paratos  fore,   et 
unum  vel  adversus  omnes  satis  esse.   darent  modo  et  con-  4 
sules  et  primores  patrum  operam,  ut,  si  minus  omnes,  ali- 
quos  tamen  ex  tribunis  rei  publicae  ac  senatui  concilia- 
rent.    praeceptis  Appii  moniti  patres  et  universi  comiter  5 
ac  benigne  tribunos  appellare,   et  consulares,   ut  cuique 
eorum  privatim  aliquid  iuris  adversus  singulos  erat,  partim 
gratia  partim   auctoritate   obtinuere,   ut  tribuniciae  pote- 
statis  vires  salubres  vellent  rei  publicae  esse:  quattuorque  g 
tribunorum  adversus  unum,   moratorem  publici  commodi, 
auxilio  dilectum  consules  habent.    inde  ad  Veiens  bellum  7 
profecti,  quo  undique  ex  Etruria  auxilia  convenerant,  non 
tam  Veientium  gratia  concitata  quam  quod  in  spem  ven- 
tum  erat,  ditcordia  intestina  dissolvi  reniRomanam  posse; 
principesque  in  omnium  Etruriae  populorum  conciliis  fre-  S 
mebant,  aeternas  opes  esse  Romanas,  nisi  inter  semet  ipsi 
seditionibus  saeviant.    id  unum  venenum,  eam  labem  ci- 
vitatibus  opulentis  repertam,   ut  magna  inperia  mortalia 
essent.     diu  sustentatum  id  malum  partim  patrum  con-  9 
siliis  partim  patientia  plebis  iam  ad  extrema  venisse:  duas 
civitates  ex  una  factas,  suos  cuique  parti  magistratus,  suas 
leges  esse.    primum  in  dilectibus  saevire  solitos,  eosdem  10 
in  bello  tamen  paruisse  ducibus,  qualicumque  urbis  statu 
manente  disciplina  militari  sisti  potuisse;  iam  non  parendi 
magistratibus  morem  in  castra  quoque  Romanum  militem 
sequi.   proximo  bello  in  ipsa  acie,  in  ipso  certamine,  con-  11 
sensu  exercitus   traditam  ultro  victoriam    victis  Aequis, 
signa  deserta,   imperatorem  in  acie  relictum,   iniussu   in 
castra  reditum.    profecto,  si  instetur,  suo  milite  vinci  Ro-  12 
mam  posse.   nihil  aliud  opus  esse  quam  indiei  ostendiquc 


10G  LIBEE  II,  44.  45.  [a.  u.  c.  274] 

bellum,  cctera  sua  spontc  fata  et  deos  gesturos.  hae  spes 
Etruscos  armaverant  multis  inviccm  casibus  victos  vic- 
toresque. 
i  XXXXV.  Consules  quoque  llomani  nihil  praeterea 
aliud  quam  suas  vires,  sua  arma  horrebant.  memoria  pes- 
simi  proximo  bello  exempli  terrcbantur,   ne  rcm  conmit- 

2  terent  eo,  ubi  duae  simul  acies  timendae  essent.  itaquc 
castris  se  tenebant  tam  ancipiti  periculo  aversi:  diem  tem- 
pusque  forsitan  ipsum  leniturum  iras  sanitatemque  animis 

3  adlaturum.  Veiens  hostis  Etruscique  eo  magis  praepro- 
pere  agerc,  lacessere  ad  pugnam  primo  obcquitando  eastris 
provocandoque,  postremo,  ut  nihil  movebant,  qua  consules 

1  ipsos,  qua  exercitum  increpando:  siinulationein  intestinac 
discordiae  rcmedium  timoris  inventum  et  consules  magis 
non  confidere  quam  non  credere  suis  militibus.  novum 
seditionis  genus  silentium  otiumque  inter  armatos.  ad 
haec  in  novitatcm  generis  originisque  qua  falsa,  qua  vera 

5  iaccrc.  hacc  cum  sub  ipso  vallo  portisque  streperent,  haud 
aegre  consules  pati.  at  inperitac  multitudini  nunc  indi- 
gnatio,  nunc  pudor  pectora  versare  et  ab  intestinis  avertcrc 
malis:  nolle  inultos  hostes,  nolle  successum,  non  patribw  , 
non  consulibus;  cxterna  ct  domestica  odia  certare  in  ani- 

G  mis.  tandem  superant  extcrna:  adco  supcrbe  insolenter- 
que  hostis  eludebat.   frequentes  in  practorium  conveniunt, 

7  poscunt  pugnam,  postulant,  ut  signum  detur.  consules 
velut  deliberabundi  capita  confcrunt,  diu  conlocuntur. 
pugnare  cupiebant,  sed  retro  revocanda  ct  abdenda  cupi- 
ditas  crat,  ut  adversando  remorandoque  incitato  scmcl  mi- 

S  liti  adderent  impetum.  redditur  responsum,  inmaturam 
rem  agi,  nondum  tempus  pugnae  essc,  castris  se  tenerent. 
edicunt  inde,   ut  abstincant  pugna;   si  quis  iniussu  pug- 

<j  naverit,  ut  in  hostem  animadversuros.  ita  dimissis,  quo 
minus  consules  velle  credunt,  crescit  ardor  pugnandi.  ac- 
cendunt  insuper  hostcs  ferocius  multo,   ut  statuisse  non 

10  pugnare  consulcs  cognitum  cst,  quippe  inpune  se  insul- 
taturos,  non  crcdi  militi  arma,  rem  ad  ultimum  scditionis 
erupturam  fmemque  venissc  Komano  imperio.  his  freti 
occursant  portis,   ingerunt  probra,   acgre  abstinent,   quin 

11  castra  oppugnent.    enimvcro  non  ultra  contumcliam  pati 


LIBER  II,  45.  46.  [a.  C  480]  107 

Romanus  posse;   totis  castris  undique  ad  consules  curri- 
tur.    non  iam  sensim,  ut  ante,  per  centurionum  principes 
postulant,   sed  passim  omnes  clamoribus  agunt.    matura 
reserat,  tergiversantur  tamen.   Fabius  deinde,  ad  crescen-  12 
tem  tumultumiam  metu  seditionis  collega  concedente,  cum 
silentium  classico  fecisset:    'ego  istos,   Cn.  Manli,   posse 
vincere  scio;  velle  ne  scirem,  ipsi  fecerunt:  itaque  certum  13 
atque  decretum  est,   non  dare   signum,   nisi  victores   se 
redituros  ex  hac  pugna  iurant.    consulem  Romanum  miles 
semel  in  acie  fefellit,  deos  numquam  fallet.'   centurio  erat 
M.  Flavoleius  inter  primores  pugnae  flagitator.     'victor,' 
inquit  'M.  Fabi,   revertar  ex  acie.'    si  fallat,   Iovem  pa-  1 1 
trem  Gradivumque  Martem  aliosque  iratos  invocat  deos. 
idem  deinceps  omnis  exercitus  in  se  quisque  iurat,  iura- 
tis  datur  signum,   arma  capiunt,   eunt  in  pugnam  irarum 
speique  pleni;  nunc  iubent  Etruscos  probra  iacere,  nunc  \:> 
armatis   sibi    quisque    lingua   promptum    hostem    offerri. 
omnium  illo  die,   qua  plebis,   qua  patrum,   eximia  virtus  ic 
fuit.    Fabium  nomen,  Fabia  gens  maxime  enituit.    multis 
civilibus  certaminibus  infensos  plebis  animos   illa  pugna 
sibi  reconciliare    statuunt.    instruitur  acies,    nec  Veiens 
hostis  Etruscaeque  legiones  detrectant. 

XXXXVI.    Prope  certa  spes  erat,  non  magis  secum  i 
pugnaturos  quam  pugnarint  cum  Aequis,  maius  quoque 
aliquod  in  tam  inritatis  animis  et  occasione  ancipiti  haud 
desperandum  esse  facinus.    res  aliter  longe  evenit.    nam  2 
non  alio  ante  bello  infestior  Romanus  —  adeo  hinc  con- 
tumeliis   hostes,   hinc   consules  mora  exacerbaverant  — 
proelium  iniit.     vix  explicandi  ordines    spatium  Etruscis  3 
fuit,  cum,  pilis  inter  primam  trepidationem  abiectis  temere 
magis  quam  emissis,  pugna  iam  in  manus,  iam  ad  gladios, 
ubi  Mars  est  atrocissimus,  venerat.    intcr  primores  genus  4 
Fabium  insigni  spectaculo  exemploque  civibus   erat.    ex 
his  Quintum  Fabium  —  tertio  hic  anno  ante  consul  fue- 
rat  — ,  principem  in  confertos  Veientes  euntem,  ferox  vi- 
ribus  et  armorum  arte  Tuscus  incautum  inter  multas  ver- 
santem  hostium  manus  gladio  per  pectus  transfigit;   telo 
extracto,  praeceps  Fabius  in  vulnua  abiit.    sensit  utraque  b 
acies  unius  viri  casum   cedebatque  inde  Romanus,   cum 


108  LIBER  II,  4G.  47.  [a.  u.  c.  274.  275] 

M.  Fabius  consul  transilult  iacentls  corpus,  obiectaquc 
parma   'hoc  iurastis,'    inquit  'milites,    fugientcs    vos    in 

G  castra  redituros?  adeo  ignavissimos  hostis  magis  timetis 
quam  Iovem  Martemque,  per  quos  iurastis?  at  ego  in- 
iuratus  aut  victor  revertar,  aut  prope  te  hic,  Quinte  Fabi, 
dimicans  cadam.'  consuli  tum  Caeso  Fabius,  prioris  anni 
consul:  'verbisneistis,  frater,  utpugnent,  te  impetraturum 

7  credis?  dii  impetrabunt,  per  quos  iuravere.  et  nos,  ut  de- 
cet  proceres,  ut  Fabio  nomine  est  dignum,  pugnando  po- 
tius  quam  adhortando  accendamus  militum  animos.'  sic 
in  primum  infensis  hastis  provolant  duo  Fabii,  totamquc 
moverunt  secum  aciem. 

1  XXXXVII.  Proelio  ex  parte  una  restituto,  nihilo 
segnius  in  cornu  altero  Cn.  Manlius  consul  pugnam  cic- 

2  bat,  ubi  prope  similis  fortuna  est  versata.  nam  ut  altero 
in  cornu  Q.  Fabium,  sic  in  hoc  ipsum  consulem  Manlium 
iam  velut  fusos  agentcm  hostis  et  inpigre  milites  sccuti 
sunt  et,   ut  ille  gravi  vulnere  ictus  ex  acie  cessit,   inter- 

3  fectum  rati  gradum  retulere;  ccssissentque  loco,  ni  con- 
sul  alter  cum  aliquot  turmis  equitum  in  eam  partem  citato 
equo  advcctus,  vivere  clamitans  collegam,  se  victorem  fuso 

4  altero  cornu  adesse,  rem  inclinatam  sustinuisset.  Manlius 
quoque  ad  restituendam  aciem  sc  ipse  coram  offert.  duo- 
rum  consulum  cognita  ora  accendunt  militum  animos. 
simul  et  vanior  iam  erat  hostium  acies,  dum,  abundante 
multitudine  freti,  subtracta  subsidia  mittunt  ad  castra  op- 

5  pugnanda.  in  quae  haut  magno  certamine  impetu  facto, 
dum  praedae  magis  quam  pugnae  memores  tererent  tem- 
pus,  triarii  Romani,  qui  primam  inruptionem  sustinere  non 
potuerant,  missis  ad  consules  nuntiis,  quo  loco  res  esscnt, 
conglobati  ad  praetorium  redeunt  et  sua  sponte  ipsi  proc- 

6  lium  renovant.  et  Manlius  consul  revectus  in  castra,  ad 
omnes  portas  milite  opposito,  hostibus  viam  clauserat.  ea 
desperatio  Tuscis  rabiem  magis  quam  audaciam  accendit. 
nam  cum  incursantes,  quacumquc  exitum  ostenderet  spes, 
vano  aliquotiens  impetu  issent,   globus  iuvenum  unus  in 

7  ipsum  consulem,  insignem  armis,  invadit.  prima  exccpta 
a  circumstantibus  tela,  sustineri  deinde  vis  nequit.  con- 
sul   mortifero   vulnerc   ictus   cadit,   fusique   circa  omnes. 


LIBER  II ,  47.  48.  [a.  C.  480. 479]  10(J 

Tuscis   crescit   audacia,   Romanos  tcrror  pcr  tota  castra  8 
trepidos  agit  et  acl  extrema  ventum  foret,  ni  legati,  rapto 
consulis  corpore,   patefecissent  una  porta  hostibus  viam. 
ea  erumpunt;    consternatoquc    agmine    abeuntcs   in    vic-  9 
torem  alterum  incidunt  consulem.   ibi  iterum  caesi  fusique 
passim. 

Victoria  egregia  parta,  tristis  tamen  duobus  tam  claris 
funeribus.  itaque  consul,  decernente  senatu  triumphum,  10 
si  exercitus  sine  imperatore  triumphare  possit,  pro  eximia 
eo  bello  opera  facile  passurum  respondit;  se,  familia  fu- 
nesta  Quinti  Fabi  fratris  morte,  re  publica  ex  parte  orba 
consule  altero  amisso,  publico  privatoque  deformem  luctu 
lauream  non  accepturum.  omni  acto  triumpho  depositus  1 1 
triumphus  clarior  fuit,  adeo  spreta  in  tempore  gloria  in- 
terdum  cumulatior  redit.  funera  deinde  duo  deinccps  col- 
legae  fratrisque  ducit,  idem  in  utroque  laudator,  cum, 
concedendo  illis  suas  laudes,  ipse  maximam  partem  earum 
ferret.  neque  inmemor  eius,  quod  initio  consulatus  in-  12 
biberat,  rcconciliandi  animos  plebis,  saucios  milites  curan- 
dos  dividit  patribus.  Fabiis  plurimi  dati,  nec  alibi  maiore 
cura  habiti.  inde  populares  iam  esse  Fabii  nec  hoc  ulla 
re,  nisi  salubri  rei  publicae  arte. 

XXXXVHL    Igitur  non  patrum  magis  quam  plebis  1 
studiis  K.  Fabius  cum  Tito  Verginio  consul  factus  neque 
bella  neque  dilectus  neque  ullam  aliam  priorem   curam 
agere,  quam  ut,  iam  aliqua  ex  parte  inchoata  concordiac 
spe,  primo  quoque  tempore  cum  patribus  coalescerent  animi 
plebis.   itaque  principio  anni  censuit,  priusquam  quisquam  2 
agrariae  legis   auctor   tribunus   existeret,   occuparent  pa- 
tres  ipsi  suum  munus  facere,  captivum  agrum  plebi  quam 
maxime  aequaliter  darent:   verum  esse,  habere  eos,  quo- 
rum  sanguine  ac  sudore  partus  sit.   aspernati  patres  sunt,  3 
questi  quoque  quidani,   nimia  gloria  luxuriare  et  evane- 
scere  vividum  quondam  illud  Caesonis  ingenium.     nullae 
deinde  urbanae  factiones  fuere.    vexabantur  incursionibus  4 
Aequorum  Latini;    eo   cum   exercitu   Caeso  missus,     in 
ipsorum  Aequorum  agrum  depopulandum  transit.     Aequi 
se  in  oppida  receperunt  murisque  se  tenebant.    eo  nulla 
pugna  memorabilis  fuit. 


1 10  LIBEIi  1 1 ,  48.  49.  [a.  u.  c.  275.  276] 

5  At  a  Vciente  hoste  clades  accepta  temeritate  alterius 
consulis,  actumque  de  exercitu  foret,  ni  Caeso  Fabius  in 
tempore  subsidio  venisset.  ex  co  tempore  neque  pax  ne- 
que  bellum  cum  Veicntibus  fuit.    res  proxime  in  formam 

G  latrocinii  venerat:  legionibus  Romanis  cedebant  in  urbem, 
ubi  abductas  scnserant  lcgiones  agros  incursabant,  bel- 
lum  quiete,  quietem  bello  invicem  eludentes.  ita  neque 
omitti  tota  res  nec  perfici  potcrat.  et  alia  bella  aut  prae- 
scntia  instabant,  ut  ab  Aequis  Volscisque,  non  diutius 
quam  recens  dolor  proximae  cladis  transiret  quiescenti- 
bus,   aut  mox  moturos  se  apparebat  Sabinos,  semper  in- 

7  festos,  Etruriamque  omnem.  sed  Veiens  hostis,  adsiduua 
magis  quam  gravis,  contumeliis  saepius  quam  periculo 
animos  agitabat,   quod  nullo  tempore  ncglegi  potcrat  aut 

8  avcrti  alio  sinebat.  tum  Fabia  gens  senatum  adiit.  con- 
sul  pro  gente  loquitur:  'adsiduo  magis  quam  magno  prae- 
sidio,  ut  scitis,  patres  conscripti,  bcllum  Veiens  cget.  vos 
alia  bella  curate,  Fabios  hostis  Veientibus  datc.    auctores 

9  sumus,  tutam  ibi  maicstatem  Romani  nominis  forc.  no- 
strum  id  nobis  velut  familiare  bellum  privato  sumptu  ge- 
rere  in   animo  est:  rcs  publica  et  milite  illic  et  pecunia 

10  vacet.'  gratiae  ingentes  actae.  consul  c  curia  egressus, 
comitante  Fabiorum  agmine,  qui  in  vestibulo  curiae  se- 
natus  consultum  exspectantes  steterant,  domum  redit.  iussi 
armati  postero  die  ad  limen  consulis  adesse.  domos  indo 
disccdunt. 

1  XXXXVIIII.  Manat  tota  urbe  rumor,  Fabios  ad  cae- 
hun  laudibus  ferunt:  famuiam  unam  subissc  civitatis  onus, 
\  eiens  belhun  in  privatam  curam,  in  privata  arma  vcrsum. 

2  -i  sint  duae  roboris  eiusdem  in  urbe  gentes,  deposcant 
hacc  Volscos  sibi,  illa  Aequos;  populo  Romano  tranqnil- 
lam  pacem  agente,  omnes  finitimos  subigi  populos  posse. 
Fabii  postera  die   arma  capiunt,   quo  iussi  erant  convc- 

3  niunt.  consul  paludatus  cgrediens  in  vestibulo  gentcm 
omnem  suam  instructo  agmine  videt,  acceptus  in  medium 
signa  ferri  iubet.  numquam  excrcitus  neque  minor  numero 
neque  clarior   fama  ct  admiratione  hominum  per  urbein 

4  incessit:  sex  et  trecenti  milites,  omnes  patricii,  omnes 
unius  gentis,  quorum  nemincm  ducem  sperneres,  egregius 


LIBER  11 ,  49.  50.  [a.  C.  479. 478]  1 1 1 

quibuslibet  tcmporibus  senatus,  ibant,  unius  familiac  vi- 
ribus  Veienti  populo  pestem  minitantes.    sequebatur  turba,  5 
propria  alia  cognatorum  sodaliumque,  nihil  medium,   nec 
spem  nec  curam,   scd  inmensa  omnia  volventium  animo, 
alia  publica  sollicitudinc  excitata,   favore   et  admiratione 
stupens.     ire  fortes,   ire  felices  iubent,   inceptis  eventus  g 
pares  reddere;  consulatus  inde  ac  triumphos,  omnia  prac- 
mia  ab  se,  omnes  honores  sperare.    praetcreuntibus  Capi-  7 
tolium  arcemque  et  alia  templa,   quidquid  deorum  oeulis, 
quidquid  animo  occurrit,  precantur,  ut  illud  agmen  fau- 
stum  atque  felix  mittant,  sospites  brevi  in  patriam  ad  pa- 
rentes  restituant.     incassum  missae  preces.    infelici  via,  s 
doxtro  Iano  portae  Carmentalis,   profecti,   ad  Cremeram 
fiumen  perveniunt.   is  oportunus  visus  locus  communicndo 
praesidio. 

L.  Aemilius  inde   et  C.  Servilius  consulcs  facti.     ct  9 
doncc  nihil  aliud  quam  in  populationibus  res  fuit,  non  ad 
praesidium  modo  tutandum  Fabii  satis  erant,  sed  tota  re- 
gione,  qua  Tuscus  ager  Romano  adiacet,  sua  tuta  omnia, 
infesta  hostium,  vagantes  per  utrumquc  fincm,  feccre.   in-  10 
tervallum  dcinde  liaud  magnum  populationibus  fuit,  dum 
ct  Veientes  accito  ex  Etruria  exercitu  praesidium  Cremerae 
oppugnant  et  Romae  legiones,  ab  L.  Aemilio  consule  ad- 
ductae,  comminus  cum  Etruscis  dimicant  acie.    quamquam 
vix  dirigendi  aciem  spatium  Veientibus  fuit:   adeo  inter  11 
piimam  trepidationcm,   dum  post  signa  ordines  introeunt 
subsidiaque  locant,  invecta  subito  ab  latere  Romana  equi- 
tum  ala  non  pugnae  modo  incipiendae,   sed  consistendi 
ademit  locum.    ita  fusi  retro  ad  saxa  rubra  —  ibi  castra  12 
habebant  —  pacem   supplices   petunt.     cuius  impetratae 
ab  insita  animis  levitate  ante  deductum  Cremera  Roma- 
num  praesidium  paenituit. 

L.    Rursus  cum  Fabiis  erat  Veienti  populo  sine  ullo  1 
maioris  belli  apparatu  certamen  nec  erant  incursiones  modo 
in  agros  aut  subiti  impetus  in  incursantes,  sed  aliquoticns 
aequo  campo  conlatisque  signis  certatum  gensque  una  po-  2 
puli  Romani  saepe  ex  opulentissima,   ut  tum  res  erant, 
Ltrusca  civitate  victoriam  tulit.    id  primo  acerbum  indi-  3 
gnumquc  Vcientibus  est  visum,  inde  consilium  ex  re  natum 


112  LIBER  II,  50.51.  [a.  u.  c.  276-278] 

insicliis  fcrocem  hostem  captandi.    gaudere  etiam,   multo 

4  successu    Fabiis    audaciam    crescere;    itaque    ct    pecora 

praedantibus  aliquotiens,   velut  casu  incidisscnt,   obviam 

acta  et  agrestium  fuga  vasti  relicti  agri,   et  subsidia  ar- 

matorum  ad  arcendas  populationes  missa  sacpius  simulato 

b  quam  vero  pavore  refugerunt.     iamque  Fabii  adco   con- 

tempserant  hostem,  ut  sua  invicta  arma  neque  loco  neque 

tempore  ullo  crederent  sustineri  posse.     haec  spes  pro- 

vexit,  ut  ad  conspecta  procul  a  Cremera  magno  campi  in- 

tcrvallo  pecora,  quamquam  rara  hostium  apparebant  arma, 

G  decurrerent.    et  cum  inprovidi  effuso  cursu  insidias  circa 

ipsum  iter  locatas  superassent  palatique  passim  vaga,   ut 

fit  pavore  iniecto,  raperent  pecora,  subito  ex  insidiis  con- 

7  surgitur  et  adversi  et  undique  hostes  erant.  priino  cla- 
mor  circumlatus  exterruit,  dein  tela  ab  omni  parte  ac- 
cidebant,  coeuntibusque  Etruscis  iam  contincnti  agmine 
armatorum  saepti,   quo  magis  se  hostis  inferebat,   cogc- 

8  bantur  breviore  spatio  et  ipsi  orbem  colligere,  quae  res 
et  paucitatem  eorum  insignem  et  multitudinem  Etrusco- 

9  rum  multiplicatis  in  arto  ordinibus  faciebat.  tum  omissa 
pugna,  quam  in  omnes  partis  parem  intenderant,  in  unum 
locum  se  omnes  inclinant.    eo  nisi  corporibus  armisque, 

10  rupere  cuneo  viam.  duxit  via  in  editum  lenitcr  collem. 
inde  primo  restitere.  mox,  ut  respirandi  superior  locus 
spatium  dedit  recipiendique  a  pavore  tanto  animum,  pe- 
pulere  etiam  subeuntes,  vincebatque  auxilio  loci  pauci- 
tas,   ni  iugo  circummissus  Veiens  in  verticem  collis  eva- 

1 1  sisset.  ita  superior  rursus  hostis  factus.  Fabii  caesi  ad 
unum  omnes  praesidiumque  expugnatum.  trecentos  sex 
perisse  satis  convenit,  unum  propter  impuberem  aetatem 
relictum,  stirpem  genti  Fabiae  dubiisque  rebus  populi 
Roniani  saepe  domi  bellique  vel  maximum  futurum  au- 
xilium. 

1  LI.  Cum  haec  accepta  clades  est,  iam  C.  Horatius  et 
T.  Menenius  consules  erant.    Menenius  adversus  Tuscos 

2  victoria  elatos  confestim  missus.  tum  quoque  male  pu- 
gnatum  est  et  Ianiculum  hostes  occupavere  obsessaquc 
urbs  foret  super  bellum  annona  premente  —  transierant 
enim  Etrusci  Tiberim  — ,   ni  Horatius  consul  ex  Volscis 


UBER  II,  51.  52.  [a.C.  478-47G]  113 

esset  revocatus;  adeoque  id  bellum  ipsis  institit  moenibus, 
ut  primo  pugnatum  ad  Spei  sit  aequo  Marte,   iterum  ad 
portam  Collinam.   ibi  quamquam  parvo  momento  superior  3 
Komana  res  fuit,  meliorem  tamen  militem  recepto  pristino 
animo  in  futura  proelia  id  certamen  fecit. 

A.  Verginius  et  Sp.  Servilius  consules  fiunt.    post  ac-  4 
ceptam  proxiinam  pugnae  cladem  Veientes  abstinuere  acie. 
populationes  erant  et  velut  ab  arce  Ianiculi  passim  in  Ro- 
manum  agrum  impetus  dabant.    non  usquam  pecora  tuta, 
non  agrestes   erant.    capti  deinde  eadem  arte  sunt,   qua  5 
ceperant  Fabios.  secuti  dedita  opera  passim  ad  inlecebras 
propulsa  pecora  praecipitavere  in    insidias.     quo    plures 
erant,   maior  caedes  fuit.    ex  liac  clade  atrox  ira  maioris  c 
cladis  causa  atque  initium  fuit.   traiecto  enim  nocte  Tiberi, 
castra  Servili  consuiis  adorti  sunt  oppugnare.     inde  fusi 
magna  caede  in  Ianiculum  se  aegre  recepere.    confestim  7 
consul  et  ipse  transit  Tiberim,  castra  sub  Ianiculo  com- 
munit.   postero  die  luce  orta  nonnihil  et  hesterna  felicitate 
pugnae  ferox,  magis  tamen,  quod  inopia  frumenti  quam- 
vis  in  praecipitia,   dum  celeriora  essent,  agebat  consilia, 
temere  adverso  Ianiculo  ad  castra  hostium  aciem   erexit 
foediusque  inde  pulsus    quam  pridie  pepulerat,  interventu  8 
collegae  ipse  exercitusque  est  servatus.    inter  duas  acies  9 
Etrusci,  cum  invicem  his  atque  illis  terga  darent,    occi- 
dione  occisi.  ita  oppressum  temeritate  felici  Veiens  bcllum. 

LIL   Urbi  cum  pace  laxior  etiam  annona  rediit  et  ad-  1 
vecto  ex  Campania  frumento  et,  postquam  timor  sibi  cui- 
que  futurae  inopiae  abiit,  eo,  quod  abditum  fuerat,  pro- 
lato.    ex  copia  deinde  otioque  lascivire  rursus   animj.  et  2 
pristina  mala,    postquam  foris   dcerant,    domi    quaerere. 
tribuni  plebem  agitare  suo  veneno,  agraria  lege,  in  resi- 
stentis  incitare  patres,  nec  in  universos  modo,  sed  in  sin- 
gulos.   Quintus  Considius  et  T.  Genucius,  auctores  agrariac  3 
legis,   T.  Menenio   diem  dicunt.     invidiae  erat  amissum 
Cremerae  praesidium,  cum  haud  procul  inde  stativa  con- 
sul  habuisset:    ea   oppressit.    cum  et  patres  haut  minus  1 
quam  pro  Ccriolano  adnisi  cssent  et  patris  Agrippae  favor 
hautdum  exolevisset,  in  multa  temperarunt  tribuni:   cum  0 
capitis    anquisisscnt,    duo    milia    aeris    damnato  multam 
Livi  vol.  1.  8 


mSm    ■■   ^l 

- 


«fc- 

$*£■■* 
:.  ■  - 

LJi 

\mmm 


.<**    I» 


^'^* 


•*      ^ 


LIBJ 


C.  176—473 


115 


siliisque  bcll .. 
liaeque  non  editurn 
potuere,  u1  a< 

LIIII.    L. 
i 
in  annos  quadrag 
que  impcrato.    p 
dia  domi.  agraria 
consulea,  nihiJ  M 
:ii,  Bumma 
nuciua  tribunus  ; 

L.  Aemili 
Vopiscum  [ulium 
conaulem  in 
buit,   rci  ad  popt 
didati  non  pl  ! 
monent,   bonorib 

Bellam   nihil   aliud 

inducant,  conauk 

. 
ntl  nutum  impcri  i 

nioM  ril . 

<  Ui 1 1 1  II: i  ■ 

i  vocibua  | 

•iiiii  id  modo  con 

' 
uctor  « i ii; . 1 1 .  i 

.in  pli 

lod  non  di 

' 
stibulo  tribu 

im.      quod     :. 


lum  genua  calamitatia  contumc-  g 
.   nec  tamen  perpelli 

et  C.  Manliua  consules.   Afanlio  i 

ln.ii  tamen  bellatum:  indudae 

ttibua  datae  frumento  atipendio- 

e  confestim  continuatur  diacor-  a 

buniciia  Btimulia  pleba  furebat. 

ae,  nihil  periculo  deterriti 

magiatratu  ( !n.  I 

iniua  conaulatum  ineunt;  i 
i:i  quibuadam  annalibua 

|UO 


cumque  conauli  -   ha- 
nliua  cin  umeun 
iiu  iuniorea  patrum.  suadent, 
i  publicai 

I   tlllll<  lll<|U<- 

;   claria 

tinari.  <|ii"<l 

»it,  i:un  nunc  ita  in  animum 

-iiin  :ili  tribunicin 

t  apparitori  tribunicio,  omnia 

com- 

• .    ,-i  :iliu<l  <jii:iiii   |<1<  !«  I 

exilium  ( In.   Vfari  i,   W 
i  proponant  ante  oculoa.    hia 
tia  inde  non  publica, 
in  conacientia   habuere.    nbi 

liuriu   eripiendo 

axime  placebat  senti  ntia,  w  c 

itur  iudicii  die 

in  t.  rnirari  primo, 

in,  cum  iam  mora  bu- 

imoribua  i  redere  <  l  di  bi  rtam 

ii  qucri;   tandem  qui  obv<  r- 

nuntiant  domi  mortuui 

ionem  pertulit  rumor, 
M  dilapsi  paaaim  alii 


I 


116  LIBEll  II,  54.  55.  [u.  u.  c.281— 283] 

alio.  praccipuus  pavor  tribunos  invascrat,  quam  niliil 
auxilii  sacratac  leges  habercnt,  morte  collegae  monitos. 
10  ncc  patres  satis  moderate  ferre  laetitiam;  adeoquc  nemi- 
ncm  noxiae  pacnitebat,  ut  etiam  insontes  fecisse  videri 
vellent  palamque  ferretur,  malo  domandam  tribuniciam 
potcstatem. 

1  LV.  Sub  hac  pessimi  exempli  victoria  dilectus  edici- 
tur,  paventibusque  tribunis  sine  intercessione  ulla  consules 

2  rem  peragunt.  tum  vero  irasci  plebs  tribunorum  magis 
silentio  quam  consulum  imperio  et  dicere,  actum  cssc  de 
libcrtate  sua,  rursus  ad  antiqua  rcditum,  cum  Genucio 
uno  mortuam  ac  sepultam  tribuniciam  potestatem:   aliud 

3  agendum  ac  cogitandum,  quo  modo  resistatur  patribus;  id 
autem  unum  consilium  csse,  ut  se  ipsa  plebs,  quando  aliud 
nihil  auxilii  habcat,  defcndat.  quattuor  et  viginti  lictores 
apparere  consulibus,  et  eos  ipsos  plebis  homines.  niliil 
contemptius  nequc  infirmius,  si  sint  qui  contemnant;  sibi 
qucmque  ea  magna  atque  horrenda  facere. 

4  His  vocibus  alii  alios  cum  incitassent,  ad  Voleroncm 
Publilium,  de  plebe  hominem,  quia,  quod  ordines  duxis- 
set,   negaret,  se  militem  ficri  debere,    lictor  missus  cst  a 

5  consulibus.  Volero  appellat  tribunos.  cum  auxilio  nemo 
esset,  consules  spoliari  homincm  et  virgas  cxpcdiri  iubcnt. 
'provoco'  inquit  'ad  populum'  Volcro,  'quoniam  tribuni 
civem  Romanum  in  conspectu  suo  virgis  caedi  malunt 
quam  ipsi  in  lecto  suo  a  vobis  trucidari.'  quo  ferocius 
clamitabat,   eo  infestius  circumscindere  et  spoliare  lictor. 

6  tum  Volero  et  praevalens  ipse  et  adiuvantibus  advocatis 
repulso  lictore,   ubi  indignantium  pro  se   accrrimus   erat 

?  clamor,  eo  se  in  turbam  confertissimam  recipit,  clamitans 
'provoco  et  fidcm  plebis  inploro:  adeste  cives,  adcstc 
commilitones.   nihil  cst,  quod  exspectctis  tribunos,  quibus 

8  ipsis  vestro  auxilio  opus  est.'  concitati  hoinines  vcluti  ad 
proelium  se  expediunt,  apparebatque  omne  discrimen  ad- 
'esse,  nihil  cuiquam  sanctum  non  publici  fore,  non  privati 

9  iuris.  huic  tantac  tcmpestati  cum  se  consules  obtulisscnt, 
facile  experti  sunt,  parum  tutam  maicstatem  sine  viribus 
csse.  violatis  lictoribus,  fascibus  fractis  c  foro  in  curiam 
conpclluntur,  inccrti,  quatenus  Volero  exerceret  victoriam. 


LIBEE  II,  55.  56.  [a.  C.  473—471]  1 17 

conticiscente  deinde  tumultu,  cum  in  senatum  vocari  ius-  10 
sissent,  queruntur  iniurias  suas,  vim  plebis,  Voleronis  au- 
daciam.    multis  ferocitcr  dictis  sententiis,  vicere  seniores, 
quibus  ira  patrum  adversus  temeritatem  plebis  certari  non 
placuit. 

LVI.   Voleronem  amplexa  favore  plebs  proximis  comi-  l 
tiis  tribunum  plebi  creat  in  cum  annum,  qui  Lucium  Pi- 
narium,  Publium  Furium  consules  habuit.   contraque  om-  2 
niuin  opinionem,  qui  eum  vexandis  prioris  anni  consulibus 
permissurum  tribunatum  credebant,  post  publicam  causam 
privato  dolore  habito,  ne  verbo  quidem  violatis  consulibus, 
rogationem  tulit  ad  populum,  ut  plebei  magistratus  tributis 
comitiis  fierent.     haut  parva  res  sub  titulo  prima  specie  ;; 
minime  atroci  ferebatur,  sed  quae  patriciis  omnem  potcsta- 
tem  per  clientium  suffragia  crcandi  quos  vellent  tribunos 
auferret.    huic  actioni  gratissimae  plebi   cum   summa   vi  i 
resisterent  patres  neque,  [quae]  una  vis  ad  resistendum  erat, 
ut  intercederct  aliquis  ex  collegio  auctoritate  aut  consulum 
aut  principum  adduci  posset,   res  tamen,   suo  ipsa  moli- 
niine  gravis,  certaminibus  in  annum  extrahitur. 

Plebs  Voleronem  tribunum  rcficit.   patres,  ad  ultiimun  5 
dimicationis  rati  rem  venturam,  Ap.  Claudium,  Appifilium, 
iam  inde  a  paternis  certaminibus  invisum  infestumque  plebi, 
consulcm  faciunt.    collcga  ei  Titus  Quinctius  datur. 

Principio  statim  anni  nihil  prius  quam  de  lege  ageba-  6 
tur.    scd  ut  inventor  legis  Volero,  sic  Laetorius   collega 
eius  auctor  cum  recentior  tum  acrior  erat.  ferocem  faciebat  7 
belli  gloria  ingens,  quod  aetatis  eius  haut  quisquam  manu 
promptior  erat.   is,  cum  Volero  nihil  praeterquam  de  lege 
loqueretur,  insectatione  abstinens  consulum,  ipse  in  accu- 
sationem  Appi  familiaeque  superbissimae  ac  crudelissimae 
in  plebem  Eomanam  exorsus,  cum  a  patribus  non  consu-  8 
iem,   sed  carnificem  ad  vexandam  et  lacerandam  plebem 
creatum  esse  contenderet,  rudis  in  militari  homine  lingua 
non  suppetebat  libertati  animoque.    itaque  deficiente  ora-  d 
tione  'quando  quidem  non  facile  loquor,'  inquit  'Quirites, 
quam  quod  locutus  sum  praesto,  crastino  die  adeste.   ego 
hic  aut  in  conspectu  vestro  moriar  aut  perferam  legem/ 

Occupabant   tribuni   tcmplum   postero    die;    consules  10 


118  LIBER  II ,  56.  57.  [a.  u.  c.  283] 

nobilitasque  ad  inpedicndam  legcm  in  contione  consistunt: 
submoveri  Laetorius  inbet,  practerquara  qui  suffragium 
ii  incant.  adulescentes  nobiles  stabant,  nihil  cedentes  viatori. 
tuin  ex  his  prendi  quosdam  Laetorius  iubet.  consul  Ap- 
pius  negare,  ius  esse  tribuno  in  quemquam,   nisi  in  plc- 

12  beium:  non  cnira  populi,  sed  plebis  eum  magistratum  esse, 
nec  illum  ipsura  submovere  pro  imperio  posse  more  maio- 
rum,  quia  ita  dicatur  'si  vobis  videtur,  discedite,  Quirites.' 
facile  haec  contemptim  de  iure  disserendo  pcrturbare  Lae- 

13  torium  poterat.  ardens  igitur  ira  tribunus  viatorcm  raittit 
ad  consulem,  consul  lictorem  ad  tribunum,  privatum  esse 

n  clamitans  sine  imperio,  sine  magistratu,  violatusque  essct 
tribunus,  ni  et  contio  oranis  atrox  coorta  pro  tribuno  in 
consulera  csset  et  concursus  hoininura  in  forura  cx  tota 
mbe  concitatae  multitudinis  fieret.    sustinebat  tamcn  Ap- 

15  pius  pertinacia  tantam  tcrapcstatem,  certatumque  haud  in- 
eruento  proelio  foret,  ni  Quinctius,  consul  alter,  consu- 
laribus  negotio  dato  ut  collegam  vi,  si  aliter  non  possent, 
de  foro  abducerent,  ipsc  nunc  plebem  saevientcm  precibus 
lenisset,  nunc  orasset  tribunos,   ut  conciliura  dimitterent, 

16  darcnt  irae  spatium;  non  vira  suara  illis  tempus  adeinptu- 
rum,  scd  consilium  viribus  additurum;  et  patres  in  populi 
et  consulem  in  patrum  fore  potcstate. 

1  LVII.   Aegre  sedata  ab  Quinctio  plcbs,  multo  aegrius 

2  consul  altcr  a  patribus.  dimisso  tandcm  concilio  plebis, 
senatum  consules  habcnt.  ubi  cum  timor  atque  ira  inviccra 
scntcntias  variassent,  quo  magis  spatio  interposito  ab  impetu 
ad  consultandum  advocabantur,  co  plus  abhorrebant  a  ccr- 
tatione  animi,  adeo  ut  Quinctio  gratias  agerent,  quod  eius 

3  opera  mitigata  discordia  esset.  ab  Appio  petitur,  ut  tantam 
consularcra  maiestatera  esse  vellct,  quanta  esse  in  concordi 
eivitate  posset.  dura  consulcs  tribunique  ad  se  quisque  om- 
nia  trahant,  nihil  relictum  essc  virium  inracdio;  distractam 
laceratamque  rem  publicam  magis  quorum  in  nianu   sit, 

i  quam  ut  incolumis  sit,  quaeri.  Appius  contra  testari  dcos 
atque  homincs,  rcm  publicam  prodi  per  ractum  ac  descri, 
non  consulcm  senatui,  sed  senatum  consuli  dccsse,  gra- 
viorcs  accipi  lcges  quam  in  sacro  montc  acceptac  sint.  vic- 
tus  tamen  patrum  consensu  quievit.   lcx  silcntio  pcrfertur. 


LIBER  II ,  58.  59.  [a.  C.  471]  1 1 9 

LVIII.    Tum   primum  tributis  comitiis  creati  tribuni  i 
sunt.    numero   etiam  acklitos  tres,  perinde  ac  duo  antea 
fuerint,  Piso  auctor  est.    nominat  quoque  tribunos:   Cn.  2 
Siccium,  L.  Numitorium,  M.  Duellium,  Sp.  Icilium,  L. 
Maecilium. 

Volscum  Aequicumque  inter  seditionem  Eomanam  est  3 
bellum  coortum.    vastaverant  agros,   ut,   si  qua  secessio 
plebis  fieret,   ad  se  receptum  haberet;   conpositis  deinde 
rebus,  castra  retro  movere.   Ap.  Claudius  in  Volscos  mis-  4 
sus,    Quinctio  Aequi  provincia  evenit.    eadem  in  militia 
saevitia  Appi  quae  domi  esse,  liberior,  quod  sine  tribuni- 
ciis  vinculis  erat;  odisse  plebem  plus  quam  paterno  odio:  b 
se  victum  ab  ea,  se  unico  consule  electo  adversus  tribu- 
niciam  potestatem  perlatam  legem  esse,  quam  minore  co- 
natu,   nequaquam  tanta  patrum   spe    priores    inpedierunt 
consules.     haec    ira    indignatioque    ferocem    aniinum    ad  6 
vexandum  saevo  imperio  exercitum  stimulabat.    nec  ulla 
vi   doinari   poterat,    tantum   certamen   animis   inbiberant. 
segniter,  otiose,  neglegenter,   contumaeiter  omnia  agere.  7 
nec  pudor  nec  mctus  coercebat.   si  citius  agi  vellet  agmen, 
tardius  sedulo  incedere,  si  adhortator  operis  adesset,  omnes 
sua  sponte  motam  remittere  industriam,   praesenti  vultus  8 
demittere,  tacite  praetereuntem  execrari,  ut  invictus  ille 
odio   plebeio   animus   interdum  moveretur.     omni   nequi-  u 
quam  acerbitate  prompta  nihil  iam  cum  militibus  agere,  a 
centurionibus  corruptum  exercitum  dicere,  tribunos  plebei 
caviilans  interdum  et  Volerones  vocare. 

LVIIII.    Nihil  eorum  Volsci  nesciebant  instabantque  1 
eo  magis,   sperantes   idem   certamen  animorum  adversus- 
Appium  habiturum  exercitum  Romanum,  quod  adversus 
Fabium  consulem  habuisset.    ceterum  multo  Appio  quam  2 
Fabio  vioJentior  fuit:   non  enim  vincere  tantum  noluit,  ut 
Fabianus  exercitus,  sed  vinci  voluit.    productus  in  aciem 
turpi  fuga  petit  castra,   nec  ante  restitit  quam  signa  in- 
ferentem  Volscum  munimentis   vidit  foedamque   cxtremi 
agminis   cacdem.    tum   expressa  vis   ad  pugnandum,   ut  c 
victor  iam  a  vallo  submoveretur  hostis,   satis  tamen  ap- 
pareret,   capi  tantum  castra  militem  Romanum  noluisse, 
aliter  gaudere   sua  clade   atque  ignominia.    quibus  nihil  1 


120  LIBER  II,  59.  60.  [a.  u.  c.  283.  284] 

infractus  ferox  Appii  animus  cura  insuper  saevire  vclkt 
contionemque  advocaret,  concurrunt  ad  eum  legati  tri- 
bunique,   monentes,   ne  utique  experiri  vellet   imperium, 

5  cuius  vis  omnis  in  consensu  oboedientium  esset.  negare 
vulgo  milites,  se  ad  contionem  ituros,  passimque  exau- 
diri  voces  postulantium,  ut  castra  ex  Volsco  agro  move- 
antur.  hosteni  victorem  paulo  ante  prope  in  portis  ac 
vallo  fuisse  ingentisque  mali  non  suspicionem  modo,  sed 

6  apertam  spcciem  obversari  ante  oculos.  victus  tandcm, 
quandoquidem  nihil  praeter  tempus  noxac  lucrarcntur, 
remissa  contione  iter  in  insequentem  diem  pronuntiari 
cum   iussisset,    prima  luce  classico  signum  profectionis 

7  dedit.  cum  maxime  agmen  e  castris  explicaretur,  Volsei, 
ut  eodem  signo  excitati,  novissimos  adoriuntur.  a  quibus 
perlatus  ad  primos  tumultus  eo  pavore  signaque  et  ordines 
turbavit,   ut  neque  imperia  exaudiri  nequc   instrui  acies 

8  posset.  nemo  ullius  nisi  fugae  mcmor.  ita  cffuso  agminc 
per  stragcm    corporum    armorumque    evascre,    ut    prius 

9  hostis  desisteret  sequi  quam  Romanus  fugere.  tandem 
collectis  ex  dissipato  cursu  militibus  consul,  cum  revo- 
cando  ncquiquam  suos  persecutus  esset,  in  pacato  agro 
castra  posuit  advocataque  contione  invectus  haud  falso 
in  proditorcm  cxercitum  militaris  disciplinae,   desertorem 

io  signorum,  ubi  signa,  ubi  arma  essent,  singulos  rogitans, 

li  inermes  milites,  signo  amisso  signiferos,  ad  hoc  centurio- 

nes  duplicariosque,  qui  rehquerant  ordines,  virgis  caesos 

securi  percussit;   cetera  multitudo  sorte  decimus  quisque 

ad  supplicium  lecti. 

l  LX.  Contra  ea  in  Aequis  inter  consulem  ac  milites 
comitate  ac  beneficiis  certatum  est.  et  natura  Quinctius 
erat  lenior  et    saevitia  infelix  collegae,  quo  is  magis  gau- 

•2  deret  ingenio  suo,  effecerat.  huic  tantae  concordiae  ducis 
exercitusque  non  ausi  ofterre  se  Aequi,  vagari  popula- 
bundum  hostem  per  agros  passi;  nec  ullo  antc  bello  latius 

3  inde  actae  praedae.  ea  omnis  militi  data  cst.  addebant-ur 
et  laudes,  quibus  haud  minus  quam  praemio  gaudent  mi- 
litum  animi.  cum  duei,  tum  propter  duccm  patribus  quo- 
que  placatior  exercitus  redit,  sibi  parentem,  alteri  exerci- 
tui  dominum  datum  ab  scnatu  memorans. 


LIBER  II,  G0-G2.  [a.  C.  471.  470]  121 

Varia  fortuna  belli,  atroci  discordia  domi  forisque  an-  i 
num  exactum  insignem  maxime  comitia  tributa  efficiunt, 
res  maior  victoria  suscepti  certaminis  quamusu;  plus  enim  b 
dignitatis  comitiis  ipsis  detractum  est  patribus  ex  concilio 
submovendis    quam    virium    aut   plebi    additum    est   aut 
demptum  patribus. 

LXI.    Turbulentior  inde   annus    excepit  L.  Valerio,  i 
T.  Aemilio  consulibus,   cum  propter   certamina   ordinum 
de  lege  agraria  tum  propter  iudicium  Appi  Claudii,   cui  2 
acerrimo  adversario  legis  causamque  possessorum  publici 
agri  tamquam  tertio  consuli  sustinenti  M.  Duellius  et  Cn. 
Siccius  diem  dixere.     numquam   ante   tam  invisus   plebi  ;; 
reus  ad  iudicium  vocatus  populi  est,  plenus  suarum,  ple- 
nus  paternarum  irarum.     patres  quoque   non  temere  pro  4 
uilo  aeque  adnisi  sunt:  propugnatorem  senatus  maiesta- 
tisque  vindicem  suae,   ad  omnes  tribunicios  plebeiosque 
oppositum  tumultus,  modum  dumtaxat  in  certamine  egres- 
sum,   iratae  obici  plebi.    unus  e  patribus  ipse  Ap.  Clau-  :> 
dius  et  tribunos  et  plebem  et  suum  iudicium  pro  nihilo 
habebat.   illum  non  minae  plebis,  non  senatus  preces  per- 
pellere  umquam  potuere,  non  modo  ut  vestem  mutaret  aut 
supplex  prensaret  homines,  sed  ne  ut  ex  consueta  quidem 
asperitate  orationis,  cum  ad  populum  agenda  causa  esset, 
aliquid  leniret  atque  submitteret.    idem  habitus  oris,   ea-  (j 
dem  contumacia  in  vultu,   idem  in  oratione  spiritus  erat, 
adeo  ut  magna  pars  plebis  Appium  non  minus  reum  ti- 
meret  quam  consulem  timuerat.   semel  causam  dixit,  quo  : 
semper  agere  omnia  solitus  erat,  accusatorio  spiritu,  adeo- 
que  constantia  sua  et  tribunos  obstupefecit  et  plebem,  ut 
diem  ipsi  sua  voluntate  prodicerent,   trahi  deinde  rem  si- 
nerent.  haud  ita  multum  interim  temporis  fuit;  ante  tamen  8 
quam  prodicta  dies  veniret,  morbo  moritur.   cuius  cum  lau-  <j 
dationem  tribuni  plebis  impedire  conarentur,   plebs  frau- 
dari  sollemni  honore  supremum  diem  tanti  viri  noluit  et 
laudationem  tam  aequis  auribus  mortui  audivit  quam  vivi 
accusationem  audierat  et  exequias  frequens  celebravit. 

LXII.    Eodem  anno  Valerius  consul  cum  exercitu  in  i 
Aequos  profectus   cum  hostem  ad  proelium  elicere  non 
posset,    castra  oppugnare  est  adortus.     prohibuit   foeda 


122 


LIBER  II 


-64.  pa.  u.  c.  284-286] 


tempestas  cum  grai 
mirationem  deinde  au: 
quilla  serenitas  reddit 
castra  oppugnare  iterui 
populationem  agri  verl 
bellum  gessit.  et  ibi, 
vastati  agri  sunt.  inc 
sed  etiam  vicorum,  qui 
exciti  cuin  praedatoribi 
gressi  postero  dic  retu 
consuli  visum,  cur  pr< 
inde  decedens  bello. 

LXIII.   Inter  hacc 
sules  Titus  Numicius     iscus, 
ultra  videbatur  latura       >es  di 
timaque  vis  parabatu        im 
cendiis  villarum  iu^ 
maturam  iam  seditioneifl 
consules  coacto   extemj 
urbe  iuventute  tranqui 
et  hostes  quidem,   nihil 
llomanis,  citato  agmir. 
sus  Volscos,  Vergin 
insidiis  propc  mag 
prolapsam  negl 
imperatum  est 
bemAntium,  u 
consul  oppugj 
nequaquam 
Aequi  VoJ 
ad  portaj 
post  dis 
sule  ii 
perui 


ic  tonitribus  caelo  deiecta.  ad- 
signo  receptui  dato  adeo  tran- 
ut  vel  numine  aliquo  defensa 
•eligio  fuerit.  omnis  ira  belli  ad 
alter  consul  Aemilius  in  Sabinis 
lia  hostis  moenibus  se  tenebat, 
liis  deinde  lion  villarum  modo, 
I  frequenter  habitabatur,  Sabini 
occurrissent,  ancipiti  proelio  di- 
:  castra  in  tutiora  loca.  i( 
icto  relinqueret  hostem, 


lla  mancnte  discordia 
fldnius 


■ 


lu:     : 


. 


: 


::-_.li_.    :ir:____  A__._:~-:: 
C  -":-.--j  — :  __.:l".i-    -.  ; 

res  Dob 


'<     ||  ■_ 
- 


Ai_ 

ab  t-:-r_  4  ■ 

.r._i-. 

■ 


__roei___ 


124  LI13ER  II,  05.  [a.  u.  c.  286,  287J 

equites,  circumfusi  duci  vociferantur,  se  ante  signa  ituros. 
dum  cunctatur  consul,  virtute  militum  fretus,  loco  paruni 
fidens,  conclamant,  se  ituros,  clamoremquc  res  est  secuta. 
fixis  in  terram  pilis,  quo  leviores  ardua  evaderent,  cursu 

4  subeunt.  Yolscus,  effusis  ad  primum  impetum  missilibus 
telis,  saxa  obiacentia  pedibus  ingcrit  in  subeuntes  turba- 
tosque  ictibus  crebris  urgct  ex  superiore  loco.  sic  prope 
oneratum  est  sinistrum  Komanis  cornu,  ni  referentibus 
iam  gradum  consul,   iucrepando  simul  temeritatem  simul 

o  ignaviam,  pudore  metum  excussisset.  resistere  primo  ob- 
stinatis  animis,  deinde,  ut  obtinentes  locum  vires  refece- 
rant,  audent  ultro  gradum  inferre  et  clamore  renovato 
commovent  aciem.   tum  rursus  impetu  capto  cnituntur  at- 

<;  que  exsuperant  iniquitatem  loci.  iam  prope  erat,  ut  in 
summum  clivi  iugum  evaderent,  cum  terga  hostes  dederc 
effusoque  cursu  paene  agmine  uno  fugientes  sequentesquc 
castris  incidere.  in  eo  pavore  castra  capiuntur.  qui  Vol- 
scorum  effugere  potuerunt  Antium  petunt,  Antium  et  Ro- 

7  manus  exercitus  ductus.  paucos  circumsessum  dics  dc- 
ditur  nulla  oppugnantium  nova  vi,  sed  quod  iam  inde 
ab  infelici  pugna  castrisque  amissis  ceciderant  animi. 


[PERIOCHA  LIBEI  IH.] 

[Seditiones  de  agrariis  legibus  fuerc.  Capitolium  ab  exulibus 
ct  servis  occupatum,  caesis  iis  receptum  est.  census  bis  actus  est : 
priore  lustro  censa  sunt  civium  capita fVIIlmilia  DCCXIIII  prac- 
ter  orbos  orbasque,  sequenti  CXVII  milia  CCXVIHI.  cum  ad- 
versus  Aequos  male  gesta  res  esset,  L.  Quintius  Cincinnatus  dic- 
tatorfactus,  cum  rure  iutentus  operi  rustico  essct,  ad  id  belluin 
gerendum  arcessitus  est.  is  victos  hostes  sub  iugum  misit.  tribu- 
norum  plebis  numerus  ampliatus  est,  ut  esseut  dccem,  tricesimo 
sexto  anno  a  primis  tribunis  plebis.  petitis  per  legatos  et  adlatis 
Atticis  legibus,  ad  constituendas  eas  propouendasque  decemviri 
pro  consulibus  siue  ullis  aliis  magistratibus  creati  altero  et  treccn- 
tesimo  anno  quam  Roma  condita  erat,  et  ut  a  regibus  ad  consules, 
ita  a  consulibus  ad  decemviros  imperium  translatum.  hi  decem 
tabulis  legum  positis  cum  modeste  se  in  eo  honore  gessissent  et 
ob  id  in  alterum  quoque  annum  eundem  esse  magistratum  pla- 
cuisset,  duabus  tabulis  ad  decem  adiectis  cum  complura  impo- 
tentcr  fecissent,  magistratum  noluerunt  deponere  et  in  tertiuin 
annum  retinuerunt,   doncc  inviso  corum  imperio   fiuem  attulit 


LIBER  111 ,  1.  [a.  C.  468.  4G7]  1 25 

libido  Ap.  Claudii,  qui,  cumin  amorem  virginis  iucidisset,  sum- 
misso,  qui  eam  in  servitutem  peteret,  necessitatem  patri  eius 
Verginio  imposuit.  rapto  ex  taberna  proxima  cultro  filiam  occidit, 
cum  aliter  effici  non  posset,  ne  in  potestatein  stuprum  inlaturi  ve- 
niret.  hoc  tam  magnae  iniuriae  exemplo  plebs  concitata  montem 
Aventinum  occupavit  coegitque  decemviros  abdicare  se  magi- 
stratu.  ex  quibus  Appius,  qui  praecipue  poenam  meruerat,  in  car- 
cerem  coniectus  est,  cetcri  in  exilium  sunt  acti.  res  praeterea 
contra  Sabinos  etVulscos  prospere  gestas  continet  etparumbo- 
nestumpopuliRomaniiudicium,  qui  iudex  inter  Ardeates  et  Ari- 
cinos  sumptus  agrum,  de  quo  ambigebatur,  sibi  adiudicavit.] 


TITI  LIYI 

AB    VRBE    CONDITA 

LIBER  III. 
I.    Antio  capto  Titus  Aemilius  et  Q.  Fabius  consules  i 
fiunt.    hic  erat  Fabius,  qui  unus  exstinctae  ad  Cremeram 
genti  superfuerat.    iam  priore  consulatu  Aemilius   dandi  2 
agri  plebi  fuerat  auctor.   itaque  secundo  quoque  consulatu 
eius  et  agrarii  se  in  spcm  legis  erexerant  et  tribuni  rcm 
contra  consules  saepe  temptatam  adiutore  utique  consule 
obtineri  posse  rati  suscipiunt  et  consul  manebat  in  sen- 
tentia  sua.  possessores  et  magna  pars  patrum,  tribuniciis  3 
se  iactare  actionibus  principem  civitatis  et  largiendo   dc 
alieno  popularem  fieri  querentes ,  totius  invidiam  rei  a  tri- 
bunis  in  consulem  averterant.    atrox  certamen  aderat,  ni  4 
Fabius   consilio  neutri  parti   acerbo  rem  expedisset.    T. 
Quincti  ductu  et  auspicio  agri  capti  priore  anno  aliquan- 
tum  a  Volscis  esse,   Antiuni,  propinquam,  oportunam  et  ;, 
maritimam  urbem,   coloniam  deduci  posse:   ita  sine  que- 
rellis  possessorum  plebem  in  agros  ituram,   civitatem  in 
concordia  fore.     haec   sententia  accepta    est.     triurnviros  r, 
agro  dando  creat  T.  Quinctium,  A.  Verginium,  P.  Furium. 
iussi  nomina  dare,  qui  agrum  accipere  vellent.    fecit  sta-  7 
tim,  ut  fit,  fastidium  copia  adeoque  pauci  nomina  dedere, 
ut  ad  explendum  numerum  coloni  Volsci  adderentur;  ce- 
tcra  multitudo  poscere  Romae  agrum  malle,   quam  alibi 
accipere.     Aequi  a  Q.  Fabio  —  is  eo  cum  exercitu  ve-  8 


12(3  LUJER  III,  1.  2.  [a.  u.  c.  287—290] 

nerat  —  pacem  petierc  inritamque  eam  ipsi  subita  iucur- 
sione  in  agrum  Latinum  fecere. 

1  II.  Q.  Servilius  insequenti  anno  —  is  cnim  cuin  Sp. 
Postumio  consul  fuit  —  in  Aequos  missus,  in  Latino  agro 
stativa  habuit.     castris  quies  necessaria  morbo  inplicitum 

2  excrcitum  tenuit.  extractum  in  tertium  ammm  bellum  est 
Q.  Fabio  et  T.  Quinctio  consulibus.  Fabio  extra  ordi- 
nem,   quia  is  victor  paccm  Aequis  dcclerat,   ea  provincia 

3  data,  qui  haud  dubia  spe  profectus  est,  famam  nominis 
sui  pacaturam  Aequos.  legatos  in  concilium  gentis  mis- 
sos  mmtiare  iussit,  Q.  Fabium  consulcm  diccre,  se  ex 
Aequis  pacem  Eomam  tulisse,  ab  Koma  Aequis  bcllum 
adfcrrc  eadem  dextra  armata,   quam  pacatam  illis  antea 

i  dederat.  quorum  id  perfidia  ct  periurio  fiat,  deos  nunc 
testes  esse,  mox  fore  ultores,  se  tamen,  utcumque  sit, 
etiam  nunc  pacnitcrc  sua  spontc  Acquos  quam  pati  ho- 

.-)  stilia  malle.  si  pacniteat,  tutum  reccptum  ad  cxpcrtam  cle- 
mentiam  forc,  sin  perrario  gaudeant,  dis  magis  iratis  quam 

6  hostibus  gesturos  bellum.  haec  dicta  adeo  nihil  moverunt 
quemquam,   ut  legati  prope   violati   sint   cxercitusque  in 

7  Algidum  adversus  Eomanos  missus.  quae  ubi  Romam 
sunt  nuntiata,  indignitas  rei  magis  quam  periculum  con- 
sulem  alterum  ab  urbc  excivit. 

Ita  duo  consulares  cxercitus  ad  hostem  accessere  acie 

s  instructa,  ut  confestim  dimicarent.  sed  cum  forte  haud 
multum  diei  superesset,  unus  ab  statione  hostium  exclamat 

0  'ostentare  hoc  est,  Romani,  non  gerere  bellum.  in  noctcm 
inminentem  aciem  instruitis.  longiore  luce  ad  id  ccrtamen, 
quod  instat,   nobis   opus   est.     crastino   die   orientc   sole 

io  redite  in  acicm.  erit  copia  pugnandi,  ne  timete.'  his  vo- 
cibus  inritatus  miles  in  diem  postcrum  in  castra  reducitur, 
longam  vcnire  noctcm  ratus,  quae  moram  certaminis  fa- 
ceret.    tum  quidem  corpora  cibo  somnoque  curant. 

Ubi  inluxit  postero  die,   prior  aliquanto  constitit  Ro- 

n  mana  acies,  tandem  et  Aequi  processere.  proelium  fuit 
utrimque  vehemens,  quod  et  Romanus  ira  odioque  pu- 
gnabat  et  Aequos  conscientia  contracti  culpa  periculi  ct 
dcsperatio  futurae  sibi  postea  fidei  ultima  auderc  et  ex- 

12  periri   cogebat.     non   tamcn   sustinucre   acicm   Romanam 


LIBEK  lH,  2^4  [a.  C.  467-464]  127 

Aequi,  pulsique  cum  in  fines  suos  se  recepissent,  nihilo  iu- 
clinatioribus  ad  pacem  animis  ferox  multitudo  increpare 
duces,  quod  in  aciem,  qua  pugnandi  arte  Romanus  excel- 
lat,  commissa  rcs  sit.  Aequos  populationibus  incursioni-  12 
busque  meliores  esse  et  multas  passim  manus  quam  ma- 
gnam  molem  unius  exercitus  rectius  bella  gerere. 

III.    Relicto  itaque   castris    praesidio    egressi     tanto  l 
cum  tumultu  invasere  fines  Eomanos,   ut  ad  urbem  quo- 
que  terrorem  pertulerint.    necopinata  etiam  res  plus  tre-  2 
pidationis  fecit,  quod  nihil  minus,  quam  ne  victus  ac  prope 
in  castris  obsessus  hostis  memor  populationis  esset,  timeri 
poterat  agrestesque  pavidi  incidentes  portis,  non  popula-  3 
tionem  nec  praedonum  parvas  manus,   sed,   omnia  vano 
augentes  timore,   exercitus  et  legiones  adesse  hostium  et 
infesto  agmine  ruere  ad  urbem   clamabant.     ab   iis   pro-  4 
xiuiie  audita  incerta  eoque  vaniora  ferri  ad  alios.    cursus 
elamorque  vocantium   ad    arma   haut    midtum    a  pavore 
captae  urbis  abesse. 

Forte  ab  Algido  Quinctius   consul  redierat  Romam.  o 
id  modium  timori  fuit  tumultuque  sedato  victos  timeri  in- 
crepans  hostes,  praesidia  portis  inposuit.    vocato  dein  se-  o 
natu,  cum   ex  auctoritate  patrum    iustitio  indicto    profec- 
tus   ad  tutandos  fines  esset,   Q.  Servilio  pracfecto  urbis 
relicto,  hostem  in  agris  non  invenit. 

Ab  altero  consule  res  gesta  egregie  est,  qui  qua  ven-  7 
turum  hostem  sciebat,   gravem  praeda  eoque  inpeditiore 
agmine  incedentem  adgressus,  funestam  populationem  fe- 
cit.    pauci  hostium  evasere  ex  insidiis,  praeda  omnis  re-  8 
cepta  est.    sic  finem  iustitio,  quod  quadriduum  fuit,  redi- 
tus  Quincti  consulis  in  urbem  fecit. 

Census  deinde  actus  et  conditum  ab  Quinctio  lustrum.  D 
censa  civium  capita  centum  quattuor  milia  ac  centum  quat- 
tuordecim  dicuntur  praeter  orbos  orbasque.  in  Aequis  ni-  u 
hil  deinde  memorabile  actum:  in  oppida  sua  se  recepere, 
uri  sua  popularique  passi.  consul  cum  aliquotiens  per  om- 
nem  hostium  agrum  infesto  -  agmine  poptdabundus  isset, 
cum  ingenti  laude  praedaque  Romam  rediit. 

IIII.    Consules  inde  A.  Postumius  Albus,  Sp.  Furius  l 
Fusus.    Furios  Fusios  scripsere  quidam;  id  admoneo,  ne 


128  LIBER  III,  4.  5.  [a.  u.  c.  290] 

quis  inmutationem  virorum  ipsorum  esse,   quae  nominum 

2  cst,  putet.  haud  dubium  erat,  quin  cum  Acquis  alter  con- 
sulum  bellum  gereret.  itaque  Aequi  ab  Ecctranis  Volscis 
praesidium  petiere,  quo  cupide  oblato  —  adeo  civitates 
eae  perpetuo  in  Romanos  odio  certavcre  —  bellum  summa 

3  vi  parabatur.  sentiunt  Hernici  et  praedicunt  Romanis  Ece- 
tranum  ad  Aequos  descisse.  suspecta  et  colonia  Antium 
fuit,  quod  magna  vis  hominum  inde,  cum  oppidum  captum 
esset,  confugisset  ad  Aequos,  isque  miles  per  bellum  Ae- 

4  quicum  vel  acerrimus  fuit.  conpulsis  deinde  in  oppida 
Aequis   ea  multitudo  dilapsa  cum  Antium  redisset,   sua 

5  sponte  iam  infidos  colonos  Romanis  abalienavit.  necdum 
matura  re  cum  defectionem  parari  delatum  ad  senatum 
esset,  datum  ncgotium  est  consulibus,  ut  principibus  co- 

G  loniae  Romam  cxcitis  quaererent,  quid  rei  csset.  qui  cum 
haut  gravate  venissent,  introducti  a  consulibus  ad  sena- 
tum  ita  rcspondcrunt  ad  interrogata,  ut  magis  suspecti 
quam  vencrant  dimitterentur. 

7  Bellum  inde  haud  dubium  haberi.  Sp.  Furius,  con- 
sulum  alter,  cui  ea  provincia  evenerat,  profectus  in  Ac- 
quos  Hernicorum  in  agro  populabundum  hostem  invenit 
ignarusque  multitudinis,  quia  nusquam  universa  conspccta 
fuerat,  inparem  copiis  exercitum  temere  pugnae  conmisit. 

s  primo  concursu  pulsus  se  intra  castra  rccepit.  nequc  is 
fmis  periculi  fuit.  namque  et  proxima  nocte  et  postero 
die  tanta  vi  castra  sunt  circumsessa  atque  oppugnata,   ut 

'j  ne  nuntius  quidem  inde  mitti  Romam  possct.  Hernici  et 
male  pugnatum  et  consulem  exercitumque  obsideri  nun- 
tiaverunt  tantumque  terrorem  incussere  patribus,  ut,  quae 
forma  senatus  consulti  ultimae  semper  necessitatis  habita 
cst,  Postumio,  alteri  consulum,  negotium  daretur,  videret, 
[0  ne  quid  respubliea  detrimenti  caperet.  ipsum  consulem 
Romac  manere  ad  conscribendos  omnes,  qui  arma  ferrc 
possent,  optimum  visum  est,  pro  consulc  T.  Quinctium 
[l  subsidio  castris  cum  sociali  exercitu  mitti.  ad  eum  ex- 
plendum  Latini  Hernicique  et  colonia  Antium  dare  Quinc- 
tio  subitarios  milites  —  ita  tum  repentina  auxilia  appcl- 
labant  —  iussi. 

l         V.    Multi  per  cos  dies  motus  multique  impetus  hinc 


LIBER  III ,  5.  [a.  C.  464]  1 29 

atque  illinc  facti,  quia    supcrantc  multitudine    hostes  car- 
pere  multifariam  vires  Romanas,   ut  non  suffecturas  ad 
oninia,  adgressi  sunt:  simul  castra  oppugnabantur,  simul  2 
pars  exercitus  ad  populandum  agrum  Romanum  missa  ur- 
bemque  ipsam,  si  qua  fortuna  daret,  temptandam.   L.  Va-  3 
lerius  ad  praesidium  urbis  relictus,   consul  Postumius  ad 
arcendas  populationes  finium  missus.    nihil  remissum  ab  4 
ulla  parte  curac   aut  laboris:  vigiliae  in  urbe,   stationes 
ante  portas  praesidiaquc  in  muris  disposita  et,   quod  ne- 
cesse  erat  in  tanto  tumultu,  iustitium  per  aliquot  dies  scr- 
vatum.    interim  in  castris  Furius  consul  cum  primo  quie-  5 
tus  obsidionem  passus  esset,  in  incautum  hostem  decumana 
porta  erupit  et,   cum  persequi  posset,   metu  subsistit,   ne 
qua  ex  parte  altera  in  castra  vis  ficret. 

Furium  legatum  —  frater  idem  consulis  erat  —  longius  g 
extulit  cursus,  nec  suos  ille  redeuntes  persequendi  studio 
neque  hostium  ab  tergo  incursum  vidit.   ita  exclusus  mul- 
tis  saepe  frustra  conatibus  captis,   ut  viam  sibi  ad  castra 
faceret,  acriter  dimicans  cecidit.   et  consul,  nuntio  circum-  7 
venti  fratris  conversus  ad  pugnandum,   se  temerc  magis 
quam  satis  caute  in  mediam  dimicationem  infert.   vulnere 
accepto  aegre  ab  circumstantibus  ereptus,  et  suorum  ani- 
mos  turbavit  et  ferociores  hostes  fecit,  qui,   caede  legati  8 
et  consulis  vulnere  accensi,   nulla  deincle  vi  sustineri  po- 
tuere,  quin  conpulsi  in  castra  Romani  rursus  obsideren- 
tur  nec  spe  nec  viribus  pares;   venissetque  in  periculum 
summa  rerum,  ni  T.  Quinctius  peregrinis  copiis  cum  La- 
tino  Hernicoque  exercitu  subvenisset.   is  intentos  in  castra  9 
Romana  Aequos  legatique  caput  ferociter  ostentantes  ab 
tergo  adortus,   simul  ad  signum  a  se   procul   editura  ex 
castris  eruptione  facta,  magnam  vim  hostium  circumvenit. 
minor  caedis,   fuga  effusior  Aequorum  in  agro  fuit  Ro-  10 
mano.    in  quos  palatos,   praedam  agentes  Postumius  ali- 
quot  locis,  quibus  oportuna  inposuerat  praesidia,  impetum 
cjedit.     hi  vagi  dissipato  agmine  fugientes  in  Quinctium 
victorem  cum  saucio  consule  revertentem  incidere.     tum  n 
consularis  exercitus  egregia  pugna  consulis  vulnus,  legati 
et  cohortium  ultus  est  caedem. 

Magnae  clades  ultro  citroque  illis  diebus  et  inlatae  et 

Livi  vol.  I.  9 


130  LIBER  III,  5.  G.  [a.  u.  c.  290.  291] 

12  acceptac.  difficile  ad  fidem  est  in  tam  antiqua  re,  quot 
pugnaverint  ceciderintve,  exacto  adfirmare  numero.    audet 

13  tamen  Antias  Valerius  conciperc  suminas:  Romanos  ceci- 
disse  in  Ilernico  agro  quinque  milia  ac  ducentos,  ex  prae- 
datoribus  Aequorum,  qui  populabundi  in  finibus  Romanis 
vagabantur,  ab  A.  Postumio  consule  duo  milia  et  quadrin- 
gentos  caesos,  ceteram  multitudinem  praedam  agentem, 
quae  inciderit  in  Quinctium,  nequaquam  pari  defunctam 
esse  caede;  interfecta  inde  quattuor  milia  et,  exequendo 
subtiliter  numerum,  ducentos  ait  et  triginta. 

u  Ut  Romam  reditum  et  iustitium  remissum  est,  caelum 
visum  est  ardere  plurimo  igni  portentaque  alia  aut  obver- 
sata  oculis  aut  vanas  exterritis  ostentavere  species.  hia 
avertendis  terroribus  in  triduum  feriae  indictae,  per  quaa 
onmia  delubra  pacem  deum  exposcentium  viroruin  niulk- 

15  rumque  turba  inplebantur.  cohortcs  inde  Latinac  Herni- 
caeque  ab  senatu  gratiis  ob  inpigram  militiam  actis  remis- 
sae  domos.  Antiates  mille  milites,  quia  serum  auxilium 
post  proelium  venerant,  propc  cum  ignominia  dimissL 
l  VI.  Comitia  inde  habita,  creati  consules  L.  Aebutius, 
P.  Servilius.   kalendis  Sextilibus,  ut  tunc  principium  anni 

•2  agebatur,  consulatum  ineunt.  grave  tempus  et  forte  annus 
pestilens  erat  urbi  agrisque  nec  hominibus  magis  quam 
pecori,  et  auxere  vim  morbi  terrore  populationis  pecoribus 

3  agrestibusque  in  urbem  acceptis.  ea  eonluvio  mixtorum 
omnis  generis  animantium  et  odore  insolito  urbanos  et 
agrestem  confertum  in  arta  tecta  aestu  ac  vigiliis  angcbat 
ministeriaque   invicem   ac   contagio  ipsa   volgabant  mor- 

4  bos.  vix  instantes  sustinentibus  clades  repente  legati  Her- 
nici  nuntiant,  in  agro  suo  Aequos  Volscosque  coniunctis 
copiis  castra  posuisse,  inde  exercitu  ingcnti  fincs  suos  dc- 

;>  populari.  praeterquam  quod  infrequens  senatus  indicio 
erat  sociis,  adflictam  civitatem  pestilentia  esse,  macstum 
etiam  responsum  tulcre,  ut  per  se  ipsi  Hernici  cum  Latinis 
res  suas  tutarentur:  urbem  Eomanam  subita  deum  ira 
morbo  populari;  si  qua  eius  mali  quies  veniat,  ut  anno 
ante,  ut  semper  alias  sociis  opem  laturos. 

u  Discessere  socii  pro  tristi  nuntio  tristiorem  domum  re- 
ferentes,   quippe  quibus  per  se  sustinendum  bellum  erat, 


LIBER  III,  6.  7.  [a.  C  464.  463]  131 

quod  vix  Romanis  fulti  viribus  sustinuissent.  non  diutius  i 
se  in  Hernico  hostis  continuit,  pergit  inde  infestus  in  agros 
Komanos  etiam  sine  belli  iniuria  vastatos.  ubi  cum  obvius 
nemo,  ne  inermis  quideni,  fieret  perque  omnia  non  prae- 
sidiis  modo  deserta,  sed  etiam  cultu  agresti  transirent, 
pervenere  ad  tertium  lapidem  Gabina  via. 

Mortuua  Aebutius  erat  Romanus  consul,  collega  eius  8 
Servilius  exigua  in  spe  trahebat  animam,  adfecti  pleriquc 
principum,  patrum  maiorpars,  militaris  fere  aetas  omnis, 
ut  non  modo  ad  expeditiones,  quas  in  tanto  tumultu  res 
poscebat,  sed  vix  ad  quietas  stationes  viribus  sufficerent. 
munus  vigiliarum  senatores,  qui  per  aetatem  ac  valetudi-  9 
nem  poterant,  per  se  ipsi  obibant,  circumitio  ac  cura  aedi- 
lium  plebi  erat;  ad  eos  summa  rerum  ac  maiestas  consu- 
laris  imperii  venerat. 

VII.   Deserta  omnia,  sine  capite,  sine  viribus,  dii  prae-  l 
sides  ac  fortuna  urbis  tutata  est,  quae  Volscis  Aequisque 
praedonum  potius  mentem  quam  hostiumdedit:  adeo  enim  2 
nullam  spem  non  potiundi  modo,  sed  ne  adeundi  quidem 
Romana  moenia  animus  eorum  cepit,  tectaque  procul  visa 
atque  inminentes  tumuli  avertere  mentes  eorum,  ut  totis  3 
passim  castris  fremitu  orto,  quid  in  vasto  ac  deserto  agro 
inter  tabem  pecorum   hominumque   desides   sine    praeda 
tempus   tererent,   cum  integra  loca,   Tusculanum   agrum 
opimum  copiis  petere  possent,  signa  repente  convellerent 
transversisque  itineribus  per  Labicanos  agros  in  Tuscula- 
nos  colles  transirent.   eo  vis  omnis  tempestasque  belii  con-  4 
versa  est.    interim  Hernici  Latinique,  pudore  etiam,  non 
misericordia  solum  moti,   si  nec  obstitissent  communibus 
hostibus  infesto  agmine  Eomanam  urbem  petentibus  nec 
opem  ullam  obsessis  sociis  ferrent,  coniuncto  exercitu  Ro- 
mam  pergunt.    ubi  cum  hostis  non  invenissent,  secuti  fa-  5 
mam  ac  vestigia  obvii  fiunt  descendentibus  ab  Tusculano 
in  Albanam  vallem.   ibi  haudquaquam  aequo  proelio  pug- 
natum  est  fidesque  sua  sociis  parum  felix  in  praesentia 
fuit.    haud  minor  Romae  fit  morbo  strages  quam  quanta  g 
ferro   sociorum   facta  erat.    consul,    qui  unus   supererat, 
moritur;  mortui  et  alii  clari  viri,  M.  Valerius,  T.  Verginius 
Rutilus  augures,    Ser.  Sulpicius   curio  maximus,   et  per  : 


132  LIBER  III,  7.  8.  [a.u.c.291.  292] 

ignota  capita  latc  vagata  cst  vis  morbi  inopsque  senatus 
auxilii  humani  ad  deos  populum  ac  vota  vcrtit :  iussi  cum 
coniugibus  ac  liberis  supplicatum  irc  paccmquc  exposccre 

8  deum.  ad  id,  quod  sua  quemque  mala  cogebant,  auctori- 
tate  publica  cvocati,  omnia  delubra  inplcnt.  stratae  pas- 
sim  matrcs,  crinibus  templa  verrentes,  vcniam  irarum 
caelestium  finemque  pesti  exposcunt. 

l  VIII.  Inde  paulatim,  seu  pace  deum  impetrata  seu 
graviore  tempore  anni  iam  circumacto,  dcfuncta  morbis 
corpora  salubriora  csse  incipere,  versisque  animis  iam  ad 

•2  publicam  curam,  cum  aliquot  interregna  exissent,  P.  Va- 
lcrius  Publicola  tertio  die  quam  intcrrcgnum  inicrat  con- 
sules   creat  L.   Lucretium   Tricipitinum   ct  T.  Vcturium 

:;  Geminum,  sivc  ille  Vetusius  fuit.  ante  diem  tertium  idua 
Sextiles  consulatum  incunt  iam  satis  valida  civitate,  ut 
non  solum  arccre  bellum,  sed  ultro  ctiam  inferre  possct. 

4  igitur  nuntiantibus  Hcrnicis  in  fines  suos  transccndissc 
hostes,  inpigre  promissum  auxilium. 

Duo  consulares  exercitua  scripti.     Veturius  missus  in 

5  Volscos  ad  bellum  ultro  infcrcndum.  Tricipitinus,  popu- 
lationibus  arcendis  sociorum  agro  oppositus,  non  ultra 
quam  in  Hernicos  proccdit.   Veturius  primo  proelio  hostes 

i;  fundit  fugatquc.  Lucretium,  dum  in  Hernicis  sedet,  prac- 
donum  agmcn  fefcllit  supra  montcs  Praenestinos  ductum, 
inde  demissum  in  campos.  vastavere  agros  Praenestinum 
Gabinumque,  ex  Gabino  in  Tusculanos  flexcre  colles. 

;  Urbi  quoque  Komac  ingens  praebitus  terror,  magis  in 
re  subita  quam  quod  ad  arccndam  vim  parumvirium  esset. 
Quintus  Fabius  praccrat  urbi.    is  armata  iuvcntute  dispo- 

;s  sitisque  praesidiis  tuta  omnia  ac  tranquilla  fecit.  itaquc 
hostes  praeda  ex  proximis  locis  rapta  adpropinquare  urbi 
non  ausi,  cum  circumacto  agmine  redirent,  quanto  longius 
ab  urbe  hostium  abscedcrent,  eo  solutiorc  cura,  inLucrc- 
tium  incidunt  consulem;  iam  ante  exploratis  itincribus  suis 

!»  instructum  et  ad  certamen  intentum.  igitur  pracparatis 
animis  repentino  pavore  perculsos  adorti,  aliquanto  pau- 
ciores  multitudincm  ingentem  fundunt  fugantque  et  con- 
pulsos  in  cavas  valles,  cum  exitus  haud  in  facili  essent, 

10  circumveniunt.     ibi  Volscum   nomcn   propc   dclctum   cst. 


LIBEE  111 ,  8.  9.  [a.  C.  4G3.  402J  133 

tredeciui  uiilia  quadringentos  septuaginta  cecidisse  in 
acie  ac  fuga,  mille  ac  centum  quinquaginta  vivos  cap- 
tos,  signa  viginti  septem  militaria  relata  in  quibusdam 
annalibus  invenio,  ubi  etsi  adiectum  aiiquid  numero  sit, 
magna  certe  caedes  fuit.  victor  consul,  ingenti  praeda  n 
potitus,  eodem  in  stativa  rediit.  tum  consules  castra  con- 
iungunt  et  Volsci  Aequique  adflictas  vires  suas  in  unum 
contulere.  tertia  illa  pugna  eo  anno  fuit,  eadem  fortuna 
victoriam  dedit:  fusis  hostibus  etiam  castra  capta. 

Vlill.    Sic  res  Romana  in  antiquum  statum  rediit  se-  l 
cundaeque  belli  res  extemplo  urbanos  motus  excitaverunt. 
C.  Terentilius  Harsa  tribunus  plebis  eo  anno  fuit.   is,  con-  2 
sulibus  absentibus  ratus  locum  tribuniciis  actionibus  datum, 
per  aliquot  dies  patrum  superbiam  ad  plebem  criminatus, 
maxime  in  consulare   imperium     tamquam  nimium   nec 
tolerabile  liberae  civitati    invehebatur.    nomine  enim  tan-  8 
tum  minus  invidiosum,  re  ipsa  prope  atrocius  quam  re- 
gium  esse:   quippe  duos   pro   uno   domino  acceptos,   in-  4 
moderata,  infinita  potestate,  qui,  soluti  atque  effrenati  ipsi, 
omnis  metus  legum  omniaque  supplicia  verterent  in  ple- 
bem.    quae  ne  aeterna  illis  iicentia  sit,  legem  se  promul-  i> 
gaturum,  ut  quinque  viri  creentur  legibus  de  imperio  con- 
sulari  scribendis;  quod  populus  in  se  ius  dederit,  eo  con- 
sulem  usurum,  non  ipsos  libidinem  ac  licentiam  suam  pro 
lege  habituros. 

Qua  promulgata  lege  cum  timerent  patres,  ne  absen-  G 
tibus   consulibus   iugum  acciperent,   senatus  a  praefecto 
urbis  Q.  Fabio  vocatur,  qui  adeo  atrociter  in  rogationem 
latoremque  ipsum  est  invectus,  ut  nihil,  si  ambo  consules 
infesti  circumstarent  tribunum,  relictum  minarum  atque 
terroris  sit:  insidiatum  eum  et  tempore  capto  adortum  rem  7 
publicam,  si  quem  similem  eius  priore  anno  inter  morbum  8 
bellumque  irati  dii  tribunum  dedissent,  non  potuisse  sisti: 
mortuis  duobus  consulibus,  iacente  aegra  civitate,  in  con- 
luvione  omnium  rerum  ad  tollendum  rei  publicae  consulare 
imperium  laturum  leges  fuisse,  ducem  Volscis  Aequisque 
ad  oppugnandam  urbem  futurum.    quid  tandem?  illi  non  0 
licere,   si  quid  consules  superbe  in   aliquem   civium   aut 
crudcliter  fecerint,  diem  dicerc,  accusare  iis  ipsia  iudici- 


134  LIBER  III,  9.  10.  [a.  u.  c.  292.  293] 

10  bus,  quorum  in  aliquem  saevitum  sit?  non  illum  eousulare 
imperium,  sed  tribuniciam  potestatem  invisam  intoleran- 
tlamque  facere,  quam  placatam  reconciliatamque  patribus 
de  integro  in  antiqua  redigi  mala.     neque  illum  se  depre- 

n  cari,  quo  minus  pergat  ut  coeperit:  'vos,'  inquit  Fabius 
'ceteri  tribuni,  oramus,  ut  primum  omnium  cogiletis,  po- 
testatcm  istam  ad  singulorum  auxilium,  non  ad  perniciem 
universorum  comparatam  esse,   tribunos  plebis  vos  crea- 

12  tos,  non  hostes  patribus.  nobis  miserum,  invidiosum  vobis 
est,  desertam  rem  publicam  invadi.  non  ius  vestrum,  sed 
invidiam  minueritis.  agite  cum  eollega,  ut  rem  integram 
in  adventum  consulum  differat.  ne  Aequi  quidem  ac  Volsci, 
morbo  absumptis  priore  anno  consulibus ,  crudeli  superbo- 

13  que  nobis  bello  institere.'  agunt  cum  Terentilio  tribuni, 
dilataque  in  speciem  actione  re  ipsa  sublata  consides  cx- 
templo  arcessiti. 

l  X.  Lucretius  cum  ingenti  praeda,  maiore  multo  glo- 
ria  rediit.  et  auget  gloriam  adveniens  exposita  onmi  in 
campo  Martio  praeda,  ut  suum  quisque  per  triduum  co- 
gnitum  abduceret.   reliqua  vendita,  quibus  domini  non  ex- 

_'  titere.  debebatur  omnium  consensu  consuli  triumphus, 
sed  dilata  res   est   tribuno  de  lege  agente:  id  antiquius 

3  consuli  fuit.  iactata  per  aliquot  dics  cum  in  senatu  res 
tum  apud  populum  est.  cessit  ad  ultimum  maiestati  con- 
sulis  tribunus  et  destitit.  tumimperatoriexercituiquehonos 

4  suus  redditus:  triumphavit  de  Volscis  Aequisque,  trium- 
phantem  secutae  sunt  legiones.  alteri  consuli  datum,  ut 
ovans  sine  militibus  urbem  iuiret. 

5  Anno  deinde  insequenti  lex  Terentilin  ab  toto  relata 
collesio  novos  ado-ressa  consules  est.    erant  consules  P. 

o  Volumnius,  Ser.  Sulpicius.  eo  anno  caelum  arderc  visum, 
terra  ingenti  concussa  motu  est,  bovem  locutam,  cui  rei 
priore  anno  fides  non  fuerat,  creditum.  inter  alia  prodigia 
et  carne  pluit,  quem  imbrem  ingens  numerus  avium  inter- 
volitando  rapuisse  fertur,  quod  intercidit  sparsum  ita  ia- 

7  cuisse  per  aliquot  dies,  ut  nihil  odor  mutaret.  libri  per 
duumviros  sacrorum  aditi:  pericula  a  conventu  alienige- 
narum  praedicta,  ne  qui  in  loca  summa  urbis  impetus 
caedesque  inde  fierent.    inter  cetera  monitum,  ut  seditio- 


LIBEK  III,  10.  11.  [a.  C.  4G2.  4Gi]  135 

nibus  abstineretur.    id  factum  ad  inpediendam  legem  tri- 
buni  criminabantur  ingensque  aderat  certamen. 

Ecce,    ut    idem   in   singulos   annos   orbis   volveretur,  s 
Hernici  nuntiant,    Volscos    et  Aequos,    etsi  accisae  res 
sint,  reficere  exercitus,  Antii  summam  rei  positam,  Ece- 
trae  Antiates  colonos  palam  concilia  facere,  id  caput,  eas 
vires  belli  esse.    ut  haec  dicta  in  senatu  sunt,   dilectus  y 
edicitur.    consules  belli  administrationem  inter  se  disper- 
tiri  iussi,  alteri  ut  Volsci,  alteri  ut  Aequi  provincia  esset. 
tribuni    coram    in    foro    personare,    fabulam    conpositam  10 
Volsci  belli,  Hernicos  ad  partes  paratos.    iam  ne  virtute 
quidem  premi  libertatem  populi  Komani,   sed  arte  eludi. 
quia  occidione  prope  occisos  Volscos  et  Aequos  movere  i  i 
sua   sponte   arma  posse  iam  fides   abierit,   novos  hostes 
quaeri,  coloniam  fidam,  propinquam  infamem  fieri.  bellum 
innoxiis  Antiatibus  indici,  geri  cum  plebe  Romana,  quam  v> 
oneratam   armis  ex  urbe  praecipiti  agmine  acturi  essent, 
exilio  et  relegatione  civium  ulciscentes  tribunos.    sic,  ne  13 
quid  aliud  actum  putent,  victam  legem  esse,  nisi,  dum  in 
integro  res  sit,  dum  domi,  dum  togati  sint,  caveant,  ne 
possessione  urbis  pellantur,   ne  iugum  accipiant.    si  ani-  14 
mus  sit,  non  defore  auxilium.    consentire  omnes  tribunos, 
nullum   terrorem  externum,   nullum  periculum  esse,   ca- 
visse  deos  priore  anno,   ut  tuto   libertas   defendi  posset. 
haec  tribuni. 

XI.  At  ex  parte  altera  consules  in  conspectu  eorum  1 
positis  sellis  dilectum  habebant.  eo  decurrunt  tribuni  con- 
tioncmque  secum  trahunt.  citati  pauci,  velut  rei  experiun- 
dae  causa,  et  statim  vis  coorta.  quemcumque  lictor  iussu  -i 
consulis  prendisset,  tribunus  mitti  iubebat.  neque  suum 
cuique  ius  modum  faciebat,  sed  virium  ope  et  manu  ob- 
tinendum  erat,  quod  intenderes. 

Quemadmodum  se  tribuni  gessissent  in  prohibendo  3 
dilcctu,  sic  patres  in  lege,  quae  per  omnis  comitialis  dies 
fcrebatur,  inpedienda  gerebant.  initium  erat  rixae,  cum  4 
discedere  populum  iussissent  tribuni,  quod  patres  se  sub- 
moveri  haud  sinebant.  nec  fere  seniores  rei  intererant, 
quippe  quae  non  consilio  regenda  sed  permissa  temeritati 
audaciaeque   esset.     multum  et  consules   se  abstinebant,  5 


136  LIBER  III,  11.  12.  [a.  u.  c.293] 

ne  cui  in  conluvione  rerum  maiestatem  suam  contumeliae 
offerrent. 

6  Caeso  erat  Quinctius,  ferox  iuvenis  qua  nobilitate  gen- 
tis,  qua  corporis  magnitudine  et  viribus.  ad  ea  munera 
data  a  diis  et  ipse  addiderat  multa  belli  decora  facundiam- 
que  in  foro,  ut  nemo  non  lingua,  non  manu  promptior  in 

7  civitate  haberetur.  hic  cum  in  medio  patrum  agmine  con- 
stitisset  eminens  inter  alios,  velut  omnes  dictaturas  con- 
sulatusque  gerens  in  voce  ac  viribus  suis,  unus  impetus 

8  tribunicios  popularesque  procellas  sustinebat.  hoc  duce 
saepe  pulsi  foro  tribuni,  fusa  ac  fugata  plebes  est.  qui 
obvius  fuerat,  mulcatus  nudatusque  abibat,  ut  satis  appa- 
reret,  si  sic  agi  liceret,  victam  legem  esse. 

9  Tum,  prope  iam  perculsis  aliis  tribunis,  A.  Verginius, 
ex  collegio  unus,  Caesoni  capitis  diem  dicit.  atrox  in- 
genium  accenderat  eo  facto  magis  quam  conterruerat : 
eo    acrius    obstare   legi,    agitare  plebem,    tribunos   velut 

10  iusto  persequi  bello.  accusator  pati  reum  ruere  invidiae- 
quc  flammam  ac  materiam  criminibus  suis  suggercre,  le- 
gem  interim  non  tam  ad  spem  perferendi  quam  ad  laces- 

11  sendam  Caesonis  tcmeritatem  ferre.  ibi  multa  saepe  ab 
iuventute    inconsulte    dicta    factaque    in    unius    Caesonis 

12  suspectum  incidunt  ingenium.  tamen  legi  resistebatur.  ct 
A.  Verginius  idcntidem  plebi:  'ecquid  sentitis  iam  vos, 
Quirites,  Caesonem  simul  civem  et  legem,  quam  cupitis, 

13  habere  non  posse?  quamquam,  quid  ego  legem  loquor? 
libertati  obstat,  omnes  Tarquinios  superbia  cxsuperat. 
exspectate,  dum  consul  aut  dictator  fiat,  quem  privatum 
viribus  et  audacia  regnantem  vidctis.'  adsentiebantur 
multi,  pulsatos  se  querentes,  ct  tribunum  ad  rcm  pera- 
gendam  ultro  incitabant. 

i  XII.  Iam  aderat  iudicio  dies  apparebatque,  vulgo 
homines  in  damnatione  Caesonis  libertatem  agi  crcdere. 
tum  demum  coactus  cum  multa  indignitate  prensabat  sin- 

2  gulos.  sequebantur  necessarii,  principes  civitatis.  Titus 
Quinctius  Capitolinus,  qui  ter  consul  fuerat,  cum  multa 

3  referret  sua  familiaeque  decora,  adfirmabat,  ncque  in 
Quinctia  gente  neque  in  civitate  Ivomana  tantam  indolem 
tam   maturae   virtutis   umquam   cxtitisse,    suum   prhnuni 


LIBER  III,  12.  13.  [a.C.461]  137 

militem  fuisse,  se  saepe  vidente  pugnasse  inhostem;  Sp.  i 
Furius,  missum  ab  Quinctio  Capitolino  sibi  eum  in  dubiis 
suis  rebus  venisse  subsidio:   neminem  unum  esse,   cuius 
magis  opera  putet  rem  restitutain.     L.  Lucretius,  consul  5 
anni  prioris,  recenti  gloria  nitens,  suas  laudes  participare 
cum  Caesone,  memorare  pugnas,  referre  egregia  facinora, 
nunc  in  expeditionibus  nunc  in  acie,  suadere  et  monere,  6 
iuvenem  egregium,  instructum  naturae  fortunaeque  omni- 
bus  bonis,  maximum  momentum  rerum  eius  civitatis,  in 
quamcunique  venisset,  suum  quam  alienum  mallent  civem 
essc.   quod  offendat  in  eo,  fervorem  et  audaciam,  aetatem  7 
cotidie  auferre,   quocl  desideretur,   consilium,   id  in  dies 
crescere.    senescentibus  vitiis,  maturescente  virtute  sine- 
rent  tantum  virum  senem  in  civitate  fieri.   pater  inter  hos  8 
L.  Quinctius,  cui  Cincinnato  cognomen  erat,  non  iterando 
laudes,   ne  cumularet  invidiam,   sed  veniam  errori  atque 
adulescentiae  petendo,    sibi,    qui  non   dicto,    non  facto 
quemquam  offendisset,  ut  condonarent  filium,  orabat.   sed  9 
alii  aversabantur  preces  aut  verecundia  aut  metu,  alii,  se 
suosque  mulcatos  querentes,  atroci  responso  iudicium  suum 
praeferebant. 

XIII.   Premebat  reum  praeter  vulgatam  invidiam  cri-  j 
men  unum,   quod  M.  Volscius  Fictor,   qui   ante   aliquot 
annos    tribunus    plebis    fuerat,    testis   extiterat,    se   haut  2 
multo   post  quam  pestilentia  in   urbe  fuerat  iuventutem 
grassantem   in   Subura   incidisse.    ibi  rixam   natam   esse 
fratremque  suum  maiorem  natu,  necdum  ex  morbo  satis 
validum,  pugno  ictum  ab  Caesone  cecidisse,  semianimem  3 
inter  manus  domum  oblatum,  mortuumque  inde  arbitrari, 
nec  sibi  rem  exequi  tam  atrocem  per  consules  superiorum 
annorum  licuisse.     haec  Volscio  clamitante  adeo  concitati 
homines  sunt,  ut  haut  multum  afuerit,  quin  impetu  populi 
Caeso  interiret.     Verginius   arripi  iubet   hominem   et  in  i 
vincula  duci.    patricii  vi  contra  vim  resistunt.    T.  Quinc- 
tius  clamitat,  cui  rei  capitalis  dies  dicta  sit  et  de  quo  fu- 
turum  prope  diem  iudicium,  eum  indemnatum  indicta  causa 
non  debere  violari.   tribunus  supplicium  negat  sumpturuin  5 
se  de  indemnato,   servaturum  tamen  in  vinculis  esse  ad 
indicii  diem,  ut.    qui  hominem  necaverit,  dc  eo  supplicii 


138 


LIBEK  III,  13.14.  [a.  u.  c.  293.  294] 


I 


G  sumendi  copia  populo  Eomano  fiat.  appellati  tribuni  me- 
dio  decreto  ius  auxilii  sui  expediunt,  in  vincla  coniei 
vetant,  sisti  reum  pecuniamque,  nisi  sistatur,  populo  pro- 

r  initti  placere  pronuntiant.  summam  pecuniae  quantam 
aeeum  esset  promitti,  vcniebat  in  dubium.  id  ad  sena- 
tum  reieitur.    reus,  dum  consulerentur  patres,  retentus  in 

8  publico  est.  vades  dare  placuit.  unum  vadem  tribus  mi- 
libus  aeris  obligaverunt,  quot  darentur,  permissum  tribunis 
est.  deccm  finierunt;  tot  vadibus  accusator  vadatus  est 
reum.     hic  primus  vades  publicos  dedit.     dimissus  e  foro 

9  nocte  proxima  in  Tuscos  in  exilium  abiit.  iudicii  die 
cum  cxcusaretur,  solum  vertisse  exilii  causa,  nihilo  mi- 
nus  Yerginio  comitia  habente,  eonlegae  appellati  dimisere 

10  concilium.  pecnnia  a  patre  exacta  crudeliter,  ut  divendi- 
tis  omnibns  bonis  aliquamdiu  trans  Tiberim  veluti  rele- 
gatus  devio  quodam  tugnrio  viverct. 

1  XIIII.    IIoc  iudicium  et  promulgata  lex  excrcuit  civi- 

2  tatem,  ab  externis  armis  otium  fuit.  cum  velut  victores 
tribuni  pcrculsis  patribus  Caesonis  exilio  prope  perlatam 
esse  credcrent  legem  et  quod  ad  seniores  patrum  pertinc- 

:?  rct  cessissent  possessione  rei  publicac,  iuniores,  id  maxime 
quod  Caesonis  sodalium  fuit,  auxcre  iras  in  plebem,  non 
minuerunt  animos.   sed  ibi  piurhnum  profectum  est,  quod 

4  modo  quodam  temperavere  impetus  suos.  cum  primo 
post  Caesonis  exilium  lex  coepta  ferri  est,  instructi 
paratique  cum  ingenti  clientium  exercitu  sic  tribunos, 
ubi  primum  submoventes  praebuere  causam,  adorti  sunt, 
ut  nemo  unus  inde  praeeipuum  quicquam  gloriae  donnun 
invidiaeve  ferret,   mille   pro   uno  Caesones  extitisse  ple- 

o  bes  quereretur.  mediis  diebus,  quibus  tribuni  dc  lege 
non  agerent,  nihil  eisdcm  illis  placidius  aut  quietius  erat: 
benigne  salutare,  adloqui  plebis  homines,  domum  invi- 
tare,  adesse  in  foro,  tribunos  ipsos  cetera  pati  sine  inter- 
pellatione  concilia  habere,  numquam  ulli  neque  publice 
neque  privatim  truces  esse,   nisi  cum  de  lege  agi  eoep- 

G  tum  esset;  alibi  popularis  iuventus  erat.  nec  cetera  modo 
tribuni  tranquillo  peregcre,  sed  refccti  quoque  in  inse- 
qucntcm  annum,  ne  voce  quidem  incoinmoda,  nediuu  ut 
ulla  vis  fieret,   paulatim  permulcendo  tractandoque  man- 


LIBEH  ili ,   M     L6.  [a.C.  101.  1(50] 


[39 


euefecerani   plebcm.     Iii     per  totum  annura  artibus  lex 
clu  a  e  i. 

X  V.  Accipiun!  civitatcra  placidiorera  consules  ( '.  ( !lau- 
tlius,  A|)|ii  filius,  et  I*.  Valerius  Publicola.  nihil  novi  no 
\uh  annus  attulerat:  legis  ferendae  aul  accipiendae  cura 
civitatcm  tenebat.  quantum  iuniorcs  patrura  plebi  se  tna- 
•  i  iii  inuabant,  eo acrius contra  tribuni  tendebant,  ut  plebi 
ii  pectos  eos  criminando  facerent:  coniurationcm  factam, 
Caesonem  [iomae  esse,  interficiendorum  tribunorum,  tru- 
cidandac  plebis  consilia  inita.  i«l  negotii  datura  :il>  senio- 
ribue  patrum,  ul  iuventus  tribuniciam  potestatera  e  re 
publica  tollerel  formaque  eadem  civitatis  esset,  quae  ante 
.  acrum  montera  occupatum  fuerat. 

Et  a  V< >l. ■<■].-,  et  Aequis  statum  iam  ac  prope  Bollemne 
iii  inguloi  annoi  bellum  timcbatur,  propiusque  aliud  no- 
\iiin  malura  necopinato  cxortum:  exules  servique  ad  duo 
milia  hominura  el  quingenti  duce  Appio  Herdonio  Sabino 
nocte  ( 'apitolium  atque  arcem  occupavere.  eonfei  tira  in 
arce  facta  caedes  eorum,  qui  coniurarc  «i  simul  capere 
arma  noluerant.  alii  intcr  tumultum  praecipites  pavore  in 
forom  devolant,  alternae  voce  (ad  arma'  el  'hoi  tc  ia  urbe 
sunt'  audiebantur.  consules  cl  arraare  plebcm  el  inermem 
pati  timebant.  incerti,  quod  malura  re]fcntinum,  extcrnum 
:m  intestinum,  ab  odio  plebis  an  ab  servili  fraude,  urbem 
iii. .1  i  et,  sedaban!  tumultus,  sedando  interdum  move- 
bant:  nec  enim  poteral  pavida  et  con  ternata  multitudo 
rcgi  imperio.  dant  tamen  arma,  non  vulgo,  tantum  ut  in- 
ccrto  ho  te  praesidium  satis  fidum  ad  omnia  esset.  solli- 
<  iii  reliquura  nocti  inccrtique,  qui  homines,  quantus  nu- 
meru  ho  tium  <•  et,  in  stationibus  disponendis  ad  opor- 
iiiiki  omnis  urbis  loca  egere.  Iuv.  deinde  aperoit  bellum 
ducemque  belli.    servos  ad  libertatem  Appius  Herdonius 

I  ip  olio  o  abat:  e  mi  errimi  cuiui  que  m  cepii  »e 
cau  am,  ut  cxule  iniuria  pulsos  in  patriam  reducerel  <i 
Bcrvitiis  grave  iugum  demeret.  i'l  m : i ! I < ■  populo  Romano 
auctorc  fi>-ri;  si  il<i  |>'  non  sit,  se  Vo\  icos  el  A.equos  el 
omnia  extrcma  tcmptaturum  et  concitaturom, 

XVI.  Dilucerc  res  magis  patribus  atque  consulibus. 
practer  ea  tamen,  quae  denuntiabantur,  ne  Veientiura  neu 


140  LIBER  III ,  16. 17.  [a.  u.  c.  294] 

2  Sabinorum  id  consilium  esset  timere  et,  cum  tantum  in 
urbe  hostium  esset,  mox  Sabinae  Etruscaeque  legiones 
ex  composito  adessent,  tum  aeterni  hostes,  Volsci  et  Ae- 
qui,  non  ad  populaudos,  ut  ante,  fines,  sed  ad  urbem  ur 

3  ex  parte  captam,  vcnirent.  multi  et  varii  timores.  inter 
ceteros  eminebat  terror  servilis,  ne  suus  cuique  domi  hostis 
esset,  cui  nec  credere  nec  non  credendo,  ne  infestior  fic- 

4  ret,  fidem  abrogare,  satis  erat  tutum.  vixque  concordia 
sisti  videbatur  posse.  tantum  superantibus  aliis  ac  mcr- 
gentibus  malis  nemo  tribunos  aut  plebem  timebat:  man- 
suetum  id  malum  et  per  aliorum  quietem  malorum  sem- 
per  exoriens  tumque  esse  peregrino  terrore  sopitum  vide- 

b  batur.  at  id  prope  unum  maxime  inclinatis  rebus  incu- 
buit.  tantus  enim  tribunos  furor  tenuit,  ut  non  bellum, 
sed  vanam  imagincm  belli  ad  avertcndos  ab  legis  cura 
plebis  animos  Capitolium  insedisse  contenderent ;  patricio- 
rum  hospites  clientesquc,  si  perlata  lege  frustra  tumul- 
tuatos  esse  se  sentiant,  maiore  quam  vencrint  silentio  abi- 

C  turos.  concilium  inde  lcgi  perfcrendae  habcre,  advocato 
populo  ab  armis.  senatum  interim  consules  habent,  alio 
se  maiore  ab  tribunis  metu  ostendente  quam  quem  noc- 
turnus  hostis  intulerat. 

1  XVII.  Postquam  arma  poni  et  discedere  homines  ab 
stationibus  nuntiatum  est,  P.  Valerius  collega  senatum 
retinente    se  ex  curia  proripit,  inde  in  templum  ad  tribu- 

2  nos  venit.  'quid  hoc  rei  est,'  inquit  'tribuni?  Appii  Hcr- 
donii  ductu  et  auspicio  rem  publicam  eversuri  estis?  tam 
felix  vobis  corrumpendis  fuit,  qui  servitia  non  commovit 
auctor?    cum  hostes  supra  caput  sint,    discedi  ab   armis 

3  legesqueferriplacet?'  inde  ad  multitudinem  oratione  versa: 
'si  vos  urbis,  Quiritcs,  si  vestri  nulla  cura  tangit,  at  vos 
veremini  deos  vestros  ab  hostibus  captos.  Iuppiter  opti- 
mus  maximus,  Iuno  regina  et  Minerva,  alii  dii  dcacque 
obsidentur.    castra  servorum  publicos  vestros  penates  te- 

4  nent.  haec  vobis  forma  sanae  civitatis  videtur?  tantum 
hostium  non  solum  intra  muros  est,  sed  in  arce  supra  fo- 
rum  curiamque;  comitia  interim  in  foro  sunt,  senatus  in 
curia  est;   velut  cum   otium  superat,    scnator  sententiam 

5  dicit,    alii  Quirites  suffragium  ineunt.    non,  quidquid  pa- 


LIBEE  IU,  17.18.  [a.C.lGO]  141 

trum  plebisque  est,  consules,  tribunos,  deos  hominesquc 
omnes  armatos  opem  ferre,  in  Capitolium  currere,  liberare 
ac  pacare  augustissimam  illam  domum  Iovis  optimi  ma- 
ximi  decuit?  Romule  pater,  tu  mentem  tuam,  qua  quon-  g 
dam  arcem  ab  his  isdem  Sabinis  auro  captam  recepisti, 
da  stirpi  tuae.    iube  hanc  ingredi   viam,   quam   tu   dux, 
quam  tuus  ingressus  exercitus  est.   primus  en  ego  consul, 
quantum  mortalis  deum  possum,  te  ac  tua  vestigia  sequar.' 
ultimum  orationis  fuit,  se  arma  capere,  vocare  omnes  Qui-  7 
ritcsadarma;  si  qui  inpediat,  iam  se  consularis  imperii,  iam 
tribuniciae  potestatis  sacratarumque  legum  oblitum,  quis- 
quis  ille  sit,  ubicumque  sit,  inCapitolio,  in  foro,  pro  hoste  ha- 
biturum.   iuberent  tribuni,  quoniam  in  Appium  Herdonium  8 
vetarent,  in  P.  Valerium  consulem  sumi  arma;   ausurum 
se  in  tribunis,  quod  princeps  familiae  suae  ausus  in  regi- 
bus  esset.   vim  ultimam  apparebat  futuram  spectaculoque  9 
seditionem  Romanam  hostibus  fore:   nec  lex  tamen  fcrri 
nec  ire  in  Capitolium  consul  potuit.   nox  certamina  coepta 
oppressit;  tribuni  ccssere  nocti,  timentes  consulum  arma. 
amotis  inde  seditionis  auctoribus  patres  circumire  plebem  10 
inserentesque  se  in  circulos  sermones  tempori  aptos  serere, 
admonere,   ut  viderent,   in  qiiod  discrimcn  rem  publicam 
adducerent:   non  inter  patres  ac  plebem   certamen   esse,  11 
sed  simul  patres  plebemque,  arcem  urbis,  templa  deorum, 
penates  publicos  privatosque  hostibus  dedi.    dum  haec  in  vi 
foro  sedandae  discordiae  causa  aguntur,  consules  interim, 
ne  Sabini  neve  Veiens  hostis  moveretur,  circa  portas  mu- 
rosque  discesserant. 

XVIII.    Eadem  nocte  et  Tusculuin  de  arce  capta  Ca-  1 
pitolioque  occupato  et  alio  turbatae  urbis  statu  nuntii  vc- 
niunt   L.  Mamilius  Tusculi  tum  dictator  erat.  is  confestim  2 
convocato  senatu  atque  introductis  nuntiis     magno  opere 
censet,  ne  exspectent,  dum  ab  Roma  legati  auxilium  pe-  3 
tentes  veniant;  periculum  ipsum  discrimenque  ac  sociales 
deos  fidemque  foederum  id  poscere.    demerendi  beneficio 
tam  potentem,  tam  propinquam  civitatem  numquam  parem 
occasionem  daturos  deos.    placet  ferri  auxilium,  iuventus  1 
conscribitur,  arma  dantur.    Romam  prima  luce  venientes 
procul  speciem  hostiuro  praebuerc;  Aequi  aut  Volsci  vc- 


142  LIBER  III,  18.10.  [a.u.  C.294J 

nire  visi  sunt.    deinde,    ubi  vanus  terror  abiit,    aceepti  in 

;,  urbem  agminc  in  forum  descendunt.    ibi  iam  P.  Vaierius 

relicto  ad  portarum   praesidia  collega     instrucbat  aciem. 

6  auctoritas  viri  moverat,  adfirmantis,  Capitolio  recuperato 
et  urbe  pacata,  si  edoceri  se  sissent,  quae  fraua  ab  tri- 
bunis  occulta  in  legc  ferretur,  memorem  se  maiorum  suo- 
rum,  memorem  cognominis,  quod  populi  colendi  velut 
hereditaria  cura  sibi  a  maioribus  tradita  essct,    coneiliuin 

7  plebis  non  inpediturum.  liunc  ducem  secuti,  nequiquam 
reclamantibus  tribunis,  in  clivum  Capitolinum  erigunt 
aciem.   adiungitur  et  Tuseulana  legio.   certare  socii  cives- 

s  que,  utri  recuperatae  arcis  suum  deeus  facerent.  dux  uter- 
que  suos  adhortatur.  trepidare  tum  hostes  nec  ulli  satis 
rei,  praeterquam  loco,  fidere.  trepidantibus  inferunt  signa 
Iiomani  sociique.  iam  in  vestibulum  perruperant  templi, 
cum  P.  Valerius  inter  primores  pugnam  eiens  interfieitur. 
:i  P.  Volumnius  consularis  vidit  eadentem.  is  dato  ncgotio 
suis,  ut  corpus  obtegerent,  ipse  in  locum  viccmquc  con- 
sulis  provolat.  prae  ardore  impetuque  tantac  rei  sensus 
non  pervenit  ad  militem:    prius   vieit   quam   se   pugnarc 

10  sine  ducc  sentiret.  multi  cxulum  caede  sua  foedavere 
tcmplum,  multi  vivi  eapti,  Herdonius  interfeetus.  ita  Ca- 
pitolium  reeuperatum.  dc  captivis,  ut  quisque  libcr  aut 
servus  esset,  suae  fortunae  a  quoque  sumptum  supplicium 
cst,  Tusculanis  gratiae  actae,  Capitolium  purgatum  atque 

n  lustratum.  in  consulis  domum  plebes  quadrantes,  ut  fu- 
ncre  ampliore  efFerretur,  iactasse  fertur. 

1  XVIIII.  Parta  pace  instare  tum  tribuni  patribus,  ut 
Publi  Valeri  fidem  exsolverent,  instare  Claudio,  ut  col- 
legae  deos  manes  fraude  liberaret,  agi  de  lege  sineret. 
consul  antequam  collegam  sibi   subrogasset  negare  pas- 

2  surum  agi  de  lege.  hae  tenuere  contentiones  usque  ad 
comitia  consulis  subrogandi.  Decembri  mense  summo 
patrum  studio   L.  Quinctius  Cincinnatus,  pater  Caesonis, 

3  consul  creatur,  qui  magistratum  statim  oceiperet.  per- 
culsa  crat  plebes,  consulem  habitura  iratum,  potentem  fa- 
vore  patrum,  virtute  sua,  tribus  liberis,  quorum  ncmo 
Caesoni  ccdebat  magnitudine  animi,  consilium  ct  modum 

i  adhibendo,  ubi  res  posceret,  priores  erant.   is  ut  magistra- 


LIBER  III,  19.  [a..C.460]  143 

tnm  iniit,  adsiduis  contionibus  pro  tribunali  non  in  plebe 
eoercenda  quam  senatu  castigando  vehementior  fuit,  cuius 
ordrnis  languore  perpetui  iam  tribuni  plebis,  non  ut  in  re 
publica  populi  Romani,    sed  ut  in  pcrdita  domo,   lingua 
criminibusque  regnarent:  cum  Caesone  filio  suo  virtutem,  .} 
constantiam,  omnia  iuventutis  belli  domique  decora  pulsa 
ex  urbe  Romana  et  fugata  esse.    loquaces,  seditiosos,  se- 
mina  discordiarum,   iterum  ac  tertium   tribunos  pessimis 
artibus  regia  licentia  vivere.     'Aulus'  inquit  'ille  Vergi-  6 
nius,  quia  in  Capitolio  non  fuit,  minus  supplicii  quam  Ap- 
pius  Herdonius  meruit?  plus  hercule  aliquanto,  qui  vere 
rem  aestimare  velit.    Herdonius,  si  niliil  aliud,  hostem  sc 
fatendo   prope   denuntiavit,   ut   arma   caperetis,   hic,   ne- 
gando  beha  esse,    arma  vobis    ademit    nudosque   servis 
vestris  et  exulibus  obiecit.    et  vos  —  C.  Claudi  pace  et  7 
Publi  Valeri  mortui  loquar  —  prius  in  clivum  Capitoli- 
num  signa  intulistis  quam  hos  hostis  de   foro  tolleretis? 
pudet  deorum  hominumque.    cum  hostes  in  arce,  in  Ca- 
pitolio  essent,   exulum  et  servorum  dux,  profanatis  om- 
nibus,  in  cella  lovis  optimi  maximi  habitaret,  Tusculi  ante 
quam  Romae  sumpta  sunt  arma,  in  dubio  fuit,  utrum  L.  8 
Mamilius,  Tusculanus  dux,  an  P.  Valerius  et  C.  Claudius, 
consules,  Romanam  arcem  liberarent,  et  qui  ante  Latinos 
ne  pro  se  quidem  ipsis,   cum  in  finibus  hostem  haberent, 
attingere  arma  passi  sumus,  nunc,  nisi  Latini  sua  sponte 
arma  sumpsissent,  capti  et  deleti  eramus.   hoc  est,  tribuni,  y 
auxilium  plebi  ferre,  inermem  eam  hosti  trucidandam  obi- 
cere?   scilicet,   si  quis  vobis  humillimus  homo  de  vestra 
plebe,   quam  partem  velut  abruptam  a  cetero  populo  ve- 
stram  patriam  peculiaremque  rem  publicam  fecistis,   si 
quis  ex  his  domum  suam  obsessam  a  familia  armata  nun- 
tiaret,  ferendum  auxilium  putaretis,  Iuppiter  optimus  ma-  10 
ximus,   exulum  atque  servorum  saeptus  armis,  nulla  hu- 
mana  ope  dignus   erat?    et  hi  postulant,   ut  sacrosancti 
habeantur,  quibus  ipsi  dii  neque  sacri  neque  sancti  sunt? 
at  enim  divinis  humanisque  obruti  sceleribus  legem  vos  n 
hoc  anno  perlaturos  dictitatis.    tum  hercule  illo  die,   quo 
ego  consul  sum  creatus,  male  gesta  res  pubiica  est,  peius 
multo,   quam  cum  P.  Valerius  consul  periit,   si  tuleritis. 


144  LIBER  III,  19.  20.  [a.  u.  c.  294.  295] 

12  iam  primum  omnium,'  inquit  'Quiritcs,  in  Volscos  ct  Ae- 
quos  mihi  atquc  collegae  legiones  duccre  in  animo  est. 
nescio  quo  fato  magis  bellantes  quam  pacati  propitios  ha- 
bemus  deos.  quantum  periculum  ab  illis  populis  fuerit, 
si  Capitolium  ab  exulibus  obsessum  scissent,  suspicari 
de  praeterito  quam  re  ipsa  experiri  est  melius.' 

1  XX.  Moverat  plebem  oratio  consulis,  erecti  patrcs 
restitutain  credebant  rem  publicam.  consul  alter,  comes 
animosior  quam  auctor,  suscepisse  collegam  priorem  ac- 
tiones  tam  gravis  facile  passus,   in  peragendis  consularis 

2  officii  partem  ad  se  vindicabat..  tum  tribuni  eludentcs  vc- 
lut  vana  dicta  persequi  quaerendo,  quonam  modo  excrci- 
tum  educturi  consules  essent,  quos  dilectum  habere  ncmo 

3  passurus  cssct?  'nobis  vero/  inquit  Quinctius  'nihil  di- 
lectu  opus  cst,  cum,  quo  tcmpore  P.  Valerius  ad  reci- 
piundum  Capitolium  arma  plcbi  dedit,  omnes  in  verba 
iuravcrint,  conventuros  se  iussu  consulis  nec  iniussu  abi- 

i  turos.  cdicimus  itaque,  omnes,  qui  in  vcrba  iurastis, 
crastina  die  armati  ad  lacum  Begillum  adsitis.'  cavillari 
tum  tribuui  ct  populum  cxsolvere  religione  vcllc:  priva- 
tum  co  tempore  Quinctium  fuisse,  cum  sacramcnto  adacti 

D  sint.  sed  nondum  haec,  quae  nunc  tenet  saeculum,  ne- 
glegentia  deum  venerat  nec  interpretando  sibi  quisque  ius 
iurandum  ct  leges  aptas  faciebat,   sed  suos  potius  mores 

6  ad  ea  accommodabat.  igitur  tribuni,  ut  inpedicndac  rei 
nulla  spes  erat,  de  profercndo  exercitu  agcre,  eo  magis, 
quod  et  augures  iussos  adesse  ad  Regillum  lacum  fama 
exierat  locumque  inaugurari,  ubi  auspicato  cum  populo 
agi  posset,  ut  quidquid  llomae  vi  tribunicia  rogatum  esset, 

7  id  comitiis  ibi  abrogaretur.  omnes  id  iussuros  quod  con- 
sules  vellent,  neque  enim  provocationem  essc  longius  ab 
urbe  mille  passuum  et  tribunos,  si  eo  veniant,  in  alia  turba 

s  Quiritium  subiectos  fore  consulari  imperio.  terrebant  haec, 
sed  ille  maximus  terror  animos  agitabat,  quod  saepius 
Quinctius  dictitabat,  se  consulum  comitia  non  habiturum: 
non  ita  civitatem  aegram  esse,  ut  consuetis  remediis  sisti 
posset,  dictatore  opus  esse  rci  publicae,  ut  qui  sc  movcrit 
ad  sollicitandum  statum  civitatis,  scntiat,  sine  provoca- 
tione  dictaturam  esse. 


LIBER  III,  21.  22.  [a.  C.  460. 459]  145 

XXI.  Senatus  in  Capitolio  erat.   eo  tribuni  cura  per-  i 
turbata  plebe  veniunt.   multitudo  clamore  ingenti  nunc  con- 
sulum,  nunc  patrum  fidem  inplorant,  nec  ante  moverunt 
de  sententia  consulem  quam  tribuni  se  in  auctoritate  pa- 
trum  futuros  esse  polliciti  sunt.    tunc     referente  consule  2 
de  tribunorum  et  plebis  postulatis    senatus  consulta  fiunt, 
neque  tribuni  legem  eo  anno  ferrent  neque   consules  ab 
urbe  exercitum  educerent;  in  reliquum  magistratus  conti- 
nuari  et  eos  tribunos  refici  iudicare  senatum  contra  rem 
publicam  esse.     consules  fuere  in  patrum  potestate;   tri-  3 
buni   reclamantibus  consulibus   refecti.   patres  quoque,  ne 
quid  cederent  plebi,  et  ipsi  Lucium  Quinctium  consulem 
reficiebant.   nulla  toto  anno  vehementior  actio  consulis  fuit. 
'mirer,'  inquit  'si  vana  vestra,  patres  conscripti,  auctoritas  i 
ad  plebem  est?  vos  elevatis  eam,  quippe,  quia  plebs  sena- 
tus  consultum  in  continuandis   magistratibus   solvit,   ipsi 
quoque  solutum  vultis,  ne  temeritati  multitudinis  cedatis, 
tamquam  id  sit  plus  posse  in  civitate,  plua  levitatis  ac  li-  5 
centiae  liabere.  lcvius  enim  vaniusque  profecto  est  sua  de- 
creta  et  consulta  tollere  quam  aliorum.    imitamini,  patres  g 
conscripti,   turbam  inconsultam  et  qui  exemplo  aliis  esse 
debetis,  aliorum  exemplo  peccetis  potius  quam  alii  vestro 
recte  faciant,  dum  ego  ne  imiter  tribunos  nec  me  contra 
senatus  consulta  consulem  renuntiari  patiar.    te  vero,    C.  7 
Claudi,  adhortor,  ut  et  ipse  populum  Romanum  hac  licentia 
arceas  et  de  me  hoc  tibi  persuadeas,   me  ita  accepturum, 
ut  non  honorem  meum  a  te  impeditum,  sed  gloriam  spreti 
honoris  auctam  invidiamque,   quae  ex  continuato  eo  in- 
penderet,  levatam  putem.'    communiter  inde  edicunt,  ne  8 
quis  L.  Quinctium  consulem  faceret;   si  quis  fecisset,   se 
id  suffragium  non  observaturos. 

XXII.  Consules  creati  Q.  Fabius  Vibulanus  tertio  et  1 
L.  Cornelius  Maluginensis.   census  actus  eo  anno;  lustrum 
propter  Capitolium  captum,  consulem  occisum  condi  reli- 
giosum  fuit. 

Quinto  Fabio,   L.  Cornelio  consulibus  principio  anni  2 
statim  res  turbulentae.    instigabant  plebem  tribuni.    bel- 
lum  ingens  a  Volscis  et  Aequis  Latini  atque  Hernici  nun- 
tiabant:  iam   Antii  Volscorum  legiones   esse.     et  ipsam 

Livivol.l.  10 


146  LIBER  III,  22.  23.  [a.  u.  e.  295] 

coloniam  ingens  metus  erat  defecturam,  aegrequc  impc- 
tratum  a  tribunis,  ut  bellum  praeverti  sinerent.  consules 
inde  partiti  provincias:  Fabio,  ut  legiones  Antium  duee- 
ret,  datum,  Cornelius  ut  Romae  praesidio  esset,  ne  qna 
pars  hostium,  qui  Aequis  mos  erat,  ad  populandum  ve- 
niret.  Hernici  et  Latini  iussi  milites  dare  ex  foedcrc,  duac- 
quc  partes  sociorum  in  exercitu,  tertia  civium  fuit.  post- 
quam  ad  diem  praestitutum  venerunt  socii,  consul  cxtra 
portam  Capenam  castra  loeat.  inde  lustrato  exercitu  An- 
tium  profectus,  haud  procul  oppido  stativisque  hostium 
consedit.  ubi  cum  Volsci,  quia  nondum  ab  Aequis  ve- 
nisset  exercitus,  dimicare  non  ausi,  quemadmodum  quieti 
vallo  se  tutarentur,  pararent,  postero  dic  Fabius  non  pcr- 
mixtam  unam  sociorum  eiviumque,  sed  trium  populorum 
tres  separatim  acies  circa  vallum  hosfium  instruxit.  ipse 
erat  medius  cuin  legionibus  Romanis.  inde  signum  ob- 
scrvare  iussit,  ut  pariter  et  socii  rem  incipercnt  rcferrent- 
que  pedem,  si  receptui  ceeinisset.  equitcs  item  suae  cui- 
quc  parti  post  principia  collocat.  ita  trifariam  adortus 
castra  cireumvenit  et,  cum  undique  instaret,  non  susti- 
nentcs  impetum  Volscos  vallo  deturbat.  transgressus  indc 
munitiones,  pavidam  turbam  inelinatamquc  in  partem  unam 
castris  cxpellit.  inde  cffuse  fugientes  eques,  cui  superare 
valluin  haud  facile  fuerat,  cum  ad  id  spectator  pugnae 
adstitisset,  libero  campo  adeptus,  parte  victoriae  fruitur 
territos  caedendo.  magna  et  in  castris  et  cxtra  munimenta 
eaedis  fugientium  fuit,  sed  praeda  maior,  quia  vix  arma 
secum  efferrc  hostis  potuit.  deletusque  excrcitus  foret, 
nisi  fugientis  silvae  texissent. 

XXIII.  Dum  ad  Antium  haec  geruntur,  interim  Ac- 
qui  roborc  iuventutis  praemisso  arcem  Tusculanam  in- 
proviso  nocte  capiunt,  reliquo  exercitu  haud  procul  moe- 
nibus  Tuseuli  considunt,  ut  distcndercnt  hostium  copias. 
haec  celeriter  Romam,  ab  Roma  in  castra  Antium  perlata 
movent  Romanos  haud  secus  quam  si  Capitolium  eaptum 
nuntiaretur;  adeo  ct  recens  crat  Tusculanorum  mcritum  et 
simiKtudo  ipsa  periculi  reposcere  datum  auxilium  vide- 
batur.  Fabius  omissis  omnibus  praedam  ex  eastris  raptim 
Antium   convehit;   ibi  modieo   praesidio   relicto     citatum 


LIBEE  III,  23.  24.  [a.  C.  459]  147 

agmen  Tusculum  rapit.  uihil  praetcr  arma  et  quod  cocti  ad 
manum  fuit  cibi  fcrre  militi  licuit.    conmeatum  ab  Eoma 
consul  Cornelius  subvehit.    aliquot  menses  Tusculi  bella-  4 
tum.   parte  exercitus  consul  castra  Aequorum  oppugnabat, 
partem  Tusculanis  dederat  ad  arcem  recuperandam.  vi  num- 
quam  eo  subiri  potuit,   fames  postremo  inde  detraxit  ho- 
stem.     quo  postquam  ventum  ad  extremum  est,   inermes  o 
nudique  omnes  sub  iugum  ab  Tusculanis  missi.  hos  igno- 
miniosa  fuga  domum  sc  recipientes  Eomanus   consul  in 
AJgido  consecutus  ad  unum  omnes  occidit.    victor  ad  Co-  g 
hunen  —  id  loco  nomcn  est  —  exercitu  relicto  castra  lo- 
cat.    et  alter  consul,   postquam  moenibus  iam  Komanis 
pulso  hoste  periculum  esse  desierat,  et  ipse  ab  Roma  pro- 
fectus.   ita  bifariam  consules  ingressi  hostium  fines  ingcnti  : 
certamine  hinc  Volscos,  hinc  Aequos  populantur. 

Eodem  anno  descisse  Antiatcs  apud  plerosque  auctorea 
invenio.  L.  Cornelium  consulem  id  bellum  gessisse  oppi- 
dumque  cepisse,  certum  adfirmare,  quia  nulla  apud  vetu- 
stiores  eius  rei  mentio  est,  non  ausim. 

XXIHI.   Hoc  bello  perfecto  tribunicium  domi  bellum  i 
patrcs  territat.    clamant,  fraude  fieri,  quod  foris  teneatur 
exercitus:   frustrationem  eam  legis  tollendae  esse,    se  ni- 
hilo  minus  rem  susceptam  pcracturos.    obtinuit  tamen  L.  2 
Lucretius  praefectus  urbis,   ut  actiones  tribuniciae  in  ad- 
ventum  consulum  differrcntur. 

Erat  et  nova  exorta  causa  motus.    A.  Cornelius  et  Q.  3 
Servilius  quaestores  M.  Volscio,  quod  falsus  haud  dubie 
testis  in  Caesonem  extitisset,  diem  dixerant.    multis  enim  4 
emanabat  indiciis,   neque  fratrem  Volsci,   ex   quo  semel 
fuerit  aeger,  umquam  non  modo  visum  in  publico,  sed  ne 
adsurrexisse  quidem  ex  morbo   multorumque  tabe   men- 
sum  mortuum,  nec  his  temporibus,   in  quae  testis  crimen  5 
coniecisset,    Caesonem  Romae  visum,   adfirmantibus  qui 
una  meruerant,  secum  eum  tum  frequentemque  ad  signa 
sine  ullo  commeatu  fuisse;   nisi  ita  esset,  multi  privatim 
ferebant  Volscio  iudicem.    cum  ad  iudicium  ire  non  au-  6 
deret,   omnes  eae  res  in  unum  congruentes  haud  magis 
dubiam  damnationem  Volsci,  quam  Caesonis  Volscio  teste 
fuerat,  faciebant.    in  mora  tribuni  crant,  qui  comitia  quac-  7 

10» 


1 48  LIBER  III ,  24.  25.  [a.  u.  c.  205.  286] 

stores  habere  de  reo,  nisi  prius  habita  tle  lege  essent,  pas- 
suros  negabant. 

s  Ita  extracta  utraque  res  in  consulum  adventum  est. 
qui  ubi  triumphantes  victore  cum  exercitu  urbcm  inicrunt, 
quia  silentium  de  lege  erat,   perculsos  magna  pars  crede- 

9  bant  tribunos.  at  illi  —  etenim  extremum  anni  iam  erat  — , 
quartum  adfectantes  tribunatum,  in  comitiorum  discepta- 
tionem  ab  lege  certamen  averterant.  et  cum  consules  ni- 
hilo  minus  adversus  continuationem  tribunatus,  quam  si 
lex  minuendae  suae  maiestatis  causa  promulgata  ferretur, 
tetendissent,  victoria  certaminis  penes  tribunos  fuit. 

io  Eodem  anno  Aequis  pax  est  petentibus  data.  census, 
res  priore  anno  inchoata,  perficitur,  idque  lustrum  ab  ori- 
gine  urbis  decimum  conditum  ferunt.  censa  civium  capita 
centum  scptemdecim  milia  trecenta  undeviginti. 

i  l  Consulum  magna  domi  bellique  eo  anno  gloria  fuit, 
quod  et  foris  pacem  peperere  et  domi,  etsi  non  concors, 
minus  tamen  quam  alias  infesta  civitas  fuit. 

1  XX Y.    L.  Minucius  inde  et  C.  Nautius  consules  facti 

2  duas  residuas  anni  prioris  causas  exceperunt.  eodem  modo 
consules  legem,  tribuni  iudicium  de  Volscio  inpediebant, 
sed  in  quaestoribus  novis  maior  vis,  maior  auctoritas  erat. 

3  cum  M.  Valerio,  Valeri  filio,  Volesi  nepote,  quaestor  erat 
T.  Quinctius  Capitolinus,  qui  ter  consul  fuerat.  is,  quoniam 
neque  Quinctiae  familiae  Caeso  neque  rei  publicae  maxi- 
mus  iuvenum  restitui  posset,  falsum  testem,  qui  dicendac 
causae  innoxio  potestatem  ademisset,   iusto  ac  pio  bello 

4  persequebatur.  cum  Verginius  maxime  ex  tribunis  de  lege 
ageret,  duum  mensum  spatium  consulibus  datum  est  ad  in- 
spiciendam  legem,  ut,  cum  edocuissent  populum,  quid  frau- 
dis  occultae  ferretur,  sinerent  deinde  suffragium  inire.  hoc 

5  intervalli  datum  res  tranquillas  in  urbe  fecit.  nec  diutur- 
nam  quietem  Aequi  dederunt,  qui  rupto  foedere,  quod  ictum 
erat  priore  anno  cum  llomanis,  imperium  ad  Gracchum 
Cloelium  deferunt.    is  tum  longe  princeps  in  Aequis  erat. 

G  Graccho  duce  in  Lanuvinum  agrum,  inde  in  Tusculanum 
hostili  populatione  veniunt  plenique  praedae  in  Algido  castra 
locant.  ineaeastra  Q.Fabius,  P.Volumnius,  A.Postumius 
legati  ab  Roma  vencrunt  questum  iniurias  et  ex  eo  foedere 


LIBER  III,  25.  2G.  [a.  C.  459.  45b]  140 

res  repetitum.    eos  Aequorum  imperator,   quae  mandata  7 
habeant  ab  senatu  Romano,  ad  quercum  iubet  dicere:  se 
alia  interim  acturum.    quercus  ingens  arbor  praetorio  im- 
minebat,   cuius  umbra  opaca  sedes  erat.    tuin  ex  legatis  8 
unus  abiens  'et  haec'  inquit  'sacrata  quercus  et  quidquid 
deorum  est  audiant  foedus  a  vobis  ruptum  nostrisque  et 
nunc  querellis  adsint  et  mox  armis,   cum  deorum  homi- 
numque   simul  violata  iura  exsequemur.'     Eomam  ut  re-  a 
diere  legati,  senatus  iussit  alterum  consulem  contra  Grac- 
chum  in  Algidum  exercitum  ducere,   alteri  populationem 
finium  Aequorum  provinciam  dedit.   tribuni  suo  more  im- 
pedire  dilectum;   et  forsitan  ad  ultimum  impedissent,  sed 
novus  subito  additus  terror  est. 

XXVI.  Vis  Sabinorum  ingens  prope  ad  moenia  ttrbis  i 
infesta  populatione  venit:  foedati  agri,  terror  iniectus  urbi 
est.  tum  plebs  benigne  arma  cepit;  reclamantibus  frustra 
tribunis  magni  duo  exercitus  scripti.  alterum  Xautius  con-  2 
tra  Sabinos  duxit  castrisque  ad  Eretum  positis  per  expe- 
ditiones  parvas,  plerumque  nocturnis  incursionibus,  tantam 
vastitatem  in  Sabino  agro  reddidit,  ut  conparati  ad  eam 
prope  intacti  bello  fines  Romani  viderentur. 

Minucio  neque  fortuna  nec  vis  animi  eadem  in  gerendo  3 
negotio  fuit:  nam  cum  haud  procul  ab  hoste  castra  po- 
suisset,  nulla  magnopere  clade  accepta,  castris  se  pavidus 
tenebat.   quod  ubi  senserant  hostes,  crevit  ex  metu  alieno,  4 
ut  fit,  audacia,  et  nocte  adorti  castra,  postquam  parum  vis 
aperta  profecerat,  munitiones  postero  die  circumdant.  quae 
priusquam  undique  vallo  obiectae  clauderent  exitus,  quin- 
que  equites  inter  stationes  hostium  emissi  Romam  pertu- 
lere,  consulem  exercitumque  obsideri.    nihil   tam  necopi-  5 
natum  nec  tam  insperatum  accidere  potuit.    itaque  tantus 
pavor,  tanta  trepidatio  fuit,  quanta,  si  urbem,  non  castra, 
hostes  obsiderent.     Xautium  consulem  arcessunt.     in  quo  6 
cum  parum  praesidii  videretur  dictatoremque  dici  place- 
ret,  qui  rem  perculsam  restitueret,  L.  Quinctius  Cincin- 
natus  consensu  omnium  dicitur. 

Operae  pretium  est  audire,   qui  omnia  prae   divitiis  7 
humana  spernunt  neque  honori  magno  locurn  neque  virtuti 
putant  esse,  nisi  ubi  effusae  adfluant  opes:  spes  unica  im-  6 


■ 


I- 


150 


LEBEB  III    26  27.  ( 


pcrii  populi  Romani,  L.  Qninctina,  trans  Tiberim  contra 
eum  ipeum  Locum,  ubi  nunc  Navalia  -unt.  quattuor  iugc- 
..  rum  colebat  agram,  quae  prata  Qoinctia  vocantur.  ibi  ab 
legsti  isam  fodieiu  palae  innixns  seu  cum  araret, 

operi  certe,  id  quod  constat,  agresti  inteni  is,  salute  data 
invicem  redditaqne  it,  quod  bene  vcnerct  ipsi 

reique  pnblicae,  togattu  nnndata  -cnatus  audirct,  admira- 
tus  rogitanaque   'aati  l   _  ;.-n  propere  e  tngurio 

10  proferre  uxorem  Raciliam  iubct.    qua  simul  abterso  pul- 

ludore  velatus  :  .   dictatorem  eum  legati 

oaalutant,  in  urbem  vocant,  qui  tcrror  sit  in 

n  exercitu,   exponunt     navis    Quinctio  publice  parata  fuit 
transvectumque  tres  obviam  egressi  filii  excipiunt,  inde 
alii  propinqui  atque  amici,    tum  patrum  maior  pars.    ea 
frequentia  Btipatus  antecedentibus  lictoribus  deducl 
domum.    et  plebis  concursus  ingens  fuit;   Bed  ca  ncqua- 

12  quam  tam  laeta  Quinctium  vidit,  ct  imperii  nimium  et 
\  irum  (in)  ipso  impcrio  vchementiorem  rata. 

Et  illa  quidem  nocte  nilnl  praetcrquam  vigiiatum  est 
in  urbe. 

1  XXVII.  Postero  dic  dictator  cum  antc  luccm  in  fo- 
rum  venisset,  magistrum  equitum  dicit  L.  Tarquitium, 
patriciae  gentis,  sed  qui,  cum  Btipendia  pedibus  propter 
paupertatem  fecisset,  beUo  tamen  primus  longe  Romanae 

2  iuventutis  habitus  usset.  cum  magistro  equitum  in  con- 
tionem  venit,   iustitium  cdicit,   claudi  tabcrnas  tota  urbe 

3  iubct,  vetat  quemquam  privatac  quicquam  rei  agere,  tum 
quicumque  aetate  mifitari  essent,  armati  cum  cibariis  in 
dies  quinque  coctis  valHsque  duodenis  ante  solis  occasum 

i  Martio  in  campo  i  libus  aetas   ad  militandum 

gravi        aset,  vicino  militi,  dum  is  arma  pararet  vallum- 

5  quc  peteret,  cibaria  coquere  iussit.  sic  iuventus  discurrit 
ad  vallum  petendum.  sumpsorc.  unde  cuique  proximum 
fuit,   prohibitus  nemo  cst  mpigreque   omnes   ad  edictum 

u  dictatoris  prai  a  inde  conposito   agmine  non  iti- 

ueri  magis  apti  quam  proelio.    -        -  •      _ioiics 

-  ducit.  in 
utroque  agmine  quaa  tempus  ipsmn  poaoebat  adhortationes 

.  crant:  adderent  gradum;  matu  esse,  ut  nocte  ad 


m 


Liin:. 


L5J 


.vitumque  Romanuni 
ri,   tertiuin  cfiem  iam  dauB   a     sa       quid  quaeque 

uox  aul  - 

maxiiuarum  rerum  momenta 

qnere  mik?'  inter  ?e  qnoqn    g  -  -     uam- 

baur.    medi  -  ,  ut  s     s 

Be  iam  prope  '----.     _  -  irunnt. 

XXVIII.  Ibi  dietator,  quantum  nocto  pr  rmt,  1 

equo  circui.  jque,  qui  tri       -       •      nw_ 

qoaeque  forma  easet,  tribuuie  militum  imperavi 

in  uuuiu  cunici  iubeant,  militcin  cum  armi>  valloque 

ixdire  m  i  a  <iuac  Lmperavit.    tuin. 

fuerant  ordine  i:.  _:nine  cir- 

cumdat  hoatium 

-  - 
- 

- 
-uli . 

- 
tant  1 

itnm  ruod<> 
rumq 
nentu  .  [ui   iubet. 

i 

-  a 

-     ad  j»r')hilx?nda  circumd 
cuin  ■ 

ca-tra  fl  am  t  eruptio,  a  mo 
sum  rersi  vacuam  nc* 

Je  ad  luc^ 

.    tum  a  <_ 

larmarednt,  vallum.  hi 

nova  pu_ma,  illa  niliil : 

m  occidione  rictoriam 


152  LIBER  III,  28.  29.  [a.  u.  c.  296-299J 

10  ignominiam  incensus  addidit:  Gracchum  Cloclium  ducem 
principesque  alios  vinctos  ad  se  adduci  iubet,  oppido  Cor- 
bione  decedi.  sanguinis  se  Aequorum  non  egere,  liccre 
abire;  sed  ut  exprimatur  tandem  confessio,  subactam  do- 

1 1  mitamque  esse  gentem,  (sub  iugum)  abituros.  tribus  hastis 
iugum  fit,  humi  fixis  duabus  superque  cas  transvcrsa  una 
deligata.    sub  hoc  iugo  dictator  Aequos  misit. 

1  XXVIIH.  Castris  hostium  receptis  plenis  omnium 
rerum  —  nudos  enim  emiserat  — ,  praednm  omnem  suo 

2  tantum  militi  dedit.  consularem  exercitum  ipsumque  con- 
sulem  increpans,  'carebis'  inquit  'praedae  parte,  miles, 
ex  eo  hoste,  cui  prope  praedae  fuisti,  et  tu,  L.  Minuci, 
donec  consularem  animum  ineipias   habere,   legatus   his 

3  legionibus  praeeris.'  ita  se  Minucius  abdicat  consulatu 
iussusque  ad  exercitum  manet.  sed  acleo  tum  imperio 
meliori  animus  mansuete  oboediens  erat,  ut  bcncficii  ma- 
gis  quam  ignominiae  hic  exercitus  memor  ct  coronam 
auream  dictatori  libram  pondo  decreverit  et  proficiscentem 

4  eum  patronum  salutavcrit.  Romae  a  Q.  Fabio  praefecto 
urbis  senatus  habitus  triumphantem  Quinctium  quo  venic- 
bat  agmine  urbem  ingredi  iussit.  ducti  ante  currum  ho- 
stium   duces,   militaria  signa  praelata,   secutus   exercitus 

5  praeda  onustus.  epulae  instructae  dicuntur  fuisse  ante 
omnium  domos,  epulantesque  cum  carmine  triumphali  et 
sollemnibus  iocis  comisantium  modo  currum  secuti  sunt. 

g  eo  die  L.  Mamilio  Tusculano  adprobantibus  cunctis  civi- 
tas  data  est. 

Confestim  se  dictator  magistratu  abdicasset,  ni  comi- 
tia  M.  Volsci,  falsi  testis,  tenuissent;  ea  ne  inpedircnt 
tribuni,  dictatoris  obstitit  metus.    Volscius  damnatus  La- 

7  nuvium  in  exilium  abiit.  Quinctius  sexto  decimo  die 
dictatura  in  sex  menses  accepta  se  abdicavit. 

Per  eos  dies  consul  Nautius  ad  Eretum  cum  Sabinis 
cgregie  pugnat:  ad  vastatos  agros  ea  quoque  clades  ac- 
cessit  Sabinis.    Minucio  Fabius  Quintus  succcssor  in  Al- 

S  gidum  missus.  extremo  anno  agitatum  de  lcge  ab  tribunis 
est,  sed  quia  duo  exercitus  aberant,  ne  quid  ferretur  ad 
populum,  patres  tenuere.  plebes  vicit,  ut  quintum  eosdem 
tribunos  crearent. 


LIBER  III,  29-31.  [a.  C.  458-455]  153 

Lupos  visos  in  Capitolio  ferunt  a  canibus  fugatos,  ob  9 
id  prodigium  lustratum  Capitolium   esse.    haec   eo   anno 
gesta. 

XXX.  Secuntur  consules  Quintus  Minucius,  C.  Ho-  l 
ratius  Pulvillus.    cuius  initio  anni  cum  foris  otium  esset, 
domi  seditiones  idem  tribuni,  eadem  lex  faciebat,  ulterius-  2 
que  ventum  foret  —  adeo  exarserant  animis  — ,  ni  velut 
dedita  opera  nocturno  impetu  Aequorum  Corbione  amissum 
praesidium  nuntiatum  esset.    senatum  consules  vocant;  iu-  ?, 
bentur  subitarium   scribere   exercitum  atque  in  Algidum 
ducere.    inde    posito  legis  certamine    nova  de  dilectu  con- 
tentio  orta,   vincebaturque  consulare  imperium  tribunicio  4 
auxilio,  cum  alius  additur  terror,  Sabinum  exercitum  prae- 
datum  descendisse  in  agros  Komanos,  inde  ad  urbem  ve- 
nire.    is  metus  perculit,  ut  scribi  militem  tribuni  sinerent,  5 
non  sine  pactione  tamen,  ut,  quoniam  ipsi  quinquennium 
elusi  essent  parvumque  id  plebi  praesidium  foret,  decem 
deinde  tribuni  plebis  crearentur.    expressit  hoc  necessitas  6 
patribus.    id  modo  excepere,   ne  postea  eosdem  tribunos 
viderent.    tribunicia  comitia,  ne  id  quoque  post  bellum  ut 
cetera  vanum  esset,  extemplo  habita.   tricesimo  sexto  anno  7 
a  primis  tribuni  plebis  decem  creati  sunt,  bini  ex  singulis 
classibus,  itaque  cautum  est  ut  postea  crearentur. 

Dilectu  deinde  habito  Minucius  contra  Sabinos  pro-  8 
fectus  non  invenit  hostem.  Horatius,  cum  iam  Aequi 
Corbione  interfecto  praesidio  Ortonam  etiam  cepissent, 
in  Algido  pugnat,  multos  mortalis  occidit,  fugat  hostem 
non  ex  Algido  modo,  sed  a  Corbione  Ortonaque.  Cor- 
bionem  etiam  diruit  propter  proditum  praesidium. 

XXXI.  Deindc  M.  Valerius,  Sp.  Verginius  consules  l 
facti.    domi  forisque  otium  fuit;  annona  propter  aquarum 
intemperiem  laboratum  est.    de  Aventino  publicando  lata 
lex  est,  tribuni  plebis  idem  refecti. 

Hi  sequente  anno    T.  Eomilio,  C.  Veturio   consulibus  2 
legem  omnibus  contionibus  suis  celebrant:  pudere  se  nu- 
meri  sui  nequiquam  aucti,   si  ea  res  aeque   suo  biennio 
iaceret   ac   toto   superiore  lustro  iacuisset.    cum  maxime  3 
haec  agerent,  trepidi  nuntii  ab  Tusculo  veniunt,  Aequos 
in  agro  Tusculano  esse.   fecit  pudorem  recens  eius  populi 


154  LIBEE  III,  31.  32.  [a.  u.  c.  299—303] 

meritum   morandi   auxilii.     ambo   consules   cum   exercitu 

i  missi  hostem  in  sua  sede  in  Algido  inveniunt.   ibi  pugna- 

tum.    supra  septem  milia  hostium  caesa,  alii  fugati,  praeda 

parta  ingens.    eam  propter  inopiam  acrarii  consules  ven- 

didcrunt.    invidiae  tamcn  res  ad  cxercitum  fuit  eademque 

tribunis  materiam  criminandi  ad  plebcm  consules  praebuit. 

:>         Itaque  ergo,  ut  magistratu  abicre,  Spurio  Tarpeio,  A. 

Aternio   consulibus   dies  dicta  est  Romilio  ab  C.  Calvio 

Cicerone    tribuno    plebis,    Veturio    ab   L.   Alieno   aedile 

G  plebis.     uterque    magna   patrum  indignatione   damnatus, 

Romilius  decem  milibus  aeris,  Veturius  quindecim.    nec 

haec  priorum  calamitas  consulum  segniores  novos  fecerat 

consules;  et  se  danmari  posse  aiebant,  et  plebem  et  tribu- 

7  nos  legem  ferre  non  posse.  tum  abiecta  lege,  quae  pro- 
mulgata  consenuerat,  tribuni  lenius  agere  cum  patribus, 
finem  tandem  certaminum  facerent.  si  plebeiae  leges  dis- 
plicerent,  at  illi  communitcr  legum  latores  et  ex  plebe  et 
ex  patribus,  qui  utrisque  utilia  ferrent  quaeque  aequandae 

8  libcrtatis  essent,  sinerent  creari.  rem  non  aspernabanfur 
patres;  daturum  leges  neminem  nisi  ex  patribus,  aiebant. 
cum  de  legibus  conveniret,  de  latore  tantum  discreparet, 
missi  legati  Athenas  Spurius  Postumius  Albus,  A.  Man- 
lius,  P.  Sulpicius  Camerinus  iussique  inclitas  lcges  Solo- 
nis  describere  et  aliarum  Graeciae  civitatium  instituta, 
mores  iuraque  noscere. 

i  XXXII.  Ab  externis  bellis  quietus  annus  fuit,  quie- 
tior  insequens  P.  Curiatio  et  Sex.  Quinctilio  consulibus 
perpetuo  silentio  tribunorum,  quod  primo  legatorum,  qui 
Athenas  ierant,  lcgumque  peregrinarum  exspectatio  prac- 

2  buit,  dein  duo  simul  mala  ingentia  exorta,  fames  pestilen- 
tiaque  foeda  homini,  foeda  pecori.  vastati  agri  sunt,  urbs 
adsiduis  exhausta  funeribus.    multae   et  clarae  lugubres 

3  domus:  flamen  Quirinalis  Servius  Cornelius  mortuus,  au- 
gur  C.  Horatius  Pulvillus,  in  cuius  locum  C.  Veturium 
co  cupidius,  quia  damnatus  a  plebe  erat,  augures  legcre, 

4  mortuus  consul  Quinctilius,  quattuor  tribuni  plebi.  mul- 
tiplici  clade  foedatus  annus.    ab  hoste  otium  fuit. 

5  Inde  consules  C.  Menenius,  P.  Sestius  Capitolinus. 
neque  eo  anno  quicquarn  belli  externi  fuif:   domi  motus 


LIBER  III,  32.  33.  [a.  C.  455— 451]  155 

orti.  iam  redierant  legati  cum  Atticis  legibus,  eo  intentius  6 
instabant  tribuni,  ut  tandem  scribendarum  legum  initium 
fieret.  placet  creari  decemviros  sine  provocatione  et  ne 
quis  eo  anno  alius  magistratus  esset.  admiscerenturne  7 
plebei,  controversia  aliquamdiu  fuit,  postremo  concessum 
patribus,  modo  ne  lex  Icilia  de  Aventino  aliaeque  sacra- 
tae  leges  abrogarentur. 

XXXIII.    Anno   trecentesimo   altero     quam  condita  i 
Roma  erat,  iterum  mutatur  forma  civitatis    ab  consulibus 
ad  decemviros,   quemadmodum  ab  regibus  ante  ad  con- 
sules  venerat,  translato  imperio.   minus  insignis,  quia  non  2 
diuturna,   mutatio  fuit.    laeta  enim  principia  magistratus 
eius  nimis  luxuriavere;   eo  citius  lapsa  res  est  repetitum- 
que,  duobus  uti  mandaretur  consulum  nomen  imperium- 
que.    decemviri  creati  Appius  Claudius,  T.  Genucius,  1\  3 
Sestius,  L.  Yeturius,  C.  Iulius,  A.  Manlius,  P.  Sulpicius, 
P.  Curiatius,  T.  Romilius,  Sp.  Postumius.    Claudio  et  Ge-  4 
nucio,  quia  designati  consules  in  euin  annum  fuerant,  pro 
honore  honos  redditus  et  Sestio,   alteri  consulum  prioris 
anni,  quod  eam  rem    collega  invito    ad  patres  retulerat. 
his  proximi  habiti  legati  tres,  qui  Athenas  ierant,  simul  5 
ut  pro  legatione  tam  longinqua  praemio  esset  honos,   si- 
mul  peritos  legum  peregrinarum  ad  condenda  nova  iura 
usui  fore  credebant.    supplevere  ceteri  numerum.    graves  1; 
quoque   aetate   electos   novissimis   suffragiis   ferunt,    quo 
minus  ferociter  aliorum  scitis  adversarentur.    regimen  to-  7 
tius  magistratus  penes  Appium  erat  favore  plebis,  adeo- 
que  novum  sibi  ingenium  induerat,   ut  plebicola  repente 
omnisque  aurae  popularis  captator  evaderet  pro  truci  sae- 
voque  insectatore  plebis. 

Decumo  die  ius  populo  singuli  reddebant.    eo  die  pe-  s 
nes    praefectum    iuris    fasces    duodecim    erant,    conlegis 
novem  singuli  accensi  apparebant.    et  in  unica  concordia 
inter  ipsos,  qui  consensus  privatis  interduin  inutilis  esset, 
summa  adversus  alios  aequitas  erat.    moderationis  eorum  9 
argumentura   exemplo  unius  rei  notasse  satis  crit:    cum 
sine   provocatione   creati  essent,    defosso   cadavere  domi 
apud  Sestium,  patriciae  gentis  virum,  invento  prolatoque  10 
in  contionem,  in  re  iuxta  manifesta  atque  atroci  C.  Iulius 


156  LIBER  III,  33—35.  [a.  u.  c.  303.  304] 

decemvir  diem  Sestio  dixit  et  accusator  ad  populum 
extitit  cuius  rei  iudex  legitiinus  erat  decessitque  ex  iure 
suo,  ut  demptum  de  vi  magisti*atus  populi  libertati  adiceret. 

1  XXXILTI.  Cum  promptum  hoc  ius  velut  ex  oraculo 
iucorruptum  pariter  ab  iis  summi  infimique  ferrent,  tum 
legibus  condendis  opera  dabatur.  ingentique  hominum 
exspectatione  propositis  decem  tabulis  populum  ad  contio- 

2  nem  advocaverunt  et,  quod  bonum  faustum  felixque  rei 
publicae,  ipsis  liberisque  eorum  esset,  ire  et  legere  leges 

•;  propositas  iussere;  se,  quantum  decem  hominum  ingeniis 
provideri  potuerit,  omnibus,  summis  infimisque,  iura  ae- 

4  quasse,  plus  pollere  multorum  ingenia  consiliaque.  ver- 
sarent  in  animis  secum  unamquamque  rem,  agitarent  de- 
inde  sermonibus  atque  in  medium,  quid  in  quaque  re  plus 

j  minusve  esset,  conferrent.  eas  leges  habiturum  populum 
Romanum,  quas  consensus  omnium  non  iussisse  latas  ma- 
gis  quam  tulissc  videri  posset. 

u  Cum  ad  rumores  hominum  de  unoquoque  legum  ca- 
pite  editos  satis  correctae  viderentur,  centuriatis  comitiis 
decem  tabularum  leges  perlatae  sunt,  quae  nunc  quoque 
in  hoc  inmenso  aliarum  super  alias  acervatarum  leguni 

:  cumulo  fons  omnis  publici  privatique  est  iuris.  vulgatur 
deinde  rumor,  duas  deesse  tabulas,  quibus  adiectis  ab- 
solvi  posse  velut  corpus  omnis  Romani  iuris.  ea  exspec- 
tatio,   cum   dies   comitiorum  adpropinquaret,   desiderium 

5  decemviros  iterum  creandi  fecit.  iam  plebs,  praeterquam 
quod  consulum  nomen  haud  secus  quam  regum  perosa 
erat,  ne  tribunicium  quidem  auxilium  cedentibus  invicem 
appellatione  decemviris  quaerebat. 

1  XXXV.  Postquam  vero  comitia  decemviris  creandis 
in  trinum  nundinum  indicta  sunt,   tanta  exarsit  ambitio, 

2  ut  primores  quoque  civitatis  —  metu,  credo,  ne  tanti  pos- 
sessio  imperii  vacuo  ab  se  relicto  loco  haud  satis  dignis 
pateret  —  prensarent  homines,  honorem  summa  ope  a  se 
inpugnatum  ab  ea  plebe,  cum  qua  contenderant,  suppli- 

3  citer  petentes.  dimissa  iam  in  discrimen  dignitas  ea  ae- 
tate  iisque  honoribus  actis  stimulabat  Appiuin  Claudium; 
nescires,   utrum  inter  decemviros  an  inter  candidatos  nu- 

4  merares.     propior  interdum  petendo   quam  gerendo  ma- 


LIBER  III,  35.  36.  [a.  C.  451.  450]  157 

gistratui  erat:  criminari  optimates,  extollere  candidatorum 
levissimum  quemque  humillimumque,   ipse  medius   inter  5 
tribunicios,  DueUios  Iciliosque,  in  foro  volitare,  per  illos 
se  plebi  venditare,   donec  collegae  quoque,   qui  unice  illi 
dediti  fuerant  ad  id  tempus,  coniecere  in  eum  oculos,  mi- 
rantes,  quid  sibi  vellet.    apparere,  nihil  sinceri  esse;  pro-  6 
fecto  haud  gratuitam  in  tanta   superbia  comitatem  fore; 
nimiuin  in  ordinem  se  ipsum  cogere  et  volgari  cum  pri- 
vatis,  non  tam  properantis  abire  magistratu  quam  viam 
ad  continuandum  magistratum  quaerentis  esse.    propalam  7 
obviam  ire  cupiditati  parum  ausi,  obsequendo  mollire  im- 
petum  adgrediuntur.  comitiorum  illi  habendorum,  quando 
minimus  natu  sit,   munus  consensu  iniungunt.    ars  haec  8 
erat,  ne  semet  ipse  creare  posset,  quod  praeter  tribunos 
plebi,  et  id  ipsum  pessimo  exemplo,  nemo  umquam  fecis- 
set.  ille  enimvero,  quod  bene  vertat,  habiturum  se  comitia 
professus,  impedimentum  pro  occasione  arripuit  deiectis-  9 
que  honore  per  coitionem  duobus  Quinctiis,  Capitolino  et 
Cincinnato,  et  patruo  suo  C.  Claudio,  constantissimo  viro 
in  optimatium  causa,  et  aliis  eiusdem  fastigii  civibus,  ne- 
quaquam  splendore  vitae  pares   decemviros   creat,   se  in  10 
primis,   quod  haud   secus  factum  inprobant  boni,   quam 
nemo  facere  ausurum  crediderat.    creati  cum  eo  M.  Cor-  n 
nelius  Maluginensis,  M.  Sergius,  L.  Minucius,  Q.  Fabius 
Vibulanus,  Q.  Poetilius,  T.  Antonius  Merenda,  K.  Duel- 
lius,  Sp.  Oppius  Cornicen,  M\  Rabuleius. 

XXXVI.    Lle  finis  Appio  alienae  personae  ferendae  i 
fuit;  suo  iam  inde  vivere  ingenio  coepit  novosque  colle- 
gas   iam  priusquam   inirent   magistratum  in   suos   mores 
formare.    cotidie  coibant  remotis  arbitris:   inde  inpotenti-  2 
bus  instructi  consiliis,  quae  secreto  ab  aliis  coquebant,  iam 
haud  dissimulando  superbiam,  rari  aditus,  conloquentibus 
difficiles,  ad  idus  Maias  rem  perduxere.    idus  tum  Maiae  3 
sollemnes  ineundis  magistratibus  erant.    initio  igitur  ma- 
gistratus  primum  honoris  diem  denuntiatione  ingentis  ter- 
roris   insignem   fecere.     nam  cum  ita  priores   decemviri 
servassent,  ut  unus  fasces  haberet  et  hoc  insigne  regium 
in  orbem  suam   cuiusque   vicem  per   omnes  iret,   subito 
omnes  cum  duodenis  fascibus   prodiere.     centum  viginti  i 


-     irea  inli- 

flfflta*" 

•    um  sinc 

**iTT 

.   \...  - 

*\*** 

iuin 

«,«■ 

, 

a*e- 

£m* 

- 

bm+~+' 

.   cum 

v&mmu— 

ita  ab 

-  iutcr 

.TO-A- 

rmmmmmm 

liter- 

. 

i  erant, 

i  con- 

murmmm  m 

- 

a»-- *.«■«•• 

.  non 

pbftt 

fierat, 

*«t 

c 

Si-aw»  i-. 

tuni, 

1** 

-  ssum 

**>*»m^ 

.:..  \  ultUS 

!***«.*l 

m  ti- 

«.^r^ 

r.   prin 

>bare 

" 

.  ndo 

rp^*M_ 

[]  .  cumulare 

*»M 

tau- 

!«v^, 

:.i;int. 

^*»*»^ 

bulae 

.  nec 

-^■•v.:-  . 

iatis                 £ 

«e^^TJ 

i  publicae 

. 

.    reandis 

«a»»^ 

•.  quonam 

[^>ri--             ^ 

ertati,  rem 

""•(•ta^*^ 

I 


15! 


intermissam, 
nulla  fieri. 
ipiia  i « 1  pop 
bei,  patricii 
tribunalia  o 
,"i  (i 
et  iam 
alii  Becuri  - 
donatio  .-.•< jui  i 
nobilis  corrupl 
propalam  li 

XXXVIIL 
gistratibus, 
rium   inhibi 
in8ignibus  | 
tleploratur  i 

animoS, 

periumque  ibi  - 
Sabini  a    ° 
cere;  lati  qu 
pracdae  • 
tiiin  erat, 
ponenti  - .    i 
solum,  sed 

decemviri  i 
inter  patrum 
fortuna.    .\> 
populanturqi] 
gati  ab  Tusculo 
perculit  decemviro 
tibus  nrbem  bellis 
tres,  haud  ignari,  i 

se  congestur 

.   ni  «    . 

acriter  in  paucos 

primerent.    p 

tn  -  in  curiam  :nl  <l< 


,  cum  iuterim  mentio  comitiomm  G 
i,  qui  primo  tribunicioa  bomio 
itur,  circum  se  ostentaverant  ple- 
serant  latera.    * « uiini  catervae 
pli  bem  plebisque  ; 
quidquid  cupitum  forei  potentioris 
f]uidem  abstinebatur:  virgis  caedi,  - 
gratuita  crudelitas  esset,  bonorum 
ipplicium.    hac  mercede  iuventus 
►do  non  ire  obviam  iniuriae,   bi  «I 
i  moJlc  quam  omnium  libertatem.fi 
aiae  venire.    nullis  subrogatis  nu-  i 
« «•«  mviris  neque  animis  ad  impe- 
que    ;i«l    Bpeciem    bonoris 

vcro  regnum  haud  dubie  vidi  ri. 

li''  vindcx   quisquam 

ur.    nec  ipsi  -«.liiiu  despondernnt 

mt  :i  linitiinis  populis;  iin- 

9,  indignabantur. 

iin  Romanum  ' 
ii  hominum  atque  pecudum  inulti 
ad  Eretum,  quod  passim  \ 

I"  iii  in  discordia  Romana 
ntum  dili  non   nuntii   , 

pidationem  in- 
it,  quid  opus  facto  sit,  destituti 
a.   oddit  terrorem  insuper  alium 
irte  cnstra  in  Algido  locant;  d< 
sionibus  Tusculanum  agrum.   I«e- 
"ii  orantcs   nuntiant.     i-   pavi 
iiatiini  simul  duobus  circumstan- 
rent    citari  iubent  in  curiam  pa- 
invidiae    imminen  I     tempi 
orumque  imniinentium  causas  in  . 
temque  eam  fore  abblendi  sibi 
imperioque  inhibendo 
is  aiiimi  conatus  aliorum  con- 
■■  ox  in  foro  est  praeconis  ps 
antis,  velut  nova  res,  quia 


160  LIBER  m ,  38.  39.  [a.  u.  c.  305] 

intermiserant  iam  diu  morem  consulendi  senatus,  mira- 
bundam  plebcm  convertit,  quidnam  incidisset,  cur  ex 
[)  tanto  intervallo  rem  desuetam  usurparcnt.  liostibus  bello- 
que  gratiam  habendam,  quod  solitum  quicquam  liberae 
civitatis  ficret.    circumspectare  omnibus  fori  partibus  se- 

io  natorem  raroque  usquam  noscitare;  curiam  inde  ac  soli- 
tudinem  circa  decemviros  intueri,  cum  et  ipsi  consensu 
invisum  imperium  et  plebs,  quia  privatis  ius  non  esset 
vocandi  senatum,  non  convenire  patres  interpretarentur. 
iam  caput  fieri  libertatem  repetentium,  si  se  plebs  comitem 
•senatui  det  et,  quemadmodum  patrcs  vocati  non  coeant  in 
senatum,  sic  plebs  abnuat  dilectum.   liaec  fremunt  plebes. 

lt  patrum  haud  fere  quisquam  in  foro,  in  urbe  rari  erant. 
indignitate  rerum  cesserant  in  agros  suarumque  rerum 
erant  amissa  publica,  tantum  ab  iniuria  se  abesse  rati, 
quantum  a  coetu   congressuque   inpotentium   dominorum 

12  se  amovissent.  postquam  citati  non  convcnicbant,  dimissi 
circa  domos  adparitorcs  simul  ad  pignera  capienda  scisci- 
tandumquc,  num  consulto  dctrectarent,  rcferunt  senatum 
in  agris  esse.    laetius  id  decemviris  accidit  quam  si  prac- 

lo  sentis  detrectare  imperium  referrent.  iubent  acciri  omnes 
senatumque  in  diem  posterum  indicunt.  qui  aliquanto  spe 
ipsorum  frequentior  convenit.  quo  facto  proditam  a  patri- 
bus  plebs  libertatcm  rata,  quod  iis,  qui  iam  magistratu 
abissent,  privatisque,  si  vis  abesset,  tamquam  iure  cogen- 
tibus  senatus  paruisset. 

1  XXXVIIII.    Sed  magis  oboedienter  ventum  in  curiam 

2  est  quam  obnoxie  dictas  sententias  accepimus.  L.  Vale- 
riumPotitum  proditum  mcmoriae  est  post  relationem  Appii 
Claudii,  priusquam  ordine  sententiae  rogarentur,  postu- 
lando,  ut  de  re  publica  liceret  diccre,  prohibentibus  mina- 
citer  decemviris,  proditurum  se  ad  plebem  denuntiantem 

3  tumultum  excivisse.  nec  minus  ferociter  Marcum  Horatium 
Barbatum  isse  in  certamen,  decem  Tarquinios  appellantcm 
admonentemque,  Valeriis  etHoratiis  ducibus  pulsos  reges. 

4  nec  nominis  tum  pertaesum  esse,  quippe  quo  Iovem  ap- 
pellari  fas  sit,  quo  Romulum  conditorem  urbis  deinceps- 
que  reges  appellatos,   quod  sacris  etiam  ut  sollemne  re- 

5  tentum   sit:   superbiam  violcntiamque  tum  perosos  regis. 


LIBER  III,  39.  40.  [a.  C.  449]  10 1 

quae  si  in  rege  (tum  eodem)  aut  in  filio  regis  ferenda  non 
fuerint,   quem  laturum  in  tot  privatis?    viderent,   ne  ve-  g 
tando   in  curia  libere  homines  loqui  extra  curiam  etiam 
moverent  vocem;  neque  se  videre,  qui  sibi  minus  privato 
ad  contionem  populum  vocare  quam  illis  senatum  cogere 
liceat.   ubi  vellent,  experirentur,  quanto  fortior  dolor  liber-  i 
tate  sua  vindicanda  quam  cupiditas  iniusta  dominatione 
esset.   de  bello  Sabino  eos  referre,  tamquam  maius  ullum  s 
populo  Komano   bellum   sit   quam   cum  iis,   qui,   legum 
lerundarum  causa  creati,  nihil  iuris  in  civitate  reliquerint, 
qui  comitia,   qui  annuos  magistratus,   qui  vicissitudinem 
imperitandi,  quod  unum  exaequandae  sit  libertatis,  sustu- 
lerint,    qui  privati  fasces   et  regium  imperium   habeant. 
fuisse  regibus  exaciis  patricios  magistratus,  creatos  postea  9 
post  secessionem  plebis  plebeios.    cuius  illi  partis  essent. 
rogitare.    populares?  quid  enim  eos  per  populum  egisse? 
optimates?   qui  anno  iam  prope  senatum   non  habuerint, 
tunc  ita  habeant,  ut  de  re  publica  loqui  prohibeant?    ne  io 
nimium  in  metu  alieno  spei  ponerent.   graviora,  quae  pa- 
tiantur,  videri  iam  hominibus  quam  quae  metuant. 

XXXX.   Haec  vociferante  Horatio  cum  decemviri  nec  \ 
irae  nec  ignoscendi  modum  reperirent  nec  quo  evasura  res 
esset  cernerent,  C.  Claudi,   qui  patruus  Appi  decemviri  2 
erat,  oratio  fuit  precibus  quam  iurgio  similis,  orantis  per 
sui  fratris  parentisque  eius  manes,  ut  civilis  potius  socic-  ;; 
tatis,   in  qua  natus  esset,  quam  foederis  nefarie  icti  cum 
collegis  meminisset.   multo  id  magis  se  illius  causa  orare 
quam  roi  publicae:  quippe  rem  publicam,  si  a  volentibus  4 
nequeat,  ab  invitis  ius  expetituram;  sed  ex  magno  certa- 
mine  magnas  excitari  ferme  iras,  earum  eventum  se  hor- 
rere.    cum  aliud  praeterquarn  de  quo  retulissent,  decem-  i 
viri  dicere  prohiberent,  Claudium  interpellandi  verecundia 
fuit.    sententiam  igitur  peregit,    nullum  placere   senatus 
consultum  fieri.    omnesque  ita  accipiebant,  privatos  eos  a  g 
Claudio  iudicatos,  multique  ex  consularibus  verbo  adsensi 
sunt.    alia  sententia,   asperior  in  speciem,   vim  minorem  7 
aliquanto  habuit,  quae  patricios  coire  ad  prodendum  inter- 
regem  iubebat.    censendo  enim,  quoscumque  magistratus 
esse  qui  seDatum  haberent,  iudicabant,  quos  privatos  fecerat 

l.i  i  rol.  i.  11 


102  LIBER  III,  40.  41.  [a.  u.  c.  305] 

8  auctor  nullius  senatus  consulti  faciendi.  ita  labente  iam 
causa  decemvirorum  L.  Cornelius  Maluginensis,  M.  Cor- 
neli  decemviri  frater,  cum  ex  consularibus  ad  ultimum 
dicendi  locum  consulto  servatus  esset,   simulando  curam 

9  belli  fratrem  collegasque  eius  tuebatur,  quonam  fato  inci- 
disset  mirari  se  dictitans,  ut  decemviros  qui  decemviratum 

10  petissent,  aut  socii  aut  hi  maxime,  oppugnarent,  aut  quid 
ita,  cum  per  tot  menses  vacua  civitate  nemo,  iustine  ma- 
gistratus  summae  rerum  praeessent,  controversiam  fecerit, 
nunc  demum,  cum  hostes  prope  ad  portas  sint,  civilis 
discordias  serant,  nisi  quod  in  turbido  minus  perspicuum 

n  fore  putent,  quid  agatur.  ceterum  neminem,  maiore  cura 
occupatis  animis,  verum  esse  praeiudicium  rei  tantae  au- 
ferre.  sibi  placere  de  eo,  quo  Valerius  Horatiusque  ante 
idus  Maias  decemviros  abisse  magistratu  insimulent,  bellis, 
quae  immineant,  perfectis,  re  publica  in  tranquillum  red- 

12  acta,  senatu  disceptante  agi  et  iam  nunc  ita  se  parare 
Ap.  Claudium,  ut  comitiorum,  quae  decemviris  creandis 
decemvirum  ipse  habuerit,  sciat  sibi  rationem  reddendam 
esse,  utrum  in  unum  annum  creati  sint  an  donec  legcs, 

13  quae  deessent,  perferrentur.  in  praesentia  omnia  praeter 
bellum  omitti  placere;  cuius  si  falso  famam  volgatam 
vanaque  non  nuntios  solum,  sed  Tusculanorum  etiam  lega- 
tos  adtulisse  putent,   speculatores  mittendos  censere,   qui 

ii  certius  explorata  referant:  sin  fides  et  nuntiis  et  legatis 
habeatur,  dilectum  primo  quoque  tempore  haberi,  decem- 
viros,  quo  cuique  eorum  videatur,  exercitus  ducere  nec 
rem  aliam  praeverti. 

l  XXXXI.  In  hanc  sententiam  ut  discederctur,  iunio- 
res  patrum  evincebant.  ferocioresque  iterum  coorti  Valerius 
Horatiusque  vociferari,  ut  de  re  publica  liceret  dicere.  dic- 
turos  ad  populum,  si  in  senatu  per  factionem  non  liceat: 
neque  enim  sibi  privatos  aut  in  curia  aut  in  contione  posse 
obstare  neque  se  imaginariis  fascibus  eorum  cessuros  esse. 

