Iram udeleoleB us
| TH LIVI
L4 URDE CONDITA LIBER XAVIL.
FÜR DEN SCHULGEBRAUCH
ERKLART :
VON
Ds. F. kho "esee
DIREKTOR DES GYMNASIUN 7 ALL
&
LEIPZIG,
*— DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER.
1881.
^B. G. Teubners
Sehulausgaben griechischer und lateinischer Klassiker
mit deutschen erklürenden Anmerkungen.
A. Griechische Sehriftsteller.
Aeschylos' Agamemnon, Von Rob. Enger. 2. Aufl. von W. Gilbert. . . . J 2.
——- Perser, yon W. S. Teuffel 2::A9fl. ^. Sd ore iae iy.s use,
— — Prometheus, Von N. Weaklein 4. Anf -. cu. à4X rm s VUL
—— ——— Wan Lo Sobs ut eue LIU S ex nce ERES S uo 1:
Anthologie aus den griechischen Lyrikern. ' Von E. Buchholz. I. Bd. Elegiker
und Iambograplen. 8: PA UE; C20 ene V adr iR ac aat Aosta pol s Jac ai E md: e ES . 20
—— — — II. Band. Die Melischen undChorischen Dichter u.die Bukoliker enth.2?.Aufl. 1. 80
Aristophanes" Wolken. "Von WW: B.Teuffàl- P.—.-— TIMAEUS. 1. 50
Arrian's Anabasis. Von K. Abicht. I. Heft. Mit 1 Karte ./( 1. 80. II. Heft 2, 95
Demosthenes? ausgewiühlte Reden. Von C. Rehdantz. I. Band.
I. Heft: I—III. Olynthische Reden, IV. Erste Rede gegen Philippos. 6. Auflage 1. 20
II Heft: V. Rede über den Frieden. "VI. Zweite Rede gegen Philippos,
VII. Hegesippos Rede über Halonnes. VIII. Rede über die Angelegenheiten
im Cherrones. IX. Dritte Rede gegen Philippos. Indices. 4, Aufl. . . . . $8. 90
Auch in zwei Abtheilungen:
IL Heft I. Abth. Text und Commentar J 1. 50. II. Heft II. Abth. Indices 1. 80
Euripides! Phoenissen. Von G. Kinkel........... I rere (o
——- Ausgewühlte Tragódien. Von N. Wecklein. I. Medea. 2?. Aufl. (^3 27 M D
—— ——— MH. Iphigenie im Taurierland. . . . . . . 229.4 cR C SQA v MR D » 5787912, MU
—— —— JL Baochen .. . ^. v2 4:57» ve Re eoe RE pan) Sode P OURDBERES TEE 1. 50
Herodotos. Von Dr. K. Abicht, I. Bd. I. Heft. Buch I. nebst Einleitung
und Uebersicht über den Dialect. 3. Aufl. J£ 1. 80. II. Heft. Buch II. 8. Aufl.. 1, 50
— "TL Band. Buoh ILL. uw BV; 8 CABE Dos ul eroe er eprosiee rt o vn e ETE ERES 2, 40
II BandosBuoh V un VIS RIAGRU, SURE S eT me Ruiet P Pese E s X. o2 VUMMEDRO
—— IV. Bani. Buch*VIRE- Mib.2 Karten, 73r Aud 7. 0 SE V ad C vers NE 1. 80
—— "M.iBand. Buch VIIL u. IX. . Mit 9 Karten. 3. Auf, ... 0 or 1. 80
Homer's Odyssee. Von K. Fr. Ameis u. C. Hentze, I. Band. I. Heft, Ge-
sang L— Vx f. Wut, VY rie acea eem s à EET de La e RARI I cie RE 1. 85
—— —— . Band. II. Heft, Gesang VII—XII. 6. Aufl. ... . .. . 4. e. 1. 35
—— —— Il. Band. I. Heft, Gesang XIII—XVIII. 6. Aufl... ........ 1. 95
eR - II. Band. II. Heft, Gesang XIX—XXIV. 6. Aufl... ...... C MEIUD
—— Anhang. 1. Heft. t 1.50; 9, 8. uw; 4, Heft: DE ESENLEM à 1. 20
— Ilias. Von K. Fr, Ameis u. C. Hentze. I. Heft, Gesang I—III. 3. Auflage — . 90
—— — — II. Heft, Gesang IV—VI. 2. Aufl... . . . . .. E EC COL 0 —. 90
—— —— III. Hoft, Gesang VII—IX. 2. Aufl. . . . . .. .. "ENS IU
—-- VIV. HeftiGesang X—XII. 1.4.7. 191-7 1a 7E "s ACIER RENS 1, 20
-— zu Band. L u. II. Heft, Gesang XIII— XV, XVI—XVIII .....&à 1.20
—— — — — Anhang. I. Heft. 2. Aufl. Jf 1. 50. II. Heft KL —. 15. IIL.—V. Heft à 1.20
—— lias. Von J. La Roche.
I. Heft, Gesang -1—4;. 2. Auf co. 0. V XT ive de mE Na, RE o^ VETE 1. 50
IL 4 n 5—8;. B, AnBH i LA. sos. viueve POT ede RR SURCNELO HAS
HL » 912,797 Auf iu 4o 1x a sie NUES dod DNE »- Ao DD.
IW » 18—16./.2:- Aufl ov PO TOTPR DEETIE S e» » s RETO.
VERTUS E 17-3079, "A ufi: EA er CSS TAT TENUES RREIMASRER E S : 1. 50
VI. PNIETEUUE UU NEPSMMEUÉ Md ERES. 1. 50
Isokrates* ausgewihlte Reden. Von O. Sehneider. I. Bündchen: Demonicus.
EuAEgOras,. Areopagiticus. 9. Aufl... . &. . .« «eV ro. Reli, o Pro a RE 1. 20
—— — II. Bándchen: Panegyricus und Philippus. 2. Aufl... . . . . . .. . 1. 50
Lucian's ausgewühlte Dialoge. Von C.Jacobitz. I. Bdchn.: Traum. Timon.
Prometheus, Oharon. 9. Auf... . .. &.* 4». AERIS S qs MURS 1. 20
——- —— — II. Edehn.: Die Todtengesprüche. Ausgewühlte Góttergesprüche. Dez Hahn. 1. 20
—— -— III. Bdehn.: Demonax. Der Fischer. Anacharsis . . . . . . . v9 MO APUBU
Lykurgos! Rede gegen Leokrates. Von C. Rehdantz. .. .. ...... 9. 95
Lysias! ausgewühlte Reden. Von H. Frohberger. I. Bd. Reden geg. Eratosthenes,
Agoratos, Vertheidigung geg.die Anklage wegenUmesturzes der Verfassung. 2.Aufl. 4. 50
—— — — II. Band. Reden gegen Alkibiades, Theomnestos, Diogiton über die
"odbng des'Eratosthenes ; . 4-1. ./2 7.4.9 e» o,lw Teo Pew A ARR NT. e 1. 50
—— —- — J]II. Band. Rede für Mantitheos. — Reden gegen Nikomachos, Philon.
Ueber d. Vermügen d. Aristophanes, Ueber die Gebrechlichen . . . . . .. 1. 50
mss ausgewáhlte Reden. Von H. Frohberger. Klein. Ausgabe. [2 Hefte à Kf 1. 50.] g. —
Platon's ausgewühlte Schriften. I. Bündchen: Die Vertheidigungsrede des So-
ErMts, Kriton. Von Chr. Cron. 7. Auflage. . . . . . - «e QM . 1. —
——- ——- JI. Bündchen: Gorgias. Von J. Deuschle u. Cron. 3. Aufl. . . . . . 80 ;
—— — — —-— Anhang: Dispositionen der Apologie und des Gorgias und logische
Analyse des Gorgias. Von J. Deuschle .. .. «certet n n ng —. 90
—— —— IH. Bündchen: Laches. Von Chr. Cron. 8. Aufl. .. . . . . «- « « * —. "5
—— ——— JI. Bündchen, 2. Heft: Euthyphron. Von Wohlrab. 2. Aufl. . . . . — 45
—— ——— IV. Bdehn.: Protagoras. Von J. Deuschle u. Cron. 3. Aufl. . . . . 1. 50
—— ——— VW. Bdchn.: Symposion. Von A. Hug... . «ce * 4A. ys as Der
—— —— WI. Bdchn.: Phaedon. Von M. Wohlrab. ......- «Ole? wis. 1. BO
EL
L 7868 Fr bj
TITI LIVI
Ab URBE CONDITA LIBER XXVIT.
FÜR DEN SCHULGEBRAUCH
E ERKLART
VON
Ds. i FRIEDERSDORFF,
DIRE OR DES GYMNASIUMS ZU ALLENSTEIN
&
LEIPZIG,
DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER.
1881.
V orrede.
Die Grundsütze, nach denen die Ausgabe des 27. Buches
besorgt worden ist, stimmen mit den für Buch 26. befolgten
im ganzen überein. In den Anmerkungen bin ich bemüht ge-
wesen, grófsere Knappheit zu erreichen und überflüssige Citate
zu vermeiden. Aus dem vorhergehenden Buche sind Be-
merkungen nur da wiederholt, wo es unvermeidlich erschien,
und sind dann móglichst kurz gefaíst worden.
Dem Texte ist die Weifsenbornsche kommentierte Aus-
gabe von 1878 zu Grunde gelegt; doch hat derselbe eine
volige Umgestaltung nach Luchs erfahren, sowie nach Harant
und naeh einigen inzwischen am Text der Luchsschen Aus-
gabe gemachten Ausstellungen. Der Autoritát des cod. Spi-
rensis gegenüber bin ich mit eigenen Verbesserungsvorschlügen
noch mehr wie früher zurückhaltend gewesen.
Der Anhang enthált in einem ersten Teile die Abwei-
chungen von der zu Grunde gelegten Ausgabe, in einem
zweiten Teile sind teils wenige Stellen kritisch besprochen,
teils Belege für in den Anmerkungen aufgestellte Regeln und
eigene Beobachtungen mitgeteilt.
Auch für Buch 27. habe ich von den Herren Professor
Woelfflin in München und Oberlehrer Moritz Müller in
Stendal bereitwilige Unterstützung in freundschaftlichster
Weise erhalten, und verfehle nicht, beiden meinen aufrichtig-
sten Dank auszusprechen.
Ebenso danke ich denjenigen Herrn Mitarbeitern am
Livius, welche das 26. Buch einer gütigen Beurteilung in
Zeitschriften unterzogen haben; auch künftig wird jede sach-
liche Kritik, als der Arbeit selbst fórderlich, mit Dank auf-
genommen werden.
Allenstein, den 17. Juni 1881.
Dr. F. Friedersdorff.
sis Tn ny
| wild A T TNUN Wt tay d 3o exasba nz
(3 EDETDUT T a Lom 1037 afr £2 ns apu e dt sd row
C OTPRE S
". nad lot itd: acusa verat stab. ixl ndatwdid uoi
! venie dii bio mme Aia q urn sevi
à Pus Sb aestu aee ue o M em i Com iE
tha ilit bagien ir, en ov. Motta c LC
fiho vé delitos. xta Bronco Bd.
e eau i idi qtia orisatétd ied ai. iai atr
ogide 'Difesqah -déni ibaoli iduol42 Abou TES
WivuH dosté ab9ion vtile Pilar T ddr Suo Jia
ME taufosadand ob o No TONDO E Mess iu
dq du «Qu. Telf giai. 29s I ntes nds igàa
di^ D CU IEMIT rro exidbiasadgo V. ju jisgin au doi etd "TER
ivaptires ue d urbxlo terns EMIT. js
gei As AL hio V niens metis apt Lesbo RS e
(gie. mi sedie qutd lara De T TES (d
esu Protéqent iata esi edo uir) Ushgg- 1
bes iadofisiL. etidm hrs ife rodité No DR HU f
i A PPM i po
3ueasido:rtt rercis Hie qae doi mdi v Td JM did
^ ueri xibrole uenis KO Ung od PIQUE p Ev :
SHbctorhtbeibehager pi xitoediterotirt iiw an
Tg da pines ae apart OG [dana luc p |
fscaetqdutennta E à
dann RUATDOS TS rer: c osetnapssh aft "eau DT
n fioliotur. Th (tuii Vm dgubk 81 du5 NU
fac an fiblesqtnito dora sida metodo M
"Hb Mesi. Hi dot estt dadlat shi eda NON
nl 4 i ^ a
E 1 ad.
| mum o um
aou mAT Ji 19599 , adii ^g
im
abesset Esel
TITT hrVIi
AB URBE CONDITA
LIBER XXVII.
Hic status rerum in Hispania erat; in Italia consul Mar-
cellus Salapia per proditionem recepta Marmoreas et Meles de
Samnitibus vi cepit. ad tria milia militum ibi Hannibalis,
quae praesidii causa relicta erant, oppressa. praeda — et ali-
quantum eius fuit — militi concessa. tritici quoque ducenta
quadraginta milia modium et centum decem milia hordei in-
venta. ceterum nequaquam inde tantum gaudium fuit, quanta
clades intra paucos dies accepta est haud procul Herdonea
urbe. castra ibi Cn. Fulvius proconsul habebat spe recipiendae
Herdoneae, quae post Cannensem cladem ab Romanis defecerat,
nec loeo satis tuto posita nec praesidiis firmata. neglegentiam
insitam ingenio ducis augebat spes ea, quod labare iis adversus
Poenum fidem senserat, postquam Salapia amissa excessisse
iis loeis in Bruttios Hannibalem auditum est. ea omnia ab
Herdonea per occultos nuntios delata Hannibali simul curam
sociae retinendae urbis et spem fecere incautum hostem ad-
grediendi.
e. 1—2. Krieg in Italien.
1. hic status rerum] hnliche
Buchanfánge, welche den engen Zu-
sammenhang mit dem vorigen Buche
beweisen: 4, 1, 1. hos secuti M.
Genucius et C. Curtius consules.
SUE. 99, 1, 1. u. o.
Marmoreas et Meles] die rómische
Krnegführung beschrànkt sich auf
Wegnahme fester Plütze, um so
dem H. den Boden allmáhlig zu ent-
ziehen. In diesen sonst unbekannten
Orten verlor er seine Magazine.
2. concessa] für die hàáufig vor-
kommende Überweisung von Beute
an die Soldaten sind praedam militi
concedere oder dare stereotype Wen-
dungen.
3. tantum gaudium — quanta
Tit. Liv. B. 97.
exercitu expedito, ita ut famam prope praeveniret,
clades] ,,keineswegs soviel Freude,
als durch die Niederlage Trauer*.
Statt der aus der clades entstehen-
den Trauer wird die clades selbst
mit gaudium in Vergleichung ge-
setzt.
haud procul Herdonea | vgl. c.16,14.
haud procul Metaponto. u. 0.; ohne
ab in Prosa erst seit Liv.
5. labare iis adversus Poenum
fidem] statt 4is gewóhnlich der
Genitiv: 2, 39, 10. labare plebis
animos. — Zu adversus in gutem
Sinne 29,8,2. ob egregiam fidem
adversus Romanos. (Auch bei Cic.).
6. famam prope pracveniret] prae-
venio findet sich beiLiv. sehr oft —
zuvorkommen, mit dem Akkusativ;
bei Früheren nicht.
i
-1
10
11
14
9 LIBER XXVII. CAP. 1. a. u. 544.
magnis itineribus ad Herdoneam contendit et, quo plus terroris
hosti obiceret, acie instructa accessit. par audacia Romanus,
consilio et viribus impar, copiis raptim eductis conflixit. quinta
legio et sinistra ala acriter pugnam inierunt. ceterum Hannibal
signo equitibus dato, ut, cum pedestres acies occupassent prae-
senti certamine oculos animosque, circeumvecti pars castra hostium
pars terga spectantium invaderent, ipse in Cn. Fulvi simili-
tudinem nominis, quia Cn. Fulvium praetorem biennio ante in
isdem devieerat locis, increpans, similem eventum pugnae fore
adfirmabat. neque ea spes vana fuit: nam cum comminus acie
et peditum certamine multi Romanorum cecidissent, starent
iamen ordines signaque, equestris tumultus a tergo simul a
castris clamor hostilis auditus sextam ante legionem, quae in
secunda acie posita prior ab Numidis turbata est, quintam
deinde atque eos, qui ad prima signa erant, avertit. pars in
fugam effusi, pars in medio caesi, ubi et ipse Cn. Fulvius eum
undecim tribunis militum cecidit. Romanorum sociorumque
quot caesa in eo proelio milia sint, quis pro certo adfirmet,
cum alibi tredecim milia, alibi haud plus quam septem in-
veniam? castris praedaque vietor potitur. Herdoneam quia
et defecturam fuisse ad Romanos comperit, nec mansuram in
fide, si inde absceessisset, multitudine omni Metapontum ac
Thurios traducta incendit; occidit principes, qui cum Fulvio
7. quinta legio et sinistra ala]
die 5. Legion mit der ala sinistra
bildet das erste, die 6. mit der aia
dextra das zweite Treffen: vgl. c.2,6.
12, 14. 14, 3. 42, 9. u. 0. — ala —
Kontingent der socii; nach ihrem
ursprünglichen Zwecke, die beiden
Flanken der Legion zu decken,
dextra und sinistra genannt.
8. signo — dato] ein verabredetes
Signal muís oft einen Befehl er-
setzen; daher signum dare bei Liv.
— Ordre erteilen. c. 27, 2. si-
gnwm dedit, ut.
cum acies occupassent — oculos]
,Wenn die Heere die Aufmerksam-
keit auf sich gezogen hàátten'"; zu
ocules erg. spectantium.
9. in Cn. Fulvi similitudinem
nominis — increpans| derselbe hatte
den Beinamen Centumalus; nach
95, 3. u. 21. hatte H. ebendort einen
Fulvius Flaccus besiegt. — 2n-
crepare hat die geschmühte Person
oder Sache sonst stets im Akkus.
bei sich.
10. starent — ordines signaque]
,noch war die eigentliche Aufstellung
nicht erschüttert." ordines signaque
sind oft als Grundlagen der Marsch-
und Gefechtsordnung verbunden.
c. 14, 7. turbarunt signa ordinesque.
Ein Hauptteil der militàrischen Aus-
bildung ist: ordines servare, signa
sequi.
equestris tumultus] die Endung is
für das Maskulinum. c.42,9 equestris
terror. 99, 35, 1. terrestris exercitus.
11. sectam ante Jegione -—
primum; entspricht dem folgenden
deinde und ist — antea als Adver-
bium der Zeit bei Liv. háufig; be-
sonders et ante — et tum; et ante
— eL pridie; et ium — «ei ante
44, 26, 9. 95, 1, 4. 97, 19, 3.
avertit] absolut ,Warf* oder
,Schlug^. 22, 15,8 cum avertisset
hostes u. a.
19. cum undecim tribunis] da bei
jeder Legion 6, also im ganzen
Heere 129 Tribunen waren, wird
der Umfang der Niederlage hieraus
am besten klar.
14. qui — comperti sunt] comperio
a. Ch. 210. LIBER XXVII. CAP. 1. 2. 3
conloquia occulta habuisse comperti sunt. ltomani, qui ex 15
lanta clade evaserant, diversis itineribus semermes ad Mar-
cellum consulem in Samnium perfugerunt.
Marcellus nihil admodum tanta clade territus litteras 2
Romam ad senatum de duce atque exercitu ad Herdoneam
amisso scribit; ceterum eundem se, qui post Cannensem pu- ?
gnam ferocem victoria Hannibalem contuderit, ire adversus eum,
brevem illi laetitiam, qua exultet, facturum. et Romae quidem 3
cum luetus ingens ex praeterito, tum timor in futurum erat; 4
at consul ex Samnio in Lucanos transgressus ad Numistronem
in conspectu Hannibalis loco plano, cum Poenus collem teneret,
posuit castra. addidit et aliam fidentis speciem, quod prior 5
in aciem eduxit; nec detractavit Hannibal, ut signa portis
efferri vidit. ita tamen aciem instruxerunt, ut Poenus dextrum
cornu in collem erigeret, Romani sinistrum ad oppidum ad-
plicarent. ab hora tertia cum ad noctem pugnam extendissent, 6
fessaeque pugnando primae acies essent — ab Romanis prima
legio et dextra ala, ab Hannibale Hispani milites et funditores
Baliaris, elephanti quoque commisso iam certamine in proelium
acti —, diu pugna neutro inclmata stetit. ut» primae
legioni tertia, dextrae alae sinistra subiit, et apud hostis in-
iegri a fessis pugnam accepere, novum atque atrox proelium 8
ex lam segni repente exarsit recentibus animis corporibusque;
— genau in Erfahrung bringen,
findet sich mehrfach bei Liv.;
c. 26, 5. c. 27, 13. Selten jedoch
im Passiv persónlich konstruiert,
meistens compertum est mit Accus.
cum inf. 26, 33, 8. 10, 1, 3.
e. 2, 1. nihil admodum] bei nihil,
nullus dient admodwm hàufig zur
Limitierung der Negation: 40, 59, 2.
armorum — magnam vim, mullam
pecuniam admodum: — ,,s0 gut wie
gar kein Geld".
2. Hannibalem — contuderit] —
»,zermalmen'**, Das Wort ist haupt-
sáchlich dichterisch, bei Liv. ófters,
vgl. c. 12, 11. «£ contunderent fero-
ciam hostis. ó
3. et. Romae quidem] im UÜber-
gange zu etwas Neuem sagt Liv.
selten atque — quidem, wie 18, 4.,
sondern et — quidem mit folgendem
sed oder at.
ex praeterito — in futurum] Neutra
von Adjektiven mit Prüposition sind
am hüufigsten zur Bezeichnung von
rüumlichen Verhàltnissen, für zeit-
liche vgl. 8$. 9. im multwm diei;
30, 17, 1. in praesens — in futu-
rum; ferner im perpetuum, ad ez-
iremum, ad ultimum u. a.
tum| ergànze ingens; das Adjek-
tivum wird auch sonst aus dem
ersten Gliede für das zweite er-
gànzt. 26, 17, 8.
5. et aliam] et — etiam hat vor
Pronominibus schon Cicero; Liv.
sagt sehr báufig so und besonders
regelmàísig et alius. c. 4, 9. et
alios — regulos.
fidentis speciem] ,,Anschein der
Zuversicht.* vgl. 35, 34, 9. specie
reducentis: Schein der Zurückfüh-
rung. 34, 40, 3. oratio fuit omnia
permittentis : Worteder Unterwürfig-
keit. Meist von mehreren Personen,
wie clamor admirantium u. a.
detractavit| das Objekt certamen
wird auch 23, 44, 7 als selbstver-
stápdlich ergànzt: neque Hannibal
detractavit ; ebenso bei eduxit (copias).
6. pugna stetit] ,,das Gefecht kam
zum Stehen.* $, 38, 10 ita anceps
dicitur certamen stetisse 29, 2, 15.
airox pugna stetit.
1*
[s
—
r2
4 LIBER XXVII. CAP 2. 3. icut BUk
sed nox incerta victoria diremit pugnantis. postero die Romani
ab sole orto in multum diei stetere in acie; ubi nemo hostium
adversus prodiit, spolia per otium legere et congestos in
unum locum cremavere suos. nocte insequenti Hannibal silentio
movit castra et in Apuliam abiit. Marcellus, ubi lux fugam
hostium aperuit, sauciis cum praesidio modico Numistrone re-
lictis praepositoque iis L. Furio Purpurione tribuno militum,
vestigiis institit sequi. ad Venusiam adeptus eum est. ibi
per dies aliquot, cum ab stationibus procursaretur, mixta equi-
tum peditumque tumultuosa magis proelia quam magna, et
ferme omnia Romanis secunda fuere. inde per Apuliam ducti
exereitus sine ullo memorando certamime, cum Hannibal nocte
signa moveret, locum insidiis quaerens, Marcellus nisi certa
luce et explorato ante non sequeretur.
Capuae interim Flaceus dum bonis principum vendendis,
agro, qui publicatus erat, locando — locavit autem omnem
frumento — tempus terit, ne deesset materia im Campanos
saeviendi, novum in occulto gliscens per indicium protractum
est facinus.
8. incerta victoria] ,so dafs —
war'*, ist Abl. abs. 9, 25, 6 zncerta
pace u. à.
9. adversus prodiit| das Adverb.
adversus hat nach Plautus zuerst
wieder Liv. angewendet. vgl.37,13,8
postquam memo adversus ibat.
10. nocte — silentio] gewóhnlich
sagt Liv. silentio moctis c. 28, 2.
32, 2. — bei stiller Nacht."
ubi lux fugam — aperwit] ,er-
kennen liefs". vgl. c. 47, 10 wbi
lwx — ostendisset.
vestigiis institit sequi] ,,er folgte
ihm eifrig auf dem Fufse**, — in-
sisto c. inf. bei Cic. u. Càs. bisweilen,
ist háufig bei Liv. c. 46, 8. orare
institit. vestigiis ist Ablativ,
wie 6, 32, 10. prope vestigiis seque-
retur.
11. ab stationibus procursaretur |
,üls Plánkeleien zwischen den Vor-
posten stattfanden'. ^ procursare
eigentliches Verbum für Tirailleur-
gefechte: 22, 16, 2 ad lacessendwm
hostem — procursando recipien-
doquwe sese pugnavere.
12. certa luce] ,,bei hellem Tage".
oft bei Liv., z. B. 22, 4, 4. inevplorato
— wvixdwum satis certa luce.
e.9. Verschwórungin Capua.
milites aedifietis emotos, simul ut cum agro tecta
Verproviantierung und Ver-
stüárkung Tarents.
1. agro — locando| Flaccus, der
Eroberer Capuas, ist mit diesem,
sonst den Censoren zufallenden Ge-
scháfte (c. 11, 8) ausnahmsweise be-
traut. Der vollstindige terminus
technicus dafür: agrum fruendwm lo-
care. '?8 2570: 513437787
frumento] ,gegen eine Natural-
lieferung an Getreide." fr. ist Ab-
lativ des Preises; vgl. 9, 43, 6. in-
dutias — pacti sunt bimestri sti-
pendio frumentoque.
ne deesset materia] wenn ein be-
trübendes Ereignis mit einer ge-
wissen Bitterkeit erzáhlt werden soll,
lüfst Liv. den Erfolg desselben als
beabsichtigt erscheinen: 7, 27, 1. €
nimis laetae res essent, pestilentia civi-
tatem adorta. 96, 41, 8. u. o.
im occulto gliscens]| gliscere —
».glimmen,* wird von Liv. ab in
metaphorischer Bedeutung, verbun-
den mit invidia, seditio, bellum u.
a. sehr háufig; 2, 23, 2. invidiam
gliscentem — calamitas accendit —
,den glimmenden Funken fachte
zur Flamme an.''
2. simul ut — simul metuens] zur
Abwechselung der Konstruktion vgl.
a. Ch. 210. LIBER XXVII. CAP. 3. 5
urbis fruenda locarentur, simul metuens, ne suum quoque exer-
citum sicut Hannibalis nimia urbis amoenitas emolliret, in
portis murisque sibimet ipsos tecta militariter coegerat aedi-
ficare.
alia harundine texta, stramento intecta omnia, velut de in-
dustria alimentis ignis. haec noctis una hora omnia Cut,» in-
cenderent centum septuaginta Campani principibus Blossiis
fratribus eoniuraverunt. indicio eius rei ex familia Blossiorum
facto, portis repente iussu proconsulis clausis, cum ad arma
signo dato milites concurrissent, comprehensi omnes qui in
noxa erant et quaestione acriter habita damnati necatique;
indicibus libertas et aeris dena milia data. Nucerinos et Acer-
ranos, querentis, ubi habitarent, non esse, Acerris ex parte
incensis, Nuceria deleta, Romam Fulvius ad senatum misit.
ÁAcerranis permissum, ut aedificarent, quae incensa erant;
Nucerini Atellam, quia id maluerant, Atellanis Calatiam migrare
iussis traducti.
Inter multas magnasque res, quae nunc secundae nunc ad-
versae oecupabant cogitationes hominum, ne Tarentinae quidem
arcis excidit memoria. M. Ogulnius et P. Aquilius in Etru-
riam legati ad frumentum coemendum, quod Tarentum porta-
retur, profecti, et mille milites de exercitu urbano, par
numerus Romanorum sociorumque eodem in praesidium cum
frumento missi.
erant autem pleraque ex cratibus aut tabulis facta, :
€. 40, 1. simul recordantium, simul
eum eto.
me amoenitas emollire] worin die
allzugrofse amoenitas jetzt noch be-
stehen kann, ist nicht klar, nach
dem 26, 33 Erzàhlten. emolliret ist
dichterisch ; mit persónlichem Ob-
jekt nur hier.
militariter| ,nach Soldatenart'.
Doch solle man von rómischen
Soldaten eine andere Art des Lagerns
erwarten — sub pellibus; ein Lager
wie das hier beschriebene haben
die Numider 30, 3, 8—10.
coegerat| stehend von Anord-
nungen militüàrischer Vorgesetzter.
23, 35, 6 decurrere milites cogebat.
924. 1, 8 u. à.
4. ul incenderent — coniuraverunt]
coniwrare mit wt noch 4, 45, 1 u.
2, 12, 15; sonst mit dem Infinitiv
oder contra, in aliquem, (wie auch
bei Cicero).
Dlossiis fratribus] 23, 1, 8 ver-
mittelt der campanische Edle
Marius Blossus die Übergabe Capuas
an Hannibal.
5. qui in noxa erant] ,die be-
schuldigt wurden:'; 32, 26, 16 in ea
noxa erant; vgl. im honore esse, im
eadem. causa esse u. a.
8. inter multas — res| ,,trotz der
vielen S.** infer — einem konzessiven
Satze steht bei Liv. vereinzelt; ge-
wühnlich bei ihm dafür Z» mit d.
Ablat.
mwnc — mwnc| statt des ciceroni-
anischen modo — modo hat Liv.
fast stets wwnc — munc; verem-
zelt modo — modo 5,27, 2. 32,
21, 5.
9. de exercitu wrbano| die eigent-
lich zur Verteidigung der Stadt be-
stimmte, aus in Rom ansüssigen
Levten bestehende Reserve wird
mehrfach nach Etrurien zur Ver-
hinderung eines Aufstandes ent-
sendet. c. 7, 10. 8, 12. 22, 13.
im praesidium] ut praesidio
essent; in c. accus, gleich einem
6 LIBER XXVII. CAP. 4. a. u. 544.
4 Iam aestas in exitu erat, comitiorumque consularium in-
stabat tempus. sed litterae Marcelli, negantis e re publica
esse vestigium abscedi ab Hannibale, cui cedenti certamenque
abnuenti gravis ipse instaret, curam iniecerant, ne aui con-
sulem. tum maxime res agentem a bello avocarent, aut in
3 annum consules deessent. optimum visum est, quamquam
extra Italiam esset, Valerium potius consulem ex Sicilia re-
vocari. ad eum litterae iussu senatus ab L. Manlio praetore
4 urbano missae eum litteris consulis M. Marcelli, ut ex iis nos-
ceret, quae causa patribus eum potius quam collegam re-
vocandi ex provincia esset.
Eo fere tempore legati ab rege Syphace Romam venerunt,
quae is prospera proelia eum Carthaginiensibus fecisset me-
6 morantes. regem nec inimiciorem ulli populo quam Carthagi-
niensi nec amiciorem quam Romano esse adfirmabant; misisse
eum antea legatos in Hispaniam ad Cn. et P. Cornelios im-
peratores Romanos; nunc ab ipso velut fonte petere lhomanam
7 amicitiam voluisse. senatus non legatis modo benigne respondit,
sed et ipse legatos cum donis ad regem misit, L. Genucium
8 P. Poetelium P. Popillium. dona tulere togam et tunicam
purpuream, sellam eburneam, pateram ex quinque pondo auri
r2
Qt
Finalsatze ist sehr hüufig bei Liv. ^ beschlüssen, decernere, ex patrum
z. B. 93, 13, * in supplementum ^ auctoritate vom Senate anzuwenden
anitterentur. sei, wird von Liv. auch sonst nicht
e€.4—$8. Angelegenheitender streng beobachtet.
Stadt Rom. Plàne der Punier. 6. nec — nec — adfirmabant] ad-
(c. 5, 8—c. 6, 12). Wahlen. firmo nec — nec betont die thatsüch-
1. am aestas — erat — que] liche Richtigkeit einer Behauptung,
gleichzeitige Ereignisse führt Liv. nego — nec — mec oder aut — aut
gern in parallelen, mit iam — qwe, ^ weist eine entgegenstehende Be-
iam — et verbundenen Hauptsützen ^ hauptung zurück.
ein, beide meist im lmperf. oder 8&.d ? Mera «
: pe . donatulere] ,,sie überbrachten*';
Plusquamperf. c. 48, 17 iam diei —. i, ausnahmslos mit dem Simplex
mediwm erat, — que. —
in exitu erat] vel 44, 17, 1. iam end ($10 dona tulere) odor ponte
in exitw amus erat, et —. u. O. .
vestigium abscedi] ,,einen Schritt togam | — tunicam [2$ sellam]
breit weichen*', vestigiwm ist Accus. die Insignien der rümischen Kónige
des Mafses, wie in: «on transversum und Triumphatoren werden oft an
unguem, digitum discedere. befreundete Fürsten verschenkt;
2. res agentem] die Kriegführung nach dem Range des Empfángers
wird gewühnlich mit rem gerere inverschiedener Abstufung. vgl. $9.
(c. 7, 1. rem gereret), die friedliche Dazu kommt 31, 11, 11 noch das
Tháütigkeit des Beamten mit rem Scepter. Die vollstándigste Auf-
agere bezeichnet; eine Ausnahme, Zühlung: 30, 15, 11.
wie hier: 29, 4,8 segniter rem agi a ex quinque pondo auri] zur Ver-
Seipione. — Zu avocarent füge: ^ bindung des indeklinablen pondo
,mlssen*', mit der Prüposition 28, 45, 12. ec
iussw senatus] der Unterschied, ^ mille pondo u. o. — aus tausend
dafs: iubere, iussu, iniussu von Volks- — Pfund.
LIBER XXVII. CAP. 4 1
*a. Ch. 210.
factam. protinus et alios Africae regulos iussi adire, iis quo-
que quae darentur, portata, togae praetextae et terna pondo
paterae aureae. et Alexandream ad Ptolomaeum et Cleopatram
reges M. Atilius et M'. Acilius legati, ad commemorandam re-
novandamque amicitiam missi, dona tulere, regi togam et tuni-
cam purpuream cum sella eburnea, reginae pallam pictam cum
amiculo purpureo.
Multa ea aestate, qua haec facta sunt, ex propinquis ur-
bibus agrisque nuntiata sunt prodigia: Tusculi agnum cum
ubere lactenti natum, lovis aedis culmen fulmine ictum ac
prope omni tecto nudatum; isdem ferme diebus Anagniae ter-
ram ante portam ictam diem ac noctem sine ullo ignis ali-
mento arsisse, et avis ad Compitum Anagninum in luco Dianae
nidos in arboribus reliquisse; Tarracinae in mari haud procul
portu angues magnitudinis mirae lascivientium piscium modo
exultasse; Tarquiniis porcum cum ore humano genitum, et in
agro Capenate ad lucum Feroniae quattuor signa sanguine
multo diem ae noctem sudasse. haec prodigia hostiis maioribus
10. reges] Kónig und Kónigin wer-
den, wenn sie als Paar erscheinen,
ohne Unterschied des Geschlechtes
reges genannt. 1, 39,2. reges — Tar-
quinius und Tanaquil 44, 19, 6
u. 11. (Auch Càs.) Üfters ist reges
— kónigliche Familie. 2, 2, 7.
eiecisti reges.
ad commemorandam — amicitiam]
dieses Bündnis, mit Ptolemàus ll.
Philadelphus zur Zeit des Pyrrhus
geschlossen, wird aus merkantilen
Interessen von den Rómern stets
gepflegt. vgl. 31, 2, 4.
11. nuntiata — prodigia] von in
Rom erfolgten Prodigien ist stehend:
facta oder visa; von auswürtigen:
cuntiata. 26, 23, 4. 40, 19, 1. pro-
digia — ei Homae eo anno visa ct
nuntiata peregre.
cum ubere lactenti] diealten Gram-
matiker lehren: /lactens est, cwi
lac praebetur; lactams, quae lac
praebet; daher hier eigentlich: lac:
tanti stehen müfste.
fulmine ictum] von Prodigien
durch den Blitz oft de coelo tactum,
seltner und weniger feierlich ist
fulmine ictum oder ictum allein.
8 12.
12. Anagniae| trotz des dabei-
stehenden anteportamist konstruiert,
als wenn der Ort in der Stadt ge-
legen hátte. 23,36, 4. Hamis vacua
castra invenit — bei Hamae.
sine ullo ignis alimento] in
Prosa ist dafür materia gebráuch-
hncher; vgl. jedoch c. 3, 3 alimentis
ignis.
ad Compitum .Ánagninum| die
Kreuzungspunkte |grofser | Heer-
strafsen, sowie der Hauptstrafsen
in der Stadt, sind Verkehrsmittel-
punkte, denen es auch an Ka-
pellen u. s. w. -nicht fehlt.
c. 23, 1. supplicatum per compita
tota urbe.
14. porcum cum ore humano] die
Práüposition fügt zum Ganzen einen
hinzukommenden Teil; bei Liv.
oft: c. 11, 5. cum elephanti capite
puerum, agnus cum suillo capite,
porcus cum capite humano, agnus
cum ubere lactenii. Diese dem
Prodigienstile eigene Wendung be-
zeichnet den hinzutretenden Teil
als etwas Fremdartiges.
sanguine sudasse| nur hier und
92,1,8 erwühnt; der Ablativ wie
bei manantia sanguine 40, 39, 9. —
in luco Feroniae vgl. 26, 11, 9.
15. hostiis maioribus] Gegensatz:
lactentibus. Stehende Formeln sind:
hostiis maioribus procurare, sacri-
ficare; hostias caedere (c. 93, 4) u.
immolare.
9
10
11
12
t2
JC
m
P
-1
8 LIBER XXVII. CAP. 4. 5. aa
. 541.
procurata decreto pontificum; et supplicatio diem unum Romae
ad omnia pulvinaria, alterum in Capenati agro sd Feroniae
lucum indicta.
M. Valerius consul litteris excitus provincia exercituque
mandato L. Cineio praetori, M. Valerio Messalla praefecto
classis cum parte navium in Africam praedatum simul specu-
latumque, quae populus Carthaginiensis ageret pararetque, misso,
ipse decem navibus Romam profectus cum prospere pervenisset,
senatum extemplo habuit. 1ibi de suis rebus gestis commemo-
ravit: cum annos prope sexaginta in Sicilia terra marique
magnis saepe cladibus bellatum esset, se eam provinciam con-
fecisse; neminem Carthaginiensem in Sicilia esse; neminem
Siculum, qui fugati metu inde afuerint, non esse; omnis in
urbes, im agros suos reductos arare serere; desertam recoli
tandem terram, frugiferam ipsis cultoribus, populoque Ro-
mano pace ac bello fidissimum annonae subsidium. exim
Muttüne et si quorum aliorum merita erga populum Roma-
num erant in senatum introductis, honores omnibus ad ex-
solvendam fidem consulis habiti. Muttines etiam civis Roma-
nus factus rogatione ab tribuno plebis ex auctoritate patrum
ad plebem lata.
Dum haee Romae geruntur, M. Valerius quinquaginta.
navibus eum ante lucem ad Africam accessisset, inproviso in
agrum Üticensem escensionem fecit; eumque late depopulatus
multis mortalibus cum alia omnis generis praeda captis ad
ad ommia pulvinaria] Fürbitte
(supplicatio) konnte sowohl an den
pulvinaria bestimmter Gótter, als an
denen aller stattfinden (vgl. c.51, 9.).
Auch aufserhalb Roms (?n Capenati
agro) und sogar für ganz ltalien
konnte sie angeordnet werden.
40, 19, 5. per totam Italiam triduum
supplicatio.
€. 9, 1. ageret pararetque] formel-
hafte Verbindung Plüne und
Mafsregeln der Ausführung.
2. cum prospere pervenisset] àhn-
liche breite Wendungen scheut Liv.
auch sonst nicht: 31, 22, 5 triremes
Athenas missae, cum Piraeum per-
venissent u. O.
3. de suisrebus gestis] wenn jemand
von seinen eigenen Thaten spricht,
heifst es auch bei Liv. meistens:
res ab se gestas exposwit. 35, 8, 2.
36,39,5 u. 0; doch wie hier: 34,
48, 4 orsus a — suis rebus gestis.
4. recoli — terram] vgl. 99, 24, 2.
metalla — recoluit. Das Verbum ist
in eigentlicher Bedeutung selten, in
übertragener (secum recolere alq).
hat es auch Cicero.
5. annonae subsidium | auch Cicero
nennt Sizilien, Sardinien und Agyp-
ten: tria frumentaria subsidia rei-
publicae.
6. exim| diese sonst bei Dichtern
gebrüuchliche Form hat Liv. nur
hier; exinde 94, 42, 1. 28, 10, 9. u.
ó. vgl. dein c. 6, 14.
in senatum. introductis] für Ein-
führung und Eintritt 1n den Senat
sind introducere und introire ofli-
zielle Ausdrücke. c. 7,2. 8,7. 8,10.
- 9, multis mortalibus] mortales
Menschen findet sich namentlich
oft mit Zahlbegriffen: memo, alii,
multi (so auch Cic.) und besonders
in Sehlachtberiehten bei Verlust-
angaben. vgl. c. 19, 6 alii mor-
tales.
a. Ch. 210. LIBER XXVII CAP. 65. 9
naves redit atque in Siciliam tramisit, tertio decumo die, quam
profectus inde erat, Lilybaeum revectus. ex captivis quaestione
habita haec comperta consulique Laevino omnia ordine per-
scripta, ut sciret, quo in statu res Africae essent: quinque
mila Numidarum eum Masinissa Galae filio, acerrimo iuvene,
Carthagine esse, et alios per totam Africam milites mercede
conduci, qui in Hispaniam ad Hasdrubalem traicerentur, ut is
quam maximo exercitu primo quoque tempore in Italiam trans-
gressus iungeret se Hannibali; in eo positam victoriam credere
Carthaginienses; classem praeterea ingentem apparari ad Sici-
liam repetendam, eamque se credere brevi traiecturam. haec
recitata a consule ita movere senatum, ut non expectanda
comitia consuli censerent, sed dictatore comitiorum habendorum
causa dieto extemplo in provinciam redeundum. illa disceptatio
tenebat, quod consul in Sicilia se M. Valerium Messallam, qui
tum classi praeesset, dictatorem dicturum esse aiebat, patres
extra Romanum agrum — eum autem in Italia terminari —
negabant dictatorem dici posse. M. Lucretius tribunus plebis
cum de ea re consuleret, ita decrevit senatus, ut consul, prius-
quam ab urbe discederet, populum rogaret, quem dictatorem
diei placeret, eumque, quem populus iussisset, dictatorem dice-
ret; si consul noluisset, praetor populum rogaret; si ne is
quidem vellet, tum tribuni ad plebem ferrent. cum consul se
populum rogaturum negasset, quod suae potestatis esset, prae-
toremque vetuisset rogare, tribuni plebis rogarunt, plebesque
scivit, ut Q. Fulvius, qui tum ad Capuam erat, dictator dice-
retur. sed quo die id plebis concilium futurum erat, consul
eine
lichem Sinne íerminare
rüumliche Grenze machen.
tertio decumo die quam profectus —
erat| der Zeitpunkt, nach dem ein
Ereignis eingetreten ist, wird oft
unter Weglassung von post
durch den Ablativ einer Ordinal-
zahl und quam mit Plusquamperf.
bei Liv. ausgedrückt. c. 7, 1. dije
quarto et tricensimo, quam profectus
erat.
13. classem — apparari] hàufig
statt parare, zur Steigerung des
Begriffes, so bellum, arma, oder
bellum armaque apparare.
15. illa disceptatio tenebat] der
Streit darüber hielt an (und somit
die Sache auf).
extra agrum Romanum] Der Be-
griff ,rómische Mark: soll danach
nicht auf sümtlichen rómischen
Staatsbesitz ausgedehnt ^ werden
dürfen.
terminari] meistens in eigent-
negabant dictatorem dici posse]
die erforderlichen Auspicien sind
für den Staat nur giltig, wenn sie
auf Staatsland angestellt werden.
16. tribunus — consuleret] erg.
senatum. Danach hatten damals die
Volkstribunen das Recht, den Senat
zu berufen.
populum — ad plebem] populus
bezeichnet wegen des Gegensatzes
ad plebem wohl die Centuriatkomi-
tien; ad plebem die Tributkomitien.
17. quod suae potestatis esset] vgl.
22, 8. Dem Konsul stand die Er-
nennung eines Diktators zu; er ver-
bat sich daher mit Recht einen
Vorschlag des Volkes (iussisset).
praetoremque vetuisset | dies konnte
der Konsul pro iure maioris imperii:
90, 24, 3.
10
16
17
19
[oi
-1
S
10 LIBER XXVII. CAP. 5. 6.
a. u. 544.
clam nocte in Sicilim abiit; destitutique patres litteras ad
M. Claudium mittendas censuerunt, ut desertae ab conlega rei
publieae subveniret diceretque, quem populus iussisset, dicta-
torem. ita a M. Claudio consule Q. Fulvius dietator dietus,
et ex eodem plebis scito ab Q. Fulvio dictatore P. Licinius
Crassus pontifex maximus magister equitum dictus.
Dictator postquam Romam venit, C. Sempronium Blaesum
legatum, quem ad Capuam habuerat, in Etruriam provinciam
ad exercitum misit in locum C. Calpurni praetoris, quem, ut
Capuae exereituique suo praeesset, litteris excivit. ipse comitia
in quem diem primum potuit edixit; quae certamine inter tri-
bunos dictatoremque iniecto perfici non potuerunt. Galeria
iuniorum, quae sorte praerogativa erat, Q. Fulvium et Q. Fabium
consules dixerat, eodemque iure vocatae inclinassent, mni se
tribuni plebis C. et L. Arrenii interposuissent, qui neque magi-
stratum continuari satis civile esse aiebant, et multo foedioris
exempli eum ipsum creari, qui comitia haberet; itaque si suum
nomen dictator acciperet, se comitiis intercessuros; sl aliorum
praeterquam ipsius ratio haberetur, comitis se moram mon
facere. dictator causam comitiorum auctoritate senatus, plebis
scito, exemplis tutabatur: namque Cn. Servilio consule, cum
C. Flaminius alter consul ad Trasumennum cecidisset, ex auc-
toritate patrum ad plebem latum, plebemque scivisse, ut, quoad
bellum in Italia esset, ex iis, qui consules fuissent, quos et
quotiens vellet, reficiendi consules populo ius esset; exempla-
que in eam rem se habere vetus L. Postumi Megelli, qui inter-
rex iis comitiis, quae ipse habuisset, consul cum C. Iunio
€. 6, 3. Galeria iuniorum, quae — tragen* — Stimmen für sich selbst
sorte praerogativa erat| diejenige — annehmen.
Centurie, welche zuerst wühlen praeterquam] — aufser; oft auch
sollte, wurde ausgelost; hier die mit folgendem etiam: 26, 13, 14.
centuria iwniorum der ersten Klasse
aus der tribus Galeria. 9296, 22, 2.
eodemque — inclinassent] meist
schlossen sich die übrigen Centurien
der Abstimmung der praerogativa
an; dieselben heifsen 2wre vocatae
,verfassungsmüfsig berufen" im
Gegensatz zu der praerogativa;
vgl. 5, 18, 2. iure vocatis tribubus.
4. satis civile] ,,es sei nicht recht
bürgerfreundlich, republikanisch*.
5, 23, b. parum id mon civile modo,
sed. humanum etiam visum.
foedioris exempli] evg. esse. vgl.
26, 2, 2. rem mali exempli esse.
5. suum nomen acciperet] ,,seinen
Namen als den eines zulüssigen
Kandidaten in die Wahlliste ein-
mortepraeterquam honesta, etiam leni.
moram non facere| vom Richter
entlehnt, der die Parteien mit «//il
vos moror entlàfst, werden morari,
im mora esse, moram facere eigent-
liche Ausdrücke für Ankündigung
einer Intercession. 3, 94, 7. in mora
tribuni erant.
6. causam — tutabatur] er suchte
das Verfahren zu verteidigen.
7. namque] Liv. stellt samque
gleichmàüfsig vor Vokale und Konso-
nanten und sowohl an den Anfang des
Satzes als hinter das erste Wort. —
Cn. Servilio] im Jahre 217; Liv.
hat die Verhandlung im 22. "Buch
übergangen.
8. exempla
im eam rem] eine
LIBER XXVII. |. CAP. 6. 11
a. Ch. 210. 209.
Bubulco creatus esset, recens Q. Fabi, qui sibi continuari con-
sulatum, nisi id bono publico fieret, profecto nunquam sisset.
his orationibus cum diu certatum esset, postremo ita inter
dictatorem ac tribunos convenit, ut eo, quod censuisset sena-
tus, staretur. patribus id tempus rei publicae visum est, ut
per veteres et expertos bellique peritos imperatores res pu-
bliea gereretur; itaque moram fieri comitiis non placere. con-
cedentibus tribunis comitia habita; declarati consules Q. Fabius
Maximus quintum Q. Fulvius Flaccus quartum. praetores inde
creati L. Veturius Philo T. Quinctius Crispinus C. Hostilius
Tubulus C. Aurunculeius. magistratibus in annum creatis
Q. Fulvius dictatura se abdicavit.
Extremo aestatis huius classis Punica navium quadraginta
cum praefecto Hamilcare in Sardiniam traiecta Olbiensem primo,
dein, postquam ibi P. Manlius Volso praetor cum exercitu appa-
ruit, circumacta inde ad alterum insulae latus, Caralitanum
agrum vastavit et cum praeda ommis generis in Africam redit.
Sacerdotes Romani eo anno mortui aliquot suffectique:
C. Servilius pontifex factus in locum T. Otacili Crassi; Ti.
Sempronius T;. f Longus augur factus in locum T. Otacili
Crassi; decemvir item sacris faciundis in locum Ti. Semproni
C. £. Longi Ti. Sempronius Ti. f. Longus suffectus. M. Marcius
rex sacrorum mortuus est et M. Aemilus Papus maximus
curio; neque in eorum locum sacerdotes eo anno suffecti.
Et censores hic annus habuit, L. Veturium Philonem et
seltene Konstruktion. vgl. 30, 30, 16
satis ego documenti in omnis casus
sum.
bono publico] — ,,zum allgemeinen
Wohle, im óffentlichen Interesse";
hàufig; z. D. 29, 27, 9. bono rei-
publicae suoque; Gegensatz: 4, 4, 5
pessimo publico.
nisi — fieret] der Bedingungssatz
steht im lImperfekt, weil er einen
allgemeinen Gedanken enthiült:
Wenn es nicht — würe*.
9. ita — convenit] der Diktator
lüfst sich also auf einen Vergleich
ein, beendet die Komitien und sagt
neue an.
13. extremo aestatis] temporaler
Ablativ des substantivierten Neu-
trums; 35, 13,4 extremo iam hiemis
wiesonst exitw anni, c. 7,1. u. c 17,1.
aestatis principio.
classis traiecta| gewóhnlich ist
bei éraicere die Person oder Sache,
welche hinübergefahren wird, Ob-
jekt. Doch 10, 2, 10 nautae co-
guntur naves — in alteram ripam
traicere u. ó.
15. in locum] ,,an Stelle". Durch
die Wahl wird jemand nach einem
Posten hingeschickt, für denselben
bestimmt; vgl. c. 3, 9 in praesidium.
suffectus] genauer wàüre coopía-
ius, was Liv. jedoch nicht immer
berücksichtigt. vgl. c. 8, 4. u. o.
16. rex sacrorum] — rez sacrifi-
culus — Opferkónig; ein Priester, der
nach Abschaffung des Kónigtums
die priesterlichen Funktionen des
Kónigs und seinen Titel übernahm;
man fürchtete die religio zu ver-
letzen, wenn ein anderer als ein
rex opfere.
mazimus curio| derselbe übte die
geistliche Oberaufsicht über die
Gottesdienste sümtlicher Kurien.
Die Wortstellung weicht von der
gewóhnlichen ab, wie c. 8, 1.
imacimi curionis; gegen 9, 1, 1. cu-
rio maximus. wgl 8 1Y. maximum
pontificem,
10
11
13
14
16
1
oo
19
[£4]
Qt
19 LIBER XXVII. CAP. 6. 7. a. u. 544. 545.
P. Lieinium Crassum, maximum pontificem. Crassus Licinius
nee consul nec praetor ante fuerat quam censor est factus; ex
aedilitate gradum ad censuram fecit. sed ii censores neque
senatum legerunt neque quiequam publicae rei egerunt: mors
diremit L. Veturi; inde et Licinius censura se abdicavit. aediles
eurules L. Veturius et P. Licinius Varus ludos Romanos diem
unum instaurarunt. aediles plebei Q. Catius et L. Porcius
Lieinus ex multaticio argento signa aenea ad Cereris dedere,
et ludos pro temporis eius copia magnifice apparatos fecerunt.
Exitu anni huius C. Laelius legatus Scipionis die quarto
et tricensimo quam a Tarracone profectus erat, Romam venit;
isque cum agmine captivorum ingressus urbem magnum con-
eursum hominum fecit. postero die in senatum introductus
captam Carthaginem, caput Hispaniae, uno die, receptasque
aliquot urbes, quae defecissent, novasque in societatem adscitas
exposuit. ex captivis comperta iis fere congruentia, quae in
litteris fuerant M. Valeri Messallae. maxime movit patres
Hasdrubalis transitus in ltaliam, vix Hannibali atque eius
armis obsistentem. productus et in contionem Laelius eadem
edisseruit. senatus ob res feliciter a P. Scipione gestas suppli-
cationem in unum diem decrevit; C. Laelium primo quoque.
tempore cum quibus venerat navibus redire im Hispaniam
iussit. Carthaginis expugnationem in hunc annum contuli
multis auctoribus, haud nescius quosdam esse, qui anno in-
17. gradum | ad. censuram | fecit]
,er machte einen Sprung"; gewóhn-
lich werden Konsulare zu Censoren
gewühlt. — Zur Wendung 6, 35, 2.
iam €0 gradwm fecisse plebeios. —
18. mors diremit| erg. censuram.
Die Ellipse erscheimt hart, doch
scheut sie Liv. auch sonst nicht:
24, 31, 2. postquam — Hippocraten
— pervasit rumor (erg. adesse).
19. ludos Homanos| dies sind
die àltesten, angeblich von Tarqui-
nius Priseus eingesetzten Spiele,
der für dieselben den circus maxi
mus bauen liefs; sie bestehen aus
Opferschmaus, ^ Prozession und
Kampfspiel.
ex multaticio argento] ,,aus Straf-,
geldern". multaticius 1st eine Neu-
bildung des Liv., der es háufig an-
wendet.
sigma — dedere] ,sie stifteten,
stellten**; offizieller Ausdruck: c. 36,
9. tria signa ad Cereris — dederunt.
ad Cereris] erg. aedem; ein bei
Liv. beliebter Grücismus: c. 36,9. u. 6.
magnifice apparatos] bei ludi, cena,
epulae u. a. heifst auch apparatus
an sich — prüchtig bereitet.
€. 4, 4. productus| produci in
contionem oder (29, 22, 1) ad popu-
lum ist stehende Wendung — Ein-
führung in die Volksversammlung
(von Gesandten, Auslündern).
edisseruit| Liv. hat dies Wort nur
noch 84, 52, 3. 44, 41, 4 (auch bei
Cicero); daneben 22,54, 8 edissertare.
5. in huncannum] auf 210; infolge
der Annahme, dafs Scipio 211 nach
Spanien gekommen sei; nach anderen
kam er erst 209 dorthin.
multis auctoribus] auctore aliquo
facere aliq. setzt Gleichzeitig-
keit der Veranlassung und der
erfolgenden Handlung voraus; da
jedoch die alten Quellen mit der Un-
mittelbarkeit von noch Lebenden
auf den Schriftsteller wirken, so
ist bei Liv. contuli multis auctoribus
und 36, 19, 11. Polybio auctore —
scripsimus u. à. erklàrlich.
haud nescius] diese Verbindung
LIBER XXVH. CAP. 7. 13
a. Ch. 209.
sequenti captam tradiderint, quod mihi minus simile veri visum
est annum integrum Scipionem nihil gerundo in Hispania con-
sumpsisse.
Q. Fabio Maximo quintum Q. Fulvio Flacco quartum con-
sulibus idibus Martiis, quo die magistratum inierunt, ltalia
ambobus provincia decreta, regionibus tamen partitum im-
perium: Fabius ad Tarentum, Fulvius in Lucanis ac Bruttiis
rem gereret. M. Claudio prorogatum in annum imperium.
praetores sortiti provincias, C. Hostilius Tubulus urbanam,
L. Veturius Philo peregrinam cum Gallia, T. Quinctius Cris-
pinus Capuam, C. Aurunculeius Sardiniam. exercitus ita per
provincias divisi: Fulvio duae legiones, quas in Sicilia M. Vale-
rius Laevinus haberet, Q. Fabio, quibus in Etruria C. Calpur-
pius praefuisset; urbanus exercitus ut in Etruriam succederet;
C. Calpurnius eidem praeesset provinciae exercituique; Capuam
exereitumque, quem Q. Fulvius habuisset, T. Quinctius obti-
neret; C. Hostilius ab C. Laetorio propraetore provinciam exer-
«ctumque, qui tum Arimini erat, acciperet. M. Marcello, qui-
bus consul rem gesserat, legiones decretae. M. Valerio cum
L. Cincio — iis quoque enim prorogatum in Sicilia imperium
— Üannensis.exercitus datus, eumque supplere ex militibus,
qui ex legionibus Cn. Fulvi superessent, iussi. conquisitos eos
consules in Siciliam miserunt; additaque eadem militiae igno-
minia, sub qua Cannenses militabant quique ex praetoris
Cn. Fulvi exercitu ob similis iram fugae missi eo ab senatu
fuerant. C. Aurunculeijo eaedem in Sardinia legiones, quibus
P. Manlius Volso eam provinciam obtinuerat, decretae. P. Sul-
piejo eadem legione eademque classe Macedoniam obtinere
iusso prorogatum in annum imperium. triginta quinqueremes
ex Sicilia Tarentum ad Q. Fabium consulem mitti iussae; cetera
bei Liv. nur einmal, an unserer
Stelle, sonst 20n nescius: 43, 13, 1.
6. minus simileveri] — ,,nichtrecht
wahrscheinlich*; minus ist bei Liv.
sehr oft — non satis; z. B. 99,19, 4
minus — ausus.
annum integrum] Liv. làfst unbe-
rücksichtigt, dafs, wer die Erobe-
rung wie Polybius in 209 setzte,
auch die Ankunft 209 und nicht 211
ausetzen mufste.
*. regionibus — partitum] .,ráum-
lich getrennt*. vgl. c. 35, 10 pro-
vinciae — non permixtae regionibus.
8. peregrinam cum Gallia] da die
iurisdictio inter cives et peregrinos
im Kriege abnahm, der Mangel
an Feldherrn aber hervortrat, so
wird der praetor peregrinus nach
Bedürfnis mit einem Kommando
betraut. c. 22, 3 peregrina et quo
senatus censuisset.
12. ex legionibus Cn. Fulvii] es
sind die bei Herdonea geschlagenen
Truppen.
13. militiae — ignominia] vgl.
26, 1, 10 ne in oppidis hibernarent
neve hiberna propius ullam urbem
decem milibus passuum aedificarent.
ob — iram fugae] freier Gebrauch
des gen. object. — wegen der Flucht.
9, 1, 5 ob iram repulsae u. ó.
sub qua militabant| sub drückt
die Unterwerfung unter eine hóhere
Anordnung aus; vgl. sub auspicio,
sub duce u. a. 95, 19, 4 sub hoc
sacramento — militavi.
15. sitti tvussae] ?ubeo ist mit
-1
13
17
e
LIBER XXVII. CAP. 7. 8. a. u. 545.
14
classe placere praedatum in Africam aut ipsum M. Valerium
Laevinum traicere aut mittere seu L. Cincium seu M. Valerium
Messallam vellet. nec de Hispania quiequam mutatum, nisi
quod non in annum Scipioni Silanoque, sed donee revocati ab
senatu forent, prorogatum imperium est. ita provinciae exer-
cituumque in eum annum partita imperia.
Inter maiorum rerum curas comitia maximi curionis, cum
in locum M. Aemili sacerdos crearetur, vetus excitaverunt cer-
tamen, patrieiis negantibus C. Mamih Atelli; qui unus ex plebe
petebat, habendam rationem esse, quia nemo ante eum nisi ex
patribus id sacerdotium habuisset. tribuni appellati ad sena-
tum (remp reiecerunt; senatus populi potetatem fecit: ita primus
ex plebe creatus maximus curio C. Mamilius Atellus. et flami-
nem Dialem invitum inaugurari coegit P. Licinius pontifex
maximus C. Valerium Flaccum; decemvirum sacris faeiundis
creatus in locum Q. Muci Seaevolae demortui C. Laetorius.
causam inaugurari coacti flaminis libens reticuissem, ni ex
mala fama in bonam verüisset. ob adulescentiam neglegentem
luxuriosamque C. Flaccus flamen captus a P. Licinio pontifice
maximo erat, L. Flaeco fratri germano cognatisque aliis ob
eadem vitia invisus. is ut animum eius cura sacrorum et.
caerimoniarum cepit, ita repente exuit antiquos mores, ut nemo
dem Inf. Pass. verbunden, trotz-
dem ein persónliches Subjekt die
Handlung vollbringt, (als würe
der Befehl an die Sache, an der
er vollzogen wird, gerichtet. 43,
12, 6. quattuor legiones scribi
iussae.
17. sed donec revocati] dies un-
cewóhnliche Verfahren wird bei
überseeischen Expeditionen immer
notwendiger; ebenso erhált Scipio
Afrika 30, 1, 10., Flamininus Make-
donien 32, 28, 9.
e: 8, 1. vetus — certamen] es ist
die bereits durch das ogulnische Ge-
setz (10, 6 u. f£.) entschiedene Frage
nach der Qualifikation der Plebejer
zu hóheren Priesterümtern, die für
diesen Fall, der kein Prücedens
hatte, bestritten wurde.
3. tribuni appellati] Atellus ruft
die Tribunen zum Schutz der lex
Ogulnia auf gegen die seiner Wahl
versagte Bestátigung (patricis ne-
gantibus). Die Tribunen verweisen
die Sache an den Senat, als oberste
Instanz in sakralen Dingen; der
Senat entzieht sich der Entschei-
dung, indem er es dem Volke über-
làfst, die lex Ogulnia auch auf diesen
Fall anzuwenden, was bisher unter-
blieben war. 8. 2. quia «emo ante
— misi ex patribus.
populi potestatem fecit] sehr oft
sagt Liv.: populo potestas facta;
Beispiel für den Genitiv nur 43,15, 5.
practores consulis — arbitrium fe-
cerunt,
4. inaugurari] ,sich weihen zu
lassen"; ein feierliches Augurium
entschied über die Zulüssigkeit der
Wahl.
decemvirum] ist Genit. Plur; ,,als
einer der Decemvirn*'; so ófter auch
duwumvirum creari (archaisch).
5. inaugurari coacti flaminis] —
cur flamen | inaugurari | coactus
esset.
adulescentiam neglegentem luxurio-
samque| meglegens (Gegensatz dili-
gens) mit Rücksicht auf die Ver-
mógensverwaltung — unordentlich ;
bei Liv. nur hier. Durch die mit
dem flaminiwum verbundene strenge
Zucht hoffte man seine Besserung
zu erreichen.
LIBER XXVII. CAP. 8. 15
a. Ch. 209.
tota iuventute haberetur prior nec probatior primoribus patrum,
suis pariter alienisque esset. huius famae consensu elatus ad
iustam fiduciam sui rem intermissam per multos annos ob in-
dignitatem flaminum priorum repetivit, ut in senatum introiret.
ingressum eum curiam cum L. Licinius praetor inde eduxisset,
iribunos plebis appellavit. flamen vestutum ius sacerdotii re-
petebat: datum id cum toga praetexta et sella curuli ei flaminio
esse. praetor non exoletis vetustate annalium exemplis stare
ius, sed recentissimae cuiusque consuetudinis usu volebat: nec
patrum nec avorum memoria Dialem quemquam id ius usur-
passe. tribuni rem inertia flaminum obliteratam ipsis, non
sacerdotio damno fuisse cum aequom censuissent, ne ipso qui-
dem contra tendente praetore magno adsensu patrum plebis-
que flaminem in senatum introduxerunt, omnibus ita existi-
mantibus, magis sanctitate vitae quam sacerdotii iure eam
rem flaminem obtinuisse.
Consules priusquam in provincias irent, duas urbanas le-
giones, in supplementum quantum opus erat ceteris exercitibus
militum scripserunt. urbanum veterem exercitum Fulvius con-
sul C. Fulvio Flacco legato — frater hie consulis erat — in
Etruriam dedit ducendum, et legiones quae in Etruria erant
Romam deducendas. et Fabius eonsul reliquias exercitus Ful-
viani conquisitas — fuere autem ad quattuor milia trecenti quadra-
ginta quattuor — Q. Maximum filium ducere in Siciliam ad
M. Valerium proconsulem iussit atque ab eo duas legiones
6. tota inventute|] — , iim Bereiche
der Jugend*; lokaler Ablativ statt
er oder de; vgl 26, 38, 12 for-
tissimi toto Punico ecvercitu
u. ó.
probatior] diesen Komparativ hat
zuerst Liv., doch bildet schon Cicero
probatissimus. Beachte die Allitte-
ration: prior probotior primoribus
patrum; hàufig prior potiorque.
7. utinsenatwum introiret] er ver-
langte Eintrittsrecht in den Senat.
Anders c. 5, 6.
8. datum id] nüàmlich schon von
Numa. 1, 20, 2 insignique eum veste
et curuli regia sella adornavit.
..9. exoletis vetustate annalium]
,auf den infolge des Alters der
Überlieferung ungiltig gewordenen
Beispielen*. ezxolesco statt des ge-
wóhnlichen obsolesco z. B. 9, 52, 4.
stare ius] .,das Recht beruhe
nicht, habe nieht zur Grundlage";
konstruiert wie miti aliq. re. 94,
1, 13 ui — societas eo iure staret
(Cic.).
recentissimae consuetudinis usu|
auf dem durch die neuste Sitte
entstandenen Brauche*. (Gewóhn-
lich wird umgekehrt nach dem
usus, mos maiorum entschieden. —
Hóchst auffallend ist der Pleonas-
mus consuetudinis usus.
usurpasse] bezeichnet mit repe-
tere verbunden eine rechtmàá[sige
Inanspruchnahme. 4, 3, 5. quod
populi est, repetimus atque usurpa-
mus.
10. contra tendente] tendere hàufig
für Parteibestrebungen der Politik;
24. 98, 1. cum ali alio tenderent
94, 5, 8. 24, 31, 4. ultra tendere.
28, 14, 8 propalam tendere.
13. ad quattuor milia trecenti
quadraginta quattuor ad wendet Liv.
mehrfach an bei Zahlen, die bis
zu den Einern spezialisiert sind;
ja sogar 23, 37, 11. ad quadra-
ginta wnwm.
9
10
11
13
14
18
9
2
LIBER XXVII. CAP. 8. 9.
16
a. u. 545.
et trieinta quinqueremes accipere. nihil eae ductae ex insula
legiones minuerunt nec viribus nec specie eius provinciae prae-
sidium. nam cum praeter egregie suppletas duas veteres
legiones transfugarum etiam Numidarum equitum peditumque
magnam vim haberet, Siculos quoque, qui in exercitu Epicydis
aut Poenorum fuerant, belli peritos viros, milites scripsit. ea
externa auxilia cum singulis Romanis legionibus adiunxisset,
duorum speciem exereituum servavit: altero L. Cincium par-
tem insulae, qua regnum Hieronis fuerat, tueri iussit; altero
ipse ceteram insulam tuebatur, divisam quondam Romani Punici-
que imperii finibus, classe quoque septuaginta navium partita,
ut omni ambitu litorum praesidia orae maritumae essent. ipse
cum Muttinis equitatu provinciam peragrabat, ut viseret agros
eultaque ab incultis notaret et perinde dominos laudaret
castigaretque. ita tantum ea cura frumenti provenit, ut et
Romam mitteret, et Catimam conveheret, unde exercitui, qui
ad Tarentum aestiva acturus esset, posset praeberi.