■2  tum  Appius,  iam  prope  esse  ratus,  ut,  ni  violentiae  eorum 

3  pari  resisteretur  audacia,  victum  inperium  esset,  'non  erit 
melius,'  inquit  'nisi  de  quo  consulimus,  vocem  misisse' 
et  ad  Valerium,  negantem  se  privato  reticere,  lictorem  ac- 

4  cedere  iussit.    iam  Quiritium  fidem  inplorante  Valerio  a 


LIBER  III,  41.  42.  [a.  C.  449]  163 

curiae  limine,  L.  Cornelius  conplexus  Appium  non  cui 
simulabat  consulendo  diremit  certamen.  factaque  per  Cor- 
nelium  Valerio  dicendi  gratia  quae  vellet,  cum  libertas  non 
ultra  vocem  excessisset,  decemviri  propositum  tenuere. 
consulares  quoque  ac  seniores  ab  residuo  tribuniciae  po-  5 
testatis  odio,  cuius  desiderium  plebi  multo  acrius  quam 
consularis  imperii  rebantur  esse,  prope  malebant  postmodo 
ipsos  decemviros  voluntate  abire  magistratu  quam  invidia 
eorum  exsurgere  rursus  plebem.  si  leniter  ducta  res  sine  c 
populari  strepitu  ad  consules  redisset,  aut  bellis  interposi- 
tis  aut  moderatione  consulum  in  imperiis  exercendis  posse 
in  oblivionem  tribunorum  plebern  adduci. 

Silentio  patrum  edicitur  dilectus.    iuniores,  cum  sine  7 
provocatione  imperium  esset,  ad  nomina  respondent.    le- 
gionibus  scriptis  inter  se  decemviri  comparabant,  quos  ire 
ad  bellurn,  quos  praeesse  exercitibus  oporteret.   principes  s 
intcr  decemviros   erant   Q.   Fabius   et  Appius  Claudius. 
bellum  domi  maius  quam  foris  apparebat.    Appii  violen- 
tiam  aptiorem  rati  ad  conprimendos   urbanos  motus,   in 
Fabio  minus  in  bono  constans   quam    navum   in   malitia 
ingenium   esse.    hunc   enim  virum,   egregium  olim  domi  y 
militiaeque,  decemviratus  collegaeque  ita  mutaverant,  ut 
Appi  quam  sui  similis  mallet  esse.    lmic  bellum  in  Sabi- 
nia  M*.  liabuleio  et  Q.  Poetilio  additis  conlegis  mandatum. 
M.  Cornelius  in  Algidum  missus  cum  L.  Minucio  et  T.  1° 
Antonio  et  Caesone  Duillio  et  M.  Sergio.    Sp.  Oppium 
Ap.  Claudio  adiutorem  ad  urbem  tuendam  aequo  omnium 
decemvirorum  imperio  decernunt. 

XXXXIL    Nihilo  militiac  quam  domi  melius  res  pu-  1 
blica  administrata  est.    illa  modo  in  ducibus  culpa,  quod  2 
ut  odio  essent  civibus  fecerant;   alia  omnis  penes  milites 
noxia  erat,  qui,  ne  quid  ductu  atque  auspicio  decemviro- 
rum  prospere  usquam  gereretur,  vinci  se  per  suum  atque 
illorum  dedecus  patiebantur.    fusi  et  ab  Sabinis  ad  Ere-  3 
tum  et  in  Algido  ab  Aequis  exercitus  erant.   ab  Ereto  pcr 
silentium  noctis  profugi  propius  urbem  inter  Fidenas  Cru- 
stumeriamque  loco  edito  castra  communierant.    persecutis  i 
hostibus  nusquam  se  aequo  certamine  committentes,  natura 
loci  ac  vallo,   non  virtute   aut   armis    tutabantur.     maius  :, 

11' 


1,1 


LIBEH   III 


ium  in   Algido,  ladea  accepta:  castra 

quoque  amissa  ibua  utensilibua  mi- 

lea  Tusculum  victurus  hospitum, 

.   . , 1 1 1« ■  tamen  aon  f<  f<  U  Romam  tanii  erant 

terrorea  ollati,  ui  poe       iam 
lias  in  urbe  habends 
arma  feiTe  possent , 


nea  agere  iubert  nl .  i 

cernerenf    deceim  iro 

castria  militem  babei 

agrum  transfcrri  bell 

a  consilio  urbis  opp 
,  WWIll.      \,! 

I  fanda  facinora  d<    i 

cium,  in  Sabinia   • 

creandorui  i   > 

Bermonibua   oc< 

-  capiendum  m 

miserant  expeditionia 
i  loco  intcrficercnt.    i.  re:  nam  circa  re- 

pugnantcm  aliquot  i  .      im  ipe    Be  prae- 


i  odio  patres  vigi- 

s  qui  pcr  aetatem 

tc  pro  jiortis  statio- 

uin  ad  aupplementum  de- 

I  U8<  nii    digressos  in 

1  id<  oia  in  Sabinom 

inferendo  deterreri  hostea 

ibua  acceptaa  duo  nc- 

tmique  adiciunt.    L.  Sic- 

mviralem  tribunorum 

.  I  \  ulgua  militum 

-|>iiulatuin   ad  locuni 

2     '  im  milittbos,  quos 

im  oportUDO  adorti 


validus  pari  viribus  . 
tiant  in  castra  C(  " 
ciuni    egregie    pugi 
amissos.    primo 
eohora  ;i>i  - 
missu,  postquam  nul 
in  medio  iaeenti  m  ai 
j>orilui<  videre,  b  31 
abeuntium,  proft 

- 
protinua  Si<  cium  pl 
publica  i:-.; 
litum  maestitia,  j>>  — 
WWllIl.'   S 
ortum  haiul  minua  I 
caedemquc  I 
nt  non  finis  solum 
eadem  inp 


laretur.    nun- 

,  in  insidia  -  v    - 

quosdam    cum   eo 

fuit;   profecta  deinde 

Irorum  per- 

iimque 

aibus  in  eum  verjis  cor- 

j>us  ulluin  ncc  l 

tum  memorantes  rettu- 

:::  et  Romam  ferri 

inviri  funus  militarc  ei 

dtua  ::._>  nti  mi- 

rum  in  vulgus  fiuna  est 

1  in  urbe  nefas  ab  libidine 

d  ]    r  srupram 

inios  <  xiulerat, 

-     • 


Mai,->i- 

Ui-a  m  i 


1         J«b 


■•••'•'  ■  ■ 


:• 

Kll 


LIBEK 


ica 


I 


Ap.  Claudiuin 
pit  pater  virginis 
gido  du 

nxor  instituta  lu  r 
riliam  L.  Icilio  tribunici 
pertae  virtutis.  ha 
Appiufl  amore  ard 
quam  omnia  pudo 
superbamqu 

secundum 

venienti  in  forum 

crant  —  ini' 

■  u 
tantem  vi  absl 
morem  nuh 

'■ 

ciliat.    iam   B 
multitudinc 
puellam  in  i  i 
tribunal  Appi 
tor,  quippc  apud  \\ 
lam,  domi  - 
tranalatam,    - 
adferre  probaturu 
maior  para  iniuriai 
anciUam  aequnm 
rei  pubticae  i 
nuntiatuni  <-i  sit,  iniquui 
care,  postulant, 

_ 
ii'  :i  pat 

11 
XXXXV.     A; 
faverit,  eam  ipsi  • 
postulationi 


lcbeiae  Btuprandae  libido  • 
liu-  bonestum  ordinem  in  Al-  8 
cti  domi  rnilitiaeque.    perinde 

.   - 
i  auaa  plebia  t  \- 
d  adultam,  forma  excellentem  i 

adortus,  p 
animadverterat,   ad  crudelem 
ronvertit.     .M.  Claudio  clienti  .. 
\  itutcm  adsererei  neque 
ilantibua  vindicias,  quod 
iniuriae  esae  r:.tu~.     virgini  ii 

litterarum  ludi 
lilii«linis  mnnum  rva 

iubebat:  cunc- 
puclla  stu|>entc,  ad  cla-  . 

ncursus. 
mlarc  noinen  cclebraba- 
n  i  virgini  con- 
■111*1 

non  \i.    vi 
-c(|ucretur,  ad 
tara  iu<li<  i  fabulam  p 

^it:  puel- 
indc  in  doinum  Vcrginii 
>.<e;   i<l  -<•  indi<  i<»  conpertum  n 
I  >so  Vcrginio  iudice,  ad  quem 
ncat ;  interim  dominum  sequi 
puellac  «•uin  Verginium 
abesse,  biduo  adfuturum,  -i 
»sc  ubsentem  de  liberifl  dimi-  i 
.  rrain  in  patris  adventum  dif- 
i   ias  <1<  t  sccundum  libertatem 
uii  famae  prius  <[iiam   lih 

.  m iciiii  lil><  ri 
clarare,  quam  Vergini  amid 

tl    ira    in   »  a    lni; 

-  ni  <•  personU  va 


r 


1GG  LIBER  III,  45.  4G.  [a.  u.  c.  305] 

in  iis  enim,  qui  adscrantur  in  libertatem,  quia  quivia  lege 
agere  possit,  id  iuris  esse:  in  ea,  quae  in  patris  niann  sit, 

.;  neminem  esse  alium,  cui  dominus  possessione  cedat.  pla- 
cere  itaque  patrem  arcessiri;  interea  iuris  sui  iacturam 
adsertorem  non  facere,  quin  ducat  puellam  sistendamque 

I  in  adventum  cius,  qui  pater  dicatur,  promittat.  adversue 
iniuriam  decreti  cum  multi  magis  fremerent  quam  quis- 
quam  unus  recusare  auderet,  P.  Numitorius,  puellae  avus, 

..  et  sponsus  Icilius  interveniunt.  dataque  inter  turbani  via, 
cum  multitudo  Icili  maxirne  interventu  resisti  posse  Ap- 
pio  crederet,   lictor  decresse  ait  vociferantemque  Icilium 

G  submovet.  placidum  quoque  ingenium  tam  atrox  iniuria 
accendisset:  'ferro  hinc  tibi  submovendus  sum,  Appi,' 
inquit   'ut  tacitum  feras   quod  celari  vis.    virginem   ego 

7  hanc  sum  ducturus  nuptamque  pudicam  habiturus.  proinde 
omnes  collegarum  quoque  lictores  convoca,  expediri  vir- 
gas   et   secures   iubc:   non   manebit   extra  domum   patris 

S  sponsa  Icili.  non,  si  tribunicium  auxilium  et  provocatio- 
nem  plebi  Romanae,  duas  arces  libertatis  tuendae,  adc- 
mistis,  ideo  in  liberos  quoquc  nostros  coniugesque  regnuni 

9  vestrae  libidini  datum  est.  saevite  in  tcrgum  ct  in  cervices 
nostras:  pudicitia  saltem  in  tuto  sit.  huic  si  vis  adfcretur, 
ego  praesentium  Quiritium  pro  sponsa,  Verginius  militum 
pro  unica  filia,  omnes  deorum  hominumque  inplorabimus 
fidem  neque  tu  istud  umquam  decretum  sine  caede  nostra 
io  referes.  postulo,  Appi,  etiam  atque  etiam  consideres,  quo 
progrediare.  Verginius  viderit  de  filia,  ubi  venerit,  quid 
11  agat;  hoc  tantum  sciat,  sibi,  si  huius  vindiciis  cesserit, 
condicionem  filiae  quaerendam  esse.  me  vindicantcm  spon- 
sam  in  libertatem  vita  citius  deseret  quam  fides.' 

1  XXXXVI.  Concitata  multitudo  erat  certamenque  in- 
stare  videbatur.    lictores  Icilium  circumsteterant.    nec  ul- 

2  tra  minas  tamen  processum  est,  cum  Appius  non  Vergi- 
niam  defendi  ab  Icilio,  sed  inquietum  homincm  et  tribu- 
natum   etiam  nunc   spirantem  locum   seditionis   quaerere 

3  diceret.  non  praebiturum  se  illi  co  die  materiam,  sed,  ut 
iam  sciret,  non  id  petulantiae  suac,  sed  Verginio  absenti 
et  patrio  nomini  et  libertati  datum,  ius  eo  die  se  non  dic- 
turum  neque  decretum  interpositurum;   a  M.  Claudio  pe- 


LIBElt  III,  46.  47.  [a.  C.  449]  167 

titurum,  ut  decederet  iure  suo  vindicarique  puellam  in  po- 
sterum  diem  pateretur.  quod  nisi  pater  postero  die  adfuis-  4 
set,  denuntiare  se  Icilio  similibusque  Icili,  neque  lcgi  suae 
latorem  nequc  decemviro  constantiam  defore;  nec  se  uti- 
que  collegarum  lictores  convocaturum  ad  coercendos  se- 
ditionis  auctores,  contentum  se  suis  lictoribus  fore. 

Cum  dilatuin  tenipus  iniuriae  esset  secessissentque  ad-  5 
vocati  puellae,  placuit  omnium  primum  fratrem  Icili  filium- 
que  Numitorii,   inpigros  iuvenes,   pergere  inde   rccta  ad 
portam  et  quantum  accelerari  posset  Verginium  acciri  c 
castris:  in  eo  verti  puellae  salutem,  si  postero  die  vindex  6 
iniuriae  ad  tempus  praesto  esset.    iussi  pergunt  citatisque 
equis  nuntium  ad  patrem  perferunt.   cum  instaret  adsertor  7 
puellae,  ut  vindicaret  sponsoresque  daret,  atque  id  ipsum 
agi  diceret  Icilius,  sedulo  tempus  terens,  dum  praeciperent 
iter  nuntii  missi  in  castra,   manus  tollere  undique  multi- 
tudo  et  se  quisque  paratum  ad  spondendum  Icilio  osten- 
dere.    atque  ille  lacrimabundus  'gratum  est,'  inquit  'cra-  s 
stina  die  vestra  opera  utar,  sponsorum  nunc  satis  cst.'  ita 
vindicatur  Verginia  spondentibus  propinquis.   Appius  pau-  0 
lisper  moratus,  ne  eius  rei  causa  sedisse  videretur,  post- 
quam  omissis   rebus  aliis  prae  cura  unius   nemo   adibat, 
domum  se  recepit  collegisque  in  castra  scribit,   ne  Ver- 
ginio  commeatum  dent  atque  etiam  in  custodia  liabeant. 
inprobum  consilium  serum,   ut  debuit,   fuit  et  iam  com-  ic 
meatu  sumpto  profectus  Verginius  prima  vigilia  erat,  cum 
postero  die  mane  de  retinendo  eo  nequiquam  litterae  red- 
duntur. 

XXXXVII.  At  in  urbe  prima  luce  cum  civitas  in  1 
foro  exspectatione  erecta  staret,  Verginius  sordidatus  filiam. 
secum  obsoleta  veste,  comitantibus  aliquot  matronis,  cum 
ingenti  advocatione  in  forum  deducit.  circumire  ibi  et  2 
prensare  homines  coepit  et  non  orare  solum  precariam 
opem,  sed  pro  debita  petere :  se  pro  liberis  eorum  ac  con- 
iugibus  cotidie  in  acie  stare  nec  alium  virum  esse,  cuius 
strenue  ac  ferociter  facta  in  bello  plura  memorari  possent: 
quid  prodesse,  si  incolumi  urbe  quae  capta  ultima  timcan- 
tur  liberis  suis  sint  patienda?  haec  prope  contionabundus 
circumibat    homincs.     similia    his    ab   Icilio    iactabantur.  3 


1G8  LIBER  III,  47.  43.  [a.  u.  c.  305] 

comitatus  muliebris  plus  tacito  fletu  quam  ulla  vox  move- 

4  bat.  adversus  quae  omnia  obstinato  animo  Appius  —  tanta 
vis  amentiae  verius  quam  amoris  mentem  turbaverat  —  in 
tribunal  escendit,  et  ultro  querente  pauca  petitore,  quod 
ius  sibi  pridie  per  ambitionem  dictum  non  esset,  prius- 
quam  aut  ille  postulatum  perageret  aut  Verginio  respon- 

5  dendi  daretur  locus,  Appius  interfatur.  quem  decreto  ser- 
monem  praetenderit,  forsan  aliquem  verum  auctores  antiqui 
tradiderint;  quia  nusquam  ullum  in  tanta  foeditate  decreti 
veri  similem  invenio,  id  quod  constat  nudum  videtur  pro- 

ii  ponendum,  decresse  vindicias  secundum  servitutem.  primo 
stupor  omnes  admiratione  rei  tam  atrocis  defixit;  silentium 
inde  aliquamdiu  tenuit.  dein,  cum  M.  Claudius  circum- 
stantibus  matronis  iret  ad  prendendam  virginem  lamenta- 
bilisque  enm  mulierum  comploratio  excepisset,  Verginius 

:  intentans  in  Appium  manus,  'Icilio,'  inquit  'Appi,  non  tibi 
filiam  despondi  et  ad  nuptias,  non  ad  stuprum  educavi. 
placet  pecudum  ferarumque  ritu  pi^omisce  in  concubitus 
ruere?  passurine  haec  isti  sint,  nescio;  non  spero  esse  pas- 

8  suros  illos  qui  arma  habent.'  cum  rcpclleretur  adsertor 
virginis  a  globo  mulierum  circumstantiumquc  advocato- 
rum,  silentium  factum  per  praeconem. 

i  XXXXVIII.  Decemvir,  alienatus  ad  libidinem  animo, 
negat  ex  hesterno  tantum  convitio  Icili  violentiaque  Ver- 
ginii,  cuius  testem  populum  Komanum  habeat,  sed  certis 
quoque  indiciis  conpertum  se  habere,  nocte  tota  coetus  in 

2  urbe  factos  esse  ad  movendam  seditionem.  itaque  se  haud 
inscium  eius  dimicationis  cum  armatis  descendisse,  non  ut 
quemquam   quietum  violaret,    sed  ut  turbantes    civitatis 

;j  otium  pro  maiestate  imperii  coerceret.  'proinde  quiesse 
erit  melius,'  inquit.  'lictor,  submove  turbam  et  da  viam 
domino  ad  prendendum  mancipium.'  cum  haec  intonuisset 
plenus  irae,  multitudo  ipsa  se  sua  sponte  dimovit  deserta- 

4  que  praeda  iniuriae  puella  stabat.  tum  Verginius,  ubi  ni- 
hil  usquam  auxilii  vidit,  'quaeso,'  inquit  'Appi,  primum 
ignosce  patrio  dolori,  si  quo  inclementius  in  te  sum  in- 
vectus,  deinde  sinas  hic  coram  virgine  nutricem  pcrcon- 
tari,  quid  hoc  rei  sit,  ut,  si  falso  pater  dictus  sum,  aequiore 

o  hinc  animo  discedam.'    data  vcnia  scducit  filiam  ac  nutri- 


LIBER  III,  48.  49.  [a.  C.  449]  169 

cem  prope  Cloaciuae  ad  tabernas,  quibus  nunc  novis  est 
nomen,  atque  ibi  ab  lanio  cultro  arrepto  'hoc  te  uno,  quo 
possura,'   ait  'modo,   filia,  in  libertatem  vindico':  pectus 
deinde  puellae   transfigit  respectansque  ad  tribunal   'te,' 
inquit  'Appi,  tuumque  caput  sanguine  hoc  consecro.'  cla-  g 
more  ad  tam  atrox  facinus  orto  excitus  Appius  conprendi 
Verginium  iubet.     ille  ferro  quacumque  ibat  viam  facere, 
donec  multitudine  etiam  prosequentium  tuente  ad  portam 
perrexit.   Icilius  Xumitoriusque  exsangue  corpus  sublatum  7 
ostentant  populo;  scelus  Appi,  puellae  infelicem  formam, 
necessitatem  patris  deplorant.    sequentes  clamitant  matro-  8 
nae,  eamne  liberorum  procreandorum  condicionem,  ea  pu- 
dicitiae  praemia   esse,   cetera,   quae   in  tali  re   muliebris 
dolor,    quo   est  maestior  inbecillo  animo,   eo   miserabilia 
magis  querentibus  subicit.    virorum  et  maxime  Icili  vox  9 
tota   tribuniciae   potestatis   ac  provocationis   ad    populum 
ereptae  publicarumque  indignationum  erat. 

XXXXVIIII.   Concitatur  multitudo  partim  atrocitate  1 
sceleris  partim  spe  per  occasionem  repetendae  libertatis. 
Appius  nunc  vocari  Icilium,  nunc  retractantem  arripi,  po-  2 
stremo,  cum  locus  adeundi  apparitoribus  non  daretur,  ipse 
cum  agmine  patriciorum  iuvenum  per  turbam  vadens  in 
vincula  duci  iubet.   iam  circa  Icilium  non  solum  multitudo,  :', 
sed  duces  quoque  multitudinis  erant  L.  Valerius  et  M.  Ho- 
ratius,  qui  repulso  lictore,  si  iure  ageret,   vindicare  se  a 
privato  Icilium  aiebant,  si  vim  adferre  conarentur,  ibi  quo- 
que  haud  inpares  fore.    hinc  atrox  rixa  oritur.    Valerium  4 
Horatiumque  lictor  decemviri  invadit:   franguntur  a  mul- 
titudine  fasces.    in  contionem  Appius  escendit,   secuntur 
Horatius  Valeriusque;  eos  contio  audit,  decemviro  obstre- 
pitur.   iam  pro  imperio  Valerius  discedere  a  privato  licto-  5 
res  iubebat,  cum  fractis  animis  Appius,  vitae  metuens,  in 
domum  se  propinquam  foro  insciis  adversariis,  capite  ob- 
voluto  recipit.    Sp.  Oppius  ut  auxilio  collegae  esset,   in  6 
forum  ex  altera  parte  inrumpit.  videt  imperium  vi  victum. 
agitatus  deinde  consiliis  atque  ex  omni  parte  adsentiendo 
multis  auctoribus  trepidaverat :   senatum  postremo  vocari 
iussit.    ea  res,  quod  magnae  parti  patrum  displicere  acta  7 
decemvirorum    videbantur,    spe    pcr    senatum    finiendae 


170  LIBER  III,  49.  50.  [a.  u.  c.  305] 

8  potcstatis  eius  multitudinem  sedavit.  senatus  nec  plebem 
inritandam  censuit  et  multo  magis  providendum ,  ne  quid 
Vcrginii  adventus  in  exercitu  motus  faceret. 

1  L.  Itaque  missi  iuniores  patrum  in  castra,  quae  tum 
in  monte  Vccilio  erant,  nuntiant  decemviris,  ut  omni  ope 

2  ab  seditione   milites  contineant.    ibi  Verginius   maiorem, 

3  quam  reliqucrat  in  urbe,  motum  excivit.  nam  praetcrquam 
quod  agmine  prope  quadringentorum  hominum  veniens, 
qui  ab  urbe  indignitate  rei  accensi  comitcs  ei  se  dederant, 
conspectus  est,  strictum  etiam  telum  respersusque  ipse 
cruore  tota  in  se  castra  convertit.  et  togac  multifariam 
in  castris  visae  maioris  aliquanto,  quam  erat,  speciem  ur- 

4  banae  multitudinis  feccrant.  quaerentibus,  quid  rei  esset, 
flens  diu  vocem  non  misit;  tandem,  ut  iam  ex  trcpidatione 
concurrentium   turba  constitit  ac   silentium    fuit,    ordine 

5  cuncta,  ut  gesta  erant,  cxposuit.  supinas  deinde  tendens 
manus,  conmilitones  appellans  orabat,  ne,  quod  scclus 
Appi  Claudi  esset,  sibi  attribuercnt  neu  se  ut  parricidam 

G  liberum  aversarentur.  sibi  vitam  filiae  sua  cariorem  fuisse, 
si  liberae  ac  pudicae  vivere  licitum  fuisset:  cum  vclut  ser- 
vam  ad  stuprum  rapi  videret,  morte  amitti  melius  ratum 
quam  contumelia  liberos,  misericordia  se  in  speciem  cru- 

;  delitatis  lapsum.  nec  se  superstitem  filiac  futurum  fuissc, 
nisi  spem  ulciscendae  mortis  eius  in  auxilio  coninilitonum 
habuisset.  illis  quoque  enim  filias,  sorores  coniugesque 
esse,   nec  cum  filia  sua  libidinem  Appi  Claudi  extinctam 

S  esse,  sed  quo  inpunitior  sit,  eo  effrenatiorem  fore.  aliena 
calamitate  documentum  datum  illis  cavendae  similis  in- 
iuriae.  quod  ad  se  adtineat,  uxorem  sibi  fato  ereptam, 
filiam,  quia  non  ultra  pudica  victura  fuerit,  miseram,  scd 

y  honestam  morte  occubuisse.  non  esse  iam  Appi  libidini 
locum  in  domo  sua;  ab  alia  violcntia  eius  eodem  se  animo 
suum  corpus  vindicaturum,  quo  vindicaverit  filiae;  ceteri 
10  sibi  ac  liberis  suis  consulerent.  haec  Verginio  vociferanti 
succlamabat  multitudo,  ncc  illius  dolori  nec  suae  libertati 
se  defuturos.  et  inmixti  turbac  militum  togati  cum  eadem 
illa  querendo  docendoquc,  quanto  visa  quam  audita  in- 
digniora  potuerint  videri,  simul  profligatam  iam  rcm  nun- 
li  tiando  Komae  esse  insecutosque,  qui  Appiuin  prope  inter- 


LIBEH  III,  5Q.  51.  [a.C.449]  171 

empturu  in  exilium  abisse  dicerent,   perpulerunt,   ut  ad 
arma  conclamaretur  vellerentque  signa  et  Eomam  profi- 
ciscerentur.    decemviri,  simul  his,  quae  videbant,  iisque,  12 
quae   acta  Eomae   audierant,    perturbati,    alius   in   aliam 
partem  castrorum  ad  sedandos  motus  discurrunt.    et  leni- 
ter  agentibus  responsum  non  redditur;   imperium  si  quis 
inhiberet,  et  viros  et  armatos  se  esse  respondetur.    eunt  io 
agmine  ad  urbem  et  Aventinum  insidunt,  ut  quisque  oc- 
currerat,   plebem  ad  repetendam  libertatem   creandosque 
tribunos  plebis  adhortantes.   alia  vox  nulla  violenta  audita 
est.    senatum  Sp.  Oppius  habet.    nihil  placet  aspere  agi:  14 
quippe   ab  ipsis  datum  locum  seditionis  esse.    mittuntur  ii> 
tres  legati  consulares,  Sp.  Tarpeius,  C.  Iulius,  P.  Sulpi- 
cius,   qui   quaererent  senatus  verbis,   cuius    iussu   castra 
deseruissent  aut  quid  sibi  vellent,  qui  armati  Aventinum 
obsedissent    belloque    averso   ab  hostibus  patriam   suam 
cepissent.    non  defuit  quod  responderetur,  deerat  qui  da-  iti 
ret  responsum,  nullodum  certo  duce  nec  satis  audentibus 
singulis  invidiae  se  oflferre.    id  modo  a  multitudine  con- 
clamatum  est,  ut  L.  Valerium  et  M.  Horatium  ad  se  mit- 
terent:  his  se  daturos  responsum. 

LI.   Dimissis  legatis  admonet  milites  Verginius,  in  re  ] 
non  maxima  paulo  ante  trepidatum  esse,  quia  sine  capite 
multitudo  fueritj  responsumque,  quamquam  non  inutiliter, 
fortuito   tamen   magis   consensu   quam  communi  consilio 
esse.    placere,  decem  creai'i,  qui  summae  rei  praeessent,  2 
militarique   honore   tribunos   militum   appellare.    cum   ad  3 
cum  ipsum  primum  is  honos  deferretur,  'melioribus  meis 
vestrisque  rebus  reservate'  inquit  'ista  de  me  iudicia;  nec  4 
mihi  filia  inulta  honorem  ulluni  iucundum  esse  patitur 
nec  in  perturbata  re  publica  eos  utile  est  praeesse  vobis, 
qui   proximi  invidiae   sint.     si   quis  usus  mei  est,   nihilo  5 
minor  ex  privato   capietur.'    ita  decem  numero  tribunos  6 
militares  creant. 

Neque  in  Sabinis  quievit  exercitus.    ibi  quoque  auc-  7 
tore  Icilio  Numitorioque  secessio  ab  decemviris  facta  est, 
non  minore  motu  animorum  Sicci  caedis  memoria  reno- 
vata   quam   quem   nova  fama  de  virgine  adeo  foede   ad 
libidinem  petita  accenderat.     Icilius  ubi  audivit,  tribunos  8 


172  LIBER  III,  51.  52.  [a.  u.  c.  305] 

militum  in  Aventino  creatos,  ne  comitiorum  niilitarium 
praerogativam  urbana  comitia  isdem  tribunis  plebis  crean- 

9  dis  sequerentur,  peritus  rerum  popularium  inminensque 
ei  potestati,  et  ipse,  priusquam  iretur  ad  urbem,  pari  po- 

10  testate  eundem  numerum  ab  suis  creandum  curat.  porta 
Collina  urbem  intravere  sub  signis,  mediaque  urbe  agmine 
in  Aventinum  pergunt.  ibi  coniuncti  alteri  exercitui  vi- 
ginti  tribunis  militum  negotium  dederunt,  ut  ex  suo  nu- 
mero  duos  crearent,  qui  summae  rerum  praeessent.  M. 
Oppium,  Sex.  Alaniliuni  creant. 

n         Patres  solliciti  de  summa  rerum,  cum  senatus  cotidie 

12  esset,  iurgiis  saepius  terunt  tempus  quam  consiliis.  Sicci 
caedes  decemviris  et  Appiana  libido  et  dedecora  militiae 
obiciebantur.  placebat,  Yalerium  Horatiumque  ire  in  Aven- 
tinum.  illi  negabant,  se  aliter  ituros  quam  si  decemviri 
deponerent  insignia  magistratus  eius,  quo  anno  iam  ante 

13  abissent.  decemviri,  querentes  se  in  ordinem  cogi,  non 
ante  quam  perlatis  legibus,  quarum  causa  crcati  cssent, 
deposituros  imperium  se  aiebant. 

i  LII.  Pcr  M.  Duilium,  qui  tribunus  plebis  fuerat, 
certior  facta  plebs,  contentionibus  adsiduis  nihil  transigi, 

2  in  sacrum  montem  ex  Aventino  transit,  adfirmante  Duilio, 
non  prius,  quam  deseri  urbem  vidcant,  curam  in  animos 
patrum  descensurani:  admoniturum  sacrum  montcm  con- 
stantiae  plebis,  sciturosque,  nisi  restituta  potestate  redigi 

3  in  concordiam  res  nequire.  via  Xomentana,  cui  tum  Fi- 
culensi  nomen  fuit,  profecti  castra  in  monte  sacro  loca- 
vere,  modestiam  patrum  suorum  nihil  violando  imitati. 
secuta  exercitum  plebs    nullo,  qui  per  aetatem  ire  posset, 

4  rctractante.  prosecuntur  coniuges  liberique,  cuinam  se 
relinquerent  in  ea  urbe,  in  qua  nec  pudicitia  ncc  libertas 
sancta  esset,  miserabiliter  rogitantes. 

b  Cum  vasta  Romae  omnia  insueta  solitudo  fecisset,  in 
foro  praeter  paucos  seniorum  nemo  esset,  vocatis  utiquc 
in  senatum  patribus  desertum  apparuisset  forum    plures- 

0  que  iam  quam  Horatius  ac  Valerius  vociferarentur:  'quid 
exspectabitis,  patres  conscripti?  si  decemviri  finem  perti- 
naciae  non  faciunt,  ruere  ac  deflagrare  omnia  passuri 
estis?  quod  autem  istud  imperium  est,   decemviri,  quod 


LIBER  III,  52.  53.  [a.  C.  449]  173 

amplexi  tenetis?  tectis  ac  parietibus  iura  dicturi  cstis?  non  : 
pudet,  lictorum  vestrorum  maiorem  prope  numerum  in  foro 
conspiei  quam  togatorum  aliorum(que)?  quid,  si  hostcs  ad 
urbem  veniant,  facturi  estis?  quid,  si  plebs  mox,  ubi  parum 
secessione  moveatur,  armata  veniat?  occasune  urbis  vultis 
rinire  imperium?  atqui  aut  plebs  non  est  habenda  aut  ha-  S 
bendi  sunt  tribuni  plebis:   nos  citius  caruerimus  patriciis 
magistratibus  quam  illi  plebeis.  novam  inexpertamque  cam  9 
potestatem  eripuere  patribus  nostris,  ne  nunc  dulcedine  se- 
mel  capti  ferant  desiderium,  cum  praesertim  nec  nos  tem- 
percmus  imperiis,  quo  minus  illi  auxilii  egeant'  —   cum  10 
haec  cx  omni  partc  iactarentur,   victi  consensu  decemviri 
futuros  se,  quando  ita  videatur,  in  potestate  patrum  adfir- 
mant.    id  modo  simul  orant  ac  monent,  ut  ipsis  ab  invidia  n 
caveatur    nec  suo  sanguine  ad  supplicia  patrum  plebem 
adsuefaciant. 

LIIl.     Tum   Valerius  Horatiusque  missi  ad  plebem  i 
condicionibus  quibus  videretur  revocandam  conponendas- 
que  res,  decemviris  quoque  ab  ira  et  impetu  multitudinis 
praecavere   iubentur.     profecti    gaudio  ingenti  plebis  in  2 
castra  accipiuntur,  quippc  liberatorcs  haud  dubie  et  motus 
initio  et  exitu  rei.   ob  haec  iis  advenientibus  gratiae  actae. 
Icilius  pro  multitudine  verba  facit.    idem,  cum  de  condi-  3 
cionibus  ageretur,  quaerentibus  legatis  quae  postulata  ple- 
bis  essent,  conposito  iam  ante  adventum  legatorum  con- 
silio  ea  postulavit,   ut  apparcret  in  aequitate  rerum  plus 
quam  in  armis  reponi  spei.    potestatem  enim  tribuniciam  4 
provocationemque  repetebant,  quae  ante  decemviros  crca- 
tos  auxilia  plcbis  fuerant,  et  ne  cui  fraudi  esset  concisse 
milites  aut  plebem  ad  repetendam  per  secessionem  liber- 
tatem.   de  decemvirorum  modo  supplicio  atrox  postulatum  5 
fuit:    dedi  quippe  eos   aequum  censebant   vivosque  igni 
concrematuros   minabantur.    legati  ad  ea:   'quae  consilii  6 
fuerunt,  adeo  aequa  postulastis,  ut  ultro  vobis  deferenda 
fuerint:  libertati  enim  ea  praesidia  petitis,  non  licentiae  ad 
inpugnandos  alios.   irae  vestrae  magis  ignoscendum  quam  7 
indulgendum  est,  quippe  qui  crudelitatis  odio  in  crudeli- 
tatem  ruitis  et  prius  paene    quam  ipsi  liberi  sitis,  dominari 
iam  in  adversario3   vultis.     numquamne   quiescit   civitas  8 


J  74  LIBER  III,  53.  54.  [a.  u.  c.  305] 

nostra  a  suppliciis  aut  patrum  in  plebem  llomanam  aut 
9  plebis  in  patres?  scuto  vobis  magis  quam  gladio  opus  est. 
satis  superque  humilis  est,  qui  iure  aequo  in  civitate  vivit 
io  nec  inferendo  iniuriam  nec  patiendo.  etiam  si  quando 
metuendos  vos  praebituri  estis,  cum  reeiperatis  magistra- 
tibus  legibusque  vestris  iudicia  pencs  vos  erunt  de  capite 
nostro  fortunisque,  tunc  ut  quaeque  causa  crit  statuetis: 
nunc  libertatcm  repeti  satis  est.' 

1  LIIII.    Faccrent  ut  vellent  permittentibus  cunctis   mox 

2  redituros  se  legati  rebus  perfectis  adfirmant.  profecti  cum 
mandata  plebis  patribus  exposuissent,  alii  decemviri,  quando 
quidem  praeter  spem  ipsorum  supplicii  sui  nulla  mentio 

3  fieret,  haud  quicquam  abnucre;  Appius  truci  ingenio  et 
invidia  praccipua  odium  in  se  aliorum  suo  in  eos  meticns 

4  odio  'haud  ignaro'  inquit  'imminet  fortuna.  video,  doncc 
arma  adversariis  tradantur,  differri  adversus  nos  certamen. 
dandus  invidiae  est  sanguis.    nihil  ne  ego  quidem  moror, 

5  quo  minus  decemviratu  abeam.'  faetuin  senatus  consul- 
tum,  ut  decemviri  se  primo  quoque  tempore  magistratu 
abdicarent,  Q.  Furius  pontifex  maximus  tribunos  plebis 
crearet  et  ne  cui  fraudi  esset  secessio  militum  plebisque. 

G  his  senatus  consultis  perfectis,  dimisso  senatu,  decemviri 
prodeunt  in  contionem  abdicantque  se  magistratu,  ingcnti 

7  hominum  laetitia.  nuntiantur  haec  plebi.  legatos  quidquid 
in  urbe  hominum  supercrat  prosequitur.  huic  multitudini 
laeta  alia  turba  ex  castris  occurrit.    congratulantur  libcr- 

s  tatem  concordiamquc  civitati  restitutam.  legati  pro  con- 
tione:  'quod  bonum  faustum  felixque  sit  vobis  reique 
publicae,  redite  in  patriam  ad  penates,  coniuges  liberos- 
que  vestros.  sed,  qua  hic  modestia  fuistis,  ubi  nullius  ager 
in  tot  rerum  usu  necessario  tantae  multitudini  est  violatus, 
eam  modestiam  ferte  in  urbcm.    in  Aventinum  ite,  unde 

y  profecti  estis.    ibi  felici  loco,   ubi  prima  initia  inchoastis 

libertatis   vestrae,   tribunos   plebi   creabitis.     praesto   erit 

io  pontifex  maximus,   qui  comitia  habeat.'    ingens  adsensus 

alacritasque  cuncta   adprobantium   fuit.     convcrtunt  inde 

signa,  profectique  Romam  certant  cum  obviis  gaudio.    ar- 

1 1  uuiti  pcr  urbem  silentio  in  Aventinum  perveniunt.  ibi  ex- 
tcmplo  pontifioe  maximo  comitia  habente    tribunos  plebis 


LIBER  III,  54.  55.  [a.  C.449]  175 

creaverunt,  omniaui  primumL.Verginium,  incle  L.  Icilium 
et  P.  Xumitorium,  avuneulum  Vergini,  auctores  secessio- 
nis,  tum  C.  Sicinium,  progeniem  eius,  quem  primum  tri-  12 
bunum  plebis  creatum  in  sacro  monte  proditum  memoriae 
est,   et  M.  Duillium,   qui  tribunatum  insignem  ante   de- 
cemviros  creatos  gesserat  nec  in  decemviralibus  certami- 
nibus   plebi  defuerat.     spe    deinde  magis   quam    meritis  13 
electi  M.  Titinius,  M.  Pomponius,   C.  Apronius,  Appius 
Villius,  C.  Oppius.    tribunatu  inito  Lucius  Ieilius  cxtem-  i  i 
plo  plebem  rogavit  et  plebs  scivit,  ne  cui  fraudi  esset  se- 
cessio  ab  decemviris  facta.   confestim  de  consulibus  crean-  1 5 
dis  cum  provocatione  Marcus  Duillius  rogationem  pertulit. 
ea  omnia  in  pratis  Flaminiis  concilio  plebis  acta,   quem 
nunc  circum  Flaminium  appellant. 

LV.    Per  interregem  deinde  consules  creati  L.  Vale-  l 
rius,  M.  Horatius,  qui  extemplo  magistratum  occeperunt. 
quorum  consulatus  popularis  sine  ulla  patrum  iniuria,  nec 
sine  offensione  fuit:  quidquid  enim  libertati  plebis  cavc-  2 
retur,  id  suis  decedere  opibus  credebant.    omnium  primum,  3 
cum  velut  in  controverso  iure  esset,   tenerenturne  patres 
plebi  scitis,  legem  centuriatis  comitiis  tulere,  ut  quod  tri- 
butim  plebis  iussisset,  populum  teneret,  qua  lege  tribuni- 
niciis  rogationibus  telum  acerrimum  datum  est.   aliam  de-  4 
inde  consularem  legem  de  provocatione,   unicum  praesi- 
dium  libertatis,   decemvirali  potestate  eversam  non  resti- 
tuunt  modo,   sed  etiam  in  posterum   muniunt   sanciendo 
novam  legem,   ne  quis  ullum  magistratum  sine  provoca-  5 
tione  crearet,   qui  creasset,   eum  ius  fasque  esset  occidi, 
neve  ea  caedes  capitalis  noxae  haberetur.   et  cum  plebem  G 
hinc  provocatione,  hinc  tribunicio  auxilio  satis  firmassent, 
ipsis  quoque  tribunis,  ut  sacrosancti  viderentur,  cuius  rei 
prope  iam  memoria  aboleverat,  relatis  quibusdam  ex  magno 
intervallo  caerimoniis  renovarunt  et  cum  religione  invio-  7 
latos  eos,  tum  lege  etiam  fecerunt  sanciendo,  ut  qui  tri- 
bunis  plebis,   aedilibus,    iudicibus   deceniviris  noeuisset, 
eius  caput  lovi  sacrum  esset,   familia  ad  aedem  Cereris, 
Liberi  Liberaeque  venum  iret.    hac  lcge  iuris  interpretes  S 
negant  quemquam  sacrosanctum  esse,  sed  eum,  qui  eorum 
cui  nocuerit,  sacrum  sanciri.    itaque  aedilem  prendi  duci-  9 


170  LIBER  III,  55.  56.  [a.  u.  c.  305] 

que  a  maioribus  magistratibus,  quod  etsi  non  iure  fiat 
—  noceri  enim  ei,  cui  hac  lege  non  liceat  — ,  tamen 
argumentum  esse,  non  haberi  pro  sacro  sanctoque  aedi- 

10  lem,  tribunos  vetere  iure  iurando  plebis,  cum  primum  eam 

li  potestatem  creavit,  sacrosanctos  esse.  fuere  qui  interpre- 
tarentur,  eadem  hac  Horatia  lege  consulibus  quoque  et 
praetoribus,  quia  eisdem  auspiciis  quibus  consules  crea- 
rentur,   cautum   esse:   iudicem   enim  consulem  appellari. 

12  quae  refellitur  interpretatio,  quod  iis  temporibus  nondum 
consulem  iudicem,  sed  praetorem  appellari  mos  fuerit. 
hae  consulares  leges  fuere. 

l  ;5  Institutum  etiam  ab  isdem  consulibus,  ut  senatus  con- 
sulta  in  aedem  Cereris  ad  aediles  plebis  deferrentur,  quae 
antea   arbitrio  consulum    supprimcbantur   vitiabanturque. 

i !  M.  Duillius  deinde  tribunus  plebis  plebem  rogavit  plebes- 
que  scivit,  qui  plebem  sine  tribunis  reliquisset  quique  ma- 
gistratum  sine  provocatione  creasset,   tergo  ac  capite  pu- 

15  niretur.  haec  omnia,  ut  invitis,  ita  non  adversantibus 
patriciis  transacta,  quia  nondum  in  quemquam  unum  sae- 
viebatur. 
i  LVI.  Fundata  deinde  et  potestate  tribunicia  et  plebis 
libertate  tum  tribuni,  adgredi  singulos  tutum  maturumque 
iam  rati,  accusatorem  primum  Verginium  et  Appium  reum 

2  deligunt.  cum  diem  Appio  Verginius  dixisset  et  Appius, 
stipatus  patriciis  iuvenibus,  in  forum  descendisset,  red- 
integrata  extemplo  est  omnibus  memoria  foedissimae  po- 

3  testatis,  cum  ipsum  satellitesque  eius  vidissent.  tum  Vcr- 
ginius  'oratio'  inquit  'rebus  dubiis  inventa  est:  itaquc 
neque  ego  accusando  apud  vos  eum  tempus  teram,  a  cuius 
crudelitate  vosmet  ipsi  armis  vindicastis,  nec  istum  ad  ce- 
tera  scelera  inpudentiam  in  defendendo  se  adicere  patiar. 

4  omnium  igitur  tibi,  Appi  Claudi,  quae  impie  nefarieque 
per  biennium  alia  super  alia  es  ausus,  gratiam  facio:  unius 
tantum  criminis,  nisi  vindices,  te  ab  libertate  in  servitu- 
tem  contra  leges  vindicias  non  dedisse,   in  vincla  te  duci 

j  iubebo.'  nec  in  tribunicio  auxilio  Appius  nec  in  iudicio 
populi  ullam  spem  habebat:  attamen  et  tribunos  appella- 
vit  et,  nullo  morante  arreptus  a  viatore,  'provoco'  inquit. 

G  audita  vox  una,   vindex  libertatis,   ex  eo  missa  ore,   quo 


LIBEE  III,  56.  57.  [a.  C.  449J  177 

vindiciae  nuper  ab  libertate  dictae  erant,   silentium  fecit. 
et  dum  pro  se  quisque  deos  tandem  esse  et  non  neglegere  7 
humana  fremunt  et   superbiae   crudelitatique,   etsi  seras, 
non  leves  tamen  venire  poenas;  provocare,   qui  provoca-  8 
tionem   sustulisset,    et  inplorare  praesidium  populi,   qui 
omnia  iura  populi  obtrisset,   rapique  in  vincla  egentem 
iure  libertatis,   qui  liberum  corpus  in  servitutem  addixis- 
set:  ipsius  Appi,  inter  contionis  murmur  fidem  populi  Ro- 
mani  inplorantis,  vox  audiebatur.    maiorum  merita  in  rem  9 
publicam  domi  militiaeque  commemorabat;   suum  infelix 
erga  plebem  Eomanam  studium,  quo  aequandarum  legum 
causa  cum  maxima  ofFensione  patrum  consulatu  abisset; 
suas  leges,   quibus  manentibus  lator  earum  in  vincla  du- 
catur.    ceterum  sua  propria  bona  malaque,   cum   causae  10 
dicendae  data  faeultas  sit,   tum  se  experturum;  in  prae- 
sentia  se  communi  iure  civitatis  civem  Romanum  die  dicta 
postulare,  ut  dicere  liceat,  ut  iudicium  populi  Romani  ex- 
periri.    non  ita  se  invidiam  pertimuisse,  ut  nihil  in  acqui- 
tate  et  misericordia  civium  suorum  spei  habeat.    quod  si  n 
indicta  causa  in  vincla  ducatur,  itcrum  se  tribunos  plebci 
appellare  et  monere,   ne  imitentur  quos  oderint.    quod  si  12 
tribuni  eodem  foederc  obligatos  se  fateantur  tollendae  ap- 
pellationis  causa,   iu  quam  conspirasse  decemviros  crimi- 
nati  sint,  at  se  provocare  ad  populum,  inplorare  leges  de 
provocatione    et    consulares   et  tribunicias   eo  ipso  anno 
latas.    quem  enim  provocaturum,    si  hoc  indemnato   in-  13 
dicta  causa  non  liceat?  cui  plebeio  et  humili  praesidium 
in  legibus  fore,  si  x\.p.  Claudio  non  sit?  se  documento  fu- 
turum,  utrum  novis  legibus  dominatio  an  libertas  firmata 
sit  et  appellatio  provocatioque   adversus   iniuriam   magi- 
stratuum  ostentata  tantum  inanibus  litteris  an  vere  data  sit. 

LfVH.    Contra  ea  Verginius  unum  Ap.  Claudium  et  l 
legum  expertem  et  civilis  et  humani  foederis  esse  aiebat. 
respicerent  tribunal  homines,  castellum  omnium  scelerum,  2 
ubi  decemvir  ille  perpetuus,  bonis,  tergo,  sanguini  civium 
infestus,  virgas  securesque  omnibus  minitans,  deorum  ho-  3 
minumque  contemptor,  carnificibus,  non  lictoribus  stipa- 
tus,  iam  ab  rapinis  et  caedibus  animo  ad  libidinem  verso 
virginem  ingenuam  in  oculis  populi  Romani  velut  bello 

Livi  tol.  I.  12 


1 78  LII3ER  III ,  57.  58.  [a.  u.  c.  305] 

captam,  ab  conplexu  patris  abreptam,   ministro  cubiculi 

4  sui  clienti  clono  dederit,  ubi  crudeli  decreto  nefandisque 
vindiciis  dextram  patris  in  filiam  armaverit,  ubi  tollentis 
corpus  semianime  virginis  sponsum  avumque  in  carcerem 
duci  iusserit,  stupro  interpellato  magis  quam  caede  motus. 
et  illi  carcerem  aedificatum  esse,   quod  domicilium  plebis 

5  Romanae  vocare  sit  solitus.  proinde  ut  ille  iterum  ac 
saepius  provocet,  sic  se  iterum  ac  saepius  iudicem  illi 
ferre,  ni  vindicias  ab  libertate  in  servitutem  dederit.  si 
ad  iudicem  non  eat,   pro  damnato  in  vincla  duci  iubere. 

6  ut  haud  quoquam  inprobante  sic  magno  motu  animorum, 
cum  tanti  viri  supplicio  suamet  plebi  iam  nimia  libertas 
videretur,  in  carcerem  est  coniectus.  tribunus  ei  dicm 
prodixit. 

7  Inter  haec  ab  Latinis  et  Ilernicis  legati  gratulatum  de 
concordia  patrum  ac  plebis  Romam  venerunt,  donumque 
ob  eam  Iovi  optumo  maximo  coronam  auream  in  Capito- 
lium  tulere  parvi  ponderis,  prout  res  haud  opulentae  erant 

8  colebanturque  religiones  pie  magis  quam  magnifice.  isdem 
auctoribus   cognitum  est,   Aequos  Volscosque  summa  vi 

9  bellum  apparare,  itaque  partiri  provincias  consules  iussi. 
Horatio  Sabini,  Valerio  Aequi  evenere.  cum  ad  ca  bclia 
dilectum  edixissent,  favore  plebis  non  iuniores  modo,  sed 
emeritis  etiam  stipendiis  pars  magna  voluntariorum  ad 
nomina  danda  praesto  fuere  eoque  non  copia  modo,  sed 
genere  etiam  militum,  veteranis  admixtis,  firmior  exercitus 

[ii  fuit.  priusquam  urbem  egrederentur,  legcs  decemvirales, 
quibus  tabulis  duodecim  est  nomen,  in  aes  incisas  in  pu- 
blico  proposuerunt.  simt,  qui  iussu  tribunorum  aediles 
functos  eo  ministerio  scribant. 

i  LVIII.  C.  Claudius,  qui  perosus  decemvirorum  sce- 
lera  et  ante  omnes  fratris  fili  superbiae  infestus  Regillum 
antiquam  in  patriam  se  contulerat,  is  magno  iam  natu  cum 
ad  pericula  cius  deprecanda  redisset,  cuius  vitia  fugerat, 
sordidatus  cum  gentilibus  clientibusque  in  foro  prensabat 

2  singulos  orabatque,  ne  Claudiae  genti  eam  inustam  macu- 
5am  vellent,  ut  carcere  et  vinculis  viderentur  digni.  virum 
honoratissimae  imaginis  futurum  ad  posteros,  lcguin  la- 
torem  conditorcmque  Romani  iuris,   iacere  vinctum  inter 


LIBEE,  III,  58.  59.  [a.  C.  449]  179 

fures  nocturnos  ac  latrones!  adverterent  ab  ira  parumper  3 
ad  cognitionem  cogitationeraque   animos  et  potius   unuin 
tot  Claudiis  deprecantibus  condonarent  quam  propter  unius 
odium  multorum  preces  aspernarentur.    se  quoque  id  ge-  4 
neri  ac  nomini  dare,  nec  cum  eo  in  gratiam  redisse,  cuius 
adversae  fortunae  velit  succursum.    virtute  libertatem  re- 
cuperatam  esse,   clementia  concordiam  ordinum   stabiliri 
posse.    erant  quos  moveret  sua  magis  pietate  quara  eius,  5 
pro  quo  agebat,   causa.    sed  Verginius  sui  potius  ut  mi- 
sererentur  orabat  filiaeque,  nec  gentis  Claudiae  regnum  in 
plebem  sortitae,   sed  necessariorum  Verginiae,   trium  tri- 
bunorum,  preces  audirent,  qui    ad  auxilium  plebis  creati 
ipsi  plebis   fidem   atque   auxilium    inplorarent.     iustiores  ti 
hae  lacrimae   videbantur.     itaque   spe  incisa,   priusquam 
prodicta  dies  adesset,  Appius  mortera  sibi  conscivit. 

Subinde  arreptus  a  P.  ftumitorio  Sp.  Oppius,   proxi-  i 
mus  invidiae,  quod  in  urbe  fuerat,  cum  iniustae  vindiciae 
a    collega    dicercntur.     plus    tamen  facta    iniuria   Oppio  8 
quam  non  prohibita  invidiae  fecit.    testis  productus,   qui 
septem  et  viginti  enumeratis  stipendiis  octiens  extra  ordi- 
nem  donatus  donaque  ea  gerens  in  conspectu  populi,  scissa 
veste  tergura  laceratum  virgis  ostendit,  nihilum  deprecans, 
quin,   si  quam  suam  noxam  reus  dicere  posset,   privatus 
iterum  in  se  saeviret.    Oppius  quoque  ductus  in  vincula  <> 
est  et  ante  iudicii  diem  finem  ibi  vitae  fecit.    bona  Claudii  io 
Oppiique  tribuni  publicavere.    collegae  eorum  exilii  causa 
solum  verterunt,  bona  publicata  sunt.   et  M.  Claudius  ad- 
sertor  Verginiae  die  dicta  damnatus,  ipso  remittente  Ver- 
ginio  ultimam  poenam   dimissus,   Tibur  exulatum  abiit: 
manesque  Verginiae,   mortuae  quam  vivae  felicioris,  per  n 
tot  domos  ad  petcndas  poenas  vagati,   nullo  relicto  sonte 
tandem  quieverunt. 

LVIIII.   Ingens  metus  incesserat  patres  vultusque  iam  l 
inde  tribunorum  erant,  qui  decemvirorum  fuerant,  cum  M. 
Duillius  tribunus  plebis   inhibito   salubriter  modo  nimiae 
potestati   'et  libertatis'  inquit   'nostrae   et    poenarum   ex  2 
inimicis  satis  est.    itaque  hoc  anno  nec  diem  dici  cuiquam 
nec  in  vincla  duci  quemquara  sum  passurus.    nam  neque  3 
vecera  peccata  repeti  iam  oblitterata  placet,  cum  nova  cx- 

12* 


m 

m 

wL 


■ 


17- 


i;  iii 


unque 
[uam  ci 
dooiica 


captam,  ab  conplexu 
sui  clienti  «l"ii<>  di  deri 

\iinli' 

corpua  Bcmianii 

ilix-i  i » i  —  ■ 

et  illi 

Romaa  u  ut  ille 

nm  piai  u 

ferre,   ni  vindii  i 

:k1  iudicem  non  vincla  du< 

ut  haud  quoquam  inpi  >tu   ni 

fiim   tanti   \iri   BuppL  iam  niinial 

videretur,   in   can  tribunua 

prodixit 

Inter  1  I  gratulfll 

concordia  patrum  ac  i  m  venerunt,  cfojfl 

..!<  eam  [oi  i  optun   i  i  u  eam  in 

lidin  tulere  parvi  pond  1  opulentae1 

oolebanturque  rcligi  quam  magnifice.  i 

auctoribus  oognitum  -'illt'  Bumn 

bellum  apparare,  rovincias  consules  1 

Horatk)  Sabini,  Valeri  cum  ad  ca  l 

dilectum  edurissi  ot,  non  iuniores  modo,B 

emeritis   etiam    Btipendi  \  "luntariorum  ■ 

noiniiia  damla  pi  -  »pia  modo,    I 

genere  etiam  mititum,  ixtis,  firmii.r  exerci 

fuit    priusquam  urb<  i  -  -  decemviral 

quibus  tabulis  duodei  i  n,   in  aes  incisaa  in  p 

blico  proposuerunt.     - 
functos  <■"  ministi 

L\  III.     (  .  (  laud 
lera  et  antc  omnes  fratris  fili  suml 

;inti<|iiatn  in  patriain 
ad  pericula  cius  depi 
sordidatua  cum  gentilibj 
Bingulofl  orabatque,  nej 
i.ini  vellent,  ut  carcenj 
honoratissimae  imac 
torem  conditoremqi 


tribunorum   aedil 
mviron 


furea  noctnra 

i 

oJium  multorum  pl 
neri  ac  Domini  dait 

cuperatain  i 

pro  quo  a_ 
sererentnr 

bunoram,  ; 

1<  bia   fidem  i 
hae  lacrio 
,  di 
Snbinde 
inu-  invidifl 
;i   colli  . 
qnam  non  prohibtl 

nem  donatui 

■    \ 
<min,   ri  quam  mm 
iternm  in  - 

iudicn 
Oppiique  U- 
Bolum  verterunt, 
r  Verginiae 
ginio  ulti 
maneaj 


I 


180 


JLIBEIt  111 


piata  sint  decemvirorum  supp  ihil  admissum  iri, 

quod  vim  tribuniciam  d(  det  perpctua  consu- 

4  lum  amboruui  in  libertat<  da  cura.'  ea  primum 
moderatio  tribuni  metum  patribu    empsit  eademque  auxit 

consulum  invidiam,  quod  bia  fuissent,  ut  pa- 

trum  salutis  libertatisque   ,  magistratui  quam 

patricio  cura  fuisset,  -atietas  poenaium 

suarum  cepisset  quam  ol  licentiae  eorum  con- 

o  sules  appareret.  multiqu  u"  mollius  consultum 
dicerent,  quod  legum  ab  iis  latn  m  patres  auctores  fuis- 

sent,  neque  erat  dubium,  quin  bafo  rei  publicae  statu 
tempori  succubuissent. 

i        LX.    Consulea    rel  positis  fundatoquc 

plebis  statu    in  provincias  div<  i  abire.     Valerius  adver- 

sus  coniunctos  iamin  A;_  Lequorum  Volsco- 

2  rumque  sustinuit  consilio  bellui  quod  si  extemplo  rem 
fortunae  commisisset,  haud  scio  i,  qui  tum  animi  ab  de- 
cemvirorum    infelicibus    auspi  Romanis    hostibusque 

3  erant,  magno  detrimento  certam  staturum  fuerit.  castris 
mille  passuum  ab  hoste  |  >ntinebat.  hostes 
medium  inter  bina  casti  ie  instructa  conple- 
bant  provocantibusque  ad  proel  m  responsum  Romanus 

4  nemo  reddebat.  tandem  fatigati  ando  ac  nequiquam  ex- 
spectando  certamen  Aequi  Vol  que,  postquam  conces- 
suin  propcmodum  de  victoria  cr  ebant^pars  in  Hernicos, 
pars  in  Latinos  pracdatum  al 

.,  stris  praesidium  quam  Batis  v 

ubi  consul  sensit,  reddit  inl 
ii  que  acie  ultro  hostem. 

abesset  virium,  di 

manis  animus 
?  lum.    cum 

nocti  cesj 

bant: 


,rS«  I  ■  f 


I* 


<, 


1-1 


' 


acie  indignatio  A 

im 
.  r  ipsi  i  fflagi 
iamque  pars 
ordinem  in  Buum 
sul  Romanue 
lm-riuin  aci< 
eductoa  nec,  qni 
Auctnantem 
spectantium  . 
more  atque  impe! 
deinde,  cum  anin 
cessuri 
LXI.   < 

■  i 
gnare.  Bibim 
praemium  •  - 
Valerio,  ab 

litcs  Bt< 

animi  lial>ui- 

pudicitiac  in 
periculosae  libidini 
liberia  ab  tot  milil 
narii  quae  nec  I 
condi 
u,  ul 
1 1] 
,*m  militi 

tutem  p 

li  • 
[lXjiiir 

voa  ini 

inpctillii, 

pcitai 


Vols* 

i  virtua  ei  arma  tegerent.    igitur 
icibus  signura  pugnae  accepere. 

•  deincepsque  :ilii  .-<  rvabant  i 
■  locum  descendentes,  cum  con- 

viribua  fulta  contra  - 

na;   adortusque  nec  omnea  dum 

ordinibus,   prope 

dantiura  huc  atque  illuc  circum- 

os   addito  turbatia  mentibue  cla- 

tulere  primo  pedem  h 

ndique  duces,  victisne 
tituitur  pugna. 
ii  parte  Romanoe  mcminissc  iu- 
urbe  Romana  pu- 
i  ul  <1<  i  <  in\  irorum  < 
ppio  <  1  in ■«  msulc 

I >< •  | > 1 1 1  i   Roniani  <»r:<>.   lil" 

lii-  per  duces,  non  per  mi- 

<i\< ■-  plii- 

domi  quam  foris 

e.  unam  Verginiam  fuisse,  cuiua 

uiii  <---<r,    iiiiiiiii   Appium    civcm 

-i  fortuna  belli  inclinet,  omnium 
tiuin  periculum  fore.    nolle  omi- 

Mai-  pater  passuri  -int   iia 

tcidere.   Aventini  sacrique  montia 

paucia  ante  jmn- 

iin  referrenl  ostenderentque,  ean- 

omania  p  decemviroa 

.  M<  <•  a<  quatia  legibua  inmi- 
bmani  ease.  haec  ubi  inter  signa 
ilat  deinde  a<l  equites:  'agite  iu- 
n/irtutc  peditera ,  ut  honore  atque 
concursu  pedea  movebii  hostem, 

dgite   e   campo.     non 
c  cunctantur  magia  quam   resi- 
termittuntquc  in  hostem  |><  destri 
perruptia  ordinibua  elati  a<l  no- 


182 


LIBER  III, 


vissimam  aciem,  para  lib  umvecti  iam  fugam 

andiqne  capessi  •  avertunt  praeter- 

i     equitantesque   abstem  ot.  -   et   consul  ipse 

visque  omnis  belli  fertur  ptisque  cum  ingenti 
caede,  maiore  praeda  potitur. 

11  Huius  pugnae  fama  in  urbem  modo,  sed 
in  Sabinos  ad  alterum  i  in  urbe  laetitia  modo 
celebrata  est,   in  castric  itum  ad  aemulandnm 

12  decus  accendit  iamHor  cursionibus  sufficiendo 
proeliisque  levibua  exp  erat,  sibi  potius 
fidere  quam  memini  !  cemvirorum  ductu 
acceptae,  parvaque  certamirj  immam  totius  profecc- 

13  rant  spei.  nec  cessaban  !>  re  priore  anno 
bene  gesta,  lacessere  atque  ii  uates,  quid  latro- 
cinii  modo  procursantes  jue  tererent  tem- 
pus  ct  in  multa  proelia  ]>  at  summam  unius 

14  belli?  quin  illi  congrederentur  inclinandamque  semel 
fortunae  rem  darent? 

1  LXII.  Ad  id  quod  itis  conlectum  animo- 
rum  erat,  indignitate  etiani  Ronm*  accendebantur.  iam 
altcrum  cxercitum  victorem  in  ui  :m  rediturum,  sibi  ultro 
per  contumelias  hostem  insuftai  quando   autem  se,   si 

2  tum  non  sint,  pares  hostibus  ubi  haec  frcmere  mi- 
litem  in  castria  consul  le  advocata  'quem- 
admodum9  inquit  'in  Al  Bit,  arbitror  vos, 
milites,  audisse.  qualem  liberi  opuli  exercitum  decuit 
esse,  talis  fuit.    consilio  tute  militum  victoria 

3  parta  est.  quod  ad  mc  attin  isilii  animique  habi- 
turus  sum,  quod  vos,  mil  ct  trahi  bellum  sa- 

4  lubriter  et  mature  perfi  trahendum  est,  ego, 
ut  in  dies  spes  virtusqu<  ;tt^^j|^jn^qua  in- 
stitui  disciplina  efficiam: 
quc  placet,    agitedum  <■] 
estis,   tollite  hic  indk 

5  postquam  ingenti 
vertat,   gesturui 
dedueturum 

G  sumptum 
Sabini  vid 


mm^m+m 


mtm 


mtmr 


mim\  i 


m 


1 


63.  [a.  I 


l-:; 


proelium  fuil 

victOlia  clatum. 
nam  ciun  ai 
quac  in  aini 
mproasioni  d 
\  is 
t<-  duarum  I 
dentibusque  iam 

I 
deinde  animi 
tem  buo  alii 
quidem  d  \ 
LXIII. 
. 
■'■  .■ 
cornu.    equi 

.    ■ 
nuntius,  Bunul  et 

' 
proeiio  virtui 

fortmm 

pudor,  quantum 
more  undiqu 
Etomana  \i- 

castra  lm.-ti  ad   | 
aicut  in  Algido, 
agrorum  ami 
( i>  mina 
Btttus  in  unum 
£.  popul 
hat 


■  fidentes  Bibimet  ambo  exercitus, 
rum  gloriae,  alterum  nuper  uova 
o   etiara   Sabini    virea   adiuvere.  i 
tiem,    duo  extra  ordinem  milia, 
i  Romanorum  in  ipso  certamine 
nuero.  quae  ubi  inlatis  ez  trans-  B 
prope  circumventum  cornu,  equi- 
centi  fi  re  « i  equia  desiliunt  ce- 
rovolant   in  primum  simulque  et 
iquato  primum   periculo,  pudore 
rcendunt   verocundiae  erat,  equi-  • 
•  pugnaro,  peditem  ne  ad  ped<  - 

'aiTin  i 

r  in  proelium  ab  bui  parte  omia-  i 
int:   momentoquc 
I  inclinatur  etiam  Sabinie 
in  -  peditum  tectua,  se  a«l  equofl  2 
in  partem  alteram  buu   \  i 

Cfl   iain  |>a\  idos,  quippC  fUBO  BUaC 

impctum   facit    nou  aliorum  eo 
n-ul  providero  omnia,  lau-  3 
jmior  pugna  esset.   ca 
opera    edebant,    tantumque  hofl 

Kcitabant    rodintegrato  cla-  i 
ii-i  ho  niit ,  nec  deinde 

tuit   Sabini  fusi  passim  p<  r 
ii  relinquunt    ibi   non  Bociorum, 
il  Buas  Romanua,  populationibus 

>u-  bifariam  proeliifl  parta  maligne  o 
ipplicationifl  conaulum  nomine  de- 
t  altero  die  frequi  na  iil  Bupplica- 
uarisque  Bupplicatio  studiia  prope 
eodem  biduo  ad  o 
^i<|in'  iu  Maitiiiin  campum  evoca- 
■  iit ,  questi  pri- 
ir  militee  dedita  op<  ra  terrorifl 
lulea,  iii'  criminationi  l< 
|nunc  aedes  Apollinia  eat  — 


186  LIBEli  III,  65.  GG.  [a.  u.  c.  307. 308] 

7  tollere  animos.  cura  pacis  concordiac  quoque  intestinae 
causa  fuit.  sed  alter  semper  ordo  gravis  alterius  modestiae 
erat.  quiescenti  plebi  ab  iunioribus  patrum  iniuriae  fieri 
s  coeptae.  ubi  tribuni  auxilio  humilioribus  essent,  in  primis 
parum  proderat,  deinde  ne  ipsi  quidem  inviolati  erant, 
utique  postremis  mensibus,  cum  et  per  coitioncs  potentio- 
rum  iniuria  fieret  et  vis  potestatis  omnis  aliquanto  poste- 

9  riore  anni  parte  languidior  fcrme  esset.  iamque  plebs  ita 
in  tribunatu  ponere  aliquid  spei,  si  similcs  Icilio  tribunos 

10  haberet:  nomina  tantum  se  biemiio  habuisse.  seniores 
contra  patrum,  ut  nimis  feroces  suos  credere  iuvenes  esse, 
ita  malle,  si  modus  excedendus  esset,  suis  quam  adver- 

li  sariis  superesse  animos.  adeo  moderatio  tuendae  iiberta- 
tis,  dum  aequari  velle  simulando  ita  se  quisque  extollit, 
ut  deprimat  alium,  in  difficili  est,  cavendoque,  ne  metu- 
ant,  homincs  metuendos  ultro  se  cfficiunt,  et  iniuriam  ab 
nobis  repulsam,  tamquam  aut  facere  aut  pati  necesse  sit, 
iniungimus  aliis. 

1  LXVI.  T.  Quinctius  Capitolinus  quartum  et  Agrippa 
Furius  consules  inde  facti  nec  seditionem  domi  nec  foris 

2  bellum  acceperunt:  sed  inminebat  utrumque.  iam  non 
ultra  discordia  civium  reprimi  poterat  et  tribunis  et  plebe 
incitata  in  patres,   cum  dies  alicui  nobilium   dicta  novis 

3  semper  certaminibus  contiones  turbaret.  ad  quarum  pri- 
mum  strcpitum  velut  signo  accepto  arma  ccpere  Aequi 
ac  Volsci,  simul  quod  persuaserant  iis  duccs  cupidi  prae- 
darum,   biennio   ante   dilectum   indictum   haberi  non  po- 

4  tuisse  abnuente  iam  plebe  inperium.  eo  adversus  se  non 
esse  missos  exercitus.  dissolvi  licentia  militandi  morem 
nec  pro  communi  iam  patria  Eomam  esse.  quidquid  ira- 
rum  simultatiumque  cum  externis  fuerit,  in  ipsos  verti. 
occaecatos  lupos  intestina  rabie  opprimendi  occasionem 
esse. 

5  Coniunctis  excrcitibus  Latinum  primum  agrum  per- 
populati  sunt;  deinde,  postquam  ibi  nemo  vindex  occurre- 
bat,  tum  vero,  exultantibus  belli  auctoribus,  ad  moenia 
ipsa  Romae  populabundi  regione  portae  Esquilinae  acces- 
sere,   vastationem  agrorum  per  contumcliam  urbi  osten- 

C  tantes.    unde  postquam  inulti,   praedam  prae  sc  agentes 


LIBER  III,  66.67.  [a.  C.  447.  446]  187 

retro    ad   Corbionem   agrnine  iere,   Quinctius  consul  ad 
contionem  populum  vocavit. 

LXVII.   Ibi  in  hanc  sententiam  locutum  accipio:  'etsi  l 
mihi  nullius  noxae  conscius,  Quirites,  sum,  tamen  cum 
pudorc  summo  in  contionem  vestram  processi.    hoc  vos 
scire,  hoc  posteris  memoriae  traditum  iri,  Aequos  et  Vol- 
scos,  vix  Hernicis  modo  pares,  T.  Quinctio  quartum  con- 
sule   ad  moenia  urbis  Eomae    inpune    armatos   venisse! 
hanc  ego  ignominiam  —  quamquain  iam  diu  ita  vivitur,  is  2 
status  rerum  est,   ut  nihil  boni  divinet  animus  —  si  huic 
potissimum  imminere  anno  scissem,  vel  exilio  vel  morte, 
si  alia  fuga  honoris  non  esset,  vitassem.   ergo  si  viri  arma  3 
illa  habuissent,  quae  in  portis  fuere  nostris,  capiEoma  me 
consule  potuit?  satis  honorum,  satis  superque  vitae  erat; 
mori  consulem  tertium  opbrtuit.   quem  tandem  ignavissimi  4 
hostium  contempsere?  nos  consules  an  vos,  Quirites?   si 
culpa  in  nobis  est,  auferte  imperium  indignis  et,  si  id  pa- 
rum  est,  insuper  poenas  expetite:  si  in  vobis,  nemo  deo-  5 
rum  nec  hominum  sit,  qui  vestra  puniat  peccata,  Quirites, 
vosmet  tantum  eorum  paeniteat.   non  illi  vestram  ignaviam 
contempsere  nec  suae  virtuti  confisi  sunt,  quippe  totiens 
fusi  fugatique,    castris   exuti,    agro   multati,   sub   iugum 
missi,   et  se  et  vos  novere.    discordia  ordinum  est  vene-  6 
num  urbis  huius,  patrum  ac  plebis  certamina.    dum  nec 
nobis  imperii  nec  vobis  libertatis  est  modus,   dum  taedet 
vos  patriciorum,  hos  plebeiorum  magistratuum,  sustulere 
illi  animos.    pro  deum  fidem  quid  vobis  vultis?  tribunos  i 
plebis  concupistis:  concordiae  causa  concessimus;  decem- 
viros  desiderastis:  creari  passi  sumus;  decemvirorum  vos 
pertaesum  est:    coegimus   abire  magistratu.     manente  iri  8 
eosdem  privatos  ira  vestra,  mori  atque  exulare  nobilissi- 
mos  viros  honoratissimosque  passi  sumus.    tribunos  ple-  9 
bis    creare    iterum    voluistis :     creastis.     consules    facere 
vestrarum    partium,    etsi    patribus    videbamus    iniquum, 
patricium  quoque  magistratum  plebi  donum  fieri  vidimus. 
auxilium   tribunicium,   provocationem  ad  populum,   scita 
plebis  iniuncta  patribus,   sub  titulo  aequandarum  legum 
nostra  iura  oppressa  tulimus   et  ferimus.     qui  finis   erit  io 
discordiarum?  ecquando  unam  urbem  habere,   ecquando 


188  LIBER  III,  67.  68.  [a.  u.  c.  308] 

communem  hanc  esse  patriam  licebit?  vieti  nos  aequiore 
j  animo  quiesciinus,  quam  vos  victores.  satisne  est,  nobis 
vos  metuendos  esse?  adversus  nos  Aventinum  capitur, 
adversus  nos  sacer  occupatur  mons.  Esquilias  quidem 
ab  lioste  prope  captas  et  scandentem  in  aggercm  Vol- 
scum  hostem  nemo  submovit.  in  nos  viri,  in  nos  armati 
estis. 

1  LXVIII.  Agitedum,  ubi  hic  curiam  circumsederitis 
et  forum  infestum  feceritis  et  carcerem  impleveritis  prin- 

2  cipibus,  isdem  istis  ferocibus  animis  cgredimini  extra  por- 
tarn  Esquilinam  aut,  si  ne  hoc  quidem  audetis,  ex  muris 
visite  agros  vestros  ferro  ignique  vastatos,  praedam  abigi, 

:;  fumare  incensa  passim  tecta.  at  enim  communis  res  per 
haec  loco  est  peiore:  ager  uritur,  urbs  obsidetur,  belii  glo- 
ria  penes  hostis  est.  quid  tandem?  privatae  res  vestrae 
quo  statu  sunt?   iam  unicuique  ex  agris  sua  damna  nun- 

4  tiabuntur.  quid  est  tandem  domi,  unde  ea  explcatis?  tri- 
buni  vobis  amissa  reddent  ac  restituent?  vocis  verbornm- 
que  quantum  voletis  ingerent  et  criniinum  in  principes  el 
legum  aliarum  super  alias  et  contionum.  sed  ex  illis  con- 
tionibus  numquam  vestrum  quisqnam  re  (fortuna)  domum 

o  auctior  rediit.  ecquis  retulit  aliquid  ad  coniugem  ac  libe- 
ros  praeter  odia,  offensiones,  simultates  publicas  privatas- 
que?   a  quibus  semper  non  vestra  virtute   innocentiaque, 

C  sed  auxilio  alieno  tuti  sitis.  at  hercules,  cum  stipendia 
nobis  eonsulibus,  non  tribunis  ducibus  et  in  castris,  non 
in  foro  faciebatis,  et  in  acie  vestrum  clamorem  hostes, 
non  in  contione  patres  Romani  horrebant,  praeda  parta, 
agro  ex  hoste  capto,  pleni  fortunarum  gloriaeque  simul 
publicae  simul  privatae,  triumphantes  domum  ad  penates 
redibatis:  nunc  oneratum  vestris  fortunis  hostem  abire  si- 

;  nitis.  haerete  adfixi  contionibus  et  in  foro  vivite:  sequitur 
vos  necessitas  militandi,  quam  fugitis.  grave  erat  in  Ac- 
quos  et  Volscos  proficisei:  ante  portas  est  bellum.  si  indc 
non  pellitur,  iam  intra  moenia  erit  et  arcem  et  Capitolium 

8  scandet  et  in  domos  vestras  vos  persequetur.  biennio 
ante  senatus  dilectum  haberi  et  educi  exercitum  in  Algi- 
dum  iussit:  sedemus  desides  domi,  mulicrum  ritu  inter 
nos  altercantes,  praesenti  pace  laeti  nec  cernentcs,  ex  otio 


LIBEit  III,  G8.  69.  [a.  C.  446]  1 89 

illo  brevi  multiplex   bellum   rediturum.    his   ego  gratiora  9 
dictu  alia  esse  scio;   scd  me  vera  pro  gratis  loqui,   etsi 
meum  ingenium   non   moneret,   necessitas   cogit.    vellem 
equidem  vobis  placere,  Quirites,  sed  multo  malo  vos  sal- 
vos  esse,  qualicumque  erga  me  animo  futuri  estis.    natura  10 
hoc  ita  comparatum  est,   ut  qui  apud  multitudinem  sua 
causa  loquitur,   gratior  eo  sit,   cuius  mens  nihil   praeter 
publicum  commodum  videt,  nisi  forte  adsentatores  publi- 
cos,  plebicolas  istos,  qui  vos  nec  in  armis  nec  in  otio  esse 
sinunt,  vestra  vos  causa  incitare  et  stimulare  putatis.   con-  1 1 
citati  aut  honori  aut  quaestui  illis  estis  et,   quia  in  con- 
cordia  ordinum  nullos  se  usquam  esse  vident,   malae  rei 
se  quam  nullius,   turbarum  ac  seditionum  duces  esse  vo- 
lunt.    quarum  rerum  si  vos  taedium  tandem  capere  potest  12 
et  patrum  vestrosque  antiquos  mores  vultis  pro  his  novis 
sumere,   nulla   supplicia  recuso,   nisi  paucis   diebus  hos  13 
populatores  agrorum  nostrorum  fusos  fugatosque   castris 
exuero  et  a  portis  nostris  moenibusque  ad  illorum  urbes 
hunc  belli  terrorem,   quo  nunc  vos  attoniti   estis,   trans- 
tulero.' 

LXVTIII.    Raro  alias  tribuni  popularis  oratio  accep-  1 
tior  plebi  quam  tunc  severissimi  consulis  fuit.    iuvcntus  2 
quoque,  quae  inter  tales  metus  detractationem  militiae  te- 
lum  acerrimum  adversus  patres  habere  solita  erat,   arma 
et  bellum  spectabat.   et  agrestium  fuga  spoliatique  in  agris 
et  vulnerati  foediora  iis,   quae  subiciebantur  oculis,  nun- 
tiantes  totam  urbem  ira  inplevere.    in  senatum  ubi  ven-  3 
tum  est,  ibi  vero  in  Quinctium  omnes  versi,  ut  unum  vin- 
dicem   maiestatis  Romanae  intueri,   et  primores   patrum 
dignam  dicere  contionem  imperio   consulari,   dignam  tot 
consulatibus  ante  actis,  dignam  vita  omni,  plena  honorum 
saepe  gestorum,  saepius  meritorum.  alios  consules  aut  per  4 
proditionem  dignitatis  patrum  plebi  adulatos   aut   acerbe 
tuendo  iura  ordinis  asperiorem  domando  multitudinem  fe- 
cisse:   Titum  Quinctium  orationem  memorem  maiestatis 
patrum  concordiaeque  ordinum  et  temporum  inprimis  ha- 
buisse.    orare  eum  collegamque,   ut  capesserent  rem  pu-  5 
blicam;  orare  tribunos,  ut  uno  animo  cum  consulibus  bel- 
lum  ab  urbe  ac  moenibus   propulsari  vellent   plebemque 


190  LIBER  IU,  69.  70.  [a.  u.  c.  308] 

oboedientem  in  re  tam  trepida  patribus  praeberent;  ap- 
pellare  tribunos  communem  patriam  auxiliumque  eorum 
G  inplorare  vastatis  agris,  urbe  prope  obpugnata.  consensu 
omnium  dilectus  decernitur  habeturque.  cum  consules  in 
contione  pronuntiassent,  tempus  non  esse  causas  cogno- 
scendi,   omnes  iuniores  postero  die  prima  luce  in  campo 

7  Martio  adessent,  cognoscendis  causis  eorum,  qui  nomina 
non  dedissent,  bello  perfecto  se  daturos  tempus,  pro  de- 
sertore  futurum,  cuius  non  probassent  causam,  omnis  iu- 

8  ventus  adfuit  postero  die.  cohortes  sibi  quaeque  centu- 
riones  legerunt,  bini  senatores  singulis  cohortibus  prac- 
positi.  haec  omnia  adeo  mature  perfecta  accepimus,  ut 
signa,  eo  ipso  die  a  quaestoribus  ex  aerario  prompta  de- 
lataque  in  campum,  quarta  diei  hora  mota  ex  campo 
sint  exercitusque  novus,  paucis  cohortibus  veterum  mili- 
tum  voluntate  sequentibus,  manserit  ad  decimum  lapidem. 

9  insequens  dies  hostem  in  conspectum  dedit  castraque  ad 
Corbionem  castris  sunt  coniuncta.  tertio  die  cum  ira  Ro- 
manos,  illos,  cum  totiens  rebellassent,  conscientia  culpae 
ac  desperatio  inritaret,  mora  dimicandi  nulla  est  facta. 

1  LXX.  In  exercitu  Romano  cum  duo  consules  essent 
potestate  pari,  quod  saluberrimum  in  administratione  ma- 
gnarum  rerum  est,  summa  imperii,  concedente  Agrippa, 
penes  collegam  erat,  et  praelatus  ille  facilitate  summitten- 
tis  se  comiter  respondebat  communicando  consilia  laudes- 

2  que  et  aequando  inparem  sibi.  in  acie  Quinctius  dextrum 
cornu,  Agrippa  sinistrum  tenuit;  Sp.  Postumio  Albo  le- 
gato  datur  media  acies  tuenda,   legatum  alterum  P.  Sul- 

3  picium  equitibus  praeficiunt.  pedites  ab  dextro  cornu 
egregie    pugnavere    haud   segniter   resistentibus   Volscis. 

4  P.  Sulpicius  per  mediam  hostium  aciem  cum  equitatu 
perrupit.  unde  cum  eadem  reverti  posset  ad  suos,  prius- 
quam  hostis  turbatos  ordines  reficeret,  terga  inpugnare 
hostium  satius  visum  est.  momentoque  temporis  in  aver- 
sam  incursando  aciem  ancipiti  terrore  dissipasset  hostes, 
ni  suo  proprio  eum  proelio  cquites  Volscorum  et  Aequo- 

5  rum  exceptum  aliquamdiu  tenuissent.  ibi  vero  Sulpicius 
negare  cunctandi  tempus  essc,  circumventos  interclusos- 
que  ab  suis  vociferans,   ni  equestre  proelium  conixi  omm 


LIBER  III,  70.  71.  [a.  C.  446]  191 

vi  perficerent.    nec  fugare  equitem  integrum  satis  esse:  6 
conficerent  equos  virosque,   ne  quis  reveheretur  inde  ad 
proelium  aut  integraret  pugnam.   non  posse  illos  resistere 
sibi,  quibus  conferta  peditum  acies  cessisset.   haud  surdis  7 
auribus  dicta.    inpressione  una   totum   equitatum  fudere, 
magnam  vim  ex  equis  praecipitavere,  ipsos  equosque  spi- 
culis  confodere.   is  finis  pugnae  equestris  fuit.   tunc  adorti  8 
peditum  aciem  nuntios  ad  consules  rei  gestae  mittunt,  ubi 
iam  inclinabatur  hostium  acies.   nuntius  deinde  et  vincen- 
tibus  Romanis  animos  auxit  et  referentes  gradum  perculit 
Acquos.    in  media  primum  acie  vinci  coepti,  qua  permis-  9 
sus  equitatus  turbaverat  ordines.    sinistrum  deinde  cornu  10 
ab  Quinctio  consule  pelli  coeptum.    in  dextro  plurimum 
laboris  fuit.    ibi  Agrippa,   aetate  viribusque   ferox  cum 
omni  parte  pugnae  melius  rem  geri  quam  apud  se  videret, 
accepta  signa  ab  signiferis  ipse  inferre,   quaedam  iacere 
ctiam  in  confertos  hostes  coepit;   cuius  ignominiae  metu  n 
concitati  milites  invasere  hostem.    ita  aequata  ex  omni 
parte  victoria  est.   nuntius  tum  a  Quinctio  venit,  victorem 
iam  se  imminere  hostium  castris,  nolle  inrumpere  antequam 
sciat,  debellatum  et  in  sinistro  cornu  esse:  si  iam  fudisset  12 
hostes,   conferret  ad  se  signa,   ut  simul  omnis  exercitus 
praeda  potiretur.    victor  Agrippa  cum  mutua  gratulatione  13 
ad  victorem  collegam  castraque  hostium  venit.   ibi  paucis 
defendentibus  momentoque  fusis  sine  certamine  in  muni- 
tiones  inrumpunt  praedaque  ingenti  conpotem  exercitum, 
suis  etiam  rebus  recuperatis,   quae  populatione   agrorum 
amissae  erant,  reducunt.   triumphum  nec  ipsos  postulasse  14 
nec  delatum  iis  ab  senatu  accipio,  nec  traditur  causa  spreti 
aut  non  sperati  honoris.    ego  quantum  in  tanto  intervallo  15 
temporum  conicio,  cum  Valerio  atque  Horatio  consulibus, 
qui  praeter  Volscos  et  Aequos  Sabini  etiam  belli  perfecti 
gloriam  pepererant,   negatus  ab  senatu  triumphus  esset, 
verecundiae  fuit  pro  parte  dimidia  rerum  consulibus  pe- 
tere  triumphum,  ne,  etiam  si  impetrassent,   magis  homi- 
num  ratio  quam  meritorum  habita  videretur. 

LXXI.  Victoriain  honestam  ex  hostibus  partam  turpe  1 
domi  dc  finibus  sociorum  iudicium  populi  deformavit.  Ari-  2 
cini  atque  Ardeates   de   ambiguo  agro  cum  saepe   bello 


190 


LIBEKIll,  69.  7    [a.u.  c.  308] 


oboedientem  in  re  tam   trepid;  patribus  y 
pellare  tribunos  communem 
G  inplorare  vastatis  agris,  urbe  i  ipe  ob 
omnium  dilectus  decernitur  ha  turo 
contione  pronuntiassent,   temj 
scendi,   omnes  iuniores  ]>■ 

7  Martio  adessent,  cognos<  < 
non  dedissent,  bello  perfecto 
sertore  futurum,  cuius  non  i 

8  ventus  adfuit  postero  die. 
riones  legerunt,   bini  senatoi\ 
positi.    haec  omnia  adeo  ma 

signa,   eo  ipso  die  a  quaestor    s  ex  at 
lataque  in   campum,    quarl        :\    hora   mt 
sint  excrcitusque  novus,   pauc  cohortibusr 
tum  voluntate  sequentibu-  icrit 

«j  insequens  dies  hostem  in  con^| 
Corbionem  castris  sunt  coniui 
manos,  illos,  cum  toi 
ac  desperatio  inritarct,  u 

1  LXX.    In  exerciti 
potestate  pari,  quod  sj 
gnarum  rerum  est, 
penes  collegam  erat, 
tis  se  comiter  respoj 

2  que  et  aequando  ir 
cornu,  Agrippa  s} 
gato  datur  media^ 

3  picium   equitibus 
egregie    pugnav 

4  P.  Sulpicius  pc 
perrupit.    undej 
quam  hostis  tj 
hostium  satiuj 
sam  incursai 
ni  suo  propj 

5  rum  excepij 
negare  cui 
que  ab 


/ 


JS 
OS- 

jmni 


p 


> 


'--'■  [a. l 


193 


vi  periie 
oonficerem  <:  .  . 
proelium  «oi 
sibi,  quibu- 
auribus  did 
magnam  vi 
culis  confodere 

tum  aciet 
iam  inclina1 
tibu9  Ron 

.  »8.      - 

UU. 


putarent  iinitimos  populos? 
>tium,  populum  Romanum 
litia  alienae  personam  latu- 
rei  iudicem  fecisse,  ut  sibi  5 

ptium  ipsum  id  qui- 
[oris,  non  facturum,   haec  6 
:    sed  plua  cupiditae 
catae  tVibus  iudicave- 
5g  .    nec  abnuitur  ' 
■  nuno  haut  sane 
Ucii.  idque  non 
lania  foediua 
nb  urbania 


3  Sabini  etiam   belli  perfflH 
ab   -cnatu  triumphus  essell 
inidia  rerum  eonsulibus 
impctrasai  nt,    magis  homi- 
lita  videretur. 

n  ex  hostibu9  partam  lurpe  i 
um  populi  deformavit.   Ari-  | 
biguo  agro  cum  sai  pe   bello 


\ 


194  LIBER  IIII ,  1.  2.  [a.  u.  e.  309] 


TITI  LIYI 

AB   VEBE    CONDITA 

LIBEE  IIII. 
i         I.    Hos  secuti  M.  Gcnucius  et  C.  Curtius  consules. 
fuit  annus  domi  forisque  infestus.    nam  anni  principio  ct 
de  conubio  patrum  et  plebis  C.  Canuleius  tribunus  plebis 

2  rogationem  prornulgavit,  qua  contaminari  sanguinem  suum 
patres  confundique  iura  gcntium  rebantur,  et  mentio  primo 
sensim  inlata  a  tribunis,  ut  alterum  ex  plebe  consulem 
liccret  fieri,  eo  processit  deinde,  ut  rogationem  novem 
tribuni  promulgarent,    ut  populo  potestas   esset  seu    de 

3  plebe  seu  de  patribus  vellct  consules  faciendi.  id  vero  si 
fieret,  non  volgari  modo  cum  infimis,  sed  prorsus  auferri 
a   primoribus   ad  plebem   summum   imperium  crcdebant. 

i  lacti  ergo  audiere  patres,  Ardeatium  populum  ob  iniuriam 
agri  abiudicati  descisse  et  Veientes  depopulatos  extrema 
agri  Romani  et  Volscos  Aequosque  ob  communitam  Ver- 
ruginem  fremere;  adeo  vel  infelix  bellum  ignominiosae 
paci  praeferebant. 

u  His  itaque  in  maius  etiam  acceptis,  ut  inter  strepitum 
tot  bellorum  conticiscerent  actiones  tribuniciae,  dilectus 
haberi,  bellum  armaque  vi  summa  apparari  iubent,  si  quo 
intentius  possit  quam  T.  Quinctio  consule  apparatum  sit. 

C  tum  C.  Canuleius  pauca  in  senatu  vociferatus:  nequiquam 
territando  consules  avertere  plebem  a  cura  novarum  lcgum ; 
numquam  eos  se  vivo  dilectum  habituros,  antcquam  ea, 
quae  promulgata  ab  se  collegisque  essent,  plebes  scivisset. 
et  confestim  ad  contionem  advocavit. 

l  II.  Eodem  tempore  et  consulcs  senatum  in  tribunum 
et  tribunus  populum  in  consules  incitabat.  negabant  con- 
sules,  iam  ultra  ferri  posse  furores  tribunicios,  ventum  iam 
ad  finem  esse,  domi  plus  belli  concitari  quam  foris.  id 
non  adco  plebis  quam  patrum,   neque  tribunorum  magis 


LIBER  1111,  2.  [a.C.445]  195 

quam  consulum  culpa  accidere.   cuius  rei  praemium  sit  in  2 
civitate,  eam  maxumis  semper  auctibus  crescere:  sic  pace 
bonos,   sic  bello  fieri.    maximum  Eomae  praemium  sedi-  3 
tionum  esse,   id  et   singulis   universisque   semper  honori 
fuisse.    reminiscerentur,  quam  maiestatem  senatus  ipsi  a  4 
patribus   accepissent,    quam  liberis   tradituri  essent,    ut, 
quemadmodum  plebs,  gloriari  possent,  auctiorem  amplio- 
remque  esse.    finem  ergo  non  fieri,   nec  futuram,   donec 
quam  felices  seditiones  tam  honoraii  seditionum  auctores 
essent.    quas   quantasque  res  C.  Canuleium   adgressum!  5 
conluvionem  gentium,  perturbationem  auspiciorum  publi- 
corum  privatorumque  adferre,   ne  quid  sinceri,   ne  quid 
incontaminati  sit,  ut  discrimine  omni  sublato  nec  se  quis- 
quam  nec  suos  noverit.    quam   enim  aliam  vim  conubia  c 
promiscua  habere  nisi  ut  ferarum  prope  ritu  vulgentur 
concubitus  plebis  patrumque?   ut  qui  natus   sit  ignoret, 
cuius  sanguinis,   quorum  sacrorum  sit,  dimidius  patrum 
(sit),    dimidius   plebis,    ne   secum   quidem  ipse   concors. 
parum  id  videri,   quod  omnia  divina  humanaque  turben-  7 
tur:  iam  ad  consulatum  vulgi  turbatores  accingi.   ct  primo, 
ut  alter  consul  ex  plebe  fieret,  id  modo  sermonibus  temp- 
tasse:  nunc  rogari,  ut,  seu  ex  patribus  seu  ex  plebe  velit, 
populus  consules  creet.    et  creaturos  haud  dubie  ex  plebe 
seditiosissimum  quemque:  Canuleios  igitur  Iciliosque  con- 
sules  fore.    ne  id  Iuppiter  optimus  maximus  sineret,  re-  s 
giae  maiestatis  imperium  eo  recidere;  et  se  miliens  mori- 
turos  potius,  quam  ut  tantum  dedecoris  admitti  patiantur. 
certuni  habere,  maiores  quoque,  si  divinassent,  concedendo  0 
onmia  non  mitiorem  in  seplebem,  sed  asperiorem  alia  ex 
aliis  iniquiora  postulando,  cum  prima  impetrasset,  futuram,  10 
primo  quamlibet  dimicationcm  subituros  fuisse  potius  quam 
eas  leges  sibi  inponi  paterentur.    quia  tum  concessum  sit 
de  tribunis,  iterum  concessum  esse;  finem  non  fieri.   [non]  11 
posse  in  eadem  civitate  tribunos  plebis  et  patres  esse:  aut 
hunc  ordinem  aut  illum  magistratum  tollendum  esse  po- 
tiusque   sero   quam  numquam   obviam   eundum  audaciae 
temeritatique.    illine  ut  inpune  primo  discordias  serentes  12 
concitent  linitima  bella,  deinde  adversus  ea,  quae  conci- 
taverint,  armari  civitatem  defendique  prohibeant  et,  cum 


1  96  LIBElt  1111,  2.  3.  [a.  u.  c.  309] 

hostcs  tantum  non  arcessicrint,  exercitus  conscribi  advcr- 
13  sus  hostes  non  patiantur,  sed  audeat  Canuleius  in  senatu 
proloqui,  se,  nisi  suas  leges  tamquani  victoris  patres  ac- 
cipi  sinant,  dilectum  haberi  prohibiturum?  quid  esse  aliud 
quain  minari,  se  proditurum  patriam,  oppugnari  atque  capi 
passurum?  quid  eam  voccm  animorum  non  plebi  Roma- 
nae ,  scd  Volscis  et  Aequis  et  Veientibus  allaturam? 
i  i  nonne  Canuleio  duce  se  speraturos  Capitolium  atque  arcem 
scandere  possc,  si  patribus  tribuni  cum  iure  ac  maicstate 
adcmpta  animos  etiam  eripuerint?  consulcs  paratos  esse 
duccs  prius  adversus  scelus  civium  quam  adversus  ho- 
stium  arma. 

1  III.  Cum  maxume  haec  in  senatu  agerentur,  Canu- 
leius  pro  legibus  suis  et  adversus  consules  ita  disseruit: 

2  'quanto  opere  vos,  Quirites,  contcmnerent  patres,  quam 
indignos  duccrcnt,  qui  una  secum  urbe  intra  eadem  moe- 
nia  viveretis,  saepe  equidem  et  ante  videor  animadver- 
tisse,    nunc   tamen  maxime,    quod  adeo   atroces   in    has 

:i  rogationes  nostras  coorti  sunt,  quibus  quid  aliud  quam 
admoncmus  cives,  nos  eorum  essc  et,  si  non  easdem  opes 

4  haberc,  eandem  tamen  patriam  incolere?  altera  conubium 
pctimus,  quod  finitumis  externisque  dari  solet:  et  nos 
quidem  civitatcm,  quae  plus  quam  conubium  cst,  hostibus 

j  etiam  victis  dedimus  — ,  altera  nihil  novi  ferimus,  sed  id 
quod  populi   est  repetimus  atque  usurpamus,   ut  quibus 

G  velit  populus  Romanus  honores  mandet.  quid  tandem  est 
cur  caelum  ac  terras  misceant,  cur  in  mc  impctus  modo 
paene  in  senatu  sit  factus,  negent  se  manibus  tempcra- 
turos  violaturosque  denunticnt  sacrosanctam  potestatem? 

7  si  populo  Romano  liberum  suffragium  datur,  ut  quibus 
velit  consulatum  mandet,  et  non  praeciditur  spes  plebeio 
quoque,  si  dignus  summo  honorc  erit,  apiscendi  summi 
honoris,  stare  urbs  haec  non  potcrit?  de  imperio  aetum 
est?  et  perinde  hoc  valet  "plebeiusne  consul  fiat"  tam- 
quam   servum   aut  libertinum   aliquis   consulem   futurum 

s  dicat?  ecquid  sentitis,  in  quanto  contemptu  vivatis?  lucis 
vobis  huius  partem,  si  liccat,  adimant.  quod  spiratis, 
quod  vocem  mittitis,  quod  formas  hominum  habetis,  in- 
dignantur,  quin  etiam,  si  dis  placct,  nefas  aiunt  esse  con- 


LIBER  IIII,  3.  L  [a.  0,440]  107 

sulein  plebeium  fieri.    obsecro  vos,  si  uon  ad  fastos,  non  9 
ad  conmentarios  pontificum  admittimur,  ne  ea  quidem  sci- 
mus,  quae  omnes  peregrini  etiam  sciunt,  consules  in  locum 
regum  successisse,  nec  aut  iuris  aut  maiestatis  quicquam 
habere,  quod  non  in  regibus  ante  fuerit?  en  umquam  crc-  io 
ditis  fando  auditum  esse,  Xumam  Pompilium  non  modo 
non  patricium,  sed  ne  civem  quidem  Romanum,  ex  Sabino 
agro   accitum,    populi  iussu   patribus   auctoribus   Romae 
regnasse?   L.  deinde  Tarquinium  non  Romanae  modo,  sed  i  l 
ne  Italicae  quidem  gentis,  Demarati  Corinthii  filium,  in- 
colam    a    Tarquiniis    vivis    liberis   Anci    regem    factum? 
Servium  Tullium   post  hunc   captiva  Cornieulana  natum  rj 
patre  nullo,  matre  serva,  ingenio,  virtute  regnum  tenuisse? 
quid  enim  de  T.  Tatio  Sabino  dicam,  quem  ipse  Romulus 
parens  urbis  in  societatem  regni  accepit?    ergo  dum  nul-  i:i 
lum  fastiditur  genus,  in  quo  eniteret  virtus,  crevit  impe- 
riurn  Romanum.   paeniteat  nunc  vos  plebeii  consulis,  cum 
maiores  nostri  advenas  reges  non  fastidierint  et  ne  regi- 
bus  quidem  exactis  clausa  urbs  fuerit  peregrinae  virtuti? 
Claudiam  certe  gentem  post  reges  exactos  ex  Sabinis  non  1 1 
in  civitatem  modo  accepimus,    sed  etiam  in   patriciorum 
numerum.    ex  peregrinone  patricius,   deinde  consul  fiat,  i.:. 
eivis  Romanus  si  sit  ex  plebe,   praecisa  eonsulatus  spes 
erit?  utrum  tandem  non  credimus  fieri  posse,  ut  vir  fortis  ig 
ac  strenuus,    pace  belloque   bonus   ex  plebe   sit  Xumae, 
L.  Tarquinio,  Ser.  Tullio  similis:  an  ne  si  sit  quidem  ad  i? 
gubernacula  rei  publicae  accedere  eum  patiemur  potius- 
que  decemviris,  taeterrimis  mortalium,  qui  tamen  omnes 
ex  patribus  erant,  quam  optimis  regum  novis  hominibus 
similis  consules  sumus  habituri? 

IIII.    "At   enim  nemo  post   reges   exactos   de  plebe  l 
consul  fuit."   quid  postea?  nullane  res  nova  institui  debet 
et,  quod  nondum  est  factum,  —  multa  enim  nondum  sunt 
facta  in  novo  populo  —  ea,  ne  si  utilia  quidem  sunt,  fieri 
oportet?  pontifices,  augures  Romulo  regnante  nulK  erant:  2 
a  Xuma  Pompilio  creati  sunt.    census  in  civitate  et  dc- 
scriptio  centuriarum  classiumque  non  erat:  ab  Ser.  Tullio 
est   facta.     consules   numquam   fuerunt:    regibus   exactis  3 
creati  sunt.    dictatoris  nec  imperium  nec   nomen  fuerat: 


198  LLBER  IIII,  4.  [a.u.  c.309] 

apud  patres  esse  coepit.  tribuni  plebi,  aediles,  quaestores 
nulli  erant:  institutum  est,  ut  fierent.  decemviros  legibus 
scribendis  intra  decem  hos  annos   et  creavimus   et  e  re 

4  publica  sustulimus.  quis  dubitat,  quin  in  aeternum  urbe 
condita,  in  inmensum  crescente,  novaimperia,  sacerdotia, 

:,  iura  gentium  hominumque  instituantur?  hoc  ipsum,  ne 
conubium  patribus  cum  plebe  esset,  non  decemviri  tule- 
runt  paucis  his  annis  pessimo  (exemplo)  publico  cum 
summa  iniuria  plebis?  an  esse  ulla  maior  aut  insignitior 
contumelia  potest  quam  partem  civitatis  velut  contamina- 

(j  tam  indignam  conubio  haberi?  quid  est  aliud  quam  exilium 
intra  eadem  moenia,  quam  relegationem  pati?  ne  adfini- 
tatibus,  ne  propinquitatibus  inmisceamur,  cavent,  ne  so- 

7  cietur  sanguis.  quid?  hoc  si  polluit  nobilitatem  istam 
vestram,  quam  plerique  oriundi  ex  Albanis  et  Sabinis 
non  genere  nec  sanguine,  sed  per  cooptationem  in  patres 
habetis  aut  ab  regibus  lecti  aut  post  reges  exactos  iussu 
populi,  sinceram  servare  privatis  consiliis  non  poteratis 
nec  ducendo  ex  plebe  neque  vestras  filias  sororesque  enu- 

8  bere  sinendo  e  patribus?  nemo  plebeius  patriciae  virgini 
vim  adferret:   patrieiorum  ista  lubido  est.    nemo  invitum 

9  pactionem  nuptialem  quemquam  facere  coegisset.  veruni 
enim  vero  lege  id  prohibere  et  conubium  tolli  patrum  ac 
plebis,  id  demum  contumeliosum  plebi  est.   cur  enim  non 

10  confertis,  ne  sit  conubium  divitibus  ac  pauperibus?  quod 
privatorum  consiliorum  ubique  semper  fuit,  ut  in  quam 
cuique  feminae  convenisset  domum  nuberet,  ex  qua  pactus 
esset  vir  domo  in  matrimonium  duceret,  id  vos  sub  lcgis 
superbissumae  vincula  conicitis,  qua  dirimatis  societatem 

1 1  civilem  duasque  ex  una  civitates  faciatis.  cur  non  san- 
citis,  ne  vicinus  patricio  sit  plebeius  nec  eodem  itinere 
eat,  ne  idem  convivium  ineat,  ne  in  foro  eodem  consistat? 
quid  enim  in  re  est  aliud,  si  plebeiam  patricius  duxerit, 
si    patriciam    plebeius?    quid    iuris    tandem    immutatur? 

12  nempe  patrem  secuntur  liberi.  nec  quod  nos  ex  conubio 
vestro  petamus  quicquam  est  praeterquam  ut  hominum, 
ut  civium  numero  simus;  nec  vos,  nisi  in  contumeliam 
ignominiamque  nostram  certare  iuvat,  quod  eontendatis 
quicqnam  est. 


LIBER  IIII,  5.  G.  [a.C.445]  199 

V.  Denique  utruai  tandem  populi  Romani  an  vestrum  1 
summum  hnperium  est?  regibus  exactis  utrum  vobis  do- 
minatio  an  omnibus  aequa  libertas  parta  est?  oportet  licere  2 
populo  Romano,  si  velit,  iubere  legem;  an,  ut  quaeque  ro- 
gatio  promulgata  erit,  vos  dilectum  pro  poena  decernetis? 
et  simul  ego  tribunus   vocare   tribus   in   suflragium   coe- 
pero,   tu  statim  consul  sacramento  iuniores  adiges  et  in 
castra  educes  et  minaberis  plebi,  minaberis  tribuno?  quid,  :; 
si  non,   quantum  istae  minae  adversus  plebis  consensum 
valerent,  bis  iam  experti  essetis?  scilicet,  quia  nobis  con- 
sultum  volebatis,  certamine  abstinuistis;   an  ideo  non  est 
dimicatum,  quod  quae  pars  firmior,  eadem  modestior  fuit? 
nec  nunc  erit    certamen,    Quirites.     animos    vestros    illi   1 
temptabunt  semper,  vires  non  experientur.   itaque  ad  bella  0 
ista,  seu  falsa  seu  vera  sunt,  consules,  parata  vobis  plebes 
est,  si  conubiis  redditis  unam  hanc  civitatem  tandem  fa- 
citis,  si  coalescere,  si  iungi  miscerique  vobis  privatis  ne- 
cessitudinibus  possunt,  si  spes,  si  aditus  ad  honores  viris 
strenuis  et  fortibus  darur,   si  in  consortio,   si  in  societatc 
rei  publicae  esse,  si,  quod  aequae  libertatis  est,  invicem 
annuis  magistratibus  parere  atque  imperitare  licet.   si  haec  6 
inpediet  aliquis,  ferte  sermonibus  et  multiplicate  fama  bella : 
nemo  est  nomen  daturus,  nemo  arma  capturus,  nemo  di- 
micaturus  pro  superbis  dominis,  cum  quibus  uqc  in  re  pu- 
blica  honorum  nec  in  privata  conubii  societas  est.' 

VI.  Cum  in  contionem  et  consules  processissent   et  1 
res  a  perpetuis  orationibus  in  altercationem  vertisset,   in- 
terroganti  tribuno,  cur  plebeium  consulem  fieri  non  opor- 
teret,  ut  fortasse  vere,  sic  parum  utiliter  in  praesens  cer-  2 
tamen  respondit,   quod  nemo   plebeius   auspicia  haberet, 
ideoque  decemviros  conubium  diremisse,  ne  incerta  prole 
auspicia  turbarentur.    plebes  ad  id  maxime  indignatione  3 
exarsit,   quod  auspicari  tamquam  invisi  diis  inmortalibus 
negarentur  posse.    nec  ante  finis  contentionum  fuit,   cum 
et  tribunum   acerrimum  auctorem  plebes  nacta  esset  et 
ipsa  cum  eo  pertinacia  certaret,  quam  victi  tandem  patres 
ut  de  conubio  ferretur  consensere,   ita  maxime  rati  con-  i 
tentionem  de  plebeiis  consulibus  tribunos  aut  totam  de- 
posituros  aut  post  bellum    dilaturos    esse   contentamque 


200  LIBER  IIII,  6.  7.  [a.u.c.309.  310] 

5  interim  conubio  plebem  paratam  tlilectui  forc.  cuin  Canu- 
leius  victoria  de  patribus  et  plcbis  favore  ingcns  esset, 
accensi  alii  tribuni  ad  ccrtamen  pro  rogatione  sua  summa 
vi  pugnant,  et  crescente  in  dies  fama  belli  dilectum  inpe- 

6  diunt.  consules,  cum  pcr  scnatum  interccdcntibus  tribu- 
nis  nihil  agi  posset,  consilia  principum  domi  habcbant. 
apparebat,  aut  hostibus  aut  civibus  de  victoria  concedcn- 

7  dum  esse.  soli  ex  consularibus  Valerius  atque  Horatius 
non  intererant  consiliis.  C.  Claudi  sentcntia  consules  ar- 
mabat  in  tribunos,  Quinctiorum,  Cincinnatique  et  Capi- 
tolini,  sententiae  abhorrebant  a  caede  violandisquc,   quos 

S  foedere  icto  cum  plebc  sacrosanctos  accepissent.  per  haec 
consilia  co  deducta  cst  res,  ut  tribunos  militum  consulari 
potestate  promiscue  ex  patribus  ac  plebe  creari  sinerent, 
de  consulibus  creandis  nihil  mutaretur.  coque  confenti 
tribuni,  contcnta  plebs  fuit. 
9  Comitia  tribunis  consulari  potestatc  tribus  creandis  in- 
dicuntur.  quibus  indictis  extemplo  quicumque  aliquid  sc- 
ditiose  dixerat  aut  fecerat  umquam,  maxime  tribunicii,  et 
prensare  homines  ct  concursare  toto  foro  candidati  coe- 

10  pere,  ut  patricios  desperatio  primo  inritata  plebc  apiscendi 
honoris,  deinde  indignatio,  si  cum  liis  gerendus  csset  ho- 
nos,   deterreret.    postremo  coacti  tamen  a  primoribus  pc- 

u  tiere,  ne  cessisse  possessione  rei  publicae  viderentur.  even- 
tus  eorum  comitiorum  docuit,  alios  animos  in  contcntione 
libertatis  dignitatisque,  alios  secundum  deposita  certa- 
mina  incorrupto  iudicio  esse:  tribunos  enim  omnes  patri- 
cios  creavit  populus,  contentus  eo,  quod  ratio  habita  ple- 

12  beiorum  esset.  hanc  modestiam  aequitatcmque  et  altitu- 
dinem  animi  ubi  nunc  in  uno  inveneris,  quae  tum  populi 
universi  fuit? 

1  VII.  Anno  trecentesimo  decimo  quam  urbs  Roma 
condita  erat  primum  tribuni  militum  pro  consulibus  ma- 
gistratum  ineunt  A.  Sempronius  Atratinus,  L.  Atilius,  T. 
Cluilius,    quorum  in  magistratu  concordia  domi  pacem 

2  etiam  foris  praebuit.  sunt  qui  propter  adicctum  Acquorum 
Volscorumque  bello  et  Ardeatium  defcctioni  Veiens  bel- 
lum,  quia  duo  consules  obire  tot  simul  bella  nequirent, 
tribunos  militiun  trcs  creatos  dicant   sine   mentionc  pro- 


LIBER  IIII ,  7.  [a.  C.  445. 414]  201 

mulgatae  legis  de  eonsulibus  creandis  ex  plebe,  et  imperio 
et  insignibus  consularibus  usos.  non  tamen  pro  firmato  o 
iam  stetit  magistratus  eius  ius,  quia  tertio  mense  quam 
inierunt  augurum  decreto  perinde  ac  vitio  creati  honore 
abiere,  quod  C.  Curtius,  qui  comitiis  eorum  praefuerat, 
parum  recte  tabernaculum  cepisset. 

Legati  ab  Ardeatibus  Eomam  venerunt  ita  de  iniuria  4 
querentes,  ut,  si  demeretur  ea,  in  foedere  atque  amicitia 
mansuros  restituto  agro  appareret.    ab  senatu  responsum  5 
est,   iudicium  populi  rescindi  ab  senatu  non  posse,  prae- 
terquam  quod  nullo  nec  exemplo  nec  iure  fieret,  concordiae 
etiam  ordinum  causa.    si  Ardeates  sua  tempora  exspectare  6 
velint  arbitriurnque  senatui  levandae  iniuriae  suae  permit- 
tant,  fore  ut  postmodo  gaudeant,  se  irae  moderatos,  sciant- 
que,   patribus  aeque  curae  fuisse,   ne  qua  iniuria  in  eos 
oreretur  ac  ne  orta  diuturna  esset.   ita  legati,  cum  se  rem  7 
integram  relaturos  dixissent,  comiter  dimissi. 

Patrieii,  cum  sine  curuli  magistratu  res  publica  esset, 
coiere  et  interregem  creavere.  contentio,  consulesne  an 
tribuni  militum  crearentur,  in  interregno  rem  dies  con- 
plures  tenuit.  interrex  ac  senatus  consulum  comitia,  tri-  8 
buni  plebis  et  plebs  tribunorum  militum  ut  babeantur  ten- 
dunt.  vicerunt  patres,  quia  et  plebs  patriciis  seu  liunc 
seu  illum  delatura  honorem  frustra  certare  supersedit  et  9 
principes  plebis  ea  comitia  malebant,  quibus  non  habere- 
tur  ratio  sua,  quam  quibus  ut  indigni  praeterirentur.  tri- 
buni  quoque  plebi  certamen  sine  effectu  in  beneficio  apud 
primores  patrum  reliquere. 

T.  Quinetius  Barbatus  interrex  consules  creat  Lucium  io 
Papirium  Mugilanum,    L.  Sempronium  Atratinum.     his 
consulibus  cum  Ardeatibus  foedus  renovatum  est.    idque 
monumenti  est,   consules  eos  illo  anno  fuisse,   qui  neque 
in  annalibus  priscis  neque   in  libris   magistratuum   inve- 
niuntur:   credo,   quod  tribuni  militum  initio  anni  fuerunt,  1 1 
eo  perinde  ac  si  totum  annum  in  imperio  fuerint,  suiTectis 
iis  consulibus  praetermissa  nomina  consulum  horum.   Li-  12 
cinius  Macer  auctor   est,   et  in  foedere  Ardeatino  et  in 
linteis  libris  ad  Monetae  inventa.    et  foris,  cum  tot  terro- 
res  a  tinitimis  ostentati  essent,  et  domi  otium  fuit. 


202  LIBER  IIII ,  8.  9.  [a.  u.  c.  311] 

1  VIII.    Hunc  annum,    seu  tribunos  modo  seu  tribunis 

suffectos   consules   quoque   habuit,   sequitur  annus   haud 
dubiis  consulibus  M.  Geganio  Macerino  iterum,  T.  Quinctio 

2  Capitolino  quintum  consule.  idem  hic  annus  censurae  in- 
itium  fuit,  rei  a  parva  origine  ortae,  quae  deinde  tanto  in- 
cremento  aucta  est,  ut  morum  disciplinaeque  Eomanae 
penes  eam  regimen,  senatus  equitumque  centuriae,  decoris 
dedecorisque  discrimen  sub  dicione  eius  magistratus,  pu- 
blicorum  ius  privatorumque  locorum  vectigalia  populi  Ro- 

;5  mani  sub  nutu  atque  arbitrio  essent.  ortum  autem  initiumst 
rei,  quod  in  populo  per  multos  annos  incenso  neque 
differri  census  poterat  neque  consulibus,  cum  tot  popu- 
lorum  bella  imminerent,   operae  erat  id  negotium  agere. 

4  mentio  inlata  ad  senatum  est,  rem  operosam  ac  minime 
consularem  suo  proprio  magistratu  egere,  cui  scribarmn 
ministerium  custodiaeque  (et)  tabularum   cura,    cui  arbi- 

0  trium  formulae  censendi  subiceretur.  et  patres  quamquam 
rem  parvam,  tamen,  quo  plures  patricii  magistratus  in  re 
publica  essent,  lacti  accepere,  id  quod  evenit  futunun 
credo  etiam  rati,  ut  mox  opes  eorum,  qui  praeessent,  ipsi 

6  honori  ius  maiestatemque  adicerent.  ct  tribuni  id  quod 
tunc  erat  magis  necessarium  quam  speciosi  ministerii  pro- 
curationem  intuentes,   ne  in  parvis  quoque  rebus  incom- 

:  mode  adversarentur,  haut  sane  tetendere.  cum  a  primori- 
bus  civitatis  spretus  honor  esset,  Papirium  Sempronium- 
que,  quorum  de  consulatu  dubitabatur,  ut  eo  magistratu 
parum  solidum  consulatum  explerent,  censui  agendo  po- 
pulus  suffragiis  praefecit.    censores  ab  re  appellati  sunt. 

1  VTIII.  Dum  haec  Romae  geruntur,  legati  ab  Ardea 
veniunt  pro  veterrima  societate   renovatoque  foedere   re- 

•2  centi  auxilium  prope  eversae  urbi  inplorantes;  frui  nam- 
que  pace,  optimo  consilio  cum  populo  Eomano  servata, 
perintestina  arma  non  licuit.   quorum  causae  atque  initium 

3  traditirr  ex  certamine  factionum  ortum,  quae  fuerunt  erunt- 
que  pluribus  populis  magis  exitio  quam  bella  externn, 
quam  fames  morbive  quaeque  alia  in  deum  iras  velut  ul- 
tima  publicorum  malorum  vertunt. 

4  Virginem  plebeii  generis  maxime  forma  notam  pefiere 
iuvenes,  alter  virgini  genere  par,  tutoribus  frctus,  qui  et 


LIBER  IIII,  9.  10.  [a.  C.  443]  203 

ipsi  eiusdem  corporis  eraut,  nobilis  alter,  nulla  re  praeter- 
quam  forma  captus.    adiuvabant  eum  optumatium  studia,  5 
per  quae  in  domum  quoque  puellae  certamen  partium  pe- 
netravit.    nobilis  superior  iudicio  matris  esse,  quae  quam 
splendidissimis  nuptiis  iungi  puellam  volebat;   tutores  in 
ea  quoque  re  partium  memores  ad  suum  tendere.  cum  res  G 
peragi  intra  parietes  nequisset,  ventum  in  ius  est.    postu- 
latu  audito  matris  tutorumque  magistratus  secundum  pa- 
rentis  arbitrium  dant  ius  nuptiarum.    sed  vis  potentior  fuit. 
namque  tutores,   inter  suae  partis  homines  de  iniuria  de-  7 
creti  palam  in  foro  contionati,  manu  facta  virginem  ex  domo 
matris  rapiunt.   adversus  quos  infestior  coorta  optumatium  8 
acies  sequitur  accensum  iniuria  iuvenem.   fit  proelium  atrox. 
pulsa  plebs,  nihil  Romanae  plebi  similis,  armata  ex  urbe 
profecta,   colle  quodam  capto  in  agros  optumatium  cum 
ferro  ignique  excursiones  facit,  urbem  quoque,  omni  etiam  9 
experte  ante  certaminis  multitudine  opificum  ad  spem  prae- 
dae  evocata,  obsidere  parat.    nec  ulla  species  cladesque  10 
belli  abest  velut  contacta  civitate  rabie  duorum  iuvenum 
funestas  nuptias  ex  occasu  patriae  petentium.    parum  parti  1 1 
utrique  domi  armorum  bellique  est  visum.   optumates  Ro- 
manos  ad  auxilium  urbis  obsessae,   plebs  ad   expugnan- 
dam  secum  Ardeam  Volscos  excivere.   priores  Volsci  duce  12 
Aequo  Cluilio  Ardeam  venere  et  moenibus  hostium  vai- 
lum  obiecere.    quod  ubi  Romam  est  nuntiatum,  extemplo  13 
M.  Geganius  consul  cum  exercitu  profectus  tria  milia  pas- 
sum  ab  hoste  locum  castris   cepit  praecipitique  iam  die 
curare  corpora  milites  iubet.    quarta  deinde  vigilia  signa 
profert  coeptumque  opus  adeo  adproperatum  est,   ut  sole 
orto  Volsci  firmiore  se  munimento   ab  Roinanis  circum- 
vallatos  quam  a  se  urbem  viderent.    et  alia  parte  consul  14 
muro  Ardeae  brachium  iniunxerat,  qua  ex  oppido  sui  com- 
meare  possent. 

X.  Volscus  imperator,  qui  ad  eam  diem  non  com-  1 
meatu  praeparato,  sed  ex  populatione  agrorum  rapto  in 
diem  frumento  aluisset  militem,  postquam  saeptus  vallo 
repente  inops  omnium  rerum  erat,  ad  conloquium  consule 
evocato,  si  solvendae  obsidionis  causa  venerit  Romanus, 
abducturum  se  inde  Volscos  ait.    adversus  ea  consul  victis  2 


204  LIBEK  1111,  10.  11.  [a.u.c.  811-314] 

condiciones  aecipiendas  esse,  non  ferendas  respondit,  ne- 
que,  ut  venerint  ad  oppugnandos  socios  populi  Romani 
;;  suo  arbitrio,  ita  abituros  Volscos  esse.  dcdi  imperatorem, 
arma  poni  iubet,  fatentes  victos  se  esse  et  imperio  parere: 
aliter  tam  abeuntibus  quam  manentibus  sc  hostem  infen- 
sum  victoriam  potius  ex  Volscis  quam  pacem  infidam  Ro- 

4  mam  relaturum.  Volsci  exiguam  spem  in  armis,  alia  un- 
dique  abscisa,  cum  temptassent,  praeter  cetera  adversa 
loco  quoque  iniquo  ad  pugnam  congressi,  iniquiorc  ad  fu- 
gam,  cum  ab  omni  parte  caederentur,  ad  preces  a  certa- 
mine  versi  dedito  imperatore  traditisque  armis  sub  iugum 
missi  cum  singulis  vestimentis  ignominiae  cladisque  pleni 

5  dimittuntur.  et.  cum  haud  procul  urbe  Tusculo  consedis- 
sent,   vetere  Tusculanorum  odio  inermes  opprcssi   dede- 

6  runt  poenas  vix  nuntiis  caedis  relictis.  Romanus  Ardeae 
turbatas  seditione  res  prineipibus  eius  motus  securi  per- 
cussis  bonisque  eorum  in  publicum  Ardcatium  rcdactis 
composuit;  demptamque  iniuriam  iudicii  tanto  beneficio 
populi  Romani  Ardeates  credcbant,  senatui  superesse  ali- 
quid  ad  delendum  publicae  avaritiae   monimentum   vide- 

7  batur.  consul  triumphans  in  urbem  redit  Cluilio  duce 
Volscorum  ante  currum  ducto  praelatisque  spoliis,  quibus 
dearmatum  exercitum  hostium  sub  iugum  miserat. 

S  Aequavit,  quod  haud  facile  est,  Quinctius  consul  to- 
o-atus  armati  gloriam  collegae,  qua  concordiae  pacisque 
domesticam  curam  iura  infimis  summisque  moderando  ita 
tenuit,  ut  eum  et  patres  severum  consulem  ct  plebs  satis 

<j  comem  crediderint.  et  adversus  tribunos  auctoritate  plura 
quain  certamine  tenuit.  quinque  consulatus  codem  tenore 
o-esti  vitaque  omnis  consulariter  acta  verendum  paenc 
ipsum  magis  quam  honorem  faciebant.  eo  tribunorum 
militarium  nulla  mentio  his  consulibus  fuit. 

1  XI.    Consules  creant  M.  Fabium  Vibulanum,  Postu- 

2  mum  Aebutium  Cornicinem.  Fabius  et  Aebutius  consu- 
les,  quo  maiori  gloriae  rerum  domi  forisque  gesiarum 
succedere  se  cernebant,  maxime  autem  memorabilem  an- 
num  apud  finitimos  socios  hostesque  esse,  quod  Ardeatibus 

3  in  re  praecipiti  tanta  foret  cura  subventum,  eo  inpensiue, 
ut  delerent  prorsus  ex  animis  hominum  infamiam  iudicii, 


LIBER  1111,  11.  12.  [a.C.443— 440]  205 

seuatus  consultum  fecerunt,  ut,  quoniam  civitas  Ardeatium 
intestino  tumultu  redacta  ad  paucos  esset,  coloni  eo  prae- 
sidii  causa  adversus  Volscos  scriberentur.    hoc  palam  re-  i 
latum  in  tabulas,   ut  plebem  tribunosque   falleret  iudicii 
rescindendi  consilium  initum.  consenserant  autem,  ut  multo 
maiore    parte  Puitulorum    colonorum    quam  Romanorum 
scripta  nec  ager  ullus  divideretur  nisi  is,  qui  interceptus 
iudicio  infami  erat,   nec  uUi  prius  Romano  ibi  quam  om- 
nibua  Rutulis  divisus  esset  gleba  ulla  agri  adsignaretur. 
sic  ager  ad  Ardeates  rediit.   triumviri  ad  coloniam  Ardeam  5 
deducendam  creati  Agrippa  Menenius,  T.  Cluilius  Siculus, 
M.  Aebutius  Helva,   qui  praeter  minime  populare  mini-  6 
sterium  agro  adsignando  sociis,   quem  populus  Romanus 
suum  iudicasset,  cum  plebem  offendisscnt,  ne  primoribus 
quidem  patrum  satis  accepti,  quod  nihil  gratiae  cuiusquam 
dederant,  vexationes,  ad  populum  iam  die  dicta  ab  tribu-  7 
nis,   coloni  adscripti  remanendo  in  colonia,   quam  testem 
integritatis  iustitiaeque  habebant,  vitavere. 

XII.    Pax  domi  forisque  fuit  et  hoc  et  insequente  anno,  l 
C.  Furio  Pacilo  ct  M.  Papirio  Crasso  consulibus.    ludi,  ab  2 
decemviris  per  secessionem  plebis  a  patribus  ex  senatus 
consulto  voti,  eo  anno  facti  sunt.    causa  seditionum  nequi-  3 
quam  a  Poetilio  quaesita,  qui  tribunus  plebis  iterum  ea  ipsa  4 
denuntiando  factus  neque  ut  de  agris  dividendis  plebi  re- 
ferrent  consules  ad  senatum  pervincere  potuit,  et  cum  ma- 
gno  certamine  obtinuisset,  ut  consulerentur  patres,  consu- 
lum  an  tribunorum  placeret  comitia  haberi,  consules  creari 
iussi  sunt,  ludibrioque  erant  minae  tribuni  denuntiantis  se  5 
dilectum  inpediturum,   cum  quietis  finitimis   neque   bello 
neque  belli  apparatu  opus  esset. 

Sequitur  hanc  tranquillitatem  rerum  annus  Proculo  g 
Geganio  Macerino,  L.  Menenio  Lanato  consulibus  multi- 
plici  clade  ac  periculo  insignis,  seditionibus,  fame,  regno 
prope  per  largitionis  dulcedinem  in  cervices  accepto. 
unum  afuit  bellum  externum,  quo  si  adgravatae  res  es-  7 
sent,  vix  ope  deorum  omnium  resisti  potuisset.  coepere  a 
fame  mala,  seu  adversus  annus  frugibus  fuit  seu  dulce- 
dine  contionum  et  urbis  deserto  agrorum  cultu,  nam  utrum- 
que  traditui*.    et  patres  plebem  desidem  et  tribuni  plebis 


206  LIBEE,  IIII,  12.  13.  [a.  u.  c.  314.  315] 

nunc  fraudem  nunc  neglegentiam   consulum  accusabant. 

8  postremo  perpulere  plebem  haud  adversante  senatu,  ut 
L».  Minucius  praefectus  annonae  crearetur,  felicior  in  eo 
magistratu  ad  custodiam  libertatis  futurus  quam  ad  cura- 
tionem  ministeuii  sui,  quamquam  postremo  annonae  quo- 
que  levatae  haud  inmeritam  et  gratiam  et  gloriam  tulit. 

9  qui  cum  multis  circa  finitimos  populos  legationibus  terra 
marique  nequiquam  missis,  nisi  quod  ex  Etruria  haud  ita 
multum  frumenti  advectum  est,  nullum  momentum  anno- 

10  nae  fecisset  et  revolutus  ad  dispensationem  inopiae  profi- 
teri  cogendo  frumentum  et  vendere,  quod  usu  menstruo 
superesset,  fraudandoque  parte  diurni  cibi  servitia,  crimi- 
nando  inde  et  obiciendo  irae  populi  frumentarios,  acerba  in- 

11  quisitione  aperiret  magis  quam  levaret  inopiam,  multi  ex 
plebe  spe  amissa  potius  quam  ut  cruciarentur  trahendo  ani- 
mam  capitibus  obvolutis  se  in  Tiberim  praecipitaverunt. 

1  XIII.  Tum  Sp.  Maelius  ex  equestri  ordine,  ut  illis 
temporibus  praedives,  rem  utilem  pessimo  exemplo,  peiorc 

2  consilio  cst  adgressus.  frumento  namque  ex  Etruria  pri- 
vata  pecunia  per  hospitum  clientiumque  ministeria  coempto, 
quae,  credo,  ipsa  res  ad  levandam  publica  cura  annonam 
impedimento  fuerat,  largitiones  frumenti  facere  instituit, 

3  plebemque  hoc  munere  delinitam,  quacumque  incederet, 
conspectus  elatusque  supra  modum  hominis  privati  secum 
trahere,   haud  dubium  consulatum  favore  ac  spe  despon- 

4  dentem.  ipse,  ut  est  humanus  animus  insatiabilis  eo, 
quod  fortuna  spondet,  ad  altiora  et  non  concessa  tendere 
et,  quoniam  consulatus  quoque  eripiendus  invitis  patribus 
esset,  de  regno  agitare:  id  unum  dignum  tanto  apparatu 
consiliorum  et  certaminum,  quod  ingens  exsudandum  esset, 
praemium  fore. 

5  Iam  comitia  consularia  instabant;   quae  res  eum  nec- 

6  dum  compositis  maturisve  satis  consiliis  oppressit.  consul 
sextum  creatus  T.  Quinctius  Capitolinus,  minime  opor- 
tunus  vir  novauti  res;   collega  additur  ei  Agrippa  Mene- 

:  nius,  cui  Lanato  erat  cognomen.  et  Lucius  Minucius  prac- 
fectus  annonae  seu  refectus  seu  quoad  res  posceret  in 
incertum  creatus;  nihil  enim  constat  nisi  in  libros  linteos 
utroque  anno  relatum  inter  magistratus  praefecti  nomcn. 


LIBEE  IIII ,  13.  14.  [a.  C.  440. 439]  207 

hic  Minucius  eandem  rei  publicae  curationem  agens,  quam  8 
Maelius  privatim  agendam  susceperat,  cum  in  utraque  domo 
gcnus  idem  hominum  versaretur,  rem  conpertam  ad  sena- 
tum  refert,  tela  in  domum  Maelii  conferri  eumque  contio-  9 
nes  domi  habere  ac  non  dubia  regni  consilia  esse;  tempus 
agendae  rei  nondum  stare,  cetera  iam  convenisse  et  tri- 
bunos  mercede  emptos  ad  prodendam  libertatem  et  par- 
tita  ducibus  multitudinis  ministeria  esse.  serius  se  paene 
quam  tutum  fuerit,  ne  cuius  incerti  vanique  auctor  esset, 
ea  deferre. 

Quae  postquam  sunt  audita  et  undique  primores  patrum  io 
et  prioris  anni  consules  increparent,  quod  eas  largitiones 
coetusque  plebis  in  privata  domo  passi  essent  fieri,  et  no- 
vos  consules,  quod  exspectassent,  donec  a  praefecto  anno- 
nae  tanta  res  ad  senatum  deferretur,   quae  consulem  non 
auctorem   solurn   desideraret,    sed   etiam  vindicem:    tum  n 
Quinctius   consules  inmerito  increpari  ait,   qui   constricti 
legibus  de  provocatione  ad  dissolvendum  imperium  latis 
nequaquam  tantum  virium  in  magistratu  ad  eam  rem  pro 
atrocitate  vindicandam,   quantum   animi  haberent.     opus 
esse  non  forti  solum  viro,   sed  etiam  libero   exsolutoque 
legum  vinclis.  itaque  sedictatoremL.  Quinctium  dicturum,  12 
ibi  animum   parem   tantae  potestati  esse.    adprobantibus 
cunctis  primo  Quinctius  abnuere  et  quid  sibi  vellent  rogi- 
tare,   qui   se  aetate  exacta  tantae   dimicationi   obicerent. 
dein,    cum  undique  plus  in  illo  senili  animo  non  consilii  13 
modo,  sed  etiam  virtutis  esse  quam  in  omnibus  aliis  dice- 
rent  laudibusque  haud  inmeritis  onerarent  et  consul  nihil 
remitteret,  precatus  tandem  deos  inmortales  Cincinnatus,  14 
ne  senectus  sua  in  tam  trepidis  rebus  damno  dedecorivc 
rei  publicae  esset,  dictator  a  consule  dicitur.    ipse  deinde 
C.  Servilium  Ahalam  magistrum  equitum  dicit. 

XIIIL  Postero  die  dispositis  praesidiis  cum  in  forum  1 
descendisset  conversaque  in  eum  plebs  novitate  rei  ac  mi- 
raculo  esset  et  Maeliani  atque  ipse  dux  eorum  in  se  inten- 
tam  vim  tanti  imperii  cernerent,  expertes  consiliorum  regni,  2 
qui  tumultus,  quod  bellum  repens  aut  dictatoriam  maiesta- 
tem  aut  Quinctium  post  octogesimum  annum  rectorem  rei 
publicae  quaesisset,  rogitarent,  missus  ab  dictatore  Servilius  3 


208  LIBER  IIII,  14.  15.  [a.u.c.315] 

magister  equitum  ad  Maelium  'vocat  te'  inquit  'dictator/* 
cum  pavidus  ille  quid  vcllet  quaereret  Serviliusque  cau- 
sam  dicendam  csse  proponeret  crimenque  a  Minucio  de- 
laturn  ad  senatum  diluendum,  tunc  Maelius  reciperc  se 
in  catervam  suorum  et  primum  circumspcctans  tergiver- 
sari,  postremo,  cum  apparitor  iussu  magistri  equitum  du- 
ceret,  ereptus  a  circumstantibus  fugiensque  fidem  plebis 
Eomanae  inplorare  et  opprimi  se  consensu  patrum  dicerc, 
quod  plebi  benigne  fecisset,  orare,  ut  opem  sibi  ultimo  in 
discrimine  ferrent  neve  ante  oculos  suos  trucidari  sinerent. 
hacc  eum  vociferantem  adsecutus  Ahala  Servilius  ob- 
truncat  respersusque  cruore  obtruncati,  stipatus  caterva 
patrieiorum  iuvenum,  dictatori  renuntiat,  vocatum  ad  eum 
Maelium  repulso  apparitorc  concitantem  multitudinem 
poenam  meritam  habcrc.  tum  dictator  'macte  virtute,'  in- 
quit  'C.  Servili,  esto  liberata  re  publica!' 

XV.  Tumultuantem  deinde  multitudinem  inccrta  exi- 
stimatione  facti  ad  contionem  vocare  iussit  et  Maelium 
iure  caesum  pronuntiavit,  etiam  si  regni  crimine  insons 
fuerit,  qui  vocatus  a  mngistro  equitum  ad  dictatorcm  non 
venisset.  se  ad  causam  cognoscendam  consedisse,  qua 
cognita  habiturum  fuisse  Maelium  similem  causae  fortu- 
nam;  vim  parantem,  ne  iudicio  se  committeret,  vi  coer- 
citum  esse.  nec  cum  eo  tamquam  cum  cive  agendum 
fuisse,  qui  natus  in  libero  populo  inter  iura  legesque,  ex 
qua  urbe  reges  exactos  sciret  eodemque  anno  sororis  filios 
regis  et  liberos  consulis,  liberatoris  patriae,  propter  pactio- 
nem  indicatam  recipicndorum  in  urbem  regum  a  patre 
securi  esse  percussos,  ex  qua  Conlatinum  Tarquinium 
consulem  nominis  odio  abdicare  se  magistratu  atque  exu- 
lare  iussum,  in  qua  de  Spurio  Cassio  post  aliquot  annos 
proptcr  consilia  inita  de  regno  supplicium  sumptum,  in 
qua  nuper  decemviros  bonis,  exilio,  capite  multatos  ob 
supcrbiam  regiam  —  in  ea  Sp.  Maelius  spem  regni  conce- 
perit.  etquishomo?  quamquain  nullam  nobilitatem,  nullos 
honores,  nulla  merita  cuiquam  ad  dominationem  pandcrc 
viam;  sed  tamen  Claudios,  Cassios  consulatibus,  decem- 
viratibus  suis  maiorumque  honoribus,  splendore  familia- 
rum  sustuKsae  animos,  quo  nefas  fuerit :  Spurium  MaeJium, 


LIBER  IIII,  15.  16.  [a.C.439.]  209 

cui  tribunatus  plebis  magis  optandus  quam  sperandus 
fuerit,  frumentarium  divitem,  bilibris  farris  sperasse  li- 
bertatem  se  civium  suorum  emisse  ciboque  obiciendo  ra- 
tum  victorem  finitimorum  omniimi  populum  in  servitutem 
perlici  posse,  ut  quem  senatorem  concoquere  civitas  vix  : 
posset,  regem  ferret,  Piomuli  conditoris,  ab  diis  orti,  re- 
cepti  ad  deos,  insignia  atque  imperium  liabentem.  non 
pro  scelere  id  magis  quam  pro  monstro  habendum  nec  8 
satis  esse  sanguine  eius  expiatum,  nisi  tecta  parietesque, 
intra  quae  tantum  amentiae  conceptum  esset,  dissiparen- 
tur  bonaque  contacta  pretiis  regni  mercandi  publicarentur. 
iubere  itaque,  quaestores  vendere  ea  bona  atque  in  publi- 
cum  redigere. 

XVI.    Domum  deinde,  ut  monumento  area  esset  op-  l 
pressae  nefariae   spei,   dirui   extemplo  iussit.    id  Aequi- 
maelium  appellatum  est.    L.  Minueius  bove  aurato  extra  2 
portam   trigeminam  est  donatus  ne  plebe  quidem   invita, 
quia  frumentum  Maelianum  assibus  in  modios  aestimatum 
plebi  divisit.  hunc  Minueiuni  apud  quosdam  auctores  trans-  3 
isse  a  patribus  ad  plebem  undecimumque  tribunum  plebis 
cooptatum  seditionem  motam  ex  Maeliana  caede  sedasse 
invenio.    ceterum  vix  credibile  est,  numerum  tribunorum  4 
patres  augeri  passos  idque  potissimum  exemplum  a  patri- 
cio  homine  introductum;  nec  deinde  id  plebem  concessum 
semel  obtinuisse  aut  certe  temptasse.    sed  ante  omnia  re- 
fellit  falsum  imaginis  titulum  paucis  ante  annis  lege  cau- 
tum,  ne  tribunis  collegam  cooptare  liceret.    Q.  Caecilius,  5 
Q.  Iunius,  Sex.  Titinius  soli  ex  collegio  tribunorum  neque 
tulerant  de  honoribus  Minuci  legem  et  criminari  nunc  Mi- 
nucium  nunc  Scrvilium  apud  plebem  querique  indignam 
necem  Maelii  non  destiterant.    pervicerunt  igitur,  ut  tri-  6 
bunorum  militum  potius  quam  consulum  comitia  haberen- 
tur,  haut  dubii,  quin  sex  locis  —  tot  enim  iam  creari  lice- 
bat  —  et  plebeii  aliqui  profitendo  se  ultores  fore  Maelianae 
caedis  crearentur. 

Plebs  quamquam  agitata  multis  co  anno  et  variis  mo-  7 
tibus  erat,   nec  plures  quam  tres  tribunos   consulari  po- 
testate  creavit  et  in  his  L.  Quinctium  Cincinnati  filium, 
ex  cuius  dictaturae  invidia  tumultus  quaerebatur.    praela-  s 

Livi  ioI.  I.  14 


210  LIBER  IIII,  1G.  17.  [a.u.c.316.  317J 

tus  suffragiis  Quiuctio  Mamcrcus  Aemilius,   vir  summac 
dignitatis;  L.  Iulium  tertium  creant. 

1  XVII.  In  horum  magistratu  Fidenae,  colonia  Romana, 
ad  Lartem  Tolumnium  Veientium  regem  ac  Veientes  de- 

2  fecere.  maius  additum  defectioni  scelus:  C.  Fulcinium, 
Cloelium  Tullum,  Sp.  Antium,  L.  Roscium,  legatos  Ro- 
manos,   causam  novi  consilii  quaerentes,   iussu  Tolumni 

3  interfecerunt.  levant  quidam  regis  facinus:  in  tesserarum 
prospero  iactu  vocem  eius  ambiguam,  ut  occidi  iussisse 
videretur,  a  Fidenatibus  exceptam  causam  mortis  legatis 

4  fuisse,  rem  incredibilem,  interventu  Fidenatium  novorum 
sociorum,  consulentium  de  caede  ruptura  ius  gentium,  non 
aversum  ab  intentione  lusus  animum  nec  deinde  in  erro- 

b  rem  versum  facinus.  propius  est  fidem,  obstringi  Fide- 
natium  populum,   ne  respicere   spem   ullam  ab  Romanis 

6  posset,  conscientia  tanti  sceleris  voluisse.  legatorum,  qui 
Fidcnis  caesi  erant,  statuae  publice  in  rostris  positae  sunt. 

Cum  Veientibus  Fidenatibusque,  praeterquam  finitumis 
populis,  ab  causa  etiam  tam  nefanda  bellum  exorsis  atrox 

7  dimicatio  instabat.  itaque  ad  curam  summae  rerum  quieta 
plebe  tribunisquc  eius  nihil  controvcrsiae  fuit,  quin  con- 
sules  crearentur  M.  Geganius  Macerinus  tertium  et  L. 
Sergius  Fidenas;  a  bello  credo,  quod  deinde  gessit,  ap- 

8  pellatum.  hic  enim  primus  cis  Anienem  cum  rege  Veien- 
tium  secundo  proelio  conflixit  nec  incruentam  victoriam 
retulit.  maior  itaque  ex  civibus  amissis  dolor  quam  lae- 
titia  fusis  hostibus  fuit;   et  senatus,  ut  in  trepidis  rebus, 

(j  dictatorem  dici  Mamercum  Aemilium  iussit.  is  magistrum 
equitum  ex  coilegio  prioris  anni,  quo  simul  tribuni  mili- 
tum  consulari  potestate  fuerant,  L.  Quinctium  Cincinna- 

10  tum,  dignum  parente  iuvenem,  dixit.  ad  dilectum  a  con- 
sulibus  habitum  centuriones  veteres  belli  periti  adiecti  ct 
numerus  amissorum  proxima  pugna  expletus.  legatos 
Quinctium  Capitolinum  et  M.  Fabium  Vibulanum  sequi 

li  se  dictator  iussit.  cum  potestas  maior  tum  vir  quoque 
potestati  par  hostes  ex  agro  Romano  trans  Anienem  sub- 
movere.  collesque  inter  Fidenas  atquc  Anienem  ceperunt 
referentes  castra  nec  ante  in  campos  degressi  sunt  quam 

12  legiones  auxilio  Faliscorum  venerunt.    tum  demum  castra 


LIBER  1III,  17—19.  [a.  C.  438.  437]  211 

Etruscorum  pro  raoenibus  Fidenarum  posita.  et  dictator 
Romanus  haut  procul  inde  ad  confluentis  consedit  in  utri- 
usque  ripis  amnis,  qua  sequi  munimento  poterat,  vallo 
interposito.    postero  die  in  aciem  eduxit. 

XVIII.   Inter  hostes  variae  fuere  sententiae.   Faliscus,  l 
procul  ab  domo  militiam  aegre  patiens,  satisque  fidens  sibi, 
poscere  pugnam:  Veienti  Fidenatique  plus  spei  in  trahendo 
bello  esse.    Tolumnius,  quamquam  suorum  magis  place-  2 
bant  consilia,  ne  longinquam  militiam  non  paterentur  Fa- 
lisci,  postero  die  se  pugnaturum  edicit.    dictatori  ac  Ko-  3 
manis,  quod  detrectasset  pugnam  hostis,  animi  accessere; 
posteroque  die,  iam  militibus  castra  urbemque  se  oppug- 
naturos  frementibus,  ni  copia  pugnae  fiat,  utrimque  acies 
inter  bina   castra  in  medium  campi  procedunt.     Veiens,  4 
multitudine  abundans,  qui  inter  dimicationem  castra  Ro- 
mana  adgrederentur  post  montes  circummisit.    trium  po- 
pulorum  exercitus  ita  stetit  instructus,  ut  dextrum  cornu 
Veientes,  sinistrum  Falisci  tenerent,  mediiFidenates  essent. 
dictator  dextro   cornu   adversus  Faliscos,   sinistro  contra  5 
Veientem  Capitolinus  Quinctius  intulit  signa,  ante  mediam 
aciem  cum  equitatu  magister  equitum  processit.   parumper  6 
silentium  et  quies  fuit  nec  Etruscis,  nisi  cogerentur  pug- 
nam  inituris  et  dictatore  arcem  Romanam  respectante,  ut 
ab  auguribus,  simul  aves  rite  admisissent,  ex  conposito 
tolleretur  signum.     quod   (simul)   ubi   conspexit,    primos  7 
equites  clamore  sublato  in  hostem  emisit.   secuta  peditum 
acies  ingenti  vi  conflixit.     nulla  parte  legiones  Etruscae  8 
sustinuere  impetum  Romanorum:  eques  maxume  resiste- 
bat;  equitumque  longe  fortissimus  ipse  rex  ab  omni  parte 
effuse  sequentibus  obequitans  Eomanis  trahebat  certamen. 

XVIIII.    Erat  tum  inter  equites  tribunus  militum  A.  l 
Cornelius  Cossus,  eximia  pulchritudine  corporis,  animo  ac 
viribus  par  memorque  generis,  quod  amplissimum  accep- 
tum  maius  auctiusque  reliquit  posteris.    is  cum  ad  impe-  2 
tum  Tolumnii  quacumque  se  intendisset  trepidantis  Eo- 
manas  videret  turmas  insignemque  eum  regio  habitu  voli- 
tantem  tota  acie   cognosset,    'hicine   est'    inquit    'ruptor  3 
foederis  humani  violatorque  gentium  iuris?  iam  ego  hanc 
mactatam  victimam,  si  modo  sancti  quicquam  in  terris  esse 

14* 


212  LTBER  IIII,  10.20.  [a.  u.  c.  317-319] 

i  dii  volunt,  legatorum  manibus  dabo.'  calcaribus  subditis 
infesta  cuspide  in  unum  fertur  hostem.  quem  eum  ictum 
cquo  deieeisset,    confestim   ct   ipse  hasta  innixus    se    in 

5  pedes  excepit.  adsurgentem  ibi  regcm  umbone  resupinat, 
repetitumque  saepius  cuspide  ad  terram  adfixit.  tum  ex- 
sangui  detracta  spolia,  caputquc  abscisum  victor  spiculo 
gerens  terrore  caesi  regis  hostes  fudit.    ita  equitum  quo- 

<3  que  fusa  aeies,  quae  una  fecerat  anceps  eertamen.  dicta- 
tor  legionibus  fugatis  instat  et  ad  castra  conpulsos  cacdit. 
Fidenatium  plurimi  locorum  notitia  effugere  in  montes. 
Cossus  Tiberim  cum  equitatu  transvectus  cx  agro  Veien- 

7  tano  ingentem  detulit  praedam  ad  urbem.  inter  proelium 
et  ad  castra  Romana  pugnatum  est  adversus  partem  co- 
piarum  ab  Tolunmio,  ut  ante  dictum  est,  ad  castra  mis- 

8  sam.  Fabius  Vibulanus  corona  primum  vallum  defendit ; 
intentos  dcinde  hostcs  in  vallum  egressus  dextra  principali 
cum  triariis  repentc  invadit.  quo  pavore  iniecto  eaedcs 
minor,  quia  pauciorcs  crant,  fuga  non  minus  trcpida  quam 
in  acie  fuit. 

1  XX.    Omnibus   locis   rc   bene  gesta  dictator  senatus 

2  consulto  iussuque  populi  triumphans  in  urbem  rediit.  longc 
maximum  triumphi  spectaculum  fuit  Cossus  spolia  ophna 
regis  interfecti  gerens.    in  eum  militcs  carmina  incondita 

3  aequantes  cum  Romulo  canere.  spolia  in  aede  Iovis  Fe- 
retrii  prope  Romuli  spolia,  quae  prima  opima  appellata 
sola  ea  tempestate  erant,  cum  sollemni  dedicatione  dono 
fixit.    averteratque  in  se  a  curru  dictatoris  civium  ora  ct 

i  celebritatis  eius  diei  fructum  prope  solus  tulerat.  dictator 
coronam  auream  libram  pondo  ex  publica  pecunia  populi 
iussu  in  Capitolio  Iovi  donum  posuit. 

5  Omnis  ante  mc  auctores  secutus  A.  Cornclium  Cos- 
sum  tribunum  militum  secunda  spolia  opima  Iovis  Feretrii 

G  templo  intulisse  exposui.  ceterum,  praetcrquam  quod  ca 
rite  opima  spolia  habentur,  quae  dux  duci  dctraxit,  nec 
ducem  novimus  nisi  cuius  auspicio  bellum  geritur,  titulus 
ipse  spoliis  inscriptus  illos  meque  arguit,  consulem  ea 
Cossum  cepisse. 

7  Hoc  ego  cum  Augustum  Caesarem,  templorum  om- 
nium  conditorcm  ac  restitutorem,  ingressum  aedem  Fere- 


LIBER  IIII,  20.  21.  [a.  C.  437-435]  213 

trii  lovis,  quam  vetustate  dilapsam  refecit,  se  ipsum  in 
thorace  linteo  scriptum  legisse  auclissem,  prope  sacrile- 
gium  ratus  sum,  Cosso  spoliorum  suorum  Caesarem,  ip- 
sius  templi  auctorem,  subtrahere  testem.  qui  si  ea  in  re  8 
sit  error,  quod  tam  veteres  annales  quodque  magistratum 
libri  quos[que]  linteos  in  aede  repositos  Monetae  Macer 
Licinius  citat  identidem  auctores,  septimo  post  demum 
anno  cum  T.  Quinctio  Penno  A.  Cornelium  Cossum  con- 
sulem  habeant,  existimatio  communis  omnibus  est.  nam  B 
etiam  illud  accedit,  ne  tam  clara  pugna  in  eum  annum 
transferri  posset,  quod  inbelle  triennium  ferme  pestilentia 
inopiaque  frugum  circa  A.  Cornelium  consulem  fuit,  adeo 
ut  quidam  annales  velut  funesti  nihil  praeter  nomina  con- 
sulum  suggerant.  tertius  ab  consulatu  Cossi  annus  tribu-  io 
num  eum  militum  consulari  potestate  habet,  eodem  anno 
magistrnm  equitum;  quo  in  imperio  alteram  insignem  edi- 
dit  pugnam  equestrem.  ea  libera  coniectura  est.  sed,  ut  ii 
ego  arbitror,  vana  versare  in  omnes  opiniones  licet,  cum 
auctor  pugnae  recentibus  spoliis  in  sacra  sede  positis  Io- 
vem  prope  ipsum,  cui  vota  erant,  Romulumque  intuens, 
haut  spernendos  falsi  tituli  testes,  se  A.  Cornelium  Cos- 
sum  consulem  scripserit. 

XXI.    M.  Cornelio  Maluginense,  L.  Papirio  Crasso  l 
consulibus  exercitus  in  agrum  Veientem  ac  Faliscum  ducti, 
praedae   abactae  hominum  pecorumque.    hostis  in   agris  2 
nusquam    inventus    neque    pugnandi   copia  facta.     urbes 
tamen  non  obpugnatae,  quia  pestilentia  populum  invasit. 
et  seditiones   domi  quaesitae   sunt  nec  motae  tamen  ab  3 
Sp.  Maelio  tribuno  plebis,   qui  favore  nominis  moturum 
se  aliquid  ratus  et  Minucio  diem  dixerat  et  rogationcm  de 
publicandis  bonis  Servili  Alialae  tulerat,  falsis  criminibus  4 
a  Minucio  circumventum  Maelium  arguens,  Servilio  cae- 
dem  civis  indemnati  obiciens.    quae  vaniora  ad  populum 
ipso  auctore  fuere.   ceterum  magis  vis  morbi  ingravescens  5 
curae  erat  terroresque  ac  prodigia,  maxime  quod  crebris 
motibus  terrae  ruere  in  agris  nuntiabantur  tecta.   obsecra- 
tio  itaque  a  populo  duumviris  praeeuntibus  est  facta. 

Pestilentior  inde  annus  C.  Iulio  iterum  et  L.  Verginio  G 
consulibus  tantum  metum  vastitatis  in  urbe  agrisque  fecit, 


214 


LIBER  mi        22.  [a.  u.  c.  319.  320] 


placet, 
it.  Vei 
ite  eoi 
Po* 


ut  non  modo  praedandi  (    <a  qulsquam  ex  agro  Romano 
non  exiret  bellive  inferei     memoria  patribus  aut  plebi 

7  esset,  sed  ultro  Fidenat.  qui  se  primo  aut  oppido  aut 
montibus  aut  muris  tenu  nt,  populabundi  descenderent 

8  in  agrum  Romanum.  deii  t  Veientium  exercitu  accito  — 
nam°Falisci  perpelli  ad  ii  aurandum  bellum  neque  clade 
Romanorum  neque  soci  lm  precibus  potuere^  —  duo 
populi  transiere  Anieneih  tque  haut  procul  Collina 

0  signa   habuere.     trepidn    i    itaque   non   in   agris  ' 
quam  in  urbe  est.    Iuliu^onsul  in  aggere  murisj 
plicat  copias,   a  Vergin    senatus^in  aede  Qui 
sulitur.    dictatorem  dici  '.  Se 

10  alii,  alii  Structo  ftriss         I 
collegam  consuleret  morAs 
torem  dixit.    is  sibi  magif 
tium  Helvam  dicit. 

1  XXII.  Dictator  omi 
linam  adesse  iubet.  qui 
arma  ferenda  praesto 

2  feruntur  ad  dictatore 
loca  altiora  concesser 
nec  procul  Nomento 
nes;  conpulit  inde  in 

3  sed  ncque  scalis  ca 
in  obsidione  vis  ull, 
modo  satis,   sed 

4  sufficiebat.   ita  e 
nem  spe  amiss 
notis  ab  avers 
natura  tutissi 

5  ipse  diversis 
diviso  exer 
tinenti  die 

6  bat,  don 
est  inte 
clamor 

7  Eo 
ccnsor 
ibique 


/ 


LIBER  II 


15 


XXIII.    Eo» 
Iulium  tertium ,  \ 
invenio.    Valerii. 
Q.  Sulpicium  consul, 
tam  discrepante  i 
auctores  profitentur: 
filiaae,  traditum  a  serij 
libros  haut  dubi> 
veri  est.    sed  inti 
in  incerto  positum. 

Trepidatum  in  Ei 
Veientibus&ojuni 
Faliscisj^ 
i.dlagfl 

| 

Td 

(uituin 

ericuli 
I 
I 

ijloriai 

nentum 

hon«-i 
lcata  r< 
Jraestai 

agent 

fmaxiiii, 

liturna  i 

iuria  i 

qiiin., 
^nos  ma_ 


aienti  anno 
xum  apud  Macrum  Licinium 
Q.  Tubero  M.  Manliuni  ct  l 
n  annum  edunt    ceterum  in 
ubero  et  Macer  libroa  J  i  1 1  •  • 
tribunoa  militum   eo  anno 
is  antiquis  dissimulat.    Licauo 
;jos  placet  et  Tubero  inoi  rtni 
ustate  inconperta  hoc  quoqoe 

neat  post  Fiden  non  « 

-netu  similia  excidii,  n  d 
cum  liis  belli,  quamquam 
itur  cum  duac  i 
isis  imp<  tra--t  nt.    ut   ad    Vol- 
mi  Etruriae  concilium,  \<  lut 
I  .111.   A<  iiiiliiiin 
I    ab  .ii/uiajj^jr-  c 

.   belluinqw 

I  .  mto  |.li 
ab  duubus  [»»] 

tatioin    "innii 
nantiatuin 
u»u.-(|iic   -u. .   t  •  > 1 1 ~ i  1  i < i 
!K  <•  adveraarum  n  rum 
itc^rain  ciniimunirjui  no__H 

■:wac- 
|:i  in  pace  nli.juid  <>pcru_  6___H 
lictaturae,    cupicns,    < .  ii-urnni 

;.. 

■Jiuturnitate  ofFensus.   i 
tcain)  foria  g<  i,  ndam  ait  tut*- 
lunortaJi  -  busci  pisse;  -. .  quod 
,  libertati  populi  Romani  coo- 

ciu-  .  Q 

i  iporia  modua  inj 
■■    alioe  iii., j 

<«  nsuraiii.     -I:i\,     c-.     i-di  ii. 

itae  obnoxiot  rivei 


W 


210  LlBEIl  IIII,  24.  25.  [a.  u.  c.  320-323] 

laturum,  ne  plus  quam  annua  ac  semenstris  censura  esset. 

G  consensu  ingenti  populi  legem  postero  dic  pcrtulit  ct  'ut 

rc  ipsa'  inquit  'sciatis,  Quirites,  quam  milii  diuturna  non 

7  placeant  imperia,  dictatura  me  abdico.'  deposito  suo  ma- 
gistratu,  modo  aliorum  magistratui  inposito,  fine  alteri, 
cum  gratulatione  ac  favore  ingenti  populi  domum  est 
reductus.  censores  aegre  passi  Mamercum,  quod  magi- 
stratum  populi  Romani  minuissct,  tribu  moverunt  octipli- 

s  catoque  censu  aerarium  fecerunt.  quam  rem  ipsum  in- 
genti  animo  tulisse  ferunt,  causam  potius  notae  intuentem 
quam  iguominiam;  primores  patrum,  quamquam  deminu- 
tum  censurae  ius  noluissent,  exemplo  acerbitatis  censoriae 
offensos,  quippe  cum  se  quisque  diutius  ac  saepius  sub- 
iectum  censoribus  fore  cerneret  quam  censuram  gesturum. 

:)  populi  certe  tanta  indignatio  coorta  dicitur,  ut  vis  a  ccn- 
soribue  nullius  auctoritatc  praeterquam  ipsius  Mamcrci 
deterreri  quiverit. 

i  XXV.  Tribuni  plebi  adsiduis  contionibus  prohibendo 
consularia  comitia,  cum  rcs  propc  ad  intcrregnum  per- 
ducta  esset,  eviccre  tandcm,  ut  tribuni  militum  consulari 

2  potcstate  crearentur.  victoriae  praemium  quod  petebatur, 
ut  plebeius  crcaretur,  nullusfuit:  omncspatriciicreatisunt: 
M.  Fabius  Vibulanus,  M.  Foslius,  L.  Scrgius  Fidenas. 

:i  Pcstilcntia  co  anno  aliarum  rerum  otium  pracbuit.  acdis 
Apollini  pro  valetudinc  populi  vota  est.  multa  duumviri  ex 
libris  placandae  deum  irae  avertendaeque  a  populo  pestis 

4  causa  fccere:  magna  tamen  cladcs  in  urbe  agrisque  pro- 
miscue  hominum  pecorumquc  pernicie  accepta.  famem 
cultoribus  agrorum  timentes  in  Etruriam  Pomptinumque 
agrum  et  Cumas,  postremo  in  Siciliam  quoque  frumenti 
causa  misere.   consularium  comitiorum  nulla  mcntio  habita 

;,  cst;  tribuni  militum  consulari  potestate  omncs  patricii  crcati 
sunt:  L.  Pinarius  Mamercus,  L.  Furius  Medullinus,  Sp. 
Postumius  Albus. 

(i         Eo  anno  vis  morbi  levata  neque  a  penuria  frumenti, 

:  quia  ante  provisum  erat,  periculum  fuit.  consilia  ad  mo- 
vcnda  bclla  in  Volscorum  Acquorumque   conciliis   et  in 

8  Etruria  ad  fanum  Voltunmae  agitata.  ibi  prolatae  in  an- 
nura  rcs  decretoque  cautum,  nc  quod  antc  eoncilium  ficret, 


LIBER  IIII,  25  26.  [a.  C.  434-431]  217 

nequiquam  Veientc  populo  querente,  eandem,  qua  Fidenae 
deletae  sint,  inniiuere  Veiis  fortunam. 

Literini  Romae  principes  plebis,   iam  diu  nequiquam  9 
imminentes  spei  maioris  honoris,   dum  foris  otium  esset, 
coetus  indicere  in  domos  tribunorum  plebis;   ibi  secreta  10 
consilia  agitare,  queri,  se  a  plebe  adeo  spretos,  ut,  cum 
per  tot  annos  tribuni  militum  consulari  potestate  creentur, 
nulli  umquam  plebeio  ad  eum  honorem  aditus  fuerit.  mul-  1 1 
tiim  providisse  suos  maiores,  qui  caverint,  ne  cui  patricio 
plebeii   magistratus  paterent  —   aut    patricios    habendos 
fuisse  tribunos  plebi:   adeo  se  suis  etiam  sordere   nec  a 
plebe  minus  quam  a  patribus  contemni.    alii  purgare  ple-  12 
bem,  culpam  in  patres  vertere:   eorum  ambitione  artibus- 
que  fieri,  ut  obsaeptum  plebi  sit  ad  honorem  iter.   si  plebi 
respirare  ab  eorum  mixtis  precibus  minisque  liceat,   me- 
morem  eam  suorum  mituram  sufFragia  esse  et  parto  auxi- 
lio  imperium  quoque  adscituram. 

Placet,  tollendae  ambitionis  causa  tribunos  legem  pro-  13 
mulgare,  ne  cui  album  in  vestimentum  addere  petitionis 
liceret  causa.  parva  nunc  res  et  vix  serio  agenda  videri 
possit,  quae  tunc  ingenti  certamine  patres  ac  plebem  ac- 
cendit.  vicere  tamen  tribuni,  ut  legem  perferrent,  appa-  14 
rebatque,  inritatis  animis  plebem  ad  suos  studia  inclina- 
turam.  quae  ne  libera  essent,  senatus  consultum  factum 
est,  ut  consularia  comitia  haberentur. 

XXVI.   Tumultus  causa  fuit,  quem  ab  Aequis  et  Vol-  1 
scis  Latini   atque   Hernici  nuntiarent.      T.  Quinctius  L.  2 
filius  Cincinnatus  —  eidem  et  Penno  cognomen  additur  — 
et  Gnaeus  lulius  Mento  consules  facti.     nec  ultra  terror 
belli  est  dilatus.  lege  sacrata,  quae  maxima  apud  eos  vis  3 
cogendae  militiae  erat,  dilectu  habito  utrimque  validi  exer- 
citus  profecti  in  Algidum  convenere  ibique  seorsum  Aequi  4 
seorsum  Volsci  castra  communivere  intentiorque  quamum- 
quam  ante  muniendi  exercendique  militem  cura  ducibus 
erat.  eo  plus  nuntii  terroris  Romam  adtulere.  senatui  dic- 
tatorem  dici  placuit,   quia  etsi  saepe  victi  populi,   maiore  5 
tamen  conatu  quam  alias  umquam  rebellarent;  et  aliquan- 
tum  Romanae  iuventutis   morbo  absumptum   erat.     ante  g 
omnia  pravitas  consulum  discordiaque  inter  ipsos  et  cer- 


218  LIBER  IIII,  26.  27.  [a.  u.  c.  323] 

tamina  in  consiliis  omnibus  terrcbant.    sunt  qui  male  pu- 
gnatum  ab  his  consulibus  in  Algido  auctores  sint,  camque 

7  causam  dictatoris  creandi  fuisse.  illud  satis  constat,  ad 
alia  discordes  in  uno  adversus  patrum  voluntatem  con- 
sensisse,  ne  dicerent  dictatorem;  donec,  cum  alia  aliis  ter- 
ribiliora  adferrentur  nec  in  auctoritate  senatus  consules 
essent,   Q.  Servilius  Priscus   summis  honoribus   egregie 

8  usus  'vos,'  inquit  Hribuni  plebis,  quoniam  ad  extrema 
ventum  est,  senatus  appellat,  ut  in  tanto  discrimine  rei 
publicae  dictatorem  dicere  consules  pro  potestate  vestra 

0  cogatis.'  qua  voce  audita  occasionem  oblatam  rati  tribuni 
augendae  potestatis  secedunt  proque  collegio  pronuntiant, 
placere  consules  senatui  dicto  audientes  esse;  si  adversus 
consensum  amplissimi  ordinis  ultra  tendant,   in  vincla  se 

10  duci  eos  iussuros.  consulcs  ab  tribunis  quam  ab  senatu 
vinei  maluerunt,  proditum  a  patribus  summi  imperii  ius 
datumque  sub  iugum  tribuniciae  potestati  consulatum  me- 
morantes,  si  quidem  cogi  aliquid  pro  potestate  ab  tribuno 
consules  et  —  quo  quid  ulterius  privato  timendum  foret?  — 

11  in  vincla  etiam  duci  possent.  sors  ut  dictatorem  diceret, 
nam  ne  id  quidem  inter  collegas  convenerat,  T.  Quinctio 
evenit.  is  A.  Postumium  Tubertum  socerum  suum,  se- 
verissimi  imperii  virum,  dictatorem  dixit.   ab  eo  L.  Iulius 

12  magister  equitum  est  dictus.  simul  edicitur  et  iustitium 
neque  aliud  tota  urbe  agi  quam  bellum  apparari.  cognitio 
vacantium  militiae  munere  post  bellum  difFertur.  ita  du- 
bii  quoque  inclinant  ad  nomina  danda.  et  Hernicis  La- 
tinisque  milites  imperati.  utrimque  enixe  oboeditum  dicta- 
tori  est. 

1  XXVII.  Haec  omnia  celeritate  ingenti  acta ;  relictoque 
Cn.  Iulio  consule  ad  praesidium  urbis  et  L.  Iulio  magistro 
equitum  ad  subita  belli  ministeria,  ne  qua  res,  qua  eguis- 
sent  in  castris,  moraretur,  dictator  praeeunte  A.  Cornelio 

2  pontifice  maximo  ludos  magnos  tumultus  causa  vovit,  pro- 
fectusque  ab  urbe  diviso  cum  Quinctio  consule  exercitu 

3  ad  hostes  pervenit.  sicut  bina  castra  hostium  parvo  inter 
se  spatio  distantia  viderant,  ipsi  quoque  mille  fermc  pas- 
sus  ab  hoste,  dictator  Tusculo,   consul  Lanuvio  propio- 

4  rem  locum  castris  ceperunt.   ita  quattuor  exercitus  totidem 


LIBER  IIII,  27.  28.  [a.C.431J  219 

muninienta  planitiem  in  medio  non  parvis  modo  excursio- 
nibus  ad  proelia,  sed  vel  ad  explicandas  utrimque  acies 
satis  patentem  habebant.    nec  ex  quo  castris  castra  con-  5 
lata  sunt  cessatum  a  levibus  proeliis  est,   facile  patiente 
dictatore,  conferendo  vires  spem  universae  victoriae  temp- 
tato  paulatim  eventu  certaminum  suos  praecipere.    itaque  6 
hostes,  nulla  in  proelio  iusto  relicta  spe,  noctu  adorti  ca- 
stra  consulis  rem  in  casum  ancipitis  eventus  committunt. 
clamor  subito  ortus  non  consulis  modo  vigiles,  exercitum 
deinde  omnem,  sed  dictatorem  quoque  ex  somno  excivit. 
ubi  praesenti  ope  res  egebant,    consul  nec  animo  defecit  7 
nec  consilio;  pars  militum  portarum  stationes  firmat,  pars 
corona  vallum  cingunt.    in  alteris  apud  dictatorem  castris  8 
quo  minus  tumultus  est,  eo  plus  animadvertitur,  quid  opus 
facto  sit.    missum  extemplo  ad  castra  subsidium,  cui  Sp. 
Postumius  Albus  legatus  praeficitur;  ipse  parte  copiarum 
parvo  circuitu  locum  maxime  secretum  ab  tumultu  petit, 
unde  ex  necopinato  aversum  hostem  invadat.    Q.  Sulpi-  y 
cium  legatum  praeficit  castris,   M.  Fabio  legato  adsignat 
equites,   nec  ante  lucem  movere  iubet  manum  inter  noc- 
turnos  tumultus  moderatu  difficilem.   omnia,  quae  vel  alius 
imperator  prudens  et  inpiger  in  tali  re  praeciperet  ageret- 
que,  praecipit  ordine   atque  agit:   illud  eximium   consilii  io 
animique   specimen  et  neutiquam  volgatae   laudis,   quod 
idtro  ad  oppugnanda  castra  hostium,  unde  maiore  agmine 
profectos  exploratum  fuerat,   M.  Geganium  cum  cohorti- 
bus  delectis  misit.   qui  postquam  intentos  homines  in  even-  1 1 
tum  periculi  alieni  pro  se  incautos  neglectis  vigiliis  sta- 
tionibusque  est  adortus,  prius  paene  cepit  castra  quam 
obpugnari  hostes  satis  scirent.    inde  fumo,  ut  convenerat,  12 
datum  signum  ubi  conspectum  ab  dictatore  est,  exclamat, 
capta  hostium  castra,  nuntiarique  passim  iubet. 

XXVIII.  Et  iam  luciscebat  omniaque  sub  oculis  erant.  1 
et  Fabius  cum  equitatu  impetum  dederat  et  consul  eruptio- 
nem  e  castris  in  trepidos  iam  hostes  fecerat:  dictator  au-  2 
tem,   parte  altera  subsidia  et  secundam   aciem   adortus, 
circumagenti  se  ad  dissonos  clamores  ac  subitos  tumultus 
hosti  undique  obiecerat  victorem  peditem  equitemque.    cir-  3 
cumventi  igitur  iam  in  medio  ad  unum  omnes  poenas  re- 


220  LIBER  IIII,  28.  29.  [a.  u.  c.  323  -326] 

bellionis  dedissent,  ni  Vettius  Messius  ex  Volscis,  nobi- 
lior  vir  factis  quam  genere,  iam  orbem  volventes  suos  in- 

4  crepans  clara  voce  'hicpraebituri'  inquit  'vos  telis  hostium 
cstis  indefensi,  inulti?  quid  igitur  arma  habctis  aut  quid 
ultro  bellum  intulistis,  in  otio  tumultuosi,  in  bello  segnes? 
quid  hic  stantibus  spei  est?  an  deum  aliquem  protecturum 
vos  rapturumque   hinc   putatis?    ferro    via    facienda  est. 

5  hac,  qua  me  praegressum  videritis,  agite,  qui  visuri  do- 
mos,  parentes,  coniuges,  liberos  estis,  ite  mecum.  non 
murus  nec  vallum,  sed  armati  armatis  obstant.  virtute 
pares,  necessitate,  quae  ultimum  ac  maximum  telum  est, 

G  superiores  estis.'  haec  locutum  exsequentemque  dicta 
rcdintegrato  clamore  secuti  dant  inpressionem,  qua  Po- 
stumius  Albus  eohortes  obiecerat,  et  moverunt  victorem, 
donec  dictator  pedem  iam  referentibus  suis  advenit  eoque 

7  omne  proelium  versum  est.  uni  viro  Messio  fortuna  ho- 
stium  innititur.  multa  utrimque  vulnera,  multa  passim 
caedes  est.    iam  ne  duces  quidem  Eomani  incrucnti  pu- 

8  gnant.  unus  Postumius  ictus  saxo  perfracto  capite  acic 
excessit.  non  dictatorem  umerus  vulneratus,  non  Fabium 
prope  adfixum  equo  femur,  non  brachium  abscisum  con- 
sulem  ex  tam  ancipiti  proelio  summovit. 

1  XXVIIII.  Messium  impetus  per  stratos  caede  hostes 
cum  globo  fortissimorum  iuvenum  extulit  ad  castra  Vol- 

2  scorum,  quae  nondum  capta  erant.  eodcm  omnis  acies 
inclinatur.  consul  effusos  usque  ad  vallum  persecutus  ipsa 
castra  vallumque  adgreditur.  eodem  et  dictator  alia  parte 
copias  admovet.   non  segnior  oppugnatio  est  quam  pugna 

3  fuerat.  consulem  signum  quoque  intra  vallum  iniccisse 
ferunt,  quo  milites  acrius  subirent,  repetendoque  signo  pri- 
mam  inprcssionem  factam.    et  dictator  proruto  vall<>  iam 

4  in  castra  proelium  intulerat.  tum  abici  passim  arma  ac 
dedi  hostes  coepti;  castrisque  et  his  captis  hostes  praeter 
senatores  omnes  venumdati  sunt.  praedae  pars  sua  cogno- 
scentibus  Latinis  atque  Hernicis  reddita,  partem  sub  hasta 
dictator  vcndidit;  pracpositoque  consule  castris  ipse  trium- 

5  phans  invectus  urbem  dictatura  sc  abdicavit.  egregiae 
dictaturac  tristem  memoriam  faciunt,  qui  filium  ab  A.  Po- 
stumio,    quod    occasione    benc  pugnandi   captus    iniussu 


LIBER  IHI,  29.  30.  [a.  C.  431— 428]  221 

discesserit  praesidio,  victorem  securi  percussuin  tradunt. 
nec  libet  crcdcre  —  et  licet  in  variis  opinionibus  —  et  ar-  c 
gumento  est,  quod  imperia  Manliana,  non  Postumiana  ap- 
pellata  sint,  quem  qui  prior  auctor  tam  saevi  exempli  foret 
occupaturus  insignem  titulum  crudelitatis  fuerit.  Imperioso 
quoque  Manlio  cognomen  inditum,  Postumius  nulla  tristi 
nota  est  insignitus. 

Cn.  Iulius  consul  aedem  Apollinis  absente  collega  sine  7 
sorte  dedicavit.     aegre  id  passus  Quinctius  cum  dimisso 
exercitu  in  urbem  redisset,  nequiquam  in  senatu  est  con- 
qucstus. 

Insigni  magnis  rebus  anno  additur  nihil  tum  ad  rem  8 
Romanam  pertinere   visum,   quod  Carthaginienses,   tanti 
hostes  futuri,   tum  primum  per  seditiones  Siculorum   ad 
partis  alterius  auxilium  in  Siciliam  exercitum  traiecere. 

XXX.    Agitatuin  in  urbc  ab  tribunis  plebis,   ut  tri-  l 
buni  militum  consulari  potestate  crearentur,   nec  obtincri 
potuit.   consules  fiunt  L.  Papirius  Crassus,  L.  Iulius.   Ac- 
quorum  legati  foedus  ab  senatu  cum  pctissent  et  pro  foe- 
dere  deditio  ostentaretur,  indutias  annorum  octo  impetra- 
verunt.    Volscorum  res  super  acceptam  in  Algido  cladem  2 
pertinaci  certamine  inter  pacis  bellique  auctores  in  iurgia 
et  seditiones  versa.    undique  otium  fuit  Romanis.    legem  3 
de  multarum  aestimatione  pergratam  populo  cum  ab  tri- 
bunis  parari  consules  unius  ex  collegio  proditione  excc- 
pissent,  ipsi  praeoccupaverunt  ferre. 

Consules  L.  Sergius  Fidenas  iterum,  Hostius  Lucrc-  4 
tius  Tricipitinus.   nihil  dignum  dictu  actum  iis  consulibus. 
secuti  eos  consules  A.  Cornelius  Cossus,  T.  Quinctius  Pen- 
nus  iterum.   Veientes  in  agrum  Romanum  excursiones  fc-  5 
cerunt.   fama  fuit,  quosdam  ex  Fidenatium  iuventute  par- 
ticipes  eius  populationis  fuisse,   cognitioque   cius   rei  L. 
Sergio  et  Q.  Servilio  et  Mam.  Aemilio  permissa.   quidam  6 
Ostiam  relegati,  quod,  cur  per  eos  dics  a  Fidenis  afuis- 
sent,  parum  constabat.   colonorum  additus  numerus  ager- 
que  his  bello  interemptorum  adsignatus.    siccitate  eo  anno  7 
plurimum  laboratum   est,   nec   caelestes   modo   defuerunt 
aquac,   sed   terra  quoque  ingenito   umore   egens  vix   ad 
perenncs   suffecit   amnes.     defectus   alibi    aquarum   circa  8 


222  LIBER  IHI,  30.  31.  [a.u.  c.  326-328] 

torridos  fontes  rivosque  stragera  siti  pecorum  raorientium 
dedit;  scabie  alia  absumpta.  volgatique  contactu  in  homi- 
9  nes  morbi.  et  primo  in  agrestes  ingruerant  servitiaque.  urbs 
deinde  inpletur.  nec  corpora  modo  adfecta  tabo,  sed  ani- 
mos  quoque  multiplex  religio  et  pleraque  externa  invasit, 
novos  ritus  sacrificandi  vaticinando  inferentibus  in  domos, 

10  quibus  quaestui  sunt  capti  superstitione  animi,  donec  pu- 
blicus  iam  pudor  ad  primores  civitatis  pervenit,  cernentes 
in  omnibus  vicis  sacellisque  peregrina  atque  insolita  pia- 

11  cula  pacis  deum  exposcendae.  datum  inde  negotium  ae- 
dilibus,  ut  animadverterent,  ne  qui  nisi  Romani  dii  neu 
quo  alio  more  quam  patrio  colerentur. 

12  Irae  adversus  Yeientes  in  insequentem  annum,  Gaium 
Servilium  Ahalam,  L.  Papirium  Mugilanum  consules  di- 

13  latae  sunt.  tunc  quoque,  ne  confestim  bellum  indiceretur 
neve  exercitus  mitterentur,   religio  obstitit:   fetialis  prius 

14  mittendos  ad  res  repetendas  censuere.  cum  Veientibus 
nuper  acie  diinicatum  ad  Nomentum  et  Fidcnas  fuerat  in- 
dutiaeque  inde,  non  pax  facta,  quarum  et  dies  exierat  et 
ante  diem  rebellaverant ;  missi  tamen  fetiales.  nec  eorum, 
cum  more  patrum  iurati  repeterent  res,  verba  sunt  audita. 

15  controversia  inde  fuit,  utrura  populi  iussu  indiceretur  bel- 
lura  an  satis  esset  senatus  consultura?  pervicere  tribuni 
denuntiando,  inpedituros  se  dilectum,  ut  Quinctius  con- 
sul  de  bello  ad  populum  ferret.    omnes  centuriae  iussere. 

16  in  eo  quoque  plebs  superior  fuit,  quod  tenuit,  ne  consu- 
les  in  proxiraum  annum  crearentur. 

1  XXXI.  Tribuni  railitum  consulari  potestate  quattuor 
creati  sunt:  T.  Quinctius  Pennus  ex  consulatu,  C.  Furius, 

2  M.  Postumius,  A.  Cornelius  Cossus.  ex  his  Cossus  prae- 
fuit  urbi,  tres  dilectu  habito  profecti  sunt  Veios  docu- 
mentoque  fuere,  quam  plurium  iraperium  bello  inutile  es- 
set.     tendendo   ad   sua  quisque   consilia,    cum   aliud   alii 

3  videretur,  aperuerunt  ad  occasionem  locum  hosti.  incer- 
tam  namque  aciem,  signum  aliis  dari,  receptui  aliis  cani 
iubentibus,  invasere  oportune  Veientes.  castra  propinqua 
turbatos  ac  terga  dantes  accepere.   plus  itaque  ignominiac 

4  quam  cladis  est  acceptum.  maesta  civitas  fuit  vinci  in- 
sueta:  odisse  tribunos,  poscere  dictatorera,  in  eo  verti  spes 


LIBER  IIII,  31.  32.  [a.  C.  428—426]  223 

civitatis.    ct  cum  ibi  quoque  religio  obstaret,  ne  non  pos- 
set  nisi  ab  consule  dici  dictator,  augures  consulti  cam  re- 
ligionem  exemere.    A.  Cornelius  dictatorem  Mam.  Aemi-  5 
lium  dixit  et  ipse  ab  eo  magister  equitum  est  dictus:  adeo, 
simul  fortuna  civitatis  virtute  vera  eguit,   nihil   censoria 
animadversio  effecit,  quo  minus  regimen  rerum  ex  notata 
indigne  domo  peteretur.    Veientes,  re  secunda  elati,  mis-  6 
sis  circum  Etruriae  populos  legatis  iactando,   tres   duces 
Romanos  ab  se  uno  proelio  fusos,  cum  tamen  nullam  pu- 
blici  consilii  societatem  movissent,  voluntarios  undique  ad 
spem  praedae  adsciverunt.    uni  Fidenatium  populo  rebel-  7 
lare  placuit,  et  tamquam  nisi  ab  scelere  bellum  ordiri  nefas 
esset,   sicut  legatorum  ante,   ita  tum  novorum  colonorum 
caede  inbutis  armis,  Veientibus  sese  coniungunt.    consul-  8 
tare  inde  principes  duorum  populorum,  Veios  an  Fidenas 
sedem  belli  caperent.    Fidenae  visae  oportuniores.    itaque 
traiecto  Tiberi  Veientes  Fidenas  transtulerunt  bellum.  Ro-  d 
mae  terror  ingens  erat.   accito  exercitu  a  Veiis  eoque  ipso 
ab  re  male  gesta  perculso,   castra  locantur  ante  portam 
Collinam,  et  in  muris  armati  dispositi  et  iustitium  in  foro 
tabernaeque  clausae,  fiuntque  omnia  castris  quam  urbi  si- 
miliora. 

XXXII.    Cum  trepidam  civitatem  praeconibus  per  vi-  1 
cos  dimissis  dictator  ad  contionem  advocatam  increpuit, 
quod  animos  ex  tam  levibus  momentis  fortunae  suspensos  2 
gererent,  ut  parva  iactura  accepta,  quae  ipsa  non  virtute 
hostium  nec  ignavia  Romani  exercitus,  sed  discordia  im- 
peratorum  accepta  sit,   Veientem  hostem  sexiens  victum 
pertimescant  Fidenasque  prope  saepius  captas  quam  op- 
pugnatas.    eosdem  et  Romanos  et  hostes  esse,  qui  per  tot  3 
saecula  fuerint,   eosdem  animos,   easdem  corporis   vires, 
eadem  arma  gerere;  se  quoque  eundem  dictatorem  Mam. 
Aemilium  esse,   qui  antea  Veientium  Fidenatiumque  ad- 
iunctis  Faliscis  ad  Nomentum  exercitus  fuderit,   et  magi-  4 
strum  equitum  A.  Cornelium  eundem  in  acie   fore,   qui 
priore  bello  tribunus  militum  Larte  Tolumnio  rege  Veien- 
tium  in  conspectu  duorum  exercituum  occiso  spolia  opima 
Iovis  Feretrii  templo  intulerit.    proinde  memores,  secum  5 
triumphos,  secum  spolia,  secum  victoriam  esse,  cumhosti- 


22  i  LIBEB  IIII ,  o2.  33.  [a.  u.  c.  328] 

bus  scelus  legatorum  contra   ius   gentium   interfectorum, 
caedem  in  pace  Fidenatium  colonorum,   indutias  ruptas, 

G  septimam  infelicem  defectionem,  arma  caperent.  shuul 
castra  ea.-tris  eoniunxi.-sent,  satis  coufidere,  nec  scelera- 
tisaimia  hostibus  diuturnum  ex  ignominia  exercitus  Ro- 
:  mani  gaudium  fore  et  populum  Romanum  intellecturum, 
quanto  melius  de  re  publica  meriti  sint,  qui  se  dictatorem 
tertiuin  dixerint,  quam  (eos)  qui  ob  ereptum  censurae  re- 
gnum  labem  secundae  dictaturae  suae  inposuerint. 

Votia   deinde  nuncupatis  profectus  mille  et  quingentos 
pa.-.-u.-  citra  Fidenas  ea.-tra  locat,  dextra  montibus,  laeva 

<j  Tiberi  auine  saeptus.  T.  Quinctium  Pennum  legatum  oc- 
cupare  rnontes  iubet  occultumque  id  iugum  capere,  quod 

10  ab  tergo  hostibus  foret.  ipse  posterodie,  cum  Etrusci  pleni 
animorum  ab  pristini  diei  meliore  occasione  quam  pugna 
in  acicm  processissent,  cunctatus  panunper,  dum  specula- 
tores  referrent,  Quinctium  evasi.-sc  in  iugum  propinqnum 
arci  Fidenarum,  signa  profert  peditumque  aciem  instructam 

li  plenogradu  in  hostem  inducit.  magistro  equitum  praecipit, 
ne  iniussu  pugnam  ineipiat:  se,  cum  opus  sit  equeatri  au- 
xilio,  signuin  daturuin,  tum  ut  memor  regiae  pugnae,  me- 
nior  opiini  doni  Romulique  ac  Iovis  Feretrii  rem  gereret. 

i.'  legiones  iinpetu  ingenti  eonfligunt.  Romanus  odio  accen- 
sus,  inpium  Fidenatem,  praedonem  Veientem  ruptores  in- 
dutiarum,  cruentos  legatorum  infanda  caedc,  respersos 
.-anguine  colonorum  suoruin.  perfidos  socios,  inbelles  ho- 
stes  compellans,  factis  simul  dictisque  odium  explet. 
i  XXXIII.  Concusserat  primostatimcongressuhostein, 
cum  repente  patefactis  Eldenarum  portis  nova  erumpit  acies 

2  inaudita  ante  id  tempus  invisitataque:  ignibus  armata  in- 
gens  multitudo  facibusque  ardentibus  tota  conlucens  velut 
fanatico  instincta  cursu  in  hostem  ruit  formaque  insolitae 

3  pugnae  Romanos  parumper  exterruit.  tum  dictator  ma- 
gistro  equitum  equitibusque,  tum  ex  montibus  Quinctio 
accito  proelium  ciens,  ipse  in  sinistrum  cornu,  quod  in- 
cendio  similius  quam  proelio   territum  cesserat  flammis, 

4  accurrit,  claraque  voce  'fumone  victi'  inquit  'velut  examen 
apium,  loco  vcstro  exacti  inermi  cedetis  hosti?  non  ferro 
extinguitis  ignes?   non  faces  has  ipsas  pro  se  quisque,  ^i 


LIBER  IIII,  33.  34.  [a.  0.426]  225 

igni,  non  telis  pugnandum  est,  ereptas  ultro  infcretis? 
agite,  nominis  Romani  ac  virtutis  patrum  vestraeque  me-  5 
mores  vertite  incendium  hoc  in  hostium  urbem  et  suis 
flammis  dclete  Fidenas,  quas  vcstris  beneficiis  placare  non 
potuistis.   lcgatorum  lioc  vos  vestrorum  colonorumque  san- 
guis  vastatique  fincs  monent.'   ad  imperium  dictatoris  mota  6 
cuncta  acies.    faccs  partim  emissae  cxcipiuntur,  partim  vi 
cripiuntur;  utraque  acies  armatur  igni.    magistcr  cquitum  : 
ct  ipse  novat  pugnam  cquestrem.   frenos  ut  detrahant  equis 
imperat;   et  ipse  princcps  calcaribus  subditis  evectus  ef- 
frcno  cquo  in  mcdios  ignes  infertur,   et  alii  concitati  equi 
libero  cursu  ferunt  equitem  in  hostem.   pulvis  elatus  mix-  8 
tusque  fumo  lucem  ex  oculis  virorum  equorumque  aufert. 
ea  quae  militem  tcrruerat  specics  nihil  terruit  equos.   rui- 
nae  igitur  similcm  stragem  eques,  quacumque  pervaserat, 
dcdit.   clamor  dcindc  accidit  novus;  qui  cum  utramquc  mi-  9 
rabundam  in  se  acicm  vcrtisset,  dictator  exclamat,  Quinc- 
tium  lcgatum  et  suos  ab  tergo  hostem  adortos;  ipse  rcd- 
intcgrato  clamore  infcrt  acrius  signa.   cum  duae  acies  duo  io 
diversa  proclia  circumvcntos  Etruscos  et   a  fronte  ct  ab 
tcrgo  urgcrcnt  ncque  in  castra  retro  nequc  in  montcs  —  inde 
se  novus  hostis  obiecerat  —  iter  fugae  esset  et  equitem 
passim  liberis  frenis  distulisscnt  cqui,  Vcicntium  maxima 
pars  Tibcrim  effusi  pctunt,  Fidcnatium  qui  supersunt  ad  n 
urbem  Fidenas  tendunt.    infert  pavidos  fuga  in  mcdiam 
caedcin;   obtruncantur  in  ripis;   alios  in  aquam  conpulsos 
gurgites  ferunt,   ctiam  pcritos  nandi  lassitudo  et  vulnera 
ct  pavor  dcgravant,  pauci  ex  multis  tranant.  altcrum  agmen 
fertur  per  castra  in  urbein.   eadcm  et  Eomanos  scqucntcs 
impctus  rapit,   Quinctium  maxime  et  cum   eo   dcgrcssos  12 
modo  de  montibus,   rcccntissimum  ad  laborem   militcm, 
quia  ultimo  proelio  advenerat. 

XXXIIII.  Hi  postquam  mixti  hostibus  portam  in-  i 
travcrc,  in  muros  cvadunt  suisque  capti  oppidi  signum  cx 
muro  tollunt.  quod  ubi  dictator  conspexit  —  iam  enim  2 
ct  ipse  in  deserta  hostium  castra  pcnetraverat  —  cupien- 
tcm  niilitcm  discurrere  ad  pracdam  spe  iniecta  maioris  in 
urbe  pracdae  ad  portam  ducit  rcccptusque  intra  muros  in 
arcem,  quo  ruerc  fugientium  turbam  videbat,  pergit.    nec  3 

Liei  vdl.  I.  15 


226  LIDER  IIII ,  34.  35.  [a.  u.  c.  328—331] 

miuor  caedes  in  urbc  quam  in  proelio  fuit,  donec  abiectis 
armis    nihil    praeter    vitam    petentes    dictatori    deduntur. 

l  urbs,  castra  diripiuntur.  postero  die,  singulis  captivis 
ab  equite  ad  ccnturionem  sorte  ductis  et  quorum  exiinia 
virtus  fuerat  binis,  aliis  sub  corona  venundatis,  cxerci- 
tum  victorem  opulentumque  praeda  triumphans   dictator 

;,  Roniam  rcduxit,  iussoque  magistro  equitum  abdicare  se 
magistratu,  ipse  deinde  abdicat  die  sexto  decimo  rcddito 
in  pace  imperio,   quod  in  bello   trepidisque  rebus   acce- 

(5  perat.  classi  quoquc  ad  Fidenaa  pugnatum  cum  Veien- 
tibus  quidam  in  annales  retulerc,  rem  acque  difficilem 
atquc  incredibilem,   ncc  nunc  lato  satis  ad  hoc  amne  et 

:  tum  aliquanto,  ut  a  vetcribus  accepimus,  artiore,  nisi  in 
traiectu  fortc  fluminis  prohibendo  aliquarum  navium  con- 
cursum  in  maius,  ut  fit,  celebrantes  navalis  victoriae  va- 
num  titulum  appctivcre. 

1  XXXV.  Insequens.  annus  tribunos  militares  consulari 
potcstate  habuit  A.  Scmpronium  Atratinum,  L.  Quinctium 
Cincinnatum,  L.  Furium  Mcdullinum,  L.  Horatium  Bar- 

2  batum.  Veientibus  annorum  viginti  indutiae  datae  et  Ae- 
quis  triennii,  ciun  plurium  annorum  petissent.  et  a  sedi- 
tionibus  urbanis  otium  fuit. 

3  Annum  insequentcm,  neque  bello  foris  neque  domi 
seditione  insignem ,  ludi  bello  voti  cclebrem  et  tribunorum 

i  militum  apparatu  et  finitimorum  concursu  fccere.  tribum 
consulari  potestate  erant  [Ap.]  Claudius  Crassus,  Spurius 
Nautius  Rutilus,  L.  Sergius  Fidenas,  Sex.  Iulius  Iulus. 
spectaculum  comitate  etiam  hospitium,  ad  quam  consen- 

5  sum  erat  consilio  publico,  advenis  gratius  fuit.  post  ludos 
contiones  seditiosae  tribunorum  plcbi  fuerunt  obiurgantium 
multitudinem,    quod  admiratione   eorum,    quos   odissent, 

G  stupens  in  aeterno  se  ipsa  teneret  servitio  et  non  modo 
ad  spem  consulatus  in  partem  revocandam  aspirare  non 
auderet,  sed  ne  in  tribunis  quidem  militum  creandis,  quae 
communia  essent  comitia  patrum  ac  plebis,   aut  sui  aut 

7  suorum  mcminisset.  desineret  ergo  mirari,  cur  ncmo  de 
commodis  plebis  agcret.  eo  inpendi  laborcm  ac  periculum, 
undc  emolurncntum  atque  honos  speretur;  nihil  non  ad- 
gressuros  homines,  si  magna  conatis  magna  praemia  pro- 


LIBER  IIII,  85—37.  [a.  C.  426-423]  227 

ponantur.    ut  quidem  aliquis  tribunus  plebis  ruat  caecus  s 
in  certamina  periculo  ingenti,  fructu  nullo,  ex  quibus  pro 
certo  habeat,  patres,  adversus  quos  tenderet,  bello  inex- 
piabili  se  persecuturos,  aput  plebem,  pro  qua  dimicaverit, 
nibilo  se  honoratiorem  fore,  neque  sperandum  neque  po- 
stulandum  esse.    magnos  animos  magnis  honoribus  fieri.  o 
neminem  se  plebeium  contempturum,  ubi  contemni  desis- 
sent.    experiundam  rem  denique  in  uno  aut  altero   esse, 
sitne   aliqui  plebeius  ferendo  magno  honori  an  portento 
simile  miraculoque  sit,  fortem  ac  strenuum  viriun  aliquem 
existere  ortum  ex  plebe.    summa  vi  expugnatum  esse,  ut  io 
tribuni  militum  consulari  potestate  et  ex  plebe  crearentur. 
petisse  viros  domi  militiaeque  spectatos :  primis  annis  sug- 
rrillatos,  repulsos  risui  patribus  fivisse,   desisse  postremo 
praebere  ad  contumeliam  os.    nec  se  videre,  cur  non  lex  n 
quoque  abrogetur,  qua  id  liceat,  quod  numquam  futurum 
sit:  minorem  quippe  ruborem  fore  in  iuris  iniquitate  quam 
si  per  indignitatem  ipsorum  praetereantur. 

XXXVI.   Huius  generis  orationes  cum  adsensu  audi-  l 
tae  incitavere  quosdam  ad  petendum  tribunatum  militum, 
aliurn  alia  de  commodis  plebis  laturum  se  in  magistratu 
profitentem.    agri  publici  dividendi  coloniarumque  dedu-  2 
cendarum  ostentatae  spes  et  vectigali  possessoribus  agro- 
rum  inposito  in  stipendium  militum  erogandi  aeris.   capta-  3 
tum  deinde  tempus  ab  tribuuis  militum,  quo  per  discessum 
hominum  ab  urbe,   cum  patres  clandestina  denuntiatione 
revocati  ad  diem  certam  essent,  senatus  consultum  fieret 
absentibus  tribunis  plebi,  ut,  quoniam  Volscos  in  Hemi-  t 
corum  agros  praedatum  exisse  fama  esset,  ad  rem  inspi- 
ciendam  tribuni  militum  proficiscerentur  consulariaque  co- 
mitia  haberentur.   profecti  Ap.  Claudium  filium  decemviri  :, 
praefeetum   urbis   relinquunt,   inpigrum   iuvenem   et   iam 
inde  ab  ineunabulis  inbutum  odio  tribunorum  pldbisque. 
tribuni  plebi  nec  cum  absentibus  iis,  qui  senatus  consul- 
tum  fecerant,  nec  cum  Appio,  transacta  re,  quod  conten- 
derent  fuit. 

XXXVII.   Creati  consules  sunt  C.  Sempronius  Atra-  i 
tinus,  Q.  Fabius  Vibulanus.    peregrina  res,  sed  memoria 
digna  traditur  eo  anno  facta,  Vulturnum  Etruscorum  urbcm, 

15* 


226 


LIBER  1111. 


:-i.  u.  i 


minor  •  u  d<  -  i..  u  i  luit 

armia    niliil    prai  dictat 

;  urba,    caetra  diripitu 

ab  i  quite  ad  a  i  I 

virtus  ftieral  venimd 

tutn  victorem  opul<  i  trinmpl 

Romam  reduxil .  eqmtum 

. 

in  pace  imperio,  bsque  rc 

6  perat    classi  quoqu  srnatum  cu 

tibus   quidara   in   au  m   aeque 

atquc  incredibili  .  satis  ad  hoc 

.   tuni  aliquanto,   u(  q  imus,  artiore 

braiectu  forte  Huniini  quarum  navi 

cursum  in  maius,  -  navafis  victo 

nuin  titulum  appetii 

XXX\  .    Ins<  inos  militares  co 

potestate  habuil  Atratinum,  L.  Quin. 

Cincinnatum,  L.  F  llinum,  L.  Horatium 

2  batum.    Yi  ientibua  annorum 

quia  triennii,  cum  plu 

tionibua  urbania  otim 
Annnm 

. .  '. 
i  militum  apparatu  i 

Nautius  Rutilus,  L. 
iculum  comil 
5  sum  erat  consilio  pul 

-  ditiosae  tribunoru 

multitudinem,    quod  admir 

stupena   m  aeterno  se  ip 

ad  spem  consulatus  in  p 

auderet,  sed  ne  in  tribu 

communia   essent  comi 
r  suorum  meminisset 

commodis  plebi 

unde  emolumentum 

"ressuros  homines 


ginti  indutiae  datae  et 
3ruin  petissent.    et  a  » 

i   foris  nequc  d 

brem  et  tribunoi 

ursu  fecere.    trit 

li  ts 

las,  S^ 


.,.,,, 


x»  > 


ax 


ponantur.    ut  qui 
in  certamina  : 
. 
piabili  se  p<  i 
nihilo  sc  hoi 
stulandum  cssi 
nemin 

riund 
sitne  aliqui  pl<  I 
simile  mirac  il 

rc  ortum  < 
tribuni  inilitura  i 
\  iros  doi 
gillatos . 
prael 
quoqui 

inorera  qui] 
.-i  pcr  indi^nitati 
XXXVI.    II, 
icitavere  quo 
aliura  ali;i  d 

cendarum  osti 


*  m 


»)4w 


1  >»  i un» 
tiOMi  <„ 


rii  i,j^        Ht 


|;iki  \ i 

I)  vellenl 

■<|iiitilni- 

iiit  'par- 

ini]Ki-i'> 

litc  Ro- 

it<  -    II,  r 

Lta  ad-  i 

rimii|ti<' 
|i;innis, 

Liiiibua  5 
Bu  erat, 
m  daturi 

irentur,  ! 

Cohorti 
BXClu- 

i  c   |"  r-    ' 

pe  con- 

Ifuerat, 
Uoe  op- 

diversi  i 
:i  fronte 
|e  conati 
tcupato 
turnac  .. 


>30 


LIBEB  i:  I  i  c.331J 


ab  tumulo  suos  dcvocat  Etomana  penetrat. 

9  ubi  cum  vasta  desertaquc  ndem  quam  apud 

hostes  foeditatem  invenissi  l:  m  Yolscos  cognitus 

crror  reduccret ,  quibus  po<  :tis  sccum,  igna- 

rus,  quam  regionem  consul  urbem  proximis 
itineribus  pergit. 

i        XXXX.  Iam  eo  fam  sae  castrorumque 

descrtorum  perlata  era<  et  i  d<  plorati  erant  equi- 

2  tes  non  privato  magia  quam  pul  luctu  Fabiusque  cou- 
sul  terrore  urbi  quoque  ii  inem  ante  portas  age- 
bat,  cum  equitea  procul  visi  ore  ab  ducibus, 
quinam  essent,  mox  co  q  ex  metu  lactitiam 
ieccre,  ut  clamor  urbem  pervade  gratulantium,  salvos 

3  victoresquc  redissc  equit  paulo  ante  do- 
mibus,  quae  conclamavera  procurreretur  in  vias 
pavidaeque  matres  ac  coi  litae  prae  gaudio  dc- 
coris,  obviam  agmini  oc  moa  quaeque  simul 
corpore  atque  animo  vix   prae  idio   compote   cfFusae. 

i  tribunia  plebi,  quiM.  Pos  '.  <  >uinctio  diem  dixe- 

rant,   quod  ad  Veios  eorum  opei  male  pugnatum  esset, 

occasio  visa  est  pcr  recens  odiui  Semproni  consulis  re- 

a  novandae  in  eos  invidiae.    itaqu  dvocata  contionc  cum 

proditam  Vciis  rem  publicam  es  ab  ducibus,  proditum 

deinde,   quia  illis  inpun  i   Volscis  ab  consule 

exercitum,  traditos  ad  ca  >a  equites,  deserta 

G  foede  castra  vociferati  ei  iniua  unus  ex  tribunis 

Tempanium    equitem    vocari  ramque  ei  'Sexte 

Tempani,'  inquit  'quaero  d  itrerisne,  Graium  Sem- 

pronium  consulem  aul   i  am  inisse  aut  fir- 

masse  subsidiis  aciem aul  ullobon  >n<ulisfunctimiofficio? 

7  ct  tune  ipse  victis  legionibus  Ron  ia  tuo  consilio  equitem 
ad  pedes  deduxeris  restit  tam?  excluso  dcindc 
ab  acie  nostra  tibi  atqu<  uum  aut  consul  ipse 

8  subvenerit  aut  miserit  ,  postero  denique  die 
ccquid  praesidi  usquam  1  :ohorsque  in  castra 
vestra  virtute  perruperiti  in  castris  consulcm, 
ccquem  cxercitum  inven  ta  castra,  relictos 

9  saucios  militcs?  haec  pro  virtui  tua  fidcque,  qua  una 
hoc  bello  rcs  publica  stetit,  di<  i  i  tibi  sunt  hodie,  dcni- 


**^> 

•••f^- 

***** 

^f~~ 

' 

■»**^! 

&*****+ 

m  —  *~" 

m»mmmt 

mdmmw* 

«0.--. 

+P* 

■,««■»• 

4 .- 

■  ■  I 
Lfc  *  , 


que  ubi  C.  S 

simas  an  \ 

XXXXl. 
fuisse  dicitur,  ( 
dibus,  non  i 

S    ::.; 

n«  m  6886,  sed  p 

sulem 

buUun 

anhnis  ;it<|t; 
vidisse  autem  - 
Bulem  in  ] 
Romana  t.  : 
Buorum  abl 
■ 
quem 
rumpi 
velul  ipax    i 

qumm  populi  K 
mutni  inpli 

■ 

Cum   l):i 

nuin  '  ) 

urbe  exercitum  a 

paulo  poel  in  ui 

m.  r  -• . 

Bule  ad  V.  i 
T.  Quinctium   i 
auspicio  di 
dictatoria  i 
tain    culp 

tranal 
cmnati  ; 


.  ubi  legi  .<<   sint,  <U  - 

sulcm  cxercitumque,  victi  dcnique 

a  haee  Tempani  oratio  incomphi  i 
lilitnriter  gravis,  non  Buia  vana  lau- 
■  laeta.  quanta  prudentia  n  i  1><  Ui. 
»n  militis  de  im {>«  ratore  existimati 
naui  1'uis-.-,  cum  eum  comitiie  <<>n- 
-•■  imperatoria  conailia  neu  1 1 
te  pensitanda  quoque  maj 
.  m  <1  quod  \  iderit,  referre  p 
|uam  ab  acic  intercluderetur,  < 
.111.  adhortantcm  inter  signa 
■ 
•    clamore   aenai 
iii<  d;   qcc  ad  tumulum, 
dtitudine  hoatium  crcdere  per- 
i  bitrari, 
-  ,..-.|U<'  >it  tul 
:   tutiora 
uni  melion 

mque  omnia  <  tn 
<  mque  *l*in«l«* .  ne  se  feasum  labore 
cum  ingcnti  laude  non  virtutia  ma- 
dimissum. 

ir,  iam  conaul  \  ia  Labicana  m<1  I 
missa  plauatra  iumentaque  :ili:i  ;il> 
ni  proelio  ac  via  nocturna  exci  \> 
.1,  non  ab  ><■  ma 
quam  Tempanium  meritis  laudibua 
i  ;il>  re  mali  iratae  <In<  i! 

.  .|iii  tribunua  militum  i>r<>  <-<>n- 
milibua  aeria  grai  i>  damnatur. 
m  eiua,  quia  <-'t  in  Volscia  consul  1 1 
tnini  Tuberti  el  a<l  Fidenaa  legatua 
i.  Aemili  rea  prospen  .  to- 

iporia   in    praedamnatum  collegam 
ribua  abaolverunt.   profuisse  <  i  (  b> 
dicitur,  venerabilia  \  iri,  i 


232  LIBER  nil,  41—43.  [a.  u.  c.  331-333] 

iam  aetatis  Capitolinus  Quinctius  supplicitcr  orans,  ne  se 
brevi  reliquo  vitae  spatio  tam  tristem  nuntium  ferre  ad 
Cincinnatum  paterentur. 

1  XXXXII.  Plebs  tribunos  plebi  absentes  Sex.  Tem- 
panium,  A.  Seliium,  Sex.  Antistium  et  Sp.  Icilium  fceit, 
quos  et  pro  centurionibus  sibi  praefecerant  Tempanio  auc- 

2  tore  equites.  senatus,  cum  odio  Semproni  consulare  nomen 
offenderet,  tribunos  militum  consulari  potestate  creari  ius- 
sit.  creati  sunt  L.  Manlius  Capitolinus,  Q.  Antonius  Me- 
renda,  L.  Papirius  Mugilanus. 

3  Principio  statim  anni  L.  Hortensius  tribunus  plebis 
C.  Sempronio  consuli  anni  prioris  diem  dixit.  quem  cum 
quattuor  collegae  inspectante  populo  Eomano  orarent,  ne 
imperatorem  suum  innoxium,  in  quo  nihil  praeter  fortunam 

4  reprehendi  posset,  vexaret,  aegre  Hortensius  pati,  tempta- 
tionem  eam  credens  esse  persevcrantiae  suae,  ncc  precibus 
tribunorum,  quac  in  speciem  modo  iactentur,  sed  auxilio 

5  confidere  reum.  itaque  modo  ad  eum  conversus,  ubi  illi 
patricii  spiritus,  ubi  subnixus  et  fidens  innocentiae  animus 
esset,  quaerebat:  sub  tribunicia  umbra  consularem  virum 

G  delituisse;  modo  ad  collegas:  'vos  autem,  si  reum  perago, 
quid  acturi  estis?  an  erepturi  ius  populo  ct  eversuri  tribu- 

7  niciam  potestatem  pl[ebeii]?'  cum  illi  et  de  Sempronio  et 
de  omnibus  summam  populi  Romani  potestatem  esse  dicc- 
rent,  nec  se  iudicium  populi  tollere  aut  velle  aut  posse; 
sed  si  preces  suae  pro  imperatore,  qni  sibi  parentis  esset 

S  loco,  non  valuissent,  se  vestem  cum  eo  mutaturos:  tum 
Hortensius  'non  videbit'  inquit  'plebs  Romana  sordidatos 
tribunos  suos.  C.  Sempronium  nihil  moror,  quando  hoc 
est  in  imperio  consecutus,   ut  tam  carus  esset  militibus.' 

9  nec  pietas  quattuor  tribunorum  quam  Hortensi  tam  placa- 
bile  ad  iustas  preces  ingenium  pariter  plcbi  patribusque 
gratius  fuit. 

10  Non  diutius  fortuna  Aequis  indulsit,  qui  ambiguam 
victoriam  Yolscorum  pro  sua  amplcxi  fuerant. 

1  XXXXIII.  Proximo  anno  N.  Fabio  Vibulano,  T. 
Quinctio  Capitolini  filio  Capitolino  consulibus  ductu  Fabi, 
cui  sorte  ca  provincia  evcnerat,   nihil  dignum  memoratu 

2  actum.    cum  trepidam  tantum  ostcndissent  aciem  Aequi, 


LIBEIfc  mi,  43.  [a.  C.  423— 421 J  233 

turpi  fuga  fuuduntur  haud  magno  consulis  decore.  itaque 
triumphus  negatus,  ceterum  ob  Sempronianae  cladis  leva- 
tam  ignominiam  ut  ovans  urbem  intraret  concessum  est. 

Quemadmodum  bellum  minore  quam  timuerant  dimi-  3 
catione  erat  perfectum,   sic  in  urbe  ex  tranquillo  necopi- 
nata  moles  discordiarum   inter  plebem  ac  patres   exorta 
est,  coepta  ab  duplicando  quaestorum  numero.   quam  rem  t 
—  praeter  duos  urbanos  quaestores  duo  ut  consulibus  ad 
ministeria  belli  praesto  essent  —  a  consulibus  relatam  cum 
et  patres  summa  ope  adprobassent,  (a  consulibus)  tribuni 
plebi  certamen  intulerunt,  ut  pars  quaestorum  —  nam  ad 
id  tempus  patricii  creati  erant  —  ex  plebe  fieret.    adver-  :> 
sus  quam  actionem  primo   et  consules  et  patres   summa 
ope  adnisi  sunt:  concedendo  deinde,  ut  quemadmodum  in 
tribunis  consuJari  potestate  creandis  usi  sunt,   adaeque  in 
quaestoribus  liberum  esset  arbitrium  populi,   cum  parum 
proficerent,   totam  rem  de  augendo   quaestorum   numero 
omittunt.   excipiunt  omissam  tribuni  aliaeque  subinde,  in-  6 
ter  quas  et  agrariae  legis,   seditiosae   actiones   existunt; 
propter  quos  motus  cum  senatus  consules  quam  tribunos 
creari  mallet  neque  posset  per  intercessiones   tribunicias 
senatus  consultum  fieri,  res  (publica)  a  consulibus  ad  in-  7 
terregnum,  neque  id  ipsum  —  nam  coire  patricios  tribuni 
prohibebant  —  sine  certamine  ingenti,  redit. 

Cum  pars  maior  insequentis  anni  per  novos  tribunos  8 
plebi   et   aliquot  interreges    certaminibus    extracta  esset, 
modo  prohibentibus  tribunis  patricios  coire  ad  prodendum 
interregem,  modo  interregem  interpellantibus,  ne  senatus 
consultum  de  comitiis  consularibus  faceret,   postremo  L.  9 
Papirius  Mugilanus  proditus  interrex  castigando  nunc  pa- 
tres  nunc  tribunos  plebi,   desertam  omissamque  ab  homi- 
nibus  rem  publicam,   deorum  providentia  curaque  excep- 
tam,  memorabat  Veientibus  indutiis  et  cunctatione  Aequo- 
rum  stare.    unde  si  quid  increparet  terroris,  sine  patricio  10 
magistratu  placere  rem  publicam  opprimi?  non  exercitum, 
non  ducem  scribendo   exercitui  esse?  an  bello  intestino 
bellum  externum  propulsaturos?   quae  si  in  unum  conve-   11 
niant,   vix  deorum  opibus  quin  obruatur  Romana  res  re- 
sisti  posse.    quin  illi  remittendo  de  summa  quisque  iuris 


234  LIBER  IIII,  43.  44.  [a.  u.  c.  333—336; 

12  mediis  copularent  eoncordiam,  patres  patiendo  tribunos 
militum  pro  consulibus  fieri,  tribuni  plebi  non  interce- 
dendo,  quominus  quattuor  quaestores  promisce  de  plebe 
ac  patribus  libero  suffragio  populi  ficrent. 

1  XXXXIIII.  Tribunieia  primum  comitia  sunt  habita. 
creati  tribuni  consulari  potestate  onmes  patricii:  L.  Quinc- 
tius  Cincinnatus  tertio,  L.  Furius  Medullinus  itcrum,  M. 

2  Manlius,  A.  Sempronius  Atratinus.  hoc  tribuno  comitia 
quaestorum  habente  petentibusque  inter  aliquot  plebeios 
filio  Antisti  tribuni  plebis  et  fratre  alterius  tribuni  plebis 
Sexti  Pompili,  nec  potestas  nec  suffragatio  horum  valuit, 
quin,  quorum  patres  avosque  consules  viderant,  eos  nobi- 

3  litate  praeferrent.   furere  omnes  tribuni  plebi,  ante  omnes 

4  Pompilius  Antistiusque  repulsa  suorum  accensi:  quidnam 
id  rei  esset,  quod  non  suis  beneficiis,  non  patrum  iniuriis, 
non  denique  usurpandi  hbidine,  cum  liceat  quod  ante  non 
licuerit,  si  non  tribunum  militarem,  —  ne  quaestorem  qui- 

5  dem  quemquam  ex  plebe  factum!  non  valuisse  patris  pro 
filio,  fratris  pro  fratre  preces,  tribunorum  plebis,  potesta- 
tis  saerosanctae  ad  auxilium  libertatis  creatae.  fraudem 
profecto  in  re  esse  et  A.  Sempronium  comitiis  plus  artis 
adhibuisse  quam  fidei.    eius  iniuria  queri  suos  honore  de- 

6  iectos.  itaque  cum  in  ipsum  et  innocentia  tutum  et  ma- 
gistratu,  in  quo  tunc  erat,  impetus  fieri  non  posset,  flexere 
iras  in  C.  Sempronium,  patruelem  Atratini,  eique  ob  igno- 
miniam  Volsci  belli  adiutore   collega  M.  Canuleio  diem 

7  dixere.  subinde  ab  isdem  tribunis  mentio  in  senatu  dc 
agris  dividendis  illata  est,  eui  actioni  semper  acerrime  C. 
Sempronius  restiterat,  ratis,  id  quod  erat,  aut  deposita 
causa  leviorem  futurum  apud  patres  reum  aut  perseveran- 

8  tem  sub  iudicii  tempus  plebem  offensurum.  adversae  in- 
vidiae  obici  maluit  et  suae  nocere  causae  quam  publicae 

9  deesse,  stetitque  in  eadem  sententia,  ne  qua  largitio  ces- 
sura  in  trium  gratiam  tribunorum  fieret.  nec  tam  agrum 
plebi,  sed  sibi  invidiam  quaeri.  se  quoque  subiturum  eam 
tempestatem  forti  animo.  nec  senatui  tanti  se  civem  aut 
quemquam  alium  debere  esse,  ut  in  parcendo  uni  malum 

io  pubiicum  fiat.  nihiio  demissiore  animo,  cum  dies  venit, 
eausa   ipse  pro  se  dicta,   nequiquam  omnia  expertis  pa- 


LIBER  IIII,  44.  45.  [a.  C.  421— 418J  235 

tribus,    ut  mitigarent  plebem,    quindecim   milibus   aeris 
damnatur. 

Eodem  anno  Postumia  virgo  Vestalis  de  incestu  cau-  n 
sam  dixit,  criminis  innoxia,  ab  suspicione  propter  cultum 
amoeniorem  ingeniumque  liberius   quam  virginern  decet 
parum  abhorrens.    eam  ampliatam,  deinde  absolutam  pro  12 
collegii  sententia  pontifex  maximus  abstinere  iocis  colique 
sancte  potius  quam  scite  iussit. 

Eodem  anno  a  Campanis  Cumae,   quam  Graeci  tum 
urbem  tenebant,  capiuntur. 

Insequens  annus  tribunos  militum  consulari  potestate  13 
habuit  Agrippam  Menenium  Lanatum,  P.  Lucretium  Tri- 
cipitinum,  Spurium  Nautium  Rutilum. 

XXXXV.  Annus  felicitate  populi  Romani  periculo  l 
potius  ingenti  quam  clade  insignis.  servitia  urbem  ut  in- 
cenderent  distantibus  locis  coniurarunt  populoque  ad  opem 
passim  ferendam  tectis  intento  ut  arcem  Capitoliumque 
armati  occuparent.  avertit  nefanda  consilia  Iuppiter  in-  2 
dicioque  duorum  conprehensi  sontes  poenas  dederuut.  in- 
dicibus  dena  milia  gravis  aeris,  quae  tum  divitiae  habe- 
bantur,  ex  aerario  numerata  et  libertas  praemium  fuit. 

Bellum  inde  ab  Aequis  reparari  coeptum.  et  novos  3 
hostes  Labicanos  consilia  cum  veteribus  iungere,  haud  in- 
certis  auctoribus  Romam  est  allatum.  Aequorum  iam  ve-  ± 
lut  anniversariis  armis  adsueverat  civitas,  Labicos  legati 
missi  cum  responsa  inde  retulissent  dubia,  quibus  nec  tum 
bellum  parari  nec  diuturnam  pacem  fore  appareret,  Tu- 
sculanis  negotium  datum,  adverterent  animos,  ne  quid 
novi  tumultus  Labicis  oreretur. 

Ad  insequentis  anni  tribunos  militum  consulari  pote-  5 
state  inito  magistratu  legati  ab  Tusculo  venerunt,  L.  Ser- 
gium  Fidenatem,  M.  Papirium  Mugilanum,  C.  Servilium 
Prisci  filium,  quo  dictatore  Fidenae  captae  fuerant.    nun-  g 
tiabant  legati,  Labicanos  arma  cepisse  et  cum  Aequorum 
exercitu  depopulatos  agrum  Tusculanum  castra  in  Algido 
posuisse.    tum  Labicanis  bellum  indictum;   factoque  se-  7 
natus  consulto,   ut  duo  ex  tribunis  ad  bellum  proficisce- 
rentur,  unus  res  Romae  curaret,  certamen  subito  inter  tri- 
bunos  exortum.    se  quisque  belli  ducem  potiorem  ferre, 


230  LIBER  IIII,  45.  4G.  [a.  u.  c.  33G— 33s] 

8  curam  urbis  ut  ingratam,  ignobilem  aspernari.  eum  pa- 
rum  decorum  inter  collegas  certamen  mirabundi  patrea 
eonspicerent,  Q.  Servilius  'quando  nec  ordinis  huius  ulla' 
inquit  'nec  rei  publieae  est  verecundia,  patria  maiestas 
altercationem  istam  dirimet.  filius  meus  extra  sortem  urbi 
praeerit.  bellum  utinam  qui  adpetunt  consideratius  con- 
cordiusque  quam  cupiunt  gerant.' 

i  XXXXVL  Dilectum  haberi  non  ex  toto  passim  po- 
puloplacuit:  decem  tribus  sorte  ductae  sunt.  ex  his  scriptos 

-2  iuniores  duo  tribuni  ad  bellum  duxere.  coepta  inter  eos 
in  urbe  certamina  cupiditate  eadem  imperii  multo  inpen- 
sius  in  castris  accendi:  nihil  sentire  idem,  pro  sententia 
pugnare,   sua  consilia  velle,   sua  imperia  sola  rata  esse, 

3  contemnere  invicem  et  contemni,  donec  castigantibus  le- 
gatis  tandem  ita  comparatum  est,  ut  alternis  diebus  sum- 

4  mam  imperii  haberent.  quae  cum  allata  Ilomam  cssent, 
dicitur  Q.  Scrvilius,  aetate  et  usu  doctus,  precatus  ab  diia 
inmortalibus,  ne  discordia  tribunorum  damnosior  rei  pu- 
blicae  esset  quam  ad  Veios  fuisset,  et  velut  haud  dubia 
clade  inminente,  institisse  filio,  ut  milites  scriberet  et  arma 

5  pararet.  nec  falsus  vates  fuit.  nani  ductu  L.  Sergi,  cuius 
dies  imperii  erat,  loco  iniquo  sub  hostium  castris,  cum, 
quia  simulato  metu  receperat  se  hostis  ad  vallum,  spes 
vana  expugnandi  castra  eo  traxisset,  repentino  inipetu  Ac- 
quorum  per  supinam  vallem  fusi  sunt,   multique  in  ruina 

u  maiore  quam  fuga  oppressi  obtruncatique.  castraque  eo 
die  aegre  retenta,  postero  die  circumfusis  iam  magna  ex 
parte  hostibus  per  aversam  portam  fuga  turpi  deseruntur. 
duces  legatique  et  quod  circa   signa  roboris  de  exercitu 

7  fuit  Tusculum  petiere.  palati  alii  per  agros  passim  mul- 
tis  itineribus  maioris  quam  accepta  erat  cladis  nuntii  Ro- 

s  mam  contenderunt.  minus  trepidationis  fuit,  quod  even- 
tus  timori  hominum  congruens  fuerat  et  quod  subsidia, 
quae  respicerent  in  re  trepida,  praeparata  erant  ab  tribuno 

9  militum.  iussuque  eiusdem,  per  minores  magistratus  se- 
dato  in  urbe  tumultu,  speculatores  propere  missi  nuntia- 
vere,  Tusculi  duces  exercitumque  esse,  hostem  castra  loco 

10  non  movisse.  et,  quod  plurimum  animorum  fecit,  dictator 
ex  senatus  consulto  dictus  Q.  Servilius  Priscus,  vir  cuius 


LIBER  IHI,  4G— 4S.  [a.  C.  418—416]  23  i 

providentiam  in  re  publica  cum  multis  aliis  tempestatibus 
ante  experta  civitas  erat,  tum  eventu  eius  belli,  quod  uni 
certamen  tribunorum  suspectum  ante  rem  male  gestam 
fuerat;  magistro  equitum  creato,  a  quo  ipse  tribuno  mi-  n 
litum  dictator  erat  dictus,  filio  suo  —  ut  tradidere  quidam, 
nam  alii  Ahalam  Servilium  magistrum  equitum  eo  anno 
fuisse  scribunt  —  novo  exercitu  profectus  ad  bellum,  ac-  12 
citis  qui  Tusculi  erant,  duo  milia  passum  ab  hoste  locum 
castris  cepit. 

X XXXVII.    Transierat  ex  re  bene  gesta  superbia  ne-  l 
glegentiaque  ad  Aequos,  quae  in  Romanis  ducibus  fuerat. 
itaque  primo  statim  proelio  cum  dictator  equitatu  inmisso  2 
antesignanos  hostium  turbasset,   legionum  inde  signa  in- 
ferri  propere  iussit  signiferumque  ex  suis  unum  cunctan- 
tem  occidit.   tantus  ardor  ad  dimicandum  fuit,  ut  impetum  :; 
Aequi  non  tulerint,  victique  acie  cum  fuga  effusa  petissent 
castra,  brevior  tempore  et  certamine  minor  castrorum  op- 
pugnatio  fuit  quam  proelium  fuerat.     captis   direptisque  i 
castris  cum  praedam  dictator  militi  concessisset  secutique 
fugientem  ex  castris  hostem  equites  renuntiassent,  omnes 
Labicanos  victos,  magnam  partem  Aequorum  Labicos  con- 
fugisse,  postero  die  ad  Labicos  ductus  exercitus,  oppidum-  5 
que   corona  circumdata   scalis   captum   ac    direptum  est. 
dictator  exercitu  victore  Romam  reducto,  die  octavo  quam  g 
creatus  erat,  magistratu  se  abdicavit;  et  oportune  senatus, 
priusquam  ab  tribunis  plebi  agrariae  seditiones  mentione 
illata  de  agro  Labicano  dividendo  fierent,  censuit  frequens, 
coloniam  Labicos  deducendam.     coloni  ab  urbe  mille  et  7 
quingenti  missi  bina  iugera  acceperant. 

Captis  Labicis  ac  deinde  tribunis  militum  consulari 
potestate  Agrippa  Menenio  Lanato  et  L.  Servilio  Structo 
et  P.  Lucretio  Tricipitino,  iterum  omnibus  his,  et  Spurio 
Veturio  Crasso,  et  insequente  anno  A.  Sempronio  Atra-  8 
tino  tertium  et  duobus  iterum  M.  Papirio  Mugilano  et  Sp. 
Xautio  Rutilo,  biennium  tranquillae  externae  res,  discor- 
dia  domi  ex  agrariis  legibus  fuit. 

XXXXVIII.    Turbatores  vulgi   erant  Sp.  Maecilius  l 
quarto  et  [M.]  Metilius  tertio  tribuni  plebis,  ambo  absen- 
tes  creati.    et  cum  rogationem  promulgassent,  ut  ager  ex  2 


238 


LIBEB  IIII,  1>.  [a.u.( 


hostibus  captus  viritim  divideretui 

3  bilium  co  plebi  scito  publicarentiu  nec  cnim 
ferme  quicquam  agri,  ut  in  urbe  ali  -  »osita,  non 
annis  partum  erat,  ncc  quod  veniss  tumve  pu- 

4  blicc  eaaet  praeterquam  plebs  hah  I  i  plebi  pa- 
tribusque  propositum  videbatur  cerl  tribuni  mi- 
litum  nmic  in  senatu  nunc  in  consiliis  privat    principum 

5  cogendis  viam  conailii  inveniebant,  cum  Ap.  laudius,  nc- 
poa  eiua,  qui  decemvir  legibus  scri  t,  minimua 

G  natu  cx  patrum  concilio,    dicitur  u;  .  -     ac  fa- 

miliarc  conailium  domo  adferre:  pr  Buum  Ap. 

Claudium  oatendisse  patribus  viam  uuam  dic  Ivendae  tri- 

:  buniciac  poteatatia  per  collegarum  interci  ss  tem.    facile 

homincs  novos  auctoritatc  principun  tia  deduci, 

si  tcmporum  interdum  potius  quam  maiestal  mcmor  ad- 

-  hibcatur  oratio.     pro   fortuna  illis   animos  e.     ubi  vi- 

deant,   collegas  principea  agendae  r  omnem  ad 

plcbcm  praeoccupasse  nec  locum  in  ea  relic  m  sibi,  haut 

gravate  adcliuaturos  se  ad  causam  senatus,  r  quam  uni- 

10  vcrso  ordini,  tum  primoribus  se  patrum  con  nt.    adpro- 

bantibus  cunctis  ct  antc  omr.cs   Q.   S  quod 

non  degeneraaaet  ab  stirpe  Claudia  conlaud  e  iuvenem, 

negothnn  datur,  ut  quos  quisque  p  -  tribu- 

H  normn  ad  intercessionem  perlicerent    miss  natu  prcn- 

santur  ab  principibus  tribuni.    Buadendo,   d  tendo  polli- 

cendoque,   gratum  id  singulis  privatim,   gr  m  universo 

12  scnatui  fore,  scx  ad  interceasionem  conj  >stero- 
quc  die  cum  cx  composito  relatum  ad  s<  o  m  cssct  de 
Beditione,   quam  Maecilius  Metilius  ne  pcssimi 

13  exempli  concircnt.  cae  orationes  a  primoribi  patrum  ha- 
bitac  sunt,  ut  pro  se  quisque  iam  r.  i  sibi  sup- 
petere  diccrct  nec  sc  ullam  opem  cernere  a  .m  usquam 
practerquam  in  tribuuicio  auxilio.  in  eiu  is  tidem 
circumvcntam  rcm  publicam   tamquam   pri  im  inopcm 

u  confugere.  praeclarum  ipsis  potestati  ,  .  nou  ad  ve- 

xandum  senatum  diacordiamque  ordinum  m<  endam  plus 

in  tribunatu  virium    esse   quam   ad  i  inprobis 

15  conlegis.    frcmitus  deinde  univerai  senat  im  cx 

omnibus  partibus  curiac  tribuni  appeUarentur  nra  silcntio 


00  • 


mmr- 
f%««a4 

aft9 


.IBEB  1111.   ;- 


ui  prai  rincijHun,  quam 

_      promulgatai 
i  publi  lunt. 

■ 

mmodorai 
larium  appellantea  aliaque  traci  oratione  in  ool- 

\\  XIII.   Ac  duo  bell  -  onnus  hal 

•  Vibulaniu  tribuni  militum  i 

illarum  nu 

- 

■ 

oppidum 
L.  Sea     i  tribuno  plt 

sntur,  i-uiii ,  .jtii  nul- 

naequente  anno  \  qui  eoloni 

»via  viribua  oppidum  firmarant,  tribunifl  miKtum 
isulari  l       l 

Fabio  Vlbulano  iteram,  M.  Poatumio  R 
11  adyersufl  Aequoa  permieaum  i 
•  quam  -  quam  bellum  oel 

i  ductoque  ad  B 
>rum  aniu:  ,.,  i,, 

inrapit    deinde  ab  h  !I1(M 

cum  inter  oppngnationem  praedam  militU  I 

Idu-  10 
dam  irae  cauaam  exercitui  ,,„  quod 

'l;,r  '■  vu  minua  praedica- 

m  iram,  poatquam  n 
I  ibuniciaa  in  ur- 


240  LIBER  IIII ,  49.  50.  [a.  u.  c.  340.  341] 

bem  revertit,  audita  vox  eius  in  contione  stolida  ac  prope 
vecors,  qua  Sextio  tribuno  plebis  legem  agrariam  ferenti, 
simul  Bolas  quoque  ut  mitterentur  coloni  laturnm  se  di- 
centi  —  dignos  enim  esse,  qui  armis  cepissent,  eorum  ur- 
bem  agrumque  Bolanum  esse  —  'malum  quidem  militibus 
meis,'  inquit  'nisi  quieverint.'    quod  auditum  non  contio- 

12  nem  magis  quam  mox  patres  offendit.  et  tribunus  plebis, 
vir  acer  nec  infacundus,  nactus  inter  adversarios  super- 
bum  ingenium  inmodicamque  linguam,  quam  inritando 
agitandoque  in  eas  inpelleret  voces,  quae  invidiae  non  ipsi 
tantum,  sed  causae  atque  universo  ordini  essent,  neminem 
ex  collcgio  tribunorum  militum  saepius  quam  Postumium 

13  in  disceptationem  trahebat.  tum  vero  secundum  tam  sae- 
vum  atque  inhumanum  dictum  'auditis,'  inquit  'Quirites, 

14  sicut  servis  malum  minantem  militibus?  tamen  haec  belua 
dignior  vobis  tanto  honore  videbitur  quam  qui  vos  urbe 
agrisque  donatos  in  colonias  mittunt,  qui  scdem  senectuti 
vestrae  prospiciunt,   qui  pro  vestris   commodis   adversus 

15  tam  crudeles  superbosque  adversarios  depugnant?  incipite 
deinde  mirari,  cur  pauci  iam  vestram  suscipiant  causam. 
quid  ut  a  vobis  sperent?  an  honores,  quos  adversariis  ve- 
stris  potius  quam  populi  Romani  propugnatoribus  datis? 

16  ingemuistis  modo  voce  huius  audita.  quid  id  rcfert?  iam 
si  suffragium  detur,  hunc,  qui  malum  vobis  minatur,  iis,  qui 
agros  sedesque  ac  fortunas  stabilire  volunt,  praeferetis.' 

1  L.  Perlata  haec  vox  Postumi  ad  milites  multo  in  ca- 
stris  maiorem  indignationem  movit:  praedacne  intercepto- 

2  rem  fraudatoremque  etiam  malum  minari  militibus?  itaque 
cum  fremitus  aperte  esset  et  quaestor  P.  Sestius  eadem 
violentia  coerceri  putaret  seditionem  posse,  qua  mota  crat, 
misso  ad  vociferantem  quendam  militem  lictorc,  cum  inde 

3  clamor  et  iurgium  oreretur,  saxo  ictus  turba  excedit,  in- 
super  increpante  qui  vulneraverat,  habere  quaestorem,  quod 

j  inperator  esset  militibus  minatus.  ad  hunc  tumultum  ac- 
citus  Postumius  asperiora  omnia  fecit  acerbis  quaestioni- 
bus,  crudelibus  suppliciis.  postremo  cum  modum  irae  nul- 
lum  faceret,  ad  vociferationem  eorum,  quos  necari  sub  crate 
iusserat,  concursu  facto,  ipse  ad  interpellantis  pocnam  vc- 

5  cors  de  tribunali  decurrit.    ibi  cum  submoventes  passim 


LIBER  IIII ,  50.  51.  [a.  C.  414. 413]  241 

lictores  centurionesque  vexarent  turbara,  eo  indignatio  eru- 
pit,  ut  tribunus  militum  ab  exercitu  suo  lapidibus  coope- 
riretur.     quod  tam  atrox  facinus  postquam  est  Eomam  6 
nuntiatum,  tribunis  militum  de  morte  collegae  per  senatum 
quaestionis  decernentibus  tribuni  plebis  intercedebant.  sed  7 
ea  contentio  ex  certamine  alio  pendebat,  quod  cura  inces- 
serat  patres,   ne  metu  quaestionum  plebs  iraque  tribunos 
militum  ex  plebe  crearet,  tendebantque  summa  ope,  ut  con- 
sules  crearentur.   cum  senatus  consultum  fieri  tribuni  plebis  8 
non  paterentur,  idem  intercederent  consularibus  comitiis, 
res  ad  interregnum  rediit.  victoria  deinde  penes  patres  fuit. 

LI.    Q.  Fabio  Yibulano  interrege  comitia  habente  con-  i 
sules  creati  sunt  A.  Cornelius  Cossus,  [L.]  Furius  Medul- 
linus.     his  consulibus   principio   anni   senatus   consultum  2 
factum  est,   ut  de  quaestione  Postumianae  caedis  tribuni 
primo  quoque  tempore  ad  plebem  ferrent  plebesque  prae- 
ficeret  quacstioni  quera  vellet.    a  plebe   consensu  populi  3 
consulibus  negotium  mandatur;   qui  summa  moderatione 
ac  lenitate  per  paucorum   supplicium,  quos  sibimet  ipsos 
conscisse  mortem  satis  creditumest,  transacta  re,  nequivere 
tamen  consequi,  ut  non  aegerrime  id  plebs  ferret.    iacere  -i 
tam  diu  inritas  actiones  quae  de  suis  commodis  ferrentur, 
cum  interim  de  sanguine  ac  supplicio  suo  latam  legem  con- 
festim  exerceri  et  tantam  vim  habere.   aptissimum  tempus  5 
fuerat,  vindicatis  seditionibus  delenimentum  animis  Bolani 
agri  divisionem   obici,   quo   facto   minuissent  desiderium 
agrariae  legis,   quae  possesso  per  iniuriam  agro  publico 
patres  pellebat.   tunc  haec  ipsa  indignitas  angebat  animos,  g 
non  in  retinendis  modo  publicis  agris,  quos  vi  teneret,  per- 
tinacem  nobilitatem  esse,  sed  ne  vacuum  quidem  agrura 
nuper  ex  hostibus  captura  plebi  dividere,  mox  paucis  ut 
cetera  futurum  praedae. 

Eodem  anno  adversus  Volscos  populantes  Hernicorum  7 
fines  legiones  ductae  a  Furio  consule  cum  hostem  ibi  non 
invenissent,  Ferentinum,  quo  magna  multitudo  Volscorum 
se  contulerat,  cepere.  minus  praedae  quam  speraverant  8 
fuit,  quod  Volsci,  postquam  spes  tuendi  exigua  erat,  subla- 
tis  rebus  nocte  oppidum  reliquerunt.  postero  die  prope  de- 
sertum  capitur.    Hernicis  ipsum  agerque  dono  datus. 

Livi  vol.  I.  Iti 


242  UBElt  IIII ,  b-2.  53.  [a.  u.  c.  342—345] 

i  LII.  Annum  modcstia  tribunorum  quictum  exccpit  tri- 
bunus  plebis  L.  Icilius  Q.  Fabio  Ambusto,  C.  Furio  Pacilo 

■>  consulibus.  is  cum  principio  statim  anni  velut  pcnsum 
nominis  familiaeque  seditionis  agrariis  legibus  promulgan- 

3  dis  cieret,  pestilentia  coorta,  minacior  tamcn  quam  perni- 
ciosior,  cogitationes  hominum  a  foro  ccrtaminibusque  pu- 
blicis  ad  domum  curamque  corporum  nutricndorum  avertit ; 
minusque  eam  damnosam  fuisse  quam  seditio  futura  fuerit 
credunt. 

4  Defuncta  civitate  plurimorum  morbis,  perpaucis  func- 
ribus,  pestilentem  annum  inopia  frugum  neglecto  cultu 
agrorum,   ut  plerumque  fit,   excepit  M.  Papirio  Atratino, 

j  C.  Nautio  Rutilo  consulibus.  iam  fames  quam  pestilcntia 
tristior  erat,  ni  dimissis  circa  omncs  populos  legatis,  qui 
Etruscum  mare  quique  Tiberim  accolunt,   ad  frumcntum 

i\  mercandum  annonae  foret  subventum.  superbe  ab  Samni- 
tibus,  qui  Capuam  habebant  Cumasque,  legati  prohibiti 
conmercio  sunt,  contra  ea  benigne  ab  Siculorum  tyrannis 
adiuti.     maximos  conmeatus  summo  Etruriae  studio  Ti- 

:  beris  devexit.  solitudinem  in  civitatc  acgra  experti  con- 
sules  sunt,  cum  in  legationes  non  plus  singulis  senatoribus 

8  invenientes  coacti  sunt  binos  equites  adicere.  praeter- 
quam  ab  morbo  annonaque  nihil  eo  biennio  intestini  ex- 
ternive  incommodi  fuit.  at  ubi  eae  sollicitudincs  disccs- 
sere,  omnia,  quibus  turbari  solita  erat  civitas,  domi  discqr- 
dia,  foris  bellum  exortum. 

1  LIIL  M\  Aemilio,  C.  Valerio  Potito  consulibus  bellum 
Aequi  parabant,  Volscis  quamquam  non  publico  consilio 
capessentibus  arma,  voluntariis  mercede  secutis  militiam. 

2  ad  quorum  famam  hostium  —  iam  enim  in  Latinum  Her- 
nicumque  transccnderant  agrum  —  dilcctum  habcntem  Va- 
lerium  consulem  M.  Menenius  tribunus  plebis,  legis  agra- 
riae  lator,   cum  inpediret  auxilioque  tribuni  nemo  invitus 

3  sacramento  diccret,  repente  nuntiatur,  arcem  Carventanam 

4  ab  hostibus  occupatam  esse.  ea  ignominia  acccpta  cum 
apud  patres  invidiae  Mencnio  fuit,  tum  ceteris  tribunis, 
iam  ante  praeparatis  intercessoribus  legis  agrariae,  prae- 

j  buit  iustiorem  causam  resistendi  collegae.  itaque  cum  res 
diu  ducta  per  altercationem  esset,   consulibus  dcos  homi- 


LIBER  IIII ,  53.  54.  [a.  C.  412-409]  243 

nesque  testantibus,  quidquid  ab  hostibus  cladis  ignominiae- 
que  aut  iam  acceptum  esset  aut  inmineret,   culpam  penes 
Menenium  fore,   qui  dilectum  impediret;   Menenio  contra  6 
vociferante,   si  iniusti  domini  possessione  agri  publici  ce- 
derent,  se  moram  dilectui  non  facere:  decreto  interposito 
novem  tribuni  sustulerunt  certamen  pronuntiaveruntque  ex  ~ 
collegii  sententia,   C.  Valcrio  consuli  se,   damnum  aliam- 
que  coercitionem  adversus  intercessionem  collegae  dilectus 
causa  detractantibus   militiam  inhibenti,    auxilio    futuros 
esse.    hoc  decreto  consul  armatus  cum  paucis  appellanti-  8 
bus  tribunum  collum  torsisset,  metu  ceteri  sacramento  di- 
xere.   ductus  exercitus  ad  Carventanam  arcem,  quamquam  i) 
invisus  infestusque  consuli  erat,  inpigre  primo  statim  ad- 
ventu  deiectis  qui  in  praesidio  erant,  arcem  recepit,  prae- 
datores  ex  praesidio  per  neglegentiam  dilapsi  occasionem 
aperuere  ad  invadendum.    praedae  ex  adsiduis  populatio-  10 
nibus,   quod  omnia  in  locum  tutum  congesta  erant,   fuit 
aliquantum.    venditum  sub  hasta  consul  in  aerarium  redi- 
gere  quaestores  iussit,  tum  praedicans  participem  praedae 
fore  exercitum,  cum  militiam  non  abnuisset.     auctae  inde  n 
plebis  ac  militum  in  consulem  irae.    itaque  cum  ex  sena- 
tus  consulto  urbem  ovans  introiret,  alternis  inconditi  ver- 
sus  militari  licentia  iactati,  quibus  consul  increpitus,  Meneni  12 
celebre  nomen  laudibus  fuit,   cum  ad  onmem  mentionem 
tribuni  favor  circumstantis  populi   plausuque  et   adsensu 
cum  vocibus  militum  certaret.   plusque  ea  res  quam  prope  13 
sollemnis  militum  lascivia  in  consulem  curae  patribus  in- 
iecit,  et  tamquam  haut  dubius  inter  tribunos  militum  honos 
Meneni,  si  peteret,  consularibus  comitiis  est  exclusus. 

LTTTT.  Creati  consules  sunt  Cn.  Cornelius  Cossus,  L.  l 
Furius  Medullinus  iterum.    non  alias  aegrius  plebs  tulit  ■_> 
tribunicia  comitia  sibi  non  commissa.   eum  dolorem  quae- 
storiis  comitiis  simul  ostendit  et  ulta  est,  tunc  primum  ple- 
beiis  quaestoribus  creatis,  ita  ut  in  quattuor  creandis  uni  :s 
patricio  K.  Fabio  Ambusto  relinqueretur  iocus,  tres  ple- 
beii  Q.  Silius,  P.  Aelius,  P.  Pupius  clarissimarum  familia- 
rum  iuvenibus  praeferrentur.     auctores  fuisse  tam  liberi  4. 
populo  suffragi  Icilios  accipio  —  ex  familia  infestissima 
patribus  tres  in  eum  annum  tribunos  plebis  creatos,  (hi) 

16' 


244  LIBER  II II,  54.  55.  [a.  u.  c.  345.  346] 

multarum  magnarumquc  rerum  molcm  avidissimo  adeo  po- 

5  pulo  ostcntantes  — ,  cum  adfirmasscnt,  nihil  sc  moturos, 
81  nc  quacstoriis  quidcm  eomitiis,  quae  sola  promiscua  plc- 
bci  patribusque  rcliquisset  senatus,  satis  animi  populo  es- 

6  set  ad  id,  quod  tam  diu  vellent  et  per  leges  liceret.  pro 
ingenti  itaque  victoria  id  fuit  plcbi  quacsturamque  eam 
non  honoris  ipsius  fine  aestimabant,  sed  patefactus  ad  con- 
sulatum  ac  triumphos  locus   novis   hominibus   videbatur. 

:  patres  contra  non  pro  comnmnicatis,  sed  pro  amissis  ho- 
noribus  fremere;  negare,  si  ea  ita  sint,  liberos  tollcndos 
esse,  qui  pulsi  maiorum  loco  ccrnentcsque  alios  in  posses- 
sione  dignitatis  suae  salii  flaminesque  nusquam  alio  quam 
ad  sacrificandum  pro  populo  sine  imperiis  ac  potestatibus 

s  rclinquantur.  inritatis  utriusquc  partis  animis,  cum  et  spi- 
ritus  plebs  sumpsisset  et  tres  ad  popularcm  causam  cele- 
bcrrimi  nominis  haberet  duccs,  patrcs  omnia  quaestoriis 
comitiis,  ubi  utrumquc  plebi  liceret,  similia  fore  cernentes 
tendere   ad   consulum   comitia,   quae   nondum   promiscua 

:>  essent;  Ieilii  contra  tribunos  militum  creandos  dicere  et 
tandem  aliquando  inpertiendos  plebi  honores. 

i  LV.  Sed  nulla  crat  consularis  actio,  quam  inpcdicndo 
id  quod  petebant  expriinercnt,  cum  mira  oportunitate  Vol- 
scos  et  Aequos  pracdatum  extra  fincs  cxisse  in  agrum  La- 

•2  tinum  Hernicumque  adfertur.  ad  quod  bellum  ubi  ex  se- 
natus  consulto  consules  dilcctum  habere  occipiunt,  obstarc 
tunc  cnixe  tribuni,   sibi  plebique  eam  fortunam  oblatam 

:i  memorantes.  tres  erant  et  omnes  acerrimi  viri  generosi- 
que  iam  ut  inter  plebeios.  duo  singuli  singulos  sibi  con- 
sules  adservandos  adsidua  opera  desumunt,  uni  contionibus 

4  data  nunc  detinenda  nunc  concienda  plebs.  ncc  dilectum 
consules  nec  comitia,  quae  petebant,  tribuni  expediebant. 
inclinante  deinde  se  fortuna  ad  causam  plcbis  nuntii  ve- 
niunt,  arcem  Carventanam  dilapsis  ad  praedam  militibus, 
qui  in  praesidio  erant,  Aequos  interfcctis  paucis  custodi- 
bus  arcis  invasisse;   alios  recurrentes  in  arcem,   alios  pa- 

.  lantcs  in  agris  caesos.  ea  adversa  civitatis  res  vires  tribu- 
niciae  actioni  adiccit.  ncquiquam  enim  temptati,  ut  tum 
dcnique  desisterent  inpediendo  bello,  postquam  non  ces- 
scrc  nec  publicae  tempestati  ncc  suae  invidiac,  pcrvincunt, 


LIBER  IIII,  55.  56.  [a.  C.  409. 408]  245 

ut  senatus  consultum   fiat  de   tribunis   militum  creandis, 
certo  tamen  pacto,  ne  cuius  ratio  haberetur,  qui  eo  anno  ti 
tribunus  plebis  esset,  neve  quis  reficeretur  in  annum  tri- 
bunus  plebis,   haut  dubie  Icilios  denotante  senatu,   quos  7 
mercedem  seditiosi  tribunatus  petere  consulatum  insimu- 
labant.    tum  dilectus  haberi  bellumque  omnium  ordinum 
consensu  apparari  coeptum.    consules  ambo  profecti  sint  8 
ad  arcem  Carventanam  an  alter  ad  comitia  habcnda  sub- 
stiterit,   incertum  diversi  auctores  faciunt:   illa  pro  certo 
habenda,  in  quibus  non  dissentiunt,  ab  arce  Carventana, 
cum  diu  nequiquam  oppugnata  esset,  recessum,  Verrugi- 
nem  in  Voiscis  eodem  exercitu  receptam  populationesque 
et  praedas  et  in  Aequis  et  in  Volsco  agro  ingentes  factas. 

LVI.    Romae  sicut  plebis  victoria  fuit  in  eo,  ut  quae  i 
mallent  comitia  haberent,  ita  eventu  comitiorum  patres  cvi- 
cere;   namque  tribuni  militum  consulari  potestate  contra  2 
spem  omnium  tres  patricii  creati  sunt:  C.  lulius  lulus,  P. 
Cornelius  Cossus,  C.  Servilius  xVhala.    artem  adhibitam  3 
ferunt  a  patriciis,   cuius  eos  Icilii  tum  quoque  insimula- 
bant,  quod  turbam  indignorum  candidatorum  intermiscendo 
dignis  taedio  sordium  in  quibusdam  insignium  populum  ab 
plebeiis  avertissent. 

Volscos  deinde  et  Aequos,  seu  Carventana  arx  retenta  4 
in  spem  seu  Verrugine  amissum  praesidium  ad  iram  cum 
inpulisset,  fama  adfertur  summa  vi  ad  bellum   coortos, 
caput  rerum  Antiates  esse,  eorum  legatos  utriusque  gen-  b 
tis  populos  circumisse  castigantes  [increpantesjque  igna- 
viam,  quod  abditi  intra  muros  populabundos  in  agris  va- 
gari  Romanos  priore  anno  et  opprimi  Verruginis  praesi- 
dium  passi  essent.    iam  non  exercitus  modo  armatos,  sed  6 
colonias  etiam  in  suos  fines  mitti;   nec  ipsos   modo  Ro- 
manos  sua  divisa  habere,   sed  Ferentinum  etiam   de   se 
captum  Hernicis  donasse.     ad  haec  cum  inflammarentur  7 
animi,  ut  ad  quosque  ventum  erat,  numerus  iuniorum  con- 
scribebatur.   ita  omnium  populorum  iuventus  Antium  con- 
tracta.    ibi  castris  positis  hostem  opperiebantur.   quae  ubi  8 
tumultu  maiore  etiam,  quam  res  erat,  nuntiantur  Komam, 
senatus  extemplo,   quod  in  rebus  trepidis  ultimum  consi- 
lium  erat,  dictatorem  dici  iussit.    quam  rem  acgre  passos  9 


246  LIBER  1111,  5G.  57.  [a.  u.  c.  346— 348] 

Iulium  Corneliumque  ferunt,  magnoque  certamine  animo- 
10  rum  rem  actam,  cum  primores  patrum  nequiquam  con- 
questi,  non  esse  in  auctoritate  senatus  tribunos  militum, 
postremo  etiam  tribunos  plebi  appellarent  et  consulibus 
quoque  ab  ea  potestate  vim  super  tali  re  inhibitam  rcfer- 
li  rent;  tribuni  plebi,  laeti  discordia  patrum,  nihil  esse  iri 
iis  auxilii  dicerent,  quibus  non  civium,  non  denique  homi- 

12  num  numero  essent.  si  quando  promisci  honores,  com- 
municata  res  publica  esset,  tum  se  animadversuros,  ne 
qua  superbia  magistratuum  inrita  senatus  consulta  essent; 

13  interim  patricii,  soluti  legum  magistratumque  verecundia, 
per  se  quoque  tribuniciam  potestatem  agerent. 

1  LVII.  Haec  contentio  minime  idonco  tempore,  cum 
tantum  belli  in  manibus  esset,   occupaverat   cogitationes 

2  hominum,  donec,  ubi  diu  alternis  Iulius  Corneliusque, 
cum  ad  id  bellum  ipsi  satis  idonei  duces  essent,  non  esse 
aequum,   mandatum   sibi  a  populo  cripi  honorem  disse- 

3  ruere,  tum  Ahala  Servilius  tribunus  militum  tacuisse  se 
tam  diu  ait,  non  quia  inccrtus  sententiae  fuerit  —  quem 
enim  bonum  civem  secernere  sua  a  publicis  consilia?  — , 
sed  quia  maluerit  collegas  sua  sponte  cedere  auctoritati 
senatus  quam  tribuniciam  potestatcm  adversus  sc  inplo- 

4  rari  paterentur.  tum  quoque,  si  res  sineret,  libenter  se 
daturum  tempus  iis  fuisse  ad  receptum  nimis  pertinacis 
sententiae.  sed  cum  belli  necessitates  non  expectent  hu- 
mana  consilia,   potiorem  sibi  collegarum  gratia  rem  pu- 

5  blicam  fore  et,  si  maneat  in  sententia  senatus,  dictatorem 
nocte  proxima   dicturum   ac,    si  quis  intercedat   scnatus 

6  consulto,  auctoritate  se  fore  contentum.  quo  facto  cum 
haud  inmeritam  laudem  gratiamque  aput  omnis  tulisset, 
dictatore  P.  Cornelio  dicto,  ipse  ab  eo  magister  equitum 
creatus  est.  exemplo  fuit  collegas  eumque  intuentibus, 
quam  gratia  atque  honos  oportuniora  interdum  non  cu- 
picntibus  essent. 

7  Bellum  haud  memorabile  fuit.  uno  atque  eo  facili 
proelio  caesi  ad  Antium  hostes,  victor  exercitus  dcpo- 
pulatus  Volscum  agrum,  castellum  ad  lacum  Fucinum 
vi  expugnatum  atque  in  eo  tria  milia  hominum  capta, 
cetcris  Volscis  intra  moenia  conpulsis  nec  defendentibus 


LIBEK  IIII,  57.  58.  [a.  C.  408-406]  247 

agros.    dictator  bello  ita  gesto,   ut  tantum   non  defuisse  8 
fortunae  videretur,  felicitate  quam  gloria  maior  in  urbem 
redit,   magistratuque  se  abdicavit.    tribuni  militum  men-  9 
tione  nulla  comitiorum  consularium  habita,  credo  ob  iram 
dictatoris   creati,   tribunorum  militum   comitia  edixerunt. 
tum  vero  gravior  cura  patribus  incessit,  quippe  cum  prodi  io 
causam  ab  suis  cernerent.     itaque  sicut  priore  anno  per  n 
indignissimos    ex  plebeiis   candidatos   omnium   etiam  di- 
gnorum  taedium   fecerant,    sic    tum  primoribus    patrum 
splendore  gratiaque  ad  petendum  praeparatis  omnia  loca 
obtinuere,  ne  eui  plebeio   aditus   esset.     quattuor  creati  12 
sunt,  omnes  iam  functi  eo  honore:  L.  Furius  Medullinus, 
C.  Valerius  Potitus,   N.  Fabius  Vibulanus,   C.  Scrvilius 
Ahala,   hic  refectus  continuato  honore  cum  ob  alias  vir- 
tutes  tum  ob  recentem  favorem  unica  moderatione  partum. 

LVIII.   Eo  anno  quia  tempus  indutiarum  cum  Veienti  i 
populo  exierat,   per  legatos  fetialesque  res  repeti  coeptae. 
quibus   venientibus  ad  finem  legatio   Veientium   obviam 
fuit.  petiere,  ne  prius  quam  ipsi  senatum  Romanum  adis-  -2 
sent,  Veios  iretur.    ab  senatu  impetratum,  quia  discordia 
intestina  laborarent  Veientes,   ne  res  ab  iis  repeterentur: 
tantum  afuit,  ut  ex  incommodo  alieno  sua  occasio  pete- 
retur.     et  in  Volscis    accepta    clades    amisso  Verrugine  3 
praesidio;   ubi  tantum  in  tempore  fuit  momenti,   ut,  cum 
precantibus  opem  militibus,   qui  ibi  a  Volscis  obsideban- 
tur,  succurri,  si  maturatum  esset,  potuisset,  ad  id  venerit 
exercitus  subsidio  missus,   ut  ab  recenti  caede  palati  ad 
praedandum  hostes  opprimerentur.   tarditatis  causa  in  se-  4 
natu  magis  fuit  quam  tribunis ;  qui,  quia  summa  vi  restare 
nuntiabantur,  parum  cogitaverunt,  nulla  virtute  superari 
humanarum  virium  modum.    fortissimi  milites  non  tamcn  0 
nec  vivi  nec  post  mortem  inulti  fuere. 

Insequenti  anno  P.  et  Cn.  Corneliis  Cossis,  N.  Fabio  g 
Ambusto,   L.  Valerio  Potito   tribunis   militum   considari 
potestate  Veiens  bellum  motum  ob  superbum  responsum 
Veientis  senatus,  qui  legatis  repetentibus  res,  ni  facesse-  7 
rent  propere  urbe  finibusque,  daturos  quod  Lars  Tolum- 
nius   dedisset,   responderi  iussit.     id  patres   aegre   passi  8 
decrevere,  ut  tribuni  militum  de  bello  indiccndo  Veientibus 


24G 


LIBER  1111,  56. 


u.c.346 


Iulium  Corneliumque  f<  ^noque  certamine  animo- 

10  rum  rcni  actam,  cum  primoi  patrum  nequiquam  con- 
qucsti,  nun  csse  in  a  i  aatus  tribunos  militum, 
postremo  etiam  tribum  tppellarent  et  consulibus 
quoque  ab  ea  poteatate  tali  re  inhibitam  rcfer- 

11  rcnt;  tribuni  plebi,  lia  patrum,  nihil  csse  iii 
iis  auxilii  dicerent,  q  ivium,  non  denique  homi- 

12  num  numero  essent.  si  quan  promisci  honores,  com- 
municata  rcs  publia  se  animadversuros,  ne 
qua  supcrbia  magistratuum  in  a  senatus  consulta  esscnt; 

L3  interim  patricii,  soluti  legum  gistratumque  verecundia, 

pcr  sc  quoquc  tribuni  atem  agerent. 

1  LVII.  Hacc  contenlio  tn  me  idonco  tempore,  cum 
tantum  belli  in  manibus  ess<  occupaverat  cogitationes 

2  hominum,  donec,  ubi  diu  a  rnis  Iulius  Corneliusque, 
cum  ad  id  bellum  ipsi  satis  i  lei  duces  essent,  non  esse 
aequum,  mandatum   sibi  a   •  »ulo  eripi  honorem  disse- 

;;  rucre,   tum  Ahala  Servilius 
tam  diu  ait,   non  quia  incert 
enim  bonum  civcm  secerner< 
sed  quia  maluerit  collegas  i 
senatus  quam  tribuniciam  p 


ran  patercntur.     tum  quoq 
daturum  tempus  iis  fuiss< 
sententiac.    sed  cum  bulli  i 
mana  consilia,  potioi 
blicam  fore  et,  si  mai 
nocte   proxima   dicturum   a 
consulto,  auctoritate 
haud  inmcritam  lau •!■ 
dictatorc  P.  Cornelio 
creatus  est.    exemplo   fuit 
quam  gratia  atquc 
picntibus  essent. 
Bellum  hauc 
proelio  caesi 
pulatus  Vols 
vi  expugnj 
ceteris  V 


tunus  militum  tacuisse  se 
sententiac  fuerit  —  quem 
la  a  publicis  consilia?  — , 
sponte  cedere  auctoritati 
Btatem  advcrsus  se  inplo- 
si  res  sineret,  libenter  se 
receptum  nimis  pertinacis 
jsitates  non  expectent  hu- 
ollegarum  gratia  rcm  pu- 
ltentia  senatus,  dictatorem 
?i  quis  intorrpfLii  srnntus 
■ 

mquj 


mm*mm 

mmmi 

mm 

mier. 

aim»  nm 


I 


• 


LIBEB 

a^ros.    dictator  I 
fortunae  vidcretur. 
rcdit,  magistrati 
tione  nulla  comi* 
dictatoris   creati, 
tum  vcro  gravior 
causam  ab  auia 
indignissimoa    i 
gnorum   tacdiun. 
splendore  gratia 
obtinuere,  ne 
sunt,  omnee  iam 
('.  Valeriua  Po< 
Ahala,   hic  r  I 
tutes  tum  ob 

LVHL   E 
popolo  exi 
quibue  venienti 
tuit.    ' 

tUT. 

stina  laborai 
tantum  afuit,  ui 
retnr.     et  in   \ 
praeBidio;   ubi 
precantibu: 
tur,  Buccurri,  - 

praedandum  h 

lKltU 

nunj 


I     .  - 


24i 


o-esto,  ut  tantum  non  defuifltt  - 
ite  quam  gloria  maior  in  urbem 
bdicavit  tribuni  militum  men-  i 
isulariiim  habita,  credo  ob  iram 
um  niilituin  comitia  edixerunt. 
ribus  incessit,  quippe  cum  prodi 
.    itaque  Bicul  priore  anno  per  1 1 

candidatos  omnium  etiam  di- 
tuin  primoribua    patrum 
itendum  praeparatia  omnia  loca 
,  aditui  quattuor  creati  12 

honore:  I>.  Furiua  Meduuinua, 
rabiua  Vibulauus,  C.  Serviliua 
uuato  honore  cnm  oh  aliaa  vir- 

•r.  in  unica  moderatione  partum. 

tempua  indutiarum  cum  Veienti  1 

1.  ii)   l<  gatio   Veientium  obviam 
111  ipai  senatum  Bomanum  adie-  2 
iatu  impetratum,  qnia  diacordia 
:ll,  iii  repeterentur: 
unodo  alieno  aua  occaaio  pete- 
iepta   cladea    amiaso  Verrugine 
tempore  fiiit  momenti,   ut,  cum 
-,  qui  ibi  a  Volacia  obaideban- 
d  eaaet,  potuiaaet,  ad  id  veneril 
I ,   ut  ab  recenti  caede  palati  ad 
perentur.   tarditatia  cauaa  iu  se-  1 
inis;  qui,  quia  summa  vi  r< 
taverunt,  nulla  virtute  superari 

11,    fortiaauni  militea  non  tameu 

inulti  fuere. 

Cn.  Corneliia  Coaaia,  V  Fabio 
itito  tribunia  militum  conaulan 
potum  ob  auperbura  n -r"1"'" 
ektis  repetentibua  rea,  '" 
^uc,  daturoa  quod  atum 

^■Usif.      i'l    '  .  riimi  <<»d- 

n.-int.  cum  -<•-  7 


250  LIBER  IIII,  60.  61.  [a.  u.  c.  348—350] 

natus  summa  fidc  ex  censu  contulisset,   primores  plebis, 

8  nobilium    amici,    ex   conposito   confcrre   incipiunt.     quos 

cum  et  a  patribus  conlaudari  et  a  militari  aetate  tamquam 

bonos  civcs  conspici  vulgus  hominum  vidit,  repente  spreto 

0  tribunicio  auxilio  certamen  conferendi  est  ortum.  et  lcgc 
perlata  de  indicendo  Veientibus  bello,  exercitum  magna 
ex  parte  voluntarium  novi  tribuni  militum  consulari  po- 
testate  Veios  duxcre. 

1  LXI.  Fuere  autem  tribuni  T.  Quinctius  Capitolinus, 
Q.  Quinctius  Cincinnatus,  C.  Iulius  Iulus  iterum,  A.  Man- 
lius,  L.  Furius  Medullinus  tertium,  M'.  Aemilius  Mamcr- 

2  cus.  ab  iis  primum  circumsessi  Veii  sunt;  sub  cuius  in- 
itium  obsidionis  cum  Etruscorum  concilium  ad  fanum 
Voltumnae  frequentcr  habitum  esset,  parum  constitit,  bel- 

3  lonc  publico  gentis  universae  tuendi  Veientes  essent.  ea 
oppugnatio  segnior  inscquenti  anno  fuit  parte  tribunorum 
exercitusque  ad  Volscum  avocata  bcllum. 

4  Tribunos  militum  consulari  potcstate  is  annus  liabuit 
C.  Valerium  Potitum  tertio,  M'.  Sergium  Fidenatcm,  P. 
Cornelium  Malugincnscm,  Cn.  Cornelium  Cossum,  K.  Fa- 

5  bium  Ambustum,  Sp.  Nautium  Rutilum  itcrum.  cum  Vol- 
scis  inter  Ferentinum  atque  Ecetram  signis  conlatis  dimi- 

G  catum;  Romanis  secunda  fortuna  pugnae  fuit.  Artena 
inde,  Volscorum  oppidum,  ab  tribunis  obsideri  cocpta.  indc 
inter  eruptionem  temptatam  conpulso  in  urbem  hoste  oc- 
casio  data  cst  Romanis  inrumpendi,  praeterque  arcem  ce- 
tera  capta.    in  arcem  munitam  natura  globus  ai-matorum 

7  concessit,  infra  arcem  caesi  captique  multi  mortales.  arx 
deinde  obsidebatur;  nec  aut  vi  capipoterat,  quia  pro  spatio 
loci  satis  praesidii  habebat,  aut  spem  dabat  deditionis 
omni  publico  frumento,  priusquam  urbs  capcrctur,  in  ar- 

8  cem  convecto.  taedioque  recessum  inde  foret,  ni  servus 
arcem  Romanis  prodidisset.  ab  eo  milites  per  locum  ar- 
duum  accepti  cepere;  a  quibus  cum  custodes  trucidaren- 
tur,   cetera  multitudo  repentino  pavore  obpressa  in  dedi- 

9  tionem  venit.  diruta  et  arce  et  urbe  Artena  reductae 
lcgiones  ex  Volscis  omnisque  vis  Romana  Veios  conversa 

m  est.  proditori  praeter  libei-tatem  duarum  familiarum  bona 
in  praemium  data,  Servius  Romanus  vocitatus.    sunt  qui 


LIBER  IIII,  01.  [a.  C.40G— 404]  251 

Artenam  Veientium,  non  Volscorum  fuisse  credant.  pracbet 
errorem,  quod  eiusdem  nominis  urbs  inter  Caere  atque 
Veios  fuit;  sed  eam  reges  Eomani  delevere,  Caeretum- 
que  non  Veientium  fuerat.  altera  haec  nomine  eodem  in 
Volsco  agro  fuit,  cuius  excidium  est  dictum. 


[PEPJOCHA  LIBPJ  V.] 

[In  obsidione  Veiorum  kibernacula  militibus  facta  sunt.  ea  res 
cum  esset  nova,  indignationem  tribunorum  plebis  movit  queren- 
tium,  non  dari  plebi  nec  per  hiemem  militiae  requiem.  equites  tum 
primum  equis  suis  merere  coeperunt.  cum  inundatio  ex  lacu  Al- 
bano  factaesset,  vates,  qui  eam  rem  interpretaretur,  de  hostibus 
captus  est.  Furius  Camillus  dictator  decem  annos  obsessos  Veios 
cepit,  simulacrum  Iunonis  Roinam  transtulit,  decimam  partem 
praedae  Delphos  Apollini  misit.  item  tribunus  militum  cum  Fali- 
scos  obsideret,  proditos  hostium  filios  parentibus  remisit  statim- 
quededitione  facta  Faliscorum  victoriam  iustitia  consecutus  est. 
cum  alter  ex  censoribus  C.  Iulius  decessisset,  in  locum  eius  M. 
Cornelius  suffectus  est,  nec  id  postea  factum  est,  quoniam  eo  lu- 
stro  a  Gallis  Roma  capta  est.  Furius  Camillus,  cum  ei  dies  aL. 
Apuleio  tribuno  plebis  dicta  esset,  in  exilium  abiit.  cum  Galli  Se- 
nonesClusium  obsiderent  et  legati  a  senatu  missi  ad  conponendam 
inter  eos  et  Clusinos  pacem  pugnantes  contra  Gallos  in  acie  Clusi- 
norum  stetissent,  hoc  facto  eorum  concitati  Senones  urbem  infesto 
exercitu  petierunt,  fusisque  ad  Aliam  Romanis  cepere  urbem 
praeter  Capitolium,  (in)  quo  se  iuventus  contulerat;  maiores  natu 
cum  insignibus  honorum,  quos  quisque  gesserat,  in  vestibulis  ae- 
dium  sedentes  occiderunt.  et  cum  per  aversam  partem  Capitolii 
iam  in  sumrnum  evasissent,  proditi  clangore  anserum  M.  Manlii 
praeeipue  opera  deiecti  sunt.  coactis  deinde  propter  famem  Ro- 
manis  descenderc,  utmille  pondo  auri  darent  et  hoc  pretio  finem 
obsidionis  emerent,  FuriusCamillus,  dictator  absens  creatus,  inter 
ipsum  conloquium,  quo  de  pacis  condicionibus  agebatur,  cum 
exercitu  venit  et  Gallos  post  sextum  mensem  urbe  expulit  cecidit- 
que.  dictum  est,  ad  Veios  migrandum  esse  propter  incensam  et 
dirutam  urbem,  quod  consilium  Camillo  auctore  discussum  est. 
movit  populum  vocis  quoque  omen  ex  centurione  auditae,  qui  cum 
in  forum  venisset  manipulariis  suis  dixerat:  'stamiles,  hic  optime 
manebimus.'  aedes  IoviCapitolino  facta  est,  quod  ante  urbem  cap- 
tam  vox  audita  erat  adventare  Gallos.] 


252  LIBER  V,  1.  2.  [a.  u.  c.  361] 


TITI   LIYI 
AB  VfiBE    C O N D I  T  A 

LIBER  V. 

1  I.    Pace  alibi  parata  Romani  Veiique  in  armis  erant 

tanta  ira  odioquc,  ut  victia  finem  adessc  appareret.   comitia 

2  utriusque  populi  longe  diversa  ratione  facta  sunt.  Romani 
auxere  tribunorum  militum  consulari  potestate  numerum : 
octo,  quot  numquam  antea  creati:  M'.  Aemilius  Mamcrcus 
iterum,  L.  Valerius  Potitus  tertium,  Ap.  Claudius  Crassus, 
M.  Quinctiliua  Varus,  L.  Iulina  Iulus,  M.  Postumius,  8f. 

3  Furius  Camillus,  M.  Postumius  Albinus.  Veientes  con- 
tra  taedio  annuae  ambitionis,  quae  interdum  discordiarum 
causa  erat,  regem  creavere.  offcndit  ea  rcs  populorum 
Etruriae  animos  non  maiore  odio  regni  quam  ipsius  regis. 

4  gravis  iam  is  antea  genti  fuerat  opibus  superbiaque,  quia 
sollemnia  ludorum,  quos  intermitti  nefaa  est,  violenter  di- 

5  remisset,  cum  ob  iram  repulsae,  quod  suffragio  duodecim 
populorum  alius  sacerdos  ei  praelatus  esset,  artificcs,  quo- 
rum  magna  pars  ipsius  servi  erant,   ex  medio  ludicro  re- 

6  pente  abduxit.  gens  itaque  ante  omnes  alias  eo  magis  de- 
dita  religionibus,  quod  excelleret  artecolendi  eas,  auxiliuni 
Veientibus  negandum,   donec  sub   regc  essent,   decrevit. 

7  cuius  decreti  suppressa  fama  est  Veiis  propter  metum  re- 
gis,  qui,  a  quo  tale  quid  dictum  referretur,  pro  seditionis 

8  eum  principe,  non  vani  sermonis  auctore  habebat.  Ro- 
manis  etsi  quietae  res  ex  Etruria  nuntiabantur,  tamen. 
quia  omnibus  conciliis  eam  rem  agitari  adferebatur,  ita  mu- 

9  niebant,  ut  ancipitia  munirnenta  essent,  alia  in  urbem  ct 
contra  oppidanorum  eruptiones  versa,  aliis  frons  in  Etruriain 
spectans  auxiliis,  si  qua  forte  inde  venirent,  obstruebatur. 

l  II.  Cum  spes  maior  imperatoribus  Komanis  in  obsi- 
dione  quam  in  obpugnatione  csset,  hibernacula  ctiam,  res 
nova  militi  Romano,    acdificari  coepta,    consiliumquc  erat 


LIBER  V,  2.  [a.  C.  403]  253 

hicmando  continuare  bellum.  quod  postquam  tribunis  plc-  -2 
bis  iam  diu  nullam  novandi  res  causam  invenientibus  Ro- 
mam  est  adlatum,  in  eontionem  prosiliunt,  sollicitant  plebis 
animos,  hoc  illud  essc  dictitantes,  quod  acra  militibus  sint  3 
constituta.  nec  sc  fcfellissc,  id  donum  inimicorum  veneno 
inlitum  fore.  venisse  libertatem  plebis;  remotam  in  perpe-  4 
tuum  et  ablegatam  ab  urbe  ct  ab  re  publica  iuventutem 
iam  ne  hiemi  quidem  aut  tempori  anni  cedere  ac  domos  ac 
res  invisere  suas.  quam  putarent  continuatae  militiae  cau-  5 
sam  esse?  nullam  profecto  aliam  inventuros,  quam  ne  quid 
per  frequentiam  iuvenum  eorum,  in  quibus  vires  omnes  ple- 
bis  essent,  agi  de  commodis  eorum  posset.   vexari  praeterea  6 
ct  subigi  multo  acrius  quam  Veientes:  quippe  illos  hie- 
mem  sub  tectis  suis  agere,  egregiis  muris  situquc  naturali 
urbem  tutantes;  militem  Romanum  in  opere  ac  laborc,  ni-  ; 
vibus  pruinisque  obrutum,  sub  pcllibus  durare  nc  hieniis 
quidem  spatio,   quae  omnium  bellorum  tcrra  marique  sit 
quies,  arma  deponentem.  hoc  neque  reges  neque  ante  tri-  s 
buniciam  potestatem  crcatam  supcrbos  illos  consules  nc- 
que  triste  dictatoris  impcrium  neque  inportunos  decemviros 
iniunxisse  servitutis,  ut  perennem  militiam  faccrcnt,  quod 
tribuni  militum  in  plebe  Romana  regnum  exercerent.  quid-  u 
nam  illi  consules  dictatoresve  facturi  essent,   qui  procon- 
sidarem  imaginem  tam  saevam  ac  trucem  fecerint !  sed  id 
accidere  haud  inmerito.   non  fuisse  ne  in  octo  quidem  tri- 
bunis  militum  locum  ulli  plebeio.     antea  trina  loca  cum  10 
contentione  summa  patricios  explere  solitos,  nunc  iam  octo- 
iuges  ad  imperia  obtinenda  ire  et  ne  in  turba  quidem  hae- 
rere  plebeium  quemquam,   qui,   si  nihil  aliud,   admoneat  n 
collegas,  liberos  et  cives  eorum,  non  servos  militare,  quos 
hieme  saltem  in  domos  ac  tecta  reduci  oportcat  et  aliquo  12 
tempore  anni  parentes  liberosque  ac  coniuges  invisere  et 
usurpare  Hbertatem  et  creare  magistratus. 

Haec  taliaque  vociferantes  adversarium  haud  inparem  13 
nacti  sunt  Ap.  Claudium,   relictum  a  collegis  ad  tribuni- 
cias  seditiones  conprimendas,   virum  inbutum  iam  ab  iu- 
venta  certaminibus  plebeiis,  quem  auctorem  aliquot  annis  14 
ante  fuisse  memoratum  est  per  collegarum  intercessionem 
tribuniciae  potestatis  dissolvendae. 


254  LIBER  V,  3.  4.  [a.  u.  c.  351] 

1  III.    Istc,  iam  non  promptus  ingcnio  tantum,  sed  usu 

2  etiam  exercitatus  talem  orationcm  liabuit:  'si  umquam 
dubitatum  est,  Quirites,  utrum  tribuni  plcbis  vestra  an  sua 
causa  seditionum  scmper  auctores  fuerint,  id  ego  hoc  anno 

:;  dcsisse  dubitari  certum  habeo.  et  cum  laetor,  tandem 
longi  erroris  vobis  finem  factum  esse,  tum,  quod  secun- 
dis  potissimum   vestris  rebus  hic  error  est  sublatus,   et 

4  vobis  et  propter  vos  rei  publicae  gratulor.  an  est  quis- 
quam,  qui  dubitet,  nullis  iniuriis  vestris,  si  quae  forte 
aliquando  inciderunt,  umquam  aeque  quam  munere  pa- 
trum  in  plebem,   cum  aera  militantibus  constituta   sunt, 

5  tribunos  plebis  offensos  ac  concitatos  esse?  quid  illos 
aliud  aut  tum  timuisse  creditis  aut  hodie  turbare  velle  nisi 
concordiam  ordinum,   quam  dissolvendae  maxume  tribu- 

6  niciae  potestatis  rentur  esse?  sic  hercule  tamquam  arti- 
fices  inprobi  opus  quaerunt,  qui  et  semper  aegri  aliquid 
esse  in  re  publica  volunt,   ut  sit,   ad  cuius  curationem  a 

7  vobis  adhibeantur.  utrum  cnim  dcfenditis  an  inpugnatis 
plebem?  utrum  militantium  advcrsarii  cstis  an  causam  agi- 
tis?  nisi  forte  hoc  dieitis,  quidquid  patrcs  faciunt  displicct, 

8  sive  illud  pro  plebe  sive  contra  plebcm  est.  et  quemad- 
modum  (cum)  servis  suis  vetant  domini  quicquam  rei  cum 
alienis  hominibus  esse  pariterque  in  iis  beneficio  ac  ma- 
leficio  abstineri  aecum  censent,  sic  vos  interdicto  patri- 
bus  commercio  plebis,  ne  nos  comitate  ac  munificentia 
nostra  provocemus  plebem  nec  plebs  nobis  dicto  audiens 

9  atque  oboediens  sit.  quanto  tandem,  si  quicquam  in  vobis 
non  dico  civilis,  sed  humani  esset,  favere  vos  magis  et, 
quantum  in  vobis  esset,  indulgere  potius  comitati  patrum 

10  atque  obsequio  plebis  oportuit?  quae  si  perpetua  concor- 
dia  sit,  quis  non  spondere  ausit,  maximum  hoc  impcrium 
inter  finitimos  brevi  futurum  esse? 

l  IIII.  Atque  ego,  quam  hoc  consilium  collegarum  meo- 
rum,  quo  abducere  infecta  re  a  Vciis  exercitum  noluerunt, 
non  utile  solum,  sed  etiam  necessarium  fuerit,  postea  dis- 
seram;  nunc  de  ipsa  condicione  dicere  militantium  libet. 

-2  quam  oi-ationern  non  aput  vos  solum,  sed  etiam  in  castris 
si  habeatur  ipso  exercitu  disceptante  aequam  arbitror  vi- 
deri  posse,   in  qua,   si   mihi  ipse  nihil  quod  dicercm  in 


LIBEK  V,  4.  [a.  C.  4C3]  255 

mentem  venire  possct.  adversariorum  certe  orationibus  con- 
tentus  essem.   negabant  nuper,  danda  esse  aera  militibus,  3 
quia  numquam  data  essent.   quonam  modo  igitur  nune  in- 
dignari  possunt,   quibus  aliquid  novi  adieetum  commodi 
sit,    eis  laborem  etiam  novum  pro  portione  iniungi?    nus-  4 
quam  nec  opera  sine  emolumento  nec  emolumentum  ferme 
sine  inpensa  opera  est.   labor  voluptasque,  dissimillima  na- 
tura,  societate  quadam  interse  naturali  sunt  iuncta.  moleste  5 
antea  ferebat  miles,   se  suo  sumptu  operam  rei  publicae 
praebere;   gaudebat  idem,   partem  anni  se   agrum   suum 
colere,   quaerere,   unde  domi  militiaeque  se  ac  suos  tueri 
posset;   gaudet  nune,   fructui  sibi  rem  publieam  esse,   et  g 
laetus  stipendium  accipit.    aequo  igitur  animo  patiatur  se 
ab  domo,  ab  re  familiari,  cui  gravis  inpensa  non  est,  paulo 
diutius  abesse.    an,  si  ad  calculos  eum  res  publica  vocet,  : 
non  merito  dieat:  "annua  aera  habes,  annuam  operam  ede. 
an  tu  aequum  censes,  militia  semenstri  solidum  te  stipen- 
dium  accipere?"  invitus  in  hac  parte  orationis,    Quirites,  8 
moror:  sic  enim  agere  debent  qui  mercennario  milite  utun- 
tur.     nos   tamquam   cum   civibus   agere  volumus   agique 
tamquam  cum  patria  nobiscum   aecum  censemus.  aut  non  ? 
suseipi  bellum  oportuit  aut  geri  pro  dignitate  populi  Eo- 
mani  et  perfici  quam  primum  oportet.    perficietur  autem,  10 
si  urgemus  obsessos,   si  non  ante  abscedimus  quam  spei 
nostrae  finem  captis  Veiis  inposuerimus.    si  hercules  nulla 
alia  causa,  ipsa  indignitas  perseverantiam  inponere  debuit. 
decem  quondam  annos  urbs  oppugnata  est  ob  unam  mu-  n 
lierem  ab  universa  Graeeia  quam  procul  a  domo,  quot  ter- 
ras,  quot  maria  distans:  nos  intra  vicensimum  lapidem  in  12 
conspectu  prope  urbis  nostrae  annuam  oppugnationem  per- 
ferre  piget?    scilicet  quia  levis   causa  belli  est  nec  satis 
quicquam  iusti  doloris  est,   quod  nos  ad  perseverandum 
stimulet.   septiens  rebellarunt,  in  pace  numquam  fida  fue-  13 
runt,  agros  nostros  miliens  depopulati  sunt,  Fidenates  de- 
ficere  a  nobis  coegerunt,  colonos  nostros  ibi  interfecerunt, 
auctores  fuere  contra  ius  caedis  inpiae  legatorum  nostro-  1 ; 
rum,   Etruriam  omnem  adversus  nos  concitare  voluerunt 
hodieque  id  moliuntur,  res  repetentis  legatos  nostros  haut 
proeul  afuit  quin  violarent. 


25G  LIBER  V,  5.  [a.u.c.351] 

i  V.  Cum  his  molliter  et  per  dilationes  belluin  geri 
oportet?  si  nos  tam  iustum  odium  nihil  movet,  ne  illa  qui- 

2  dem,  oro  vos,  movent?  operibus  ingentibus  saepta  urbs 
est,  quibus  intra  muros  coercetur  hostis.    agrum  non  co- 

3  luit,  et  culta  evastata  sunt  bello.  si  reduciinus  exercitum, 
quis  est  qui  dubitet,  illos  non  a  cupiditate  solum  ulciscendi, 
sed  etiam  necessitate  inposita  ex  alieno  praedandi,  cum 
sua  amiserint,  agrum  nostrum  invasuros?  non  differimus 
igitur  bellum  isto  consilio,   sed  intra  fines  nostros  accipi- 

4  mus.  quid?  illud,  quod  proprie  ad  milites  pertinet,  quibus 
boni  tribuni  plebis  cum  stipendium  extorquere  voluerunt, 

5  nunc  consultum  rcpente  volunt,  quale  cst?  vallum  fossam- 
que,  ingentis  utrumque  rem  operis,  per  tantum  spatii  du- 
xerunt,  eastella  primo  pauca,  postea  exercitu  aucto  cre- 
berrima  fecerunt,  munitioncs  non  in  urbem  modo,  scd  in 
Etruriam  etiam  spectantes,   si  qua  inde  auxilia  vcniant, 

6  opposuere.  quid  turres,  quid  vineas  testudinesque  et  alium 
oppugnandarum  urbium  apparatum  loquar?  cum  tantum 
laboris  exhaustum  sit  et  ad  finem  iam  operis  tandem  per- 
ventum,  rclinquendane  haec  censetis,  ut  ad  acstatem  rur- 
sus   novus  de  integro  his  instituendis    exsudetur  labor? 

;  quanto  est  minus,  opera  tueri  facta  et  instare  ac  perseve- 
rare  defungique  cura?  brevis  enim  profecto  res  est,  si  uno 
tenore  peragitur,  nec  ipsi  per  intermissioncs  has  interval- 
laque  lentiorem  spem  nostram  facimus.    loquor  de  operc 

8  et  de  temporis  iactura.  quid?  periculi,  quod  diffcrendo 
bello  adimus,  num  oblivisci  nos  haec  tam  crebra  Etruriac 

d  concilia  de  mittendis  Veios  auxiliis  patiuntur?  ut  nunc  res 
se  habet,  irati  sunt,  oderunt,  negant  missuros;  quantum 
in  illis  est,  capere  Veios  licet.   quis  est  qivi  spondeat,  eun- 

10  dem,  si  differtur  bellum,  animum  postea  fore,  cum,  si  la- 
xamentum  dederis,  maior  frequentiorque  legatio  itura  sit, 
cum  id  quod  nunc  offendit  Etruscos,  rex  creatus  Veiis, 
mutari  spatio  interposito  possit  vel  consensu  civitatis,  ut 
co  rcconcilient  Etruriae  animos,  vel  ipsius  voluntate  regis, 

1 1  qui  obstare  regnum  suum  saluti  civium  nolit?  videte,  quot 
res,  quam  inutiles  sequantur  illam  viam  consilii,  iactura 
operum  tanto  labore  factorum,   vastatio  inminens  finium 

12  nostrorum,  Etruscum  bellum  pro  Veiente  concitatum.  haec 


LIBER  V,  5.  G.  [a,  C.  403]  257 

sunt,  tribuni,  consilia  vestra,  non  hercule  dissimilia  ac  si 
qui  aegro,  qui  curari  se  fortiter  passus  extemplo  conva- 
lescere  possit,  cibi  gratia  praesentis  aut  potionis  longin- 
quum  et  forsitan  insanabilem  morbum  efficiat. 

VI.     Si,  me  dius  ficlius,  acl  hoc  bellum  nihil  pertine-  l 
ret,   ad  disciplinam  certe  militiae  plurimum  intererat,  in- 
suescere  militem  nostrum  non  solum  parta  victoria  frui, 
sed,  si  etiam  res  lentior  sit,  pati  taedium  et  quamvis  serae  2 
spei  exitum  exspectare  et,   si  non   sit  aestate  perfcctum 
bellum,   hiemem  opperiri  nec  sicut  aestivas   aves   statim 
autumno  tecta  ac  recessum  circumspicere.    obsecro  vos,  3 
venandi  studium  ac  voluptas  homines  per  nives  ac  pruinas 
in  montes  silvasque  rapit:  belli  necessitatibus  eam  patien- 
tiam  non  adhibebimus,  quam  vel  lusus  ac  voluptas  elicere 
solet?  adeone  effeminata  corpora  militum  nostrorum  esse  4 
putamus,  adeo  molles  animos,  ut  hiemem  unam  durare  in 
castris,  abesse  ab  domo  non  possint?  ut  tamquam  navale 
bellum  tcmpestatibus  captandis  et  observando  tempore  anni 
gerant,  non  aestus,  non  frigora  pati  possint?  erubescant  5 
profecto,  si  quis  eis  haec  obiciat,  contendantque,  et  ani- 
mis  et  corporibus  suis  virilem  patientiam  inesse  et  se  iuxta 
hieme  atque  aestate  bella  gerere  posse  nec  se  patrocinium 
mollitiae  inertiaeque  mandasse  tribunis  et  meminisse,  hanc 
ipsam  potestatem  non  in  umbra  nec  in  tectis  maiores  suos 
creasse.    haec  virtute  militum  vestrorum,   haec  Romano  g 
nomine  sunt  digna,  non  Veios  tantum  nec  hoc  bellum  in- 
tueri,  quod  instat,  sed  famam  ad  alia  bella  et  ad  ceteros 
populos  in  posterum  quaerere.     an    mediocre   discrimen  7 
opinionis  secuturum  ex  hac  re  putatis,  utrum  tandem  fini- 
tumi  populum  Romanum  eum  esse  putent,  cuius  si  qua 
urbs  primum  illum  brevissimi  temporis  sustinuerit  impe- 
petum,  nihil  deinde  timeat:  an  hic  sit  terror  nominis  nostri,  8 
ut  exercitum  Romanum  non  taedium  longinquae  oppugna- 
tionis,  non  vis  hiemis  ab  urbc  circumsessa  semel  amovere 
possit  nec  finem  ullum  alium  belli  quam  victoriam  noverit 
nec  impetu  potius  bella  quam  perseverantia  gerat?    quae  9 
in  omni  quidem  genere  militiae,   maxime  tamen  in  obsi- 
dendis  urbibus  necessaria  est,  quarum  plerasque  munitio- 
nibus  ac  naturali  situ  inexpugnabiles  fame  sitique  tempus 

Livivol.l.  17 


258  LIBER  V,  G.  7.  [a.  u.  c.  351.  352] 

10  ipsum  vincit  atquc  expugnat,  sicut  Vcios  cxpugnabit,  nisi 
auxilio  hostibus  tribuni  plcbis  fucrint  et  Romae  invenerint 
praesidia  Yeientes,  quac  nequiquam  in  Etruria  quaerunt. 

11  an  est  quicquam,  quod  Veicntibus  optatum  aequc  con- 
tingere  possit,  quam  ut  seditionibus  primum  urbs  Romana, 

12  deinde  velut  ex  contagionc  castra  impleantur?  at  hercule 
aput  hostis  tanta  modcstia  est,  ut  non  obsidionis  taedio, 
non  dcnique  regni  quiequam  aput  eos  novatum  sit,  non 

lo  ncgata  auxiJia  ab  Etruscis  inritavcrint  animos.  morietur 
enim  extemplo  quicumquc  crit  seditionis  auctor  ncc  cui- 
quam  dicere  ea  licebit,   quae  aput  vos  inpune   dicuntur. 

1 4  fustuarium  meretur  qui  signa  relinquit  aut  praesidio  de- 
cedit:  auctores  signa  relinquendi  et  deserendi  castra  non 
uni  aut  alteri  militi,    sed  universis  cxercitibus   palam  in 

15  contionc  audiuntur.  adeo  quidquid  tribunus  plcbi  loqui- 
tur,  et  si  prodendae  patriae  dissolvendacque  rei  publicae 
est,   adsuestis   aequi  audire   et  dulcedinc  potcstatis   eius 

16  capti  quaclibet  sub  ea  scelera  Iatere  sinitis.  reliquum 
est,  ut,  quae  hic  vocifcrantur,  eadem  in  castris  ct  apud 
milites  agant  et  exereitus  conrumpant  ducibusque  parere 

17  non  patiantur,  quoniam  ea  demum  Romae  libertas  est, 
non  senatum,  non  magistratus,  non  leges,  non  mores 
maiorum,  non  instituta  patrum,  non  disciplinam  vereri 
militiae.' 

1  VII.  Par  iam  etiam  in  contionibus  crat  Appius  tribu- 
nis  plebis,  cum  subito,  unde  minime  quis  crederet,  accepta 
calamitas  apud  Veios  et  superiorem  Appium  in  causa  ct 
concordia  ordinum  maioreni  ardorem  ad  obsidendos  per- 

2  tinacius  Veios  fecit.  nam  cum  aggcr  promotus  ad  urbcm 
vineaeque  tantum  non  iam  iniunctae  moenibus  essent, 
dum  opera  interdiu  fiunt  intcntius  quam  noctc  custodiun- 
tur,    patefacta    repente    porta   ingens    multitudo    facibus 

3  maxime  armata  ignes  coniecit  horaeque  momento  simul 
aggerem  ac  vineas,  tam  longi  temporis  opus,  inecndium 
hausit;   multiquc  ibi  mortalcs   ncquiquam   opcm   ferentes 

4  ferro  ignique  absumpti  sunt.  quod  ubi  Romam  cst  nun- 
tiatum,  macstitiam  omnibus,  scnatui  curam  metumque 
iniccit,  ne  tum  vero  sustineri  nec  in  urbe  seditio  nee  in 
castris  posset  et  tribuni  plebis  velut  ab  se  victac  rei  publi- 


LIBER  V,  7.  8.  [a.  C.  403.  402]  259 

cae  insultarent,  cum  repente  quibus  census  equester  erat,  5 
equi  publici  non  erant  adsignati,  consilio  prius  inter  sese 
habito  senatum  adeunt  factaque  dicendi  potestate  equis  se 
suis  stipendia  facturos  promittunt.    quibus  cum  amplissi-  g 
mis  verbis  gratiae  ab  senatu  actae  essent  famaque  ea  fo- 
rum  atque  urbcm  pervasisset,  subito  ad  curiam  concursus 
fit  plebis;  pedestris  ordinis  se  aiunt  nunc  esse  operamque  7 
rei  publicae  extra  ordinem  polliceri,  seu  Veios  seu  quo  alio 
ducere  velint.    si  Veios  ducti  sint,  negant  se  inde  prius 
quam  capta  urbe  hostium  redituros  esse.    tum  vero  iam  8 
superfundenti  se  laetitiae  vix  temperatum  est.    non  enim 
sicut  equites  dato  magistratibus  negotio  laudari  iussi  neque 
aut  in  curiam  vocati,  quibus  responsum  daretur,  aut  limine  9 
curiae  continebatur  senatus,  sed  pro  se  quisque  ex  supe- 
riore  loco  ad  multitudinem  in  comitio  stantem  voce  mani- 
busque  significare  publicam  laetitiam,  beatam  urbem  Ro-  10 
manam    et    invictam    et    aeternam  illa  concordia  dicere, 
laudare   equites,    laudare  plebem,    dicm  ipsum  laudibus 
ferre,  victam  esse  fateri  comitatem  benignitatemque  scna- 
tus.    certatim  patribus  plebique  manare  gaudio  lacrimae,  11 
donec  revocatis   in    curiam    patribus    senatus    consultum 
factum  est,  ut  tribuni  militares  contione  advocata  pediti-  12 
bus  equitibusque  gratias  agerent,  memorem  pietatis  eorum 
erga  patriam  dicerent  senatum  fore;  placere  autem,  omni- 
bus  his  voluntariam  extra  ordinem  professis  militiam  aera 
procedere.    et  equiti  certus  numerus  aeris  est  adsignatus. 
tum  primum  equis  merere  equites  coeperunt.    voluntarius  13 
ductus  exercitus  Veios  non  amissa  modo  restituit  opera, 
sed  nova   etiam  instituit.    ab  urbe  commeatus  intentiore 
quam  antea  subvchi  cura,  ne  quid  tam  bene  mcrito  exer- 
citui  ad  usum  deesset. 

VIII.   Insequens  annus  tribunos  militum  consulari  po-  1 
tcstate  habuit  C.  Servilium  Ahalam  tertium,  Q.  Servilium, 
L.  Verginium,  Q.  Sulpicium,  A.  Manlium  iterum,  M\  Ser- 
gium  iterum.    his  tribunis,  dum  cura  omnium  in  Veiens  2 
bellum  intenta  est,   neglectum  Anxuri  praesidium   vaca- 
tionibus  militum  et  Volscos  mercatores  vulgo  receptando 
proditis  repente  portarum  custodibus  oppressum  est.    mi-  3 
nus  militum  periit,  quia  praeter  aegros  lixarum  in  modum 

17* 


2G0  LIBEIt  V,  3.  9.  [a.u.  c.  352.  35oJ 

i  omnes  per  agros  vicinasque  urbes  negotiabantur.  nec 
Veiis  melius  gesta  res,  quod  tum  eaput  omnium  curarum 
publicarum  erat.  nam  et  duces  Komani  plus  inter  se  ira- 
rum  quam  adversus  hostes  animi  habuerunt,  et  auctum 
est  bellum  adventu  repentino  Capenatium  atque  Falisco- 

5  rum.  hi  duo  Etruriae  populi,  quia  proximi  regione  erant, 
devictis  Veiis  bello  quoque  Romano  se  proximos  fore  cre- 

G  dentes,  Falisci  propria  etiam  causa  infesti,  quod  Fidenati 
bello  se  iam  antea  inmiscuerant,  per  legatos  ultro  citroque 
missos  iurc  iurando  inter  se  obligati  cum  exercitibus  ncc- 

7  opinato  ad  Veios  accessere.  forte  ea  regione,  qua  M'. 
Sergius  tribunus  militum  praeerat,  castra  adorti  sunt  in- 
gentemque  terrorem  intulere,  quia  Etruriam  omnem  ex- 
citam   sedibus   magna  mole   adcsse  Romani  crediderant. 

s  eadem  opinio  Veientes  in  urbe  concitavit.  ita  ancipiti 
proelio  castra  Eomana  oppugnabantur;  concursantesque 
cum  huc  atque  illuc  signa  transferrent,  nec  Veientem  satis 
cohibere  intra  munitiones  nec  suis  munimentis  arccre  vim 

:i  ac  tueri  se  ab  extcriore  poterant  hoste.  una  spes  crat,  si 
cx  maioribus  castris  subveniretur,  ut  diversae  legiones, 
aliac  adversus  Capenatem  ac  Faliscum,  aliae  contra  erup- 
tionem  oppidanorum  pugnarent.   sed  castris  praeerat  Vcr- 

0  ginius,  privatim  Sergio  invisus  infestusque.  is,  cum  plcra- 
que  castella  oppugnata,  superatas  munitiones,  utrimquc 
invehi  hostem  nuntiaretur,  in  armis  militcs  tenuit,  si  opus 

1  foret  auxilio,  collegam  dictitans  ad  se  missurum.  huius 
adrogantiam  pertinacia  alterius  aequabat,  qui,  nc  quam 
opem  ab  inimico  videretur  petisse,  vinci  ab  hoste  quam 

2  vincere  per  civem  maluit.  diu  in  medio  caesi  milites; 
postremo  desertis  munitionibus  perpauci  in  maiora  castra, 
pars  maxima  atque  ipse  Sergius  Romam  pertenderunt. 
ubi  cum  omnem  culpam  in  collegam  inclinaret,  acciri  Ver- 

.;  ginium  ex  castris,  interea  praeesse  legatos  placuit.  acta 
deinde  in  senatu  res  est  certatumque  inter  collegas  male- 
dictis.  pauci  rei  publicae,  huic  atque  illi,  ut  quosque  stu- 
dium  privatim  aut  gratia  occupaverunt,  adsunt. 

i  VIIII.  Primores  patrum,  sive  culpa  sive  infelicitate 
imperatorum  tam  ignominiosa  cladcs  accepta  esset,  cen- 
suere,  non  exspectandum  iustum  tempus  comitiorum,  sed 


LIBEB  V,  9.  10.  [a.  C.  402.  401]  261 

extemplo  novos  tribunos  inilitum  creandos  esse,  qui  a  Kal. 
Octobribus  magistratum  occiperent.    in  quam  sententiam  2 
cum  pedibus  iretur,  ceteri  tribuni  militum  nihil  contradi- 
cere.     at  enimvero   Sergius   Verginiusque,   propter  quos  3 
paenitere  magistratuum  eius  anni  senatum  apparebat,  primo 
deprecari  ignominiam,  deinde  intercedere  senatus  consulto, 
negare,  se  ante  idus  Deccmbris,  sollemnem  ineundis  ma- 
gistratibus  diem,  honore  abituros  esse.    inter  haec  tribuni  4 
plebis,  cum  in  concordia  hominum  secundisque  rebus  ci- 
vitatis  inviti  silentium  tenuissent,  feroces  repente  minari 
tribunis  militum,  nisi  in  auctoritate  senatus  essent,   se  in 
vincla  eos   duci  iussuros   esse.    tum  C.  Servilius  Ahala  .j 
tribunus   militum:    'quod   ad   vos   attinet,   tribuni  plebis, 
minasque  vestras,   ne  ego  libenter  experirer,   quam  non 
plus  in  his  iuris  quam  iu  vobis  animi  esset;  sed  nefas  est 
tendere  adversus  auctoritatem  senatus.   proinde  et  vos  de-  g 
sinite  inter  nostra  certamina  locum  iniuriae  quaerere,  ct 
collegae  aut  facient  quod  censet  senatus  aut  si  pertinacius 
tcndent,  dictatorem  extemplo  dicam,  qui  eos  abire  magi- 
stratu    cogat.'     cum   omnium   adsensu   conprobata   oratio  : 
easet  gauderentque  patres  sine  tribuniciae  potestatis  terri- 
culis   inventam   esse   aliam  vim   maiorem   ad  coercendos 
magistratus,   victi  consensu  omnium   comitia   tribunorum  s 
militum  habuere,  qui  Kal.  Octobribus  magistratum  occi- 
perent,  seque  ante  eam  diem  magistratu  abdicavere. 

X.    L.  Valerio  Potito  quartum,  M.  Furio  Camillo  ite-  l 
rum,  M'.  Aemilio  Mamerco  tertium,  Cn.  Cornelio  Cosso 
iterum,  K.  Fabio  Ambusto,  L.  Iulio  Iulo  tribunis  militum 
consulari  potestate  multa  domi  militiaeque  gesta.    nam  et  2 
bellum  multiplex  fuit  eodem  tempore  ad  Veios  et  ad  Ca- 
penam  et  ad  Falerios  et  in  Volseis,  ut  Anxur  ab  hostibus 
recuperaretur,  et  Eomae  simul  dilectu  simul  tributo  con-  :; 
ferendo  laboratum  est  et  de  tribunis  plebi  cooptandis  con- 
tentio  fuit  et  haud  parvum  motum  duo  iudicia  eorum,  qui 
paulo  ante  consulari  potestate  fuerant,  excivere. 

Omnium  primum  tribunis  militum  fuit  dilectum  haberi.  4 
nec  iuniores  modo  conscripti,   sed  seniores   etiam  coacti 
nomina  dare,  ut  urbis  custodiam  agerent.   quantum  autem  5 
augebatur  militum  numerus,  tanto  maiore  pecunia  in  sti- 


262  LIBEIi  V,  10.  11.  [a.u.c.353] 

pendium  opus  crat,  eaque  tributo  conferebatur  invitis  con- 
ferentibus,  qui  domi  remanebant,  quia  tuentibus  urbem 
opcra  quoque  militari  laborandum  serviendumque  rei  pu- 

C  blicae  erat.  haec  per  se  gravia.  indignioraque  ut  vidc- 
rentur,  tribuni  plebis  seditiosis  contionibus  faciebant,  ideo 
aera  militibus  constituta  esse  arguendo,  ut  plebis  partcm 

7  militia,  partem  tributo  conficerent.  unum  bellum  annum 
iam  tertium  trahi  et  consulto  male  geri,  ut  diutius  gerant. 
in  quattuor  deinde  bella  uno  dilectu  exercitus  scriptos  et 

«  pueros  quoque  ac  senes  extractos.  iam  non  aestatis  nec 
hiemis  discrimen  esse,  ne  ulla  quies  umquam  miserae 
plebi  sit,  quae  nunc  etiam  vectigalis  ad  ultimum  facta  sit, 

D  ut  cum  confecta  labore,  vulneribus,  postremo  aetate  cor- 
pora  rcttulerint  incultaque  omnia  diutino  dominorum  de- 
siderio  doini  invenerint,  tributum  ex  adfecta  rc  familiari 
pendant  acraque  militaria  velut  faenore  acccpta  multiplicia 
rei  publicae  reddant. 

10  Inter  dilectum  tributumque  et  occupatos  animos  ma- 
iorum   rerum   curis    comitiis   tribunorum   plebis   numcrus 

11  expleri  nequit.  pugnatum  cst  inde,  in  loca  vacua  ut  pa- 
tricii  cooptarentur.  postquam  obtincri  non  potcrat,  tainen 
Jabefactandae  legis  Treboniae  causa  effcctum  cst,  ut 
cooptarentur  tribuni  plebis  C.  Lacerius  et  M.  Acutius 
haud  dubie  patriciorum  opibus. 

1  XI.  Fors  ita  tulit,  ut  eo  anno  tribunus  plebis  Cn.  Tre- 
bonius  esset,  qui  nomini  ac  familiae  debitum  praestare  vide- 

2  retur  Treboniae  legis  patrocinium.  is,  quod  petissent  patres 
quondam  primo  incepto  repulsi,  tamen  (tribunos  militum) 
expugnasse  vociferans,  legem  Treboniam  sublatam  et  co- 
optatos  tribunos  plebis  non  suffragiis  populi,  sed  imperio 
patriciorum,  eo  revolvi  rem,  ut  aut  patrieii  aut  patriciorum 

3  adseculae  habendi  tribuni  plebis  sint,  eripi  sacratas  leges, 
extorqueri  tribuniciam  potestatem,  id  fraude  patriciorum, 
scelere  ac  proditione  collegarum  factum  arguere. 

4  Cum  arderent  invidia  non  patres  modo,  sed  etiam  tri- 
buni  plebis  cooptati  pariter  et  qui  cooptaverant,  tum  ex 
collegio  tres,  P.  Curatius,  M.  Metilius,  M.  Minucius,  tre- 
pidi  rerum  suarum,  in  Sergium  Vcrginiumque  prioris  anni 
tribunos  militares  incurrunt,  in  eos  ab  se  iram  plebis  in- 


LIBEK  V,  11.  [a.C.401]  263 

vidiamque  die  dicta  avertunt.   quibus  dilectus,  quibus  tri-  5 
butum,  quibus  diutina  militia  longinquitasque  belli  sitgravis, 
qui  clade  accepta  ad  Veios  doleant,  qui  amissis  liberis,  fra- 
tribus,  propinquis,  adfinibus  lugubres  domos  habeant,  his 
publici  privatique  doloris  exsequendi  ius  potestatemque  ex 
duobus  noxiis  capitibus  datam  ab  se  memorant.    omnium  g 
namque  malorum  in  Sergio  Verginioque  causas  esse;  nec 
id  accusatorem  magis  arguere  quam  fateri  reos,  qui  noxii 
ambo,   alter  in  alterum   causam   conferant,   fugam  Sergi 
Verginius,  Sergius  proditionem  increpans  Verginii.    quo-  7 
rum  adeo  incredibilem  amentiam  fuisse,  ut  multo  veri  si- 
milius  sit,  conjjecto  eam  rem  et  communi  fraude  patricio- 
rum  actam.    ab  his  et  prius  datum  locum  Veientibus  ad  s 
incendenda  opera  belli  trahendi  causa  et  nunc  proditum 
exercitum,  tradita  Faliscis  Romana  castra.  omnia  fieri,  ut  9 
consenescat  ad  Veios  iuventus  nec  de  agris  nec  de  aliis 
commodis  plebis  ferre  ad  populum  tribuni,  frequentia  ur- 
bana  celebrare  actiones  et  resistere  conspirationi  patricio- 
rum  possint.    praeiudicium  iam  de  reis  et  ab  senatu  et  ab  10 
populo  Romano  et  ab  ipsorum  collegis  factum  esse:  nam  11 
et  senatus  consulto  eos  ab  re  publica  remotos  esse  et  re- 
cusantes  abdicare  se  magistratu  dictatoris  metu  ab  collegis 
coercitos  esse  et  populum  Romanum  tribunos  creasse,  qui 
non  Idibus  Decembribus,  die  sollemni,  sed  extemplo  Kal. 
Octobribus  magistratum  occiperent,  quia  stare  diutius  res 
publica  his  manentibus  in  magistratu  non  posset.   et  tamen  12 
eos  tot  iudiciis  confossos  praedamnatosque  venire  ad  populi 
iudicium  et  existimare,  defunctos  se  esse  satisque  poena- 
rum  dedisse,  quod  duobus  mensibus  citius  privati  facti  sint, 
neque  intellegere,  nocendi  sibi  diutius  tumpotestatem  erep-  13 
tam  esse,  non  poenam  inrogatam:  quippe  ct  collegis  abro- 
gatum  imperium,  qui  certe  nihil  deliquissent.  illos  repeterent  1  1 
animos  Quirites,  quos  recenti  clade  accepta  habuissent,  cum 
fuga  trepidum,  plenum  volnerum  ac  pavore  incidentem  por- 
tis  exercitum  viderint  non  fortunam  aut  quemquam  deorum, 
sed  hos  duces  accusantem.    pro  certo  se  habere,  neminem  15 
in  contione  stare,  qui  illo  die  non  caput,  domum  fortunas- 
quc  L.  Verginii  ac  M\  Sergi    sit  execratus  detestatusque. 
minime  convenire,  quibus  iratos  quisque  dcos  precatus  sit,  ig 


204 


LIBER  V,  11.  1 2     .  u.  c.  353-355] 


in  iis  sua  potestate,  cuin  lice;  3t  oporteat,  non  uti.  num- 
quam  deos  ipsos  admovere  n<  ntibus  manus;  satis  esse, 
si  occasione  ulciscendi  laesos    mcnt. 

1  XII.  His  orationibus  incit  x  plebs  denis  milibus  aeris 
gravis  reos  condemnat,  nequiaam  Sergio  Martep  com- 
munem  belli  fortunamquc  acci  inte,  Verginio  deprecante, 

2  ne  infelicior  domi  quam  miliie  esset.  in  hos  versa  ira 
populi  cooptatipnis  tribunorun  fraudisque  contra  legem 

3.Treboniam  factae  mcmoriam  i  scuram  fecit.  victores  tri- 
buni,  utpraesentcm  mercedem    licii  plebes  habert 

4  agrariam  promulgant  tributum  e  conferri  prohibj 
tot  exercitibus  stipendio  opus    set  resque  mili 
spere  gererentur,  ut  nullo  be     veniretur  at 


namque  Veiis  castra,  quae^j 

%  erant,  recj^ 

K 

lis  praesidiisque  firmanti^H 

|rant  tmhjM 

fir 

5  Aemilius   et  K.  FabiusH 

furio   i^H 

K  Cn 

Cornelio  in  Capenate^H 

Js  nuUfl 

venti,  praedae  actae  ii]fl 

6  fines,  oppida  oppug^B 

e^fl 

n  Ij 

depopulato  agro  An^H 

m, 

situm  et,  postquan^H 

coeptum.    Valcrio^ 

7         Hoc  statu  nfl 

mole  coorta  <i'fl 

i 

conferri  pcr  trfl 

toribus  mitter^B 

procul  erat,  ^ 

8  gione   turbaj^ 

tribuni  ple^H 

libertatis  ^H 

d  tes  ac  sifl 

ultra  ])i^| 

iuris  cafl 

io  potestsfl 

TitinM 

u  Vols^B 

non  ^H 

usufl 

confl 

LI1 


13.  [a.C.  101 


*fc. 


honorem  sit  habi 

militum  prion 
bus  dedcrat, 
dunt,  alii  oratiom 
dinum  patribus   | 
comitiorum  exull 
publicam  impedi< 
dienter  missumqi 

XIII.    Anxur 
die  festo  custodii 

Insignia  annu 
viae  clausae,  Tib 

COnj^Ccta  copia  ni 
liud  tumul 
tdignatio 
ximis  i 
ma  M.  Vi 
beioi 

•m  Publ 

tem  lii«  i. 
D  conti 

[|U( miliu 

irnicie 

llii.i    l 

:iundi  ,  li 

Men 

tiiiu  apj 
oque  i<l 
iuifl  pron 

Aoh  igno 

habito 
lempto  ii 
opcm 

fim  od  V<  i 
ilati  .   i 
ii/M  n  p 


!n.  Corneli  fratris,  qui  tribunu  • 
t  triplexque  Btipendium  equiti- 

ttnu   ad    tantum    honorem    ric- 

i  tempestivam  de  concorcha  of" 
gratam  habuisse.    hac  victorio  i 
>uni  plebis,  quod  maxime  ram 
buto  remiserunt  collatum  oboe- 

•cituin 

\  i  receptum  esl  aegli 

jelida  ac  nivosa  fuil  adeo,  m 
ilis  fucrit.    annona  <\  antfl 

quifl  r.  Licinius,  ul 

tura  mai  iro  gaudio  pl 

itfl  i  ri  iin  gi     ii ,   dulccdu  in- 

iiii    iiiiliiiiin    pl(  I .. 

■ 

M.  1'omponium,  (  n.  I  tuilium, 

(n  iiii.iiiui,    L.    Aiiliiiin. 
x   iiilciii|n  ric  .  ;n  li   i;i|.iiin   i 

!ia  qua  de 
libu  |.ii.  ciii 

lini  i  invenp 
(■n  ulto  uditi     uiii.    ilt 
tunc  priniura  iu  ui  be  l£< 

I  .:il(.iiain<|i|.     .1     |  )'u 

k  Neptunum 

i  1 1 <  i> 
Blmiliiin  .  ii  |l(j  nH 

r  m  rcriiin  in  |>ro|H 

iii  I.  i  |>iiiiut  <■ 

'        '|I|(M|I|C       1)1 

|  lilibu 

■ 

■I"   •  ii«  : 


2GG  LIBER  V,  13.  14.  [a.  u.  c.  355.  356] 

nissent,  adversus  tres  exercitus  ancipiti  proelio  pugnatum 

10  est.  ante  orania  adiuvit  raemoria  damnationis  Sergii  ac 
Yerginii.  itaque  [e]  maioribus  castris,  unde  antea  cessa- 
tum  fuerat,    brcvi  spatio  circumductae  copiae  Capenates 

11  in  vallum  Romanum  versos  ab  tergo  adgrediuntur.  indc 
pugna  coepta  et  Faliscis  intulit  terrorem,  trcpidantesque 
eruptio  ex  castris  oportune  facta  avertit.    repulsos  deinde 

12  insecuti  victores  ingentem  ediderunt  eaedem.  nec  ita  multo 
post  iam  palantes  veluti  forte  ablati  populatores  Capena- 

13  tis  agri  reliquias  pugnae  absumpsere.  et  Veientium  re- 
fugientes  in  urbem  multi  ante  portas  cacsi,  dum  prae  metu, 
ne  simul  Romanus  inrumperet,  obiectis  foribus  extremos 
suorura  exclusere. 

1  XIIII.  Ilaec  eo  anno  acta.  et  iam  comiiia  tribuno- 
rura  militum  aderant,  quorum  prope  maior  patribus  quam 
belli  cura  erat,  quippe  non  communicatum  modo  cum  plebc, 

2  sed  prope  amissum  cernentibus  summum  imperium.  ita- 
quc  clarissimis  viris  cx  composito  praeparatis  ad  petcn- 
dum,  quos  praetereundi  vcrecundiam  crederent  forc,  nihilo 
minus  ipsi,  perinde  ac  si  omnes  candidati  essent,  cuncta 
experientcs  non  homines  modo,   sed  deos  etiam  excipie- 

3  bant,  in  religionem  vertentes  comitia  bicnnio  habita.  priore 
anno  intolerandam  hiemcm  prodigiisque  divinis  similem 
coortam,  proxumo  non  prodigia,   sed  iam  evcntus,  pesti- 

4  lentiam  agris  urbique  inlatam  haud  dubia  ira  deum,  quos 
pestis  eius  arcendae  causa  placandos  esse  in  libris  fatali- 
bus  inventum  sit.  comitiis,  auspicato  quae  fiercnt,  indi- 
gnum  dis  visum,  honores  volgari  discriminaque  gentium 

5  confundi.  praeterquam  maiestate  petentium  religione  etiam 
aftoniti  homines  patricios  omnis,  partem  magnam  honora- 
tissimum  quemque,  tribunos  militum  consulari  potestate 
creavere:  L.  Valerium  Potitum  quintum,  M.  Valerium 
Maximum,  M.  Furium  Camillum  iterum,  L.  Furium  Mc- 
dullinum  tcrtium,  Q.  Servilium  Fidenatcm  itcrum,  Q.  Sul- 

6  picium  Camerinum  iterum.  his  tribunis  ad  Veios  nihil 
admodum  memorabile  actum  est;  tota  vis  in  populationi- 

7  bus  fuit.  duo  summi  imperatores,  Potitus  a  Faleriis,  Ca- 
millus  a  Capena  pracdas  ingentes  egerc  nulla  incolumi 
relicta  re,  cui  ferro  aut  igni  noccri  possit. 


LIBEll  V,  15.  [a.  C.  399.  398]  267 

XV.    Prodigia  interim  multa  mmtiavere,  quorum  ple-  l 
raque  et  quia  singuli  auctores  erant  parum  eredita  spre- 
taque  et  quia  hostibus  Etruscis,  per  quos  ea  procurarent, 
haruspices  non  erant.  in  unum  omnium  curae  versae  sunt,  2 
quod  lacus  in  Albano  nemore  sine  ullis  caelestibus  aquis 
causave  qua  alia,   quae  rem  miraculo  eximeret,   in  altitu- 
dinem  insolitam  crevit.   quidnam  eo  die  portenderent  pro-  3 
digio,  missi  sciscitatum  oratores  ad  Delphicum  oraeulum. 
sed  propior  interpres  fatis  oblatus  senior  quidam  Veiens,  4 
qui  inter  cavillantes  in  stationibus  ac  custodiis  milites  Ro- 
manos  Etruscosque  vaticinantis  in  modum  cecinit,   prius- 
quam  ex  lacu  Albano  aqua  emissa  foret,  numquam  poti- 
turum  Veiis  Romanum.    quod  primo  velut  temere  iactum  5 
sperni,  agitari  deinde  sermonibus  coeptum  est,  donec  unus 
ex  statione  Romana  percunctalus  proximum  oppidanorum, 
iam  per  longinquitatem  belli  conmercio  sermonum  facto, 
quisnam  is  esset,  qui  per  ambages  de  lacu  Albano  iaceret, 
postquam  audivit  haruspicem  esse,   vir  haud  intacti  reli-  6 
gione  animi,  causatus  de  privati  portenti  procuratione,  si 
operae  illi  esset,   consulere  velle,   ad  conloquium  vatem 
elicuit.    cumque  progressi  ambo  a  suis  longius  essent  in-  7 
ermes  sine  ullo  metu,  praevalens  iuvenis  Romanus  senem 
infirmum  in  conspectu  omnium  raptum  nequiquam  tumul- 
tuantibus  Etruscis  ad  suos  transtulit.    qui  cuin  perductus  8 
ad  imperatorem,    inde  Romam  ad  senatum  missus  esset, 
sciscitantibus,  quidnam  id  esset,  quod  de  lacu  Albano  do- 
cuisset,  respondit,  profecto  iratos  deos  Veienti  populo  illo  9 
fuisse  die,  quo  sibi  eam  mentem  obiecissent,  ut  excidium 
patriae  fatale  proderet.    itaque  quae  tum  cecinerit  divino  io 
spiritu  instinctus,  ea  se  nec  ut  indicta  sint  revocare  posse, 
et  tacendo  forsitan,  quae  di  inmortales  vulgari  velint,  haud 
minus   quam  celanda  effando  nefas   contrahi.     sic  igitur  n 
libris  fatalibus,   sic  disciplina  Etrusca  traditum  esse,   ut 
quando  aqua  Albana  abundasset,  tum,  si  eam  Romanus 
rite  emisisset,  victoriam  de  Veientibus  dari,  antequam  id 
fiat,   deos  moenia  Veientium  deserturos  non  esse.    exse-  12 
quebatur  inde,  quae  sollemnis  derivatio  esset.    sed  aucto- 
rem  levem  nec  satis  fidum  super  tanta  re  patres  rati  de- 
crevere,  legatos  sortesque  oraculi  Pythici  exspectandas. 


268  LIBER  V,  16.  [a.  u.  c.  357.  358] 

i  XVI.  Priusquam  a  Dclphis  oratores  redirent  Alba- 
nive  prodigii  piaeula  invenirentur,  novi  tribuni  militum 
consulari  potestate  L.  Iulius  Iulus,  L.  Furius  Mcdullinus 
quartum,  L.  Sergius  Fidenas,  A.  Postumius  RegiJlensis, 
P.  Cornelius  Maluginensis,   A  Manlius  magistratum  in- 

2  ierunt.  eo  anno  Tarquinienses  novi  hostes  exorti,  quia 
multis  simul  bellis,  Volscorum  ad  Anxur,  ubi  pracsidium 
obsidebatur,  Aequorum  ad  Labicos,  qui  Romanam  ibi 
coloniam  oppugnabant,  ad  hoc  Veientique  et  Falisco  ct 
Capenati  bello  occupatos  videbant  Romanos  nec  intra  mu- 
ros  quietiora  negotia  esse  certaminibus  patrum  ac  plebis, 

3  inter  haec  locum  iniuriae  rati  esse,  praedatum  in  agrum 
Romanum  cohortes  expcditas  mittunt:  aut  enim  passuros 
inultam  eam  iniuriam  Romanos,  ne  novo  bcllo  se  oncra- 
rent,  aut  cxiguo  eoque  parum  valido  exercitu  pcrsecuturos. 

4  Romanis  indignitas  maior  quam  cura  populationis  Tar- 
quiniensium  fuit.    eo  ncc  magno  conatu  susccpta  nec  in 

5  longum  dilata  res  est.  A.  Postumius  et  L.  Iulius  non 
iusto  dilectu  —  etenim  ab  tribunis  plebis  inpcdicbantur  — , 
sed  prope  voluntariorum,  quos  adhortando  incitaverant, 
coacta  manu  per  agrum  Caeretem  obliquis  tramitibus 
egressi  redeuntes  a  populationibus  gravesque  praeda  Tar- 

G  quinienses  oppressere.  multos  mortales  obtruncant,  omncs 
cxuunt  inpcdimentis  et   receptis  agrorum  suorum  spoliis 

7  Romam  revcrtuntur.  biduum  ad  recognoscendas  res  da- 
tum  dominis,  tertio  incognita  —  erant  autem  ea  pleraque 
hostium  ipsorum  —  sub  hasta  veniere  quodque  inde  red- 
actum  militibus  est  divisum. 

8  Cctera  bella  maximeque  Veiens  incerti  exitus  erant. 
iamque  Romani  desperata  ope  humana  fata  et  deos  specta- 
bant,  cum  legati  abDelphis  venerunt,  sortem  oraculi  adfe- 

9  rentes  congruentem  responso  captivi  vatis:  'Romane,aquam 
Albanam  cave  lacu  contineri,  cave  in  mare  manare  suo  flu- 
mine  sinas.    emissam  per  agros  rigabis  dissipatamquc  rivis 

10  cxtingues.  tum  tu  insiste  audax  hostium  muris,  mcmor, 
quam  per  tot  annos  obsidcs  urbem,  ex  ea  tibi  his  quae 

1 1  nunc  panduntur  fatis  victoriam  datam.  bello  perfccto  do- 
num  amplum  victor  ad  mea  tcmpla  portato  sacraque  pa- 
tria,  quorum  omissa  cura  est,  instaurata  ut  adsolct  facito. 


LIBElt  V,  17.  1*.  [a.  C.  397.  396J  269 

XVII.  Ingcns  indc  haberi  captivo  vati  honos  coeptus,  l 
eumque   adhibere   tribuni  militum   Cornelius   Postumius- 
que  ad  prodigii  Albani  procurationem  ac  deos  rite  pla- 
candos  coepere.    inventumque  tandem  est,  ubi  neglectas  2 
caerimonias  intermissumve  sollemne  dii  arguerent,   nihil 
profecto  aliud  esse  quam  magistratus  vitio  crcatos  Lati- 
nas  sacrumque  in  Albano  monte  non  rite  concepisse.  unam  3 
expiationem  eorum  esse,  ut  tribuni  militum  abdicarent  se 
magistratu,  auspicia  de  integro  repeterentur  et  interregnum 
iniretur. 

Ea  ita  facta  sunt  cx  senatus  consulto.    interreges  tres  4 
deinceps  fuere  L.  Valerius,  Q.  Servilius  Fidenas,  M.  Fu- 
rius  Camillus.    numquam  desitum  interim  turbari  comitia  5 
intcrpellantibus  tribunis  plebis,   donec  convenisset  prius, 
ut  maior  pars  tribunorum  militum  ex  plebe  crearetur. 

Quae  dum  aguntur,  concilia  Etruriae  ad  fanum  Vol-  c, 
tumnae  habita  postulantibusque  Capenatibus  ac  Faliscis, 
ut  Veios  communi  animo  consilioque  omnes  Etruriac  po- 
puli  ex  obsidione  eriperent,   responsum  est,   antea  se  id  : 
Veientibus  negasse,   quia,   unde  consilium  non  petissent 
super  tanta  re,   auxilium  petere  non  deberent:   nunc  iam 
pro  se  fortunam  suam  illis  negare.    maxime  in  ea  parte 
Etruriae  gentem   invisitatam  novos   accolas  Gallos   esse,  8 
cum  quibus  nec  pax  satis  fida  nec  bellum  pro  certo  sit. 
sanguini  tamen  nominique  et  praesentibus  periculis  con-  9 
sanguineorum  id  dari,  ut,  si  qui  iuventutis  suae  voluntate 
ad  id  bellum  eant,  non  inpediant.   eum  magnum  advenisse  10 
hostium  numerum  fama  Romae  erat,  eoque  mitescere  dis- 
cordiae  intestinae  metu  communi,  ut  fit,  coeptae. 

XVIII.  HautinvitispatribusP.Licinium  Calvumprae-  l 
rogativa  tribunum  militum  non  petentem  creant,  modera- 
tionis  expertae  in  priore  magistratu  virum,   ceterum  iam 
tum  exactae  aetatis;  omnesque  deinceps  ex  collegio  eius-  2 
dem  anni  refici  apparebat,  L.  Titinium,  [P.  Manlium,]  P. 
Maelium,  Cn.Genucium,  L.Atilium.  qui  priusquam  renun- 
tiarentur,  iure  vocatis  tribubus  permissu  interregis  P.  Lici- 
nius  Calvusita  verba  fecit:  'omen  concordiae,  Quirites,  rei  3 
maxime  in  hoc  tempus  utili,  memoria  nostri  magistratus 
vos  his  comitiis  petere  in  insequentem  annum  video.    si  4 


270  LIBER  V,  18.  19.  [a.  u.  c.  358] 

collegas  eosclem  rcficitis  etiam  usu  meliores  factos,  me  iam 
non  eundem,  sed  umbram  nomenqueP.Licini  relictum  vide- 
tis.  vires  corporis  adfectae,  sensus  oculorum  atque  aurium 

5  hebetes,  memoria  labat,  vigor  animi  obtunsus.  en  vobis,' 
inquit  iuvenem  filium  tenens,  'effigiem  atque  imaginem  cius, 
quein  vos  antea  tribunum  militum  cx  plebe  primum  fecistis. 
hunc  ego  institutum  disciplina  mca  vicarium  pro  me  rei  pu- 
blicae  do  dicoque,  vosque  quaeso,  Quirites,  delatum  mihi 
ultro  honorem  huic  petenti  meisquc  pro  eo  adicctis  precibus 

g  mandetis.'  datum  id  petcnti  patri,  filiusque  ciusP.  Licinius 
tribunus  militum  consulari  potestate  cum  iis,  quos  supra 

7  scripsimus,  declaratus.  Titinius  Grenuciusque  tribuni  mili- 
tum  profccti  adversus  Faliscos  Capenatcsque,  dum  bellum 
maiore  animo  gcrunt  quam  consilio,  praccipitaverc  se  in 

8  insidias.  Genucius  morte  honesta  temeritatcm  luens  ante 
signa  inter  primores  cccidit:  Titinius  in  cditum  tumulum 
ex  multa  trepidatione  militibus  collectis  acicm  restituit  nec 

9  se  tamcn  aequo  loco  hosti  commisit.  plus  ignominiac  crat 
quam  cladis  acccptum,  quac  prope  in  cladcm  ingcntcm 
vcrtit:  tantum  inde  terroris  non  Romae  modo,  quo  multi- 
plex  fama  pcrvenerat,  sed  in  castris  quoquc  fuit  ad  Vcios. 

10  aegre  ibi  miles  retentus  a  fuga  est,  cum  pervasisset  ca- 
stra  rumor,  ducibus  cxcrcituque  cacso  victorem  Capena- 
tem  ac  Faliscum  Etruriaeque  omncm  iuventutcm  haut  pro- 

11  cul  inde  abesse.  his  tumultuosiora  Romac,  iam  castra  ad 
Vcios  oppugnari,  iam  partem  hostium  tendcre  ad  urbcm 
agmine  infesto  crediderant,  concursumque  in  muros  est  et 
matronarum,  quas  ex  domo  conciverat  publicus  pavor,  ob- 
secrationes  in  templis  factae  precibusque  ab  dis  petitum, 

12  ut  exitium  ab  urbis  tectis  templisque  ac  moenibus  Roma- 
nis  arcerent  Veiosque  eum  avertercnt  terrorem,  si  sacra 
renovata  rite,  si  procurata  prodigia  csscnt. 

1  XVIIII.  Iam  ludi  Latinacque  instaurata  crant,  iam  ex 
lacu  Albano  aqua  emissa  in  agros,  Veiosque  fata  adpete- 

2  bant.  igitur  fatalis  dux  ad  excidium  illius  urbis  scrvandae- 
que  patriae  M.  Furius  Camillus  dictator  dictus  magistrum 

3  equitum  P.  Cornelium  Scipionem  dixit.  omnia  repcnte  mu- 
taverant  imperatore  mutato:  alia  spes,  alius  animus  homi- 

4  num,  fortuna  quoque  alia  urbis  vidcri.   omnium  primum  in 


LIBEK  V,  19.  20.  [a.  C.  396]  271 

eos,  qui  aVeiis  inillo  pavore  fugcrant,  more  militari  anim- 
advertit  effecitque,  ne  hostis  maxime  timendus  militi  esset. 
deinde  indicto  dilectu  in  diem  ccrtam  ipse  interim  Veios  ad 
confirmandos  militum  animos  intereurrit;  inde  Eomam  ad  5 
scribcndum  novum  exercitum  redit  nullo  detractante  mili- 
tiam.  percgrina  ctiam  iuventus,  Latini  Hernicique  operam 
suam  pollicentes  ad  id  bellum  venere;  quibus  cum  gratias  g 
in  senatu  egisset  dictator,  satis  iam  omnibus  ad  id  bellum 
paratis,  ludos  magnos  ex  senatus  consulto  vovit  Veiis  captis 
se  facturum  aedernque  Matutae  matris  refectam  dedicatu- 
rum,  iam  ante  ab  rege  Servio  Tullio  dedicatam.   profectus  ; 
cum  exercitu  ab  urbe  cxspectatione  hominum  maiore  quam 
spe  in  agro  primum  Xepcsino  cum  Faliscis  et  Capenatibus 
signa  confert.    omnia  ibi  summa  ratione  consilioque  acta  8 
fortuna  etiam,  ut  fit,  secuta  est.    non  proelio  tantum  fudit 
liostes,  sed  castris  quoque  exuit  ingentique  praeda  est  po- 
titus,  cuius  pars  maxiina  ad  quaestorem  redacta  est,  haud 
ita  multum  militi  datum.    inde  ad  Veios  exercitus  ductus  9 
densioraque  castella  facta  ct  a  procursationibus,  quae  mul- 
tae  temere  inter  murum  ac  vallum  fiebant,  edicto,  ne  quis 
iniussu  pugnaret,    ad  opus  militcs  traducti.    operum  fuit  10 
omnium  longe  maximum  ac  laboriosissimum  cuniculus  in 
arcem  hostium  agi  coeptus.    quod  ne  intermitteretur  opus  11 
neu  sub  terra  continuus  labor  eosdem  conficeret,  in  partes 
sex  munitorum  numerum  divisit.    senae  horae  in  orbem 
operi  attributae  sunt,   nocte  ac  die  numquam  ante  omis- 
sum  quam  in  arcem  viam  facerent. 

XX.    Dictator  cum  iam  in  manibus  videret  victoriam  1 
esse,  urbem  opulentissimam  capi  tantumque  praedae  fore, 
quantum  non  omnibus  in  unum  conlatis  ante  bellis  fuisset, 
ne  quam  inde  aut  militum  iram   ex  malignitate   praedae  2 
partitae   aut   invidiam   aput   patres  ex  prodiga  largitione 
caperet,  literas  ad  senatum  misit:    deum  inmortalium  be-  3 
nignitate,  suis  consiliis,  patientia  militum  Veios  iam  fore 
in  potestate  populi  Eomani:   quid  de  praeda  faciendum 
censcrent?  duae  senatum  distinebant  sententiae,  senis  P.  4 
Licini,  quem  primum  dixisse  a  filio  interrogatum  ferunt, 
edici  palam  placere  populo,  ut  qui  particeps  esse  praedae 
vellet,  in  castra  Veios  iret;  altcra  Appi  Claudii,  qui,  lar-  5 


272  LlBEll  V,  20.  21.  [a.u.e.358] 

gitioncm  novam,  prodigani,  inacqualem,  inconsnltam  ar- 
gucns,  si  semcl  nefas  ducerent,  captam  ex  hostibus  in  ae- 
rario  cxhausto  bellis  pecuniam  esse,  auctor  erat  stipcndii 
ex  ca  pccunia  militi  numerandi,  ut  eo  minus  tributi  plebcs 

G  conferret.  eius  enim  doni  socictatem  sensuras  aequalitcr 
omnium  domos:  non  avidas  in  direptiones  manus  otioso- 
rum  urbanorum  praerepturas  fortium  bellatorum  praemia 
essc,  cum  ita  ferme  eveniat,  ut  segnior  sit  pracdator,  ut 
quisquc  laboris  periculique  praecipuam  petere  partem  so- 

7  leat.  Licinius  contra  suspectam  ct  invisam  semper  eam 
pecuniam  fore  aiebat  causasque  criminum  ad  plebem  se- 

s  ditionum  inde  ac  legum  novarum  pracbituram.  satius  igi- 
tur  esse,  reconciliari  eo  dono  plebis  animos,  exhaustis  at- 
que  exinanitis  tributo  tot  annorum  succurri  et  sentire 
praedae  fructum  ex  eo  bello,  in  quo  prope  oonsenuerint. 
gratius  id  fore  lactiusque  quod  quisque  sua  manu  ex  hoste 
captum  domum  rcttulerit,    quam  si  multiplcx  alterius  ar- 

9  bitrio  accipiat.  ipsum  dictatorcm  fugerc  invidiam  ex  eo 
criminaquc,  eo  delegasse  ad  senatum.  senatum  quoque 
debere  reiectam  rem  ad  se  permittere  plebi  ac  pati  ha- 
10  bere,  quod  cuique  fors  belli  dederit.  haec  tutior  visa  scn- 
tentia  est,  quae  popularem  scnatum  faecret.  edictum  ita- 
que  est,  ad  praedam  Veientem  quibus  videretur  in  castra 
ad  dictatorem  proficiscerentur. 

l  XXI.  Ingens  profecta  multitudo  rcplevit  castra.  tum 
dictator  auspicato  egressus  cum  edixisset,  ut  arma  milites 

•2  caperent,  'tuo  ductu,'  inquit  'Pythice  Apollo,  tuoque  nu- 
mine  instinctus  pergo  ad  delendam  urbem  Veios  tibique 

3  hinc  decimam  partem  praedac  voveo.  te  simul,  Iuno  rcgina, 
quae  nunc  Vcios  colis,  precor,  ut  nos  victores  in  nostram 
tuamque  mox  futuram  urbem  sequarc,  ubi  tc  dignum  am- 

4  plitudine  tua  templum  accipiat.'  haec  precatus  supcrante 
multitudine  ab  omnibus  locis  urbem  adgreditur,  quo  minor 

3  ab  cuniculo  ingruentis  periculi  sensus  essct.  Vcientes 
ignari,  se  iam  a  suis  vatibus,  iam  ab  externis  oraculis  pro- 
ditos,  iam  in  partem  praedae  suae  vocatos  deos,  alios  votis 
ex  urbe  sua  evocatos  hostium  tcmpla  novasque  sedes  spec- 

G  tare  scque  ultimum  illum  diem  agere,  nihil  minus  timcn- 
tcs  quam  subrutis  cuniculo  moenibus  arcem  iam  plcnam 


LIBEIl  V,  21.  22.  [a.  C.  39G]  273 

hostium  esse,  in  muros  pro  se  quisque  armati  discurrunt 
mirantes,  quidnam  id  esset,  quod,  cmn  tot  per  dies  nemo  7 
se  ab  stationibus  Romanus  movisset,  tum  velut  repentino 
icti  furore  inprovidi  currerent  ad  muros. 

Inseritur  huic  loco  fabula:  immolante  rege  Veientium  8 
vocem  haruspicis  dicentis,  qui  cius  hostiae  exta  prosecuis- 
set,  ei  victoriam  dari,  exauditam  in  cuniculo  movisse  Ro- 
manos  milites,  ut  adaperto  cuniculo  exta  raperent  et  ad 
dictatorem  ferrent.  sed  in  rebus  tam  antiquis  si  quae  si-  9 
milia  veri  sint  pro  veris  accipiantur,  satis  habeam:  haec 
ad  ostentationem  scaenae  gaudentis  miraculis  aptiora  quam 
ad  fidem  neque  adfirmare  neque  refellere  operae  pretium  est. 

Cuniculus  delectis  militibus  eo  tempore  plenus  in  aede  10 
Iunonis,  quae  in  Veientana  arce  erat,  armatos  repente  edi- 
dit.   et  pars  aversos  in  muris  invadunt  hostes,  pars  claustra 
portarum  revellunt,  pars,  cum  ex  tectis  saxa  tegulaeque  a 
mulieribus  ac  servitiis  iacerentur,  inferunt  ignes.    clamor  n 
omnia  variis  terrentium  ac  paventium  vocibus  mixto  mu- 
lierum  ac  puerorum  ploratu  complet.    momento  temporis  12 
deiectis  ex  muro  undique  armatis  patefactisque  portis  cum 
alii  agmine  inruerent,  alii  desertos  scanderent  muros,  urbs 
hostibus  inpletur,  omnibus  locis  pugnatur.     deinde  multa  13 
iam  edita  caede  senescit  pugna  et  dietator  praecones  edi- 
cere  iubet,  ut  ab  inermi  abstineatur.  is  finis  sanguinis  fuit. 
dedi  inde  inermes  coepti  et  ad  praedam  miles  permissu  14 
dictatoris  discurrit.   quae  cum  ante  oculos  eius  aliquantum 
spe  atque  opinione  maior  maiorisque  pretii  rerum  ferretur, 
dicitur  manus  ad  caelum  tollens  precatus  esse,  ut,  si  cui  13 
deorum  hominumque  nimia  sua  fortuna  populique  Romani 
videretur,  ut  eam  invidiam  lenire  quam  minimo  suo  pri- 
vato  incommodo  publicoque  populi  Romani  liceret.    con-  ig 
vertentem  se  inter  hanc  venerationem  traditur  memoriae 
prolapsum  cecidisse;  idque  omen  pertinuisse  postea  eventu 
rem  coniectantibus  visum  ad  damnationem  ipsius  Camilli, 
captae  deinde  urbis  Romanae,   quod  post  paucos  accidit 
annos,  cladem.   atque  ille  dies  caede  hostiiun  ac  direptione  i? 
urbis  opulentissimae  est  consumptus. 

XXII.   Postero  die  libera  corpora  dictator  sub  corona  l 
vendidit.   ea  sola  pecunia  in  publicum  redigitur  haud  sine 

Lui  vol.  I.  18 


274  LIBEIl  V,  22.  23.  [a.  u.  c.  358.  359] 

ira  plebis.  et  quod  rettulcrc  secum  praedae,  nec  duci,  qui 
ad  senatuui,  malignitatis  auctores  quaercndo,  rem  arbitrii 

2  sui  reiecisset,  nec  senatui,  sed  Liciniae  familiae,  cx  qua 
filius  ad  senatum  rettulisset,  pater  tam  popularis  scntentiae 

;;  auctor  fuisset,  acceptum  referebant.  cum  iam  lnmumae 
opcs  cgestae  a  Vciis  essent,  amoliri  tum  deum  dona  ipsos- 
que  deos,   sed  colentium  magis  quam  rapientium   modo, 

4  cocperc.  namquc  delecti  ex  omni  exercitu  iuvenes  pure 
lautis  corporibus,  candida  veste,  quibus  deportanda  Ro- 
mam  regina  Iuno   adsignata  erat,   venerabundi  templum 

b  inicre,  primo  religiose  admoventes  manus,  quod  id  signum 
more  Etrusco  nisi  certae  gentis  sacerdos  adtrectare  non 
esset  solitus.  dcin  cum  quidam  seu  spiritu  divino  tactus 
seu  iuvenali  ioco:  'visne  Komam  ire,  Iuno?'  dixisset,  ad- 
nuisse  ceteri  deam  conclamaverunt.   inde  fabulae  adicctum 

0  est,  vocem  quoque  dicentis  velle  auditam;  motam  certc 
sede  sua  parvi  molimcnti  adminiculis  scqucntis  modo  ac- 

7  cepimus  levcm  ac  facilem  tralatu  fuisse  integramque  in 
Aventinum,  aeternam  sedcm  suam,  quo  vota  Romani  dic- 
tatoris  vocaverant,  perlatam,  ubi  templum  ci  postea  idem 
qui  voverat  Camillus  dcdicavit. 

8  Hic  Veiorum  occasus  fuit,  urbis  opulcntissimae  Etrusci 
nominis,  magnitudinem  suam  vel  ultima  clade  indicantis, 
quod  decem  aestates  hiemcsque  continuas  circumsessa,  cum 
plus  aliquanto  cladium  intulissetquam  accepisset,  postremo 
iam  fato  quoquc  urgente  operibus  tamen,  non  vi  expug- 
nata  est. 

i  XXIII.  Romam  ut  nuntiatum  est  Veios  captos,  quam- 
quam  et  prodigia  procurata  fuerant  et  vatum  responsa  et 
Pythicae  sortes  notae  et,  quantum  humanis  adiuvari  con- 
siliis  potuerat  res,  ducem  M.  Furium  maximum  impera- 

2  torum  omnium  legerant,  tamen,  quia  tot  annis  varie  ibi 
bellatum  erat  multaeque  clades  aceeptae,  velut  ex  inspe- 

3  rato  inmensum  gaudium  fuit,  et  priusquam  senatus  deccr- 
neret,  plena  omnia  tcmpla  Romanarum  matrum  grates  dis 
agentium  erant.   senatus  in  quadriduum,  quot  dierum  nullo 

i  ante  bello,  supplicationes  decernit.  adventus  quoquc  dic- 
tatoris  omnibus  ordinibus  obviam  effusis  celebratior  quam 
ullius  umquam  antca  fuit  triumphusque  omncm  consuetum 


LIBER  V,  23.  24.  [a.  C.  39G.  395]  2(0 

honorandi  diei  illius  modum  aliquantum  excessit.    maxime  5 
conspectus  ipsc  est  curru  equis  albis  iuncto  urbem  invec- 
tus,  parumque  id  non  civile  modo,   sed  humanum  etiam 
visum.    Iovis  Solisque  equis  aequiperatum  dictatorem  in  6 
religionem  etiam  trahebant  triumphusque  ob   eam   unam 
maxime  rcm  clarior  quam  gratior  fuit.    tum  lunoni  regi-  7 
nae  templum   in  Avcntino  locavit  dedicavitque  Matutae 
matris.    atque  his  divinis  humanisque  rebus  gestis  dicta- 
tura  se  abdicavit.    agi  deinde  de  Apollinis  dono  coeptum.  8 
cui  se  decimam  vovisse  praedae  partem  cum  diceret  Ca- 
millus,  pontifices  solvendum  religione  populum  censerent, 
haud  facile  inibatur  ratio  iubendi  referre  praedam  popu-  9 
lum,  ut  ex  ea  pars  clebita  in  sacrum  secerneretur.   tandem  10 
eo   quod  lenissimum   videbatur  decursum  est,   ut  qui  se 
domumque  religione   exsolvere  vellet,   cum  sibimet  ipse 
pracdam   aestumasset  suam,   decumae  pretium  partis   in 
publicum  deferret,  ut  ex  eo  donum  aureuni  dignum  am-  11 
plitudine  templi  ac  numine  dei  cx  dignitate  populi  Romani 
fieret.    ea  quoque  conlatio  plebis  animos  a  Camillo  alie- 
navit.    inter  haec  pacificatum  legati  a  Volscis  et  Aequis  12 
venerunt,   impetrataque  pax,   magis  ut  fessa  tam  diutino 
bello  adquiesceret  civitas,  quam  quod  digni  peterent. 

XXIIIL    Veiis  captis  sex  tribunos  militum  consulari  1 
potestate  insequens  annus  habuit:  duos  Publios  Cornelios, 
Cossum  et  Scipionem,  M.  Valcrium  Maximum  iterum,  Cae- 
sonem  Fabium  Ambustum  tertium,  L.  Furium  Medullinum 
quintum,  Q.  Servilium  tertium.  Corneliis  Faliscum  bellum,  2 
Valerio  ac  Servilio  Capenas  sorte  evenit.   ab  iis  non  urbes 
vi  aut  operibus  temptatae,  sed  ager  est  depopulatus  prae- 
daeque  rerum  agrestium  actae,  nulla  felix  arbor,  nihil  fru- 
giferum  in  agro  relictum.    ea  clades  Capenatcm  populum  3 
subegit,  pax  petentibus  data;  in  Faliscis  bellum  restabat. 

Eomae  interim  multiplex  seditio  erat,  cuius  leniendae  1 
causa  coloniam  in  Volscos,  quo  tria  milia  civium  Roma- 
norum  scriberentur,  deducendam  censuerant;  triumvirique 
ad  id  creati  terna  iugera  et  septunces  viritim  diviserant. 
ea  largitio  sperni  coepta,  quia  spei  maioris  avertendae  so-  5 
lacium  obiectuni  censebant:  cur  enim  relegari  plebem  in 
Volscos,  cum  pulcherrima  urbs  Veii  agerque  Veientanus 

18* 


27G  LIBER  V,  21,  25.  [a.  u.  c.  359.  360] 

i;  in  conspcctu  sit,  uberior  ampliorque  Romano  agro?  urbeui 
quoquc  urbi  Romae  vel  situ  vcl  magnificentia  publicorum 

;  privatorumquc  tcctorum  ac  locorum  praeponcbant.  quin 
illa  quoque  actio  movebatur,  quae  post  captam  utique 
Romam  a   Gallis   celebratior  fuit,    transmigrandi  Veiosi 

8  ceterum  partem  plebi  partcm  senatus  destiuabant  habitan- 
dis  Veiis;   duasque  urbcs  communis  rei  publicae  incoli  a 

:i  populo  Romano  posse.  adversus  quae  cum  optiinates  ita 
tenderent,  ut  morituros  se  citius  dicerent  in  conspeetu 
populi  Romani   quam  quicquam  earum  rerum  rogaretur: 

10  quippe  nunc  in  una  urbc  tantum  dissensionum  essc,  quid 
in  duabus  urbibus  forc?  victamne  ut  quisquam  victrici 
patriac  praeferrct  sineretquc  maiorcm  fortunam  captis  esse 

1 1  Veiis  quam  incolumibus  fucrit?  postremo  se  relinqui  a 
eivibus  in  patria  possc,  ut  relinquant  patriam  atque  cives 
nullam  vim  umquam  subacturam;  ct:  T.  Sicinium,  is  eniin 
ex  tribunis  plebis  rogationis  eius  lator  erat,  conditorem 
Veios  scquantur  relicto  dco  Romulo,  dci  filio,  parcnte  ct 
auetore  urbis  Romae:  — 

1  XXV.  Haec  cum  foedis  ccrtaminibus  agcrentur,  nam 
partem  tribunorum  plebi  patres  in  suam  sententiam  traxe- 

2  rant,  nulla  res  alia  manibus  tcmperare  plebem  cogebat 
quam  quod,  ubi  rixae  committendae  causa  clamor  ortus 
essct,   principes  senatus  primi   turbae   offcrentes   sc  pcti 

.",  feririque  atque  occidi  iubebant.  ab  horum  aetatibus  digni- 
tatibusque  et  honoribus  violandis  dum  abstinebatur,  et  ad 

4  rcliquos  similes  conatus  vcrecundia  irae  obstabat.  Camil- 
lus,  identidem  onmibus  locis  contionabundus,  haud  mirum, 
[inquit,]  id  quidem  esse,  furerc  civitatem,  qttae  damnata  voti 
omnium  rerum  potiorem  curam  quam  religione  sc  exsol- 

5  vendi  habcat,  nihil  de  conlatione  dicerc  stipis  vcrius  quam 
decumac,  quando  ea  se  quisque  privatim  obligavcrit,  libe- 

6  ratus  sitpopulus:  enimvcro  illud  se  taccre  suam  conscicn- 
tiam  non  pati,  quod  cx  ca  tantum  pracda,  quac  rerum 
moventium  sit,  dccuma  designetur,  urbis  atque  agri  capti, 

:  quae  et  ipsa  voto  contineatur,  mentionem  nullam  fieri.  cum 
ea  disccptatio  anceps  senatui  visa  delegata  ad  pontifices 
essct,  adhibito  Camillo  visum  collegio,  quod  cius  ante 
coneeptum  votum  Veientium  fuissct  ct  post  votum  in  po- 


LIBEli  V,  25  26.  [a.  C.395.  394]  2  <  i 

testatem  populi  Eomani  venisset,   eius  partem   decimam 
Apollini  saeram  esse.    ita  in  aestimationem  urbs  agerquc  8 
venit.     pecunia  ex   aerario  prompta   et  tribunis  militum 
consularibus,  ut  aurum  ex  ea  coemerent,  negotium  datum. 
cuius  cum  copia  non  esset,  matronae,  coetibus  ad  eam  rem 
consultandam  habitis,  communi  decreto  pollicitae  tribunis 
militum  aurum  et  omnia  ornamenta  sua  in  aerarium  detu- 
lerunt.   grata  ea  res  ut  quae  maxime  senatui  umquam  fuit,  <j 
honoremque  ob  eam  munificentiam  ferunt  matronis  habi- 
tura,   ut  pilento  ad  sacra  ludosque,   carpenfis  festo  pro- 
festoque    uterentur.     pondere    ab    singulis    auri    accepto  io 
aestimatoque,   ut  pecuniae  solverentnr,    crateram  auream 
fieri  placuit,  quae  donum  Apollini  Delphos  portaretur. 