Ceterum transportati milites in Siciliam — et erant maior
pars Latini nominis sociorumque — prope magni motus causa
fuere: adeo ex parvis saepe magnarum momenta rerum pen-
dent. fremitus enim inter Latinos sociosque in conciliis ortus,
decimum annum dilectibus, stipendiis se exhaustos esse; quot-
14. mec viribus mec specie | viribus
eigentliche — Wehrhaftigkeit,
specie — Ansehnlichkeit; also etwa:
faktisch und numerisch.
15. Epicydis aut. Poenorum] da
beides eigentlich dasselbe besagt,
erwarten wir vel statt awt. Liv.
macht jedoch von dem einfachen
vel einen üufserst sparsamen Ge-
brauch und scheidet es nicht von
«aut; háufiger wendet er vel — vel an.
16. tueri iussit] tueri und tutari
-— decken und bedecken, bezeichnen
in der Militàrsprache den bewaff-
neten, zur Abwehr bestimmten
und bereiten Schutz c. 15, 5. tutandis
commeatibus c. 95, 4. arcem tutatus
esset.
17. insulam, divisam quondam |
die Worte sind nicht klar, da von
einer Teilung zwischen Rom und
Karthago nichts bekannt ist.
omni ambitu litorum] ambitus
im eigentlichen Sinne findet sich
auch bei Cic.; Liv. scheint es nur
hier zu gebrauchen; hàufiger circu-
itus.
cultaque ab incultés notaret] —
durch eine nota von einander schei-
den; wie discernere konstruiert.
perinde] entsprechend. Zu
perinde ohne folgenden Vergiei-
chungssatz 39, 44, 9. perinde wor
instituta fuerat — dem Manne ent-
sprechend.
19. tantum frumenti provenit] ,,es
ging ein als Ertrag". 45, 13, 16
ex fructibus, quae ibi — proveniant.
praeberi] ,,geliefert werden", tech-
nischer Ausdruck von Lieferungen
auf Staatskosten, daneben prae-
stare.
e. 9—10, 10. Mehrere Kolo-
nieen verweigern den Gehor-
sam.
e. 9, 1. ez parvis] erg. rebus. vgl.
32, 17, 9. ex momentis parvarum
plerumque. rerum. penderet. (bellum).
2. in conciliis] es sind private Ver-
sammlungen zu politischen Zwecken.
dilectibus stipendiis] das zwei-
gliedrige Asyndeton malt die Er-
regung der ltedner. 25, 14, 9. quos
vires sanguis desereret von Kámpfern,
die mit dem letzten Hauche noch
angreifen.
zx. Ch. 209.
LIBER XXVIT.
CAP. 9. 11
annis fefme clade magna pugnare; alios in acie occidi, alios :
morbo absumi; magis perire sibi civem, qui ab Romano miles
lectus sit, quam qui ab Poeno captus: quippe ab hoste gratis
remitti in patriam, ab Romanis extra Italiam in exilium verius
quam in militiam ablegari.
octavum iam ibi annum sene-
scere Cannensem militem, moriturum ante, quam Italia hostis,
quippe nunc eum maxime florens viribus, excedat.
Si veteres
milites non redeant in patriam, novi legantur, brevi neminem :
superfuturum.
itaque, quod propediem res ipsa negatura sit,
priusquam ad ultimam solitudinem atque egestatem perveniant,
negandum populo Romano esse. si consentientis in hoc socios
videant Romani, profecto de pace cum Carthaginiensibus iun-
genda cogitaturos; aliter numquam vivo Hannibale sine bello
ltaliam fore.
haec acta in conciliis.
triginta tum coloniae
populi Romani erant; ex iis duodecim, cum omnium legationes
Romae essent, negaverunt consulibus esse, unde milites pecu-
niamque darent.
eae fuere Ardea Nepete Sutrium Alba Car-
seoli Cora Suessa Cercei Setia Cales Narnia Interamna.
nova
re consules icti cum absterrere eos a tam detestabili consilio
vellent, eastigando increpandoque plus quam leniter agendo
profeceturos rati, eos ausos esse consulibus dicere aiebant, quod
3. magis perire sibi] sibi Dativ
des Interesses; ,,er sei für sie mit
grófserer Gewifsheit verloren'*.
ab Romano — ab Poeno] die Sin-
gularia der Vólkernamen zur Be-
zeichnung 1) des ganzen Volkes,
2) des Heeres eines Volkes, 3) des
Feldherrn als Vertreter eines Volkes,
sind namentlich in der 1. u.3. Dekade
háufig. Meist werden damit grofse
Nationen (oder ihre Vertreter)
bezeichnet. Auf griechische Ver-
háltnisse wird der Gebrauch nicht
ausgedehnt.
in exiliwm verius] verius setzt
einen richtigen Ausdruck an die
Stelle eines falschen — eigentlich
richtiger, mehr. 1, 56, 9. ludibrium
verius, quam comes.
ablegari| Ausdruck der Militürs:
abkommandieren. 29, 25, 5. (con-
sulem) procul ab Italia ablegatwm.
4. nunc cum mazime] cum maxime
entstanden aus «w£ cum mazime, er-
scheint schon bei Cie. ohne wt —
ganz besonders; 99, 17, 20 omnia —
passi sumus et cum macime pati-
nur.
Tit. Liv. B. 91.
6. consentientis in hoc] 4m rem
consentire ist nicht selten, 26, 36, 10
in haec — consenswm est. 9, 32,9
im wnwum consentientia. Dagegen
8 14. consensisse — ad.
aliter] — quod misi ita fieret,
ebenso alioquin, ist livianisch,
90, 37, 6. aliter mec indutias mec
spem pacis wllam esse.
7. coloniae populi K.] der Genitiv
bezeichnet die Kolonien als Besitz
des Volkes; ihre Bewohner waren
Latiner.
omniwm legationes] gemeint sind
die magistratus und principes der
Kolonien, die ófters zur Festsetzung
der Kontingentziffer nach Rom citiert
werden. i
8. nova re — icti] ,|von der Uber-
raschung getroffen". Die háufige
von kórperlichen Verhültnissen ent-
lehnte Metapher ist beiden Sprachen
gemeinsam. c. 51, 12 ictus luctu
u. à.
castigando | increpandoque| — 10,
35, 11 ?urganti increpantique. Da
beides nur einen Tadel mit Worten
bezeichnet, so kann leniter agendo
nichts sein, als Bitten.
2
10
11
13
14
10
[59]
LIBER XXVII. CAP. 9. 10.
18
a. u. 545,
ut in senatu pronuntiarent in animum inducere non
possent: non enim detractationem eam munerum militiae sed
apertam defectionem a populo Romano esse. redirent itaque
propere in colonias, et tamquam integra re, locuti magis quam
ausi tantum nefas, eum suis consulerent; admonerent non Cam-
panos neque Tarentinos esse eos sed Romanos; inde oriundos,
inde in colonias atque in agrum bello captum stirpis augendae
causa missos; quae liberi parentibus deberent, ea illos Romanis
debere, si ulla pietas, si memoria antiquae patriae esset. con-
sulerent igitur de integro: nam tum quidem quae temere agi-
tassent, ea prodendi imperi Romani, tradendae Hannibali vic-
toriae esse. cum alternis haec consules diu iactassent, nihil
moti legati neque se, quod domum renuntiarent, habere di-
xerunt, neque senatum suum, quod novi consuleret, ubi nec
miles, qui legeretur, nec pecunia, quae daretur in stipendium,
esset. cum obstinatos eos viderent consules, rem ad senatum
detulerunt, ubi tantus pavor animis hominum est iniectus, ut
magna pars actum de imperio dicerent: idem alias colonias
facturas, idem socios; consensisse omnis ad prodendam Han-
nibali urbem Romanam. Consules hortari et consolari senatum
et dicere alias colonias ia fide atque officio pristino fore: eas
quoque ipsas, quae officio decesserint, si legàti cirea eas colo-
nias mittantur, qui castigent, non qui precentur, verecundiam
imperii habituras esse. permissum ab senatu iis cum esset,
agerent facerentque, ut e re publica ducerent, pertemptatis
consules
9. in animum inducere] — sich
entschliefsen, wird bei Liv. gleich-
müísig mit wí und Inf. verbunden;
Cicero sagt animwm inducere mit
dem Infinitiv; anders c. 12, 7.
10. tanquam integra re] ,,als
wenn die Sache noch uneróürtert
würe''; oft rem integram referre: über
eine noch nicht verhandelte Sache
berichten.
11. sed -Homanos| es wird aufser
Augen gelassen, dafs die Kolonisten
eigentlich Latiner sind.
inde oriundos] das bei Cicero
seltene, mehr dichterische oriundus
ist bei Liv. háufig für Herleitung
der Abstammung aus fernerer
Zeit; mit nde, unde, a, ex. c. 30, 9.
Se — ex ea civitate — oriundos ferunt.
stirpis augendae causae] ,,zur Ver-
mehrung der Bevólkerung'',34,58,13
stirpis augendae causa. — Liv. hat
mehrfach das sonst dichterische
stirps kollektiv — liberi. 23, 30, 11
macimus stirpis.
12. ea, prodendi imperii — esse] der
Genitiv des Gerundivums mit esse
zur Bezeichnung dessen, wozu eine
Sache dient oder geeignet ist, findet
sich bei Cicero und Sallust selten,
bei Liv. oft.
13. alternis] erg. vicibus; ad-
verbieller Ablativ. 22, 41,3 alternis
imperitabant erg. diebus.
€. 10, 1. 2» fide atque officio —
fore] ,,sie würden in der Treupflicht
verharren"; wie imn potestate esse
offizieller Ausdruck.
eas quoque ipsas] sonst sagt Liv.
fast ausnahmslos et ?pse. c. 4, T.
27,1. 28,16. 32,4 u. 6. 43,8 u. 8. w.
verecundiam | imperii habituras]
Würden noch Ehrfurchtempfinden*,
vgl. 23, 4, 6. (R. imperiwm) cuius
aliqua verecundia erat.
2, agerent facerentque, ut e re pu-
blica ducerent] Formel der Senats-
beschlüsse, mit der den Beamten
Vollmacht übertragen wurde.
pertemptatis animis] vor Berufung
LIBER XXVII. CAP. 10. 19
a. Ch. 209.
prius aliarum coloniarum animis citaverunt legatos quaesive-
runtque ab iis, eequid milites ex formula paratos haberent.
pro duodeviginti coloniis M. Sextilius Fregellanus respondit et :
milites ex formula paratos esse, et si pluribus opus esset,
pluris daturos, et, quidquid aliud imperaret velletque populus
Romanus, enixe facturos: ad id sibi neque opes deesse et ani-
mum etiam superesse. consules parum sibi videri praefati pro :
merito eorum sua voce conlaudari eos, nisi universi patres iis
in curia gratias egissent, sequi in senatum eos iusserunt.
senatus quam poterat honoratissimo decreto adlocutus eos man-
dat consulibus, ut ad populum quoque eos producerent et inter
multa alia praeclara, quae ipsis maioribusque suis praestitis-
sent, recens etiam meritum eorum in rem publieam comme-
morarent. ne nunc quidem post tot saecula sileantur frauden-
turve laude sua: Signini fuere et Norbani Saticulanique et
Fregellani et Lucerini et Venusini et Brundusini et Hadriani
et Firmani et Ariminenses, et ab altero mari Pontiani et
Paestani et Cosani, et mediterranei Beneventani et Aesernini
et Spoletini et Placentini et Cremonenses. harum coloniarum
subsidio tum imperium populi Romani stetit, iisque gratiae in
senatu et apud populum actae. duodecim aliarum coloniarum,
quae detractaverunt imperium, mentionem fieri patres vetuerunt,
neque illos dimitti neque retineri neque appellari a consulibus.
ea tacita castigatio maxime ex dignitate populi Romani visa est.
Cetera expedientibus, quae ad bellum opus erant, con-
einer Versammlung sichern sie sich — res siletur findet sich auch bei
eie Majoritàt. pertemptatis statt des
gewühnlichen temptatis noch 2, 3, 6.
ecquid — haberent] nonne
haberent; so auch Cicero.
ex formula| nach der Matrikel,
92, 57, 10 ad mibtes ex formula
accipiendos.
5. sua voce conlaudari] ,,nur durch
ihren Mund*. Gegensatz: vocibus
alienis 6, 36, 8.
6. honoratissimo decreto] honora-
tus heifst sonst die Person oder
Sache, welche geehrt wird ; in transi-
iivem Sinne — ehrend steht Aonori-
ficus 93, 20, 8 senatus honorifica
— decreta.
inter multa alia — etiam] livianisch
statt cum multa — twm. 26, 50, 2.
quae praestitissent| ,was sie ge-
leistet hátten'*. praestare heiíst
,leisten** bei Liv. im weitesten Um-
fange. vgl. c. 8, 19.
1. sileantur] ,soll von ihnen ge-
schwiegen werden". süere rem u.
Cicero, silere aliquem ist sonst nur
dichterisch. 29, 24, 4. si sileretur —
wenn es verschwiegen würde.
fuere et — et — et] das Poly-
syndeton soll die Menge veranschau-
lichen.
8. et ab altero mari| Liv. scheidet
die italischen Meere meist in superum
und inferum, selten T'uscum und
Adriaticum. Nach Brundusini und
Hadriani ist alterum hier zweifel-
los — Tuscum.
mediterranei] .aus dem Binnen-
lande*, von den Stádten auf die Ein-
wohner übertragen. 21, 60, 4 mari-
timos — populos — in mediterraneis.
10. mazime er dignitate] der
Ausdruck verschleiert, dafs es keine
andere Móglichkeit gab. vgl.31, 15, 1.
ex dignitate magis visum.
e. 10, 11— e. 12. Amtshand-
lungen der Beamten in Rom.
Prodigien.
11. cetera expedientibus] ,als sie
9*
Qt
19
11
[n
Los
13
11
ro
20 LIBER XXVII. CAP. 10. 11.
a. u. 545.
sulibus aurum vicensimarium, quod in sanetiore aerario ad
2 ultimos casus servabatur, promi placuit. prompta ad quattuor
milia pondo auri. inde quingena pondo data consulibus et M. Mar-
cello et P. Sulpieio proconsulibus et L. Veturio praetori, qui
Galliam provinciam erat sortitus, additumque Fabio consuli
centum pondo auri praecipuum, quod in arcem "Tarentinam
portaretur; cetero auro usi sunt ad vestimenta praesenti pecu-
nia locanda exercitui, qui in Hispania bellum secunda sua
fama ducisque gerebat. Prodigia quoque, priusquam ab urbe
consules proficiscerentur, procurari placuit. in Albano monte
tacta de caelo erant signum lovis arborque templo propinqua,
et Ostiae lacus, e£ Capuae murus Fortunaeque aedis, et Sinuessae
murus portaque: haec de caelo tacta. cruentam etiam fluxisse
aquam Albanam quidam auctores erant; et Romae intus in
cella [aedis] Fortis Fortunae de capite signum, quod in corona
erat, in manum sponte sua prolapsum; et Priverni satis con-
stabat bovem locutum, volturiumque frequenti foro in tabernam
devolasse, et Sinuessae natum ambiguo inter marem ac femi-
zu Ordnen versuchten*; dafs sie
damit nicht zu Stande kamen, ver-
anlafste eben den Beschluís: promi
placuit.
aurum vicensimarium] von dem
Werte der freigelassenen Sklaven
wurde !4,, — 5?/ als Abgabe in
Gold erhoben und im Arar im
Tempel des Saturn deponiert. —
in sanctiore aerario] — ,,geheime
Schatzkammer",, eine besondere Ab-
teilung des Árar. Zur Offnung des-
selben bedurfte es eines besonderen
Senatsbeschlusses, daher promi
placuit.
13. praecipwwun ] ,,als aufserordent-
liche Zahlung"'. praecipuum bezeich-
net im Gerichtsverfahren den Anteil,
den bei Teilungen jemand vor den
anderen voraus empfàngt. Liv.
wendet es sonst stets als Adjektiv
an: praecipuum decus, praecipua
munera u. À.
praesenti pecunia] ,gegen bar
Geld'; praesens pecunia ist sofort,
nicht in einer Frist auf Grund von
Kontrakten gezahltes Geld; so auch
23, 31, 2. stipendium praesens.
e. 11, 2. arborque templo propin-
qua| der sakrale Stil bezeichnet ein
Gotteshaus háufiger mit aedes. vgl.
8 3. aedis Fortunae; templwm ist
jeder inaugurierte Ort.
Ostiae lacus] ein See bei Ostia,
von dem sonst nichts bekannt ist.
Capuae murus] von dem Prodigium
des Blitzschlages in die Stadtmauern
glaubte man, daís es Verlust der
Freiheit und Wiederkehr des Kónig-
tums bedeute.
haec de caelo tacta ] Rekapitulation,
welche meist durch ein Demon-
strativ oder demonstratives Adverb
eingeführt wird. c. 20, 8 haec —
acta; u. O.
3. aqua, Albana] der Ableitungs-
kanal des Albanersees, 396 anf Ge-
heifs der Gótter eingerichtet.
intus in cella] ,iinwendig in**, alter-
tümliche, mehr valgáàre Wendung:
24, 10, 6 in aede intus.
sponte sua] von unbelebten Dingen
mehrfach, doch stets in umgekehrter
Stellung sua sponte.
4. satis constabat| — galt als
ausgemacht*, sonst von historisch
verbürgten 'Thatsachen; von Pro-
digien 37, 3, 3. sereno satis com-
stabat nimbwm ortum.
bovem locutum] auf dies hàufig
wiederkehrende Prodigium hielt der
Senat im Freien Sitzung.
volturiumque| | auch das Er-
scheinen des Uhu und Falken an
offentlichen Orten und in Tempeln
galt als Prodigium.
LIBER XXVIL CAP. 11. 21
a. Ch. 209.
nam sexu infantem, quos androgynos volgus, ut pleraque, 5
faciliore ad duplicanda verba Graeco sermone, appellat, et
lacte pluvisse, et cum elephanti capite puerum matum.
prodigia hostiis maioribus procurata, et supplicatio circa omnia
pulvinaria et obsecratio in unum diem indicta; et decretum,
ut C. Hostilius praetor ludos Apollini, sicut iis annis voti
factique erant, voveret faceretque.
Per eos dies et censoribus creandis Q. Fulvius consul 7
comitia habuit. «creati censores, ambo qui nondum consules
fuerant, M. Cornelius Cethegus P. Sempronius Tuditanus. ii
censores ut agrum Campanum fruendum locarent, ex auctori-
tate patrum latum ad plebem est, plebesque scivit. senatus
lectionem contentio inter censores de principe legendo tenuit.
Semproni lectio erat; ceterum Cornelis morem traditum a
patribus sequendum aiebat, ut qui primus censor ex iis, qui
viverent, fuisset, eum principem legerent: is T. Manlius Tor-
quatus erat; Sempronius, cui di sortem legendi dedissent, ei
ius liberum eosdem dedisse deos; se id suo arbitrio facturum
leeturumque Q. Fabium Maximum, qnem tum principem Ho-
manae civitatis esse vel Hannibale iudice victurus esset. cum
diu eertatum verbis esset, concedente conlega lectus a Sem-
pronio princeps in senatu Q. Fabius Maximus consul. inde
alius lectus senatus octo praeteritis, inter quos M. Caecilius
Metellus erat, infamis auctor deserendae Italiae post Cannensem
5. quos androgynos] die guie-
chische Wortbildung umschreibt Liv.
€. 397,5 mit incertus mas an femina,
spáter bildet er dafür semimas.
91, 12, 8. 39, 22, 5.
ut pleraque] erg. appellat. Der hàu-
fige Gebrauch griechischer Fremd-
wórterin tüglicher Rede wird damit
bezeugt.
6. obsecratio] — supplicatio wie
26, 23, 6. obsecratio in unum diem.
ludos Apollini] es sind die 212
eingesetzten ludi Apollinares. 26,
93, 3.
. toveret faceretaue] so stets bei
Übernahme von Gelübden u. a.
c. 23, 7. vovit fecitque.
9. Sempromni lectio erat] sonst
wühlen beide Censoren den princeps
gemeinsam, verlost wird nur die
Ceremonie des lustrum condere.
10. qui primus censor — fuisset]
in ühnlicher Weise wird 23, 22, 10
der &ülteste lebende Censor bei
der Wahl zum Diktator berück-
sichtigt.
11. sortem legendi] das Resultat
der Verlosung erscheint als Gótter-
wille. 44, 22, 3. deos — huic favisse
sorti spero.
Hannibale iudice victurus] wenn
über diese Frage ein Rechtsstreit
entstànde, so würde er selbst nach
dem Urteil des Hannibal ,,gewinnen'.
12. concedente conlega), gewóhn-
licher sagt Liv. concedere alicui
aliquid oder concedere de aliqua
re; jedoch 30, 40, 8 concedente con-
lega.
octo praeteritis] merke senatu
movere, eicere — Ausstofsung bis-
heriger Senatoren; praeterire —
Aufnahmeverweigerung (kurulischer
Beamten u. a.); doch letzteres bis-
weilen auch in weiterem Sinne
movere 34, 44, 4. 98, 28, 2.
inter quos] statt im quibus. vgl.
6, 20, 8 inter quos C. Servilium u. ó.
deserendae Italiae] der Plan: ut
deserta Italia ad regem aliquem
transfugiant, wurde durch Scipios
Einschreiten vereitelt. 22, 53.
ea 6
-
10
11
13
14
e
LIBER XXVII. CAP. 11. 12.
22
2a. u. 545.
cladem. in equestribus quoque notis eadem servata causa;
sed erant perpauci, quos ea infamia attingeret. illis omnibus
— et multi erant — adempti equi, qui Cannensium legionum
equites in Sicilia erant. addiderunt acerbitati etiam tempus,
ne praeterita stipendia procederent iis, quae equo publico
meruerant, sed dena stipendia equis privatis facerent. magnum
praeterea numerum eorum conquisiverunt, qui equo merere
deberent; atque ex iis, qui principio eius belli septemdecim
annos nati fuerant neque militaverant, omnis aerarios fecerunt.
locaverunt inde reficienda, quae circa forum incendio consumpta
erant, septem tabernas, macellum, atrium regium.
Transactis omnibus, quae Romae agenda erant, consules
ad bellum profecti. prior Fulvius praegressus Capuam; post
paucos dies consecutus Fabius, qui et conlegam coram obte-
status et per litteras Marcellum, ut quam acerrimo bello deti-
nerent Hannibalem, dum ipse Tarentum oppugnaret: ea urbe
adempta hosti iam undique pulso, nec ubi consisteret, nec quod
fidum respiceret habenti, ne remorandi quidem causam in Italia
fore. legium etiam nuntium mittit ad praefectum praesidii,
quod ab Laevino consule adversus Bruttios ibi locatum erat,
octo milia hominum, pars maxima ab Agathyrna, sicut ante
dictum est, ex Sicilia traducta, rapto vivere hominum adsue-
14. Cannensium — equites] sie zwischen . Marcellus — und
werden bestraft 1) mit Verlust der
equi publici, 2) mit 10jàáhrigem Nach-
dienen auf eigenem Pferde. Das
dies 7 Jahre nach der Niederlage
geschieht, ist eine aufserordentliche
Hárte.
15. qui equo merere deberent] —
Leute, die nach ihrem Vermógen
verpflichtet gewesen würen, equis
privatis zu dienen. Die Censoren
verschürfen also die Kontrole der
Steuer- und Dienstpflicht.
septemdecim | annos] sie hatten
sich bei Eintritt der aetas militaris
der Dienstpflicht entzogen.
aerarios fecerunt) aerarios ve-
linquere oder im aerarios referre:
Ausstofsung aus der Tribus und
Versetzung in die unterste Klasse
der Bürger, unter Verlust jeglichen
Stimmrechts.
16. incendio consumpta] über
den Brand 26, 27, wo jedoch statt
macellum | das forum piscatorium
steht.
e. 12—15.
Doppelschlacht
Hannibal.
2, prior — praegressus] ühnliche
pleonastische Wendungen des Liv.
retro redire, ante praeoccupare, prio-
rem praevenire, prius praecipere,
prius praemeditari u. a.
coram obtestatus] — ,,persónlich*
oder, mündlich*; vgl. coram arguere,
coram respondere, coram audire;
Gegensatz: per litteras. — Zu er-
günzen ist est, das bei Liv. auch sonst
in Nebensützen fehlt.
3. quod fidwm respiceret] ,,eine
Stütze, auf die er hinblicken kónn-
te". respicere — sich nach etwas
umsehen, erwartungsvoll, wie nach
einer Hilfe, oder auch üngstlich,
wie nach einer Gefahr; ebenso re-
spectus. vgl. 91, 44, 8 qui respec-
twm habent.
"e remorandi qwidem| remorari
als Intransitiv findet sich aufser
bei Dichtern nur hier; transitiv
noch 2, 45, 7.
5. ab Agathyrna] sie werden
96, 40 ad populandum Bruttiwm
agrum hinübergeschafft.
LIBER XXVII. CAP. 12. 23
*. Ch. 209.
torum; additi erant Bruttiorum indidem perfugae, et audacia
et audendi omnia necessitatibus pares: hane manum ad Brut-
tium primum agrum depopulandum duci iussit, inde ad Cau-
loneam urbem oppugnandam. imperata non inpigre solum sed
etiam avide executi direptis fugatisque cultoribus agri summa
vi urbem oppugnabant. Marcellus et consulis litteris excitus,
et quia ita induxerat in animum neminem ducem liomanum
tam parem Hannibali quam se esse, ubi primum in agris
pabuli copia fuit, ex hibernis profectus ad Canusium Hanni-
bali oecurrit. sollicitabat ad defectionem Canusinos Poenus;
ceterum ut adpropinquare Marcellum audivit, castra inde movit.
aperta erat regio sine ullis ad insidias latebris; itaque in loca
saltuosa cedere inde coepit. Marcellus vestigiis instabat ca-
straque castris conferebat et opere perfecto extemplo in aciem
legiones educebat. Hannibal turmatim per equites peditumque
laculatores levia certamina serens casum universae pugnae non
necessarium ducebat. tractus est tamen ad id, quod vitabat,
certamen. nocte praegressum adsequitur locis planis ac paten-
tibus Marcellus; castra inde ponentem pugnando undique in
munitores operibus prohibet. ita signa conlata pugnatumque
totis copiis, et, cum iam nox instaret, Marte aequo discessum
indidem] — ,ebendaher", d. h.
aus Bruttium; entstanden aus idem
und de, wie aliunde aus alius und
de; meist mit Hinzufügung eines
Ortsnamens: 25,15, 7 indidem ec
Achaia oriundi; doch auch 23, 46, 12
ohne Ortsnamen civis indidem erat.
1. ita induxerat in animum] ,,er
hatte die Überzeugung*. Zur Kon-
struktion vgl. c. 9, 9.
pabuli copia fuit] Bezeichnung
des Frühlings; 923, 48, 1. altae in
segetibus herbae pabulum praebent:
des Spütsommers.
8. sine ullis ad insidias latebris]
c. 41, 4 nihil — ad insidias late-
brarum. Dafs das den Zweck be-
zeichnende zweite Substantiv ein-
fach mit ad beigefügt wird, ist
selbst bei Liv. ungewóhnlich.
9. vestigiis instabat] dem Sinne
nach — vestigiis institit sequi c. 2,10.
Liv. sagt gleich hàáufig vestigiis
instare und vestigiis insistere.
turmatim] — , schwadronenweise''.
Die von Substantiven abgeleiteten
Adverbia auf tim haben distributive
Bedeutung: curiatim, centuriatim,
catervatim, turmatim, viritim u. a.
peditum iaculatores] zcfoor-
z.cr«(; auch 21, 52, 9. peditum ia-
culatoribus neben 21, 46, 3 iacula-
toribus ex peditibus.
certamina serens] wie c. 41, 5.
procursantes certamina — serebant:
an verschiedenen Punkten kleine
Gefechte beginnend; nicht zu ver-
wechseln mit der háufigen Metapher:
bella, discordias serere — Zwietracht
anstiften.
casum X umiversae — dimicationis]
»das Risiko einer Hauptschlacht.*
22, 32, 2 in casum universae dimi-
cationis.
10. locis planis ac patentibus]
alliterierende Formel: 21, 7, 5. pla-
miorem patentioremque, 94, 18, 5.
plano campo — patentem. 94, 14, 6.
puro ac patenti campo.
munitores] in der Militàrsprache
bezeichnen Substantive auf tor nicht
Soldaten, denen stets eine be-
stimmte Aufgabe zufállt, sondern
die eine stets wiederkehrende
Verrichtung vorzunehmen haben:
praedator, pabulator, aquator, ex-
gplorator, frumentator u. a.
-1
9
10
24 LIBER XXVII CAP. 1?. 13.
a. u. 545.
est. castra exiguo distantia spatio raptim ante noctem per-
munita.
11 Postero die luee prima Marcellus in aciem copias eduxit;
nec Hannibal detractavit certamen multis verbis adhortatus
milites, ut memores Trasumenni Cannarumque contunderent
12 ferociam hostis: urgere atque instare eum, non iter quietos
facere, non castra ponere pati, non respirare aut circumspicere;
cotidie simul orientem solem et Romanam aciem in campis
13 videndam esse: si uno proelio haud incruentus abeat, quietius
deinde tranquiliusque eum bellaturum. his inritati adhorta-
tonibus simulque taedio ferociae hostium cotidie instantium
lacessentiumque acriter proelium ineunt. pugnatum amplius
duabus horis est; cedere inde ab Romanis dextra ala et extra-
ordinarii coepere. quod ubi Marcellus vidit, duodevicensimam
15 legionem in primam aciem inducit. dum alii trepide cedunt,
alii segniter subeunt, turbata tota acies est, dein prorsus fusa,
16 et vincente pudorem metu terga dabant. cecidere in pugna
fugaque ad duo milia et septingenti civium sociorumque; in
iis quattuor Romani centuriones, duo tribuni militum, M. Li-
17 cinius et M. Helvius. signa militaria quattuor de ala, prima
quae fugit, duo de legione, quae cedentibus sociis successerat,
amissa.
Marcellus, postquam in castra reditum est, contionem
adeo saevam atque acerbam apud milites habuit, ut proelio
per diem totum infeliciter tolerato tristior iis irati ducis oratio
esset. ,dis immortalibus, ut in tali re, laudes gratesque^ in-
quit ,ago, quod victor hostis cum tanto pavore incidentibus
14
13
r2
12. nom respirare aut circum- 16. ad — septingenti] ad vor
spicere| abhángig von pati. vgl.
8, 38, 11. sine respiratione ac respectu
pugnabant.
13. haud incruentus abeat] ,mit er-
heblichem Verlust; auf die Person
übertragen, wie hier, 9, 17, 16. quem
— incruentus devicit. u. 4, 28, 7.
14. amplius duabus horis] —
amplius duas horas. 44, 45, 4. am-
plius duabus noctibus.
extraordinarii] aus den Bundes-
genossen wird von der Reiterei ein
Drittel, von dem Fufísvolk ein
Fünftelals Elitekorps ausgeschieden,
die cohors extraordinaria, die auch
im Lager einen besonderen Platz
hat. 47, 7, 9. 84, 47, 3.
15. vincente pudorem metu] pudor
— Ehrgefühl; vgl. 98, 15, 9. vincente
metu verecundiam.
Zahlwórtern wird bei Liv. so vóllig
zum Adverb, daís es den Einflufs
auf die Struktur verliert und sogar
bei dem Abl. absol. steht. 22, 31,5.
ad mille hominwm amisso.
17. prima quae fugit] zur Stel-
lung des Zahlwortes vgl. c. 11, 7.
ambo qui — fuerant.
e. 12, 2. ut in tali re] ,so weit
es in einer solchen Lage móglich
ist". Die Partikel w£ hat in Appo-
sitionen dieser Form meist eine
vokaliseh anlautende Prüposition
hinter sich.
laudes gratesque] feierliche Wort-
verbindung von dem den Góttern
geschuldeten Danke. 26, 48, 3. dis
immortalibus laudes gratesque egit.
incidentibus — in vallum] das
von Fliehenden háufig angewendete
incidere hat in diesem Sinne sonst
LIBER XXVIL CAP. 13. 25
a Ch. 209.
vobis in vallum portasque non ipsa castra est adgressus: de-
seruissetis profecto eodem terrore castra, quo omisistis pugnam.
qui pavor hie, qui terror, quae repente, qui et cum quibus :
pugnaretis, oblivio animos cepit? nempe idem sunt hi hostes,
quos vincendo et victos sequendo priorem aestatem absump-
sistis, quibus dies noctesque fugientibus per hos dies institistis,
quos levibus proeliis fatigastis, quos hesterno die nec iter
facere nec castra ponere passi estis.
riari potestis; cuius et ipsius pudere ac paenitere vos oportet,
referam. nempe aequis manibus hesterno die diremistis pu-
gnam. quid haec nox, quid hie dies attulit? vestrae iis copiae
inmminutae sunt, an illorum auctae? non equidem mihi cum
exercitu meo loqui videor, nec cum Homanis militibus; cor-
^pora tantum atque arma eadem sunt. an, si eodem animos
habuissetis, terga vestra vidisset hostis? signa alicui manipulo
aut eohorti ademisset? adhue caesis legionibus Romanis glo-
siabatur; vos illi hodierno die primum fugati exercitus dedi-
rtis decus ^ clamor inde ortus, ut veniam eius diei daret; ubi
vellet deinde, experiretur militum suorum animos. ,ego vero
experiar inquit, ,milites, et vos crastino die in aciem edu-
eam, ut victores potius quam victi veniam impetretis quam
petitis. cohortibus, quae signa amiserant, hordeum dari
iussit, centurionesque manipulorum, quorum signa amissa
fuerant, destrietis gladiis diseinctos destitui; et, ut postero die
omitto ea, quibus glo- :
bei Liv. stets den Dativ des Ortes
bei sich. 26, 39, 22. incidentis —
foribus.
3. nempe idem sunt hi] mempe
mit dem Sinne einer Aufforderung,
die Thatsache als richtig zuzugeben
»,doch offenbar*. 8. 5. nempe
aequis manibus.
priorem aestatem] es sind also
die c. 2 unter den Nummern 1 u.
3 genannten Legionen.