Simul  ab  rcligione  animos  remiserunt,  integrant  sedi-  1 1 
tionem  tribuni  plebis;   incitatur  multitudo  in  omnes  prin- 
cipes,  ante  alios  in  Camillum:  eum  praedam  Vcientanam  ij 
publicando   sacrandoque   ad  nihilum  redegisse.    absentes 
ferociter  increpant:  praesentium,  cum  se  ultro  iratis  offer- 
rent,  verceundiam  habent.    simul  extrahi  rem  ex  eo  anno  13 
vidcrunt,   tribunos  plebis  latores  legis  in  annum  cosdem 
reficiunt.     et  patres  hoc  idem  de  intercessoribus  legis  ad- 
irisi.    ita  tribuni  plebis  magna  ex  parte  idem  refecti. 

XXVI.     Comitiis  tribunorura  railitum  patres    summa  1 
Dpe  evicerunt,  ut  M.  Furius  Camillus  crearetur.    propter 
bella  simulabant  parari  ducem,    sed  largitioni  tribuniciae 
adversarius  quaerebatur.   cum  Camillo  creati  tribuni  mili-  2 
tum  consulari  potestate  L.  Furius  Medullinus  sextum,  C. 
Aemilius,  L.  Valerius  Publicola,  Sp.  Postumius,  P.  Cor- 
nelius  iterum.   principio  anni  tribuni  plebis  nihil  moverunt,  3 
donec  M.  Furius  Camillus  in  Faliscos,  cui  id  bellum  man- 
datum  erat,  proficisceretur.   difFerendo  deinde  elanguit  res 
et  Camillo,  quem  adversarium  maxime  metuerant,  gloria  in 
Faliscis  crevit.   nam  cum  primo  moenibus  se  hostes  tene-  4 
rent  tutissimum  id  rati,  populatione  agrorum  atque  incen- 
diis  villarum  coegit  eos  egredi  urbe.  sed  timor  longius  pro- 
gredi  prohibuit.  mille  fere  passum  ab  oppido  castra  locant,  5 
nulla  re  alia  fidentes  ea  satis  tuta  esse  quam  difficultate 
aditus  asperis  confragosisque  circa  et  partim  artis  partim 
arduia  viis.    ceterum  Camillus  captivum  indicem  ex  agris  6 


278  LIBER  V,  20.  27.  [a.  u.  c.  3G0] 

secutus  ducera  castris  multa  nocte  raotis  prima  luce  ali- 

7  quanto  superioribus  locis  se  ostendit.  trifariam  Romani 
muniebant,  alius  exercitus  proelio  intcntus  stabat.  ibi  in- 
pcdirc  opus  eonatoshostesfunditfugatque;  tantumque  inde 
pavoris  Faliscis  inicctum  est,  ut  effusa  fuga  castra  sua, 

8  quae  propiora  erant,  praelati  urbem  peterent.  multi  caesi 
vulncratiquc,  priusquam  paventes  portis  incidcrcnt.  castra 
capta,  praeda  ad  quaestores  redacta  cum  magna  militura 
ira:   sed  severitate  imperii  victi  eandem  virtutein  et  odc- 

9  rant  et  mirabantur.  obsidio  inde  urbis  et  munitioncs;  et 
interdum  per  occasioncm  impetus  oppidanorura  in  Roma- 
nas  stationes  procliaquc  parva  fieri  et  teri  tempus  ncutro 
inclinata  spe,  cum  frumentum  copiaequc  aliae  cx  ante 
convecto  largius  obsessis  quam  obsidentibus  subpeterent. 

io  videbaturque  aeque  diuturnus  futurus  labor  ac  Veiis  fuis- 
set,  ni  fortuna  impcratori  Romano  simul  et  cognitae  rebus 
bellicis  virtutis  specimen  et  maturam  victoriam  dedissct. 

1  XXVII.  Mos  crat  Faliscis  eodem  magistro  liberorum 
et  coraite  uti,  simulque  plurcs  pueri,  quod  bodie  quoquc 
in  Graecia  manet,  unius  curae  demandabantur.  principum 
liberos,   sicut  fere  fit,   qui  scientia  videbatur  pracccllcrc 

2  erudiebat.  is  cum  in  pace  instituissct  pueros  antc  urbem 
lusus  exercendique  causa  producere,  nihil  co  raorc  per  belli 
tempus  intermisso  (dum)  modo  brevioribus  modo  longiori- 
bus  spatiis  trahendo  eos  a  porta,  lusu  sermonibusquc  va- 
riatis  longius  solito,  ubi  res  dedit,  progressus  inter  stationes 
eos  hostium   castraque  inde  Romana   in    praetorium    ad 

3  Camillum  perduxit.    ibi  scelesto  facinori  scelestiorem  ser- 
■1  monem  addit,  Falerios  se  in  manus  Romanis  tradidisse, 

quando   eos   pueros,    quorum  parentes   capita  ibi   rerum 

5  sint,  in  potestatera  dedidcrit.    quae  ubi  Caraillus  audivit: 

'non  ad  sirnilera'  inquit  'tui  nec  populum  nec  impcratorcra 

G  scelestus  ipse  cura  scelesto  munere  venisti.    nobis  cum 

Faliscis    quae  pacto  fit  humano   societas  non  est,  —  quam 

ingeneravit  natura,   utriusque  est   critque.     sunt   et  belli 

sicut  pacis  iura,  iusteque  ea  non  minus  quam  fortiter  di- 

7  dicimus  gerere.   arma  habemus  non  adversus  cam  actatcm, 

cui  etiam  captis  urbibus  parcitur,  sed  adversus  armatos  et 

ipsos,  qui  ncc  lacsi  ncc  lacessiti  a  nobis  castra  Romana 


LIBEE  V,  27.  28.  [a.  C.  394]  279 

ad  Yeios  oppugnarunt.    cos  tu,  quantum  in  te  fuit,  novo  s 
scelere  vicisti:  egoRomanis  artibus,  virtute,  opere,  armis, 
sicutVeios  vincam.'   denudatum  deinde  cum  manibus  post  9 
tcrgum  inligatis  reducendum  Falerios  pueris  tradidit  vir- 
gasque  eis,   quibus  proditorem  agerent  in  urbem  verbe- 
rantes,  dedit.    ad  quod  spectaculum  concursu  populi  pri-  10 
mum  facto,   deindc   a   magistratibus   de   re  nova  vocato 
senatu,  tanta  mutatio  animis  est  iniecta,  ut  qui  modo  effe- 
rati  odio  iraque  Yeientium  exitum  paene  quam  Capenatium 
pacem  mallent,  apud  eos  pacem  universa  posceret  civitas. 
fides  Romana,   iustitia  imperatoris  in  foro  et  curia  cele-  11 
brantur  consensuque  omnium  legati  ad  Camillum  in  castra 
atque  inde  pcrmissu  Camilli  Romam  ad  senatum,  qui  de- 
derent  Falerios,  proficiscuntur. 

Introducti  ad  senatum  ita  locuti  traduntur:  'patres  con-  12 
scripti,  victoria,  cui  nec  deus  nec  homo  quisquam  invideat, 
victi  a  vobis  et  imperatorc  vestro  dedimus  nos  vobis,  rati, 
quo  nihil  victori  pulchrius  est,   melius   nos   sub   imperio 
vestro  quam  legibus  nostris  victuros.    eventu  huius  belli  13 
duo  salutaria  exempla  prodita  humano  generi  sunt:   vos 
fidern  in  bello  quam  praesentem  victoriam  maluistis,  nos 
fide  provocati  victoriam  ultro  detulimus.  sub  ditione  vestra  l-i 
sumus.    mittite,  qui  arma,  qui  obsides,  qui  urbem  paten- 
tibus  portis  accipiant.    nec  vos  fidci  nostrae  nec  nos  im- 
perii  vestri  paenitebit.'    Camillo  et  ab  hostibus  et  a  civi-  15 
bus   gratiae  actae.    Faliscis   in   stipendium  militum   eius 
anni,    ut  populus  Romanus  tributo  vacaret,   pecunia  im- 
perata.    pace  data  exercitus  Romam  reductus. 

XXYIII.    Camillus  meliore  multo  laude,  quam  cum  1 
triumphantem  albi  per  urbem  vexerant  equi,   insignis  iu- 
stitia  fideque  hostibus  victis  cum  in  urbem  redisset,  taciti 
eius  verecundiam  non  tulit  senatus,    quin  sine  mora  voti 
liberaretur:  crateramque  auream  donum  Apollini  Delphos  2 
legati  quiferrentL.Yalerius,  L.Sergius,  xV.Manlius  missi 
longa  una  nave  haud  procul  freto  Siculo  a  piratis  Liparen- 
sium  excepti  devehuntur  Liparas.   mos  erat  civitatis  velut  3 
publico  latrocinio  partam  praedam  dividere.  forte  eo  anno 
in  summo  magistratu  erat  Timasitheus  quidam,  Romanis 
vir  similior  quam  suis,  qui  legatorum  nomen  donumque  et  4 


280  LIBER  V,  28.  [a.  u.  c.  3G0.  361] 

deum,  cui  mitterctur,  et  doni  causam  veritus  ipse,  multi- 
tudinem  quoque,  quae  semper  ferme  regcnti  cst  similis, 
religionis  iustae  inplevit  adductosque  in  publicum  hospi- 
tium  legatos  cum  praesidio  etiam  navium  Dclphos  prose- 

;,  cutus  Romam  inde  sospites  restituit.  hospitium  cum  eo 
scnatus  consulto  est  factum  donaquc  publice  data. 

Eodem  anno  in  Aequis  varie  bcllatum,  adeo  ut  in  in- 
certo  fuerit  et  apud  ipsos  exercitus  et  Romae,   vicisscnt 

G  victine  essent.  imperatores  Romani  fuerc  cx  tribunis  mi- 
litum  C.  Aemilius,  Sp.  Postumius.  primo  rcm  communiter 
gesserunt;  fusis  inde  acie  hostibus  Aemilium  pracsidio 
Verrugincm   obtincre  placuit,    Postumium   fines  vastare. 

7  ibi  cum  incomposito  agminc  ncglegentius  ab  re  bene  gesta 
euntem  adorti  Aequi  terrore  iniecto  in  proximos  conpulere 
tumulos,  pavorque  inde  Verruginem  etiam  ad  praesidium 

s  alterum  est  perlatus.  Postumius  suis  in  tutum  rcceptis 
cum  contione  advocata  terrorcm  increparet  ac  fugam,  fu- 
sos  esse  ab  ignavissimo  ac  fugacissimo  hoste:  conclamat 
uuiversus  cxcrcitus,  mcrito  se  ca  audire  et  fatcri  admis- 
sum  flagitium,  sed  eosdem  correcturos  csse  ncquc  diutur- 

9  num  id  gaudium  hostibus  fore.  posccntcs,  ut  confestim 
inde  ad  castra  hostium  duceret  —  ea  in  conspcctu  crant 
posita  in  plano  — ,   nihil  poenae  rccusabant,   ni  ea  ante 

10  noctem  cxpugnassent.  conlaudatos  corpora  curare  para- 
tosque  esse  quarta  vigilia  iubet.  et  hostes,  nocturnam 
fugam  ex  tumulo  Romanorum  ut  ab  ea  via,  quae  ferebat 
Verruginem,  excluderent,  fuere  obvii  proeliumque  ante 
lucem  —  sed  luna  pernox  erat  —  commissum   cst.     et 

1 1  haud  incertius  diurno  proelium  fuit.  scd  clamor  Verrugi- 
nem  perlatus,  cum  castra  Romana  crederent  oppugnari, 
tantum  iniecit  pavoris,  ut  nequiquam  retinente  atque  ob- 

12  secrante  Aemilio  Tusculum  palati  fugerent.  inde  fama 
Romam  perlata  est,  Postumium  excrcitumque  occisum. 
qui,  ubi  prima  lux  metum  insidiarum  effuse  sequcntibus 
sustulit,  cum  perequitasset  acicm  promissa  repetens,  tan- 
tum  iniecit   ardoris,    ut  non   ultra   sustinuerint    impctum 

1:3  Aequi.  caedis  inde  fugientium,  qualis  ubi  ira  magis 
quam  virtute  res  geritur,  ad  perniciem  hostium  facta  cst; 
tristemque  ab  Tusculo  nuntium  nequiquam  extcrrita  civi- 


LIBER  V,  2S-30.  [a.  C.  394.  393]  281 

tatc  litterae  a  Posturnio  laureatae  secuntur,  victoriam  po- 
puli  Eomani  esse,  Aequorum  exercitum  deletum. 

XXVIIII.  Tribunorum  plebis  actiones  quia  nondum  i 
invenerant  finem,  et  plebs  continuare  latoribus  legis  tri- 
bunatum  et  patres  reficere  intercessores  legis  adnisi  sunt. 
sed  plus  suis  comitiis  plebs  valuit.  quem  dolorem  ulti  2 
patres  sunt  senatus  consulto  facto,  ut  consules,  invisus 
plebi  magistratus,  crearentur.  annum  post  quintum  dcci- 
mum  creati  consules  L.  Lucretius  Flavus,  Ser.  Sulpicius 
Camerinus. 

Principio  huius  anni  ferociter,  quia  nemo  ex  collegio  3 
intercessurus  erat,  coortis  ad  perferendam  legem  tribunis 
plebis  nec  segnius  ob  id  ipsum  consulibus  resistentibus 
omnique  civitate  in  unam  eam  curam  conversa,  Vitelliam 
coloniam  Eomanam  in  suo  agro  Aequi  expugnant.     colo-  4 
norum  pars  maxima  incolumis,  quia  nocte  proditione  op- 
pidum  captum  liberam  per  aversa  urbis  fugam   dederat, 
Eomam    perfugere.     L.    Lucretio    consuli    ea   provincia  5 
evenit.   is  cum  exercitu  profectus  acie  hostes  vincit  victor- 
que  Eomam  ad  maius  aliqnanto  certamen  redit. 

Dies  dicta  erat  tribunis  plebi  bienni  superioris  A.Ver-  6 
ginio  et  Q.  Pomponio,   quos  defendi  patrum  consensu  ad 
fidem  senatus  peitinebat:   neque  enim  eos  aut  vitae  ullo 
crimine  alio  aut  gesti  magistratus  quisquam  arguebat,  prae- 
terquam  quod  gratificantes  patribus  rogationi  tribuniciae 
intercessissent.    vicit  tamen  gratiam  senatus  plebis  ira  et  i 
pessimo  exemplo  innoxii  denis  milibus  gravis  aeris  con- 
demnati  sunt.   id  aegre  passi  patres.   Camillus  palam  sce-  8 
leris  plebem  arguere,  quae  iam  in  suos  versa  non  intelle- 
geret,  se  pravo  iudicio  de  tribunis  intercessionem  sustulisse, 
intercessione  sublata  tribuniciam  potestatem  evertisse.  nam  <j 
quod  illi  sperarent,  effrenatam  licentiam  eius  magistratus 
patres  laturos,  falli  eos.   si  tribunicia  vis  tribunicio  auxilio 
repelli  nequeat,  aliud  telum  patres  inventuros  esse.     con-  io 
sulesque  increpabat,  quod  fide  publica  decipi  tribunos  eos 
taciti  tulissent,    qui    senatus   auctoritatem    secuti  essent. 
liaec  propalam  contionabundus  in  dies  magis  augebat  iras 
hominum. 

XXX.     Senatum  vero  incitare  adversus  legem  haut  l 


282  LIBEK  V,  30.  31.  [a.  u.  c.  361— 3G3] 

desistebat:  nc  aliter  dcsccndercnt  in  foram,  cuin  diea  fe- 
rendae  lcgis  vcnissct,  qnam  ut  qui  meminisscnt  sibi  pro 
aris  focisque  ct  deum  templis  ac  solo,  in  quo  nati  cssent, 

2  dimicandiun  forc.  nam  quod  ad  se  privatim  attineat,  si 
suae  gloriae  sibi  inter  dimicationem  patriae  meminisse  sit 
fas,  sibi  amplum  quoque  esse,  urbem  ab  se  captam  frc- 
quentari,  cotidie  se  frui  monumcnto  gloriae  suac  ct  ante 
oculos   habere   urbem  latam  in  triumpho   suo,    insistcre 

3  omnes  vestigiis  laudum  suarum.  sed  nefas  duccre,  deser- 
tam  ac  rclictam  ab  dis  inmortalibus  incoli  urbem  et  in  cap- 
tivo  solo  habitare   populum  Romanum   ct  victrice  patria 

1  victam  mutari.  his  adhortationibus  principis  concitati  pa- 
h-es,  senes  iuvcncsquc,  cum  ferrctur  lcx,  agminc  facto  in 
forum  venerunt  dissipatique  pcr  tribus  suos  quisque  tri- 

5  bules  prensantes  orare  cum  lacrimis  cocpcre,  ne  cam  pa- 
triam,  pro  qua  fortissime  felicissimequc  ipsi  ac  patres 
eorum  diinicassent,  desererent,  Capitolium,  aedemVestae, 

G  cetera  circa  tcmpla  dcorum  ostcntantcs;  nc  exulem,  cx- 
torrcm  populum  Romanum  ab  solo  patrio  ac  diis  penati- 
bus  in  hostium  urbem  agerent  coquc  rem  adducerent,   ut 

7  melius  fuerit  non  capi  Yeios,  ne  Itoma  dcscrcrctur.  quia 
non  vi  agebant,  sed  precibus,  et  inter  preccs  multa  deo- 
rum  mentio  crat,   religiosum  parti  maxiinac  fuit  ct  legem 

8  una  plures  tribus  antiquarunt  quam  iusserunt;  adeoque  ca 
victoria  laeta  patribus  fuit,  ut  postero  die  refcrentibus 
consulibus  senatus  consultum  ficret,  ut  agri  Yeientani 
septena  iugcra  plebi  dividcrcntur,  nec  patribus  familiac 
tantum,  scd  ut  onmium  in  domo  liberorum  capitum  ratio 
haberetur,  vellentque  in  eam  spem  libcros  tollcre. 

1  XXXI.   Eo  munere  delcnita  plcbe  nihil  certatum  est, 

2  quo  minus  consularia  comitia  habcrentur.  creati  consules 
L.  Valcrius  PotitUs,  M.  Manlius,  cui  Capitolino  postca 
fuit  cognomcn.   ii  consules  magnos  ludos  fccere,  quos  M 

3  Furius  dictator  vovcrat  Yeicnti  bello.  codem  anno  aedes 
Iunonis  reginae  ab  eodcm  dictatore  eodemque  bello  vota 
dedicatur,  celebratamque  dedicationem  ingcnti  matronarum 

4  studio  tradunt.  bellum  haut  memorabile  in  Algido  cum 
Acquis  gestum  est  fusis  hostibus  prius  paenc  quam  ma- 
nus  consererent.    Yalcrio,  quod  perseverantior  caedendis 


LIBER  V,  31.  32.  [a.  C.  393-391]  283 

in  fuo-a  fuit,  triumphus,  Manlio,  ut  ovans  ingrederetur  ur- 
bem,  decretum  est. 

Eodem  anno  novum  bellum  cum  Volsiniensibus  exor-  5 
tum,  quo  propter  famem  pcstilentiamque  in  agro  Romano 
ex  siccitate  caloribusque  nimiis  ortam  exercitus  duci  ne- 
quivit.  ob  quae  Yolsinienses  Salpinatibus  adiunctis  su- 
perbia  elati  ultro  agros  Romanos  incursavere.  bellum  inde 
duobus  populis  indictum. 

C.  Iulius  censor  decessit;  in  eius  locum  M.  Cornelius  G 
suffectus,   quae  res  postea  religioni  fuit,   quia  eo  lustro 
Roma  est  capta;  nec  deinde  umquam  in  dcmortui  locum  7 
censor  sufficitur.     consulibusque  morbo   inplicitis  placuit 
per  interregnum  renovari  auspicia.     itaque  cum  ex  sena-  8 
tus  consulto  consules  magistratu  se  abdicassent,   interrex 
creatur  M.  Furius  Camillus,  qui  P.  Cornelium  Scipionem, 
is  deinde  L.  Valerium  Potitum  interregem  prodidit.     ab  t) 
eo  creati  sex  tribuni  militum  consulari  potestate,  ut,  etiam 
si  cui  eorum  incommoda  valitudo  fuisset,  copia  magistra- 
tuum  rei  publicae  esset. 

XXXII.    Kal.  Quinctilibus  magistratum  occepere  L.  l 
Lucretius,  Servius  Sulpicius,  M.  Aemilius,  L.  Furius  Me- 
dullinus  septimum,  Agrippa  Furius,  C.  Aemilius  iterum. 
ex  his  L.  Lucretio  et  C.  Aemilio  Volsiniensis  provincia  2 
evenit,  Salpinates  Agrippae  Furio  et  Ser.  Sulpicio.    prius  3 
cum  Volsiniensibus  pugnatum  est.  bellum  numero  hostium 
ingens,  certamine  haud  sane  asperum  fuit.   fusa  concursu 
primo  acies  in  fugam;  milia  octo  armatorum  ab  equitibus 
interclusa  positis  armis  in  deditionem  venerunt.   eius  belli  4 
fama  effecit,  ne  se  pugnae  committerent  Salpinates:  moe- 
nibus  armati  se  tutabantur.  Romani  praedas  passim  et  ex 
Salpinati  agro   et  ex  Volsiniensi  nullo  eam  vim  arcente 
egerunt,   donec  Volsiniensibus  fessis  bello  ea  condicione,  5 
ut  res  populo  Romano  redderent  stipendiumque  eius  anni 
exercitui  pi'aestarent,  in  viginti  annos  indutiae  datae. 

Eodem  anno  M.  Caedicius  de  plebe  nuntiavit  tribunis,  6 
se  in  nova  via,  ubi  nunc  sacellum  est  supra  aedem  Vestae, 
vocem  noctis  silentio  audisse  clariorem  humana,  quae  ma- 
gistratibus  dici  iuberet,  Gallos  adventare.  id,  ut  fit,  propter  7 
auctoris   humilitatem   spretum   et  quod  longinqua   eoque 


284  LIBER  V,  32.  33.  [a.  o.  c.  363] 

ignotior  gens  erat.   neque  dcorum  modo  monita  ingruente 
fato  spreta,   sed  humanam  quoque  opem,   quac  una  erat, 

8  M.  Furium,  ab  urbc  amovere:  qui  die  dicta  ab  L.  Apu- 
leio  tribuno  plcbis  propter  praedam  Veientanam,  filio  quo- 
que  adulescente  per  idem  tempus  orbatus,  cum  accitis  do- 
mum  tribulibus  et  clicntibus,  quae  magna  pars  plebis  erat, 
percunctatus  animos  eorum  responsum  tulisset,  se  conla- 

9  turos  quanti  damnatus  esset,  absolvere  eum  non  posse,  in 
exilium  abiit  precatus  ab  cliis  inmortalibus,  si  innoxio  sibi 
ca  iniuria  fieret,  primo  quoque  tempore  desidcrium  sui 
civitati  ingratae  faccrent.  absens  quindccim  milibus  gra- 
vis  aeris  damnatur. 

i  XXXIII.  Expulso  cive,  quo  manente,  si  quicquam 
humanorum  ccrti  cst,  capi  Roma  non  potuerat,  adventante 
fatali  urbi  cladc,  legati  ab  Clusinis  vcniunt  auxilium  ad- 

2  vcrsus  Gallos  petentes.  eam  gcntem  traditur  fama  dul- 
cedine  frugum  maximeque  vini,  nova  tum  voluptate,  cap- 
tam   Alpes   transisse    agrosque    ab    Etruscis    ante   cultoa 

;]  possedisse;  et  invexisse  in  Galliam  vinum  inhciendac  gen- 
tia  causa  Arruntem  Clusinum  ira  corruptae  uxoris  ab  Lu- 
cumone,  cui  tutor  is  fuerat  ipse,  praepotente  iuvcnc  ct  a 
quo  expeti  poenae,  nisi  externa  vis  quacsita  esset,  nequi- 

1  rent:  lmnc  transeuntibus  Alpes  duccm  auctoremque  Clu- 
sium  oppugnandi  fuisse. 

Equidem  haut  abnuerim,    Clusium  Gallos  ab  Arrunte 

5  seu  quo  alio  Clusino  adductos;  sed  eos,  qui  oppugnave- 
rint  Clusium,  non  fuisse  qui  primi  Alpes  transierint,  satis 
constat.  ducentis  quippe  annis  ante  quam  Clusium  op- 
pugnarent  urbemque  Romam   caperent,    in  Italiam  Galli 

G  transcendcrunt;  ncc  cum  his  primum  Etruscorum,  sed 
multo  ante  cum  iis,   qui  inter  Appenninum  Alpesque  in- 

7  colebant,  saepe  exercitus  Gallici  pugnaverunt.  Tuscorum 
ante  Romanum  imperium  late  terra  marique  opes  patuere. 
mari  supero  inferoque,  quibus  Italia  insulae  modo  cingi- 
tur,  quantum  potuerint,  nomina  sunt  argumento,  quod  al- 
terum  Tuscum,  communi  vocabulo  gentis,  alterum  Atria- 
ticum  mare  ab  Atria  Tuscorum  colonia  vocavere  Italicac 

S  gentes;  Graeci  eadem  Tyrrhenum  atquc  Adriaticum  vocant. 

9  et  in  utrumque  mare  vergcntcs  incolucre  urbibus  duodenis 


LIBEIl  V,  33.  34.  [a.C.391]  285 

terras,  prius  cis  Appenuinum  ad  inferum  mare,  postea 
trans  Appenninum  totidem,  quot  eapita  originis  erant,  eo- 
Loniia  missis,  quae  trans  Padum  omnia  loea  excepto  Vc-  n 
netorum  angulo,  qui  sinum  circumcolunt  maris,  usque  ad 
Alpea  tenuere.  Alpinia  quoque  ea  gentibus  haud  dubie  l  i 
origo  est,  maxime  Eaetiis;  quos  loca  ipsa  efferarunt,  ne 
quid  ex  antiquo  praeter  sonum  linguae,  nec  eum  ineor- 
ruptum,  retinerent. 

XXXILLI.    De  transitu  in  Italiam  Gallorum  hacc  ac-  i 
cepimus.     Prisco   Tarquinio  Romae   regnante   Celtarum, 
quae  pars  Galliae  tertia  est,  penes  Bituriges  summa  im- 
perii  fuit.     ii  regem  Celtico  dabant.     Ambigatus  is  fuit,  2 
virtute  fortunaque  cum  sua  tum  publica  praepollens,  quod 
in  imperio  eius  Gallia  adco  frugum  hominumque  fertilis 
fuit,  ut  abundans  multitudo  vix  regi  videretur  posse.    hic  3 
magno  natu  ipse  iam  exonerare  praegravante  turba  regnum 
cupiens  Bellovesum  ac  Segovesum  sororis  filios,  inpigros 
iuvenes,   missurum  se  esse  in  quas  dii  dedissent  auguriis 
sedes  ostendit:   quantum  ipsi  vcllent  numerum  hominum  i 
excirent,  ne  qua  gens  arcere  advenientes  posset.   tum  Se- 
goveso  sortibus  dati  Hereynei  saltus ;  Belloveso  haut  paulo 
laetiorem  in  Italiam  viam  di  dabant.   is,  quod  eius  ex  po-  5 
pulis  abundabat,  Bituriges,  Arvernos,  Senones,  Aeduos, 
Ambarros,  Carnutes,  Aulercos  excivit.     profectus  ingen- 
tibus    peditum    equitumque    copiis    in   Tricastinos    venit. 
Alpes   inde   oppositae   erant;   quas   inexsuperabiles   visas  g 
haud  equidein  miror,  nulladum  via  —  quod  quidem  con- 
tinens  memoria  sit,  nisi  de  Hercule  fabulis  credere  libet  — 
superatas.   ibi  cum  velut  saeptos  montium  altitudo  teneret  ; 
Gallos,  circumspectarentque,  quanam  per  iuncta  caelo  iuga 
in  alium  orbem  terrarum  transirent,   religio  etiam  tenuit, 
quod  adlatum  est,  advenas  quaerentes  agrum  ab  Salluvium 
gente  oppugnari.     Massilienses  erant  ii,  navibus  a  Pho-  8 
caea  profecti.    id  Galli  fortunae  suae  omen  rati  adiuvere, 
ut  quem  primum  in  terram  egressi  occupaverant  locum 
patentibus  silvis  communirent.     ipsi  per  Taurinos  saltus- 
que  Iuliae  Alpis  transcenderunt  fusisque  acie  Tuscis  haud  9 
procul  Ticino  fiumine,  cum  in  quo  consederant  agrum  In- 
aubrium  appellari  audissent,   cognomine  Insubribus  pago 


? 


S63L3»j 


E 


Inoram,  ibi 
Mediolaniuui  appellaru 

\W 
duee  vestigia  prioraui  5- 
euiu  trau^v. 
^  suut  —  loc  s 
(qui)  praeter  antiquaw 
euva  Tieluum  auineni. 
transg  iain  in 

rentur.  Pado  rati 
Umbros  agro  pcllunt: 
^  nuere.  tuv.  v 
niine  usqi: 
Roniamqueind 
laninc  an  ab  oninibus  < 
iutam. 

Clusini  noro 
fonnas  houiin 
audmentqne 
,\r.::v  \..-\ 

-   - 
.r.v. .  :■;  ?   :. 

_ 
de  ai 


loci  condidere  urbeui. 


[  v.omanorum  Elil 
B 

roua  urbes 
stl    -  v  luvii 
s  Lii  gorea  inco". 
n  deinde  Boii  Lingor.  - 
m  atque  Alpes  omnia  tene- 
s     si      "  ■ .  s .  \  tiam 
>penninum  tam; 
t  advenanuu  ab  Utente  flu- 
..anc  gentem  Clusium 

:        -     - 
- 


" 


--" 


iMfc» 


cedant;  aliter  pa: 

coram  Romanis  a 
:-  1         R    ..:    :.:- 
q__tnrum  Galii  vi_- 
oam  id  ius 
.  — .".   1;    :..;:::« 
eom  ilU  m 
roruni  esse  fereei: 
arma  discnrxitur  e 
Ibi,  iai 


tra  ius  senrium  _ 

Ronianae   :  . 
grina  virtus.     quii 
p_o  dueen  Gai 

incursantem,  per  k 
eius  leg 

_ 

<   reee' 

mplo  Rou. 
ut  legati  prius  mittt 
ut  pro  iure  gen.iu: 
lonn  ram  -..-..  - 
nec  factum  pJaceba 
videbanrur.     sed  n 
tae  nobilita- 
ipsos  culpa 
gnitionem  de  posti: 
ubi  tanto  pl   - 
poena  agebatnr,    tr 
insequentetn  annu: 
:•--:--     ._".:::..      - 

*" 
- 

XXXv;; 
eaecat  animos  fortuc 
non  Tult  — . 

- 


rari  non  posse.    et  responsum  4 
lle  et,  si  negetur  ager,  coram 
- 

b  mortalcs  praestaren  c.  craod-  5 

—     -   .       -;::..:..        __ 

rid  in  Etruria  rei  Galtis 

ms  ferre  ec  omnia  fortiuni  vi- 

t.  accensis  utrimque  animi-c  ad 


mam  urbem  fatis,  legati  c 
nec  id  cJam  esse  potuh, 
fonissiiniquc 
a^narent:    tantum  eniinebnt    pere- 
bius  erecras  exrra  adem  : 
- 
--.xuni  hasta  occidit;  spofiaque 
-    perque  totam  aciem  Roma- 
::-     -  •  "-"--      »*.         : -.;>-  .    ::.  ;      _  .   - 

rant  iwnratCT  ITfraraiii      ______ 

*-d«m_  vicere  seniores, 

•%"  qnestum  iniurias  postulatumqne, 
Fabu  dederentu:  J- > 

|t  -aandara,  exp.  - 
iorum  et  ius  postulare  barbari 
|uod  pbcebat  decerneret  in  tan- 
i:io  obstabnt.     itaqne  ne  per 
T_llico  beDo  acceptae.  co- 
■  Gallorum  ad  populum  reiciun:. 
»%ie  opes  Taluere.   uc,  quorum  de 
m  mihtum  consuJari    potestate  in 
:::ur.     quo  facto   hand  m 
'  ':    ■    '  ---.::..    :  r   :   .'  .__   :     -   .-._ 
u  militum  cum  tribos  Fal : 
S       iBus  quarto.  P.  Cor- 


•fi  mstaret  —  adeo  ob- 
->i  vim  snam  ingruentem  retringi 

trmo*  popukv  ultima  e_-pericns 


288  LIBER  V,  37.  38.  [a.  u.  c.  364] 

2  auxilia  dictatorcm  multis  tempcstatibus  dixisset,  ca  tunc 
invisitato  atquc  inaudito  hostc  ab  Occano  tcrrarumque  ul- 
timis  oris  bellum   ciente   nihil   extraordinarii   impcrii   aut 

3  auxilii  quaesivit.  tribuni,  quorum  temcritatc  bellum  con- 
tractum  erat,  summae  rerum  praecrant  dilectumquc  nihilo 
accuratiorem  quam  ad  media  bclla  habcri  solitus  erat  ex- 
tenuantes  etiam  famam  belli  liabebant. 

4  Interim  Galli,  postquam  acceperc  ultro  honorcm  ha- 
bitum  violatoribus  iuris  humani  clusamque  legationcm  suarn 
esse,  flagrantes  ira,  cuius  inpotens  cst  gcns,  confestim  si- 

5  gnis  convulsis  citato  agminc  iter  ingrediuntur.  ad  quorum 
praetcreuntium  raptim  tumultum  cum  extcrritac  urbcs  ad 
arma  concurrercnt  fugaque  agrestium  ficret,  Eomam  sc 
irc  magno  clamorc  significabant,  quacumque  ibant  equis 
virisque  longe  ac  late  fuso  agmine  inmensum  obtinentes 

G  loci.  scd  anteccdente  fama  nuntiisque  Clusinorum,  dein- 
ceps  inde  aliorum  populorum,   plurimum  tcrroris  Ilomam 

7  celeritas  hostium  tulit,  quippe  quibus  velut  tumultuario 
cxcrcitu  raptim  ducto  acgrc  ad  undecimum  lapidem  oc- 
cursum  est,  qua  flumen  Alia,  Crustuminis  montibus  prae- 
alto  deflucns  alveo,  haud  multum  infra  viam  Tiberino  amni 

S  miscetur.  iam  omnia  contra  circaquc  hostium  plcna  erant 
ct  nata  in  vanos  tumultus  gens  truci  cantu  clamoribusquc 
variis  horrendo  cuncta  conplcverant  sono. 

1  XXXVIII.  Ibi  tribuni  militum  non  loco  castris  ante 
capto,  non  praemunito  vallo,  quo  rcceptus  csset,  non  dco- 
rum  saltem,  si  non  hominum,  memores,  ncc  auspicato  nec 
litato  instruunt  acicm  diductam  in  cornua,  ne  circumvcniri 

2  multitudinc  hostium  possent.  nec  tamcn  acquari  frontes 
potcrant,  cum  extenuando  infirmam  et  vix  cohacrcntcm 
mcdiam  aciem  haberent.  paulum  crat  ab  dextcra  cditi  loci, 
quem  subsidiariis  rcpleri  placuit;   caque  rcs,   ut  initium 

3  pavoris  ac  fugac,  sic  una  salus  fugicntibus  fuit.  nam  Brcn- 
nus  rcgulus  Gallorum,  in  paucitatc  hostium  artcm  maxime 
timens,  ratus  ad  id  captum  superiorem  locum,  ut,  ubi  Galli 
cum  acie  lcgionum  recta  fronte  concucurrisscnt,  sub^idia 
in  avcrsos  transversosque  impetum  darcnt,  ad  subsidiarios 

i  signa  convcrtit,  si  cos  loco  depulissct  haud  dubius  facilem 
in  aequo  campi   tantum   superanti   multitudinc   victoriam 


LIBEE  V,  38.  39.  [a.  C.  390]  289 

forc.     adeo  non  fortuna  modo,  sed  ratio  etiam  cum  bar- 
baris  stabat.   in  altera  acie  nihil  simile  Romanis,  non  apud  5 
duees,  non  apud  milites  erat.    pavor  fugaque  occupaverat 
animos  et  tanta  omnium  oblivio,  ut  multo  maior  pars  Veios 
in  hostium  urbem,  cum  Tiberis  arceret,  quam  recto  itinere 
Eomam  ad  coniuges  ac  liberos  fugerent.     parumper  sub-  6 
sidiarios  tutatus  est  locus:   in  reliqua  acie  simul  est  cla- 
mor  proximis  ab  latere,  ultimis  ab  tergo  auditus,  ignotum 
hostem  prius  paene  quam  viderent,  non  modo  non  temp- 
tato  certamine,   sed  ne  clamore  cmidem  reddito,   integri 
intactique   fugerunt.     nec  ulla  caedes  pugnantium   fuit:  7 
terga  caesa  suomet  ipsorum  ccrtamine  in  turba  inpedien- 
tium  fugam.     circa  ripam  Tiberis,  quo  armis  abiectis  to-  S 
tum   sinistrum  cornu  defugit,   magna  strages  facta  est; 
multosque  inperitos  nandi  aut  invalidos  graves  loricis  aliis- 
que  tegminibus  hausere  gurgites.   maxima  tamen  pars  in-  a 
columis  Veios  perfugit,  unde  non  modo  praesidii  quicquam, 
sed  ne  nuntius  quidem  cladis  Romam  est  missus.   ab  dex-  io 
tro  cornu,  quod  procul  a  flumine  et  magis  sub  monte  ste- 
terat,   Romam  omnes  petiere  et  ne  clausis  quidem  portis 
urbis  in  arcem  confugerunt. 

XXXVIILT.   Gallos  quoque  velut  obstupefactos  mira-  l 
culum  victoriae  tam  repentinae  tenuit.  et  ipsi  pavore  defrxi 
primum  steterunt  velut  ignari,  quid  accidisset;  deinde  in- 
sidias  vereri;  postremo  caesorum  spoha  legere  armorum- 
que  cumulos,   ut  mos  eis  est,   coacervare.     tum  demum.  2 
postquani  nihil  uscmam  hostile  cernebatur,   viam  ingressi 
haud  multo  ante  solis  occasum  ad  urbem  Romam  pervc- 
niunt.     ubi   cum  praegressi   equites  non  portas   clausas, 
non  stationem  pro  portis  excubare,  non  armatos  esse  in 
muris  rettulissent,  aliud  priori  simile  miraculum  eos  sus- 
tinuit;  noctemque  veriti  et  ignotae  situm  urbis,  inter  Ro-  3 
mam  atque  Anienem  consedere  exploratoribus  missis  circa 
moenia  aliasque  portas,   quaenam  hostibus  in  perdita  re 
consilia  essent.     Romani,  cum  pars  maior  ex  acie  Veios  4 
petisset  (quam  Romam),  nemo  superesse  quemquam  prae- 
ter  eos  qui  Romam  refugerant  crederent,  conplorati  om- 
nes  pariter  vivi  mortuique  totam  prope  urbem  lamentis 
inpleverunt.     privatos    deinde  luctus   stupefecit  publicus  5 

Livi  col.  I.  19 


290  LIBER  V,  39.  40.  [a.  u.  c.  364] 

pavor,  postquam  hostes  adesse  nuntiatum  est.  mox  ulu- 
latus  cantusque  dissonos  vagantibus  circa  moenia  turma- 

6  tim  barbaris  audiebant.  omne  inde  tempus  suspensos  ita 
tenuit  animos  usque  ad  lucem  alteram,  ut  identidcm  iam 
in  urbcm  futurus  videretur  impetus:  primo  adventu,  quia 
accesserant  ad  urbem,   mansuros  enim  ad  Aliam  fuisse, 

:  nisi  hoc  consilii  foret;  deinde  sub  occasum  solis,  quia 
haud  multum  diei  supererat,  ante  noctem  rati  se  invasu- 
ros;  tuni  in  noctem  dilatum  consilium  esse,  quo  plus  pa- 

8  voris  inferrent;  postremo  lux  adpropinquans  exanimare. 
timorique  perpetuo  ipsum  malum  continens  fuit,  cum  signa 
infesta  portis  sunt  inlata.  nequaquam  tamen  ea  nocte  ne- 
quc  insequenti  die  similis  illi,  quae  ad  Aliam  tam  pavide 

9  fugerat,  civitas  fuit.  nam  cum  defendi  urbem  possc  tam 
parva  relieta  manu  spes  nulla  esset,  placuit  cnm  coniugi- 
bus  ac  liberis  iuventutem  militarem  senatusquc  robur  in 

io  arcem  Capitoliumque  concedere  armisquc  ct  frumento 
conlato  ex  loco  inde  munito  deos  hominesque  et  Roma- 

n  num  nomen  defenderc,  flaminem  sacerdotesqiu'  Vestales 
sacra  publica  a  caede,  ab  incendiis  procul  auferre  nec 
ante  deseri  cultum  eorum  quam  non  superessent  qui  co- 

12  lerent.  si  arx  Capitoliumque,  sedes  deorum,  si  senatus, 
caput  publici  consilii,  si  militaris  iuventus  superfuerit  in- 
minenti  ruinae  urbis,  facilem  iacturam  esse  scniorum,  re- 

13  lictae  in  urbe  utique  periturae  turbae.  et  quo  id  aequiore 
animo  de  plebe  multitudo  ferret,  senes  triumphales  eon- 
sularesque  simul  se  cum  illis  palam  dicere  obituros  nec 
his  corporibus,  quibus  non  arma  ferre,  non  tueri  patriam 
possent,  oneraturos  inopiam  armatoruin. 

1  XXXX.  Haec  inter  scniores  morti  destinatos  iactata 
solacia.  versae  inde  adhortationes  ad  agmcn  iuvcnum,  quos 
in  Capitolium  atque  in  arccm  proscquebantur,  commendan- 
tes  virtuti  eorum  iuventaequc  urbis,  per  trecentos  sexaginta 
annos  omnibus  bellis  victricis,  quaecumque  reliqua  essent 

2  fortuna.  digredientibus,  qui  spem  omnem  atque  opem  se- 
cum  ferebant,  ab  his,  qui  captae  urbis  non  superesse  statue- 

3  rant  exitio,  cum  ipsa  res  speciesquc  miserabilis  erat,  tum 
muliebris  fletus  et  concursatio  incerta  nunc  hos  nunc  illos  sc- 
quentium  rogitantiumque  viros  natosque,  cui  sc  fatodarcnt, 


LIBEE  V,  40.  41.  [a.  C.  390]  291 

nihil  quod  humanis  superessct  malis  relinquebant.    magna  i 
pars  tamen  earum  in  arcem  suos  persecutae  sunt  nec  pro- 
hibente   ullo  nec   vocante,   quia,   quod  utile   obsessis   ad 
minuendam  inbellem   multitudinem,   id  parum  humanum 
erat.    alia  maxime  plebis   turba,   quam   nec   capere  tam  5 
exiguus  collis  nec  alere  in  tanta  inopia  frumenti  poterat, 
ex   urbe   effusa  velut   agmine  iam  uno  petiit  Ianiculum. 
inde  pars  per  agros  dilapsi,  pars  urbes  petunt  finitimas,  o 
sine   ullo   duce   aut   consensu,    suam  quisque   spem,   sua 
consilia   communibus   deploratis  exsequentes.    flamen  in-  : 
tcrim  Quirinalis  virginesque  Vestales  omissa  rerum  suarum 
cura,  quae  sacrorum  secum  ferenda,  quae,  quia  vires  ad 
onmia   ferenda   deerant,   relinquenda   essent   consultantes 
quisve  ea  locus  fideli  adservaturus  custodia  esset,  optimum  s 
ducuut  condita  in  doliolis  sacello  proximo  aedibus  flaminis 
Quirinalis,  ubi  nunc  despui  religio  est,  defodere;   cctera 
inter  se  onere  partito  ferunt  via,  quae  sublicio  ponte  ducit 
ad  Ianiculum.    in  eo  clivo  eas  cum  L.  Albinius  de  plebe  o 
lvomana  homo  conspexisset,  plaustro  coniugem  ac  liberos 
habens,  inter  ceteram  turbam,  quae  inutilis  bello  urbe  ex- 
cedebat,  salvo  etiam  tum  discrimine  divinarum  humana-  io 
rumque   rerum    inreligiosum    ratus,    sacerdotes    publicos 
sacraque  populi  Romani  pedibus  ire  ferrique,  se  ac  suos 
in  vehiculo  eonspici,  deseendere  uxorem  ac  pueros  iussit, 
virgines  sacraque  in  plaustrum  inposuit  etCaere,  quo  iter 
sacerdotibus  erat,  pervexit. 

XXXXI.   Eomae  interim  satis  iam  omnibus  ut  in  tali  l 
re  ad  tuendam  arcem  compositis  turba  seniorum   domos 
regressa  adventum  hostium  obstinato  ad  mortem   animo 
exspectabat.    qui  eorum  curules  gesserant  magistratus,  ut  2 
in  fortunae  pristinae  honorumque  aut  virtutis  insignibus 
morerentur,  quae  augustissima  vestis  est  tensas  ducentibus 
triumphantibusve,  ea  vestiti  medio  aedium  eburnis  sellis 
sedere.    sunt  qui  M.  Fabio   pontifice  maximo  praefante  3 
carmen  devovisse  eos  se  pro  patria  Quiritibusque  Romanis 
tradant.     Galli,   et  quia  interposita  nocte   a  contentione  4 
pugnae   remiscrant  animos   et  quod  nec  in  acie  ancipiti 
usquam  certaverant  proelio  nec  tum  impetu  aut  vi  capie- 
bant    urbem,    sine    ira,    .-ine   ardore   animorum  ingressi 

19* 


292  LIBEIt  V,  41.  42.  [a.  u.  c.  304] 

postero  die  urbem  patente  Collina  porta  in  forum  per- 
vcniunt,  circumferentes  oculos  ad  templa  deum  arcemque 

b  (totam)  solam  belli  speciem  tenentem.  inde  modico  relicto 
praesidio,  ne  quis  in  dissipatos  ex  arce  aut  Capitolio  im- 
petus  fieret,  dilapsi  ad  praedam  vacuis  occursu  hominum 
viis,  pars  in  proxima  quaeque  tectorum  agmine  ruunt, 
pars  ultima,   velut  ea  demum  intacta  et  referta  praeda, 

0  petunt.  inde  rursus  ipsa  solitudine  absterriti,  ne  qua  fraus 
hostilis  vagos  exciperct,  in  foriun  ac  propinqua  foro  loca 

7  conglobati  i'edibant;  ubi  eos  plebis  acdificiis  obseratis,  pa- 
tentibus  atriis  principum,   maior  prope  cunctatio  tenebat 

8  aperta  quam  clausa  invadendi:  adeo  haud  secus  quam 
venerabundi  intuebantur  in  aedium  vestibulis  sedentes 
viros  praeter  ornatum  habitumque  humano  augustiorem 
maiestate   etiam,   quam   vultus   gravitasque   oris  prae  se 

a  ferebat,  siinillimos  dis.  ad  eos  velut  simulacra  versi  cum 
starent,  M.  Papirius  unus  ex  his  dicitur  Gallo  barbam 
suam,  ut  tum  omnibus  promissa  crat,  permulcenti  scipionc 
eburneo  in  caput  incusso  iram  movisse;  atquc  ab  eo  ini- 
tium  caedis  ortum,  ceteros  in  sedibus  suis  trucidatos. 
10  post  principum  caedem  nulli  deinde  mortalium  parci,  diripi 
tecta,  exhaustis  inici  ignes. 

i  XXXXII.  Ceterum  —  seu  non  omnibus  delendi  ur- 
bem  libido  erat  seu  ita  placuerat  principibus  Gallorum,  et 
ostentari  quaedam  incendia  terroris  causa,  si  compelli  ad 

2  deditionem  caritate  sedum  suarum  obsessi  possent,  et  non 
omnia  concremari  tecta,  ut  quodcumque  superesset  urbis, 
id  pignus  ad  flectcndos  hostium  animos  haberent,  —  ne- 
quaquam  perinde  atque  in  capta  urbe  prima  die  aut  pas- 

:}  sim  aut  late  vagatus  est  ignis.  Romani  ex  arce  plcnam 
hostium  urbem  cernentes  vagosque  per  vias  omnes  cursus, 
cum  alia  atque  alia  parte  nova  aliqua  clades  oreretur,  non 
mentibus  solum  concipere,   sed  ne  auribus  quidem  atque 

4  oculis  satis  constare  poterant.  quocumque  clamor  hostium, 
mulierum  puerorumque  ploratus,  sonitus  flammae  et  fragor 
ruentium  tectorum  avertisset,  paventes  ad  omnia  animos 
oraque  et  oculos  flectebant  velut  ad  spectaculum  a  fortuna 
positi  occidentis  patriae  nec  ullius  rerum   suarum  relicti 

5  praeterquam  corporum  vindices,  tanto  ante  alios  miserandi 


LIBER  V,  42.  43.  [a.C.390]  293 

magis,  qui  umquam  obsessi  sunt,  quod  interclusi  a  patria  5 
obsidebantur  omnia  sua  cernentes  in  hostium  potestate. 
nec  tranquillior  nox  diem  tam  foede  actum  excepit,  lux  e 
deinde  noctem  inquietam  insecuta  est,    nec    ullum   erat 
tempus,   quod  a  novae  semper  cladis  alicuius  spectaculo 
cessaret.    nihil  tamen  tot  onerati  atque  obruti  malis  flexe-  7 
runt  animos,  quin,  etsi  omnia  flammis  ac  ruinis  acquata 
vidissent,  quamvis  inopem  parvumque  quem  tenebant  col- 
lem  libertati  relictum   virtute  defenderent.    et  iam,   cum  3 
eadem  cotidie  acciderent,  velut  adsueti  malis  abalienave- 
rant  ab  sensu  rerum  suarum  animos,  arma  tantum  ferrum- 
que  in  dextris  velut  solas  reliquias  spei  suae  intuentes. 

XXXXLTI.    Galli  quoque,   per  aliquot  dies  in  tecta  i 
modo  urbis  nequiquam  bello  gesto,  cum  inter  incendia  ac 
ruinas  captae  urbis  nihil  superesse  praeter  armatos  hostes 
viderent,  nequiquam  tot  cladibus  territos  nec  flexuros  ad 
deditionem  animos,  ni  vis  adhiberetur,  experiri  ultima  et 
impetum  facere  in  arcem  statuunt.   prima  luce  signo  dato  2 
multitudo  omnis  in  foro  instruitur;   inde  clamore  sublato 
ac  testudine  facta  subeunt.    adversus  quos  Eomani  nihil 
temere  nec  trepide  ad  omnis  aditus  stationibus  firmatis, 
qua  signa  ferri  videbant,  ea  robore  virorum  opposito  scan- 
dere  hostem  sinunt,  quo  successerit  magis  in  arduum,  eo 
pelli  posse  per  proclive  facilius  rati.    medio  fere  clivo  re-  3 
stitere  atque  inde  ex  loco  superiore,  qui  prope  sua  sponte 
in  hostem  inferebat,  impetu  facto  strage  ac  ruina  fudere 
Gallos,  ut  numquam  postea  nec  pars  nec  universi  tempta- 
vcrint  tale  pugnae  genus.    omissa  itaque  spe  per  vim  at-  4 
que  arma  subeundi  obsidionem  parant,  cuius  ad  id  tempus 
inmemores   et   quod  in  urbe  fuerat  frumentum  incendiis 
urbis   absumpserant  et  ex  agris  per  ipsos   dies  raptum 
omne  Yeios  erat.    igitur  exercitu  diviso  partim  per  finiti-  5 
mos  populos  praedari  placuit,   partim  obsideri  arcem,   ut 
obsidentibus  frumentum  populatores  agrorum  praeberent. 
proficiscentes  Gallos  ab  urbe  ad  Romanam  experiendam  6 
virtutem  fortuna  ipsa  Ardeam,    ubi   Camillus    exulabat, 
duxit;   qui  maestior  ibi  fortuna  publica  quam  sua,   cum  7 
diis   hominibusque  accusandis  senesceret  indignando  mi- 
randoque,  ubi  illi  viri  essent,  qui  secum  Veios  Faleriosque 


294  LIBER  V,  43-45.  [a.  u.  c.  864] 

8  cepissent,  qui  alia  bella  fortius  semper  quam  felicius  ges- 
sissent,  repente  audit  Gallorum  exercitum  adventare  atquc 
de  eo  pavidos  Ardeates  consultare.  nec  secus  quam  di- 
vino  spiritu  tactus,  cum  se  in  mediam  contionem  intulis- 
Bet,  abstinere  suetus  ante  talibus  conciliis: 

1  XXXXIIII.  'Ardeates,'  inquit  'vetercs  amici,  novi 
etiam  cives  mei,  quando  et  vestrum  beneficium  ita  tulit 
et  fortuna  lioc  egit  mea,  nemo  vestrum  condicionis  meac 
oblitum  me  huc  processisse  putet.  sed  res  ac  periculum 
commune  cogit,   quod  quisque  possit  in  rc  trepida  prae- 

2  sidii  in  medium  conferre.  et  quando  ego  vobis  pro  tantis 
vestris  in  me  meritis  gratiam  referam,  si  nunc  cessavero? 
aut  ubi  usus  erit  mei  vobis,  si  in  bello  non  fucrit?  hac 
arte  in  patria  steti  et  invictus  bello,  in  pace  ab  ingratis 

3  civibus  pulsus  sum.  vobis  autem,  Ardeates,  fortuna  ob- 
lata  est  et  pro  tantis  populi  Romani  bencficiis,  quanta  ipsi 
meministis  —  nec  cnim  exprobranda  ca  apud  mcmores 
sunt  — ,  gratiae  referendae  et  huic  urbi  dccus  ingens  belli 

4  ex  hoste  communi  pariendi.  qui  efluso  agmine  adventant, 
gens  est,  cui  natura  corpora  animosque  rnagna  magis  quam 
firma  dederit.   eo  in  certamen  omne  plus  terroris  quam  vi- 

5  rium  ferunt.  argumento  sit  clades  Romana:  patentem  ce- 
pere  urbem;  ex  arce  Capitolioque  his  exigua  resistitur 
manu.    iam  obsidionis  taedio  victi  abscedunt  vagique  per 

<j  agros  palantur.  cibo  vinoquc  raptim  hausto  repleti,  ubi 
nox  adpetit,  prope  rivos  aquarum  sine  munimento,  sine 
stationibus  ac  custodiis,  passim  ferarum  ritu  sternuntur, 

7  nunc  a  secundis  rebus  magis  etiam  solito  incauti.  si  vobis 
in  animo  est,  tueri  moenia  vestra  nec  pati  haec  omnia 
Galliam  fieri,  prima  vigilia  capite  arma  frequentes,  me 
sequimini  ad  caedem,  non  ad  pugnam.  nisi  vinctos  somno 
velut  pecudes  trucidandos  tradidero,  non  recuso  eundem 
Ardeae  rerum  mearum  exitum,  quem  Eomae  habui.' 

1  XXXXV.  Aequis  iniquisque  persuasum  erat,  tantum 
bello  virum  neminem  usquam  ea  tempestate  esse.  contione 
dimissa  corpora  curant  intenti,  quam  mox  signum  daretur. 
quo  dato  primae  silentio  noctis  ad  portas  Camillo  praesto 

2  fuere.  egressi  haud  procul  urbe,  sicut  praedictum  erat, 
castra  Gallorum  intuta  neglectaquc  ab  omni  parte  nacti 


LIBER  V,  45.  46.  [a.  C.  390]  295 

cum  ingenti  claniore  invadunt.  nusquam  proelium,  omni-  3 
bus  locis  caedes  est;  nuda  corpora  et  soluta  somno  truci- 
dantur.  extremos  tamen  pavor  e  cubilibus  suis  excitos, 
quae  aut  unde  vis  esset  ignaros,  in  fugam  et  quosdam  in 
hostem  ipsum  improvidos  tulit.  magna  pars  in  agrum 
Antiatem  delati  incursione  ab  oppidanis  in  palatos  facta 
circumvcniuntur. 

Similis  in  agro  Veienti  Tuscorum  facta  strages  est,  qui  4 
urbis,  iam  prope  quadringentesimum  annum  vicinae,  op- 
pressac   ab   hoste   invisitato,   inaudito  adeo  nihil  miseriti 
sunt,   ut  in  agrum  Eomanum  eo  tempore  incursiones  fa- 
ccrent  plenique   praedae  Veios   etiam    praesidiumque    et 
spem  ultimam  Romani  nominis  in   animo   habuerint   op- 
pugnare.   viderant  eos  milites  Romani  vagantes  per  agros  5 
et  congregatos  agmine  praedam  prae  se  agentes  et  castra 
cemebant  haud  procul  Veiis  posita.    inde  primum  mise-  6 
ratio  sui,  deinde  indignitas  atque  ex  ea  ira  animos  ccpit. 
Etruscisne  etiam,  a  quibus  bellum  Gallicum  in  se  avertis- 
sent,  ludibrio  esse  clades  suas?  vix  temperavere  animis,  7 
quin  extemplo  impetum  facerent,  conpressique  a  Caedicio 
centurione,  quem  sibimet  ipsi  praefecerant,  rem  in  noctem 
sustinuere.    tantum  par  Camillo  defuit  auctor,  cetera  eo-  8 
dem  ordine  eodemque  fortunae  eventu  gesta.    quin  etiam 
ducibus   captivis,   qui  caedi  nocturnae   superfuerant,   ad 
aliam  manum  Tuscorum  ad  salinas  profecti  nocte  inse- 
quente  ex  inproviso  maiorem  caedem  edidere,  duplicique 
victoria  ovantes  Veios  redeunt. 

XXXXVI.    Romae  interim  plerumque  obsidio  segnis  1 
et  utrimque  silentium  esse,  ad  id  tantum  intcntis  Gallis, 
ne  quis  hostium  evadere  inter  stationes  posset,   cum  re- 
pente  iuvenis  Romanus  admiratione  in  se  cives  hostesque 
convertit.    sacrificium  erat  statum  in  Quirinali  colle  genti  2 
Fabiae.   ad  id  faciendum  C.  Fabius  Dorsuo  Gabino  cinctu 
sacra  manibus  gerens  cum  de  Capitolio  descendisset,  per 
medias  hostium  stationes  egressus  nihil  ad  vocem  cuius- 
quam  terroremve  motus,  in  Quirinalem  collem  pervenit; 
ibique  omnibus  sollemniter  peractis  eadem  revertens  simi-  3 
liter  constanti  vultu  graduque,  satis  sperans,  propitios  esse 
deos,   quorum  cultum  ne  mortis  quidem  metu  prohibitus 


290  LIBER  V,  46.  47.  [a.  u.  c.  364] 

deseruisset,  in  Capitolium  ad  suos  rcdiit  seu  attonitis 
Gallis  miraculo  audaciae  seu  religione  etiam  motis,  cuius 
haudquaquam  ncglcgens  gens  est. 

4  Veiis  interim  non  animi  tantum  in  dies,  scd  etiam 
vircs  crescebant.  nec  Eomanis  solum  eo  convenientibus 
ex  agris,  qui  aut  proelio  adverso  aut  clade  captae  urbis 
palati  fuerant,  sed  etiam  ex  Latio  voluntariis  conrluenti- 

5  bus,  ut  in  parte  praedae  essent,  maturum  iam  vidcbatur, 
repeti  patriam  eripique  ex  hostium  manibus.    sed  corpori 

6  valido  caput  deerat.  locus  ipse  admonebat  Camilli  ct  magna 
pars  militum  erat,  qui  ductu  auspicioque  eius  res  prospcrc 
gesserant;  et  Caedicius  negare,  se  commissurum,  cur  sibi 
aut  deorum  aut  hominum  quisquam  imperium  finirct  po- 
tius  quam  ipse  memor  ordinis  sui  poscerct  impcratorcm. 

7  consensu  omnium  placuit  ab  Ardea  Camillum  acciri,  sed 
antea  consulto  scnatu,  qui  Eomae  esset:  adco  rcgebat 
omnia  pudor,   discriminaque  rerum  prope  perditis   rebus 

8  servabant.  ingenti  periculo  transcundum  per  hostium 
custodias  erat.  ad  eam  rem  Pontius  Cominius  inpiger 
invcnis  opcram  pollicitus,  incubans  cortici  secundo  Tibcri 

9  ad  urbcm  defertur.  inde,  qua  proximum  fuit  a  ripa,  per 
pracruptum  eoque  neglcctum  hostium  custodiae  saxum  in 
Capitolium  evadit  et  ad  magistratus  ductus  mandata  exer- 

10  citus  edit.  accepto  inde  senatus  consulto,  uti  comitiis  cu- 
riatis  revocatus  de  exilio  iussu  populi  Camillus  dictator 
extemplo  diceretur  militesque  haberent  imperatorem  quem 

11  vellent,  eadem  degressus  nuntius  Veios  contendit,  missi- 
que  Ardeam  legati  ad  Camillum  Veios  eum  perduxcrc, 
seu  —  quod  magis  credere  libet,  non  prius  profectum  ab 
Ardea  quam  conperit  legem  latam,  quod  nec  iniussu  po- 
puli  mutari  finibus  posset  nec  nisi  dictator  dictus  auspicia 
in  exercitu  habere  —  lex  curiata  lata  est  dictatorque  ab- 
sens  dictus. 

1  XXXXVII.    Dum  hacc  Vciis  agebantur,  intcrim  arx 

2  Eomae  Capitoliumque  in  ingenti  periculo  fuit.  namque 
Galli  scu  vestigio  notato  humano,  qua  nuntius  a  Veiis 
pervenerat,  seu  sua  sponte  animadverso  ad  Carmcntis 
saxo  ascensu  aequo,  nocte  sublustri,  cum  primo  iner- 
mem,  qui  temptaret  viam,   praemisissent,  tradentes  inde 


LIBER  V,  47.  48.  [a.  C.  390]  297 

arma,  ubi  quid  iniqui  csset,  alterni  innixi  sublevantesquc 
invicem    et  trahentes  alii  alios,    prout  postularet  locus,  3 
tanto  silentio  in  summum  evasere,  ut  non  custodes  solum 
fallerent,  sed  ne  canes  quidem,  sollicitum  animal  ad  noc- 
turnos  strepitus,  excitarent.    anseres  non  fefellere,  quibus  4 
sacris  lunonis  in  summa  inopia  cibi  tamen  abstinebatur. 
quae  res  saluti  fuit:   namque  clangore  eorum  alarumque 
crepitu  excitus  M.  Manlius,  qui  triennio  ante  consul  fue- 
rat,  vir  bello  egregius,  armis  arreptis  simul  ad  arma  ce- 
teros  ciens  vadit  et,  dum  ceteri  trepidant,  Gallum,  qui  iam 
in  summo  constiterat,  umbone  ictum  deturbat.     cuius  ca-  5 
sus  prolapsi  cum  proximos  sterneret,  trepidantes  alios  ar- 
misque  omissis  saxa,  quibus  adhaerebant,  manibus  ample- 
xos  trucidat.   iamque  et  alii  congregati  teiis  missilibusquc 
saxis  proturbare  hostes   ruinaque   tota  prolapsa  acies   in 
praeceps  deferri.    sedato  deinde  tumultu  reliquum  noctis,  g 
quantum  m  turbatis   mentibus  poterat,   cum  praeteritum 
quoque  periculum  sollicitaret,  quieti  datum  est.    luce  orta  7 
vocatis  classico  ad  concilium  militibus  ad  tribunos,   cum 
et  recte  et  perperam  facto  pretium  deberetur,  Manlius  pri- 
mum  ob  virtutem  laudatus  donatusque  non  ab   tribunis 
solum  militum,  sed  consensu  etiam  militari;  cui  universi  8 
selibras  farris  et  quartarios  vini  ad  aedes  eius,   quae  in 
arce  erant,  contulerunt,  rem  dictu  parvam;  ceterum  inopia 
fecerat  eam  argumentum  ingens  caritatis,  cum  se  quisque 
victu  suo  fraudans  detractum  corpori  atque  usibus  neces- 
sariis  ad  honorem  unius  viri  conferret.     tum  vigiles  eius  y 
loci,  qua  fefellerat  ascendens  hostis,  citati;  et  cum  in  om- 
nes  more  militari  se  animadversurum  Q.  Sulpicius  tribu- 
nus  militum  pronuntiasset,   consentiente  clamore  militum  11 
in  ununi  vigilem  coicientium  culpam  deterritus  a  ceteris 
abstinuit,  reum  haud  dubium  eius  noxae   adprobantibus 
cunctis  de  saxo  deiecit.    inde  intentiores  utrimque  custo-  11 
diae  esse,  et  apud  Gallos,  quia  vulgatum  erat  inter  Veios 
Romamque  nuntios  commeare,  et  apud  Eomanos  ab  noc- 
turni  periculi  memoria. 

XXXXVIII.  Sed  ante  omnia  obsidionis  bellique  mala  1 
fames  utrimque  exercitum  urgebat,  Gallos  pestilentia  etiam,  2 
cum  loco  iacente  inter  tumulos  castra  habentes  tum  ab  in- 
cendiis  torrido  et  vaporis  pleno  cineremque,  non  pulverem 
modo  ferente,  cum  quid  venti  motum  esset.    quorum  in-  3 
tolerantissima    gens    umorique   ac  frigori  adsueta,    cum 
aestu  et  angore   vexata  vulgatis   velut  in  pecua  morbis 


208  LIBER  V,  48.  49.  [a.  u.  c.  364] 

morerentur,  iam  pigritia  singulos  scpclicndi  promisce  accr- 
vatos  cumnlos  hominum  urebant;  bustorumque  inde  Gal- 
licorum  nomine  insignem  locum  fecere. 

4  Indutiae  deinde  cmn  Romanis  iactae  et  conloquia  per- 
missu  imperatorum  habita;  in  quibus  cum  identidcm  Galli 
famem  obicerent  eaque  necessitate  ad  deditionem  vocarent, 
dicitur  avertcndae  eius  opinionis  causa  multis  locis  panis 

5  de  Capitolio  iactatus  esse  in  hostium  stationes.  sed  iam 
neque  dissimulari  neque  ferri  ultra  fames  poterat.  itaque 
dum  dictator  dilectum  pcr  se  Ardeae  habet,  magistrnm 
cquitum  L.  Valerium  a  Veiis  abduccre  exercitum  iubet, 

6  parat  instruitque  quibus  haud  inpar  adoriatnr  liostes,  in- 
terim  Capitolinus  excrcitus  stationibus,  vigiliis  fessus,  su- 
peratis  tamen  humanis  omnibus  malis,  cum  famem  unam 
natura  vinci  non  sineret,  diem  de  die  prospectans,  ecquod 

7  auxilium  ab  dictatore  appareret,  postremo  spe  quoque, 
iam  non  solum  cibo  deficiente  et,  cum  stationes  procede- 
rentj  prope  obruentibus  infirnmm  corpus  armis,  vel  dedi 
vel  redimi  se  quacumque  pactione  possent  iussit,  iactan- 
tibus  non  obscure  Gafiis,  haud  magna  mercede  sc  adduci 

8  possc,  ut  obsidionem  relinquant  tum  scnatus  habitus 
tribunisque  militum  negotium  datum,  ut  paciscercntur. 
inde  inter  Q.  Sulpicium  tribunum  militum  et  Brennum 
regulum  Gallorum  conloquio  transacta  res  est  et  mille 
pondo  auri  pretium  populi  gentibus  mox  imperaturi  fac- 

9  tum.  rei  foedissimae  per  se  adiecta  indignitas  cst:  pon- 
dera  ab  Gallis  adlata  iniqua  et  tribuno  recusante  additus 
ab  insolente  Gallo  ponderi  gladius  auditaque  intoleranda 
Romanis  vox:  vae  victis  esse. 

1  XXXXVIIII.  Sed  diique  et  homines  prohibuere, 
redemptos  vivere  Romanos.  nam  forte  quadam,  prius- 
quam  infanda  merces  perficeretur,  per  altercationem  non- 
dum   omni    auro    appenso    dictator    intervcnit    auferrique 

2  aurum  de  medio  et  Gallos  summoveri  iubet.  cum  illi  re- 
nitentes  pactos  diccrent  scse,  ncgat,  eam  pactioncm  ratam 
esse,  quac,  postquam  ipse  dictator  creatus  esset,  iniussu 
suo  ab  infcrioris  iuris  magistratu  facta  csset,  denuntiatque 

3  Gallis,  ut  se  ad  proelium  cxpediant.  suos  in  accrvum 
conicere  sarcinas  et  arma  aptare  ferroque,  non  auro  recu- 
perare  patriam  iubet,  iu  conspcctu  habentes  fana  deum  et 
eoniuges  et  liberos  et  solum  patriae  deforme  belli  malis 

4  et  onmia,  quae  defendi  repetique  et  ulcisci  fas  sit.  instruit 
deinde  aciem,  ut  loci  natura  paticbatur,  in  semirutae  solo 


LIBER  V,  49.  50.  [a.  C.  390]  299 

urbis  et  natura  inaequali,  et  omnia,  quae  arte  belli  secunda 
suis  eligi  praepararive  poterant,  providit.  Galli  nova  rc  o 
trepidi  arma  capiunt  iraque  magis  quam  consilio  in  Ro- 
manos  incurrunt.  iam  verterat  fortuna,  iam  deorum  opcs 
humanaque  consilia  rem  Romanam  adiuvabant.  igitur 
primo  concursu  liaud  maiore  momento  fusi  Galli  sunt 
quam  ad  Aliam  vicerant. 

Iustiore  altero  deinde  proelio  ad  octavum  lapidem  Ga-  g 
bina  via,  quo  se  ex  fuga  contulerant,  eiusdem  ductu  auspi- 
cioque  Camillivincuntur.  ibi  caedes  omnia  obtinuit.  castra 
capiuntur,  et  ne  nuntius  quidem  cladis  rclictus.  dictator  7 
recuperata  ex  hostibus  patria  triumphans  in  urbem  redit, 
interque  iocos  militares,  quos  inconditos  iaciunt,  Romulus 
ac  parens  patriae  conditorque  alter  urbis  haud  vanis  lau- 
dibus  appellabatur. 

Servatam  deinde  bello  patriam  iterum   in   pace  haud  8 
dubie  servavit,   cum   prohibuit  migrari  Veios  et  tribunis 
rem  mtentms  agentibus  post  mcensam  urbem   et  per  se 
inclinata  magis  plebe  ad  id  consilium.     eaque  causa  fuit  9 
non  abdicandae  post  triumphum  dictaturae,   senatu  obse- 
crante,  ne  rem  publicam  in  incerto  relinqueret  statu. 

L.    Omnium  primum,   ut  erat  diligentissimus  religio-  l 
num  cultor,   quae  ad  deos  inmortales  pertinebant  rettulit 
et  senatus  consultum  facit,   fana  omnia,   quod  ea  hostis  2 
possedisset,   restituerentur,   terminarentur  expiarenturque 
expiatioque   eorum  in  libris   per  duumviros   quaereretur; 
cum  Caeretibus  hospitium  publice  fieret,   quod  sacra  po-  3 
puli  Romani  ac  sacerdotes  recepissent  beneficioque   eius 
populi  non  intermissus   honos   deum  inmortalium   esset; 
ludi  Capitoliui  fierent,   quod  Iuppiter  optimus   maximus  4 
suam  sedem  atque  arcem  populi  Romani  in  re  trepida 
tutatus  esset,  collegiumque  ad  eam  rem  M.  Furius  dictator 
constitueret  ex  iis,  qui  in  Capitolio  atque  arce  habitarent. 
expiandae  etiam  vocis  nocturnae,  quae  nuntia  cladis  ante  5 
bellum  Gallicum  audita  neglectaque  esset,   mentio  inlata, 
iussumque  templum  in  Nova  via  Aio  Locutio  ficri.     au-  6 
rum,   quod  Gallis  ereptum  erat  quodque  ex  aliis  templis 
intcr  trepidationem  in  lovis  cellam  conlatum,  cum,  in  quae 
referri  oporteret,  confusa  memoria  esset,  sacrum  omne  iu- 
dicatum  et  sub  Iovis  sella  poni  iussum.     iam  ante  in  eo  7 
religio  civitatis  apparuerat,  quod,  cum  in  publico  deesset 
aurum,   ex  quo  summa  pactae  mercedis  Gallis  confieret, 
a  matronis  conlatum  acceperant,  ut  sacro  auro  abstineretur. 


300  LIBER  V,  50.  51.  [a.  u.  c.  3G4] 

matronis  gratiae  actac;  honosque  additur,  ut  carum  sicut 
virorum  post  mortem  sollcmnis  laudatio  esset. 
8  His  peractis,  quae  ad  deos  pertinebant  quaeque  per 
senatum  agi  poterant,  tum  demum  agitantibus  tribunis 
plebem  adsiduis  contionibus,  ut  relictis  ruinis  in  urbem 
paratam  Veios  transmigrarent,  in  contionem  universo  se- 
natu  prosequente  escendit  atque  ita  verba  fecit: 

1  LI.  'Adeo  mihi  acerbae  sunt,  Quirites,  contentiones 
cum  tribunis  plebis,  ut  nec  tristissimi  exilii  solacium  aliud 
habuerim,  quoad  Ardeae  vixi,  quam  quod  procul  ab  his 
certaminibus  eram;  et  ob  eadem  haec  non  si  mille  senati 
consultis  populique  iussu  revocaretis,   rediturus  umquam 

2  fuerim.  nec  nunc  me  ut  redirem  mea  voluntas  mutata, 
sed  vestra  fortuna  perpulit:  quippe  ut  in  sua  sede  maneret 
patria.  id  agebatur,  non  ut  ego  utique  in  patria  essem. 
et  nunc  quiescerem  ac  tacerem  libenter,  nisi  liaec  quoque 
pro  patria   dimicatio  csset,   cui  decsse,   quoad  vita   sup- 

3  petat,  aliis  turpe,  Camillo  etiam  nefas  est.  quid  enim  re- 
petiimus,  quid  obsessam  ex  hostium  manibus  eripuimus, 
si  reciperatam  ipsi  deserimus?  et  cum  victoribus  Gallis 
capta  tota  urbe  Capitolium  tamcn  atque  arccm  diiquc  et 
homines  Eomani  tenuerint  (liabitaverint),  victoribus  Ro- 
manis,  recupcrata  urbe,  arx  quoque  et  Capitolium  dese- 
retur  et  plus  vastitatis  huic  urbi  sccunda  nostra  fortuna 

4  faciet  quam  adversa  fecit?  cquidem,  si  nobis  cum  urbe 
simul  positae  traditaeque  per  manus  religiones  nullae  cs- 
sent,  tamen  tam  evidens  numen  hac  tempestate  rebus  ad- 
fuit  Komanis,   ut  omnem  neglegentiam  divini  cultus  cx- 

o  emptamhominibus  putem.  intueinini  enim  horum  deinceps 
annorum  vel  secundas  res  vel  adversas,  invenietis,  omnia 
prospere  evenisse  sequentibus  deos,  adversa  spernentibus. 

0  iam  omnium  primum  Yeiens  bellum  —  per  quot  annos 
quanto  labore  gestum!  —  non  ante  cepit  fmem,  quam  mo- 

7  nitu  deorum  aqua  ex  lacu  Albano  emissa  est.  quid  haec 
tandem  urbis  nostrae  clades  nova  num  ante  exorta  est 
quam  spreta  vox  caelo  emissa  de  adventu  Gallorum,  quam 
gentium  ius  ab  legatis  nostris  violatum,  quam  a  nobis, 
cum  vindicari  dcberet,   cadem  neglegcntia  deorum  prac- 

8  termissum?  igitur  victi  captique  ac  redempti  tantum  poe- 
narum  dis  hominibusque  dedimus,  ui  terrarum  orbi  do- 
cumento  essemus.     adversae  deinde  res  admonuerunt  rc- 

0  ligionum.  confugimus  in  Capitolium  ad  deos,  ad  sedcm 
Iovis  optimi  maximi;  sacra  in  ruina  rerum  nostrarum  alia 


LIBER  V,  51.52.  [a.  C.  390]  301 

terrae  celavimus,  alia  avecta  in  fmitiirias  urbes  amovimus 
ab  hostium  oculis;  deorum  cultum  deserti  ab  diis  homi- 
nibusque  tamen  non  intermisimus.  reddidere  igitur  pa-  10 
triam  et  victoriam  et  antiquum  belli  decus  amissum,  et  in 
hostes,  qui  caeci  avaritia  in  pondere  auri  focdus  ac  fidem 
fefellerunt,  verterunt  terrorem  fugamque  et  caedem. 

LII.   Haec  culti  neglectique  numinis  tanta  monimenta  l 
in  rebus  humanis  cernentes  ecquid  sentitis,  Quirites,  quan- 
tum  vixdum  e  naufragiis  prioris  culpae  cladisque   emer- 
gentes  paremus   nefas?     urbem   auspicato   inauguratoque  2 
conditam   habemus;    nullus   locus   in  ea  non  religionum 
deorumque  est  plenus,  sacrificiis  sollemnibus  non  dies  ma- 
gis  stati  quam  loca  sunt,  in  quibus  fiant.   hos  omnes  deos  3 
publicos  privatosque,  Quirites,  deserturi  estis?  quam  par 
vestrum  factum  est  [ei],  quod  in  obsidione  nuper  in  egrc- 
gio  adulescente  C.  Fabio  non  minore  hostium  admiratione 
quam  vestra  conspectum  est,   cum  inter  Gallica  tela  de- 
gressus  ex  arce  sollemne  Fabiae  gentis  in  colle  Quirinali 
obiit?    an  gentilicia  sacra  ne  in  bello   quidem  intermitti,  4 
publica  sacra  et  Romanos  deos  etiam  in  pace  deseri  pla- 
cet?    et  pontifices  flaminesque  neglegentiores  publicarum 
religionum  esse  quam  privatus  in  sollemni  gentis  fuerit? 
forsitan  aliquis  dicat,    aut  Veiis  ea  nos  facturos  aut  huc  5 
inde  missuros  sacerdotes  nostros,  quifaciant;  quorum  neu- 
trum  fieri  salvis  caerimoniis  potest.     et  ne  omnia  genera-  G 
tim  sacra  omnesque  percenseam  deos,  in  Iovis  epulo  num 
alibi  quam  in  Capitolio  pulvinar  suscipi  potest?    quid  de  7 
aeternis   Vestae  ignibus   signoque,   quod  imperii  pignus 
custodia  eius  templi  tenetur,   loquar?    quid  de  ancilibus 
vestris,  Mars  Gradive  tuque  Quirine  pater?    haec  omnia 
in  profano  deseri  placet  sacra  aequalia  ui-bi,  quaedam  ve- 
tustiora  origine  urbis?    et  videte,  quid  inter  nos  ac  maio-  8 
res  intersit:  illi  sacra  quaedam  in  monte  Albano  Lavinio- 
que  nobis  facienda  tradiderunt:  —  an  ex  hostium  urbibus 
Komam  ad  nos  transferri  sacra  religiosum  fuit,  hinc  sine 
piaculo  in  hostium  urbem  Veios  transferemus?   recorda-  9 
mini,   agitedum,   quotiens  sacra  instaurentur,  quia  aliquid 
ex  patrio  ritu  neglegentia  casuve  praetermissum  est.  modo 
quae  res  post  prodigium  Albani  lacus  nisi  instauratio  sa- 
crorum  auspiciorumque  renovatio  adfectae  Veienti  bello 
rei  publicae  remedio  fuit?  at  etiam,  tamquam  veterum  rc-  io 
ligionum  memores,   et  peregrinos  deos  transtulimus  Ro- 
mam  et  instituimus  novos.   Iuno  resrina  transvecta  a  Veiis 


302  LIBER  V,  52.  53.  [a.  u.  c.  364] 

nuper  in  Avcntino  quam  insigni  ob  excellens  matrona- 
n  runi  stutlium  celcbrique  dcdicata  est  dic!  Aio  Locutio 
templum  propter  caelestem  vocem  exauditam  in  Nova  via 
iussimus  fieri;  Capitolinos  ludos  sollemnibus  aliis  addi- 
dimus  collegiumque  ad  id  novum  auctOre   senatu  condi- 

12  dimus:  quid  liorum  opus  fuit  suscipi,  si  una  cum  Gallis 
urbem  Romanam  relicturi  fuimus,  si  non  voluntate  man- 
simus  in  Capitolio  per  tot  menses  obsidionis,  si  ab  hosti- 

13  bus  metu  retenti  sumus?  de  sacris  loquimur  et  de  templis. 
quid  tandem?  dc  sacerdotibus  nonnc  in  mcntem  venit 
quantum  piaculi  committatur?  Vestalibus  nempe  una  illa 
sedes  est,  ex  qua  nihil  umquam  praeterquam  urbs  capta 
movit.  flamini  Diali  noctem  unam  manere  extra  urbcm 
nefas  est:  hos  Veientes  pro  Romanis  facturi  estis  saccr- 

14  dotes?  et  Vestales  tuae  te  deserent,  Vesta?  et  flamen 
peregre  habitando  in  singulas  noctes  tantum  sibi  reique 

15  publicac  piaculi  contrahet?  quid  alia,  quae  auspicato  agi- 
mus  omnia  fere  intra  pomerium,  cui  oblivioni  aut  cui  nc- 

1G  glegentiae  damus?  comitia  curiata,  quae  rem  militarem 
continent,  comitia  centuriata,  quibus  consules  tribunosque 
militares   crcatis,   ubi  auspicato,   nisi  ubi  adsolcnt,   fieri 

17  possunt?  Veiosne  hacc  transferemus  an  comitiorum  causa 
populus  tanto  incommodo  in  desertam  hanc  ab  dis  homi- 
nibusque  urbem  conveniet? 

1  LIII.  Sed  res  ipsa  cogit  vastam  incendiis  ruinisque 
relinqucre  urbem  et  ad  integra  omnia  Veios  migrare  nec 

2  hic  aedificando  inopem  plebem  vexarc.  hanc  autem  iactari 
magis  causam  quam  veram  esse,  ut  ego  non  dicam,  appa- 
rere  vobis,  Quirites,  puto,  qui  meministis,  ante  Gallorum 
adventum  salvis  tectis  publicis  privatisque,  stante  inco- 
lumi  urbc  hanc  candem  rem  actam  esse,  ut  Veios  trans- 

3  migraremus.  et  videte,  quantum  intcr  mcam  scntcntiam 
vcstramque  intcrsit,  tribuni.  vos,  etiamsi  tunc  faciundum 
non  fucrit,  nunc  utique  faciendum  putatis:  ego  contra  — 
nec  id  mirati  sitis,  priusquam  quale  sit  audicritis  —  ctiam 
si  tum  migrandum  fuissct  incolumi  tota  urbe,   nunc  has 

4  ruinas  relinquendas  non  censerem.  quippe  tum  causa  no- 
bis  in  urbem  captam  migrandi  victoria  esset,  gloriosa 
nobis  ac  posteris  nostris;   nunc  haec  migratio  nobis  mi- 

5  sera  ac  turpis,  Gallis  gloriosa  est.  non  enim  reliquissc 
victores,  sed  amisisse  victi  patriam  videbimus;  hoc  ad 
Aliam  fuga,  hoc  capta  urbs,  hoc  circumsessum  Capitolium 
necessitatia  inposuissc,  ut  desereremus  pcnates  nostros, 


LIBER  V,  53.  54.  [a.  C.  390]  303 

exiliumque  ac  fugam  nobis  ex  eo  loco  conscisceremus, 
quem  tueri  non  possemus.  et  Galli  evertere  potuerunt 
Romam,  quamRomani  restituere  non  videbuntur  potuisse? 
quicl  restat,  nisi  ut,  si  iam  novis  copiis  veniant  —  constat  G 
cnim,  vix  credibilem  multitudinem  esse  —  et  habitare  in 
capta  ab  se,  deserta  a  vobis  hac  urbe  velint,  sinatis?  quid?  y 
si  non  Galli  hoc,  sed  veteres  hostes  vestri  Aequi  Volscive 
faciant,  ut  commigrent  Eomam,  velitisne,  illos  Roinanos, 
vos  Veientes  esse,  an  malitis  hanc  solitudinem  vestram 
quam  urbem  hostium  esse?  non  equidem  video,  quid  ma- 
gis  nefas  sit.  haec  scelera,  quia  piget  aedificare,  hacc 
dedecora  pati  parati  estis?  si  tota  urbe  nullum  melius  am-  8 
pliusve  tectum  fieri  possit  quam  casa  illa  conditoris  est 
nostri,  non  in  casis  ritu  pastorum  agrestiumque  habitare 
est  satius  inter  sacra  penatesque  nostros  quam  exulatum 
publice  ire?  maiores  nostri,  convenae  pastoresque,  cum  in  o 
his  locis  nihil  praeter  silvas  paludesque  esset,  novam  ur- 
bem  tam  brevi  aedificarunt:  nos  Capitolio,  arce  incolumi, 
stantibus  templis  deorum,  aedificare  incensa  piget?  etquod 
singuli  facturi  fuimus,  si  aedes  nostrae  deflagrassent,  hoc 
in  publico  incendio  universi  recusamus  facere? 

LIIII.    Quid  tandem,  si  fraude,  si  casu  Veiis  incen-  l 
dium  ortum  sit,  ventoque,  ut  fieri  potest,  diffusa  flamma 
magnam  partcm  urbis  absumat,  Fidenas  inde  aut  Gabios 
aliamve  quam  urbem  quaesituri  sumus,   quo  transmigre- 
mus?  adeo  nihil  tenet  solum  patriae  nec  haec  terra,  quam  2 
matrem   appellamus,    sed  in   superficie   tignisque   caritas 
nobis  patriae  pendet?  equidem  —  fatebor  vobis,  etsi  mi-  3 
nus  iniuriae  vestrae  quam  meae  calamitatis  meminisse  iu- 
vat  —  cum  abessem,   quotienscumque  patria  in  mentem 
veniret,   haec  omnia  occurrebant,   colles  campique  et  Ti- 
beris  et  adsueta  oculis  regio  et  hoc  caelum,   sub  quo  na- 
tus  educatusque  essem;  quae  vos,  Quirites,  nunc  moveant 
potius   caritate   sua,    ut   maneatis   in   sede   vestra,   quam 
postea,  cum  reliqueritis,  ea  macerent  desiderio.    non  sine  4 
causa  dii  hominesque  hunc  urbi  condendae  locum  elege- 
runt,  saluberrimos  colles,  flumen  oportunum,  quo  ex  me- 
diterraneis   locis   fruges   devehantur,   quo   maritimi   com- 
meatus  aceipiantur,   mari  vicinum   ad  commoditates   nec 
exposituin  nimia  propinquitate  ad   pericula   classium   ex- 
ternarum,  regionum  Italiae  medium,  ad  incrementum  ur- 
bis  natum  unice  locum.     argumento  est  ipsa  magnitudo  5 
tam  novae   urbis.      trecentesimus   sexagensimus    quintus 


304  LIBER  V,  54.  55.  [a.  u.  c.  3G4] 

annus  urbis,  Quiritcs,  agitur;  inter  tot  veterrimos  populos 
tam  diu  bella  geritis,  cum  interea,  ne  singulas  loquar  ur- 
bes,  non  coniuncti  cum  Acquis  Volsci,  tot  tam  valida  op- 
pida,  non  universa  Etrnria  tantum  terra  marique  pollens 
atqne  inter  duo  maria  latitudincm  obtincns  Italiae   bello 

6  vobis  par  est.  quod  cum  ita  sit,  quae  —  malnm !  —  ratio 
est  expertis  alia  experiri,  cum,  iam  ut  virtus  vestra  transirc 
alio  possit,  fortuna  certe  loci  huius  transferri  non  possit? 

7  liic  Capitolium  est,  ubi  quondam  capite  humano  invento 
responsum  est,  eo  loco  caput  rerum  summamque  imperii 
fore;  hic,  cum  augurato  liberaretur  Capitolium,  Iuventas 
Terminusque  maximo  gaudio  patrum  vestrorum  moveri 
se  non  passi;  hic  Yestae  igncs,  hic  ancilia  caclo  demissa, 
hic  omnes  propitii  manentibus  vobis  dii.' 

1  LV.  Movisse  eos  Camillus  cum  alia  oratione  tum  ea, 
quae  ad  religiones  pertincbat,  maximc  dicitur.  sed  rem 
dubiam  decrevit  vox  oportune  emissa,  quod,  cum  senatus 
post  paulo  de  his  rebus  in  curia  Hostilia  haberetur  co- 
hortesque  ex  praesidiis  revertentes  forte  agmine  forum 
transirent,  centurio  in  comitio  exclamavit:  'signifcr,  statue 

2  signum,  hic  manebimus  optime.'  qua  voce  audita  et  se- 
natus  accipcre  se  omcn  ex  curia  egressus  conclamavit  et 
plebs  circumfusa  adprobavit.     antiquata  dcindc  lege  pro- 

;;  misce  urbs  acdificari  coepta.  tegula  publice  pracbita  est, 
saxi  materiaequc  cacdendae,  unde  quisque  vellet,  ius  fac- 
tum:  praedibus  acceptis  eo  anno  aedificia  perfecturos. 
i  festinatio  curam  exemit  vicos  dirigendi,  dum  omisso  sui 
5  alienique  discrimine  in  vacuo  aedificant.  ea  est  causa, 
ut  veteres  cloacae,  primo  per  publicum  ductae,  nunc  pri- 
vata  passim  subeant  tecta  formaque  urbis  sit  occupatae 
magis  quam  divisae  similis. 


[PERIOCHA  LD3RI  VI.] 

[Res  adversus  Vulscos  et  Aequos  et  Praenestinos  prospere 
gestas  continet.  quattuor  tribus  adiectae:  Stellatina,  Tromen- 
tina,  Sabatina,  Arniensis.  M.  Manlius,  qui  Capitolium  a  Gallis 
defenderat,  cum  obstrictos  aere  alieno  liberaret,  nexos  exsolveret, 
crimine  adfectati  regni  damnatus  de  saxo  deiectus  est;  in  cuius 
notam  senatus  consultum  factum  est,  ne  cui  de  Manlia  gentc 
Marco  nomen  esset.  C.  Licinius  et  L.  Sextius  tribuni  plebis  legem 
promulgaverunt,  ut  consules  ex  plebe  fierent,  qui  ex  patribus 
creabantur;  eamque  cum  magna  contentione  repugnantibus  patri- 
bus,  cum  idem  tribuni  plebis  per  quinquennium  soli  magistratus 
fuissent,  pertulerunt,  etprimus  explebe  consul  L.  Sextius  creatus 
est.  lata  est  altera  lex,  ne  cui  plus  quingentis  iugeribus  agri  lice- 
ret  possidere.J 


TITI  LIYI 

AB    VRBE    CONDITA 
LIBER  VI. 

I.     Quae   ab  condita  urbe  Roma  ad  captam  eandem  1 
urbem  Romani  sub  regibus  primum,  consulibus  deinde  ac 
dictatoribus  decemvirisque  ac  tribunis   consularibus  ges- 
sere,  foris  bella,  domi  seditiones,  quinque  libris  exposui, 
res  cum  vetustate  nimia  obscuras,  velut  quae  magno  ex,;2 
intervallo  loci  vix  cernuntur,   tum  quod  parvae  et  rarae 
per  eadem  tempora  litterae  fuere,  una  custodia  fidelis  me- 
moriae  rerum  gestarum,  et  quod,  etiam  si  quae  in  com- 
mentariis    pontificum   aliisque   publicis   privatisque   erant 
monumentis,    incensa  urbe  pleraeque  interiere.    clariora  3 
deinceps  certioraque  ab  secunda  origine  velut  ab  stirpibus 
laetius  feraciusque  renatae  urbis  gesta  domi  militiaeque 
exponentur.    ceterum  primo   quo  adminiculo  erecta  erat,  4 
eodem  innixa  M.  Furio  principe  stetit,  neque  eum  abdi- 
care  se  dictatura  nisi  anno  circumacto  passi  sunt.   comitia  r> 

Livi  vol.  I.  20 


306  LIBER  VI,  1.2.  [a.u.c.365] 

in  insequentem  annum  tribunos  habere,  quorum  in  rna- 
gistratu  capta  urbs  esset,  non  placuit:  res  ad  interregnum 
G  rediit.  cum  civitas  in  opere  ac  labore  adsiduo  reficiendae 
urbis  teneretur,  interim  Q.  Fabio,  simul  primum  magi- 
stratu  abiit,  ab  Cn.  Marcio  tribuno  plebis  dicta  dies  est, 
quod   (legatus)   in  Gallos,    ad  quos   missus   erat   orator, 

7  contra  ius  gentium  pugnasset.  cui  iudicio  eum  mors  adco 
oportuna,  ut  voluntariam  magna  pars  credcret,  subtraxit. 

8  interregnum  initum:  P.  Cornelius  Scipio  interrex  et  post 
eum  M.  Furius  Camillus.  iterum  is  tribunos  militum  con- 
sulari  potestate  creat:  L.  Valerium  Publicolam  iterum, 
L.Verginium,  P.  Cornelium,  A.  Manlium,  L.  Aemilium. 
L.  Postumium. 

9  Hi  cx  interregno  cum  extemplo  magistratum  inisscnt, 
nulla  de  re  prius  quam  de  religionibus  senatum  consulucre. 

10  in  primis  foedcra  ac  leges  —  erant  autem  eae  duodecim 
tabulae  et  quaedam  regiae  leges  —  conquiri  quac  conpa- 
rerent  iusserunt.  alia  ex  eis  edita  etiam  in  volgus;  quae 
autem  ad  sacra  pcrtinebant,  a  pontificibus  maxime,  ut  rc- 
hgione  obstrictos  haberent  multitudinis  animos,  Buppressa. 

n  tum  de  diebus  religiosis  agitari  coeptum,  diemque  anto 
diem  xv  kal.  Sextiles  duplici  clade  insignem,  quo  die  ad 
Cremeram  Fabii  cacsi,  quo  dcinde  ad  Aliam  cum  exitio 
urbis  foede  pugnatum,  a  posteriore  cladc  Aliensem  appel- 
larunt  insignemque  rei  nullius  publice  privatimque  agendac 

12  fecerunt.    quidam,  quod  postridie  idus  Quinctilis  non  li- 

tasset  Sulpicius  tribunus  militum  neque  invcnta  pace  deum 

post  diem  tertium  obiectus  hosti  exercitus  Romanus  esset, 

etiam  postridie  idus  rebus  divinis  supersederi  iussum,  inde 

ut  postridie  kal.   quoque   ac  nonas   eadem   religio   esset, 

traditum  putant. 

i         II.     Nec  diu  licuit  quietis  consilia  erigendae  ex  tam 

2  gravi  casu  rei  publicae  secum  agitare.   hinc  Volsei,  veteres 

hostes,  ad  extingucndum  nomen  Romanum  arma  ceperant, 

hinc  Etruriae  principum  ex  omnibus  populis  coniurationem 

de  bello  ad  fanum  Voltunmae  factam  mercatores  adferc- 

:)  bant;  novus  quoquc  terror  accesserat  defectione  Latinorum 

Hernicorumque,  qui  post  pugnam  ad  lacum  Regillum  fac- 

tam  per  annos  prope  centum  numquam  ainbigua  fide  in 


LIBER  VI,  2.  3.  [a.  C.  389]  307 

amicitiam  populi  Romani  fuerant.    itaque,  cum  tanti  un-  4 
dique  terrores  cireumstarent  appareretque  omnibus,   non 
odio  solum  apucl  hostis,  sed  contemptu  etiam  inter  socios 
nomen  Eomanum  laborare,  placuit  eiusdem  auspiciis  de-  5 
fendi  rem  publicam,  cuius  recuperata  esset,  dictatoremque 
dici  M.  Furium  Camillum.    is  dictator  C.  Servilium  Aha-  6 
lam  magistrum  equitum  dixit  iustitioque  indicto  dilectum 
iuniorum  habuit,   ita  ut  seniores  quoque,  quibus  aliquid 
roboris  superesset,  in  verba  sua  iuratos  centuriaret.   exer-  7 
citum  conscriptum  armatumque  trifariam  divisit.    partem 
unam  in  agro  Veiente  Etruriae   opposuit,    alteram   ante 
urbem  castra  locare  iussit:   tribuni  militum  his  A.  Man-  8 
lius,  illis,  qui  adversus  Etruscos  mittebantur,  L.  Aemilius 
praepositus;    tertiam  partem   ipse   ad  Volscos   duxit  nec 
procul  a  Lanuvio —  ad  Marcium  is  locus  dicitur  —  castra 
oppugnare  cst  adortus.    quibus  ab  contemptu,  quod  prope  9 
omnem  deletam  a  Gallis  Eomanam  iuvcntutcm  crederent, 
ad  bellum  profectis   tantum  Camillus  auditus   impcrator 
terroris  intulerat,  ut  vallo  se  ipsi,  vallum  congestis  arbo- 
ribus  saepirent,  ne  qua  intrare  ad  munimenta  hostis  pos- 
set.    quod  ubi  animadvertit  Camillus,  ignem  in  obiectam  10 
saepem  coici  iussit.    et  forte  erat  vis  magna  venti  versa 
in  hostem.    itaque  non  aperuit  solum  incendio  viam,  sed  n 
flammis  in  castra  tendentibus  vapore  etiam  ac  fumo  cre- 
pituque  viridis  materiae  flagrantis  ita  consternavit  hostes, 
ut  minor  moles  superantibus  vallum  in  castra  Volscorum 
Romanis  fuerit     quam  transcendentibus  saepem  incendio 
absumptam   fuerat.    fusis  hostibus  caesisque  cum  castra  12 
impetu  cepisset  dictator,  praedam  militi  dedit,  quo  minus 
speratam  minime  largitore  duce,  eo  militi  gratiorem.  per-  13 
secutus  deinde  fugientes  cum  omnem  Volscum  agrum  de- 
populatus  esset,  ad  deditionem  Volscos  septuagesimo  de- 
mum  anno  subegit.    victor  ex  Volscis  in  Aequos  transiit  14 
et  ipsos   bellum  molientes:    exercitum   eorum   ad  Bolas 
oppressit,  nec  castra  modo,  sed  urbem  etiam  adgressus, 
impetu  primo  cepit. 

III.    Cum  in  ea  parte,  in  qua  caput  rei  Romanae  Ca-  1 
millus  erat,  ea  fortuna  esset,  aliam  in  partem  terror  ingens 
ingruerat.    Etruria  prope  omnis  armata  Sutrium,   socios  2 

20* 


308  LIBER  VJ,  3.  i.  [a.  u.  c.  3G5.  3GG] 

populi  Romani,  obsidebat,  cpjoruui  logati  opcm  rebus  ad- 
fectis  orantes  cum  senatum  adissent,  decretum  tulerc,  ut 
dictator  primo  quoque  tempore  auxilium  Sutrinis  ferret. 

3  cuius  spei  moram  cum  pati  fortuna  obsessorum  non  po- 
tuisset  confectaque  paucitas  oppidanorum  opcre,  vigiliis, 
vulncribus,  quae  scmpcr  cosdem  urgebant,  per  pactioncm 
urbe  hostibus  tradita,  inermis  cum  singulis  cmissa  vcsti- 

4  mentis  miserabili  agmine  penates  rclinqueret,  eo  forte 
tempore  Camillus  cum  exercitu  Romano  intervenit.  cui 
cura  se  maesta  turba  ad  pcdes  provolvisset  principumque 
orationem  necessitate  ultima  expressam  iietus  mulierum 
ac  puerorum,  qui  exilii  comites  traliebantur,  excepisset, 
parcere  lamentis  Sutrinos  iussit:   Etruscis  se  luctum  la- 

D  crimasque  ferre.  sarcinas  inde  dcponi  Sutrinosque  ibi 
considere  modico  praesidio  relicto,  arma  secum  militem 
ferre  iubet.  ita  expedito  exercitu  profectus  ad  Sutrium,  id 
(piod  rebatur,  soluta  onmia  rcbus,  ut  fit,  sccundis  invcnit, 
nullam  stationem  ante  moenia,  patcntcs  portas,  victorcm 

i;  vagum  praedam  ex  hostium  tectis  egercntcm.  itcrum  igi- 
tur  eodcm  die  Sutrium  capitur;  victores  Etrusci  passim 
trucidantur  ab  novo  hoste  neque  se  conglobandi  coeundi- 

7  que  in  unum  aut  arma  capiundi  datur  spatium.  cum  pro 
se  quisque  tenderent  ad  portas,  si  qua  forte  se  in  agros 
eicere  possent,  clausas  —  id  cnim  primum  dictator  impc- 

8  ravcrat  —  portas  inveniunt.  inde  alii  arma  capere,  alii, 
quos  forte  armatos  tumultus  occupaverat,  convocare  suos, 
ut  proelium  inirent.  quod  accensum  ab  desperatione  ho- 
stium  fuisset,  ni  praecones  per  urbcm  dimissi  poni  arma 
et  parci  inermi  iussissent  nec  praeter  armatos  quemquam 

9  violari.  tum  etiam  quibus  animi  in  spe  ultima  obstinati 
ad  decertandum  fuerant,  postquam  data  spes  vitae  est, 
iactare  passim  arma  inermesque,  quod  tutius  fortuna  fe- 

n i  ccrat,  se  hosti  offerre.  magna  multitudo  in  custodias 
divisa;  oppidum  ante  noctem  redditum  Sutrinis  inviolatum 
integrumque  ab  onmi  cladc  belli,  quia  non  vi  captum,  sed 
traditum  per  condiciones  fuerat. 

1  IIII.    Camillus  in  urbem   triumphans  rediit  trium  si- 

2  mul  bellorum  victor.  longe  plurimos  captivos  ex  Etruscis 
ante  currum  duxit,  quibus  sub  liasta  venundatis  tantum 


LIBER  VI,  4.  [a.  C.  389.  388]  309 

aeris  redactum  est,  ut  pretio  pro  auro  matronis  persoluto 
ex  eo  quod  supererat  tres  paterae  aureae  factae  sint,  quas 
cum  titulo  nominis  Camilli  ante  Capitolium  incensum  in 
lovis  cella  constat  ante  pedes  Iunonis  positas  fuisse. 

Eo  anno  in  civitatem  accepti,  qui  Veientium  Capena- 
tiumque  ac  Faliscorum  per  ea  bella  transfugerant  ad  Ro- 
manos,  agerque  liis  novis  civibus  adsignatus.  revocati 
quoque  in  urbem  senatus  consulto  aVeiis,  qui  aedificandi 
Romae  pigritia  occupatis  ibi  vacuis  tectis  Veios  se  con- 
tulerant.  et  primo  fremitus  fuit  aspernantium  imperium; 
dies  deinde  praestituta  capitalisque  poena,  qui  non  remi- 
grassetRomam,  ex  ferocibus  universis  singulos  metu  suo 
quemquc  oboedientes  feeit.  et  Roma  cum  frequentia  cre- 
scere,  tum  tota  simul  exsurgere  aedifieiis  et  re  publica  in- 
pensas  adiuvante  et  aedilibus  velut  publicum  exigentibus 
opus  et  ipsis  privatis  —  admonebat  enim  desiderium  usus 
—  festinantibus  ad  effectum  operis.  intraque  annum  nova 
urbs  stetit. 

Exitu  anni  comitia  tribunorum  militum  consulari  po- 
testatc  habita.  creati  T.  Quinctius  Cincinnatus,  Q.  Ser- 
vilius  Fidenas  quintum,  L.  Iulius  Iulus,  L.  Aquilius  Cor- 
vus,  L.  Lucretius  Tricipitinus,  Ser.  Sulpicius  Rufus  exer- 
citum  alterum  in  Aequos  non  ad  bellum  —  victos  namque 
se  fatebantur  — ,  sed  ab  odio  ad  pervastandos  fines,  ne 
quid  ad  nova  consilia  relinquerent  virium,  duxere,  alterum 
in  agrum  Tarquiniensem. 

Ibi  oppida  Etruscorum  Cortuosa  et  Contenebra  vi 
capta.  ad  Cortuosam  nihil  certaminis  fuit:  inproviso  ad- 
orti  primo  clamore  atque  impetu  cepere.  direptum  oppi- 
dum  atque  incensum  est.  Contenebra  paucos  dies  op- 
pugnationem  sustinuit,  laborque  continuus  non  die,  non 
nocte  remissus  subegit  eos.  cum  in  sex  partes  divisus 
exercitus  Eomanus  senis  horis  in  orbem  succederet  proe- 
lio,  oppidanos  eosdem  integro  semper  certamini  paucitas 
fessos  obiceret,  cessere  tandem,  locusque  invadendi  ur- 
bem  Romanis  datus  est.  publicari  praedam  tribunis  place- 
bat;  sed  imperium  quam  consilium  segnius  fuit:  dum 
cunctantur,  iam  militum  praeda  erat  nec  nisi  per  invidiam 
adimi  poterat. 


310  LIBER  VI,  4-6.  [a.u.  c.  3G6— 3G8] 

12  Eodem  anno,  ne  privatis  tantum  operibus  crcscerct 
urbs,  Capitolium  quoque  saxo  quadrato  substructum  est, 
opus  vel  in  liac  magnificentia  urbis  conspiciendum. 

l  V.  Iam  et  tribuni  plcbis  civitate  aedificando  occupata 
contiones   suas  frequentare  legibus   agrariis   couabantur. 

•2  ostentabatur  in  spem  Pomptinus  ager  tum  primum  post 
accisas  a  Camillo  Volscorum  res  possessionis  haud  am- 

3  biguae.  criminabantur,  multo  eum  infestiorem  agrum  ab 
nobilitate  esse  quam  a  Volscis  fuerit:  ab  illis  enim  tan- 
tum,  quoad  vires  et  arma  habucrunt,  incursiones  eo  fac- 

4  tas,  nobiles  homines  in  possessionem  agri  publici  grassari: 
nec  nisi,  antequam  omnia  praecipiant,  divisus  sit,  locum 

0  ibi  plebi  fore.  haud  magno  opere  plebem  moverant  et 
infrequentem  in  foro  propter  aedificandi  curam  et  eodem 
exhaustam  inpensis  eoque  agri  inmemorem,  ad  quem  in- 
struendum  vires  non  essent. 

»i  In  civitate  plena  religionum,  tunc  etiam  ab  recenti 
clade  superstitiosis  principibus,  ut  rcnovarcntur  auspicia, 
res  ad  interregnum  rediit.  intcrregcs  deinceps  M.  Manlius 
Capitolinus,  Ser.  Sulpicius  Camerinus,  L.  Valerius  Poti- 

7  tus.  hic  demum  tribunorum  militum  consulari  potcstate 
comitia  habuit:  L.  Papirium,  [C.  Cornclium],  C.  Sergium, 
L.  Aemilium  iterum,  I_.  Mcnenium,  L.  Valerium  Publico- 
lam  tertium  crcat;  ii  ex  interrcgno  magistratum  occepere. 

8  Eo  anno  aedis  Martis  Gallico  bcllo  vota  dedicata  est  a 
Tito  Quinctio  duumviro  sacris  facicndis.  tribus  quattuor  ex 
novis  civibus  additae:  Stellatina,  Tromentina,  Sabatina,  Ar- 
niensis,  eaeque  viginti  quinque  tribuum  numerum  explevcrc. 

1  VI.  De  agro  Pomptino  ab  L.  Sicinio  trihuno  plebia 
actum  ad  frequentiorem  iam  populum  mobilioremque  ad 

2  cupiditatem  agri  quam  fuerat.  ct  de  Latino  Hernicoque 
bello  mentio  facta  in  senatu  maioris  bclli  cura ,  quod  Etru- 
ria  in  armis  erat,  dilata  est. 

3  Res  ad  Camillum  tribunum  militum  consulari  potcstate 
rcdiit.  collegae  additi  quinque:  Ser.  Cornclius  Malugincn- 
sis,  Q.  Servilius  Fidenas  sextum,  L.  Quinctius  Cincinna- 

i  tus,  L.  Horatius  Pulvillus,  P.  Valerius.  principio  anni 
aversae  curae  hominum  sunt  a  bello  Etrusco,  quod  fu- 
gicntium   cx   agro   Pomptino   agmen   repente   inlatum   in 


LIBEU  VI,  6.  [a.C.388-386]  311 

urbem  attulit,  Antiates  in  armis  esse  Latinorumque  popu- 
los  iuventutcm  suam  misisse  ad  id  bellum,  co  abnuentes  j 
publicum  fuisse  consilium,   quod  non  prohibitos  tantum- 
modo  voluntarios  dicerent  militare  ubi  vellent.    desierant  6 
iam  ulla  contemni  bella.   itaque  senatus  diis  agere  gratias, 
quod  Camillus  in  magistratu  esset:  dictatorem  quippe  di- 
ccndum  eum  fuisse,  si  privatus  esset.    et  collegae  fateri, 
regimen  omnium  rerum,  ubi  quid  bellici  terroris  ingruat, 
in  viro  uno  esse  sibique  destinatum  in  auimo  esse,  Camillo  : 
summittere  imperium,  nec  quicquam  de  maiestate  sua  de- 
tractum  credere,   quod  maicstati  eius  viri   concessissent. 
conlaudatis  ab  senatu  tribunis  et  ipse  Camillus,  confusus 
animo,  gratias  egit.   ingens  inde  ait  onus  a  populo  Romano  8  . 
sibi,  qui  se  dictatorem  iam  quartum  creasset,  magnum  a 
senatu  talibus  de  se  iudiciis  eius  ordinis,  maxumum  tam 
honoratorum  collegarum  obsequio  iniungi.    itaque  si  quid  9 
laboris  vigiliarumque  adici  possit,  certantem  secum  ipsuin 
adnisurum,   ut  tanto  de  se  consensu  civitatis  opinionem, 
quae  maxima  sit,  etiam  constantem  efficiat.   quod  ad  bel-  10 
lurn  atque  Antiates  attineat,  plus  ibi  minarum  quam  peri- 
culi  esse.    se  tamen,   ut  niliil  timendi,  sic  nihil  contem- 
nendi  auctorem  esse.    circumsederi  urbem  Romanam  ab  i  i 
invidia  et  odio  nnitimorum:  itaque  et  ducibus  pluribus  et 
exercitibus  administrandam  rem  pubhcam  esse.    'te,'  in-  12 
quit  'P.  Valeri,  socium  imperii  eonsiliique  legiones  mecum 
adversus  Antiatem  hostem  ducere  placet;   te,  Q.  Scrvili,  13 
altero  excrcitu  instructo  paratoque  in  urbe  castra  habere, 
intentum,  sive  Etruria  se  interim,  ut  nuper,  sive  nova  haec 
cura,  Latini  atque  Hernici  moverint.   pro  certo  habeo,  ita 
rem  gesturum,  ut  patre,  avo  teque  ipso  ac  sex  tribunati- 
bus  dignum  est.   tertius  exercitus  cx  causariis  senioribus-  14 
que  a  L.  Quinctio  scribatur,  qui  urbi  moenibusque  praesidio 
sit.   L.  Horatius  arma,  tela,  frumentum,  quaeque  belli  alia 
tempora  poscent  provideat.     te,  Servi  Corneli,  praesidem  15 
huius  publici  consilii,  custodem  religionum,  comitiorum, 
legum,  rerum  omnium  urbanarum  collegae  facimus.'  cunc-  1  g 
tis  in  partes  muneris  sui  benigne  pollicentibus  operam  Va- 
lerius  socius  imperii  lectus  adiecit,   M.  Furium  sibi  pro 
dictatore  seque  ei  pro  magistro  equitum  futurum;  proinde,  17 


312  LIBER  VI,  G— 8.  [a.  u.  c.  368] 

quam  opinionem  de  unico  imperatore,  eam  spem  de  bello 
haberent.  se  vero  bene  sperare  patres  et  de  bello  et  de 
18  pace  universaque  re  publica  erecti  gaudio  fremunt  nec 
dictatore  umquam  opus  fore  rei  publicae,  si  tales  viros  in 
magistratu  habeat,  tam  concordibus  iunctos  animis,  parere 
atque  imperare  iuxta  paratos  laudemque  conferentes  por 
tius  in  medium  quam  ex  communi  ad  se  trahentes. 

1  VII.  Iustitio  indicto  dilectuque  habito  Furius  ac  Va- 
lerius  ad  Satricum  profecti,  quo  non  Volscorum  modo 
iuventutem  Antiates  ex  nova  subole  lectam,  sed  ingentem 
Latinorum  Hernicorumque  conciverant  ex  integerrimis 
diutina  pace  populis.    itaque  novus  hostis  veteri  adiunc- 

2  tus  commovit  animos  militis  Romani.  quod  ubi  aciem  iam 
instruenti  Camillo  centuriones  renuntiaverunt,  turbatas  mi- 
litum  mentes  esse,  segniter  arma  capta  cunctabundosque 
et  resistentes  egressos  castris  esse,  quin  voces  quoque 
auditas,  cum  centenis  hostibus  singulos  pugnaturos  et 
aegre   inermem   tantam    multitudinem,    nedum    armatam 

3  sustineri  posse,  in  equum  insilit  et  ante  signa  obversus  in 
aciem,  ordines  interequitans:  'quae  tristitia,  milites,  haec, 
quae  insolita  cunctatio  cst?  hostem  an  me  an  vos  ignora- 
tis?  hostis  est  quid  aliud  quam  perpetua  materia  virtutis 

4  gloriaeque  vestrae?  vos  contra  me  duce,  ut  Falerios  Veios- 
que  captos  et  in  capta  patria  Gallorum  legiones  caesas 
taceam,   modo  trigeminae  victoriae  triplicem  triumphum 

5  ex  his  ipsis  Volscis  et  Aequis  et  ex  Etruria  egistis.  an 
me,  quod  non  dictator  vobis,  sed  tribunus  signum  dedi, 
non  agnoscitis  ducem?  neque  ego  maxima  imperia  in  vos 
desidero  et  vos  in  me  nihil  praeter  me  ipsum  intueri  de- 
cet;  neque  enim  dictatura  mihi  umquam  animos  fecit,  ut 

G  ne  exilium  quidem  ademit.  iidem  igitur  omnes  sumus,  et 
cum  eadem  omnia  in  hoc  bellum  adferamus,  quae  in 
priora  attulimus,  eundem  eventum  belli  exspectemus.  si- 
mul  concurreritis,  quod  quisque  didicit  ac  consuevit,  fa- 
ciet:  vos  vincetis,  illi  fugient.' 

1  VIII.  Dato  deinde  signo  ex  equo  desilit  et  proximum 
signiferum  manu  arreptum  secum  in  hostem  rapit  'infer, 

2  miles,'  clamitans  'signum.'  quod  ubi  videre  ipsum  Camil- 
lum  iam  ad  munera  corporis  senecta  invalidum  vadentem 


LIBER  VI,  8.  9.  [a.C.386]  313 

in  hostes,  procurrunt  pariter  omnes  clamore  sublato  'se- 
querc  imperatorem'  pro  se  quisque  clamantes.    emissum  3 
etiam  signum  Camilli  iussu  in  hostium  aciem  ferunt  idque 
ut  repeteretur  concitatos  antesignanos.   ibi  primum  pulsum  4 
Antiatem  terroremque  non  in  primam  tantum  aciem,   secl 
etiam  ad  subsidiarios  perlatum.    nec  vis  tantum  militum  5 
movebat  excitata  praesentia  ducis,   sed  quod  Volscorum 
animis  nihil  terribilius  erat  quam  ipsius  Camilli  forte  ob- 
lata  species:  ita,  quocumque  se  intulisset,  victoriam  secum  6 
haud  dubiam  trahebat.     maxime  id  evidens  fuit,   cum  in 
Jaevum  cornu  prope  iam  pulsum  arrepto  repente  equo  cum 
scuto  pedestri  advectus  conspectu  suo  proelium  restituit, 
ostentans  vincentem  ceteram  aciem.4  iam  inclinata  res  erat,  7 
sed  turba  hostium  et  fugam  inpediebat  et  longa  caede  con- 
ficienda  multitudo  tanta  fesso  militi  erat,  cum  repente  in- 
gentibus  procellis  fusus  imber  certam  magis  victoriam  quam 
proelium  diremit.   signo  deinde  receptui  dato  nox  insecuta  8 
quietis  Eomanis  perfecit  bellum.    Latini  namque  et  Her- 
nici  relictis  Volscis   domos  profecti  sunt,   malis  consiliis 
pares  adepti  eventus;  Volsci  ubi  se  desertos   ab   eis    vi-  9 
dere,   quorum  fiducia  rebellaverant,   relictis  castris  moe- 
nibus  Satrici  se  includunt.   quos  primo  Camillus  vallo  cir- 
cumdare  et  aggere  atque  operibus  oppugnare  est  adortus. 
quae  postquam  nulla  eruptione  inpediri  videt,  minus  esse  10 
animi  ratus  in  hoste  quam  ut  in  eo  tam  lentae  spei  victo- 
riam  exspectaret,   cohortatus  milites,   ne  tamquam  Veios 
oppugnantes  in  opere  longinquo  sese  tererent,   victoriam 
in  manibus  esse,   ingenti  militum  alacritate  moenia  undi- 
que  adgressus  scalis  oppidum  cepit.  Volsci  abiectis  armis 
sese  dediderunt. 

VIIII.   Ceterum  animus  ducis  rei  maiori,  Antio,  inmi-  1 
nebat:  id  caput  Volscorum,  eam  fuisse  originem  proximi 
belli.    sed  quia  nisi  magno  apparatu,  tormentis  machinis-  2 
que,  tam  valida  urbs  capi  non  poterat,  relicto  ad  exerci- 
tum  collega  Romam  est  profectus,   ut  senatum  ad  exci- 
dendum  Antium  hortaretur.    inter  sermonem  eius  —  credo  3 
rem  Antiatem  diuturniorem  manere  diis  cordi  fuisse  — 
legati  ab  Nepete  ac  Sutrio  auxilium  adversus  Etruscos 
petentes  veniunt,  brevem  occasionem  esse  ferendi  auxilii 


314  LIBER  VI,  9.  10.  [a.  u.  c.  8GS.  3(50] 

1  memorantes.  eo  vim  Camilli  ab  Antio  fortuna  avertit.  nam- 
que  cum  ea  loca  opposita  Etruriae  et  velut  claustra  inde 
portaeque  essent,  et  illis  occupandi  ea,  cum  quid  novi 
molirentur,  et  Romanis  rccuperandi  tuendique  cura  erat. 

5  igitur  senatui  cum  Camillo  agi  placuit,  ut  omisso  Antio 
bellum   Etruscum   susciperet.     legiones   urbanae,   quibus 

6  Servilius  praefuerat,  ei  decernuntur.  quamquam  exper- 
tum  exercitum  adsuetumque  imperio,  qui  in  Volscis  erat, 
mallet,  nihil  recusavit,  Valerium  tantummodo  imperi  so- 
cium  depoposcit.  Quinctius  Horatiusque  successores  Va- 
lerio  in  Volscis  missi. 

7  Profecti  ab  urbe  Sutrium  Furius  et  Valerius  partem 
oppidi  iam  captain  ab  Etruscis  invenere,  ex  parte  altera 
intersaeptis  itineribus  aegre  oppidanos  vim  hostium  ab  se 

8  arcentes.  cum  Romani  auxilii  adventus  tiim  Camilli  nomen 
celeberrimum  apud  hostis  sociosque  et  in  praesentia  rem 
inclinatam  sustinuit  et  spatium  ad  opem  ferendam  dedit. 

:)  itaque  diviso  exercitu  Camillus  collegam  in  eam  partem 
circumductis  copiis,  quam  hostes  tenebant,  mocnia  ad- 
gredi  iubct,  non  tam  a  spe,  scalis  capi  urbcm  posse,  quam 
ut  aversis  eo  hostibus  et  oppidanis  iam  pugnando  fessis 
laxaretur  labor   et  ipse   spatium  intrandi   sinc   certamine 

10  moenia  habcret.  quod  cum  simul  utrimque  factum  essel 
ancepsque  terror  Etruscos  circumstaret  et  moenia  summa 
vi  oppugnari  et  intra  moenia  esse  hostem  viderent,  porta 
se,   quae  una  forte  non  obsidebatur,    trepidi  uno  agmine 

l  i  eiecere.  magna  caedes  fugientium  et  in  urbe  et  per  agros 
est  faeta.  plures  a  Furianis  intra  moenia  caesi,  Valcriani 
expeditiores  ad  persequendos  fuere  nec  ante  noctem,  quae 

12  eonspectum  ademit,  finem  caedendi  fecere.  Sutrio  recepto 
restitutoque  sociis  Nepete  exercitus  ductus,  quod  per  de- 
ditionem  acceptum  iam  totum  Etrusci  habebant. 

1  X.  Videbatur  plus  in  ea  urbc  recipienda  laboris  fore, 
non  eo  solum,  quod  tota  hostium  erat,  sed  etiam  quod 
parte  Nepcsinorum  prodente  civitatem  facta  erat  deditio. 

2  mitti  tamen  ad  principes  eorum  placuit,  ut  secernerent  se 
ab  Etruscis  fidemque,  quam  inplorassent  ab  Romanis,  ipsi 

3  praestarent.  unde  cum  responsum  allatum  esset,  nihil 
3uae  potestatis  esse,   Etruscos  moenia  custodiasque  por- 


LIBEK  VI,  10.  11.  [a.  C.  38G.  385]  315 

tarum  tenere,   primo  populationibus  agri  terror  est  oppi- 
danis  admotus;   deinde,  postquam  deditionis  quam  soeie-  4 
tatis   fides   sanctior   erat,   faseibus  sarmentorum   ex  agro 
conlatis   duetus  ad  moenia  exercitus   conpletisque  fossis 
scalae  admotae;  et  clamore  primo  impetuque  oppidum  ca- 
pitur.    Xepesinis  inde  edictum,  ut  arma  ponant,  parcique  j 
iussum  inermi;  Etrusci  pariter  armati  atque  inermes  caesi. 
Xepesinorum  quoque  auctores  deditionis  securi  percussi; 
innoxiae  multitudini  redditae  res  oppidumque  cum  prae- 
sidio  relictum.     ita   duabus   sociis  urbibus   ex   hoste  re-  6 
ceptis  victorem  exercitum   tribuni  cum  magna  gloria  Ro- 
mam  reduxerunt. 

Eodem  anno  ab  Latinis  Hernicisque  res  repetitae  quae- 
situmque,  cur  per  eos  annos  militem  ex  instituto  non  de- 
dissent.     responsum  frequenti    utriusque    gentis    concilio  i 
est,  nec  culpam  in  eo  publicam  nec  consilium  fuisse,  quod 
suae  iuventutis  aliqui  apud  Volscos  militaverint.    eos  ta-  s 
men  ipsos  pravi  consilii  poenam  habere  nec   quemquam 
ex  his  reducem  esse.    militis  autem  non  dati  causam  ter- 
rorem  adsiduum  a  Volscia  fuisse,   quam  pestem   adhae- 
rentem  lateri  suo  tot  super  alia  aliis  bellis  exhauriri  ne- 
quisse.    quae  relata  patribus  magis  tempus  quam  causam  9 
non  visa  belli  habere. 

XI.     Insequenti  anno,  A.  Manlio,  P.  Cornelio,  T.  et  l 
L.  Quinctiis  Capitolinis,  L.  Papirio  Cursore  iterum,  [C. 
Sergio  iterum]  tribunis  consulari  potestate,  grave  bellum 
foris,  gravior  domi  seditio  exorta:   bellum  ab  Volscis  ad-  2 
iuncta  Latinorum   atque  Heraicorum   defectione,    seditio, 
unde  minime  timeri  potuit,    a  patrieiae  gentis  viro  et  in- 
clitae  faniae,  M.  Manlio  Capitolino.   qui  nimius  animi  cum  3 
alios  principes  sperneret,  uni  inviderei  eximio  simul  hono- 
ribus  atque  virtutibus,  M.  Furio,  aegre  ferebat,  solum  eum 
in  magistratibus,  solum  apud  exereitus  esse,  tantum  iam  4 
eminere,  ut  isdem  auspiciis  creatos  non  pro  collegis,  sed 
pro  ministris  habeat,  cum  interim,  si  quis  vere  aestimare 
velit,   a  M.  Furio  recuperari  patria  ex  obsidione  hostium 
non  potuerit,  nisi  a  se  prius  Capitolium  atque  arx  servata 
esset;   et  ille  inter  aurum  accipiendum  et  in  spem  pacis  5 
solutis  animis  Gallos  adgressus  sit,   ipse  armatos  capien- 


316  LIBEB  VI,  11.  12.  [a.  u.  c.  300] 

tcsquc  arcem  depulerit;  illius  gloriae  pars  virilis  apud 
omnes  milites  sit,  qui  simul  vicerint,  suae  victoriac  nemi- 
C  nem  omnium  mortalium  socium  esse.  his  opinionibus  in- 
flato  animo,  ad  hoc  vitio  quoque  ingenii  vehemens  et  inpo- 
tens,  postquam  inter  patres  non  quantum  aequum  censebat 

7  excellere  suas  opes  animadvertit,  primus  onmium  ex  pa- 
tiibus  popularis  factus  cum  plebeiis  magistratibus  consilia 
communicare,  criminando  patres,  adlicicndo  ad  sc  plebem, 
iam  aura,  non  consilio  ferri  famaeque  magnae  mallc  quam 

8  bonae  esse.  et  non  contentus  agrariis  legibus,  quae  ma- 
teria  sempcr  tribunis  plebi  seditionum  fuisset,  fidcm  mo- 
liri  coepit:  acriores  quippe  aeris  alieni  stimulos  esse,  qui 
non  egestatem  modo  atque  ignominiam  minentur,  sednervo 

9  ac  vinculis  corpus  liberum  territent.  et  erat  aeris  alieni 
magna  vis  re  damnosissima  ctiam  divitibus,  acdificando, 
contracta.  bellum  itaque  Volscum,  grave  per  se,  onera- 
tum  Latinorum  atque  Hernicorum  defectione,  in  spccicm 

10  causae  iactatum,  ut  maior  potestas  quaereretur:  sed  nova 
consilia  Manlii  magis  conpulere  senatum  ad  dictatorcm 
creandum.  crcatus  A.  Cornclius  Cossus  magistrum  equi- 
tum  dixit  T.  Quinctium  Capitolinum. 

l  XII.  Dictator  etsi  maioreni  dimicationem  propositam 
domi  quam  foris  cernebat,  tamen,  seu  quia  celeritate  ad 
bellum  opus  erat  seu  victoria  triumphoque  dictaturae  ipsi 
vires  se  additurum  ratus,  dilectu  habito  in  agrum  Pompti- 
num,  quo  a  Volscis  exercitum  indictum  audierat,  pergit. 

•_>  non  dubito,  praeter  satietatem  tot  iam  libris  adsidua  bella 
cum  Volscis  gesta  legentibus  illud  quoque  succursurum, 
quod  mihi  pereensenti  propiores  temporibus  harum  rerum 
auctores  miraculo  fuit,  unde  totiens  victis  Volscis  et  Ae- 

3  quis  suffecerint  milites.  quod  cum  ab  antiquis  tacitum 
praetermissumque  sit,  cuius  tandem  ego  rei  praeter  opi- 
nionem,   quae  sua  cuiquc  coniectanti  esse  potest,   auctor 

1  sim?  simile  veri  est,  aut  intervallis  bellorum,  sicut  nunc 
in  dilectibus  fit  Romanis,  alia  atque  alia  subole  iuniorum 
ad  bella  instauranda  totiens  usos  esse,  aut  non  ex  isdem 
semper  populis  exercitus  scriptos,  quamquam  eadem  sem- 

5  per  gens  bellum  intulerit,  aut  innumerabilem  multitudi- 
nem  liberorum  capitum  in  cis  fuissc  locis,  quac  nunc,  vix 


LIBEU  VI,  12.  13.  [a.C.385]  317 

seminario  exiguo  militum  relicto,  servitia  Romana  ab  so- 
litudine  vindicant.  ingens  certe,  quod  inter  omnes  auc-  6 
tores  convenit,  quamquam  nuper  Camilli  ductu  atque 
auspicio  accisae  res  erant,  Volscorum  exercitus  fuit.  ad 
hoc  Latini  Hernicique  accesserant  et  Cerceiensium  qui- 
dam  et  coloni  etiam  a  Velitris  Eomani. 

Dictator,  castris  eo  die  positis,  postero  cum  auspicato  7 
prodisset  hostiaque  caesa  pacem  deum  adorasset,   laetus 
ad  milites  iam  arma  ad  propositum  pugnae  signum,  sicut 
edictum  erat,  luce  prima  capientes  processit.    'nostra  vic-  s 
toria  est,  milites,'  inquit  'si  quid  di  vatesve  eorum  in  fu- 
turum  vident.    itaque,  ut  decet  certae  spei  plenos  et  cum 
inparibus   manus    conserturos,    pilis    ante    pedes    positis 
gladiis  tantum  dextras  armemus.    ne  procurri  quidem  ab 
acie  velim,   sed  obnixos  vos  stabili  gradu  impetum   ho- 
stium  excipere.    ubi  illi  vana  iniecerint  missilia  ct  effusi  9 
8tantibus  vobis  se  intulerint,   tum  micent  gladii  et  veniat 
in  mentem  unicuique,  deos  esse,  qui  Eomanum  adiuvent, 
deos,   qui  secundis  avibus  in  proelium  miscrint.     tu,   T.  ic 
Quincti,    equitem  intentus  ad  primum  initium  moti  certa- 
minis  teneas;  ubi  haerere  iam  aciem  conlato  pede  videris, 
tum  teiTorem  equestrem  occupatis  alio  pavore  infer  invec- 
tusque  ordines  pugnantium  dissipa.'    sic  eques,  sic  pedes,  1 1 
ut  praeceperat,  pugnant,  nec  dux  legiones  nec  fortuna  fe- 
fellit  ducem. 

XIII.     Multitudo  hostium,  nulli  rei  praeterquam  nu-  l 
mero  freta  et  oculis  utramque  metiens  aciem,  temere  proe- 
lium  iniit,   temere  omisit;   clamore  tantum  missilibusque  2 
telis  et  primo  pugnae  impetu  ferox  gladios   et  conlatum 
pedem  et  vultum  hostis  ardore  animi  micantem  ferre  non 
potuit.    inpulsa  frons  prima  et  trepidatio  subsidiis  inlata.  3 
et  suum  terrorem  intulit  eques;  rupti  inde  multis  locis  or- 
dines  motaque  omnia  et  fluctuantis  similis  acies  erat.   dein, 
postquam  cadentibus  primis  iam  ad  se  quisque  perventu- 
ram  caedem  credebat,   terga  vertunt.    instare  Romanus;  4 
et  donec  armati  confertique  abibant,  peditum  labor  in  per- 
sequendo  fuit:  postquam  iactari  arma  passim  fugaque  per 
agros  spargi  aciem  hostium  animadversum  est,  tum  equi- 
tum  turmae  emissae  dato  signo,  ne  in  singulorum  morando 


318  LIBEK  VI,  13.  14.  [a.u.c.369] 

caede  spatium  ad  evadendum  interim  multitudini  darent: 

j  satis  esse,  missilibus  ac  terrore  inpediri  cursum  obequi- 
tandoque  agmen  teneri,  dum  adsequi  pedes  et  iusta  caede 

G  conficere  hostem  posset.  fugae  sequendique  non  antc 
noctem  finis  fuit.  capta  quoque  ac  direpta  eodem  die 
castra  Volscorum  praedaque  omnis  praeter  libera  corpora 

7  militi  concessa  est.  pars  maxima  captivorum  ex  Latinis 
atque  Hernicis  fuit,  nec  hominum  de  plebe,  ut  credi  pos- 
set  mercede  militasse,  sed  principes  quidam  iuventutia 
inventi,   manifesta  fides,   publica  ope  Volscos  hostes  ad- 

S  iutos.  Cerceiensium  quoque  quidam  cogniti  et  coloni  a 
Velitris;  Eomamque  omnes  missi  percunctantibus  primo- 
ribus  patrum  eadem,  quae  dictatori,  defectionem  sui  quis- 
que  populi,  haud  perplexe  indicavere. 

1  XIIII.  Dictator  exercitum  in  stativis  tenebat,  minime 
dubius,  bellum  cum  iis  populis  patres  iussuros,  cum  maior 
domi  cxorta  moles  coegit  acciri  Romam  eum  gliscente  in 
dies  seditione,   quam  solito  magis  metuendam  auctor  fa- 

2  ciebat.  non  enim  iam  orationes  modo  M.  Manli,  sed  facta 
popularia  in  speciem,   tumultuosa  cadem  qua  mente  fic- 

3  rent  intuenti  erant.  centurionem  nobilem  militaribus  fac- 
tis  iudicatum  pecuniae  cum  duci  vidisset,  medio  foro 
cum  caterva  sua  accurrit  ct  manum  iniecit,  vociferatus- 
que  de  superbia  patrum  ac  crudelitate  faeneratorum  et  mi- 

4  seriis  plebis,  virtutibus  eius  viri  fortunaque:  'tum  vero 
ego,'  inquit  'nequiquam  hac  dextra  Capitolium  arcemque 
servaverim,  si  civem  commilitonemque  meum  tamquam 
Gallis  victoribus   captum   in   servitutem   ac  vincula  duci 

5  videam.'  inde  rem  crcditori  palam  populo  solvit  libraque 
et  aere  liberatum  emittit,  deos  atque  homines  obtestan- 
tem,  ut  M.  Manlio,  liberatori  suo,   parenti  plebis  Roma- 

G  nae,  gratiam  referant.  acceptus  extemplo  in  tumultuosam 
turbam   et  ipse    tumultum    augcbat,    cicatrices    acceptas 

7  Veienti,  Gallico  aliisque  deinceps  bellis  ostentans:  sc  mi- 
litantem,  se  restituentem  eversos  penates,  multiplici  iam 
sorte  exsoluta  mergentibus  semper  sortem  usuris,  obru- 
tumfaenore  esse;  viderelucem,  forum,  civiumoraM.Manli 

8  opera,  omnia  parentium  beneficia  ab  illo  se  habere,  illi 
devovere   corporis  vitaeque   ac   sanguinis   quod   supersit: 


LIBER  VI,  14.  15.  [a.C.385]  319 

quodeiunque  sibi  cum  patria,   penatibus  publicis  ac  pri- 
\ -atis  iuris  fuerit,  id  cum  uno  homine  esse. 

His  vocibus  instincta  plebcs  cum  iam  unius  hominis  9 
esset,  addita  alia  commotioris  ad  omnia  turbanda  consilii 
res.  fundum  in  Veienti,  caput  patrimonii,  subiecit  prac-  10 
coni:  'nequem  vestriun,'  inquit  'Quirites,  donec  quicquam 
in  re  mea  supererit,  iudicatum  addictumve  duci  patiar.' 
id  vero  ita  accendit  animos,  ut  per  omne  fas  ac  nefas  se- 
cuturi  vindieem  libertatis  viderentur. 

Ad  hoc  domi  contionantis  in  modum  sermones  pleni  n 
criminum  in  patres;  inter  quos  cum  omisso  discrimine  vera 
an  vana  iaceret,  thesauros  Gallici  anri  occultari  a  patribus 
ieeit,    nec  iam  possidendis  publicis  agris  contentos  essc, 
nisi  pecuniam  quoque  publicam  avertant;  ea  rcs  si  palam 
fiat,  exsolvi  plebem  aere  alieno  posse.    quae  ubi  obiecta  12 
spes  est,   enimvero  indignum  facinus  videri,   cum  confe- 
rendum  ad  redimendam  civitatem  a  Gallis  aurum  fuerit: 
tributo  conlationem  factam,  idem  aurum  ex  hostibus  cap- 
tum  in  paucorum  praedam  cessisse.     itaque  exsecmeban-  13 
tur  quaerendo,  ubi  tantae  rei  furtum  occultaretur,  differen- 
tique  et  tempore  suo  se  indicaturum  diccnti  eeteris  omissia 
eo  versae  erant  omnium   curae,    apparebatque,   nec   veri 
indicii  gratiam  mediam  nec  falsi  offensionem  fore. 

XV.    Ita  suspensis  rebus  dictator  accitus  ab  exercitu  1 
in  urbem  venit.    postero  die  senatu  habito  cum  satis  pe- 
riclitatus   voluntates   hominum   discedere   senatum   ab   se 
vetuisset,  stipatus  ea  multitudine,  sella  in  comitio  posita, 
viatorem  ad  M.  Manlium  misit;   qui  dictatoris  iussu  vo-  2 
catus,  cum  signum  suis  dedisset,  adesse  certamen,  agmine 
ingenti  ad  tribunal  venit.    hinc  senatus,  hinc  plebs,  suum  0 
quisque  intuentes  ducem,  velut  in  acie  constiterant.    tum  4 
dictator  silentio  facto:  'utinam,'  inquit  'mihi  patribusque 
Romanis  ita  de  ceteris  rebus  cum  plebe  conveniat,  quem- 
admodum  quod  ad  te  attinet  eamque  rem,   quam  de  te 
sum  quaesiturus,   conventurum  satis  confido.     spem  fac-  5 
tam  a  te  civitati  video,  fide  incolumi  ex  thesauris  Gallicis, 
quos  primores   patrum  occultent,    creditum   solvi  posse. 
cui  ego  rei  tantum  abest,   ut  inpedimento  sim,   ut  contra 
te,  M.  Manli,  adhorter,  liberes  faenore  plebem  Eomanam 


320  LIBER  VI,  15.  L6.  [a.u.c.369] 

et  istos  incubantcs  pubKcis  thensauris  ex  praecla  clandc- 

G  stina  evolvas.  quod  nisi  facis,  sive  ut  et  ipse  in  parte 
pracdac  sis  sive  quia  vanum  indicium  est,  in  vincla  te 
duci  iubebo  nec  diutius  patiar,   a  te  multitudinem  fallaci 

7  spe  concitari.'  ad  ea  Manlius  nec  se  fefcllisse  ait,  non 
adversus  Volscos,  totiens  hostis  quotiens  patribus  expc- 
diat,  nec  adversus  Latinos  Hernicosque,  quos  falsis  cri- 
minibus  in  arma  agant,  sed  adversus  se  ac  plebem  Roma- 

s  nam  dictatorem  creatum  esse:  iam  omisso  bello,  quod 
simulatifm  sit,  in  se  impetum  fieri,  iam  dictatorem  profi- 
tcri  patrocinium  faeneratorum  advcrsus  plebem,   iam  sibi 

9  ex  favore  multitudinis  crimen  et  pernicicm  quaeri.  'offen- 
dit'  inquit  'te,  A.  Corneli,  vosque,  patres  conscripti,  cir- 
cumfusa  turba  lateri  meo:  quin  eam  diducitis  a  me  singuli 
vestris  beneficiis,  intcrcedendo,  cximendo  de  nervo  cives 
vestros,  prohibendo  iudicatos  addictosque  duci,  ex  co  quod 
io  affluit  opibus  vestris  sustinendo  necessitatcs  aliorum?  scd 
quid  ego  vos,  de  vcstro  inpendatis,  hortor?  sortem  ali- 
quam  ferte,  de  capite  deducitc  quod  usuris  pernumeratum 
est:  iam  niliilo  mea  turba  quam  ullius  conspectior  crit. 
n  at  cnim  quid  ita  solus  ego  civium  curam  ago?  nihilo  ma- 
gis  quod  respondeam  habco  quam  si  quaeras,  quid  ita 
solus  Capitolium  arcemque  servaverim.    et  tum  universis 

12  quam  potui  opein  tuli  et  nunc  singulis  feram.  nam  quod 
ad  thesauros  Gallicos  attinet,  rem  suapte  natura  facilem 
difficilem  interrogatio  facit.  cur  enim  quaeritis  quod  scitis? 
cur  quod  in  sinu  vestro  est  excuti  iubetis  potius  quam  po- 

13  natis,  nisi  aliqua  fraus  subest?  quo  magis  argui  pracsti- 
gias  iubetis  vestras,  eo  plus  vereor,  ne  abstuleritis  obser- 
vantibus  etiam  oculos.  itaque  non  ego  vobis  ut  indicem 
praedas  vestras,  sed  vos  id  cogendi  estis,  ut  in  medium 
proferatis.' 

i  XVI.  Cum  mitterc  ambages  dictator  iuberet  et  aut 
peragere  verum  indicium  cogcret  aut  fateri  facinus  in- 
simulati  falso  crimine  senatus  oblataeque  vani  furti  invi- 
diae,  negantem  arbitrio  inimicorum  se  locuturum  in  vincla 

2  duci  iussit.  arreptus  a  viatore  'Iuppiter'  inquit  'optimc 
maxime  Iunoque  rcgina  ac  Minerva  ceterique  dii  dcac- 
que,   qui  Capitolium   arcemque   incolitis,   sicine   vcstrum 


LIBEli  VI,  16.  17.  [a.C.385]  321 

militem  ac  praesidem  sinitis  vexari  ab  inimicis?  hacc 
dextra,  qua  Gallos  fucli  a  delubris  vestris,  iam  in  vinclis 
et  catenis  erit?' 

Xullius  nec  oculi  nec  aures  indignitatem  ferebant,  sed  r> 
invicta  sibi  quaedam  patientissima  iusti  imperii  civitas 
fecerat  nec  adversus  dictatoriam  vim  aut  tribuni  plebis 
aut  ipsa  plebs  attollere  oculos  aut  hiscere  audebant.  con-  4 
iecto  in  carcerem  Manlio  satis  constat  magnam  partem 
plebis  vestem  mutasse,  multos  mortales  capillum  ac  bar- 
bam  promisisse  obversatamque  vestibulo  carceris  maestam 
turbam. 

Dictator  de   Volscis   triumphavit,    invidiaeque   magis  o 
triumphus  quam  gloriae  fuit:   quippc  domi,   non  militiac 
partum  eum  actumque  de  cive,  non  de  hoste  fremebant; 
unum  defuisse  tantum  superbiae,  quod  non  M.  Manlius 
ante  currum  sit  ductus.   iamque  haud  procul  seditione  res  g 
erat.    cuius  leniendae  causa  postulante  nullo  largitor  vo- 
luntarius  repente  senatus  factus  Satricum   coloniam   duo 
milia  civium  Romanorum  deduci  iussit.    bina  iugera   et 
semisses  agri  adsignati.    quod  cum  et  parvum  et  paucis  r 
datum  ct  mercedem  esse  prodendi  M.  Manli  interpreta- 
rentur,   remedio  inritatur  seditio.     et  iam  magis  insignis  8 
sordibus  et  facie  reorum  turba  Manliana  erat,  amotusque 
post  triumphum  abdieatione  dictaturae  terror  et  linguam 
et  animos  liberaverat  hominum. 

XVII.     Audiebantur   itaque    propalam  voces   expro-  l 
brantium   multitudini,    quod   defensores   suos   semper    in 
praecipitem  locum  favore  tollat,  deinde  in  ipso  discrimine 
periculi  destituat.    sic  Sp.  Cassium  in  agros  plebem  vo-  2 
cantem,   sic  Sp.  Maelium  ab  ore  civium  famem  suis  in- 
pensis  propidsantem  oppressos,  sic  M.  Manlium  mersam 
et  obrutam  faenore  partem  civitatis  in  libertatem  ac  lucem 
extrahentem  proditum  inimicis.    saginare  plebem  popula- 
res  suos,  ut  iugulentur.    hocine  patiendum  fuisse,   si  ad  3 
nutum  dictatoris  non  responderit  vir  consularis?  fingerent 
mentitum  ante,  atque  ideo  non  habuisse  quod  tum  respon- 
deret:  cui  servo  umquam  mendacii  poenam  vincula  fuisse? 
non  obversatam  esse  memoriam  noctis  illius,  quae  paene  4 
ultima  atque  aeterna  nomini  Romano  fuerit?  non  speciem 
U  i  vol.  I.  21 


322  LIBER  VI,  17.  18.  [a.  u.  c.  369.  370] 

agminis  Gallorum  per  Tarpeiam  rupcm  scandentis?  non 
ipsius  M.  Manli,  qualem  eum  armatum  plenum  sudoris 
ac  sanguinis  ipso  paene  Iove  erepto  ex  hostium  manibus 

5  vidissent?  selibrisne  farris  gratiam  servatori  patriae  rela- 
tam?  et  quem  prope  caelestem,  cognomine  certe  Capito- 
lino  Iovi  parem  feccrint,  eum  pati  vinctum  in  carcere,  in 
tenebris  obnoxiam  carnificis  arbitrio  ducere  animam?  adco 
in  uno  onmibus  satis  auxilii  fuisse,  nuilam  opem  in  tam 
multis  uni  esse? 

G  Iam  ne  nocte  quidem  turba  ex  eo  loco  dilabebatur, 
refracturosque  carcerem  minabantur,  cum  remisso,  id 
quod  erepturi  erant,  ex  senatus  consulto  Manlius  vinelis 
liberatur.  quo  facto  non  seditio  finita,  sed  dux  seditioni 
datus  est. 

7  Per  eosdem  dies  Latinis  et  Hernicis  simul  colonis 
Circeiensibus  et  a  Velitris,  purgantibus  se  Volsei  crimine 
belli  captivosque  repetentibus,  ut  suis  legibus  in  eos  anim- 
adverterent,  tristia  rcsponsa  reddita,  tristiora  colonis,  quod 
cives  Romani  patriae  oppugnandac  nefanda  consilia  inis- 

8  sent.  non  negatum  itaque  tantum  de  captivis,  sed,  in  quo 
ab  sociis  tamen  temperaverant,  denuntiatum  senatus  ver- 
bis,  facesserent  propere  ex  urbe  ab  ore  atque  oculis  po- 
puli  Romani,  ne  nihil  eos  legationis  ius,  externo,  non 
civi  conparatum,  tegeret. 

i  XVIII.  Eecrudescente  Manliana  seditione  sub  exitu 
anni  comitia  habita  creatique  tribuni  militum  consulari 
potestate  Servius  Cornelius  Maluginensis  iterum,  P.  Va- 
lerius  Potitus  itcrum,  M.  Furius  Camillus  quintum,  Ser- 
vius    Sulpicius   Rufus   iterum,    C.  Papirius    Crassus,   T. 

2  Quinctius  Cincinnatus  iterum.  cuius  principio  anni  et 
patribus  et  plebi  peroportune  externa  pax  data:  plebi, 
quod  non  avocata  dilectu  spem  cepit,  dum  tam  potentcm 
haberet  ducem,  faenoris  expugnandi;  patribus,  ne  quo  ex- 
terno   terrore   avocarentur  animi   ab  sanandis  domesticis 

3  malis.  igitur  cum  pars  utraque  acrior  aliquanto  coorta 
esset,  iam  propinquum  ccrtamcn  aderat;  et  Manliua  ad- 
vocata  domum  plebe  cum  principibus  novandarum  rerum 
interdiu  noctuque  consilia  agitat,  plenior  aliquanto  animo- 

i  rum  irarumque  quam  antea  fuerat.   iram  accenderat  igno- 


LIBER  VI ,  18.  [a.  C.  385.  384]  323 

niinia  recens  in  animo  ad  contumeliam  inexperto;  spiritua 
dabat,  quod  nec  ausus  esset  idem  in  se  dictator,  quod  in 
Spurio  Maelio  Cincinnatus  Quinctius  fecisset,  et  vinculo- 
rum  suorum  invidiam  non  dictator  modo  abdicando  dicta- 
turam  fugisset,  sed  ne  senatus  quidem  sustinere  potuisset. 

His  simul  inflatus  exacerbatusque  iam  per  se  accensos  5 
incitabat  plebis  animos:   'quo  usque   tandem  ignorabitis 
vires  vestras,  quas  natura  ne  beluas  quidem  ignorare  vo- 
luit?  numerate  saltem,   quot  ipsi  sitis,   quot  adversarios 
habeatis.     si   singuli  singulos   adgressuri   essetis,    tamen  g 
acrius  crederem  vos  pro  libertate  quam  illos  pro  domina- 
tione  certaturos.    quot  enim  clientes  circa  singulos  fuistis 
patronos,  tot  nunc  adversus  unum  hostem  eritis.    osten-  7 
dite  modo  bellum:  pacem  habebitis.    videant  vos  paratos 
ad  vim:  ius  ipsi  remittent.    audendum  est  aliquid  univer- 
sis  aut  omnia  singulis  patienda.    quo  usque  me  circum- 
spectabitis?  ego  quidem  nulli  vestrum  deero;  ne  fortuna  8 
mea  desit,  videte.    ipse  vindex  vester,  ubi  visum  inimicis 
est,  nullus  repente  fui,  et  vidistis  in  vincula  duci  universi 
eum,  qui  a  singulis  vobis  vincula  depuleram.   quid  sperem,  9 
si  plus  in  me  audeant  inimici?  an  exitum  Cassi  Maeliique 
exspectem?  bene  facitis,  quod  abominamini:  dii  prohibe- 
bunt  haec.    sed  numquam  propter  me  de  caelo  descen- 
dent.    vobis   dent  mentem  oportet,   ut  prohibeatis,   sicut 
mihi  dederunt  armato  togatoque,  ut  vos  a  barbaris  hosti- 
bus,  a  superbis  defenderem  civibus.    tam  parvus  animus  10 
tanti  populi  est,   ut  semper  vobis  auxilium  adversus  ini- 
micos  satis  sit,   nec  ullum,  nisi  quatenus  imperari  vobis 
sinatis,  certamen  adversus  patres  noritis?  nec  hoc  natura 
insitum  vobis  est,  sed  usu  possidemini.    cur  enim  adver-  11 
sus  externos  tantum  animorum  geritis,   ut  imperare  illis 
aequum  censeatis?  quia  consuestis  cum  eis  pro  imperio 
certare,  adversus  hos  temptare  magis  quam  tueri  liberta- 
tem.    tamen,  qualescumque  duces  habuistis,  qualescum-  12 
que  ipsi  fuistis,  omnia  adhuc,  quantacumque  petistis,  ob- 
tinuistis   seu  vi   seu   fortuna  vestra.     tempus    est    etiam 
maiora  conari:  experimini  modo  et  vestram  felicitatem  et  13 
me,  ut  spero,  feliciter  expertum;  minore  negotio  qui  im- 
peret  patribus  inponetis,  quam  qui  resisterent  imperantibus 

21* 


l 


-  - 

a»  ■■■>•• 

■:-  ■  ■  -  • 
uv.r:  r*> 


~jy    I 


»-  -^3»  MQM  -r 


l;  VI,  S 


oxim 
.  Claudi 
didatam  fuis 
primus  ;i  j 
quae  prael 
i  mem 
..  ab  i 
auctorem  in 

li 
illud  notand 
decora  foeda 
ctiam  reddi 
dicitur.  quib 
.  i  •■ 
decora  quoqui 
•     etiam 
.  d 

vaiofl  i  x 

.     |  . 
•iain    : 

dcni  Capitd 
ad    auxiliun 
quam  meni 
lutcm  populi  l; 
suo  discrimi 
Capitolium 
verai  d 
populue  citi 
hominibus 
oiai  oculoa 
decoris,  dui 
vcro  criini: 
extra  porta 
lium  dod  i 
valuit,    et 
etiam  iudicibua 


tarent.    Ap.  Claudio  in  vincula  dw 
1  Claudiamquc  omnem  gentem  bop- 
dsu  opprimi  popularem  virum,  quod 
plebem  defeciaeet.    cum  diea  venit,  i 
rnultitudinia   aeditioeasque   voa  - 
idicium  pertinentia  proprie  ad  regm 
i<  cta  -int  reOj  apud  Deminem 
•  dubito,  liaud  parva  fuisae,  cum  .. 
uon  in  cauaa,   Bed  io  1"'"  fucrit. 
•,  ui  sciant  homines,  quae  et  quanta 
:  iKui  ingrata  Bolum,  sed  invisa 
oea  prope  quadringentoa  produxic 

ipensas  pecuoias  tulisset,  « ni< ►- 
duci  addictoa  prohibuissel ;  ad  ha 
d  commemoraaae  tantura,  Bed  pro- 
nda,   spolia  hoatium  caeaorum  ad 
>rum  ad  quadraginta,  in  quibua  in- 
orooas,   civicaa  octo.    ad  li"<-  - 
produxit ,  inter  quoa  t '.  S<  n  ilium, 
:u  Doraioatum.    el  cura  ea  quo- 
niiii  oratione 
dictis  aequaudo  meraoraaaet,   nu- 
catricibus  bcllo  Dti-   • 

jque  alioa  devocaa» 
-iianiiii    prccatusque  esse,    ut 
linam  arc<  m  protegenti  ad  .»a- 
lcdissi  nl .   eam  populo  Romano  in 
singuloa  universoaque,  ut 
ii  intuentes,  ut  ad  deos  inmortalea 
in  campo  Martio  cum  centuriatim  i< 
is  ad  Capitolium  manua  tendena  ab 
•.  apparuit  tribunia, 
niinum   liberaaflent   tanti   memoria 
in  pracoccupatis  bcncficio  animis 
ndicta  dic  in  1'ctelinum  lucum   . 
iKini,  undc  ci  -    in  (  ':i| 

iin  populi  iiidictuui  ( -*.  iiii  crimen 
uiiuis    tristc    iudicium    invisumqul 
tui.    sunt  qui  per  duumviros,  qui  de 


I 


326  LIBER  VI,  20.  21.  [a.  u.  c.  370—  373J 

perduellione  anquirerent  creatos,  auctores  sint  damnatum. 
tribuni  de  saxo  Tarpeio  deiecerunt,  locusque  idem  in  uno 
homine  et  eximiae  gloriae  monumentum  et  poenae  ultimae 

13  fuit.  adiectae  mortuo  notae  sunt:  publica  una,  quod,  cum 
domus  eius  fuisset,  ubi  nunc  aedes  atque  officina  Mone- 
tae  est,  latum  ad  populum  est,  ne  quis  patricius  in  arce 

liaut  Capitolio  habitaret;  gentilicia  altera,  quod  gentis 
Manliae  decreto  cautum  cst,  ne  quis  dcinde  M.  Manlius 
vocaretur.    hunc  exitum  habuit  vir,  nisi  in  libcra  civitate 

15  natus  esset,  memorabilis.  populum  brevi,  postquam  peri- 
culum  ab  eo  nullum  erat,  per  se  ipsas  recordantcm  vir- 
tutes  desiderium  eius  tenuit.  pestilentia  etiam  brevi  con- 
secuta  nullis  occurrentibus  tantae  cladis  causis  ex  Manliano 

10  supplicio  magnae  parti  videri  orta:  violatum  Capitolhun 
esse  sanguine  servatoris  nec  dis  cordi  fuisse  poenam  eius 
oblatam  prope  oculis  suis,  a  quo  sua  templa  ercpta  mani- 
bus  hostium  essent. 

1  XXI.  Pestilentiam  inopia  frugum  et  volgatam  utrius- 
que  mali  famam  anno  insequcnte  multiplex  bellum  ex- 
cq>it,  L.  Valerio  quartum,  Aulo  Manlio  tertium,  Servio 
Sulpicio   tertium,  Lucio  Lucretio,   L.  Aemilio   tcrtium, 

2  M.  Trebonio  tribunis  militum  consulari  potestate.  hostes 
novi  praeter  Volscos  velut  sorte  quadam  prope  in  aeter- 
num  exercendo  Eomano  militi  datos,  Cerceiosque  et  Ve- 
litras  colonias  iam  diu  molientes  defcctionem  et  suspec- 
tum  Latium,  Lanuvini  etiam,  quae  fidelissima  urbs  fuerat, 

■6  subito  exorti.  id  patres  rati  contcmptu  accidcre,  quod 
Veliternis  civibus  suis  tam  diu  inpunita  defectio  esset, 
decreverunt,   ut  primo  quoque  tempore  ad  populum  fer- 

4  retur  de  bello  eis  indicendo.  ad  quam  militiam  quo  para- 
tior  plebes  esset,  quinqueviros  Pomptino  agro  dividendo 
et    triumviros    Nepete    coloniae    deducendae    creaverunt. 

5  tum  ut  bellum  iuberent  latum  ad  populum  est,  et  nequi- 
quam  dissuadentibus  tribunis  plebis  omnes  tribus  bellum 

6  iusserunt.  apparatum  eo  anno  bellum  est,  excrcitus  prop- 
ter  pestilentiam  non  eductus.  eaque  cunctatio  colonis 
spatium  dederat  deprecandi  eenatum;  et  magna  hominum 
pars  eo,  ut  legatio  supplex  Romam  mitteretur  inclinabat, 

7  ni    privato,    ut    fit,    perieulo    publicum    inplicitum  cssct 


LIBER  VI,  21.  22.  [a.  C.  384— 381]  327 

auctoresque  defectionis  ab  Komanis  metu,  ne  soli  erimini 
subiecti  piacula  irae  Eomanorum  dederentur,  avertissent 
colonias  a  consiliis  pacis.  neque  in  senatu  solum  per  eos  8 
legatio  inpedita  est,  sed  magna  pars  plebis  incitata,  ut 
praedatum  in  agrum  Komanum  exirent.  haec  nova  in- 
iuria  cxturbavit  omnem  spem  pacis.  de  Praenestinorum  9 
quoque  defectione  eo  anno  primum  fama  exorta;  arguen- 
tibusque  eos  Tusculanis  et  Gabinis  et  Labicanis,  quorum 
in  fines  incursatum  crat,  ita  placide  ab  senatu  responsum 
est,  ut  minus  credi  de  criminibus,  quia  nollent  ea  vera 
esse,  appareret. 

XXII.   Insequenti  anno  Sp.  et  L.  Papirii  novi  tribuni  i 
niiliturn  consulari  potestate  Yelitras  legiones  duxere,  quat- 
tuor  collegis,  Ser.  Cornelio  Maluginensi  tertium,  Q.  Ser- 
vilio,    C.    Sulpicio,    L.   Aemilio   quartum   (tribunis),    ad 
pracsidium  urbis  et  si  qui  ex  Etruria  novi  motus  nuntia- 
rentur  —  omnia  enim  inde  suspecta  erant  —  relictis.    ad  2 
Velitras   adversus   maiora  paene   auxilia  Praenestinorum 
quam    ipsam    colonorum    multitudinem    secundo    proelio 
pugnatum  est  ita,   ut  propinquitas   urbis   hosti   et   eausa 
maturioris   fugae   et   unum   ex   fuga  receptaeulum  csset. 
oppidi   oppugnatione   tribuni   abstinuere,   quia   et   anceps  3 
erat    nec    in    perniciem    coloniae   pugnandum   censebant. 
literae  Komam  ad  senatum  cum  victoriae  nuntiis  acriores. 
in    Praenestinum    quam    in  Veliternum    hostem    missae. 
itaque  ex  senatus  consulto  populique  iussu  bellum  Prae-  4 
nestinis  indictum,   qui  coniuncti  Volscis  anno  insequente 
Satricum,  coloniam  populi  Komani  pertinaciter  a  colonis 
defensam,   vi  expugnarunt  foedeque  in  captis   exercuere 
victoriam.    eam  rem  aegre  passi  Komani  M.  Furium  Ca-  5 
millum  sextum  tribunum  militum  creavere.   additi  cnllegae 
A.  et  L.  Postumii  Regillenses  ac  L.  Furius  cum  L.  Lu- 
cretio  et  M.  Fabio  Ambusto. 

Volscum  bellum  M.  Furio  extra  ordinem  decretum.  r, 
adiutor  ex  tribunis  sorte  L.  Furius  datur,  non  tam  e  re 
publica  quam  ut  collegae  materia  ad  omnem  laudem  esset, 
et  publice,  quod  rem  temeritate  eius  prolapsam  restituit, 
et  privatim,  quod  ex  errore  gratiam  potius  eius  sibi  quam 
suam   gloriam  petiit.    exactae  iam  aetatis  Camillus  erat,  7 


328  LIBER  VI,  22.  23.  [a.  u.  c.  373.  37  IJ 

comitiisque  iurare  parato  in  vcrba  excusandae  valetudini 
solita  consensus  populi  restiterat:  sed  vegetum  ingenium 
in  vivido  pectore  vigebat  virebatque  intcgris  sensibus  et 
civiles  iam  res  haud  magnopere  obeuntem  bella  excita- 

8  bant.  quattuor  legionibua  quaternum  miliuni  scriptis, 
exercitu  indicto  ad  portam  Esquilinam  in  posteram  diem, 
ad  Satricum  profeetus.  ibi  eum  expugnatores  coloniae 
haudquaquam  perculsi,  fidentes  miJitum  numero,  quo  ali- 

9  quantum  praestabant,  opperiebantur.  postquam  appropin- 
quare  Romanos  senserunt,  extemplo  in  aciem  procedunt, 
nihil  dilaturi,  quin  periculum  summae  rerum  faeerent:  ita 
paucitati  hostium  niliil  artes  imperatoris  unici,  quibus  solis 
confklerent,  profuturas  esse. 

l  XXIII.  Idem  ardor  et  in  Romano  exercitu  erat  et  in 
altero  duce,  nec  praesentis  dimicationis  fortunam  ulla  res 
praeterquam  unius  viri  consilium  atque  impcrium  mora- 
batur,  qui  occasionem  iuvandarum  ratione  virium  trahendo 

•2  bello  quaerebat.  co  magis  hostis  instare,  ncc  iam  pro 
castris  tantum  suis  explicare  aciem,  sed  proccdcre  in 
medium  campi,   et  vallo  prope  hostium   signa  inferendo 

3  superbam  fiduciam  virium  ostentare.  id  aegre  patiebatur 
Romanus  miles,  multo  aegrius  alter  ex  tribunis  militum, 
L.  Furius,  ferox  cum  aetate  et  ingenio  tum  nmltitudinis 

4  cx  incertissimo  sumentis  animos  spe  inflatus.  hic  per  se 
iam  milites  incitatos  insuper  instigabat  elevando,  qua  una 
poterat,  aetate  auctoritatem  collegae,  iuvenibus  bella  data 
dictitans  et  cum  corporibus  vigere  et  deflorescerc  animos ; 

5  cunctatorem  ex  acerrimo  bellatore  factum,  et  qui  adve- 
niens  castra  urbesque  primo  impetu  rapere  sit  solitus, 
eum  residem  intra  vallum  tempus  terere,  quid  accessurum 

G  suis  decessurumve  hostium  viribus  sperantcm,  quam  oc- 
casionem,  quod  tempus,  quem  insidiis  instruendis  locum? 

7  frigere  ac  torpere  senis  consilia.  sed  Camillo  cum  vitae 
satis  tum  gloriae  esse.  quid  attinere  cum  mortali  corpore 
uno  civitatis,  quam  inmortalem  esse  deceat,  pati  con- 
senescere  vires? 

S  His  sermonibus  tota  in  se  averterat  castra,  et  cum 
omnibus  locis  posceretur  pugna:  'sustinere,'  inquit  'M. 
Furi,   non  possumus  impetum  militum,   et  hostis,   cuius 


LIBER  VI ,  23.  24.  [a.  C.  381.  38  •]  32!  I 

animos  cunctando  auximus,  iam  minime  toleranda  superbia 
insultat.     cede  unus  omnibus  et  patere  te  vinci  consilio, 
ut  maturius  bello  vincas.'    ad  ea  Camillus,  quae  beUa  suo  9 
unius  auspicio  gesta  ad  eam  diem  essent,   negare  in  eis 
neque  se  neque  populum  Eomanum  aut  consilii   sui  aut 
ibrtunae  paenituisse.    nunc  scire  se  collegam  habere  iure 
imperioque  parem,   vigore  aetatis  praestantem.    itaque  se  10 
quod  ad  exercitum   attineat  regere  consuesse,   non  regi, 
collegae  imperium  se  non  posse  inpedire.    diis   bene  iu- 
vantibus  ageret  quod  e  re  pubhca  duceret.   aetati  suae  se  n 
veniam  etiam  petere,   ne  in  prima  acie  esset:   quae  senis 
munia  in  bello  sint,   iis  se  non  defuturum.     id  a  diis  in- 
mortalibus  precari,   ne  qui  casus  suum  consilium  lauda- 
bile  efficiat.    nec  ab  hominibus  salutaris  sententia  nec  a  12 
diis  tam  piae  preces  auditae  sunt.    primam  aciem  auctor 
pugnae  instruit,  subsidia  Camillus  firmat  validamque  sta- 
tionem  pro  castris  opponit;   ipse  edito  loco  spectator  in- 
tentus  iu  eventu  alieni  consilii  constitit. 

XXTTTT.     Simul  primo   concursu  concrcpuere   arma,  1 
hostis  dolo,  non  metu  pedem  rettulit.    lenis  ab  tergo  cli-  2 
vus  erat  inter  aciem  et  castra,  et,  quod  multitudo  suppe- 
ditabat,   aliquot  validas   cohortes   in   castris   armatas   iu- 
structasque  reliqucrant,   quae  inter  commissum  iam  cer- 
tamen,    ubi   vallo    adpropinquasset    hostis,    erumperent. 
Romanus  cedentem  hostem  efFuse  sequcndo  in  locum  ini-  ;; 
quum  pertractus  oportunus  huic  eruptioni  fuit.   versus  ita- 
que  in  victorem  terror  et  novo  hoste  et  supina  valJe  Ro- 
manam  inclinavit  aciem.     instant  Volsci   recentes,   qui  e  4 
castris  impetum  fecerant;   integrant   et  illi  pugnam,   qui 
simulata  cesserant  fuga.    iam  non  recipiebat  se  Romanus 
miles,   sed  inmemor  recentis   ferociae  veterisque   deeoris 
terga  passim  dabat  atque  effuso  cursu   castra  repetebat, 
cum  Camillus  subiectus  ab  circumstantibus  in  equum  et  5 
raptim  subsidiis  oppositis:  'haec  est,'  inquit  'niilites,  pugna, 
quam  poposcistis?  quis  homo,  quis  deus  est,  quem  accu- 
sare  possitis?    vestra  illa  temeritas,   vestra  ignavia  haec 
cst.     secuti   alium   ducem   sequimini  nunc  Camillum   et,  g 
quod  ductu  meo  soletis,   vincite.     quid  vallum  et  castra 
spectatis?    neminem  vestrum  illa  nisi  victorem  receptura 


ooO  LIBER  VI,  24.  25.  [a.  u.  c.  374] 

7  sunt.'  pudor  primo  tenuit  effusos:  inde  ut  eircumagi  Bigna 
obvertique  aciem  viderunt  in  hostcm,  et  dux,  praeterquam 
quod  tot  insignis  triumphis,  etiam  aetate  vencrabilis,  inter 
prima  signa,  ubi  plurimus  labor  periculumque  erat,  se  of- 
ferebat,   increpare  singuli  se  quisque  et  alios,   ct  adhor- 

8  tatio  invicem  totam  alacri  clamorc  pervasit  aciem.  neque 
alter  tribunus  rei  defuit,  sed  missus  a  collega  restituente 
peditum  aciem  ad  equites,  non  castigando,  ad  quam  rcm 
leviorem  auctorem  eum  culpac  societas  fecerat,  sed  ab 
imperio  totus  ad  preces  versus  orare  singulos  universos- 
que,   ut   se  reum  fortunae   eius   diei   crimine   eximeront: 

9  'abnuente  ac  prohibente  collega  temeritatis  me  omnium 
potius  socium  quam  unius  prudentiae  dedi.  Camillus  in 
utraque  vestra  fortuna  suam  gloriam  videt:  ego,  ni  resti- 
tuitur  pugna,  quod  miserrimum  est,  fortunam  cum  omni- 

10  bus,  infamiam  solus  sentiam.'  optimum  visum  est  in  fluc- 
tuantcm  acicm,  tradi  equos  et  pedestri  pugna  invadcrc 
hostcm.  cunt  insignes  armis  animisque,  qua  prcmi  partc 
maximc  pcditum  copias  vidcnt.  nihil  ncque  apud  duces 
neque  apud  milites  remittitur  a  summo  certamine  animi. 

n  sensit  crgo  eventus  virtutis  enixae  opem,  et  Volsci,  qua 
modo  simulato  metu  cesserant,  ea  in  veram  fugam  effusi, 
magna  pars  et  in  ipso  certamine  et  post  in  fuga  caesi, 
ceteri  in  castris,  quae  capta  eodem  impetu  sunt.  plures 
tamen  capti  quam  occisi. 

1  XXV.  Ubi  in  recensendis  captivis  cum  Tusculani 
aliquot  noscitarentur,  secreti  ab  aliis  ad  tribunos  addu- 
cuntur,  percontantibusque  fassi,  publico  consilio  se  mili- 

2  tasse.  cuius  tam  vicini  belli  metu  Camillus  motus  extem- 
plo  se  Romara  captivos  ducturum  ait,  ne  patres  ignari 
sint,  Tusculanos  ab  societate  descisse.    castris  exercitui- 

3  quc  interim,  si  videatur,  praesit  collega.  documento  unus 
dies  fuerat,  ne  sua  consilia  melioribus  praeferret.  nec  ta- 
men  aut  ipsi  aut  in  exercitu  cuiquam  satis  placato  animo 
Camillus  laturus  culpam  eius  videbatur,  qua  data  in  tam 

4  praecipitem  casum  res  publica  esset,  et  cum  in  exercitu 
tum  Romae  constans  omnium  fama  erat,  cum  varia  for- 
tuna  in  Volscis  gesta  res  esset,  adversae  pugnae  fugae- 
que  in  L.  Furio   culpam,    secundae   decus   omne  penes 


LIBEK  VI,  25.  2G.  [u.  C.  380]  331 

M.  Furium  esse.   introductis  iu  senatum  captivis  cum  bello  ;> 
persequendos  Tusculanos  patres   censuissent  Camilloquc 
id  bellum  mandassent,   adiutorem  sibi  ad  eam  rem  unum 
petit,  permissoque,  ut  ex  collegis  optaret  quem  vellet,  con- 
tra  spem  omnium  L.  Furium  optavit.     qua   moderatione  c 
animi  cum  collegae  levavit  infamiam,  tum  sibi  gloriam  in- 
gentem  peperit.    nec  fuit  cum  Tusculanis   bellum:   pace 
constanti  vim  Romanam  arcucrunt,  quam  armis  non  pote- 
rant.    intrantibus  fines  Romanis  non  demigratum  ex  pro-  i 
pinquis   itineris   locis,    non   cultus    agrorum    intermissus, 
patentibus  portis  urbis  togati  obviam  frequentes  impera- 
toribus  processere,  commeatus  exercitui  comiter  in  castra 
ex  urbe  et  ex  agris  devehitur.   Camillus,  castris  ante  por-  8 
tas  positis,  eademne  forma  pacis,  quae  in  agris  ostentarc- 
tur,  etiam  intra  moenia  esset,  scire  cupiens,  ingressus  ur-  [i 
bem  ubi  patentes  ianuas  et  tabernis  apertis  proposita  omnia 
in  medio  vidit  intentosque  opifices  suo  quemque  operi  et 
ludos  litterarum  strepere  discentium  vocibus   ac  repletas 
semitas   inter  vulgus   aliud  puerorum   et    mulierum    huc 
atque  illuc  euntium,  qua  quemque  suorum  usuum  causae 
ferrent,  nihil  usquam  non  pavidis  modo,  sed  ne  miranti-  10 
bus  quidem  simile,   circumspiciebat  omnia  inquirens  ocu- 
lis,   ubinam  bellum  fuisset;   adeo  nec  amotae  rei  usquam  n 
nec  oblatae  ad  tempus  vestigium  ullum  erat,  sed  ita  om- 
nia  constanti  tranquilla  pace,  ut  eo  vix  fama  belli  perlata 
videri  posset. 

XXVI.    Victus  igitur  patientia  hostium  senatum  eo-  l 
rum  vocari  iussit.    'soli  adhuc/   inquit  'Tuseulani,   vera 
arma  verasque  vires,  quibus  ab  ira  Romanorum  vestra  tu- 
taremini,  invenistis.    ite  Roraam  ad  senatum;  aestimabunt  2 
patres,  utrum  plus  ante  poenae  an  nunc  veniae  meriti  sitis. 
non  praecipiam  gratiam  publici  beneficii:   deprecandi  po- 
testatem  a  me  habueritis;  precibus  eventum  vestris  sena- 
tus,  quem  videbitur,  dabit.'    postquam  Eomam  Tusculani  a 
venerunt  senatusque  paulo  ante  fidelium  sociorum  mae- 
stus  in  vestibulo  curiae  est  conspectus,  moti  extemplo  pa- 
tres  vocari  eos  iam  tum  hospitaliter  magis  quam  hostiliter 
iussere. 

Dictator  Tusculanus  ita  verba  fecit:    'quibus   bellum  i 


332  LIBER  VI,  2G.  27.  [a.  u.  c.  374] 

indixistis  intulistisque,  patres  conscri})ti,  sicut  ntinc  videtis 
nos  stantes  in  vcstibulo  curiae  vestrae,  ita  armati  parati- 
que  obviam  imperatoribus  legionibusque  vcstris  proees.<i- 

j  mus.  hic  noster,  hic  plebis  nostrae  habitus  fuit  eritque 
semper,  nisi  si  quando  a  vobis  proque  vobis  arma  acce- 
perimus.  gratias  agimus  et  ducibus  vestris  et  exereitibus, 
quod  oculis  magis  quam  auribus  crediderunt  et,  ubi  nihil 

ij  hostile  erat,  ne  ipsi  quidem  fecerunt.  pacem  quam  nos 
praestitirnus,  eam  a  vobis  petimus;  bellum  eo,  sicubi  est, 
avertatis  precamur:  in  nos  quid  arma  polleant  vestra,  si 
patiendo  experiundum  est,  inermes  experiemur.  haec  mens 
nostra  est,   dii  inmortales   faciant,   tam  felix   quam  pia. 

7  quod  ad  crimina  attinet,  quibus  moti  bellum  indixistis, 
etsi  revicta  rebus  verbis  confutare  nihil  attinet,  tamen, 
etiam  si  vera  sint,  vel  fateri  nobis  ea,  cum  tam  evidcnter 
paenituerit,  tutum  censemus.    peccetur  in  vos,  dum  digni 

S  sitis  quibus  ita  satisfiat.'  tantum  fere  verborum  ab  Tuscu- 
lanis  factum.  pacem  in  praesentia,  nec  ita  multo  post 
civitatem  etiam  impetraverunt.  ab  Tusculo  legiones  re- 
ductae. 

i  XXVLL  Camillus,  consilio  et  virtute  in  Volseo  bello, 
felicitate  in  Tusculana  expcditione,  utrubique  singulari 
adversus  collegam  patientia  et  moderatione  insignis,  ma- 

2  gistratu  abiit  creatis  tribunis  militaribus  in  insequentem 
annum  L.  et  P.  Valeriis,  Lucio  quintum,  Publio  tertium, 
et  Gaio  Sergio  tertium,   Lucio  Menenio  iterum,   Publio 

;;  Papirio,  Servio  Cornelio  Maluginense.  censoribus  quo- 
que  eguit  annus  maximc  propter  incertam  famam  aeris 
alieni,  adgravantibus  summam  etiam  invidiae  eius  tribu- 
nis  plebis,  eum  ab  iis  elevaretur,  quibus  fide  magis  quam 
fortuna  debentium    laborare   creditum   vidcri   expcdiebat. 

t  creati  censores  C.  Sulpicius  Camerinus,  Sp.  Postumius 
Regillensis,  coeptaque  iam  res  morte  Postumi,  quia  eol- 
Legam  suffici  censori  religio  erat.  interpellata  est.  igitur 
cum  Sulpicius  abdicasset  se  magistratu,  censores  alii  vi- 
tio  crcati  non  gesserunt  magistratum.  tertios  creari  velut 
diis  non  accipientibus  in  eum  annum  censuram  religiosum 

G  fuit.  eam  veru  ludificationem  plebis  tribuni  ferendam  ne- 
gabant:    fugere   senatum   testes   tabulas  publicas   census 


LIBER  VI ,  27.  28.  [a.  C.  380]  333 

cuiusque,  quia  nolint  conspici  summam  aeris  alieni,  quac 
indicatura  sit,  dcmersam  partcm  a  parte  civitatis,  cum 
interim  obaeratam  plebem  obiectari  aliis  atquc  aliis  hosti- 
bus.  passim  iam  sine  ullo  discrimine  bella  quaeri:  ab  7 
Antio  Satricum,  ab  Satrico  Velitras,  inde  Tusculum  le- 
giones  ductas.  Latinis,  Hernicis,  Praenestinis  iam  inten- 
tari  arma  civium  magis  quam  hostium  odio,  ut  in  armis 
terant  plebem  nee  respirare  in  urbe  aut  per  otium  liber- 
tatis  mcminisse  sinant  aut  consistere  in  contione,  ubi  ali- 
quando  audiant  vocem  tribuniciam  de  levando  faenore  ct 
fine  aliarum  iniuriarum  agentem.  quod  si  sit  animus  plebi  8 
mcmor  patrum  libertatis,  se  nec  addici  quemquam  civcm 
liomanum  ob  creditam  pecuniam  passuros  neque  dilcctum 
haberi,  donec  inspecto  aere  alieno  initaque  ratione  mi- 
nucndi  eius  sciat  unus  quisque,  quid  sui,  quid  alieni  sif, 
supersit  sibi  liberum  corpus  an  id  quoque  nervo  debea- 
tur.  merces  seditionis  proposita  confestim  seditionem  e?:-  9 
citavit.  nam  et  addicebantur  multi  ct  ad  Praenestini  fa- 
mam  belli  novas  legiones  scribendas  patres  censuerant. 
quae  utraque  simul  auxilio  tribunicio  et  consensu  plebis 
inpediri  coepta;  nam  neque  duci  addictos  tribuni  sinebant  io 
neque  iuniores  nomina  dabant.  cum  patribus  minor  prac- 
sens  cura  creditae  pecuniac  iuris  exsequendi  quam  dilec- 
tus  esset  —  quippe  iam  a  Praeneste  profectos  hostis  in 
agro  Gabino  consedisse  nuntiabatur  — ,  interim  tribunos  n 
plebis  fama  ea  ipsa  inritaverat  magis  ad  susceptum  cer- 
tamen  quam  deterruerat,  neque  aliud  ad  seditionem  ex- 
tinguendam  in  urbe  quam  prope  inlatum  moenibus  ipsis 
bellum  valuit. 

XXVIII.  Nam  cum  essetPraenestinis  nuntiatum,  nul-  i 
lum  exercitum  conscriptum  Romae,  nullum  ducem  certum 
esse,  patres  ac  plebem  in  semet  ipsos  versos,  occasionem  2 
rati  duces  eorum  raptim  agmine  acto,   pervastatis  proti- 
nus  agris  ad  portam  Collinam  signa  intulere.    ingens  in  3 
urbe  trepidatio  fuit.   conclamatum  ad  arma  concursumque 
in  muros  atque  portas  est,  tandemque  ab  seditione  ad  bel- 
lum  versi  dictatorem  T.  Quinctium  Cincinnatum  creavere. 
is  magistrum  equitum  Aulum  Sempronium  Atratinum  di-  4 
xit.  quod  ubi  auditum  est  —  tantus  cius  magistratus  terror 


334 


LIREK  a.u.c.374.375] 


has  inani 
fortuna 
ubicum 
auem  a 

i>  e  ol 
Ltatui' 


erat       .  simul  hos  nibus  recessere  et  luniores 

.,  Romaui  ad  cdictum  -actatione  convenere.     dum 

conscribitur  Romae  castra  interim  hostium  Uaud 

procul  Alia  flumine  i  ade  agrum  late  populantes 

fatalem  se  urbi   K  >um  cepiase  inter  se  iacta- 

e  bant:  similem  pavorem  ind  Lc  fugam  fore  ac  beflo  Gal- 
lico  fuerit    ctenim  si  >ntactum  religione  insignem- 

que noinine eius  lo  omani,  quanto  magisAliensi 

die  Aliam  ipsam,  im  tantae  cladis,  reformida- 

turos?  species  pi*oi  i  truees  (lallorum  sonumquc 

:  vocis  in  oculis  atqu 
inanes  ipsas  tiones 

verant  spes  suas.    Koman 
tinus  hostis,  satis  scire 
cum  devictum  centum  ann^ 
g  locum  insignem  memoria^^ 

delendam  memoriam      M 
9  ne  qua  terra   sit  □ 
Gralli  bi  ofrerantur  illo 
pugnaverint  i 
bios,  tunc  cum  effi 
mana  intrs  9 
domum  perfenret. 
i         XXVllll.  l/ 
dictator  Roman 
structi  intontn 
fortuna  illos 
mortales 
2  auxilii  d 
equis  in 
bato 
deris 

ped 
dis 


LIBER  V 


.-i  lntra  moema 
populatisque  omnibue 
quam  direptis  ad  . 
quoque  muniment  .... 
pido  se  Praenesti 

-ub    ditioii';   Praf •;. 

dcincepsque  haud  m 
eitua  ductus.   eae  qu 

jte  ventum. 
tum  est.     T.  Quincti 
bostium,  novem  oj 
.  . ! 
tum  Iovis  Imp 
iter  cellara  J 

;:'  :    fIupj  i( 

.  q 

\)h:\,<  j    C.   S 

[olsci  provim 
data,  cuiiu 

.  .    i 
,elut  circunr 

hendio  ut  ec 

.    |  li 
bu  erat,   ip-i  in 
Boco  sola  vii    . 
OMtra  tnterio 

• 
atque  in-ri 

riornani,  l<\  militum 
quae  ufu  li>. 
dici  placebal 
adferebantur, 
t  uti.  revocati 


U 


xtemplo  ureretur  a§ 

arbi  inf  1  ],<>••- 

!  imanus  a< 
•r  vix  moenia  tuta 
:to  praeterea  oppida 
1  ea  circumlatum  bcllum, 
■'■   \    litra* 
.    tum  ad 
jed  per  deditio 

.  . 

tansque  signum 
I  iiimi  tulit. 

tabulaque 

. 

<lie  vi< 
labdica 
«i  tribunoruin 
triciorum 
I  .  Man 

L.  Am^ 

.    ;mt(   | 

lc,  sine  conpurati  ..•  <  xtn| 
>do  ct  patrcs,  qui  <H 
kbulatum  cohoi 
k  id  falso  nuntiuturn 
Iferuntur,  ne  auctore  qoi- 
Latinus  pro  milite  BomaDO 
I  praecipitaTere.  ibi  dum 
iedun- 
fcccntia  in  campo  ab  ■■ 
■us  iitrubique  prodir.. 
■dquid   superfuit  fortunae 

m  aunt  reJata,  primna 

elpostquam  qui< 

.  ia  ct 
ncercitus  ac  ducc.«,  otium- 


336  LIBER  VI,  30—32.  [a.u.  c.  375— 377] 

5  que  inde,  quantum  a  Yolscis,  fuit;  id  modo  extremo  aimo 
tumultuatum,  quod  Praenestini  concitatis  Latinorum  po- 
pulis  rebellarunt. 

D  Eodem  anno  Setiam,  ipsis  querentibus  pcnuriam  ho- 
minum,  novi  coloni  adscripti.  rebusque  haud  prosperis 
bello  domestica  quies,  quam  tribunorum  militum  ex  plebc 
gratia  maiestasque  inter  suos  obtinuit.  solacium  fuit. 

1  XXXI.  Insequentis  anni  principia  statim  seditionc 
ingenti  arsere  tribunis  militum  consulari  potestate  Sp.  Fu- 
rio,  Q.  Servilio  iterum,  L.  Menenio  tertium,  P.  Cloelio, 

2  M.  Horatio,  L.  Geganio.  erat  autem  et  materia  et  causa 
seditionis  aes  alienum,  cuius  noscendi  gratia  Sp.  Servilius 
Priscus,  Q.  Cloelius  Siculus  censores  facti,  ne  rem  age- 

:;  rent,  bello  inpediti  sunt.  namque  trepidi  nuntii  primo, 
fuga  deinde  ex  agris  lcgiones  Volscorum  ingressas  fines 

4  popularique  passim  Ivomanum  agrum  attulere.  in  qua 
trepidatione  tantum  afuit,  ut  civilia  certamina  terror  ex- 
tcrnus  cohiberet,  ut  contra  eo  violentior  potestas  tribuni- 
cia  inpediendo  dilcctu  esset,  donec  condiciones  inpositac 
patribus,   ne  quis,   quoad  bcllatum  esset,   tributum  daret 

b  aut  ius  de  pecunia  credita  diceret.  eo  laxamento  plebi 
sumpto  mora  dilectui  non  est  facta.  legionibus  novis 
scriptis  placuit  duos  exercitus  in  agrum  Yolscum  lcgioni- 
bus  divisis  duci:  Sp.  Furius,  M.  Horatius  dextrorsus  ma- 
ritumam  oram  atque  Antium,  Q.  Servilius  et  L.  Geganius 

6  laeva  ad  montes  Ecetram  pergunt.  neutra  parte  hostis 
obvius  fuit.  populatio  itaque  non  illi  vagae  similis,  quam 
Volscus  latrocinii  more,  discordiae  hostium  fretus  et  vir- 
tutem  metuens,  per  trcpidationem  raptim  fecerat,  scd  ab 
iusto  exercitu  iusta  ira  facta  spatio  quoque  tcmporis  gra- 

7  vior.  quippe  a  Yolscis  timcntibus,  ne  intcrim  exercitus 
ab  Roma  exiret,  incursioncs  in  extrema  finium  factae  erant: 
Romano    contra    etiam    in    hostico    morandi    causa    crat, 

5  ut  hostem  ad  certamen  eliceret.  itaque  omnibus  passim 
tectis  agrorum  vicisque  etiam  quibusdam  exustis,  non  ar- 
bore  frugifera,  non  satis  in  spem  frugum  relictis,  omni 
quae  extra  mocnia  fuit  hominum  pecudumque  praeda  ab- 
acta,  Romam  utrimque  exercitus  reducti. 

i         XXXII.    Parvo  intervallo  ad  respirandum  debitoribus 


LIBER  VI,  32.  33.  [a.  C.  379  -377]  337 

dato,   postquam  quietae  res  ab  hostibus  erant,   eelebrari 
dc  hitegro  iuris  dictio,   et  tantura  abesse  spes  veteris  le- 
vandi  faenoris,  ut  tributo  novum  faenus  contraheretur  in 
murum  a  censoribus  locatum  saxo   quadrato   faciundum. 
cui  succumbere  oneri  coacta  plebes,   quia  quem  dilectum  2 
inpedirent  non  habebant  tribuni  plebis.     tribunos   etiam  3 
militares  patrieios  omnes  coacta  principum   opibus  fecit: 
L.  Aemilium,   P.  Valerium  quartum,  C.  Veturium,  Ser. 
Sulpicium,  L.  et  C.  Quinctios  Cincinnatos.   isdem  opibus  4 
obtinuere,  ut  adversus  Latinos  Yolscosque,  qui  coniunctis 
legionibus  ad  Satricum  castra  habebant,  nullo  inpediente 
omnibus  iunioribus  sacramento  adactis  tres  exercitus  scri- 
berent:  unum  ad  praesidium  urbis,  alterumqui,  siquialibi  :, 
motus  extitisset,  ad  subita  belli  mitti  posset;  tertium  longe 
validissimum  P.  Valerius  et  L.  Aemilius  ad  Satricum  du- 
xere.    ubi  cum  aciem  instructam  hostium  loco  aequo  in-  6 
venissent,  extemplo  pugnatum;  et  ut  nondum  satis  claram 
victoriam,   sic  prosperae  spei  pugnam   imber  ingentibus 
procellis  fusus  diremit.    postero  die  iterata  pugna.   et  ali-  7 
quamdiu  aequa  virtute  fortunaque  Latinae  maxime  legio- 
nes,  longa  societate   militiam  Eomanam   edoctae,   resta- 
bant.    eques  inmissus  ordines  turbavit,  turbatis  signa  pe-  8 
dituminlata,  quantumque  Romana  se  invexit  aeies,  tantum 
hostes  gradu  demoti.    et  ut  semel  inelinavit  pugna,   iam 
intolerabilis  Romana  vis  erat.    fusi  hostes  cum  Satricum,  9 
quod  duo  milia  inde  aberat,  non  castra  peterent,  ab  equitc 
maxime  caesi,  castra  capta  drreptaque.    ab  Satrico  nocte,  10 
quae  proelio  proxima  fuit,  fugae  simili  agmine  petunt  An- 
tium;  et  cum  Romanus  exercitus  prope  vestigiis  sequere- 
tur,  plus  tamen  timor  quam  ira  celeritatis  habuit.    prius  11 
itaque  moenia  intravere  hostes   quam  Romanus  extrema 
agminis  carpere  aut  morari  posset.    inde  aliquot  dies  va- 
stando  agro  absumpti,  nec  Roinanis  satis  instructis  appa- 
ratu  bellico  ad  moenia  adgredienda  nec  illis  ad  subeun- 
dum  pugnae  casum. 

XXXHI.  Seditio  tum  inter  AntiatesLatinosque  coorta,  1 
cum  Antiates  victi  malis  subactique  bello,  in  quo  et  nati 
erant  et  consenuerant,  deditionem  spectarent,  Latinos  ex  2 
diutina  pace  nova  defectio  recentibus  adhuc  animis  fero- 

Livivol.U  22 


338  LIBER  VI,  33.  [a.  u.  c.  377  (378)] 

ciorcs  ad  persevcrandum  in  bcllo  faceret.  finia  certaminia 
fuit,   postquam  utrisquc  apparuit,   nihil  pcr  altcros  stare, 

3  quo  minus  incepta  perscqucrcutur.  Latiui  profecti  a  so- 
eietate  pacis,  ut  rebantur,  inhonestae  sese  vindicaverunt, 
Antiatcs  incommodis  arbitris  salutarium   consiliorum  rc- 

i  motis  urbem  agrosque  Romanis  dcdunt.  ira  et  rabiea  La- 
tinorum,  quia  nec  Romanos  bello  laedere  ncc  Volscos  in 
armis  retinere  potuerant,  co  erupit,  ut  Satricum  urbem, 
quac  receptaeulum  primum  eis  advcrsac  pugnae  fuerat, 
igni  concremarent;  nec  aliud  tectum  eius  supcrfuit  urbis, 
cum  faces  pariter  sacris  profanisquc  inicercnt,   quam  ma- 

;,  tris  Matutae  templum.  inde  eos  nec  sua  religio  nec  ve- 
recundia  dcum  arcuissc  dicitur,  scd  vox  liorrenda  edita 
templo  cum  tristibus  minis,  ni  nefandos  igncs  procul  dc- 

6  lubris  amovissent.  inccnsos  ea  rabie  impetus  Tusculum 
tulit  ob  iram,  quod  descrto  communi  eoncilio  Latinorum 
non  in  societatem  modo  Romanam,   sed  etiam  in  civita- 

:  tem  sc  dedissent.  patcntibus  portis  cum  mproviso  inci- 
dissent,  primo  clamorc  oppidum  praeter  arcem  captum 
est.  in  arcem  oppidani  refugerc  cum  coniugibus  ac  libe- 
ria,   nuntiosque  Romam,   qui  ecrtiorem  de   suo   casu  se- 

8  natum  facercnt,  misere.  haud  segnius  quam  fide  populi 
Romani  dignum  fuit  exercitus  Tusculum  ductus.  L.  Quinc- 

9  tius  et  Ser.  Sulpieius  tribuni  militum  duxere.  clausaa 
portas  Tusculi  Latinosque  simul  obsidentium  atque  obses- 
sorum  animo  hinc  moenia  Tusculi  tueri  vident,  illinc  ar- 

10  cem  oppugnare,  terrcre  una  ac  pavere.  adventus  Roma- 
norum  mutaverat  utriusque  partis  animos:  Tusculanos  ex 
ingenti  metu  in  summam  alacritatcm,  Latinos  cx  propc 
certa  fiducia  mox  capiendae  arcis,   quoniam  oppido  poti- 

n  rentur,  in  exiguam  de  se  ipsis  spem  vertcrat.  tollitur  ex 
arce  clamor  ab  Tusculanis;  cxcipitur  aliquanto  maiorc  ab 
cxercitu  Romano.  utrimque  urgentur  Latini:  nec  impetus 
Tusculanorum  decurrentium  ex  superiore  loco  sustinent 
nec  Romanos  subeuntes  moenia  molicntcsquc  obiccs  por- 

12  tarum  arcere  possunt.  scalis  prius  moenia  capta,  inde 
etfracta  claustra  portarum.  et  cum  anceps  hostis  et  a 
fronte  et  a  tergo  urgueret  nec  ad  pugnam  ulla  vis  ncc  ad 
fugam  loci  quicquam  superesset,  in  medio  cacsi  ad  unum 


LIBER  VI,  33.  34.  [a.  C.  377  (376)]  339 

omnes.    rccupcrato  ab  hostibus  Tusculo  exercitus  Komam 
est  reductus. 

XXXIILT.     Quanto   magis   prosperis   co   anno   bcllis  l 
tranquifla  omnia  foris  erant,   tanto  in  urbe  vis  patrum  in 
dies  miseriaeque  plebis  crescebant,  cum  eo  ipso,  quod  ne- 
cesse  erat  solvi,  facultas  solvendi  inpediretur.   itaque  cum  2 
iam  ex  re  niliil  dari  posset,  fama  et  corpore,  iudicati  at- 
que  addicti,  creditoribus  satisfaciebant,  poenaque  in  vicem 
fidei  cesserat.    adeo  ergo  obnoxios   summiserant  animos  3 
non  infimi  solum,  sed  principes  etiam  plebis,  ut  non  modo 
ad  tribunatum  militum  inter  patricios  petendum,  quod  tanta 
vi  ut  liceret  tetenderant,  sed  ne  ad  plebeios  quidem  ma-  4 
gistratus  capessendos  petendosque  ulli  viro  acri  experien- 
tique  animus  esset  possessionemque  honoris  usurpati  modo 
a  plebe  per  paucos  annos  recuperasse  in  perpetuum  pa- 
tres  viderentur.  ne  id  nimis  laeturn  parti  alteri  esset,  parva,  5 
ut  plerumque  solet,  rem  ingentem  moliundi  causa  inter- 
venit. 

M.  Fabi  Ambusti,  potentis  viri  cum  inter  sui  corporis 
homines  tum  etiam  ad  plebem,  quod  haudquaquam  inter 
id  genus  contemptor  eius  habebatur,  filiae  duae  nuptae, 
Ser.  Sulpicio  maior,  minor  C.  Licinio  Stoloni  erat,  inlustri 
quidem  viro,  tamen  plebeio,  eaque  ipsa  adfinitas  haud  spreta 
gratiam  Fabio  ad  vulgum  quaesierat.  forte  ita  incidit,  ut,  g 
in  Servi  Sulpici  tribuni  militum  domo  sorores  Fabiae  cum 
inter  se,  ut  fit,  sermonibus  tempus  tererent,  lictor  Sulpici, 
cum  is  de  foro  se  domum  reciperet,  forem,  ut  mos  est, 
virga  percuteret.  cum  ad  id  moris  eius  insueta  expavisset 
minor  Fabia,  risui  sorori  fuit  miranti,  ignorare  id  sororem. 
ceterum  is  risus  stimulos  parvis  mobili  rebus  animo  mu-  7 
liebri  subdidit.  frequentia  quoquc  prosequentium  rogan- 
tiumque,  num  quid  vellet,  credo  fortunatum  matrimonium 
ei  sororis  visum  suique  ipsam  malo  arbitrio,  quo  a  proxi- 
mis  quisque  minime  anteiri  vult,  paenituisse.  confusam  8 
eam  ex  recenti  morsu  animi  cum  pater  forte  vidisset,  per- 
contatus:  'satinsalve?'  avertentem  causam  doloris,  quippe 
nec  satis  piam  adversus  sororem  nec  admodum  in  virum 
honorificam,  elicuit  comiter  sciscitando,  ut  fateretur,  eam  o 
esse  causam  doloris,   quod  iuncta  inpari  esset,   nupta  in 

22» 


340  LIBEll  VI,  34.  35.  [a.  u.  e.  377(8)— 385] 

io  domo,  quam  nec  honos  nec  gratia  intrare  posset.  conso- 
lans  inde  filiam  Ambustus  bonum  animum  habere  iussit: 
eosdem  prope  diem  domi  visuram  honores,  quos  apud  so- 

li  rorem  videat.  inde  consilia  inire  cum  genero  coepit  ad- 
hibito  L.  Sextio,  strenuo  adulescente  et  cuius  spei  nihil 
praeter  genus  patricium  deesset. 

1  XXXV.  Occasio  videbatur  rerum  novandarnm  propter 
ingentem  vim  aeris  alieni,  cuius  levamen  mali  plebis  nisi 

2  suis  in  summo  imperio  locatis  nullum  speraret.  accingen- 
dum  ad  eam  cogitationem  esse.  conando  agendoque  iam 
eo  gradum  fecisse  plebeios,  unde,  si  porro  adnitantur,  per- 
venire  ad  summa  et  patribus  aequari  tam  honore  quam 
virtute  possent. 

3  In  praesentia  tribunos  plebis  fieri  placuit,  quo  in  ma- 
gistratu  sibimet  ipsi  viam   ad  ceteros  honores   aperirent. 

4  creatique  tribuni  C.  Licinius  et  L.  Sextius  promulga- 
vere  leges  omnes  adversus  opes  patriciorum  et  pro  com- 
modis  plebis:  unam  de  aere  alieno,  ut  deducto  eo  de 
capite,    quod  usuris   pernumeratum   esset,    id   quod   su- 

5  peresset  triennio  aequis  portionibus  persolyeretur;  alte- 
ram  de  modo  agrorum,  ne  quis  plus  quingenta  iugera 
agri  possideret;  tertiam,  ne  tribunorum  militum  comitia 
fierent,  consulumque  utique  alter  ex  plebe  crearetur; 
cuncta  ingentia  et  quae  sine  certamine  maximo  obtineri 
non  possent. 

6  Omnium  igitur  simul  rerum,  quarum  inmodica  cupido 
inter  mortales  est,  agri,  pecuniae,  honorum  discrimine  pro- 
posito  conterriti  patres  cum  trepidassent,  publicis  privatis- 
que  consiliis  nullo  reinedio  alio  praeter  expertam  multis  iam 
ante  certaminibus  intercessionem  invento,  collegas  adver- 

7  sus  tribunicias  rogationes  eonparaverunt.  qui  ubi  tribus 
ad  suffragium  ineundum  citari  a  Licinio  Sextioque  vide- 
runt,  stipati  patrum  praesidiis  nec  recitari  rogationes  nec 
sollemne  quicquam  aliud  ad  sciscendum  plebi  fieri  passi 

8  sunt.  iamque  frustra  saepe  concilio  advocato  cum  pro 
antiquatis  rogationes  essent:  'bene  habet'  inquit  Sextius; 
'quando    quidem    tantum    intercessionem    pollere    placct, 

9  isto  ipso  telo  tutabimur  plebem.  agitedum,  comitia  indi- 
cite,  patres,  tribunis  militum  creandis:  faxo,  ne  iuvct  vox 


LIBER  VI,  35.36.  [a.  C.  377(6}— 369]  341 

lsta  "veto,"   qua  nunc  concinentes  eollegas  nostros   tam 
laeti  auditis.' 

Haud  inritae  cecidere  minae:  comitia  praeter  aedilium  io 
tribunorumquc  plebi  nulla  sunt  habita.  Licinius  Sextius- 
que  tribuni  plebis  refecti  nullos  curules  magistratus  creari 
passi  sunt,  eaque  solitudo  mngistratuum,  et  plebe  refi- 
ciente  duos  tribunos  et  iis  comitia  tribunorum  militum 
tollentibus,  per  quinquennium  urbem  tenuit. 

XXXVI.   Alia  bella  oportune  quievere:  Veliterni  co-  l 
loni  gestientes  otio,  quod  nullus  exercitus  Romanus  esset, 
et  agrum  Romanum  aliquotiens  incursavere  et  Tusculum 
oppugnare  adorti   sunt.    eaque  res  Tusculanis   veteribus  2 
sociis,   novis  civibus  opem  orantibus  verecundia  maxime 
non  patres  modo,  sed  etiam  plebem  movit.    remittentibus  3 
tribunis  plebis,  comitia  per  interregem  sunt  habita,  crea- 
tique  tribuni  militum:   L.  Furius,  A.  Manlius,  Ser.  Sul- 
picius,  Ser.  Cornelius,  P.  et  C.  Valerii  haudquaquam  tam 
oboedientem  in  dilectu  quam  in  comitiis  plebem  habuere; 
ingentique   contentione   exercitu  scripto  profecti   non  ab  4 
Tusculo  modo  summovere  hostem,   sed  intra  suamet  ip- 
sum  moenia  conpulere.    obsidebanturque   haud  paulo   vi  5 
maiore  Velitrae   quam   Tusculum   obsessum   fuerat.     nec 
tamen  ab  eis,  a  quibus  obsideri  coeptae  erant,  expugnari 
potuere.    ante  novi  creati  sunt  tribuni  militum:  Q.  Servi-  6 
lius,  Gaius  Veturius,  Aulus  et  Marcus  Cornelii,  Q.  Quinc- 
tius,  M.  Fabius.    nihil  ne  ab  iis  quidem  tribunis  ad  Veli- 
tras  memorabile  factum. 

In   maiore    discrimine    domi    res    vertebantur.     nam  7 
praeter  Sextium  Liciniumque  latores  legum,  iam  octavum 
tribunos  plebis  refcctos,  Fabius  quoque  tribunus  militum, 
Stolonis  socer,  quarum  legum  auctor  fuerat,  earum  sua- 
sorem  se  haud  dubium  ferebat.    et  cum  octo  ex  collegio  s 
tribunorum  plebi  primo  intercessores  legum  fuissent,  quin- 
que  soli  erant;   et,  ut  ferme  solent  qui  a  suis  desciscunt, 
capti  et  stupentes  animi  vocibus   alienis  id  modo,   quod 
domi  praeceptum  erat,   intercessioni  suae  praetendebant: 
Velitris  in  exercitu  plebis  magnam  partem  abesse,  in  ad-  9 
ventum  militum  comitia  differri  debere,  ut  universa  plebes 
de  suis  commodis  suffragium  ferret.    Sextius  Liciniusque  10 


342  LIBER  VI,  36.  37.  [a.  u.  c.  3S5.  38(3] 

cum  parte  collegarum  et  uno  cx  tribunis  militum  Fabio, 
artifices  iam  tot  annorum  usu  tractandi  animos  plebis, 
primores  patrum  productos  interrogando  de  singulis,  quac 

n  ferebantur  ad  populum,  fatigabant:  auderentnc  postulare, 
ut,  cum  bina  iugcra  agri  plebi  dividcrcntur,  ipsis  plus 
quingenta  iugera  habere  liceret,  ut  singuli  prope  trcccn- 
torum  civium  possidercnt  agros,  plebeio  homini  vix  ad 
tectum    necessarium   aut  locum   sepulturae   suus   patcret 

12  ager?  an  placeret  faenore  circumventam  plebem,  ni  potius 
quam  sortem  creditum  solvat,  corpus  in  ncrvum  ac  sup- 
plicia  dare  et  gregatim  cotidie  de  foro  addictos  duci  et 
rcpleri  vinctis  nobiles  domus  et,  ubicumque  patricius 
habitet,  ibi  carcerem  privatum  esse? 

1  XXXVII.  Haec  indigna  miserandaque  auditu  cum 
apud  timentes  sibimet  ipsos  maiore  audientium  indigna- 

2  tione  quam  sua  incrcpuissent,  atqui  nec  agros  occupandi 
modum  nec  facnore  trucidandi  plebem  alium  patribus  um- 
quam  fore  adfirmabant,  nisi  alterum  ex  plebe  consulem, 

:s  custodem  suae  libertatis,  plebis  fecisset.  contcmni  iam 
tribunos  plebis,  quippc  quae  potestas  iam  suam  ipsa  vim 

i  frangat  interccdcndo.  non  possc  acquo  iurc  agi,  ubi  im- 
perium  penes  illos,  penes  se  auxilium  tantum  sit.  nisi 
imperio  communicato  numquam  plebcm  in  parte  pari  rei 
publicae  fore.  nec  esse  quod  quisquam  satis  putet,  si 
plebeiorum  ratio  comitiis  consularibus  habeatur;  nisi  al- 
terum  consulem  utique  ex  plebe  fieri  necesse  sit,  neminem 

5  fore.  an  iam  memoria  exisse,  cum  tribunos  militum  id- 
circo  potius  quam  consules  creari  placuissct,  ut  ct  plebeiis 
pateret  summus  honos,  quattuor  et  quadraginta  annis  ne- 

i;  minem  ex  plebe  tribunum  militum  creatum  esse?  qui  crc- 
derent,  duobus  nunc  in  locis  sua  voluntatc  inpertituros 
plebi  honorcm,  qui  octona  loca  tribunis  militum  creandis 
occupare  soliti  sint,  et  ad  consulatum  viam  fieri  passuros, 

7  qui  tribunatum  saeptum  tam  diu  habucrint?  lcge  obtincn- 
dum  esse,  quod  comitiis  pcr  gratiam  ncqucat,  et  scponcn- 
dum  extra  certamcn  alteruni  consulatum,  ad  quem  plebi 
sit  aditus,  quoniam  in  ccrtaminc  rclictus  praemium  sem- 

8  per  potentioris  futurus  sit.  nec  iam  posse  dici  id,  quod 
antea  iactare  soliti  sint,  non  esse  in  plebciis  idoncos  viros 


LIBEH  VI,  37.  38.  [a.  C.369.  306]  343 

ad  curulis  magistratus :  numqui  enim  soeordius  aut  segnius 
rem  publicam  administrari  post  Publi  Licini  Calvi  tribu- 
natum,   qui  primus  ex  plebe  creatus  sit,   quam  per  eos 
annos  gesta  sit,   quibus  praeter  patricios  nemo  tribunus 
militum  fuerit?  quin  contra  patricios  aliquot  danmatos  post 
tribunatum,  neminem  plebeium.    quaestores  quoque  sicut  9 
tribunos  militum  paucis  ante  annis  ex  plebe  coeptos  creari, 
nec  ullius  eorum  populum  Romanum  paenituisse.    consu-  10 
latum   superesse  plebeiis;    cam  esse  arcem  libertatis,   id 
columen.    si  eo  perventum  sit,   tum  populura  Romanum 
vere  exactos  ex  urbe  reges  et  stabilem  libertatem  suara 
existimaturum:  quippe  ex  ilJa  die  inplebem  ventura  orania,  n 
quibus  patricii  excellant,  iraperium  atque  honorem,  gloriani 
belli,  genus,  nobilitatem,  magna  ipsis  fruenda,  raaiora  li- 
beris  relinquenda.  huius  generis  orationes  ubi  accipi  videre,  1 2 
novam  rogationera  promulgant,  ut  pro  duumviris  sacris  fa- 
ciundis  decemviri  creentur  ita,  ut  pars  ex  plebe,  pars  ex 
patribus  fiat,  omniumque  earum  rogationum  comitia  in  ad- 
ventum  eius  exercitus  differunt,  qui  Velitras  obsidebat. 

XXXVIII.   Prius  eircumaetus  est  annus  quam  a  Ve-  i 
litris  reducerentur  legiones.    ita  suspensa  de  legibus  res 
ad  novos   tribunos   militum   dilata:    nam   plebis  tribunos 
eosdem,   duos  utique,   quia  legum  latores   erant,   plebes 
reficiebat.     tribuni  militum  creati  T.  Quinctius,  Ser.  Cor-  2 
nelius,  Ser.  Sulpicius,  Sp.  Servilius,  L.  Papirius,  L.  Vc- 
turius.   principio  statim  anni  ad  ultimam  dimieationem  de  3 
legibus  ventum;  et  cum  tribus  vocarentur  nec  intercessio 
collegarum  latoribus  obstaret,  trepidi  patres  ad  duo  ultima 
auxilia,  summum  imperium  summumque  ad  eivem,  deeur- 
runt.    dictatorem  dici  placet.    dicitur  M.  Furius  Camillus,  4 
qui  magistrum  equitura  L.  Aemiliura  cooptat.   legum  quo- 
que  latores  adversus  tantum  apparatum  adversariorum  et 
ipsi  eausain  plebis  ingentibus  animis  armant  concilioque 
plebis  indicto  tribus  ad  suffragium  vocant.    cum  dictator  5 
stipatus  agmine  parrieiorum  plenus  irae  minarumque  con- 
sedisset,  atque  ageretur  res  solito  primum  certamine  inter 
se  tribunorum  plebi  ferentium  legem  intercedentiumque, 
et,  quanto  iure  potentior  intercessio  erat,  tantum  vincere- 
tur  favorelegum  ipsarum  latorumque,  et  'uti  rogas'  primae 


34-1  LIBEli  VI,  38.  39.  [a.u.  c.386] 

G  tribus  dicerent,  tum  Camillus:  'quando  quidem/  inquit 
'Quirites,  iam  vos  tribunieia  libido,  non  potestas  regit,  et 
intercessionem  secessione  quondam  plebis  partam  vobis 
eadem  vi  facitis  inritam,  qua  peperistis,  non  rei  publicac 
magis  universae  quam  vestra  causa  dictator  intercessioni 
:  adero  eversumque  vestrum  auxilium  imperio  tutabor.  ita- 
que,  si  C.  Licinius  et  L.  Sextius  intercessioni  conlegarum 
cedunt,  nihil  patricium  magistratum  inseram  concilio  ple- 
bis:  si  adversus  intercessionem  tamquam  eaptae  civitati 
leges  inponere  tendent,  vim  tribuniciam  a  se  ipsa  dissolvi 

8  non  patiar.'  adversus  ea  cum  contemptim  tribuni  plebis 
rem  nihilo  segnius  peragerent,  tum  percitus  ira  Camillus 
lictores,  qui  de  medio  plebem  emoverent,  misit  et  addidit 
minas,  si  pergerent,  sacramento  omnes  iuniores  adactu- 
<j  rum  exercitumque  extemplo  cx  urbe  edueturum.  tcrrorem 
ingentem  incusserat  plebi;  ducibus  plebis  accendit  magis 
certamine  animos  quam  minuit;  sed  re  neutro  inclinata 
magistratu  se  abdieavit,  seu  quia  vitio  creatus  erat,  ut 
scripsere  quidam,  seu  quia  tribuni  plebis  tulerunt  ad  ple- 
bem  idque  plebs  scivit,   ut,   si  M.  Furius  pro  dictatore 

io  quid  egisset,  quingentum  milium  ei  midta  csset.  sed  au- 
spiciis  magis  quam  novi  cxempli  rogatione  deterritura  ut 
potius  credam,  cum  ipsius  viri  facit  ingenium,  tum  quod 

li  ei  suffectus  est  extemplo  P.Manlius  dictator  —  quem  quid 
creari  attinebat  ad  id  certamen,  quo  M.  Furius  victus 
esset?  —  et  quod  eundem  M.  Furium  dictatorem  inse- 
quens  annus  habuit,  haud  sine  pudore  certe  fractum  priore 

12  anno  in  se  imperium  repetiturum;  simul  quod  eo  tempore, 
quo  promulgatum  de  multa  eius  traditur,  aut  et  huic  ro- 
gationi,  qua  se  in  ordinem  cogi  videbat,  obsistere  potuit, 
aut  ne  illas  quidem,   propter  quas  et  haec  lata  erat,   in- 

13  pedire,  et  quod  usque  ad  memoriam  nostram  tribuniciis 
consularibusque  certatum  viribus  est,  dictaturae  semper 
altius  fastigium  fuit. 

l  XXXYIIII.  Inter  priorem  dictaturam  abdicatam  no- 
vamque  aManlio  initam  ab  tribunis  velut  per  interregnum 
concilio  plebis  habito  apparuit,  quae  ex  proinulgatis  plcbi, 

•2  quae  latoribus  gratiora  essent.  nam  de  faenore  atque  agro 
rogationes  iubebant,   de  plcbcio  consule  antiquabant.    et 


LIBER  VI,  39.  40.  [a.C.368]  345 

perfecta  utraque  res  esset,  ni  tribuni  se  in  omnia  simul 
consulere  plebem  dixissent.  P.  Manlius  deinde  dictator  3 
rcm  in  causam  plebis  inclinavit  C.  Licinio,  qui  tribunus 
militum  fuerat,  magistro  equitum  de  plebe  dicto.  id  aegre  4 
patrespassos  accipio;  dictatorem  propinqua  cognatione  Li- 
cini  se  apud  patres  excusare  solitum,  simul  negantem,  ma- 
gistri  equitum  maius  quam  tribuni  consularis  imperium  esse. 

Licinius  Sextiusque,   cum  tribunorum  plebi  creando-  5 
rum   indicta  comitia  essent,   ita  se  gerere,   ut   negando, 
iam  sibi  velle  continuari  honorem,   acerrime  accenderent 
ad  id,   quod   dissimulando   petebant   plebem:    nonum   se  6 
annum  iam   velut  in  aciem  adversus  optumates  maximo 
privatim  periculo,  nullo  publice  emolumento  stare.    con- 
senuisse    iam    secum   et  rogationes  promulgatas   et  vim 
omnem  tribuniciae  potestatis.    piimo  intercessione   colle-  7 
garum  in  leges  suas  pugnatum  esse,   deinde  ablegatione 
iuventutis   ad  Veliternum   bellum,   postremo  dictatorium 
fulmen  in  se  intentatum.  iam  nec  collegas  nec  bellum  nec  8 
dictatorem  obstare,  quippe  qui  etiam  omen  plebeio  consuli 
magistro  cquitum  ex  plebe  dicendo  dederit.   se  ipsam  ple- 
bem  et  commoda  morari  sua;  liberam  urbem  ac  forum  a  9 
creditoribus,  liberos  agros  ab  iniustis  possessoribus   ex- 
templo,  si  velit,  habere  posse.    quae  munera  quando  tan-  io 
dem  satis  grato  animo  aestimaturos,   si  inter  accipiendas 
de  suis  commodis  rogationes  spem  honoris  latoribus  earum 
incidant?  non  esse  modestiae  populi  Romani,  id  postulare, 
ut  ipse  faenore  levetur  et  in  agrum  iniuria  possessum  a 
potentibus  inducatur,   per  quos  ea  consecutus  sit,   senes 
tribunicios  non  sine  honore  tantum,   sed  etiam  sine  spe 
honoris  relinquat.    proinde  ipsi  primum  statuerent  apud  n 
animos,  quid  vellent,  deinde  comitiis  tribuniciis  declara- 
rent  voluntatem.     si  coniuncte   ferri  ab   se  promulgatas 
rogationes  vellent,  esse,  quod  eosdem  reficerent  tribunos 
plebis,  perlaturos  enim  quae  promulgaverint ;   sin,   quod  12 
cuique  privatim  opus  sit,  id  modo  accipi  velint,  opus  esse 
nihil  invidiosa  continuatione  honoris:   nec  se  tribunatum 
nec  illos  ea,  quae  promulgata  sint,  habituros. 

XXXX.    Adversus  tam  obstinatam  orationem  tribu-  1 
norum   cum   prae  indignitate  rerum  stupor  silentiumque 


340  LlBElt  VI,  40.  [a.u.c.386] 

2  incle  ceteros  patrum  defixisset,  Ap.  Claudius  Crassus,  ne- 
pos  decemviri,  dicitur  odio  magis  iraque  quam  spe  ad 
dissuadendum  processisse  et  locutus  in  hanc  fere  scnten- 

3  tiam  esse:  'neque  novum  neque  inopinatum  mihi  sit,  Qui- 
rites,  si,  quod  unum  familiae  nostrae  semper  obiectum  est 
ab  scditiosis  tribunis,  id  nunc  ego  quoque  audiam,  Clau- 
diae  genti  iam  inde  ab  initio  nihil  antiquius  in  rc  publica 
patrum  maiestate  fuissc,  semper  plebis  commodis  adver- 

4  satos  esse.  quorum  alterum  neque  nego  neque  infitias  eo, 
nos,  ex  quo  adsciti  sumus  simul  in  civitatem  et  patres, 
enixe  operam  dedisse,  ut  per  nos  aucta  potius  quam  in- 
minuta  maiestas  earum  gentium,  inter  quas  nos  essc  vo- 

5  luistis,  dici  vere  posset.  illud  alterum  pro  me  maioribus- 
que  meis  contendere  ausim,  Quirites,  nisi,  quae  pro  uni- 
versa  re  publica  fiant,  ea  plebi  tamquam  aliam  incolenti 
urbem  adversa  quis  putet,  nihil  nos  neque  privatos  neque 
in  magistratibus,  quod  incommodum  plcbi  csset,  scicntcs 
fecisse  nec  ullum  factum  dictumve  nostrum  contra  utilita- 
tcm  vestram,  etsi  quaedam  contra  voluntatcm  fucrint,  vcre 

6  referri  posse.  an  hoc,  si  Claudiae  familiac  non  sim  ncc 
ex  patricio  sanguine  ortus,  sed  unus  Quiritum  quilibct, 
qui  modo  me  duobus  ingenuis  ortum  et  vivere  in  libera 

7  civitate  sciam,  reticere  possim,  L.  illum  Sextium  et  C. 
Licinium,  perpetuos,  si  diis  placet,  tribunos,  tantum  li- 
centiae  novem  annis  quibus  rcgnant  sumpsisse,  ut  vobis 
negent  potestatem  liberam  suffragii  non  in  comitiis,  non 

8  in  legibus  iubendis  se  permissuros  esse?  "sub  condicione" 
inquit  "nos  reficietis  decimum  tribunos."  quid  est  aliud 
dicere:   "quod  petunt  alii,   nos  adeo  fastidimus,  ut  sine 

j  mercede  magna  non  accipiamus?"  sed  quae  tandem  ista 
merces  est,  qua  vos  semper  tribunos  plebis  habeamus? 
"ut  rogationes"  inquit  "nostras,  seu  placent  seu  displiccnt, 
seu  utiles  seu  inutiles  sunt,  omncs  coniunctim  accipiatis." 

10  obsecro  vos,  Tarquinii  tribuni  plcbis,  putate,  me  ex  mcdia 
contione  unum  civem  succlamare  "bona  venia  vestra  h- 
ccat  ex  his  rogationibus  legerc,  quas  salubres  nobis  ccn- 

11  semus  esse,  antiquare  alias."  "non"  inquit  "licebit.  tu  de 
faenore  atque  agris,  quod  ad  vos  omnes  pcrtinet,  iubeas,  et 
hoc  portcnti  non  fiat  in  urbe  Eomana,  uti  L.  Sextium  at- 


LIBEK  VI,  40.  41.  [a.  C.  3GSJ  347 

que  hunc  Gaium  Licinium  consules,  quod  indignaris,  quod 
abominaris,  videas?  aut  omnia  accipe  aut  nihil  fero."    ut  12 
si  quis  ei,  quem  urgeat  fames,  venenum  ponat  cum  cibo 
et  aut  abstinere  eo  quod  vitale  sit  iubeat  aut  mortiferum 
vitali  admisceat.    ergo  si  esset  libera  haec  civitas ,  non  tibi 
frequentes  succlamassent  "abi  hinc  cum  tribunatibus  ac 
rogationibus  tuis!"   quid?  si  tu  non  tuleris,  quod  commo- 
dum  est  populo  accipere,  nemo  erit  qui  ferat  illud?    si  13 
quis  patricius,  si  quis  —  quod  illi  volunt  invidiosius  esse 
—  Claudius  diceret  "aut  omnia  accipite  aut  nihil  fero," 
quis  vestrum,  Quirites,   ferret?  numquamne  vos  res  po-  14 
tius  quam  auctores  spectabitis,   sed  omnia  semper,  quae 
magistratus  ille  dicet,  secundis  auribus,  quae  ab  nostrum 
quo  dicentur,   adversis  accipietis?    at  hercule  sermo  est  ij 
minime  civilis:   quid?  rogatio  qualis  est,   quam  a  vobis 
antiquatam    indignantur?     sermoni,    Quirites,    simillima. 
"consules"   inquit   "rogo,    ne   vobis   quos   velitis   facere 
liceat."    an  aliter  rogat,  qui  utique  alterum  ex  plebe  fieri  16 
consulem  iubet  nec  duos  patricios  creandi  potestatem  vo- 
bis  permittit?    si  hodie  bella  sint,   quale  Etruscum  fuit,  l? 
cum  Porsina  Ianiculum  insedit,    quale   Gallicum   modo, 
cum  praeter  Capitolium  atque  arcem  omnia  haec  hostium 
erant,  et  consulatum  cum  hoc  M.  Furio  et  quolibet  alio  ex 
patribus  L.  ille  Sextius  peteret,  possetisne  ferre,  Sextium 
haud  pro  dubio  consulem  esse,  Camillum  de  repulsa  di- 
micare?  hocine  est  in  commune  honores  vocare,  ut  duos  18 
plebeios  fieri  consules  liceat,  duos  patricios  nonliceat,  et 
alterum  ex  plebe  creari  necesse  sit,  utrumque  ex  patribus 
praeterire  liceat?  quaenam  ista  societas,  quaenam  consor- 
tio  est?  parum  est,  si,  cuius  pars  tua  nulla  adhuc  fuit,  in 
partem  eius  venis,  nisi  partem  petendo   totum  traxeris? 
"timeo"  inquit  "ne,  si  duos  licebit  creari  patricios,  ne-  m 
minem  creetis  plebeium."    quid  est  dicere  aliud:   "quia 
indignos  vestra  voluntate  creaturi  non  estis,  necessitatem 
vobis  creandi  quos  non  vultis  inponam?"  quid  sequitur,  20 
nisi  ut  ne  beneficium  quidem  debeat  populo,  si  cum  duo- 
bus  patriciis  unus  petierit  plebeius  et  lege  se,  non  suffra- 
gio  creatum  dicat? 

XXXXI.  Quo  modo  extorqueant,  nonquomodopetant  1 


348  LIBER  VI,  41.  [a.  u.  c.  386.  387] 

honores,  quaerunt;  et  ita  maxuma  sunt  adepturi,  utnihilne 
pro  minimis  quidem  debcant;  et  occasionibus  potius  quam 

2  virtute  petere  honores  malunt.  est  aliquis,  qui  se  inspici, 
aestimari  fastidiat,  qui  certos  sibi  uni  honores  inter  dimi- 
cantes  conpetitores  aequum  censeat  esse,  qui  se  arbitrio 
vestro  eximat,  qui  vestra  necessaria  suffragia  pro  volun- 

3  tariis  et  serva  pro  liberis  faciat  —  omitto  Licinium  Sex- 
tiumque,  quorum  annos  in  perpetua  potestate  tamquam 
regum  in  Capitolio  numeratis  — ,  quis  est  hodie  in  civi- 
tate  tam  humilis,  cui  non  via  ad  consulatum  facilior  per 
istius  legis  occasionem  quam  nobis  ac  liberis  nostris  fiat? 
si  quidem  nos  ne  cum  volueritis  quidem  creare  interdum 
poteritis,  istos  etiam  si  nolueritis  necesse  sit. 

4  De  indignitate  satis  dictum  est,  etenim  dignitas  ad 
homines  pertinet:  quid  de  religionibus  atque  auspiciis, 
quae  propria  deorum  inmortalium  contemptio  atque  iniuria 
est,  loquar?  auspiciis  hanc  urbem  conditam  csse,  auspi- 
ciis  bello  ac  pacc,  domi  militiacque  omnia  geri,  quis  est 

5  qui  ignoret?  penes  quos  igitur  sunt  auspicia  more  maio- 
rum?  nempe  penes  patres.    nam  plebeius  quidem  magi- 

G  stratus  nullus  auspicato  creatur:  nobis  adeo  propria  sunt 
auspicia,  ut  non  solum  quos  populus  creat  patricios  ma- 
gistratus  non  alitcr  quam  auspicato  creet,  sed  nos  quoque 
ipsi  sine  suffragio  populi  auspicato  interregem  prodamus 
et  privatim  auspicia  habeamus,  quae  isti  ne  in  magistra- 

7  tibus  quidem  habent.  quid  igitur  aliud  quam  tollit  ex 
civitate  auspicia,  qui  plebeios  consules  creando  a  patribus, 

8  qui  soli  ea  habere  possunt,  aufert?  eludant  nunc  licet  re- 
ligiones:  quid  enim  est,  si  pulli  non  pasccntur,  si  ex 
cavea  tardius  exierint,  si  occecinerit  avis?  parva  sunt 
hacc,    sed    parva   ista  non  contcmnendo   maiores   vestri 

9  maximam  hanc  rem  fecerunt;  nunc  nos,  tamquam  iam 
nihil  pace  deorum  opus  sit,  omnes  cacrimonias  polluimus. 
vulgo  ergo  pontificcs,  augurcs,  sacrificuli  reges  creentur; 
cuilibet  apicem  dialem,  dummodo  homo  sit,  inponamus, 
tradamus  ancilia,  penetralia,  dcos  dcorumque  curam  qui- 

10  bus  nefas  est;  non  leges  auspicato  ferantur,  non  magi- 
stratus  creentur,  ncc  centuriatis  nec  curiatis  comitiis  patres 
auctores  fiant:  Sextius  ct  Licinius  tamquam  Romulus  ac 


LIBER  VI,  41.  42.  [a.  C.  368.  367]  349 

Tatius  in  urbe  Romana  regnent,  quia  pecunias  alienas, 
quia  agros  dono  dant.  tanta  dulcedo  est  ex  alienis  fortu-  1 1 
nis  praedandi,  nec  in  mentem  venit,  altera  lege  solitudines 
vastas  in  agris  fieri  pellendo  finibus  dominos,  altera  fidein 
abrogari,  cum  qua  omnis  humana  societas  tollitur.  onmium  12 
rerum  causa  vobis  antiquandas  censeo  istas  rogationes. 
quod  faxitis,  deos  velim  fortunare.' 

XXXXII.   Oratio  Appi  ad  id  modo  valuit,  ut  tempus  l 
rogationum  iubendarum  proferretur.  refecti  decumum  idem  2 
tribuni  Sextius  et  Licinius  de  decemviris  sacrorum  ex  parte 
de  plebe  creandis  legem  pertulere.   creati  quinque  patrum, 
quinque  plebis,  graduque  eo  iam  via  facta  ad  consulatum 
videbatur.    hac   victoria   contenta  plebes   cessit  patribus,  3 
ut  in  praesentia  consulum  mentione  omissa  tribuni  mili- 
tum  crearentur.    creati  A.  et  M.  Cornelii  iterum,  M.  Ge- 
ganius,   P.  Manlius,   L.  Veturius,   P.  Valerius   sextum. 
cum  praeter  Velitrarum  obsidionem ,  tardi  magis  rem  exi-  i 
tus   quam   dubii,    quietae   externae   res  Romanis   essent, 
fama  repens  belli  Gallici  allata  perpulit  civitatem,  ut  M. 
Furius  dictator  quintum  diceretur.    is  T.  Quinctium  Pen- 
num  magistrum  equitum  dixit.     bellatum  cum  Gallis  co  o 
anno   circa  Anienem   flumen   auctor  est  Claudius,   incli- 
tamque  in  ponte  pugnam,  qua  T.  Manlius  Gallum,  cum 
quo  provocatus   manus   conseruit,   in   conspectu   duorum 
exercituum  caesum  torque  spoliavit,  tum  pugnatam.    plu-  G 
ribus  auctoribus  magis  adducor  ut  credam,   decem  haud 
minus   post  annos   ea  acta,   hoc  autem  anno  in  Albano 
agro  cum  Gallis  dictatore  M.  Furio  signa   conlata.    ncc  7 
dubia  nec  difficilis  Romanis,   quamquam  ingentem  Galli 
terrorem  memoria  pristinae  cladis  attulerant,  victoria  fuit. 
multa  milia  barbarorum  in  acie,  multa  captis  castris  caesa; 
palati  alii  Apuliam  maxime  petentes  cum  fuga  longinqua,  8 
tum  quod  passim  eos  simul  pavor  terrorque  distulerant, 
ab  hoste  sese  tutati  sunt.     dictatori  consensu  patrum  plc- 
bisque  triumphus  decretus.   vixdum  perfunctum  eum  bello  9 
atrocior  domi  seditio  excepit;   et  per  ingentia   certamina 
dictator  senatusque  victus,  ut  rogationes  tribuniciae  acci- 
perentur,  et  comitia  consulum  adversa  nobilitate  habita, 
quibus  L.  Sextius  de  plebe  primus  consul  factus. 


350  LIBEK  VI ,  42.  [a.  u.  c.  387.  388] 

10  Et  ne  is  quidem  finis  certaminum  fuit.  quia  patricii 
se  auctores  futuros  negabant  prope  secessionem  plebis  n- 

ii  terribilesque  alias  minas  civilium  ccrtaminum  venit,  cum 
tamen  per  dictatorem  condicionibus  sedatae  discordiae  sunt 
concessumque  ab  nobilitate  plebi  de  consule  plebeio,  a 
plebe  nobilitati  de  praetore  uno,   qui  ius  in  urbe  dicerer, 

12  ex  patribus  crcando.  ita  ab  diutina  ira  tandem  in  con- 
cordiam  redactis  ordinibus  cum  dignam  cam  rem  senatus 
censeret  esse,  mcritoque  id,  si  quando  umquam  alias, 
deum  inmortalium  (causa  libenter  facturos)  fore,    ut  ludi 

13  maximi  fierent  et  dies  unus  ad  triduum  adiceretur,  recu- 
santibus  id  munus  aedilibus  plebis  conclamatum  a  patri- 
ciis  est  iuvenibus,  se  id  lionoris  deum  inmortalium  causa 

i  t  libenter  acturos,  ut  acdiles  fierent.  quibus  cum  ab  uni- 
vcrsis  gratiae  actae  essent,  factum  senatus  consultum,  ut 
duoviros  aediles  ex  patribus  dictator  populum  rogarct, 
patres  auctores  omnibus  eius  anni  comitiis  fierent. 


[PERIOCHA  LIBRI  VILJ 

[Duo  novi  magistratus  adiecti  sunt,  praetura  et  curulis  aedili- 
tas.  pestilentia  civitas  laboravit,  eamque  insignem  feeit  mors  Furi 
Camilli;  cuius  remedium  et  finis  cum  per  novas  religiones  quaere- 
retur,  ludi  scaenici  tunc  primum  facti  sunt.  cum  dies  L.  Manlio 
dicta  esset  a  M.  Pomponio  tribuno  plebis  propter  dilectum  acerbc 
actum  et  T.  Manlium  filium  rus  relegatum  sine  ullo  crimine ,  adu- 
lescens  ipse,  cuius  relegatio  patri  obiciebatnr,  venitin  cubiculum 
tribuni  strictoque  gladio  coegit  eum  in  verba  sua  iurare,  se  non 
perseveraturum  in  accusatione.  cum  telluris  hiatu  tota  ad  ultimum 
territa  patria  foret,  tunc  omnia  prctiosamissa  sunt  in  praealtam 
voraginem  urbis  Komanae.  in  eam  Curtius  armatus  sedens  equo 
praecipitavit,  et  expletast.  T.  Maulius  adulescens,  qui  patrem  a 
tribunicia  vexatione  vindicaverat,  contra  Gallum  provocantem 
aliquem  ex  militibus  Komanis  in  singulare  certamen  descendit  ei- 
que  occiso  torquem  aureum  detraxit,  quem  ipse  postea  tulit  et  ex 
eo  Torquatus  est  nuncupatus.  duae  tribus  additae,  Pomptina  et 
Publilia.  Licinius  Stolo  lege  lata  damnatus  est,  quod  plus  quin- 
gentis  iugeribus  agri  possideret.  M.  Valerius  tribunus  militum 
Gallum,  a  quo  provocatus  erat,  insidente  galeae  corvo  et  ungui- 
bus  rostroque  hostem  infestante  occidit  et  ex  eo  Corvi  nomen  ac- 
cepit  consulque  proximo  anno,  cum  annos  viginti  tres  haberet,  ob 
virtutem  creatus  est.    amicitia  cum  Carthaginensibus  iuncta  cst. 


LIBER  VII,  1.  [a.  C.367.  366]  351 

Campani  cum  a  Samnitibus  bcllo  urgerentur ,  auxilio  adversus  eos 
a  scnatu  petito,  cum  id  non  inpetrarent,  urbem  et  agros  populo 
Romano  dediderunt:  ob  quam  causam  ea,  quae  populi  Romani 
facta  essent,  defcndi  bello  adversus  Samnites  plaeuit.  cum  ab 
Aulo  Cornelio  consule  exercitus  in  locum  iniquum  deductus  in 
magno  discrimine  esset,  P.  Deci  Muris  tribuni  militum  opera  ser- 
vatus  cst,  qui  occupato  colle  super  id  iugum,  in  quo  Samnitcs  con- 
sederant,  occasionem  consuli  in  aequioreni  locum  evadendi  dedit, 
ipse  ab  hostibus  circumsessus  erupit.  cum  milites  Romani,  qui 
Capuae  in  praesidio  relicti  crant,  de  occupanda  urbe  conspiras- 
sent  et  detecto  consilio  metu  supplici  a  populo  Romano  defecis- 
sent,  per  M.  Valerium  Corvum  dictatorem,  qui  consilio  suo  eos  a 
furore  revocaverat,  patriae  restituti  sunt.  res  praeterea  contia 
Hernicos  et  Gallos  et  Tiburtes  et  Privernates  etTarquinienses  et 
Samnites  et  Volscos  prospere  gestas  continet.] 


TITI  LIYI 

AB   VRBE    CONDITA 

LIBER,  VII. 

I.   Annus  liic  erit  insignis  novi  hominis  consulatu,  in-  l 
signis  novis  duobus  magistratibus,  praetura  et  curuli  ae- 
dilitate.  hos  sibi  patricii  quaesivere  honores  pro  concesso 
plebi  altero  consulatu.    plebes  consulatum  L.  Sextio,  cu-  2 
ius  lege  partus  erat,   dedit;  patres  praeturam  Sp.   Furio 
Marci  filio    Camillo,  aedilitatem  Gnaeo  Quinctio  Capito- 
lino  ct  P.  Cornelio  Scipioni,  suarum  gentium  viris,  gratia 
campcstri  ceperunt.    L.  Sextio  collega  ex  patribus  datus 
L.  Aemilius  Mamercus.   principio  anni  et  de  Gallis,  quos  3 
primo  palatos  per  Apuliam  congregari  iam  fama  erat,   et 
de  Hernicorum  defectione  agitata  mentio.    cum  de  indu-  4 
stria  omnia,  ne  quid  per  plebeium  consulem  ageretur,  pro- 
ferrentur,  silentium  omnium  rerum  ac  iustitio  simile  otium 
fuit,  nisi  quod  non  patientibus  tacitum  tribunis,  quod  pro  5 
consule  uno  plebcio  tres  patricios   magistratus  curulibus 
sellis   praetextatos   tamquam  consules   sedentes   nobilifas 
sibi  sumpsisset,  praetorem  quidem  etiam  iura  reddentem  c 
et  collegam  consulibus  atque  isdem  auspiciis  creatum,  ve- 
recundia  inde  inposita  est    senatui  ex  patribus    iubendi 


352  LIBEB  VII,  1.  2.  [a.  u.  c.  388— 391] 

aedilea  curules  creari.    prirao  ut  alternis  annis  ex  plebe 
fiercnt  convenerat;  postea  promiscum  fuit. 
:         Inde  L.  Genucio  et  Q.  Servilio  consulibus  et  ab  sedi- 
tione  et  a  bello  quietis  rebus,  ne  quando  a  metu  ac  peri- 

8  eulis  vacarent,  pestilentia  ingens  orta.  censorem,  aedilem 
curulem,  tres  tribunos  plebis  raortuos  ferunt,  pro  portione 
et  ex  multitudine  alia  multa  funera  fuisse.  maxumeque 
eam  pestilentiam  insignem  mors  quam  matura  tam  acerba 

9  M.  Furi  fecit.  fuit  enim  vere  vir  unicus  in  omni  fortuna, 
princeps  pace  belloque  priusquam  exulatum  iret;  clarior 
in  exilio  vcl  desiderio  civitatis,  quae  capta  absentis  in- 
ploravit  opem,  vel  felieitate,  qua  restitutus  in  patriam  se- 

10  cum  patriam  ipsam  restituit;  par  deinde  per  quinque  et 
viginti  annos  —  tot  enim  postca  vixit  —  titulo  tantae 
gloriae  fuit  dignusque  habitus,  quem  secundum  a  Romulo 
conditorem  urbis  Romanae  ferrent. 
l  II.  Et  hoc  et  insequenti  anno  C.  Sulpicio  Petieo,  C. 
•2  Licinio  Stolone  consulibus  pestilentia  fuit.  eo  nihil  di- 
gnum  memoria  actum,  nisi  quod  pacis  deum  exposcendac 
causa  tertio  tum  post  conditam  urbem  leetisterniura  fuit. 

3  et  cura  vis  morbi  nec  humanis  consiliis  nec  ope  divina 
levaretur,  victis  superstitione  animis  ludi  quoque  scae- 
nici,  nova  res  bellicoso  populo  —  nam  circi  modo  spec- 
taculum  fuerat  — ,  inter  alia  caelestis  irae  placamina  in- 

4  stituti  dicuntur.  ceterum  parva  quoque,  ut  ferme  principia 
omnia,  et  ea  ipsa  peregrina  res  fuit:  sine  carmine  ullo, 
sine  imitandorum  carminura  actu  ludiones  ex  Etruria  ac- 
citi     ad  tibieinis  modos  saltantes   haud  indecoros  motus 

5  more  Tusco  dabant.  imitari  deinde  eos  iuventus,  simul 
inconditis  inter  se  iocularia  fundentes  versibus,   coepere; 

G  nec  absoni  a  voce  motus  erant.  accepta  itaquc  res  sae- 
piusque  usurpando  exeitata.  vernaculis  artificibus,  quia 
ister  Tusco  verbo  ludio  vocabatur,  nomen  histrionibus  in- 

7  ditum,  qui  non,  sicut  ante,  Fescennino  versu  similem  in- 
compositum  temere  ac  rudem  alternis  iaciebant,  sed  inpletas 
modis  saturas  descripto  iam  ad  tibieincm  cantu  motuque 

S  congruenti  peragebant.  Livius  post  aliquot  annis,  qui  ab 
saturis  ausus  est  primus  argumento  fabulam  serere,  idem 
seilieet,  id  quod  omnes  tum  erant,  suorum  carminum  ac- 


LIBER  VII ,  2.  3.  [a.  C.  366-363]  353 

tor,  dicitur,  cura  saepius  revocatur,  vocem  obtudisse  et,  9 
venia  petita  puerum   ad   canendum  ante   tibicinem   cum 
statuisset,  canticum  egisse  aliquanto  magis  vigente  motu, 
quia  nihil  vocis  usus  inpediebat.    inde  ad  manum  cantari  10 
histrionibus    coeptum    diverbiaque   tantum  ipsorum   voci 
relicta.    postquam  lege  hac  fabularum  ab  risu  ac  soluto  11 
ioco  res  avocabatur  et  ludus  in  artem  paulatim  verterat, 
iuventus  histrionibus  fabellarum  actu  relicto  ipsa  inter  se 
more    antiquo    ridicula  intexta  versibus   iactitare   coepit, 
quac  exodia  postea  appellata  consertaque  fabellis  potissi- 
mum  Atellanis  sunt.    quod  gcnus  ludorum  ab  Oscis  ac-  12 
ceptum   tenuit  iuventus  nec  ab  histrionibus  pollui  passa 
est.     eo  institutum  manet,    ut  actores   Atellanarum  nec 
tribu  moveantur  et  stipendia,  tamquam  expertes  artis  lu- 
dicrae,  faciant.   inter  aliarum  parva  principia  rerum  ludo-  13 
rum  quoque  prima  origo  ponenda  visa  est,  ut  appareret, 
quam  ab  sano  initio  res  in  hanc  vix  opulentis  regnis  to- 
lerabilem  insaniam  venerit. 

III.    Nec  tamen  ludorum  primum  initium  procurandis  l 
rcligionibus  datum  aut  religione  animos  aut  corpora  mor- 
bis  levavit,    quin  etiam,   cum  medios  forte   ludos   circus  2 
Tibcri  superfuso  inrigatus  inpedisset,  id  vero  velut  avcr- 
sis  iam  diis  aspernantibusque  placamina  irae  terrorem  in- 
gentem  fecit.    itaquc  C.  Genueio,  L.  Aemilio  Mamerco  3 
iterum  consulibus  cum  piaculorum  magis  conquisitio  ani- 
mos  quam  corpora  morbi  adficcrent,  repetitum  ex  scnio- 
rum  memoria  dicitur,  pestilcntiam  quondam  clavo  ab  dic- 
tatore  fixo  sedatam.    ea  religione  adductus  senatus  dicta-  t 
torem  clavi  figendi  causa  dici  iussit.    dictus  L.  Manlius 
Imperiosus  L.  Pinarium  magistrum  equitum  dixit. 

Lex  vetusta  est,   priscis  literis  verbisque  scripta,   ut  5 
qui    praetor    maximus    sit   idibus    Septembribus    clavum 
pangat.    fixa  fuit  dextro  lateri  aedis  lovis  optimi  maximi, 
ex  qua  parte  Minervae  templum  est.    eum  clavum,  quia  6 
rarae  per  ea  tempora  literae  erant,   notam  numeri  anno- 
rum  fuisse  ferunt,  eoque  Minervae  templo  dicatam  legem,  7 
quia   numerus  Minervae  inventum  sit.    Volsiniis  quoque 
clavos   indices  numeri  annorum  fixos  in  templo  Nortiac 
Etruscae  deae  "conparere  diligens  talium  monumentorum 

I.iri  vol.  I.  23 


354  LIBEK  VII,  3-5.  [a.u.  c.391.  392] 

8  auctor  Cincius  adfirmai  Horatius  consul  ca  legc  templum 
Iovis  optimi  maximi  dedicavit  anno  post  regcs  cxactos;  a 
consulibus  postea  ad  dictatores,  quia  maius  imperium  crat, 
sollenmc  elavi  figendi  translatum  cst.  intermisso  deinde 
more  digna  ctiam  pcr  se  visa  res,  propter  qnam  dictator 

9  crearetur.  qna  de  causa  creatus  L.  Manlius,  perinde  ac 
rei  gerendae  ac  non  solvendae  religionis  gratia  ercatus 
esset,  bellnm  Hernieum  adfectans  dilectu  acerbo  iuventu- 
tcm  agitavit  tandemque  omnibus  in  eum  tribunis  plebis 
coortis  seu  vi  seu  verecundia  victus  dictatura  abiit. 

1  IIII.  Neque  eo  minus  prineipio  insequentis  anni  Q. 
Servilio  Ahala,  L.  Genueio  eonsulibus  dies  Manlio  dicitur 
a  M.  Pomponio  tribuno  plebis.  accrbitas  in  dilectu  non 
damno  modo  eivium,  sed  ctiam  laccratione  corporum  lata, 
partim  virgis  eaosis,   qui  ad  nomina   non   respondisseut, 

3  partim  in  vincula  ductis,  invisa  crat  et  ante  onmia  invi- 
sum  ipsum  ingenium  atrox  cognomenque  Imperiosi  gravc 
libcrae  civitati  ab  ostentatione  saevitiae  adscitum,  quam 
uon  magis  in  alienis  quam  in  proximis  ac  sanguine  ipso 

4  suo  exerccret.  criminique  ei  tribunus  inter  cetera  dabat, 
quod  filium  iuvenem,  nullius  probri  conpertum,  extorrem 
urbc,  domo,  penatibua,  foro,  luee,  congressu  aequalium 
prohibitum,  in  opus  servilc,   prope  in  carcerem  atque  in 

5  ergastulum  dederit,  ubi  sununo  loco  natus  dictatorius 
iuvenis  cotidiana  miseria  disccret,  vcre  Imperioso  patre  se 
natum  esse.    at  quam  ob  noxam?  quia  infacundior  sit  et 

G  iingua  inpromptus.  quod  naturae  damnum  utrum  nutrien- 
dum  patri,  si  quicquam  in  eo  humani  esset,  an  eastigan- 
dum  ac  vexationc  insignc  facicndum  fuisse?  ne  mutas 
quidem  bestias   minus   alere  ac  fovere,   si  quid  ex  pro- 

7  genie  sua  parum  prosperum  sit.  at  hercule  L.  Manlium 
malum  malo  augcre  filii  et  tarditatem  ingenii  insuper  pre- 
mere  et,  si  quid  in  eo  exiguum  naturalis  vigoris  ^it .  id 
exstinguere  vita  agresti  et  rustico  cultu  inter  pecudes 
habendo. 

i  V.  Omnium  pofius  liis  eriminationibus  quam  ipsius 
invenis  inritatus  est  animus:  quin  contra  sc  quoque  pa- 
rcnti  causam  invidiac  atque  eriminum  essc  aegre  passus, 

2  ut  pmnes  dii  hominesque  scirent,  se  parehti  opcm  latam 


LIBER  VII,  5.  6.  [a.  C.363.  362]  355 

quam  inimicis  cius  mallc,   capit  consilium  rudis  quidem 
atque  agrestis   animi   et  quamquam  non  civilis  cxempli, 
tamcn  pietate  laudabile.    inscicntibus  cunctis  cultro  suc-  3 
cinctus  mane  in  urbera  atque  a  porta  domum  confestim 
ad  M.  Pomponiuin  tribunum  pergit,  ianitori  opus  esse  sibi 
domino  eius  convento  extemplo  ait:  nuntiaret,  TitumMan- 
lium    L.  filium    esse.    mox  introductus  —  etenim  perci-  4 
tura  ira  in  patrem  spes  erat  aut  criminis  aliquid  novi  aut 
consilii  ad  rem  agendam  defcrre  — ,  salute  accepta  red- 
ditaque    esse  ait,  quae  cum  eo  agere  arbitris  remotis  velit. 
procul  incle  omnibus  abire  iussis  cultrum  stringit  et  super  5 
lcctum  stans  fcrro  intento,   nisi  in  quae  ipse  concepisset 
verba  iuraret,   se  patris  eius  accusandi   causa  concilium 
plebia  numquam  babiturum,  se  eum  extemplo  transfixu- 
rura  minatur.    pavidus  tribunus,  quippe  qui  fcrrum  ante  G 
oculos  micare,  se  solum  inermem,  illum  praevalidum  iu- 
venem  et,  quod  haud  minus  timendum  erat,  stolide  fero- 
cem  viribus   suis   cerncret,   adiurat  in  quae   aclactus   cst 
verba,  et  prae  se  deinde  tulit,  ea  vi  subactum  se  inccpto 
dcstitissc.    nec  perinde  ut  maluisset  plebes,  sibi  suffragii  7 
ferendi  de  tara  crudeli  et  superbo  rco  potestatcra  fieri,  ita 
aegrc  babuit,  filium  id  pro  parente  ausum.   eoque  id  lau- 
dabilius   erat,   quod   animum   eius   tanta  acerbitas  patria 
nihil  a  pietate  avertisset.    itaque  non  patri  modo  remissa  8 
causae  dictio  est,  sed  ipsi  etiam  adulescenti  ea  res  honori 
fuit,  et  cum  eo  anno  primum  placuisset  tribunos  railitum  9 
ad  legiones   suffragio   ficri  —  nam  et  antea,   sicut  nunc 
quos  Rufulos  vocant,   impcratores  ipsi  faciebant  — ,   sc- 
cundum  in  sex  locis  tenuit,   nullis   domi   militiaeque   ad 
conciliandam  gratiam  meritis,  ut  qui  rure  et  procul  coetu 
hominum  iuventam  egisset. 

VI.    Eodem   anno   seu   motu   terrae   seu   qua  vi  alia  1 
forum  medium  ferme  specu  vasto  conlapsum  in  inmensam 
altitudinem  dicitur,  nequc  cam  voraginem  conicctu  terrae,  2 
cum  pro  se  quisque  gercret,  explere  potuisse  prius  quam 
deum    monitu    quaeri   coeptum,    quo   plurimuin  populus 
Romanus  posset;  id  eniin  illi  loco  dicandum  vatcs  canc-  3 
bant,  si  rcm  publicam  Romanam  perpetuam  esse  vellcnt. 
tum  M.  Curtium,  iuvenem  bello  egregium,  castigasse  fc- 

23* 


I 

I 


156 


LIBEli  VII,  6.  [a.u.c.392] 

ulh 


runt  dubitantes,  an  uJium  magis  ttomanum  Donum  quam 

4  arma  virtusque  esset?  silentio  facto  templa  dcorum  in- 
mortalium,  quae  foro  inmincnt,  Capitoliumque  intuentem 
ct  manus  nunc  in  caclum  nunc  in  patentes  tcrrac  hiatus 

5  ad  deos  mancs  porrigentem  se  devovissc,  equoque  deinde 
quam  potcrat  maxime  exornato  insidentem  armatum  se  in 
specum  inmisisse;  donaque  ac  fruges  super  cum  a  multi- 
tudine  virorum  ac  mulierum  congestas  lacumque  Curtium 
non  ab  antiquo  illo  Titi  Tati  milite  Curtio  Mettio,  scd  ab 

u  hoc  appellatum.  cura  non  deesset,  si  qua  ad  vcrum  via 
inquirentem  ferret;  nunc  fama  rcrum  standum  cst,  ubi 
certam  dcrogat  vetustas  fidem,  et  lacus  nomen  ab  hac 
rccentiore  insignitius  fabula  est. 

7  Post  tanti  prodigii  procurationcm  eodcm  anno  de  Hcr- 
nicis  consultus  senatus  cum  fctialcs  ad  res  repetendas 
nequiquam  misisset,  primo  quoque  dic  fcrcndum  ad  po- 
pulum  dc  bcllo  indicendo  Hernicis  ccnsuit,  populusque  id 

8  bcllum  frcqucns  iussit.  L.  Genucio  consuli  ca  provincia 
sorte  cvcnit.  in  cxspectationc  civitas  erat,  quod  primus 
ille  de  plcbc  consul  bellum  suis  auspiciis  gesturus  cssct, 
perinde  ut  cvenisset  res,  ita  communicatos  honores  pro 

9  bene  aut  secus  consulto  habitura.  forte  ita  tulit  casus,  ut 
Genucius  ad  hostcs  magno  conatu  profcctus  in  insidias 
praecipitaret,  legionibus  necopinato  pavore  fusis  consul, 
circumventus    ab    insciis  qucm   interfccisscnt,    occideret. 

10  quod  ubi  est  Eoraam  nuntiatum,  nequaquam  tantum  pu- 
blica  calamitate  maesti  patres  quantum  feroces  infclici 
consulis  plebeii  ductu  fremunt  omnibus  locis:  irent,  crca- 
rcnt  consules  ex  plebe,   transferrent  auspicia   (juo  nefas 

1 1  esset.  potuisse  patres  plebi  scito  pelli  honoribus  suis ;  num 
etiam  in  deos  inmortales  inauspicatam  lcgem  valuissc? 
vindicasse  ipsos  suum  numen,  sua  auspicia,  quac  ut  pri- 
mum  contacta  sint  ab  eo,  a  quo  nec  ius  ncc  fas  fuerit, 
dcletum  cum  duce  exercitum  documento  fuisse,  ne  deinde 

12  turbato  gentium  iure  comitia  haberentur.  his  vocibus  curia 
ct  forum  pcrsonat.  Ap.  Claudium,  quia  dissuaserat  legem, 
maiore  nunc  auctoritate  eventum  reprehcnsi  ab  se  consilii 
incusantem,  dictatorcm  conscnsu  patriciorum  Scrvilius 
consul  dicit,  dilcctusque  et  iustitium  indictum. 


LIBEK  VII,  7.  8.  [a.C.362] 


351 


VII.  Priusquam  dictator  legionesque  novae  in  Hernicos  l 
venircnt,  ductu  C.  Sulpici  legati  res  per  occasionem  gesta 
egrcgie  est.    in  Hernicos,  morte  consulis  contemptim  ad  2 
castra  Romana  cum  haud  dubia  expugnandi  spe  succeden- 
tes,  hortante  legato  et  plenis  irae  atque  indignitatis  mili- 
tum    animis   eruptio   est   facta.     multum  ab  spe  adeundi 
valli  res  Hernicis  afuit:  adeo  turbatis  inde  ordinibus  abs- 
cessere.    dictatoris  deinde  adventu  novus  veteri  exercitus  3 
iungitur   et  copiae  duplicantur;   et  pro  contione   dictator 
laudibus  legati  militumque,  quorum  virtute  castra  defensa 
erant,  simul  audientibus  laudes  meritas  tollit  animos,  si- 
mul  ceteros  ad  aemulandas  virtutcs  acuit.    neque  segnius  1 
ad  hostes  bellum  apparatur,  qui  et  parti  ante  decoris  me- 
mores  neque  ignari  auctarum  virium  hostis  suas  quoque 
vires   augent.     omne   Hernicum   nomen,    omnis   militaris 
aetas  excitur:  quadringenariae  octo  cohortes,  lecta  robora 
virorum,  scribuntur.    hunc  eximium  florem  iuventutis  eo  5 
etiam,  quod  ut  duplex  acciperent  stipendium  decreverant, 
spei   animorumque  inplevere.     inmunes    quoque   operum 
militarium  erant,   ut  in  unum  pugnae  laborem  reservati 
plus  sibi  quam  pro  virili  parte  adnitendum  scircnt.    extra  G 
ordinem  etiam  in  acie  locati,  quo  conspectior  virtus  esset. 

Duum   milium   planities   castra  Romana  ab  Hernicis 
dirimebat:  ibi  pari  ferme  utrimque  spatio  in  medio  pugna- 
tum   est.    primo   stetit   ambigua   spe   pugna,    nequiquam  7 
sacpe  conatis  equitibus  Romanis  impetu  turbare  hostium 
aciem.  postquam  equestris  pugna  effectu  quam  conatibus  3 
vanior  erat,    consulto    prius    dictatore    equites    permissu 
deinde  eius  relictis  equis  clamore  ingenti  provolant  nntc 
signa  et  novam  integrant  pugnam.    neque  sustineri  potc-  <j 
rant,  ni  extraordinariae  cohortes  pari  corporum  animorum- 
que  robore  se  obiecissent. 

VIII.  Tunc  inter  primores  duorum  populorum  res  1 
geritur.  quidquid  hinc  aut  illinc  communis  Mars  belli 
aufert,  multiplex  quam  pro  numero  damnum  est.  vulgus 
aliud  armatorum,  velut  delegata  primoribus  pugna,  even- 
tum  suum  in  virtute  aliena  ponit.  multi  utrimque  cadunt, 
plures  vulnera  accipiunt.  tandcm  cquites  alius  alium  in-  •_> 
crcpautes,  quid  deinde  restaret,  quaerendo,   si  neque  ex 


358  LIBER  VII,  8.  9.  [a.  u.  c.  302.  393] 

equis  pepulisscnt  hostem  neque  peclitcs  quicquam  momcnti 
faccrent?  quam  tertiam  exspectarent  pugnam?  quid  ante 
signa  feroces  prosiluissent  et  alieno  pugnarent  loco?  — 

3  his  inter  se  vocibus  concitati  clamore  renovato  infcrunt 
pedem:  et  primum  gradu  moverunt  hostem,  deinde  pepu- 

4  Icrunt,  postremo  iam  haud  dubie  avertunt;  ncque  tam 
vires  pares  quae  superaverit  rcs  facile  dictu  est,  nisi  quod 
perpetua  fortuna  utriusque  populi  ct  extollere  animos  et 

0  minuere  potuit.  usque  ad  castra  fugientes  Hernicos  Ro- 
manus  sequitur;  castrorum  oppugnatione,  quia  serum  crat 
diei,  abstinuere.  diu  non  pcrlitatum  tenuerat  dictatorcm, 
ne  ante  meridiem  signum  dare  posset:  eo  in  noctcm  trac- 

G  tum  erat  certamen.  postero  die  deserta  fuga  castra  Her- 
nicorum  ct  saucii  rclicti  quidam  invcnti,  agmenque  fugien- 
tium  ab  Signinis,  cum  praeter  moenia  eorum  infrequentia 
conspecta  signa  essent,  fusum  ac  per  agros  trepida  fuga 

7  palatum  est.  nec  Romanis  incruenta  victoria  fuit:  quarta 
pars  militum  amissa,  et  ubi  haud  minus  iacturae  fuit,  ali- 
quot  equites  Romani  cecidere. 

1  VIIII.  Insequenti  anno  cum  C.  Sulpicius  et  C.  Lici- 
nius  Calvus  consules  in  Hernicos  exercitum  duxisscnt, 
ncque  inventis  in  agro  hostibus  Ferentinum,  urbem  eorum, 
vi  cepissent,  revertentibus  inde  eis  Tiburtes  portas  clau- 

2  sere.  ea  ultima  fuit  causa,  cum  multae  ante  querirnoniae 
ultro  citroque  iactatae  essent,  cur  per  fetiales  rebus  repe- 
titis  belluni  Tiburti  populo  indiceretur. 

3  Dictatorem  T.  Quinctium  Peunum  eo  anno  fuisse  satis 
constat  et  magistrum  equitum  Ser.  Cornelium  Maluginen- 

i  sem.  Macer  Licinius  comitiorum  habendorum  causa  et 
ab  Licinio  consule  dictum  scribit,  quia  collcga  comitia 
bello  praeferre  fcstinante,  ut  continuaret  consulatum,  ob- 

5  viam  eundum  pravae  cupiditati  fuerit.  quaesita  ea  propria 
familiac  laus  leviorem  auctorem  Licinium  facit.  cmn  men- 
tionem  eius  rei  iu  vetustioribus  annalibus  nullain  inveniam, 
magis  ut  belli  Gallici  causa  dictatorem  creatum  arbitrer 

6  inclinat  animus.  eo  certe  anno  Galli  ad  tertium  lapidem 
Salaria  via  trans  pontem  Anienis  castra  habucre.  dictator 
cum  tumultus  Gallici  causa  iustitium  edixisset,  omnes 
iuniores  sacramento  adegit,   ingentiquc  excreitu  ab  urbc 


LIBER  VII,  9.  10.  [a.  C.  362.  3G1J  359 

profectus  in  citeriore  ripa  Anienis  castra  posuit.  pons  in  i 
medio  erat,  neutris  eum  rumpentibus,  nc  timoris  indicium 
esset.  proelia  de  occupando  ponte  crebra  erant  nec,  qui 
poterentur,  inccrtis  viribus  satis  discerni  poterat.  tum  8 
eximia  corporis  magnitudine  in  vacuum  pontem  Gallus 
processit  et  quantum  maxima  voce  potuit  'quem  nunc' 
inquit  'Roma  virum  fortissimum  habet,  procedat  agedum 
ad  pugnam,  ut  noster  duorum  eventus  ostendat,  utra  gens 
bello  sit  melior.' 

X.   Diu  intcr  primores  iuvenum  Romanorum  silentium  l 
fuit,   cum  et  abnucre  certamen  vererentur  et  praecipuam 
sortem  periculi  petere  nollcnt.    tum  T.  Manlius  L.  filius,  2 
qui  patrem  a  vexatione  tribunicia  vindicaverat,  ex  statione 
ad  dictatorem  pergit:  'iniussu  tuo,'  inquit  'imperator,  ex- 
tra  ordinem  numquam  pugnaverim,  non  si  certam  victo- 
riam  videam;   si  tu  permittis,  volo  ego  illi  beluae  osten-  3 
dere,  quando  adeo  ferox  praesultat  hostium  signis,  mc  cx 
ca  familia  ortum,  quae  Gallorum  agmcn  ex  rupc  Tarpeia 
deiecit.'    tum  dictator  'macte  virtute'  inquit  'ac  pietatc  in  4 
patrem  patriamque,  T.  Manli,  esto.    perge  et  nomen  Ro- 
manum   invictum   iuvantibus   diis   praesta.'    armant   indc  5 
iuvenem  aequales:  pedestre  scutum  capit,  Hispano  cingi- 
tur  gladio  ad  propiorem  habili  pugnam;  armatum  adorna- 
tumque  advcrsus  Gallum  stolide  laetum  et  —  quoniam  id 
quoque  memoria  dignum  antiquis  visum  est  —  linguam 
etiam  ab  inrisu  exserentem  producunt.    recipiunt  inde  se  6 
ad  stationem;   et  duo  in  medio   armati   spectaculi  magis 
more   quam  lege  belli  destituuntur,   nequaquam  visu  ac 
specie  aestimantibus  pares:  corpus  alteri  magnitudine  exi-  7 
mium,  versicolori  veste  pictisque  et  auro  caelatis  refulgens 
armis;  media  in  altero  militaris  statura  modicaque  in  armis 
habilibus  magis  quam  decoris  specics.    non  cantus,  non  8 
exultatio   armorumque   agitatio  vana,    sed  pectus  animo- 
rum  iraequc  tacitae  plenum  omnem  ferociam  in  discrimen 
ipsum  ccrtaminis  distulerat.   ubi  constitere  inter  duas  acies  9 
tot  circa  mortalium  animis  spe  metuquc  pendentibus,  Gal- 
lus  velut  molcs  superne  inmincns  proiecto  laeva  scuto  in 
advcnientis  arma  hostis  vanum  caesim  cum  ingenti  sonitu 
ensem   dciccit:   Romanus   mucrone   subrecto,   cum  scuto  10 


358 


L.IBEB  \  li 


equia  pepuliflBenl  ho    <  quicquam  momcnti 

facerent?  quara  tertiam  pugnam?  quid  antc 

Bigna   ferocea   prosi  pugnarent  loco?  — 

:;  hia  inter  ae  vocibus  re  renovato  mferunt 

pedem:  el  primum  grad  Jtem,  deinde  pepu- 

i  lerunt,  postremo  iam  yertunt;   neque  tam 

virea  parea  quae  aupi  dictu  cst,  nisi  quod 

perpetua  fortuna  utrius  i  xtollere  animoa  et 

,  mmuere  potuit.    usqu  ientea  Hernicofl  Ro- 

manue  eequitur;  caatroi  »ne,  quia  serum  erat 

diei,  abstinuere.    diu  i  tura  tenuerat  dictatorem, 

ae  ante  meridiem  Bignum  dai  :  i»  in  noctem  trac- 

6  tum  erat  certamen.    ; 

aicorum  ct  Baucii  relicti  q 

tiiini  ab  Signinis,  cum  p 

conapecta  aigna  essent,  fusui  I 

j  palatum  est.    nec  Romai 

para  militum  amissa  »1  rai 

quot  equitea  Romani 
i        VIIII.    Enaequenti 

nius  Calyua  consul       in  Hei 

neque  inventia  in  agi 

vi  cepisaent,  revertentib 
2  sere.    ea  ultima  fuil 

ultro  citroque  ia< 


titis  bellum  Tiburti  ] 
Dictatozem  T,  Q[ 

constat  ct  magi 
i  Bem.    Mai 
ab  Licinio  conj 

bcllo  pra 
j  \  iam  eumluj 

familiac  lt 

tion         i 

magii 
•  iiulina 
I 


castra  Ilcr- 
ue  fugien- 
frequentia 
mida  fus 

lit:  qu; 
Le  fuit 


i  mcn- 
eniam, 


^t  M 


..•••• 


profectu?  in 
medio 

poterentur,    u 
eximia   cotpoi 

inquit  • 
ad  pognam,  u 
rii  melk 

X.    Diu  in 
iim  et  ; 

<jui 
ad 


A .     ■    - 


I 


302  LIBER  VII,  12.  13.  [a.u.c.396] 

multos  tcrrorcs  solacio  ftrit  pax  Latinis  petentibus  data  et 

magna  vis  militum  ab  his  cx  foedere  vetusto,  quod  multis 

8  intermiserant  annis ,  acccpta.  quo  praesidio  cum  fulta  rcs 
Romana  esset,  levius  fuit,  quod  Gallos  mox  Praeneste 
venisse  atque  inde  circa  Pedum  consedisse  auditum  est. 

9  dictatorcm  dici  C.  Sulpicium  placuit:  consul  ad  id  accitus 
C.  Plautius  dixit,  magister  equitum  dictatori  additus  M. 
Valcrius.   hi  robora  militum  ex  duobus  consularibus  cxcr- 

10  citibus  clccta  adversus  Gallos  duxerunt.  lentius  id  ali- 
quanto  bellum  quam  parti  utrique  placebat  fuit.  cum 
primo  Galli  tantum  avidi  ccrtaminis  fuissent,  deinde  Ko- 
manus  milcs  ruendo  in  arma  ac  dimicationem  aliquantum 

n  Gallicam  ferociam  vincerct,  dictatori  neutiquam  placebat, 
quando  nulla  cogcret  res,  fortunae  se  committere  adver- 
sus  hostem,  quem  tempus  deteriorem  in  dies  et  locis 
alicnis  faceret  sinc  praeparato  commcatu,  sinc  fiimo  mu- 
nimcnto  morantem,  ad  hoc  iis  corporibus  animisque,  quo- 
rum  omnis  in  impetu  vis  esset,  parva  eadem  languesceret 
mora. 

12  His  consiliis  dictator  bellum  trahebat,  gravemquc 
cdixerat  poenam,  si  quis  iniussu  in  hostem  pugnasset. 
milites  aegre  id  patientes  primo  in  stationibus  vigiliisquc 
inter  sc  dictatorem  sermonibus  carpere,  interdiun  patres 
communiter  increpare,  quod  non  iussissent  pcr  consules 

13  gcri  bellum:  clectum  esse  eximium  imperatorcm  uniciun 
duccm,  qui  nihil  agenti  sibi  de  caelo  devolaturam  in 
sinum  victoriam  censeat.  eadem  deinde  haec  interdiu 
propalam  ac  ferociora  his  iactare:   se  iniussu  imperatoris 

M  aut  dimicaturos  aut  agmine  Romam  ituros.  ininisceriquc 
iam  militibus  centuriones,  nec  in  circulis  modo  frcmere, 
sed  iam  in  principiis  ac  praetorio  in  unum  scrmones  con- 
fundi  atque  in  contionis  magnitudinem  crescere  turba  et 
vociferare  ex  omnibus  locis,  ut  extemplo  ad  dictatorem 
iretur,  verba  pro  exercitu  faccret  Sex.  Tullius,  ut  virtute 
eius  dignum  esset. 
i  XIII.  Septimum  primum  pilum  iam  Tullius  ducebat 
neque  erat  in  excrcitu,  qui  quidcm  pcdestria  stipendia 
2  fccisset,  vir  factis  nobilior.  is  praecedens  militum  agmen 
ad  tribunal  pergit  mirantique  Sulpicio  non  turbam  magis 


LIBER  VII,  13.  [a.  C.  358]  363 

quam  turbae  principem  Tullium,   imperiis  oboedientissi- 
mum  militem:  'scilicet,  dictator,'  inquit  'condemnatum  se  3 
universus  exercitus  a  te  ignaviae  ratus  et  prope  ignomi- 
niae  causa  destitutum  sine  armis  oravit  me,  ut  suam  cau- 
sara  apud   te   agerem.    equidem,   sicubi  loco  cessum,   si  4 
terga  data  hosti,   si  signa  foede  amissa  obici  nobis  pos- 
sent,  tamen  hoc  a  te  impetrari  aequum  censerem,  ut  nos 
virtute  culpam  nostram  corrigere  et  abolere  flagitii  mcmo- 
riam  nova  gloria  patereris.   etiam  ad  Aliam  fusae  le^iones  5 
eandem,  quam  per  pavorem  amiserant,  patriam  profectae 
postea  a  Veiis  virtute  recuperavere.    nobis  deum  benigni- 
tate,  felicitate  tua  populique  Eomani  et  res  et  gloria  est 
integra.    quamquam  de  gloria  vix  dicere  ausim,  si  nos  et  6 
hostes  haud  secus  quam  feminas  abditos  intra  vallum  omni- 
bus  contumeliis  eludunt  et  tu  imperator  noster,  quod  acgrius 
patimur,  exercitum  tuum  sine  animis,  sine  armis,  sine  mani- 
bus  iudicas  esse  et,  priusquam  expertus  nos  esses,  de  nobis 
ita  desperasti,  ut  te  mancorum  ac  debilium  duccm  iudicares 
esse.    quid  enim  aliud  esse  causac  credamus,  cur  vetera-  7 
nus  dux,  fortissiraus  bcllo,  conprcssis,  quod  aiunt,  mani- 
bus  sedeas?    utcumque  cnim  se  habet  res,  te  de  nostra 
virtute  dubitasse  videri  quam  nos  de  tua  verius  est.    sin  8 
autem  non  tuum  istuc,  sed  publicum  est  consilium  et  con- 
sensus  aliqui  patrum,  non  Gallicum  bellum  nos  ab  urbe, 
a  pcnatibus  nostris  ablegatos  tenet,   quaeso,   ut  ea  quae 
dicam   non   a  militibus   imperatori  dicta  censeas,   sed  a 
plebe  patribus,   quae  sicut  vos   vestra  habeatis   consilia, 
sic  se  sua  habituram  dicat.    quis  tandem  suscenseat,  mi-  9 
lites  nos  esse,  non  servos  vestros,  ad  bellum,  non  in  ex- 
ilium  missos?    si  quis  det  signum,   in  aciem  educat,   ut 
viris  ac  Romanis  dignum  sit,  pugnaturos,  si  nihil  armis 
opus  sit,   otium  Romae  potius  quam  in  castris   acturos? 
haec  dicta  sint  patribus.    te,  imperator,   milites  tui  ora-  io 
mus,  ut  nobis  pugnandi  copiam  facias.   cum  vinccre  cupi- 
raus  tum  te  duce  vincere,  tibi  lauream  insignem  deferrc, 
tecum  triumphantes  urbem  inire,  tuum  sequentes  currum 
Iovis  optimi  maximi  templum  gratantes  ovantesquc  adirc' 
orationcm  Tulli  exceperunt  preces  multitudinis,  et  undi-  n 
que,  ut  signum  daret,  ut  capere  arma  iuberet,  clamabant. 


3G4  LIBER  VII,  14  [a.u.  c.39G] 

i  XIIII.  Dictator  quamquam  rem  bonam  cxemplo  haud 
probabili  actam  cernebat,  tamen  facturum  quod  milites 
vellent  se  recepit,  Tulliumque  secreto,  quaenam  haec  res 

2  sit  aut  quo  acta  more,  percontatur.  Tullius  magno  opere 
a  dictatore  petere,  ne  se  oblitum  disciplinae  militaris,  ne 
sui  neve  imperatoriae  maicstatis  crederet :  multitudini 
concitatae,  quae  ferme  auctoribus  similis  esset,  non  sub- 
traxisse    se  ducem,    ne  quis   alius,    qualis   mota  crcare 

3  multitudo  soleret,  existeret.  nam  se  quidem  nihil  non 
arbitrio  imperatoris  acturum;  illi  quoque  tamen  vidcndum 
magno  opere  esse,  ut  exercitum  in  potestate  haberet. 
differri  non  posse  adeo  concitatos  animos.  ipsos  sibi  lo- 
cum   ac   tempus  pugnandi  sumpturos,   si  ab  impcratore 

•4  non  detur.  clum  haec  loquuntur,  iumenta  forte  pasccntia 
extra  vallum  Gallo  abigcnti  duo  militcs  Romani  adcmc- 
runt.    in  eos  saxa  coniecta  a  Gallis,  deinde  ab  Romana 

5  statione  clamor  ortus  ac  procursum  utrimque  est.  iamque 
haud  procul  iusto  proclio  rcs  erant,  ni  celeriter  diremptum 
ccrtamen  per  centuriones  esset.  adfirmata  certe  eo  casu 
Tulli  apud  dictatoi-em  fides  est,  nec  recipiente  iam  dila- 
tionem    re    in   postcrum   diem   edicitm*  acie  pugnaturos. 

G  dictator  tamen,  ut  qui  magis  animis  quam  viribus  fretus 
ad  ccrtamen  descenderet,  omnia  circumspicerc  atque  agi- 
tare  coepit,  ut  arte  aliqua  terrorem  hostibus  incuterct. 
sollerti  animo  rem  novam  excogitat,  qua  deinde  multi 
nostri  atque  externi  imperatores,   nostra  quoque  quidam 

7  aetate,  usi  sunt:  mulis  strata  detrahi  iubet  binisque  tan- 
tum  centunculis  rclictis  agasones  partim  captivis  partiin 

S  aegrorum  armis  ornatos  inponit.  his  fere  mille  effcctis 
centum  admiscet  cquitcs  ct  nocte  super  castra  in  montes 
evadcre  ac  silvis  se  occultare  iubet  neque  indc  ante  mo- 

9  veri  quam  ab  se  accipcrcnt  signum.  ipse,  ubi  inluxit,  in 
radicibus  montium  extendcre  aciem  coepit  sedulo,  ut  ad- 

10  versus  montcs  consistcrct  hostis.  instructo  vani  terroris 
apparatu,  qui  quidem  terror  plus  paene  veris  viribus  pro- 
fuit,  primo  credere  duces  Gallorum,  non  descensuros  in 
aequum  Romanos,  deinde,  ubi  degressos  repentc  viderunt, 
et  ipsi  avidi  eertaminis  in  proclium  ruunt ,  priusque  pugna 
coepit  quam  signum  ab  ducibus  daretur. 


LIBER  VII,  15.  [a.C.358]  365 

XV.     Acrius   invasere   Galli  dextrum   cornu,    neque  1 
sustineri  potuissent,  ni  forte  eo  loco  dictator  fuisset,  Sex. 
Tullium  nomine  increpans  rogitansque:  sicine  pugnaturos 
milites  spopondisset?  ubi  illi  clamores  sint  arma  poscen-  2 
tium,   ubi  minae,   iniussu  imperatoris  proelium  inituros? 
en  ipsum  imperatorem  clara  voce  vocare  ad  proelium  et 
ire  armatum  ante  prima  signa!   ecquis  sequeretur  corum, 
qui  modo  ducturi  fuerint,  in  castris  feroces,  in  acie  pa- 
vidi?  —  vera  audiebant:    itaque  tantos  pudor  stimulos  3 
admovit,   ut  ruerent  in  hostium  tela  alienatis  a  memoria 
pcriculi  animis.    hic  primo  impetus  prope  vecors  turbavit 
hostes,  eques  deinde  emissus  turbatos  avertit.   ipse  dicta-  4 
tor,  postquam  labantem  una  parte  vidit  aciem,   signa  in 
laevum   cornu   confert,    quo   turbam  hostium  congregari 
cernebat,   et  iis  qui  in  monte  erant  signum  quod  conve- 
nerat  dedit.    ubi  inde  quoque  novus  clamor  ortus  et  tcn-  5 
dere   obliquo  monte   ad  castra  Gallorum  visi  sunt,   tum 
metu ,  ne  excluderentur,  omissa  pugna  est  cursuque  effuso 
ad  castra  ferebantur.    ubi  cum  occurrisset  eis  M.  Valerius  0 
magister  equitum ,  qui  profligato  dextro  cornu  obequitabat 
hostium  munimentis,  ad  montes  silvasque  vertunt  fugam, 
pluiimique  ibi  a  fallaci  equitum  specie  agasonibusque  ex-  7 
cepti   sunt.    et  eorum,   quos  pavor  perculerat  in   silvas, 
atrox  caedes  post  sedatum  proelium  fuit.    nec  alius  post  s 
M.  Furium  quam  C.  Sulpicius   iustiorem   de  Gallis  egit 
triumphum.    auri  quoque  ex  Gallicis  spoliis  satis  magnum 
pondus  saxo  quadrato  saeptum  in  Capitolio  sacravit. 

Eodem  anno  et  a  consulibus  vario  eventu  bellatum.  y 
nam  Hernici  a  C.  Plautio  devicti  subactique  sunt,  Fabius 
collega  eius  incaute  atque  inconsulte  adversus  Tarquinien- 
ses  pugnavit.   nec  in  acie  tantum  ibi  cladis  acceptum  quam  10 
quod  trecentos  septem  milites  Romanos  captos  Tarquinien- 
ses  immolarunt,  qua  foeditate  supplieii  aliquanto  ignominia 
populi  Romani  insignitior  fuit.    accessit  ad  eam  cladem  ct  1 1 
vastatio  Romani  agri,  quam  Privernates,  Yeliterni  deinde, 
incursione  repentina  fecerunt. 

Eodem  anno  duae  tribus,  Pomptina  et  Publilia,  addi-  12 
tae,   ludi  votivi,  quos  M.  Furius  dictator  voverat,   facti. 
et  de  ambitu  ab   C.  Poetelio  tribuno  plebis  auctoribus 


366  LIBER  VII,  15.  16.  [a.  u.  c.  396-398] 

13  patribus  tum  primum  ad  populum  latum  est,  eaquc  roga- 
tione  uovorum  maxime  hominum  ambitionem,  qui  nundinas 
et  coneiliabula  obire  soliti  erant,  eonpressam  credebant. 

1  XVI.  Haud  aeque  laeta  patribus  insequenti  anno  C. 
Mareio,  Cn.  Manlio  consulibus  de  unciario  faenore  a  M. 
Duilio,  L.  Menenio  tribunis  plebis  rogatio  est  perlata;  et 
plebis  aliquanto  eam  cupidiua  scivit  (aecepit). 

2  Ad  bella  nova  priore  anno  destinata  Falisci  quoque 
hostes  exorti  duplici  criminc,  quod  et  cum  Tarquiniensi- 
bus  iuventus  eorum  militaverat  et  eos,  qui  Falerios  per- 
fugerant,  cum  male  pugnatum  est,  repetentibus  fetialibus 

3  Romanis  non  reddiderant.  ea  provincia  Cn.  Manlio  ob- 
venit.  Marcius  exercitum  in  agrum  Privernatcm  integrum 
pace  longinqua  induxit  militemque  pracda  iuplevit.  ad 
copiam  rerum  addidit  munificentiam,  quod  nihil  in  publi- 

4  cum  seccrnendo  augenti  rem  privatam  militi  favit.  Pri- 
vernates  cum  ante  mocnia  sua  castris  pcnnunitis  conse- 
dissent,  vocatis  ad  contionem  militibus,  'castra  nunc' 
inquit  'vobis  hostium  urbcmque  praedae  do,  si  mihi  polli- 
ccmini,  vos  fortiter  in  acie  operam  navaturos  ncc  praedae 

5  magis  quam  pugnae  paratos  essc'  signum  poscunt  ingcnti 
clamore  celsique  et  spe  haud  dubia  feroces  in  proelium 
vadunt.  ibi  ante  signa  Sex.  Tullius,  de  quo  ante  dictum 
est,  exclamat:  'aspicc,  imperator,' inquit  'quemadmodum 
exercitus  tuus  tibi  promissa  praestet,'  piloque  posito  stricto 

G  gladio  in  hostem  impetum  facit.  secuntur  Tullium  ante- 
signani  omnes  primoque  impctu  avertere  hostem;  fusum 
inde  ad  oppidum  perseeuti,  cum  iam  scalas  moenibus  ad- 
moverent,  in  deditioncm  urbem  acccpcrunt.    triumphus  de 

7  Privernatibus  actus.  ab  altero  consule  nihil  memorabilc 
gestum,  nisi  quod  lcgem  novo  excmplo  ad  Sutrium  in 
castris  tributim  dc  vicensima  eorum,  qui  manu  mittcrcn- 
tur,    tulit.    patres,    quia  ea  legc   haud  parvum   vectigal 

s  inopi  aerario  additum  esset,  auctores  fuerunt.  ceterum 
tribuni  plebis  non  tam  lege  quam  cxemplo  moti,  ne  quis 
postea  populum  sevocarct,  capite  sanxerunt:  nihil  cnim 
non  pcr  milites  iuratos  in  consulis  verba  quamvis  perni- 
ciosum  populo,  si  id  liccret,  ferri  posse. 

a        Eodem  anno  C.  Licinius  Stolo  a  M.  Popilio  Laenate 


LIBEll  VII,  16.  17.  [a.C.358— 356]  367 

sua  lege  deccm  milibus  aeris  est  damnatus,  quod  millc 
iugerum  agri  cum  filio  possideret  emancipandoque  filium 
fraudem  legi  fecisset. 

XVII.    Novi  consules  inde,  M.  Fabius  Ambustus  ite-  i 
rum  et  M.  Popilius  Laenas  itcrum,   duo  bella  habuere. 
facile  alterum  cum  Tiburtibus,  quod  Lacnas  gessit,   qui  2 
hoste  in  urbem  conpulso  agros  vastavit.    Falisci  Tarqui- 
niensesque  alterum  consulem  prima  pugna  fudenmt.   inde  3 
terror  maximus  fuit,   quod  saeerdotes  eorum  facibus  ar- 
dentibus    anguibusque    praelatis    incessu    furiali   militem 
Komanum  insueta  turbaverunt   specie.     et    tum    quidcm 
velut  lymphati  et  attoniti  munimentis  suis  trepido  agmine 
inciderunt;  deindc,  ubi  consul  legatique  ac  tribuni  puero-  4 
rum  ritu  vana  miracula  paventis  inridebant  increpabant- 
que,  vertit  animos  repente  pudor,  et  in  ca  ipsa  quae  fu- 
gerant  velut  cacci  ruebant.   discusso  itaque  vano  adparatu  ;> 
hostium  cum  in  ipsos  armatos  se  intulissent,   averterunt 
totam  aciem  castrisque  etiam  eo  die  potiti,  praeda  ingenti 
parta  victores  reverterunt,  militaribus  iocis  cum  appara- 
tum  hostium  tnm  suum  increpantcs  pavorem.    concitatur  6 
deinde   omne  nomen  Etruscum  et  Tarquiniensibus  Fali- 
scisque  ducibus  ad  salinas  pcrveniunt.   adversus  eum  ter- 
rorem  dictator  C.  Marcius  Rutilus  primus  de  plebc  dictus 
magistrum  equitum  item  de  plebe  C.  Plautium  dixit.    id  7 
vero  patribus  indignum  videri,   etiam  dictaturam  iam  in 
promisco  esse;   omnique  ope  inpediebant,  ne  quid  dicta- 
tori  ad  id  bellum  decerncretur  parareturve.    eo  promptius 
cuncta   ferente    dictatore    populus    iussit.     profectus    ab  8 
urbe  utraque  parte  Tiberis  ratibus  exercitu,   quocumque 
fama  hostium  ducebat,  traiecto  multos  populatores  agro- 
rum  vagos  palantes  oppressit.    castra  quoque  necopinato  9 
adgressus   cepit  et   octo  milibus   hostium  captis,   ceteris 
aut   caesis  aut  ex  agro  Romano  fugatis   sine  auctoritate 
patrum  popnli  inssu  triumphavit. 

Quia  nec  per  dictatorem  plebeium  nec  per  consulem  10 
comitia  consularia  habcri  volebant  et  alter  consul  Fabius 
bello  retinebatur,    rcs   ad  interregnum   redit.    interreges  1 1 
deinceps  Q.   ServiJius  Ahala,   M.  Fabius,    Cn.  Maulius, 
C.  Fabius,  C.  Sulpicius,  L.  Aemilius,  Q.  Scrvilius,  M. 


3G8  LIBER  VII,  17.  18.  [a.  u.  c.  398— 401  j 

12  Fabius  Ambustus.  in  secundo  interregno  orta  contcntio 
est,  quod  duo  patricii  consulcs  creabantur,  interccdonti- 
busque  tribunis  intcrrcx  Fabius  aiebat,  in  duodecim  ta- 
bulis  legem  esse,  ut  quodcumque  postremum  populus 
iussisset,  id  ius  ratumque  esset;  iussum  populi  et  suffra- 

13  gia  esse.  cum  intercedendo  tribuni  nihil  aliud  quam  ut 
differrent  comitia  valuisscnt,  duo  patricii  consulcs  crcati 
sunt,  C.  Sulpicius  Peticus  tertium,  M.  Valerius  Publicola, 
codemciuc  die  magistraturn  inicrunt. 

1  XVIII.  Quadringcntesimo  anno  quam  urbs  Romana 
condita  erat,  quinto  tricesimo  quam  a  Gallis  rcciperata, 
ablato  post  undecimum  annum  a  plcbe  consulatu  patricii 
consules  ambo  ex  interregno  magistratum  iniere:  C.  Sul- 

2  picius  Peticus  tertium,  M.  Valerius  Publicola.  Fmpulum 
eo  anno  ex  Tiburtibus  haud  memorando  certamine  cap- 
tum,  sive  duorum  consulum  auspicio  bcllum  ibi  gestum 
est,  ut  scripscre  quidam,  seu  per  idem  tempus  Tarqui- 
nicnsium  quoque  sunt  vastati  agri  ab  Sulpicio  consule, 
quo  Valerius  adversus  Tiburtcs  legiones  duxit. 

3  Domi  maius  certamen  consulibus  cum  plebe  ac  tribu- 
nis  erat.  fidei  iam  suae,  non  solum  virtutis  ducebant 
esse,  ut  accepissent  duo  patricii  consulatum,  ita  ambobus 

4  patriciis  mandare:  quin  aut  toto  cedendum  esse,  si  plc- 
beius  iam  magistratus  consulatus  fiat,  aut  totum  possi- 
dendum,   quam  possessionem  integram  a   patribus   acce- 

b  pissent.  plebes  contra  fremit:  quid  sc  vivere,  quid  in 
parte  civium  censcri,  si,  quod  duorum  hominum  virtute, 
L.  Sexti  ac  C.  Licini,    partum  sit,   id  obtinere  universi 

6  non  possint?  vel  reges  vel  decemviros  vel  si  quod  tristius 
sit  imperii  nomen   paticndum   esse  potius   quam   ambos 

7  patricios  consules  videant,  nec  invicem  pareatur  atquc 
impcretur,  sed  pars  altera  in  acterno  imperio  locata  ple- 
bem    nusquam    alio    natam  quam  ad   serviendum   putet. 

8  non  dcsunt  tribuni  auctores  turbarum,  sed  inter  concita- 

9  tos  per  se  omnes  vix  duces  eminent.  aliquotiens  frustra 
in  campum  descensum  cum  csset  multique  per  seditiones 
acti  comitiales  dies,  postremo  victa  pcrseverantia  consu- 
lum  plebis.  eo  dolor  erupit,  ut  tribunos,  actum  csse  de 
libertate  vociferantes  rclinqucndumque  non  campum  iam 


LIBER  VII ,  18.  19.  [a.  C  35G— 353]  3G9 

solum,  sed  etiani  urbem  captam  atque  oppressam  regno 
patrieiorum,  maesta  plebis  sequeretur.  consules  relicti  a  ic 
parte  populi  per  infrequentiam  comitia  nihilo  segnius  per- 
ficiunt.  creati  consules  ambo  patricii,  M.  Fabius  Ambustus 
tertium,  T.  Quinctius.  in  quibusdam  annalibus  pro  T. 
Quinctio  M.  Popilium  consulcm  invenio. 

XVIIII.    Duo  bella  eo  anno  prospere  gesta,  cum  Ti-  l 
burtibusque  ad  deditionem  pugnatum.    Sassula  ex  his  urbs 
capta;   ceteraque  oppida  eandem  fortunam  habuissent,  ni 
universa  gens   positis   armis  in  fidem   consulis   venisset. 
triumphatum  de  Tiburtibus,   alioquin  mitis  victoria  fuit.  2 
in  Tarquinienses   acerbe  saevitum:   multis  mortalibus   in 
acie  caesis  ex  ingenti   captivorum  numero  trecenti  quin- 
quaginta  octo  delecti,  nobilissimus  quisque,  qui  Romam 
mitterentur,  volgus  aliud  trucidatum.    nec  populus  in  eos,  3 
qui  missi  Romam  erant,  mitior  fuit:  medio  in  foro  omnes 
virgis  caesi  ac  securi  percussi.    id  pro  immolatis  in  foro 
Tarquiniensium  Romanis  poenae  hostibus  redditum.    res  4 
bello  bene  gestae,  ut  Samnitcs  quoque  amicitiam  peterent, 
effecerunt.    legatis  eorum  comiter  ab  senatu  responsum, 
foedere  in  societatem  accepti. 

Non  eadem  domi  quae  militiae  fortuna  erat  plebi  Ro-  5 
manae.  nam  ctsi  unciario  faenore  facto  levata  usura  erat, 
sorte  ipsa  obruebantur  inopes  nexumque  inibant:  eo  nec 
patricios  ambo  consules  neque  comitiorum  curam  publi- 
cave  studia  prae  privatis  incommodis  plebs  ad  animum 
admittebat.  consulatus  uterque  apud  patricios  manet:  6 
consules  creati  C.  Sulpicius  Peticus  quartum,  M.  Valerius 
Publicola  iterum. 

In  bellum  Etruscum  intentam  civitatem,  quiaCaeritem 
populum  misericordia  consanguinitatis  Tarquiniensibus  ad- 
iunctum  fama  fercbat,  legati  Latini  ad  Volscos  convertere, 
nuntiantes,  exercitum  conscriptum  armatumque  iam  suis 
finibus  inminere,  inde  populabundos  in  agrum  Romanum 
venturos  esse.  censuit  igitur  senatus,  neutram  neglegen-  7 
dam  rem  esse,  utroque  legiones  scribi  consulesque  sortiri 
provincias  iussit.  inclinavit  deinde  pars  maior  curae  in  8 
Etruscum  bellum,  postquam  littcris  Sulpicii  consulis,  cui 
Tarquinii  provincia  evenerat,  cognitum  est,  depopulatum 

Lhi  voi.  1.  24 


370  LIBEB  VII,  10.20.  [a.u.c.401.  402J 

agrum  circa  Romanas  salinas  praedaeque  partcm  in  Cae- 
ritum  fincs  avcctam  et  haud  dubie  iuvcntutcm  cius  populi 

9  inter  pracdatorcs  fuissc.  itaquc  Yalerium  eonsulem,  Yolscis 
oppositum  castraque  ad  finein  Tusculanum  habcntcm,  rc- 
10  vocatum  inde  senatus  dictatorem  dicere  iussit.  T.  Man- 
lium  L.  filium  dixit.  is  cum  sibi  magistrum  cquitum 
A.  Cornclium  Cossum  dixisset,  consulari  cxcrcitu  con- 
tentus  ex  auctoritate  patrum  ac  populi  iussu  Caeritibus 
bcllum  indixit. 

i  XX.  Tum  primum  Caeritcs,  tamquam  in  verbis  ho- 
stium  vis  maior  ad  bellum  signifieandum  quam  in  suis 
factis,  qui  per  populationcm  Romanos  lacessierant,  esset, 
verus  belli  terror  invasit;  ct  quam  non  suarum  virium  ea 

2  dimicatio  esset,  cernebant  paenitebatque  populationis  et 
Tarquinienscs  execrabantur  defectionis  auctores;  nec 
arma  aut  bellum  quisquam  apparare,  scd  pro  se  quisque 

3  legatos  mitti  iubebat  ad  petendam  erroris  veniam.  legati 
senatum  cum  adissent,  ab  senatu  reiecti  ad  populum  deos 
rogaverunt,  quorum  sacra  bcllo  Gallico  accepta  ritc  pro- 
curassent,  ut  Romanos  florentcs  ea  sui  misericordia  ca- 
peret,   quae   se   rebus   adfectis   quondam  populi  Romani 

4  cepisset;  conversique  ad  delubra  Ycstae  hospitium  flami- 
num  Ycstaliumque  ab  se  caste  ac  religiose  cultum  invo- 

o  cabant:  eane  mcritos  crederet  quisquam  hostes  repentc 
sine  causa  factos,  aut,  si  quid  hostiliter  fecissent,  consilio 
id  magis  quain  furore  lapsos  fecisse,  ut  sua  vetera  bcnc- 
ficia,  locata  praesertim  apud  tam  gratos,  novis  conrum- 
perent  maleficiis  florentemque  populum  Romanum  ac  feli- 
cissimum  bello  sibi  desumerent  hostem,  cuius  adflicti 
amicitiam  petissent?   ne  appellarent  consilium,   quae  vis 

(j  ac  necessitas  appellanda  esset.  transeuntis  agminc  infesto 
per  agrum  suum  Tarquinienses,  cum  praeter  viam  nihil 
petissent,   traxisse  quosdam  agrestium  populationis  cius, 

7  quae  sibi  crimini  detur,  comites.  eos  seu  dedi  placcat, 
cledere  se  paratos  esse,  seu  supplicio  adfici,  daturos  poe- 
nas.  Caere,  sacrarium  populi  Romani,  deversorium  sa- 
cerdotum  ac  receptaculumRomanorum  sacrorum,  intactum 
inviolatumque  crimine  belli  hospitio  Vestalium  cultisque 

B  diis  darcnt.    movit  populum  non  tam  causa  praesens  quam 


LIBER  VII,  20.  21.  [a.  C.  353.  352]  371 

vctus  meritum,  ut  malcficii  quam  beneficii  potius  inme- 
mores  essent.  itaque  pax  populo  Caeriti  data,  indutiasque 
in  centum  annos  factas  in  senatus  consultum  referri  pla- 
cuit.  in  Faliscos  eodem  noxios  crimine  vis  belli  convcrsa  o 
est,  sed  hostes  nusquam  inventi.  cum  populatione  pera- 
grati  fines  essent,  ab  oppugnatione  urbium  temperatum; 
legionibusque  Romam  rcductis  relicum  anni  muris  turri- 
busque  reficiendis  consumptum  et  aedis  Apollinis  dedi- 
cata  est. 

XXI.     Extremo    anno    comitia    consularia   certamcn  l 
patrum   ac  plebis  diremit,   tribunis  negantibus  passuros 
comitia  haberi,  ni  secundum  Liciniam  legem  haberentur, 
dictatore  obstinato  tollere  potius  totum  e  re  publica  con- 
sulatum  quam  promiscum  patribus  ac  plcbi  facere.    pro-  2 
latandis   igitur  comitiis   cum  dictator  magistratu  abisset, 
rcs  ad  interregnum  rediit.    infestam  inde  patribus  plebem 
interreges  cum  accepissent,  ad  undecimum  interregem  se- 
ditionibus  certatum  est.   legis  Liciniae  patrocinium  tribuni  3 
iactabant;  propior  dolor  plebi  faenoris  ingravescentis  erat 
curacque  privatae   in   certaminibus   publicis   erumpebant. 
quorum  taedio  patres  L.  Cornelium  Scipionem  interregem  4 
concordiae  causa  observare  legem  Liciniam  comitiis  con- 
sularibus  iussere.     P.  Valerio  Publicolae  datus   e  plebe 
collcga  C.  Marcius  Eutilus.   inclinatis  semel  in  concordiam  5 
animis  novi  consules  faenebrem  quoque  rem,  quae  distinere 
unanimos  videbatur,  levare  adgressi  solutionem  alieni  aeris 
in  publicam  curam  verterunt  quinqueviris   creatis,   quos 
mensarios  ab  dispensatione  pecuniae  appellarunt.     mcriti  6 
aequitate  euraque  sunt,   ut  per  omnium  annalium  monu- 
menta  celebres  nominibus  essent.  fuere  autem  C.  Duellius, 
P.  Decius  Mus,  M.  Papirius,  Q.  Publilius  et  T.  Aemilius, 
qui  rem  difficillimam  tractatu  et  plerumque  parti  utrique,  7 
semper  certe  alteri  gravem  cum  alia  moderatione  tum  in- 
pendio  magis  publico  quam  iactura  sustinuerunt.     tarda  8 
enim  nomina  et  inpeditiora  inertia  debitorum  quam  facultati- 
bus  aut  aerarium  mensis  cum  aere  in  foro  positis  dissolvit, 
ut  populo  prius  caveretur,  aut  aestimatio  aequis  rerum  pre- 
tiis  liberavit,  ut  non  modo  sine  iniuria,  sed  etiam  sine  queri- 
moniis  partis  utriusque  exhausta  vis  ingens  aeris  alieni  sit. 

24* 


372  LIBEK  VII ,  21.  22.  [a.  u.  c.  103.  40-1] 

9  Tcrror  inde  vanus  bclli  Etrusci,  cum  coniurassc  duo- 
dcciin  populos  fama  esset,  dictatorem  dici  coegit.  dictus 
in  castris  —  eo  enim  ad  consules  missum  senatus  con- 
sultum  est  —  C.  Iulius,  cui  magister  equitum  adiectus 
L.  Aemilius.     ceterum  foris  tranquilla  omnia  fuerc. 

1  XXII.  Temptatum  domi  per  dictatorem,  ut  ambo 
patricii  consules  crearentur,  rem  ad  interregnum  pcrduxit. 

2  duo  interreges  C.  Sulpicius  et  M.  Fabius  interpositi  ob- 
tiuuere,  quod  dictator  frustra  teteudcrat,  mitiore  iam  plcbe 
ob   recens   meritum  levati  aeris  alieni,   ut  ambo  patricii 

:3  consules  crearentur.  creati  ipse  C.  Sulpicius  Peticus,  qui 
prior  interregno  abiit,   et  T.  Quinctius  Pennus;   quidam 

i  Caesonem,  alii  C.  nomen  Quinctio  adiciunt.  ad  bellum 
ambo  profecti,  FaliscumQuinctius,  SulpiciusTarquiniense, 
nusquam  acie  congrcsso  hoste  cum  agris  magis  quam  cum 

[>  hominibus  urendo  populandoque  gesserunt  bclla;  cuius 
lentae  velut  tabis  senio  victa  utriusque  pertinacia  populi 
est,  ut  primum  a  consulibus,  dcin  pcrmissu  eorum  ab 
senatu  indutias  peterent.     in  quadraginta  annos  impctra- 

u  verunt.  ita  posita  duorum  bellorum  quae  inminebant  cura, 
dum  aliqua  ab  armis  quies  esset,  quia  solutio  aeris  alieni 
multarum  rcrum  nmtaverat  dominos,  censum  agi  placuit. 

7  ceterum  cum  censoribus  creandis  indicta  comitia  essent, 
professus  censuram  se  petere  C.  Marcius  Rutilus,  qui 
primus  dictator  de  plebe  fuerat,  concordiam  ordinum  tur- 

8  bavit.  quod  videbatur  quidem  tempore  alieno  fecisse,  quia 
ambo  tum  forte  patricii  consules  erant,  qui  rationem  eius 

y  se  habituros  negabant;  sed  et  ipse  constantia  inceptum 
obtinuit  et  tribuni  omni  vi,  reciperaturi  ius  consularibus 
comitiis  amissum,  adiuvcrunt;  et  cum  ipsius  viri  maiestas 
nullius  honoris  fastigium  non  aequabat,  tum  per  eundem, 
qui  ad  dictaturam  aperuisset  viam,  censuram  quoque  in 

iii  partem  vocari  plebes  volebat.  nec  variatum  comitiis  est, 
quin  cum  Manlio  Gnaeo  censor  Marcius  crcaretur. 

Dictatorem  quoque  hic  annus  habuit  M.  Fabium  nullo 
tcrrore  belli,  sed  ne  Licinia  lcx  comitiis  consularibus  ob- 

1 1  scrvaretur.  magister  equitum  dictatori  additus  Q.  Servi- 
lius.  nec  tamen  dictatura  potentiorem  eum  consensum 
patrum  consularibus  comitiis  fccit  quam  censoriis  fuerat. 


LIBEB  VII ,  23.  24.  [a.  C  351.  350]  o  i  o 

XXIII.    M.  Popilius  Laenas  a  plebe  consul,  a  patri-  l 
bus  L.  Cornelius  Scipio  datus.    fortuna  quoque  inlustrio- 
rem  plebeium  consulem  fecit:  nam  cum  ingentem  Gallo-  2 
rum  exercitum  in  agro  Latino  castra  posuisse  nuntiatum 
esset,   Scipione  gravi  morbo  inplicito,   Gallicum  bellum 
Popilio  extra  ordinem  datum.    is  inpigre  exercitu  scripto,  3 
cum  omnis  extra  portam  Capenam  ad  Martis  aedem  con- 
venire  armatos  iuniores  iussisset  signaque   eodem  quac- 
stores   ex  aerario  deferre,    quattuor   expletis   legionibus, 
quod    superfuit    militum  P.   Valerio   Publicolae    praetori 
tradidit,  auctor  patribus  scribendi  alterius  exercitus,  ouod  4 
ad  incertos   belli   eventus   subsidium   rei  publicae    esset. 
ipse  iam  satis  omnibus  instructis  conparatisque  ad  hostem  ."> 
pergit.   cuius  ut  prius  nosceret  vires  quam  periculo  ultimo 
temptaret,  in  tumulo,   quem  proximum  castris  Gallorum 
capere  potuit,  vallum  ducere  coepit.   gens  ferox  et  ingenii  6 
avidi  ad  pugnam  cum  procul  visis  Romanorum  signis,  ut 
extemplo  proelium  initura,  explicuisset  aciem,  postquam 
neque  in  aequum  demitti  agmen  vidit  et  cum  loci  altitu- 
dine  tum  vallo  etiam  integi  Romanos,   perculsos  pavorc 
rata  simul  oportuniores,   quod  intenti  tum  maxime  operi 
essent,   truci  clamore  adgreditur.    ab  Romanis  nec  opus  7 
intermissum  —  triarii  erant  qui  muniebant  —  et  ab  liasta- 
tis  principibusque,  qui  pro  munitoribus  intenti  armatique 
steterunt,  proelium  initum.    praeter  virtutem  locus  quoque  8 
superior  adiuvit,  ut  pila  omnia  hastaeque  non,  tamquani 
ex  aequo  missa,  vana,  quod  plcrumque  fit,  caderent,  sed 
omnia  librata  ponderibus  figerentur;  oneratique  telis  Galli,  9 
quibus  aut  corpora  transfixa  aut  praegravata  inhaerentibus 
gerebant  scuta,  cum  cursu  paene  in  adversum  subissent, 
primo  inccrti  restitere,  dein  cum  ipsa  cunctatio  et  his  ani-  n 
mos  minuisset  et  auxisset  hosti,   inpulsi  retro  ruere  alii 
super   alios    stragemque    inter    se   caede  ipsa   foediorem 
dare:    adeo    praecipiti    turba    obtriti   plures    quam    ferro 
nccati. 

XXIIII.     Xecdum  certa  Romanis  victoria  erat,   alia  l 
in  campum  degressis  supererat  moles:  namque  multitudo  2 
Gallorum   sensum   omnem   talis   daimri  exsuperans  velut 
nova    rursus    exoricnte    acic   integrum   militem   adversus 


374  LIBER  VII,  24.  25.  [a.  u.  c.  404.  405] 

victorcm  hostem  ciebat.    stetitque  suppresso  impetu  Ro- 

3  manus,  et  quia  iterum  fessis  subeunda  dimicatio  erat  et 
quod  consul,  dum  inter  primores  incautus  agitat,  laevo 
umero   matari  prope  traiecto  cesscrat  parumper  ex  acie. 

4  iamque  omissa  cunctando  victoria  erat,  cuhi  consul  vul- 
nere  alligato  revectus  ad  prima  signa:  'quid  stas,  miles?' 
inquit;  'non  cum  Latino  Sabinoque  hoste  res  est,  quem 

5  victum  armis  socium  ex  hoste  facias:  in  beluas  strinximus 
ferrum,  hauriendus  aut  dandus  est  sanguis.  propulistis  a 
castris,  supina  valle  praecipites  egistis,  stratis  corporibus 
hostium  superstatis;  complete  eadem  strage  campos,  qua 

6  montis  replestis.    nolite  exspectare,   dum  stantes  vos  fu- 

7  giant;  inferenda  sunt  signa  et  vadendum  in  hostem.'  his 
adhortationibus  iterum  coorti  pellunt  loco  primos  mani- 
pulos  Gallorum,  cuneis  deinde  in  medium  agmen  perrum- 

3  punt.  inde  barbari  dissipati,  quibus  nec  certa  imperia 
nec  duces  essent,  vertunt  impetum  in  suos,  fusique  pcr 
campos  et  praeter  castra  etiom  sua  fuga  praelati,  quod 
editissimum  inter  aequales  tumulos  occurrebat  oculis,  ar- 
9  cem  Albanam  petunt.  consul  non  ultra  castra  insecutus, 
quia  et  vulnus  degravabat  et  subicere  exercitum  tumulis 
ab  hoste  occupatis  nolebat,  praeda  omni  castrorum  militi 
data    victorem    exercitum    opulentumque   Gallicis   spoliis 

10  Romam  rcduxit.  moram  triumpho  vulnus  consulis  attulit 
eademque   causa  dictatoris   desiderium   senatui  fccit,  ut 

n  esset  qui  aegris  consulibus  comitia  haberet.  dictator  L. 
Furius  Camillus  dictus,  addito  magistro  equitum  P.  Cor- 
nelio  Scipione,  reddidit  patribus  possessionem  pristinam 
consulatus.  ipse  ob  id  meritum  ingenti  patrum  studio 
creatus  consul  collegam  Ap.  Claudium  Crassum  dixit. 

1  XXV.  Priusquam  inirent  novi  consules  magistratum, 
triumphus  a  Popilio  de  Gallis  actus  magno  favore  plebis, 
mussantesque  inter  se  rogitabant,  num  quem  plebeii  con- 

2  sulis  paeniteret.  simul  dictatorem  increpabant,  qui  legis 
Liciniae  spretae  mercedem  consulatum  privata  cupiditate 
quam  publica  iniuria  foediorem  cepisset,  ut  se  ipse  con- 

3  sulem  dictator  crearet.  annus  multis  variisque  motibus 
fuit  insignis.  Galli  ex  Albanis  montibus,  quia  hiemis 
vim  puti  nequiverant,  per  campos  maritumaque  loca  vagi 


LIBER  VII,  25.  2G.  [a.  C.  350.  349]  375 

populabantur;    mare   infcstum   classibus  Graecorum   crat  i 
oraque  litoris  Antiatis  Laurensque  tractus  et  Tiberis  ostia, 
ut  praedones  maritimi  cum  terrestribus  congressi  ancipiti 
semel  proelio  decertarent,  dubiique  discesserint  in  castra 
Galli,  Gracci  retro  ad  naves,  victos  se  an  victores  puta- 
rent.    inter  hos  longe  maximus    extitit   terror,    concilia  5 
populorum  Latinorum    ad    lucum  Ferentinae   habita  re- 
sponsumque  haud  ambiguum  imperantibus  milites  Roma- 
nis  datum,  absisterent  imperare  iis,  quorum  auxilio  ege- 
rent:   Latinos  pro  sua  libertate  potius  quam  pro   alieno  6 
imperio  laturos  arma.    inter  duo  simul  bella  externa  de-  7 
fectione  etiam  sociorum  senatus  anxius  cum  cerneret,  metu 
tenendos,  quos  fides  non  tenuisset,  extendere  omnes  im- 
perii  vires  consules  dilectu  habendo  iussit:   civili  quippe 
standum  exercitu  esse,   quando  socialis  coetus  desereret. 
undique  non  urbana  tantum,  sed  etiam  agresti  iuventute  8 
decem  legiones   scriptae   dicuntur  quaternum   milium   et 
ducenorum  peditum  equitumque  trecenorum,   quem  nunc  9 
novum  exercitum,  si  qua  externa  vis  ingruat,   hae  vires 
populi  Romani,  quas  vix  terrarum  capit  orbis,  contractae 
in  unum  haud  facile  efficiant:   adeo  in  quae  laboramus 
sola  crevimus,  divitias  luxuriamque. 

Inter  cetera  tristia  eius  anni  consul  alter  Ap.  Claudius  io 
in  ipso  belli  apparatu  moritur,  redierantque  res  ad  Camil- 
lum,   cui  unico  consuli  vel  ob   aliam   dignationem   haud  n 
subiciendam  dictaturae  vel  ob  omen  faustum  ad  Gallicum 
tumultum  cognominis  dictatorem  adrogari  haud  satis  de- 
corum  visum  est  patribus.    consul  duabus  legionibus  urbi  12 
praepositis,  octo  cum  L.  Pinario  praetore  divisis  memor 
paternae  virtutis  Gallicum  sibi  bellum  extra  sortem  sumit, 
praetorem  maritimam  oram  tutari  Graecosque  arcere  lito-  13 
ribus  iussit.     et  cum  in  agrum  Pomptinum  descendisset, 
quia  neque  in  campis  congredi  nulla  cogente  re  volebat  et 
prohibendo  populationibus,   quos  rapto  vivere  necessitas 
cogeret,   satis   domari   crcdcbat  hostcm,   locum  idoneum 
stativis  delcgit. 

XXVI.    Ubi  cum  stationibus  quieti  tempus  tererent,  1 
Gallus  processit  magnitudine  atque  armis  insignis,   qua- 
ticnsque  scutum  hasta  cum  silentium  fecisset,  provocat 


376  LIBER  VII,  26.  [a.  u.  c.  405^408] 

pcr  interpretem  unum  ex  Romanis,   qui  secum  fcrro  de- 

2  ccrnat.  M.  erat  Valerius  tribunus  militum  adulesccns, 
qui  haud  indigniorem  eo  decore  se  quam  T.  Manlium 
ratus,    prius   sciscitatus   consulis   voluntatem   in   medium 

3  armatus  processit.  minus  insigne  certamen  humanum 
numine  interposito  deorum  factum:  namque  conserenti 
iam  manum  llomano  corvus  repente  in  galea  consedit,  in 

-i  hostem  versus.  quod  primo  ut  augurium  caelo  missum 
laetus  accepit  tribunus,  precatus  deinde:  sidivus,  si  diva 
esset,   qui  sibi  praepetem  misisset,   volens  propitius  ad- 

5  esset.  dictu  mirabile,  tenuit  non  soluni  ales  captam  semel 
sedem,  sed  quotienscumque  certamen  initum  e<t  levane 
se  alis  os  oculosque  hostis  rostro  et  unguibus  adpetit, 
donec  territum  prodigii  talis  visu  oculisque  simul  ac  mcnte 
turbatum  Valerius  obtruncat.    corvus  ex  conspectu  elatus 

6  orientem  petit.  hactenus  quietae  utrimque  stationes  fucrc. 
postquam  spoliare  corpus  caesi  hostis  tribunus  cocpit,  nec 
Galli  se  statione  tenuerunt  ct  Romanorum  cursus  ad  vic- 
torem   etiam   ocior  fuit.    ibi   circa   iacentis   Galli   corpus 

7  contracto  certamine  pugna  atrox  concitatur.  iain  non 
manipulis  proximarum  stationum,  sed  legionibus  utriin- 
que  effusis  res  geritur.  Camillus  laetum  militcm  victoria 
tribuni,  laetum  tam  praesentibus  ac  secundis  diis  ire  in 
proelium  iubet,  ostentansque  insignem  spoliis  tribunum: 
'hunc  imitare,   miles,'   aiebat   'et   circa  iacentem   duccm 

8  sterne  Gallorum  catervas.'  dii  hominesque  illi  adfuere 
pugnae  depugnatumque  haudquaquam  certamine  ambiguo 
cum  Gallis  est:  adeo  duorum  militum  eventum,  inter  quos 

y  pugnatum  erat,  utraque  acies  animis  pracceperat.  inter 
primos,  quorum  concursus  alios  exciverat,  atrox  proelium 
fuit:  alia  muhitudo,  priusquam  ad  coniectum  teli  veniret, 
terga  vertit.  primo  per  Volscos  Falernumque  agrum  dis- 
sipati  sunt,  inde  Apuliam  ac  mare  inferum  peticrunt. 
io  consul  contione  advocata  laudatum  tribunum  decem  bubus 
aureaque   corona  donat.     ipse  iussus   ab   senatu  bellum 

11  maritinmm  curare  cum  praetore  iunxit  castra.  ibi  quia 
res  trahi  segnitia  Graecorum  non  committentium  se  in 
aciem  videbantur,  dictatorcm  comitiorum  causa  T.  Man- 

12  lium  Torquatum  ex  auctoritate  senatus  dixit.     dictator, 


LIBER  VII,  2G.  27.  [a.  0,340—346]  377 

magistro  equitum  A.  Cornelio  Cosso  dicto,  comitia  con- 
sularia  habuit  aemulumque  decoris  sui  absentcm  M.  Va- 
lerium  Corvum  —  id  enim  illi  deinde  cognominis  fuit  — 
summo  favore  populi,    tres  et  viginti  natum  annos,  con- 
sulem  renuntiavit.     collega  Corvo  de  plebe  M.  Popilius  i;j 
Laenas,  quarturn  consul  futurus,  datus  cst.   cum  Graecis 
a  Camillo  nulla  memorabilis  gesta  res:  nec  iJli  terra  nec 
Romanus  mari  bellator  erat.     postremo  cum  litoribus  ar-  14 
cerentur,  aqua  etiam  praeter  cetera  necessaria  usui  defi- 
ciente  Italiam  reliquere.     cuius  populi  ca   (cuius  gentis)  15 
classis  fuerit,  nihil  certi  est.     maxime  Siciliae  fuisse  ty- 
rannos  credideriin,   nam   ulterior  Graecia  ea  tempestate 
intestino  fessa  bello  iam  Macedonum  opes  horrebat. 

XXVII.  Exercitibus  dimissis  cum  et  foris  pax  et  l 
domi  concordia  ordinum  otium  csset,  ne  nimis  Jaetae  res 
essent,  pestilentia  civitatem  adorta  coegit  senatum  impe- 
rare  decemviris,  ut  libros  Sibvllinos  inspicerent:  eorum- 
que  monitu  lcctisternium  fuit.  eodem  anno  Satricum  ab  2 
Antiatibus  colonia  deducta  restitutaque  urbs,  quam  Latini 
diruerant.  et  cum  Carthaginiensibus  legatis  Eomae  foedus 
ictum,  cum  amicitiam  ac  societatem  petentes  venissent. 

Idem  otium  domi  forisque  mansit  T.  Manlio  Torquato,  3 
C.  Plautio  consulibus.  semunciarium  tantum  ex  unciario 
faenus  factum  et  in  pensiones  aequas  triennii,  ita  ut  quarta 
praesens  esset,  solutio  aeris  alieni  dispensata  est.  et  sic  4 
quoque  parte  plebis  adfecta,  fides  tamen  publica  privatis 
difficultatibus  potior  ad  curam  senatui  fuit.  levatae  maxime 
res,  quia  tributo  ac  dilectu  supersessum. 

Tertio   anno   post  Satricum   restitutum   a  Volscis  M.  f> 
Valerius  Corvus  iterum   consul  cum  C.  Poetelio  factus, 
cum  ex  Latio  nuntiatum  esset,  legatos  ab  Antio  circumire 
populos  Latinorum   ad   concitandum   bellum,   priusquam  G 
plus  hostium  fieret,  Volscis  arma  inferre  iussus  ad  Satri- 
cum   exercitu  infesto  pergit.     quo  cum  Antiates  aliique 
\  olsci  praeparatis  iam  ante,  si  quid  ab  Roma  moveretur, 
copiis  occurrissent,  nulla  mora  inter  infensos  diutino  odio 
dimicandi  facta  est.   Volsci,  ferocior  ad  rebellandum  quam  i 
ad  bellandum  gens,   certamine  victi  fuga  effusa  Satrici 
moenia  petunt.     et  ne  in  muris  quidem  satis  firma  spe 


373  LTBEIl  VII,  27.28.  [a.  u.  c.  408— 411] 

eum  corona  militum  cincta  iam  scalis  caperetur  urbs,  ad 
quattuor  milia  militum  praeter  multitudincm  inbellem  sese 

8  dedidere.  oppidum  dirutum  atque  incensum  —  ab  aede 
tantum  matris  Matutae  abstinuerc  ignem  — ,  praeda  om- 
nis  militi  data.  extra  praedam  quattuor  milia  deditorum 
babita;  eos  vinctos  consul  ante  currum  triumphans  egit, 
vcnditis   deinde   magnam  pecuniam  in  aerarium  redegit. 

9  sunt  qui  hanc  multitudincm  captivam  servorum  fuisse 
scribant,  idque  magis  veri  simile  est  quam  deditos  ve- 
nisse. 

1  XXVIII.  Hos  consules  secuti  sunt  M.  Fabius  Dor- 
suo,  Ser.  Sulpicius  Camerinus.     Auruncum  inde  bellum 

2  ab  repentina  populatione  coeptum,  metuque,  ne  id  fac- 
tum  populi  unius,  consilium  omnis  nominis  Latini  esset, 
dictator  velut  advcrsus  armatum  iam  Latium  L.  Fmius 

3  creatus.  magistrum  equitum  Cn.  Manlium  Capitolinum 
dixit.  et  cum,  quod  per  magnos  tumultus  fieri  solitum 
erat,  iustitio  indicto  dilectus  sine  vacationibus  habitus 
esset,  legiones,  quantum  maturari  potuit,  in  Auruncos 
ductae.     ibi  praedonum   magis   quam  hostium  animi  in- 

4  venti;  prima  itaquc  acie  debellatum  est.  dictator  tamen, 
quia  et  ultro  bellum  intulerant  et  sine  detractatione  se  ccr- 
tamini  offerebant,  deorum  quoque  opes  adhibendas  ratus 
inter  ipsam  dimieationem  aedem  Iunoni  Monetae  vovit : 
cuius  damnatus  voti  cum  victor  Eomam  reverfisset ,  dic- 

5  tatura  se  abdicavit.  senatus  duumviros  ad  eam  aedem 
pro  amplitudine  populi  Eomani  faciendam  creari  hissit; 
loeus  in   arce   destinatus,    quae   area  aedium  M.   Manli 

G  Capitolini  fuerat.  consules  dictatoris  exercitu  ad  bellum 
Volscum  usi  Soram  ex  hostibus,  incautos  adorti,  ce- 
perunt. 

Anno  post  quam  vota  erat  aedes  Monetae  dedicatur 
C.  Marcio  Eutilo   tcrtium,    T.  Manlio   Torquato  iterum 

7  consulibus.  prodigium  extemplo  dedicationem  secutum, 
simile  vetusto  montis  Albani  prodigio:  namque  et  lapidi- 
bus  pluit  et  nox  interdiu  visa  intendi;  librisque  inspectis 
cum  plena  religionc  civitas  csset,  senatui  placuit,  dicta- 

8  torem  feriarum  constituendarum  causa  dici.  dictus  P. 
Valeriua  Publicola,  magister  equitum  ei  Q.  Fabius  Am- 


LIBER  VII,  28—30.  [a.  C.  346— 343]  379 

bustus  datus  est.  non  tribus  tantura  supplicatum  ire  pla- 
cuit,  scd  finitimos  etiam  populos,  ordoque  iis,  quo  quis- 
que  die  supplicarent,  statutus. 

Iudicia  co  anno  populi  tristia  in  faeneratores  facta,  qui-  d 
bus  ab  aedilibus  dicta  dies  esset,  traduntur.     et  res  haud 
ulla  insigni  ad  memoriam  causa  ad  interregnum  redit.   ex  10 
interregno,  ut  id  aetum  videri  possct,  ambo  patricii  con- 
sules  creati  sunt:  M.  Valerius  Corvus  tertium,  A.  Corne- 
lius  Cossus. 

XXVIII I.    Maiora  iam  hinc  bella  et  viribus  et  lon-  l 
ginquitate  vel  regionum  vel  tcmporum  (spatio),   quibus 
bellatum  est,  dicentur.    namque  eo  anno  adversus  Samni- 
tcs,  gentem  opibus  armisque  validam,  mota  arma.    Sam-  2 
nitium  bellum  ancipiti  Marte  gestum  Pyrrus  hostis,  Pyr- 
rum    Poeni    secuti.     quanta   rerum    moles!    quoticns    in 
extrcma  pcriculorum  ventum,   ut  in  hanc  magnitudincm, 
quae  vix  sustinetur,  erigi  imperium  posset!    belli  autem  3 
causa  cum  Sanmitibus  Romanis,  cum  societate  amicitia- 
que  iuncti  essent,  extrinsecus  venit,  non  orta  inter  ipsos 
est.     Samnites  Sidicinis  iniusta  arma,   quia  viribus  plus  4 
potcrant,  cum  intulissent,  coacti  inopes  ad  opulentiorum 
auxilium  confugere,  Campanis  sese  coniungunt.   Campani  5 
magis   nomen   ad  praesidium   sociorum  quam  vires  cum 
attulisscnt,   flucntcs  luxu  ab  duratis  usu  armorum  in  Si- 
dicino  pulsi  agro,  in  se  deinde  molem  omnem  belli  ver- 
terunt.     namque  Samnites  omissis  Sidicinis  ipsam  arcem  6 
finitimorum,  Campanos,  adorti,  unde  aeque  facilis  victo- 
ria,  praedae  atque  gloriae  plus  esset,  Tifata,   inminentis 
Capuae  collis,  cum  praesidio  firmo  occupassent,  descen- 
dunt   inde   quadrato  agmine  in  planitiem,   quae  Capuam 
Tifataque  intcriacet.    ibi  rursus  acie  dimicatum,  advcrso-  7 
que  proelio  Campani  intra  moenia  conpulsi,   cum  robore 
iuvcntutis  suae  acciso  nulla  propinqua  spes  esset,   coacti 
sunt  ab  Eomanis  petere  auxilium. 

XXX.  Legati  introducti  in  senatum  maxime  in  hanc  1 
sententiam  locuti  sunt:   'populus  nos  Campanus   legatos 
ad  vos,  patres  conscripti,  misit  amicitiam  in  perpetuum, 
auxilium  praesens   a  vobis   petitum.     quam    si   secundis  2 
rebus  nostris  petissemus,  sicut  coepta  celerius,  ita  infir- 


380  LIBER  VII,  30.  [n.u.e.  111] 

miore  vinculo  contracta  esset.  tunc,  enim,  ut  qui  ex 
aequo  nos  venisse  in  amicitiam  meminissemus,  amici 
forsitan  pariter   ac  nunc,    subiecti    atque   obnoxii  vobis 

3  minus  essemus:  nunc,  misericordia  vestra  conciliati  auxi- 
lioque  in  dubiis  rebus  defensi,  beneficium  quoque  acccp- 
tum  colamus  oportet,   ne  ingrati  atque  omni  ope   divina 

4  humanaque  indigni  videamur.  neque  hercule,  quod  Sam- 
nites  priores  amici  sociique  vobis  facti  sunt,  ad  id  valere 
arbitror,  ne  nos  in  amicitiam  accipiamur,  sed  ut  vetustate 
et  gradu  honoris  nos  praestent.  neque  enim  foedere 
Samnitium,  ne  qua  nova  iungeretis  foedera,  cautum  est. 

5  fuit  quidem  apud  vos  semper  satis  iusta  causa  amicitiae, 

6  velle  eum  vobis  amicum  esse,  qui  vos  appeteret:  Cam- 
pani,  etsi  fortuna  praesens  magnifice  loqui  prohibet,  non 
urbis  amplitudine,  non  agri  ubertate  ulli  populo  praeter- 
quam  vobis  cedentes,   haud  parva,   ut  arbitror,  accessio 

7  bonis  rebus  vestris  in  amicitiam  venimus  vestram.  Aequis 
Volscisque,  aeternis  hostibus  huius  urbis,  quandocumque 
se  moverint,  ab  tergo  crimus  ct,  quod  vos  pro  salutc 
nostra  priores  feceritis,  id  nos  pro  imperio  vestro  et  gloria 

8  semper  faciemus.  subactis  his  gentibus,  quac  inter  nos 
vosque  sunt,  quod  prope  dicm  futurum  spondet  et  virtus 
et  fortuna  vestra,  continens  imperium  usque  ad  nos  habc- 

9  bitis.  acerbum  ac  miserum  est,  quod  fateri  nos  fortuna 
nostra  cogit:    eo  ventum   est,    patres   conscripti,   ut  aut 

10  amicorum  aut  inimicorum  Campani  simus:  si  defenditis, 
vestri,  si  deseritis,  Samnitium  erimus;  Capuam  ergo  et 
Campaniam  omnem  vestris  an  Samnitium  viribua   acce- 

11  dere  malitis,  deliberate.  omnibus  quidem,  Eomani,  ve- 
stram  misericordiam  vestrumque  auxilium  aequum  est 
patere,  iis  tamen  maxime,  qui,  eam  inplorantibus  aliis 
auxilium  dum  supra  vires  suas  praestant,  (omnes)  ipsi  in 

1 2  hanc  necessitatem  venerunt.  quamquam  pugnavimus  verbo 
pro  Sidicinis,  re  pro  nobis,  cum  videremus  fmitimum  po- 
pulum  nefario  latrocinio  Samnitium  peti  et,  ubi  confla- 
grassent  Sidicini,  ad  nos  traiecturum  illud  incendium  esse. 

13  nec  enim  nunc,  quia  dolent  iniuriam  acceptam  Samnites, 
sed  quia  gaudent,  oblatam  sibi  esse  causam,  oppugnatum 

14  nos  veniunt.     an,  si  ultio  irae  hacc  et  non  occasio  cupi- 


LIBEB  VII,  30.  31.  [a.C.343]  381 

ditatis  explendae  esset,  paruni  fuit;  quod  semel  in  Sidi- 
eino  agro,  iterum  in  Campania  ipsa  legiones  nostras  ceci- 
dere?   quae  est  ista  tam  infesta  ira,  quam  per  duas  acies  15 
fusus  sanguis  explere  non  potuerit?    adde  lmc  populatio- 
nem  agrorum,   praedas  hominum   atque   pecudum   actas, 
incendia  villarum  ac  ruinas,  omnia  ferro  ignique  vastata: 
hiscine  ira  expleri  nonpotuit?  sed  cupiditas  explenda  est.  16 
ea  ad  oppugnandam  Capuam  rapit:  aut  delere  urbem  pul- 
cherrimam   aut   ipsi   possidere    volunt.     sed    vos    potius,  17 
Romani,  beneficio  vestro  occupate  eam,  quam  illos  habere 
per  maleficium  sinatis.    non  loquor  apud  recusantem  iusta 
bella  populum,  sed  tamen,  si  ostenderitis  auxilia  vestra, 
ne  bello  quidem  arbitror  vobis  opus  fore.     usque  ad  nos  lS 
contemptus  Samnitium  pervenit,  supra  non  ascendit:  ita- 
que  umbra  vestri  auxilii,  Romani,  tegi  possumus,  quid- 
quid  deinde  habuerimus,  quidquid  ipsi  fuerimus,  vestrum 
id   omne    existimaturi.     vobis    arabitur    ager   Campanus,  19 
vobis  Capua  urbs  frequentabitur;  conditorum,  parentium, 
deorum   inmortalium   numero   nobis   eritis,   nulla  colonia 
vestra  erit,   quae  nos  obsequio  erga  vos  fideque  superet. 
adnuite,  patres  conscripti,  nutum  numenque  vestrum  in-  20 
victum  Campanis  et  iubete  sperare,  incolumem  Capuam 
futuram.     qua   frcquentia   omnium   generum  multitudinis  21 
prosequente  creditis  nos  illinc  profectos,  quam  omnia  vo- 
torum   lacrimarumque  plena  reliquisse,   in  qua  nunc  ex- 
spectatione   senatum   populumque    Campanum,    coniugcs 
liberosque  nostros  esse?    stare  omnem  multitudinem   ad  22 
portas   viam  hinc  ferentem  prospectantes  certum  habeo, 
quid  illis  nos,  patres  conscripti,  sollicitis  ac  pendentibus 
animis  renuntiare  iubeatis.     alterum  responsum  salutem,  2:3 
victoriam,   lucem  ac  libertatem,   alterum  ominari   horreo 
quae  ferat!   proinde  ut  aut  de  vestris  futuris  sociis  atque 
amicis  aut  nusquam  ullis  futuris  nobis  consulite.' 

XXXI.  Summotis  deinde  legatis  cum  consultus  se-  l 
natus  esset,  etsi  magnae  parti  urbs  maxima  opulentissi- 
maque  Italiae,  uberrimus  ager  marique  propinquus  ad 
varietates  annonae  horreum  populi  Eomani  fore  videbatur, 
tamen  tanta  utilitate  fides  antiquior  fuit,  responditque  ita 
ex    auctoritate    senatus    consul:    'auxilio  vos,    Campani,  2 


382  LIBER  VII,  31.  32.  [a.  u.  c.  411] 

dio-nos  ccnset  senatus,  sed  ita  vobiscum  amicitiam  institui 
par  est,  ne  qua  vetustior  amicitia  ac  societas  violetur. 
Samnites  nobiscum  foedere  iuncti  sunt.  itaque  arma, 
deos  prius  quam  homines  violatura,   adversus  Samnites 

3  vobis  negamus:  legatos,  sicut  fas  iusque  est,  ad  socios 
atque  amicos  precatum  mittcmus,  ne  qua  vobis  vis  fiat.' 
ad  ea  princeps  legationis  —  sic  cnim  domo  mandatum 
attulerant  —  'quando  quidem'  inquit  'nostra  tueri  adver- 
sus  vim  atque  iniuriam  iusta  vi  non  vultis,  vestra  certe 

4  defendctis:  itaque  populum  Campanum  urbemqueCa- 
puam,  agros,  delubra  deum,  divina  humanaque  omnia  m 
vestram,  patres  conscripti,  populique  Romani  ditioncm 
dedimus,   quidquid  dcinde  patiemur  dediticii  vestri  pas- 

5  suri.'  sub  haec  dicta  omnes  manus  ad  consules  tendentes 

6  pleni  lacrimarum  in  vestibulo  curiae  procubuerunt.  com- 
moti  patres  vicc  fortunarum  humanarum,  si  ille  praepo- 
tens  opibus  populus,  luxuria  superbiaque  clarus,  a  quo 
paulo  ante  auxilium  fmitimi  pctissent,  adeo  infractos  ge- 
reret  animos,   ut  se  ipsc  suaquc  omnia  potestatis  ahenae 

7  faceret.  tum  iam  fides  agi  visa,  deditos  non  prodi,  nec 
facturum  aequa  Samnitium  populum  censebant,  si  agrum 
urbemque  per  deditionem  factam  populi  Romani  oppugna- 

8  rent.  leo-atos  itaque  extemplo  mitti  ad  Samnites  placuit. 
data  mandata,  ut  preces  Campanorum,  responsum  senatus 
amicitiae  Samnitium  memor,  deditionem  postremo  ftictam 

9  Samnitibus  exponerent,  peterent  pro  societate  amicitiaque, 
ut  dediticiis  suis  parcerent  neque  in  eum  agrum,  qui  po- 

io  puliRomani  factus  esset,  hostilia  arma  inferrent.  sHeni- 
ter  agendo  parum  proficerent,  dcnuntiarent  Sammtibus 
popult  Romani  senatusque  verbis,   ut  Capua  urbe  Cam- 

1 1  panoque  agro  abstinercnt.  haec  legatis  agentibus  m  con- 
cilio  Samnitium  adeo  est  ferociter  responsum,  ut^  non 
solum  gesturos  se  esse  dicerent  id  bellum,  sed  magistra- 

12  tus  eoram  e  curia  egressi,  stantibus  legatis,  praefcctos 
cohortium  vocarcnt  iisque  clara  voce  impcrarcnt,  ut  prac- 
datum  in  agrum  Campanum  cxtemplo  proficisccrcntur. 

l  XXXII.  Hac  legatione  Romam  relata,  positis  om- 
nium  aliarum  rcrum  curis  patrcs,  fetialibus  ad  res  repc- 
tcndas   missis   bclloquc,   quia  non  redderentur,   sollcnmi 


LIBER  VII,  32.  [a.  C.  343]  383 

more  indicto,  decreverunt,  ut  primo  quoque  tempore  de 
ea   re    ad   populum    ferretur.     iussuque  populi   consules  2 
ambo  cum  duobus  exercitibus  ab  urbe  profecti,  Valerius 
in  Campaniam,    Cornelius  in  Samnium,   ille  ad  montem 
Gaurum,  hic  ad  Saticulam  castra  ponunt.    priori  Valerio  3 
Samnitiuin  legiones  —  eo  namque  omnem   belli  molem 
inclinaturam  censebant  —  occurrunt.    simul  in  Campanos 
stimulabat  ira,   tam  promptos  nunc  ad  ferenda  nunc  ad 
accersenda  adversus  se  auxilia.     ut  vero  castra  Romana  4 
viderunt,  ferociter  pro  se  quisque  signum  duces  poscere, 
adfirmare,    eadem   fortuna   Romanum  Campano   laturum 
opem,  qua  Campanus  Sidicino  tulerit.     Valerius  levibus  .:> 
ccrtaminibus  temptandi  hostis  causa  haut  ita  multos  mo- 
ratus  dies  signum  pugnae  proposuit,  paucis  suos  adhor- 
tatus,    ne  novum   bellum   eos   novusque  hostis   terreret: 
quidquid  ab  urbe  longius  proferrent  arma,  magis  magis-  6 
que  in  inbelles  gentes  eos  prodire.    ne  Sidicinorum  Cam-  : 
panorumque    cladibus    Samnitium    aestimarent    virtutem: 
qualescumque  inter  se  certaverint,  necesse  fuisse,  alteram 
partem  vinci.   Campanos  quidem  haud  dubie  magis  nimio 
luxu  fluentibus   rebus   mollitiaque   sua  quam  vi  hostium 
victos  esse.   quid  autem  esse  duo  prospera  in  tot  saeculis  8 
bella  Samnitium  adversus  tot  decora  populi  Romani,  qui 
triumphos  paene  plures  quam  annos  ab  urbe  condita  nu- 
merent,  qui  omnia  circa  se  —  Sabinos,  Etruriam,  Lati-  y 
nos,   Hernicos,   Aequos,  Volscos,   Auruncos   —   domita 
armis  habeant,  qui  Gallos  tot  proeliis  caesos  postremo  in 
mare  ac  naves  fuga  conpulerint.     cum  gloria  belli  ac  vir-  io 
tute  sua  quemque  fretos  ire  in  aciem  debere,  tum  etiam 
intueri,  cuius  ductu  auspicioque  ineunda  pugna  sit,  utrum,  n 
qui  audiendus  dumtaxat  magnificus  adhortator  sit,  verbis 
tantum  ferox,   operum  militarium  expers,  an  qui  et  ipse 
tela  tractare,  procedere  ante  signa,  versari  media  in  mole 
pugnae  sciat.    'facta  mea,  non  dicta  vos,  milite^,'  inquit  12 
'sequi  volo  nec  disciplinam  modo,  sed  exemplum  etiam  a 
me  petere.    non  factionibus  modo  nec  per  coitiones,  usi- 
tatas  nobilibus,  sed  hac  dextra  mihi  tres  consulatus  sum- 
mamque  laudem  peperi.   fuit,  cum  lioc  dici  poterat:  "pa-  13 
tricius  enim  eras  et  a  liberatoribus  patriae  ortus  et  eodem 


384  LIBER  VII,  32.33.  [a.u.  c.411] 

anno  familia  ista  consulatum,   quo   urbs   haec   consulcm 

14  habuit;"  nunc  iam  nobis  patribus  vobisque  plebei  pro- 
miscuus  consulatus  patet  nec  generis,  ut  ante,  sed  virtutis 
est  praemium.    proinde  summum  quodque  spectate,  mili- 

15  tes,  decus.  non  si  mihi  novum  hoc  Corvini  cognomcn 
diis  auctoribus  homines  dedistis,  Publieolarum  vetustum 

16  familiae  nostrae  cognomen  memoria  excessit.  semper  ego 
plebem  Romanam  militiae  domique,  privatus,  in  magi- 
stratibus  parvis  magnisque,  aeque  tribunus  ac  consul, 
eodem  tenore  per  omnes  deinceps  consulatus  colo  atque 

17  colui.  nunc  quod  instat,  diis  bene  iuvantibus  novum  at- 
que  integrum  de  Samnitibus  triumphum  mecum  petite.' 

1  XXXIII.    Xon  alias  militi  familiarior  dux  fuit  omnia 

2  inter  infimos  militum  haud  gravate  munia  obcundo.  in 
ludo  praeterea  militari,  cum  velocitatis  viriumque  inter  se 
aequales  certamina  ineunt,  comiter  facilis,  vincere  ac  vinci 
vultu  codem  nec  quemquam  aspernari  parem  qui  se  offcr- 

3  ret,  factis  benignus  pro  re,  dictis  haud  minus  libcrtatis 
alienae  quam  suae  dignitatis  memor  et,  quo  nihil  popula- 
rius  est,  quibus  artibus  petierat  magistratus,  iisdem  gere- 

i  bat.     itaque  universus  exercitos  incredibili  alacritate  ad- 

b  hortationem  prosecutus  ducis  castris  egreditur.    proelium, 

ut  quod  maxime  umqnam,  pari  spe,  utrimque  aequis  viri- 

bus,  cum  fiducia  sui,  sine  contemptu  hostium  commissum 

6  est.  Samnitibus  ferociam  augebant  novae  res  gestae  et 
paucos  ante  dies  geminata  victoria,  Romanis  contra  qua- 
dringentorum   annorum  decora  et  conditae  urbi  aequalis 

7  victoria;  utrisque  tamen  novus  hostis  curam  addebat. 
pugna  indicio  fuit,  quos  gesserint  animos:  namque  ita 
conflixerunt,  ut  aliquamdiu  in  neutram  partem  inclinarcnt 

8  aeies.  tum  consul  trepidationem  iniciendam  ratus,  quando 
vi  pelli  non  poterant,   equitibus   inmissis   turbarc   prima 

0  signa  hostium  conatur.  quos  ubi  nequiquam  tumultuan- 
tes  in  spatio  exiguo  volvere  turmas  vidit  ncc  posse  aperirc 
in  hostcs  viam,   revectus  ad  antesignanos  legionum  cum 

.  .  desiluisset  ex  equo:  'nostrum'  inquit  'pcditum  illud,  mi- 
lites,  est  opus;  agitedum,  ut  me  videritis,  quacumque  in- 
cessero  in  aciem  hostium,  ferro  viam  facientem,  sic  pro 
sc  quisque  obvios  stcrnite:   illa  omnia,  qua  nunc  erectae 


LIBER  VII,  33.  34.  [a.  C.  343]  385 

micant  hastae,  patefacta  strage  vasta  cernetis.'  haec  clicta  n 
dederat,  cum  equites  consulis  iussu  discurrunt  in  cornua 
lcgionibusque  in  mediam  aciem  aperiunt  viam.     primus 
omnium  consul  invadit  hostem  et  cum  quo  forte  contulit 
gradum,  obtruncat.    hoc  spectaculo  accensi  dextra  laeva-  12 
que  ante  se  quisquc  memorandum  proelium  ciet.     stant 
obnixi  Samnites,   quamquam  plura  accipiunt  quam  infc- 
runt  vulnera.    aliquamdiu  iam  pugnatum  erat,  atrox  cae-  13 
des  circa  signa  Samnitium,  fuga  ab  nulladum  parte  erat: 
adeo  morte  sola  vinci  destinaverant  animis.     itaque  Ro-  14 
mani,  cum  et  fluere  iam  lassitudine  vires  sentirent  et  diei 
haud  multum  superesse,  accensi  ira  concitant  se  in  hostem. 
tum  primum  referri  pedem  atque  inclinari  rem  in  fugam  li 
apparuit,  tum  capi,  occidi  Samnis ;  nec  superfuissent  multi, 
ni  nox  victoriam  magis  quam  proelium  diremisset.   et  Ko-  1 6 
mani  fatebantur,  numquam  cum  pertinaciore  hoste  conflic- 
tum,  et  Samnites,  cum  quaercretur,  quaenam  prima  causa 
tam  obstinatos  movisset  in  fugam,  oculos  sibi  Romanorum  1 7 
ardere   visos   aiebant  vesanosque  vultus  et  furentia  ora; 
indc  plus  quam  ex  alia  ulla  re  terroris  ortum.    quem  ter- 
rorem  non  pugnae  solum  eventu,  sed  nocturna  profectione 
confessi  sunt.     postero  die  vacuis  hostium  castris  Roma-  is 
nus  potitur,  quo  se  omnis  Campanorum  multitudo  gratu- 
labunda  eftudit. 

XXXIIII.   Ceterum  hoc  gaudium  magna  prope  clade  i 
in  Samnio  foedatum  est.    nam  ab  Saticula  profectus  Cor- 
nelius  consul  exercitum  incaute  in  saltum  cava  valle  pcr- 
vium  eircaque  insessum  ab  hoste  induxit,  nec  prius  quam  2 
recipi  tuto  signa  non  poterant,  inminentem  capiti  hostem 
vidit.   dum  id  morae  Sanmitibus  est,  quoad  totum  in  val-'3 
lcm  infimam  demitteret  agmen,  P.  Decius  tribunus  militum 
conspieit  unum  editum  in  saltu  collem,  inminentem  hostium 
castris,  aditu  arduum  inpedito  agmini,  expeditis  haud  dif- 
ficilem.    itaque  consuli  territo  animi  'videsne  tu,'   inquit  4 
'A.  Corneli,  cacumen  illud  supra  hostem?  arx  illa  est  spei 
salutisque  nostrac,  si  eam,  quoniam  caeci  reliqucre  Sam- 
nites,  inpigre  eapimus.   ne  tu  mihi  plus  quam  unius  legio-  5 
nis  principes  hastatosque  dederis;  cum  quibus  ubi  evasero 
in  summum,  perge  liinc  omni  liber  metu  teque  et  exerci- 
Livi  vol.  i.  25 


386  LIBEll  VII,  34.  35.  [a.  u.  c.  411] 

tum  serva:  ncquc  cnim  movcri  hostis  subicctus  nobis  ad 
C  omnes  ictus   sine   sua  pernicie  poterit.     nos   deinde  aut 

7  fortuna  populi  Bomani  aut  nostra  virtus  expedict.'  con- 
laudatus  ab  consule  accepto  praesidio  vadit  occultus  per 
saltum;   nec  prius  ab  hoste  est  visus  quam  loco,   quem 

8  petebat,  adpropinquavit.  inde  admiratione  paventibus  cunc- 
tis  cum  onmium  in  se  vertisset  oculos,  ct  spatium  consuli 
dcdit  ad  subduccndum  agmen  in  aequiorcm  locum  et  ipse 

9  in  summo  constitit  vcrtice.  Samnites,  dum  huc  illuc  signa 
vcrtunt,  utriusque  rei  amissa  occasione  neque  inscqui  con- 
sulem  nisi  per  eandem  vallem,  in  qua  paulo  ante  subiec- 
tum  cum  telis  suis  habucrant,  possunt  nec  erigcre  agmcn 

10  in  captum  supcr  se  ab  Decio  tumulum.  sed  cum  ira  in 
hos  magis,   qui   fortunam   gcrendac   rei   eripuerant,   tum 

11  propinquitas  loci  atque  ipsa  paucitas  incitat;  et  nunc  cir- 
cumdare  undique  collem  armatis  volunt,  ut  a  consulc 
Decium  intercludant,  nunc  viam  patcfaccre,  ut  dcgrcssos 
in  vallem  adoriantur.   incertos,  quid  agercnt,  n<>x  oppres- 

12  sit.  Decium  primum  spes  tenuit,  cum  subcuntibus  in 
adversum  collem  ex  superiorc  loco  se  pugnaturum;  deinde 
admiratio  incessit,  quod  nec  pugnam  inircnt  ncc,  si  ab  co 
consilio   iniquitate  loci  deterrerentur,    opere   se  valloque 

13  circumdarcnt.  tum  centurionibus  ad  se  vocatis:  'quaenam 
illa  inscitia  belli  ac  pigritia  est,  aut  quonam  modo  isti  ex 
Sidicinis  Campanisque  victoriam  pepererunt?  huc  atquc 
illuc  signa  moveri  ac  modo  in  unum  conferri  modo  educi 
videtis:   opus  quidem  incipit  nemo,  cum  iam  circumdati 

H  vallo  potuerimus  esse.  tum  vere  nos  similes  istorum  si- 
mus,  si  diutius  hic  moremur  quam  commodum  sit.  agite- 
dum,  ite  mecum  et,  dum  lucis  aliquid  superest,  quibus 
locis  praesidia  ponant,   qua  pateat  hinc  cxitus,   explorc- 

10  mus.'  haec  omnia  sagulo  gregali  amictus,  ccnturionibus 
item  manipularium  militum  habitu  ductis,  ne  ducem  cir- 
cumire  hostes  notarent,  perlustravit. 