5. omitto — referam] Figur der
praeteritio: ,ich übergehe was Euch
rühmlich sein kónnte (die bisherigen
Erfolge), erwüàhnen will ich, was
Euch gleichfalls (nàmlich wie Eure
Niederlage) Schande macht: daís
Ihr das erste rómische Heer seid'.
u. S. W.
aequis manibus] ist statt aequo
Marte ungewóhnleh und vor Liv.
nicht nachzuweisen. c. 12, 10.
diremistis pugnam] ,ihr habt den
Kampf beendigt^; gewóhnlich wird
dirimere pugnam, certamen, simul-
iates von dem gesagt, der einen
Streit
schlichtet.
7. ademisset] mit feststehender
Wendung sagt Liv. in den Schlacht-
berichten signa capere oder adimere.
c. 42, 7. signa — adempta.
8. veniam eius diei daret] ,er
móchte für diesen Tag Verzeihung
gewühren, ihn nicht anrechnen".
96, 17, 13. data venia eius diei.
deinde] — ,,darnach, in Zukunft''.
c. 983, 7. is dies deinde sollemnis
servatus.
ego vero] vero dient allgemein
zur Bekráftigung der Antwort, so-
wohl der verneinenden, als be-
jahenden — letzteres namentlich
mit Pronomen: 28,9,8. se vero;
ohne Pronomen: c. 19, 11. cum — cu-
pere vero diceret.
9. hordeum]
Pferde; die
zwischen anderen
sonst Futter der
Soldaten erhielten
. Waizen. Ahnlich bestraft Gracchus
24. 16,13. non aliter quam stanest
cibum potionemque — capturos.
destrictis gladiis] mit blofsem
^11
oo
10
11
12
13
14
926 LIBER XXVII. CAP. 13. 14.
8. u. 545.
omnes, equites pedites, armati adessent, edixit. ita contio
dimissa fatentium iure ae merito sese increpitos, neque illo die
virum quemquam in acie Romana fuisse praeter unum ducem,
cui aut morte satisfaciendum aut egregia victoria esset. postero
die armati ornatique «ad edictum aderant. imperator eos con-
laudat pronuntiatque, a quibus orta pridie fuga esset, cohor-
tesque, quae signa amisissent, se in primam aciem inducturum;
edicere iam sese omnibus pugnandum ae vincendum esse et
adnitendum singulis universisque, ne prius hesternae fugae
quam hodiernae victoriae fama Romam perveniat. inde cibo
corpora firmare iussi, ut, si longior pugna esset, viribus suf-
ficeerent. ubi omnia dicta factaque sunt, quibus excitarentur
animi militum, in aciem procedunt.
Quod ubi Hannibali nuntiatum est, ,cum eo mnimirum*
inquit ,hoste res est, qui nec bonam nec malam ferre fortu-
nam possit! seu vicit, ferociter instat victis; seu vietus est,
instaurat cum victoribus certamen^*. signa inde canere iussit
et copias educit. pugnatum utrimque aliquanto quam pridie
acrius est, Poenis ad obtinendum hesternum decus adnitenti-
bus, Romanis ad demendam ignominiam. sinistra ala ab Ro-
manis et cohortes, quae amiserant signa, in prima acie pugna-
bant, et legio vicensima ab dextro cornu instructa. L. Cor-
nelius Lentulus et C. Claudius Nero legati cornibus praeerant;
Marcellus mediam aciem hortator testisque praesens firmabat.
Schwert, ohne Gürtel und Mantel
(discinctos) stellte er sie an den
Pranger. destitui — blofstellen zur
Bestrafung. 10, 4, 4. cohortes
destitutas invenit.
omnes, — equites pedites] wieder-
holt folgt auf den Gesamtbegriff
asyndetisch die Aufzáhlung der ein-
zelnen Teile desselben; 10, 36, 12
omnes, duces milites u. o.
10. armatiornatique],.im Schmuck
der Waffen" — in voller Kriegs-
rüstung. 24, 48, 7. armandi ornan-
dique — artem uv. 9.
11. im aciem inducturum] Liv.
sagt vom schweren Fufsvolk: im
pugnam, in aciem, in cormua in-
ducere; von Reiterei, Leichtbewaff-
neten und Schiffen: Znmittere in
fugientes, in hostes, in. flumen.
€. 14, 1. cum eo nimirum — hoste]
nimirum bezeichnet die Thatsache
als selbstverstündlich. 30, 28, 2.
locum | nimirum, mom periculum
mutatum.
Seu vicit] dieser von romischen
Dichtern und Prosaikern oft variierte
Lieblingsgedanke (9, 3, 12. 26, 41, 9)
erscheint durch die Alliteration
instat instaurat und vicit
victis, victus — victoribus besonders
pointiert.
2. signa camere iussit| erg. tibi-
cines. Handlungen, welche be-
stimmten Personen ein für alle-
mal zukommen, stehen oft unter
Ergünzung dieser Personen im In-
fimitiv activi nach iubere 99, ', 6.
receptui canere cum iussisset.
aliquanto quam pridie acrius]
dafs der verglichene Gegenstand
mit quam dem Komparativ voraus-
geht, findet sich oft bei Liv. 2, 7, 10.
ut, ubi sim, quam qui sim, magis
referat.
ad demendam ignominiam] erg.
sibi. Liv.sagt demere alicui metum,
curam u. a, von Dingen, die wie
eine Last empfunden werden; da-
gegen demere alq. de aliq. re.
vermindern, abziehen.
4. testis praesens] ,, Augenzeuge",
LIBER XXVII. CAP. 14. 2"
a. Ch. 209.
ab Hannibale Hispani primam obtinebant frontem, et id roboris
in omnl exercitu erat. cum anceps diu pugna esset, Hannibal
elephantos in primam aciem induci iussit, s] quem inicere ea
res tumultum ac pavorem posset. et primo turbarunt signa
ordinesque, et partim occuleatis partim dissupatis terrore, qui
circa erant, nudaverant una parte aciem, latiusque fuga manasset,
ni C. Decimius Flavus tribunus militum signo arrepto primi
hastati manipulum eius signi sequi se lussisset. duxit ubi
maxime tumultum conglobatae beluae faciebant, pilaque in eas
coniei iussit. haesere omnia tela haud diffieii ex propinquo
in tanta corpora ictu et tum conferta turba. sed ut non
omnes vulnerati sunt, ita in quorum tergis infixa stetere pila,
ut est genus anceps, in fugam versi etiam integros avertere.
tum iam non unus manipulus, sed pro se quisque miles, qui
modo adsequi agmen fugientium elephantorum poterat, pila
conicere. eo magis ruere in suos beluae tantoque maiorem
stragem edere, quam inter hostis ediderant, quanto acrius pavor
consternatam agit, quam insidentis magistri imperio regitur.
in perturbatam transcursu beluarum aciem signa inferunt
Romani pedites et haud magno certamine dissupatos trepi-
dantisque avertunt. tum in fugientes equitatum inmittit Mar-
cellus, nec ante finis sequendi est factus, quam in castra pa-
ventes conpulsi sunt. nam super alia, quae terrerem trepi-
dationemque facerent, elephanti forte duo in ipsa porta cor-
ruerant, coactique erant milites per fossam vallumque ruere
in eastra. ibi maxima hostium caedes facta: caesa ad octo
Sonst testis spectatorque 296, 44, 8.
91, 43, 17.
5. primam — frontem] frons
».Schlachtlinie, oder Teil der
Schlachtlinie" ist nicht selten.
c. 48, 8 ea frons. 10, 14, 17 wird
sogar prima frons und secunda acies
geschieden.
id roboris fuit] — id robur fwit.
Das Prüdikatsnomen robur ist zu
dem regierenden Neutrum id als
Genitiv bezogen; 2d roboris fwit
sagt Liv. fast stets.
6. si posset] ,um zu versuchen,
ob'; so sagt Liv. oft mit zu ergün-
zendem "Verbum des Versuchens.
Der indir. Fragesatz enthált dann
stets das Hilfsverb. posse. c. 27, 3.
7. partim occulcatis| das Verbum
scheint einer ülteren Sprachperiode
anzugehóren; Liv. sagt sonst obtero,
Cicero: conculco.
8. primi hastati] des
ersten
Manipels der Aastati, wie primi
principis: des ersten Manipels der
principes.
9. haesere ommia tela] alle
Schüsse saísen*. 930, 5, 7. casis
iniectus igmis haesit.
ei tum| ,und überdies damals".
94, 31, 3. el tum intenderant eum. —
prodátiones.
ut est genus anceps] ,,unzuverlássig,
wie diese Tierart ist'. wt est als
erklàrender Zusatz wird stets in
den zu erklürenden Satz einge-
schoben.
10. qui modo] modo hat hier be-
schránkenden Sinn: ,,wofern nur*.
399, 3, 4. quibus modo quicquam
reliqui roboris erat.
tantoque maiorem] indem in die
korrelativen Sütze tanto — quanto je
ein Komparativ mit quam eingesetzt
ist, entsteht eine Doppelgleichung.
4, 93, 6 u. à.
consternatam agit| consternari —
11
13
14
t2
Qi
[21
cs
LIBER XXVII. CAP. 14. 15.
28
à. u. 545.
milia hominum, quinque elephanti. nec Romanis incruenta
victoria fuit: mille ferme et septingenti de duabus legionibus,
et sociorum supra mille et trecentos occisi; vulnerati permulti
civium sociorumque. Hannibal nocte proxima castra movit;
cupientem insequi Marcellum prohibuit multitudo sauciorum.
speculatores, qui prosequerentur agmen, missi postero die ret-
tulerunt Bruttios Hannibalem petere.
Isdem ferme diebus et ad Q. Fulvium consulem Hirpini
et Lucani et Volceientes traditis praesidiis Hannibalis, quae in
urbibus habebant, dediderunt sese, clementerque a consule cum
verborum tantum castigatione ob errorem praeteritum accepti;
et Bruttiis similis spes veniae facta est, cum ab iis Vibius et
Paccius fratres, longe nobilissimi gentis eius, eandem, quae
data Lucanis erat, condicionem deditionis petentes venissent.
Q. Fabius consul oppidum in Sallentinis Manduriam vi cepit.
ibi ad tria milia hominum capta et ceterae praedae aliquan-
tum. inde Tarentum profectus in ipsis faucibus portus posuit
castra. navis, quas Laevinus tutandis commeatibus habuerat,
partim machinationibus onerat apparatuque moenium oppug-
nandorum, partim tormentis et saxis omnique missilium telo-
rum genere instruit, onerarias quoque, non eas solum, quae
remis agerentur, ut alii machinas scalasque ad muros ferrent,
scheu werden; von Elefanten: 2$,
15, 5. von Pferden 21, 33, 3; von
Menschen 21, 24, 2. ad arma conster-
nati.
14. supra inille et trecentos] supra
,mehr als* wird bei Liv. zuerst
mit Zahlen angewendet und zwar,
wie ad, meist ohne Einflufs auf die
Konstruktion. Ausnahme ist noch
c. 49, 7. supra septingentos capti.
e. 15, 1. qui prosequerentur] in
feindlichem Sinne bei Cásar mehr-
fach, bei Liv. selten. 25, 11, 4 wé
— pulsos prosequerentur.
e. 15,2—16,9. Fabiuserobert
Tarent zurück.
2. et ad Q. Fulvium — dediderunt]
Liv. sagt sonst dedere se alicui;
doch deditio ad aliq. 28, 22, 5.
Die Prüpositionalumschreibung ist
der vulgürere Ausdruck: Plautus
sagt ad carmificem tradere, ad mor-
tem dare; Cicero carmifici tradere,
Horaz: morti dare.
ob errorem | schonend wird der Ab-
fall der Reuigen als ,politischer
Fehler* bezeichnet.
3. petentes venissent] nach den
Verbis der Bewegung hat das Part.
praes. bei Liv. nicht selten die Be-
deutung eines Finalsatzes: um
zu bitten.
4. in ipsis faucibus] gemeint ist
die Stelle des Festlandes, welche
der Einfahrt (fauces) in den Hafen
am nàüchsten liegt.
5. tudandis commeatibus] Dativ
des Zweckes, welchen Liv. nament-
lich. vom Gerundivum in weitem
Umfange anwendet: data dextra —
obligandae fidei; machinamenta qua-
liendis muris u. A.
machinationibus] der hàüufigste
Ausdruck ist machinae; seltener
machinationes od. machinamenta.
missilium telorum] missile, ur-
sprünglich Adjektiv — zum Schleu-
dern geeignet, hat Substantiva wie
saxa, tela u. à. bei sich; erscheint
jedoch auch allein als Substantiv.
c. 18, 14. cum — missilibus pugna
eluditur.
quae remis agerentur| die Last-
schiffe waren meist grófser als die
Kriegsschiffe und führten nur Segel.
6. scalas ferrent] die stereotype
LIBER XXVII. CAP. 15. 29
a. Ch. 209.
alii procul ex navibus vulnerarent moenium propugnatores.
hae naves ut ab aperto mari urbem adgrederentur instructae
parataeque sunt. et erat liberum mare classe Punica, cum
Philippus oppugnare Aetolos pararet, Corcyram tramissa. in
Bruttis interim Cauloneae oppugnatores sub adventum Hanni-
balis, ne opprimerentur, in tumulum a praesenti impetu tutum,
ad cetera inopem, concessere.
Fabium Tarentum obsidentem leve dictu momentum ad
rem ingentem potiundam adiuvit. praesidium Bruttiorum da-
tum ab Hannibale Tarentini habebant. eius praesidii prae-
fectus deperibat amore mulierculae, cuius frater in exercitu
Fabii consulis erat. is certior litteris sororis factus de nova
consuetudine advenae locupletis atque inter popularis tam ho-
noratij spem nactus per sororem quolibet inpelh amantem
posse, quid speraret ad consulem detulit. quae cum haud
vana cogitatio visa esset, pro perfuga iussus Tarentum trans-
ire, ae per sororem praefecto conciliatus, primo occulte temp-
tando animum, dein satis explorata levitate blanditiis mulie-
bribus perpulit eum ad proditionem custodiae loci, cui prae-
positus erat. ubi et ratio agendae rei et tempus convenit,
miles nocte per intervalla stationum clam ex urbe emissus ea,
quae acta erant, quaeque ut agerentur convenerat, ad consu-
lem refert. Fabius vigilia prima dato signo iis, qui in arce
erant, quique custodiam portus habebant, ipse circumito portu
ab regione urbis in orientem versa occultus consedit. «canere
inde tubae simul ab arce simul a portu et ab navibus, quae
ab aperto mari adpulsae erant, clamorque undique cum in-
genti tumultu, unde minimum periculi erat, de industria ortus.
consul interim silentio continebat suos. igitur Democrates,
Wendung scalas ferre (vgl. 26, 44, 6)
ist beibehalten, obwohl sie sich zu
Schiffe befinden.
7. ab aperto mari] apertum mare
— die offene See, im Gegensatz
. zum Küstenstriche; liberum mare
(8 1). — freieSee, ohne Gegner. Ahn-
lieh ist pacato mari — et ab hoste
et abtempestatibus marituto. 30,24. 5.
98, 42, 3.
8. ad cetera inopem] ,sonst ohne
Mittel* (zur Verpflegung). ad cetera
— sic v& (Alo findet sich mehrfach:
und15..90, 1, 4 u. 29; 9. 85,
31, 2. 38, 14, 3. als Ersatz für
das von Liv. spürlich gebrauchte
adverbielle cetera. 1, 32, 2. cetera
egregium.
9. ad. rem ingentem potiundam]
das Gerundiv von Deponentibus, die
den Ablativ regieren, erscheint am
hàufigsten im Genitiv; namentlich
spes potiwndae wrbis, arcis; seltener
wie hier mit Prüpositionen oder im
Aceusativ wie c. 11, 8 agrum frwuen-
dum. locare.
li. pro perfuga] pro bezeichnet
hier nur die angenommene Stell-
vertretung. 2, 7, 3. abiere Romani
ut victores, Etrusci pro victis.
13. consedit] ist eigentlicher Aus-
druck für sich in den Hinterhalt
legende Truppen; daher 2» insidiis,
occultus consedit; hervorbrechen aus
dem Hinterhalte cooriri, ezx-
oriri, existere € latebris.
15. Democrates| 26, 39. Sieger in
einer Seeschlacht.
-1
16
17
18
19
16
[o]
LIBER XXVIL CAP. 15. 16. a. u. 545.
30
qui praefectus antea classis fuerat, forte illi loco praepositus,
postquam quieta omnia circa se vidit, alias partis eo tumultu
personare, ut captae urbis interdum excitaretur clamor, veri-
tus, ne inter cunctationem suam consul aliquam vim faceret
ac signa inferret, praesidium ad arcem, unde maxime terribilis
accidebat sonus, traducit. Fabius cum et ex temporis spatio
et ex silentio ipso, quod, ubi paulo ante strepebant excitantes
vocantesque ad arma, inde nulla accidebat vox, deductas cus-
todias sensisset, ferri scalas ad eam partem muri, qua Brut-
tiorum cohortem praesidium agitare proditionis conciliator
nuntiaverat, iubet. ea primum captus est murus adiuvantibus
recipientibusque Bruttiis, et transcensum in urbem est; inde
et proxuma refracta porta, ut frequenti agmine signa infer-
rentur. tum clamore sublato sub ortum ferme lucis nullo
obvio armato in forum perveniunt, omnisque undique, qui ad
arcem portumque pugnabant, in se converterunt.
Proelium in aditu fori maiore impetu quam perseveran-
tia commissum est: non animo, non armis, non arte belli, non
vigore ae viribus corporis par Romano Tarentinus erat. igi-
tur pilis tantum coniectis, prius paene, quam consererent ma-
nus, terga dederunt, dilapsique per nota urbis itinera in suas
amicorumque domos. duo ex ducibus Nico et Democrates
fortiter pugnantes cecidere; Philemenus, qui proditionis ad
Hannibalem auctor fuerat, cum citato equo ex proelio avectus
esset, vacuus paulo post equus errans per urbem cognitus,
corpus nusquam inventum est: creditum vulgo est in puteum
apertum ex equo praecipitasse. Carthalonem autem, praefec-
tum Punici praesidi, cum commemoratione paterni hospitii
16. captae wrbis clamor] ein — weite Ausdehnung: c. 29, 7 ullo
háufiger Vergleich, bei dem jedoch
hier das Fehlen einer Vergleichungs-
partikel auffallt. 25, 10, 1. clamor,
qualis esse im capta wrbe solet.
24, 39, 6 u. a.
vim faceret| ,einen Sturm ver-
suchte*' ; eim facere, admovere, parare,
fit vis sind stehende livianische Aus-
drücke für (bewaffneten) Angriff.
17. strepebant excitantes] strepere
wird meist von Dingen gesagt:
omnia strepunt, auris strepunt, wrbs
strepit.
praesidium | agitare] ungewóhn-
licher Ausdruck; doch sagt schon
Plautus: custodiam agitare; sonst
wie c. 8, 19. aestiva agere.
19. nullo obvio armato] die Hinzu-
fügung eines Prüdikatsnomens zum
abl. absol. hat bei Liv. eine sehr
ferme obvio armato. c. 34, 3. mode-
rati et prudenti viro adiuncto conlega.
u. à. (bei Cicero ganz vereinzelt).
e. 16, 1. vigore ac viribus] stamm-
oder sinnverwandte Wórter ver-
bindet Liv. gern zu alliterierenden
Formeln: 8 9 dérutus — ac disiectus.
c. 18, 9. per praecipitia et praerupta.
21, 4, 2. 298, 45, 3. vim vigoremque.
25,38, 8 vivunt vigentque, terrore
ac tumultu u. a.
4. vacuus equus] ,das reiterlose
Pferd". 44, 26,3. prolapsorum equi-
twm vacuos — equos.
praecipitasse] ,,er sei hinabge-
stürzt*; findet sich intransitiv in
der 1. Dekade ófter, in der 3. De-
kade noch c. 40, 3. u. 25, 11, 6.
5. cum commemoratione paterni
hospitii] diese Gastfreundschaft ist
LIBER XXVIL CAP. 16. 31
a. Ch. 209.
positis armis venientem ad consulem miles obvius obtruncat.
alii alios passim sine discrimine armatos inermisque caedunt,
Carthaginienses Tarentinosque pariter. Bruttii quoque multi
passim interfecti, seu per errorem, seu vetere in eos insito
odio, seu ad proditionis famam, ut vi potius atque armis cap-
tum "Tarentum videretur, extinguendam. tum ab caede ad
diripiendam urbem discursum. triginta milia servilium capitum
dicuntur capta, ingens argenti vis facti signatique, aurl octo-
ginta tria milia pondo, signa tabulae, prope ut Syracusarum
ornamenta aequaverint. sed maiore animo generis eius praeda
abstinuit Fabius quam Marcellus; qui interroganti scriba, quid
fieri signis vellet ingentis magnitudinis — di sunt, suo quis-
que habitu in modum pugnantium formati —, deos iratos
Tarentinis relinqui iussit. murus inde, qui urbem ab arce
dirimebat, dirutus est ac disiectus.
Dum haee Tarenti aguntur, Hannibal, iis, qui Cauloneam
obsidebant, in deditionem acceptis, audita oppugnatione Tarenti
dies noctesque cursim agmine acto, cum festinans ad opem
ferendam captam urbem audisset, ,et Romani suum Hanniba-
lem^ inquit ,habent: eadem qua ceperamus arte Tarentum
amisimus^ ne tamen fugientis modo convertisse agmen vide-
retur, quo constiterat loco, quinque milia ferme ab urbe posuit
castra. ibi paucos moratus dies Metapontum sese recepit.
inde duos Metapontinos cum litteris principum eius civitatis
ad Fabium Tarentum mittit, fidem ab consule accepturos in-
ebenso unbekannt, wie Carthalo
selbst.
. 6. alii alios] eine Hàufung asyn-
detischer Glieder. Sinnverwandte
Adverbia, von denen das zweite
das erste ergánzt, verbindet Liv.
oft zu asyndetischen Paaren: clam
nocte, nocte clam, nocte silentio, luce
palam, clam furtim, passim sine dis-
erimine u. à.
seu per errorem| beachte die
Variation der Konstruktion. — per
errorem — par erreur, bei Liv. steht
hàufig per zur Angabe des Grundes.
vgl. 26, 27, 8. per iram.
1. servilium capitum] caput —
Person, ist sehr hàáufig. 29, 29, 3.
liberorum servorumque capitum.
8. maioreanüimo| andere berichten,
dafs Fabius den Marcellus noch über-
bot und eine Kolossalstatue des
Jupiter (signisingentis magnitudinis)
nur zurückliefs, weil er sie nicht
fortschaffen konnte.
quid fieri signis vellet] ,,was ge-
schehen solle mit"; signis ist in-
strumentaler Ablativ, den Liv. 33,
27, 10; 934, 24, 3 quid futurum —
nobis est gebraucht, sonst auch de:
26, 33, 13. de dis rebus quid fieri
velitis rogo u. ó.
in modwum]- modo, was sich bei
Liv. ófter findet; hier in modwm
wegen formati, das stets mit m
€. accus. verbunden wird; vgl. im
Suos mores formare u. a.
e. 16, 9—16. Hannibals ver-
geblicherVersuch,denFabius
zu überlisten.
10. agmine acto| Verba mitObjekt
gleichen Stammes wendet Liv. háu-
fig an. 21, 61, 4. raptim — agmine
acto. vgl. sectam sequi, facinus facere,
servitutem servire u. a.
11. ab urbe] nàmlich Tarento;
nicht, wie sonst — ab Roma; ebenso
26, 39, 6 quindecim milia ferme ab
urbe.
6
10
1
e
14
16
17
rS
-
LIBER XXVII.
39 (CAP:d36. Y: a. u. 545.
punita iis priora fore, si Metapontum cum praesidio Punico
prodidissent. Fabius quae adferrent vera esse ratus diem,
qua aecessurus esset Metapontum, constituit litterasque ad
prineipes dedit, quae ad Hannibalem delatae sunt. enimvero
laetus successu fraudis, si ne Fabius quidem dolo invictus
fuisset, haud procul Metaponto insidias ponit. Fabio auspi-
canti, priusquam egrederetur ab Tarento, aves semel atque
iterum non addixerunt; hostia quoque caesa consulenti deos
haruspex cavendum a fraude hostili et ab insidiis praedixit.
Metapontini, postquam ad constitutam non venerat diem, re-
missi, ut eunctantem hortarentur, ac repente conprehensi metu
gravioris quaestionis detegunt insidias.
Aestatis eius principio, qua haec agebantur, P. Scipio in
Hispania cum hiemem totam reconciliandis barbarorum animis
partim donis partim remissione obsidum captivorumque ab-
sumpsisset, Edeseo ad eum clarus inter duces Hispanos venit.
erant coniunx liberique eius apud Romanos; sed praeter eam
causam etiam velut fortuita inclinatio animorum, quae Hispa-
niam omnem averterat ad Romanum a Punico imperio, traxit
eum. eadem causa Indibili Mandonioque fuit, haud dubie
omnis Hispaniae principibus, cum omni popularium manu re-
lieto Hasdrubale secedendi in imminentis castris eius tumulos,
unde per continentia iuga tutus receptus ad Romanos esset.
Hasdrubal, eum hostium res tantis augescere incrementis cer-
neret, suas imminui, ac fore ut, nisi audendo aliquid moveret,
qua coepissent, fluerent, dimieare quam primum statuit. Bci-
13. diem, qua accessurus esset]
gewühnlicher: qua de accessurus
esset, constituit; dieselbe Wendung
sogar im Indikativ. c. 50, 3.
15. aves — non addixerunt| die
heiligen Hühner (pulli) verweigern
zu fressen; wofür offizielle Formel:
aon addicunt; freier aves mom ad-
mittunt.
semel atque iterum] die Befragung
des Gótterwillens wurde fortgesetzt,
bis günstige Zeichen sich ergaben.
vgl. c. 23, 4.
16. gravioris quaestionis] ,,die pein-
liche Frage*. d.h. Tortur. vgl.c.3,5.
quaestione acriter habita.
e. 17—20. Die Lage in Spa-
nien; Schlacht bei Baecula.
1. Scipio cum — .Edesco| auch
wenn das Subjekt des Vordersatzes
vondem des Hauptsatzes verschieden
ist, làáfst Liv. jenes die Periode be-
ginnen und die Konjunktion un-
mittelbar folgen: e.16,3— 4. JPhile-
menus, cum — equus.
coniunz — apud Romanos] sie
waren ihnen zu Neu- Carthago in
die Hánde gefallen.
3. haud dubie] in Verbindung mit
Verbis und Nominibus sehr oft —
zweifellos, anerkannterma/sen; «ec
dubie und procul dubio finden sich
dagegen bei Liv. nur je einmal,
sine dubio gar nicht.
4. augescereincrementis] ist Varia-
tion der figura etymologica statt:
crescere. incrementis oder auctibus
augeri. 99,927,3. 4,2,2.
aliquid moveret] wihil, aliquid
movere ist stehende Wendung für
politisches oder militàrisches Unter-
nehmen: ,eine Wendung, einen
Umschwung hervorbringen"'.. c. 17,8
nihil maioris rei motum.
qua coepissent, fl'uerent] — ,in der
begonnenen Richtung weiter zer-
LIBER XXVII. CAP. 17. 33
x. Ch. 209.
pio avidior etiam certaminis erat, cum a spe, quam successus
rerum augebat, tum quod, priusquam iungerentur hostium exer-
citus, cum uno dimicare duce exercituque, quam simul cum uni-
versis malebat. ceterum, etiamsi cum pluribus pariter dimican-
dum foret, arte quadam copias auxerat. nam cum videret nullum
esse navium usum, quia vacua omnis Hispaniae ora classibus
Punicis erat, subductis navibus Tarracone navalis socios terrestri-
bus copiis addidit. et armorum adfatim erat (et? captorum Car-
thagine et quae post captam eam fecerat tanto opificum numero
incluso. eum iis copiis Scipio veris principio ab Tarracone egres-
sus — iam enim et Laelius redierat ab Roma, sime quo nihil
maioris rei motum volebat — ducere ad hostem pergit. per
omnia pacata eunti, ut cuiusque populi finis transiret, prosequenti-
bus exeipientibusque sociis, Indibilis e& Mandonius cum suis
copiis occurrerunt. Indibilis pro utroque locutus, haudquaquam
Cut» barbarus stolide incauteve, sed potius cum verecundia «ac»
gravitate propiorque exeusanti transitionem ut necessariam,
quam glorianti eam velut primam occasionem raptam: scire
enim se itransfugae nomen execrabile veteribus sociis, novis
suspectum esse; neque eum se reprehendere morem hominum,
si tamen anceps odium causa, non nomen faciat. merita inde
Schmelzen*; háufige Metapher von
Dingen, die aus Mangel an innerem
Halt sich gleichsam auflósen: cor-
pora, membra, vires, res fluunt.
5. a spe] kausaler Ablativ mit
Prüposition; háufig bei Liv. 26, 1, 3
ab ira.
iungerentur] ,sich mit einan-
der verbünden*; die passiven For-
men verwendet Liv. mehrfach in
reziprokem Sinne: 26, 37,5. res —
quadam vice pensatae: erg. inter se;
— sie hielten sich unter einander
das Gleichgewicht.
6. etiamsi] ,selbst für den Fall,
daís*; so auch s? — falls c. 16, 14.
Si ne F'abius quidem; und nisi: falls
nicht.
7. adfaiim| aus dem Altlatei-
nischen: ad fatim — bis zur Ermü-
dung, zur Gentüge.
tanto — incluso] nümlich: n
publica officina. 96, 51, 1. 29, 35, 8
opificibus — inclusis.
8. Laelius redierat ab Homa]
über die Sendung des Laelius
vgl. 26, 51, 1. — Seine besondere
Anerkennung durch Scipio 26,
48, 14. sibimet ipsi aequavit. (Lae-
lium).
Tit. Liv. B. 97.
ducere ad hostem pergit] ,,er
marschierte gerade gegen den
Feind''. ducere ohne Objekt (copias),
Ausdruck der Militársprache, ist
sehr háufig — marschieren, meist
mit Angabe des Zieles (ad).
9. ut — transiret] Konjunktiv der
Wiederholung, der von Liv. ab háufig
bei wí, wbi, quum, und verall-
gemeinernden Helativen in Prosa
erscheint.
10. stolide incauteve] ,,plump
oder unbedacht^. stolidus ist stetes
Beiwort der auf rohe Kraft trotzen-
den Barbaren; sie heiísen stolide
laeti, stolide feroces, und stolida
fiducia, stolida impudensque postu-
latio u. a. wird ihnen zugeschrieben.
propiorque excusanti| nàher kom-
mend, d. h. áhnlicher einem sich
entschuldigenden, ebenso 9, 64, 6.
paucitas damno sentiendo propior
erat: — hlefís aus grófserer Nühe,
d. h. stárker empfinden.
eam — occasionem raptam] ,rasch
ergriffen zu haben, wie die erste
beste Gelegenheit. Zu rapere —
hastig ergreifen c. 32, 6. raptus ab
Swis. c. 19, 1. pecunia rapta u. a.
11. sitamen] beschránkt den Sinn
3
10
13
14
rw
[2
LIBER XXVII CAP. 17. 18.
&. n. 545.
94
sua in duces Carthaginiensis commemoravit, avaritiam contra
eorum superbiamque et omnis generis iniurias in se atque
popularis. itaque corpus dumtaxat suum ad id tempus apud
eos fuisse; animum iam pridem ibi esse, ubi ius ac fas cre-
derent coli ad deos quoque confugere supplices, qui nequeant
hominum vim atque iniurias pati: se id Scipionem orare, ut
transitio sibi nec fraudi apud eum nec honori sit; qualis ex
ea die experiundo cognorit, perinde operae eorum pretium
faceret. ita prorsus respondet facturum lomanus, nee pro
transfugis habiturum, qui non duxerint societatem ratam, ubi
nee divini quiequam nec humani sanctum esset. productae
deinde in conspectum is coniuges liberique laerumantibus gau-
dio redduntur. atque eo die in hospitium abducti; postero
die foedere accepta fides, dimissique ad copias adducendas.
isdem deinde castris tendebant, donec ducibus is ad hostem
perventum est.
Proximus Carthaginiensium exercitus Hasdrubalis prope
urbem Baeculam erat. pro castris equitum stationes habebant.
in eas velites antesignanique et qui primi agminis erant, ad-
venientis ex itinere, priusquam castris locum caperent, adeo
contemptim impetum fecerunt, ut facile appareret, quid utri-
que parti animorum esset. in castra trepida fuga conpulsi
equites sunt, signaque Romana portis prope ipsis inlata. at-
que illo quidem die inritatis tantum ad certamen animis castra
Romani posuerunt. nocte Hasdrubal in tumulum copias re-
cipit plano campo in summo patentem; fluvius ab tergo, ante
cireaque velut ripa praeceps oram eius omnem ceingebat. sub-
des vorhergehenden Satzes, wie sí
modo, wenigstens wenn. Bei Liv.
nur hier.
14. fraudi] — ,zum Nachteile*,
in passivem Sinne; vgl. 26, 12, 5.
operae — pretium faceret] ,,so
hoch solle er ihre Leistungen an-
schlagen", eig.: den Preis für ihre
Mühe bestimmen; anders als
das gewóhnliche: operae pretium
facere etwas der Mühe wertes
thun.
17. foedere accepta fides] ,ihr Treu-
gelóbnis auf Grund eines Vertrages
wurde entgegengenommen"'; 9, 5, 2
foedere pax — facta.
castris tendebant] Liv.sagttendere,
considere castris, wie er auch fast
ausnahmslos se temere castris, vallo
munimentis u. a. sagt.
c. 18, 2. antesignani | hier — Vor-
irab; sonst die vor den signis in
der Schlacht kümpfenden.
qui primi agminis erant] ,die
Téte der Marschkolonne*. c. 28, 9.
primi agminis erant perfugae. Ge-
gensatz: 393, 9, 3. (phalama) movis-
simi agminis fuerat.
advenientis ex itinere] — sv99c
iÉ ig0ó0ov; ohne eine Pause nach
dem Marsche.