1  XXXV.  Vigiliis  deinde  dispositis  ceteris  omnibus 
tesseram  dari  iubet,  ubi  secundae  vigiliae  bucina  datum 

2  signum  esset,  armati  cum  silentio  ad  se  convenirent.  quo 
ubi,  sicut  cdictum  crat,  taciti  convcnerunt,  'hoc  silentium, 
milites,'   inquit  'omisso  militari  adsensu  in  me  audiendo 


LIBEH  VII,  35.  36.  [a.  C.343]  387 

scrvandum  cst.   ubi  scntentiam  mcam  vobis  percgcro,  tum 
quibus  cadcm  placcbunt  in  dextram  partem  taciti  transi- 
bitis:  quae  pars  maior  erit,  eo  stabitur  consilio.  nunc  quae  3 
mcntc  agitem  audite.   non  fuga  delatos  nec  inertia  rclictos 
hic  vos  circumvenit  hostis:  virtute  cepistis  locum,  virtute 
hinc  oportct  evadatis.     veniendo  huc  exercitum  egregium  4 
populo  Komano  servastis:   erumpendo  hinc  vosmet  ipsos 
servate.     digni  estis,   qui  pauci  pluribus   opem   tuleritis, 
ipsi  nullius  auxilio  egueritis.     cum  eo  hoste  res  est,  qui  5 
hestcrno  die  delendi  omnis  excrcitus  fortuna   pcr  socor- 
diam  usus  non  sit,  hunc  tam  oportunum  collem  inminen- 
tem  capiti  suo  non  ante  viderit  quam  captum  a  nobis,  nos  6 
tam  paucos  tot  ipsi  milibus  hominum  nec  asccnsu  arcue- 
rint,  nec  tenentes  locum,  cum  diei  tantum  superesset,  vallo 
circumdcderint.   qucm  videntem  ac  vigilantem  sic  eluseri- 
tis,  sopitum  oportet  fallatis,  immo  necesse  est.   in  eo  cnim  7 
loco  res   sunt  nostrae,    ut  vobis   cgo   magis   necessitatis 
vestrae  index  quam    consilii    auctor    sim.     neque    enim,  s 
maneatis  an  abeatis  hinc,   dclibcrari  potest,   cum  practcr 
arma   et   animos   armorum  memores   nihil   vobis  fortuna 
reliqui   feccrit,    famcquc   et   siti   moricndum   sit,    si  plus 
quam  viros  ac  Romanos   decet   fcrrum   timcamus.     ergo  'J 
una  est  salus  erumpere  hinc  atque  abire.     id  aut  interdiu 
aut  nocte  faciamus  oportet.     ecce  autem  aliud  minus  du-  10 
bium.   quippe  si  lux  exspectetur,  quae  spes  est,  non  vallo 
pcrpetuo  fossaque  nos  saepturum  hostem,  qui  nunc  cor- 
poribus  suis  subiectis  undique  cinxerit,  ut  videtis,  collem? 
atqui  si  nox  oportuna  est  eruptioni,  sicut  est,  hacc  pro- 
fecto  noctis  aptissima  hora  est.     signo  secundac  vigiliac  i  i 
convenistis,   quod  tempus  mortales  somno  altissimo  pre- 
mit.     per  corpora  sopita  vadetis  vcl  silentio  incautos  fal- 
lentes  vel  senticntibus  clamore  subito  pavorcm  iniecturi. 
me  modo  sequimini,  quem  secuti  estis:  ego  eandcm,  quae  12 
duxit  huc,  sequar  fortunam.   quibus  hacc  salutaria  viden- 
tur,  agitedum,  in  dcxtram  partem  pedibus  transite.' 

XXXVI.    Omnes  transierunt  vadentemque  per  inter-  1 
missa  custodiis  loca  Decium  secuti  sunt.     iam  evaserant  2 
media  castra,   cum  superscandcns  vigilum  strata  somno 
corpora  milcs  offcnso  scuto  pracbuit  sonitum;  quo  excita- 

25» 


388  LIBEE  VII,  36.  [a.u.  c.411] 

tus  vigil  cum  proximum  movisset  ercctique  alios  concita- 
rent,  ignari,  cives  an  hostes  essent,  praesidium  crumpcret 

3  an  consul  castra  cepisset,  Decius,  quoniam  non  fallcrent, 
clamorem  tollere  iussis  militibus  torpidos  sonmo  insuper 
pavore  exanimat,  quo  praepediti  nec  arma  inpigre  capcre 

4  nec  obsistere  nec  insequi  poterant.  inter  trepidationem 
tumultumque  Sanmitium  praesidium  Romanum  obviis  cu- 
stodibus  caesis  ad  castra  consulis  pcrvadit. 

5  Aliquantum  supcrcrat  noctis  iamque  in  tuto  videban- 
tur  esse,  cum  Decius  'macte  virtute/  inquit  'milites  Ro- 
mani,  este;  vestruin  iter  ac  rcditum  omnia  saecula laudibus 

G  fcrent,  scd  ad  conspiciendam  tantam  virtutcm  lucc  ae  die 
opus  cst,  nec  vos  digni  estis,  quos  cum  tanta  gloria  in 
castra  reduces  silcntium  ac  nox  tcgat:   hic  lucem  quieti 

7  oppcricmur.'  dictis  obtempcratum.  atquc  ubi  primum 
inluxit,  pracmisso  nuntio  ad  consulcm  in  castra,  ingenti 
gaudio  coneitantur:  et  tessera  data  incolumes  reverti,  qui 
sua  corpora  pro  salute  omnium  haud  dubio  periculo  ob- 
iccisscnt,  pro  se  quisque  obviam  effusi  laudant,  gratulan- 
tur,  singulos  univcrsos  servatores  suos  vocant,  diis  laudes 

s  gratesque  agunt,  Decium  in  caelum  fcrunt.  hic  Decii 
castrensis  triumphus  fuit  inccdcntis  per  mcdia  castra  cum 
armato  praesidio  coniectis  in  eum  omnium  oculis  et  onmi 

0  honore  tribunum  consuli  acquantibus.  ubi  ad  praetorium 
vcntum  est,  consul  classico  ad  contionem  convocat,  orsus- 
que   meritas  Decii  laudes   interfante  ipso  Dccio   distulit 

10  contionem,  qui  auctor  omnia  posthabendi,  dum  occasio 
in  manibus  esset,  pcrpulit  consulcm,  ut  hostes  ct  noc- 
turno  pavore  attonitos  et  circa  collem  castellatim  dissipa- 
tos  adgrederetur:  crcdcre  etiam,  aliquos  ad  se  sequcndum 

1 1  cmissos  pcr  saltum  vagari.  iussae  lcgioncs  arma  capere, 
egressaeque  castris,  cum  per  exploratores  notior  iam  sal- 

12  tus  esset,  via  patentiore  ad  hostem  ducuntur;  qucm  in- 
cautum  inproviso  adortae,  cum  palati  passim  Samnitium 
milites  plcrique  inermes  nec  coire  in  unum  ncc  arma  ca- 
pere  nec  recipere  intra  vallum  sc  possent,  paventcm 
primum  in  castra  conpellunt,   deindc  castra  ipsa  turbatis 

13  stationibus  capiunt.  pcrfcrtur  circa  collcm  clamor  fugat- 
que  cx  suis  quemquc  praesidiis.     ita  magna  pars  abscnti 


LIBER  VII,  30.  37.  [a.  C.  313]  389 

liosti  cessit:    quot    intra  vallum   egerat  pavor  —  fuere 
autem  ad  triginta  milia  —  omnes  caesi,  castra  direpta. 

XXXVII.  Ita  rebus  gestis  consul  advocata  contione  l 
P.  Dccii  non  coeptas  solum  ante,  sed  cumulatas  nova 
virtute  laudes  peragit  et  praetcr  militaria  alia  dona  aurea 
corona  eum  et  centum  bubus  cximioque  uno  albo  opimo 
auratis  cornibus  donat.  milites,  qui  in  praesidio  simul  2 
fuerant,  duplici  frumento  in  perpetuum,  in  praesentia 
(singulis)  bubus  privis  binisque  tunicis  donati.  secundum 
eonsulis  donationem  legiones  gramineam  coronam  obsi- 
dialem  clamore  donum  adprobantes  Decio  inponunt. 
altera  corona,  eiusdem  honoris  index,  a  praesidio  suo  in- 
posita  est.  his  decoratus  insignibus  bovem  eximium  Marti  ?, 
immolavit,  centum  boves  militibus  dono  dedit,  qui  secum 
iu  expeditione  fuerant.  iisdem  militibus  legiones  libras 
farris  et  sextarios  vini  contulerunt;  omniaque  ea  ingenti 
alacritate  per  clamorem  militarem,  indicem  omnium  ad- 
sensus,  gerebantur. 

Tertia  pugna  ad  Suessulam  commissa  est,  qua  fuga-  i 
tus  a  M.  Valerio  Samnitium  excrcitus,   omni  robore  iu- 
ventutis  domo  accito,  certamine  ultimo  fortunam  experiri 
statuit.     ab  Suessula  nuntii  trepidi  Capuam,  inde  cquites  5 
citati  ad  Valerium  consulem  opem  oratum  veniunt.     con-  g 
festim  signa  mota,  relictisque  inpedimentis  castrorum  va- 
lido  praesidio  raptim  agitur  agmen;   nec  procul  ab  hoste 
locum   perexiguum,   ut  quibus  praeter   equos   ceterorum 
iumentorum  calonumque  turba  abesset,  castris  cepit.  Sam-  7 
nitium   exercitus,    velut  haud   ulla  mora  pugnae    futura 
esset,  aciem  instruit;  deinde,  postquam  nemo  obvius  ibat, 
infestis  signis  ad  castra  hostium  succcdit.     ibi  ut  militem  s 
in  vallo  vidit  missique  ab  omni  parte  exploratum,   quam 
in   cxiguum   orbem   contracta  castra    essent,    paucitatem 
inde  hostium  colligentes,  rettulerunt,  fremere  omnis  acies,  9 
conplendas  esse  fossas  scindcndumque  vallum  et  in  castra 
inrumpendum;   transactumque  ea  temeritate  bellum  foret, 
ni  duces  continuissent  impetum  militum.     ceterum,  quia  10 
multitudo  sua  commeatibus  gravis,   et  prius  sedendo  ad 
Suessulam  et  tum  certaminis  mora,  haud  procul  ab  rerum 
onmium  inopia  esset,  placuit,  dum  inclusus  paveret  hostis, 


300  LIBEK  VII,  37.  38.  [a.  u.  c.  411.  412] 

n  frumentatum  per  agros  militem  duci:  intcrim  quieto  Ro- 
niano,    qui    expeditus   quantum   umeris   inter   arma  gcri 

12  possct  frumenti  secum  attulisset,  defutura  omnia.  consul 
palatos  per  agros  cum  vidisset  hostcs,  stationes  infrc- 
quentcs  relictas,   paucis  milites  adhortatus  ad  castra  op- 

13  pugnanda  ducit.  quac  cum  primo  clamorc  atque  impetu 
ccpisset  pluribus  hostium  in  tentoriis  suis  quam  in  portis 
valloque  caesis,  signa  captiva  in  unum  locum  confcrri 
iussit,  relictisque  duabus  legionibus  custodiae  ct  pracsidii 
causa  gravi   cdicto   monitis,    ut,    doncc  ipse  revertissct, 

l-i  praeda  abstinerent,  profectus  agmine  instructo,  cum  prac- 
missus  eques  velut  indagine  dissipatos  Samnites  ageret, 

lo  caedem  ingentem  fecit.  nam  neque  quo  signo  coircnt 
inter  sc  neque  utrum  castra  petercnt  an  longiorem  inten- 

16  dcrcnt  fugam,  territis  constare  potcrat:  tantumquc  fugae 
ac  formidinis  fuit,  ut  ad  quadraginta  milia  scutorum,  ne- 
quaquam  tot  caesis,  et  signa  militaria  cum  iis,  quac  in 
castris  capta  crant,   ad  centum  septuaginta  ad  consulem 

17  dcferrentur.  tum  in  castra  hostium  rcditum  ibiquc  omnis 
pracda  militi  data. 

1  XXXVIII.  Huius  certaminis  fortuna  etFaliscos,  cum 
in  indutiis  essent,  foedus  peterc  ab  senatu  cocgit,  ct  La- 
tinos  iam  exercitibus  conparatis  ab  Romano  in  Paelignum 

2  vertit  bellum.  ncquc  ita  rei  gcstac  fama  Italia  se  finibus 
tenuit,  sed  Carthaginienses  quoque  legatos  gratulatum 
Romam  misere  cum  coronae  aureae  dono,  quac  in  Capi- 
tolio  in  lovis  cella  poneretur.   fuit  pondo  viginti  quinque. 

3  consules  ambo  de  Samnitibus  triumpharunt  scquente  De- 
cio  insigni  cum  laude  donisque,  cum  incondito  militari 
ioco  haud  minus  tribuni  celebre  nomen  quam  consulum 
esset. 

4  Campanorum  deinde  Suessanorumque  auditae  legatio- 
nes;  precantibusquc  datum,  ut  praesidium  eo  in  hibcrna 

5  mitteretur,  quo  Samnitium  excursioncs  arcerentur.  iam 
tum  minimc  salubris  militari  disciplinae  Capua  instru- 
mento  omnium  voluptatium  delenitos  militum  animos  avcr- 
tit  a  mcmoria  patriae;  inibanturque  consilia  in  hibcrnis 
eodcm  scelcrc  adimendae  Campanis  Capuae,  per  quod  illi 

0  eam  antiquis  cultoribus  ademissent:  neque  inmerito  suuin 


LIBER  VII,  38.  39.  [a.  C.  343.  342]  391 

ipsorum  exemplum  in  eos  versurum.     eur  autem  potius 
Campani  agrum  Italiae  uberrimum,  dignam  agro  urbem, 
qui  nec  se  nec  sua  tutari  possent,  quam  victor  exercitus 
haberet,   qui  suo  sudore  ac  sanguine  inde  Samnites  de- 
pulisset?  an  aequum  esse,   dediticios  suos  illa  fertilitatc  7 
atque  amoenitate  perfrui,  se  militando  fessos  in  pestilenti 
atque  arido  circa  urbem  solo  luctari  aut  in  urbe  insiden- 
tem  labem  crescentis  in  dies  faenoris  pati?  haec  agitata  8 
occultis  coniurationibus  necdum  vulgata  in  omnes  consilia 
invenit  novus  consul  C.  Marcius  Rutilus,  cui  Campania 
sorte  provincia  evenerat,    Q.  Servilio  collega  ad  urbcm 
relicto.    itaque  cum  omnia  ea  sicut  gesta  erant  per  tribu-  9 
nos  conperta  et  aetate  haberet  et  usu  doctus,  quippe  qui 
iam   quartum   consul  esset  dictatorque  et  censor  fuisset, 
optumum  ratus,  differendo  spem,  quandocumque  vellent, 
consiJii  exsequendi  militarem  impetum  frustrare,  rumorem 
dissipat  in  iisdem  oppidis,   et  anno  post  pracsidia  hiber- 
natura.     divisa  enim  erant  per  Campaniae  urbes,  mana-  1C 
verantque  a  Capua  consilia  in  exercitum  omnem.    eo  laxa- 
mento  cogitationibus  dato  quievit  in  pracsentia  seditio. 

XXXVIIII.     Consul  educto  in  aestiva  milite,   dum  l 
quietos  Samnites  habebat,  exercitum  purgare  missionibus 
turbulentorum   hominum   instituit,    aliis   emerita   dicendo 
stipendia  esse,  alios  graves  iam  aetate  aut  viribus  parum 
validos.    quidam  in  commcatus  mittebantur,  singuli  primo,  2 
deinde  et  cohortcs  quaedam,  quia  procul  ab  domo  ac  rebus 
suis  hibernassent;   per  speciem  etiam  militarium  usuum, 
cum   alii  alio  mitterentur,   magna  pars   ablegati.     quam  3 
multitudinem  consul  alter  Romae  praetorque  alias  ex  aliis 
fingendo  moras  retinebat.     et  primo  quidem  ignari  ludifi-  4 
cationis  minime  inviti  domos  revisebant.   postquam  neque 
reverti   ad  signa  primos   nec  ferme  alium   quam  qui  in 
Campania  hibernassent,    praecipueque   ex  his   seditionis 
auctores,  mitti  viderunt,  primum  admiratio,  deinde  haud 
dubius  timor  incessit  animos,  consilia  sua  emanasse:  iam  5 
quaestioncs,  iam  indicia,  iam  occulta  singulorum  supplicia 
inpotcnsque  et  crudele  consulum  ac  patrum  in  sc  regnum 
passuros.    hacc   qui  in  castris  erant  occultis  sermonibus  G 
scrunt,  nervos  coniurationis  ciectos  arte  consulis  cernentes. 


392  LIBER  VII,  30.  40.  [a.  u.  c.  412] 

7  cohors  una  cum  haud  procul  Anxure  cssct,  ad  Lautulas 
saltu  angusto  inter  mare  ac  montis  consedit  ad  excipicn- 
dos  quos  consul  aliis  atque  aliis,  ut  ante  dictum  est,  cau- 

8  sis  mittebat.  iam  valida  admodum  numero  manus  i  rat. 
nec  quicquam  ad  iusti  excrcitus  formam  praeter  ducem 
deerat.  inconpositi  itaque  praedantes  in  agrum  Albanum 
perveniunt  et  sub  iugo  Albae  longae  eastra  vallo  cingunt. 

9  pcrfecto  inde  opere  reliquum  diei  de  imperatore  sumendo 
sententiis  decertant,   nulli  ex  praesentibus  satia  fidentes: 

10  quem  autcm  ab  Roma  posse  exciri?  qucm  patruin  aut 
plebis  cssc,  qui  aut  se  tanto  periculo  sciens  otferat  aut 
cui  cx  iniuria  insanientis  exercitus  causa  rccte  conmiitta- 

ii  tur?  postero  die  cum  cadcm  deliberatio  teneret,  ex  prae- 
datoribus  vagis  quidam  conpertum  attulerunt,  T.  Quinc- 
tium  in  Tusculano  agrum  colere,    urbis  honorumquc  in- 

12  mcmorcm.  patriciae  hic  vir  gentis  erat;  cui  cum  militiac 
magna  cum  gloria  actae  finem  pes  alter  cx  vulnere  claudus 
fecisset,  ruri  agere  vitam  procul  ambitione  ac  foro  consti- 

13  tuit.  nomine  audito  extempio  agnovere  virum  et,  quod 
bcne  verteret,  acciri  iusserunt.  scd  parum  spei  crat,  vo- 
luntate  quicquam  facturum:  vim  adhiberi  ac  mctum  pla- 

14  cuit.  itaque  silentio  noctis  cum  tcctum  villac  qui  ad  id 
missi  erant  intrassent,  somno  gravcm  Quinctium  (oppres- 
sum),  nihil  mcdium,  aut  imperium  atque  honorem  aut, 
ubi  restitaret,  mortem  (ni  sequeretur)  denuntiantes,    in 

15  castra  pertraxerunt.  imperator  extemplo  advcniens  appel- 
latus,   insigniaquc  honoris  exterrito  subitac  rci  miraculo 

18  defcrunt  et  ad  urbem  ducere  iubcnt.  suo  magis  inde 
impetu  quam  consilio  ducis  convulsis  signis  infesto  agmine 
ad  lapidem  octavum  viae,   quae  nunc  Appia  est,   pcrve- 

17  niunt;  issentque  confcstim  ad  urbcm,  ni  vcnire  contra 
exercitum  dictatoremque  adversus  se  M.  Valerium  Corvum 
dictum  audissent  ct  magistrum  equitum  L.  Aemilium 
Mamercum. 

1  XXXX.  Llji  primum  in  conspeetum  ventum  est, 
arma    signaque    agnovere,    cxtcmplo    omnibus    memoria 

2  patriae  iras  permulsit.  nondum  erant  tam  fortes  ad  Ban- 
guinem  civilem  nec  praeter  externa  noveranf  bclla  ulti- 
maque  rabies   seccssio   ab   suis    habcbatur.     itaque    iam 


LIBER  VII,  40.  [a.  C.  342]  393 

duces,  iam  milites  utrimquc  congressus  quaererc  acl  con- 
loquia :  Quinctius,  qucm  armorum  etiam  pro  patria  satietas  3 
teneret,  nedum  adversus  patriam,  Corvinus,  omncs  cari- 
tate  civcs  praecipue  milites  et  ante  alios  suum  exercitum 
conplexus,  ad  conloquium  processit.    cognito  ei  extemplo  4 
haut  minore  ab  adversariis  verecundia  quam  ab  suis  si- 
lentium  datum.    'dcos'  inquit  'inmortales,  milites,  vestros 
publicos  meosque  ab  urbe  proficiscens  ita  adoravi  vcniam- 
que  supplex  poposci,  ut  mihi  de  vobis  concordiae  partae 
gloriam,   non  victoriam  darent.     satis  fuit  eritque,  unde  :, 
belli  decus  pariatur:   hinc  pax  petenda   cst.     quod  deos 
inmortales  inter  nuncupanda  vota  expoposci,  eius  me  con-  6 
potem  voti  vos  faccre  potestis,  si  meminisse  vultis,  non 
vos  in  Samnio  ncc  in  Volscis,  sed  in  Komano  solo  castra 
habere,   si  illos  colles,  quos  cernitis,  patriae  vcstrae  esse, 
si   hunc   exercitum   civium   vestrorum,    si    me   consulem 
vestrum,  cuius  ductu  auspicioque  priore  anno  bis  legiones 
Samnitium  fudistis,   bis  castra  vi  cepistis.     ego  sum  M.  7 
Valcrius  Corvus,  milites,  cuius  vos  nobilitatcm  bcneficiis 
crga  vos,   non  iniuriis  sensistis,   nullius  superbae  in  vos 
legis,   nullius  crudclis  senati  consulti  auctor,  in  onmibus 
mcis  imperiis  in  mc  severior  quam  in  vos.     ac  si  cui  ge-  8 
nus,  si  cui  sua  virtus,  si  cui  etiam  maiestas,  si  cui  hono- 
res  subdcre  spiritus  potuerunt,  is  eram  natus,  id  specimen 
mei  dederam,  ea  aetate  consulatum  adcptus  cram,  ut  po- 
tucrim  tris  et  viginti  annos  natus  consul  patribus  quoquc 
fcrox  esse,  non  solum  plebi.   quod  meum  factum  dictumve  9 
consulis  gravius  quam  tribuni  audistis?  eodem  tcnore  duo 
insequentes  consulatus  gessi,  eodem  haec  imperiosa  dic- 
tatura  gcretur,  ut  neque  in  hos  meos  et  patriae  meae  mi- 
lites  mitior  quam  in  vos  —  horreo  dicere  —  hostis.    ergo  io 
vos   prius  in  me   strinxeritis   ferrum   quam  in  vos   ego: 
istinc  signa  canent,  istinc  clamor  prius  incipiet  atque  im- 
pctus,  si  dimicandum  cst.    inducitc  in  animum,  quod  non  n 
induxcrunt  patres   avique   vestri,   non  illi  qui  in  sacrum 
montem  secesserunt,  non  hi,  qui  postea  Aventinum  inse- 
dcrunt.   cxspectate,  dum  vobis  singulis,  ut  olim  Coriolano,  12 
matres  coniugcsque  crinibus  passis  obviae  aburbe  veniant! 
tumVolscorum  lcgiones,  quia  Romanum  habcbant  duccm, 


394  LIBER  VII,  40.  11.  [a.  u.  c.  412] 

quieverunt;  vos,  Romanus  exercitus,  ne  destiteritis  inpio 

13  bcllo!  T.  Quincti,  quocumque  istic  loco  seu  volens  seu 
invitus  constitisti,  si  dimieandum  erit,  tum  tu  in  novissi- 
mos  te  recipito;   fugeris  etiam  honestius  tergumquc  civi 

14  dederis  quam  pugnaveris  contra  patriam.  nunc  ad  paci- 
ficandum  bene  atque  honeste  inter  primos  stabis,  et  con- 
loquii  huius  salutaris  interpres  fueris.  postulatc  aequa  et 
ferte,   quamquam  vel   iniquis   standum   est   potius   quam 

\j  mpias  inter  nos  conseramus  manus.'  T.  Quinctius  plenus 
lacrimarum  ad  suos  vcrsus  'me  quoque,'  inquit  'milites, 
si  quis  usus  mei  est,  meliorem  pacis  quam  belli  habetis 

1G  ducem.  non  enim  illa  modo  Volscus  aut  Samnis,  scd 
Eomanus  verba  fecit,  vester  consul,  vestcr  imperator, 
milites,   cuius  auspicia  pro  vobis  experti  nolite  adversus 

17  vos  velle  experiri.  qui  pugnarcnt  vobiscum  infestius,  ct 
alios  duccs  scnatus  habuit:  qui  maximc  vobis  suis  militi- 
bus  parceret,  cui  plurimum  vos  hnperatori  vcstro  crcdcre- 

18  tis,  eum  elegit.  pacem  etiam  qui  vinccre  possunt  volunt: 
quid  nos  velle  oportet?  quin  omissis  ira  ct  spe,  fallacibus 
auctoribus,  nos  ipsos  nostraque  omnia  cognitae  permitti- 
mus  fidei?' 

1  XXXXI.  Adprobantibus  clamore  cunctis  T.  Quinc- 
tius  ante  signa  progressus  in  potestate  dictatoris  milites 
forc  dixit.  oravit,  ut  causam  miserorum  civium  susciperet 
susceptamque  eadem  fide,  qua  rem  publicam  administrare 

•_'  solitus  esset,  tueretur.  sibi  se  privatim  nihil  cavere;  nolle 
alibi  quam  in  innoeentia  spemhabere;  militibus  cavendum, 
quod  apud  patres  semel  plebi,  iterum  legionibus  cautum 

3  sit,  ne  fraudi  secessio  esset.  Quinctio  conlaudato,  ceteris 
bonum  animum  habere  iussis,  dicfator  equo  citato  ad  ur- 
bem  revcctus  auctoribus  patribus  tulit  ad  populum  in  luco 
Pctelino,  ne  cui  militum  fraudi  secessio  esset,  oravit  ctiam 
bona  venia  Quirites,   ne  quis  eam  rem  ioco  seriove  cui- 

4  quam  exprobraret.  lex  quoque  sacrata  militaris  lata  est, 
ne  cuius  militis  scripti  nomen  nisi  ipso  volente  delerctur, 
additumque  legi,   ne  quis,   ubi  tribunus  militum  fuisset, 

5  postea  ordinum  ductor  esset.  id  propter  P.  Saloniuin 
postulatum  est  ab  coniuratis,  qui  alternis  prope  annis  ct 
tribunus   militum   et  primus   centurio    erat,    qucm    nunc 


LIBER  VII,  41.  42.  [a.  C.  342]  395 

primi  pili  appellant.   lmic  infensi  milites  erant,  quod  sem-  g 
per  adversatus  novis  consiliis  fuisset  et,  ne  particeps  eorum 
esset,  (qui)  ab  Lautulis  fugissc(n)t.   itaque  cum  hoc  unum  7 
propter  Salonium  ab  senatu  non  impetraretur,  tum  Salonius 
obtestatus  patres  conscriptos,  nc  suum  honorem  pluris  quam 
concordiam  civitatis  aestimarent,  perpulit,  ut  id  quoque  fer- 
retur.  aeque  inpotens  postulatum  fuit,  ut  de  stipendio  equi-  8 
tum  - —  mcrebant  autem  triplex  ea  tempestate  —  aera  de- 
merentur,  quod  adversati  coniurationi  fuissent. 

XXXXII.    Praeter  haec  invenio  apud  quosdam,  L.  l 
Genucium  tribunum  plebis  tulisse  ad  plebem,  ne  facnerare 
liceret;   item  aliis  plebi  scitis   cautum,   ne   quis   eundem  2 
magistratum  intra  decem  annos  caperet  neu  duos  magi- 
stratus  uno  anno  gereret,   utique  liceret  consules  ambos 
plebeios  creari.   quae  si  omnia  concessa  sunt  plebi,  appa- 
ret,  haud  parvas  vires  defectionem  habuisse.    aliis  anna-  3 
libus  proditum  est,  neque  dictatorem  Valerium  dictum,  sed 
per  consules  omnem  rem  actam,  neque  antequam  Romam 
veniretur,  sed  Romae  eam  multitudincm  coniuratorum  ad 
arma  consternatam  esse,  nec  in  T.  Quincti  villam,  sed  in  4 
aedis  C.  Manli  nocte  impetum  factum  eumque  a  coniuratis 
conprehensum,   ut  dux  fieret,   inde  ad  quartum  lapidem 
profectos  loco  munito  consedisse;  nec  ab  ducibus  mcntio-  5 
nem  concordiae  ortam,  sed  rcpente,  cum  in  aciem  armati 
exercitus  processissent,  salutationem  factam  et  permixtos  g 
dextras  iungere  ac  conplecti  inter  se  lacrimantes  milites 
coepisse,    coactosque  consules,    cum  viderent  aversos   a 
dimicatione  militum  animos,  rettulisse  ad  patrcs  de  con- 
cordia  reconcilianda.     adco  nihil  praeterquam  seditionem  7 
fuisse  camque  conpositam  inter  antiquos  rerum  auctores 
constat.   et  huius  fama  seditionis  et  susceptum  cum  Sam-  8 
nitibus  grave  bellum  aliquot  populos  ab  Romana  societate 
avertit,  et  praeter  Latinorum  infidum  iam  diu  foedus  Pri- 
vernates  etiam  Norbam  atque  Setiam,  finitumas  colonias 
Romanas,  incursione  subita  depopulati  sunt. 


39G  LIBEK  VIII,  1.  [a.  u.  c.  413] 


[PERIOCHA  LIBRI  VIII.] 

[Latini  cum  Campanis  defecere  et  missis  legatis  ad  senatum 
condicionem  tulerunt,  ut,  si  pacem  habere  vcllent,  alterum  ex 
Latinis  consulem  facerent.  qua  lcgatione  pcrlata  practor  eorum 
Annius  de  Capitolio  ita  prolapsus  est,  ut  exanimaretur.  T.  Man- 
lius  consul  filium,  quod  contra  edictum  eius  adversus  Latinos 
pugnaverat,  quamvis  prospere  pugnasset,  securi percussit.  labo- 
rantibus  in  acie  Romanis  P.  Decius,  tunc  consul  cum  Manlio, 
dcvovit  se  pro  excrcitu  et,  concitato  equo  cum  in  medios  hostes 
sc  intulisset  iuterfectus,  mortc  sua  Romanis  victoriam  restituit. 
Latini  in  deditionem  venerunt.  T.  Manlio  in  urbcm  revcrso  nemo 
ex  iuventute  obviam  processit.  Minncia  virgo  Vestalis  incesti 
damnata  est.  Ausonibus  victis  in  oppidnm  cx  iis  captum  Cales 
colonia  deducta  est:  item  Fregellae  colonia  dcducta  est.  vene- 
ficium  conplurium  matronaruin  deprebensiun  cst,  cx  quibus  plu- 
rimae  statim  epotis  medicaminibus  perierunt.  lex  de  vcneficio 
tunc  primum  constituta  cst.  Privernatibus ,  cum  rcbellassent, 
victis  civitas  data  cst.  Neapolitani  bello  et  obsidione  victi  in 
deditionem  venerunt.  Q.  Publilio,  qui  cos  obsederat,  primo  ct 
imperium  prolatum  est  et  pro  cousule  triumplius  decretus.  plebs 
nexu  liberata  cst  propter  L.  Papiri  creditoris  libidinem,  qui  C. 
Publilio  debitori  suo  stuprum  inferre  volucrat.  cum  L.  Papirius 
Cursor  dictator  reversus  in  urbem  ab  exercitu  esset  propter  au- 
spicia  repetenda,  Q.  Fabius  magistcr  cquitum,  occasione  bcnc 
gcrendae  rei  invitatus,  contra  edictum  eius  prospere  adversua 
Samnites  pugnavit.  ob  eam  causam  cum  dictator  dc  magistro 
cquitum  supplicium  sumpturus  videretur,  Fabius  Romam  profugit 
et,  cum  parum  causaproficeret,  populi  precibus  donatus  est.  rcs 
praeterca  contra  Samnites  prospere  gestas  continet.] 


TITI  LIYI 

AB    VRBE    COXDITA 
LIBER  VIII. 

I.  Iam  consulcs  crant  C.  Plautius  iterum,  L.  Acmi- 
lius  Mamcrcus,  cum  Setini  Norbanique  Romam  nuntii 
defectionis  Privcrnatium  cum  querimoniis  acceptac  cladis 
vencrunt.  Volscorum  item  excrcitum  duce  Antiati  populo 
consedisse  ad  Satricum  adlatum  cst.  utrumquc  bellum 
Plautio  sorte  vcnit.  prius  ad  Privernumprofcctus  extemplo 


LIBER  VIII,  1.  2.  [a.  C.  311]  397 

acie  conflixit.     haud  magno  certamine  devicti  hostes,  op- 
pidum  captum  redditumque  Privernatibus  praesidio  valido 
inposito,  agri  partes  duae  ademptae.   inde  victor  exercitus  4 
Satricum  contra  Antiatis  ductus.  ibi  magna  utrimque  caede 
atrox  proelium  fuit,  et  cum  tempestas  eos  neutro  inclinata 
spe  dimicantes  diremisset,  Eomani,  nihil  eo  certamine  tam 
ambiguo  fessi,  in  posterum  diem  proelium  parant   Volscis  5 
recensentibus,  quos  viros  in  acie  amisissent,  haudquaquam 
idem  animus  ad  iterandum  periculum  fuit:  nocte  pro  victis 
Antium  agmine  trcpido,  sauciis  ac  parte  inpedimentorum 
relicta   abierunt.     armorum   magna   vis   cum   inter  cacsa  g 
hostium   corpora   tum   in   castris    inventa    est.     ea  Luae 
matri   dare   se   consul   dixit  finesque  hostium   usque    ad 
oram  maritumam  est  depopulatus. 

Alteri  consuli  Aemilio  ingresso  Sabellum  agrum  non  7 
castra  Samnitium,  non  legiones  usquam  oppositae.    ferro 
ignique  vastantcm  agros  legati  Sanmitium  pacem  orantes 
adeunt.    a  quo  reiecti  ad  senatum,  potestate  facta  diccndi.  s 
positis  ferocibus  animis,  pacem  sibi  ab  Eomanis  bellique 
ius  adversus  Sidicinos  petierunt :  quae  se  eo  iustius  petere,  9 
quod  et  in  amicitiam  populi  Eomani  secundis  suis  rebus, 
non  adversis  ut  Campani,  venissent  et  adversus  Sidicinos 
sumerent  arma,  suos  semper  hostes,  populi  Eomani  num- 
quam  amicos,  qui  nec  ut  Samnites  in  pace  amicitiam  nec  10 
ut  Campani  auxilium  in  bello  petissent,  nec  in  fide  populi 
Eomani  nec  in  ditione  essent. 

II.    Cum  de  postulatis  Samnitium  T.  Aemilius  praetor  1 
senatum  consuluisset  reddcndumque  iis  foedus  patres  cen- 
suissent,  praetor  Samnitibus  respondit,  nec,  quo  minus  per-  2 
petua  cum  eis  amicitia  esset,  per  populum  Eomanum  stc- 
tisse  nec  contradici,  quin,  quoniam  ipsos  belli  culpa  sua 
eontracti  taedium  ceperit,  amicitia  de  integro  reconcilietur. 
quod  ad  Sidicinos  attineat,  nihil  intercedi,  quo  minus  Sam-  :; 
niti  poptdo  pacis  bellique  liberum  arbitrium  sit.    foedere  4 
icto   cum   donuun  revertissent,    extemplo   inde   exercitus 
Eomanus  deductus  annuo  stipendio  et  trium  mensum  fru- 
mento  aecepto,  quod  pepigerat  consul,  ut  tempus  indutiis 
daret,  quoad  legati  redissent. 

Samnites  copiis  isdem,  quibus  usi  adversus  Eomanum  b 


398  LIBER  VIII ,  2.  3.  [a.  u.  c.  413.  414] 

bellum  fucrant,  contra  Sidicinos  profccti,  haud  in  dubia 
C  spe  erant  niature  urbis  hostium  potiundae.  tum  ab  Sidi- 
cinis  deditio  prius  ad  Romanos  coepta  fieri  est;  dein, 
postquam  patres  ut  seram  cam  ultimaquc  tandem  neccssi- 
tate  expressam  aspernabantur,  ad  Latinos  iam  sua  sponte 

7  in  arma  motos  facta  est.  ne  Campani  quidem  —  adeo 
iniuriae  Samnitium  quam  beneficii  Romanorum  memoria 

8  praesentior  erat  —  his  se  armis  abstinuere.  cx  his  tot 
populis  unus  ingens  excrcitus  duce  Latino  fines  Samnitium 
ingressus  plus  populationibus  quam  proeliis  cladium  fecit. 
et  quamquam  supcriorcs  certaminibus  Latini  erant,  haud 
inviti,  ne  saepius  dimicandum  foret,  agro  hostium  exces- 

9  scrc.  id  spatium  Sanmitibus  datum  est  Romam  legatos 
mittendi;  qui  cum  adissent  senatum,  conquesti,  eadem  se 
foederatos  pati,  quae  hostes  essentpassi,  precibus  infimis 

10  pctiere,  ut  satis  ducerent  Romani  victoriam,  quam  Sam- 
nitibus  ex  Campano  Sidicinoquc  hoste  eripuissent,  nc  vinci 

11  ctiam  sc  ab  ignavissimis  populis  sinerent.  Latinos  Cam- 
panosque,  si  sub  ditionc  populi  Romani  essent,  pro  im- 
pcrio  arcerent  Sanmiti  agro,  sin  imperium  abnucrcnt,  ar- 

12  mis  coercerent.  adversus  haec  responsum  anccps  datum, 
quia  fatcri  pigebat,  in  potestatc  suaLatinos  iam  non  esse, 

13  timebantque,  ne  arguendo  abalienarcnt.  Campanorum 
aliam  condicionem  esse,  qui  non  foedere,  sed  pcr  dcdi- 
tionem  in  fidem  venissent;  itaque  Campanos,  seu  velint 
seu  nolint,  quieturos.  in  foedere  Latino  nihil  esse,  quo 
bellare  cum  quibus  ipsi  veiint  prohibeantur. 

l  III.  Quod  responsum  sicut  dubios  Samnites,  quidnam 
facturum  Komanum  censcrent,  dimisit,  ita  Campanos  metu 
abalienavit,  Latinos  velut  nihil  iam  non  concedentibus  K<>- 

•2  manis  fcrociores  fecit.  itaque  per  spcciem  adversus  Sam- 
nitcs  belli  parandi  crebra  concilia  indiccntes  omnibus  con- 
sultationibus  inter  se  principcs  occulte  Romanum  coqucbant 
bellum.   huic  quoque  adversus  servatores  suos  bcllo  Cam- 

3  panus  aderat.  sed  quamquam  omnia  de  industria  ccla- 
bantur  —  priusquam  moverentur  Romani,  tolli  ab  tergo 
Samnitem  hostem  volebant  —  tamen  pcr  quosdam  privatis 
hospitiis  neccssitudinibusque  coniunctos   indicia   coniura- 

4  tionis  eius  Romam  emanarunt,  iussisquc  ante  tempus  con- 


LICEK  VIII ,  3.  4.  [a.  C.  341.  340]  399 

sulibus  abclicare  sc  magistratu,  quo  maturius  novi  con- 
sules  adversus  tantam  molem  belli  crearentur,  religio 
incessit,  ab  eis,  quorum  inminutum  imperium  esset,  co- 
mitia  haberi.  itaque  interregnum  initum.  duo  interreges  5 
fuerunt  M.  Valerius  ac  M.  Fabius:  [Fabius]  creavit 
consules  T.  Manlium  Torquatum  tertium,  P.  Decium 
Murem. 

Eo  anno  Alexandrum  Epiri  regem  in  Italiam  classem  c 
appulisse  constat,   quod  bellum,    si  prima  satis  prospera 
fuissent,    haud  dubie   ad  Komanos    pervenisset.     eadem  7 
aetas   rerum   magni  Alexandri   est,    quem,   sorore  huius 
ortum,  in  alio  tractu  orbis  invictum  bellis  iuvenem  fortuna 
morbo  extinxit. 

Ceterum  Romani,   etsi  defectio  sociorum  nominisque  8 
Latini  haud  dubia  erat,  tamen,  tamquam  de  Samnitibus, 
non  de   se   curam   agerent,    decem  principes  Latinorum 
Romam    evocaverunt,    quibus    imperarcnt    quae    vellent. 
praetores  tum  duos  Latium  habebat,  L.  Annium  Setinum  9 
et  L.  Xumisium  Cerceiensem,  ambo  ex  colonis  Romanis. 
per  quos  praeter  Signiam  Velitrasque,   ct  ipsas  colonias 
Komanas,  Volsei  etiam  exciti  ad  arma  erant.     eos  nomi- 
natim  evocari  placuit.    haut  cuiquam  dubium  erat,  super  10 
qua  re  accirentur.    itaque  concilio  prius  habito  praetores 
quam  Komam  proficiscerentur,  evocatos  se  ab  senatu  do- 
cent  Komano  et  quae  actum  iri  secum  credant,  quidnam 
ad  ea  responderi  placeat  referunt. 

IIIL    Cum  aliud  alii  censerent,  tum  Annius:  'quam-  l 
quam  ipse  ego  rettuli,   quid  responderi  placeret,   tamen 
magis   ad   summam   rerum   nostrarum  pertinere  arbitror, 
quid   agendum   nobis   quam   quid  loquendum  sit.     facile 
erit  explicatis  consiliis  aecommodare  rebus   verba.     nam  2 
si  etiam  nunc  sub  umbra  foederis  aequi  servitutem  pati 
possimus,  quid  abest,  quin  proditis  Sidicinis  non  Koma- 
norum   solum,    sed   Samnitium   quoque    dicto    parcamus 
respondeamusque  Komanis,  nos,  ubi  innuerint,  posituros 
arma?   sin  autem  tandem  libertatis  desiderium  remordet  3 
animos,  si  foedus  est,  si  societas,   aequatio  iuris  est,   si 
consanguineos  nos  Romanorum  esse,  quod  olim  pudebat, 
nunc  gloriari  licet,   si  socialis  illis  exercitus  is  est,   quo 


400  LIBER  VIII,  4.5.  [a.u.c.414] 

adiuncto  duplicent  virea  suas,  quem  seecrnere  ab  sc  eon- 

Bulea  bellia  propriia  ponendia  Bumendisque  nolint,  cur  non 

i  omnia  aequantur?  cur  non  alter  ab  Latinis  consul  datur, 

5  ubi  pars  virium,  ibi  ct  imperii  para  cst?  est  quidem  nobis 
hoc  per  se  haut  nimis  amplum,  quippe  concedentibua  Ro- 
mam  caput  Latii  cssc,  scd  ut  amplum  videri  posset,  diu- 

6  turna  patientia  fecimus.  atqui  si  quando  umquam  conso- 
ciandi  imperii,  usurpandae  libcrtatis  tempus  optastis,  en 
hoc  tempus   adest  et  virtute  vestra  et  deum  bcnignitate 

7  vobis  datum.  temptastia  paticntiam  negando  militem.  quis 
dubitat,  exarsissc  eos,  cum  plua  ducentorum  annorum 
morem    solveremus?    pertulerunt    tamcn    lumc    dolorem. 

8  bellum  nostro  nominc  cum  Paelignis  gessimus:  qui  nc 
nostrorum   quidem   finium  nobia  per  nos  tuendorum  ius 

9  antea  dabant,  nihil  interccsserunt.  Sidicinos  in  fidem  rc- 
ceptos,  Campanoa  ab  sc  ad  nos  descissc,  exercitua  nee 
pararc  advcrsus  Samnites,  foederatos  suos,  audicrunt,  ncc 

10  moverunt  se  ab  urbe.  undc,  undc  haec  illis  tanta  modestia 
ni.-i  a  conscientia  virium  ct  nostrarum  et  suarum?  idon<  os 
auctores  habeo,  querentibus  de  nobis  Samnitibus  ita  re- 
Bponsum  ab  senatu  Romano  esse,  ut  facile  appareret,  nc 
ipsda  quidem  iam  postularc,  ut  Latium  sub  Romano  im- 
pcrio  sit.     usurpate  modo  postulando  eo,  quod  illi  vobis 

n  taciti  eoncedunt.  si  quem  hoc  metus  dicere  prohibet,  en 
cgo  ipse,  audiente  non  populo  Romano  modo  senatuque, 
sed  Iove  ipso,  qui  Capitolium  incolit,  profitcor,  me  dic- 
turum,  ut,  si  nos  in  foedere  ac  societate  esse  velint,  con- 

12  sulem  alterum  ab  nobis  scnatusque  partem  accipiant.'  hacc 
ferocitcr  non  suadenti  solum,  sed  pollicenti  clamore  ct  ad- 
sensu  omnes  permiscrunt,  ut  ageret  diceretque,  quae  e  rc 
publica  nominis  Latini  fideque  sua  viderentur. 
l  V.  Ubi  est  Eomam  ventum,  in  Capitolio  eis  senatus 
datus  cst.    ibi  cum  T.  Manlius  consul  egisset  cum  eia  ex 

•_'  auctoritatc  patrum,  ne  Sanmitibus  focdcratis  bellum  in- 
ferrent,  Annius,  tamquam  victor  armis  Capitolium  ccj>is- 
3  Bet,  non  legatus  iurc  gentium  tutus  loqucretur:  'tempua 
erat,'  inquit  'Tite  Manli  vosquc  patres  conscripti,  tandem 
iam  vos  nobiscum  niliil  pro  imperio  agere,  cum  florcntis- 
simum    deum   benignitate   nunc  Latium    armis    virisque 


LIBER  VIII,  5.  G.  [a.  C.  340]  401 

Samuitibus    bello    victis,    Sidicinis    Campanisque    sociis, 
nunc  etiam  Volscis  adiunctis  videretis,   colonias  quoque 
restras  Latinum  Romano  praetulisse  imperium.    sed  quo-  4 
niam  vos  regno  inpotenti  finem  ut  inponatis  non  inducitis 
in  animum,    nos,    quamquam  armis  possumus   adserere 
Latium  in  libertatem,  consanguinitati  tamen  hoc  dabimus, 
ut   condiciones   pacis  feramus  aequas  utrisque,   quoniam 
vires  quoque  aequaii  diis  inmortalibus  placuit.    consulem  5 
alterum  Roma,  altcrum  ex  Latio  creari  oportet,   senatus 
partem   aequam  ex  utraque  gente  esse,   unum  populum, 
unam  rem  publicam  fieri;   et  ut  imperii  eadem  sedes  sit  G 
idemque  omnibus  nomen,   quoniam  ab  altera  utra  parte 
concedi  necesse  est,   quod  utrisque  bene  vertat,  sit  haec 
sane  patria  potior  et  Romani  omnes  vocemur.'    forte  ita  7 
accidit,  ut  parem  ferociae  huius  et  Romani  consulem  T. 
Manlium  haberent,  qui  adeo  non  tenuit  iram,  ut,  si  tanta 
dementia  patres  conscriptos  ccpisset,  ut  ab  Setino  homine 
leges  acciperent,  giadio  cinctum  in  senatum  venturum  se 
esse  palam  diceret  et  quemcumque  in  curia  Latinum  vi- 
disset  sua  manu  interempturum.    et  conversus  ad  simu-  s 
lacrum  Iovis:  'audi,  Iuppiter,  haec  scelera,'  inquit  'audite, 
Ius  Fasque:   peregrinos  consules  et  percgrinum  senatum 
in  tuo,  Iuppiter,  augurato  templo  captus  atque  ipse  op- 
pressus  visurus  es?  haecine  foedera  Tullus  Romanus  rex  9 
cum  Albanis,  patribus  vestris,  Latini,  haec  L.  Tarquinius 
vobiscum  postea  fecit?  non  venit  in  mentem  pugna  apud  10 
Regillum  lacum?  adeo  et  cladium  veterum  vestrarum  et 
beneficiorum  nostrorum  erga  vos  obliti  estis?' 

VI.   Cum  consulis  vocem  subsecuta  patrum  indignatio  1 
esset,  proditur  memoriae,  adversus  crebram  inplorationem 
deum,  quos  testes  foederum  saepius  invocabant  consules, 
vocem  Anni   spernentis   numina  Iovis  Romani  auditam. 
certe  cum  commotus  ira  se  a  vestibulo  templi  citato  gradu  2 
proriperet,   lapsus  per  gradus  capite  graviter  offenso  in- 
pactus  imo  ita  est  saxo,   ut  sopiretur.    exanimatum  auc-  3 
tores  quoniam  non  omnes  sunt,   mihi  quoque  in  incerto 
rclictum  sit,   sicut  inter  focderum  ruptorum  testationem 
ingenti  fragc-re  caeli  procellam  effusam;  nam  ct  vera  esse 
et   apte    ad   repraesentandam   iram  dcum  ficta  possunt.  - 

Livi  vol.  1.  26 


402  LIBER  VIII,  6.  [a.u.c.414] 

4  Torquatus  mlssus  ab  scnatu  ad  dimittendos  legatos  cum 
iacentem  Annium  vidisset,  cxclamat,  ita  ut  populo  patri- 
busque  audita  vox  paritcr  sit:  'bene  habet;  dii  pium  mo- 

5  vere  bellum.  est  caeleste  numen,  es  magne  Iuppiter: 
haut  frustra  te  patrcm  dcum  hominumque  hac  sede  sacra- 

6  vimus.  quid  cessatis,  Quirites  vosque  patres  conscripti, 
arma  capere  deis  ducibus?  sic  stratas  legiones  Latinorum 

7  dabo,  quemadmodum  legatum  iacentem  videtis.'  ad- 
sensu  populi  exccpta  vox  consulis  tantum  ardoris  animis 
fecit,  ut  lcgatos  proficiscentes  eura  magistratuum  magis, 
qui  iussu  consulis  prosequebantur,  quam  ius  gentium  ab 
ira  impetuque  hominum  tegcret. 

8  Consensit  et  senatus  bellum,  consulesque  duobus  scrip- 
tis  excrcitibus  pcr  Marsos  Paclignosque  profecti  adiuncto 
Samnitium  exercitu  ad  Capuam,  quo  iam  Latini  sociique 

9  convenerant,  castra  locant.  ibi  in  quicte  utrique  consuli 
cadcm  dicitur  visa  species  viri  maioris  quam  pro  humano 

10  habitu  augustiorisque,  dicentis,  ex  una  acie  imperatorem, 
ex  altera  exercitum  dcis  Manibus  matrique  Terrac  dcberi. 
utrius  excrcitus  irnpcrator  legioncs  hostium  supcrque  cas 

11  se  devovisset,  eius  populi  partisque  victoriam  forc.  hos 
ubi  nocturnos  visus  inter  sc  consulcs  contulerunt,  placuit 
avcrruncandae  deum  irae  victimas  caedi,  simul  ut,  si 
cxtis  eadem,   quae  somnio  visa  fuerant,   portendcrcntur, 

12  alteruter  consulum  fata  inplcrct.  ubi  responsa  haru- 
spicum  insidenti  iam  animo  tacitae  religioni  congrucrunt, 
tum  adhibitis  lcgatis  tribunisque  et  imperiis  dcum  pro- 
palam  expositis,  ne  mors  voluntaria  consulis   exercitum 

13  in  acie  terreret,  conparant  intcr  se,  ut  ab  utra  parte  cc- 
derc  Romanus  exercitus  coepisset,   inde  se  consul  dcvo- 

1 1  vcret  pro  populo  Romano  Quiritibusque.  agitatum  etiam 
in  consilio  est,  ut  si  quando  umquam  severo  ullum  im- 
perio  bellum  administratuin  esset,  tunc  uti  disciplina  mi- 

15  litaris  ad  priscos  rcdigeretur  mores.  curam  acuebat,  quod 
advcrsus  Latinos  bellandum  crat,  lingua,  moribus,  armo- 
rum  gcnere,  institutis  ante  omnia  militaribus  congruentcs: 
milites  militibus,  ccnturionibus  centuriones,  tribuni  tribu- 
nis   conpares   collcgaeque   isdem  praesidiis,   saepe  isdcm 

ic  manipulis  permixti  fucrant.   pcr  hacc  ne  quo  crrorc  militcs 


LIBER  VIII,  G.  7.  [a.C.340]  403 

eaperentur,   edicunt  consules,  ne  quis  extra  ordinem  in 
hostem  pugnaret. 

VII.    Forte  inter  ceteros   turmarum  praefectos,   qui  1 
cxploratum  in  omnes  partes   dimissi  erant,   T.  Manlius 
consulis  filins  super  castra  hostium  cum  suis  turmalibus 
evasit,   ita  ut  vix  teli  iactu  ab  statione  proxima  abesset. 
ibi  Tusculani  erant  equites;   praeerat  Geminus  Maecius,  2 
vir  cum  genere  inter  suos  tum  factis  clarus.     is  ubi  Ko-  3 
manos  equites  insignemque  inter  eos  praecedentem  con- 
sulis  filium  —  nam  omnes  inter  se  utique  inlustres  viri 
noti  erant  —  cognovit:  'unane'  ait  'turma,  Romani,  cum  4 
Latinis  sociisque  bellum  gesturi  estis?  quid  interea  con- 
sules,  quid  duo  exercitus  consulares  agent?'   'aderunt  in  5 
tempore'  Manlius  inquit  'et  cum  illis  adcrit  Iuppiter  ipse, 
foederum  a  vobis  violatorum  testis,  qui  plus  potest  pol- 
letque.     si   ad    Begillum    lacum    ad    satietatcm    vcstram  c 
pugnavimus,    hic  quoquc   efficiemus   profecto,    ne  nimis 
acies  vobis  et  conlata  signa  nobiscum  cordi  sint.'    ad  ea  7 
Geminus  paulum  ab  suis  equo  provectus:   'visne  igitur, 
dum  dics  ista  venit,  qua  magno  conatu  exercitus  movea- 
tis,  interea  tu  ipsc  congredi  mecum,   ut  nostro   duorum 
iam   hinc  eventu   cernatur,   quantum  eques  Latinus  lio- 
mano  praestet?'  movet  ferocem  animum  iuvenis  seu  ira  8 
seu  detractandi  certaminis  pudor  seu  inexsuperabilis  vis 
fati.    oblitus  itaque  imperii  patrii  consulumquc  edicti  prae- 
ceps   ad  id  certamen  agitur,   quo  vinceret  an  vinceretur 
haud  multum  interesset.     equitibus  ceteris  velut  ad  spec-  d 
taculum  summotis  spatio,  quod  vacui  interiacebat  campi, 
adversos    concitant    equos ,    et   cum    infestis    cuspidibus 
concurrissent,  Manlii  cuspis  super  galeam  hostis,  Maecii 
trans  cervicem  equi  elapsa  est.    circumactis  deinde  equis  10 
cum  prior  ad  iterandum  ictum  Manlius    consurrexisset, 
spiculum  intcr  aures  equi  fixit.    ad  cuius  vulneris  sensum 
cum    equus    prioribus    pedibus    erectis    magna   vi  caput 
quatcret,   excussit  equitem,   quem  cuspide  parmaque  in-  11 
nixum  attollentem  se  ab  gravi  casu  Manlius   ab  iugulo, 
ita  ut  per  costas  ferrum  cmineret,  terrae  adfixit.    spoliis-  12 
que  lectis  ad  suos  revectus  cum  ovante  gaudio  turma  in 
castra  atque  inde  ad  praetorium  ad  patrem  tendit,  ignarus 

26* 


404  LIBEE  VIII,  7.  8.  [a.  u.  c.  414] 

13  facti  futurique,  laus  an  poena  merita  esset.  'ut  me  om- 
nes,'  inquit  'pater,  tuo  sanguine  ortum  vere  ferrent,  pro- 
vocatus  equestria  haec  spolia  capta  ex  hoste  caeso  porto.' 

14  quod  ubi  audivit  consul,   extemplo  filium  aversatus  con- 

15  tionem  classico  advocari  iussit.  quae  ubi  frequens  con- 
venit:  'quandoque'  inquit  'tu,  T.  Manli,  neque  imperium 
consulare  neque  maiestatem  patriam  veritus  adversus  edic- 

1G  tum  nostrum  cxtra  ordinem  in  hostem  pugnasti  et,  quan- 
tum  in  te  fuit,  disciplinam  militarem,  qua  stetit  ad  hanc 
diem  Komana  res,  solvisti  meque  in  eam  necessitatem 
adduxisti,   ut  aut  rei  publicae  mihi  aut  mei  meorumque 

17  obliviscendum  sit,  nos  potius  nostro  delicto  plectemur, 
quam  res  publica  tanto  suo  damno  nostra  peceata  luat. 
tristc  exemplum,    sed  in  posterum  salubre  iuventuti  eri- 

18  mus.  me  quidem  cum  ingenita  caritas  libcrum  tum  spe- 
cimen  istud  virtutis  deceptum  vana  imagine  decoris  in  te 

19  movet:  sed  cum  aut  morte  tua  sancienda  sint  consulum 
impcria  aut  inpunitate  in  perpetuum  abroganda,  ncc  te 
quideni,  si  quid  in  te  nostri  sanguinis  est,  recusare  cen- 
seam,    quin   disciplinam   militarem   culpa  tua   prolapsam 

20  poena  restituas.  i,  lictor,  deliga  ad  palum.'  exanimati 
omhes  tam  atroci  impcrio,  nec  aliter  quam  in  se  quisque 
dcstrictam  cernentes  securem,  metu  magis  quam  modestia 

21  quievere.  itaque  velut  emerso  ab  admirationc  animo,  cum 
silentio  defixi  stetissent,  repente,  postquam  eervice  caesa 
fusus  est  cruor,  tum  libero  conquestu  coortae  voces  sunt, 

22  ut  neque  lamentis  neque  execrationibus  parceretur,  spo- 
liisque  contectum  iuvenis  corpus,  quantum  militaribus 
studiis  funus  ullum  concelebrari  potest,  structo  extra 
vallum  rogo  cremaretur,  Manlianaque  imperia  non  in 
praesentia  modo  horrenda,  sed  exempli  etiam  tristis  in 
posterum  essent. 

1  VIII.  Fecit  tamen  atrocitas  poenae  oboedientiorcm 
duci  militem,  et  praeterquam  quod  custodiae  vigiliaequc 
et  ordo  stationum  intentioris  ubique  curae  erant,  in  ultimo 
etiam  certamine,  cum  descensum  in  acicm  est,  ea  severi- 

2  tas  profuit.  fuit  autem  civili  maxime  bello  pugna  similis: 
adeo  nihil  apud  Latinos  dissonum  ab  Romana  re  praeter 
animos  crat. 


LIBER  VIII,  8.  [a.C.340]  405 

Clipeia   antca  Romani  usi  sunt,   dein,   postquam  sti-  3 
pendiarii  facti  sunt,   scuta  pro   clipeis   fecere.     et  quod 
antca  phalanges   similes  Macedonicis,   lioc  postea  mani- 
pulatim  structa  acies  coepit  esse:   postremo  in  plures  or-  4 
dines  instruebantur.     ordo  sexagenos  milites,   duos  cen- 
turiones,  vexillarium  unum  habebat.     prima  acies  hastati  5 
erant,    manipuli  quindecim,   distantes   inter   se   modicum 
spatium.     manipulus  levis  vicenos  militcs,  aliam  turbam 
scutatorum  habebat;  leves  autem  qui  hastam  tantum  gae- 
saque  gerercnt  vocabantur.    haec  prima  frons  in  acie  flo-  6 
rem  iuvenum  pubescentium  ad  militiam  habebat.  robustior 
inde  aetas  totidem  manipulorum,   quibus  principibus   est 
nomen,  lios  sequebantur,  scutati  omnes,  insignibus  maxime 
armis.  hoc  triginta  manipulorum  agmen  antepilanos  appel-  7 
labant,   quia  sub  signis  iam  alii  quindecim  ordines  loca- 
bantur,   ex  quibus  ordo  unusquisque  tres  partes  habebat 
—  earum  unamquamque  primam  pilum  vocabant  —  (tri-  8 
bus  ex  vexillis  constabat.    vexillum  centum  octoginta  sex 
homines  erant).    primum  vexillum  triarios  ducebat,  vetc- 
ranum  militem  spectatae  virtutis,  secundum  rorarios,  mi- 
nus  roboris  aetate  factisque,   tertium  accensos,   minimae 
fiduciae  manum:   eo  et  in  postremam  aciem  reiciebantur. 
ubihis  ordinibus  excrcims  instructus  csset,  hastati  omnium  9 
primi  pugnam  inibant.     si  hastati  profligare  hostem  non 
possent,  pede  presso  eos  retro  cedentes  in  intervalla  ordi- 
num   principes   recipiebant.     tum  principum  pugna  erat; 
hastati  sequebantur.  triarii  subvexillis  considebant  sinistro  10 
crurc  porrecto,  scuta  innixa  umeris,  hastas  suberecta  cu- 
spide  in  terra  fixas,  liaud  secus  quam  vallo  saepta  inhor- 
reret  acies,  tenentes.    si  apud  principes  quoque  haud  satis  11 
prospere  esset  pugnatum,  a  prima  acie  ad  triarios  sensim 
referebantur.   inde  rem  ad  triarios  redisse,  ctim  laboratur, 
proverbio  increbuit.   triarii  consurgentes,  ubi  in  intervalla  12 
ordintim  suorum  principes  et  hastatos  recepissent,  extemplo 
conprcssis  ordinibus  velut  claudebant  vias  unoquc  conti-  13 
nenti  agminc,   iam  nulla  spe  post  relicta,  in  hostem  in- 
cidebant:  id  erat  formidolosissimum  hosti,  cum  velut  victos 
insecuti  novam  repcnte  aciem  exsurgentem  auctamnumero 
cernebant.  scribebantur  autem  quattuor  fere  legiones  quinis  14 


■ 


400 


LIBEK  VII  [. 


milibus  peditum,  equitibus  ii  giones  treoenis. 

alterum  tantum  ez  Latino  dilectu  iciebatur,  <[iii  ca 
tempestate  hostes  erant  Romanis,   i  lemque  ordine  in- 

15  Btruxerant  aciem,  nec  vexilla  cum  rillis  tantum,  uni- 
versi  hastati  cum  hastatis,  pri  d  principibus,  scd 

centurio  quoque  cum  centuri  ines  turbati  non 

M  essent,  concurrendum  sibi  ess  luo  primi  pili  ex 

utraque  acie  inter  triarios  R      ous  corpore  haud- 

quaquam  satis  validus,   cet(  ius  vir  peritusque 

17  militiae,  Latinus  viribus  ingens  bella  "que  primus,  notis- 

18  -iini  intcr  sc,  quia  pares  s<  per  -  duxerant.  Ro- 
numo  haut  ^atis  fidenti  viribus  ian  Romae  permissum 
erat  ab  consulibus,  ut  subcenturioi  i  -il>i  quem  vcllct 
legeret,  qui  tutaretur  eum  ab  uno  d<  inato  hoste.  isque 
iuvcnis   in  acie   oblatus   ex       uturi<      Latino  victoriam 

10  tulit.     pugnatum  est  haud  procul  ra  abus  Vesuvii  mon- 

tis,  qua  via  ad  Veserim  ferebat. 
i        VIIII.  Romani  consules  priusqu;  i  educerent  in  aciem 
immolaverunt.     Decio   capUl  familiari  parte 

caesum  haruspex  dicitur    -  lioqui  acceptam  dis 

hostiam  esse,  Manlium  egregi    lil         'atqui  bene  habet,' 

2  inquit  Decius  '.-i  ab  collega  litatum  it.'  instructis,  sicut 
antc  dictum  cst.  ordinibus  pro<    --•     in  aciem.     Manlius 

3  dextro,  Decius  laevo  cornu  p  primo  utrimque  ae- 
quis  viribus,  eodera  ard<  bantur  res; 
deinde  ab  laevo  cornu  ha                  li,   uon  ferentes  in- 

t  pressionem  Latinorum,  se  ad  |    i  pere.     in  hac 

trepidatione  Decius  consul  M.  Val  um  magna  voce  in- 
clamat:  'deorum'  inquil  '"|"  .  Val  opua  est:  agedum, 
pontifex  publicus  populi  Ro  :  verba,  quibus  me 

b  pro  legionibus  dcvoveam.'  i  togam  praetex- 

tan  ;-.-it  ct  vclai  subter  togam  ad 

\  iper  tel  un  p  dibus  stantem 

<>  sjfl      ^H  'Ianc,  Iupnitcr.  inc  Bcllona, 

Ivi  Xoven-ilcs.  di  !  divi  quorum  esl  po- 

.ni  hostiumquc,  dii»      manes,  vos  precor, 
veniam  |         '   roquc,   uti    ipulo  Romano  Quiri- 
vini,  victoriam  pr  -  jue  populi  Romani 

Stium   terrore,    formidi  adficiatis.     sieul 


0* 


P+ 


^*=* 


L. 


l:k  vin,  '•'. 


-  :•• 


verbia 

lesionibus, 

auxilia 

iubet 
tiare. 

insilh ' 
utraqu 

suia  ::' 
cum  ii 
tutam 
quod 

telis,  i 

; 

X. 
multit 

minue 

triariis 
ultimu 
antc  - 
Latini 

ipsi  t 

patriai 
pnn  i 


ita  pro  iv  publica  Quintium, 
;;  mani    Quiritium 
-  Manibua  Telluri 

id    I .   M  • 
,.,,11.  votum  pro  »»- 

I  h&bino  annatua  in  equum 
medi  inmUit     conap 

[uanto  auguatior  humano  \ '.«•:■ . 
iluiu  omnia  deorum  trac,  qui  \ 
ita  omnii  t< 
rimo  Latinorum  turbavit,  <1<  ind< 
i,in  pervasit.     evidentisaimum    i<l    tn". 

<•"" 

uiii 

■III  I 

•uin    |>riiin: 

iarii 

imine  <  um  aliia 
Latmorum,    Manliua   conaul  u 
cum,   ut  iua  fi  .   Uu  rumii 

l,u-  d<  biti  il<  iii 

uliapi  r  addubitavit, 
:  <  1 .  i  1 1  <  1  <  •  incliua  i 

ab  novit 
iubct     <|ui  ul>i  aubi  plo  I 

idem  adv<  rsarii  f<  • 
i  aliquamdiu  pugna  ttroci  cum 

,t    BUt    li'  !• 

tamen  hoati  m .  del  cUatum  ian 
iiii  aciem,  tum  conaul  triai 
iquil 

miugum  ac  liberorum, 

ia  victorii !<•  occubantU.'    ul>i  h 

i,  n  fuJgentibua  irm 

d  intervalla  ordia 


403  LIBER  VIII,  10.  11.  [a.u.c-114] 

pilanis,  clamore  sublato  prineipia  Latinorum  perturbant, 
6  hastisque  ora  fodientes  primo  robore  virormn  eaeso  per 
alios  manipulos  velut  inermes  prope  intacti  evasere  tanta- 
C]ue  caede  perrupere  cuncos,  ut  vix  quartam  partem  re- 
;  linquerent  hostium.  Samnites  quoque  sub  radicibus  mon- 
tis  procul  instructi  praebuere  terrorem  Latinis.  ceterum 
inter  omncs  civcs  sociosque  praecipua  laus  eius  beJH 
penes  consules  fuit,  quorutn  alter  omnis  minas  pericula- 

8  quc  ab  deis  superis  inferisque  in  se  unum  vcrtit,  altcr  ea 
virtute  eoque  consilio  in  proelio  fuit,  ut  facile  convcncrit 
inter  Eomanos  Latinosque,  qui  eius  pugnae  mcmoriam 
posteris  tradiderunt,  utrius  partis  T.  Manlius  dux  fuisset, 

9  eius  futuram  haud  dubie  fuisse  victoriam.  Latini  cx  fuga 
seMenturnas  contulerunt.  castra  secundum  proelium  oapta 
multique   mortales   ibi   vivi  oppressi,   maxime  Campani. 

10  Decii  corpus  ne  eo  die  inveniretur,  nox  quaereutes  op- 
pressit;  postero  die  inventum  inter  maximam  liostium 
stragem  coopertum  telis,  funusque  ei  par  morti  celebrante 

li  collega  factum  est.  illud  adiciendum  videtur,  liccre  con- 
suli  dictatorique  et  praetori,  cum  legiones  hostium  devo- 
veat,  non  utique  sc,  scd  quem  velit  ex  legione  Iiomana 

12  scripta  civem  devovere.  si  is  homo,  qui  devotus  est, 
moritur,  probe  factum  videri:  ni  moritur,  tum  signum 
septcm  pedes  altum  aut  maius  in  terram  defodi  et  piacu- 
eulum  hostia  caedi;   ubi  illud  signum  defossum  erit,   eo 

13  magistratum  Romanuin  escendere  ias  non  esse.  sin  autem 
-  se  dcvovere  volet,  sicuti  Dccius  devovit,  ni  moritur,  nc- 
que  suum  neque  publicum  divinum  pure  faciet  qui  scse 
devoverit     Vulcano  arma  sive  cui  alii  divo  vovcre  volet 

ii  sive  hostia  sive  quo  alio  volet  ius  est.  telo,  super  quod 
stans  consul  precatus  est,  hostem  potiri  fas  non  est;  si 
potiatur,  Marti  suovetaurilibus  piaculum  fieri. 

1  XI.  Hacc,  etsi  omnis  divini  humanique  moris  me- 
moria  abolevit  nova  peregrinaque  omnia  priscis  ac  patriis 
praeferendo,  haud  ab  re  duxi  verbis  qUoque  ipsis  ut  tra- 
dita  nuncupataque  sunt  referre. 

2  Romanis  post  proelium  demum  factum  Samnites  ve- 
nisse  subsidio  cxspectato  eventu  pugnae,  apud  quosdam 

3  auctores  invcnio.     Latinis  quoque  ab  Lavioio  auxilium, 


LIBEK  VIII,  11.  [a.  C  340]  40(J 

dum  deliberando  terunt  tempus,  victis  demum  ferri  coep- 
tum.   et  cum  iam  portis  prima  signa  et  pars  agminis  esset  4 
egressa,  nuntio  adlato  de  cladc  Latinorum  cum  conversis 
signis  retro  in  urbem  rediretur,  praetorem  eorum  nomine 
Milionium  dixisse  ferunt,   pro  paulula  via  magnam  mer- 
eedem  esse  Romanis  solvendam.    qui  Latinorum  pugnae  5 
superfuerant  multis  itincribus  dissipati  cum  se  in  unum 
conglobassent,  Vescia  urbs  eis  receptaculum  fuit.    ibi  in  6 
conciliis  Numisius  imperator  eorum  adfirmando,  commu- 
nem  vere  Martem  belli  utramque  aciem  pari  caede  pro- 
stravisse  victoriaeque  nomen  tantum  penes  Romanos  esse, 
ceteram  pro  victis  fortunam  et  illos  gerere;   funesta  duo  7 
consulum  praetoria,  alterum  parricidio  filii,  alterum  con- 
sulis  devoti  caede;   trucidatum  exercitum  omnem,  caesos 
hastatosque  principesque,    stragem  et  ante  signa  et  post 
signa  factam,  triarios  postremo  rem  restituisse:  Latinorum  8 
etsi  pariter  adcisae  copiae  sint,   tamen  supplemento  vel 
Latium  propius  esse  vel  Volscos  quam  Romam:  —  ita-  9 
que,   si  videatur  eis,  se  ex  Latinis  ct  ex  Volscis  populis 
iuventute  propere   excita  rediturum  infesto  exercitu  Ca- 
puam  esse  Romanosque  nihil  tum  minus  quam  proelium 
exspectantes  necopinato  adventu  perculsurum.     fallaeibus  10 
litteris  circa  Latium  nomenque  Volscum  missis,  quia  qui 
non  interfuerant  pugnae  ad  credendum  temere  faciliorcs 
erant,  tumultuarius  undique  exercitus  raptim  conscriptus 
eonvcnit.    huic  agmini  Torquatus  consul  ad  Trifanum  —  n 
inter  Sinuessam  Menturnasque  is  locus   est  —  occurrit. 
priusquam   castris   locus   caperetur,    sarcinis  utrimque  in 
acervum  coniectis  pugnatum  debellatumque  est:  acleo  eniin  12 
accisae  res  sunt,  ut  consuli  victorcm  exercitum  ad  depo- 
pulandos  agros  eorum  ducenti  dederent  se  omncs  Latini 
deditionemque  eam  Campani   sequerentur.     Lafium  Ca-  13 
puaque  agro  multati,  Latinus  ager  Privernati  addito  agro 
et  Falernus,  qui  populi  Campani  fuerat,  usque  ad  Vultur- 
num   flumen  plebi  Romanae   dividitur.     bina  in  Latino  14 
iugera,   ita  ut  dodrantem  ex  Privernati  conplerent,  data, 
terna  in  Falerno,   quadrantibua   etiam  pro  longinquitate 
adiectis.    extra  poenam  fuere  Latinorum  Laurentes  Cam-  ij 
panorumque  equites,  quia  non  desciverant.    cum  Laurcn- 


410  LIBEK  VIII,  11.  12.  [a.  u.  c.  414-416] 

tibus  renovari  foedus  iussum,  renovaturque  ex  eo  quotan- 
16  nis  post  diem  decimum  Latinarum.  equitibus  Campa- 
nis  eivitas  Romana  data,  monumentoque  ut  esset  aeneam 
tabulam  in  acde  Castoris  Romae  fixcrunt.  vcetigal  quoque 
cis  Campanus  populus  iussus  pendere  in  singulos  quotan- 
nis  —  fuere  autem  mille  et  sescenti  —  denarios  nummos 
quadringenos  quinquagenos. 

1  XII.  Ita  bello  gesto,  praemiis  pocnaque  pro  cuiusquc 
mcrito  pcrsolutis,  T.  Manlius  Romam  rcdiit.  cui  vcnienti 
seniores  tantum  obviam  exisse  constat,  iuventutcm  et  tunc 
et  omni  vita  deinde  aversatam  eum  execratamque. 

2  Antiates  in  agrum  Ostiensem,  Ardcatem,  Solonium 
incursiones  fcccrunt.  Manlius  consul,  quia  ipse  per  vale- 
tudinem  id  bellum  exequi  nequierat,  dictatorcm  L.  Papi- 
rium  Crassum,   qui  tum  forte  erat  practor,  dixit;   ab  eo 

3  magister  equitum  L.  Papirius  Cursor  dictus.  niliil  mc- 
morabile  adversus  Antiates  ab  dictatore  gestum  cst,  cum 
aliquot  menses  stativa  in  agro  Antiati  habuisset. 

4  Anno  insigni  victoria  de  tot  ac  tam  potentibus  populis, 
ad  lioc  consulum  alterius  nobili  mortc,  alterius  sicut  truci, 
ita  clai'0  ad  mcmoriam  impcrio,  succcssere  consules  Titus 

o  Aemilius  Mamercinus,  [Q.]  Publilius  Philo,  ncquc  in  simi- 
lem  materiam  rcrum  ct  ipsi  aut  suarum  rerum  aut  partium 
in  re  publica  magis  quam  patriac  memores.  Latinos  ob 
iram  agri  amissi  rebellantes  in  campis  Fenectanis  fuderunt 

6  castrisque  exucrunt.  ibi  Publilio,  cuius  ductu  auspicioquc 
rcs  gestae  erant,  in  dcditionem  accipiente  Latinos  populos, 
quorum  ibi  iuventus  caesa  erat,  Acmilius  adPedum  cxer- 

7  citum  duxit.  Pedanos  tuebatur  Tiburs,  Praenestinus  Ve- 
liternusque   populus,   venerant   et   ab  Lanuvio  Antioque 

8  auxilia.  ubi  cum  procliis  quidem  superior  Romanus  esset, 
ad  urbem  ipsam  Pedum  castraque  sociorum  populorum, 

9  quae  urbi  adiuncta  crant,  integcr  labor  restaret,  bello  in- 
fccto  rcpcntc  omisso  consul,  quia  collegae  decretum 
triumphum  audivit,  ipse  quoque  triumphi  antc  victoriam 

10  flagitator  Romam  rcdiit.  qua  cupiditate  offcnsis  patribus 
negantibusque  nisi  Pedo  capto  aut  dedito  triumphum, 
hinc  alicnatus  ab  scnatu  Aemilius  seditiosis  tribunatibus 

li  siniilem   deinde   consulatum   gessit.     nam  neque,    quoad 


LIBEE  VIII,  12.  13.  [a.  C.  340-338]  411 

fuit  consul,  criminari  apud  populum  patrcs  destitit  collega 
haudquaquam  adversante,  quia  et  ipse  de  plebe  erat  — 
materiam  autem  praebebat  criminibus  ager  in  Latino  Fa-  12 
lernoque  agro  maligne  plebei  divisus  —  et,  postquam 
senatus  finire  imperium  consulibus  cupiens  dictatorem 
adversus  rebellantes  Latinos  dici  iussit,  Aemilius,  cuius  13 
tum  fasces  erant,  collegam  dictatorem  dixit;  ab  eo  ma- 
gister  equitum  Iunius  Brutus  dictus. 

Dictatura  popularis  et  orationibus  in  patres  criminosis  14 
fuit  et  quod  tres  leges  seeundissimas  plebei  adversas  no- 
bilitati  tulit:  unam,  ut  plebi  scita  omnes  Quirites  tenerent; 
alteram,  ut  legum,  quae  comitiis  centuriatis  ferrentur,  ante  15 
initum  suffragium  patres  auctores  fierent;  tertiam,  ut  alter  ig 
utique  ex  plebe,  cum  eo  ventum  sit,  ut  utrumque  plebeium 
fieri  liceret,  censor  crearetur.     plus  eo  anno  domi  accep-  17 
tum   cladis   ab   consulibus  ac  dictatore  quam  ex  victoria 
eorum    beUicisque    rebus   foris   auctum   imperium  patres 
credebant. 

XIII.   Anno  insequenti,  L.  Furio  Camillo,  C.  Maenio  l 
consulibus,  quo  insignitius  omissa  res  Aemilio  superioris 
anni  consuli  exprobraretur,  Pedum  armis  virisque  et  omni 
vi  expugnandum  ac  delendum  senatus  fremit,   coactique 
novi  consules  onmibus  eam  rcm  praeverti  profieiscuntur. 
iam  Latio  is  status  erat  rertun,   ut  neque  bellum  neque  2 
pacem  pati  possent.     ad  bellum  opes  deerant,   pacem  ob 
agri  adempti  dolorem  aspernabantur.  mediis  consiliis  stan-  3 
dum  videbatur,  ut  oppidis  se  tenerent,  ne  lacessitus  Ro- 
mauus    causam   belli  haberet  et,   si  cuius  oppidi  obsidio 
nuntiata  esset,  undique  ex  omnibus  populis  auxilium  ob- 
sessis    ferretur.     neque    tamen    nisi    admodum    a   paucis  4 
populis  Pedani  adiuti  sunt.   Tiburtes  Praenestinique,  quo- 
rum  ager  propior  erat,  Pedum  pervenere;  Aricinos  Lanu-  5 
vinosque  et  Veliternos  Antiatibus  Volscis  se  coniungentes 
ad  Asturae  flumen  Maenius  inproviso  adortus  fudit.    Ca-  6 
millus  ad  Pedum  cum  Tiburtibus  maximc  valido  exercitu 
maiore  mole,  quamquam  aeque  prospero  eventu  pugnat. 
tumultum  maxime  repentina  inter  proelium  eruptio  oppi-  7 
danorum  fecit,  in  quos  parte  exercitus  eonversa  Camillus 
non   conpulit  solum  eos  intra  moenia,   sed  eodem  etiam 


412  LIBER  VIII,  13.  14.  [a.  u.  c.  41G.  417J 

die,    cuni  ipsos   auxiliaquc   corum   perculisset,    oppidum 

8  scalis  cepit.  placuit  inde  iam  niaiore  conatu  animoque 
ab  unius  expugnatione  urbis  ad  perdomandum  Latium 
victorem  circumducere  exercitum.  nec  quievere  ante  quam 
expugnando  aut  in  deditionem  accipiendo  singulas  urbes 

9  Latium  omne  subiecere.  praesidiis  inde  dispositis  per 
recepta  oppida  Romam  ad  destinatum  omnium  consensu 
triumphum  secessere.   additus  triumpho  honos,  ut  statuae 

10  equestres  eis,  rara  illa  aetate  res,  in  foro  ponerentur.  prius- 
quam  comitiis  in  insequcntem  annum  consules  rogarent, 
Camillus  de  Latinis  populis  ad  senatum  rettulit  atque  ita 

11  disseruit:  'patres  conscripti,  quod  bello  armisque  in  Latio 
agendum  fuit,  id  iam  dcum  benignitate  ac  virtute  militum 

12  ad  finem  venit.  caesi  ad  Pedum  Asturamque  sunt  exer- 
citus  hostium,  oppida  Latina  omnia  ct  Antium  ex  Volscis 
aut  vi  capta  aut  recepta  in  deditioncm  pracsidiis  tcnentur 

13  vestris.  reliqua  consultatio  est,  quoniam  rebellando  sae- 
pius  nos  sollicitant,  quonam  modo  perpetua  pace  quietos 

1 1  obtincamus.  di  inmortales  ita  vos  potentes  huius  consilii 
fecerunt,  ut,  sitLatium  deinde  an  non  sit,  in  vestra  manu 
posucrint.  itaque  paccm  vobis,  quod  ad  Latinos  attinet, 
pararc  in  perpetuum  vel  saeviendo  vcl  ignoscendo  potestis. 

io  vultis  crudeliter  consulerc  in  dcditos  victosque:  licet  de- 
lere  omne  Latium,  vastas  inde  solitudines  facere,  undc 
sociali  cgrcgio  exercitu  pcr  multa  bclla  magnaquc  sacpe 

1G  usi  estis;  vultis  exemplo  maiorum  augere  rem  liomanam 
victos  in  civitatcm  accipiendo :  materia  crcscendi  per 
summam  gloriam  suppcditat.    certe  id  firmissimum  ionge 

17  imperium  est,  quo  oboedientes  gaudent.  sed  maturato 
opus  est,  quidquid  statucrc  placct.  tot  populos  intcr  spem 
mctumquc  suspensos  animi  habetis,  et  vestram  itaque  de 
eis  curam  quam  primum  absolvi  et  illorum  animos,  dum 
cxspectatione  stupent,  seu  poena  seu  bencficio  praeoccu- 

18  pari  oportct.  nostrum  fuit  efficere,  ut  omnium  rerum 
vobis  ad  consulendum  potestas  esset,  vestrum  est  decer- 
nere  quod  optimum  vobis  reiquc  publicae  sit.' 

l  XIIII.  Principes  senatus  rclationem  consulis  de  suinma 
rerum  laudare,  sed,  cum  aliorum  causa  alia  csset,  ita  cx- 
pcdiri  posse   consilium  dicere,    ut  pro   merito   cuiusque 


LIBER  VIII,  14.  15.  [a.  C.  338.  337]  413 

statueretur,    si  de   singulis  nominatim  referrent  populis. 
relatum  igitur  de  singulis  decretumque.    Lanuvinis  civi-  2 
tas  data  sacraque  sua  reddita  cum  eo,  ut  aedes  lucusque 
Sospitae  Iunonis  communis  Lanuvinis  municipibus  cum 
populo  Romano  esset.     Aricini  Xomentanique  et  Pedani  3 
eodem  iure  quo  Lanuvini  in  civitatem  accepti.     Tuscula-  4 
nis  scrvata  civitas  quam  habebant,  crimenque  rebellidnis 
a  publica  fraude  in  paucos  auctores  versum.     in  Veliter-  o 
nos,   veteres   civcs  Romanos,   quod   totiens   rebellassent, 
graviter  saevitum:  et  muri  deiecti  et  senatus  inde  abductus 
iussique  trans  Tiberim  habitare,  ut  eius,  qui  cis  Tiberim  6 
deprehensus  esset,  usque  ad  mille  pondo  clarigatio  esset 
nec  prius  quam  aere  persoluto  is  qui  cepisset  extra  vincula 
captum  haberet.  in  agrum  senatorum  coloni  missi,  quibus  7 
adscriptis  speciem  antiquae  frequentiae  Velitrae  receperunt. 
et  Antium  nova  colonia  missa  cum  eo,  ut  Antiatibus  per-  8 
mitteretur,   si  et  ipsi  adscribi  coloni  vellent;   naves  inde 
longae  abactae,  interdictumque  mari  Antiati  populo  est  et 
civitas  data.    Tiburtes  Praenestinique  agro  multati  neque  9 
ob  recens  tantum  rebellionis  commune  cum  aliis  Latinis 
crimen,  sed  quod  taedio  imperii  Romani  cum  Gallis,  gente 
efferata,  arma  quondam  consociassent.    ceteris  Latinis  po-  10 
pulis  conubia  commerciaque  et  concilia  inter  se  ademerunt. 
Campanis,  equitum  honoris  causa,  quia  cum  Latinis  re- 
bellare  noluissent,  Fundanisque  et  Formianis,   quod  per 
finis  eorum  tuta  pacataque  semper  fuisset  via,  civitas  sine 
suffragio  data.     Cumanos  Suessulanosque  eiusdem  iuris  n 
eondicionisque,  cuius  Capuam,  esse  placuit.     naves  An-  12 
tiatium  partim  in  navalia  Romae   subductae  partim  in- 
censae,  rostrisque   earum  suggestum  in  foro  exstructum 
adornari  placuit,  rostraque  id  templum  appellatum. 

XV.     C.  Sulpicio  Longo,  P.  Aelio  Paeto  consulibus  1 
cum  omnia  non  opes  magis  Romanae  quam  beneficiis  parta 
gratia  bona  pace  obtineret,   inter  Sidicinos  Auruncosque 
bellum  ortum.    Aurimei  T.  Manlio  consule  in  deditionem  2 
accepti  nihil  inde  moverant:   eo  petendi  auxilii  ab  Roma- 
nis  causa  iustior  fuit.    sed  priusquam  consules   ab  urbe  3 
—  iusserat  enim  senatus  defendi  Auruncos  —  exercitum 
educcrent,  fama  adfertur,  Auruncos  metu  oppidum  dese-  4 


414 


LIBER  VIII.  15.  K.  [*.m.c417— 422] 


|  roiugosque  ciuu  coniugibus  ae  liberis  Suessam 
corumunisse,  quae  uunc  Aurunca  appellata.  ruoenia  anti- 
qua  eorum  urbemque  ab  Sidieiuis  deletam.  ob  ea  infensus 
consulibus  seuatus.  quorum  cuuctatione  proditi  soeii  esseut. 
ren  diei  iussit.  dictus  C.  Claudius  Regillensis  ma- 
gistrum  equitum  C.  Claudium  Hortatorem  dixit.  religio 
inde  iniecta  de  dictatore.  et  cum  augures  vitio  ci 
videri  dixissent.  dictator  magisterque  equitum  se  magi- 
stratu  abdiearunt. 

Eo    anno   Minucia   Vestalis    suspeeta    primo    propter 
mundiorem  iusto  cultum.   insimulata  deinde  apud  ponti- 

indice   servo,    cum   decreto   eorum  iussa 
sacris   abstinere   familiamque  in   potcstatc   habere.   facto 
iudicio  viva  sub  tcrrani  ad  portam  Collinam  dextra  viam 
stratam  defossa  scelerato  campo.    credo  ab  incesto  id  ei 
loeo  nomen  factum. 

£odem  anno  Q.  Publilius  Philo  praetor   primum  de 

plebe  adversante  Sulpicio  eonsule.  qui  negabat  rationem 

habiturum.   est  factus     senatu.   cum   iu   siuumis 

imperiis  id  non  obtinuisset.  minus  in  praetura  intendente. 

XVI.    Insequens  annus.  L.  Papirio  Crasso,  C 
Duillio  consulibus,  Ausonuru  magis  novo  quam   magno 
bello  fuit  i:> '_     -  _      -        les  urbem  incolel:.-.     *- - 

dicinis  nnitimis  arma  coniunxerat,  unoque  proelio  haud 
sane  memorabili  duorum  populorum  exercitus  fusus  pro- 
pinquitate  urbium  et  ad  fugam  pronior  et  in  fuga  ipsa 
nec  tamen  omissa  eius  belli  cura  patribus, 
quia  totiens  iam  Sidicini  aut  ipsi  moverant  beilum  aut 
moventibus  auxilium  tulerant  aut  causa  armorum  fuerant. 
itaque  omni  ope  adnisi  sunt.  ut  maximum  ea  tempestate 
rem  M.  Valerium  Corvum  consulem  quanum  fa- 
cerent.    eoflega  additus  Cc  ryo  M.  Atilius  Eegulus.    et  ne 

:.su  erraretur.  petitum  ab  consuhbus,  ut  ex 
tem  Corvi  ea  provincia  rcitu  victore  a  superio- 

ribus  consulibus  accepto  ad  Cales,  unde  bellum  ortum 
erat.  profec-tus  cum  hostes  ab  superioris  etiam  cenaminis 
idos  clamore  atque  impetu  primo  fudisset, 
moenia  ipsa  oppugnare  est  adgressus.  et  militum  quidem 
is  erat  ardor.  ut  iam  inde  cum  scalis  succedere  ad  muros 


LIBER  VIII,  10.17.  [a.  C.  337— 332] 


415 


vellent   evasurosque   contenderent.     Corvus,   quia  id  ar-  S 
duum  factu   erat,   labore   militum  potius   quam  periculo 
peragere  inceptum  voluit.     itaque  aggerem  et  vineas  egit 
turresque  muro  admovit,  quarum  usum  forte  oblata  opor- 
tunitas  praevertit.   namque  M.  Fabius,  captivus  Eomanus,  9 
cum  per  neglegentiam  custodum  festo  die  vinculis  ruptis 
per  mivrum  intcr  opera  Romanorum  religata  ad  pinnam 
muri  reste  suspensus  manibus  se  demisisset,  perpulit  im-  io 
peratorem,  ut  vino  epulisque  sopitos  hostes  adgrederetur. 
nec  maiore  certamine  capti  cum  urbe  Ausones  sunt  quam 
acie  fusi  erant.     praeda  capta  ingens  est  praesidioque  in- 
posito  Calibus  reductae  Romam  legiones.   consul  ex  sena-  1 1 
tus  consulto  triumpliavit  ct,  ne  Atilius  expers  gloriae  esset, 
iussi  ambo  consules  advcrsus  Sidicinos  ducere  exercitum. 
dictatorem    ante    cx   scnatus   consulto   comitiorum   causa  12 
dixerunt  L.  Aeinilium  Mamercinum;   is  magistrum  equi- 
tum  Q.  Publilium  Philoncm  dixit. 

Dictatore  comitia  habente  consules  creati  sunt  T.  Ve- 
turius,  Sp.  Postumius.  etsi  belli  pars  cum  Sidicinis  re-  13 
stabat,  tamen,  ut  beneficio  praevenirent  desiderium  plebis, 
de  colonia  deducenda  Calea  rettulerunt  factoque  senatus  11 
consulto,  ut  duo  milia  quingenti  homines  co  scriberentur, 
triumviros  coloniac  deducendae  agroque  dividundo  crca- 
verunt  Caesonem  Duillium,  T.  Quinctium,  M.  Fabium. 

XVII.    Novi  dcinde  consules  a  veteribus  exercitu  ac-  1 
cepto  ingressi  hostium  fines  populando  usque  ad  moenia 
atque  urbem  pervenerunt.    ibi  quia  ingcnti  cxcrcitu  con-  2 
parando  Sidicini  ct  ipsi  pro  cxtrcnia  spe  dimicaturi  enixc 
vidcbantur  et  Samnium  faina  erat  conciri  ad  bellum,  dic-  3 
tator  ab  consulibus  cx  auctoritate  senatus  dictus  P.  Cor- 
neliua  Rufinus,   magister  cquitum  M.  Antonius.     religio  1 
deinde  incessit,  vitio  eos  creatos,  magistratuque  se  abdi- 
cavcnmt  et,   quia  pestilentia  insecuta  est,  velut  omnibus 
eo  vitio  contactis  auspiciis,  res  ad  interregnum  rcdiit. 

Ab  intcrrcgno  inito  pcr  quintuin   dcmum   interregcm  ."> 
M.  Valerium  Corvum  crcati  consules  A.  Cornelius  iterum 
ct  Cn.  Domitius.    tranquillia  rebus  fama  Gallici  belli  pro  G 
tumultu  valuit,  ut  et  dictatorem  dici  placeret.     dictus  .M. 
Papirius  Crassus  et  magister  equitum  P.  Valerius  Publi- 


41G  LIBER  VIII,  17.  18.  [a.  u.  c.  422—424] 

7  cola.  a  quibus  cuai  dilectus  intentius  quam  adversus 
finitima   bella    baberetur,    exploratores    missi    attulerunt, 

8  quieta  omnia  apud  Gallos  csse.  Samnium  quoque  iam 
alterum  annum  turbari  novis  consiliis  suspectum  crat:  eo 

9  ex  agro  Sidicino  exercitus  Komanus  non  deductus.  cete- 
rum  Samnites  bellum  Alexandri  Epircnsis  in  Lucanos 
traxit,    qui    duo   populi   adversus   regcm   cscensionem   a 

io  Paesto  facientem  signis  conlatis  pugnaverunt.  eo  ccrta- 
mine  superior  Alexandcr,  incertum,  qua  fide  culturus,  si 
perinde  cetera  processissent,  pacem  cum  Romanis. 

11  Eodem  anno  ccnsus  actus  novique  civcs  ccnsi,  tribus 
propter  eos  additae  Maecia  et  Scaptia.     ccnsores  addide- 

12  runt  Q.  Publilius  Pbilo,  Sp.  Postumius.  Romani  facti 
Acerrani  lege  ab  L.  Papirio  practorc  lata,  qua  civitas 
sine  suffragio  data.    baec  eo  anno  domi  militiaequc  gcsta. 

1  XVIII.  Foedus  insequens  annus  seu  intempcrie  caeli 
seu  bumana  fraude  fuit,  M.  Claudio  Marcello,  T.  Valcrio 

2  consulibus.  Flaccum  Potitumquc  varie  in  annalibus  cog- 
nomen  consulis  invcnio:  ceterum  in  eo  parvi  rcfert  quid 
veri  sit.  illud  pervclim  —  ncc  omnes  auctores  sunt  — 
proditum   falso   esse,   venenis  absumptos,   quorum  mors 

3  infainem  annum  pestilentia  fccerit:  sicut  proditur  tamcn 
res,  ne  cui  auctorum  fidcm  abrogaverim,  cxponcnda  est. 

4  cum  primorcs  civitatis  similibus  morbis  codemque  fcrmc 
omncs  eventu  morcrentur,  ancilla  quaedam  ad  Q.  Fabium 
Maximum  aedilcm  curulem  indicaturam  sc  causam  publi- 
cae  pestis   professa   est,   si  ab  eo  fidcs   sibi  data  csset, 

b  liaud  futurum  noxiae  indicium.  Fabius  confestim  rem  ad 
consules,  consules  ad  senatum  rcferunt,  consensuquc  or- 

6  dinis  fidcs  indici  data.  tum  patcfactum,  mulicbri  fraude 
civitatcm   prcmi   matronasquc   ca  vencna  coquere   et,    si 

7  sequi  extemplo  velint,  manifcsto  deprebcndi  posse.  secuti 
indicem  et  coqucntis  quasdam  mcdicamenta  et  rccondita 

8  letalia  invenerunt.  quibus  in  forum  delatis  et  ad  viginti 
matronis,  apud  quas  deprebensa  erant,  per  viatorem  ac- 
citis,  duae  ex  eis  Cornelia  ac  Sergia,  patriciae  utraque 
gentis,  cum  ea  medicamenta  salubria  esse  contendcrcnt, 
ab   confutante   indice  bibere  iussae,   ut  se  falsum   com- 

0  mentam  arguerent,  spatio  ad  conloqucndum  sumpto  cum 


LIBEE  VIII,  18.19.  [a.  C.  332— 330]  417 

summoto  populo  in  conspectum  omnium  rcm  ad  ceteras 
rettulissent,  haud  abnuentibus  et  illis  bibere,  epoto  medi- 
eamento  suamet  ipsae  fraude  omnes  interierunt.     conpre-  10 
hensae  extemplo  earum  comites  magnum  numerum  ma- 
tronarum  indicaverunt.    ex  quibus  ad  centum  septuaginta 
damnatae.     neque   de  veneficiis   ante   eam   diem  Romac  n 
quaesitum  cst.     prodigii  ea  res  loco  habita  captisque  ma- 
gis  mentibus  quam  consceleratis  similis  visa.    itaque  me-  12 
moria   ex   annalibus   repetita,    in  secessionibus  quondam 
plebis  clavum  ab  dietatore  fixum  alienatasque   discordia 
mentes  hominum  eo  piaculo  conpotes  sui  fecisse,  dieta- 
torein    clavi    figendi    causa    creari   placuit.     creatus   Cn.  13 
Quinctilius   magistrum   equitum   L.  Valerium   dixit,    qui 
fixo  clavo  magistratu  se  abdicaverunt. 

XVIIII.    Creati  consules  L.  Papirius  Crassus  iterum,  i 
L.  Plautius  Venox.    cuius  principio  anni  legati  ex  Volseia 
Fabraterni  et  Lucani  Romam  vcnerunt  orantes,  ut  in  fidcm 
reciperentur:  si  a  Samnitium  armis  defensi  essent,  se  sub  2 
imperio  populi  Romani  fideliter  atque  oboedicnter  futuros. 
missi   tum  ab  senatu  legati  denuntiatumque  Samnitibus,  3 
ut   eorum   populorum   finibus  vim  abstinerent:   valuitque 
ca  legatio,  non  tam  quia  pacem  volebant  Samnites  quam 
quia  nondum  parati  erant  ad  bellum. 

Eodem   anno   Privemas   bellum    initum,    cuius    socii  4 
Fundani,  dux  etiam  fuit  Fundanus  Vitruvius  Vaccus,  vir 
non  domi  solum,   sed  etiam  Romae  clarus.    aedes  fuere 
in  Palatio  eius,   quae  Vacci  prata  diruto  aedificio  publi- 
catoque  solo  appellata.     adversus  hunc  vastantem  effuse  5 
Setinum  Nbrbanumque  et  Coranum  agrum  L.  Papirius 
profectus,  haud  procul  castris  eius  consedit.    Vitruvio  nec  6 
ut  vallo  se  teneret  adversus  validiorem  hostem  sana  con- 
starc  mens  nec  ut  longius  a  castris  diniicaret  animus  sub- 
petere.     vix  tota  extra  portam  castrorum  explicata  acie,  7 
fugam  magis  retro  quam  proelium  aut  hostem  spectante 
milite,   sine  consilio,  sine  audacia  depugnat.     ut  et  levi  s 
momento  nec  ambigue  est  victus,   ita  brevitate  ipsa  loci 
facilique  receptu  in  tam  propinqua  castra  haud  aegre  mi- 
litem  a  multa  caede  est  tutatus;  nec  fere  quisquam  in  ipso  9 
certamine,   pauci  in  turba  fugae  extremae  cum  in  castra 

Livi  rol.  I.  27 


41: 


LIBER  VIII,  10.20.  [a.  u.  c.  424.  425] 


' 


rucrent  caesi,  priraisque  tenebris  Privcrnum  indi  ictitum 
agminc  trepido,  ut  muris  potius  quam  vallo  sese  itaren- 
tur.  a  Priverno  Plautius  alter  consul  pervastati  passim 
agris  praedaque  abacta  in  agrum  Fundanum  i    rcitum 

10  inducit.  ingredienti  fines  senatus  Fundanorum  currit: 
negant,  se  pro  Vitruvio  sectamque  eius  secutis  ]  bcatum 
venissc,  sed  pro  Fundano  populo,  qucm  extra  ulpam 
bclli  esse  ipsum  Vitruvium  iudicasse,  cum  recej  culum 

li  fugae  Privernum  habuerit,  non  patriam.  Priver  igitur 
hostes  populi  Romani  quaerendos  persequendosq  esse, 
qui  simul  a  Fundanis  ac  Romanis  utriusque  pat  le  in- 
memores  defecerint.    Fundanis  pacem  esse  et  anii  >s  Ro- 

12  manos  et  gratam  memoriam  acceptae  civitatis.  <  ire  se 
consulem,  ut  bellum  ab  innoxio  populo  abstineat:  igros, 
urbem,  corpora  ipsorum  coniugumque  ac  liberon  i  suo- 

13  rum  in  potestate  populi  Romani  essc  futuraque.  >nlau- 
datis  Fundanis  consul  litterisque  Romam  missis,  ii  jfficio 
Fundanos  esse,  ad  Privernum  flexit  iter.  prius  mad- 
versum  in  eos,  qni  capita  coniurationis  fuerant,  a    nsule 

14  scribit  Claudius;  ad  trecentos  quinquaginta  cx  coi  iratis 
vinctos  Romam  missos  eamque  deditionem  ab  sc 
acceptam,  quod  egentium  atque  humilium  poena  (  ungi 
velle  Fundanum  censuerint. 

1  XX.  Privernum  duobus  consularibus  exereitibi  cum 
obsideretur,  alter  consul  comitiorum  causa  Romam  cvo- 

2  catus.  carceres  eo  anno  in  circo  primum  statuti.  n<  dum 
perfunctos   cura  Privernatis   belli  tumultus  Gallici  ama 

3  atrox  invasit  haut  ferme  umquam  neglecta  patribus  cx- 
templo  igitur  consules  novi  L.  Aemilius  Mamercii  s  et 
C.  Plautius  eo  ipso  die,  Kal.  Quinctilibus,  quo  ma<Jtra- 
tum  inierunt,  conparare  inter  se  provincias  iussi,  M  ner- 
cinus,  cui  Gallicum  bellum  evcnerat,    scribere  exci  tum 

4  sine  ulla  vacationis  venia.  quin  opificum  quoque  a  gus 
et  sellularii,  minime  militiae  idoneum  genus,  exciti  ctun- 
tur  Veiosque  ingens  exercitus  contractus,  ut  indc  ol  iam 

5  Gallis  iretur.  longius  discedi,  ne  alio  itinere  hostis  lle- 
ret  ad  urbem  incedens,  non  placuit.  paucos  deinde  >ost 
dies  satis  explorata  temporis  eius  quiete  a  Gallis  P.  cr- 

G  num  omnis  conversa  vis.     duplex  inde  fama  est: 


*S2 


I 
alii,  ] 

\ 


| 


■ 


I 


420  LIBER  VIII,  21.  22.  [a.  u.  c.  425—427] 

qoldam,   ct  illis  vocibus  ad  rebellandum  incitari  pacatos 

6  populos;  pars  melior  senatus  ad  meliora  responsa  traliere 
et  dicere,  viri  et  liberi  voccm  auditam:  an  eredi  posse, 
ullum  populum  aut  homincm  denique  in  ca  condicione, 
euius  eum  paeniteat,  diutius  quam  necesse  sit  mansurum? 

7  ibi  pacem  essc  fidam,  ubi  voluntarii  pacati  sint,  neque  eo 
loco,   ubi  servitutem  esse  velint,   fidcm  sperandam  essc. 

8  in  hanc  sententiam  maxime  consul  ipse  inclinavit  animos 
identidem  ad  principes  sententiarum  consulares,  uti  exau- 

9  diri  posset  a  pluribus,  dicendo,  eos  demum,  qui  nihil 
praeterquam   de  libertate   cogitent,   dignos  esse  qui  Ro- 

10  mani  fiant.    itaque  et  in  senatu  causam   obtinucre  et  ex 
auctoritate  patrum  latum  ad  populum  est,   ut  Privernati- 

11  bus  civitas  daretur.    eodem  anno  Anxur  trecenti  in  colo- 
niam  missi  sunt;  bina  iugera  agri  acccperunt. 

1  XXII.  Secutus  est  annus  nulla  re  belli  domive  in- 
signis,  P.  Plautio  Proculo,  P.  Cornelio  Scapula  consuli- 

2  bus,  praeterquam  quod  Fregellas  —  Sidicinorum  is  agcr, 
deinde  Volscorum  fucrat   —   colonia  deducta  ct  populo 

3  visceratio  data  a  M.  Flavio  in  funere  matris.  erant  qui 
per  specicm  honorandae  parentis  meritam  merccdem  po- 
pulo  solutam  interpretarentur,  quod  eum  die  dicta  ab 
acdilibus    crimine    stupratae    matris   familiac   absolvisset. 

4  data  visccratio  in  praeteritam  iudicii  gratiam  honoris  etiam 
ei  causa  fuit,  tribunatumque  plebei  proximis  comitiis  ab- 
sens  petentibus  pracfcrtur. 

5  Palaepolis  fuit  haud  procul  inde,  ubi  nunc  Xcapolis 
sita  est.  duabus  urbibus  populus  idem  habitabat.  Cumis 
erant  oriundi,  Cumani  Chalcide  Euboica  origincm  trahunt. 

C  classe,  qua  advecti  ab  domo  fuerant,  multum  in  ora  maris 
eius  quod  accolunt  potuere,  primo  in  insulas  Aenariam  ct 
Pithecusas  egressi,  deinde  in  eontinentem  ausi  sedestrans- 

7  ferre.  haec  civitas  cum  suis  viribus  tum  Samnitium  infi- 
dae  adversus  Romanos  socictati  freta  sive  pestilentiae, 
quae  Romanam  urbem  adorta  nuntiabatur,  fidcns  multa 
hostilia  adversus  Romanos  agrum  Cainpanum  Falcrnum- 
que  incolentes  fecit. 

8  Igitur  L.  Cornelio  Lentulo,  Q.  Publilio  Philone  itcrum 
consulibus,  fetialibus  Palaepolim  ad  res  repetendas  missis, 


LIBER  VIII,  22.  23.  [a.  C.  329— 327]  421 

cum  relatum  esset  a  Graecis,  gente  lingua  magis  strenua 
quam  factis,  ferox  responsum,  ex  auctoritate  patrum  po- 
pulus  Palaepolitanis  bellum  fieri  iussit.  inter  consules  9 
provinciis  conparatis  bello  Graeci  persequendi  Publilio 
evencrunt,  Cornelius  altero  exercitu  Samnitibus,  si  qua 
se  moverent,  oppositus.  fama  autem  erat,  defectioni  10 
Campanorum  inminentes  admoturos  castra.  ibi  optumum 
visum  Cornelio  stativa  habere. 

XXIII.    Ab  utroque  consule  exiguam  spem  pacis  cum  1 
Samnitibus   esse   certior  fit  senatus:  Publilius  duo  milia 
Nolanorum  militum  et  quattuor  Samnitium  magis  Nolanis 
cogentibus  quam  voluntate  Graecorum  recepta  Palaepolim 
miserat  (Romae  conpertum),  Cornelius  dilectum  indictum  2 
a  magistratibus  universumque  Samnium  erectum  ac  vici- 
nos  populos,  Privernatem  Fundanumque  et  Formianum, 
liaud  ambigue  sollicitari.     ob  haec  cum  legatos  mitti  pla-  3 
cuisset  prius  ad  Sanmites  quam  bellum  fieret,  responsum 
redditur  ab  Samnitibus  ferox.    ultro  incusabant  iniurias 
Romanorum,  neque  eo  neglegentius  ea  quae  ipsis  obice-  4 
rentur  purgabant:    haud  ullo  publico   consilio  auxiliove  5 
iuvari  Graecos,  nec  Fundanum  Formianumve  a  se  solli- 
citatos:   quippc  minime   paenitcre   se   virium   suarum,    si 
bellum  placeat.     ceterum  non  posse  dissimulare,    aegre  6 
pati  civitatem  Sainnitium,  quod  Fregellas  ex  Volscis  cap- 
tas  dirutasque  ab  se  restituerit  Romanus  populus,   colo- 
niamque   in   Samnitium   agro    inposuerint,    quam    coloni 
eorum  Fregellas  appellent.    earn  se  contumeliam  iniuriam-  7 
que,  ni  sibi  ab  iis  qui  fecerint  dematur,  ipsos  omni  vi  de- 
pulsuros  esse.   cum  Romanus  legatus  ad  disceptandum  eos  8 
ad  communcs  socios  atque  amicos  vocaret:  'quid  perplcxe 
agimus?'  inquit  'nostra  certamina,  Romani,  non  vcrba  le- 
gatorum  nec  hominum  quisquam  disceptator,  sed  campus 
Campanus,  in  quo  concurrcndum  est,  et  arma  et  commu- 
nis  Mars  belli  decernet.    proinde  inter  Capuam  Suessu-  9 
lamque  castra  castris  conferamus  et  Samnis  Romanusne 
imperio  Italiam  regant  decernamus.'     legati  Romanorum  10 
cum  se  non  quo  hostis  vocassent,  sed  quo  imperatores  sui 
duxissent,   ituros  esse  rcspondissent,   iam  Publilius  inter 
Palacpolim  Neapolimque  loco  oportune  capto  diremcrat 


422  LIBER  VIII ,  23.  24.  [a.  u.  c.  427.  428] 

hostibus  socictatem  auxilii  nmtui,  qua,  ut  quisque  locus 

ii  premeretur,  inter  se  usi  fueraht.    itaque  cum  et  comitio- 

rum  dies  instaret  et  Publilium  inminentem  hostium  muris 

avocari  ab  spe  capicndae  in  dies  urbis  haud  e  re  publica 

12  esset,  actum  cum  tribunis  est,  ad  populum  ferrent,  ut, 
cum  Q.  Publilius  Philo   consulatu   abisset,    pro   consule 

13  rem  gereret,  quoad  debellatum  cum  Graecis  esset.  L. 
Cornelio,  quia  ne  cum  quidem  in  Sanmium  iam  ingres- 
sum  revocari  ab  impetu  belli  placebat,  litterae  missae, 
ut  dictatorem  comitiorum  causa  diceret.    dixit  M.  Clau- 

14  dium  Marcellum;  ab  co  magister  cquitum  dictus  Sp. 
Postumius.  nec  tamcn  ab  dictatore  comitia  sunt  habita, 
quia,  vitione  creatus  esset,  in  disquisitionem  vcnit.  con- 
sulti  augures  vitiosum  videri  dictatorcm  pronuntiayerunt. 

15  eam  rcm  tribuni  suspectam  infamcmque  criminando  fecc- 
runt:  nam  neque  facile  fuisse  id  vitium  nosci,  cum  con- 
sul  oriens  nocte  silentio  diccret  dictatorem,  neque  ab 
consule   cuiquam  publice   privatimve   de   ea  re  scriptum 

1G  esset,  nec  quemquam  mortalium  extare,  qui  se  vidisse 
aut  audissc  quid  dicat,  quod  auspicium  dirimeret,  ncque 
augures  divinareRomae  sedentes  potuisse,  quid  in  castris 
consuli  vitii  obvcnissct.    cui  non  apparere,  quod  plebeius 

17  dictator  sit,  id  vitium  auguribus  visum?  hacc  aliaque  ab 
tribunis  ncquiquam  iactata:  tandcm  ad  intcrrcgnum  res 
rcdit,  dilatisque  alia  atque  alia  de  eausa  comitiis  quartus 
decimus  demum  interrcx  L.  Aemilius  consules  creat  C. 
Poetelium,  L.  Papirium  Mugilanum.  Cursorem  in  aliis 
annalibus  invenio. 

1  XXIIII.  Eodem  anno  Alexandream  in  Aegypto  pro- 
ditum  conditam  Alexandrumque  Epiri  regcm  ab  exule 
Lucano  interfcctum  sortes  Dodonaei  Iovis  eventu  adfir- 

2  masse.  accito  ab  Tarcntinis  in  Italiam  data  dictio  erat, 
cavcrct  Achcrusiam  aquam  Pandosiamque  urbem;  ibi  fatis 

3  eius  terminum  dari.  eoque  ocius  transmisit  in  Italiam,  ut 
quam  maxime  procul  abesset  urbe  Pandosia  in  Epiro  et 
Acheronte  amni,  quem  ex  Molosside   fluentem  in  stagna 

i  infcrna  accipit  Thesprotius  sinus.  ut  ceterum  fcrme  fu- 
giendo  in  media  fata  ruitur,  cum  saepe  Bruttias  Lucanas- 
que  lcgiones  fudisset,  Heracleam Tarentinorum  coloniam, 


LIBEE  VIII ,  24.  [a.  C.  327.  320]  423 

Consentiam   (ex  Lucanis)  Sipontumque  (Bruttiorum)   ac 
Terinam,  alias  inde  Messapiorum  ac  Lucanorum  cepisset 
urbes  et  trecentas  familias  inlustres  in  Epirum,  quas  ob- 
sidum  numcro  haberet,   misissct,   haud  procul  Pandosia  5 
urbe  inminente  Lucanis  ac  Bruttiis  finibus  tris   tumulos 
aliquantum  inter  se  distantes  insedit,  ex  quibus  incursio- 
ncs  in  omnem  partem  agri  hostilis  faceret.    et  ducentos  6 
ferme  Lucanorum   exules  circa  se  pro  fidis  habebat,   ut 
pleraque  eius  generis  ingenia  sunt,  cum  fortuna  mutabi- 
lem  gerentes  fidem.    imbres  continui  campis  omnibus  in-  7 
undantes  cum  interclusissent  trifariam  exercitum  a  mutuo 
inter  se  auxilio,  duo  praesidia,  quae  sine  rege  erant,  in- 
proviso  hostium  adventu  opprimuntur;   deletisque  eis  ad 
ipsius  obsidionem  omnes  conversi.    inde  ab  Lucanis  ex-  8 
ulibus   ad    suos.nuntii  missi  sunt,   pactoque  reditu  pro- 
missum  est,  regem  aut  vivum  aut  mortuum  in  potestatem 
daturos.  ceterum  cum  delectis  ipse  egregium  facinus  ausus  9 
per  medios  erumpit  hostes  et  ducem  Lucanorum  comminus 
congressum  obtruncat,  contrahensque  suos  ex  fuga  pala-  10 
tos  pervenit  ad  amnem  ruinis  recentibus  pontis,  quein  vis 
aquae  abstulerat,  incidentem  iter.   quem  cum  incerto  vado  11 
transiret  agmen,   fessus  inetu  ac  labore  miles  increpans 
nomen  abominandum  fluminis:  'iure  Acheros  vocaris'  in- 
quit.    quod  ubi  ad  aures  accidit  regis,   adiecit  extemplo 
animum  fatis  suis  substititque  dubius  an  transiret.    tum  12 
Sotinms  minister  ex  regiis  pueris,  quid  in  tanto  discrimine 
periculi  cunctaretur  interrogans,  indicat,  Lucanos  insidiis 
quaerere  locum.    quod  ubi  respcxit  rex  procul  grege  facto  13 
venientes,  stringit  gladium  et  per  medium  amnem  trans- 
mittit  equum;  iamque  in  vadum  egrcssum  eminus  veruto 
Lucanus    exul    transfigit.     lapsum  inde  cum  inhaerente  u 
telo  corpus  exanime  detulit  anmis  in  hostium  praesidia. 
ibi  foeda  laceratio  corporis  facta.   namque  pracciso  medio 
partem  Consentiam  misere,   pars   ipsis  retenta  ad  ludi- 
brium.     quae   cum  iaculis   saxisque   proeul   incesseretur,  15 
mulier  una  ultra  humanarum  irarum  fidem  saevienti  tur- 
bae  inmixta,   ut  parumper  sustinerent  precata,   flens  ait, 
virum  sibi  liberosque  captos  apud  hostes  esse,   sperare, 
corpore  regio  utcumque  mulcato   se   suos  redempturam. 


424  LIBER  VIII,  24.  25.  [a.  u.  c.  428] 

16  is    finis    lticerationi    fuit,    sepultumquc   Conscntiae   quod 

17  mcnibrorum  reliquum  fuit  cura  mulieris  unius,  ossaquc 
Metapontum  ad  hostes  remissa,  inde  Epirum  dcvccta  ad 
Cleopatram  uxorem    sororemque   Olympiadcm,    quarum 

18  matcr  magni  Alexandri  altcra,  soror  altera  fuit.  haec  de 
Alexandri  Epircnsis  tristi  cvcntu,  quamquam  Romano 
bello  fortuna  cum  abstinuit,  tamen,  quia  in  Italia  bella 
gcssit,  paucis  dixisse  satis  sit. 

1  XXV.  Eodcm  anno  lcctistcrnium  Roma.c,  quinto  post 
conditam  urbem,  isdcm  quibus  ante  placandis  habitum  cst 

2  dcis.  novi  deinde  consules  iussu  populi  cum  misisscnt 
qui  indicerent  Samnitibus  bellum,  ipsi  maiorc  conatu 
quam   advcrsus  Graecos   cuncta  parabant.     et  alia  nova 

3  niliil  tum  animo  tale  agitantibus  acccsserunt  auxilia:  Lu- 
cani  atque  Apuli,  quibus  gcntibus  nihil  ad  eam  diem  cum 
Bomano  populo  fuerat,  in  fidcm  vcncrunt,  arma  virosque 
ad  bcllum  polliccntes;  foedcrc  crgo  in  amicitiam  acccpti. 

4  eodem  tempore  ctiam  in  Samnio  res  prospere  gcsta.  tria 
oppida  in  potcstatem  vencrunt,  Allifac,  CaUifae,  Rufrium, 
aliusque  ager  primo  adventu  consulum  longe  latcquc  est 

5  pcrvastatus.  hoc  bello  tam  prospcre  commisso  alteri  quo- 
que  bello,  quo  Gracci  obsidcbantur,  iani  finis  aderat.  nam 
practcrquam  quod  intcrsacptis  munimcntis  hostium  pars 
parti  abscisa  erat,  foediora  aliquanto  intra  muros  iis,  qui- 

C  bus  hostis  territabat  (patiebantur),  et  velut  capti  a  suismet 
ipsis  praesidiis  indigna  iam  liberis  quoque  ac  eoniugibus 

7  ct  quac  captarum  urbium  extrema  sunt  patiebantur.  ita- 
que  cum  et  a  Tarento  et  a  Samnitibus  fama  esset  nova 
auxilia  ventura,  Samnitium  plus  quam  vcllent  intra  moc- 

8  nia  esse  rebantur,  Tarcntinorum  iuvcntutem  Graeci  Grae- 
cos,  haud  minus  per  quos  Samniti  Nolanoque  quam  ut 
Romanis  hostibus  resisterent,  exspectabant.   postrcmo  lc- 

9  vissimum  malorum  deditio  ad  Romanos  visa.  Charilaus 
et  Nymphius  principcs  civitatis  communicato  intcr  se 
consilio  partes  ad  rem  agcndam  divisere,  ut  alter  ad  im- 
peratorcm  Romanorum  transfugerct,   altcr  subsisteret  ad 

lo  praebendam  oportunam  consilio  urbem.  Charilaus  fuit,  qui 
ad  Publilium  Philonem  venit  et,  quod  bonum,  faustum, 
felix  Palaepolitanis  populoque  Romano  esset,  tradcrc  se 


LIBER  VIII,  25-27.  [a.  C.  326]  425 

ait  moenia   statuisse.    eo  facto  utriim   ab   se  proclita  an  n 
servata  patria  videatur,  in  fide  Romana  positum  esse.   sibi 
privatim  nec  pacisci  quicquam  nec  petere,  publice  petere  12 
quam  pacisci  magis,  ut,  si  successisset  inceptis,  cogitaret 
populus  Romanus  potius,  cutn  quanto  studio  periculoque 
reditum  in  amicitiam   suam   esset  quam  qua  stultitia  et 
temeritate  de  officio  decessum.     conlaudatus  ab  impera-  13 
tore  tria  milia  militum  ad  occupandam  eam  partem  urbis, 
quam  Samnites  insidebant,  accepit :  praesidio  ei  L.  Quinc- 
tius  tribunus  militum  praepositus. 

XXVI.  Eodem  temporc  et  Nymphius  praetorem  Sain-  1 
nitium  arte  adgressus  perpulerat,  ut,  quoniam  omnis  Ro- 
manus  excrcitus  aut  circa  Palaepolim  aut  in  Samnio  esset, 
sineret   se   classe   circumvehi   ad  Romanum  agrum,   non 
oram  modo  maris,    sed  ipsi  urbi  propinqua  loca  depopu- 
laturum.     sed  ut  falleret,   nocte  proficiscendum  esse  ex-  2 
temploque  navcs  deduccndas.    quod  quo  maturius  fievet, 
onmis  iuvcntus  Samnitium  praeter  necessarium  urbis  prae- 
sidium  ad  litus  missa.    ubi  dum  Nymphius  in  tenebris  et  3 
multitudine  semet  ipsa  inpediente  sedulo  aliis  alia  imperia 
turbans  terit  tcmpus,  Charilaus  ex  conposito  ab  sociis  in 
urbem  receptus  cum  summa  urbis  Romano  milite  inples- 
set,  tolli  clamorem  iussit,  ad  queni  Graeci  signo  accepto 

a  principibus  quievere.    Nolani  per  aversam  partem  urbis  4 
via  Nblam  fcrente  efFugiunt.     Samnitibus  exclusis  ab  urbe 
ut   expeditior  in   praesentia   fuga  ita   foedior,    postquam 
periculo  evascrunt,  visa,  quippe  qui  inermcs  nulla  rerum  5 
suarum  non  relicta  intcr  hostes,   ludibrium  non  externis 
modo,  set  etiam  popularibus,   spoliati  atque  egentes  do- 
mos  rediere.     haud  ignarus  opinionis  alterius,   qua  haec  g 
proditio  ab  Samnitibus  facta  traditur,  cum  auctoribus  hoc 
dcdi,  quibus  dignius  credi  est,  tum  foedus  Neapolitanum 
—  eo  enim  deinde  summa  rei  Graecorum  venit  • —  simi- 
lius  vero  facit  ipsos  in  amicitiam  redisse.    Publilio  triuin-  7 
phus  dccretus,   quod  satis  credebatur,  obsidione  domitos 
hostes  in  fidem  venisse.    duo  singularia  haec  ei  viro  pri- 
mum  contigere;  prorogatio  imperii  non  ante  in  ullo  facta 
et  acto  honore  triumphus. 

XXVII.  Aliud    subinde    bellum   cum   alterius   orae  1 


426  LIBEK  VIII ,  27.  28.  [a.  u.  c.  428.  420] 

2  Graecis  exortum.  namque  Tarentini  cum  rcm  Palaepoli- 
tanam  vana  spe  auxilii  aliquamdiu  sustinuissent,  post- 
quam  Romanos  ui-be  potitos  accepcre,  velut  destituti  ac 
non  qui  ipsi  destituisscnt,  increpare  Palacpolitanos,  ira 
atque  invidia  in  Romanos  furere,  co  etiam  quod  Lucanos 
et  Apulos  —  nam  utraque  eo  anno  socictas  coepta  est  — 

3  in  fidem  populi  Romani  vcnisse  adlatum  cst:  quippc  pro- 
pemodum  pervcntum  ad  se  essc  iamque  in  eo  rcm  Ibre, 

4  ut  liomani  aut  hostes  aut  domini  habendi  sint.  discrimen 
profecto  rcrum  suarum  in  bcllo  Samnitium  cvcntuque 
eius   verti.     eam  solam   gcntcm  restarc,   ncc  cam  ipsam 

0  satis  validam,  quando  Lucanus  defecerit,  quem  revocari 
adhuc  inpcllique  ad  abolendam  societatem  Romanam  posse, 

G  si  qua  ars  serendis  discordiis  adhibcatur.  hacc  consilia 
cum  apud  cupidos  rcrum  novandarum  valuissent,  cx  iu- 
ventute  quidam  Lucanorum  prctio  adsciti,  clari  magis 
intcr  popularea  quam  honcsti,  intcr  sc  mulcati  ipsi  virgis 
cum  corpora  nuda  intulisscnt  in  civium  coetum,  vociferati 

^  sunt,  sc,  quod  castra  Romana  ingrcdi  ausi  essent,  a  con- 
sulibus    virgis    cacsos   ac    prope    sccuri    percussos    i 

s  deformis  suapte  natura  rcs  cum  speciem  iniuriae  magis 
quam  doli  prae  se  ferret,  concitati  homincs   cogunt  cla- 

9  more  suo  magistratus  senatum  vocarc,  ct  alii  circumstan- 
tcs  concilium  bcllum  in  Romanos  poscunt,  alii  ad  con- 
citandam  in  arma  multitudinem  agrcstium  discurrunt, 
tumultuque  etiam  sanos  consternante  animos  decernitur, 
ut  societas  cum  Samnitibus  rcnovaretur,  legatique  ad  cam 

10  rem  mittuntur.  repentina  res  quia  quam  causam  nullam 
tam  ne  fidem  quidcm  habcbat,  coacti  a  Samnitibus  et 
obsides  dare  et  pracsidia  in  loca  munita  accipere:   caeci 

11  fraude  et  ira  nihil  recusarunt.  diluccrc  dcinde  brcvi  fraus 
coepit,  postquam  criminum  falsorum  auctorcs  Tarentum 
commigravere,  sed  amissa  omni  de  se  potestate  nihil  ultra 
quam  ut  paeniteret  frustra  restabat. 

1  XXVIII.  Eo  anno  plebei  Romanae  velut  aliud  ini- 
tium  libcrtatis  factum  cst,  quod  nccti  desierunt:  mutatum 
autcm   ius   ob   unius   facncratoris   simul   libidinem   simul 

2  crudelitatem  insigncm.  L.  Papirius  is  fuit,  cui  cum  se 
C.  Publilius   ob   aes  alienum  paternum  nexum  dedisset, 


LIBER  VIII,  28.  29.  [a.  C.  326.  325]  427 

quae   aetas   formaque  misericordiam   elicere  poterat,    ad 
libidinem  et  contumeliam  animum  accenderunt.   ut  florem  3 
aetatis  eius  fructum  adventicium  crediti  ratus,  primo  per- 
licere   adulescentem   sermone  incesto   est  conatus;    dein, 
postquam  aspernabantur  flagitium  aures,   minis  territare 
atquc  identidem  admonere  fortunae;   postremo,   cum  in-  i 
genuitatis   magis   quam  praesentis  condicionis  memorem 
vidcret,  nudari  iubet  verbcraque  adferri.   quibus  laceratus  5 
iuvenis  cum  se  in  publicum  proripuisset,   libidinem  cru- 
delitatemque   conquerens   faeneratoris,   ingens  vis   homi-  6 
num   cum   aetatis   miseratione   atque   indignitate  iniuriac 
accensa,    tum   suae   condicionis   liberumque   suorum    re- 
spectu,  in  forum  atque  indc  agmine  facto  ad  curiam  con- 
currit;  et,  cum  consules  tumultu  repentino  coacti  senatum  7 
vocarent,  introeuntibus  in  curiam  patribus  laceratum  iu- 
venis  tergum  procumbentes  ad  singulorum  pedes  osten- 
tabant.  victum  eo  die  ob  inpotentem  iniuriam  unius  ingens  8 
vineulum  fidei,    iussique  consules  ferrc  ad  populum,   ne 
quis,  nisi  qui  noxam  meruisset,  donec  poenam  lueret,  in 
conpedibus  aut  in  nervo  teneretur,  pecuniae  creditae  bona  0 
debitoris,    non  corpus   obnoxium   esset.     ita   nexi   soluti, 
cautumque  in  posterum,  ne  necterentur. 

XXVIIII.    Eodem  anno  cum  satis  per  se  ipsum  Sam-  1 
nitium  bellum  et  defectio  repens  Lucanortim  auctoresque 
defectionis  Tarentini  sollicitos  haberent  patres,  accessit  ut 
ct  Vestinua  populus  Samnitibus  sese  coniungeret.     quae  2 
res    sicut    eo    anno   sermonibus   magis   passim  hominum 
iactata  quam  in  publico  ullo  concilio  est,   ita  insequentis 
anni  consulibus,   L.  Furio  Camillo  iterum,   Iunio  Bruto 
Scacvae,  nulla  prior  potiorque  visa  est,  de  qua  ad  sena- 
tum  referrent.     et  quamquam  nova  res  erat,  tamen  tanta  3 
cura  patres  incessit,  ut  pariter  cam  susceptam  neglectam- 
quc  timerent,  ne  aut  inpunitas  eorum  lascivia  superbiaquc 
aut  bello  poenae  expetitae  metu  propinquo  atque  ira  con- 
cirent  finitimos  populos.    et  erat  genus  omne  abunde  bello  t 
Sanmitibus  par,  Marsi  Paelignique  et  Marrueini:  quos,  si 
Vestinus  attingeretur,  omnes  habendos  hostes.  vicit  tamen  5 
pars,  quae  in  praesentia  videri  potuit  maioris  animi  quam 
eonsilii:  sed  evcntus  docuit  fortcs  fortunam  iuvare.  bellum  g 


428  LIBER  VIII,  29.  30.  [a.  u.  c.  429  30] 

cx  auetoritate  patrum  populus  adversus  Vcstinos  iussit. 

7  provincia  ca  Bruto,  Samnium  Camillo  sorte  evenit.  cxer- 
citua  utroque  ducti  et  cura  tuendorum  fimum  hostes  pro- 

8  liibiti  coniungere  arma.  cctcrum  alterum  consulcm  L. 
Furium,  cui  maior  moles  rcrum  inposita  crat,  morbo  gravi 

9  inplicitum  fortuna  bello  subtraxit,  iussusque  dictatorcm 
dicere  rei  gcrcndae  causa  longe  clarissimum  bello  ea 
tcmpcstate  dixit  L.  Papirium  Cursorem,  a  quo  Q.  Fabius 

10  Maximus  Rullianua  magister  equitum  est  dictus,  par  no- 
bile  rcbus  in  eo  magistratu  gestis,  discordia  tamcn,  qua 
prope  ad  ultimum  dimicationis  vcntum  est,  nobilius. 

11  Ab  altero  consule  in  Vestinis  multiplcx  bcllum  ncc 
usquam  vario  eventu  gcstum  est.  nam  et  pervastavit 
agros  et  populando  atque  urendo  tccta  hostium  sataque 

12  in  acicm  invitos  extraxit:  ct  ita  proelio  uno  accidit  Vesti- 
norum  res,  haudquaquam  tamcn  incruento  milite  suo,  ut 
non  in  castra  solum  refugerent  hostcs,  sed  iam  nc  vallo 
ijuidem  ac  fossis  freti  dilaberentur  in  oppida,  situ  urbium 

13  moenibusque  se  defensuri.  postremo  oppida  quoque  vi 
expugnare  adortus,  primo  Cutinam  ingenti  ardore  militum 
aut  vulnerum  ira,  quod  hau  ferc  quisquam  integer  proelio 

14  cxccsserat,  scalis  cepit,  deinde  Cingiliam.  utriusque  urbis 
praedam  militibus,  quod  eos  neque  portae  nec  muri  ho- 
stium  arcuerant,  concessit. 

1  XXX.  In  Samnium  inccrtis  itum  auspiciis  cst;  cuius 
rei  vitium  non  in  belli  eventum,   quod  prospere  gcstum 

2  cst,  scd  in  rabicm  atque  iras  imperatorum  vertit.  namque 
Papirius  dictator  a  pullario  monitus  cum  ad  auspicium 
rcpetendum  Romam  proficisceretur,  magistro  equitum  de- 
nuntiavit,   ut  sese  loco  tcneret  neu  absente  se  cum  hoste 

:;  manum  consererct.  Q.  Fabius  cum  post  profectioncm 
dictatoris  per  exploratores  conpcrisset,  perinde  omnia 
soluta  apud  hostcs  esse  ac  si  nemo  Eomanus  in  Samnio 

l  esset,  seu  ferox  adulcscens  indignitate  acccnsus,  quod 
omnia  in  dictatore  viderentur  reposita  esse,  seu  occasione 
bene  gerendae  rei  inductus,  excrcitu  instructo  paratoquc 
profectus  ad  Inbrinium  —  ita  vocant  locum  —  acie  cum 

5  Sanmitibus  confiixit.  ca  fortuna  pugnae  fuit,  ut  nihil  rc- 
lietum  sit,  quo,  si  adfuisset  dictator,  res  melius  geri  po- 


LIBER  YIII,  30.  31.  [a.  C.  325/4]  429 

tuerit.   non  dux  niiliti,  non  miles  cluci  defuit   cques  etiam  6 
auctore  L.Cominio  tribuno  militum,  qui  aliquotiens  impetu 
capto  perrumpere  non  poterat  hostium  agmen,    detraxit 
frenos  equis  atque  ita  concitatos  calcaribus  permisit,    ut 
sustinere  eos  nulla  vis  posset.    per  arma,   per  viros  late 
stragem  dedere.    secutus  pedes  impetum  equitum  turbatis  7 
hostibus  intulit  signa.     viginti  milia  hostium  caesa  eo  die 
traduntur.     auctores  habeo,   bis  cum  hoste  signa  conlata 
dictatore  absente,  bis  rem  egregie  gestam.   apud  antiquis- 
simos  scriptores  una  haec  pugna  invenitur,  in  quibusdam 
annalibus  tota  res  praetermissa  est.   magister  equitum,  ut  8 
ex  tanta  caede,  multis  potitus  spoliis  congesta  in  ingentem 
acervum  hostilia  arma  subdito  igne  concremavit,  seu  vo-  9 
tum  id  dcorum  cuipiam  fuit  seu  credere  libet  Fabio  auctori, 
eo  factum,  ne  suae  gloriae  fructum  dictator  caperet  nomen- 
que  ibi  scriberet  aut   spolia  in  triumpho  ferret.    litterae  io 
quoque  de  re  prospere  gesta  ad  senatum,  non  ad  dictato- 
rem  missae  argumentum  fuere  minime  cum  eo  communi- 
cantis  laudes.   ita  certe  dictator  id  factum  accepit,  ut  laetis 
aliis  victoria  parta  prae  se  ferret  iram  tristitiamque.   misso  n 
itaque  repente  senatu  se  ex  curia  proripuit,  tum  vero  non 
Samnitium  magis  legiones  quam  maiestatem  dictatoriam 
et  disciplinam  militarem   a   magistro   equitum   victam  et 
eversam  dictitans,  si  illi  inpune  spretum  imperium  fuisset. 
itaque  plenus  minarum  iraeque  profectus  in  castra  cum  12 
maxiniis   itineribus   isset,    non  tamen   praevenire   famam 
adventus  sui  potuit.   praecurrerant  enim  ab  urbe  qui  nun-  13 
tiarent,  dictatorem  avidum  poenae  venire,   alternis  paene 
verbis  T.  Manlii  factum  laudantem. 

XXXI.   Fabius  contione  extemplo  advocata  obtestatus  1 
milites  cst,   ut  qua  virtute  rem  publicam  ab  infestissimis 
hostibus  defendissent,  eadem  se,  cuius  ductu  auspicioque 
vicissent,    ab    inpotenti    crudelitate   dictatoris   tutarentur. 
venire  amentem  invidia,   iratum  virtuti  alienae   felicitati-  2 
que;   furere,   quod  se  absente  res  publica  egregie  gesta 
esset;   malle,  si  mutare  fortunam  posset,  apud  Samnites 
quam  Komanos  victoriam  esse;  imperium  dictitare  spretum,  3 
tamquam  non  eadem  mente  pugnari  vetuerit,  qua  pugna- 
tum    doleat.     ct  tunc  invidia  inpedire  virtutem  alienam 


430  LIBER  A^III,  31.  32.  [a.  u.  c.  429/30] 

voluissc  cupidissimisque  arma  ablatuxum  fuisse  militibus, 

4  nc  se  absente  moveri  possent,  et  nunc  id  furerc,  id  aegrc 
pati,  quod  sinc  L.  Papirio  non  incnnes,  non  manci  milites 
fucrint,  quod  sc  Q.  Fabius  magistrum  cquitum  duxcrit  ac 

5  non  acccnsum  dictatoris.  quid  illum  facturum  fuisse,  si, 
quod  bclli  casus  ferunt  Marsque  communis,  adversa  pugna 
evenisset,  qui  sibi  devictis  hostibus,  re  publica  bcne  gesta, 
ita  ut  non  ab  illo  unico  duce  melius  geri  potuerit,  suppli- 

G  cium  magistro  equitum  minetur!  neque  illum  magistro 
cquitum  infcstiorem  quam  tribunis  militum,  quam  centu- 
rionibus,  quam  militibus  essc.    si  posset,  in  omnes  saevi- 

7  turum  fuisse;  quia  id  nequcat,  in  unum  saevire  —  etiam 
invidiam  tamquam  igncm  summa  pcterc — ,  in  caput  con- 
silii,  in  ducem  incurrerc.  si  se  simul  cum  gloria  rei  gestae 
extinxisset,  tunc  victorem  velut  in  capto  exercitu  domi- 
nantem,  quidquid  licuerit  in  magistro  cquitum,  in  militibus 

8  ausurum.  proinde  adesseni  in  sua  causa  omnium  libertati. 
si  consensum  exercitus  eundcm,  qui  in  proelio  fuerit,  in 
tuenda  victoria  videat  et  salutcm  unius  omnibus  curae 
essc,   inclinaturum  ad  clemcntiorem  sentcntiam  animum. 

9  postremo  se  vitam  fortunasque  suas  illorum  fidei  virtutique 
permittere. 

1  XXXII.  Clamor  est  tota  contione  ortus,  uti  bonum 
animum  haberet:  ncmincm  illi  vim  adlaturum  salvis  lcgio- 
nibus  Romanis.    haud  multo  post  dictator  advenit  classi- 

2  coque  extemplo  ad  contioncm  advocavit.  tum  silentio 
facto  praeco  Q.  Fabium  magistrum  cquitum  citavit.     qui 

3  simul  cx  inferiore  loco  ad  tribunal  accessit,  tum  dictator: 
'quaero'  inquit  'dc  te,  Q.  Fabi,  cum  summum  imperium 
dictatoris  sit  pareantque  ei  consulcs,  regia  potestas,  prae- 
tores  isdem  auspiciis  quibus  consulcs  crcati,  acquum  cen- 
seas  necne,    magistrum   equitum  dicto  audientem  esse? 

4  itcmque  illud  interrogo,  cum  mc  incertis  auspiciis  pro- 
fectum  ab  domo  scircm,  utrum  mihi  turbatis  religionibua 
res  publica  in  discrimen  committenda  fuerit  an  auspicia 

j  rcpetenda,  nc  quid  dubiis  dis  agcrcm?  simul  illud,  quae 
dictatori  religio  inpedimento  ad  rem  gercndam  fucrit,  num 
ea  magister  equitum  solutus  ac  liber  potuerit  esse?  sed 
quid  ego   haec  intcrrogo,   cum,    si  cgo  tacitus   abissem, 


LIBEIt  VIII,  32.  33.  [a.  C.  325/4]  431 

tamen  tibi  ad  voluntatis  interpretationeni  meae  dirigenda 
tua  sententia  fuerit:  —  quin  tu  respondes,  vetuerimne  te  6 
quicquam   rei   me   absente  agere,   vctuerimne  signa  cum 
liostibus  conferre?  quo   tu  imperio   meo   spreto,   incertis  7 
auspiciis,  turbatis  religionibus  adversus  morem  militarem 
disciplinamque  maiorum  et  numcn  dcorum  ausus  cs  cum 
hostc  contiigcrc.    ad  haec  quae  intcrrogatus  es  responde,  8  p 
at  extra  ea  cave  vocem  mittas.    acccde,  lictor.'    adversus  9 
singula  quae[que]    cum  respondere   haud   facile  esset  et 
nunc  qucrerctur,  eundem  accusatorem  capitis  sui  ac  iudi- 
cem  esse,   modo  vitam  sibi  eripi  citius  quam  gloriam  re- 
rum  gcstarum  posse  vocifcraretur  purgaretque  se  invicem  10 
atque  ultro  accusaret,  tunc  Papirius  redintegrata  ira  spo- 
liari    magistrum    equitum   ac   virgas   et   secures   expediri 
iussit.   Fabius  fidem  militum  inplorans  lacerantibus  vestem  1 1 
lictoribus  ad  triarios  tumultum  [ultima]  iam  in  contione 
miscentes  sese  recepit.    inde  clamor  in  totam  contionem  12 
est  perlatus:   alibi  preces,   alibi  minae  audiebantur.     qui 
proximi  forte  tribunali  steterant,  quia  subiecti  oculis  im- 
peratoris  noscitari  poterant,  orabant,  ut  parceret  magistro 
equitum  neu  cum  eo  exercitum  danmaret:  extrema  contio  13 
et  circa  Fabium  globus  increpabant  inclementem  dictato- 
rem   nec   procul   seditione   aberant.     ne   tribunal   quidem 
satis  quietum  erat.     legati  circumstantes  sellam  orabant,  h 
ut  rem  in  posterum  diem  differret  et  irae  suae  spatium  et 
consilio  tempus  daret.  satis  castigatam  adulescentiam  Fabii  10 
esse,  satis  deformatam  victoriam:  ne  ad  extrcmum  finem 
supplicii  tenderet  neu  unico  iuveni  neu  patri  eius  clarissimo 
viro  neu  Fabiae  genti  eam  iniungeret  ignominiam.    cum  IG 
parum  precibus,  parum  causa  proficcrent,  intueri  saevicn- 
tem  contionem  iubcbant.   ita  inritatis  militum  animis  sub- 
dere  ignem  ac  materiam  seditioni  non  esse  aetatis,   non 
prudentiae  eius.   ncminem  id  Q.  Fabio  poenam  deprecanti  1 7 
suam    vitio    vcrsurum,    sed   dictatori,    si    occaecatus   ira 
infestam   multitudinem  in   se  pravo   certamine   movisset. 
postremo,  ne  id  se  gratiae  dare  Q.  Fabii  crederet,  se  ius  is 
iurandum   dare  paratos  esse,   non  videri  c  re  publica  in 
Q.  Fabium  eo  tempore  animadverti. 

XXXIII.     His   vocibus   cum   in   se  magis  incitarent  l 


LIBl  i; 


roluisse  cupidissimi  trura  fuisse  militibus, 

i  ne  -  moveri  p  id  furcre,  id  aca-c 

:.  quod  -iii'    I . .  !  .       •:  Miiinci  niilites 

ftii  rint,  <iii"'l         j  n  equitum  duxerit  ac 

5  doo  Booensum  di<  ta  factumm  fuisse,  -i, 
quod  belli  casue  tiunis,  adversapugna 
t  \<  uisset,  qui  .-il>i  ':  e  publica  benegesta, 
ita  ut  oon  ;il>  illo  a  potuerit,  Buppli- 

6  liitin  magistro  equitum  mii  illum  magistro 
equitum  infestiorem  quam  tril  ii-  militum,  quam  centu- 
rionibus,  quam  mili  omnes  saevi- 

;  tiiniin  faisae;  qnki  id  n  im  saevire  —  etiam 

invidiam  tamquam  .  in  caput  con- 

.-ilii,  in  duoem  incurri  s    »ria  ivi  gestae 

inxisset,  tunc  ri  >  <  xercitu  domi- 

oantem,  quidquid  licu  rit  i     n     -     >  equitum,  in  militibus 

-  aii-uruiii.   pioinde  ai  isa  omnium  libertati. 

n  consensum  ezi  rci  i  in  proelio  fuerit,  in 

tuenda   victoria    vid  mius  omnibus  curae 

.   mclinaturum  ad  i  utentiam  animum. 

9  poetremo  se  vitam  fortun  illorum  fidei  virtutique 

permi 

i  XXXII.    (  lai  >ne  ortus,  uti  bonum 

animum  haberet:  m  min  m  illi  m  adlaturam  salvis  legio- 
nibus  Romanis.    haud  ictator  advenit  classi- 

2  coque  extempl  ''•  tum  silentio 
facto  praeco  ',>.  Fabiuni  miijri  "um  equitum  eitaviL 

3  simul  ex  inferiore  lo<  ssitj 
'quaero'  inquit  *de  I                            >uj 
dictatoris  -it  pan-ani 
torea  isdem  auspiciis  quibus 

i-  necnc,  magistnun 
i  itemque  illud  interro< 

fectura  al>  domo  scirem, 

res  publica  in  discrinu 
5  repetenda,  ne  < [i ii«  1  <h 

dictatori  religio  inpej 

ea  magister  equitni 

quid   ego   haec   inj 


tamcn  tibi 
tua  Bententi 
quicquam   i 

auspiciis,  ; 
disciplinamq 

■ 
singula  qua 
nunc  querei 

cem  <  -  ■ 

runi  gestarum  p 

tr 
liari    magistrum    i 
i  u  -  -  i  r .    Fal 

lictoril 

rlatus:   alibi 
proximi 

' 
equitum  m  u 
et  circa  Fabium  g 

rem   n<  c    , 
[ui     ■ 
ut  rem  in  p 
conaili  i  I 

Buppli 


i  mtcr] 
qiiin  ' 

tu  impcrio 

>!iil>u?  advi 

■  cm 
mitti  ■'    «ihcrw»  • 

nii  ac  ■£• 

pibi  .  ripi  Jorim  i». 

itb  >• 

i  '■ 

nultu  tn  cvmimm 

>   :.  inde  <  lai  .  c>mtiattm  0 

>.    alilii   i:  haotor.    cpM 

i   •■"-!;«  ■» 

i    itum  dai  ti  a  <  «r»  ;. 
incrcjialiai  *^ 

alicia:  ..j  «pA^ 
tii   circu 


434  LIBER  VIII,  34.  35.  [a.  u.  c.  429/30] 

fecisse:   nunc  patres  comes  et  senes  faciles  de  alieno  im- 
perio   spreto,   tamquam  rei  parvae,   disciplinae   militaris 

4  eversae  iuventuti  gratiam  facere.  se  tamen  perstaturum 
in  incepto  nec  ei,  qui  adversus  dictum  suum  turbatis  reli- 
gionibus  ac  dubiis  auspiciis  pugnasset,  quicquam  ex  iusta 

5  poena  remissurum.   maiestas  imperii  perpetuane  esset,  non 

6  esse  in  sua  potestate:  L.  Papirium  nihil  eius  deminuturum; 
optare,  ne  potestas  tribunicia,  inviolata  ipsa,  violet  inter- 
cessione  sua  Romanum  imperium  neu  populus  in  se  po- 

7  tissimum  dictatorem  et  ius  dictaturae  extinguat.  quod  si 
fecisset,  non  L.  Papirium,  sed  tribunos,  sed  pravum  po- 
puli  iudicium  nequiquam  posteros  accusaturos,  cum  polluta 
semel  militari  disciplina  non  miles  centurionis,  non  cen- 
turio  tribuni,   non  tribunus  legati,   non  legatus  consuHs, 

8  non  magister  equitum  dictatoris  pareat  imperio,  nemo  ho- 
minum,   nemo   deorum   verecundiam  habeat,  non   edicta 

9  imperatorum,  non  auspicia  observentur,  sine  commeatu 
vagi  milites  in  pacato,  in  hostico  errent,  inmcmores  sa- 
eramenti  licentia  sola  se  ubi  velint  exauctorent,  infrequen- 

io  tia  deserantur  signa  neque  conveniatur  ad  edictum  ncc 
discernatur,  interdiu  nocte,  aequo  iniquo  loco,  iussu  iniussu 
imperatoris  pugnent,  et  non  signa,  non  ordines  servent, 
latrocinii  modo  caeca  et  fortuita  pro  sollemni  et  sacrata 

11  militia  sit — :  horum  criminum  vos  reos  in  omnia  saecula 
offerte,  tribuni  plebi,  vestra  obnoxia  capita  pro  licentia 
Q.  Fabi  obicite. 

1  XXXV.  Stupentes  tribunos  et  suam  iam  vicem  magis 
anxios  quam  eius,  cui  auxilium  ab  se  petebatur,  liberavit 
onere  consensus  populi  Romani  ad  preces  et  obtestationem 
versus,  ut  sibi  poenam  magistri  equitum  dictator  remitte- 

2  ret.  tribuni  quoque,  inclinatam  rem  in  preces  subsecuti, 
orare  dictatorem  insistunt,  ut  veniam  errori  humano,  ve- 
niam  adulescentiae  Q.  Fabii  daret:    satis  eum  poenarum 

3  dedisse.  iam  ipse  adulescens,  iam  pater  M.  Fabius  con- 
tentionis  obliti  procumbere  ad  genua   et  iram   deprecari 

4  dictatoris.  tum  dictator  silentio  facto:  'bene  habet,'  inquit 
'Quirites:  vicit  disciplina  militaris,  vicit  imperii  maiestas, 
quae  in  discrimine  fuerunt  an  ulla  post  hanc  diem  essent. 

5  non  noxae  eximitur  Q.  Fabius,  qui  contra  edictum  impe- 


LIBEK  VIII,  35.  3G.  [a.  C.  325/4]  435 

ratoris  pugnavit,  sed  noxae  damnatus  donatur  populo  Ivo- 
mano,  donatur  tribunieiac  potestati  precarium,  non  iustuni 
auxilium  fercnti.   vive,  Quinte  Fabi,  felicior  hoc  consensu  G 
civitatis  ad  tuendum  te  quam  qua  paulo  ante  exsultabas 
victoria,  vive,  id  facinus  ausus,  cuius  tibi  ne  parens  qui- 
dcm,  si  eodem  loco  fuisset,  quo  fuit  L.  Papirius,  veniam 
dedisset.    mecum  ut  voles  reverteris  in  gratiam;   populo  7 
Ivomano,  cui  vitam  debes,  nihil  maius  praestiteris  quam 
si  hic  tibi  dies  satis  documenti  dederit,  ut  bello  ac  pace 
pati  legitima  imperia  possis.'    cum  se  nihil  morari  magi-  8 
strum  cquitum  pronuntiasset,  degressum  eum  templo  lae- 
tus  senatus,  laetior  populus,  circumfusi  ac  gratulantes  hinc 
magistro  equitum,  hinc  dictatori,  prosecuti  sunt,  firmatum-  9 
que  impcrium  militare  haud  niinus  periculo  Q.  Fabii  quam 
supplicio  miserabili  adulescentis  Manlii  videbatur. 

Forte  ita  eo  anno  evenit,  ut,  quotienscumque  dictator  10 
ab  exercitu  recessit,  hostes  in  Samnio  moverentur.    cete- 
rum  in  oculis  exemplum  erat  Q.  Fabius  M.  Yalerio  legato, 
qui  castris  praeerat,  ne  quam  vim  hostium  magis  qiiam 
trucem  dictatoris  iram  timeret.    itaque  frumentatorcs  cum  1 1 
circumventi  ex  insidiis  caesi  loco  iniquo  essent,  creditum 
vulgo  cst,  subveniri  eis  ab  legato  potuisse,  ni  tristia  edicta 
exhorruisset.    ea  quoque  ira  alienavit  a  dictatore  militum  12 
animos    iam    ante  infensos,   quod    inplacabilis    Q.  Fabio 
fuisset  et  quod  suis  precibus  negasset,  eius  populo  Ro- 
mano  veniam  dedisset. 

XXXVI.    Postquam  dictator  praeposito  in   urbe  L.  l 
Papirio  Crasso,   magistro  equitum  Q.  Fabio  vetito  quic- 
quam  pro  magistratu  agere,  in  castra  rediit,  neque  civibus 
satis  laetus  adventus  eius  fuit  nec  hostibus  quicquam  ad- 
tulit  terroris.    namque  postero  die,  seu  ignari  venisse  dicta-  2 
torem   seu  adesset  an  abesset  parvi  facientes,   instructa 
acie  ad  castra  accesserunt.    ceterum  tantum  momenti  in  :; 
uno  viro  L.  Papirio  fuit,  ut,  si  ducis  consilia  favor  sub- 
secutus   militum  foret,   debellari  eo  die  cum  Sanmitibus 
potuisse  pro  haud  dubio  habitum  sit:   ita  instruxit  aciem  t 
loco  ac  subsidiis,  ita  omni  arte  bellica  firmavit.   ccssatum 
a  milite  ac  de  industria,  ut  obtrectaretur  laudibus  ducis, 
inpedita  victoria  est.    plures  Samnitium  cecidcre,  plurcs 

28* 


436  LIBER  VIII,  36.37.  [a.  u.  c.  429/30— 432] 

5  Romani  vulnerati  sunt.  sensit  peritus  dux,  quae  res  victo- 
riae  obstaret;  temperandum  ingenium  suum  esse  et  seve- 

6  ritatem  miscendam  comitati.  itaque  adhibitis  legatis  ipse 
circum  saucios  milites  inserens  in  tentoria  caput  singulos- 
que,  ut  sese  haberent,  rogitans  curam  eorum  nominatim 

7  legatis  tribunisque  et  praefectis  demandabat.  rcm  per  se 
popularem  ita  dexter  egit,  ut  medendis  corporibus  animi 
multo  prius  militum  imperatori  reconciliarentur,  nec  quic- 
quam  ad  salubritatem  efficacius  fuerit   quarn  quod  grato 

8  animo  ea  cura  accepta  est.  refecto  exercitu  cum  hoste 
congressus  haud  dubia  spe  sua  militumque  ita  fudit  fuga- 
vitque  Samnites,  ut  ille  ultimus  eis  dies  conferendi  signa 

9  cum  dictatore  fuerit.  incessit  deinde,  qua  duxit  praedae 
spes,  victor  exercitus  perlustravitque  hostium  agros  nulla 
arma,  nullam  vim  nec  apertam  nec  ex  insidiis  expertus. 

10  addebat  alacritatem,  quod  dictator  praedam  omnem  cdixc- 
rat  militibus,  nec  ira  magis  publica  quam  privatum  con- 

11  pendium  in  hostem  acuebat.  his  cladibus  subacti  Samni- 
tes  pacem  a  dictatore  peticre;   cum  quo  pacti,  ut  singula 

12  vestimenta  militibus  et  annuum  stipendium  darent,  cum 
ire  ad  senatum  iussi  essent,  secuturos  se  dictatorem  rc- 
sponderunt,  unius  eius  fidei  virtutique  causam  suam  com- 
mendantes.    ita  deductus  ex  Samnitibus  exercitus. 

1  XXXVII.  Dictator  triumphans  urbem  est  ingressus 
et,  cum  se  dictatura  abdicare  vellet,  iussu  patrum  prius- 
quam   abdicaret   consules   creavit  C.  Sulpicium  Longum 

2  iterum,  Q.  Aemilium  Cerretanum.  Samnites  infecta  pace, 
quia  de  condicionibus  agebatur,  indutias  annuas  ab  urbe 
rettulerant.  nec  earum  ipsarum  sancta  fides  fuit:  adeo, 
postquam  Papirium  abisse  magistratu  nuntiatum  est,  ar- 
recti  ad  bellandum  animi  sunt. 

3  C.  Sulpicio,  Q.  Aemilio  —  Aulium  quidam  annales 
habent  —  consulibus  ad  defectionem  Samnitium  Apulum 
novum  bellum  accessit.   utroque  exercitus  missi.    Sulpicio 

4  Samnites,  Apuli  Aemilio  sorte  evenerunt.  sunt  qui  non 
ipsis  Apulis  bellum  inlatum,  sed  socios  eius  gentis  popu- 

5  los  ab  Samnitium  vi  atque  iniuriis  defensos  scribant.  cete- 
rum  fortuna  Samnitium,  vix  a  se  ipsis  eo  tempore  pro- 
pulsantium  bcllum,  propius  ut  sit  vero  facit,  non  Apulis 


LIBER  VIII,  37.  38.  [a.  C.  325/4— 322]  437 

ab  Samnitibus  arma  inlata,  sed  cum  utraque  simul  gente 
bellum  Romanis  fuisse.  nec  tamen  res  ulla  memorabilis  6 
acta:  ager  Apulus  Samniumque  evastatum,  hostes  nec  hic 
nec  illic  inventi.  Romae  nocturnus  terror  ita  ex  somno 
trepidam  repente  civitatem  excivit,  ut  Capitolium  atque 
arx  moeniaque  et  portae  plena  armatorum  fuerint.  et  cum  7 
concursatum  clamatumque  ad  arma  omnibus  locis  esset, 
prima  luce  nec  auctor  nec  causa  terroris  conparuit. 

Eodem  anno  de  Tusculanis  Flavia  rogatione  populi  fuit  s 
iudicium.   M.  Flavius  tribunus  plebis  tulit  ad  populum,  ut 
in  Tusculanos  animadverteretur,  quorum  (eorum)  ope  ac 
consilio  Veliterni  Privernatesque  populo  Romano  bellum  fe- 
cissent.  populus  Tusculanus  cum  coniugibus  ac  liberis  Ro-  0 
mam  venit.  ea  multitudo  veste  mutata  et  specie  reorum  tri- 
bus  circuit,  genibus  se  omnium  advolvens.   plus  itaque  mi-  10 
sericordia  ad  poenae  veniam  impetrandam  quam  causa  ad 
crimen  purgandum  valuit.    tribus  omnes  praeter  Polliam  n 
antiquarunt  legem.    Polliae  sententia  fuit,  puberes  verbe- 
ratos   necari,   coniuges  liberosque  sub  corona  lege   belli 
venire ;  memoriamque  eius  irae  Tusculanis  in  poenae  tam  1 2 
atrocis  auctorem  mansisse  ad  patrum  aetatem  constat  nec 
quemquam  ferme   ex  Pollia  tribu  candidatum  Papiriam 
ferre  solitum. 

XXXVIII.  Insequenti  anno,  Q.  Fabio,  L.  Fulvio  con-  l 
sulibus,  A.  Comelius  Arvina  dictator  et  M.  Fabius  Am- 
bustus  magister  equitum  metu  gravioris  in  Samnio  belli 
—  conducta  enim  pretio  a  finitimis  iuventus  dicebatur  — 
intentiore  dilectu  habito  egregium  exercitum  adversus  Sam- 
nites  duxerunt.   castra  in  hostico  incuriose  ita  posita  tam-  2 
quam  procul  abesset  hostis,  cum  subito  advenere  Samni- 
tium  legiones  tanta  ferocia,  ut  vallum  usque  ad  stationem 
Romanam  inferrent.   nox  iam  adpetebat;  id  prohibuit  mu-  3 
nimenta  adoriri.    nec  dissimulabant,  orta  luce  postero  die 
facturos.    dictator  ubi  propiorem  spe  dimicationem  vidit,  4 
ne  militum  virtuti  damno  locus  esset,  ignibus  crebris  re- 
lictis,  qui  conspectum  hostium  frustrarentur,  silentio  legio- 
nes  educit:   nec  tamen  fallere  propter  propinquitatem  ca- 
strorum  potuit.   eques  extemplo  insecutus  ita  institit  agmini,  5 
ut,  donec  lucesceret,  proelio  abstineret.  ne  pedestres  qui- 


438  LIBElt  VIII,  38. 39.  [a.  u.  c.  432] 

C  dem  copiac  ante  lucem  castris  egTCssae.  cques  ausus  luec 
(lenmm  ineursare  in  hostem  carpendo  novissimos  premen- 
doque  iniquis  ad  transitum  locis  agmen  detinuit.  intcrim 
pcdes  equitem  adsecutus;  et  totis  iam  copiis  Samnis  urge- 

7  bat.  tum  dictator,  postquam  sine  magno  incommodo  pro- 
gredi  non  poterat,  eum  ipsum  in  quo  constiterat  locum 
castris  dimetari  iussit.  id  vero  circumfuso  undique  equi- 
tatu,  ut  vallum  peteretur  opusque  inciperet,  fieri  non  po- 

8  terat.  itaque  ubi  neque  eundi  neque  manendi  copiam  esse 
videt,  instituit  acicm  inpedimcntis  cx  agmine  remotis.    in- 

9  struunt  contra  et  hostes,  et  animis  et  viribus  pares.  auxe- 
rat  id  maxime  animos,  quod  ignari,  loco  iniquo,  non  hosti 
cessum,  vclut  fugientes  ac  territos   terribiles  ipsi   secuti 

10  fuerant.  id  aliquamdiu  aequavit  pugnam,  iam  pridem  dc- 
sueto  Samnite  clamorem  Romani  excrcitus  pati.  ct  hcrculc 
illo  die  ab  hora  dici  tcrtia  ad  octavam  ita  anceps  dicitur 
certaincn  stctisse,  ut  neque  clamor,  ut  primo  semcl  con- 
cursu  est  sublatus,  iteratus  sit  nequc  signa  promota  loco 

li  retrovc  recepta  neque  recursum  ab  ulla  sit  parte.  in  suo 
quisquis  gradu  obnixi  urgentcs  scutis  sine  respiratione  ac 
respectu  pugnabant;  fremitus  aequalis  tenorque  idem  pu- 

i-'  gnae  in  defatigationcm  ultimam  aut  noctem  spectabat.  iam 
viris  vires,  iam  fcrro  sua  vis,  iam  consilia  ducibus  dccrant, 
cum  subito  Sanmitium  equitcs,  cum  turma  una  longius 
provecta  accepissent  inpedimcnta  Romanorum  procul  ab 
armatis  sine  praesidio,   sine  munimcnto   stare,   aviditate 

13  praedae  impetum  faciunt.  quod  ubi  dictatori  trcpidus  nun- 
tius  adtulit:  'sine  modo,'  inquit  'sese  pracda  praepediant.' 
alii  deinde  super  alios  diripi  passim  ferrique  fortunas  mi- 

11  litum  vociferabantur.  tum  magistro  equitum  accito:  'vides 
tu,'  inquit  'M.Fabi,  ab  hostium  equite  omissam  pugnam? 

i  j  haerent  inpcditi  inpedimentis  nostris.  adgredcre,  quod  in- 
ter  praedandum  omni  multitudini  evcnit,  dissipatos.  raros 
equis  insidcntes,  raros,  quibus  ferrum  in  manu  sit  invc- 
nies;  cquosque  dum  pracda  oncrant,  caedc  inermes  crucn- 

16  tamquc  illis  praedam  redde.     mihi   legioncs   peditumque 

pugna  curae  erunt:  penes  te  equestre  sit  decus.' 
1         XXXVIIII.  Equitum  acies,  qualis  quae  esse  instruc- 
(issima  potest,  invecta  in  dissipatos  inpeditosquc   hostea 


LIBER  VIII,  39.  [a.C.322]  439 

caede  omnia  replet.    inter  sarcinas  omissas  repente,  obia-  2 
centes  pedibus   fugientium   consternatorumque   equorum, 
neque  pugnae  neque  fugae  satis  potentes  caeduntur.   tum  3 
deleto  prope  equitatu  hostium  M.  Fabius  circumductis  pau- 
lum  alis  ab  tergo  pedestrem  aciem  adoritur.    clamor  inde  1 
novus  accidens  et  Samnitium  terruit  animos,  et  dictator, 
ubi  respectantes  hostium  antesignanos  turbataque  signa  et 
rluctuantem  aciem  vidit,  tum  appellare  tum  adhortari  mi- 
lites,  tribunos  principesque  ordinum  nominatim  ad  iteran- 
dam  secum  pugnam  vocare.    novato  clamore  signa  infe-  5 
runtur,  et  quidquid  progrediebantur,  magis  magisque  tur- 
batos  hostes  cernebant.   eques  ipse  iam  primis  erat  in  con- 
spectu,  et  Cornelius  respiciens  ad  manipidos  militum,  quod  6 
manu,  quod  voce  poterat,  monstrabat,  vexilla  sc  suorum 
parmasque  cernere  equitum.    quod  ubi  auditum  simul  vi-  7 
sumque  est,  adeo  repente  laboris  per  diem  paene  totum 
tolerati  vulnerumque  obliti  sunt,  ut  haud  secus,  quam  si 
tum  integri  e  castris  signum  pugnae  accepissent,  coneita- 
verint  se  in  hostem.    nec  ultra  Samnis  tolerare  terroivm  - 
equitum  peditumque  vim  potuit:   partim  in  medio  caesi, 
partim  in  fugam  dissipati  sunt.     pedes   restantes  ac  cir-  9 
cumventos  ceeidit,  ab  equite  fugientium  strages  est  facta, 
inter  quos  et  ipse  imperator  cecidit.   hoc  demum  proelium  10 
Samnitium  res  ita  infregit,  ut  omnibus  conciliis  fremerent, 
minime  id  quidem  mirum  esse,  si  inpio   bello  et  contra 
foedus  suscepto,  infestioribus  merito  deis  quam  homini- 
bus,  niliil  prospere  agerent:  expiandum  id  bellum  magna 
mercede  luendumque  esse;  id  referre  tantum,  utrum  sup-  11 
plicia  noxio  paucorum  an  omnium  innoxio  praebeant  san- 
guine;  audebantque  iam  quidam  nominare  auetores  armo- 
rum.     unum  maxime   nomen  per  consensum  clamantium  12 
Brutuli  Papi  exaudiebatur.   vir  nobilis  potensque  erat,  haut 
dubie  proximarum  indutiarum  ruptor.   de  eo  coacti  referre 
praetores  decretum  fecerunt,  ut  Brutulus  Papius  Eomanis  13 
dederetur  et  cum  eo  praeda  omnis  Eomana  captivique  ut 
Eomam   mitterentur  quaeque  res  per  fetiales  ex  foedere 
repetitae  essent,  secundum  ius  fasque  restituerentur.     fe-  14 
tiales  Eomam,  ut  censuerunt,  missi  et  corpus  Brutuli  exa- 
nime :   ipse  morte  voluntaria   ignominiae   se  ac  supplicio 


4 


LIBER  VIII 


'.  dem  copiae  ante  Iacem  [ues  ausus  luce 

aum  incursare  w  men- 

[ue  iniquia  ad  transituj  l<  tinuit.    interim 

pedea  equitem  ads<  Samnia  ur<*e- 

1  bat.    tuni  dictal  incommod 

gredi  non  poterat,  (1111!  ?titerat  locum 

itria  dimetari  iuse  imfuso  undique  equi- 

tatu,  ut  valluiu  peteretui  fieri  noo  po- 

8  terat   itaque  nbi  neque  1  im  manendi  copiai 

videt,  iu.-tituit  aciem  inp<  remotis.    in- 

3  Btruunt  contra  et  h<  pares.  auxe- 

rat  i<l  maxime  animos,  quod  [uo,  non  li<>.-ri 

sum,  v.  lut   fugii  v  li  s   ipsi  sccuti 

10  fuerant    id  aliquamdiu  .  im  pridem  de- 

BuetoSamnite  clamorem  !  pati.   et  hercule 

illn  die  ab  hora  diei  t<  rtia  -  dicitur 

ut  juiino  semcl  con- 

cursu  eat  aublatus,  iteral  signa  promota  loco 

[j  retrove  recepta  neque  n  il  parte.    in  suo 

quiaquia  gradu  <>l>ui\i  u  \  spiratione  ac 

reapectu  pugnabant;  fremitus  lis  tenorque  idem  pu- 

i-'  gnae  in defatigationem  ultima  spectabat.  iam 

a  iri-  vires,  iam  ferro  -  icibua  deerant, 

cuui  Bubito  Samnitium  a  turma  una  longius 

provecta  accepissenl  inp»  norum  procul  al> 

armatis  sinc   praeaidio,  stare,   aviditate 

13  praedae  impetum  faciunt.   quod  ul  dictatori  trepidua  nun- 

tiua  adtulit:  'sine  modo,'  inquii  •-  c  praeda  praepediant.' 

alii  deinde  super  alios  diripi  passi  ferrique  fortunaa  nii- 

ii  litum  vociferabantur.   tui  itum  accito:  ] 

tu,'  inquit  'M.Fabi,  ab  li  oiasam 

ij  haerent  inpediti  inpedimentis  .     idsred 
ter  praedandum  omni  multitudi 
equia  insidentes,  raros,  quibua  l<jum 
nie8;  equosque  dum  praeda  onerarl 
16  tamque  illia  praedam  redde. 

pugna  curae  crunt:  peni 
l         XXXVIIII.  Equitum 
(issima  pote8t,  invecta  in 


m    - 
m*» 

rez  '  f 


££il   MK 


I  VIII,  39.  [aJ 


caede  omni 
ccntes  pedibua 
neque  pugi 
deleto  pro] 
luni  alia  ab 
novus  acc; 
ubi  n  3] 
fluctuantec 
liteSj  tribu 
dam   - 
runtur,  i  I 

-     1:    I8l 
I 

manu,  qu< 
parmasqui 
Bumq  i< 
tolerati  i 1 
tiuii  Lnti  _ 
verinl 
equitum  ;• 

.  '. 
cumvento. 

. 
Samnitiui 
ininime  i 

mercede  luem 
plicia  noxio  pi 

«mineiuu 


trcinafl  omissaa  repente,  obia- 
itium  consternatorumque  equorum, 
-  potentea  caeduntur.  tum  3 
un  M.  FabiuscircumduetM  patt- 
.trem  aciem  adoritur.    clamor  inde  i 
anitium  terruit  animos,  et  dictator, 
iin  antesignanoa  turbataque  B.gna  et 
Lt,  tuni  appellare  lum  adhortari  mi- 
«aque  ordinum  nominatim  ad  iteran- 
vocare.    novato  clamore  Bigna  infe-  • 
liebantur,  magia  magisque  tur- 
iea  ipse  Lam  primis  erat  in  con- 
spiciena  ad  manipuloa  militum,  quod  6 
xat,  monstrabat,  vexilla  se  raorum 
uiiuiii.    quod  ubi  auditum  simul  \i-  ' 

laboria  pi  r  diem  paene  totum 
►bliti  sunt,  ut  haud  Becus,  quam  -i 
ignum  pugnae  accepissi  ut,  com  ita- 

ultra  Samnis  tolerare  terrorem  - 
\im  potuit:    partim  in  medio  i 

-iin:.     pcdi  -    restanti  -  ac  cir-  I 
_i.  ntium  sti 

idit.   hoc  d(  iiniiii  proelium  l 
m  omnibus  conciliis  frcmerent, 
iriiiu  esse,  si  iii|»i<>   bello  i 
ibu>_  merito  deifl  quam  bon 
nl :  expiandum  i<l  bellum  m 
:  i<l  referre  tantum,  utruni 
an  omnium  innoxio  praebi 
iii  qmdam  nominare  :ui<-* 
nomen  per  con« 


itur.    vir 


DOl  ' 


/ 


i 


0-   .. 

,  ne 

toniaiu 

ri,  <|iii<l  7 

.iii  irarum, 

,,    oeminem, 

od  .i  niliil  <  uiii   ■ 

; 


442  LIBEll  VIIII,  1.2.   [a.u.  C.433] 

iras  suas  vertant  in  eos,  quibua  non  suac  redditae  res,  non 
alienae  adcumulatae  satis  sint,  quorum  saevitiam  non  mors 
noxiorum,  non  deditio  exanimatorum  corporum,  non  bona 
sequentia  domini  deditioncm  exsatient,  placari  ncqucant 
nisi    hauricndum    sanguinem  laniandaque  viscera  nostra 

10  praebuerimus.  iustum  est  bellum,  Samnites,  quibus  ne- 
cessarium,  et  pia  arma,  quibus  nulla  nisi  in  armis  relin- 

11  quitur  spes.  proinde  cum  rerum  humanarum  maximum 
momentum  sit,  quam  propitiis  rem,  quam  advcrsis  agant 
diis,  pro  ccrto  habete,  priora  bella  adversus  deos  magis 
quam  homines  gessisse,  hoc  quod  instat  ducibus  ipsis  diis 
gesturos.' 

1  II.  Ilaec  non  lacta  magis  quam  vera  vaticinatus,  exer- 
citu  educto  circa  Caudium  castra  quam  potest  occultissime 

2  locat.  indc  ad  Calatiam,  ubi  iam  consules  Romanos  castra- 
quc  csse  audiebat,  milites  deccm  pastorum  habitu  mittit 
pccoraque  diversos  alium  alibi  haud  procul  Romanis  pa- 

3  sccre  iubet  praesidiis:  ubi  inciderint  in  praedatores,  ut 
idem  omnibus  sermo  constet,  legiones  Samnitium  in  Apu- 
liam  esse,   Luceriam   omnibus   copiis   circumsedere,   nec 

4  procul  abesse,  quin  vi  capiant.  iam  istc  rumor  ante  dc 
industria  volgatus  venerat  ad  Romanos,  sed  fidem  auxere 
captivi  eo  maxime,  quod  sermo  inter  omnes  congruebat. 