5. plano campo in summo paten-
iem] ,der auf seinem Gipfel sich
in eine Ebene ausdehnte, oben flach
war", Die Wendung plano campo
patere dürfte sonst kaum vor-
kommen.
velut ripa praeceps] ,gleichsam
ein steiles Ufer*. velut — gewisser-
maísen, ohne einen verglichenen
Gegenstand: c. 17, 2. velut fortwita
inclinatio c. 4, 6. ab ispo velut fonte.
oram — cingebat|] ora — Streifen,
a. Ch. 209. LIBER XXVII. CAP. 18. 35
erat et altera inferior summissa fastigio planities; eam quo-
que altera crepido haud faciliori ascensu ambibat. in hunc
inferiorem campum postero die Hasdrubal, postquam stantem
pro castris hostium aciem vidit, equites Numidas leviumque
armorum Daliaris et Afros demisit. Scipio, circumvectus or-
dines signaque, ostendebat hostem, praedammata spe aequo
dimicandi campo captantem tumulos, loci fiducia, non virtutis
aut armorum stare in conspectu; sed altiora moenia habuisse
Carthaginem, quae transcendisset miles tomanus; nec tumulos, :
nec arcem, ne mare quidem armis obstitisse suis. quid fore
altitudines, quas cepissent hostes, ut per praecipitia et prae-
rupta salientes fugerent; eam quoque se illis fugam clausurum.
cohortesque duas alteram tenere fauces vallis, per quam de-
ferretur amnis, iubet, alteram viam insidere, quae ab urbe per
tumuli obliqua in agros ferret. ipse expeditos, qui pridie
stationes hostium pepulerant, ad levem armaturam infimo stan-
tem supercilio ducit.
via impediti, iere.
per aspreta primum, nihil aliud quam
deinde, ut sub ictum venerunt, telo-
rum primo ommnis generis vis ingens effusa in eos est, ipsi
Rand, in Prosa seltener als bei
Dichtern; bei Liv. mehrfach mit
Genitiv des Lünder- oder Vólker-
namens. c. 40, 5. 23, 5, 11 ab ulti-
mis terrarum oris. 98, 12, 10. in
ultimam Hispaniae oram. 21, 31, 9.
per extremam oram Vocontiorum
agri.
6. summissa — fastigio] — quae
summissum fastigium habebat. sum-
mittere se c. 31, 6. — sich herab-
lassen (geistig); sonst — (ráumlich)
sich abdachen; vgl. 94, 34, 3 sum-
missa quaedam niedrig liegende
Punkte.
ambibat| ,umgab'*; in ràumlicher
Hinsicht; vgl. c. 8, 17 ambitu li-
torum.
1. leviumque armorum Balearis et
Afros| es sind Schleuderer und
Speersehützen. levium armorum ist
háufig nühere Bestimmung einer
Truppe; namentlich leviwm armo-
rum auxilia.
8. praedamnaíta spe] ,iim voraus
verziehtend auf*; praedammare ist
von Liv. neu gebildet und findet
sich auch bei ihm nur hier in dieser
Bedeutung; in der 1. Dekade zwei-
mal im eigentlichen Sinne: vorher
verurteilen. 4, 41, 11. 5, 11, 12.
captantem twmwulos| ,sich klam-
mernd an', eig. — haschend nach
etwas, stets in tadelndem Sinne.
22, 28, 2 temeritatem | captare
auflauern, nachstellen.
9. quid fore altitudines] ,,was
würden die Hóhen sein", d. h. was
würden sie zu sagen haben, was
hindern.
10. per tumuli obliqua] ,jüber
die Abhünge des Hügels hin".
Sowohl als Adjektiv, wie als sub-
stantiviertes Neutrum ist obliquus,
obliqua in diesem Sinne nicht selten;
also: obliquo monte bergab;
per obliquum, in obliquum montis
u. à.
infimo stantem — supercilio] zu
Stare mit dem Ablativ vgl. c. 17, 17.
castris tendebant. supercilium
mit einer vom menschlichen Kóürper
auf Orte übertragenen Metapher
sagt Liv. auch terga montis, dorsum
collis u. a.
li. per aspreta] mit der Endung
tum oder etum bildet das Latei-
nische Kollektivnamen von Pflanzen:
fruticetum, quercetum, vinetum, du-
metum; vgl. Dornicht, Dickicht,
Róhricht.
nihil aluid quam] mit Ellipse
3*
-1
10
11
12
13
14
16
17
18
19
20
5 aciem altiori superstantem tumulo inpegere.
36 LIBER XXVII. CAP. 18.
3. u. 545.
contra saxa, quae locus strata passim, omnia ferme missilia,
praebet, ingerere, non milites solum sed etiam turba calonum
inmixta armatis. ceterum quamquam ascensus difficilis erat,
et prope obruebantur telis saxisque, adsuetudine tamen succe-
dendi muros et pertinacia animi subierunt primi. qui simul
cepere aliquid aequi loci, ubi firmo consisterent gradu, levem
et concursatorem hostem atque intervallo tutum, cum procul
missilibus pugna eluditur, instabilem eundem ad comminus
conserendas manus, expulerunt loco, et cum caede magma in
inde Seipio
iussis adversus mediam evadere aciem victoribus ceteras copias
cum Laelio dividit, atque eum parte dextra tumuli circumire,
donec mollioris ascensus viam inveniret, iubet; ipse ab laeva
cireumitu haud magno in transversos hostis incurrit. inde
primo turbata acies est, dum ad circumsonantem undique
clamorem flectere cornua et obvertere ordines volunt. hoc
tumultu et Laelius subiit, et, dum pedem referunt, ne ab tergo
vulnerarentur, laxata prima acies locusque ad evadendum et
mediis datus est, qui per tam iniquum locum stantibus inte-
gris ordinibus elephantisque ante signa locatis numquam
evasissent. cum ab omni parte caedes fieret, Scipio, qui
laevo cornu in dextrum incucurrerat, maxime in nuda latera
hostium pugnabat. et iam ne fugae quidem patebat locus:
nam et stationes utrimque Romanae dextra laevaque insede-
rant vias, et porta castrorum ducis principumque fuga clausa
erat, addita trepidatione elephantorum, quos territos aeque
schildert noch Cásar bell. civ.
1, 44 die Lusitanier; den Gegen-
satz bildet der hostis statarius und
eines Verbums wird mhil aliud
quam bei Liv. und Spàteren
,nur* gebraucht.
19. ingerere) ,,schleudern''; regel-
máísig sagt Liv. tela, saxa, probra,
voces im aliquem ingerere; nur
einmal mit dem Dativ 41, 10, 6.
13. adsuetudine] vgl. c. 39, 1. ad-
suetudine. Cicero in den Reden
vermeidet dies Wort; er hat auch
adsuesco daselbst nur einmal und
adsuefacio zw eimal.
succedendi muros| ,,an Ersteigen
von Mauern"; sie hatten es nàm-
lich' vor Neucarthago gelernt. Bei
Liv. heifst: succedere vallo — unten
an den Wall heranrücken; succedere
vallum: den Wall von unten
hinanrücken.
14. concursatorem hostem] attri-
butiver Gebrauch des Substantivs
— ,ein stets im Plünkelgefecht
kümpfender Feind*. Als solchen
die stabilis pugna wie bei den
Rómern.
pugna eluditur| Ausdruck der
Fechterschule; durch eine Wendung
entschlüpfen, ausweichen; meist
aliquem eludere: 92, 18, 3 hostem
— elusit.
inpegere| .sie schleuderten ihn
zurück'', starker Ausdruck. $, 6, 2
inpactus imo ita est saxo, wt so-
qiretur.
15. mollioris ascensus] mollis wie
21, 37, 3. mollire von Abhüngen:
sanft machen; bei Liv. nur hier.
17. hoc tumultu] ,bei und in-
folge dieser Verwirrung"; freier
Gebrauch des temporalen Ablativ.
31, 28, 6 adventu Romanorum fidem
mutare u. a.
20. aeque atque] das uns hàfs-
LIBER XXVII. CAP. 18. 19. 31
a. Ch. 209.
atque hostis timebant. igitur ad octo milia ho-
minum.
Hasdrubal iam antequam dimicaret pecunia rapta ele-
phantisque praemissis, quam plurumos poterat de fuga exci-
piens praeter Tagum flumen ad Pyrenaeum tendit. Scipio
castris hostium potitus, cum praeter libera capita omnem
praedam militibus concessisset, in recensendis captivis decem
milia peditum, duo milia equitum invenit. ex iis Hispanos
sine pretio omnes domum dimisit, Afros vendere quaestorem
iussit. circumfusa inde multitudo Hispanorum et ante dedito-
rum et pridie captorum regem eum ingenti consensu appel-
lavit. tum Scipio silentio per praeconem facto sibi maximum
nomen imperatoris esse dixit, quo se milites sui appellas-
sent; regium nomen, alibi magnum, Romae intolerabile esse.
regalem animum in se esse; si id in hominis ingenio
amplissimum ducerent, taciti iudicarent, vocis usurpatione ab-
Caesa
stinerent.
sensere etiam barbari magnitudimem animi, cuius
miraculo nominis alii mortales stuperent, id ex tam alto fas-
tigio aspernantis.
Dona inde regulis principibusque Hispanorum divisa, et
ex magna copia captorum equorum trecentos, quos vellet, eli-
gere Indibilem iussit.
cum Afros venderet iussu imperatoris
quaestor, puerum adultum inter eos forma insigni cum audisset
regii generis esse, ad Scipionem misit.
lich klingende aeque atque ver-
meidet selbst Cicero nicht. Philipp.
Il, 37, 94 aeque atque huic or-
dini.
e. 19, 1. in recensendis captivis]
der Ablativ mit der Prüposition
ist auffallend, da ein Grund zur
Vermeidung des einfachen recensens
nicht zu finden ist.
3. regem — appellavit] ,rief ihn
zum Kónig aus' j
scher Soldaten, nach gewonnener
Schlacht den Anführer als ,mpera-
tor* zu begrüfsen (appellare), ist
mit Verànderung des Titels nach-
geahmt.
5. regalem animum] ,,eines Kónigs
würdiger Sinn'; dagegen regius
— einem Kónig gehórig"'; ein Unter-
schied, den Liv. jedoch nicht fest
hàlt. 29, 31, 12 vix regium vide-
batur. 1, 47, 4 regale solium.
in — ingenio amplissimum] ,,an
einem Geiste für besonders
Die Sitte. rómi-
quem cum percunc-
anerkennenswert'; 30, 17, 11 id
sibi amplum apud populares futu-
rum esse ,werde ihm Anerkennung
verschaffen".
taciti iudicarent| ,das unausge-
sprochene Urteil fállen**; Liv. liebt
áhnliche Verbindungen, wie: tacita
confessio, divinatio, cogitatio, suspi-
cio, maestitia; tacitus metus, ta-
citae ambages, tacitum gaudium u. a.
unausgesprochenes Gestáündnis
m
6. cuius miraculo — stuperent]
,ein Titel, über dessen Erhaben-
heit andere staunten*; miraculum:
das Wunderbare, stets mit abhángi-
gen Genitiven verbunden: wie rei,
rei novae.
ex tam alto fastigio] ,der von
einem so erhabenen Standpunkte
aus eine Krone verschmáhte'. fasti-
gium eig.: Giebel, ist bei Liv. oft
— hoher Standpunkt; daher stets
altum, tantum fastigium (bei Cicero
nicht).
Q
10
11
20
2
LIBER XXVII. CAP. 19. 20.
98
a. u. 545.
taretur Scipio, quis et cuias et cur id aetatis in castris fuisset,
Numidam esse se ait, Massivam populares vocare; orbum a
patre relictum, apud maternum avum Galam, regem Numida-
rum, educatum, cum avunculo Masinissa, qui nuper eum equi-
tatu subsidio Carthaginiensibus venisset, in Hispaniam traie-
cisse. prohibitum propter aetatem a Masinissa numquam ante
proelium inisse; eo die, quo pugnatum cum Romanis esset,
inscio avunculo, clam armis equoque sumpto in aciem exisse;
ibi prolapso equo effusum in praeceps captum ab Romanis
esse. Scipio cum adservari Numidam iussisset, quae pro tri-
bunali agenda erant, peragit; inde cum se in praetorium re-
cepisset, vocatum eum interrogat, velletne ad Masinissam re-
verti, cum effusis gaudio lacrimis cupere vero diceret, tum
puero anulum aureum, tunicam lato clavo cum Hispano sagulo
et aurea fibula equumque ornatum donat, iussisque prosequi,
quoad vellet, equitibus dimisit.
De bello inde consilium habitum. et auctoribus quibus-
dam, ut confestim Hasdrubalem consequeretur, anceps id ratus,
ne Mago atque alter Hasdrubal cum eo iungerent copias, prae-
sidio tantum ab insidendum Pyrenaeum misso ipse reliquum
aestatis recipiendis in fidem Hispaniae populis absumpsit.
paueis post proelium faetum ad Baeculam diebus, cum Scipio
rediens iam "Tarraconem saltu Castulonensi excessisset, Has-
drubal, Gisgonis filius et Mago imperatores ex ulteriore Hi-
Strafe. c. 47, 9 duces parum intente
adservati.
19. cupere vero] vero ist aus der
9. cuias] ,,aus welchem Lande er
würe'"; von dem Fragepronomen mit
der für dGentilia gebràuchlichen
Ableitungssilbe as gebildet, wie
mostras, vestras u. à. (nachklas-
sisch). Dazu ist aus fuisset hier
esset. zu ergünzen; vgl. 23, 34, 5
qui et unde et quo tenderent cursum.
id aetatis] adverbiell ge-
brauchter Accusativ: ,in solchem
(jungen) Alter*. 10,24, 6 quid se —
id aetatis sollicitassent (der Umgangs-
sprache entlehnt).
Massivam populares vocare] der
naiven Ausdrucksweise des Volkes
entspricht es, den eigenen Namen
als von anderen gegeben zu be-
zeichnen: 2, 12, 9. Homanwus sum,
inquit, civis; C. Mucium vocant.
11. effusum in praeceps] effundo,
auch deicio und excutio — abwerfen,
von Pferden und anderen Reittieren.
c. 32, 5 cum — super caput regem
effudisset.
adservari] ,in Gewahrsam halten",
ohne Nebenbegriff der Hürte oder
direkten Rede beibehalten; 28, 9,8
se vero ea — decernere. 9,43, 6. pro-
fecto ab suis interfectum memorantes.
anulum] — die Abzeichen eines
Senators. vgl. c. 4, 8. sagulum und
fibula werden mehrfach verschenkt
an Ritter; 39, 31, 18 praetor swos
equites catellis ac fibulis donavit.
equum ornatum] geschmückt mit
phaleris, wie die Pferde vornehmer
Rómer.
é. 20, 1. consequeretur] ,nach-
setzen*; gewóhnlich — verstürktes
sequi; oder wie 1, 48, 4. fugientem
consequi —- einholen.
anceps id ratus] ,er hielt es für
bedenklich". Von dem hierin ent-
haltenen Begriff der Besorgnis hángt
ne ab. Die Bemerkung ist ein
schwacher Versuch, den grofsen
Fehler, dafs Scipio den Hasdrubal
nach Italien durchkommen liefs, zu
entschuldigen.
LIBER XXVII CAP. 20. 39
2. Ch. 209.
spania ad Hasdrubalem venere, serum post male gestam rem
auxilium, consilio in cetera exequenda belli haud parum op-
portuni. ibi conferentibus, quid in cuiusque provinciae regione
animorum Hispanis esset, unus Hasdrubal Gisgonis ultimam
Hispaniae oram, quae ad Oceanum et Gadis vergit, ignaram
adhue Romanorum esse, eoque Carthaginiensibus satis fidam
censebat; inter Hasdrubalem alterum et Magonem constabat
beneficiis Scipionis occupatos omnium animos publice privatim-
que esse, nec transitionibus finem ante fore, quam ommes Hi-
spani milites aut in ultima Hispaniae amoti aut traducti in
Galliam forent. itaque, etiam si senatus Carthaginiensium
non censuisseí, eundum tamen Hasdrubali fuisse in Italiam,
ubi belli caput rerumque summa esset, simul ut Hispanos omnis
proeul ab nomine Scipionis ex Hispania abduceret: exercitum
eius cum transitionibus tum adverso proelio imminutum Hi-
spanis repleri militibus, e& Magonem Hasdrubali Gisgonis filio
tradito exercitu ipsum cum grandi pecunia ad conducenda mer-
cede auxilia in Baliaris traicere; Hasdrubalem Gisgonis cum
exercitu penitus in Lusitaniam abire nec cum Romano manus
conserere; Masinissae ex ommi equitatu, quod roboris esset,
tria milia equitum expleri eumque vagum per citeriorem Hi-
spaniam sociis opem ferre, hostium oppida atque agros popu-
lari. his decretis ad exequenda, quae statuerant duces digressi.
haec eo anno in Hispania acta.
Romae fama Scipionis in dies crescere, Fabio Tarentum
captum astu magis quam virtute gloriae tamen esse, Fulvi
3. consilio — opportuni] ,recht- ^ Rede beibehalten; Liv. wendet ad-
zeitig für eine Beratung". auzilio
— consilio sind asyndetische Gegen-
sütze in chiastischer Stellung.
in cetera exequenda belli] ,,betreffs
der ferneren Führung des Krieges".
consilio in cetera ist konstruiert wie
c. 6, 8 erempla in rem. — Das
Neutrum n cetera ist durch bell
nüáher bestimmt wie 30, 2, 6 ad in-
certa belli. 95, 15, 20. ad subita
belli.
haud parwm] Litotes — sehr
wohl". findet sich bei Liv. nur 4mal,
^on parum (das Cicero hat) gar
nicht.
4. in cuiusque provinciae regione]
»in der Gegend ihrer Amtsbezirke",
provincia in ursprünglichem Sinne,
ohne ráumliche Nebenbedeutung.
vgl. e. 35, 10 provinciae — per-
mixtae regionibus.
adhuc] ,noch*; ist in indirekter
huc oft von der Vergangenheit an.
c. 40, 8. plenwm adhuc irae.
eoque| ,und daher*''; erst seit der
augusteischen Sprachperiode — id-
eoque.
*. repleri — íraicere| diese und
die folgenden Infinitive hàngen von
einem zu ergünzenden Verbum des
Beschliefsens ab, dessen Stellung
bei itaque $ 6 sein müfste.
8. Masinissae — expleri] .,es
solle ihm die volle Zahl von 3000
gegeben werden'; erplere — nwume-
rum explere — eine Zahl voll machen;
dagegen $ 7. replere — Lücken er-
günzen.
e.20,9—21. Anklage desMar-
cellus, Wahlen und Verhand-
lungen in Rom.
9 astu magis quam virtute] astu
bei Liv. nur im Ablativ. 42, 47, 5
astu magis, quam vera virtute.
40 LIBER XXVII. CAP. 20. 21.
a. u. 545.
10 senescere fama, Marcellus etiam adverso rumore esse, super-
-
r2
t2
i9
Hu
quam quod primo male pugnaverat, quia vagante per Italiam
Hannibale media aestate Venusiam in tecta milites abduxisset.
inimieus erat ei C. Publieius Bibulus tribunus plebis, is iam
a prima pugna, quae adversa fuerat, adsiduis eontionibus in-
famem invisumque plebei Claudium fecerat, et iam de imperio
abrogando eius agebat, cum tamen necessarii Claudi obtinue-
runt, ut relicto Venusiae legato Marcellus Romam veniret ad
purganda ea, quae inimici obicerent, nec de imperio eius
abrogando absente ipso ageretur. forte sub idem tempus et
Marcellus ad deprecandam ignominiam et Q. Fulvius consul
comitiorum causa Romam venit. Actum de imperio Marcelli
in circo Flaminio est ingenti concursu plebisque et omnium
ordinum; accusavitque tribunus plebis non Marcellum modo
sed ommnen nobilitatem: fraude eorum et cunctatione fieri, ut
Hannibal decimum iam annum Italiam provinciam habeat,
diutius ibi quam Carthagine vixerit. habere fructum imperi
prorogati Marcello populum Romanum: bis eaesum exercitum
eius aestiva Venusiae sub tectis agere. hanc tribuni orationem
ita obruit Marcellus commemoratione rerum suarum, ut non
senescere fama| deutsch mit ande-
rer Metapher: ,,eine Lorbeeren
welkten''; senescere verbindet Liv.
gern mit Abstrakten: pugna, con-
silia, bellum; von Menschen háufiger
consenescere.
adverso rumore esse] adversus und
secundus werden auf alles, was
hinderlieh oder fórderlich ist, über-
tragen. 44, 22, 10. contra adversum
rumorem; Gegensatz: secunda sua
fama (rem gerere). c. 10, 13.
10. superquam quod| findet sich
allein bei Liv. und bei ihm nur
noch 22, 3, 14; hàufiger practer-
quam quod; beides — aufserdem,
dafs. Auch extraquam, ultraquam,
contraquam, insuperquam finden sich
bei Liv.
11. de imperio abrogando eius)
man erwartet ei abrogando; vgl.
jedoch 8$ 12 u. c. 21, 14. de imperio
eius abrogando. — Eine Absetzung
auf Volksbeschlufs (abrogatio) wird
sehr selten ausgeführt, da es Staats-
grundsatz war, daís jeder Beamte
nur freiwillig abtreten dürfe (ab-
dicatio imperii).
12. cum tamen — obtinuerunt]
das dem MHauptsatz nachgestellte
cum iamen führt einen gleichzeitig
stattfindenden Gegensatz mit Nach-
druck ein: — ,,dennoch aber*'; stets
mit Indikativ.
ad purganda ea| der Gegenstand,
wegen dessen man sich rechtfertigt,
steht bei purgare wie deprecari oft
im Accusativ. 38, 48, 13 suscepti
belli purgatum est. crimen.
e 21, 1. in circo Flaminio| eine
Wiese an dem Tiber, prata F'la-
minia, wird schon 449 als Ort der
Volksversammlung genannt; spüter
wurde dort der circus Flaminius
von dem am trasimenischen See
gefallenen Konsul Fl. erbaut.
2. provinciam habeat] das lange
Verweilen H's in ltalien heifst
30, 20, 9 diutina possessio und wird
mehrfach mit Gleichnissen aus dem
Eigentumsrecht bezeichnet: 22, 44,6
velut usu cepisset. Italiam.
3. habere fructum] in direkter
Rede bildete dies offenbar den Rede-
schlufs (peroratio) des Tribunen,
den man gern mit habes, habetis
einführt. 23, 10, 7 habetis libertatem,
Campani, quam petistis.
4. ita — obrwit| eig. er deckte
widerlegte. obrwi ist selten
zu
a. Ch. 209. LIBER XXVII. CAP. 21. 22. 41
rogatio solum de imperio eius abrogando antiquaretur, sed
postero die consulem eum ingenti consensu centuriae omnes
crearent. additur conlega T. Quinctius Crispinus, qui tum prae-
tor erat. postero die praetores creati P. Licinius Crassus
Dives, pontifex maximus, P. Licinius Varus, Sex. Iulius Caesar,
Q. Claudius Flamen.
Comitiorum ipsorum diebus sollicita civitas de Etruriae
defectione fuit. principium eius rel ab Arretinis fieri C. Cal-
purnius scripserat, qui eam provinciam pro praetore obtinebat.
itaque confestim eo missus Marcellus consul designatus, qui
rem inspiceret, ac, si digna videretur, exercitu accito bellum
ex Apulia in Etruriam transferret. eo metu conpressi Etrusci
quieverunt. "arentinorum legatis pacem petentibus cum liber-
iate ac legibus suis responsum ab senatu est, ut redirent, cum
Fabius consul Romam venisset. — Ludi et Romani et plebei
eo anno in singulos dies instaurati. aediles curules fuere
L. Cornelius Caudinus et Ser. Sulpicius Galba, plebei C. Ser-
vilius et Q. Caecilius Metellus. Servilium negabant iure aut
iribunum plebis fuisse aut aedilem esse, quod patrem eius,
quem triumvirum agrarium occisum a Doiis circa Mutinam
esse opinio per decem annos fuerat, vivere atque in hostium
potestate esse satis constabat.
Undecimo anno Punici belli consulatum inierunt M. Mar-
cellus quintum — ut numeretur consulatus, quem vitio creatus
in eigentlichem Sinne wie: obrui
mube; meist übertragen: sceleribus,
foenore — erdrückt werden von.
6. principium — fieri] der Inf.
Prás. steht, weil der Anfang im
Werden und noch kein eigentlicher
Aufstand da ist.
1. qui rem inspiceret| neben ad
res inspiciendas gewóhnliche Wen-
dung für Einsetzung von Revisions-
kommissionen; ferner 29, 12, 5
ad visendas res, 42, 5, 8. ad res
adspiciendas.
digna| erg. exercitu acciendo.
Das Adjektiv relativ dignus ohne
Objekt hat sonst das Substantiv
causa bei sich: 21, 6, 4. quibus si
videretur digna causa.
8. cum libertate ac legibus suis]
unter Garantie ihrer politischen und
civilen Autonomie; gewóhnliche Be-
stimmung bei foederibus aequis:
390, 37, 2 ut liberi legibus suis
viverent. :
9. ludi et Romani et plebei] zu Ro-
mani c. 6, 19. Die ludi plebei wurden
von den plebeischen Adilen auf
Kosten des Staates gegeben.
in singulos dies] ,jauf je einen
Tag", bezieht sich auf beide Gat-
tungen von Spielen.
10. triumvirum agrarium|] er war
Mitglied einer Kommission für Land-
verteilung an rómische Kolonisten
gewesen. 21, 25, 3.
negabant — iwre fuisse] auch
30, 19, 9 sagt Liv.: latum ad po-
pulum est, ne C. Servilio fraudi esset,
quod patre, qui sella curuli sedisset,
vivo, cum id ignoraret, tribunus
plebis atque aedilis plebis fuisset,
contraquam sanctum legibus
erat. Von dieser Rücksicht ist sonst
nichts bekannt.
e 22. Vorbereitungen für
das neue Kriegsjahr. Provin-
zen- und Heeresverteilung.
1. ut numeretur] gesetzt, dafs
man mitrechnet*, Marcellus war im
Jahre 215 gewühlt, aber wegen
eines Donners bei Amtsantritt mufste
er zurücktreten. 23, 31, 13.
Q
2 non gessit — et T. Quinctius Crispinus.
5
-
í
9
42
LIBER XXVII.
CAP. 93. a. u. 546.
utrisque consulibus
Italia decreta provincia est et duo consulum prioris anni exer-
citus — tertius Venusiae tum erat, cui Marcellus praefuerat
— ita ut ex tribus eligerent duo, quos vellent, tertius ei tra-
3 deretur, cui Tarentum et Sallentini provincia evenisset. ceterae
provinciae ita divisae: praetoribus P. Licinio Varo urbana,
P. Licinio Crasso, pontifici maximo, peregrina et quo senatus
censuisset, Sex. Iulio Caesari Sicilia, Q. Claudio Flamini Taren-
4 tum. prorogatum in annum imperium est Q. Fulvio Flaeco,
ut provinciam Capuam, quae T. Quineti praetoris fuerat, cum
una legione obtineret.
prorogatum et C. Hostilio Tubulo est,
ut pro praetore in Etruriam ad duas legiones succederet
C. Calpurnio.
prorogatum et L. Veturio Philoni est, ut pro
praetore Galliam eandem provinciam cum isdem duabus legio-
6 nibus obtineret, quibus praetor obtinuisset. quod in L. Veturio,
idem in C. Auruneuleio decretum ab senatu latumque de pro-
rogando imperio ad populum est, qui praetor Sardiniam pro-
vineiam cum duabus legionibus obtinuerat. additae ei ad prae-
sidium provinciae quinquaginta longae naves, quas P. Seipio
ex Hispania misisset.
et P. Seipioni et M. Silano suae His-
paniae suique exercitus in annum decreti; Scipio ex octoginta
navibus, quas aut secum ex Italia adductas aut captas Car-
thagine habebat, quinquaginta in Sardiniam tramittere iussus,
8 quia fama erat magnum navalem apparatum eo anno Cartha-
gine esse, ducentis navibus omnem oram ltaliae Siciliaeque
ac Sardiniae inpleturos.
et in Sicilia ita divisa res est: Sex.
Caesari exercitus Cannensis datus est; M. Valerius Laevinus
— ei quoque enim prorogatum imperium est — classem, quae
2. utrisqueconsulibus] schon Cásar
hat bisweilen und Liv. oft den
Plural von wterque gesetzt, auch
wenn auf beiden Seiten nur ein
Nomen im Singular sich befindet:
«traque cornua, utraeque manus,
wtrique censores.
3. peregrina et quo senatus cen-
suisset| der Prütor steht zur Dis-
position des Senates. c. 7, 8.
4. prorogatum in annum impe-
rium est] beachte in den folgenden
$8. die regelmàáfsige Wiederkehr
dieser Wortfolge in der offiziellen
Formel; ebenso regelmüísig folgt
der erhaltene Auftrag mit ut.
5. in Etruriam ad — legiones] bei
succedere steht der Ort, nach wel-
chem hin der Nachfolger sich be-
giebt mit i» c. acc.; wie c. 7, 9.
in Etruriam succederet; ad fügt
eine zweite speziellere Ortsbestim-
mung bei.
cum isdem — quibus] bei dem an
eine Prüpositionalverbindung sich
anschliefsenden Relativ wird die
Prüposition meist nicht wiederholt.
92, 9, 10 in eodem, quo ante —
statu.
7. suae Hispaniae] suae weil die
Provinz nach langer Verwaltung
gleichsam zu ihnen gehórt. vgl.
28, 42, 9. Hispaniae tuae.
8. Siciliaeque ac Sardiniae] vgl.
Galliam Siciliamque ac Sardiniam
94, 11, 2. u. sonst. Diese Ver-
bindung hat zuerst Vergil, in
Prosa zuerst Liv. ,
9. datus est — obtineret. — trai-
ceret] aus der Erzühlung geht
LIBER XXVII. CAP. 22. 23. 43
a. Ch. 208.
ad Siciliam erat, navium septuaginta obtineret; adderet eo tri-
ginta naves, quae ad Tarentum priore anno fuerant; cum ea
centum navium classe, si videretur ei, praedatum in Africam
iraiceret. et P. Sulpicio, ut eadem classe Macedoniam Grae-
ciamque provinciam haberet, prorogatum in annum imperium
est. de duabus, quae ad urbem Romam fuerant, legionibus
nihil mutatum. supplementum, quo opus esset, ut scriberent
consulibus permissum. una et viginti legionibus eo anno de-
fensum imperium Romanum est. et P. Licinio Varo praetori
urbano negotium datum, ut navis longas triginta veteres refi-
ceret, quae Ostiae erant, et viginti novas navis sociis navalibus
conpleret, ut quinquaginta navium classe oram maris vicinam
urbi Romanae tueri posset. C. Calpurnius vetitus ab Arretio
movere exercitum, nisi cum successor venisset; idem et Tubulo
imperatum, ut inde praecipue caveret, ne qua nova consilia
orerentur.
Praetores in provincias profecti; consules religio tenebat,
quod prodigiis aliquot nuntiatis non facile litabant. et ex
Campania nuntiata erant, Capuae duas aedis, Fortunae et
Martis, et sepulcra aliquot de caelo tacta, Cumis — adeo
minimis etiam rebus prava religio inserit deos — mures in
aede Iovis aurum rosisse, Casini examen apium ingens in foro
consedisse, et Ostiae murum portamque de caelo tactam, Caere
vulturium volasse in aedem lovis, Vulsiniis sanguine lacum
manasse. horum prodigiorum causa diem unum supplicatio
fuit. per dies aliquot hostiae maiores sine litatione caesae,
Liv. in die Form des Befehles 2. et e Campania] ei — ,,und
über; bei Wiedergabe von Be- zwar"; eine zweite Gruppe folgt
schlüssen nicht selten. 8. 3 et Ostiae.
12. conpleret] von Einschiffung
der Soldaten und Bemannung sagt
Liv. stets conplere. 22, 11, 7 navi-
bus — conpletis milite ac navalibus
Sociis.
13. ne qua mova consilia oreren-
iur| von gefahrdrohenden Plánen
und Unternehmungen ist stehend:
fraus, motus, tumultus, iniuria ori-
tur. 93, 43, 2. nova consilia — orie-
bantur.
e. 23. Prodigien. Apolli-
nische Spiele.
1. non facile litabant] wie
xoAAligsiv — günstige Opferzeichen
erlangen. c. 93, 4. hostiae — sine
litatione caesae. Ebenso perlitatum
est. 86, 1, 3. 9, 14, 4. litatum est
— egregie. S, 9, 1.
prava religio inserit deos] ,der
Aberglaube findet Gottes Finger
in den geringsten Kleinigkeiten.*
inserere in übertragenem Sinne stets
mit dem Dativ.
aurum rosisse] vgl. 30, 2, 9. aurum
im Capitolio corvi mon lacerasse
iantwm rostris crediti, sed etiam
edisse; mures Antii coronam auream
adrosere.
3. examen apium] das Erscheinen
von Bienenschwürmen oder Wespen
39, 9, 4. galt als prodigium.
4. prodigiorum causa| mit fest-
stehender Wendung sagt Liv. pro-
digiorum causa supplicatio fuit,
res divinae factae, libri aditi; da-
neben ob oder propter id prodi-
gium supplicatio fuit u. s. w.
10
11
13
23
2
E
b
1
LIBER XXVII.
44 CAP. 23. 24.
a. u. 546.
diuque non impetrata pax deum. in capita consulum re pu-
bliea incolumi exitiabilhis prodigiorum eventus vertit.
Ludi Apollinares Q. Fulvio Ap. Claudio consulibus a
P. Cornelio Sulla praetore urbano primum facti erant; inde
ommes deinceps praetores urbani fecerant; sed in unum annum
vovebant dieque incerta faciebant. eo anno pestilentia gravis
incidit in urbem agrosque, quae tamen magis in longos mor-
bos quam in perniciabilis evasit. eius pestilentiae causa et
supplieatum per compita tota urbe est, et P. Licinius Varus
praetor urbanus legem ferre ad populum iussus, ut ii ludi in
perpetuum in statam diem voveruntur. ipse primus ita vovit,
fecitque ante diem tertium idus Quintil. is dies deinde
sollemnis servatus.