5  haut  erat  dubium,  quin  Lucerinis  opcm  Romanus  ferret, 
bonis  ac  fidelibus  sociis,  simul  ne  Apulia  omnis  ad  prae- 
sentem  terrorem  deficeret.    ea  modo,  qua  irent,  consulta- 

6  tio  fuit.  -  duac  ad  Luceriam  ferebant  viae,  altcra  praeter 
oram  superi  maris  patens  apertaque,  sed  quanto  tutior, 
tanto  fere  longior,    altera  per  furculas  Caudinas  brevior. 

7  sed  ita  natus  locus  est:  saltus  duo  alti  angusti  silvosique 
sunt,  montibus  circa  perpetuis  inter  se  iuncti.  iacet  inter 
eos  satis  patens  clausus  in  mcdio  campus  hcrbidus  aquo- 

8  susque,  per  quem  medium  itcr  est.  sed  antequam  venias 
ad  eum,  intrandae  primae  angustiae  sunt  et  aut  eadem, 
qua  te  insinuaveris,  retro  via  repetenda  aut,  si  ire  porro 
pergas,   pcr  alium  saltum  artiorem  inpeditioremque  eva- 

9  demlum.  in  eum  campum  via  alia  per  cavam  rupcm  Ro- 
mani  dcmisso  agmine,  cum  ad  alias  angustias  protinus 
pergerent,  saeptas  deiectu  arborum  saxorumquc  ingcntium 


LIBER  VIIII,  2.  3.  [a.  C.  321]  443 

obiacentem  molem  invencre.   eum  fraus  hostilis  apparuis- 
set,  praesidium  etiam  in  summo  saltu  eonspieitur.    eitati  10 
inde  retro,  Cjua  venerant,  pergunt  repetcre  viam.   cam  quo- 
que  clausam  sua  obiee  armisque  inveniunt.    sistunt  inde 
gradum  sine  ullius  imperio,  stuporque  omnium  animos  ac 
vclut  torpor  quidam  insolitus  mcmbra  tenct,  intucntesque  11 
alii  alios,  cum  alterum  quisque  conpotem  magis  mentis  ac 
eonsilii  ducerent,  diu  inmobiles  silent.  ?deinde  ubi  praeto-  12 
ria  consulum  crigi  videre  et  expedire  quosdam  utilia  operi, 
quamquam  ludibrio  fore  munientes  perditis  rebus  ac  spe 
omni  adempta  ccrnebant,  tamen,  ne  culpam  malis  adde-  13 
rent,  pro  se  quisque  nec  hortante  ullo  nec  imperante  ad 
muniendum  versi  castra  propter  aquam  vallo  circumdant, 
sua  ipsi  opera  laboremque  inritum,  praeterquam  quod  ho-  H 
stes  superbe  increpabant,  cum  miserabili  eonfessione  elu- 
dcntes.    ad  consules  maestos,   ne  advocantes   quidem  in  15 
eonsilium,  quando  nec  consilio  nec  auxilio  locus  esset,  sua 
sponte  legati  ac  tribuni  conveniunt,  militesque  ad  praeto- 
rium  versi  opem,  quam  vix  dii  inmortales  ferre  potcrant, 
ab  ducibus  exposcunt. 

III.    Querentcs  magis  quam  consultantes  nox  oppres-  i 
sit,  cum  pro  ingenio  quisque  fremerent,  alius:  'per  obices 
viarum,'  alius:  'per  adversa  montium,  pcr  silvas,  qua  ferri 
arma  poterunt,  eamus.    modo  ad  hostem  pervenire  liceat,  2 
quem  per  annos  iam  prope  triginta  vincimus;  omnia  aequa 
et  plana  erunt  Romano  in  perfidum  Samnitem  pugnanti,' 
alius:   'quo  aut  qua  eamus?  num  montes  moliri  sedc  sua  3 
paramus?   dum  hacc  inminebunt  iuga,  qua  tu  ad  hostem 
venies?  armati  inermes,  fortes  ignavi,  pariter  omnes  capti 
atque  victi  sumus.   ne  ferrum  quidem  ad  bene  moriendum 
oblaturus  est  hostis,  sedens  bellum  conficiet.'    his  invicem  4 
sermonibus  qua  cibi  qua  quictis  inmcmor  nox  tradueta  est. 

Xe  Samnitibus  quidem  consilium  in  tam  laetis  suppe- 
tcbat  rebus.  itaque  universi  Herennium  Pontium  patrem 
imperatoris  per  litteras  consulendum  censent.  iam  is  gra-  5 
vis  annis  non  militaribus  solum,  sed  eivilibus  quoque  abs- 
cesserat  muncribus,  in  corpore  tamen  adfecto  vigebat  vis 
animi  eonsiliiquc.  is  ubi  accepit,  ad  furculas  Caudinas  6 
inter  duos  saltus  clausos  esse  cxercitus  Romanos,  consnl- 


444  LIBER  VIIII,  3.  4.  [a.  u.  c.  433] 

tus  ab  nuntio  filii  censuit,  omnes  inde  quam  primum  in- 

7  violatos  dimittendos.  quae  ubi  spreta  sententia  est  iterum- 
que  eodem  remeante  nuntio  consulebatur,  censuit,  ad  unum 

8  onmes  interficiendos.  quae  ubi  tam  discordia  inter  se  velut 
ex  ancipiti  oraculo  responsa  data  sunt,  quamquam  filius 
ipse  in  primis  iam  animum  quoque  patris  conscnuisse  in 
adfecto  corpore  rebatur,  tamen  conscnsu  omnium  victus 

y  est,  ut  ipsum  in  consiliurn  acciret.  nec  gravatus  sencx 
plaustro  in  castra  dicitur  advectus  vocatusque  in  consilium 
ita  ferme  locutus  esse,  ut  nihil  sententiae  suae  mutaret, 

10  causas  tantum  adiceret:  priore  se  consilio,  quod  optimum 
duceret,  cum  potentissimo  populo  per  ingens  bencficium 
perpetuam  firmare  pacem  amicitiamque,  altero  consilio  in 
multas  aetates,  quibus  amissis  duobus  excrcitibus  haut 
facile  receptura  vires  Romana  res  [esset],  bellum  differre: 

11  tertium  nullum  consilium  esse.  cum  filius  aliique  princi- 
pes  percunctando  exsequerentur,  quid,  si  media  via  consilii 
caperetur,  ut  et  dimitterentur  incolumes  et  leges  iis  iure 

12  belli  victis  inponerentur:  'ista  quidem  scntentia'  inquit 
'ea  est,  quae  neque  amicos  parat  nec  inimicos  tollit.  ser- 
vate  modo  quos   ignominia  inritavcritis :   ea  est  Roinana 

13  gens,  quae  victa  quiescere  nesciat.  vivet  semper  in  pecto- 
ribus  illorum  quidquid  istuc  praesens  necessitas  inusserit 
nec  eos  ante  multiplices  poenas  expetitas  a  vobis  quiescere 
sinet.' 

1  Ilil.  Neutra  sententia  accepta  Herennius  domum  e 
castris  est  avectus.  et  in  castris  Romanis  cum  frustra  multi 
conatus  ad  erumpendum  capti  essent  et  iam  omnium  rerum 

2  inopia  esset,  victi  necessitate  legatos  mittunt,  qui  primum 
pacem  aequam  petcrent;  si  pacem  non  inpetrarcnt,  uti  pro- 

3  vocarent  ad  pugnam.  tumPontius  debcllatum  esse  respon- 
dit  et,  quoniam  ne  victi  quidem  ac  capti  fortunam  fatcri 
scirent,  inermes  cum  singulis  vestimcntis  sub  iugum  mis- 
surum;  alias  condiciones  pacis  aequas  victis  ac  victoribus 

4  fore:  si  agro  Samnitium  decederetur,  coloniae  abduceren- 
tur,  suis  inde  legibus  Romanum  ac  Samnitem  aequo  foe- 

5  dere  victurum.  his  condicionibus  paratum  se  csse  foedus 
cum  consulibus  ferire:   si  quid  eorum  displiceat,  legatos 

6  redire  ad  se  vetuit.   haec  cum  legatio  renuntiaretur,  tantus 


LIBER  Vim,  4. 5.  [a.  C.  321]  445 

gemitus  omnium  subito  exortus   est   tantaque  maestitia 
incessit,  ut  non  gravius  accepturi  viderentur,  si  nuntiare- 
tur,  omnibus  eo  loco  mortem  oppetendam  esse.    cum  diu  7 
silentium  fuisset  nec  consules  aut  pro  foedere  tam  turpi 
aut  contra  foedus  tam  necessarium  hiscere  possent,  tum 
L.  Lentulus,  qui  tum  princeps  legatorum  virtute  atque 
honoribus  erat:   'patrem  meum,'  inquit  'consules,  saepe  8 
audivi  memorantem,  se  in  Capitolio  unum  non  fuisse  aucto- 
rem  senatui  redimendae  auro  a  Gallis  civitatis,  quando  nec 
fossa  valloque  ab  ignavissimo  ad  opera   ac  muniendum 
hoste  clausi  essent  et  erumpere,  si  non  sine  magno  peri- 
culo,  tamen  sine  certa  pernicie  possent.    quod  si  illis  ut  0 
decurrere  ex  Capitolio  armatis  in  hostem  licuit,  quo  saepe 
modo  obsessi  in  obsidentes  eruperunt,  ita  nobis  aequo  aut 
iniquo  loco  dimicandi  tantummodo  cmn  hoste  copia  esset, 
non  mihi  paterni  animi  indoles  in  consilio  dando  deesset. 
equidem  mortem  pro  patria  praeclaram  esse  fateor  et  me  10 
vel   devovere  pro  populo  Romano   legionibusque  vel  in 
medios  me  inmittere  hostes  paratus  sum:  sed  hic  patriam  11 
video,  hic  quidquid  Romanarum  legionum  est.    quae  nisi 
pro  se  ipsis  ad  mortem  ruerc  volunt,  quid  habent  quod 
morte   sua   servent?    tecta  urbis,   dicat  aliquis,   et  moe-  12 
nia  et  eam  turbam,  a  qua  urbs  incolitur.    imrno  hercule 
produntur  ea  omnia  deleto  hoc  exercitu,  non  servantur. 
quis  enim  ea  tuebitur?  inbellis  videlicet  atque  inermis  mul- 
titudo.    tam  hercule  quam  a  Gallorum  impetu  defendit.  13 
an  a  Veiis   exercitum  Camillumque  ducem  inplorabunt? 
hic  omnes  spes  opesque  sunt,  quas  servando  patriam  ser-  14 
vamus,  dedendo  ad  necem  patriam  deserimus  ac  prodimus. 
at  foeda  atque  ignominiosa  dcditio  est.   sed  ea  caritas  pa-  15 
triae  est,  ut  tam  ignominia  eam  quam  morte  nostra,  si 
opus  sit,  servemus.   subeatur  ergo  ista  quantacumque  est  16 
indignitas  et  pareatur  necessitati,  quam  ne  dii  quidem  su- 
perant.   ite,  consules,  redimite  armis  civitatem,  quam  auro 
maiores  vestri  redemerunt.' 

V.  Consules  profecti  ad  Pontium  in  conloquium,  cum  l 
de  foedere  victor  agitaret,  negarunt,  iniussu  populi  foedus 
fieri  posse  nec  sine  fetialibus  caerimoniaque  alia  sollemni. 
itaque  non,  ut  vulgo  credunt  Claudiusque  etiam  scribit,  2 


44tJ  LIBER  VIIII ,  5.  6.  [a.  u.  c.  433] 

3  foedere  pax  Caudina,  sed  per  sponsionem  facta  est.  quid 
cnim  aut  sponsoribus  in  foedere  opus  essct  aut  obsidibus, 
ubi  precatione  res  transigitur,  per  quem  populum  fiat,  quo 
minus   lcgibus  dictis   stetur,    ut  cum   ita  Iuppiter  fcriat, 

4  qucmadmodum  a  fctialibus  porcus  feriatur.  spopondc- 
runt  consules,  legati,  quaestores,  tribuni  militum,  nomina- 
que  omnium  qui  spopondcrunt  cxtant,  ubi,  si  cx  foedcrc 
acta  res  csset,  praetcrquam  duorum  fetialium  non  cxta- 

0  rent.  et  propter  neeessariam  focdcris  dilationem  obsides 
ctiam  sescenti  equites  imperati,  qui  capite  lucrcnt,  si  pacto 

6  non  staretur.  tempus  inde  statutum  tradcndis  obsidilms 
cxercituque  inermi  mittendo.  redintegravit  luctum  in  ca- 
stris  consulum  adventus,  ut  vix  ab  iis  abstinercnt  manus, 

7  quorum  temeritate  in  cum  locum  deducti  cssent,  quorum 
ignavia  foedius  inde  quam  venisscnt  abituri:  illis  non  du- 
cem  locorum,  non  cxploratorem  fuisse,  beluarum   modo 

8  caccos  in  foveam  lapsos.  alii  alios  intueri,  contemplavi 
arnia  mox  tradenda  et  inermcs  futuras  dextras  obnoxiaque 
corpora  bosti.  proponere  sibimet  ipsi  ante  oculos  iugum 
bostile  et  ludibria  victoris  et  vultus  superbos  ct  per  ar- 

9  matos  inermium  iter,  inde  foedi  agminis  miserabilem  viam 
per  sociorum  urbcs,  reditum  in  patriam  ad  parentcs,  quo 

10  saepe  ipsi  maioresque  eorum  triumpliantes  vcnissent.  se 
solos  sine  vulnere,  sine  ferro,  sine  acie  victos,  sibi  non 
stringcre  licuisse  gladios,  non  manum  cum  liostc  conferre, 

11  sibi  nequiquam  animos  datos.  haec  fremcntibus  bora  1'a- 
talis  ignominiae  advenit,  omnia  tristiora  experiundo  factura 

12  quam  quae  praeceperant  animis.  iam  primum  cum  singu- 
lis  vestimentis  inermes  extra  vallum  exire  iussi  et  primi 

13  traditi  obsides  atquc  in  custodiam  abducti,  tum  a  consuli- 
bus  abire  lictores  iussi  paludamentaque  detracta:  tantam 
[id]  inter  ipsos,  qui  paullo  ante  eos  execrantes  dedendos 

n  laccrandosque  ccnsuerant,  miserationem  fecit,  ut  suae  quis- 
que  condicionis  oblitus  ab  illa  dcformatione  tantae  maie- 
statis  velut  ab  nefando  spcctaculo  averterct  oculos. 

1  VI.  Primi  consulcs  prope  seminudi  sub  iugum  missi, 
tum  ut  quisque  gradu  proxumus  crat,  ita  ignominiae  ob- 

2  iectus,  tum  deinccps  singulae  legioncs.  circumstabant  ar- 
mati  hostes  exprobrantes  cludentesque;   gladii  etiam  ple- 


LIBER  VIIII,  6.  7.  [a.C.321]  447 

risque  intcntati  et  vulnerati  quidam  necatique,  si  vultus 
eorum  indignitate  rerum  acrior  victorem  offendisset.  "lta  3 
traducti  sub  iugum  et,  quod  paene  gravius  erat,  per  ho- 
stium  oculos  cum  e  saltu  evasissent,  etsi  velut  ab  inferis 
extracti  tum  primum  lucem  aspicere  visi  sunt,  tamen  ipsa 
lux  ita  deforme  intuentibus  agmen  omni  morte  tristior-  fuit. 
itaque  cum  ante  noctem  Capuam  pervenire  possent,  incerti  4 
de  fide  sociorum  et  quod  pudor  praepediebat,  circa  viam 
haud  procul  Capua  omnium  egena  corpora  humi  prostra- 
verunt.   quod  ubi  est  Capuam  nuntiatum,  evincit  miseratio  5 
iusta  sociorum  superbiam  ingenitam  Campanis.   confestim  6 
insignia  sua  eonsulibus,  fasces,  lictores ;  arma,  equos,  vesti- 
menta,  commeatus  militibus  benigne  mittunt,  et  venienti-  7 
bus  Capuam  cunctus  senatus  populusquc  obviam  egrcssus 
iustis  omnibus  hospitalibus  privatisque  et  publicis  fungitur 
officiis.   neque  illis  sociorum  comitas  vultusque  benigni  et  8 
adloquia  non  modo  sermonem  elicere,  sed  ne  ut   oculos 
quidem  attollerent  aut  consolantes  amicos  contra  intueren- 
tur  efficere  poterant:  adeo  super  maerorem  pudor  quidam  9 
fugere  conloquia  et  coetus  hominnm  cogebat. '  postero  die  10 
cum  iuvenes  nobiles,  missi  a  Capua,  ut  proficiscentes  ad 
finem  Campanum  prosequerentur,  revertissent  vocatique  in  11 
curiam  percunctantibus  maioribus  natu  multo  sibi  maestio- 
res  et   abicctiores   animi  visos  referrent :   adeo   silens   ac  12 
prope  mutum  agmen  incessisse,  iacere  indolem  illam  Eo- 
manain  ablatosque  cum  armis  animos,  non  reddere  salu- 
tem,  non  salutantibus  dare  responsum,  non  hiscere  quem- 
quam  prae  metu  potuisse  tamquam  ferentibus  adhuc  cer- 
vicibus  iugum,  sub  quod  emissi  essent.    habere  Samnites  13 
victoriam  non  praeclaram  solum,   sed  etiam  perpetuani: 
cepisse  enim  eos  non  Romam,  sicut  ante  Gallos,  sed,  quod 
multo  bellicosius  fucrit,  Romanam  virtutem  ferociamque: — • 

VII.  cum  haec  dicerentur  audirenturque  et  deploratum  1 
paene  Romanum  nomen  in  concilio  sociorum  fidelium  esset, 
dicitur  Ofillius  Calavius  Ovi  filius,  clarus  genere  factisque  2 
tum  etiam   aetate  verendus,   longe   aliter  se  habere  rem 
dixissc:  silentium  illud  obstinatum  fixosque  in  terram  ocu-  3 
los  et  surdas  ad  omnia  solacia  aures  et  pudorem  intuendae 
lucis  ingentem  molem  irarum  ex  alto  animo  cientis  indicia 


448  LIBEK  VIIII,  7.  8.  [a.  u.  c.  433. 434] 

4  csse.  aut  Romana  sc  ignorare  ingenia  aut  silcntium  illiul 
Samnitibus  flebiles  brevi  clamores  gcmitusque  excitaturum 
Caudinaeque  pacis  aliquanto  Samnitibus  quam  Romanis 

5  tristiorem  memoriam  fore:  quippe  suos  quemque  eorum 
animos  habiturum  ubicumque  congressuri  sint;  saltus  Cau- 
dinos  non  ubique  Samnitibus  fore. 

G  Iam  Eomae  etiam  sua  infamis  clades  erat.  obsessos 
primum  audierunt;  tristior  dcinde  ignominiosae  pacis  ma- 

7  gis  quam  periculi  nuntius  fuit.  ad  famam  obsidionis  di- 
lectus  haberi  cocptus  erat ;  dimissus  deinde  auxiliorum 
apparatus,  postquam  deditioncm  tam  foede  factam  acce- 
perunt,  extemploque  sine  ulla  publica  auctoritate  consen- 

8  sum  in  omnem  formam  luctus  est:  tabernae  circa  forum 
clausae  iustitiumque   in  foro  sua  sponte   coeptum  prius 

9  quam  indictum,  lati  clavi,  anuli  aurei  positi,  pacne  mac- 
stior  exercitu  ipso  civitas  esse  nec  ducibus  solum  atque 
auctoribus  sponsoribusque  pacis  irasci,  scd  innoxios  ctiam 

10  milites  odisse  et  negare  urbe  tectisve  accipiendos.  quam 
concitationem  animorum  frcgit  adventus  exereitus  etiam 
iratis  miserabilis.  non  enim  tamquam  in  patriam  rcver- 
tentcs  ex  insperato  incolumes,  sed  captorum  habitu  vultu- 

11  que  ingressi  sero  in  urbem  ita  se  in  suis  quisque  tectis 
abdiderunt,  ut  postero  atque  insequentibus  diebus  nemo 

12  eorum  forum  aut  publicum  aspicere  vellct.  consulcs  in 
privato  abditi  nihil  pro  magistratu  agere,  nisi  quod  ex- 
pressum  senatus  consulto  est,  ut  dictatorem  dicerent  comi- 

13  tiorum  causa.  Q.  Fabium  Ambustum  dixeruntetP.Aclium 
l-t  Paetum  magistrum  cquitum.    quibus  vitio  crcatis  suffecti 

M.  Aemilius  Papus  dictator,  L.  Valerius  Flaccus  magister 
equitum.  nec  per  eos  comitia  habita  et,  quia  taedebat  po- 
pulum  omnium  magistratuum  eius  anni,  res  ad  interrcgnum 
1  j  rediit.  interreges  Q.  Fabius  Maximus,  M.  Valerius  Corvus. 
is  consules  creavit  Q.  Publilium  Philonem  et  L.  Papirium 
Cursorem  iterum  haud  dubio  consensu  civitatis,  quod  nulli 
ea  tempestatc  duces  clariores  essent. 

1  VIII.  Quo  creati  sunt  die,  eo  —  sic  enim  placuerat 
patribus  —  magistratum  inierunt  sollemnibusque  scnatus 

2  consultis  perfectis  de  pace  Caudina  rettulerunt.  et  Publi- 
lius,  penes  qucm  fasces  erant:  'dic,  Sp.  Postumi'  inquit. 


LIBER  VIIII,  8.  [a.  C.  321. 320]  449 

qui  ubi  surrexit,  eoclcm  illo  vultu,  quo  sub  iugum  missus 
crat:  'haucl  sum  ignarus,'  inquit  'consulcs,  ignominiae,  non  3 
honoris  causa  me  primum  cxcitatum  iussumque  diccre,  non 
taniquam  senatorem,  sed  tamquam  reum  qua  infclicis  belli 
qua  ignominiosae  pacis.   ego  tamen,  quando  neque  de  noxa  i 
nostra  neque  de  poena  rettulistis,  omissa  defcnsione,  quae 
non  difficillima  esset  apud  haud  ignaros  fortunarum  huma- 
narum  necessitatiumque,  scntcntiam  de  eo,  de  quo  rettu- 
listis,  paucis  peragam.    quae  sententia  testis  erit,  mihinc 
an  legionibus  vestris  pepercerim,  cum  me  seu  turpi  seu 
necessaria  sponsione  obstrinxi;  qua  tamen,  quando  iniussu  5 
populi  facta  est,  non  tenetur  populus  Romanus,  nec  quic- 
quam  ex  ea  praeterquam  corpora  nostra  debcntur  Samni- 
tibus.     dedamur  per  fetiales  nudi  vinctique,  exsolvamus  g 
religione  populum,  si  qua  obligavimus,  ne  quid  divini  hu- 
manive   obstet,   quo   minus   iustum    piumque   de  integro 
ineatur  bellum.    intcrea  consules  exercitum  scribere,  ar-  7 
mare,  cducere  placet  nec  prius  ingredi  hostium  fincs  quam 
omnia  iusta  in  dcditionem  nostram  perfecta  crunt.    vos,  S 
dii  inmortales,  precor  quaesoque,  si  vobis  non  fuit  cordi, 
Sp.Postumium,  T.  Veturium  consules  cum  Samnitibus  pro- 
spere  bellum  gerere,  at  vos  satis  habeatis,  vidisse  nos  sub  9 
iugum  missos,  vidisse  sponsione  infami  obligatos,  videre 
nudos  vinctosque  hostibus  deditos,  omnem  iram  hostium 
nostris  capitibus  excipientes.    novos  consules  lcgionesque  10 
Romanas  ita  cum  Samnite  gerere  bellum  velitis,  ut  omnia 
ante  nos  consules  bella  gesta  sunt.'    quae  ubi  dixit,  tanta  11 
simul  admiratio  miseratioque  viri  incessit  omnes,  ut  modo 
vix  crederent,  illum  eundem  esse  Sp.  Postumium,  qui  auc- 
tor  tam  foedae  pacis  fuisset,  modo  miserarentur,  quod  vir  12 
talis  etiam  praecipuum  apud  hostes  supplicium  passurus 
esset  ob  iram  diremptae  pacis.    cum  onmes  laudibus  mo-  13 
do  prosequentes  virum  in  sententiam  eius  pedibus  irent, 
temptata  paulisper  intercessio  est  ab  L.  Livio  et  Q.  Mae- 
lio  tribunis  plebis,  qui  neque  exsolvi  religione  populum  u 
aiebant    deditione    sua,    nisi    omnia   Samnitibus,    qualia 
apud  Caudium  fuissent,  restituerentur,  neque  se  pro  eo,  15 
quod    spondendo    pacem    servasscnt    exercitum    populi 
Komani,   pocnam   ullam   meritos   esse,   neque   ad  extre- 
Livi  vol.  7.  29 


450  LIBER  VIIII,  8.  9.  [a.  u.  c.  434] 

iimm,    cum   saerosancti    esscnt,    dcdi    hostibus   violarivc 
posse. 
i        VIIII.  TumPostumius:  'dedite  interea,  dedite'  inquit 
'profanos  nos,  quod  salva  religione  potestis:  dedetis  deinde 

2  et  istos  sacrosanctos,  cum  primum  magistratu  abierint,  scd, 
si  me  audiatis,  priusquam  dedantur  hic  in  comitio  virgis 
caesos,  hanc  iam  ut  intercalatae  poenae  usuram  habeant. 

3  nam  quod  deditione  nostra  negant  exsolvi  religione  popu- 
lum,  id  istos  magis,  ne  dedantur,  quam  quia  ita  se  res 
habeat,  dicere,  quis  adeo  iuris   fetialium  expers  est  qui 

4  ignoret?  neque  ego  infitias  eo,  patres  conscripti,  tam  spon- 
siones  quam  foedera  saneta  esse  apud  eos  homines,  apud 
quos  iuxta  divinas  religiones  fides  humana  colitur,  sed 
iniussu  populi  nego  quicquam  sanciri  posse  quod  populum 

5  teneat.  an  si  eadem  superbia,  qua  sponsioncm  istam  ex- 
presserunt  nobis  Samnites,  coegissent  nos  verba  legitima 
dcdcntium  urbes  nuncupare,  deditum  populum  Romanum 
vos,  tribuni,  diecretis  et   hanc  urbem,   templa,  delubra, 

G  fines,  aquas  Samnitium  esse?  omitto  dcditionem,  quoniam 
de  sponsione  agitur.  quid  tandem,  si  spopondisscmus,  ur- 
bem  hanc  relicturum  populum  Bomanum,  si  incensurum, 
si  magistratus,  si  senatum,  si  leges  non  habiturum,  si  sub 
rcgibus  futurum?  di  meliora,  inquis.    atqui  non  indignitas 

7  rcrum  sponsionis  vinculum  levat.  si  quid  est,  in  quo  obli- 
gari  populus  possit,  in  omnia  potest.  et  ne  illud  quidcm, 
quod  quosdam  forsitan  moveat,  refert,  consul  an  dictator 

8  an  praetor  spoponderit.  et  hoc  ipsi  etiam  Samnites  iudi- 
eaverunt,  quibus  non  fuit  satis  consules  spondere,  sed  le- 
gatos,  quaestores,  tribunos  militum  spondere  coegerunt. 

9  nec  a  me  nunc  quisquam  quaesiverit,  quid  ita  spoponde- 
rim,  cum  id  nec  consulis  ius  esset  nec  illis  spondere  pa- 
cem,  quae  mei  non  erat  arbitrii,  nec  pro  vobis,  qui  nihil 

io  mandaveratis,  possem.  nihil  ad  Caudium,  patres  conseripti, 
humanis  consiliis  gestum  est:   dii  inmortales  et  vestris  ct 

n  hostium  impcratoribus  mentem  ademerunt.  nec  nos  in 
bello  satis  cavimus  et  i  111  male  partam  victoriam  male 
pcrdiderunt,  dum  vix  locis  quibus  vicerant  credunt,  dum 
quacumque  condicione  arma  viris  in  arma  natis   auferre 

12  festinant.   an,  si  sana  mens  fuisset,  difficile  illis  fuit,  dum 


LIBER  VIIII,  9.  10.  [a.  C.  320]  451 

scnes  ab  domo  ad  consultandum  accerserunt,  mittere  Ro- 
mam  legatos,  cum  senatu,  cum  populo  de  pace  ac  foedere 
a.gere?  tridui  iter  expeditis  erat.     interea  in  indutiis  res  13 
fuisset,  donec  ab  Eoma  legati  aut  victoriam  illis  certam 
aut  pacem  adferrent.    ea  demum  sponsio  esset,  quam  po- 
puli  iussu  spopondissemus.    sed  neque  vos  tulissetis  nec  n 
nos  spopondissemus,  nec  fas  fuit  alium  rerum  exitum  esse, 
quain  ut  illi  velut  somnio  laetiore  quam  quod  mentes  eo- 
rum  capere  possent  nequiquam   eluderentur  et  nostrum  15 
exercitum  cadcm  quae  inpedierat  fortuna  expediret,  vanam 
victoriam  vanior  inritam  faceret  pax,  sponsio  interpone- 
retur,  quae  neminem  praetcr  sponsorem  obligaret.    quid  16 
enim  vobiscum,  patres  conscripti,  quid  cum  populo  Ro- 
mano  actum  cst?  quis  vos  appellare  potest,  quis  se  a  vobis 
dicere  deceptum?  liostis  an  civis?  hosti  nihil  spopondistis, 
civem  neminem  spondere  pro  vobis  iussistis.    nihil  ergo  17 
vobis  nec  nobiscum  est,  quibus  nihil  mandastis,  nec  cum 
Samnitibus,  cum  quibus  nihil  cgistis.     Samnitibus  spon-  1S 
sores  nos  sumus  rei  satis  locupletes  in  id  quod  nostrum 
cst,  in  id  quod  praestare  possumus,  corpora  nostra  et  ani- 
mos:  in  haec  saeviant,  in  hacc  fcrrum,  in  haec  iras  acuant. 
quod  ad  tribunos  attinet,  consulite,  utrum  praesens  deditio  ia 
eorum  ficri  possit  an  in  diem  differatur:   nos  interim,  T. 
Veturi  vosque  ceteri,  vilia  haec  capita  luendae  sponsionis 
feramus  et  nostro  supplicio  libercmus  Romana  arnia.' 

X.    Movit  patres  conscriptos  cuin  causa  tum  auctor,  1 
nec  ceteros  solum,  sed  tribunos  etiam  plebei,  ut  se  in  sena- 
tus  diccrent  fore  potestatem.   magistratu  inde  se  extemplo  2 
abdicavcrunt,   traditique   fetialibus  cum  ceteris  Caudium 
ducendi.    hoc  senatus  consulto  facto  lux  quacdam  adful- 
sisse  civitati  visa  est.    Postumius  in  ore  erat,  cum  laudi-  3 
bus  ad  caclum  ferebant,  devotioni  P.  Decii  consulis,  aliis 
claris  facinoribus  aequabant.    emersisse  civitatem  cx  ob-  t 
noxia  pace  illius  consilio  et  opera,  ipsum  se  cruciatibus  et 
hostium  irae  offerre  piaculaque  pro  populo  Romano  dare. 
arma  cuncti  spectant  et  bellum:   en  umquam  futurum,  ut  y 
congredi  armatis  cum  Samnite  Hceat? 

In  civitatc  ira  odioque  ardente  dilectus  prope  omnium  G 
voluntariorum  fuit.    rescriptae  cx  eodem  milite  novae  lc- 

29* 


452  LIBER  VIIII,  10.11.  [a.  u.  c.  434] 

7  gioncs  ductusquc  ad  Caudium  cxcrcitus.  praegrcssi  fctia- 
les  ubi  ad  portam  venere,  vestem  detrahi  pacis  sponso- 
rihus  iubent,  manus  post  tcrgum  vinciri.  cum  apparitor 
verccundia  maiestatis  Postumi  laxe  vinciret:  'quin  tu'  in- 

8  quit  'adduces  lorum,  ut  iusta  fiat  deditio!'  tum  uhi  in 
coetum  Samnitium  et  ad  tribunal  ventum  Pontii  est,  A. 

9  Cornelius  Arvina  fetialis  ita  verha  fccit:  'quandoque  hisce 
homines  iniussu  populi  Romani  Quiritium  foedus  ictum  iri 
spoponderunt  atque  ob  eam  rem  noxam  nocuerunt,  ob  eam 
rem,  quo  populus  Romanus  scelere  inpio  sit  solutus,  hoscc 

10  homines  vobis  dedo.'  haec  dicenti  fetiali  Postumius  gcnu 
femur  quanta  maxime  poterat  vi  perculit  et  clara  voce  ait, 
se  Samnitem  civem  esse,  illum  legatum  fetialem  a  se  con- 
tra  ius  gentium  violatum:  eo  iustius  bellum  gesturos. 

1  XI.    Tum  Pontius:    'nec  cgo  istam  deditionem  acci- 

2  piam'  inquit  'nec  Samnitcs  ratam  habebunt.  quin  tu,  Spuri 
Postumi,  si  deos  esse  ccnses,  aut  omnia  inrita  facis  aut 
pacto  stas?   Sanmiti  populo  omnes,  quos  in  potcstate  ha- 

">  buit,  aut  pro  his  pax  debetur.  sed  quid  ego  te  appello, 
qui  te  captum  victori  cum  qua  potcs  fidc  rcstituis?  popu- 
lum  Romanum  appcllo,  quem  si  sponsionis  ad  furculas  Cau- 
dinas  faetae  paenitet,  restituat  lcgiones  intra  saltum,  quo 

4  saeptae  fucrunt.  nemo  qucmquam  deceperit,  omnia  pro 
infecto  sint,  rccipiant  arma  quae  per  pactionem  tradide- 
runt,  rcdeant  in  castra  sua,  quidquid  pridie  habuerunt 
quam  in  eonloquium  est  ventum,  habeant:  tum.  bellum  et 
fortia  consilia  placeant,   tum  sponsio  et  pax  repudictur. 

5  ea  fortuna,  iis  loeis,  quae  ante  pacis  mcntioncm  habuimus, 
gcramus  bellum,  ncc  populus  Romanus  consulum  sponsio- 

6  nem  nec  nos  fidem  populi  Romani  accusemus.  numquamnc 
causa  defiet,  cur  vieti  pacto  non  stctis?  obsidcs  Porsinnae 
dedistis:  furto  eos  subduxistis;  auro  civitatem  a  Gallis  re- 

7  demistis:  intcr  accipiendum  aurum  cacsi  sunt;  pacem  no- 
biscum  pepigistis,  ut  legioncs  vobis  captas  restitueremus: 
cam  pacem  inritam  facitis.   et  semper  aliquam  fraudi  spe- 

8  cicm  iuris  inponitis.  non  probat  populus  Romanus  ignomi- 
niosa  pace  legiones  servatas?  paeem  sibi  habeat,  legioncs 
captas  victori  rcstituat.   hoc  fide,  hoc  foederibus,  hoc  fetia- 

9  libus  caerimoniis  dignum  erat.    ut  quidcm  tu  quod  pctisti 


LIBER  VIIII,  11.  12.  [a.  C.320]  453 

per  pactioncm  habeas,   tot  cives  incolumes,  ego  pacem, 
quam  hos  tibi  remittendo  pactus  sum,  non  habeam,  hoc 
tu,  A.  Corneli,  hoc  vos,  fetiales,  iuris  gentibus  dicitis?  ego  io 
vero  istos,  quos  dedi  simulatis,  nec  accipio  nec  dedi  arbi- 
tror,  nec  moror,  quo  minus  in  civitatem  obligatam  spon- 
sione  commissa  iratis  omnibus  diis,  quorum  eluditur  nu- 
men,  redeant.    gerite  bellum,  quando  Sp.  Postumius  modo  n 
legatum  fetialem  genu  perculit.   ita  dii  credent,  Samnitem 
civem  Postumium,  non  civem  Eomanum  esse  et  a  Samnite 
legatum  Romanum  violatum,  eo  vobis  iustum  in  nos  factuni 
esse  bellum.    haec  ludibria  religionum  non  pudere  in  lu-  12 
cem  proferre  et  vix  pueris  dignas  ambages  senes  ac  con- 
sulares  fallendae  fldei  exquirere!    i,  lictor,  deme  vincla  13 
Romanis:  moratus  sit  nemo,  quo  minus  ubi  visum  fuerit 
abeant.'    et  illi  quidem  forsitan  et  publica,  sua  certe  libe- 
rata  fide  ab  Caudio  in  castra  Romana  inviolati  redierunt. 

XII.  Samnitibus  pro  superba  pace  infestissimum  cer-  1 
nentibus  renatum  bellum  omnia,  quae  deinde  evenerunt, 
non  in  animis  solum,  sed  propc  in  oculis  esse,  et  sero  ac  2 
nequiquam  laudare  senis  Pontii  utraque  consilia,  inter  quae 
se  media  lapsos  victoriae  possessionem  pace  incerta  mu- 
tasse,  et  beneficii  et  maleficii  occasione  amissa  pugnaturos 
cum  eis,  quos  potuerint  in  perpetuum  vel  inimicos  tollcre 
vel  amicos  facere.    adeoque  nullodum  certamine  inclinatis  :; 
viribus  post  Caudinam  pacem  animi  mutaverant,  ut  clario- 
rem  inter  Romanos  deditio  Postumium  quam  Pontium  in- 
cruenta  victoria  inter  Samnites  faceret  et  geri  posse  bellum  i 
Romani  pro  victoria  certa  haberent,  Samnites  simul  re- 
bellasse  et  vicisse  crederent  Romanum. 

Inter  haec  Satricani  ad  Samnites  defecerunt  et  Fre-  5 
gellae  colonia  necopinato  adventu  Samnitium  —  fuisse  et 
Satrieanos   cum   iis   satis   constat  —  nocte  occupata  est. 
timor  inde  mutuus  utrosque  usque  ad  lucem  quietos  te- 
nuit:   lux  pugnae  initium  fuit,  quam  aliquamdiu  aequam,  6 
et  quia  pro  aris  ac  focis  dimicabatur  et  quia  ex  tectis  ad- 
iuvabat  inbellis  multitudo,  tamen  Fregellani  sustinuerunt. 
fraus  deinde  rem  inclinavit,  quod  vocem  audiri  praeconis  7 
passi  sunt,  incolumem  abiturum  qui  anna  posuisset.    ea 
spes  remisit  a  certaminc  animos,  et  passim  arma  iactari 


454  LIBEK  VIIII,  12.  13.  [a.u.c.434] 

8  coepta.  pertinacior  pars  armata  per  aversam  portam  cru- 
pit  tutiorque  cis  audacia  fuit  quam  incautus  ad  credendum 
ceteris  pavor,  quos  circumdatos  igni  nequiquam  dcos  fidem- 
que  invocantcs  Samnitcs  concremaverunt. 

9  Consules  inter  se  partiti  provincias :  Papirius  in  Apu- 
liam  ad  Luceriam  pergit,  ubi  equites  Romani  obsides  ad 
Caudium  dati  custodicbantur,  Publilius  in  Samnio  substitit 

10  advcrsus  Caudinas  legiones.  distendit  ea  rcs  Samnitium  ani- 
mos,  quod  nec  ad  Luccriam  ire,  ne  ab  tcrgo  instaret  hostis, 
nec  mancre,  ne  Luceria  interim  amitterctur,  satis  audebant. 

11  optimum  visum  est  committere  rem  fortunae  ct  transigere 
cum  Publilio  certamen.    itaque  in  aciem  copias  educunt. 

1  XIII.  Adversus  quos  Publilius  consul  cum  diinica- 
turus  csset,  prius  adloquendos  milites  ratus  contioncm 
advoeari  iussit.  ceterum  sicut  ingcnti  alacritate  ad  prac- 
torium  concursum  est,  ita  prae  clainore  poscentium  pu- 

2  gnam  nulla  adhortatio  imperatoris  audita  est.  suus  cuique 
animus  memor  ignominiae  adhortator  aderat.  vadunt  igi- 
tur  in  proclium  urgentes  signiferos  et,  nc  mora  in  con- 
cursu  pilis  emittendis  stringendisque  indc  gladiis  esset, 
pila  velut   dato  ad  id  signo   abiciunt   strictisque   gladiis 

3  cursu  in  hostem  feruntur.  nihil  illic  imperatoriac  artis 
ordinibus  aut  subsidiis  locandis  fuit,  omnia  ira  militaris 

4  prope  vesano  impetu  egit.  itaque  non  fusi  modo  hostcs 
sunt,  scd  ne  castris  quidcm  suis  fugam  inpedire  ausi 
Apuliam  dissipati  petiere;  Luceriam  tamen  coacto  rursus 

5  in  unum  agmine  est  perventum.  Romanos  ira  eadem, 
quae  per  mediam  aciem  hostium  tulerat,  et  in  castra  pcr- 
tulit.  ibi  plus  quam  in  acie  sanguinis  ac  cacdis  factum 
pracdaeque  pars  maior  ira  corrupta. 

G  Exercitus  alter  cum  Papirio  consule  locis  maritimis 
pervenerat  Arpos  per  omnia  pacata  Sanmitium  magis  in- 

7  iuriis  et  odio  quam  beneficio  ullo  populi  Romani.  nam 
Samnitcs  ea  tempestate  in  montibus  vicatim  habitantcs 
campestria  et  maritima  loca  contcmpto  cultorum  molliore 
atque,  ut  evenit  fere,  locis  simili  gcnere  ipsi  montani  at- 

8  que  agrestes  depopulabantur.  quae  regio  si  fida  Samniti- 
bus  fuisset,  aut  pervenire  Arpos  cxcrcitus  Roinanus  ne- 
quissct  aut  interiecta  inter  Romam  et  Arpos  pcnuria  rcrum 


LIBEE  VIIII,  13.  14.  [a.C.320]  455 

omnium  exclusos  a  commcatibus  absumpsisset.   tum  quo-  9 
que  profectos  inde  ad  Luceriam,  iuxta  obsidentes  obses- 
sosque,  inopia  vexavit.     omnia  ab  Arpis  Eomanis  suppe- 
ditabantur,   ceterum  adeo  exigue,   ut  militi  occupato  sta- 
tionibus  vigiliisque  et  opere  eques  folliculis  in  castra  ab 
Arpis  frumentum  veheret,  interdum  occursu  hostium  co-  10 
geretur  abiecto  ex  equo  frumento  pugnare.   obsessis  prius, 
quam  alter  consul  victore  exercitu  advenit,  et  commeatus 
ex  montibus  Samnitium  invecti  erant  et  auxilia  intromissa. 
artiora  omnia  adventus  Publilii  fecit,  qui  obsidione  delegata  n 
in  curam  collegae  vacuus  per  agros  cuncta  infesta  com- 
meatibus   hostium   fecerat:   itaque  cum  spes  nulla  esset,  12 
diutius  obsessos  inopiam  laturos,  coacti  Samnites,  qui  ad 
Luceriam  castra  habebant,  undique  contractis  viribus  signa 
cum  Papirio  confcrre. 

XIILL    Per  id  tempus  parantibusque  utrisque  se  ad  1 
proelium  legati  Tarentini  interveniunt  denuntiantes  Sam- 
nitibus  Eomanisque,  ut  bellum  omitterent:  per  utros  ste- 
tisset,  quo  minus  discederetur  ab  armis,  adversus  eos  se 
pro  alteris  pugnaturos.    ea  legatione  Papirius  audita  per-  2 
inde  ac  motus  dictis  eorum  cum  collega  se  communicatu- 
rum  respondit,  accitoque  eo,  cum  tempus  omnc  in  apparatu 
pugnae  consumpsisset,  conlocutus   de  re  haud  dubia  si- 
gnum  pugnae  proposuit.  agentibus  divina  humanaque,  quae  3 
adsolent,  cum  acie  dimicandum  est,  consulibus  Tarentini 
legati  occursare  responsum  exspectantes,  quibus  Papirius 
ait:    'auspicia  secunda  esse,  Tarentini,  pullarius  nuntiat.  4 
litatum  praeterea  est  egregie.    auctoribus  diis,  ut  vidctis, 
ad  rem  gerendam  proficiscimur.'    signa  inde  ferre  iussit  5 
et   copias   eduxit,    vanissimam   increpans    gentem,    quae 
suarum  inpotens  rerum  prae  domesticis  seditionibus  dis- 
cordiisque  aliis  modum  pacis  ac  belli  facere  aequum  cen- 
scret.     Samnites  ex  parte  altera  cum  omnem  curam  belli  G 
remisissent,  quia  aut  pacem  vere  cupiebant  aut  expediebat 
simulare,  ut  Tarentinos  sibi  conciliarent,  cum  instructos 
repente   ad  pugnam  Eomanos   conspcxissent,   vociferari, 
se  in  auctoritate  Tarentinomm  manere  nec  descendere  in  7 
aciem  nec  extra  vallum  arma  ferre;  deceptos  potius  quod- 
cumque   casus   ferat   passuros,   quam   ut   sprevisse  pacis 


45G  LIBER  VIIII,  14.  15.  [a.  u.  c.  434. 435] 

8  auctores  Tarentinos  vidcantur.  accipere  se  omcn  consulcs 
aiunt  ct  eam  precari  mentcm  hostibus,  ut  ne  vallum  qui- 

y  dem  defendant.  ipsi  inter  se  partitis  copiis  succedunt 
hostium  munimentis,  ct  simul  undique  adorti,  cum  pars 
fossas  explerent,  pars  vellerent  vallum  atque  in  fossas 
proruerent,   ncc  virtus  modo  insita,   sed  ira  etiam   cxul- 

10  ceratos  ignominia  stimularet  animos,  castra  invaserc,  ct 
pro  se  quisque,  non  haec  furculas  nec  Caudium  ncc  sal- 
tus  invios  esse,  ubi  errorcm  fraus  superbe  vicissct,  scd 
Romanam  virtutem,  quam  nec  vallum  nec  fossae  arccrent, 

11  memorantes,  caedunt  paritcr  resistentes  fusosquc,  inermcs 
atque  armatos,  servos  liberos,  puberes  inpubes,  homines 

12  iumentaque.  nec  ullum  supcrfuisset  animal,  ni  consules 
receptui  signum  dcdissent  avidosque  cacdis  milites  e  castris 

13  hostium  imperio  ac  minis  expulisscnt.  itaque  apudinfcnsos 
ob  intcrpcllatam  dulcedinem  irae  confestim  oratio  habita 

U  est,  ut  doccretur  miles,  minime  cuiquam  militum  consules 
odio  in  hostis  cessisse  aut  cessuros,  quin  duces  sicut  beUi, 
ita  insatiabilis  supplicii  futuros  fuissc,  ni  respectus  equi- 
tum  sescentorum,  qui  Luccriae  obsidcs  tenercntur,  prac- 

15  pedisset  animos,  ne  desperata  venia  hostes  caecos  in  sup- 
plicia  corum  ageret,  perdere  prius  quam  perire  optantes. 

1G  laudare  ea  milites  lactariquc,  obviam  itum  irae  suae  csse, 
ac  fateri,  omnia  paticnda  potius  quam  proderetur  salus 
tot  principum  Romanae  iuvcntutis. 

1  XV.  Dimissa  contione  consilium  habitum,  omnibusnc 
copiis  Luceriam  premerent  an  altcro  exercitu  et  ducc  Apuli 

2  circa,  gens  dubiae  ad  id  voluntatis,  temptarentur.  Publi- 
lius  consul  ad  peragrandam  profectus  Apuliam  aliquot 
expeditione  una  populos  aut  vi  subegit  aut  condicionibus 

3  in  societatem  accepit.  Papirio  quoquc,  qui  obscssor  Lu- 
ceriae  restiterat,  brevi  ad  spem  cventus  respondit.  nam 
insessis  omnibus  viis,  per  quas  commcatus  ex  Samnio 
subvehebantur,  fame  domiti  Samnites,  qui  Luceriae  in 
praesidio  erant,  legatos  miserc  ad  consulem  Komanum, 
ut  receptis   equitibus,   qui  causa  belli   essent,   absisteret 

4  obsidione.  iis  Papirius  ita  respondit:  debuisse  eos  Pon- 
tium  Herenni  filium,  quo  auctore  Romanos  sub  iuguin 
misissent,    consulere,    quid    victis    patiendum    censeret. 


LIBER  VIIII,  15.  16.  [a.  C.  320.  319]  457 

ceterum  quoniam  ab  hostibus  in  se  aequa  statui  quam  in  5 
se  ipsi  ferre  malnerint,   nuntiare  Luceriam  iussit,   arma, 
sarcinas,    iumenta,    multitudinem   omnem   inbellem   intra 
moenia  relinquerent;  militem  se  cum  singulis  vestimentis  G 
sub  iugum  missurum,   ulciscentem  inlatam,  non  novam 
inferentcm   ignominiam.     nihil   recusatum.     septem   milia  7 
militum  sub  iugum  missa  praedaque  ingens  Luceriae  capta 
receptis  omnibus  signis  armisque,  quae  ad  Caudium  amissa 
erant  et,  quod  omnia  superabat  gaudia,  equitibus  recupe- 
ratis,  quos  pignora  pacis  custodiendos  Luceriam  Sanmites 
dederant.    haud  ferme  alia  mutatione  subita  rerum  clarior  8 
victoria  populiRomani  est,  si  quidem  etiam,  quod  quibus- 
dam  in  annalibus  invenio,  Pontius  Herenni  filius  Samni- 
tium  imperator,   ut  expiaret  consulum   ignominiam,    sub 
iugum  cum  ceteris  est  missus.    ceterum  id  minus  miror,  9 
obscurum  esse  de  hostium  duce  dedito  missoque;  id  ma- 
gis  mirabile  est,  ambigi,  Luciusne  Cornelius  dictator  cum 
L.  Papirio  Cursore  magistro  equitum  eas  res  ad  Caudium 
atque  inde  Luceriam   gesserit  ultorque  unicus  Romanae  io 
ignominiae,   haud  sciam  an  iustissimo  triumpho  ad  eam 
aetatem    secundum   Furium   Camillum    triumphaverit   an 
consulum  Papiriique  praeeipuum   id   decus   sit.    sequitur  n 
lmnc  errorem  alius  error,  Cursorne  Papirius  proximis  co- 
mitiis  cum  Q.  Aulio  Cerretano  iterum  ob  rem  bene  gestam 
Luceriae  continuato  magistratu  consul  tertium  creatus  sit 
an  L.  Papirius  Mugilanus  et  in  cognomine  erratum  sit. 

XVI.    Convenit,  iam  inde  per  consules  reliqua  belli  l 
perfecta.     Aulius  cum  Frentanis  uno  secundo  proelio  de- 
bellavit  urbemque  ipsam,   quo   se   fusa  contulerat  acies, 
obsidibus   imperatis   in   deditionem  accepit.    pari  fortuna  2 
consul  alter  cum  Satricanis,  qui  cives  Eomani  post  Cau- 
dinam  cladem  ad  Samnites  defecerant  praesidiumque  eo- 
rum   in  urbem    acceperant,    rem    gessit.     nam    cum    ad  3 
moenia  Satrici  admotus  esset  exercitus  legatisque  missis 
ad  pacem   cum  precibus   petendam   triste  responsum  ab 
consule   redditum  esset,   nisi  praesidio  Samnitium  inter- 
fecto  aut  tradito  ne  ad  se  remearent,  plus  ea  voce  quam 
armis   inlatis   terroris    colonis    iniectum.     itaque    subinde  1 
execuntur  quacrendo  a  consule  legati,  quonam  se  pacto 


458  LIBER  VIIII ,  1G.  [a.  u.  c.  435] 

paucos  et  infirmos  crederet  praesidio  tam  valido  et  armato 
vim  adlaturos.    ab  isdem  eonsilium  petere  iussi,   quiboa 

5  auctoribus  praesidium  in  urbem  accepissent,  discedunt, 
aegreque  impetrato,  ut  de  ea  re  consuli  senatum  respon- 

6  saque  ad  se  referri  sineret,  ad  suos  redeunt.  duae  fac- 
tiones  senatum  distinebant,  una,  cuius  principes  erant 
defectionis  a  populo  Romano  auctores,  altera  fidelium 
civium.    certatum  ab  utrisque  tamen  est,  ut  ad  reconci- 

7  liandam  paccm  consuli  opera  navaretur.  pars  altera,  cum 
praesidium  Samnitium,  quia  nihil  satis  praeparati  erat  ad 
obsidionem  tolerandam,  excessurum  proxima  nocte  esset, 
enuntiare   consuli   satis   habuit,   qua  noctis   hora  quaque 

8  porta  et  quam  in  viam  egrcssurus  hostis  foret:  altera, 
quibus  invitis  descitum  ad  Samnites  erat,  eadem  nocte 
portam  etiam  consuli  apcruerunt  armatosque  clam  (nocte) 

9  in  urbem  acceperunt.  ita  duplici  proditione  et  praesidium 
Samnitium  insessis  circa  viam  silvestribus  locis  necopinato 
oppressum  cst  et  ab  urbe  plena  hostium  clamor  sublatus, 
momentoque  unius  horae  caesus  Sanmis,  Satricanus  cap- 

io  tus  ct  onmia  in  potestate  consulis  erant,  qui  quaestione 
habita,  quorum  opera  defectio  esset  facta,  quoa  BOntes 
conperit  virgis  caesos  securi  percussit  praesidioquc  valido 

11  inposito  arma  Satricanis  ademit.  inde  ad  triumphum  de- 
cessisse  Romam  Papirium  Cursorem  scribunt,  qui  eo  duce 
Luceriam  receptam  Samnitesque  sub  iugum  missos  auc- 

12  tores  sunt.  et  fuit  vir  haud  dubie  dignus  omni  bellica 
laude,  non  animi  solum  vigore,  sed  etiam  corporis  viribus 

13  excellens.  praecipua  pedum  pernicitas  inerat,  quae  cog- 
nomcn  etiam  dedit;  victoremque  cursu  omnium  aetatis 
suae  fuisse  ferunt  et  seu  virium  vi  seu  exercitationc  multa 

u  cibi  vinique  eundem  capacissimum,  nec  cum  ullo  asperio- 
rem,   quia  ipse  invicti  ad  laborem  corporis  esset,   fuisse 

10  militiam  pediti  pariter  equitique;  cquites  ctiam  aliquando 
ausos  ab  eo  petere,  ut  sibi  pro  re  bene  gesta  laxaret  ali- 

16  quid  laboris.  quibus  ille:  'ne  nihil  remissum  dicatis,  re- 
mitto,'  inquit  'ne  utique  dorsum  demulceatis,  cum  ex 
equis  descendetis.'    et  vis  erat  in  eo  viro  imperii  ingena 

i:  pariter  in  socios  civesque.  Pracnestinus  praetor  per  ti- 
morem  scgnius  ex  subsidiis  suos  duxerat  inprimam  aciem; 


LlBEll  VIIIT,  16.  17.  [a.C.319j  459 

quem  cum  inambulans  ante  tabernaculum  vocari  iussisset, 
lictorcm  expedire  securem  iussit.  ad  quam  vocem  exaninri  18 
stante  Praenestino:  'agedum,  lictor,  excide  radicem  hanc' 
inquit  'incommodam  ambulantibus,'  perfusumque  ultimi 
supplicii  metu  multa  dicta  dimisit.  haud  dubic  illa  aetate,  19 
qua  nulla  virtutum  feracior  fuit,  nemo  unus  erat  vir,  quo 
magis  innixa  res  Romana  staret.  quin  eum  parem  desti- 
nant  animis  magno  Alexandro  ducem,  si  arma  Asia  per- 
domita  in  Europam  vertisset. 

XVII.    Nihil  minus  quaesitum  a  principio  huius  opc-  1 
ris  videri  potest,  quam  ut  plus  iusto  ab  rerum  ordine  de- 
clinarem  varietatibusque  distinguendo  opere  et  legentibus 
velut  devcrticula  amoena  et  requiem  animo  meo  quaere- 
rem.    tamen   tanti  regis   ac  ducis  mentio,   quibus  saepc  2 
tacitis    cogitationibus    volutavit    animum,    eas   evoeat    in 
medium,    ut   quaerere   libeat,    quinam    eventus   Romanis 
rebus,   si  euin  Alexandro  foret  bellatum,   futurus  fuerit. 
plurimum  in  bello  pollere  videntur  militum  copia  et  vir-  3 
tus,   ingenia  imperatorum,    fortuna  pcr  omnia  humana, 
maxime  in  res  bellicas  potens.    ea  et  singula  intuenti  et  1 
universa  sicut  ab   aliis  regibus  gentibusque,   ita  ab  hoc 
quoque    facile    praestant    invictum   Romanum  imperium. 
iam  primum  ut  ordiar  ab  ducibus  conparandis,  haud  cqui-  5 
dem   abnuo,    egregium   ducem  fuisse   Alexandrum,    sed 
clariorem   tamen   eum  facit,   quod  unus  fuit,   quod  adu- 
lescens  in   incremento   rerum   nondum   alteram   fortunam 
expertus  decessit.   ut  alios  reges  claros  ducesque  omittam,  6 
magna  exempla  casuum  humanorum,  Cyrum,  qucm  ma- 
xime   Graeci  laudibus   celebrant,    quid    nisi    longa  vita, 
sicut  Magnum  modo  Pompeium,  vertcnti  praebuit  fortu- 
nae?    recenseam    duces  Romanos,    nec    omnes    omnium  7 
aetatium,  sed  ipsos  eos,  cum  quibus  consulibus  aut  dic- 
tatoribus  Alexandro   fuit   bellandum:   M.  Valerium  Cor-  8 
vuin,   C.  Marcium  Rutilum,    C.  Sulpicium,  T.  Manlium 
Torquatum,  Q.  Publilium  Philonem,   L.  Papirium  Cur- 
sorem,  Q.  Fabium  Maximum,  duos  Decios,  L.  Volum- 
nium,  M\  Curium.     deinceps   ingentes   sccuntur  viri,   si  9 
Punicum  Romano  praevertisset  bellum  seniorque  in  Ita- 
liam  traiecisset.    horum   in   quolibet   cum  indoles  eadem  10 


4G0  LIBER  VIIII ,  17.  18.  [a.  u.  c.  435] 

quac  in  Alexandro  erat  animi  igeniique,   tum  disciplina 

militaris   iam  inde  ab  initiis   urbis   tradita  per  manus  in 

11  artis  perpetuis  praeceptis  ordinatae  modum  venerat.  ita 
reges  gesserant  bclla,  ita  deinde  exactores  rcgum  Iunii 
Valcriiquc,  ita  dcinceps  Fabii,  Quinctii,  Cornelii,  itaFurius 
Camillus,  quem  iuvenes  ii,  quibus  cum  Alexandro  dimi- 

12  candum  erat,  senem  viderant.  militaria  opera  pugnando 
obcunti  Alexandro  —  nam  ea  quoque  liaud  minus  clarum 
cum  faciunt  —  cessisset  videlicet  in  acie  oblatus  parMan- 
liua  Torquatus  aut  Valcrius  Corvus,  insignes  ante  milites 

13  quam  duces,  cessisscntDecii  devotis  corporibus  in  liostem 
ruentes,  cessisset  Papirius  Cursor  illo  corporis  robore,  illo 

14  animi!  victus  esset  consiliis  iuvenis  unius,  ne  singulos 
nominem,  scnatus  ille,  quem  qui  cx  rcgibus  constare  dixit 

15  unus  veram  speciem  Romani  senatus  ccpit !  id  vcro  erat 
pcriculum,  nc  sollertius  quam  quilibet  unus  ex  his,  quos 
nominavi,  castris  locum  caperet,  commeatus  cxpcdirct,  ab 
insidiis  praecavcret,  tempus  pugnae  deligeret,  acicm  in- 

1G  strueret,  subsidiis  firmaret.  non  cum  Dareo  rem  esse  dixis- 
set,  quem  mulierum  ac  spadonum  agmen  trahentem,  inter 
purpuram  atquc  aurum,  oneratum  fortunae  apparatibus 
suae,  praedam  verius  quam  hostem,  nihil  aliud  quam  bene 

17  ausus  vana  contemnere,  incruentus  devieit.  longe  alius 
Italiae  quam  Indiae,  per  quam  temulento  agmine  comisa- 
bundus  incessit,  visus  illi  habitus  esset,  saltus  Apuliae  ac 
montes  Lucanos  cernenti  et  vestigia  rcccntia  domesticae 
cladis,  ubi  avunculus  eius  nuper  Epiri  rex  Alexander  ab- 
sumptus  erat. 

1  XVIII.  Et  loquimur  de  Alcxandro  nondum  mcrso  se- 

2  cundis  rebus,  quarum  nemo  intolerantior  fuit.  qui  si  ex 
habitu  novae  fortunae  novique,  ut  ita  dicam,  ingenii,  quod 

3  sibi  victor  induerat,  spectetur,  Dareo  magis  similis  quam 
Alexandro  in  Italiam  venisset  et  exercitum  Macedoniac 
oblitum  dcgenerantemquc  iam  in  Persarum  mores  addu- 

4  xisset.  referre  in  tanto  rcge  piget  supcrbam  mutationem 
vestis,  et  desidcratas  liumi  iacentium  adulationes,  etiam 
victis  Macedonibus  graves,  ncdum  victoribus,  ct  focda 
supplieia  ct  inter   vinum   et  epulas   caedes   amicorum  ct 

b  vanitatem  ementicndae  stirpis.    quid  si  vini  amor  in  dies 


LIBER  YIIII,  1S.  [a.  u.  C.  310]  461 

ficret  acrior,  quitl  si  trux  ac  praefervida  ira  —  nec  quic- 
quam  dubium  intcr  scriptores  refero  — ,  nullanc  haec  tlamna 
imperatoriis  virtutibus  ducimus?    id  vero  periculum  erat,  6 
quod  levissimi  ex  Graecis,  qui  Parthorum  quoque  contra 
nomen  Eomanum  gloriae  favent,  dictitare  solent,  ne  maie- 
statem  nominis  Alcxandri,  qucm  ne  fama  quidem  illis  no- 
tum  arbitror  fuisse,  sustinere  non  potuerit  populus  Eoma- 
nus,  et  adversus  quem  Athenis,  in  civitate  fracta  Macedo-  7 
num  armis,  cernente  tum  maxime  prope  fumantes  Theba- 
rum  ruinas,  contionari  libere  ausi  sunt  homines,  id  quod 
ex  monumentis  orationum  patet,  adversus  eum  nemo  ex 
tot  proceribus  Eomanis  vocem  liberam  missurus  fucrit  ? 
quantalibet  magnitudo  hominis  concipiatur  animo,  unius  8 
tamen  ea  magnitudo  hominis  erit,  collccta  paulo  plus  de- 
cem  annorum  felicitate,  quam  qui  eo  extollunt,  quod  popu-  9 
lus  Eomanus  etsi  nullo  bello,  multis  tamen  proeliis  victus 
sit,  Alexandro  nullius  pugnae  non  secunda  fortuna  fuerit, 
non  intellegunt,  se  hominis  res  gestas  et  eius  iuvenis  cum 
populi  iam  octingentesimum  bellantis  annum  rebus  con- 
ferre.   miremur,  si,  cum  ex  hac  parte  saecula  plura  nume-  10 
rcntur  quam  ex  illa  anni,  plus  in  tam  longo  spatio  quam 
in  aetate  tredecim  annorum  fortuna  variaverit?    quin  tu  n 
hominis   cum  homine  et  ducis  cum  duce  fortunam   cum 
fortuna  confers?    quot  Eomanos  duces  nominem,  quibus  12 
numquam  adversa  fortuna  pugnae  fuit!   paginas  in  anna- 
libus   magistratuum  fastisque  percurrere  licet  consulum 
dictatorumque,  quorum  nec  virtutis  nec  fortunae  ullo  dic 
populum  Eomanum   paenituit.     et  quo   sint  mirabiliores  13 
quam  Alexandcr  aut  quisquam  rex,  denos  vicenosque  dies 
quidam  dictaturam,  nemo  plus  quam  annum  consulatum 
gessit,  ab  tribunis  plebis  dilectus  inpcditi  sunt,  post  tcm-  14 
pus  ad  bella  ierunt,  ante  tempus  comitiorum  causa  revo- 
cati  sunt,  in  ipso  conatu  rerum  circumegit  se  annus,  colle-  15 
gae  nunc  temeritas  nunc  pravitas  inpedimento  aut  damno 
fuit,  male  gestis  rebus  alterius  successum  est,  tironem  aut 
mala  disciplina  institutum  exercitum  acceperunt.    at  her-  16 
culc  rcges  non  liberi   solum  inpedimentis   omnibus,   sed 
domini  rerum  temporumque  trahunt  consiliis  cuncta,  non 
secuntur.    invictus  ergo  Alexander  cum  invictis  ducibus  17 


462  LIBER  VIIII,  18.  19.  [a.  u.  c.  436.  437] 

bella  gcssisset  et  eadem  fortunae  pignera  in  discrimcn 

18  detulisset.  immo  etiam  eo  plus  periculi  subisset,  quod 
Macedones  unum  Alexandrum  habuissent,  multis  casibus 

19  non  solum  obnoxium,  scd  ctiam  offercntem  se,  Romani 
multi  fuissent  Alexandro  vel  gloria  vel  rerum  magnitudine 
pares,  quorum  suo  quisque  fato  sine  publico  discrimine 
viveret  morereturque. 

1  XVIIII.  Restat,  ut  copiae  copiis  conparentur  vel  nu- 

2  mero  vcl  militum  generc  vel  multitudinc  auxiliorum.  ccn- 
scbantur  eius  aetatis  lustris  dueena  quinquagena  milia 
capitum.  itaque  in  omni  defectione  sociorum  Latini  no- 
minis  urbano  prope  dilectu  dccem  scribebantur  legiones. 

3  quaterni  quinique  cxercitus  saepe  per  eos  annos  in  Etru- 
ria,  in  Umbria  Gallis  hostibus  adiunctis,  in  Samnio,  in 

4  Lucanis  gcrebant  bellum:  Latiiun  dcinde  oinne  cum  Sabi- 
nis  et  Volscis  ct  Aequis  et  omni  Campania  et  parte  (Jm- 
briac  Etruriaeque  et  Picentibus  et  Marsis  Paelignisque  ac 
Vcstinis  atque  Apulis,  adiuneta  omni  ora  Graecorum  in- 
feri  maris  a  Thuriis  Xeapolin  et  Cumas,  et  inde  Antio  at- 
quc  Ostiis  tenus  (Samnites),  aut  soeios  validos  Roinanis 

5  aut  fractos  bello  invcnisset  hostes.  ipsc  traiceisset  mare 
cum  vcteranis  Macedonibus,  non  plus  triginta  milibus  lio- 
minum,  et  quattuor  milibus  cquitum  maxime  Thessalorum: 
hoc  cnim  roboris  erat.  Persas,  Indos  aliasque  si  adiunxis- 
set  gentes,  inpedimcntum  maius  quam  auxilium  trahcret. 

6  adde,  quod  Romanis  ad  lnanum  domi  supplementum  essct, 
Alexandro,  quod  postea  Hannibali  accidit,  alieno  in  agro 

7  bellanti  exercitus  consenuisset.  arma,  clupeus  sarisaeque 
illis  (id  est  hastae),  Romano  scutum,  maius  corpori  tegu- 
mentum,  et  pilum,  haud  paulo  quam  hasta  vchementius 

8  ictu  missuque  telum.  statarius  utcrque  miles  ordines  scr- 
vans:  scd  illa  phalanx  inmobilis  et  unius  gcneris,  Romana 
aeies  distinctior,  cx  pluribus  partibus  constans,  facilis  par- 

9  tienti  quacumque  opus  csset,  facilis  iungenti.  iam  in  opere 
quis  par  Romano  miles,  quis  ad  tolerandum  laborem  me- 
lior?  uno  proelio  victus  Alcxander  bello  victus  esset:  Ro- 
manum,  quem  Caudium,  quem  Cannae  non  fregerunt,  quae 

io  fregisset  acics  ?  ne  illc  saepe,  etiam  si  prima  prospcre 
evcnisscnt,  Pcrsas  et  Indos  et  inbellcm  Asiam  quaesissct 


LIBER  VIIII,  19.  20.  [a.  C.  318.  317]  4C3 

et  cum  feminis  sibi  bellum  fuisse  dixisset,  quod  Epiri  re-  n 
gem  Alexandrum  mortifero  vulnere  ictum  dixisse  ferunt, 
sortem  bellorum  in  Asia  gestorum  ab  hoc  ipso  iuvene  cum 
sua  conferentem.     equidem,  cum  per  annos  quattuor  et  12 
viginti  primo  Punico  bello  classibus  certatum  cum  Poenis 
recordor,  vix  aetatem  Alexandri  suffecturam  fuisse  reor 
ad  unum  bcllum:   et  forsitan,  cum  et  foederibus  vetustis  13 
iuncta  res  Punica  Romanae  esset  et  timor  par  adversus 
communem  hostem  duas  potentissimas  armis  virisque  ur- 
bes  armaret,  simul  Punico  Komanoque  obrutus  bello  esset. 
non  quidem  Alexandro  duce  nec  integris  Macedonum  re-  14 
bus,  sed  experti  tamen  sunt  Romani  Macedonem  hostem 
adversus  Antiochum,  Philippum,  Persen,  non  modo  cum 
clade  ulla,  sed  nc  cum  periculo  quidem  suo.    absit  invidia  15 
vcrbo  et  civilia  bella  sileant,  numquam  ab  equite  hoste, 
numquam  a  pedite,  numquam  aperta  acie,  numquam  acquis, 
utique  numquam  nostris  locis  laboravimus.    equitem,  sa-  10 
gittas,  saltus  inpeditos,  avia  commeatibus  loca  gravis  armis 
milcs  timcre  potest:   mille  aeics  graviorcs  quam  Maeedo-  17 
num  atque  Alexandri  avertit  avertetque,  modo  sit  perpc- 
tuus  huius,  qua  vivimus,  pacis  amor  et  civilis  cura  con- 
cordiae. 

XX.    M.  Foslius  Flaccina  inde  et  L.  Plautius  Venox  l 
consules  facti.   eo  anno  ab  frequentibus  Samnitium  popu-  2 
lis  de  foedere  renovando  lcgati  cum  scnatum  humi  strati 
movissent,  reiecti  ad  populum  hautquaquam  tam  efficaces 
habcbant  preccs.   itaque  de  foedere  negatum,  indutiae  bicn-  3 
nii,  cum  per  aliquot  dies  fatigassent  singulos  precibus,  im- 
petratae.    et  ex  Apulia  Teanenses  Canusinique,  populatio-  -4 
nibus  fessi,  obsidibus  L.  Plautio  consuli  datis  in  deditio- 
nem  vencrunt. 

Eodem  anno  primum  praefccti  Capuam  crcari  coepti  5 
legibus  ab  L.  Furio  praetore  datis,   cum  utrumque  ipsi 
pro  remedio  aegris  rebus  discordia  intestina  petissent.    et  6 
duae  Komae  additae  tribus,  Ufentina  ac  Falerna. 

Inclinatis  semel  in  Apulia  rebus  Teates  quoque  Apuli  i 
ad  novos  consules,  C.lunium  Bubulcum,  Q.  Aemilium  Bar- 
bulam,  foedus  petitum  venerunt,  pacis  per  omnem  Apu- 
liam  praestandae  populo  Romano  auctores.    id  audacter  s 


4G4  LIBER  VIIII,  20—22.  [a.  u.  c.  437— 489] 

spondendo  impetravere,  ut  foedus  daretur,  nequc  ut  aeqno 
tamen  foedere,  sed  ut  in  ditione  populi  Romani  essent. 

0  Apulia  pcrdomita  —  nam  Forento  quoquc  valido  oppido 
Iunius  potitus  erat —  in  Lucanos  perrectum,  indc  rcpen- 

[0  tino  advcntu  Acmilii  consulis  Xcrulum  vi  captum.  et  post- 
quam  res  Capuae  stabilitas  Romana  disciplina  fama  per 
socios  vulgavit,  Antiatibus  quoquc,  qui  sc  sinc  legibus 
ccrtis,  sine  magistratibus  agerc  qucrebantur,  dati  ab  sc- 
natu  ad  iura  statucnda  ipsius  coloniae  patroni :  ncc  arma 
modo,  sed  iura  etiam  Romana  latc  pollebant. 

1  XXI.  C.  Iunius  Bubulcus  ct  Q.  Aemilius  Barbula  con- 
sules  cxitu  anni  non  consulibus  ab  se  creatis,  Sp.  Nautio 
et  M.  Popilio,  ceterum  dictatori  L.  Aemilio  legioncs  tra- 

2  diderunt.  is,  cum  L.  Fulvio  magistro  cquitum  Saticulam 
oppugnare  adortus,  rcbellandi  causam  Samnitibus  dcdit. 

3  duplex  inde  terror  inlatus  Romanis:  liinc  Samnis  magno 
exercitu  coacto  ad  cximendos  obsidione  socios  baud  pro- 
cul  castris  Romanorum  castra  posuit,  liinc  Saticulani  magno 
cum  tumultu  patefactis  rcpentc  portis  in  stationcs  hostium 

4  incurrcrunt.  indc  pars  utraquc  spc  alicni  magis  auxilii 
quam  viribus  freta  suis  iusto  mox  proclio  inito  Romanos 
urguent,  et  quamquam  anceps  dimicatio  crat,  tamcn  utrim- 
quc  tutam  aciem  dictator  habuit,  quia  et  locum  haud  faci- 
lcm  ad  circumveniundum   cepit  et  diversa   statuit  signa. 

5  infcstior  tamen  in  erumpcntes  incessit  nec  magno  certa- 
minc  intra  moenia  conpulit,  tum  totam  aciem  in  Samnitcs 

G  obvcrtit.  ibi  plus  ccrtaminis  fuit,  victoria  sicut  sera,  ita 
ncc  dubia  nec  varia  fuit.  fusi  in  castra  Samnites  extinctis 
noctc  ignibus  tacito  agmine  abeunt  et  spe  abiccta  Saticu- 
lac  tuendac  Plisticam  ipsi,  socios  Romanorum,  ut  parcm 
dolorcm  hosti  redderent,  circumsidunt. 

1  XXII.  Anno  circumacto  bcllum  dcinccps  ab  dictatore 
Q.  Fabio  gestum  est,  consules  novi,  sicut  superiores,  Ro- 
mac  manscrunt.   Fabius  ad  accipiendum  ab  Aemilio  cxcr- 

2  citum  ad  Saticulam  cum  supplemento  venit.  ncquc  cnim 
Samnitcs  ad  Plisticam  manserant,  sed  accitis  ab  domo 
novis  militibus,  multitudine  freti  castra  eodem,  quo  antea, 
loco  posuerunt:   lacessentesque  proclio  Romanos  avertere 

3  ab  obsidione  conabantur.    co  intentius  dictator  in  moenia 


LIBER  VIIII,  22.  23.  [a.  C.  317— 315]  4G5 

versus  id  bcllum  tanti  ducere,  quod  urbem  oppugnabat, 
sccurior  ab  Samnitibus  agere,  stationibus  modo  oppositis, 
ne  cuia  in  castra  vis  fieret.   eo  ferocius  adequitare  Samni-  -i 
tes  vallo  neque  otium  pati.    et  cum  iam  prope  in  portis 
castrorum  esset  hostis,  nihil  consulto  dictatore  magister 
equitum  Q.  Aulius  Cerretanus  magno  tumultu  cum  omni- 
bus  turmis  equitum  evectus   summovit  hostem.     tum  in  5 
minime  pertinaci  genere  pugnae  sic  fortuna  exercuit  opes, 
ut  insignis  utrimque  clades  et  clara  ipsorum  ducum  ede- 
ret  funera.    prior  Samnitium  imperator  aegre  patiens,  quo  6 
tam  ferociter  adcquitasset,  inde  se  fundi  fugarique,  orando 
hortandoque  equites  proelium  iteravit;   in  quem  insignem  7 
inter  suos   cientem   pugnam   magister  equitum  Eomanus 
infesta  cuspide  ita  permisit  equuni,  ut  uno  ictu  exanimem 
equo  praecipitaret.    nec,  ut  fit,  ad  ducis  casum  perculsa 
magis  quam  inritata  est  multitudo.    omnis  qui  circa  erant  S 
in  Aulium,  temere  invectum  per  hostium  turmas,  tela  con- 
iecerunt:  fratri  praecipuum  decus  ulti  Samnitium  impera-  9 
toris  dederunt.    is  victorem  detractum  ex  equo  magistrum 
equitnm  plenus  maeroris  atque  irae  trucidavit,  nec  multum 
afuit,  quin  corporc  etiam,  quia  inter  hostilis  ceciderat  tur- 
mas,  Samnites  potirentur.    sed  extemplo  ad  pedes  descen-  10 
sum  ab  Romanis  est,  coactique  idem  Samnites  facere.    et 
repentina  acies   circa  corpora  ducum  pedestre  proelium 
iniit,  quo  haud  dubie  superat  Romanus:   recuperatumque 
Auli  corpus  mixta  cum  dolore  laetitia  victores  in  castra 
referunt.    Samnites  duce  amisso  et  per  equestre  certamen  n 
temptatis  viribus  omissa  Saticula,  quam  nequiquam  de- 
fendi  rebantur,  ad  Plisticae  obsidionem  redeunt,  intraque 
paucos  dies  Saticula  Romanus  per  deditionem,  Plistica  per 
vim  Samnis  potitur. 

XXIII.    Mutata  inde   belli   sedis  est;    ad  Soram  ex  l 
Samnio  Apuliaque  traductae  legiones.    Sora  ad  Samnites  2 
defecerat  interfectis  colonis  Romanorum.    quo  cum  prior 
Romanus  exercitus  ad  ulciscendam  civium  necem  recupe- 
randamque  coloniam  magnis  itineribus  praevenisset,  sparsi  3 
per  vias  speculatores  sequi  legiones  Samnitium  nec  iam 
procul  abesse  alii  super  alios  nuntiarent,  obviam  itum  hosti  J 
atque  ad  Lautulas  ancipiti  proelio  dimicatum   est.     non 
Livi  vol.  I.  30 


466  LIBEB  VHII,  23.  [a.u.c.439.440] 

cacdes,  non  fuga  alterius  partis,  sed  nox  inecrtos,  victi 

5  victoresne  essent,  diremit.  invenio  apud  quosdam,  adver- 
sam  cam  pugnam  Romanis  fuisse  atque  in  ea   cecidisse 

g  Q.  Aulium  magistrum  equitum.  suffectus  in  locum  Auli 
C.  Fabius  magister  equitum  cum  exercitu  novo  ab  Boma 
advcnit  et  per  praemissoa  nuntios  consulto  dictatore,  ubi 
aubsisteret  ciuove  temporc  et  qua  ex  parte  hostem  adgre- 
deretur,  substitit  occultus  ad  onmia  satis  exploratia  consi- 

7  liis.  dictator  cum  per  aliquot  dies  post  pugnam  continuis- 
set  suos  intra  vallum,  obsessi  magis  quam obsidentia  modo, 

s  signum  repente  pugnae  proposuit  et,  efficacius  ratus  ad 
accendendos  virorum  fortium  animos,  nullam  alibi  quam 
in  seinet  ipso  cuiquam  relictam  spem,  dc  magistro  equi- 

9  tum  novoque  cxcrcitu  militcm  celavit  ct,  tamquam  nulla 
nisi  in  cruptione  spcs  cssct:  'locis'  inquit  'angustis,  mi- 
lites,  deprehcnsi,  nisi  quam  victoria  patefecerimus  viam, 
10  nullam  habemus.  stativa  nostra  munimento  satis  tuta  sunt, 
sed  inopia  eadem  infesta:  nam  ct  circa  omnia  defecerunt, 
undc  subvchi  commcatus  potcrant,  ct,  >i  homines  iuvarc 
ii  vclint,  iniqua  loca  sunt.  itaque  non  frustrabor  ego  voa 
castra  hic  relinqucndo,  in  quac  infecta  victoria,  sicut  pri- 
stino  dic,  vos  recipiatis.   armis  munimcnta,  non  munimen- 

12  tis  arma  tuta  esse  debent.  castra  habeant  repetantque 
quibus  operaest   traherc  bellum:   nos  omnium  rerum  re- 

13  spectum  practerquam  victoriae  nobis  abscidamus.  1'erte 
sijma  in  hostem:  ubi  extra  vallum  agmen  cxcesserit,  castra 
quibus  impcratum  est  incendant.  damna  vcstra,  milites, 
omnium  circa  qui  defccerunt  populorum  pracda  sarcicn- 

l  [  tur.'  et  oratione  dictatoris,  quae  necessitatis  ultimae  index 
erat,  milites  accensi  vadunt  in  liostem,  et  respcctus  ipse 
ardcntium  castrorum,  quamquam  proximis  tantum  —  ita 
cnim  iusserat  dictator  —  ignis  est  subditus,  haut  parvtun 

lj  fuit  inritamcntum.  itaque  vclut  vaecordes  inlati  signa  pri- 
mo  impetu  hostium  turbant,  et  in  tempore,  postquam  ar- 
dentia  procul  vidit  castra,  magister  cquitum  —  id  convc- 
ncrat  signum  —  hostium  tcrga  invadit.  ita  circumvcnti 
Samnites,  qua  potest  quisque,  fugam  per  divcrsa  petunt. 

IG  ingena  nmltitudo  in  unum  mctu  conglobata  ac  scmct  ipsam 

i:  turba   inpediens  in  medio  caesa.     castra   hostium   capta 


LIBER  VIIII,  23.  24.  [a.  C.  315.  314]  467 

direptaque,  quorum  praeda  onustum  militcm  in  Romana 
castra  dictator  redueit,  liaudquaquam  tam  victoria  laetum, 
quam  quod  praeter  exiguam  deformatam  incendio  partem 
cetera  contra  spem  salva  invenit. 

XXIIII.    Ad  Sox'am  inde  reditum:   novique  consules  l 
M.  Poetelius,  C.  Sulpicius  exercitum  ab  dictatore  Fabio 
accipiunt  magna  parte  veterum  militum  dimissa  novisque 
cohortibus  in  supplementum  adductis.  ceterum  cum  propter  2 
difficilem  urbis  situm  ncc  oppugnandi  satis  certa  ratio  in- 
iretur  et  aut  tempore  longinqua  aut  praeceps  periculo  victo- 
ria  e?$et,  Soranus  transfuga  clam  ex  oppido  profectus  cum  3 
ad  vigiles  Romanos  penetrasset,  duci  se  extemplo  ad  con- 
sules  iubet  deductusque  traditurum  urbem  promittit.    visus  4 
inde,  cum  quonam  modo  id  praestaturus  esset  percunctan- 
tes  doceret,  haud  vana  adferre,  perpulit,  prope  adiuncta 
moenibus  Romana  castra  ut  sex  milia  ab  oppido  remove- 
rentur:  fore,  ut  minus  intentae  in  custodiam  urbis  diurnac  5 
stationes  ac  nocturnae  vigiliae  essent.  ipse  insequenti  nocte 
sub  oppido  silvestribus  locis  cohortibus  insidere  iussis  de- 
cem  milites  delectos  secum  per  ardua  ac  prope  invia  in 
arcem  ducit,  pluribus  quam  pro  numero  virorum  missili- 
bus  telis  eo  conlatis.    ad  hoc  saxa  erant  et  temere  iacen-  g 
tia,  ut  fit  in  aspretis,  et  dc  industria  ctiam,  quo  locus  tu- 
tior  esset,  ab  oppidanis  congesta.    ubi  cum  constituisset  7 
Romanos  semitamque  angustam  et  arduam  erectam  ex  op- 
pido  in  arcem  ostendisset:  'hocquidem  ascensu'  inquit  'vel 
tres  armati  quamlibet  multitudinem  arcuerint:  vos  et  decem  8 
numero  et,  quod  plus  est,  Romani  Romanorumque  fortis- 
simi  viri  estis.   et  locus  pro  vobis  et  nox  erit,  quae  omnia 
ex  incerto  maiora  territis  ostentat.   ego  iam  terrore  omnia 
inplebo,  vos  arcem  intenti  tenete.'    decurrit  inde,  quanto  9 
maxime  poterat  cum  tumultu:  'ad  arma'  et:  'pro  vestram 
fidcm,  cives,'  clamitans  'arx  ab  hostibus  capta  est,  defen- 
dite,  ite.'   haec  incidens  principum  foribus,  haec  obviis,  haec  io 
excurrentibus  in  publicum  pavidis  increpat.    acceptum  ab 
uno  pavorem  plures  per  urbem  ferunt.   trepidi  magistratus  1 1 
missis  ad  arcem  exploratoribus  cum  tela  et  armatos  tenere 
arcem  multiplicato  numero  audirent,  avertunt  animos  a  spe 
recuperandae  arcis;   fuga  cuncta  conplentur  portaequc  ab  12 

30* 


4G8  LIBER  VIIII,  24.25.  [a.  u.  c.  4-10] 

Bemisomnia  ac  maxima  parte  inermibus  rcfringuntur.  qua- 
rum  per  unam  praesidium  Romanum  clamore  excitatum 
inrumpit  et  concursantes  pcr  vias  pavidos  caedit  iam  Sora 
capta  erat,  cum  consules  prima  luec  advenere,  et  quos  re- 
liquos  fortuna  ex  nocturna  caede  ac  fuga  fecerat  in  dedi- 
tioncm  aecipiunt.  ex  his  ducentos  viginti  quinque,  qui 
(tnmium  consensu destinabantur et  infandae  colonorum  cae- 
dis  et  defectionis  auctorcs,  vinctos  Romam  deducunt,  ce- 
teram  multitudinem  incolumem  praesidio  inposito  Sorae 
relinquunt.  omnes,  qui  Romam  deducti  erant,  virgis  in 
foro  caesi  ac  securi  porcussi  summo  gaudio  plebis,  cuius 
maxime  intercrat,  tutam  ubique,  quac  passim  in  colonias 
mitterctur,  multitudincm  esse. 

XXV.  Consules  ab  Sora  profecti  in  agros  atque  ur- 
besAusonum  bellum  intulmmt.  mota  namque  omnia  ad- 
ventu  Samnitium,  cum  apudLautulas  dimicatum  est,  fue- 
rant  coniurationesque  circa  Campaniam  passim  factac.  ncc 
Capua  ipsa  crimine  caruit.  quin  Romam  quoque  ct  ad 
principum  quosdam  inquirendb  ventum  cst.  ceterum  Au- 
sonum  gcns  proditione  urbium,  sicut  Sora,  in  potestatem 
vcnit.  Ausona  et  Minturnae  et  Vescia  urbes  crant,  cx  qui- 
bus  principes  iuventutis  duodecim  numcro  in  proditionem 
urbium  suarum  coniurati  ad  consules  veniunt.  docent.  suos 
iam  pridem  exoptantcs  Samnitium  advcntum,  simul  ad  Lau- 
tulas  pugnatum  audierunt,  pro  vietis  Eomanos  habuisse, 
iuventute,  armis  Samnitem  iuvisse;  fugatis  inde  Samniti- 
bus  incerta  pacc  agere  nec  claudentis  portas  Romanis,  nc 
arcessant  bellum,  et  obstinatos  claudere,  si  exercitus  ad- 
moveatur:  in  ea  fluctuatione  animorum  opprimi  incautos 
posse.  his  auctoribus  mota  prapius  castra  missique  cndem 
tempore  circa  tria  oppida  milites,  partim  armati,  qui  oc- 
culti  propinqua  moenibus  insiderent  loca,  partim  togati 
tectis  veste  gladiis,  qui  sub  lucem  apcrtis  portis  urbes  in- 
gredercntur.  ab  his  simul  custodes  trucidari  coepti,  simul 
datum  signum  armatis,  ut  cx  insidiis  concurrerent.  ita  por- 
tae  occupatae  triaque  oppida  eadcm  liora  eodemque  consilio 
capta.  sed  quia  absentibus  ducibus  impetus  est  factus,  nul- 
lus  modus  caedibus  fuit:  deletaque Ausonum  gens,  vix  certo 
defectionis  crimine,  perinde  ac  si  intcrnecivo  bcllo  ccrtasset. 


LIBER  VIIII,  26.  [a.C.314]  469 

XXVI.    Eodem  anno  prodito  hostibus  Romano  prae-  i 
sidio  Luceria  Samnitium  facta.    nec  diu  proditoribus  in- 
punita  rcs  fuit.    hand  procul  inde  exercitus  Romanus  erat;  2 
cuius  primo  impctu  urbs  sita  in  plano  capitur.    Lucerini 
ac  Samnitcs  ad  internccioncm  caesi,  eoque  ira  processit,  .". 
ut  Romae   quoque,   cum  de   colonis  mittendis  Luceriam 
consuleretur  senatus,   multi   delendam  urbcm   censerent. 
praeter  odium,  quod  execrabile  in  bis  captos  crat,  longin-   ! 
quitas  quoque  abhorrere  a  relegandis  tam  procul  ab  domo 
civibus  inter  tam  infestas  gentes  cogebat.   vicit  tamen  sen-  ,j 
tentia,  ut  mitterentur  coloni.   duo  milia  et  quingenti  missi. 

Eodem  anno,  cum  omnia  infida  Romanis  essent,  Ca- 
puae  quoque  occultae  principum  coniurationes  factae.    de  o 
quibus  cum  ad  senatum  relatum  esset,  haudquaquam  ne- 
glecta  res.  quaestiones  decretae,  dictatoremquc  quaestioni- 
bus  exercendis  dici  placuit.   C.  Maenius  dictus;  isM.  Fos-  i 
lium  magistrum  equitum  dixit.     ingens  erat   magistratus 
eius  teiTor.     itaque  sive  timor  seu  conscientiae  vis  Cala- 
vios  Ovium  Noviumque  —  ca  capita  coniurationis  fuerant 
— ,  priusquam  nominarentur  apud  dictatorem,    mors     haud 
dubic  ab  ipsis  conscita  iudicio  subtraxit.   dcinde  ut  quae-  8 
stioni  Campanae  materia  decessit,  versa  Romam  interpre- 
tando  res:   non  nominatim  qui  Capuae,  sed  in  universum 
qui  usquam  coissent  coniurassentve  adversus  rem  publi- 
cam  quaeri   senatum  iussisse  et  coitiones   honorum   adi-  !» 
piscendorum   causa  factas   adversus  rem   publicam   esse. 
latiorque  et  re  et  personis  quaestio  fieri,  haud  abnuente 
dictatore,  sine  fine  ulla  quaestionis  suae  ius  esse.    postu-  10 
labantur  ergo  nobilcs  homincs,  appellantibusque  tribunos 
nemo  erat  auxilio,  quin  nomina  reciperentur.    inde  nobili-  1 1 
tas,  nec  hi  modo  in  quos  crimen  intendebatur,  sed  universi 
simul  negare,  nobilium  id  crimen  esse,  quibus  si  nulla  ob- 
stetur  fraude,  pateat  via  ad  honorem,  sed  hominum  novo- 
rum.    ipsos  adeo  dictatorem  magistrumque  equitum  reos  12 
magis  quam  quaesitores  idoneos  eius  criminis  esse,  intel- 
lecturosque,  ita  id  esse,  simul  magistratu  abissent.    tum  13 
enim  vero  Maenius,  iam  famae  magis  quam  imperii  me- 
mor,  progressus  in  contionem  ita  verba  fecit:    'et  omnes  14 
ante  actae  vitae  vos  conscios  habeo,  Quirites,  et  hic  ipse 


47<  i  LIBER  VIIII,  26.  27.  [a.  u.  c.  I  U I 

honoa  delatus  ad  me  testis  cst  innoeentiae  meae:  nequc 
enim,  quod  sacpe  alias,  quia  ita  tempora  postulabant  rei 
publicae,  qui  bello  clarissimus  esset,  sed  qui  maxime  pro- 
cul  ab  his  coitionibus  vitam  egisset,  dictator  deligendua 

15  exercendis  quaestionibus  fuit.  sed  quoniam  quidem  nobi- 
les  homines  —  qua  de  causa,  vos  existimare  quam  me  pro 
magistratu  quicquam  inconpertum  dicere  melius  est  —  pri- 
mum  ipsas  expugnare  quacstiones  omni  ope  adnisi  sunt, 

16  dein,  postquam  ad  id  parum  potentes  erant,  ne  causam 
diccrent,  in  pracsidia  adversariorum,  appellationem  et  tri- 

17  bunicium  auxilium,  patricii  confugerunt,  postremo  repulsi 
inde  —  adeo  omnia  tutiora  quam  ut  innocentiam  suam 
purgarent  visa  —  in  nos  inruerunt,  et  privatis  dictatorem 

is  poscere  reum  verccundiae  non  fuit:  ut  omnes  dii  homines- 
que  sciant,  ab  illis  ctiam  quae  non  possint  temptari,  ne 
rationem  vitae  reddant,  mc  obviam  ire  crimini  et  offerre 

19  me  inimicis  reum,  dictatura  mc  abdico.  vos  quaeso,  eon- 
sules,  si  vobis  datum  ab  senatu  negotium  fuerit,  in  me 
primum  et  hunc  M.  Foslium  quaestiones  exerceatis,  ut 
appareat,  innocentia  nostra  nos,  non  maiestate  honoris  tu- 

20  tos  a  criminationibus  istis  esse.'  abdicat  indc  sc  dictatura 
et  post  eum  confestim  Foslius  magistcrio  equitum,  primi- 
que  apud  consules  —  iis  enim  ab  senatu  mandata  res  est 
—  rei  facti  adversus  nobilium  testimonia  egregie  absol- 

21  vimtur.  Publilius  etiam  Philo  multiplicatis  summis  hono- 
ribus  post  res  tot  domi  belloque  gestas,  ceterum  invisua 

22  nobilitati,  causam  dixit  absolutusque  est.  nec  diutius,  ut 
fit,  quam  dum  recens  erat,  quaestio  pcr  clara  nomina  reo- 
rum  viguit;  inde  labi  coepit  ad  viliora  capita,  donec  coi- 
tionibus  factionibusque,  adversus  quas  conparata  crat,  op- 
pressa  est. 

1  XXVII.  Earum  fama  rcrum,  magis  tamen  spes  Cam- 
panae  defectionis,  in  quam  coniuratum  erat,  Samnites  in 

2  Apuliam  versos  rursus  ad  Caudium  revocavit,  ut  inde  ex 
propinquo,  si  qui  motus  occasionem  apcriret,  Capuam  Ko- 

3  manis  eriperent.    eo  consules  cum  valido  exercitu  vene- 
runt.    et  primo  circa  saltus,  cum  utrimque  ad  hostem  ini- 

i  qua  via  esset,  cunctati  sunt;   deinde  Samnitcs  per  apcrta 
loca  brevi  circuitu  iu  loca  plana,  Campanos  campos,  ag- 


LlBEli  VIIII,  27. 28.  [a.  C.314]  471 

men  demittunt,  ibique  primum  castra  in  conspectum  hosti- 
bus  tlata,  deinde  levibus  proeliis  equitum  saepius  quam  5 
peditum  utrimque  periculum  factum:  nec  aut  eventus  eo- 
mm  Romanum  aut  morae,  qua  trahebant  bellum,  paeni- 
tebat.     Samnitium  contra  ducibus  et  carpi  parvis  cotidie  6 
damnis  et  senescere  dilatione  belli  vires  suae  vidcbantur. 
itaque  in  aciem  procedunt  equitibua  in  cornua  divisis,  qui-  i 
bus  praeceptum  erat,  intentiores  ad  respectum  castrorum, 
ne  qua  eo  vis  fieret,  quam   ad   proelium  starent :   aciem 
pediti  tutam  fore.    consulum  Sulpicius  in  dextro,  Poete-  8 
lius  in  laevo  cornu  consistunt.    dextra  pars,  qua  et  Samni- 
tes  raris  ordinibus,  aut  ad  circumeundos  hostcs  aut  ne  ipsi 
circumirentur,  constiterant,  latius  patefacta  stetit.    sinistris,  9 
praeterquam  quod  confertiores  steterant,  repentino  consilio 
Poetelii  consulis  additae  vires,  qui  subsidiarias  cohortes, 
quae  integrae  ad  longioris  jxignae  casus  reservabantur,  in 
primam  aciem  extemplo  emisit  universisque  hostem  primo 
impetu  viribus  inpulit.    commota  pedestri  acie  Samnitium  io 
eques  in  pugnam   succedit.    in  hunc   transverso   agminc 
inter  duas  acies  se  inferentem  Romanus  equitatus  concitat 
equos  signaque  et  ordines  peditum  atque  equitum  confun- 
dit,  donec  universam  ab  ea  parte  avertit  aciem.   in  eo  cornu  1 1 
nonPoetelius  solus,  sed  Sulpicius  etiam  hortator  adfucrat, 
avectus  ab  suis  nondum  consercntibus  manus  ad  clamorem 
a  sinistra  parte  prius  exortum.    unde  haud  dubiam  victo-  12 
riam  cernens,  cum  ad  suum  cornu  tenderet  cum  millc  du- 
centis  viris,  dissimilem  ibi  fortunam  invenit,  Romanos  loco 
pulsos,   victorem  hostem   signa  in  perculsos   inferentem. 
ceterum  omnia  mutavit   repente  consulis  adventus  :   nain   13 
et  conspectu  ducis  refectus  militum  est  animus  et  maius 
quam  pro  numero  auxilium  advenerant  fortes  viri  et  par- 
tis  alterius  victoria  audita,  mox  visa  etiam,  proelium  re- 
sfituit.    tota  deinde  iam  vincere  acie  Romanus  et  omisso  l ! 
certamine  caedi  capique  Samnitcs,  nisi  qui  Maleventum, 
cui  nunc  urbi  Beneventum  nomen  est,  perfugerunt.    ad 
niginta  milia  caesa  aut  capta  Samnitium  proditum  memo- 
riae  est. 

XXVIII.    Consules    egregia  victoria   parta  protinus  l 
inde  ad  Bovianum  oppugnandum  legiones  ducunt;  ibique  2 


472  LIBEE  VIIII,  28.20.  [a.  u.  c.  411— 443] 

hiberna  egerunt,  donec  ab  novis  consulibus  L.  Papirio  Cur- 
sorc  quintum,  C.  Iunio  Bubulco  iterum  nominatus  dictator 
C.  Poetelius  cum  M.  Foslio  magistro  cquitum  exercitum 

3  acccpit.  is  cum  audisset,  arcem  FregeUanam  ab  Sanmiti- 
bus  captam,  omisso  Boviano  ad  Fregellas  pergit.  undc 
nocturna  Sanmitium  fuga  sine  certamine  receptis  Fregcl- 
lis  praesidioque  valido   inposito,   in  Campaniam  rcditum 

4  maxime  ad  Nolam  armis  repetendam.  eo  se  intra  moenia 
sub  adventum  dictatoris  et  Samnitium  omnis  multitudo  et 

5  Nolani  agrestes  contulerant.  dictator  urbis  situ  circum- 
specto,  quo  apcrtior  aditus  ad  moenia  esset,  omnia  aedi- 
ficia  —  et  frcquenter  ibi  habitabatur  —  circumiccta  muris 
incendit.  nec  ita  multo  post  sive  a  Poetelio  dictatorc  sive 
ab  C.  Iunio  consule  —  nam  utrumque   traditur  —  Nola 

6  est  capta.  qui  captac  dccus  Nolae  ad  consulem  trahunt, 
adiciunt,  Atinam  et  Calatiam  ab  eodem  captas,  Poctelium 
autem  pestilentia  orta  clavi  figendi  causa  dictatorcm  dictum. 

7  Suessa  et  Pontia  eodem  anno  coloniae  deductae  sunt. 
Suessa  Auruncorum  fucrat,  Volsci  Pontias,  insulam  sitam 
in  conspcctu  litoris  sui,  incoluerant.  et  Inter[am]nam 
Casinam  ut  deduccretur  colonia  senati  consultum  factum 
est.  sed  triumviros  creavere  ac  miscrc  colonorum  quat- 
tuor  milia  insequentes  consulcs  M.  Valerius,  P.  Decius. 

1  XXVIIII.  Profligato  fere  Sanmitium  bello,  priusquam 
ca  cura  decederet  patribus  Ivomanis,  Etrusci  belli  fama 

2  cxorta  cst.  nec  crat  ea  tempestate  gens  alia,  cuius  sccun- 
dum  Gallicos  tumultus  arma  tcrribiliora  essent  cum  pro- 

3  pinquitate  agri  tum  multitudinc  hominum.  itaque  altero 
consule  in  Samnio  reliquias  bclli  perscquenti  P.  Decius, 
qui  graviter  aegcr  Romae  restiterat,  auctore  scnatu  dicta- 

4  torem  C.  Iunium  Bubulcum  dixit.  is,  prout  rei  magnitudo 
postulabat,  omnes  iuniores  sacramento  adigit,  arma  quae- 
que  alia  res  poscit  summa  industria  parat.  ncc  tantis  ap- 
paratibus  elatus  de  infcrendo  bcllo  agitat,  quicturus  haud 

i>  dubic,  nisi  ultro  arma  Etrusci  inferrcnt.  eadem  in  conpa- 
rando  cohibendoque  bcllo  consilia  et  apud  Etruscos  fuere. 
ncutri  fmibus  egressi. 

Et  censura  clara  eo  anno  Appi  Claudii  ct  C.  Plautii 

G  fuit,  mcmoriae  tamen  felicioris  ad  posteros  nomcn  Appi, 


LIBER  VIIII,  20.  30.  [a.  C.  313-311]  473 

quod  viain  munivit  et  aquam  in  urbem  duxit  eaque  unus 
perfecit,  quia  ob  infamem  atque  invidiosarn  senatus  lectio-  7 
nem  verecundia  victus  collega  magistratu  se  abdieaverat: 
Appius  iam  inde  antiquitus  insitam  pertinaeiam  familiae  8 
gerendo  solus  censuram  obtinuit.     eodem  Appio  auctore  9 
Potitii,  gens,  cuius  ad  aram  maximam  Herculis  familiare 
sacerdotium  fuerat,   servos  publicos  ministerii  delegandi 
causa  sollemnia  eius  sacri  docuerant.    traditur  inde  dictu  io 
mirabile  et  quod  dimovendis  statu  suo  sacris  religionem 
facere  posset,  cum  duodecim  familiae  ea  tempestate  Poti- 
tiorum  essent,  puberes  ad  triginta,   omnes  intra  annum 
cum  stirpe  extinctos,  nec  nomen  tantum  Potitiorum  in-  n 
terisse,   sed  censorem  etiam  Appium   memori  deum  ira 
post  aliquot  annos  luminibus  captum. 

XXX.   Itaque  consules,  qui  eum  annum  seeuti  sunt,  i 
C.  Iunius  Bubulcus  tertium  et  Q.  Aemilius  Barbula  iterum, 
initio   anni   questi   apud   populum,   deformatum   ordinem 
prava  lectione  senatus,  qua  potiores  aliquot  leetis  praeter- 
iti  essent,  negaverunt,  eam  lectionem  se,  quae  sine  recti  2 
pravique  disci-imine  ad  gratiam  ac  libidinem  facta  esset, 
observaturos,  et  senatum  extemplo  citaverunt  eo  ordine, 
qui  ante  censores  App.  Claudium  et  C.  Plautium  fuerat. 
et  duo  imperia  eo  anno  dari  coepta  per  populum,  utraque  3 
pertinentia  ad  rem  militarem:   unum,  ut  tribuni  militum 
seni  deni  in  quattuor  legiones  a  populo  crearentur,  quae 
antea,  perquam  paueis  sufFragio  populi  relictis  locis,  dicta- 
torum  et  consulum  ferme  fuerant  beneficia :   tulere   eam 
rogationem  tribuni  plebei  L.  Atilius,  C.  Marcius;  alterum  4 
ut  duumviros  navales  classis  ornandae  reficiendaeque  causa 
idem  populus  iuberet:  lator  huius  plebis  sciti  fuit  M.  De- 
cius  tribunus  plebis. 

Eiusdem  anni  rem  dictu  parvam  praeterirem,  ni  ad  5 
religionem  visa  esset  pertinere.  tibicines,  quia  prohibiti  a 
proximis  censoribus  erant  in  aede  Iovis  vesci,  quod  tradi- 
tum  antiquitus  erat,  aegre  passi  Tibur  uno  agmine  abie- 
runt,  adeo  ut  nemo  in  urbe  esset,  qui  sacrificiis  praeci- 
neret.  eius  rei  religio  tenuit  senatum,  legatosque  Tibur  6 
miserunt,  ut  darent  operam,  ut  hi  homines  Romanis  resti- 
tuerentur.    Tiburtini  benigne  polliciti  primum  accitos  eos  7 


474  LIBER  VIIU ,  30.  31.  [a.  u.  c.  443] 

in  curiam  hortati  sunt,  uti  reverterentur  Romam;   post- 
quam   perpelli   ncquibant,    consilio  haud    abhorrente  ;d> 

8  ingeniis  hominum  cos  adgrediuntur.  dic  fcsto  alii  alios 
per  speciem  celebrandarum  cantu  cpularum  causa  invitant 
et  vino,  cuius  avidum  fcrme  gcnus  cst,  oneratos  sopiunt, 

9  atque  ita  m  plaustra  somno  vinctos  coniciunt  ac  Romam 
dcportant.    ncc  prius  senserc  quam  plaustris  in  foro  re- 

!0  lictis  plenos  crapulae  eos  lux  opprcssit.  tunc  concursua 
populi  factus,  impetratoque  ut  manercnt,  datum,  ut  tri- 
duum  quotannis  ornati  cum  eantu  atque  hac,  quae  nunc 
sollemnis  cst,  licentia  per  urbem  vagarentur,  restitutum- 
quc  in  acdc  vcsccndi  ius  iis,  qui  sacris  praccincrent.  hacc 
inter  uuorum  ingcntium  bellorum  curam  gerebantur. 

1  XXXI.  Consules  inter  se  provincias  partiti:  Iunio 
Samnites,  Acmilio  novum  bellum  Etruria  sorte  obvenit. 

2  in  Samnio  Cluviam  pracsidium  Romanum,  quia  ncquivcrat 
vi  capi,  obscssum  farnc  in  dcditioncm  acceperant  Samni- 
tes,  vcrberibusque  foedum  in  modum  laceratoa  occiderant 

3  dcditos.  liuic  infcnsus  crudclitati  Iunius,  nihil  antiquius 
oppugnatione  Cluviana  ratus,  quo  dic  adgressus  est  moe- 

4  nia,  vi  ccpit  atque  omncs  pubercs  intcrfccit.  indc  victor 
exercitus  Bovianum  ductus.  caput  hoc  crat  Pcntrorum 
Samnitium  longc  ditissimum  atque  opulcntissimum  armis 

5  virisquc.  ibi  quia  haud  tantum  irarum  crat,  spe  pracdac 
milites  accensi  oppido  potiuntur.  minus  itaque  sacvitum 
in  hostcs  est,  pracdac  plus  paene  quam  ex  omni  Samnio 

6  umquam  cgestum,  benigneque  omnis  militi  concessa.  ct 
postquam  pracpotentem  armis  Romanum  nec  acics  sub- 
sistcre  ullae  ncc  castra  nec  urbes  poterant,  dnmium  prin- 
cipum  in  Samnio  eo  curae  sunt  intcntac,  ut  insidiis  quac- 
rcretur  locus,  si  qua  licentia  populando  effusua  exercitus 

7  excipi  ac  circumveniri  posset.  transfugae  agrcstes  et  captivi 
quidam,  pars  forte  pars  consilio  oblati,  congrucntia  ad  con- 
sulem  adfcrcntes,  quae  ct  vcra  crant,  pecoris  vim  ingen- 
tem   in   saltum    avium   conpulsam   csse,   pcrpulcrunt,   ut 

8  pracdatum  eo  expcditae  ducerentur  legioncs.  ibi  ingena 
hostium  exercitus  itinera  occultus  insederat,  et  postquam 
intrasse  Romanos  vidit  saltum,  rcpente  exortus  cum  cla- 

9  more  ac  tumultu  incautos  invadit.    et  primo  nova  res  tre- 


LIBER  VIIII,  31.  32.  [a.C.311]  475 

pidationem  fecit,  dum  arma  capiunt,  sarcinas  congerunt  in 
mcdium;   dein  postquam,  ut  quisque  libcraverat  se  onere 
aptaveratque  armis,  ad  signa  undique  coibant  et  notis  or- 
dinibus  in  vetere   disciplina  militiae  iam   sine  praecepto 
ullius  sua  sponte   strucbatur  acies,   consul  ad   ancipitem  io 
maximc  pugnam  advectus  desilit  ex  equo  et  Iovem  Mar- 
temque  atque  alios  testatur  deos,  se  nullam  suam  gloriam 
indc,  sed  praedam  militi  quaerentem  in  eum  locum  devc- 
nisse  neque  in  sc  aliud  quam   nimiam   ditandi  ex  hoste  n 
militis  curam  rcprehendi  posse.     ab  eo  se  dedecore  nul- 
lam  rem  aliam  quam  virtutem  militum  vindicaturam.   coni-  12 
terentur  modo  uno  animo  omnes  invadere  hostem,  victum 
acie,  castris  exutum,  nudatum  urbibus,  ultimam  spem  furto 
insidiarum   temptantem  et  loco,   non   armis  fretum.     scd  13 
quem  esse  iam  virtuti  Romanae  inexpugnabilem   locum? 
Fregellana  arx  Soranaque  et  ubicumque  iniquo  successum 
erat  loco  memorabantur.    his  accensus  miles  omnium  in-  1 L 
memor  difficultatium,  vadit  adversus  inininentem  hostium 
aciem.    ibi  paulum  laboris  fuit,  dum  in  adversum  clivum 
erigitur  agmen;  ceterum  postquam  prima  signa  planitiem  15 
summam  ceperunt  sensitque  acies,  aequo  se  iam  institisse 
loco,  versus  extemplo  est  terror  in  insidiatores,  easdemque 
latebras,  quibus  se  paulo  ante  texerant,  palati  atque  iner- 
mes   fuga  repetebant.     sed  loca  difficilia  hosti  quaesita  16 
ipsos  tum  sua  fraude  inpediebant.    itaque  ergo  perpaucis 
effugium  patuit:   caesa  ad  viginti  milia  hominum,  victor- 
que  Romanus  ad  oblatam  ab  hoste  praedam  pecorum  dis- 
currit. 

XXXII.   Dum  haec  geruntur  in  Samnio,  iam  omnes  1 
Etruriae  populi  praeter  Arretinos  ad  arma  ierant  ab  op- 
pugnando  Sutrio,  quae  urbs  socia  Romanis  velut  claustra 
Etruriae  erat,  ingens  orsi  bellum.    eo  alter  consulum  Ae-  2 
milius  cum  cxcrcitu  ad  liberandos  obsidione  soeios  venit. 
advenientibus  Romanis  Sutrini  commeatus  benigne  in  ca- 
stra  ante  urbem  posita  advexere.    Etrusci  diem  primum  3 
consultando,  maturarent  traherentne  bellum,  traduxerunt. 
postero  die,  ubi  celeriora  quam  tutiora  consilia  magis  pla- 
cuere  ducibus,  sole  orto  signum  pugnae  propositum  est, 
armatique   in  aciem   procedunt.     quod  postquam   consuli  1 


47»5  LIBER  VIIII,  32.  33.  [a.  u.  e.  143.  111  v 

Duntiatum  est,  extemplo  tesscram  tlari  iubet,  ut  prandeat 

miles  firmatisquc  cibo  viribus  arma  capiat.   dicto  paretur. 

j  consul  ubi  armatos  paratosquc  vidit,  signa  extra  vallum 
proferri  iussit  et  haud  procul  hoste  instruxit  aciem.  ali- 
quamdiu  intenti  utrimque  steterunt  expcctantcs,  ut  ab  ad- 

<j  versariis  clamor  et  pugna  ineiperet;  et  prius  sol  meridic 
se  inclinavit  quam  telum  hinc  aut  illinc  emissum  est.  inde 
ne   infecta  re  abiretur,   clamor  ab  Etruscia  oritur  conci- 

:  nuntquc  tubae  et  signa  inferuntur.  nec  scgnius  aRomanis 
pugna  initur.    concurrunt  infensis  animis.    numcro  hostis, 

8  virtute  Komanus  superat.  anceps  proelium  multos  utrim- 
que  et  fortissimum  quemque  absumit,  nec  prius  inclinata 
rcs  est  quam  secunda  acies  Komana  ad  prima  signa,  in- 

9  tegri  fessis,  successerunt.  Etrusci,  quia  nullis  reccntibus 
subsidiis  fulta  prima  acies  fuit,  ante  signa  eircaque  omnes 
ccciderunt.  nullo  umquam  proelio  fugae  minus  nec  plus 
caedis  fuisset,  ni  obstinatos  mori  Tuscos  nox  texissct,  ita 

10  ut  victorcs  prius  quam  victi  pugnandi  fincm  faccrent.  post 
occasum  solis  signum  reccptui  datum  est;   noctc  ab  utro- 

n  que  in  castra  reditum.  ncc  deinde  quicquam  eo  anno  rei 
memoria  dignae  apud  Sntrium  gestum  est,  quia  et  ex 
hostium  exercitu  prima  tota  acies  deleta  uno  proelio  fue- 
rat   subsidiariis    modo   relictis,    vix   quod    satis    esset    ad 

12  castrorum  praesidium,  et  apud  Romanos  tantum  vulnerum 
fuit,  ut  plures  post  proelium  saucii  deccsserint  quam  ceci- 
derant  in  acie. 

1  XXXIII.  Q.  Fabius  insequentis  anni  consul  bellum 
ad  Sutrium  cxcepit,  collega  Fabio  C.  Marcius  Rutilus  datus 

2  est.  ceterum  et  Fabius  supplementum  ab  Ivoma  adduxit 
ct  novus  exercitus  domo  accitus  Etruscis  venit 

i  Permulti  anni  iam  erant,  cum  inter  patricios  magistra- 
tus  tribunosque  nulla  certamina  fuerant,  cum  cx  ca  fami- 
lia,  quae  velut  fatalis  (cum)  tribunis  ac  plebi  erat,  ccrta- 

;  men  oritur.  Ap.  Claudius  censor  circumactis  decem  et 
octo  mensibus,  quod  Aemilia  lege  finitum  censurae  spatium 
temporis  erat,  cum  C.  Plautius  collega  eius  magistratu  se 

i  abdicasset,  nulla  vi  conpelli  ut  abdicaret  potuit.  P.  Sem- 
pronius  crat  tribunus  plebis,  qui  finiendac  censurae  intra 
legitimum   tempus   actionem   susceperat,   non   popularem 


LIBER  VIIIl,  33.  34.  [a.  C.  311. 310/09]  477 

magis  quam  iustam  ncc  in  vulgus  quam   optimo  cuiquc 
gratiorcm.     is  cum   idcntidcm   lcgcm  Aemiliam   rccitarct  G 
auctoremque  eius  Mamercum  Acmilium  dictatorein  laudi- 
bus  ferrct,  qui  quinqucnnalcm  ante  censuram  et  longin- 
quitate  potestatem  dominantem  intra  sex  mcnsum  ct  anni 
coegisset   spatium :    'dic   agcdum,'   inquit   'Appi  Claudi,  7 
quidnam  facturus  fucris,  si  co  tcmpore,  quo  C.  Furius  et 
M.  Geganius   ccnsores   fucrunt,   censor  fuisses.'    negarc  8 
Appius  interrogationem  tribuni  magno  operc  ad  causam 
pertincre  suam:   nam  ct  si  tcnuerit  lex  Aemilia  cos  cen- 
sores,   quorum  in  magistratu   lata   cssct,   quia  post  illos  9 
ccnsores   creatos   cain  legem  populus   iussisset  quodque 
postremum  iussisset,   id  ius  ratumque  esset,  non  tamcn 
aut  se  aut  eorum  quemquam,  qui  post  eam  legem  latam 
creati  censores  essent,  teneri  ea  lege  potuissc. 

XXXIIII.    Ilaec   sine   ullius  adsensu  cavillante  Ap-  l 
pio:    'est,'   inquit   'Quirites,  illius  Appii  progenies,    qui 
dcccmvir  in  annum  crcatus   altero   anno  se  ipse  crcavit, 
tertio  nec   ab  se  nec  ab  ullo   creatus   privatus   fasces  et 
imperium  obtinuit  nec  ante  continuando  abstitit  magistratu  2 
quam  obrucrent  eum  male  parta,  male  gesta,  male  retenta 
imperia.    liaec  est  eadem  familia,  Quirites,  cuius  vi  atque  o 
iniuriis  conpulsi  extorres  patria  sacrum  montcm  cepistis, 
haec,  adversus  quam  tribunicium  auxilium  vobis  conpa- 
rastis,  haec,  propter  quam  duo  exercitus  Avcntinum  inse-  t 
distis,   haec,  quae  faenebres  leges,  haec,   quae  agrarias 
semper  inpugnavit.    haec  conubia  patrum  et  plebis  inter-  5 
rupit,   haec  plebi  ad   curules   magistratus  iter  obsaepsit. 
hoc  est  nomen  multo  quam  Tarquiniorum  infestius  vestrae 
libertati.    itane  tandem,  Appi  Claudi,  cum  centesinius  iam  c, 
annus  sit  ab  Mam.  Aemilio  dictatore,  tot  censores  fuerint, 
nobilissimi  fortissimique  viri,  nemo  eorum  duodccim  ta- 
bulas  legit?  nemo  id  ius  esse  quod  postremo  populus  ius- 
sisset  sciit?  immo  vero  omnis  sciverunt  et  idco  Aemiliac  7 
potius  legi  paruerunt  quam  illi  antiquae,  qua  primum  ccn- 
sores  creati  erant,  quia  hanc  postremam  iusserat  populus 
et  quia,  ubi  duae  contrariae  leges  sunt,  semper  antiquae 
obrogat  nova.    an  hoc  dicis,  Appi,  non  teneri  Aemilia  lege  s 
populum?    an  populum   tcneri,   te  unum   exlegem   esse? 


478  LIBER  VIIII,  34.  [a.  u.  e.  444/5] 

9  tcnuit  Aemilia  lex  violcntos  illos  ccnsores  C.  Furium  et 
M.  Geganium,  qui  quid  iste  magistratus  in  re  publica 
male  facere  posset  indicarunt,  cum  ira  finitae  potestatis 
Mam.  Aemilium,   principcm   actatis   suae  belli   domique, 

lii  aerarium  feecrunt;  tenuit  deinccps  omnis  .censores  intra 
centum   annorum   spatium ;    tenet  C.  Plautium   collegam 

n  tuum  isdem  auspiciis,  eodem  iure  crcatum.  an  hunc  non 
ut  qui  optimo  iure  censor  creatus  esset  populus  creavit? 
tu  unus  cximius  cs,  in  quo  hoc  praccipuum  ac  singularc 

12  valcat?  qucm  tu  rcgem  sacrificiorum  crees?  amplexus  regni 
nomen  ut  qui  optimo  iure  rex  Romae  creatus  sit  crcatum 
se  dicet.  qucm  semestri  dictatura,  quem  intcrregno  quin- 
quc  dierum  contcntum  fore  putes?  quem  clavi  figcndi  aut 

13  ludorum  causa  dictatorcm  audacter  crees?  quam  isti  sto- 
lidos  ac  socordes  vidcri  crcditis  cos,  qui  intra  viccsimum 
diem  ingentibus  rebus  gestis  dictatura  se  abdicaveront  aut 

1 1  qui  vitlo  creati  abierunt  magistratu?  quid  cgo  antiqua  rc- 
petam?  nupcr  intra  dcccm  annos  C.  Maeniua  dictator,  quia, 
cum  quacstiones  severius  quam  quibusdam  potcntibus  tu- 
tum  crat  cxerceret,  contagio  cius  quod  quaerebat  ipse 
criminis  obiectata  ab  inimicis  est,  ut  privatus  obviam  iret 
crimini,  dictatura  sc  abdicavit.    nolo  cgo  istam  in  tc  mo- 

1 5  destiam :  ne  degeneraveris  a  familia  imperiosissima  et 
supcrbissima,  non  die,  non  hora  citius  quam  necesse  est 

16  magistratu  abicris,  modo  nc  cxcedas  finitum  tempus.  satis 
cst  aut  diem  aut  mensem  censurae  adiccre?  triennium,  in- 
quit,  et  sex  menscs  ultra  quam  licet  Aemilia  legc  censu- 
ram  geram,  et  solus  geram.    hoc  quidcm  iam  regno  similc 

1 7  est.    an  collegam  subrogabis,  quem  nc  in  demortui  quidcm 

18  locum  subrogare  fas  est?  paenitct  cnim,  quod  antiquissi- 
mum  sollcmne  ct  solum  ab  ipso,  cui  fit,  institutum  dco, 
ab  nobilissimis  antistitibus  eius  sacriad  servorum  ministe- 

19  rium  rcligiosus  ccnsor  deduxisti,  gens  antiquior  originibus 
urbis  huius,  hospitio  dcorum  inmortalium  sancta,  proptcr 
te  ac  tuam  ccnsuram  intra  annum  ab  stirpe  extincta  est, 
nisi  univcrsam  rcm  publicam  co  ncfario  obstrinxcris,  quod 

20  ominari  ctiam  rcformidat  animus.  urbs  eo  lustro  capta 
est,  quo,  demortuo  collega  C.  Iulio  censorc,  L.  Papirius 
Cursor,  nc  abirct  magistratu,  M.  Cornelhun  Malugincnsem 


LIBER  VIIII ,  34.  35.  [a.  C.  310/09]  479 

collegam  subrogavit.    et  quanto  modestior  illius  cupiditas  21 
fuit   quam   tua,  Appi?    nec  solus  nec  ultra  finitum  lege 
tempus  L.  Papirius  censuram  gessit.    tamen  neminem  in- 
venit,  qui  se  postea  auctorem  sequeretur;  omnes  deinceps 
censores  post  mortem  collegae  se  magistratu  abdicarunt. 
te  nec  quod  dies  exit  censurae  nec  quod  collega  magistratu  22 
abiit,  nec  lex  nec  pudor  coercet:  virtutem  in  superbia,  in 
audaeia,  in  contemptu  deorum  hominumque  ponis.     ego  23 
te,  Appi  Claudi,  pro  istius  magistratus  maiestate  ac  vere- 
cundia,  quem  gessisti,  non  modo  manu  violatum,  sed  ne 
verbo  quidem  inclementiori  a  me  appellatum  vellem:  sed  -24 
ct  haec,  quae  adhuc  egi,  pervicacia  tua  et  superbia  cocgit 
mc  luqui  et,  nisi  Aemiliae  legi  parueris,  in  vincula  duci 
iubebo  nec,  cum  ita  conparatum  a  maioribus  sit,  ut  co-  2.j 
mitiis   censoriis,   nisi  duo   confecerint  legitima  suffragia, 
non  renuntiato  altero  comitia  differantur,  ego  te,  qui  solus 
censor  creari  non  possis,  solum  censuram  gerere  non  pa- 
tiar.'    haec  taliaque  cum  dixisset,   prendi  censorem  et  in  26 
vincula  duci  iussit.    adprobautibus  sex  tribunis  actioncm 
collcgae  tres  appellanti  Appio  auxilio  fuerunt,  summaquc 
invidia  onmium  ordinum  solus  censuram  gessit. 

XXXV.   Dum  ea  Romae  geruntur,  iam  Sutrium  ab  1 
Etruscis  obsidebatur,  consulique  Fabio  imis  montibus  du- 
centi  ad  ferendam  opem  sociis  temptandasque  munitiones, 
si  qua  posset,  acies  hostium  instructa  occurrit;   quorum  2 
ingcntem  multitudinem  cum  ostenderet  subiecta  late  pla- 
nities,  consul,  ut  loco  paucitatem  suorum  adiuvaret,  flectit 
paululum  in  clivos  agmen  —  aspreta  erant  strata  saxis  — , 
inde  signa  in  hostem  obvertit.    Etrusci  omnium  praeter-  3 
quam  multitudinis  suae,  qua  sola  freti  erant,  inmemores 
proclium  ineunt  adeo  raptim  et  avide,  ut  abiectis  missili- 
bus,  quo  celerius  manus  consererent,  stringerent  gladios 
vadentes  in  hostem:  Romanus  contra  nunc  tela  nunc  saxa,  4 
quibus  eos  adfatim  locus  ipse  armabat,  ingerere.    igitur  5 
scuta  galeaeque  ictae  cum  etiam  quos  non  vulneraverant 
turbarent  —  neque  subire  erat  facile  ad  propiorem  pugnam 
neque  missilia  habebant,  quibus  eminus  rem  gererent — , 
stantes  et  expositos  ad  ictus,  cum  iam  satis  nihil  tegeret,  6 
quosdam  etiam  pedem  referentes,  fluctuantemque  et  insta- 


480  LIBEll  VIIII,  35.  36.  [a.  u.  c.  -114  5] 

bilcm  aciem  redintcgrato  clamore  strictis  gladiis  hastati  ct 

7  principes  invadunt.  eum  impetum  non  tulerunt  Etrusci, 
versisque  signis  fuga  cffusa  castra  repetunt.  sed  equitcs 
Romani  praevecti  pcr  obliqua  campi  cum  se  fugientibus 

8  obtulissent,  omisso  ad  castra  itinere  montes  petunt.  indc 
inermi  paene  agminc  ac  vexato  vulneribus  in  silvam  Cimi- 
niam  penetratum.  liomanus  multis  milibus  Etruscorum 
caesis,  duodequadraginta  signis  militaribus  captis,  castri.- 
etiam  hostium  cum  praeda  ingenti  potitur.  tum  de  persc- 
quendo  hoste  agitari  coeptum. 

1  XXXVI.  Silva  erat  Ciminia  magis  tum  invia  atquc 
horrenda  quam  nuper  fuere  Germanici  saltus,  nulli  ad 
eam  diem  ne  mercatorum  quidcm  adita.  eam  intrare  haud 
fere  quisquam  praeter  ducem  ipsum  audebat:   aliis  omni- 

2  bus  cladis  Caudinae  nondum  mcmoria  aboleverat.  tum  ex 
iis  qui  adcrant  —  consulis  fratrem  M.  Eabium,  Caesonem 
alii,  C.  Claudium  quidam  matre  cadem  qua  consulcm  geni- 
tum  tradunt  —  speculatum  se  iturum  professus  breviquc 

3  omnia  certa  adlaturum.  Cacre  cducatus  apud  hospites, 
Etruscis  inde  litteris  eruditus  erat  linguamque  Etruscam 
probe  noverat.  habeo  auctorcs,  vulgo  tum  Romanos  puc- 
ros,  sicut  nuiic  Graecis,  itaEtruseis  litteris  erudiri  Bolitos: 

4  sed  propius  est  vero,  praecipuum  aliquid  fuisse  in  eo,  qui 
se  tam  audaci  simulatione  hostibus  inmiscuerit.  servus  ei 
dicitur  comes  unus  fuisse,  nutritus  una  eoque  haud  igna- 

5  rus  linguae  ekisdern ;  nec  quiequam  aliud  proficiscentes 
quam  summatim  regionis,  quae  intranda  erat,  naturam  ac 
nomina  principum  in  populis  accepere,  ne  qua  inter  con- 

G  loquia  insigni  nota  haesitantes  deprendi  possent.  icrc 
pastorali  habitu,  agrestibus  telis,  falcibus  gacsisque  binis 
armati.  sed  ncque  commercium  linguae  nec  vestis  armo- 
rumve  habitus  sic  eos  texit  quam  quod  abhorrebat  ab  fide, 

7  quemquam  externum  Ciminios  saltus  intraturum.  usque 
ad  Camcrtes  Umbros  penetrasse  dicuntur.  ibi  qui  csscnt 
fateri  Romanum  ausum  introductumque  in  senatum  con- 

8  Bulis  verbis  egisse  de  societate  amicitiaquc  atque  inde 
comi  hospitio  acccptum  nuntiarc  Romanis  iussum,  com- 
mcatum  exercitui  dicrum  triginta  praesto  fore,  si  ea  loca 
intrasset  iuventutemquc  Camertium  Umbrorum  in  armis 


LIBER  VIITI,  36.  37.  [a.  C.  310,09]  481 

paratam  imperio  futuram.    haec  cum  relata  consuli  essent,  9 
inpedimentis  prima  vigilia  praemissis,  legionibus  post  in- 
pedimenta  ire  iussis,  ipse  substitit  cum  equitatu  et  luce  10 
orta  postero  die   obequitavit    stationibus    hostium,   quae 
extra  saltum  dispositae  erant;   et  cum  satis  diu  tenuisset 
hostem,   in  castra  sese  recepit  portaque  altera  egressus 
ante  noctem  agmen  adsequitur.    postero  die  luce  prima  n 
iuga  Ciminii  montis  tenebat.    inde  contemplatus  opulenta 
Etruriae  arva  milites  emittit.    ingenti  iam  abacta  praeda  12 
tumultuariae  agrestium  Etruscorum   cohortes,   repente   a 
principibus   regionis  eius   concitatae,  Eomanis   occurrunt 
adeo  inconpositae,  ut  vindices  praedarum  prope  ipsi  prae- 
dae  fuerint.     caesis  fugatisque  iis,  late  depopulato   agro  13 
victor  Romanus    opulentusque    rerum   omnium   copia  in 
castra  rediit.    eo  forte  quinque  legati  cum  duobus  tribunis  u 
plebis  venerant  denuntiatum  Fabio  senatus  verbis,  ne  sal- 
tum  Ciminium  transiret.    laetati,  serius  se  quam  ut  inpe- 
dire  bellum  possent  venisse,  nuntii  victoriae  Romam  re- 
vertuntur. 

XXXVII.  Hac  expeditione  consulis  motum  latius  erat  i 
quam  profligatum  bellum :   vastationem  namque  sub  Ci- 
minii  montis  radicibus  iacens  ora  senserat  conciveratque 
indignatione  non  Etruriae  modo   populos,   sed  Umbriae 
finitima.    itaque  quantus  non  umquam  antea  exercitus  ad  2 
Sutrium  venit;  neque  e  silvis  tantummodo  promota  castra, 
sed  etiam  aviditate   dimicandi  quam   primum  in  campos 
delata  acies.  deinde  instructa  primo  suo  stare  loco  relicto  3 
hostium  ad  instruendum   eontra   spatio;   dein,   postquam 
detractare  hostem   sensere  pugnam,   ad  vallum  subeunt. 
ubi  postquam  stationes  quoque  receptas  intra  munimenta  4 
sensere,   clamor  repente   circa  duces  ortus,  ut  eo  sibi  e 
castris  cibaria  eius  diei  deferri  iuberent:  mansuros  se  sub  5 
armis  et  aut  nocte  aut  certe  luce  prima  castra  hostium 
invasuros.    nihilo  quietior  Romanus  exercitus  imperio  du-  g 
cis  continetur.     decima  erat  fere   diei  hora,  cum  cibum 
capere   consul  milites  iubet,  praecipit,  ut  in  armis  sint, 
quacumque  diei  noctisve  hora  signum  dederit.    paucis  mi-  i 
lites  adloquitur,  Samnitium  bella  extollit,  elevat  Etruscos, 
nec  hostem  hosti  nec  multitudinem  multitudini  conparan- 

Livi  vol.  I.  31 


482  LIBER  VI I II ,  37.  38.  [a.  u.  c.  444/5] 

<l;un  ait  csse.  praeterca  teluni  aliud  oceultum  scituros  in 
teinpore;  interea  taceri  opus  essc.  lns  ambagibus  prodi 
simulabat  hostes,  quo  animus  militum  multitudine  territus 
restitueretur;  et,  quod  sine  munimento  considerant,  veri 
similius  erat  quod  simulabatur.  curati  eibo  corpora  quieti 
dant   et   quarta    fere   vigilia   sine   tumultu   excitati    arma 

8  capiunt.  dolabrae  calonibus  dividuntur  ad  vallmn  pro- 
ruendum  fossasque  inplendas.  intra  munimenta  instruitur 
acics,  delectae  cohortes  ad  portarum  cxitus  conlocantur. 

9  dato  deinde  signo  paulo  ante  lucem,  quod  aestivis  nocti- 
bus  sopitae  maxime  quietis  tempus  est,  proruto  vallo  eru- 
pit  acies,  stratos  passim  invadit  hostes,  alios  inmobilcs, 
alios  semisomnos  in  cubilibus  suis,  maximam  partem  ad 
arma  trepidantcs  caedes  oppressit;  paucis  armandi  sc  da- 

10  tum  spatium  cst.  eos  ipsos  non  signum  certum,  non  du- 
cem  sequentes  fundit  Romanus,  fugatosque  persequitur. 
ad  castra,  ad  silvas  divcrsi  tendebant.  silvae  tutius  dedere 
refugium,  nam  eastra  in  campis  sita  eodem  die  capiuntur. 
aurum  argentumque  iussum  refcrri  ad  eonsulem,  cetera 

11  praeda  militis  fuit.  caesa  aut  capta  eo  die  hostium  milia 
ad  sexaginta.  eam  tam  claram  pugnam  trans  Ciminiam 
silvam  ad  Perusiam  pugnatam  quidam  auctorcs  sunt  me- 
tuque  in  magno  civitatem  fuissc,  ne  interelusus  exercitus 
tam  infesto  saltu  coortis  undique  Tuscis  Umbrisque  op- 

12  primeretur.  sed  ubicumquc  pugnatum  est,  res  Romana 
superior  fuit.  itaque  a  Perusia  et  Cortona  et  Arrctio,  quae 
fermc  capita  Etruriae  populorum  ea  tempestate  crant,  le- 
gati  paecm  foedusquc  ab  Romania  petentes  indutias  in 
triginta  annos  impetraverunt. 

l  XXXVIII.  Dum  hacc  in  Etruria  geruntur,  consul  alter 
C.  Marcius  Rutilus  Allifas  de  Sanmitibus  vi  ccpit.  multa 
alia  castella  vicique   aut   deleta  hostiliter  aut  intcgra  in 

•_>  potestatcm  venere.  per  idem  tempus  ct  classis  Romana  a 
P.  Cornclio,  quem  senatus  maritimae  orae  praefecerat,  in 
Campaniam  acta  cum  adpulsa  Pompeios  essct,  socii  indc 
navales  addepopulandum  agrum  Nucerinum  profecti  proxi- 
mis  raptim  vastatis,  unde  reditus  tutus  ad  naves  esset, 
dulcedine,  ut  fit,  praedae  longius  progressi  excivcrc  hostes. 

:;  palatis  per  agros  nemo  obvius  fuit,  cum  occidione  occidi 


LIBEE  VII II,  38.  [a.C.  310/09]  483 

possent:  redeuntea  agmine  ineauto  haud  procul  navibus 
adsecuti  agrestes  exuerunt  praeda,  partem  etiam  occide- 
runt,  quae  superfuit  caedi  trepida  multitudo  ad  naves 
conpulsa  est. 

Profectio   Q.  Fabii   trans  Ciminiam   silvam   quantum  4 
Romae  terrorem  fecerat,  tam  laetam  famam  in  Samnium 
ad  hostes  tulerat:  interclusum  Romanum  exercitum  obsi- 
deri  cladisque  imaginem  furculas  Caudinas  memorabant: 
eadem  temeritate   avidam  ulteriorum   semper  gentem  in  5 
saltus  invios  deductam,  saeptam  non  hostium  magis  armis 
quam  locorum  iniquitatibus  esse.     iam  gaudium  invidia  6 
quadam  miscebatur,  quod  belli  Romani  decus  ab  Samni- 
tibus  fortuna  ad  Etruscos  avertisset.     itaque  armis  viris-  7 
que   a*d  obterendum   C.  Marcium    consulem    concurrunr. 
protinus  inde  Etruriam  per  Marsos  ac  Sabinos  petituri,  si 
Marcius  dimicandi  potestatem  non  faciat.   obvius  his  con-  s 
sul  fuit.    dimicatum  proelio  utrimque  atroci  atque  incerto 
eventu  est,  et  cum  anceps  caedes  fuisset,  adversae  tamen 
rei  fama  inRomanos  vertit  ob  amissos  quosdani  equestris 
ordinis  tribunosque  militum  atque  unum  legatum  et,  quod 
insigne  maxime  fuit,  consulis  ipsius  vulnus.    ob  haec  etiam  9 
aucta  fama,  ut  solet,  ingens  terror  patres  invasit,  dictato- 
remque  dici  placebat:  nec  quin  Cursor  Papirius  diceretur, 
in  quo  tum  summa  rei  bellicae  ponebatur,   dubium  cui- 
quam  erat.    sed  nec  in  Samnium  nuntium  perferri  omni-  10 
bus  infestis  tuto  posse  nec  vivere  Marcium  consulem  satis 
fldebant;  alter  consulFabius  infestus  privatim  Papirio  erat.  11 
quae  ne  ira  obstaret  bono  publico,  legatos  ex  consularium 
numero  mittendos  ad  eum  senatus  censuit,  qui  sua  quoque  12 
eum,  non  publica  solum  auctoritate  moverent,  ut  memo- 
riam   simultatium  patriae  remitteret.     profecti  legati   ad  13 
Fabium  cum  senatus  consultmn  tradidissent  adiecissent- 
que  orationem  convenientem  mandatis,  consul  demissis  in 
terram  oculis  tacitus  ab  incertis,  quidnam  acturus  esset, 
lcgatis  recessit;  nocte  deinde  silentio,  ut  mos  est,  L.  Pa-  u 
pirium  dictatorem  dixit.    cui  cum  ob  animum  egregie  vic- 
tum  legati  gratias  agerent,  obstinatum  silentium  obtinuit 
ac  sine  responso  ac  mentione  facti  sui  legatos  dimisit,  ut 
appareret,  insignem  dolorem  ingenti  conprimi  animo.   Pa-  15 

31* 


484  LIBEB  VIIII,  38.39.  [a.  u.c. 444/46] 

pirius  C.  Iunium  Buhulcum  magistrum  equitum  dixit:  at- 
que  ei  legem  euriatam  de  imperio  ferenti  triste  omen  diem 
diffidit,  quodFaucia  curia  fuit  principium,  duabus  insignis 
cladibus,  captae  urbis  et  Caudinae  pacis,  quod  utroquc 
ig  anno  eiusdem  curiac  fuerat  principium ;  Macer  Licinius 
tertia  etiam  clade,  quae  ad  Cremeram  accepta  est,  ahoini- 
nandam  eam  curiam  facit. 
i  XXXVIIII.  Dictator  postero  die  auspieiis  repetitis 
pertulit  iegem,  et  profectus  eum  legionihus  ad  terrorem 
traducti  silvam  Ciminiam  excrcitus  nuper  scriptis  adLon- 

2  gulam  pervenit  acceptisque  a  Marcio  consule  veterihus 
militihus  in  aciem  copias  cduxit.  nec  hostes  detractarc 
visi  pugnam.    instructos  deinde  armatosque,  cum  ah  ncu- 

3  tris  proelium  inciperet,  nox  oppressit.  quieti  aliquamdiu, 
nec  suis  diffidentes  virihus  nec  hostem  spcrncntes,  stativa 

i  in  propinquo  habucre.  *  *  *  nam  et  eum  Vmbrorum  exer- 
citu  aeie  depugnatum  est  —  fusi  tamcn  niagis  quam  caesi 

;.  hostes,  quia  coeptam  acriter  non  tolerarunt  pugnam  —  et 
ad  Vadimonis  laeum  Etrusei  lege  sacrata  eoacto  exercitu, 
cum  vir  virum  legisset,  quantis  numquam  alias  ante  simul 

i;  copiis  simul  animis  dimicarunt.  tantoque  irarum  certa- 
mine  gesta  res  est,  ut  ab  neutra  parte  emissa  sint  tela. 
gladiis  pugna  coepit  et  acerrime  commissa  ipso  certamine, 
quod  aliquamdiu  anceps  fuit,  accensa  est,  ut  non  cum 
Etruseis  totiens  victis,  sed  cum  aliqua  nova  gente  videre- 

;  tur  dimicatio  esse.  nihil  ab  ulla  parte  movetur  fugae, 
cadunt  antesignani  et,  ne  nudentur  propugnatoribus  signa, 

8  fit  ex  secunda  prima  acies.  ab  ultimis  deinde  subsidiis 
cietur  nriles,  adeoque  ad  ultimum  laboris  ac  pcriculi  ven- 
tum  est,  ut  equites  llomani  omissis  equis  ad  primos  ordi- 
nes  peditum  per  arma,  per  corpora  evaserint:  ea  velut 
nova  inter  fessos  cxorta  acies  turbavit  signa  Etruscorum. 

0  secuta  deinde    impetum   eorum,   utcumque   adfecta  erat, 

10  cetera  multitudo  tandem  perrumpit  ordines  hostium.  tunc 
vinei  pcrtinacia  coepta  et  averti  manipuli  quidam  et,  ut 

1 1  semel  dedere  terga,  etiam  certiorem  capessere  fugam.  ille 
primum  dies  fortuna  vetere  abundantes  Etruscorum  frcgit 
opes.  eaesum  in  acie  quod  roboris  fuit,  castra  eo  impctu 
capta  direptaque. 


LIBER  VIIII,  40.  [a.C.  310/09]  485 

XXXX.  Pari  subinde  periculo  gloriaeque  eventu  bel-  i 
lum  in  Samnitibus  erat,  qui  praetcr  ceteros  belli  ajppara- 
tus  ut  acies  sua  fulgeret  novis  armorum  insignibus  fece- 
runt.    cluo   exercitus   erant,   scuta  alterius  auro,   alterius  2 
argento   eaelaverunt :   forma  crat   scuti,   summum  latius, 
qua   pectus   atque   umeri    teguntur,   fastigio   aequali,   ad 
imum  cuncatior  mobilitatis  causa;   spongia  pectori  tegu-  3 
mentum  et  sinistrum  crns  ocrea  tectum;   galeae  cristatae, 
quae   speciem    magnitudini  corporum   adderent ;    tunicae 
auratis  militibus  vcrsicolores,  argentatis  linteae  candidae. 
his  dextrum  cornu  datum,  illi  in  sinistro  consistunt.   notus  4 
iam  Eomanis  apparatus  insignium  armorum  fuerat  docti- 
que  a  ducibus  erant,  horridum  militem  esse  debere,  non 
caelatum    auro   et   argento,    scd   ferro   et   animis   fretum: 
quippe  illa  praedam  verius  quam  arma  esse,  nitentia  ante  5 
rem,  deformia  inter  sanguinem  ct  vulnera;   virtutem  esse  6 
militis  decus  et  omnia  illa  victoriam   sequi  et  ditcm  ho- 
stem  quamvis  pauperis  victoris  praemium  esse.    his  Cur-  7 
sor  vocibus   instinctos  milites  in  proelium  ducit.     dextro 
ipse  cornu  consistit,  sinistro  praefecit  magistrum  equitum. 
simul   est  concursum,   ingens   fuit   cum  hoste   certamen,  8 
non   segnius   inter  dictatorem  et  magistrum  equitum,  ab 
utra  parte  victoria  incipcret.    prior  forte  Iunius  commovit  9 
hostem,  laevo  dextrum  cornu,  sacratos  more  Samnitium 
milites  eoque  candida  veste  et  paribus  candore  armis  in- 
signes.    eos  se  Orco  mactare  Iunius  dictitans,  cum  intu- 
lisset  signa,  turbavit  ordines  et  haud  dubie  inpulit  aciem. 
quod  ubi  sensit  dictator:   'ab  laevone  eornu  victoria  in-  10 
cipiet'  inquit  'et  dextrum  cornu,  dictatoris  acies,  alienam 
pugnam  sequetur,  non  partem  maximam  victoriae  trahet?' 
concitat  milites,  nec  peditum  virtuti  equitcs  aut  legatorum  i 1 
studia  ducibus  cedunt.    M.  Valerius  a  dextro,  P.  Decius  12 
ab  laevo  cornu,  ambo  consulares,  ad  equites  in  cornibus 
positos  evchuntur  adhortatique  eos,  ut  partem  secum  ca- 
pesserent  decoris,  in  transversa  latera  hostium  incurrunt. 
is  novus  additus  terror  cum  ex  parte  utraque  circumva-  13 
sisset  aciem   et  ad  terrorem  hostium  legiones  Romanae 
redintcgrato   clamore    intulissent    gradum,    tum    fuga   ab 
Samnitibus  cocpta.    iam  strage  hominum  armorumque  in-  1 1 


48G  LIBER  VIIII,  40.  41.  [a.  u.  c.  444/5.  44(1] 

signium  campi  rcpleri.  ac  primo  pavidos  Samnites  castra 
sua  accepere,   deintle  ne  ea  quidcm  retenta:    captis  di- 

13  reptisque  ante  noctem  iniectus  ignis.  dictator  ex  scnatus 
consulto   triumphavit.      cuius    triumpho   longe    maximam 

1G  speciem  captiva  arma  praebuerc.  tantum  magnificentiac 
visum  in  his,  ut  aurata  scuta  dominis  argentariarum  ad 
forum  ornandum  dividcrentur.   inde  natum  initium  dicitur 

17  fori  ornandi  ab  aedilibus,  cum  tensae  ducerentur.  et  Ro- 
mani  quidem  ad  honorem  dcum  insignibus  armis  hostium 
usi  sunt,  Campani  ab  superbia  et  odio  Samnitium  gladia- 
torcs,  quod  spectaculum  inter  epulas  crat,  eo  ornatu  ar- 
marunt  Samnitiumque  nomine  conpellarunt. 

18  Eodem  anno  cum  reliquis  Etruscorum  ad  Ferusiam, 
quae  et  ipsa  indutiarum  fidem  ruperat,  Fabius  consul  nec 

19  dubia  nec  difficili  victoria  dimicat.  ipsum  oppidum  — 
nam  ad  moenia  victor  accessit  —  cepisset,  ni  legati  de- 

20  dentes  urbem  exissent.  pracsidio  Perusiae  inposito,  lega- 
tionibus  Etruriae  amieitiam  petentibus  prac  se  Eomam  ad 
senatum  missis,  consul  praestantiore  etiam  quam  dictator 

21  victoria  triumphans  urbem  est  invectus.  quin  etiam  de- 
victorum  Samnitium  decus  magna  ex  parte  ad  legato-  P. 
Decium  et  M.  VaJerium  est  versum,  quos  populus  proxi- 
mis  comitiis  ingenti  consensu  consulem  alterum,  alterum 
praetorem  declaravit. 

1  XXXXI.  Fabio  ob  egregie  perdomitam  Etruriam  con- 
tinuatur  consulatus,  Decio  collega  datur.    Valerius  prae- 

2  tor  quartum  crcatus.    consules  partiti  provincias:  Etruria 

3  Dccio,  Sanmium  Fabio  evenit.  profectus  ad  Nuccriam  Al- 
faternam,  tum  pacem  petentis,  quod  uti  ea,  cum  darctur, 
noluisscnt,  aspernatus  cst,  oppugnando  ad  deditioncm  sub- 

1  cgit.  cum  Samnitibus  acie  dimicatum,  haud  magno  cer- 
tamine  hostes  victi:  ncque  eius  pugnac  memoria  tradita 
foret,  ni  Marsi  eo  primum  proelio  cum  Romanis  bellasscnt. 
secuti  Marsorum  defectionem  Paeligni  eandcm  fortunam 

5  habuerunt.  Decio  quoquc  altcri  consuli  secunda  bclli 
fortuna  erat.  Tarquiniensem  metu  subegerat  frumcntum 
exercitui  praebere  atque  indutias   in  quadraginta   annos 

G  petere.  Vulsiniensium  castella  aliquot  vi  cepit;  quaedam 
cx  his  diruit,  nc  rcceptaculo  hostibus  essent,  circumferen- 


LIBER  VIIII,  41.  [a.  C.  310/09. 308]  487 

doque  passim  bello  tantum  terrorem  sui  fecit,  ut  nomen 
omne  Etruscum  foedus  ab  consule  peteret.    ac  de  eo  qui-  7 
dem  niliil  impetratum,  indutiae  annuae  datae.    stipendium 
exercitu  Romano  ab  hoste  in  eum  annum  pensum  et  binae 
tunicae  in  militem  exactae.    ea  merces  indutiarum  fuit. 

Tranquillas  res  iam  Etruscis   turbavit  repentina  de-  8 
fectio  Umbrorum,   gentis   intcgrae  a  cladibus   belli,   nisi 
quod  transitum  exercitus  ager  senserat.    ii  concitata  omni  9 
iuventute  sua  et  magna  parte  Etruscorum  ad  rcbellionem 
conpulsa  tantum  exercitum  fecerant,  ut  relicto  post  se  in 
Etruria  Decio  ad  oppugnandam  inde  Romam  ituros  magni- 
fice  de  se  ac  contemptim  de  Romanis  loquentes  iactarent. 
quod  inceptum  eorum  ubi  ad  Decium  consulem  perlatum  10 
est,   ad  urbem  ex  Etruria  magnis  itineribus  pergit  et  in 
agro  Pupiniensi  ad  famam  intentus  hostium  consedit.    nec  1 1 
Romae  spernebatur  Umbrorum  bellum  et  ipsae  minae  me- 
tum  fecerant  expertis  Gallica  clade,  quam  intutam  urbem 
iucolerent.    itaque  legati  ad  Fabium  consulem  missi  sunt,  12 
ut,  si  quid  laxamenti  a  bello  Samnitium  esset,  inUmbriam 
propere  exercitum  dueeret.    dicto  paruit  consul  magnisque  1 3 
itineribus  ad  Mevaniam,  ubi  tum  copiae  Umbrorum  erant, 
perrexit.    repens  adventus  consulis,  quem  procul  Umbria  1 1 
in  Samnio  bello  alio  oceupatum  crediderant,  ita  extemiit 
Umbros,  ut  alii  recedenduni  ad  urbes  munitas,   quidam 
omittendum  bellum  censerent.     plaga  una  — -  Materinam  [5 
ipsi  appellant  —  non  continuit  modo  ceteros  in  armis,  sed 
confestim   ad   certamen   egit.      castra  vallantem   Fabium 
adorti  sunt.    quos  ubi  effusos  ruere  in  munimenta  consul  \g 
vidit,  revocatos  milites  ab  opere,  prout  loci  natura  tem- 
pusque  patiebatur,  ita  instruxit,  cohortatusque  praedica- 
tione  vera  qua  in  Tuscia  qua  in  Samnio  partorum  decorum 
exiguam  appendieem  Etrusci  belli  conficere  iubet  et  vocis 
inpiae  poenas  expetere,  qua  se  urbem  Romanam  oppugna- 
turos   minati  sunt.     haec  tanta    sunt   alacritate    militum  17 
audita,  ut  clamor  sua  sponte  ortus  loquentem  interpella- 
verit  ducem.    ante  imperium,  ante  concentum  tubarum  ac 
cornuum  cursu  effuso  in  liostem  feruntur.    non  tamquam  18 
in   viros   aut   armatos   incurrunt :    mirabilia   dictu,   signa 
primo  eripi  coepta  signiferis,  deinde  ipsi  signiferi  trahi  ad 


488  LIBEK  VIIII,  41.  42.  [a.  u.  c.  446—448] 

consulcm   arraatiquc   milites  cx  acie  in  aciem   transferri, 
et  sicubi  est  certamen,  scutis  magis  quam  gladiie  gcritur 

19  res :  umbonibus  incussaque  ala  sternuntur  hostes.  plua 
capitur  hominum  quam  caeditur,   atque  una  vox  ponere 

20  arma  iubentium  pcr  totam  fcrtur  acicin.  itaque  intcr 
ipsum  ccrtamen  facta  deditio  cst  a  primis  auctoribus  belli. 
postero  insequentibusquc  dicbus  et  ceteri  Umbrorum  po- 
puli  deduntur.   Ocriculani  sponsionc  in  amicitiam  accepti. 

1  XXXXII.   Fabius  alienae  sortis  victor  bclli  in  suam 

2  provinciam  excrcitum  rcduxit.  itaque  ei  ob  res  tam  feli- 
citer  gestas  sicut  priore  anno  populus  continuaverat  con- 
sulatum,  ita  senatus  in  insequentem  annum,  quo  Ap.  Clau- 
dius,  L.  Volumnius  consules  fuerunt,  prorogavit  maximc 

3  Appio  advcrsante  imperium.  Appium  censorcm  petisse 
consulatum  comitiaque  cius  ab  L.  Furio  tribuno  plcbis 
intcrpcllata,   donec  se   ccnsura  abdicavit,   in  quibusdam 

t  annalibus  invenio.  creatus  consul,  cum  collcgae  novum 
bellum  Salcntini  hostes  dcccrncrcntur,  Romae  mansit,  ut 
urbanis  artibus  opes  augerct,  quando  belli   dccus   pcncs 

5  alios  esset.  Voluinnium  provinciac  haud  pacnituit:  multa 
sccunda  proelia  fecit,  aliquot  urbcs  hostium  vi  ccpit.  prae- 
dae  crat  largitor  et  benignitatcm  per  se  gratam  comitate 
adiuvabat,   militemque  his   artibus   fccerat  et  periculi  ct 

G  laboris  avidum.  Q.  Fabius  pro  consule  ad  urbem  Allifas 
cum  Samnitium  exercitu  signis  conlatis  connigit.  minimc 
ambigua  res  fuit :  fusi  hostcs  atque  in  castra  conpulsi. 
nec  castra  forent  retenta,  ni  exiguum  supcrfuissct  diei; 
ante  noctem  tamen  sunt  circumsessa  et  nocte   custodita, 

7  ne  quis  elabi  posset.  postero  dic  vixdum  luce  certa  dcdi- 
tio  ficri  cocpta ;   ct  pacti,  qui  Samnitium  forcnt  ut  cum 

8  singulis  vestimcntis  cmittcrentur.  ii  omnes  sub  iugum 
niissi.  sociis  Samnitium  nihil  cautum,  ad  septem  milia 
sub  corona  veniere.    qui  se  civem  Hernicum  dixcrat,  seor- 

9  sus  in  custodia  habitus.  eos  omnes  Fabius  Romam  ad 
scnatum  misit.  et  cum  quaesitum  esset,  dilectu  an  vo- 
luntarii  pro  Samnitibus  adversus  lvomanos  bellassent,  per 

10  Latinos  populos  custodiendi  dantur,  iussique  eam  intcgram 
rem  novi  consules  P.  Coraelius  Arvina,  Q.  Marcius  Tre- 
mulus  —  hi  enim  iam  creati  crant  —  ad  scnatum  referre. 


HBER  VIIII,  42.  43.  [a.  C.  308— 30G]  489 

id  aegre  passi  Hernici,  concilium  populorum  omnium  lm-  1 1 
bentibua  Anagninis    in   circo,   quem    maritimum   vocant, 
praeter  Aletrinatem  Ferentinatemque  et  Verulanum  omnes 
Ilernici  nominis  populo  Eomano  bellum  indixerunt. 

XXXXIH.   In  Samnio  quoque,  quia  decesserat  inde  l 
Fabius,  novi  motus  exorti.    Calatia  et  Sora  praesidiaque 
quae  in  his  Eomana  erant  expugnata   et  in   captivorum 
corpora  militum  foede  saevitum.    itaque  eo  P.  Corneliua 
cum   exercitu  missus.     Marcio  novi  hostes  —  iam  enim  2 
Anagninis  Hernicisque  aliis  bellum  iussum  erat  —  decer- 
nuntur.    primo  ita  omnia  oportuna  loca  hostes  inter  con-  3 
sulum  castra  interceperunt,  ut  pervadere  expeditus  nun- 
tius  non  posset  et  per  aliquot  dies  incerti  rerum  omnium  i 
suspensique  de  statu  alterius  uterque  consul   ageret  Eo- 
mamque  is  metus  manaret,  adeo  ut  omnes  iuniores  sacra- 
mento  adigerentur  atque  ad  subita  rerum  duo  iusti  scri-  5 
berentur  exercitus.   ceterum  Hernicum  bellum  nequaquam 
pro  praesenti  terrore  ac  vetusta  gentis  gloria  fuit.    nihil  G 
usquarn  dictu  dignum  ausi,  trinis  castris  intra  paucos  dies 
exuti,  triginta  dierum  indutias,  ita  ut  ad  senatum  Romam 
legatos  mitterent,  pacti  sunt  bimestri  stipendio  frumento- 
que  et  singulis  in  militem  tunicis.   ab  senatu  ad  Marcium  7 
reiecti,  cui  senatus  consulto  permissum  de  Hernicis  erat; 
isque  eam  gentem  in  deditidnem  accepit.     et  in  Samnio 
alter  consul  superior  viribus,  locis  inpeditior  erat.    omnia  8 
itinera  obsaepserant  hostes  saltusque  pervios  ceperant,  ne 
qua  subvehi  commeatus  possent.    neque  eos,  cum  cotidie 
signa  in  aciem  consul  proferret,  elicere  ad  certamen  pote- 
rat,  satisque  apparebat,  neque  Samnitem  certamen  prae-  9 
sens   nec  Eomanum  dilationem  belJi  laturum.     adventus  10 
Marci,   qui  Hernicis   subactis  maturavit   collegae   venire 
auxilio,  moram  certaminis  hosti  exemit.    nam  ut  qui  ne  n 
alteri  quidem  exercitui  se  ad  certamen  credidissent  pares, 
coniungi  utique  passi  duos  consulares  exercitus  nihil  cre- 
derent   superesse   spei,   advenientem  inconposito   agmine 
Marcium  adgrediuntur.    raptim  conlatae  sarcinae  in  me-  12 
dium  et,  prout  tempus  patiebatur,  instructa  acies.    clamor 
prirnum  in  stativa  perlatus,  dein  conspectus  procul  pulvis 
tumultum  apud  alterum  consulem  in  castris  fecit.    isque  13 


490  LIBER  VIIII ,  43.  [a.  u.  c.  1 18.  449] 

confestim  arma  capere  iussis  raptimque  eduetis  iu  aciem 

militibus  trausversam  hostium  aeiem  atque  alio  eertamine 
li  occupatam  invadit,  clamitans,  surnmum  flagitium  fore,  si 

alterum  exercitum  utriusque  victoriae  conpotem  sinerent 
13  fieri  nec  ad  se  sui  belli  vindicarent  decus,    qua  impetum 

dcderat  perrumpit  aeicmque  pcr  mcdiam  in  castra  hostium 

16  tendit  et  vacua  defensoribus  capit  atque  incendit.  quae 
ubi  fiagrantia  Marcianus  miles  conspexit  et  hostes  re- 
spexere,  tum  passim  fuga  coepta  Sanmitium  fieri.  sed 
omnia   obtinet   eaedcs   nec   in   ullam    partem   tutum   pcr- 

17  fugium  est.  iam  triginta  milibus  hostium  caesis  signum 
receptui  consules  dederant,  colligebantque  in  unum  copias 
invicem  inter  se  gratantes,  cum  repente  visae  procul 
hostium  novae  cohortes,  quae  in  supplementum  scriptae 

iS  fuerant,  integravere  caedem.  in  quas  ncc  iussu  consulum 
ncc  signo  accepto  victorcs  vadunt,  malo  tirocinio  inbucn- 

19  dum  Samnitem  clamitantcs.  indulgent  Consules  legionum 
ardori,  ut  qui  probe  scirent,  novum  militem  hostium  inter 
perculsos  fuga  veteranos  ne  temptando  quidem  satis  cer- 

20  tamini  fore.  nec  cos  opinio  fcfellit :  omnis  Samnitium 
copiae,  veteres  novacque,  montes  proximos  fuga  capiunt. 
co  et  Romana  crigitur  acics,  ncc  quicquam  satis  tuti  loci 
victis  est.    et  de  iugis  quae  ceperant  funduntur,  iamque 

21  una  voce  omnes  pacem  petebant.  tum  trium  mensum 
frumento  imperato  et  annuo  stipendio  ac  singulis  in  mili- 

22  tem  tunicis  ad  senatum  pacis  oratores  missi.  Cornelius 
in  Samnio  relictus,  Marcius  de  Hernicis  triumphans  in 
urbcm  rediit  statuaque  equcstris  in  foro  decreta  est,  quae 

23  ante  templum  Castoris  posita  est.  Hernicorum  tribus 
populis  Aletrinati,  Verulano,  Ferentinati,  quia  maluerunt 
quam  civitatem,  suae  leges  redditae  eonubiumque  inter 
ipsos,  quod  aliquamdiu  soli  Hernicorum  habuerunt,  per- 

•j  i  missum.  Anagninis  quiquc  arma  Komanis  intulerant  ei- 
vitas  sine  suffragii  latione  data,  concilia  conubiaquc 
adempta  et  magistratibus  praeterquam  sacrorum  curationc 
interdictum. 

25  Eodem  anno  aedes  Salutis  a  C.  Iunio  Bubulco  censore 
loeata  est,  quam  consul  bello  Samnitium  vovcrat.  ab 
eodem  collegaque  eius  M.  Valerio  Maximo  viae  per  agros 


LIBER  VIIII,  43.  44.  [a.  C.  30G.  305]  491 

publica  inpensa  factae.    et  cum  Carthaginiensibus  eodcm  2« 
anno  foedus  tertio  renovatum  legatisque  corum,  qui  ad  id 
venerant,  comiter  munera  missa. 

XXXXIIII.    Dictatorem  idem  annus  habuit  P.  Cor-  i 
nelium  Scipionem  cum  magistro  equitum  P.  Decio  Mure. 
ab  his,  propter  quae  creati  erant,  comitia  consularia  habita,  2 
quia  neuter  consulum  potuerant  bello  abesse.    creati  con- 
sules  L.  Postumius,  Ti.  Minucius.    hos  consules  Piso  Q.  3 
Fabio  et  P.  Decio  suggerit  biennio  exempto,  quo  Clau- 
dium  Volumniumque  et  Cornelium  cum  Marcio  consules 
factos  tradidimus.    memoriane  fugerit  in  annalibus  dige-  4 
rendis  an  consulto  binos  consules,  falsos  ratus,  transcen- 
derit,  incertum  est. 

Eodem  anno  in  campum  Stellatem  agri  Campani  Sam-  5 
nitium  incursiones  factae.    itaque  ambo  consules  in  Sam-  6 
nium  missi.    cum  diversas  regiones,  Tifernum  Postumius, 
Bovianum  Minucius  petisset,  Postumi  prius  ductu  ad  Ti- 
fernum  pugnatum.     alii   haud   dubie  Samnites   victos   ac  7 
viginti  milia  hominum  capta  tradunt,  alii  Marte  aequo  8 
discessum  et  Postumium  metum  simulantem  nocturno  iti- 
nere  clam  in  montes  copias  abduxisse,  hostes  secutos  duo 
milia   inde  locis  munitis   et  ipsos  consedisse.    consul  ut  9 
stativa  tuta  copiosaque  —  et  ita  erant  —  petisse  videretur, 
postquam  et  munimentis  castra  firmavit  et  omni  apparatu 
rerum  utilium  instruxit,  relicto  firmo  praesidio  de  vigilia  10 
tertia  qua  duci  proxime  potest  expeditas  legiones  ad  col- 
legam  et  ipsum  adversus  alios  sedentem  ducit.    ibi  auctore  1 1 
Postumio  Minucius  cum  hostibus  signa  confert,  et  cum 
anceps  proelium  in  multum  diei  processisset,  tum  Postu- 
mius  integris  legionibus  defessam  iam  aciem  hostium  in- 
proviso  invadit.    itaque  cum  lassitudo  ac  vulnera  fugam  12 
quoquc  praepedissent,  occidione  occisi  hostes,  signa  unum 
et  viginti  capta  atque  inde  ad  castra  Postumi  perrectum. 
ibi  duo  victores   exercitus  perculsum  iam  fama  hostem  13 
adorti   fundunt  fugantque:   signa  militaria   sex  et  viginti 
capta  et  imperator   Samnitium  Statius  Gellius   multique 
alii  mortales  et  castra  utraque  capta.    et  Bovianum  urbs,  14 
postero  die  coepta  oppugnari,   brevi  capitur,   magnaque 
gloria  rerum  gestarum  consules  triumpharunt.    Minucium  10 


492  LIBEK  VIIII,  414:».  [a.u.c.449.450] 

consulem  cuin  vulnere  gravi  relatum  in  castra  mortuum 
quidam  auctores  sunt  et  M.  Fulvium  in  locum  eius  consu- 
lcm  suffectum  et  ab  eo,  cum  ad  exercitum  Minucii  missus 
esset,  Bovianum  captum. 
16  Eo  anno  Sora,  Arpinum,  Cesennia  recepta  ab  Samni- 
tibus;  Herculis  magnum  simulacrum  in  Capitolio  positum 
dedicatumque. 

1  XXXXY.  P.  Sulpicio  Saverrionc,  P.Sempronio  Soplio 
consulibus  Samnites,  seu  finem  seu  dilationem  belli  quae- 
rcntes,  legatos  de  pace  Romam  misere.   quibus  suppliciter 

2  agentibus  responsum  est,  nisi  saepe  bellum  parantes  pa- 
cem  petissent  Samnites,  oratione  ultro  citro  babita  de  pace 
transigi  potuisse:  nunc,  quando  verba  vana  ad  id  locorurn 

3  fuerint,  rebus  standum  esse.  P.  Sempronium  consulcm 
cum  exercitu  brevi  in  Samnio  fore:  eum,  ad  bcllum  pa- 
cemne  inclinent  animi,  falli  non  posse.  conperta  omnia 
senatui  relaturum;  decedentem  cx  Sanmio  consulem  legati 

4  scquerentur.  eo  anno  cum  pacatum  Samnium  exercitus 
Romanus  benigne  praebito  commeatu  peragrassct,  foedus 
antiquum  Samnitibus  redditum. 

0  Ad  Aequos  inde  veteres  bostes  ceterum  per  multos 
annos  sub  specie  infidae  pacis  quietos  versa  arma  Ro- 
mana,  quod  incolumi  Hernico  nomine  missitaverant  simul 

6  eum  bis  Samniti  auxilia  et  post  Hernicos  subactos  uni- 
versa  prope  gens  sine  dissimulatione  consilii  publici  ad 
bostes  desciverat;  et  postquam  icto  Romae  cum  Samniti- 

7  bus  foedere  fetiales  venerant  res  repetitum,  temptationem 
aiebant  esse,  ut  terrore  incusso  belli  Romanos  se  fiori 
paterentur,  quod  quanto  opere  optandum  foret  Hernicos 
docuisse,  cum  quibus  licuerit  suas  leges  Romanae  civitati 

8  pracoptaverint ;  quibus  legendi  quid  mallent  copia  non 
fuerit  pro  poena  necessariam  civitatem  fore.  ob  haec 
vulgo  in  conciliis  iactata   populus  Romanus  bellum   fieri 

9  Aequis  iussit:   consulesquc  ambo  ad  novum  profecti  bel- 

10  lum  quattuor  milia  a  castris  liostium  consederunt.  Aequo- 
rum  exercitus,  ut  qui  suo  nomine  permultos  annos  inbellcs 
egissent,  tumultuario  similis,  sine  ducibus  certis,  sine  irn- 

11  pcrio,  trepidare.  alius  exeundum  in  acicm,  alii  castra 
tuenda  ccnsent.    movet  plerosque  vastatio  futura  agrorum 


LIBER  VIIII,  45.46.  [a.  C.  805.  304]  493 

ac  deinceps  cum  levibus  praesidiis  urbium  relictarum  ex- 
eidia.    itaque  postquam  inter  multas  sententias  una,  quae  12 
omissa  cura  communium  ad  respectum  suarum  quemquc 
rerum  vertisset,  audita,  ut  prima  vigilia  diversi  e  castris  13 
ad  deportanda  omnia  tuendaque  moenibus  in  urbes  abi- 
rent,   cuncti   eam   sententiam    ingenti    adsensu   accepere. 
palatis  hostibus  per  agros  prima  luce  Romani  signis  pro-  1 1 
latis  in  acic  consistunt  et,  ubi  nemo  obvius  ibat,  pleno 
gradu  ad  castra  hostium  tendunt.    ceterum  postquam  ibi  15 
neque   stationes   pro  portis   nec   quemquam  in  vallo  nec 
fremitum  consuetum  castrorum  animadverterunt,  insolito 
silentio  moti  metu  insidiarum  subsistunt.   transgressi  deinde  1 6 
vallum  eum  deserta  omnia  invenissent,   pergunt  hostem 
vestigiis  sequi.    sed  vestigia  in  omnes  aeque  ferentia  par- 
tes  ut  in  dilapsis  passim  primo  errorem  faciebant,  post  per  17 
exploratores  conpcrtis  hostium  consiliis  ad  singulas  urbes 
circumfercndo   bello  unum  et  triginta  oppida  intra  dies 
quinquaginta  omnia  oppugnando  ceperunt,  quorum  plera- 
que  diruta  atque  incensa,  nomenque  Aequorum  prope  ad 
intcrnecionem  delctum.   de  Aequis  triumphatum;  exemplo-  18 
que  eorum  clades  fuit,  ut  Marrucini,  Marsi,  Paeligni,  Fren- 
tani  mitterent  Romam  oratores  pacis  pctendae  amicitiac- 
que.     his  populis  foedus  petentibus  datum. 

XXXXVI.  Eodem  anno  Cn.  Flavius  Cn.  filius  scriba,  1 
patre  libertino  humili  fortuna  ortus,  ceterum  callidus  vir 
et  facundus,   aedilis   curulis  fuit.     invcnio  in  quibusdam  2 
annalibus,  cum  appareret  aedilibus  fierique  se  pro  tribu 
aedilem  videret  neque  accipi  nomen,  quia  scriptum  face- 
ret,  tabulam  posuisse  et  iurasse,  se  scriptum  non  facturum. 
quem  aliquanto  ante  desisse  scriptum  facere  arguit  Maecr  3 
Licinius  tribunatu  ante  gesto  triumviratibusque,  nocturno 
altero,  altcro  coloniae  deducendae.   ceterum,  id  quod  haud  4 
discrepat,  contumacia  adversus  contemnentes  humilitatem 
suam  nobiles  certavit,  civile  ius  repositum  in  penetralibus  5 
pontificum  evulgavit  fastosque  circa  forum  in  albo  propo- 
suit,  ut  quando  lege  agi  posset  sciretur;  aedem  Concordiae  6 
in  area  Vulcani  summa  invidia  nobilium  dedicavit,  coactus- 
que  consensu  populi  Cornelius  Barbatus  pontifex  maximus 
verba  praeire,  cum  more  maiorum  negaret,  nisi  consulem 


404  LIBER  VIIII,  46.  [a.  u.  c.  450— 45LJJ 

7  aut  imperatorcm  posse  templum  dedicare.  itaque  ex  aucto- 
ritate  senatus  latum  ad  populum  est,  ne  quis  templum 
aramve  iniussu  senatus  aut  tribunorum  plebci  partis  maio- 
ris  dedicaret. 

8  Ilaud  memorabilem  rem  pcr  se,  nisi  dpcumcntum  sit 
advcrsus  superbiam  nobilium  plebciae  libertatis,  referam. 

9  ad  collegam  acgrum  viscndi  causa  Flavius  cum  venisset 
consensuque  nobilium  adulescentium,  qui  ibi  adsidebant, 
adsurrectum  ei  non  esset,  curulcm  adfcrri  sellam  eo  iussit 
ac  scde  honoris  sui  anxios  invidia  inimicos  spectavit. 

10  Ceterum  Flavium  dixerat  aedilcm  forensis  factio,  Ap. 
Claudii  censura  vires  nacta,  qui  scnatum  primus  liberti- 

11  norum  filiis  lectis  inquinavcrat  et,  posteaquam  eam  lcctio- 
ncm  nemo  ratam  habuit  nec  in  curia  adeptus  erat  quas 
petierat  opes,  urbanis  humilibus  per  omnis  tribus  divisis 

12  forum  et  campum  corrupit.  tantumque  Flavii  comitia  in- 
dignitatis  habucrunt,  ut  plcrique  nobilium  anulos  aureos 

13  et  phaleras  deponercnt.  ex  eo  tcmpore  in  duas  partes 
discessit  civitas:   aliud  integer   populus   fautor   et   cultor 

n  bonorum,  aliud  forcnsis  factio  tenebat,  doncc  Q.  Fabius 
et  P.  Decius  censores  facti  et  Fabius,  simul  concordiae 
causa  simul  ne  humillimorum  in  manu  comitia  csscnt, 
omnem  forensem  turbam  excretam  in  quattuor  tribus  con- 

lj  iecit  urbanasque  eas  appellavit.  adeoque  eam  rem  ac- 
ceptam  gratis  animis  ferunt,  ut  Maximi  cognomcn,  quod 
tot  victoriis  non  pepererat,  hac  ordinum  temperatione 
pareret.  ab  eodem  institutum  dicitur,  ut  equites  idibus 
Quinctilibus  transveherentur. 


[PERIOCHA  LD3RI  X.] 