De Arretinis et fama in dies gravior et cura crescere
patribus. itaque C. Hostilio scriptum est, ne differret obsides
ab Arretinis accipere, et, cui traderet Romam deducendos,
C. Terentius Varro cum imperio missus. qui ut venit, ex-
templo Hostilius legionem unam, quae ante urbem castra
habebat, signa in urbem ferre iussit, praesidiaque locis idoneis
disposuit; tum in forum citatis senatoribus obsides imperavit.
cum senatus biduum ad considerandum peteret, aut ipsos ex-
diuque mon impetrata paz deum |
von der Bitte um góttliche Gnade
sagt Liv.: pacem dewm exposcere;
von der Erlangung: pacem deum
impetrare, seltener invenire.
in capita consulum — vertit] ,,er
wandte sich gegen das Haupt, kam
auf das H.* Der Ausdruck ist ent-
lehnt von der für Bezeichnung der
Todesstrafe gebràuchlichen Wen-
dung: 45, 10, 11 (ommia) in caput
Qnoxiorum versura.
5. ludi Apollinares] vgl. c. 11, 6.
6. longos morbos] langwierige,
chronische Krankheiten ; Gegensatz :
breves acutique.
perniciabilis] ,verheerende Seu-
chen*; das Adjektiv ist wie 8. 4
exitiabilis gebildet und scheint sich
vor Liv. nieht zu finden.
evasit in] ,,jnahm den Ausgang zu,
schlug aus in". vgl. 2, 42, 11. eo
evasere.
7. in statam diem] ist altertüm-
licher Ausdruck der Gerichts- und
Gescháüftssprache, nur erhalten in
statum tempus, statum ludicrum,
status locus.
vovit fecitque] vgl. c. 11, 6 voti
factique, voveret faceretque.
deinde sollemnis servatus] er
wurde in der Folge als Feiertag
beibehalten'. Zum Gebrauche von
deinde 1, 35, 9. sollemnes deinde
annui mansere ludi u. c. 13, 8.
e. 94. Gührung in Etrurien.
1. fama — gravior] ,,das Gerücht
wurde bedrückender, bedenklicher*';
98, 24, 1. gravi morbo implicitus,
graviore tamen fama. Aus crescere
1st esse zu entnehmen.
ne differret — accipere] ,er solle
sich ohne Aufschub geben lassen*;
differre bei Liv. stets temporal, re-
giert den Infinitiv, was vor Liv. nur
dichterisch ist; dagegen hat er »on
differo mit quim verbunden,
9. signa in urbem ferre] ,in die
Stadt emrücken''. signa ferre — sich
in Marsch setzen, hat oft eine
Ortsbestimmung bei sich: ad wrbem
u. à.
3. biduum ad considerandum]
,zwei Tage Bedenkzeit bidwwm,
triduum und quadriduwm sind ganz
Substantiva geworden, daher mit
Attribut: 90, 8, 4. per insequens
bidwwm.
aut dare — aui se sumpturum
LIBER XXVII. CAP. 24. 25.
45
a. Ch. 208.
templo dare aut se postero die senatorum omnis liberos sump-
turum edixit. inde portas custodire iussit tribunos militum
praefectosque socium et centuriones, ne quis nocte urbe exiret.
id segnius neglegentiusque factum: septem principes senatus,
priusquam custodiae in portis locarentur, ante noctem cum
liberis evaserunt. postero die luce prima, cum senatus in
forum citari coeptus esset, desiderati, bonaque eorum venie-
runt. a ceteris senatoribus centum viginti obsides, liberi ipso-
rum, accepti traditique C. Terentio Romam deducendi. is omnia
suspectiora, quam ante fuerant, in senatu fecit. itaque tam-
quam imminente Etrusco tumultu legionem unam, alteram ex
urbanis, Arretium ducere iussus ipse C. Terentius, eamque
habere in praesidio urbis; C. Hostilium cum cetero exercitu
placuit totam provinciam peragrare et cavere, ne qua occasio
novare cupientibus res daretur. C. Terentius ut Arretium cum
legione venit, claves portarum cum magistratus poposcisset,
negantibus iis comparere, fraude amotas magis ratus quam
neglegentia intercidisse, ipse alias clavis omnibus portis impo-
suit, cavitque cum cura, ut omnia in potestate sua essent;
Hostilium intentius monuit, ut in eo spem non moturos quic-
quam Etruscos poneret, si, ne quid movere possent praecavisset.
; De Tarentinis inde magna contentione in senatu actum
coram Fabio, defendente ipso quos ceperat armis, alis infensis
edixit] die Konstruktion ist unge-
wóhnlich. Da edixit zum 1. Satz-
neglegentia intercidisse] ,,aus Un-
ordnung verloren''; intercidere: eig.
gliede in der Bedeutung ,,befehlen",
zum 2. in der ,bekannt machen'*
gedacht wird, so müfste statt dare
ut darent stehen. Zu dare
schwebte dem Liv. wohl iussit vor.
5. citari coeptus] mit passiven
Infinitiven verbindet Liv. fast aus-
nahmslos das Passiv coeptus sum;
ebenso Cicero und Cásar.
suspectiora fecit] suspectus
hàufig von Dingen, von denen eine
Gefahr zu drohen scheint: mare sus-
pectum, locus suspectus u. a.
6. unam, alteram ex urbanis] eine,
und zwar die zweite (von den
c. 22, 10 erwühnten) stüdtischen
Legionen.
in praesidio habere] ,in Besatzung
legen"; vgl. in tectis habere excer-
citum, in armis, in vinculis habere
aliquem.
8. fraude amotas] sie seien
listig beseitigt". c. 20, 5 in ultima
Hispaniae amoti: ,aof die Seite
gebracht*.
.zu Falle vor dem erreichten Ziele
kommen", dann: ,,zunichte werden'*:
9, 4, 7. literarum — habita cura, ne
interciderent. In eigentlichem Sinne:
91, 8, 9. nullo — vano intercidente
telo.
clavis — portis imposuit] ,,er liefs
zu den Thüren Schlüssel fertigen*';
unserer Anschauung ebenso fremd
wie portam (muro) imponere 84.9, 5.
9. intentius] , noch eindring-
licher, nàmlich als $. 7 mit cavere
derSenat. intentus steht háufig bei
Begriffen des Wachens über etwas:
c. 98, 8 custodias — inientius in-
siruunt. c. 47, 9. (duces) parum
intente adservati. 25,923, 13 inten-
tius custodiebatur ; intentissima cura
u. a.
praecavere] das Kompositum ist
gewühlt, um den Begriff des carere
$. 7 noch zu steigern.
e. 25, 1—10. Ordnung der
tarentinischen Verhàltnisse.
Tempelweihe des Marcellus.
Q
[v]
I
cQ
-1
46 LIBER XXVII. CAP. ?5.
à. u. 5406.
et plerisque aequantibus eos Campanorum noxae poenaeque.
senatus consultum in sententiam M'. Acili faetum est, ut oppi-
dum praesidio custodiretur, Tarentinique omnes intra moenia
continerentur, res integra postea referretur, cum tranquillior
status Italiae esset. et de M. Livio praefecto arcis Tarentinae
haud minore certamine actum est, alis senatus consulto no-
tantibus praefectum, quod eius socordia Tarentum proditum
hosti esset, aliis praemia decernentibus, quod per quinquen-
nium arcem tutatus esset, maximeque unius eius opera recep-
tum Tarentum foret, medis ad censores, non ad senatum no-
tionem de eo pertinere dicentibus. cuius sententiae et Fabius
fuit; adiecit tamen fateri se opera Livi Tarentum receptum,
quod amici eius vulgo in senatu iactassent: neque enim reci-
piundum fuisse, nisi amissum foret.
Consulum alter T. Quinctius Crispinus ad exercitum, quem
Q. Fulvius Flaecus habuerat, cum supplemento in Lucanos est
profectus. Marcellum aliae atque aliae obiectae animo reli-
giones tenebant, in quibus, quod, cum bello Gallico ad Clasti-
dium aedem Honori et Virtuti vovisset, dedicatio eius a pon-
tifieibus impediebatur, quod negabant unam cellam duobus
diis recte dedieari| quia, si de caelo tacta aut prodigii aliquid
in ea factum esset, difficilis procuratio foret, quod utri deo:
1. aequantibus eos] verkürzte Ver- 5. mediis) ,die Mittelpartei*';
gleichung. c. 1, 3. 9, 10, 3. (Postu- — medius in persónlicher Bedeutung
mium) — aliis claris facinoribus ^ — unparteiisch oder neutral. 2, 27, 3
aequabant. medium se gerere u. o.
2. in sententiam] ,gemàáís dem
Antrage". Man sagt: senatuscon-
sultum facere in sententiam, in sen-
tentiam dicere, respondere, indem
der zu fassende Beschluís als das
Ziel der Abstimmung, Rede, Ant-
wort erscheint.
intra moenia continerentur] die
Internierung der ganzen Bürger-
schaft, als politischer Gefangener,
wird auch über Capua verhàngt.
26, 27, 12.
3. motantibus — decernentibus]
sind Participia des Konats; ebenso
8. 1. aequantibus.
quod. eius socordia] nach Polybius
soll M. Livius Macatus wáührend
der Einnahme Tarents betrunken
gewesen sein.
4. decermentibus] auch von der
Abstimmung einzelner ist decernere
— decerni velle háufig. 21, 10, 13
sagt ein Redner tertiam legationem
— decerno ich stimme für.
notionem de eo] ,die Entschei-
dung hinsichtlich seiner"; diesen
Ausdruck | der Rechtsgelehrter
wendet Liv. nur hier am.
neque enim recipiwndum fuisse]
ein oft wiederholtes Scherzwort:
Cie. Cato M. 4, 11. Certe, inqwuit
ridens (Fabius); nam nisi tu amisis-
Ses, nunquam. recepissem.
7. obiectae animo] ,stiegen vor
seiner Seele auf'; bezeichnender
sinnbildlicher Ausdruck. 25, 12, 2.
religio -— nova obiecta est. 21, 33, 3.
obiecta res oculis animisque u. a.
ad Un gemeint ist die
Besiegung der lInsubrer in Ober-
italien (225), bei welcher Marcellus
durch Tótung des feindlichen
Führers Viridomarus spolia opima
erbeutete.
7—8. quod — quod — quia —
quod] das erste quod ist explikativ;
die übrigen Konjunktionen sind
kausal.
a. Ch. 208. LIBER XXVII. CAP. 25. 26. AT
res divina fieret, sciri non posset: neque enim duobus nisi
certis deis rite una hostia fieri. ita addita Virtutis aedes ad-
properato opere; neque tamen ab ipso aedes eae dedicatae sunt.
tum demum ad exercitum, quem priore anno Venusiae reli-
querat, cum supplemento proficiscitur.
Locros in Bruttiis Crispinus oppugnare conatus, quia
magnam famam attulisse Fabio Tarentum rebatur, omne genus
tormentorum machinarumque ex Sicilia arcessierat; et naves
indidem accitae erant, quae vergentem ad mare partem urbis
oppugnarent. ea omissa oppugnatio est, quia Lacinium Han-
nibal admoverat copias, et conlegam eduxisse iam a Venusia
exercitum fama erat, cui coniungi volebat. itaque in Apuliam
ex Bruttiis reditum, et inter Venusiam Bantiamque minus
irum milium passuum intervallo consules binis castris conse-
derunt. in eandem regionem et Hannibal redit averso ab
Locris bello. ibi consules ambo ingenio feroces prope cotidie
in aciem exire haud dubia spe, si duobus exercitibus consula-
ribus iunctis commisisset sese hostis, debellari posse.
Hannibal quia cum Marcello bis priore anno congressus
vicerat victusque erat, ut, cum eodem si dimicandum foret,
nec spem nec metum ex vano habebat, ita duobus consulibus
haud quaquam sese parem futurum credebat. itaque totus in
suas artis versus insidiis locum quaerebat. levia tamen proe-
lia inter bina castra vario eventu fiebant; quibus cum extrahi
aestatem posse consules cederent, nihilo minus oppugnari
9. certis deis] ,Ursprüng- pars eius, quae vergeret ad hostium
lichen**; certi dii sind dii ab initio
certi et sempiterni — die von vorn-
herein und immer als Gótter ge-
golten haben; diiincerti sind solche,
die erst durch Konsekration ge-
worden sind. Eine dritte Klasse
bilden die personificierten Virtutes,
wie hier Honos und Virtus.
rite wna hostia fieri] erg. rem
divinam. Die Ellipse ist nicht
selten 22, 10, 3. Jovi fieri — sacri-
ficari.
,adproperato opere] ,,mit Beschleu-
nigung der Bauarbeit*. 4, 9, 13.
opus adeo adproperatum est.
e, 25, 11—97. Tod des Mar-
cellus und tótliche Verwun-
dung des Crispinus.
11. oppugnare conatus] hàufiger
oppugnare adortus. 43, ?1, 4. castel-
lum. adortus oppugnare.
vergentem ad| — ,in der Rich-
tung nach gelegen*; vgl. c. 26, 7.
castra. c. 42, 10. quae pars casiro-
rum ad hostis vergebat.
12. Lacinium] süditalisches Vor-
gebirge, berühmt durch einen Tem-
pel der Juno. Das Heiligtum ist
wie ein Stádtename konstruiert.
14. ei — commisisset sese] wenn
er sich preisgegeben, d. h. einen
Kampf gewagt hàátte; Liv. sagt
sonst: rem committere in discrimen,
in certamen; doch auch 3, 42, 4.
$e aequo certamine commüttentes,
e, 26, 1. ex vano habebat] .er
brauchte inicht aus der Luft zu
greifen". Vgl 22, 7, 4. ex vano
haustum.
2. totus in suas artes versus]
vgl. 6, 24, 8 ab imperio totus ad
preces versus. Zu artes — fraudem
Punicam vgl.92,16,5. mec Hammi-
balem fefellit, suis se artibus peti.
3. extrahi — aestatem] der Plan
9
10
11
13
14
26
-1
10
1
mÓ
12
13
LIBER XXVII.
AS CAP. 96. RETR
546.
Locros posse rati, L. Cineio, ut ex Sicilia Locros eum classe
traiceret, scribunt, et ut ab terra quoque oppugnari moenia
possent, ab Tarento partem exercitus, qui in praesidio erat,
duci eo iusserunt. ea ita futura per quosdam 'Thurinos con-
perta Hannibali cum essent, mittit ad insidendam ab Tarento
viam. ibi sub tumulo Peteliae tria milia equitum duo pedi-
tum in occulto locata; in quae inexplorato euntes Romani
cum incidissent, ad duo milia armatorum caesa, mille et quin-
genti ferme vivi capti, alii dissupati fuga per agros saltusque
Tarentum rediere.
Tumulus erat silvestris inter Punica et hmana castra,
ab neutris primo occupatus, quia hlomani, qualis pars eius,
quae vergeret ad hostium castra, esset, ignorabant, Hannibal
insidiis quam castris aptiorem eum crediderat. itaque nocte
ad id missas aliquot Numidarum turmas medio in saltu con-
diderat, quorum interdiu nemo ab statione movebatur, ne aut
arma aut ipsi procul conspicerentur. fremebant vulgo in
castris Homanis oceupandum eum tumulum esse et castello fir-
mandum, ne, si occupatus ab Hannibale foret, velut in cer-
vicibus haberent hostem. movit ea res Marcellum, et conlegae
,quin imus^ inquit ,ipsi eum equitibus paucis exploratum?
subiecta res oculis nostris certius dabit consilium*. adsentienti
Crispino cum equitibus ducentis viginti, ex quibus quadra-
ginta Fregellani, ceteri Etrusci erant, proficiscuntur; secuti
tribuni militum M. Marcellus consulis filius et A. Manlius,
simul et duo praefecti socium L. Arrenius et M'. Aulius. im-
molasse eo die quidam prodidere memoriae consulem Marcel-
lum, et prima hostia caesa locur sine capite mventum, in se-
ist auch jetzt der c. 1, 1 angedeu-
tete. — extrahere — verstàrktes tra-
here: in die Lànge ziehen. c. 40, 3
rem — extractam esse u. o.
5. comperta Hannibali] der Dativ
bei compertum est wie c. 27, 13
sibi comperta. 993, 49, 1 compertum
patribus.
ab Tarento viam] vgl. c. 12, 8 ad
insidias latebris. Sowohl das Par-
ticip ferentem, als die Angabe, wo-
hin der Weg führt, ist zu ergánzen.
tumulo Peteliae| ,der zu P. ge-
hórige Hügel". Die Stadt liegt
an der Strafse von Thuri nach
Tarent und hielt treu zu den
Rómern.
1. inter Punica et Hiomana cast-
ra| Liv. stellt nur castra Punica;
dagegen castra Romana und Roma-
na castra; sind beide Adjektiva
verbunden, so ist die Stellung ge-
wühnlich die hiesige.
crediderat| ,er war der Meinung
gewesen", als er seine Dispositionen
traf und war danach verfahren;
vgl. c. 39, 4. 8. 12. u. o.
9. velut im cervicibus] ,auf dem
Nacken", hàufige Metapher von
drohender Gefahr. 22, 33, 6 bellum
ingens im cervicibus.
10. oculis mostris] wo das Pro-
nomen selbstverstündlich ist, wird
es im Latein fortgelassen (oculos
attollere: seine Augen aufheben,
u. &. w.); hier ist nosíris beibehal-
ten, weil es den Gegensatz zu spe-
culatores Lildet, wie auch Z4ps
zeigt.
13. iocur sine capite] die Pro-
tuberanz am rechten Leberlappen
(caput) war ein Gegenstand be-
2. Ch. 546. LIBER XXVII. CAP. 26. 27. 49
cunda omnia conparuisse, quae adsolent, auctum etiam visum
in capite; nec id sane haruspici placuisse, quod secundum
trunca et turpia exta nimis laeta apparuissent. Ceterum con-
sulem Marcellum tanta cupiditas tenebat dimicandi cum Han-
nibale, ut numquam satis castra castris conlata crederet. tum
quoque vallo egrediens signum dedit, ut ad locum miles esset
paratus, ut, si collis, in quem speculatum irent, placuisset,
vasa colligerent ac sequerentur. exiguum campi ante castra
erat; inde in collem aperta undique et conspecta ferebat via.
Numidis speculator, nequaquam in spem tantae rei positus,
sed si quos vagos pabuli aut lignorum causa longius a castris
progressos possent excipere, signum dat, ut pariter ab suis
quisque latebris exorerentur. non ante apparuere, quibus ob-
viis ab iugo ipso consurgendum erat, quam cireumiere, qui ab
tergo intercluderent viam. tum undique omnes exorti et cla-
more sublato impetum fecere. cum in ea valle consules essent,
ut neque evadere possent in iugum occupatum ab hoste nec
receptum ab tergo circumventi haberent, extrahi tamen diu-
tius certamen potuisset, ni coepta ab Etruscis fuga pavorem
ceteris iniecisset. non tamen omisere pugnam deserti ab
Etruscis Fregellani, donec integri consules hortando ipsique
ex parte pugnando rem sustinebant; sed postquam vulneratos
sonders àngstlicher Beobachtung;
ihr Fehlen oder ihre Miísbildung
ein sehr bedenkliches Zeichen.
quae adsolent| alterthümlicher,
technischer Ausdruck von sakralen
Einrichtungen u. a., gewóhnlich in
Form eines Zwischensatzes uf ad-
solet.
auctum] ,ungewóhnlich grofs*.
95, 16, 11 melior atque auctior.
14. haruspici|] der haruspex be-
findet sich in der Regel im Gefolge
des Feldherrn; Fabius 23, 36, 10
hat deren sogar mehrere.
trunca et turpia] wohl mit beab-
siehtigter Alliteration; vgl. c.37,6
foedum ac turpe prodigium.
e. 27, 1. consulem Marcellum]
wie c. 26, 13 tritt der Titel im
Gegensatze zu &. 7. Marcello adu-
lescente voran. Vgl. c. 1, 1.
2. ad locum] ,,auf Posten*', d. h.
auf seinem, ihm in der Lagerord-
nung zukommenden Platze; vgl.
sese loco temere. S, 30, 2.
3. eriguum campi] ,ein kleines
Stück Ebene*; vgl. c. 41, 4. nihil
Silvae ,kein Stück Wald".
conspecta] ,sichtbar".
Tit. Liv. B. ?1.
Die ad-
jektivisehe Verwendung der Parti-
cipia Perf. Passivi beschránkt sich
meist auf negierte oder mit i» zu-
sammengesetzte Formen; zu den
Ausnahmen gehórt conspectus, wo-
von Liv. auch zuerst den Kom-
parativ bildet.
positus] ,postiert". vgl. c. 24, 4
locarentur ; der militàrischen Sprache
angehóriger Ausdruck: 22, 55, 8
custodes — ponant. E
sed si quos] ,,sondern, um zu ver-
suchen, ob*. vgl. c. 14, 6.
4. quibus obviis ab iugo ipso]
obviis proleptisch: von der Hóhe
herab, so daís sie entgegen kamen.
undique omnes] gewohnlich stellt
Liv.: omnes wndique; tuto wun-
dique c. 28, 2. — Der Angriff er-
folgt (obviis — a tergo) von zwei
Seiten, so daís undique ungenaue
Bezeichnung einer von mehr als
einem Punkte drohenden Gefahr
ist. Vgl. 1, 5, 7. undique regi dolus
nectitur.
5. ab Etruscis] ihre unzuver-
lüissige Haltung stimmt mit der
ihrer Mitbürger (c. 24.) überein,
6. ipsique ex parte pugnando|
E
14
21
Qx
8
9
1
eo
11
[9
[e]
[wn
e»
14
LIBER XXVII. CAP. 27.
50
a. u. 546.
ambo consules, Marcellum etiam transfixum lancea prolaben-
tem ex equo moribundum videre, tum et ipsi — perpauci
autem supererant — cum Crispino consule duobus iaculis icto
et Marcello adulescente saucio et ipso effugerunt. interfectus
À. Manlius tribunus militum, et ex duobus praefectis socium
M'. Aulius occisus, (L.» Arrenius captus; et lictores consulum
quinque vivi in hostium potestatem venerunt, ceteri aut inter-
fecti aut cum consule effugerunt; equitum tres et quadraginta
aut in proelio aut in fuga ceciderunt, duodeviginti vivi capti.
tumultuatum in castris fuerat, ut consulibus irent subsidio,
cum consulem et filium alterius consulis saucios exiguasque
infelieis expeditionis reliquias ad castra venientes cernunt.
mors Marcelli cum alioqui miserabilis fuit, tum quod nec pro
aetate — iam enim maior sexaginta annis erat — neque pro
veteris prudentia ducis tam inprovide se conlegamque et prope
totam rem publicam in praeceps dederat.
Multos cirea unam rem ambitus fecerim, si, quae de Mar-
celli morte variant auctores, omnia exequi velim. ut omittam
alios, Coélius triplicem gestae rei memoriam edit: unam tra-
ditam fama, alteram scriptam laudatione fili, qui rei gestae
interfuerit, tertiam, quam ipse pro inquisita ac sibi conperta
adfert. ceterum ita fama variat, ut tamen plerique loci specu-
Liv. láfst zum Ablat. des Gerundiums
zuweilen das Subjekt in der Form
der Pronomina 2pse, solus, quisque
oder einzelner Zahlwórter treten,
in Nachahmung des Griecbischen
TÓ «Ur0g zov 26, 39, b ipse —
exigendo. — ex parte — pro parte,
pro virili parte. —
7. transficum — prolabentem —
moribundwm|] beachte die in dem
dreifachen Attribut liegende Aus-
malung der Situation. 26, 16, 7.
wrbem praevalidam, propinquam,
inimicam.
€( ipsi] die Beziehung dieser
Worte ist unbestimmt, sie werden
bei Liv. mehrfach auf einen gar
nicht ausgesprochenen Begriff be-
zogen. 26, 19, 11 oriundi et ipsi a
Phocaea, sunt.
10. tumultuatum — fuerat] ,man
hatte sich lürmend beeilt'. Der
unpersónliche Gebrauch von twmul-
tuari als Passiv ist bei Liv. besonders
hàufig; bisweilen hat er es, wie
schon Cásar, als Deponens: c. 28, 10.
vigiles — tumultuari.
11. alioqui] ,sonst^, in anderer
Hinsicht; bei Liv. im ganzen 6mal,
bei Cáüsar, Cicero nicht, dagegen
bei ülteren Dichtern.
in praeceps dederat] wie m
periculum dare gebildet; 6, 25, 3.
data in tam praecipitem caswm res-
publica.
19. circa wnam rem] circa bei
Klassikern nur rüumlich, fángt bei
Liv. an, den Kreis zu bezeichnen,
in dem sich eine Handlung bewegt,
sowie eine Beziehung auf einen
Gegenstand. 2$, 7, 9. circa. Opun-
tem res: die Sachen in Bezug auf
Opus.
ambitus] Umschweife, weitlàuf-
tige Auseinandersetzungen, sonst
auch 28, 41, 8 circumitus.
quae variant auctores] ,,was die
Gewührsmünner verschiedenes be-
richten'*. variare, hier transitiv, hat
Liv. eben so oft intransitiv; vgl. $ 14.
variat — schwankt.
14. ut tamen] zu dem beschràün-
kenden ita — wt wird sowohl im
ersten als im zweiten Gliede tamen
hinzugefügt. 22, 61, 5. ita admissos
esse, ne tamen iis senatus daretur.
Li
a. Oh. Xc8. LIBER XXVII. CAP. 27. 98. 51
landi causa castris egressum, omnes insidiis cireumventum
tradant.
Hannibal magnum terrorem hostibus morte consulis unius
vulnere alterius iniectum esse ratus, ne cui deesset occasioni,
castra in tumulum, in quo pugnatum erat, extemplo transfert.
ibi inventum Marcelli corpus sepelit. Crispinus, et morte con-
legae et suo vulnere territus, silentio insequentis noctis pro-
fectus, quos proxumos nanctus est montis, in iis loco alto et
tuto undique castra posuit. ibi duo duces sagaciter moti
sunt, alter ad inferendam, alter ad cavendam fraudem. anulis
Marcelli simul eum corpore Hannibal potitus erat. eius signi
errore ne cui dolus necteretur a Poeno metuens, Crispinus
cirea civitates proximas miserat nuntios, occisum conlegam
esse anulisque eius hostem potitum; ne quibus litteris crede-
rent nomine Marcelli compositis. paulo ante hie nuntius con-
sulis Salapiam venerat, quam litterae ab Hannibale allatae
sunt Marcelli nomine compositae se nocte, quae diem illum
secutura esset, Salapiam venturum: parati milites essent, qui
in praesidio erant, si quo opera eorum opus esset. sensere
Salapitani fraudem, et ab ira non defectionis modo sed etiam
equitum interfectorum rati occasionem supplicii peti, remisso
retro nuntio — perfuga autem Homanus erat —, ut sine
arbitro milites quae vellent agerent, oppidanos per muros urbis-
e. 28. Hannibal von Salapia
abgewiesen, entsetzt Locri.
1. vulnere] ,Qdurch die Verwun-
dung". ebenso 8 2 suo vulnere.
ne — deesset occasioni] Liv. sagt
namentliih mit der Negation
non deswm occasioni, tempori, for-
iunae: ,ich lasse es nicht an mir
fehlen hinsichtlich** —
2. ibi — sepelit] er begrub ihn
an Ort und Stelle; nach anderen
schickte er die Asche an den Sohn
Marcellus. Ahnlich verhielt sich H.
stets gegen gefallene Feinde: 22,
52, 6 Aemilius Paullus; 25, 17, 4
Gracchus; anders Nero c. 51, 11.
silentio — noctis | formelhafte Wen-
dung des Liv.; sowohl mit als ohne
proximae oder insequentis; variiert
durch silenti nocte, per silentium noc-
l8, vgl. c. 2, 10.
3. sagaciter moti sunt] ,sie be-
wegten sich scharfsinnig, boten
ihren Scharfsinn auf". Die Eigen-
schaft des handelnden Subjekts ist
als adverbielle Bestimmung zur
Handlung selbst hinzugefügt.
4. anwlis| ,der Siegelring* der
Plural von einem konkreten Gegen-
stande; ein Gebrauch, der sich
sonst auf Worte beschrünkt, die eine
Zusammensetzung aus mehreren
Teilen bezeichnen (anuli nur hier).
eius signi errore] , durch einen
Irrtum hinsichtlich jenes Siegels'';
freier Gebrauch des Genitivs; wie
1, 24, 1. nominwm error u. a.
cui dolus necteretur] vgl. ó0Aovg
vgaívsu» vUi; in diesem Sinne nur
bei Liv.; vgl. 1, 5, 7. regi dolus nec-
titur.
5. nocte, quae die illum. secutura
€8set] ,in der Nacht, die auf den
Tag des Briefempfanges folgen
würde'*.
qui in praesidio erant] als Um-
schreibung des Begriffes prae-
sidium stehen die Worte aufserhalb
der indirekten Rede. Auch sollte
der dreimalige Satzschluís mit esset
vermieden werden.
7. oppidanos] die Ortsbehórde
(8 6 Salapitani genannt) stellte die
Einwohner, denen nach 26, 38 nicht
A*
28
3
E
59 LIBER XXVIL CAP. 28.
a. u. 546.
8 que opportuna loca in stationibus disponunt, eustodias vigilias-
9
10
11
12
13
que in eam noctem intentius instruunt, circa portam, qua ven-
turum hostem rebantur, quod roboris in praesidio erat oppo-
nunt. Hannibal quarta vigilia ferme ad urbem aecessit. primi
agminis erant perfugae lHomanorum et arma Romana habe-
bant. ii, ubi ad portam est ventum, Latine omnes loquentes
excitant vigiles aperireque portam iubent: consulem adesse.
vigiles velut ad vocem eorum excitati tumultuari, trepidare,
moliri portam. cataracta deiecta clausa erat; eam partim
vectibus levant, partim funibus subducunt in tantum altitu-
dinis, ut subire recti possent. vixdum satis patebat iter, cum per-
fugae certatim ruunt per portam; et cum sescenti ferme intrassent,
remisso fune quo suspensa erat, cataracta magno sonitu ceci-
dit. Salapitani ali perfugas neglegenter ex itinere suspensa
umeris, ut inter pacatos, gerentis arma invadunt, alii e turri
eius portae murisque saxis sudibus pilis absterrent hostem.
ita inde Hannibal suamet ipse fraude captus abiit, profectus-
que ad Locrorum solvendam obsidionem, quam (L.» Cincius
summa vi, operibus tormentorumque omni genere ex Sicilia
unbedingt zu trauen war, so auf,
dafs sie die Mafsregeln der rómi-
schen Besatzung (mites) nicht er-
kennen konnten (sime arbitro).
8. custodias vigiliasque| ,,Tag- und
Nachtposten*; custodiae vigiliae-
que sind einzelne Posten, stationes
wachthabende Abteilungen.
opponunt] oppono ohne Angabe
der Person, der man entgegen-
tritt, bezeichnet bei Liv. oft das
Anweisen einer defensiven Stellung.
96, 44, 2.
9. Latine ommes loquentes] sie
gaben absichtlich laut rómische
Kommandos etc. Dieselbe Kriegslist
96, 6, 11. gnari Latinae linguae.
10. ad vocem] die Veranlassung
des Erwachens ist durch ad be-
zeichnet, wie in ad edictum con-
venire, ad signum eruptionem facere.
u. a.
tumultuari trepidare moliri] die
Asyndeta malen wie sacis sudibus
pilis $ 12 die rasche Folge der
Vorgünge.
moliri portam] ,mit Mühe und
langsam óffnen"; wie 28, 17, 165
ancoras moliri; meist heifst moliri
portam: das Thor sprengen: 23,18,2.
94, 46, 5. 25, 36, 10. — Der ganze
Vorgang ist ausführlich beschrie-
ben, weil die Besatzung sich ab-
sichtlich mehr als mnótig damit
aufhàlt.
cataracta deiecta] das Thor war
dureh ein Fallgatter geschlossen;
aus dem griechischen xoereóócxrns,
wie catapulta, ballista, scorpio und
viele dem Befestigungswesen an-
gehórige Worte.
11. et. — remisso fune] ,da —
liefs man das Seil los*. vgl. 94,
34, 11. remissa — (catena). Die durch
et eingeführte Handlung ist eine
unerwartete, wie 3, 64, 8. (Dwilius)
comitia habwit. |.Et, quinque
tribunis plebis creatis — concilium
dimisit.
12. ex itinere] ,,von dem Marsche
her", vgl 39, 13, 2 mecdum ex
morbo satis validwm.
A Én ,mit langen Stangen";
als die Waffen einer pugna tumul-
tuaria nennt Vergil: stipites duri
sudesque praeusti.
13. suamet ipse fraude] met wird
an das Pronomen mur bei folgen-
dem ipse angehüngt.
profectusque] erg. est.
quam] aus Locrorum ist dazu der
Begriff urbem zu entnehmen. Vgl.
35, 3, 6. praesidium, per quos —
ageretur u. a.
LIBER XXVII. CAP. 28. 29. 53
&. Ch. 208.
advecto oppugnabat. Magoni iam haud ferme fidenti reten-
turum defensurumque se urbem prima spes morte nuntiata
Marcelli adfulsit. secutus inde nuntius Hannibalem Numida-
rum equitatu praemisso ipsum, quantum adcelerare posset, cum
peditum agmine sequi. itaque ubi primum Numidas edito e
speculis signo adventare sensit, et ipse patefacta repente porta
ferox in hostis erumpit. et primo magis quia inproviso id
fecerat, quam quod par viribus esset, anceps certamen erat;
deinde, ut supervenere Numidae, tantus pavor lomanis est
iniectus, ut passim ad mare ac naves fugerent relictis operi-
bus machinisque, quibus muros quatiebant. ita adventu Han-
nibalis soluta Locrorum obsidio est.
Crispinus postquam in Bruttios profectum Hannibalem
sensit, exercitum, cui conlega praefuerat, M. Marcellum tri-
bunum militum Venusiam abducere iussit; ipse cum legioni-
bus suis Capuam profectus, vix lecticae agitationem prae gra-
vitate vulnerum patiens, Romam litteras de morte conlegae
Scripsit, quantoque ipse in discrimine esset: se comitiorum
causa non posse Romam venire, quia nec viae laborem pas-
surus videretur et de Tarento sollicitus esset, ne ex Bruttiis
Hannibal eo converteret agmen; legatos opus esse ad se mitti,
viros prudentis, cum quibus, quae vellet, de re publica loque-
retur. hae litterae recitatae magnum et luctum morte alterius
consulis et metum de altero fecerunt. itaque et Q. Fabium
filium ad exercitum Venusiam miserunt, et ad consulem tres
legati missi, Sex. lulius Caesar L. Licinius Pollo L. Cincius
Alhnmentus, cum paucis ante diebus ex Sicilia redisset. hi nun-
tiare consuli iussi, ut, si ad comitia ipse venire Homam non
posset, dictatorem in agro Romano diceret comitiorum causa;
si consul Tarentum profectus esset, Q. Claudium praetorem
placere in eam regionem inde abducere legiones, in qua pluri-
mas sociorum urbes tuerl posset.
Eadem aestate M. Valerius cum classe centum navium
15. quantum adcelerare posset] in
dieser bei Liv. háufig wiederkehren-
den Formel ist adcelerare stets ab-
solut. 43, 1, 10. quantum adcelerare
possint u. a.
e. 29, 1—9. Bericht des Cris-
pinus. Senatsbeschluís. Lan-
dung in Afrika.
2. lecticae agitationem — patiens]
»,das Schwanken der Sünfte aus-
haltend"; vgl. 30, 19, 5. in via
iactationem vulneris. 91, 48, 1.
vexationem vulneris in via iac-
iaii — patiens.
de morte — scripsit quantoque —
esset] von scripsit hàngen als ko-
ordiniert eine Práüpositionalverbin-
dung und ein Fragesatz ab; vgl.
e. 33, 9. cura consules — creandi
et ut eos crearent.
3. de Tarento sollicitus — ne] der
in sollicitus liegende Begriff der
Fureht veranlafst den abhàngigen
Satz mit me, der zugleich eine
nühere Bestimmung von de Tarento
enthàlt. 30,37,10 de pace — disseruit,
quam mec iniqua et necessaria esset.
cum quibus] Liv. stellt cum stets
vor das Relativ, aber hinter das
persónliche Pronomen.
14
15
16
29
9
8
9
10 eitu traiecto depopulati erant.
54 LIBER XXVII. CAP. 29. 30.
a. u. 546.
ex Sicilia in Africam tramisit et ad Clupeam urbem escen-
sione faceta agrum late nullo ferme obvio armato vastavit.
inde ad naves raptim praedatores recepti, quia repente fama
accidit classem Punicam adventare. octoginta erant et tres
naves, cum his haud proeul Clupea prospere pugnat Roma-
nus. decem et octo navibus captis, fugatis aliis, cum magna
terrestri navalique praeda Lilybaeum rediit.
Eadem aestate et Philippus implorantibus Achaeis auxi-
lium tulit, quos et Machanidas tyrannus Lacedaemoniorum
finitimo bello urebat, et Aetoli navibus per fretum, quod Nau-
pactum et Patras interfluit — HRhion incolae vocant —, exer-
Attalum quoque regem Asiae,
quia Aetoli summum gentis suae magistratum ad eum pro-
ximo concilio detulerant, fama erat im Europam traiecturum.
30 Ob haec Philippo in Graeciam descendenti ad Lamiam urbem
Aetoli duce Pyrrhia, qui praetor in eum annum cum absente
2 Attalo creatus erat, occurerunt. habebant et ab Attalo auxilia
o
P
secum et mille ferme ex Romana classe a P. Sulpicio mis-
sos. adversus hune ducem atque has copias Philippus bis
prospero eventu pugnavit; mille admodum hostium utraque
pugna occidit. inde cum Aetoli metu compulsi Lamiae urbis
moenibus tenerent sese, Philippus ad Phalara exercitum reduxit.
im Maliaco sinu is locus est, quondam frequenter habitatus
propter egregium portum tutasque circa stationes et aliam
opportunitatem maritumam terrestremque. eo legati ab rege
Aegypti Ptolomaeo Rhodiisque et Atheniensibus et Chiis vene-
runt ad dirimendum inter Philippum atque Aetolos bellum.
adhibitus ab Aetolis et ex finitimis pacificator Amynander
7. ad Clupeam|] der Name, aus
dem Griechischen «ozíg über-
tragen, ist der Stadt von der Form
des Hügels, auf dem sie lag, ge-
geben; vgl. Trapezunt, Drepanum
HA.
8. decem et octo] die zusammen-
gesetzten Zahlen lóst Liv. gern in
ihre Teile auf; 26, 49, 3 decem et
iria 926, A71, 1 decem et octo. Er
sagt aber nur quindecim.
e. 29, 9—33, 5. Ereignisse in
Griechenland.
9.quos — urebat| das Verbum uro
übertrágt Liv. auf viele Dinge, die
den Menschen Plage verursachen;
am háufigsten bello wri, auch
pestilentia.
quod interfluit] bei Liv. nur zwei-
mal und zwar mit doppeltem Accu-
sativ angewendet,
Rhion] vgl. 98, 7, 18 (Hhion)
fauces sunt. Corinthii sinus.
10. summwm — magistratwm]| das
AÀmt des ero«rmyóos (c. 30, 1. praetor).
e. 30, 2 mille — hostiwn] der Geni-
tivnach mille ist bei Liv. nicht selten,
doch nur, wenn lle selbst im
Nominativ oder Accusativ steht.
3. frequenter — habitatus] ,stark
bevólkert". Cic. sagt stets habitare
in loco, Liv. daneben auch locum.
96, 16,9. habitari — tanquam urbem.
portum — stationem] als Hafen
für Handels- und Kriegszwecke; vgl.
26, 43, 7—8.
4. Ptolomaeo X Hhodiisque] ihr
gutes Verhültnis zu Rom giebt diesen
die Màglichkeit, eine Einmischung
der Rómer in griechische Verhiàlt-
nisse zu hindern 8 10.
pacificator] ,,Friedensstifter"; das
2. Ch. 208. LIBER XXVII. CAP. 30. 55
rex Athamanum.
erat, ferociori quam pro ingeniis Graecorum gente, quam
quanta ne Philippus regnumque eius grave liberati futurum
rebus Graeciae immisceretur. de pace dilata consultatio est
in concilium Achaeorum, concilioque ei et locus et dies certa
indicta; interim triginta dierum indutiae impetratae. profectus
inde rex per Thessaliam Boeotiamque Chaleidem Euboeae ve-
nit, ut Attalum, quem classe Euboeam petiturum audierat,
portibus et litorum adpulsu arceret. inde praesidio relicto
adversus Attalum, si forte interim tralecisset, profectus ipse
cum paucis equitum levisque armaturae Argos venit. ibi cu-
ratione Heraeorum Nemeorumque suffragiis populi ad eum
delata, quia se Macedonum reges ex ea civitate oriundos fe-
runt, Heraeis peractis ab ipso ludiero extemplo Aegium pro-
fectus est ad indictum multo ante sociorum concilium.
Ibi de Aetoleo finiendo bello actum, ne causa aut HRo-
manis aut Attalo intrandi Graeciam esset. sed ea omnia vix-
dum indutiarum tempore cireumacto Aetoli turbavere, post-
quam et Attalum Aeginam venisse et lRiomanam classem stare
ad Naupactum audivere. vocati enim in concilium Achaeorum,
in quo et eae legationes erant, quae ad Phalara egerant de
"pace, primum questi sunt quaedam parva contra fidem con-
ventionis tempore indutiarum facta; postremo negarunt dirimi
bellum posse, nisi Messeniis Achaei Pylum redderent, Roma-
Subst. hat Liv. nur hier, das Verb
pacificare mehrfach. 44,35,6. (Auch
bei Cicero.)
5. pro Aetolis cura] die Begriffe
der Fureht und der Sorge haben
statt de bei Liv. mehrfach pro
bei sich — zu Gunsten einer Sache,
zu ihrem Schutze besorgt sein.
9, 24, 4. metum pro universa ve-
publica.
grave libertati] als Erbfeind der
griechischen Freiheit gilt der make-
donische Kónig. 33, 12, 10 libertati
Graeciae videri graves Macedonum
reges.
6. et locus et dies] nach der Bun-
desverfassung mu[ste die Versamm-
lung im Hersbt oder Frühjahr statt-
finden.
3. Chalcidem | Euboeae| Ortsbe-
stimmung durch den Genitiv des
Lündernamens nach griechischem
Vorbilde. 28, 7, 3 Phocidis Ela-
tiam u. 0o.
litorum adpulsu| Landung an
den Küsten, vgl. c. 7, 13 ob — iram
fugae.
9. curatio] — offizielle Abhaltung
gottesdienstlicher Bráuche. 9, 43, 24.
sacrorum curatione.
Heraeorum] zu Ehren der Hera
in Árgos.
se ex ea civitate oriundos ferunt]
,8le gebenan, zu stammen aus*'*; und
zwar durch Cranaos, ihren Stamm-
vater. vgl. se oriundum a magno
Alexandro ferens. 95, 41, 5.
19. primum —- postremo] ,an-
fangs — schliefslich*. Hierbei làfs&
Liv. mehrfach die Mittelglieder
fehlen (deinde), da es nur auf eine
Gegenüberstellung eines ersten und
letzten Momentes ankommt.
questi suni] .sie klagten über
einige unwesentliche Verletzungen
der garantierten — Ubereinkunft*'.
vgl. 3, 18, 3. fidem foederum — die
garantierten Vertrüge.
13. Pylos] Hafenstadt in Elis;
Atintania: Landstrich in Epirus,
Ardiaei: Vólkerschaft Illyriens.
omnium autem non tanta pro Aetolis cura 5
10
11
13
14
15
16
IW
91
56 LIBER XXVII. CAP. 30. 31.
a. u. 546.
nis restitueretur Atintania, Scerdilaedo et Pleurato Ardiaei.
enimvero indignum ratus Philippus victos victori sibi ultro
condiciones ferre, ne antea quidem se aut de pace audisse
aut indutias pepigisse dixit spem ullam habentem quieturos
Aetolos, sed uti omnis socios testis haberet se pacis, illos
bell causam quaesisse. ita infecta pace concilium dimisit
quattuor milibus armatorum relictis ad praesidium Achaeorum
et quinque longis navibus acceptis, quas si adiecisset missae
nuper ad se classi Carthaginiensium et ex Bithynia ab rege
Prusia venientibus navibus, statuerat navali proelio lacessere
Romanos iam diu in regione ea potentis maris. ipse ab eo
concilio Árgos regressus; iam enim Nemeorum adpetebat tem-
pus, quae celebrari volebat praesentia sua.
Occupato rege apparatu ludorum et per dies festos licen-
tius quam inter belli tempora remittente animum P. Sulpieius
ab Naupacto profectus classem appulit inter Sicyonem et Co-
rinhum, agrumque nobilissimae fertiltatis effuse vastavit.
fama eius rei Philippum ab ludis excivit; raptimque cum equi-
tatu profectus iussis subsequi peditibus, palatos passim per
agros gravisque praeda, ut qui nihil tale metuerent, adortus
Romanos compulit ad naves. classis Romana haudquaquam
laeta praeda Naupactum redit. Philippo ludorum quoque,
qui reliqui erant, celebritatem quantaecumque, de Romanis
tamen, victoriae partae fama auxerat, laetitiaque ingenti cele-
brati festi dies, eo magis etiam, quod populariter dempto ca-
14. sibi wltro condiciones ferre]
ihrerseits (ultro) Bedingungen stel-
len, statt sie selbst zu empfangen.
2, 183, 9. ut pacis condiciones wltro
ferret. .Romanis.
de pace audisse] ,er habe sich
Friedensvorschláge vortragen las-
sen*; aus der Gerichtssprache emnt-
lehnt, in der es vom Richter heifst:
audire de capite, de ambitu — eine
Sache sich zur Entscheidung vor-
tragen lassen. Der Ausdruck malt
absichtlich die superbia regia.
quaesisse] ,habe zu finden ge-
sucht. c. 34, 1 conlega quaerebatur:
man suchte zu finden.
16. potentes maris| ,Herren des
Meeres''; in Prosa seit Liv. oft mit
dem Genitiv: potens regni, imperii,
rerum suarum u. a.
€. 31,1. remittente animum] ,,als er
sich gehen liefs*; bei Liv. mehrfach
animum remittere ab aliq. re.: die auf
einen Gegenstand gerichtete geistige
Anspannung lockern. 5,41,4 a con--
lentione pugnae remiserant animos.
nobilissimae fertilitatis] von Per-
sonen und Dingen steht nobilis in
gutem Sinne — allgemein bekannt;
nobile bellum, nimicitiae mobiles
0:525, da
2. fama eius rei] gewóhnlich
sagt Liv. mit Attraktion des Pro-
nomens ea fama; doch 1, 60, 1.
harum rerum nuntiis.
ui qui — metuerent] zur Hervor-
hebung des Grundes verbindet Liv.
das Relativ und relative Adverbium,
wie ubi, mit «t und dem Kon-
junktiv (Cic. selten).
3. classis — laeta| die Stimmung
und Tháütigkeit der Bemannung
wird sehr oft auf die Schiffe über-
tragen. 44, 16, 6 regii lembi — cum
— hostium maves comspecissent.
4. populariter] dem Wesen eines
Volksfreundes (ócuorix0g) entspre-
chend. 3, 14, 5 alibi popularis iu-
ventus erai.
LIBER XXVII. CAP. 81. 32. 5T
a. Ch. 208.
pitis insigni purpuraque atque alio regio habitu aequaverat
ceteris se in speciem, quo nihil gratius est civitatibus liberis;
praebuissetque haud dubiam eo facto spem libertatis, misi
omnia intoleranda libidime foeda ac deformia effecisset. vaga-
batur enim cum uno aut altero comite per maritas domos
dies noctesque, et summittendo se in privatum fastigium quo
minus conspectus, eo solutior erat, et libertatem, cum aliis
vanam ostendisset, totam in suam licentiam verterat. neque
enim omnia emebat aut eblandiebatur, sed vim etiam flagitiis
adhibebat, periculosumque et viris et parentibus erat moram
incommoda severitate libidini regiae fecisse. uni etiam prin-
cipi Achaeorum Arato adempta uxor nomine Polycratia ac
spe regiarum nuptiarum in Macedoniam asportata fuerat.
Per haec flagitia sollemni Nemeorum peracto paucisque
additis diebus Dymas est profectus ad praesidium Aetolorum,
quod ab Eleis adeitum aeceptumque in urbem erat, eiciendum.
Cycliadas — penes eum summa imperii erat — Achaeique ad
Dymas regi occurrere, et Eliorum accensi odio, quod a ceteris
Achaeis dissentirent, et infensi Aetolis, quos Romanum quo-
que adversus se movisse bellum credebant. profecti ab Dymis
coniuncto exercitu transeunt Larisum amnem,
agrum ab Dymaeo dirimit.
insigni purpuraque| der Konig
trágt bei óffentlichen Festen seinen
vollen Ornat.
in speciem | zum Schein; in Wahr-
heit war sein Verhalten tyrannisch.
violentia und licentia erscheinen
stets als Kennzeichen des mos
regius.
5. foeda ac deformia] ,in wider-
lieher Weise verunstaltet; ge-
wisserma/sen karrikiert hátte'. foe-
dus, ein Lieblingswort des Liv.,
wird von der sinnlichen Empfin-
dung auf die verschiedensten Dinge
übertragen; mit deformis verbunden
31, 12, 8.
6. cum uno aut altero] ,mit einem
oder auch zwei Begleitern"; sonst
aut summum: 93, 5, 7. duo auti
sunmwm ires. 44, 38, 7. hodierno
aut summwm crastino die.
maritas domos] ,,Hàuser von Ehe-
mànnern'; ein dichterischer Aus-
druck, in Prosa nur hier; maritus
ist sonst nur Subst.
summüittendo se in privatum fasti-
gium] ,indem er sich zur Stellung
eines Privatmannes herabliefs*. vgl.
qui Elium
Primum diem, quo finis hostium
c. 18,6 und c. 19,6. fastigium bezeich-
net sonst immer hohe Stellung.
quo minus conspectus eo solutior]|
»je weniger in die Augen fallend,
um so ungenierter." vgl. zu con-
spectus c. 2'1, 3.
in suam licentiam verterat] ,,die
Scheinfreiheit, die er anderen ge-
zeigt hatte, nutzte er für seine Aus-
schweifung aus". verío ist in dieser
Wendung sonst reflexiv: 2,3,3 liber-
tatem aliorum in suam vertisse servi-
tutem: ,sei ausgeschlagen zu*.
4. eblandiebatur] ,,erwarb durch
Lockungen''; bei Liv. nur hier.
incommoda severitate] ,,durch un-
zeitige Strenge*. Der Ausdruck ist
der Auffassung des Kónigs ent-
sprechend gewáhlt.
8. Arato| dem Sohne des be-
rühmten Aratus. 32, 21, 23 (Arati)
filii uxorem libidinis causa in Mace-
doniam asportatam.
10. accensi odio] ,von Hafs ent-
flammt*. In figürlichem Sinne
sagt Liv. stets accensus ira, odio
u. à.; nur in der 1. Dekade verein-
zelt incensus.
cx
32
[E]
Cx
-1
eo
LIBER XXVII. CAP. 32.
58
a. u. 546.
ingressi sunt, populando absumpserunt. postero die acie in-
structa ad urbem accesserunt praemissis equitibus, qui ob-
equitando portis promptum ad excursiones genus lacesserent
Aetolorum. ignorabant Sulpieium cum quindecim navibus ab
Naupacto Cyllenen traiecisse et expositis in terram quattuor
milibus armatorum silentio noctis, ne conspici agmen posset,
intrasse Elim. itaque inprovisa res ingentem iniecit terrorem,
postquam inter Aetolos Eliosque Romana signa atque arma
cognovere. et primo recipere suos voluerat rex; dein con-
tracto iam inter Aetolos et Trallis — lllyriorum id est genus
— certamine cum urgeri videret suos, et ipse rex cum equi-
tatu in eohortem Romanam incurrit. ibi equus pilo traiectus
cum prolapsum super caput regem effudisset, atrox pugna
utrimque accensa est et ab Hhomanis impetu in regem facto
et protegentibus regiis. insignis et ipsius pugna fuit, cum
pedes inter equites coactus esset proelium inire. dein, cum
iam impar certamen esset, caderentque circa eum multi et
vulnerarentur, raptus ab suis atque alteri equo iniectus fugit.
eo die castra quinque milia passuum ab urbe Eliorum posuit.
postero die ommis copias ad propinquum Eliorum castellum —
Pyrgum vocant — eduxit, quo agrestium multitudinem eum
pecoribus metu populationum compulsam audierat. eam in-
conditam inermemque multitudinem primo statim terrore ad-
veniens cepit; compensaveratque ea praeda quod ignominiae
ad Elim aeceptum fuerat. dividenti praedam captivosque —
fuere autem quattuor milia hominum, pecorumque ommis gene-
ris ad viginti milia — nuntius ex Macedonia venit Eropum
quendam corrupto arcis praesidiique praefecto Lychnidum ce-
€. 32, 1. lacesserent] erg. proelio.
Liv. sagt entweder ad proelium
oder proelio lacessere; vereinzelt
proeliwm lacessere.
3. improvisa res] ,das Uner-
wartete*; res mit Adjektivum drückt
háufig ein deutsches substantiviertes
Neutrum aus; mit hinzutretender
Kopula entspricht res unserem: ,,es**.
res improvisa fuit: — es kam un-
erwartet.
4. contracto — certamine] als
sich ein Kampf entsponnen hatte";
stehende Wendung contrahere cer-
tamen, bellum: Kampf anspinnen
(engagieren).
genus] ist hàufig von Volksstüm-
men — gens. 91, 7, 3. Rutulorum
quidam generis.
5. prolapsum super caput] ,,über
den Kopf (des Pferdes) weg.** c. 27, 7
prolabentem ex equo. c. 19, 10 pro-
lapso equo effusum in praeceps.
23, 3, 11. consulemque lapsum super
caput effudit.
protegentibus regiis] — cohorte,
regia Leibwache. 38, 5, 15.
6. insignis et ipsius] für die
persónliche Tapferkeit des Kónigs
vergleiche 31, 24, 14—15. plvrimos
manw sua cominus eminusque vul-
neratos.
equo — iniectus] ,auf ein Pferd
gehoben*. Anders 31, 37, 10. in
equum sub iecit, 6, 294, 5. Camillus
subiectus in equum.
8. compensaveratque] ,,und so hatte
er ausgeglichen; abschliefsend.
compensare rem cum re und rem
re sagt Cicero; Liv. ófter pensare
c. 40, 2.
LIBER XXVII. CAP. 32. 33. 59
a. Ch. 208.
pisse, tenere et Dassaretiorum quosdam vicos, et Dardanos
etiam concire. omisso igitur Achaieo atque Aetolico bello, 10
relictis tamen duobus milibus et quingentis omnis generis
armatorum cum Menippo et Polyphanta ducibus ad praesidium
sociorum, profectus ab Dymis per Achaiam Boeotiamque et 11
Euboeam decumis castris Demetriadem in. Thessaliam pervenit.
Ibi alii maiorem adferentes tumultum nunti occurrunt: 33
Dardanos in Macedoniam effusos Orestidem iam tenere ac de-
scendisse in Argestaeum campum, famamque inter barbaros
celebrem esse Philippum occisum. expeditione ea, qua cum ?
populatoribus agri ad Sicyonem pugnavit, in arborem inlatus
impetu equi ad eminentem ramum cornu alterum galeae prae-
fregit; id inventum ab Aetolo quodam perlatumque in Aeto- 3
liam ad Scerdilaedum, cui notum erat insigne galeae, famam
interfecti regis vulgavit. post profectionem ex Achaia regis 4
Sulpicius Aeginam classe profectus cum Attalo sese coniunxit.
Achaei cum Aetolis Eleisque haud procul Messene prosperam pug- 5
nam fecerunt. Attalus rex et P. Sulpicius Aeginae hibernarunt.
Exitu huius anni T. Quinetius consul dictatore comitiorum 6
ludorumque faciendorum causa dicto T. Manlio Torquato ex
volnere moritur; ali Tarenti, ali in Campania mortuum tra-
dunt. ita, quod nullo ante bello acciderat, duo consules sine *
memorando proelio interfecti velut orbam rem publicam reli-
querant. dictator Manlius magistrum equitum C. Servilium —
tum aedilis curulis erat — dixit. senatus quo die primum 8
est habitus, ludos magnos facere dictatorem iussit, quos
M. Aemilius praetor urbanus C. Flaminio Cn. Servilio con-
Wahlen in
11. decimis castris] nach der
Sitte, jeden Abend ein Lager zu
schlagen, werden die Marschtage
bei den Rómern berechnet, was Liv.
auch auf andere Heere übertrágt.
€. 33, 1. famam -— celebrem]
,das Gerücht sei verbreitet; celeber
— viel besprochen, vgl. c. 40, 6
duo celeberrimi nominis duces.
2. in arborem inlatus] ,,geschleu-
dert gegen"; wie 4, 39, l. impetu
inlati: mit fortgerissen u. a.
cornu alterum galeae] ein eigen-
tümlicher Helmschmuck der make-
donischen Kónige und der Mit-
glieder ihres Hauses.
4. post profectionem ex Achaia
regis] dieselbe Stellung: 32, 25, 1.
adventu im Achaiam Philoclis u. ó.;
das Verbalsubstantiv verschmilzt
mit der Ortsbestimmung zu einem
Begriff.
€. 33, 6. — €. 35.
Rom.
6. er vulnere moritur] ex be-
zeichnet (wie bei laborare die
Ursache der Krankheit) die Ver-
anlassung des Todes.
1. ita, quod| die Stellung des
Relativsatzes wie 24, 6, 1 ita, quod
unum vinculum cum Romanis socie-
tatis erat.
memorando| — memorabili; beides
gleich hàufig bei Liv. 23,44,4 memo-
rabilis inter paucas.
tum aedilis erat] wenn die Paren-
these nicht mit enim, autem, et ein-
geführt wird, so tritt ein betontes
Wort an ihre Spitze: 33, 48, 5.
ium media aestas forte erat.
8. ludos magnos] c. 6, 19 ludi
Romani genannt. Zu fecerat —
voverat vgl. c. 11, 6.
10
11
94
9
r^
ot
60 : LIBER XXVII. CAP. 33. 34.
a. u. 546.
sulibus fecerat et in quinquennium voverat. tum dictator et
fecit ludos et in insequens lustrum vovit. ceterum cum duo
consulares exercitus tam prope hostem sine ducibus essent,
ommibus aliis omissis una praecipua cura patres populumque
incessit consules primo quoque tempore creandi, et ut eos
crearent potissimum, quorum virtus satis tuta a fraude Punica
esset: cum toto eo bello damnosa praepropera ac fervida in-
genia imperatorum fuisse, tum eo ipso anno consules nimia
cupiditate conserendi cum hoste manum in necopinatam fraudem
lapsos esse; ceterum deos immortalis, miseritos nominis Romani,
pepereisse innoxiis exercitibus, temeritatem consulum ipsorum
capitibus damnasse.
Cum cireumspieerent patres, quosnam consules facerent,
longe ante alios eminebat C. Claudius Nero; ei conlega quae-
rebatur. et virum quidem eum egregium ducebant, sed promp-
tiorem acrioremque, quam tempora belli postularent aut hostis
Hannibal; temperandum acre ingenium eius moderato et pru-
denti viro adiuncto conlega censebant. M. Livius erat, multis
ante annis ex consulatu populi iudicio damnatus, quam igmo-
miniam adeo aegre tulerat, ut rus migraret et per multos
annos et urbe et omni coetu caruerit hominum. octavo ferme
post damnationem anno M. Claudius Marcellus et M. Valerius |
Laevinus consules redduxerant eum in urbem; sed erat veste
9. cura paires — incessit| die
ll. capitibus damnasse] , mit
hàufige Wendung cura incessit ver-
dem eigenen Leben gestraft". vgl.
bindet Liv. fast ausnahmslos mit
dem Accusativ; mit dem Dativ
(wie auch Sallust) 4, 57, 10 cura
patribus incessit,
tuta a fraude] wie bei defendo a
denkt der Lateiner auch hier an
das Entfernen von einer schád-
lichen Sache. 28, 19, 1. a bello —
quietae.
10. damnosa| das von Liv. mehr-
fach auch im Komparativ und
Superlativ angewendete damnmosus
scheint einer álteren Latinitüt an-
zugehóren: mit einem Rechtsnach-
teil verbunden, schádlich.
praepropera ac fervida] ,,voreilige
und hitzige". praeproperus stets
vom Temperament; daher praepro-
pera celeritas, temeritas u. a.
in fraudem — lapsos] bezeichnet
das unmerkliche Geraten in eine
Sache und zwar zum Schaden des
Betreffenden. vgl. 3, 50, 6 in spe-
ciem crudelitatis lapsum vu. a.
c. 23, 4. in capita consulum — even-
tus vertit.
€. 94. cum circumspicerent| ,,als
sie Umschau hielten'; háufiger cir-
cumspectare: àngstlich umschauen.
3. moderato — conlega] vgl. c.
15,19. Die Háüufung der Ablative
ist ungewóhnlich. 30, 40, 8 conce-
dente conlega, moderato viro et pru-
denti.
ex consulatu Mobi
anlassung seines Konsu
c. 33, 6.
populi iudicio] wegen peculatus
im illyrischen Kriege; sein Mit-
angeklagter warL. Aemilius Paullus,
der bei Cannae fiel.
4, migraret — caruerit] migraret
als unmittelbare Folge des aegre
ferre steht im Tempus der Er-
zühlung; carwerit giebt vom Stand-
punkte des Schriftstellers eine er-
günzende Thatsache an.
b. erat obsoleta veste] ,er trug
Trauerkleidung'*. sse mit ablat.
aus Ver-
ats. vgl.
LIBER XXVII. CAP. 34.
61
a. Ch. 208.
obsoleta capilloque et barba promissa, prae se ferens in vultu
habituque insignem memoriam ignominiae acceptae. L. Vetu-
rius et P. Licinius censores eum tonderi et squalorem deponere
et in senatum venire fungique aliis publicis muneribus coege-
runt. sed tum quoque aut verbo adsentiebatur aut pedibus in
sententiam ibat, donec cognati hominis eum causa M. Livi
Macati, cum fama eius ageretur, stantem coegit in senatu
sententiam dicere. tunc ex tanto intervallo auditus convertit
ora hominum in se, causamque sermonibus praebuit, indigno
iniuriam a populo factam, magnoque id damno fuisse, quod
tam gravi bello nec opera nec consilio talis viri usa res
publiea esset: C. Neroni neque Q. Fabium neque M. Valerium
Laevinum dari conlegam posse, quia duos patrieios creari non
liceret; eandem causam in T. Manlio esse, praeterquam quod
recusasset delatum consulatum recusaturusque esset. egregium
par consulum fore, si M. Livium C. Claudio conlegam adiun-
xissent. nec populus mentionem eius rei ortam a patribus
est aspernatus. unus eam rem in civitate is, cui deferebatur
honos, abnuebat, levitatem civitatis aecusans: sorditati rei non
miseritos candidam togam invito offerre; eodem honores poe-
nasque congeri s1 virum bonum ducerent, quid ita pro malo
ac noxio damnassent? si noxium comperissent, quid ita
qualitatis bezeichnet schon bei M. Livi Macati] der c. 25, 1—5
Cásar Tracht und Kleidung: Bri-
ianni capillo sunt promisso: sie
tragen langes Haar.
barba promissa] danach liefs
man in jener Zeit gewóhnlich den
Bart nicht wachsen.
insignem memoriam] deutliche,
kenntliche Erinnerung*; vgl. insi-
gnire — kenntlich machen; ?nsigne:
Kennzeichen.
6. ionderi] ,,sich scheren zu
lassen", vgl. exorari: sich er-
weichen lassen; moveri, flecti u. a.
squalorem deponere] ,/Trauerklei-
dung abzulegen*. 29,16, 6 obsit
squalore et sordibus: in tiefer
Trauer.
in senatum wvemire —- cogebant]
würe er Senator gewesen, so hátte
dies jeder Beamte gekonnt; er
war daher wohl ausgestofsen und
wurde von diesen Censoren wieder
aufgenommen.
*. verbo adsentiebatur| merke die
drei Abstimmungsarten: verbo ad-
sentiri, pedibus im sententiam ire,
(stantem) sententiam dicere.
erzühlte Hergang.
8. indigno] einem, der es nicht
verdiente"*. Zum absoluten Ge-
brauch des Adjektivum relativum
c. 21, 7.
10. recusasset — recusaturusque
esset] deutsch mit Hinzufügung von
» schon" und ,,noch*'; so besonders bei
Wiederholung von Formen desselben
Zeitwortes: et dizimuset dicemus; qui
mortui sunt, quibus moriendum est.
11. egregium. par] ,,ein treffliches
Paar". 24, 9, 7 tale consulum par.
8, 29, 10 par nobile.
12. abnuebai]| ,,er lehnte ab'*.
Die abgelehnte Sache folgt ent-
weder im Accus. als Objekt. c. 49, 3.
laborem; oder im Infinitiv (letzteres
vor Liv. dichterisch).
eodem congeri| eodem won Per-
sonen, wie wnde 1, 49, 5 (auch bei
Cicero).
13. quid ita] erg. wt fecissent;
stets in mifsbiligendem Sinne;
vgl.32,21,13 in viermaliger Wieder-
holung u. 38, 40, 10.
Si] — si vero oder sim auiem,
wie 8S, 21, 4 si bonam — si malam.
e
LIBER XXVII. CAP. 34. 35.
62
a. u. 546, 547.
14 male credito priore consulatu alterum crederent? haec taliaque
[5]!
arguentem et querentem castigabant patres, et M. Furium
memorantes revocatum de exilio patriam pulsam sede sua
restituisse; ut parentium saevitiam sic patriae patiendo ae
ferendo leniendam esse. adnisi omnes cum «C.» Claudio M. Li-
vium consulem fecerunt.
Post diem tertium eius diei praetorum comitia habita.
praetores creati L. Poreius Licinus C. Mamilius C. et A. Ho-
stili Catones. comitiis perfectis ludisque factis dictator et
magister equitum magistratu abierunt. C. Terentius Varro
in Etruriam pro praetore missus, ut ex ea provincia C. Ho-
stilius Tarentum ad eum exercitum iret, quem T. Quinctius
consul habuerat; et L. Manlius trans mare legatus iret viseret-
que, quae res ibi gererentur; simul, quod Olympiae ludicrum
ea aestate futurum erat, quod maximo coetu Graeciae cele-
braretur, ut, si tuto per hostem posset, adiret id concilium,
ut, qui Sieuli bello ibi profugi aut Tarentini cives relegati ab
Hannibale essent, domos redirent scirentque sua ommia iis,
quae ante bellum habuissent, reddere populum Romanum.
Quia periculosissimus annus inminere videbatur, neque
consules in re publica erant, in consules designatos omnes
versj, quam primum eos sortiri provincias et praesciscere,
quam quisque eorum provinciam, quem hostem haberet, vole-
bant. de reconciliatione etiam gratiae eorum in senatu actum
est principio facto a Q. Fabio Maximo. inimicitiae autem
nobiles inter eos erant et acerbiores eas indignioresque Livio
sua calamitas fecerat, quod spretum se in ea fortuna credebat.
male credito] ,zum Schaden an-
vertraut". vgl. 1, 50, 5. bene credi-
derint. 9,1,11. melius — credituru. a.
15. adnisi omnes] nümlich patres.
— Das Asyndeton fügt als sum-
mativum den Abschlufs der Ver-
handlung an. — admitor: verbum
proprium von Bestrebungen für
Jemandes Wahl u. a.
e. 35, 1. diem tertium eius diei]
der hinzutretende Genitiv ist in
Terminangaben bei Liv. selten; wie
hier noch $, 11, 15. post diem deci-
mum Latinarum — nach dem Lati-
nischen Feste.
3. quod ludicrum] ist als Haupt-
begriff vorangestellt und wird nach
den Zwischensützen mit 4d concilium
noch einmal aufgenommen. Die
Stellung der Relativsütze ist in
Beschlufsformen mehrfach so; vgl.
23, 14, 3. qui — qui — tos.
4. ut — adiret — wt] das erste u£
ist Einleitung des Senatsbeschlusses,
das zweite bezeichnet den Zweck der
Sendung. c.27,2. signum dedit, ut —
miles esset paratus, ut — sequeretur.
sciremtque| ,und so erführen**.
929, 17, 17. miretur, qui sciat: wer
es erfáhrt.
5. praesciscere] ein archaisches,
von Liv. wieder eingeführtes Zeit-
wort, auch bei ihm selten.
quam quisque] quisque von zwei
Personen, wie c. 21,5 wndique von
zwei Richtungen.