[Coloniae  doductae  sunt  Sora  et  Alba  et  Carscoli.  Marsi  in 
deditionem  accepti  sunt.  collegium  augurum  ampliatum  est,  ut 
essent  novem,  cum  antea  quaterni  fuissent.  lex  dc  provocatione 
ad  populum  a  Murena  consule  tertio  tunc  lata  est.  duae  tribus  ad- 
iectae  sunt,  Aniensis  et  Terentina.  Samnitibus  bellum  indictum 
est  et  adversus  eos  saepe  prospere  pugnatum  est.  cum  adversua 
Etruscos,  Umbros,  Samnites,  Gallos  P.  Decio  et  Q.  Fabio  ducibus 
pugnaretur  et  Romauus  exercitus  in  maximo  discrimine  esset,  P. 
Dccius,  secutus  exemplum  patris,  devovit  se  pro  excrcitu  ct  morte 


LIBER  X,  1.  [a.  C.  304-302]  495 

sua  victoriam  eius  pugnae  populo  Eomano  dedit.  Papirius  Cursor 
Samnitium  exercitum,  qui  iure  iurando  obstrictus,  quo  maiore 
eonstantia  virtutis  pugnaret,  iu  aciem  descenderat,  fudit.  census 
actus  est,  lustrum  conditum:  censa  sunt  civium  capita  ducenta 
septuaginta  duo  milia  et  trecenta  viginti.] 


TITI  LIYI 

AB    VfiBE    CONDITA 
LIBER  X. 

I.    L.  Genucio,  Ser.  Cornelio  eonsulibus  ab  externis  l 

ferme  bellis  otium  fuit.  Soram  atqueAlbam  eoloniae  de- 
ductae,  Albam  in  Aequos  sex  milia  colonorum  seripta. 
Sora  agri  Volsci   fuerat,   sed  possederant  Samnites;   eo  2 

quattuor  milia  hominum  missa. 

Eodem  anno  Arpinatibus  Trebulanisque  eivitas  data; 
Frusinates  tertia  parte  agri  damnati,   quod  Hernieos   ab  3 
eis   sollieitatos    eonpertum,    eapitaque    coniurationis   eius 
quaestione  ab  consulibus  ex  senatus  consulto  habita  vir- 
gis  caesi  ac  securi  percussi.    tamen  ne  prorsus  inbellem  t 
agerent  annum,  parva  expeditio  in  Umbria  facta  e»t,  quod 
nuntiabatur,  ex  spelunea  quadam  excursiones  armatorum 
in  agros  fieri.    in  eam  speluncam  penetratum  cum  signis  5 
cst  et  ex  eo  loco  obscuro  multa  vulnera  accepta  maximc- 
que  lapidum   ictu,  donec  altero   specus  eius  ore  —  nam 
pcrvius  erat  —  invento  utraeque  fauces   congestis   lignis 
accensae.    ita  intus  fiuno  ac  vapore  ad  duo  milia  armato-  6 
rum   ruentia   novissime   in   ipsas   flammas,    dum  evadere 
tendunt,  absumpta. 

M.  Livio  Dentre,  [M.]  Aemilio  consulibus  redintegra-  7 
tum  Aequicum  bcllum.     coloniam   aegre  patientes  velut 
arcem  suis  finibus  inpositam,  summa  vi  expugnare  adorti 
ab  ipsis  colonis  pelluntur.    ceterum  tantum  Komae  terro-  8 
rem  fecere,   quia  vix  credibile   erat,   tam  adfectis  rebus 
solos  per  se  Aequos  ad  bellum  coortos,  ut  tumultus  eius 
causa  dictator  diceretur  C.  Iunius  Bubulcus.    cum  M.  Ti-  9 
tinio  magistro  equitum  profectus  primo  congressu  Aequos 
subegit,  ac  die  octavo  triumphans  in  urbem  cum  redisset, 


400  LIBER  X,  1.  2.  [a.  u.  c.  452/3] 

aedem  Salutis,   qunm  consul   voverat,   eensor  locavcrat, 
dictator  dedicavit. 

1  II.  Eodem  aimo  classis  Graecorum  Cleonymo  ducc 
Lacedaemonio  ad  Italiae  litora  adpulsa  Thurias  urbem  in 

2  Sallentinis  eepit.  adversua  hunc  hostem  consul  Aemilins 
missus  proelio  uno  fugatum  conpulit  in  navcs.    Thuriae 

3  rcdditae  vetcri  cultori  Sallcntinoque  agro  pax  parta.  Iu- 
nium  Bubulcum  dictatorem  missum  in  Sallcntinos  in  qui- 
busdam    annalibus    invenio    et    Cleonvmum,    priusquam 

4  confligendum  esset  eum  Romanis,  Italia  excessisse.  cir- 
cumvectus  inde  Brundisii  promunturium  medioque  sinu 
Hadriatico  ventis  latus,  cum  laeva  inportuosa  Italiae  litora, 
dcxtra  Illyrii  Liburnique  et  Histri,  gentes  ferae  et  magna 
ex  parte  latrociniis  maritimis  infames,  terrerent,  penitus 

.")  ad  litora  Venetorum  pcrvenit.  expositis  paucis  qui  loca 
explorarent  cum  audissct,  tcnue  praetentum  litus  esse, 
quod  transgressis  stagna  ab  tcrgo  sint  inrigua  acstibus 
maritimis,  agros  haucl  procul  proximos  campestris  cerni, 

6  ultcriora  collis  videri,  csse  ostium  tluminis  pracalti,  quo 
circumagi  navcs  in  stationcm  tutam  vidissent  —  Medua- 
cus  amnis  erat  — :   eo  invectam   classem   subire  flumine 

7  advcrso  iussit.  gravissumas  navium  non  pertulit  alveus 
fluminis:  in  lcviora  navigia  transgressa  nmltitudo  arma- 
torum  ad  frequentes  agros,  tribus  maritimis  Patavinorum 

8  vicis  colentibus  cam  oram,  pervenit.  ibi  cgressi,  praesi- 
dio  levi  navibus  relicto,  vicos  expugnant,  infiammant  tecta, 
hominum  pecudumque  pracdas  agunt  et  dulcedinc  prac- 

9  dandi  longius  usque  a  navibus  procedunt.  haec  ubi  Pata- 
vium  sunt  nuntiata  —  semper  autem  eos  in  armis  accolae 
Galli  habebant  — ,  in  duas  partes  iuvcntutem  dividunt. 
altera  in  regionem,  qua  effusa  populatio  nuntiabatur,  al- 
tera,  ne  cui  praedonum  obvia  fjeret,  altero  itincre  ad  sta- 
tionem  navium  ■ —  milia  autem  quattuordecim  ab  oppido 

10  aberat  —  ducta.  in  navcs  parvas  custodibus  intercmptis 
impetus  factus,  tcrritique  nautae  coguntur  naves  in  alto- 
ram  ripam  amnis  traicerc.  ct  in  tcrra  prosperum  acque 
in  palatos  praedatores  proelium  fuerat,  rcfugicntibusquc 

n  ad  stationem  Graecis  Veneti  obsistunt.  ita  in  medio  cir- 
cumventi  hostes   cacsique ;    pars   capti   classem    indicant 


LIBEE  X,  2.  3.  [a.C.  302/1]  497 

regemque  Cleonymum  tria  milia  abesse.     inde  captivis  12 

proximo  vico  in  custodiam  datis  pars  fluviatiles  navcs  ad 
superanda  vada  stagnorum  apte  planis  alveis  fabricatas, 
pars    captiva    navigia    armatis    conplent,    profectique   ad 
classem  inmobiles  naves  et  loca  ignota  plus  quam  hostem 
timentes  circumvadunt,  fugientesque  in  altum  acrius  quam  13 
repugnantes  usque  ad  ostium  amnis  persecuti  captis  qui- 
busdam  incensisque  navibus  hostium,  quas  trepidatio  in 
vada  intulerat,  victores  revertuntur.    Cleonymus  vix  quinta  14 
parte  navium  incolumi  nulla  regione  maris  Hadriatici  pro- 
spere  adita  discessit.    rostra  navium  spoliaque  Laconum 
in  aede  Iunonis  veteri  fixa  multi  supersunt  qui  viderunt 
Patavi.    monumentum  navalis  pugnae  eo  die,  quo  pugna-  15 
tum  est,  quotannis  sollemni  certamine  navium  in  flumine 
oppidi  medio  exercetur. 

III.   Eodem  anno  Romae  cum  Vestinis  petentibus  ami-  l 
citiam  ictum  est  foedus.    multiplex  deinde  exortus  terror.  2 
Etruriam  rebellare  ab  Arretinorum  seditionibus  motu  orto 
nuntiabatur,  ubi  Cilnium  genus  praepotens  divitiarum  in- 
vidia  pelli  armis  coeptum,  simul  Marsos  agrum  vi  tueri, 
in  quem  colonia  Carseoli  dedueta   erat   quattuor  milibus 
hominum  scriptis.    itaque  propter  eos  tumultus  dictus  M.  3 
Valerius  Maximus  dictator  magistrum  equitum  sibi  legit 
M.  Aemilium  Paulum.    id  magis  credo  quam  Q.  Fabium  t 
ea  aetate  atque   eis  honoribus  Valerio   subiectum.     cete- 
rum  ex  Maximi  cognomine  ortum  errorem  haud  abnuerim. 
profectus  dictator  cum  exercitu  proelio  uno  Marsos  fundit.  ^ 
conpulsis  deinde  in  urbes  munitas  Milioniam,  Plestinam, 
Fresiliam  intra  dies  paucos  cepit  et   parte  agri  multatis 
Marsis  foedus  restituit.    tum  in  Etruscos  versum  bellum.  G 
et  cum  dictator  auspiciorum  repetendorum  causa  profec- 
tus  Romam  esset,  magister  equitum  pabulatum  egressus 
ex  insidiis  circumvenitur,  signisque  aliquot  amissis  foeda 
militum  caede  ac  fuga  in  castra  est  conpulsus.    qui  terror  7 
non  eo  tantum  a  Fabio  abhorret,  quod  si  qua  alia  arte 
cognomen  suum  aequavit  tum  maxume  bellicis  laudibus, 
sed  etiam  quod  memor  Papirianae  saevitiae  numquam,  ut  8 
dictatoris  iniussu  dimicaret,  adduci  potuisset. 

Livi  vol.  l.  32 


498  LIBER  X,  4.  5.  [a.  u.  c.  452/3] 

1  IIII.  Nuntiata  ea  clades  Eomam  maiorem  quam  res 
erat  tcrrorem  excivit.     nam   ut  exercitu  dclcto   ita  iusti- 

2  tium  indictum,  custodiae  in  portis,  vigiliae  vicatim  exactae, 

3  arma,  tela  in  muros  congesta.  omnibus  iunioribus  sacra- 
mcnto  adactis  dictator  ad  cxercitum  missus  omnia  spe 
tranquilliora  et  conposita  magistri  equitum  cura,  castra  in 

4  tutiorem  locum  redacta,  cohortes,  quae  signa  amiserant, 
extra  vallum  sine  tcntoriis  destitutas   invenit,   excrcitum 

5  avidum  pugnae,  quo  maturius  ignominia  aboleretur.  ita- 
que  confestim  castra  inde  in  agrum  Rusellanum  promovit. 

G  eo  et  hostes  secuti,  quamquam  ex  bene  gesta  re  summam 
et  in  aperto  certamine  virium  spem  habebant,  tamen  insi- 
diis  quoque,  quas  feliciter  experti  crant,  hostcm  tcmptant. 

7  tecta  semiruta  vici  per  vastationem  agrorum  deusti  haud 
procul  castris  Romanorum  abcrant.  ibi  abditis  armatis 
pccus   in   conspcctu  praesidii  Romani,   cui  pracerat  Cn. 

8  Fulvius  legatus,  propulsum.  ad  quam  inleccbram  cum 
movcrctur  ncmo  ab  Romana  stationc,  pastorum  unus  pro- 
gressus  sub  ipsas  munitiones  inclamat  alios,  cunctantcr 
ab  ruinis  vici  pecus  propcllcntes,  quid  ecssarent,  cum  pcr 

9  media  castraRomana  tuto  agere  possent.  haec  cum  legato 
Cacritcs  quidam  intcrpretarcntur  et  pcr  omnis  manipulos 
militum  indignatio  ingens  esset  nec  tamen  iniussu  moverc 
auderent,  iubet  peritos  linguae  adtcndcre  animum,  pasto- 

10  rum  sermo  agresti  an  urbano  propior  esset.  cum  refer- 
rcnt,  sonum  linguae  et  corporum  habitum  et  nitorcm  cul- 
tiora  quam  pastoralia  esse :  'ite  igitur,  dieite,'  inquit 
'detegant  nequiquam  conditas  insidias:  omnia  scire  Ro- 
nianum  nec  magis  iam  dolo  capi  quam  armis  vinci  posse.' 

1 1  hacc  ubi  audita  sunt  et  ad  eos  qui  eoneederant  in  insidiis 
pcrlata,  consurrectum  repcnte  ex  latebris  est,  et  in  paten- 

12  tcm  ad  conspectum  undique  campum  prolata  signa.  visa 
legato  maior  acies  quam  quae  ab  suo  praesidio  sustineri 
posset.  itaque  propere  ad  dictatorcm  auxilia  accitum  mit- 
tit;  interca  ipse  impetus  hostium  sustinet. 

1  V.    Nuntio  adlato  dictator  signa  ferri  ac  sequi  iubet 

2  armatos.  sed  celeriora  prope  omnia  imperio  erant,  rapta 
cxtcmplo  signa  armaque,  et  vix  ab  impctu  et  cursu  tene- 
bantur.    cum  ira  ab  accepta  nuper  cladc  stimulabat,  tum 


LIBER  X,  5.  [a.  C.  302/1]  499 

concitatior  accidens  clamor  ab  increscente  certamine.    ur-  3 
gent  itaque  alii  alios    hortanturque   signiferos,   ut   ocius 
eant.    quo  magis  festinantes  videt  dictator,  eo  inpensius 
retentat  agmen  ac  sensim  incedere  iubet.    Etrusci  contra  a 
principio  exciti  pugnae  omnibus  copiis  aderant.    et  super 
alios  alii  nuntiant  dictatori,  omnes  legiones  Etruscorum 
capessisse  pugnam  nec  iam  ab  suis  resisti  posse;   et  ipse 
cernit  ex  superiore  loco,  in  quanto  discrimine  praesidium 
esset.    ceterum  satis  fretus,  esse  etiam  nunc  tolerando  5 
certamini  legatum  nec  se  procul  abesse  periculi  vindicem, 
quam  maxime  vult  fatigari  liostem,  ut  integris  adoriatur 
viribus  fessos.   quamquam  lente  procedunt,  iam  tamen  ad  c 
inpetum  capiundum,  equiti  utique,  modicum  erat  spatium. 
prima  incedebant  signa  legionum,  ne  quid  occultum  aut 
repentinum  hostis  timeret,  sed  reliquerat  intervalla  inter 
ordines  peditum,  qua  satis  laxo  spatio  equi  permitti  pos- 
sent.    pariter  sustulit  clamorem  acies;   et  emissus  eques  : 
libero  cursu  in  hostem  invehitur  inconpositisque  adversus 
equestrem  procellam  subitum  pavorem  offundit.   itaque  ut  8 
prope  serum  auxilium  iam  paene  circumventis,   ita   uni- 
versa  requies  data  est.    integri  accepere  pugnam,  nec  ea 
ipsa  longa  aut  anceps  fuit.     fusi  hostes  castra  repetunt  9 
inferentibusque  iam  signa  Romanis  cedunt  et  in  ultimam 
castrorum  partem  conglobantur.    haerent  fugientes  in  an-  10 
gustiis  portarum:   pars  magna  aggerem  vallumque   con- 
scendit,   si  aut  ex  superiore  loco   tueri   se   aut  superare 
aliqua  et  evadere  posset.    forte  quodam  loco  male  densa-  1 1 
tus   agger   pondere   superstantium  in  fossam  procubuit; 
atque  ea,  cum  deos  pandere  viam  fugae  conclamasscnt, 
plures  inermes  quam  armati  evadunt.    hoc  proelio  fractae  12 
iterum  Etruscorum   vires ;    et   pacto   annuo    stipendio   et 
duum  mensum  frumento  permissum  ab  dictatore,   ut  de 
pace  legatos  mitterent  Romam.   pax  negata,  indutiae  bien-  1:5 
nii  datae.     dictator  triumphans   in  urbem  rediit.    habeo 
auctores,  sine  ullo  memorabili  proelio  pacatam  ab  dicta- 
tore  Etruriam  esse  seditionibus  tantum  Arretinorum  con- 
positis  et  Cilnio  genere   cum  plebe  in  gratiam  reducto. 
consul   ex  dictatura  factus   M.  Valerius.     non  petentem  u 
atque  adeo  etiam  absentem  creatum  credidere  quidam  et 

32» 


500  LIBER  X,  5—7.  [a.u.c.454] 

per  interregem  ea  comitia  facta.    id  unum  non  ambigitur, 
consulatum  cum  Apuleio  Pansa  gessisse. 

1  VI.    M.  Yalerio  et  Q.  Apuleio  consulibus  satis  paca- 

2  tac  foris  res  fuere:  Etruscum  adversa  belli  res  et  indutiae 
quietum  tenebant,  Samnitem  multorum  annorum  cladibus 

3  domitum  hauddum  foederis  novi  paenitebat.  Romae  quo- 
que  plebem  quietam  et  exoneratam  deducta  in  colonias 
multitudo  praestabat.  tamen,  ne  undique  tranquillae  res 
essent,  certamen  inicctum  intcr  primores  eivitatis,  patri- 
cios  plebeiosque,   ab  tribunis  plebis  Q.  et  Cn.  Ogulniis, 

•i  qui  undique  criminandorum  patrum  apud  plebem  occasio- 
nibus  quaesitis,  postquam  alia  frustra  temptata  erant,  eam 
actionem  susceperunt,  qua  non  infimam  plebcm  accende- 
rent,   sed  ipsa   capita   plebis,   consularis   triumphalesque 

5  plebeios,  quorum  honoribus  nihil  praeter  sacerdotia,  quae 

6  nondum  promiscua  erant,  deessent.  rogationem  ergo  pro- 
mulgarunt,  ut,  cum  quattuor  augures,  quattuor  pontifices 
ea  tempestate  essent  placeretque  augeri  saccrdotum  nu- 
merum,    quattuor  pontificcs,   quinque   augures   de   plebc 

7  omnes  adlcgerentur.  quemadmodum  ad  quattuor  augu- 
rum  numerum,  nisi  morte  duorum,  id  redigi  collcgium 
potuerit,  non  invenio,  cum  inter  augures  constet,  iuparcm 
numerum  debere  esse,  ut  tres  antiquae  tribus,  Ramnes, 

8  Titienses,  Luceres,  suum  quaeque  augurem  habeant  aut, 
si  pluribus  sit  opus,  pari  inter  se  numero  sacerdotes  mul- 
tiplicent,  sicut  multiplicati  sunt,  cum  ad  quattuor  quinquc 
adiecti  novem  numerum,  ut  terni  in  singulas  essent,  ex- 

9  pleverunt.  ceterum,  quia  de  plebe  adlegebantur,  iuxta 
eam  rem  aegre  passi  patres  quam  cum  consulatum  vul- 

10  gari  viderent.  simulabant,  ad  deos  id  magis  quam  ad  se 
pertinere:  ipsos  visuros,  ne  sacra  sua  polluantur,  id  se 
optare  tantum,   ne  qua  in  rem  publicam   clades   veniat. 

11  minus  autem  tetendere,  adsueti  iam  tali  genere  certami- 
num  vinci,  et  cernebant  adversarios  non  id,  quod  olim 
vix  speraverint,  adfectantes  magnos  honores,  sed  omnia 
iain,  in  quorum  spem  dubiam  erat  ccrtatum,  adeptos: 
multiplices  consulatus  censurasque  et  triumphos. 

l  VII.  Certatum  tamen  suadenda  dissuadendaque  legc 
inter  Ap.  Claudium  maxime   ferunt  et  inter  P.  Decium 


LIBEK  X,  7.  8.  [a.  C.300]  501 

Murcra.    qui  cum  eadem  ferme  de  iure  patrum  ac  plebis,  2 
quae  pro  lege  Licinia  quondam  contraque  eam  dicta  erant, 
cum  plebeiis   consulatus  rogabatur,   disseruissent,   rettu-  3 
lisse   dicitur  Decius  parentis   sui  speciem,   qualem   cum 
multi  qui  in   contione  erant  viderant,  incinctum  Gabino 
cultu  super  telum  stantem,  quo  se  habitu  pro  populo  ac 
legionibus  Eomanis  devovisset.    tum  P.  Decium  consulem  4 
purum  piumque  deis  inmortalibus  visum  aeque  ac  si  T. 
Manlius   collega   eius  devoveretur.     eundem  P.  Decium,  5 
qui  sacra  publica  populi  Eomani  faceret,  legi  rite  non 
potuisse?  id  esse  periculum,  ne  suas  preces  minus  audi- 
rent  dii  quara  Appii  Claudii?    castius  eum  sacra  privata 
facere  et  religiosius  deos  colere  quam  se?  quem  paenitere  G 
votorum,  quae  pro  re  publica  nuncupaverint  tot  consules 
plebeii,   tot  dictatores   aut  ad  exercitus  euntes  aut  inter 
ipsa  bella?  numerarentur  duces  eorura  annorum,  quibus  7 
plebeiorum  ductu  et  auspicio  res  geri  coeptae  sunt,  nu- 
merarcntur  triumphi.    iam  ne  nobilitatis  quidera  suae  plc- 
beios  paenitere.    pro  ccrto  habere,  si  quod  repens  bellum  8 
oriatur,  non  plus  spei  fore  senatui  populoque  Romano  in 
patriciis  quam  in  plebeiis  ducibus.    'quod  cum  ita  se  ha-  9 
beat,   cui  deorum   hominumve   indignum  videri   potest,' 
inquit   'eos  viros,   quos  vos  sellis   curulibus,   toga  prac- 
texta,   tunica  palmata  et  toga  picta  et  corona  triumphali 
laureaque  honoraritis,  quorum  doraos  spoliis  hostium  ad- 
fixis  insignes  inter  alias  fcceritis,  pontificalia  atque  augu- 
ralia  insignia  adicere?    qui  Iovis   optimi  maximi  ornatu  10 
decoratus,  curru  aurato  per  urbem  vectus  in  Capitolium 
ascenderit,   si  conspiciatur   cura   capide   ac  lituo,   capite 
velato  victimam  caedat  auguriumve  ex  arce  capiat?  cuius  n 
imaginis  titulo  consulatus  censuraque  et  triumphus  aequo 
animo  legetur,  si  auguratum  aut  pontificatum  adieceritis, 
non  sustinebunt  legentium  oculi?   equidem  —  pace  dixe-  12 
rim  deum  —  eos  nos  iam  populi  Eomani  beneficio  esse 
spero,   qui    sacerdotiis   non  minus    reddamus   dignatione 
nostra  honoris  quam  acceperimus  et  deorum  magis  quam 
nostra  causa  expetamus,  ut,  quos  privatim  colimus,  pu- 
blice  colamus. 

VIII.  Quid  autem  cgo  sic  adhuc  cgi,  tamquam  integra  i 


502  LIBER  X,  8.  9.  [a.  u.  c.  454.  455] 

sit  causa  patriciorum  de  sacerdotiis  et  non  iam  in  pos- 

■2  sessione  unius   amplissimi  simus  sacerdotii?  decemviroa 

sacris    faciundis,   carminum   Sibyllae   ac   fatorum  populi 

huius  interpretes,  antistites  eosdem  Apollinaris  sacri  cae- 

3  rimoniaramque  aliarum  plebeios  vidcmus.  ncc  aut  tum 
patriciis  ulla  iniuria  facta  est,  cum  duoviris  sacris  faciun- 
dis  adicctus  est  propter  plebeios  numerus,  et  nunc  tribu- 
nus,  vir  fortis  ac  strenuus,  quinque  augurum  loca,  quat- 

4  tuor  pontificum  adiecit,  in  quae  plebeii  nominentur,  non 
ut  vos,  Appi,  vestro  loco  pellant,  sed  ut  adiuvent  vos 
homincs   plebeii  divinis  quoque  rebus  procurandis,  sicut 

5  in  ceteris  humanis  pro  parte  virili  adiuvant.  noli  eru- 
bescere,  Appi,  collegam  in  sacerdotio  habere,  quem  in 
censura,  quem  in  consulatu  collegam  habere  potuisti,  cuius 
tam  dictatoris  magister  equitum  quam  magistii  equitum 

6  dictator  csse  potes.  Sabinum  advcnam,  principem  bobili- 
tati  vestrae,  seu  Attum  Clausum  seu  App.  Claudium  ma- 
vultis,  illi  antiqui  patricii  in  suum  numerum  acceperunt: 

7  ne  fastidieris,  nos  in  saccrdotum  numerum  accipere.  multa 
nobiscum  decora  adferimus,  immo  omnia  eadem,  quae  vos 

8  superbos  fecerunt:  L.  Sextius  primus  de  plcbe  consul  est 
factus,  C.  Licinius  Stolo  primus  magister  equitum,  C 
Marcius  Rutilus  primus  et  dictator  et  censor,  Q.  Publilius 

0  Philo  primus  praetor.  sempcr  ista  audita  sunt  eadem, 
pcnes  voa  auspicia  esse,  vos  solos  gentem  haberc,  vos 
solos    iustum   imperium  et   auspicium  domi  militiaequc. 

10  aeque  adhuc  prosperum  plebeium  et  patricium  fuit  porro- 
que  erit,  Quirites.  en  umquam  fando  audistis,  patricios 
primo  esse  factos  non  de  caclo  demissos,  sed  qui  pativin 

u  ciere  possent,  id  est  nihil  ultra  quam  ingenuos?  consu- 
lem  iam  patrem  ciere  possum  avumque  iam  potcrit  filius 
meus.  nihil  est  aliud  in  re,  Quiritcs,  nisi  ut  omnia  ne- 
gata  adipiscamur.     certamen  tantum   patricii  petunt  nec 

12  curant,  quem  eventum  certaminum  habeant.  ego  hanc 
legem,  quod  bonum  faustum  felixque  sit  vobis  ac  rei 
publicae,  uti  rogas  iubendam  censeo.' 

1  VIIII.  Vocare  tribus  extemplo  populus  iubebat,  ap- 
parebatque  accipi  legem:  ille  tamen  dies  intercessione  est 
sublatus.    postcro  die  dcterritis  tribunis  ingenti  consensu 


LIBER  X,  9.  [a.  C.300.  299]  503 

accepta  est.  pontifices  creantur  suasor  legis  P.  Decius  2 
Mus,  P.  Sempronius  Sophus,  C.  Marcius  Rutilus,  M.  Li- 
viusDenter,  quinque  augures  item  de  plebe:  C.  Genucius, 
P.  Aelius  Paetus,  M.  Minucius  Faesus,  C.  Marcius,  T. 
Publilius.  ita  octo  pontificum,  novem  augurum  numerus 
factus. 

Eodem  anno  M.  Valerius  consul  de  provocatione  legem  3 
tulit  diligentius  sanctam.    tertio  ea  tum  post  reges  exactos 
lata  est  semper  a  familia  eadem.   causam  renovandae  sae-  4 
pius   haud   aliam  fuisse  reor  quam  quod  plus  paucorum 
opes  quam  libertas  plebis  poterat.    Porcia  tamen  lex  sola 
pro  tergo  civium  lata  videtur,  quod  gravi  poena,  si  quis 
verberasset  necassetve  civem  Romanum,  sanxit.    Yaleria  .3 
lex  cum  eum  qui  provocasset  virgis  caedi  securique  ne- 
cari  vetuisset,   si  quis   adversus   ea  fecisset,   nihil   ultra 
quam  'inprobe  factum'  adiecit.    id,  qui  tum  pudor  homi-  6 
num  erat,  visum  credo  vinculum  satis  validum  legis.   nunc 
vix  servus  ero  ita  minetur  quisquam. 

Bellum  ab  eodem  consule  haudquaquam  memorabile  7 
adversus  rebellantes  Aequos,  cum  praeter  animos  feroces 
nihil  ex  antiqua  fortuna  haberent,  gestum  est.    alter  con-  8 
sul  Apuleius  in  Umbria  Nequinum  oppidum  circumsedit. 
locus  erat  arduus  atque  in  parte  una  praeceps,  ubi  nunc 
Xarnia  sita  est,  nec  vi  nec  munimento  capi  poterat.    ita-  9 
que   eam   infectam   rem  M.  Fulvius  Paetus,  T.  Manlius 
Torquatus  novi  consules  acceperunt.   in  eum  annum  eum  10 
Q.  Fabium  consulem  non  petentem  omnes  dicerent  cen- 
turiae,  ipsum  auctorem  fuisse  Macer  Licinius  ac  Tubero 
tradunt  differendi  sibi  consulatus  in  bellicosiorem  anmun: 
eo  anno  maiori  se  usui  rei  publicae  fore  urbano  gesto  11 
magistratu.    ita  nec  dissimulantem,  quid  mallet,  nec  pe- 
tentem  tamen  aedilem   eurulem  cum  L.  Papirio  Cursore 
factum.     id  ne    pro   certo  ponerem,   vetustior   annalium  12 
auctor  Piso   effecit,   qui   eo   anno   aediles   curules   fuisse 
tradit   Cn.  Domitium   Cn.  f.  Calvinum   et   Sp.  Carvilium 
Q.  f.  Maximum.    id  credo  cognomen  errorem  in  aedilibus  13 
fecisse  secutamque  fabulam  mixtam  ex  aediliciis  et  con- 
sularibus  comitiis  convenientem  errori.   et  lustrum  eo  anno  1 1 
conditum  a  P.  Scmpronio  Sopho  ct  P.  Sulpicio  Savcrrione 


*  MtMooe  unitia  an 
hu 


lam  in  pos- 
mviroa 

•   •      nii    jiuj.uli 
-  cri  cae- 
.t  tuni 
faciun- 
tmnc  trihu- 
loca,  quat- 
. 
diuvcnt 
indis,  d 
noli 


principi 
im 

pli 

.  Phil 

. 
prim 

l'in  i.nn   p:i 
D8.      inliil 
adipiaci 
12  curmnt, 

publ» 

V 
pai 
suj 


, 


V 


\Iinu. 
tificum, 


l;.  :...,: 


accepta  est 
Musj  P.  S 
vius  Dent<  r, 
P.  Aelius  i 
Publilius.  i 
factus. 

Eodemai  Vlerius 

tulit  di!:_ 
lata  i  -    - 
pius  haud  alia 
lam  lil>< 

_.i  .i\  ii;: 

verbera  - 

lex  cum  eum  i 

cari    ve.uis8<  I  . 

quam  'inprobe 

lllllll  (  l: 

a  ix  aen 

BelluiB  al 
adv<  rsui 
niliil  cx  autiqi 
buI  Apuleius 
at  an 
Narnia   - 

iii    inf. 
Torqual 
(,>.  Fabium  i 

tiuiac,    ip>v 
tradunt 


-   r  -f«* 

M.plui.-.  I 


r  «|uani  ftti  :•   "   ■** 
iVirr»  »___■*■ 


:  in  • 


Ml 

cx-  ') 
lioni 
iiren-  g 
lentes 
potuit. 
is  belli,  1 
terribile 
io  exorta 
que  ali  Ufl 
nagna  para  - 
( -t.    caritaa  ■< 
entumque  od 
acdilcm  fuisae 
\  iri  tura,  ipia- 

uerat,  talia  domi 
t\  ehendo 


iterregnum  imtum.  10 
Sulpicius.  ia  eomi- 
•liiiin  Scipionem,  (  n. 
anni   oratorea  Luca-  1 1 
questum,  quia  condi- 
I  societati  m  armorum, 
»8  fines  Buoa  vaatare  bel- 
10  populo  Batia  Buperque  12 
.tinatoe  animoa  esae,   u( 
ducant,  quam  u(  umquam 
nt.    orare  patn  -,  u(  e(  Lu-  ia 
\im  atquc  iniuriam  ab   n 


506  LIBER  X,  11—13.  [a.  u.  c.  450.  457] 

Samnitium  arceant.  se  quamquam  bello  cum  Samnitibus 
suscepto  necessaria  iam  facta  adversus  llomanos  fides 
sit,  tamen  obsides  dare  paratos  esse. 

1  XII.  Brevis  consultatio  senatus  fuit:  ad  unum  omnes 
iungendum    foedus   cum   Lucanis    resque    repetendas   ab 

2  Samnitibus  censent.  benigne  responsuin  Lucanis  ictum- 
que  foedus.  fetiales  missi,  qui  Samnitcm  decedere  agro 
sociorum  ac  deducere  exercitum  finibusLucauis  iuberent. 
quibus  obviam  missi  ab  Samnitibus  qui  denuntiarent,  si 
quod  adisscnt  in  Sanmio  concilium,  haud  inviolatoa  abi- 

3  turos.  liaec  postquam  audita  sunt  Romae,  belliun  Sanmi- 
tibus  et  patres  censuerunt  et  populus  iussit.  consules  inter 
sc  provincias  partiti  sunt:  Scipioni  Etruria,  Fulvio  Samni- 
tes  obvenerunt,  diversiquc  ad  suum  quisque  bellum  pro- 

4  ficiscuntur.  Scipioni  segne  bellum  et  simile  prioris  anni 
niilitiae  expectanti  hostes  ad  Vulaterras  instructo  agmine 

5  occurrcrunt.  pugnatum  maiore  parte  diei  magna  utrimquc 
caede.    nox  incertis,  qua  data  victoria  esset,   intervcnit: 

6  lux  insequens  victorem  victumque  ostendit,  nam  Etrusci 
silentio  noctis  castra  reliquerunt.  Romanus  egressus  in 
aciem  ubi  professionc  hostium  concessam  victoriam  videt, 
progressus  ad  castra,  vacuis  cum  plurima  praeda  —  nam 

7  et  stativa  et  trepide  deserta  fuerant  —  potitur.  inde  in 
Faliscum  agrum  copiis  reductis  cum  inpedimenta  Faleriis 
cum  modico    praesidio  reliquisset,   expedito    agmine    ad 

8  depopulandos  hostium  fines  incedit.  omnia  ferro  ignique 
vastantur,  praedae  undique  actae.  nec  solum  modo  vastum 
hosti  relictum,  sed  castellis  etiam  vicisque  inlatus  ignis: 
urbibus  oppugnandis  temperatum,  in  quas  timor  Etruscos 
compulerat. 

y  Cn.  Fulvii  consulis  clara  pugna  in  Samnio  ad  Bovia- 
num  haudquaquam  ambiguac  victoriae  fuit.  Bovianum 
inde  adgressus  nec  ita  multo  post  Aufidenam  vi  cepit. 

1  XIII.  Eodem  anno  Carseolos  colonia  in  agrum  Ae- 
quiculorum  deducta.   Fulvius  consul  de  Samnitibus  trium- 

2  pliavit.     cum  comitia  consularia   instarcnt,   fama  exorta, 

3  Etruscos  Samnitesque  ingentes  conscriberc  exercitus:  pa- 
lam  omnibus  conciliis  vexari  principcs  Etruscorum,  quod 
non  Gallos  quacumque   condicione   traxerint   ad   bellum; 


LIBER  X,  13.  14.  [a.  C.  298.  297]  507 

increpari  magistratus  Samnitium,  quod  exercitum  aclvcrsus 
Lucanum  hostem  conparatum  obiecerint  Bomanis;  itaque  4 
suis  sociorumque  viribus  consurgere  hostes  ad  bellum,  et 
haudquaquam  pari  defungendum  esse  certamine. )  hic  ter-  5 
ror,.cum  inlustres  viri  consulatum  peterent,  omnes  in  Q. 
Fabium  Maximum  primo  non  petentem,  deinde,  ut  incli- 
nata   studia  vidit,   etiam  recusantem  convertit.     quid   se  G 
iam  senem  ac  perfunctum  laboribus  laborumque  praemiis 
sollicitarent  ?  nec   corporis  nec   animi  vigorem  remanere 
eundem,  et  fortunam  ipsam  vereri,  ne  cui  deorum  nimia 
iam  in  se  et  constantior,  quam  velint  humanae  res,  videa- 
tur.    et  se  gloriae  seniorum  subcrevisse,  et  ad  suam  glo-  7 
riam   consurgentes   alios    laetum    aspicere.     nec  honores 
magnos    fortissimis    viris   Romae    nec    honoribus    deesse 
fortes  viros.    acuebat  hac  moderatione  tam  iusta  studia;  8 
quae  vcrccundia  legum  restinguenda  ratus,  legem  recitari 
iussit,    qua  intra  decem  annos   eundem   consulem   refici 
non  liceret.    vix  prae  strepitu  audita  lex  est,  tribunique  y 
plebis  nihil  id  inpedimenti  futurum  aiebant:   se  ad  popu- 
lum  laturos,   uti  legibus   solveretur.  I  et  ille  quidem  in  10 
recusando  perstabat,  quid  ergo  attineret  leges  ferri  rogi- 
tans,  quibus  per  eosdem  qui  tulissent  fraus  fieret?    iam 
rcgi  leges,  non  regere.   populus  nihilo  minus  suflfragia  ini-  n 
bat,  et  ut  quaeque  intro  vocata  crat  centuria,  consulem 
haud  dubie  Fabium  dicebat.  /  tum  demum  consensu  civi-  1 2 
tatis  victus:  'dei  adprobent'  inquit  'quod  agitis  acturique 
estis,  Quirites.    ceterum,  quoniam  in  me,  quod  vos  vultis, 
facturi  estis,  in  collega  sit  meae  apud  vos  gratiae  locus: 
P.  Decium,  expertum  mihi  concordi  collegio  virum,  dignum  13 
vobis,  dignum  parente  suo,  quaeso  mecum  consulem  fa- 
ciatis.'   iusta  suflragatio  visa.   omnes  quae  supererant  cen- 
turiae  Q.  Fabium,  P.  Decium  consules  dixere. 

Eo  anno  plerisque  dies  dicta  ab  aedilibus,  quia  plus  14 
quam  quod  lege  finitum  erat  agri  possiderent.    nec  quis- 
quam  ferme  est  purgatus,  vinculumque  ingens  inmodicae 
cupiditatis  iniectum  est. 

XIIII.    Consules  novi  Q.  Fabius  Maximus  quartum  et  i 
P.  Decius  Mus  tertium  cum  inter  se  agitarcnt,  uti  alter 
Samnites  hostes,  alter  Etruscos  deligeret,  quantaeque  in  2 


508  LIBElt  X ,  14.  [a.  u.  c.  457] 

lmnc   aut    in  illam  provinciam   copiae   satis,   et  uter  ad 

3  utrum  bellum  dux  idoneus  magis  esset,  ab  Sutrio  et  Ne- 
pete  et  Faleriis  legati,  auctores  concilia  Etruriae  populo- 
rum  de  pctenda  pace  haberi,  totam  belli  molem  in  Samnium 

4  averterunt.  profecti  consules,  quo  expeditiores  commea- 
tus  essent  et  incertior  hostis,  qua  venturum  bellum  forct, 
Fabius  per  Soranum,   Decius   per   Sidicinum   agrum  in 

5  Samnium  lcgiones  ducunt.  ubi  in  hostium  fmcs  ventum 
est,  uterque  populabundus  effuso  agmine  incedit.    explo- 

G  rant  tamen  latius  quam  populantur.  igitur  non  fefellere 
ad  Tifernum  hostes  in  occulta  valle  instructi,  quam  in- 
gressos    Romanos    superiore    ex   loco    adoriri    parabant. 

7  Fabius  inpedimentis  in  locum  tutum  remotis  praesidioque 
modico  inposito,  pracmonitis  militibus  adesse  certamen, 
quadrato  agmine  ad  praedictas  hostium  latebras  succedit. 

S  Samnites  desperato  inproviso  tumultu,  quando  in  apertum 
semel  discrimen  evasura  esset  rcs,  et  ipsi  acie  iusta  ma- 
luerunt  concurrere.    itaque  in  aequum  descendunt  ac  for- 

i)  tunae  se  maiore  animo  quam  spe  committunt.  cetcrum 
sive  quia  ex  omnium  Samnitium  populis  quodcumque 
roboris  fuerat  contraxcrant  seu  quia  discrimcn  summac 
rerum  augebat  animos,  aliquantum  quoque  aperta  pugna 
10  praebuerunt  terroris.  Fabius  ubi  nulla  ex  parte  hostem 
loco  movcri  vidit,  Maximum  filium  et  M.  Valerium  tribu- 
nos  militum,  cum  quibus  ad  primam  acicm  procurrerat, 
li  ire  ad  equites  iubet  et  adhortari,  ut,  si  quando  umquam 
equestri  ope  adiutam  rem  publicam  meminerint,  illo  die 
adnitantur,   ut  ordinis   eius  gloriam   invictam    praestent. 

12  peditum  certamine  inmobilem  hostem  rcstarc,  omnem  re- 
liquam  spem  in  impetu  esse  equitum.  et  ipsos  nominatim 
iuvenes,  pari  comitate  utrumquc,  nunc  laudibus  nunc  pro- 

13  missis  onerat.  ceterum  quando  ne  ea  quoque  tcmptata 
vis  proficeret'  consilio  grassandum,  si  nihil  vires  iuvarcnt, 

14  ratus,  Scipionem  legatum  hastatos  primae  legionis  sub- 
trahere  ex  acie  et  ad  montis  proximos  quam  posset  occul- 
tissime  circumducere  iubet,  inde  ascensu  abdito  a  con- 
spectu  crigere  in  montes  agmcn  aversoque  hosti  ab  tergo 

lj  rcpente  se  ostendcre.  equites  ducibus  tribunis  haud  multo 
plus  hostibus  quam  suis  ex  inproviso   ante   signa  evccti 


LIBER  X,  14.  15.  [a.  C.297]  509 

pracbuerant   tumultus.     adversus   incitatas   turmas    stetit  ig 
inmota  Samnitium  acies  nec  parte  ulla  pelli  aut  perrumpi 
potuit.    et  postquam  inritum  inceptum  erat,  recepti  post 
signa  proelio  excesserunt.    crevit  ex  eo  hostium  animus,  17 
nec  sustinere  frons  prima  tam  longum  certamen  increscen- 
temque  jfiducia  sui  vim  potuisset,  ni  secunda  acies  iussu 
consulis  in  primum  successisset.   ibi  integrae  vires  sistunt  18 
invehentem  se  iam  Samnitem,  et  tempore  inprovisa  ex 
montibus  signa  clamorque  sublatus  non  vero  tantum  metu 
terruere  Samnitium  animos.    nam  et  Fabius  Decium  col-  19 
legam  adpropinquare  exclamavit,  et  pro  se  quisque  miles 
adesse  alterum  consulem,  adesse  legiones  gaudio  alacres 
fremunt;   errorque  utilis  Romanis  oblatus  fugae  formidi-  20 
nisque  Samnites  inplevit  maxime   territos,   ne   ab   altero 
exercitu  integro  intactoque  fessi  opprimerentur.    et  quia  21 
passim  in  fugam  dissipati  sunt,  minor  caedes  quam  pro 
tanta  victoria  fuit.    tria  milia  et  quadringenti  caesi,  capti 
octingenti  ferme  et  triginta,   signa  militaria  capta  tria  et 
viginti. 

XV.    Samnitibus  Apuli  se   ante  proelium   coniunxis-  1 
sent,  ni  P.  Decius  consul  iis  ad  Maleventum  castra  obie- 
cisset,  extractos  deinde  ad  certamen  fudisset.    ibi  quoque  2 
plus  fugae  fuit  quam  caedis:   duo  milia  Apulorum  caesa. 
spretoque   eo  hoste  Decius  in  Samnium  lcgiones   duxit. 
ibi  duo  consulares  exercitus  diversis  vagati  partibus  om-  3 
nia    spatio   quinque   mensum  evastarunt.     quadraginta  et  4 
quinque  loca  in  Samnio  fuere,  in  quibus  Decii  castra  fue- 
runt,  alterius  consulis  sex  et  octoginta.    nec  valli  tantum  5 
ac  fossarum  vestigia  relicta,   sed   multo  illis  insigniora 
monumenta  vastitatis  circa  regionumque  depopulatarum. 
Fabius  etiam  urbem  Cimetram  cepit.     ibi  capta  armato-  (J 
rum  duo  milia  nongenti,  caesi  pugnantes  ferme  nongenti 
triginta. 

Inde   comitiorum  causa  Romam  profectus  maturavit  7 
eam  rem  agere.    cum  primo  vocatae  Q.  Fabium  consulem 
dicerent  omnes  centuriae,  Ap.  Claudius  consularis   can- 
didatus,   vir  acer  et  ambitiosus,   non   sui  magis   honoris  8 
causa  quam  ut  patricii  recuperarent  duo  consularia  loca, 
cum  suis  tum  totius  nobilitatis  viribus  incubuit,  se  cum 


510  LIBER  X,  15.  16.  [a.  u.  c.  457.  45SJ 

9  Q.  Fabio  consulem  dicerent.  Fabius  primo  de  se  eadem 
fere  quae  priore  anno  dicendo  abnuere.  cireumstare  sel- 
lam  omnis  nobilitas,  orare,  ut  ex  caeno  plebeio  consula- 
tum  extrahcret  maiestatemque  pristinam  cum  honori  tum 

10  patriciis  gcntibus  redderet.  Fabius  silentio  facto  media 
oratione  studia  hominum  sedavit:  facturum  enim  se  fuisse 
dixit,  ut  duorum  patriciorum  nomina  reciperet,  si  alium 

li  quam  se  consulem  fieri  viderct;  nunc  se  suam  rationem 
comitiis,  cum  contra  leges  futurum  sit,  pessimo  exemplo 

12  non  habiturum.  itaL.Volumnius  de  plebe  cum  Ap.  Clau- 
dio  consul  est  factus,  priore  item  consulatu  inter  se  con- 
parati.  nobilitas  obiectare  Fabio,  fugisse  eum  Ap.  Clau- 
dium  collegam  cloquentia  civilibusque  artibus  haud  dubie 
pracstantem. 

1  XVI.  Comitiis  perfectis  veteres  consules  iussi  bellum 

2  in  Samnio  gerere  prorogato  in  sex  menses  imperio.  itaque 
insequcnti  quoque  anno  L.  Volumnio,  Ap.  Claudio  con- 
sulibus  P.  Dccius,  qui  consul  in  Samnio  relictus  a  collega 
fuerat,  proconsul  idem  popuiari  non  destitit  agros,  donec 
Samnitium  exercitum  nusquam  sc  proclio  committentem 

3  postremo  expulit  finibus.  Etruriam  pulsi  petierunt  et,  quod 
legationibus  nequiquam  saepe  temptaverant,  id  se  tanto 
agmine  armatorum  mixtis  terrore  precibus  acturos  effica- 

4  cius  rati,  postulavcrunt  principum  Etruriae  concilium.  quo 
coacto,  per  quot  annos  pro  libertate  dimiccnt  cum  Roma- 
nis,  exponunt:   omnia  expertos  esse,  si  suismet  ipsorum 

5  viribus  tolerare  tantam  molem  bclli  possent;  temptasse 
etiam  haud  magni  momenti  finitimarum  gentium  auxilia. 
petisse  paccm  a  populo  Romano,  cum  bellum  tolerare 
non  posscnt,   rebellasse,   quod  pax   servientibus   gravior 

6  quam  liberis  bellum  esset.  unam  sibi  spem  reliquam  in 
Etruscis  restare;  scire,  gentem  Italiae  opulentissimam 
armis,  viris,  pecunia  esse;  habcre  accolas  Gallos,  inter 
ferrum  et  arma  natos,  feroccs  cum  suopte  ingenio  tum 
adversus  Komanos,  populum,  quem  captum  a  se  auroque 

7  redemptum,  haud  vana  iactantes,  memorent.  nihil  abesse, 
si  sit  animus  Etruscis  qui  Porsinnac  quondam  maioribus- 
que  eorum  fuerit,  quin  Romanos  onmi  agro  cis  Tiberim 
pulsos  dimicare  pro  salute  sua,  non  dc  intolcrando  Italiae 


LIBER  X ,  16.  17.  [a.  C.  297. 2DGJ  5 1 1 

regno  cogant.    Samnitem  illis  exercitum  paratum,  instruc-  8 
tum  armis,  stipendio  venisse;   confestim  secuturos,  vel  si 
ad  ipsam  llomanam  urbem  oppugnandam  ducant. 

XVII.    Haec   eos  in  Etruria  iactantes   molientesque  l 
bellum  domi  Romanum  urebat.    nam  P.  Decius,  ubi  con- 
perit  per  exploratores,   profectum  Samnitium   exercitum, 
advocato  consilio  'quid  per  agros'  inquit  'vagamur  vica-  2 
tim  circumferentes  bellum?  quin  urbes  et  moenia  adgre- 
dimur?    nullus  iam  exercitus  Sanmio  praesidet.    cessere 
finibus  ac  sibimet  ipsi  exilium  conscivere.'   adprobantibus  3 
cunctis  ad  Murgantiam  validam  urbem  oppugnandam  du- 
cit;   tantusque  ardor  militum  fuit  et  caritate  ducis  et  spe 
maioris   quam  ex  agrestibus  populationibus   praedae,   ut 
uno   die  vi  atque   armis   urbem   caperent.     ibi  duo  milia  4 
Samnitium  et  centum  pugnantes  circumventi  captique,  et 
alia  praeda  ingens  capta  est.    quae  ne  inpedimentis  gra- 
vibus   agmen   oneraret,    convocari   milites   Decius    iubet. 
'hacine'  inquit  'victoria  sola  aut  hac  praeda  contenti  estis  5 
futuri?    vultis  vos  pro  virtute  spes  gerere:  omnes  Samni- 
tium  urbes  fortunaeque  in  urbibus  relictae  vestrae  sunt, 
quando  legiones  eorum  tot  proeliis  fusas  postremo  finibus 
expulistis.    vendite  ista  et  inlicite  lucro  mercatorem,   ut  c 
sequatur  agmen :   ego  subinde   suggeram  quae   vendatis. 
ad  Romuleam  urbem  hinc   eamus,    ubi  vos  labor  haud 
maior,  praeda  maior  manet.'    divendita  praeda  ultro  ad-  7 
hortantes  imperatorem  ad  Komuleam  pergunt.    ibi  quo- 
que  sine  opere,  sine  tormentis,  simul  admota  sunt  signa, 
nulla  vi  deterriti  a  muris,  qua  cuique  proximum  fuit,  scalis 
raptim  admotis  in  moenia  evasere.     captum  oppidum  ac  8 
direptum  est:   ad  duo  milia  et  trecenti  occisi  et  sex  milia 
hominum  capta;   et  miles   ingenti  praeda  potitus,   quam  9 
vendere,  sicut  priorem,  coactus  Ferentinum  inde,  quam- 
quam  nihil  quietis  dabatur,  tamen  summa  alacritate  ductus. 
ceterum  ibi  plus  laboris  ac  periculi  fuit.   et  defensa  summa  10 
vi  moenia  sunt  et  locus  erat  munimento  naturaque  tutus: 
sed  evicit  omnia   adsuetus  praedae  miles.    ad  tria  milia 
hostium   circa  muros   caesa;   praeda  militis   fuit.     huius  n 
oppugnatarum  urbium  decoris  pars  maior  in  quibusdam 
annalibus  ad  Maximum  trahitur:   Murgantiam  ab  Decio, 


5 1 2  LIBER  X ,  17.  18.  [a.  u.  c.  458] 

a  Fabio  Ferentinum  Romuleamque   oppugnatas   tradunt. 
12  sunt  qui  novorum  consulum  hanc  gloriam  faciant,  quidam 
non  amborum,  sed  alterius,  L.  Yolumnii:  ei  Samnium  pro- 
vinciam  evenisse. 

1  XYHI.  Dum  ea  in  Samnio,  cuiuscumque  ductu  an- 
spicioque,  gererentur,  Romanis  in  Etruria  interim  bellum 
ingens  multis  ex  gentibus  concitur,  cuius  auctor  Gelliua 

2  Egnatius  ex  Samnitibus  erat.  Tusci  fere  omnes  conscive- 
rant  bellum ;  traxerat  contagio  proximos  Umbriae  populos, 
ct  Gallica  auxilia  mercede  sollicitabantur.    omnis  ea  mul- 

o  titudo  ad  castra  Samnitium  conveniebat.  qui  tumultus 
repens  postquam  est  Romam  perlatus,  cum  iam  L.  Yo- 
lumnius  consul  cum  legionc  secunda  ac  tertia  sociornmquc 
milibus  quindecim  profectus  in  Samnium  esset,  Ap.  Clau- 

4  dium  primo  quoque  tempore  in  Etruriam  ire  placuit.  duac 
Romanac  legiones   secutae  prima  et  quarta  ct  sociorum 

5  duodccim  milia.  castra  haud  procul  ab  hoste  posita.  cete- 
rum  eo  magis  profcctum  cst,  quod  mature  ventum  erat, 
ut  quosdam  spcctantcs  iam  arma  Etruriae  populos  metus 
Romani  nominis  conprimcrct,  quam  quod  ductu  consulis 

G  quicquam  ibi  satis  scite  aut  fortunate  gestum  sit.  multa 
proelia  locis  et  temporibus  iniquis  commissa,  spcsquc  in  dies 
graviorem  hostem  faciebat,  et  iam  prope  erat,  ut  nec  duci 

7  militcs  nec  militibus  dux  satis  fideret.  litteras  ad  collegam 
accersendum  ex  Samnio  missas  in  trinis  annalibus  invenio: 
piget  tamen  id  certum  ponere,  cum  ea  ipsa  inter  consulcs 
populi  Romani,  iam  iterum  eodem  honore  fungentis,  dis- 
crepatio  fuerit,  Appio  abnuente  missas,  Yolumnio  adfir- 

8  mantc,  Appi  se  litteris  accitum.  iam  Yolumnius  in  Samnio 
tria  castella  ccperat,  in  quibus  ad  tria  milia  hostium  cacsa 
crant,  dimidium  fcre  eius  captum,  ct  Lucanorum  seditiones 
a  plebeiis  et  egentibus  ducibus  ortas  summa  optumatium 
voluntate  pcr  Q.  Fabium,  pro  consule  missum  eo  cum  veterc 

9  exereitu,  conpresserat.  Decio  populandos  hostium  agros 
relinquit,  ipse  cum  suis  copiis  in  Etruriam  ad  collegam 

10  pergit ;  quem  advenientem  laeti  omnes  acccperunt.  Ap- 
pium  cx  conscientia  sua  crcdo  animum  habuisse,  haud 
inmerito  iratum,  si  nihil  scripscrat,   inlibcrali  ct  ingrato 

n  animo,  si  eguerat  ope,  dissimulantem.     vix  enim   salute 


LIBER  X,  18.19.  [a.C.296]  513 

mutua  reddita  cum  obviam  egressus  esset:  'satin  salve,' 
inquit  'L.  Volumni?  ut  sese  in  Samnio  res  habent?  quae 
te  causa  ut  provincia  tua  excederes  induxit?'   Volumnius  12 
in  Samnio  res   prosperas   esse   ait,   litteris  eius   accitum 
venisse;   quae  si  falsae  fuerint  nec  usus  sui  sit  in  Etru- 
riam,  extemplo  conversis  signis  abiturum.    'tu  vero  abeas,'  13 
inquit  'neque  te  quisquam  moratur:   etenim  minime  con- 
sentaneum  est,  cum  bello  tuo  forsitan  vix  sufficias,  hic  te 
ad  opem  ferendam  aliis  gloriari  venisse.'    bene  Hercules  14 
verteret,  dicere  Volumnius :  malle  frustra  operam  insump- 
tam  quam  quicquam  ineidisse,  cur  non  satis  esset  Etru- 
riae  unus  consularis  exercitus. 

XVLIU.    Digredientes  iam  consules  legati  tribunique  1 
ex  Appiano  exercitu  eircumsistunt :  pars  imperatorem  suum 
orare,  ne  collegae  auxilium,  quod  aceiendum  ultro  fuerir. 
sua  sponte  oblatum  sperneretur;  plures  abeimti  Volumnio  2 
obsistere,  obtestari,  ne  pravo  cum  collega  certamine  rcm 
publieam  prodat.    si  qua  clades  incidisset,  desertori  magis 
quam  deserto  noxiae  fore.   eo  rem  adductam,  ut  omni  rei  3 
bene  aut  secus  gestae  in  Etruria  decus  dedeeusque  ad  L. 
Volumnium  sit  delegatum.     neminem  quaesiturum,  quae 
verba  Appi,  sed  quae  fortuna  exercitus  fuerit.    dimitti  ab  4 
Appio  eum,  sed  a  re  publica  et  ab  exercitu  retineri:   ex- 
periretur  modo  voluntatem  militum.     haec  monendo   ob-  5 
testandoque  prope  restitantes  consules  in  contionem  per- 
traxerunt.    ibi  orationes  longiores  habitae  in  eandem  ferme 
sentcntiam,  in  quam  inter  paucos  certatum  verbis  fuerat. 
et  eum  Volunmius,  causa  superior,  ne  infacundus  quidem  6 
adversus  eximiam  eloquentiam  collegae  visus  esset  cavil-  7 
lansque  Appius  sibi  acceptum  referre  diceret  debere,  quod 
ex  muto  atque  elingui  facundum  etiam   consulem  habe- 
rent,  priore  consulatu  primis  utique  mensibus  hiscere  eum 
nequisse,   nunc   iam  popularis   orationes   serere :    'quam  s 
mallem'  inquit  Volumnius  'tu  a  me  strenue  facere  quam 
ego  abs  te  scite  loqui  didicissem.'    postremo  condicionem 
ferre,  quae  decretura   sit,   non  orator  —  neque  enim   id 
desiderare  rem  publicam  — ,  sed  imperator  uter  sit  melior. 
Etruriam  et  Samnium  provincias  esse,  utram  mallet  eli-  9 
geret:   suo  excrcitu  se  vel  in  Etruria  vel  in  Samnio  rem 

Livi  vol.  I.  33 


;")14  LIBER  X,  10.  [a.  u.  c.  458] 

10  gesturum.    tum  militum  clamor  ortus,  ut  simul  ambo  bel- 

11  lum  Etruscum  suscipcrent.  quo  animadverso  consensu 
Volumnius:  'quoniam  in  collegae  voluntate  interpretanda' 
inquit  'erravi,  non  committam,  ut,  quid  vos  velitis,  obscu- 
rum  sit:  manere  an  abire  me  velitis,  clamore  significatc.' 

i>  tum  vero  tantus  est  clamor  exortus,  ut  hostes  e  castris 
exciret.    armis  arreptis  in  acicm  descendunt.    et  Volum- 

13  nius  signa  canere  ac  vexilla  efferri  castris  iussit.  Appiuin 
addubitasse  ferunt  cernentem,  seu  pugnante  seu  quieto  sc 
fore  collegae  victoriam;  deinde  veritum,  ne  suae  quoque 
legiones  Volumnium  sequerentur,   et  ipsum  nagitantibus 

14  suis  signum  dedisse.  ab  neutra  parte  satis  commode  in- 
structi  fuerunt.  nam  et  Samnitium  dux  Gellius  Egnatius 
pabulatum  cum  cohortibus  paucis  icrat  suoque  impetu 
magis  milites  quam  cuiusquam  ductu  aut  imperio  pugnam 

15  capcsscbant,  et  Romani  exercitus  nec  pariter  arnbo  ducti 
nec  satis  temporis  ad  instruendum  fuit.    prius  concurrit 

1G  Volumnius  quam  Appius  ad  hostcm  pcrvenirct.  itaquc 
fronte  inaequali  concursum  est ;  et  velut  forte  quadam 
mutante  adsuctos  inter  se  hostes  Etrusci  Volumnio,  Sam- 
nites,  parumper  cunctati  quia  dux  aberat,  Appio  oceur- 

17  rere.  dicitur  Appius  in  medio  pugnae  discrimine,  ita  ut 
inter  prima  signa  manibus  ad  caelum  sublatis  conspicerc- 
tur,  ita  precatus  esse:   'Bellona,  si  hodie  nobis  victoriam 

18  duis,  ast  ego  tibi  templum  voveo.'  haec  precatus  velut 
instigante  dea  et  ipse  collegae  et  exercitus  [alterius  excr- 
citus]  virtutem  aequavit.  duces  imperatoria  opera  exse- 
cuntur  et  milites,  ne  ab  altera  parte  prius  victoria  incipiat, 

l«j  adnituntur.  ergo  fundunt  fugantque  hostes  maiorem  mo- 
lem  haut  facile  sustinentes  quam  cum  qua  manus  conse- 
rere   adsueti  fuerant.      urgendo   cedentes    insequendoque 

20  effusos  conpulere  ad  castra.  ibi  interventu  Gellii  cohor- 
tiumque  Sabellaruin  paulisper  recruduit  pugna.    his  quo- 

21  que  mox  fusis  iam  a  victoribus  castra  oppugnabantur,  et 
cum  Volumnius  ipse  portae  signa  inferret,  Appius  Bellonam 
victricem  identidem  celebrans  accenderet  militum  animos, 

22  per  vallum,  per  fossas  inruperunt.  castra  capta  direptiique, 
praeda  ingens  parta  et  militi  concessa  est.  septem  milia  ac 
trcccnti  hostium  occisi,  duo  milia  et  centum  viginti  capti. 


LIBEIl  X,  20.  [a.C.296]  515 

XX.    Dum  ambo  consules  omnisque  Romana  vis  in  i 
Etruscum  bellum  magis  inclinat,  in  Samnio  novi  exercitus 
exorti  ad  populandos  imperii  Romani  fines  per  Vescinos 
in  Campaniam  Falernumque  agrum  transcendunt  ingen- 
tesque  praedas  faciunt.    Volumnium  magnis  itineribus  in  2 
Samnium  redeuntem  —  iam  enim  Fabio  Decioque  proro- 
gati  imperii  finis  aderat  —  fama  de  Samnitium  exercitu 
populationibusque  Campani  agri  ad  tuendos  socios  con- 
vertit.   ut  in  Calcnum  agrum  venit,  et  ipse  cernit  recentia  s 
cladis  vestigia  et  Caleni  narrant,  tantum  iam  praedae  ho- 
stis  trahere,  ut  vix  explicare  agmen  possint:   itaque  iam  4 
propalam  duces  loqui,  extemplo  eundum  in  Samnium  csse, 
ut  relicta  ibi  praeda  in  expeditionem  redeant  nec  tam  one- 
ratum  agmen  dimicationi  committant.   ea  quamquam  simi-  5 
lia  veris   erant,   certius   tamen  exploranda   ratus   dimittit 
cquites,  qui  vagos  praedatores  in  agris  palantes  excipiant; 
ex  quibus   inquirendo   cognoscit,    ad  Vulturnum    flumen  <; 
scdere  hostem,  inde  tertia  vigilia  moturum,  iter  in  Sam- 
nium  esse.    his  satis  exploratis  profectus  tanto  intcrvallo  7 
ab  hostibus  consedit,  ut  ncc  adventus  suus  propinquitate 
nimia  nosci  posset  et  egredientem  e  castris  hostcm  oppri- 
meret.   aliquanto  ante  luccm  ad  castra  accessit  gnarosque  s 
Oscae  linguae  exploratum  quid  agatur  mittit.    intermixti 
hostibus,  quod  facile  erat  in  nocturna  trepidatione,  cog- 
noscunt,    infrequentia    armatis    signa    egressa,    praedam 
praedaeque  custodes  exire,  inmobile  agmcn  et  sua  quem- 
que  molientem  nullo  inter  alios  consensu  nec  satis  certo. 
imperio.     tempus  adgrediendi  aptissimum   visum  est ;   et  9 
iam  lux  adpetebat:  itaque  signa  canere  iussit  agmenque 
hostium  adgreditur.    Samnites  praeda  inpediti,  infrequen-  10 
tes  armati,  pars  addere  gradum  ac  prae  se  agere  praedam, 
pars   stare  incerti,   utrum  progredi   an  regredi   in  castra 
tutius  foret:   inter  cunctationem  opprimuntur.    et  Romani 
iam  transcenderant  vallum  caedesque  ac  tumultus  erat  in 
castris.    Samnitium   agmen   praeterquam   hostili   tumultu  11 
captivorum  etiam  repentina  defectione  turbatum  erat,  qui  12 
partim  ipsi  soluti  vinctos  solvebant,  partim  arma  in  sar- 
cinis  deligata  rapiebant  tumultumque  proelio  ipso  terribi- 
liorem  intermixti  agmini  praebebant.   memorandum  dcinde  \?, 

33* 


51G  LIBER  X,  20.  21.  [a.  u.  c.  458] 

edidcre  facinus,  nam  Staium  Minacium  duoem  adeuntem 
ordines  hortantemque  invadunt;  dissipatis  inde  equitibus, 
qui  cum  eo  aderant,  ipsum  circumsistunt  insidentemque 

l  i  equo  captum  ad  consulem  Romanum  rapiunt.  revocata  co 
tumultu  prima  signa  Samnitium;  proeliumque  iam  profliga- 

15  tum  integratum  est,  nec  diutius  sustineri  potuit.  caesa  ad 
sex  milia  hominum,  duo  milia  et  quingenti  capti,  in  cis  tribuni 
militum  quattuor,  signa  militaria  triginta  et,  quod  laetissi- 
mum  victoribus  fuit,  captivorum  recepta  septem  milia  ct  qua- 
dringenti,  praeda  ingens  sociorum:  accitique  edicto  domini 

1G  ad  res  suas  noscendas  recipiendasque.   praestituta  die  qua- 

rum  rerum  non  extitit  dominus  militi  concessae,  coactique 

vendere  praedam,  ne  alibi  quam  in  armis  animum  haberent. 

i         XXI.   Magnum  ea  populatio  Campani  agri  tumultum 

2  Eomae  praebuerat;  ct  per  eos  forte  dies  ex  Etruria  adla- 
tum  erat,  post  deductum  inde  Yolumnianum  cxcrcitum 
Etruriam  concitam  in  arma  ct  Gcllium  Egnatium,  Samni- 
tium  ducem,  et  Umbros  ad  defectionem  vocari,  ct  Gallos 

3  pretio  ingenti  sollicitari.  his  nuntiis  senatus  Gonterritus 
iustitium  indici,  dilectum  omnis  gcncris  hominum  haberi 

4  iussit.  nec  ingenui  modo  aut  iuniores  sacramcnto  adacti, 
sed  seniorum  etiam  cohortes  factae  libertinique  centuriati. 
et  defendendae  urbis    consilia    agitabantur,    summaeque 

5  rerum  praetor  P.  Sempronius  pracerat.  ceterum  parte 
curae  exonerarunt  senatum  L.  Volumnii  consulis  littcrac, 
quibus  caesos  fusosque  populatores  Campaniae  cognitum 

G  est.  itaque  et  supplicationes  ob  rem  bene  gestam  consulis 
nomine  decernunt;   iustitium  remittitur,  quod  fuerat  dies 

7  xviii,  supplicatioque  perlaeta  fuit.  tum  de  praesidio  re- 
gionis  depopulatae  ab  Samnitibus  agitari  coeptum.  itaque 
placuit,  ut  duae  coloniae  circa  Vescinum  et  Falernum  agrum 

8  deduccrentur,  una  ad  ostium  Liris  fluvii,  quaeMcnturnae  ap- 
pellata,  altera  in  saltu  Vescino  Falernum  contingcntc  agrum, 
ubi  Sinope  dicitur  Graeca  urbs  fuisse,  Sinuessa  deinde 

9  ab  colonis  Romanis  appellata.  tribunis  plebis  negotium 
datum  est,  ut  plebei  scito  iuberetur  P.  Sempronius  praetor 

10  triumviros  iu  ea  loca  colonis  deducendis  creare.  nec  qui  no- 
mina  darent  facile  inveniebantur,  quia  in  stationem  se  propc 
perpetuam  infestae  regionis,  non  in  agros  mitti  rebantur. 


LIBEIl  X,  21.  22.  [a.  C.  290]  517 

Avertit  ab   eis   curis   senatum  Etruriae   ingravescens  1 1 
bellum   et  crebrae  litterae  Appii  monentis,    ne  regionis 
eius  motum  neglegerent:   quattuor  gentes  conferre  arma,  12 
Etruscos,  Samnites,  Umbros,  Gallos;  iam  castra  bifariam 
facta  esse,  quia  unus  locus  capere  tantam  multitudinem 
non  possit.    ob  haec  et  —  iam  aclpetebat  tempus — comi-  13 
tiorum  causa  L.  Volumnius  consul  Romam  revocatus,  qui 
priusquam  ad  suffragium  centurias  vocaret  in  contionem 
advocato  populo  multa  de  magnitudine  belli  Etrusci  dis- 
seruit.    iam  tum,   cum  ipse  ibi  cum  collega  rem  pariter  1 1 
gesserit,  fuisse  tantum  bellum,  ut  nec  duce  uno  nec  exer- 
citu  geri  potuerit ;   accessisse  postea  dici  Umbros  et  in- 
gentem  exercitum  Gallorum.     adversus  quattuor  populos  15 
duces  consules  illo  die  deligi  meminissent.    se,  nisi  confi- 
deret,  eum  consensu  populi  Romani  consulem  declaratum 
iri,  qui  haud  dubie  tum  primus  omnium  ductor  habeatur, 
dictatorem  fuisse  extemplo  dicturum. 

XXII.  Nemini  dubium  erat,  quin  Fabius  Quintus  om-  l 
nium  consensu  destinaretur;   eumquc  et  praerogativae  et 
primo  vocatae  omnes  centuriae  consulem  cum  L.  Volum- 
nio  dicebant.   Fabii  oratio  fuit  qualis  biennio  ante;  deinde  2 
ut  vincebatur  consensu,  versa  postremo  ad  collegam  P. 
Decium  poscendum.    id  scnectuti  suae  adminiculum  fore:  3 
censura  duobusque  consulatibus  simul  gestis  expcrtum  se 
nihil  concordi  collegio  firmius  ad  rem  publicam  tuendam 
esse.    novo  imperii  socio  vix  iam  adsuescere  senilem  ani- 
mum  posse;   cum  moribus  notis  facilius  se  communicatu- 
rum  consilia.   subscripsit  orationi  eius  consul  cum  meritis  4 
P.  Decii  laudibus,  tum  quae  ex  concordia  consulum  bona 
quaeque  ex  discordia  mala  in  administratione  rerum  mili- 
tarium  evenirent,  memorando,  quam  prope  ultimum  dis-  5 
crimen  suis  et  collegae  certaminibus  nupcr  ventum  foret, 
et  monendo  Decium  Fabiumque,  ut  uno  animo,  una  mente  6 
viverent.  esse  praeterea  viros  natos  militiae,  factis  magnos, 
ad  verborum  linguaeque  certamina  rudes:  ea  ingenia  con- 
sularia  esse.    callidos  sollertesque  iuris  atque  eloquentiae  7 
consultos,  qualis  App.  Claudius  esset,  urbi  ac  foro  prae- 
sides  habendos   praetoresque  ad  reddenda  iura  creandos 
esse.   his  agendis  dies  est  consumptus.    postridie  ad  prae-  8 


5 1 8  LIBER  X,  22.  23.  [a.  u.  c.  458.  -400] 

BCiiptum  consulis  et  consulariu  ct  praetoria  comitia  habita. 

9  consules  crcati  Q.  Fabius  et  P.  Decius,  Ap.  Claudius  prac- 
tor,  omnes  absentes.  et  L.  Volumnio  ex  senatus  cossulto 
et  scito  plebis  prorogatum  in  annum  imperium  est. 

l  XXIII.  Eo  anno  prodigia  multa  fuerunt,  quorum  aver- 
runcandorum  causa  supplicationes  in  biduum  senatus  de- 

•2  crevit.    publice  vinum  ac  tus  pracbitum:  supplicatum  iere 

o  frequentes  viri  feminaequc.  insignem  supplicationera  fecit 
certamen  in  sacello  Pudicitiae  patriciae,  quae  in  foro 
bovario  est  ad  aedem  rotundam  Herculis,  inter  matronas 

4  ortum.  Vcrginiam,  Auli  filiam,  patriciam  plebeio  nuptam 
L.  Volumnio  consuli,  matronae,  quod  e  patribus  enupsis- 
set,  sacris  arcuerant.    brcvis  altercatio  inde  ex  iracundia 

5  muliebri  in  contcntionem  animorum  exarsit,  cum  se  Ver- 
ginia  et  patriciam  ct  pudieam  in  patriciac  Pudicitiae  tem- 
plum  ingressam  et  uni  nuptam,  ad  quem  virgo  dcducta 
sit,  ncc  se  viri  honorumve  eius  ac  rerum  gestarum  pae- 

6  nitere,  vero  gloriaretur.  facto  dcinde  cgrcgio  magnifica 
vcrba  adauxit :  in  vico  Longo,  ubi  habitabat,  ex  parte 
acdium  quod  satis  esset  loci  modico  sacello  exclusit  aram- 
que  ibi  posuit;   et  convocatis  plebeiis  matronis  conquesta 

7  iniuriam  patriciarum:  'hanc  ego  aram'  inquit  'Pudicitiae 
plebeiae  dedico  vosque  hortor,  ut  quod  certamen  virtutis 
viros  in  hac  civitate  tenet,  hoc  pudicitiae  inter  matronas 

8  sit  detisque  operam,  ut  liaec  ara  quam  illa,  si  quid  potest, 

9  sanctius  et  a  castioribus  coli  dicatur.'  eodcm  ferme  ritu 
et  haec  ara,  quo  illa  antiquior,  culta  est,  ut  nulla  nisi 
spcctatae  pudicitiae  matrona  et  quae  uni  viro  nupta  fuisset 

10  ius  sacrificandi  haberet.  vulgata  dein  religio  a  pollutis, 
ncc  matronis  solum,  scd  omnis  ordinis  feminis,  postremo 
in  oblivionem  venit. 

1 1  Eodem  anno  Cn.  et  Q.  Ogulnii  aedilcs  curules  aliquot 

12  faeneratoribus  diem  dixerunt;  quorum  bonis  multatis  ex 
eo,  quod  in  publicum  redactum  est,  aenea  in  Capitolio 
limina  et  trium  mensarum  argentea  vasa  in  cella  lovis 
Iovcmque  in  culmine  cum  quadrigis  et  ad  ficum  Rumina- 
lcm  simulacra  infantium  conditorum  urbis  sub  uberibus 
lupae  posuerunt  semitamque  saxo  quadrato  a  Capena  porta 

13  ad  Martis  straverunt.     et  ab  aedilibus  plebeiis  L.  Aclio 


LIBER  X,  23.  24.  [a.  C.  296.  295]  519 

Paeto  et  C.  Fulvio  Curvo  ex  multaticia  itcm  pecunia, 
quam  exegerunt  pecuariis  damnatis,  ludi  facti  pateraeque 
aureae  ad  Cereris  positae. 

XXIIII.    Q.  inde  Fabius  quintum  et  P.  Decius  quar-  l 
tum   consulatum   ineunt,   tribus   consulatibus   censuraque 
collegae  nec  gloria  magis  rerum,  quae  ingens  erat,  quam  2 
concordia  inter  se  clari.    quae  ne  perpetua  esset,  ordinum 
magis  quam  ipsorum  inter  se  certamen  intervenisse  reor, 
patriciis  tendentibus,  ut  Fabius  Etruriam  extra  ordinem  3 
provinciam  haberet,  plebeiis  auctoribus  Decio,  ut  ad  sor- 
tem  revocaret.  fuit  certe  contentio  in  senatu;  et  postquam  i 
ibi  Fabius  plus  poterat,  revocata  res  ad  populum  est.    in 
contione,   ut  inter  militares   viros  et  factis   potius  quam 
dictis  fretos,  pauca  verba  habita.    Fabius,  quam  arborem  5 
consevisset,  sub  ea  legere  alium  fructum  indignum  esse 
diccre;  se  aperuisse  Ciminiam  silvam  viamque  per  devios 
saltus  Komano  bello  fecisse.    quid  se  id  aetatis  sollicitas-  6 
sent,  si  alio  duce  gesturi  bellum  essent?  nimirum  adver- 
sarium  se,  non  socium  impcri  legisse  sensim  exprobrat,  et 
invidisse  Decium  concordibus  collegiis  tribus;   postremo,  7 
se  tendere  nihil  ultra  quam  ut,  si  dignum  provincia  duce- 
rent,  in  eam  mitterent:   in  senatus  arbitrio  se  fuisse  et  in 
potestate  populi  futurum.  P.  Decius  senatus  iniuriam  que-  S 
rebatur:  quoad  potuerint  patres  adnisos,  ne  plebi  aditus 
ad  magnos  honores  esset;  postquam  ipsa  virtus  pervicerit,  9 
ne  in  ullo  genere  hominum  inhonorata  esset,  quaeri,  quem- 
admodum  inrita  sint  non  suffragia  modo  populi,  sed  ar- 
bitria  etiam  fortunae  et  in  paucorum  potestatem  vertantur. 
onmis  ante  se  consules  sortitos  provincias  esse;  nunc  ex-  10 
tra  sortem  Fabio   senatum  provinciam  dare ;   si  honoris  1 1 
eius  causa,  ita  eum  de  se  deque  re  publica  meritum  esse, 
ut  faveat  Q.  Fabii  gloriae,  quae  modo  non  sua  contumelia 
splendeat:   cui  autem  dubium  esse,  ubi  unum  bellum  sit  12 
asperum  ac  difficile,  cum  id  alteri  extra  sortem  mandetur, 
quin  alter  consul  pro  supervacaneo  atque  inutili  habeatur? 
gloriari  Fabium  rebus  in  Etruria  gestis;   velle  et  P.  De-  13 
cium  gloriari,  et  forsitan,  quem  ille  obrutum  ignem  reli- 
querit,  ita  ut  totiens  novum  ex  inproviso  incendium  daret, 
eum  se  extincturum.    postremo  se  collegac  honorcs  prae-  1 1 


520  LIBER  X,  24.  25.  [a.  u.  c.  450] 

miaque  concessurum  verecundia  aetatis  eius  maiestatisque: 
cum  periculum,  dimicatio  proposita  sit,  neque  cedere  sua 

15  sponte  neque  cessurum  et,  si  nihil  aliud  ex  eo  ccrtaminc 
tulerit,   illud  certe   laturum,    ut  quod  populi  sit  populus 

ig  iubeat  potius  quam  patrcs  gratificcntur.  Iovem  optimiun 
maximum  deosque  inmortales  se  precari,  ut  ita  sortem 
aequam  sibi  cum  collega  dent,  si  eandem  virtutem  felici- 

17  tatemque  in  bcllo  administrando  daturi  sint.  certe  id  ct 
natura  aequum  ct  exemplo  utile  esse  et  ad  famam  populi 
Romani  pertinere,   eos   consules   esse,   quorum  utrolibet 

18  duce  bellumEtruscum  geri  recte  possit.  Fabius  nihil  aliud 
precatus  populum  Romanum  quam  ut  prius  quam  intro 
vocarentur  ad  suffragium  tribus  Ap.  Claudii  praetoris  ad- 
latas  exEtruria  litteras  audircnt,  comitio  abiit:  ncc  minore 
populi  consensu  quam  senatus  provincia  Etruria  extra 
sortem  Fabio  decreta  est. 

1  XXV.  Concursus  inde  ad  consulem  factus  omnium 
ferme  iuniorum;  et  pro  se  quisque  nomina  dabant:  tanta 

2  cupido  erat  sub  eo  duce  stipendia  faciendi.  qua  circum- 
fusus  tm*ba:  'quattuor  milia'  inquit  'peditum  et  sescentos 
cquites  dumtaxat  scribere  in  animo  est;   hodierno  et  cra- 

3  stino  die  qui  nomina  dcderitis  mecum  ducam.  maiori  mihi 
curae  cst,  ut  omnes  locupletes  reducam,  quam  ut  multis 

4  rcm  geram  militibus.'  profectus  apto  excrcitu  et  eo  plus 
fuluciae  ac  spei  gcrente,  quod  non  desiderata  multitudo 
erat,  ad  oppidum  Aharnam,  unde  liaud  procul  hostis  erant, 

5  ad  castra  Appii  praetoris  pergit.  paucis  citra  milibus 
lignatores  ei  cum  praesidio  occurrunt,  qui  ut  lictores  prac- 
gredi  viderunt  Fabiumque  esse  consulem  accepere,  laeti 
atque  alacres  diis  populoque  Romano  grates  agunt,  quod 

G  eum  sibi  imperatorem  misissent.  circumfusi  deinde  cum 
consulem  salutarent,  quaerit  Fabius,  quo  pcrgerent,  rc- 
spondentibusque,  lignatum  se  ire:   'ain  tandcm?'   inquit: 

7  'num  castra  vallata  non  habetis?'  ad  hoc  cum  subclama- 
tum  esset,  duplici  quidcm  vallo  et  fossa,  et  tamcn  in 
ingenti  metu  esse:   'habetis  igitur'  inquit  'adfatim  ligno- 

8  rum,  redite  et  vellite  vallum.'  redeunt  in  castra,  tcrrorcm- 
que  ibi  vellentes  vallum  et  iis  qui  in  castris  remanserant 

;i  militibus  et  ipsi  Appio  fcccrunt.  tum  pro  se  quisque  alii  aliis 


LIBER  X,  25.  2G.  [a.  C.  205]  521 

dicere,  consulls  se  Q.  Fabii  facere  iussu.   postera  inde  die 
castra  mota  et  Appius  praetor  Romam  dimissus.     inde  10 
nusquam  stativa  Romanis  fuere.    negabat,  utile  esse  uno 
loco  sedere   exercitum;  itineribus   ac  mutatione  locorum 
mobiliorem  ac  salubriorem   esse.     fiebant  autem  itinera, 
quanta  fieri  sinebat  hiemps  hauddum  exacta.    vere  inde  11 
primo  relicta  secunda  legione  ad  Clusium,  quod  Camars 
olim  appellabant,   praepositoque  castris  L.  Scipione  pro 
praetore,  Romam  ipse  ad  consultandum  de  bello  rediit, 
sive  ipse  sponte  sua,  quia  bellum  ei  maius  in  conspectu  12 
erat  quam  quantum  esse  famae  crediderat,   sive  senatus 
consulto  accitus:  nam  in  utrumque  auctores  sunt.   abAp.  13 
Claudio  praetore  retractum  quidam  videri  volunt,  cum  in 
senatu  et  apud  populum,  id  quod  pcr  litteras  adsidue  fece- 
rat,  terrorem  belliEtrusci  augeret:  non  suffecturum  ducem 
unum  nec  exercitum   unum  adversus   quattuor  populos; 
periculum   esse,   sive  iuncti  unum  premant   sive  diversi  14 
gerant  bellum,  ne  ad  omnia  simul  obire  unus  non  possit. 
duas  se  ibi  legiones  Romanas  reliquisse  et  minus  quinque  15 
milia  peditum  equitumque  cum  Fabio  venisse.    sibi  pla- 
cerc,  P.  Decium  consulem  primo  quoque  tempore  in  Etru- 
riam  ad  collegam  proficisci,  L.  Volumnio  Samnium  pro- 
vinciam   dari ;   si   consul  malit  in   suam   provinciam  ire,  ig 
Volumnium  in  Etrux-iam  ad  consulem  cum  exercitu  iusto 
consulari  proficisci.    cum  magnam  partcm  moveret  oratio  17 
praetoris,  P.  Decium  censuisse  ferunt,  ut  omnia  integra 
ac  libera  Q.  Fabio   servarentur,   doncc  vel  ipse,   si  per 
commodum  rei  publicae  posset,  Romam  venisset  vel  ali- 
quem  ex  legatis  misisset,  a  quo  disceret  senatus,  quantum  is 
in  Etruria  belli  esset  quantisque  administrandum  copiis  et 
quot  per  duces  esset. 

XXVI.  Fabius  ut  Eomam  rediit,  et  in  senatu  et  pro-  i 
ductus  ad  populum  mediam  orationem  habuit,  ut  nec  au- 
gere  ncc  minuere  videretur  belli  famam  magisque  in  altero 
adsumendo  duce  aliorum  indulgere  timori  quam  suo  aut 
reipublicae  periculo  consulere.     ceterum  si  sibi  adiutorem  2 
belli  sociumque  imperii  darent,  quonam  modo  se  oblivisci 
P.  Decii  consulis  per  tot  collegia  experti  posse?  neminem  3 
onmium   secum   coniungi   malle ;    et   copiarum   satis   sibi 


522  LIBEB  X,  26.  [a.u.c4S9] 

eum  P.  Decio   et   numquam   niniium   hostium   fore :    sin 
oollega  quid  aliud  mallet,   at  sibi  L.  Volumnium  darent 

4  adiutorem.  onmiurn  rerum  arbitrium  et  a  populo  et  a 
senatu  et  ab  ipao  collega  Fabio  permissum  est.  et  cum 
P.  Decius  se  in  Samuium  vel  in  Etruriam  proficisci  pa- 
ratum  esse  ostendisset,  tanta  laetitia  ac  gratulatio  fuit, 
ut  praeciperetur  victoria  animis  triumplmsque.  non  bellum 
decretum  consulibus  videretur. 

5  Invenio  apud  quosdam,  exteniplo  consulatu  inito  pro- 
fectos  in  Etruriam  Fabium  Deciumque  sine  ulla  mentione 
sortis  provinciarum  certaminumque  inter  collegas,  quae 
exposuL  sunt  quibus  nc  haec  quidem  certamina  exponere 
satis  fuerit,  adieeerint  et  Appii  criminationcs  de  Fabio 
absente  ad  populum  et  pertinaciam  advcrsus  praesentem 
eonsulem  praetoris  contentionemque  aliam  inter  couegas, 
tLtidentc  Deeio,  ut  suae  quisque  provinciae  sortem  tuere- 

:  tur.  constare  res  incipit  ex  eo  tempore,  quo  profecti  ambo 
consules  ad  bellum  sunt. 

Ceterum  antequam  consules  in  Etruriam  pervenirent, 
Senones  Galli  multitudine  ingenti  ad  Clusium  venerunt, 

s  legionem  Romanam  castraque  oppugnaturi.  Scipio,  <jui 
castris  praeerat,  loco  adiuvandam  paucitatem  suorum  mi- 
litum   ratus,   in   collem,   qui   inter  urbem  et  castra   erat. 

9  aciem  erexit.  sed  ut  in  re  subita  parum  cxplorato  itinere 
ad  iugum  perrexit.  quod  hostes  ceperant  parte  alia  ad- 
gressi.  ita  caesa  ab  tergo  legio  atque  in  medio,  cum 
10  hostis  undique  urgcret,  circumventa.  deletam  quoque  ibi 
legiouem,  ita  ut  nuntius  non  supercsset,  quidam  auctorea 
n  sunt,  nec  ante  ad  eonsules,  qui  iam  haud  procul  a  Clusio 
aberant,  famam  eius  cladis  perlatam  quam  in  conspcctu 
fuere  Gallorum  equites,  pectoribus  equorum  suspensa 
gestantes    capita   et   lanceis   intixa  ovantesque   moris   Bui 

12  carmine.  sunt  qui  Umbros  fuisse.  non  Gallos  tradant, 
nec  tantum  cladis  acceptum  et  circumventis  pabulatoribus 
eum  L.  Manlio  Torquato  legato  Scipionem  propraetorera 
subsidium  e  castris  tulisse  victoresque  Umbros  redinte- 
grato    proelio    victos    esse    captivosque    eis    ac    praedam 

13  ademptam.  similius  vero  cst,  a  Gallo  hostc  quam  Umbro 
cam  cladem  acceptam,  quod  cum  saepe  alias  tum  co  anno 


LIBEIl  X,  26.  27.  [a.  C.295]  523 

Gallici  tumultus  praecipuus  tcrror  civitatem  tenuit.  ita-  1 1 
que  praeterquam  quocl  ambo  consules  profecti  ad  bellum 
erant  cum  quattuor  legionibus  et  magno  equitatu  Romano 
Campanisque  mille  equitibus  delectis  ad  id  bcllum  missis 
et  sociorum  nominisque  Latini  maiore  exercitu  quam  Ro- 
mano,  alii  duo  exercitus  haud  procul  urbe  Etruriae  oppo-  i.j 
siti,  unus  in  Falisco,  alter  in  Vaticano  agro.  Cn.  Fulvius 
et  L.  Postumius  Megellus  propraetores  ambo  stativa  in 
eis  locis  habere  iussi. 

XXVII.    Consules  ad  hostes  transgresso  Appennino  l 
in  agrum  Sentinatem   pervenerunt.     ibi  quattuor   milium 
ferme  intervallo  castra  posita.    inter  hostes  deinde   con-  2 
sultationes  habitae,   atque  ita  convenit,    ne  unis   castris 
miscerentur    omnes   neve    in  aciem    descenderent    simul. 
Samnitibus  Galli,  Etruscis  Umbri  adiecti.     dies   indicta  :; 
pugnac:    Samniti  Gallisque  delegata  pugna,  inter  ipsum 
certamen  Etrusci  Umbriquc   iussi  castra  Romana   oppu- 
gnare.     haec   consilia   turbarunt  transfugae   Clusini   tres  4 
clam  nocte  ad  Fabium   consulem   transgressi,   qui  editis 
hostium  consiliis  dimissi  cum  donis,  ut  subinde,  ut  quae- 
que  res  nova  decreta  esset,  exploratam  perferrent.    con-  5 
sules  Fulvio  ut  ex  Falisco,  Postumio  ut  ex  Vaticano  excr- 
citum  ad  Clusium  admoveant  summaque  vi  fines  hostium 
depopulentur,  scribunt.    huius  populationis  famaEtruscos  « 
ex  agro  Sentinate  ad   suos   finis  tuendos  movit.    instare 
inde  consules,  ut  absentibus  his  pugnaretur.    per  biduum 
lacessiere  proelio  hostem:  biduo  nihil  dignum  dictu  actum. 
pauci  utrimque  cecidere,  magisque  inritati  sunt  ad  iustum  7 
certamen  animi  quam  ad  discrimen  summa  rerum  adducta. 
tertio  die  descensum  in  campum  omnibus  copiis  est.   cum  8 
instructac  acies  starcnt,  ccrva  fugiens  lupum  e  montibus 
exacta  per  campos  intcr  duas  acies  decurrit;   inde  diver- 
sae  ferae,   cerva  ad  Gallos,    lupus  ad  Romanos   cursum 
deflexit.    lupo  data  inter  ordincs  via,  cervam  Galli  con- 
fixere.    tum  ex  antesignanis  Romanus  miles:    'illac  fuga'  y 
inquit  'et  caedes  vertit,  ubi  sacram  Dianae  feram  iacen- 
tem  videtis:  hinc  victor Martius  lupus,  integer  et  intactus, 
gcntis  nos  Martiae  ct  conditoris  nostri  admonuit.'    dextro  10 
cornu  Galli,  sinistro  Samnites  constiterunt.   advcrsus  Sam- 


524  LIBER  X,  27.  2a  [a.  u.  c.  459] 

nites  Q.  Fabius  primam  ac  tertiam  legionem  pro  dextro 
cornu,  adversus   Gallos   pro   sinistro  Decius   quintam   et 

11  sextam  instruxit.  secunda  et  quarta  cum  L.  Volumnio 
proconsule  in  Samnio  gerebat  bellum.  primo  concursu 
adeo  aequis  viribus  gesta  res  est,  ut,  si  adfuissent  Etrusci 
et  Umbri,  aut  in  acie  aut  in  castris  quocumque  sc  incli- 
nassent  accipienda  clades  fuerit. 

l  XXYIli.  Ceterum  quamquam  communis  adhuc  Mars 
belli  erat  necdum  discrimen  fortuna  fecerat,  qua  datimi 
vires  esset,  haudquaquam  similis  pugna  in  dextro  laevo- 

•2  que  cornu  erat.  Romani  apud  Fabium  arcebant  magis 
quam  inferebant  pugnam,  extrahebaturque  in  quam  ma- 

3  xime  serum  diei  cei-tamen,  quia  ita  persuasum  erat  duci, 
et  Samnites  et  Gallos  primo  impetu  feroces  esse,  quos 
sustineri  satis  sit;  longiore  certamine  scnsim  residere  Sam- 

i  nitium  animos,  Gallorum  quidem  etiam  corpora  intoleran- 
tissima  laboris  atque  aestus  fluere  primaque  proelia  plus 
quam  virorum,   postrema   minus   quam   feminarum   esse. 

5  in  id  tempus  igitur,  quo  vinci  solebat  hostis,  quam  inte- 

C  gerrumas  vires  militi  servabat.  ferocior  Deeiu»  et  aetate 
et  vigore  animi  quantumcumque  virium  habuit  certamine 
primo  effudit.    et  quia  lentior  videbatur  pedestris  pugna, 

7  equitatum  in  pugnam  concitat  et  ipse  fortissimae  iuvenum 
turmae  inmixtus  orat  proceres  iuventutis,  in  hostem  ut 
secum  impetum  faciant:  duplicem  illorum  gloriam  fore,  si 

8  ab  laevo  cornu  et  ab  equite  victoria  incipiat.  bis  avertere 
Gallicum  cquitatum.  iterum  longius  cvectos  et  iam  inter 
media   equitum  agmina  proelium  cientes  novum  pugnae 

9  conterruit  genus:  essedis  carrisque  superstans  armatus 
hostis  ingenti  sonitu  equorum  rotarumque  adveuit  et  in- 

10  solitos  eius  tumultus  Komanorum  conterruit  cquos.  ita 
victorem  equitatum  velut  lymphaticus  pavor  dissipat;  Bter- 

li  nit  inde  ruentes  equos  virosquc  inprovida  fuga.  turbaia 
hinc  etiam  signa  legionum  multique  impetu  equorum  ac 
vehiculorum  raptorum  per  agmen  obtriti  antcsignani.  et 
insecuta,  simul  territos  hostes  vidit,  Gallica  acics  nullum 

12  spatium  respirandi  recipiendique  se  dedit.  vociferarc  De- 
cius,  quo  fugerent  quamve  in  fuga  spem  haberent,  ob- 
sistere  cedentibus  ac  revocare  fusos,  deinde,  ut  nulla  vi 


LIBER  X,  28.  29.  [a.  C.  295]  o2o 

pcrculsos   sustinere   poterat,   patrem  P.  Decium   nomine 
conpellans :    'quid  ultra  moror'   inquit   'familiare  fatum?  i:; 
dalum  hoc  nostro  generi  est,  ut  luendis  periculis  publicis 
piacula  simus:  iam  ego  mecum  hostium  legiones  mactan- 
das  Telluri  ac  diis  manibus  dabo.'  haec  locutus  M.  Livium  n 
pontificem,  quem  descendens  in  aciem  digredi  vetuerat  ab 
se,  praeire  iussit  verba,  quibus  se  legionesque  liostium 
pro  exercitu  popidi  Romani  Quiritium  devoveret.    devotus  15 
inde   cadem   precatione   eodemque  habitu,  quo   pater  P. 
Decius  ad  Veserim  bello  Latino  se  iusserat  devoveri,  cum  ig 
secundum  sollemnes  precationes  adiecisset,  prae  se  agere 
sese  formidinem  ac  fugam  caedemque  ac  cruorem,  cae- 
lestium  inferorum  iras,  contaeturum  funebribus  diris  signa,  17 
tela,  arma  hostium  locumque  eundem  suae  pestis  ac  Gal- 
lonim  ac  Sanmitium  fore, —  haec  execratus  in  se  hostes-  is 
que  qua  confcrtissimam  cernebat  Gallorum  aciem  concitat 
equum,  inferensque  se  ipse  infestis  telis  est  interfectus. 

XXVIIII.   Vix  humanae  inde  opis  videri  pugna  po-  i 
tuit.    Eomani  duce   amisso,   quae  res   terrori  alias   esse 
solet,  sistere  fugam  ac  novam  de  integro  velle  instaurare 
pugnam :    Galli,  et  maxime  globus   circumstans  consulis  ■> 
corpus,  velut  alienata  mente  vana  in  cassum  iactare  tela; 
torpere  quidam  et  nec  pugnae  meminisse  nec  fugae.    at  ?, 
ex  parte  altera  pontifex  Livius,  cui  lictores  Decius  tradi- 
derat   iusseratque    pro    praetore   esse,   vociferari,   vicisse 
Romanos    defunctos    consulis    fato,   Gallos   Samnitesque  i 
Telluris  matris  ac  deorum  Manium  esse,  rapere  ad  se  ac 
vocare  Decium  dcvotam  secum  aciem  furiarumque  ac  for- 
midinis  plena  omnia  ad  hostes  esse.    superveniunt  deinde  5 
his  restituentibus  pugnam  L.  Cornelius  Scipio  et  C.  Mar- 
cius  cum  subsidiis  ex  novissima  acie  iussu  Q.  Fabi  con- 
sulis  ad  praesidium  collegae  missi.     ibi  auditur  P.  Decii 
eventus,  ingens  hortamen  ad  omnia  pro  re  publica  audenda. 
itaque  cum  Galli  structis   ante  se  scutis   conferti  starent  G 
nec  facilis  pede  conlato  videretur  pugna,  iussu  legatorum 
conlecta  humi  pila,  quae  strata  inter  duas  acies  iacebant, 
atque  in  testudinem  hostium  coniecta.    quibus  plerisque  7 
in  scuta  rarisque  in  corpora  ipsa  fixis  sternitur  cuneus, 
ita  ut  magna  pars  integris  corporibus  attoniti  conciderent. 


526  LIBER  X,  29. 30.  [a.  u.  c.  45 

liacc    in    sinistro    cornu   Komanorum    fortuna  variaverat. 

s  Fabius  in  dextro  primo,   ut  ante  dictum  est,   cunctando 

extraxerat  diem;  dein,  postquam  nec  clamor  hostium  nec 

0  impetus  nec  tela  missa  eandem  vim  habere  visa,  prae- 
fectis  equitum  iussis  ad  latus  Samnitium  circumducerc 
alas,  ut  signo  dato  in  transversos  quanto  maximo  possent 
impetu  incurrerent,   sensim  suos   signa  inferre  iussit  et 

10  commovere  hostem.  postquam  non  resisti  vidit  et  liaud 
dubiam  lassitudinem  csse,  tum  conlectis  omnibus  Bubsi- 
diis,  quae  ad  id  tempus  reservaverat,  et  legiones  concitavit 

1 1  ct  signum  ad  invadendos  hostes  equitibus  dedit.  nec  susti- 
nuerunt  Samnites  impetum  praeterque  aciem  ipsam  Gal- 
lorum  relictia  in  dimicatione  sociis  ad  castra  effuso  cursu 

12  ferebantur.  Galli  testudine  facta  conferti  stabant.  tum 
Fabius  audita  morte  collegae  Campanorum  alam,  quingen- 
tos  fere  equites,  exccdere  acie  iubet  et  circumvectos  ab 

13  tergo  Gallicam  invadcre  aciem;  tertiae  deinde  legionia 
subsequi  principcs  et,  qua  turbatum  agmen  hostium  vi- 

i  i  derent  impetu  equitum,  instare  ac  tcrritos  cacderc.  ipse 
aedem  Iovi  Victori  spoliaque  hostium  cum  vovisset,  ad 
eastra  Samnitium  perrexit,  quo  multitudo  onmis  conster- 

15  nata  agebatur.  sub  ipso  vallo,  quia  tantam  multitudinem 
portae  non  recepere,  temptata  ab  exclusis  turba  suorum 

1G  pugna  est.  ibi  Gellius  Egnatius  imperator  Samnitium  ce- 
cidit.  conpulsi  deinde  intra  vallum  Samnites  parvoque 
ccrtamine    capta    castra   et   Galli    ab    tergo    circumventi. 

17  caesa  eo  die  hostium  viginti  quinque  milia,   octo   capta. 

18  nec  incruenta  victoria  fuit:  nam  exP.  Decii  cxercitu  caesa 
septem  milia,  ex  Fabi  mille  ac  centum.  Fabius,  dimissis 
ad  quaerendum  collcgae  corpus,  spolia  hostium  coniecta 

19  in  acervum  lovi  Victori  cremavit.  consulia  corpus  co  dic, 
quia  obrutum  superstratis  Gallorum  cumulis  erat,  inveniri 
non   potuit ;    postero   die   invcntum  relatumque   est  cum 

20  multis  militum  lacrumis.  intermissa  inde  onmium  aliarum 
rcrum  cura  Fabius  oollegae  funus  omni  honore  laudibus- 
que  mcritis  celebrat. 

1  XXX.  Et  in  Etruria  per  eosdem  dies  ab  Cn.  Fulvio 
propraetore  res  ex  sententia  gesta,  et  praeter  ingentcm 
inlatam  populationibus  agrorum  hosti  cladem   pugnatum 


L I BE R  X ,  30.  31.  [a.  C.  205]  527 

etiam   egregie   est  Pcrusinorumque  et  Clusinorum   caesa  2 
amplius  milia  tria  et  signa  militaria  ad  viginti  capta.    Sam-  3 
nitium  agmen  cum  per  Paelignum  agrum  fugcret,  circum- 
ventum  aPaelignis  cst;  cx  milibus  quinque  ad  mille  caesi. 

Magna  eius  diei,  quo  in  Sentinati  agro  bellatum,  fama  4 
est  etiam  vero  stanti:   sed  supericcere  quidam   augendo 
fidem,   qui  in  hostium  exercitu   peditum    milia  cccxxx,  5 
equitum  sex  et  quadraginta  milia,  mille  carpcntorum  scrip- 
scrc  fuisse,  scilicet  cum  Umbris  Tuscisque,  quos  et  ipsos  6 
pugnae  adfuisse;   et  ut  Romanorum  quoque  augerent  co- 
pias,  L.  Volumnium  pro  consule  ducem  consulibus  exer- 
citumque  eius  legionibus  consulum  adiciunt.    in  pluribus  7 
annalibus  duorum  ea  consulum  propria  victoria  est,  Vo- 
lumnius  in  Samnio  interim  res  gerit,  Samnitiumque  exer- 
citum  in  Tifcrnum  montem  conpulsum  non  deterritus  ini- 
quitate  loci  fundit  fugatquc. 

Q.  Fabius  Deciano  exercitu  relicto  in  Etruriae  praesidio  8 
suis  legionibus  deductis  ad  urbem  de  Gallis  Etruscisque 
ac  Samnitibus  triumphavit.    milites  triumphantem  secuti  9 
sunt.    celebrata  inconditis  carminibus  militaribus  non  ma- 
gis  victoria  Q.  Fabii  quam   mors  pracclara  P.  Deci  est 
excitataque  memoria  parentis  aequata  evcntu  publico  pri- 
vatoque  iili  laudibus.    data  ex  praeda  militibus  aeris  octo-  io 
geni  bini  sagaque  et  tunicae,  praemia  illa  tempestate  mi- 
litiac  haudquaquam  sperncnda. 

XXXI.  His  ita  rebus  gestis  nec  in  Samnitibus  adhuc  l 
nec  in  Etruria  pax  erat:  nam  et  Perusinis  auctoribus  post 
deductum  ab  consule  exercitum  rebellatum  fuerat,  et  Sam-  2 
nites   praedatum   in   agrum  Veseinum  Formianumque   et 
parte  alia  in  Aeserninum  quaeque  Vulturno  adiaccnt  nu- 
mini  descendere.    adversus  eos  Ap.  Claudius  praetor  cum  3 
cxercitu  Deciano   missus.     Fabius   in  Etruria  rebellantc 
dcnuo  quattuor  milia  et  quingentos  Perusinorum  occidit, 
cepit  ad  mille  septingentos  quadraginta,  qui  redempti  sin-  4 
guli  aeris  trecentis  decem ;   praeda  alia  omnis   militibus 
concessa.    Samnitium  legiones,  cum  partem  Ap.  Claudius  :, 
praetor,  partem  L.  Volumnius  pro  consule  sequeretur,  in 
agrum  Stellatem  eonvenerunt.     ibi  ct  Samnitium  onmcs 
considunt    et   Appius   Volumniusque    castra    coniungunt. 


528  LIBER  X ,  31.  32.  [a.  u.  c.  159.  4G0] 

6  pugnatum  infestissimis  animis,  hinc  ira  stimulantc  adver- 
sus  rebellantes  totiens,  illinc  ab  ultima  iam  dimieantibus 

7  spe.  caesa  ergo  Samnitium  sedecim  milia  trecenti,  eapta 
duo  milia  septingenti;  ex  Romano  exercitu  ceeidcre  duo 
milia  septingenti. 

8  Felix  annus  bellicis  rebus,  pestilentia  gravis  prodigiis- 
que  sollicitus.  nam  et  terram  multifariam  pluvisse  et  in 
exercitu  Ap.  Claudii  plcrosque  fulminibus  ictos  nuntiatum 

9  cst,  librique  ob  haec  aditi.  eo  anno  Q.  Fabius  Gurges  con- 
sulis  filius  aliquot  matronas  ad  populum  stupri  danmatas 
pccunia  multavit,  cx  quo  multaticio  aere  Vencris  acdem, 
quac  prope  circum  est,  faciendam  curavit. 

10  Supersunt  etiam  nunc  Samnitium  bella,  quac  continua 
pcr  quartum  iam  volumen  annumque  sextum  et  quadra- 
gensimum  a  M.  Valerio,  A.  Cornelio  consulibus,  qui  primi 

11  Samnio  arma  intulerunt,  agimus.  et  ne  tot  annorum  ela- 
des  utriusque  gentis  laborcsque  actos  nunc  rtferam,  qui- 

12  bus  nequiverint  tamen  dura  illa  pectora  vinci,  proximo 
anno  Samnites  in  Scntinati  agro  Paelignis  ad  Tifernum 
Stellatibus  campis,  suis  ipsi  lcgionibus,  mixti  alienis,  ab 
quattuor  exercitibus ,  quattuor  ducibus  Romanis  caesi 
fucrant,  imperatorem  clarissimum  gentis  suae  amiserant, 

13  socios  belli  Etruscos,  Umbros,  Gallos  in  eadem  fortuna 
videbant,   qua  ipsi  erant,   nec   suis   ncc  externis   viribus 

14  iam  stare  poterant  —  tamen  bello  non  abstinebant:  adeo 
ne  infcliciter  quidem  defensae  libertatis  taedebat  et  vinci 

1.3  quam  non  temptare  victoriam  malebant.  quinam  sit  ille, 
quem  pigeat  longinquitatis  bellorum  scribcndo  legendo- 
que,  quae  gerentes  non  fatigavcrunt? 

1  XXXII.  Q.  Fabium,  P.  Decium  L.  Postumius  Megel- 

2  lus  et  M.  Atilius  Rcgulus  consules  secuti  sunt.  Samnium 
ambobus  decreta  provincia  est,  quia  tres  scriptos  hostium 
exercitus,  uno  Etruriam,  altcro  populationes  Campaniac 

3  repcti,  tertium  tuendis  parari  finibus  fama  erat.  Postu- 
mium  valetudo  adversa  Romae  tenuit,  Atilius  extemplo 
profectus,  ut  in  Samnio  hostes  —  ita  enim  placucrat  pa- 

4  tribus  —  nondum  regressos  opprimeret.  velut  ex  conposito 
ibi  obvium  habuere  hostem,  ubi  et  intrare  (vastare)  ipsi 
Samnitium  agrum  prohibercntur  et  regredi  indc  in  pacata 


LIBER  X ,  32. 33.  [a.  C.  295.  294]  529 

soclorumque  populi  Romani  fines  Samnitem  prohiberent. 
cum  castra  castris  conlata  essent,  quod  vix  Romanus  to-  j 
tiens  victor  auderet,  ausi  Samnites  sunt  —  tantum  despe- 
ratio  ultima  temeritatis  facit  —  castra  Rornana  oppugnare; 
et  quamquam  non  venit  ad  finem  tam   audax  inceptum, 
tamen  haud  omnino  vanum  fuit.    nebula  erat  ad  multum  6 
diei  densa  adeo,   ut  lucis  usum  eriperet,   non  prospectu 
modo  extra  vallum  adempto,  sed  propinquo  etiam  congre- 
dientium  inter  se  conspectu.    hac  velut  latebra  insidiarum  7 
freti  Samnites  vixdum  satis  certa  luce  et  eam  ipsam  pre- 
mente  caligine  ad  stationem  Romanam  in  porta  segniter 
agentem  vigilias  perveniunt.  inproviso  oppressis  nec  animi  8 
satis  ad  resistendum  nec  virium  fuit.    ab  tergo  castrorum 
decumana  porta  impetus  factus;  itaque  captum  quaesto-  0 
rium  quaestorque  ibi  L.  Opimius  Pansa  occisus.    concla- 
matum  inde  ad  arma. 

XXXIII.  Consul  tumultu  excitus  cohortes  duas  socio-  l 
rum,  Lucanam  Suessanamque,  quae  proximae  forte  erant, 
tueri  praetorium  iubet,  manipulos  legionum  principali  via 
inducit.     vixdum   satis   aptatis   armis   in  ordines   eunt  et  2 
clamore  magis  quam  oculis  hostem  noscunt,  nec  quantus 
numerus  sit  aestimari  potest.    cedunt  primo  incerti  fortu-  3 
nae  suae  et  hostem  introrsum  in  media  castra  accipiunt. 
inde   cum  consul   vociferaretur,    expulsine    extra  vallum 
castra  deinde  sua  oppugnaturi  essent,  rogitans,  clamore  ± 
sublato   conixi   primo   resistmit,   deinde    inferunt   pedem 
urgentque  et  inpulsos   semel  terrore  eodem  agunt,   quo 
coeperunt,  expellunt  extra  portam  vallumque.    inde  per-  5 
gere  ac  persequi,  quia  turbida  lux  metum  circa  insidiarum 
faciebat,  non  ausi,  liberatis  castris  contenti  receperunt  se 
intra  vallum  trecentis  ferme  hostium  occisis.  Romanorum  6 
stationis  primae  vigiliurnque  et  eorum,  qui  circa  quaesto- 
rium  oppressi,  periere  ad  septingentos  triginta. 

Animos  inde   Samnitibus  non  infelix  audacia  auxit,  7 
et  non  modo  proferre  inde  castra  Romanum,  sed  ne  pabu- 
lari  quidem  per  agros  suos  patiebantur.   retro  in  pacatum 
Soranum  agrum  pabulatores  ibant.    quarum  rerum  fama,  8 
tumultuosior  etiam  quam  res  erant,  perlata  Romam  coe- 
git  L.  Postumium  consulem  vixdum  validum  proficisci  ex 

Livi  vnl.  I.  34 


530  LIBEE  X,  33.  34.  [a.  u.  c.  460] 

0  urbc.  prius  tamen  quam  exiret,  militibus  edicto  Soram 
iussis  conYenire,  ipse  aedem  Victoriae,  quam  aedilis  cu- 
rulis  ex  multaticia  pecuuia  faciendam  curavcrat,  dedieavit. 

10  ita  ad  exercitum  profectus  Sora  in  Samuium  ad  castra 
collegae  perrexit.  inde  postquam  Samnites  diffisi  duobus 
exercitibus  resisti  posse  recesserunt,  diversi  consulcs  ad 
vastandos  agros  urbesque  oppugnandas  discedunt. 

1  XXXIIII.  Postumius  Milioniam  oppugnare  adortus 
vi  primo  atque  impetu,  dein,  postquam  ea  parum  procc- 

2  debant,  opere  ac  vincis  dernum  iniunctis  muro  cepit.  ibi 
capta  iam  urbe  ab  hora  quarta  usque  ad  octavam  ferc 
horam  omnibus  partibus  urbis  diu  incerto  eventu  pugna- 

3  tum  est;  postremo  potitur  oppido  Romanus.  Samnitium 
eaesi  tria  milia  ducenti,   capti  quattuor  milia  septingenti 

4  praeter  praedam  aliam.  inde  Feritrum  ductae  legiuncs, 
unde  oppidani  cum  omnibus  rebus  suis,  quae  ferri  agique 
potuerunt,  nocte  per  aversam  portam  silcntio  cxcesserunt. 

5  igitur  simul  advenit  consul,  primo  ita  conpositus  instruc- 
tusque  moenibus  succcssit,   tamquam  idem  quod  ad  Mi- 

G  lioniam  fuerat  certaminis  foret,  deinde,  ut  silentium  vastum 
in  urbe  nec  arma  nec  viros  in  turribus  ac  muris  vidit,  avi- 
dum  invadendi  deserta  mocnia  militem  detinet,   ne  quam 

7  occultam  in  fraudem  incautus  rueret.  duas  turmas  socio- 
rum  Latini  nominis  eircumequitare  mocnia  atque  explo- 
rare  omnia  iubet.  equites  portam  unam  alteramque  eadem 
regione   in  propinquo   patentes    conspiciunt  itineribusquc 

8  his  vestigia  nocturnae  hostium  fugae.  adequitant  deinde 
sensim  portis  urbemque  ex  tuto  rectis  itineribus  perviam 
conspiciunt  et  consuli  rcferunt,  excessum  urbe;  solitudine 
haud  dubia  id  perspicuum  esse  et  recentibus  vestigiis 
fugae  ac  strage  rerum  in  trepidatione  nocturna  relictarum 

9  passim.  his  auditis  consul  ad  eam  partem  urbis,  quam 
adierant  equites,  circumducit  agmen.  constitutis  haud 
procul  porta  signis  quinque  cquites  iubet  intrare  urbem  ct 
modicum  spatium  progressos  tris  manere  eodem  loco,   si 

10  tuta  videantur,  duos  explorata  ad  se  referre.  qui  ubi 
redierunt  rettuleruntque,  eo  se  progressos,  unde  in  omnes 
partes  circumspectus  essct,  longe  lateque  silentium  ac  so- 

li  litudinem  vidisse,   extemplo  consul  cohortes  expeditas  in 


LIBER  X,  34.  35.  [a.  C.  294]  531 

urbem  induxit,   ceteros  interim  castra  communire  iussit. 
ingressi  milites  refractis  foribus  paucos  graves  aetate  aut  12 
invalidos  inveniunt  relictaque,   quae  migratu  difficilia  es- 
sent;  ea  direpta  et  cognitura  excaptivis  est,  communi  con-  13 
silio  aliquot  circa  urbes  conscisse  fugam,   suos  prima  vi- 
gilia  profectos ;  credere,  eandem  in  aliis  urbibus  solitudinem 
inventuros.    dictis  captivormn  fides  extitit,  desertis  oppi-  14 
dis  consul  potitur. 

XXXV.    Alteri  consuli  M.  Atilio  nequaquam  tam  fa-  1 
cile  bellum  fuit.   cum  ad  Luceriam  duceret  legiones,  quam 
oppugnari  ab  Samnitibus  audierat,   ad  fmem  Lucerinum 
ei  hostis  obvius  fuit.    ibi  ira  vires  aequavit.   proelium  va-  2 
rium  et  anceps   fuit,   tristius  tamen  eventu  Romanis,   et 
quia  insueti  erant  vinci  et  quia  digredientes  magis  quam 
in  ipso  certamine  senscrunt,    quantum  in  sua  parte  plus 
vulnerum  ac  caedis  fuisset.    itaque  is  tcrror  in  castris  or-  3 
tus,  qui  si  pugnantcs  cepisset,  insignis  accepta  cladis  foret. 
tuin  quoque  sollicita  nox  fuit  iam  invasurum  castra  Samni- 
tem  credentibus  aut  prima  luce  cum  victoribus  conseren- 
das  manus.   minus  cladis,  ceterum  non  plus  animorum  ad  t 
hostes  erat.    ubi  primum  inluxit,  abire  sine  certamine  cu- 
piunt:  sed  via  una  et  ea  ipsa  praeter  hostes  erat;  qua  in- 
gressi  praebuere  speciem  recta  tendentium  ad  castra  op- 
pugnanda.    consul  arma  capere  milites  iubet  et  sequi  se  5 
extra  vallum;  legatis,  tribunis,  praefectis  sociorum  impe- 
rat  quod  apud  quemque  facto  opus  est.   omnes  adfirmant,  6 
se  quidem  omnia  facturos,  sed  militum  iacere  animos,  tota 
nocte  inter  vulnera  et  gemitus  morientium  vigilatum  esse; 
si  ante  lucem  ad  castra  ventum  foret,  tantum  pavoris  fuisse,  7 
ut  relicturi  signa  fuerint,   nunc  pudore  a  fuga  contineri, 
alioqui  pro  victis  esse.    quae  ubi  consul  accepit,    sibimet  8 
ipsi   circumeundos   adloquendosque  milites   ratus,   ut  ad 
quosque  venerat  cunctantes  arma  capere,  increpabat,  quid 
cessarent  tergiversarenturque;  hostem  in  castra  venturum,  9 
nisi  illi  extra  castra  exissent,  et  pro  tentoriis  suis  pugna- 
turos,   si  pro  vallo  nollent.    armatis  ac  dimicantibus  du- 
biam  victoriam  esse;  qui  nudus  atque  inermis  hostem  ma-  10 
neat,  ei  aut  mortem  aut  servitutem  patiendam.     haec  iur-  1 1 
ganti    increpantique    respondcbant,    confectos    se    pugna 

34* 


532  LIBEK  X,  35.  'M.  [a.  u.  c.  460] 

hesterna  csse  nec  virium  quicquam  nec  sanguinis  supcr- 
esse,   maiorem  multitudinem  hostium  apparere  quam  pri- 

12  clie  fuerit.  inter  haec  adpropinquabat  agmen;  et  iam 
breviore  intervallo  certiora  intuentes  vallum  secum  portare 
Samnitem  adfirmant  nec  dubium  csse,  quin  castra  circum- 

13  vallaturi  sint.  tunc  enimvero  consul  indignum  facinua  esse 
vociferari,   tantam  contumeliam  ignominiamque  ab  igna- 

14  vissimo  accipi  hoste:  'etiamne  circumsedebimur,'  inquit 
'in  castris,  ut  fame  potius  per  ignominiam  quam  ferro,  si 
necesse  est,  per  virtutem  moriamur?'   dii  bene  verterent, 

15  facerentque  quod  se  dignum  quisque  ducerent:  consulcm 
M.  Atilium  vel  solum,  si  nemo  alius  sequatur,  iturum 
adversus  hostes  casurumque  inter  signa  Samnitium  potius 

16  quam  ch*cumvallari  castra  Romana  videat.  dicta  consulis 
legati  tribunique  et  omnes  turmae  equitum  ct  centurioncs 

1 7  primorum  ordinum  adprobavcre.  tum  pudore  victus  miles 
segniter  arma  capit,  segniter  e  castris  cgreditur;  longo 
agmine  nec  contincnti  maesti  ac  prope  victi  procedunt  ad- 

18  vcrsus  hostem  nec  spe  nec  animo  certiorcm.  itaque  simul 
conspecta  sunt  Romana  signa,  extemplo  a  primo  Samni- 
tium  agmine  ad  novissimum  fremitus  perfertur,  cxirc,  id 

19  quod  timuerint,  ad  inpediendum  iter  Romanos,  nullam 
inde  ne  fugae  quidem  patcre  viam,  illo  loco  aut  cadendum 
esse  aut  stratis  hostibus  per  corpora  eorum  evadendum. 

1  XXXVI.    In  medio  sarcinas   coniciunt,   armati   suis 

2  quisque  ordinibus  instruunt  aciem.  iam  exiguum  inter 
duas  acies  erat  spatium,   et  stabant  expectantes,    dum  ab 

:;  hostibus  prius  impetus,  prius  clamor  incipcret.  neutris 
animus  est  ad  pugnandum,  diversique  integri  atque  intacti 
abissent,  ni  cedenti  instaturum  alterum  timuissent.  sua 
sponte  inter  invitos  tergiversantesque  segnis  pugna  cla- 
more  incerto  atque  inpari  coepit,   nec  vestigio  quisquam 

i  movebatur.  tum  consul  Romanus,  ut  rem  excitaret,  equi- 
tum  paucas  turmas  extra  ordinem  inmisit;  quorum  cum 
plerique  delapsi  ex  equis  essent  et  alii  turbati,  ct  a  Sam- 
nitium  acie  ad  opprimendos  eos,  qui  ceciderant,  et  ad  suos 

5  tuendos  ab  Romanis  procursum  est.  inde  paulum  inritata 
pugna  est,  sed  aliquanto  et  inpigre  magis  et  plures  pro- 
eurrcrant  Samnites,   et  turbatus  cques  sua  ipse  subsidia 


LIBER  X,  30.  [a.  C.2D4]  533 

territis  equis  proculcavit.     hinc  fuga  coepta  totam  avcrtit 
aciem  Romanam,   iamque  in  terga  fugientium  Samnites  6 
pugnabant,  cum  consul  equo  praevectus  ad  portam  castro- 
rum  ac  statione  equitum  ibi  opposita  edictoque,   ut  qui-  i 
cumque  ad  vallum  tenderet,  sive  ille  Romanus  sive  Samnis 
esset,  pro  hoste  haberent,  haec  ipsa  minitans  obstitit  pro- 
fuse  tendentibus  suis  in  castra.    'quo  pergis,'  inquit  'mi-  8 
les?   et  hic  arma  et  viros  invenies,   nec  vivo  consule  tuo 
nisi  victor  castra  intrabis:    proinde   elige,   cum  cive  an 
hoste  pugnare  malis.'    haec  dicente  consule  equites  in-  9 
festis  cuspidibus  circumfunduntur  ac  peditem  in  pugnam 
redire  iubent.    non  virtus  solum  consulis,   sed  fors  etiam 
adiuvit,   quod  non  institerunt  Samnites,   spatiumque  cir- 
cumagendi  signa  vertendique  aciem  a  castris  in  hostem 
fuit.    tum  alii  alios  hortari,   ut  repeterent  pugnam;   cen-  10 
turiones  ab  signiferis  rapta  signa  inferre  et  ostendere  suis, 
paucos  et  ordinibus  inconpositis  effuse  venire  hostes.  inter  1 1 
haec  consul  manus  ad  caelum  attollens  voce  clara,  ita  ut 
exaudiretur,  templum  Iovi  Statori  vovet,  si  constitisset  a 
fuga  Romana  acies  redintegratoque  proelio  cecidisset  vi- 
cissetque  legiones  Samnitium.    omnes  undique  adnisi  ad  12 
restituendam  pugnam,  duces,    milites,  peditum  equitum- 
que  vis.    nuinen  etiam  deorum  respexisse  nomen  Roma- 
num  visum:   adeo  facile  inclinata  res  repulsique  e  castris 
hostes,   mox  etiam  redacti  ad  eum  locum,   in  quo  com- 
missa  pugna  erat.   ibi  obiacente  sarcinarum  cumulo,  quas  13 
coniecerant  in  medium,  haesere  inpediti;  deinde,  ne  diri- 
perentur  res,  orbem  armatorum  sarcinis  circumdant.   tum  u 
vero   eos   a  fronte  urgere  pedites,   ab   tergo   circumvecti 
cquites.    ita  in  medio  caesi  captique.    captivorum  nume- 
rus  fuit  septem  milium  ac  ducentorum,   qui  omnes  nudi 
sub  iugum  missi;  caesos  rettulere  ad  quattuor  milia  octin- 
gentos.    ne  Romanis   quidem  laeta   victoria  fuit:   recen-  ij 
sente  consule  biduo  acceptam  cladem,  amissorum  militum 
numerus  relatus  septem  milium  ac  ducentorum. 

Dum  haecin  Apulia  gerebantur,  altero  exercitu  Samni-  113 
tes  Interamnam  coloniam  Romaiiam,  quae  via  Latina  est, 
occupare  conati  urbem  non  tenuerunt:   agros   depopulati  17 
cum  praedam  aliam  inde  mixtam  hominum  atque  pecudum 


534  LIBER  X,  36.  37.  [a.  u.  c.  460.  461] 

colonosquc  captos  agerent,  in  victorem  incidunt  consulem 

ab  Luceria  redeuntem;  nec  praedam  solum  amittunt,  sed 

ipsi  longo  atque  inpedito   agmine   inconpositi   caeduntur. 
1S  consul  Interamnam  edicto  dominis  ad  res  suas  nosccndas 

recipicndasque  revocatis  et  exercitu  ibi  relicto  comitiorum 
19  causa  Romam  est  profectus.    cui  de  triumpho  agenti  ne- 

gatus  honos  et  ob  amissa  tot  milia  militum  et  quod  capti- 

vos  sine  pactionc  sub  iugum  misisset. 
i         XXXVII.    Consul  altcr  Postumius,  quia  in  Samniti- 

bus  materia  belli  deerat,  Etruriam  transducto  exercitu  pri- 

2  mum  pervastaverat  Volsiniensem  agrum,  dein  cum  egressis 
ad  tuendos  fines  haud  procul  moenibus  ipsorum  depugnat. 
duo  milia  ac  ducenti  Etruscorum  caesi,   ceteros  propin- 

3  quitas  urbis  tutata  est.  in  Rusellanum  agrum  exercitua 
traductus,  ibi  non  agri  tantum  vastati,  sed  oppidum  etiam 
expugnatum,    capta  amplius  duo  milia  hominum,   minus 

1  duo  milia  circa  muros  caesa.  pax  tamen  clarior  maiorquc 
quam  bellum  in  Etruria  eo  anno  fuerat  parta  est:  tres  va- 
lidissimae  urbes,  Etruriae  capita,  Vulsinii,  Perusia,  Arro- 

;,  tium,  pacem  petiere;  et  vestimentis  militum  frumcntoque 
pacti  cum  consule,  ut  mitti  Romam  oratores  liceret,  indu- 
tias  in  quadraginta  annos  impctraverunt.  multa  praesens 
quingcntum  milium  aeris  in  singulas  civitates  inposita. 

G  Ob  hasce  res  gcstas  consul  cum  triumphum  ab  senatu 
moris  magis  causa  quam  spc  impetrandi  petisset  videret- 

7  que  alios,  quod  tartlius  ab  urbe  exisset,  alios,  quod  iniussu 
senatus  ex  Samnio  in  Etruriam  transisset,  partim  suos 
inimicos,  partim   collegae   amicos   ad   solacium   acquatac 

8  repulsae  sibi  quoque  negare  triumphum:  'non  ita,'  inquit 
'patres  conscripti,  vestrac  maiestatis  meminero,  ut  me  con- 
sulem  esse  obliviscar.  codem  iure  imperii,  quo  bella  gessi, 
bellis  feliciter  gestis,  Samnio  atque  Etruria  subactis,  vic- 

9  toria  ct  pace  parta  triumphabo.'  ita  senatum  reliquit.  inde 
inter  tribunos  plebis  contcntio  orta:  pars  intcrcessuros, 
ne  novo  exemplo  triumpharct,  aiebat,  pars,  auxilio  se  ad- 

10  versus  collegas  triumphanti  futuros.  iactata  res  ad  po- 
pulum  est,  vocatusque  eo  consul  cum  M.  Horatium,  L. 
Valerium  consules,  Gaium  Marcium  Rutilum  nupcr,  pa- 
trcm  cius,  qui  tunc  censor  csset,  non  ex  auctoritatc  senatus. 


LIBER  X,  37.  38.  [a.  C.  294.  293]  535 

sed  iussu  populi  triumphasse  diceret,  adiciebat,  se  quoque  n 
laturum  fuisse  ad  populum,  ni  sciret,  mancupia  nobilium 
tribunos  plebis  legem  inpedituros:  voluntatem  sibi  ac  fa- 
vorem  consentientis  populi  pro  omnibus  iussis  esse  ac 
futura.  posteroque  die  auxilio  tribunorum  plebis  trium  12 
adversus  intercessionem  septem  tribunorum  et  consensum 
senatus  celebrante  populo  diem  triumphavit. 

Ethuius  anni  parum  constans  memoriaest:  Postumium  13 
auctor  est  Claudius  in  Samnio  captis  aliquot  urbibus  in 
Apulia  fusum   fugatumque,   saucium  ipsum  cum   paucis 
Luceriain  conpulsum;  ab  Atilio  in  Etruria  res  gestas  eum- 
que  triumphasse.    Fabius  ambo  consules  in  Samnio  et  ad  u 
Luceriam  res  gessisse  scribit  traductumque  in  Etruriam 
exercitum  —  sed  ab  utro  consule,   non  adiecit  —  et  ad  15 
Luceriam  utrimque  multos  occisos  inque  ea  pugna  Iovis 
Statoris  aedem  Votam,  ut  Romulus  ante  voverat;  sed  fa- 
num  tantum,   id  est  locus  templo  effatus  fuerat.    ceterum  ig 
hoc  demum  anno,   ut  aedem  etiam  fieri  senatus  iuberet, 
bis  eiusdem  voti  damnata  re  publica,  in  religionem  venit. 

XXXVIII.    Sequitur  hunc  annum  et  consul  insignis  1 
L.  Papirius  Cursor  qua  paterna  gloria  qua  sua  et  bellum 
ingens  victoriaque,  quantam  de  Samnitibus  nemo  ad  eam 
diem  praeter  L.  Papirium  patrem  consulis  pepererat.     et  2 
forte  eodem  conatu  apparatuque  omni  opulentia  insignium 
armorum  bellum  adornaverant  et  deorum  etiam  adhibue- 
rant  opes  ritu  quodam  sacramenti  vetusto  velut  initiatis 
militibus,  dilectu  per  omne  Samnium  habito  nova  lege,  ut  3 
qui  iuniorum  non   convenisset  ad  imperatorum   edictum 
quique  iniussu  abisset,   caput  Iovi  sacratum  esset.     tum  4 
exercitus  omnis  Aquiloniam  est  indictus.     ad  quadraginta 
milia  militum,  quod  roboris  in  Samnio  erat,  convenerunt. 
ibi  mediis  fere  castris  locus  est  consaeptus  cratibus  plu-  5 
teisque  et  linteis  contectus,   patens  ducentos  maxime  pe- 
des  in  omnis  pariter  partis.   ibi  ex  libro  vetere  linteo  lecto  6 
sacrificatum  sacerdote  Ovio  Paccio  quodam,  homine  magno 
natu,  qui  se  id  sacrum  petere  adfirmabat  ex  vetusta  Samni- 
tium  religione,  qua  quondam  usi  maiores  eorum  fuissent, 
cum  adimendae  Etruscis  Capuae  clandestinum  cepissent 
consilium.   sacrificio  perfecto  per  viatorem  imperator  acciri  7 


536  LIBEK  X,  38.  39.  [a.  u.  c.461] 

8  iubcbat  nobilissimum  quemque  genere  factisque.  singuli 
introducebantur.  erat  cum  alius  apparatus  sacri,  qm  per- 
fundere  religione  animum  posset,  tum  in  loco  circa  omni 
contecto  arae  in  medio  victimaeque   circa  caesae  et  cir- 

9  cumstantes  centuriones  strictis  gladiis.  admovebatur  al- 
taribus  magis  ut  victima  quam  ut  sacri  particeps  adige- 
baturque  iure  iurando,   quae  visa  auditaque  in  eo  loco 

10  essent  non  enuntiaturum.  iurare  cogebant  diro  quodam 
carmine  in  execrationem  capitis  familiaeque  et  stirpis  con- 
posito,  nisi  isset  in  proelium,  quo  imperatores  duxissent, 
et  si  aut  ipse  ex  acie  fugisset  aut  si  quem  fugientem  vi- 

11  disset  non  extemplo  occidisset.  id  primo  quidam  abnuen- 
tes  iuraturos  se  obtruncati  circa  altaria  sunt;  iacentes  dc- 
inde  inter   stragem  victimarum  documento   ceteris  fuere, 

12  ne  abnuerent.  primoribus  Samnitium  ea  detestatione  ob- 
strictis  decem  nominati  sunt  ab  imperatore:  eis  dictum, 
ut  vir  virum  legerent,  donec  sedecim  milium  numcrum 
confecissent.  ea  legio  linteata  ab  integumento  consaepti, 
quo  sacrata  nobilitas  erat,  appellata  est.   his  arma  insignia 

13  data  et  cristatae  galeae,  ut  inter  ceteros  eminerent.  paulo 
plus  viginti  milium  alius  cxercitus  fuit  nec  corporum  specie 
nec  gloria  belli  nec  apparatu  linteatae  legioni  dispar.  hic 
hominum  numerus  (quod  roboris  erat)  ad  Aquiloniam  con- 
sedit. 

l  XXXVIIII.  Consules  profecti  ab  urbe :  prior  Sp.  Car- 
vilius,  cui  veteres  legiones,  quas  M.  Atilius  superioris 
anni  consul  in  agro  Interamnati  reliquerat,  decretae  crant. 

•2  cum  eis  in  Samnium  profectus,  dum  hostes  operati  super- 
stitionibus  concilia  secreta  agunt,  Amiternum  oppidum  de 

3  Samnitibus  vi  cepit.  caesa  ibi  milia  hominum  duo  ferme 
atque  octingenti,  capta  quattuor  milia  ducenti  septuaginta. 

4  Papirius  novo  exercitu  —  ita  enim  decretum  crat  — 
scripto  Duroniam  urbem  expugnavit.  minus  quam  collega 
cepit  hominum,   plus  aliquanto  occidit.     praeda  opulenta 

5  utrubique  est  parta.  inde  pervagati  Samnium  consules, 
maxime  depopulato  Atinate  agro,  Carvilius  ad  Cominium, 
Papirius  ad  Aquiloniam,   ubi  summa  rei  Samnitium  crat, 

6  pervenit.  ibi  aliquamdiu  ncc  cessatum  ab  armis  cst  ne- 
que  navitcr  pugnatum:   lacessendo  quictos,   resistcntibus 


LIBER  X,  39.  40.  [a.  C.  293]  537 

cedendo  comminandoque  magis  quam  inferendo  pugnam 
dies  absumebatur.    quod  cum  inciperetur  remittereturque, 
onmium  rerum  etiam  parvarum   eventus  proferebatur  in  7 
dies.    altera  Romana  castra  (quae)  viginti  milium  spatio 
aberant,   et  absentis  collegae  consilia   omnibus   gerendis 
intererant  rebus,   intentiorque  Carvilius,  quo  maiore  dis- 
crimine  res  vertebatur,  in  Aquiloniam  quam  ad  Cominium, 
quod  obsidebat,    erat.      L.  Papirius  iam  per  omnia  ad  8 
dimicandum  satis  paratus  nuntium  ad  collegam  mittit,  sibi 
in  animo  esse,  postero  die,  si  per  auspicia  liceret,  conni- 
gere  cum  hoste;   opus  esse  et  illum,   quanta  maxuma  vi  9 
posset,  Cominium  oppugnare,  ne  quid  laxamenti  sit  Sam- 
nitibus  ad  subsidia  Aquiloniam  mittenda.     diem  ad  pro-  10 
ficiscendum  nuntius  habuit;  nocte  rediit,  adprobare  collc- 
gam  consulta  referens.     Papirius  nuntio  misso  extemplo  1 1 
contionem  habuit;   multa  de  universo  genere  belli,   multa 
de  praesenti  hostium  apparatu,   vana  magis  specie  quam 
efficaci  ad  eventum,   disseruit:   non  enim  cristas  vulnera  12 
facere  et  per  picta  atque  aurata  scuta  transire  Romanum 
pilum  et  candore  tunicarum  fulgentem  aciem,  ubi  res  ferro 
gcratur,  cruentari.    auream  olim  atque  argentcam  Sanmi-  13 
tium  aciem  a  parente  suo  occidione  occisam,  spoliaque  ea 
honestiora  victori  hosti  quam  ipsis   arma  fuisse.     datum  14 
hoc  forsan  nomini  familiaeque  suae,  ut  adversus  maximos 
conatus  Samnitium  opponerentur  duces  spoliaque  ea  re- 
ferrent,   quae  insignia  publicis  etiam  locis  decox-andis  es- 
sent.   deos  inmortales  adesse  propter  totiens  petita  foedera,  1  j 
totiens  rupta:   tum,   si  qua  coniectura  mentis  divinae  sit, 
nulli  umquam  exercitui  fuisse  infestiores   quam  qui  ne-  ig 
fando   sacro   mixta  hominum  pecudumque  caede  resper- 
sus,  ancipiti  deum  irae  devotus  hinc  foederum  cum  Ro- 
manis  ictorum  testes   deos,   hinc  iuris   iurandi  adversus  17 
foedera  suscepti  execrationes  horrens,   invitus   iuraverit, 
oderit  sacramentum,    uno  tempore    deos,    cives,    hostis 
metuat. 

XXXX.    Haec  conperta  perfugarum  indiciis  cum  apud  1 
infensos  iam  sua  sponte  milites  disseruisset,  simul  divinae 
humanaeque  spei  pleni  clamore  consentienti  pugnam  po- 
scunt;   paenitet  in  posterum  diem  dilatum  certamen;   1110- 


538  LIBElt  X,  40.  [a.  u.  c.  401] 

2  ram  diei  noctisque  odcrunt.  tertia  vigilia  noctis  iam  relatis 
litteris  a  collega  Papirius  silentio  surgit  et  pullariura  in 

3  auspicium  mittit.  nullum  erat  genus  hominum  in  castris 
intactum  cupiditate  pugnae,  summi  infimique  aeque  in- 
tenti  erant,  dux  militum,  miles  dueis  ardorem  spectabat. 

4  is  ardor  onmium  ctiam  ad  eos  qui  auspicio  intererant  per- 
venit.   nam  cum  pulli  non  pascerentur,  pullariua  auspicium 

3  mentiri  ausus  tripudium  solistimum  consuli  nuntiavit.  con- 
sul  laetus,  auspieium  egregium  esse  et  deis  auctoribus  rcm 

6  gesturos  pronuntiat  signumque  pugnae  proponit.  exeunti 
iam  fortc  in  aciem  nuntiat  perfuga,  viginti  coliortes  Samni- 
tium  —  quadringenariae  ferme  erant  —  Cominium  pro- 
feetas.  quod  ne  ignoraret  collega,  extcmplo  nuntium  mittit, 
ipse  signa  ocius  proferri  iubet;  subsidiaque   suis  quaeque 

7  loeis  et  praefectos  subsidiis  adtribuerat.  dextro  cornu  L. 
Yolunmium,  sinistroL.  Scipionem,  cquitibus  legatos  alios, 

8  C  Caedicium  et  [T.]  Trebonium,  praefeeit.  Sp.  Nautium 
mulos  detraetis  elitellis  cum  [III]  cohortibus  alariis  in  tn- 
mulum  eonspeetum  propere  circumduecre  iubet  atque  indc 
inter  ipsam  dimicationem  quanto  maxime  possct  moto  pul- 

9  vere  ostendere.  dum  his  intentus  imperator  erat,  alterea- 
tio  inter  pullarios  orta  de  auspicio  eius  diei  exauditaque 
ab  equitibus  Romanis,  qui,  rem  haud  spernendam  rati, 
Sp.  Papirio,  fratris  filio  consulis,  ambigi  de  auspicio  re- 

10  nuntiaverunt.  iuvenis  antc  doetrinam  deos  spernentem 
natus  rem  inquisitam,   ne  quid  inconpcrtum  deferret,   ad 

11  consulcin  detulit.  cui  ille:  'tu  quidem  mactc  virtutc  dili- 
gentiaque  esto!  cctcrum  qui  auspicio  adest,  si  quid  falsi 
nuntiat,  in  semet  ipsum  religionem  recipit:  mihi  quidem 
tripudium  nuntiatum  populo  Komano   exercituique   egre- 

12  gium  auspicium  est.'  centurionibus  deinde  imperavit,  uti 
pullarios  intcr  prima  signa  constituerent.  promovent  et 
Samnites  signa,  insequitur  aeies  ornata  armataque,  ut  ho- 

l;;  stiuni  quoquc  magnificum  spectaculum  esset.  priusquam 
clamor  tollerctur  concurrereturque  emisso  temcre  pilo  ic- 
tus  pullarius  ante  signa  ceeidit.  quod  ubi  consuli  nuntia- 
tumest:  'dii  inproelio  sunt,'  inquit  'habct  poenam  noxiuni 

1 1  caput.'  antc  consulem  hacc  dicentcm  corvus  voce  elara 
occinuit;  quo  lactus  augurio  consul  adfirmans,  numquam 


LIBER  X,  40.41.  [a.  C.  293]  539 

humanis  rebus  magis  praesentes  interfuisse   deos,   signa 
canere  et  clamorem  tolli  iussit. 

XXX XI.    Proelium  commissum  atrox,  ceterum  longe  l 
disparibus  animis:   Eomanos  ira,   spes,   ardor  certaminis 
avidos   hostium   sanguinis   in  proelium  rapit,    Samnitium 
magnam  partem  necessitas   ac   religio   invitos   magis   re- 
sistere  quam  inferre  pugnam  cogit.   nec  sustinuissent  pri-  2 
mum  clamorem  atque  impetum  Eomanorum,   per  aliquot 
iam  annos  vinci  adsueti,  ni  potentior  alius  metus  insidens 
pectoribus  a  fuga  retineret.    quippe  in  oculis  erat  omnis  3 
ille  occulti  paratus  sacri,  et  armati  sacerdotes  et  promisca 
hominum  pecudumque  strages  et  respersae  fando  nefan- 
doque  sanguine  arae  et  dira  execratio  ac  furiale  carmen, 
detestandae  familiae  stirpique  conpositum:  iis  vinculis  fu- 
gae  obstricti  stabant,  civem  magis  quam  hostem  timentes. 
instare  Romanus  a  cornu  utroque,  a  media  acie,  et  caedere  4 
deorum  hominumque  attonitos  metu.   repugnatur  segniter, 
ut  ab  iis,   quos  timor  morarctur  a   fuga.     iam  prope   ad  5 
signa  caedes  pervenerat,   cum  ex  transverso  pulvis  velut 
ingentis   agminis    inecssu    motus    apparuit:    Sp.   Kautius 
—  Octavium  Maecium  quidam  eum  tradunt  — ,  dux  ala- 
ribus  cohortibus,  erat.    pulverem  maiorem  quam  pro  nu-  G 
mero  excitabant:  insidentes  mulis  calones  frondosos  ramos 
per  terram  trahebant.    arma  signaque  per  turbidam  lucem 
in  primo  apparebant;   post  altior  densiorque  pulvis  equi- 
tum   speciem   cogentium    agmen    dabat.      fefellitque   non  7 
Samnites  modo,  sed  etiam  Romanos,  et  consul  adfirmavit 
errorem,  clamitans  inter  prima  signa,  ita  ut  vox  etiam  ad 
hostis   accideret,   captum   Cominium,   victorem   collegam 
adesse;    adniterentur   vincere,    priusquam  gloria   alterius 
exercitus  fieret.    haec  insidens  equo.    inde  tribunis  centu-  s 
rionibusque  imperat,  ut  viam  equitibus  patefaciant.     ipse 
Trebonio  Caedicioque  praedixcrat,   ut,   ubi   se  cuspidem 
erectam  quaticntem  vidissent,  quanta  maxima  vi  possent, 
concitarent  equites  in  hostem.   ad  nutum  omnia  ut  ex  ante  9 
praeparato  fiunt.    panduntur  inter  ordines  viae,   provolat 
eques  atque  infestis  cuspidibus  in  medium  agmen  hostium 
ruit  perrumpitque   ordines,    quacumque    impetum    dedit. 
instant  Volumnius  et  Scipio  et  perculsos  sternunt.     tum  10 


T)4< )  LIBER  X,  41.  42.  [a.  u.  c.  461] 

iam  deorum  hominumque  victa  vis:  funduntur  linteatae 
cohortes,  pariter  iurati  iniuratique  fugiunt  nec  quemquam 
ii  praeter  hostes  metuunt.  peditum  agmen,  quod  superfuit 
pugnae,  in  castra  aut  Aquiloniam  conpulsum  est,  nobili- 
tas  equitesque  Bovianum  perfugerunt.  equites  eques  se- 
quitur,  peditem  pedes;  diversa  cornua,  dextrum  ad  castra 

12  Samnitium,  laevum  ad  urbem  tendit.  prior  aliquanto  Vo- 
lumnius  castra  cepit:  ad  urbem  Scipioni  maiore  resistitur 
vi,  non  quia  plus  animi  victis  est,  sed  melius  muri  quam 
vallum  armatos  arcent.  inde  lapidibus  propulsant  hostem. 

13  Scipio,  nisi  in  primo  pavore,  priusquam  colligerentur  animi, 
transacta  res  esset,  lentiorem  fore  munitae  urbis  oppu- 
gnationem  ratus,  interrogat  milites,  satin  aequo  animo  pa- 
terentur  ab  altero  cornu  castra  capta  esse,  se  victores  pelli 

1 1  a  portis  urbis.  reclamantibus  universis  primus  ipse  scuto 
super  caput  elato  pergit  ad  portam,  secuti  alii  testudine 
factainurbem  perrumpunt,  deturbatisque  Samnitibus  quae 
circa  portam  erant  muri  occupavcre;  penctrare  in  interiora 
urbis,  quia  pauci  admodum  erant,  non  audent. 

1  XXXXII.  Haec  primo  ignorare  consul  et  intentus 
recipiendo  exercitui  esse:  iam  enim  praeceps  in  occasum 
sol  erat  et  adpetens  nox  periculosa    et   suspecta  omnia 

2  etiam  victoribus  faciebat.  progressus  longius  ab  dcxtra 
capta  castra  videt,   ab  laeva  clamorem  in  urbc   mixtuiii 

:;  pugnantium  ac  paventium  fremitu  esse.  et  tum  forte  cer- 
tamen  ad  portam  erat.  advectus  deinde  equo  propius  ut 
suos  in  muris  videt  nec  iam  integri  quicquam  esse,  quoniam 
temeritate  paucorum  magnae  rei  parta  occasio  esset,  ac- 
ciri  quas  receperat  copias  signaque  in  urbem  inferri  iussit. 

l  ingressi  proxima  ex  parte,  quia  nox  adpropinquabat,  quie- 

o  vere.  nocte  oppidum  ab  hostibus  desertum  est.  caesa  illo 
die  ad  Aquiloniam  Samnitium  milia  viginti  trecenti  qua- 
draginta,  capta  tria  milia  octingenti  et  scptuaginta,  signa 

G  militaria  nonaginta  septem.  ceterum  illud  memoriac  tra- 
ditur,  non  ferme  alium  ducem  laetiorem  in  acie  visum  seu 

7  suopte  ingenio  seu  fiducia  bene  gcrundae  rei.  ab  eodem 
robore  animi  neque  controverso  auspicio  revocari  a  proelio 
potuit,  et  in  ipso  discrimine,  quo  templa  deis  inmortalibus 
vovcri  mos  erat,  voverat  Iovi  Victori,  si  legiones  hostium 


LIBER  X,  4.2.  43.  [a.  C.  293]  541 

fudisset,  pocillum  mulsi,  priusquam  temetum  biberet,  sese 
facturum.  id  votum  dis  corcli  fuit  et  auspicia  in  bonum 
verterunt. 

XXXXIII.    Eadem  fortuna  ab  altero  consule  ad  Co-  l 
minium  gesta  res.    prima  luce  ad  moenia  omnibus  copiis 
admotis  corona  cinxit  urbem  subsidiaque  flrma,  ne  qua 
eruptio  fieret,   portis  opposuit.    iam  signum  dantem  eum  2 
nuntius  a  collega  trepidus  de  viginti  cohortium  adventu 
et  ab  impetu  moratus  est  et  partem  copiarum  revocare  in- 
structam  intentamque  ad  oppugnandum  coegit.    D.  Bru-  3 
tum  Scaevam  legatum  cum  legione  prima  et  decem  cohor- 
tibus  alariis  equitatuque  ire  adversus  subsidium  hostium 
iussit:   quocumque  in  loco   fuisset   obvius,   obsisteret   ac  4 
moraretur  manumque,  si  forte  ita  res  posceret,  conferret, 
modo  ne  ad  Cominium  eae  copiae  admoveri  possent.  ipse  5 
scalas  ferri  ad  muros  ab  omni  parte  urbis  iussit  ac  testu- 
dine  ad  portas  successit.     simul  et  refringebantur  portae 
et  vis  undique  in  muros  fiebat.    Sanmites  sicut,  antequam 
in  muris  viderent  armatos,  satis  animi  habuerunt  ad  pro- 
hibendos  urbis  aditu  hostes,  ita,  postquam  iam  non  ex  in-  6 
tervallo  nec  missilibus,   sed  comminus   gerebatur  res  et 
qui  aegre  successerant  ex  plano  in  muros,  loco  quera  ma- 
gis  timuerant  victo,   facile  in  hostem  inparem  ex  aequo 
pugnabant,  relictis  turribus  murisque  in  forum  omnes  con-  r 
pulsi  paulisper  inde  temptaverunt  extremam  pugnae  for- 
tunam,   deinde  abiectis  armis  ad  undecim  milia  hominum  8 
et  quadringenti  in  fidem  consulis  venerunt:  caesa  ad  quat- 
tuor  milia  octingenti  octoginta. 

Sic  ad  Cominium,  sic  ad  Aquiloniam  gesta  res.    inde  9 
mcdio  inter  duas  urbes  spatio,   ubi  tertia  expectata  erat 
pugna,   hostes   non  inventi.     septem  milia  passum   cum 
abessent  a  Cominio,  revocati  ab  suis  neutri  proelio  occur- 
rerunt.    primis  ferme  tenebris,  cum  in  conspectu  iam  ca-  10 
stra,  iam  Aquiloniam  habuissent,  clamor  eos  utrimque  par 
accidens  sustinuit;   deinde  e  regione  castrorum,  quae  in-  n 
censa  ab  Romanis  erant,  flammae  late  fusae  certioris  cla- 
dis  indicium  progredi  longius  prohibuit.    eo  ipso  loco  te-  12 
mere   sub   armis   strati  passim    inquietum  omne  tempus 
noctis  expectando  timendoque  lucem  egere.    prima  luce,  13 


542  LIBER  X,  43.  4-1.  [a.u.c.461] 

inccrti  quam  in  partem  intenderent  iter,  repente  in  fugam 
consternantur  conspecti  ab  equitibus,  qui  egressos  noctc 
ab  oppido  Samnites  persecuti  viderant  multitudinem  non 

i  [  vallo,  non  stationibus  firmatam.  conspccta  ct  cx  muris 
Aquiloniae  ea  multitudo  crat  iamquc  etiam  legionariae  co- 
hortes  scquebantur.  ceterum  nec  pedes  fugientcs  perse- 
qui  potuit  ct  ab  cquite  novissimi  agminis  ducenti  fermc 

13  et  octoginta  interfecti.  arma  multa  pavidi  ac  signa  mili- 
taria  duodeviginti  reliquere.  alio  agmine  incolumi,  ut  cx 
tanta  trepidatione,  Bovianum  pcrvcntum  est. 

1  XXXXIIII.  Laetitiam  utriusque  exercitus  Romani 
auxit  et  ab  altera  parte  feliciter  gesta  rcs.  uterque  cx  al- 
terius  sententia  consul  captum  oppidum  diripiendum  militi 

2  dedit,  exhaustis  deinde  tectis  igncm  iniecit,  codemque  dic 
Aquilonia  et  Cominium  deflagravere.  et  consules  cum 
gratulatione  mutua  legionum   suaque   castra   coniunxcre. 

:j  in  conspectu  duorum  excrcituum  et  Carvilius  suos  pro 
cuiusque  merito  laudavit  donavitque  et  Papirius,  apud 
quem  multiplex  in  acic,  circa  castra,  circa  urbem  fuerat 
certamen,  Sp.  Nautium,  Sp.  Papiriiim  fratris  filium  et  quat- 
tuorcenturioncs  manipulumque  hastatorum  armillis  aureis- 

4  que  coronis  donavit:  Nautium  propter  expeditioncm,  qua 
magni  agminis  modo  terrucrat  hostes;  iuvcnem  Papirium 
propter  navatam  cum  cquitatu  ct  in  proclio  opcram  ct 
noctc,  quia  fugam  infcstam  Samnitibus  ab  Aquilonia  clam 

5  cgrcssis  fecit;  ccnturiones  militesquc,  quia  primi  portam 
murumque  Aquiloniae  ccperant.  cquites  omncs  ob  insi- 
gnem  multis  locis  operam  corniculis  armillisque  argenteis 

G  donat.  consilium  inde  habitum,  cum  iam  tcmpus  essct 
deducendi  ab  Samnio  cxercitus  aut  utriusque  aut  ccrte  al- 

7  terius.  optimum  visum,  quo  magis  fractac  res  Samnitium 
cssent,  eo  pertinacius  et  infestius  agere  cetera  et  perse- 
qui,   ut   perdomitum  Samnium   insequcntibus   consulibtis 

s  tradi  posset.  quando  iam  nullus  esset  hostium  exercitus, 
qui  signis  conlatis  dimicaturus  videretur,  unum  superesse 
belli  genus,  urbium  oppugnationes,  quarum  pcr  cxcidia 
militem  locupletare  praeda   ct  hostcm  pro   aris   ac  focis 

9  dimicantcm  conficcre  possent.  itaquc  litteris  missis  ad 
scnatum   populumquc  Romanum   dc   rebus   ab   sc  gestis 


LIDEll  X,  U.  45.  [a.  C.  '293]  543 

diversi,  Papirius  ad  Saepinum,   Carvilius  ad  Veliara  op- 
pugnandam,  legiones  ducunt. 

XXXXV.  Litterae  eonsulum  ingenti  laetitia  et  in  curia  i 
et  in  contione  auditae,  et  quadridui  supplicatione  publicum 
gaudiura  privatis  studiia  cdcbratum  est.    nec  populo  Ro-  2 
mano  magna  solum,    sed  peroportuna   etiam   ea   victoria 
fuit,   quia  per  idem  forte  tempus  rebellasse  Etruscos  ad- 
latum  est.    subibat  cogitatio  aniraum,   quonam  modo  to-  3 
lerabilis  futura  Etruria  fuisset,  si  quid  in  Saranio  adversi 
evenisset,   quae  coniuratione  Samnitium  erecta,   quoniam 
ambo  consules  omnisque  Romana  vis  aversa  in  Samniura 
esset,   ojccupationem  populi  Romani  pro  occasione  rebel- 
landi  habuisset.    legationes  sociorum     a  M.  Atilio  prae-  4 
tore  in  senatum  introductae     querebantur,   uri  ac  vastari 
agros  a  finitimis  Etruscis,   quod  deseiscerc  a  populo  Ro- 
mano  nollent,  obtestabanturque  patres  conscriptos,   ut  se  ;> 
a  vi  atque  iniuria  communium  hostium  tutarentur.   respon- 
sura  legatis,    curae  senatui  futurum,   ne  socios  fidei  suac 
paeniteret:  Etruseorum  prope  dicm  eandem  fortunam  quam 
Samnitium  fore.    segiiius  taraen,  quod  ad  Etruriam  adti-  6 
nebat,  acta  res  esset,  ni  Faliscos  quoque,  qui  per  raultos 
annos  in   amicitia  fuerant,   adlatum   foret  arma  Etruscis 
iunxisse.    huius  propinquitas  populi  acuit  curam  patribus,  7 
ut  fetiales  mittendos  ad  res  repetendas  censerent.    quibus 
non   redditis  ex  auctoritate  patrum   iussu  populi   bellum 
Faliscis   indictum   est  iussique   consules   sortiri,   uter  ex  s 
Samnio  in  Etruriam  cura  exercitu  transiret.  iam  Carvilius 
Veliam   et  Palumbinum  et  Herculaneum  ex  Samnitibus 
ceperat,   Veliam  intra  paucos  dies,   Palumbinum   eodem  9 
quo  ad  muros  accessit.   ad  Hcrculaneum  etiam  signis  con-  10 
latis   ancipiti   proelio   et   cum   maiore  sua  quam  hostium 
iactura  dimicavit.   castris  deinde  positis  raoenibus  hostera 
inclusit.    oppugnatum  oppidum  captumque.    in  liis  tribus  1 1 
urbibus  capta  aut  caesa  ad  dccem  milia  hominum,   ita  ut 
parvo  admodum  plures  caperentur.     sortientibus  provin- 
cias    consulibus   Etruria    Carvilio   evenit   secundum  vota 
militum,  qui  vim  frigoris  iam  in  Samnio  non  patiebantur. 
Papirio  ad  Saepinum  maior  vis  hostium  restitit.    saepe  in  12 
acie,  sacpe  in  agmine,  saepe  circa  ipsara  urbera  adversus 


f>44  LIBER  X,  45.  46.  [a.  u.  c.4Gl] 

cruptioncs  hostium  pugnatum.     nec  obsidio,   scd  bellum 
cx  aequo  erat:  non  enim  muris  magis  se  Samnites  quam 

13  armis  ac  viris  moenia  tutabantur.  tandem  pugnando  in 
obsidionem  iustam  coegit  hostes   obsidendoque   vi  atque 

14  operibus  urbem  expugnavit.  itaque  ab  ira  plus  caedis 
cditum  capta  urbe:  septem  milia  quadringenti  caesi,  capta 
minus  tria  milia  hominum.  praeda,  quae  plurima  fuit 
congcstis  Samnitium  rebus  in  urbes  paucas,  militi  con- 
cessa  est. 

1  XXXXVI.  Nives  iam  omnia  oppleverant  nec  durari 
extra  tecta  poterat:   itaque  consul  exercitum   de  Samnio 

2  dcduxit.  venienti  Romam  triumphus  omnium  consensu 
cst  delatus.    triumphavit  in  magistratu  insigni,  ut  illorum 

3  temporum  habitus  erat,  triumpho.  pedites  equitesque  in- 
signcs  donis  transiere  ac  transvecti  sunt;   multae  civicac 

4  coronae  vallaresque  ac  murales  conspectac.  inspectata 
spolia  Samnitium  et  decore  ac  pulchritudine  paternis  spo- 
liis,  quae  nota  frequcnti  publicorum  ornatu  locorum  erant, 
conparabantur;   nobilcs  aliquot  captivi  clari  suis  patrum- 

5  que  factis  ducti;  aeris  gravis  travecta  vicicns  centum  mi- 
lia  et  quingenta  triginta  tria  milia  —  id  aes  rcdactum  ex 
captivis  dicebatur  — ,  argenti  quod  captum  ex  urbibus 
crat,  pondo  mille  octingenta  triginta.  omnc  aes  argen- 
tumquc  in  aerarium  conditum,   militibus  nihil  datum  ex 

ii  pracda  est.  auctaque  ea  invidia  est  ad  plebcm,  quod  tri- 
butum  etiam  in  stipendium  militum  conlatum  est,  cum,  si 
sprcta  gloria  fuisset  captivae  pecuniae  in  aerarium  inlatae, 
et  militi  tum  dari  ex  praeda  et  stipcndium  militarc  prae- 

7  stari  potuisset.  aedem  Quirini  dedicavit;  quam  in  ipsa 
dimicatione  votam  apud  neminem  veterem  auctorcm  in- 
vcnio,  neque  hercule  tam  exiguo  tempore  pcrficere  potuis- 
sct.   ab  dictatore  patre  votam  filius  consul  dcdicavit  exor- 

8  navitque  hostium  spoliis,  quorum  tanta  multitudo  fuit,  ut 
non  templum  tantum  forumque  iis  ornaretur,  scd  sociis 
etiam    colonisque    finitumis    ad    templorum    locorumque 

9  publicorum  ornatum  dividerentur.  ab  triumpho  exercitum 
in  agrum  Vescinum,  quia  regio  ea  infesta  ab  Samnitibus 
erat,  hibernatum  duxit. 

10         Inter  haec  Carvilius  consul  in  Etruria  Troilum  primum 


LIBER  X,  46.  17.  [a.C.293]  545 

oppugnare  adortus  quadringentos  septuaginta  ditissimos, 
pecunia  grandi  pactos,   ut  abire  inde  lieeret,  dhnisit,  ce-  11 
teram   multitudinem   oppidumque    ipsum    vi  cepit.     inde 
quinque  eastella  locis  sita  munitis  expugnavit.     caesa  ibi  12 
hostium   duo  milia  quadringenti,   minus  duo  milia  capti. 
et  Faliscis  pacem  petentibus  annuas  indutias  dedit  pactus 
centum  milia  gravis  aeris  et  stipendium  eius  anni  militi- 
bus:  his  rebus  actis  ad  triumphum  decessit,  ut  minus  cla-  is 
rum  de  Samnitibus  quam  collegae  triumphus  fuerat,   ita 
cumulo  Etrusci  belli  aequatum.    aeris  gravis  tulit  in  ae-  u 
rarium  trecenta  octoginta  milia;  reliquo  aere  aedem  For- 
tis  Fortunae  de  manubiis  faciendam  locavit  prope  aedem 
eius  deae  ab  rege  Servio  Tullio  dedicatam:   et  militibus  15 
ex  praeda  centenos  binos  asses  et  alterum  tantum  centu- 
rionibus  atque  equitibus  malignitate  collegae  gratius  ac- 
cipientibus  munus  divisit.    favor  consulis  tutatus  ad  po-  16 
pulum  est  L.  Postumium,   legatum  eius,   qui  dicta  die  a 
M.  Scantio  tribuno  plebis  fugerat  in  legatione,   ut  fama 
ferebat,   populi  iudieium;   iactarique  magis   quam  peragi 
accusatio  eius  poterat. 

XXXXVLL  Exacto  iam  anno  novi  tribuni  plebis  ma-  l 
gistratum  inierant,  hisque  ipsis,  quia  vitio  creati  erant, 
quinque  post  dies  alii  suffecti.  lustrum  conditum  eo  anno  2 
est  a  P.  Cornelio  Arvina,  C.  Marcio  Rutilo  censoribus: 
censa  capitum  milia  ducenta  sexaginta  duo  trecenta  vi- 
ginti  unum.  censores  vicesimi  sexti  a  primis  censoribus, 
lustrum  undevicesimum  fuit. 

Eodem  anno  coronati  primum  ob  res  bello  bene  gestas  3 
ludos  Romanos  spectarunt,  palmaeque  tum  primum  trans- 
lato  e  Graecia  more  victoribus   datae.     eodcm  anno   ab  4 
aedilibus  curulibus,  qui  eos  ludos  fecerunt,  damnatis  ali- 
quot  pecuariis  via  a  Martis  silice  ad  Bovillas  perstrata  est. 

Comitia  consularia  L.  Papirius  habuit:   creavit   con-  5 
sules  Q.  Fabium  Maximi  f.  Gurgitem  et  D.  lunium  Bru- 
tum  Scaevam;  ipse  Papirius  praetor  factus. 

Multis  rebus  laetus  annus  vix  ad  solaeium  unius  mali,  (j 
pestilentiae   uremis   simul  urbem   atque    agros,    suffecit, 
portentoque  iam  similis  clades  erat:  et  libri  aditi,  quinam 
finis  aut  quod  remedium  eius  mali  ab  diis  daretur.     in-  7 

Livi  vol.  I.  35 


I 


PERICN 


[BRORUM  XIII.  Xllll.  XV. 


.17 


>(  IIA    1.11:111   XIII. 

Valerius  l  usul  parum  prospere  adversua  Pyrrhum 

pugnavit,  uiaxime  inusitata  facie  territis  mihitibua. 

post  id  pi  ra  Romanorum,  qui  in  acie  oecide- 

rant,  Pyrrh  .  omnia  versa  in  bostem  invenit,  popu- 

labundusqu  omanam  processit     C.  Fabriciua  missua 

adeumasei  idimeudis  captivis  ageret,  fruatra  ut  pa- 

triamdesi  mptatus  est.    captivi  sine  pretio  remissi 

sunt.    Cin(  'yrrho  ad  senatum  missus  petiit,  i  I 

ponendae  \  in  urbem  reciperetur.    de  qua  re  cum 

ud  frequei  im  referri  placuisset,   Appiua  Claudius, 

qui  jircpi  oculorum  iam  diu  consiliia  publii 

abstinuerat,  riaraetsententiasuatenuit,  ul  idPyrrho 

ir.  ceusor  primua  ei  plebe  luatrum  con- 

didit:  cens  capita  ducenl                   i  septcm  milia 

ducenta  terum  adversua  Pyrrhum  dubio  eventu 

pugnatui  riuiensibus  quurto  I                   iviitum 

BSt         CUIll    I 

rat,  pollii  i  um,  cum  ii 

Samnitea  atinet 


"(II  v    l.ll;i;i    xilll. 


Pyn  I 
i  i 
spices  ii 
eius,  qui  ■ 
Pyrrhun 
Fabricio 
quod  ia  i 
aondito  i 
Incenta 
■ 


i  fulmine 
i .  capul  eiua  per  haru- 
i  uiii  dilectum   h  i 
uderat ,  boua  primua  vendidil ,  item 
Italiam   reveraum   vicil  pulit 

m  Kuiiiiuui  consulai 
liabcret     lu 

I   iiiiiiiii  liuli.i 

I 

■ 
1 

■  ;n  continet 


lOCHA   LIBEl   W 

1  '■*  I'1"  I    unp  m.i. 


m 


548       PERIOCHAE  LIBRORUM  XV.  XVI.  XVIT.  XVIII. 

cussa  est.  eum  legatos  Apollouiatium  ad  seuatum  missos  quidam 
iuvenes  pulsassent,  dediti  sunt  Apolloniatibus.  Picentibus  victia 
pax  data  est.    coloniae  deductae  Ariminum  inPiceno,  Beneven- 

luni  iu  Samuio.  tuuc  primum  populus  Komanus  argento  uti  coe- 
jiit.  (Jmbri  et  Sallentini  victi  in  deditioncm  acccpti  sunt.  quae- 
storum  uumerus  ampliatus  est,  ut  essent  octo. 


PERIOCHA  LIBRI  XVI. 

Origo  Carthaginiensium  et  primordia  urbis  eorum  referuntur; 
contra  quos  etllieronem  rcgcm  Syraeusanorum  auxilium  Mamcr- 
tinis  ferendum  senatus  censuit,  cum  decare  inter  suadentes,  ut 
id  iieret,  dissuadentesque  contentio  fuisset;  transgressisque  tunc 
primum  marc  equitibus  Romanis  adversus  Hicroncm  saepius  bcne 
pugnatum.  pctenti  pax  data  est.  lustrum  a  ccnsoribus  comli- 
tum:  ccnsa  sunt  civium  capita  treceuta  octoginta  duo  milia  du- 
ccnta  triginta  quattuor.  Decimus  lunius  Brutus  munus  gladia- 
torium  iu  honorcm  dcfuncti  patris  primus  edidit.  '  colonia  Ac- 
sernia  deducta  est.  rcs  praeterea  contra  Poenos  et  Vulsinios 
prospcre  gestas  continet. 


PERIOCHA  LIBRI  XVII. 

Cn.  Cornelius  consul  a  classe  Punica  circumventus  et  per  frau- 
dem,  velutin  conloquiuin  evocatus,  captus  est.  C. Duillius con- 
sul  adversus  classem  Poeuorum  prospere  pugnavit  primusquc 
omnium  Romanorum  ducum  navalis  victoriae  duxit  triumphum, 
ob  quam  causam  ei  perpetuus  quoque  honos  habitus  est,  ut  rc- 
vertenti  a  cena  tibicine  canente  funale  praeferretur.  L.  Corne- 
lius  consul  in  Sardinia  et  Corsica  coutra  Sardos  et  Corsos  et  Han- 
nonem  Pocnorum  ducem  feliciter  pugnavit.  Atilius  Calatinus 
consul  cum  in  locum  a  Poenis  circumsessum  temere  excrcitum 
duxisset,  M.  Calpurni tribuni militum  virtute  et  operaevasit,  qui 
cum  trecentis  militibus  eruptione  facta  hostes  in  se  convcrtcrat. 
Hannibaldux  Poenorum  victa  classe,  cui  pracfuerat,  a  militibus 
suis  in  cruccm  sublatus  est.  Atilius  Regulus  consul  victis  navali 
proelio  Pocnis  in  Africam  traiecit. 


PERIOCHA  LIBRI  XVIII. 

Atilius  Rcgulus  in  Africa  serpcntem  portcntosae  magnitudinis 
cum  magna  clade  militum  occidit,  ct  cum  aliquot  proeliis  bene 
adversus  Cartbaginienses  pugnasset  succcssorque  ei  a  scnatu 
prosperc  bellum  gcrenti  non  mitterctur,  id  ipsum  per  litteras  ad 


PERIOCHAE  LIBRORU.M  XVIII.  XVIII I.  549 

senatum  missas  questus  est,  in  quibus  inter  causas  petendi  suc- 
cessoris,  quod  agellus  eius  a  mercennariis  desertus  esset.  quae- 
rente  deiude  fortuna,  ut  magnum  utriusque  casus  exemplum  in 
Regulo  proderetur,  arcessito  a  Carthaginiensibus  Xanthippo 
Lacedaemoniorum  duce  victus  proelio  et  captus  est.  res  deinde  a 
ducibus  Romanis  omnibus  terra  marique  prospere  gestas  defor- 
maveruut  naufragia  classium.  Tib.  Coruncanius  primus  ex  plebe 
pontifex  maximus  creatus  est.  P.  Sempronius  Sophus,  [AT.]  Va- 
lerius  Maximus  censores  cum  senatum  legerent,  sedecim  senatu 
moverunt;  lustrum  condiderunt,  quo  censa  sunt  civium  capita 
ducenta  nonaginta  septem  milia  septingenta  nonaginta  septem. 
Regulus  missus  a  Carthagiuiensibus  ad  senatum,  utdepaceet,  si 
eam  non  posset  impetrare,  de  commutandis  captivis  ageret,  set 
iure  iurando  adstrictus,  rediturum  se  Carthaginem,  si  commutari 
captivos  nonplacuisset,  utrumque  negandi  auctor  senatui  fuit  et, 
cum  fide  custodita  reversus  esset,  supplicio  a  Carthaginiensibus 
de  eo  sumpto  perit. 


PERIOCHA  LIBRI  XVIIII. 

Caecilius  Metellus  rebus  adversus  Poenos  prospere  gestis  spe- 
ciosum  egit  triumphum  tredeeim  ducibus  hostium  et  centum  vi- 
ginti  elephantis  in  eo  ductis.  Claudius  Pulcher  consul  contra 
auspicia  profectus  —  iussit  mergi  pullos,  qui  cibari  nolebant — in- 
feliciter  adversus  Carthaginienses  classe  pugnavit,  et  revocatus 
a  senatu  iussusque  dictatorem  dicere  Claudium  Gliciam  dixit, 
sortis  ultimae  hominem,  qui  coactus  abdicare  se  magistratu 
postea  ludos  praetextatus  spectavit.  A.  Atilius  Calatinus  primus 
dictator  extra  Italiam  exercitum  duxit.  commutatio  captivorum 
cumPoenis  facta  est.  coloniae  deductae  sunt  Fregenae,  in  agro 
Sallentino  Brundisium.  lustrum  a  censoribus  conditum  est.  censa 
sunt  civium  capita  ducenta  quadraginta  unum  milia  ducenta  duo- 
decim.  Claudia,  soror  P.  Claudi,  qui  contemptis  auspiciis  male 
pugnaverat,  a  ludis  revertens  cum  turba  premeretur,  dixit  'utinam 
frater  meus  viveret!  iterum  classem  duceret.'  ob  eam  causam  mul- 
ta  ei  dicta  est.  duo  praetores  tunc  primum  creati  sunt.  Caecilius 
Metellus  pontifex  maximus  A.  Postumium  consulem,  quoniam 
idem  et  flamen  Martialis  erat,  cum  is  ad  bellum  gerendum  pro- 
ficisci  vellet,  in  urbe  tenuit -nec  passus  est  a  saeris  recedere. 
rebus  adversus  Poenos  a  pluribus  ducibus  prospere  gestis  sum- 
mam  victoriae  C.  Lutatius  consul  victa  ad  Aegates  insulas  classe 
Poenorum  imposuit.  petentibus  Carthagiuiensibus  pax  data  est. 
cum  templum  Vestae  arderet,  Caecilius  Metellus  pontifex  maxi- 
mus  ex  incendio  sacra  rapuit.  duae  tribus  adiectae  sunt,  Velina 
et  Quirina. 


m 


i;kiu(  ii  \  i 


PERIOCH  \ 


I    .  .iiiii  i.Im 

renenuit   Spoletiumi 
primum  exercitua  pron 
subactisunt    '1 
lllyriia  propter  ddudi  <  ■ 

indictumest,  subactique  iu  d  tm  nu- 

raernfl  ampliatus  e»l .  ul 
in  [taliam  inrnperanl .  < 

bdj  Latiniqne  nominia  b  dicit 

Roma       i  laili  ln- 

subres  aliquot  proeUis  fusi  in  idius 

.   maro 
opima  spolia  retolit     II 

a1 .  domiti  in  deditioneni  iribus 

aditnm  esl :  primo  lustn 
■eptnaginta milia  ducenta  tredecim  lortri- 

bni  redacrJ  sunt,  cnm  b 
linam,  Palatinam,  Suburanam,  Collina 
viain  Flaminiam]  muniit  et  circum  I' 
deHnctae  in  agro  de   Gallic  i 


Wm, 


« * 


■:%r&*i 


-Nfe^r. 


'     >