7. inimicitiae autem nobiles] autem
ist erklàrend, wie in Parenthesen.
c. 98, 7 perfuga autem.
sua calamitas| das Rheflexivpro-
nomen ist auf den casus obliquus
bezogen, was namentlich in der
Bedeutung: ,sein eigen" bei Liv.
nicht selten ist.
LIBER XXVII. CAP. 35. 36. 63
&. Ch. 208. 207.
itaque is magis inplacabilis erat et nihil opus esse reconcilia-
lione aiebat; acrius et intentius omnia gesturos timentis, ne
crescendi ex se inimico conlegae potestas fieret.
auctoritas senatus, ut positis simultatibus communi animo con-
silioque administrarent rem publicam. provinciae iis non
permixtae regionibus, sieut superioribus annis, sed diversae
extremis Italiae finibus, alteri adversus Hannibalem Bruttii et
Lucani, alteri Gallia adversus Hasdrubalem, quem iam Alpibus
adpropinquare fama erat, decreta. exercitum e duobus, qui in
Gallia quique in Etruria esset, addito urbano, eligeret, quem
mallet, qui Galliam esset sortitus; cui Bruttii provincia eve-
nisset, novis legionibus urbanis scriptis, utrius mallet consulum
prioris anni exercitum sumeret; relictum a consule exercitum
Q. Fulvius proconsul acciperet, eique in annum imperium esset.
et C. Hostilio, eui pro Etruria Tarentum mutaverant pro-
vinciam, pro Tarento Capuam mutaverunt; legio una data est,
cui Fulvius proximo anno praefuerat.
8
vicit tamen 9
10
13
14
De Hasdrubalis adventu in Italiam cura in dies crescebat. 36
Massiliensium primum legati nuntiaverant eum in Galliam
transgressum, erectosque adventu eius, quia magnum pondus
auri attulisse diceretur ad mercede auxilia conducenda, Gallo-
rum animos. missi deinde cum iis legati ab Roma Sex. An-
tistius et M. Raecius ad rem inspiciendam rettulerant misisse
se cum Massiliensibus ducibus, qui per hospites eorum, prin-
cipes Gallorum, omnia explorata referrent; pro comperto
habere, Hasdrubalem ingenti iam coacto exercitu proximo
vere Alpis traiecturum, nec tum eum quiequam aliud morari,
nisi quod clausae hieme Alpes essent.
In locum M. Marcell P. Aelius Paetus augur creatus
8. erescendi ex se| ,auf seine e. 36, 1—4. Hasdrubals Rüs-
Kosten sich zu erhóhen". 23, 48, 10.
reipublicae, ez qua crevissent. 99,
37, 17.
11. quem mallet] namentlich da
e duobus vorausgeht und 8 12 utrius
mallet folgt, sollte auch hier utrum
stehen; àhnliche Ungenauigkeit:
e. 35, 5.
12. sumeret| drückt aus, dafs die
Wahl eine beschrünkte ist; dagegen
c. 38, 9. eligendi de ommibus, dafs
sie eie unbeschrünkte ist.
pro Etruria — mutaverant] mutare
mit pro statt des Ablativ hat Liv.
zuerst und nur noch 34, 49, 6. muta-
tos pro Macedonibus Romanos; mit
cum 91, 45, 6. mutatam secum for-
tunam.
tungen in Gallien.
2. erectos adventu] ,,durch sein
Erscheinen in erwartungsvolle Span-
nung versetzt; auch erectus in ali-
quam rem. c. 38, 6 in spem.
ad — conducenda| das einge-
schobene mercede auxilia verschmilzt
mit conducenda zu einem Begriff,
der von ad regiert wird. c. 20, 7.
ad conducenda mercede auxilia u. 9.
4. clausae — hieme] statt inter-
clusae; doch sagt Liv. mehrfach
clausae, wo das Compositum zu
erwarten wáüre. c. 18, 9. fugam
clausurwm. c. 46,6. transitum clau-
deret u. a.
e. 36, 5—14. Religióse Anord-
nungen,Provinzenverteilung.
2
3
-
9
10
i
13
14
2 C. Mamilio Sicilia, L. Porcio Gallia evenit.
604 LIBER XXVII. CAP. 36. 37.
&. u. 546. 547.
inauguratusque; et Cn. Cornelius Dolabela rex sacrorum
inauguratus est in locum M. Marcii, qui biennio ante mortuus
erat. hoe eodem anno et lustrum conditum est a censoribus
P. Sempronio Tuditano et M. Cornelio Cethego. censa civium
capita centum triginta septem milia centum octo, minor ali-
quanto numerus, quam qui ante bellum fuerat. eo anno pri-
mum, ex quo Hannibal in Italiam venisset, comitium teetum
esse memoriae proditum est, et ludos Romanos semel instau-
ratos ab aedilibus curulibus Q. Metello et C. Servilio. et
plebei ludi biduum instaurati ab C. Mamilio et M. Caecilio
Metello aedilibus plebis; et tria signa ad Cereris eidem dede-
runt; et lovis epulum fuit ludorum causa.
Consulatum inde ineunt C. Claudius Nero et M. Livius
iterum. qui quia iam designati provincias sortiti erant, praetores
sortiri iusserunt. C. Hostilio iurisdictio urbana evenit; addita et
peregrina, ut tres in provincias exire possent; A. Hostilio Sardinia,
summa legionum
trium et viginti ita per provincias divisa: binae consulum
essent, quattuor Hispania haberet, binas tres praetores, in
Sicilia et Sardinia et Gallia, duas C. Terentius in Etruria,
duas Q. Fulvius in Bruttiis, duas Q. Claudius eirca Tarentum
et Sallentinos, unam C. Hostilius Tubulus Capuae; duae ur-
banae ut scriberentur.
primis quattuor legionibus populus
iribunos creavit, in ceteras consules miserunt.
Priusquam consules proficiscerentur, novendiale sacrum
fuit, quia Veis de caelo lapidaverat.
sub unius prodigi, ut
fit, mentionem alia quoque nuntiata: Minturnis aedem lovis
6. lustrum conditum] seit Beginn
des Krieges waren zwei Lustra
ausgefallen.
7. censa civium capita| da 10 Jahre
vorher 270 713 Bürger gezühlt waren,
so würe seitdem die Bevülkerung
um mehr als die Hülfte gesunken.
8. ex quo] sowohl allein als mit
vorausgehender Zeitbestimmung fin-
det sich er quo zuerst bei Liv.
c. 50, 4. per ommis dies, ev quo.
comitium tectum| um den auf dem
Comitium stattfindenden Spielen
besser zuschauen zu kónnen, über-
dachte man dasselbe mit Segeltuch:
velis.
9. Tovisepulum] dies wird meistens
mit lwdis plebeis, bisweilen auch
mit anderen verbunden, und davon
in der stereotypen Formel berichtet:
lovis epulum fuit ludorum causa.
Nur in diesem Sinne ist das alte
epulum. gebrüuchlich.
14. populus tribunos creavit| ur-
sprünglich werden von den Konsuln
alle Militürtribunen gewühlt; und
zwar für jede der 4 Jàáhrlich aus-
zuhebenden Legionen 6 — 24; nach
7,5,9. erhült 359 a. Ch. das Volk
das Recht, 6 Tribunen zu wühlen;
9, 30 wühlt es 16; wie hier alle
Tribunen für die von den Kon-
suln zu führenden Legionen:
44, 21, 2. Die von den Konsuln ge-
wühlten 'Tribunen erhalten den
Spitznamen Awfuli. , 5, 9.
c. 31. Prodigien.
1. lapidare] eig. — steinigen, fin-
det sich nnr bei Liv. unpersónlich
— es regnet Steine; meist mit dem
Zusatze de coelo; dies prodigiwm
wird stets durch movendiale sacrum
gesühnt.
a. Ch. 207. LIBER XXVII. CAP. 37. 65
et lucum Maricae, item Atellae murum et portam de caelo
tactam. Minturnenses, terribilius quod esset, adiciebant san-
guinis rivum in porta fluxisse, et Capuae lupus nocte portam
ingressus vigilem laniaverat. haec procurata hostiis maioribus
prodigia, et supplicatio diem unum fuit ex decreto pontificum.
inde iterum novendiale instauratum, quod in Armilustro lapi-
dibus visum pluere. liberatas religione mentes turbavit rursus
nuntiatum Frusinone natum esse infantem quadrimo parem,
nec magnitudine tam mirandum, quam quod is quoque, ut
Sinuessae biennio ante, incertus, mas an femina esset, natus
erat. id vero haruspices ex Etruria adeiti foedum ac turpe
prodigium dicere, extorrem agro Romano, procul terrae contactu,
alto mergendum. vivum in arcam condidere, provectumque in
mare proiecerunt. decrevere item pontifices, ut virgines ter
novenae per urbem euntes carmen canerent. id cum in lovis
Statoris aede discerent conditum ab Livio poeta carmen, tacta
de caelo aedis in Aventino lunonis Reginae; prodigiumque id
ad matronas pertinere haruspices cum respondissent donoque
divam placandam esse, aedilium curulium edicto in Capitolium
convocatae, quibus in urbe Romana intraque decimum lapidem
ab urbe domicilia essent, ipsae inter se quinque et viginti de-
legerunt, ad quas ex dotibus stipem conferrent.
2. lucum Maricae] bei Minturnae
an der Mündung des Liris; Marica
wurde mit Circe identifiziert.
3. Capuae] seitdem Capua nach
26, 33 ager publicus geworden ist,
werden auch von dort Prodigien
berichtet. 30, 2, 10.
4. in Armilustro] dasselbe lag
am Aventin und hatte den Namen
von der dort stattfindenden feier-
lichen Waffenweihe; gew. Armi-
lustrium.
5. auditum] — ,,die Nachricht*.
Die substantivierten Part. Perf.
Passiv.behaltengenug verbale Kraft,
um einen accus. c. inf. zu regieren.
c. 45, 4. auditum, — consulem ad-
venisse.
incertus] das Adjektiv incertus
von Personen in passivem Sinne —
de quo dubitatur, findet sich ófters.
90, 35, 9. incertos, socii am hostes
essent.
mas an femina] vgl. c. 11, 5. an-
drogynos. 31, 12, 8 semimas.
6. extorrem| dieses Verfahren ver-
langte die Volkssitte auch für
Elternmórder; anderwürts wird be-
richtet, dafs Zwitterwesen auf ein-
Tit. Liv. B. 97.
inde donum
same Inseln verbannt werden, oder
verbrannt und die Asche in das
Meer geworfen.
alto| mergi aliqua re, statt in c.
accus. oder i» c. ablat. ist bei Liv.
nicht selten (26, 29, 4 freto mergi),
sonst dichterisch.
7. ter movenae] feierlicher Aus-
druck, der den gewóhnlichen (8 12
septem et viginti) als Produkt der
heiligen Zahl 3 erscheinen làáfst.
91, 12, 9. ab ter movenis virginibus.
Livio] Livius Andronicus, ein
Grieche, kam 272 bei Einnahme
von Tarent als Gefangener in die
Sklaverei eines Livius, wurde frei-
gelassen und lebte als Dichter und
Schauspieler in Rom.
discerent] der Dichter selbst übt
die Aufführenden ein; daher fa-
bulam docere — ein "Theaterstück
zur Aufführung bringen; vgl. ói-
ócoxsiv.
9. in Capitolium] Beratungen der
Matronen, in denen sie über ihr
Vermügen verfügen, schon 5, 25, 8.
993 19738.
stipem conferrent] —. freiwillig
beitragen zu religiósen Zwecken;
5
11 tronis
66 LIBER XXVII.
CAP. 37. 38. a. u. 547.
pelvis aurea facta lataque in Aventinum, pureque et caste a ma-
sacrificatum.
confestim ad aliud sacrifieium eidem
divae ab decemviris edicta dies, cuius ordo talis fuit: ab aede
Apollinis boves feminae albae duae porta Carmentali in urbem
12 ductae; post eas duo signa cupressea lunonis Reginae porta-
bantur; tum septem et viginti virgines, longam indutae vestem,
13 carmen in Iunonem Reginam canentes ibant, illa tempestate
forsitan laudabile rudibus ingeniis, nunc abhorrens et incon-
ditum, si referatur; virginum ordinem sequebantur decemviri
14 coronati laurea praetextatique.
venere,
a porta Iugario vico in forum
in foro pompa constitit, et per manus reste data vir-
15 gines sonum vocis pulsu pedum modulantes incesserunt. inde
vico Tusco Velabroque per Dovarium forum in clivum Publi-
cium atque aedem lunonis Reginae perrectum. ibi duae hostiae
ab decemviris immolatae et simulacra cupressea in aedem inlata.
Deis rite placatis dilectum consules habebant acrius in-
tentiusque, quam prioribus annis quisquam meminerat habitum:
2 nam et belli terror duplicatus novi hostis in Italiam adventu,
3 et minus iuventutis erat, unde scriberent milites.
itaque co-
lonos etiam maritimos, qui sacrosanctam vacationem dicebantur
habere, dare milites cogebant. quibus recusantibus edixere in
diem certam, ut, quo quisque iure vacationem haberet, ad
4 senatum deferret. ^ ea die ad
altertümlich. 25, 12, 14. stipem
Apollini — conferret.
11. pureque et caste] — caste ac
religiose. 4, 20, 4. 10, 7, 5; Gegen-
satz inceste sacrificium facere. 1
45, 6.
ab aede Apollinis] vor der porta
Carmentalis.
bovesfeminaealbae] die Zuseztung
von feminae, obwohl durch albae
das Geschlecht hinreichend bezeich-
net ist, entspricht der Genauigkeit
des sakralen Stiles. 25, 12, 13. bove
femina aurata.
12. longam — vestem] sog. grie-
chischer Accusativ, den Liv. in die
Prosa einführt. 21, 7, 10 adversum
femur — ictus.
13. abhorrens] der adjektivische
Gebrauch der Part. Praesent. ist
auf einzelne intransitive Verba be-
schránkt; daher sonst bei Liv.
horridus. Die Attribute scheinen
auszudrücken, dafs das Gedicht sa-
turnisches Versma[s hatte.
14. per manus reste data] sie
reichen ein Seil von Hand zu Hand
,
senatum hi populi venerunt:
(per m.), so dafs es schliefslich alle
halten. :
modulantes|] sie regeln den Gesang
durch Takttreten, wozu wohl ryth-
mische Bewegungen des Kórpers
kommen.
in clivum — porrectum] man:nahm
die Richtung auf den cl. Publicius,
über welcben man zum Aventin
und an den Tempel der Juno Re-
gina gelangte.
e. 38. Heeresrüstungen.
2. belli terror] — periculum belli ;
poetische, aber bei Liv. beliebte
Wendung. c. 42, 2. equestris terror
1, 2, 4 tanti belli terrorrem u. a.
3. colonos — maritimos] die Kolo-
nisten der Seestüdte genossen un-
antastbare Befreiung vom Kriege-
dienste (sacrosanctam vacationem);
waren jedoch in ibrem Wohnorte zu
stetem Garnisondienste verpflichtet.
edixere in diem certam, ut] statt
edixere senatum in diem certam,
ad quem — deferret ; vgl. 1, 50, 1. in
diem certam, ut ad lucum Feroniae
conveniant, indicit.
-— aM M m
a. Ch. 207. LIBER XXVII. CAP. 38. 61
Ostiensis Alsiensis Antias Anxurnas Minturnensis Sinuessanus
et ab supero mari Senensis. cum vacationes suas quisque
populus recitaret, nullius, cum in Italia hostis esset, praeter
Antiatem Ostiensemque vacatio observata est, et earum colo-
niarum iuniores iure iurando adacti, supra dies triginta non
pernoctaturos se esse extra moenia coloniae suae, donec hostis
in Italia esset. cum omnes censerent primo quoque tempore
consulibus eundum ad bellum — nam et Hasdrubali occurren-
dum esse descendenti ab Alpibus, ne Gallos Cisalpinos neve
Etruriam erectam in spem rerum novarum sollicitaret, et
Hannibalem suo proprio occupandum bello, ne emergere ex
Bruttiis atque obviam ire fratri posset —, Livius cunctabatur,
parum fidens suarum provinciarum exercitibus: conlegam ex
duobus consularibus egregiis exercitibus et tertio, cui Q. Clau-
dius Tarenti praeesset, electionem habere; intuleratque men-
tionem de volonibus revocandis ad signa. senatus liberam
potestatem consulibus fecit et supplendi, unde vellent, et eli-
gendi de omnibus exercitibus, quos vellent permutandique «et»
ex provinciis, quo e re publica censerent esse, traducendi. ea
omnia eum summa concordia consulum acta. volones in undevicen-
simam et vicensimam legiones scripti. magni roboris auxilia ex
Hispania quoque a P. Scipione M. Livio missa quidam ad id
bellum auctores sunt, octo milia Hispanorum Gallorumque et
4. Alsiensis] von Alsiwm, bei
Càre in Etrurien. —
Awzrwurnas] von Anzur,spàter Tar-
racina ; sonst Asixwras oder Anxurus.
5. vacaliones — recitaret| ,,den
Wortlaut der Befreiungsakte vor-
las'*.
Antiatem Ostiensemque] weil erste-
res ganz Latium, letzteres speziell
Rom und die Tibermündung deckte.
observata est| , wurde berück-
sichtigt"; mehrfach mit Negalion:
Qon observare edicta, suffragia
für nicht giltig erachten.
^on pernoctaturos| sie erhalten
wie Soldaten nur einen Urlaub; beim
Herannahen der Cimbern wird ühn-
lich allen waffenfühigen Münnern
verboten, Italien zu verlassen.
6. descendenti ab Alpibus| eie
Verlegung der Alpenpásse unter-
bleibt; vermutlich wegen der Hal-
tung der Gallier.
7. suo proprio — bello | ein für ihn
persónlich und ohne Gemeinsamkeit
mitanderen bestimmter Krieg ; 4, 8, 4.
rem — suo proprio magistratu egere.
emergere] hier mit einer auch bei
Cicero gebráuchlichen Metapher:
hervorkriechen, wie aus einem Ver-
steck; sonst bei Liv. — Rettung
finden, wie aus einem Schiffbruch:
ex saevitia fortunae; e naufragio
culpae u. a.
8. intuleratque mentionem] hier
vom Konsul: einen Antrag ein-
bringen; gewóhnlich mentio inlata
ab senatu: vom Senat wurde an-
geregt.
de volonibus] es sind die 216
angeworbenen 8000 Sklaven, die
94, 15—16 sich unter Gracchus die
Freiheit erkümpfen, nach seinem
Tode aber sich zerstreuen.
9. ex provinciis] die Konsuln er-
halten für die Auswahl des Er-
satzes (swpplendi), die Zusammen-
stellung der Truppenteile zu Ar-
meen (eligendi — permutandi) und
die Verlegung des Kriegsschau-
platzes (ex provinciis — traducendi)
eine sonst unerhóürte Vollmacht.
li. quidam | — auctores) diese
Gewührsmànner scheinen damit den
Lok
9
[2
10
Lt
12
39
2
e
e c
-1
68 LIBER XXVII. CAP. 38. 39.
a. u. 541.
duo milia de legione militum, equitum mille, mixtos Numidas
Hispanosque, M. Lucretium has copias navibus advexisse; et
sagittariorum funditorumque ad tria milia ex Sicilia C. Ma-
milium misisse.
Auxerunt Romae tumultum litterae ex Gallia allatae ab
L. Porcio praetore: Hasdrubalem movisse ex hibernis et iam
Alpis transire; octo milia Ligurum conscripta armataque con-
iunctura se transgresso in ltaliam esse, nisi mitteretur in
Ligures, qui eos bello occuparet; se cum invalido exercitu,
quoad tutum putaret, progressurum. hae litterae consules
raptim confecto dilectu maturius, quam constituerant, exire in
provincias coegerunt ea mente, ut uterque hostem in sua pro-
vincla contineret neque coniungi aut conferre in unum vires
pateretur. plurimum in eam rem adiuvit opinio Hannibalis,
quod, etsi ea aestate transiturum in Italiam fratrem crediderat,
recordando, quae ipse in transitu nune Rhodani nune Alpium
cum hominibus locisque pugnando per quinque menses exhau-
sisset, haudquaquam tam facilem maturumque transitum ex-
pectabat; ea tardius movendi ex hibernis causa fuit. ceterum
Hasdrubali et sua et aliorum spe omnia celeriora atque expe-
ditiora fuere. non enim receperunt modo Arverni eum dein-
cepsque aliae Gallicae atque Alpinae gentes, sed etiam secutae
sunt ad bellum. et cum per munita pleraque transitu fratris,
quae antea invia fuerant, ducebat, tum etiam duodecim anno-
rum adsuetudine perviis Alpibus factis inter mitiora 1am trans-
ibat hominum ingenia. invisitati namque antea alienigenis,
nec videre ipsi advenam in sua terra adsueti, omni generi
Fehler Scipios (c. 20, 2.) haben 2, 45, 14. deinceps ommis exer-
entschuldigen zu wollen.
de legione milites] — legionarii;
ungewóhnlich nach Analogie von
homo de plebe u. a. gebildet.
e.39. Hasdrubals Alpenüber-
gang.
4 in eam rem adiuvit] ,,half zur
Erreichung dieses Zieles*, Bei adé«-
vare steht die zu erreichende Sache
gewóhnlich mit ad; (99, 1, 18 ad
bellum) oder die Thütigkeit, bei wel-
cher die Unterstützung stattfindet,
mit i» c. abl. 93, 5, * in bello.
6. Arverni] Bewohner der Au-
vergne.
deincepsque aliae] ,in der Reihen-
folge, wie sie am Wege lagen*, —
Meist steht vor deinceps ein Pro-
nomen: hi deinceps, omnes deinceps;
doch steht es wie hier voran 5, 37, 6
deinceps inde aliorum populorum.
citus.
1. per munita pler aque] ,meistens
auf gebahnten Wegen"; bei Liv.
namentlich mit omnia háufig: per
pacata ommia; durch lauter
friedliche Gegenden; mit pleraque:
31, 39, 10. — Übrigens ist sonst
weder bekannt, dafs Hannibal habe
Wege anlegen lassen, noch daís
spütere Heereszüge (adsuetudine)
Bahnen geschaffen hátten. —
8. invisitati — alienigenis] alieni-
genis ist Dativ: ,bei Fremden nie
gesehen*, da sie ihre Berge nie
verliefsen. Bei dem Einfalle 390
heifsen die Gallier gens invisi-
pi formae hominum invisitatae
^ adeenam] .einen Einwanderer*
auch als Adjektiv: advena Mutior.
eingewanderter Bewohner.
LIBER XXVII. CAP. 39. 40. 69
a. Ch. 207.
humano insociabiles erant. et primo ignari quo Poenus per-
geret, suas rupes suaque castella et pecorum hominumque
praedam peti crediderant; fama deinde Punici belli, quo duode-
cimum annum Italia urebatur, satis edocuerat viam tantum
Alpis esse, duas praevalidas urbes, magno inter se maris ter-
rarumque spatio discretas, de imperio et opibus certare. hae
causae aperuerant Alpis Hasdrubali. ceterum quod celeritate
itineris profectum erat, id mora ad Placentiam, dum frustra
obsidet magis quam oppugnat, conrupit. crediderat campe-
stris oppidi facilem expugnationem esse, et nobilitas coloniae
induxerat eum, magnum se excidio eius urbis terrorem ceteris
ratum inieeturum. non ipse se solum ea oppugnatione inpe-
diit, sed Hannibalem post famam transitus eius tanto spe sua
celerioris iam moventem ex hibernis continuerat, quippe repu-
tantem, non solum quam lenta urbium oppugnatio esset, sed
etiam quam ipse frustra eandem illam coloniam ab Trebia
victor regressus temptasset.
Consules diversis itineribus profecti ab urbe velut in duo
pariter bella distenderant curas hominum, simul recordantium,
quas primus adventus Hannibalis intulisset ltaliae cladis,
simul eum illa angeret cura, quos tam propitios urbi atque
imperio fore deos, ut eodem tempore utrubique res publica
prospere gereretur. adhuc adversa secundis pensando rem ad
id tempus extractam esse: cum in Italia ad Trasumennum et
Cannas praecipitasset Romana res, prospera bella in Hispania
insociabilis] Neubildung des Liv.,
nur hier und 37, 1, 4. indomitae et
insociabili genti.
9. praevalidas urbes] die mit prae
zusammengesetzten Adjektive sind
vor Liv. selten, bei ihm verbreitet,
zum Teil neu gebildet; so praevalens,
praedives, praeferox, praegravis.
discretus] ,,geschieden'', in ràum-
licehem Sinne; ist sonst dichte-
risch und nachklassisech. 23, 33, 2
mari tantum lonio discretus.
12. campestris oppidi| ràumliche
Verháültnisse werden gern durch
Adjektive statt durch Prüpositional-
verbindungen ausgedrückt: campe-
stre iter — durch die Ebene, praeda
maritima terrestrisque: von. Lande
und vom Meere; c. 42, 15. nocturnis
montanisque itineribus: durch die
Nacht und über die Berge.
14. quippe reputantem]| quippe
und utpote — &vs bei dem Partizip
zur Einführung eines selbstverstànd-
lichen Umstandes findet sich erst
seit Livius; 5,14. quippe — cernen-
tibus. S8, 4, 5. quippe concedentibus
u. 8.
e. 40, 1—9. Stimmung in Ro m.
Ausmarsch der Konsuln.
i. duo pariter bella] ,,zwei gleich-
zeitige Kriege".
2. quos tam propitios fore deos]
die rhetorischen Fragen mit nega-
tivem Sinne haben gewóhnlich die
Form von Hauptsützen und stehen
in oratio obliqua im Infinitiv; (26,
35, 10 unde — paraturos mavales
Socios?), die Abhüngigkeit von cura
angeret ist ganz auffallend.
utrubique| auf jedem Punkte in
zwei Richtungen; bei Liv. mehrfach.
3. adversa secundis pensando]
das Subjekt fortunam oder deos
wird in dieser bei Liv. nicht seltenen
Metapher meist nicht hinzugefügt.
26, 37, 5 transmarinae quoque res
quadam vice pensatae.
praecipitasset] ,,zu Fall kommen"
c. 16, 4.
40
10 LIBER XXVII CAP. 40.
a. u. 541.
4 prolapsam eam erexisse; postea, cum
aliam clades duobus egregiis ducibus
ex parte delesset, multa secunda in
5 quassatam rem publicam excepisse; et ipsum intervallum loci,
quod in ultimis terrarum oris alterum bellum gereretur, spa-
6 tium dedisse ad respirandum: nunc duo bella in Italiam ac-
cepta, duo celeberrimi nominis duces circumstare urbem Ro-
manam, et unum in locum totam periculi molem, omme onus
ineubuisse. qui eorum prior vicisset, intra paucos dies castra
7 cum altero iuncturum. terrebat et proximus annus lugubris
duorum consulum funeribus. his anxii curis homines digre-
8 dientis in provincias consules prosecuti sunt. memoriae pro-
ditum est plenum adhue iràe in civis M. Livium ad bellum
proficiscentem monenti Q. Fabio, ne, priusquam genus hostium
cognosset, temere manum consereret, respondisse, ubi primum
9 hostium agmen conspexisset, pugnaturum. cum quaereretur,
quae causa festinandi esset, ,aut ex hoste egregiam gloriam*
inquit ,aut ex eivibus vietis gaudium meritum certe, etsi non
honestum, capiam*.
10 Priusquam Claudius consul in provinciam perveniret,
per extremum finem agri Larinatis ducentem in Sallentinos |
exercitum Hannibalem expeditis cohortibus adortus C. Hostilius
11 Tubulus incomposito agmini terribilem tumultum intulit; ad
quattuor milia hominum occidit, novem signa militaria cepit.
moverat ex hibernis ad famam hostis Q. Claudius, qui per
12 urbes agri Sallentini castra disposita habebat. itaque ne cum
duobus exercitibus simul confligeret, Hannibal nocte castra ex
13 agro Tarenti movit atque in Bruttios concessit. Claudius
in Sallentinos agmen convertit; Hostilius Capuam petens ob-
vius ad Venusiam fuit consuli Claudio. ibi ex utroque exer-
citu electa peditum quadraginta milia, duo milia et quingenti
in Hispania alia super
amissis duos exercitus
Italia Siciliaque gesta
14
certe, saltem kónnen dabei fort-
fallen:
4. multa secumda — gesta] wie
multa praeclara facta gebildet, indem
gesta ganz Substantiv wird.
excepisse]| ,hàütten aufgefangen*,
am Stürzen verhindert. Beachte die
in prolapsam — praecipitasse —
quassatam — erexisse — eccepisse
durchgeführte Metapher vom Ein-
sturze eines Gebàudes.
6. circumstare] stets von Gefahren,
die jemand umrimgen: terror, mala,
proelia, bella u. a.
9. meritum certe,etsi non honestum)
meist stehen die Sütze umgekehrt;
auch tritt bei Cicero stets, bei Liv.
nicht selten si non statt etsi non ein,
Die Adversativpartikeln certe, at
25, 35, 6. si — non posset, ipse
— certe coniungeret; u. 80, 44, 8
si foris hostem non habet, domi in-
nd
. 40, 10—e. 42. Unternehm-
dudo gegen Hannibal.
11. ad famam hostis| ,,auf Ver-
anlassung der Nachricht von"; vgl.
c. 98, 10. ad vocem.
per urbes castra] auch 6, 6, 13.
sagt Liv. von Quartieren in der
Stadt: im urbe castra habere.
14. electa — peditum — equites]
in Verbindung mit Tausenden und
Hunderten steht das Partizip, wenn
es vorantritt, meistens im Neutrum;
LIBER XXVIL . CAP. 40. 41. T1
2. Ch. 201.
equites, quibus consul adversus Hannibalem rem gereret: reli-
quas copias Hostilius Capuam ducere iussus, ut Q. Fulvio
proconsuli traderet.
Hannibal undique contracto exercitu, quem in hibernis
aut in praesidiis agri DBruttii habuerat, in Lucanos ad Gru-
mentum venit spe recipiendi oppida, quae per metum ad Roma-
nos defecissent. eodem a Venusia consul Romanus exploratis
itineribus eontendit, et mille fere et quingentos passus castra
ab hoste locat. Grumenti moenibus prope iniunctum videbatur
Poenorum vallum; quingenti passus intererant. castra Punica
ac Romana interiacebat campus; colles imminebant nudi sinistro
lateri Carthaginiensium, dextro Romanorum, neutris suspecti,
quod nihil silvae neque ad insidias latebrarum habebant. in
medio campo ab stationibus procursantes certamina haud satis
digna dictu serebant. id modo Romanum quaerere apparebat,
ne abire hostem pateretur: Hannibal inde evadere cupiens
totis viribus in aciem descendebat. tum consul ingenio hostis
usus, quo minus in tam apertis collibus timeri insidiae pot-
erant, quinque cohortis additis quinque manipulis nocte iugum
superare et in aversis vallibus considere iubet. tempus exur-
gendi ex insidiis et adgrediendi hostem Ti. Claudium Asellum
tribunum militum et P. Claudium praefectum socium edocet,
quos eum lis mittebat; ipse luce prima copias omnis peditum
equitumque in aciem eduxit. paulo post et ab Hannibale
signum pugnae propositum est, clamorque in castris ad arma
diseurrentium est sublatus. inde eques pedesque certatim por-
wenn es nachsteht im Maskulinum.
Umgestellt ist dem Chiasmus zu
Liebe: c. 49, 6. quinquaginta sex
milia — occisa, capta quinque milia
€t quadringenti.
e. 41, 1. per metum] ,,aus Furcht**.
vgl. c. 16, 6. per errorem.
3. iniunctum] Bezeichnung der un-
mittelbarsten Verbindung. 92,20, 5.
tecta iniuncta muro. 5,,2. vineae
— iniunctae moenibus.
4. interiacebat| ist in ein Wort
zu schreiben; zur Konstruktion 7,
29, 6 (planities) quae Capuam Tifa-
taque interiacet.
colles — nudi] wie ,,nackt'*, dient
^udwus zur Bezeichnung des Ent-
blófstseins von Gebáuden, Pflanzen
u. a.: €. 42, 6, via nuda, ferner nuda
vallis, locus nudus, cacumina muda
u. à.
6. ingenio hostis usus] — Punica
fraude. vgl. 92, 16, 5.
m
quo minus] das Korrelativ: ,,mit
um so mehr Aussicht auf Erfolg*
fehlt; so oft bei Liv. nicht nur,
wenn ein Komparativ folgt, (beni-
gnius, quo maior ira — eminebat
2, 35, 6) sondern auch ohne den-
selben 23, 15, 14. quo frequentior
mecum fueris, — semties.
im aversis vallibus] der Punkt,
von dem etwas abgewendet ist,
kann oft nur aus dem Zusammen-
hange entnommen werden; hier:
»,von der Angriffsseite der Rómer
abgewendet*.
7. quos — mittebat] das Imperf.,
weil die Absendung noch andauert.
30, 4, 1. primos ordines — mittebat.
8. propositum est] das Zeichen
zum Kampfe gab der Feldherr bei
den Rómern durch Aufhissen einer
roten Flagge auf dem Feldherrn-
zelte; c. 46, 12. daher signum pro-
ponitur.
41
9 tis ruere ac palati per campum properare ad hostis.
12 LIBER XXVII. CAP. 41. 42.
8. Ch. 207.
quos
ubi effusos consul videt, tribuno militum tertiae legionis
C. Aurunculeio imperat, ut equites legionis quanto maximo
10 impetu possit in hostem emittat: ita pecorum modo incompo-
sitos toto passim campo se fudisse, ut sterni obterique, prius-
42 quam instruantur, possint. Nondum Hannibal e castris exierat,
rz
6 fecit.
7
cum pugnanüum clamorem audivit. itaque excitus tumultu
raptim ad hostem copias agit. iam primos occupaverat eque-
stris terror; peditum etiam prima legio et dextra ala proelium
inibat; incompositi hostes, ut quemque aut pediti aut equiti
casus obtult, ita conserunt manus. crescit pugna subsidiis
et procurrentium ad certamen numero augetur; pugnantisque,
quod nisi in vetere exercitu et duci veteri haud facile est,
inter tumultum ac terrorem instruxisset Hannibal, ni cohortium
ac manipulorum decurrentium per collis clamor ab tergo audi-
tus metum, ne intercluderentur a castris, iniecessit. inde pavor
ineussus et fuga passim fieri coepta est. minorque caedes
fuit, quia propinquitas castrorum breviorem fugam perculsis
equites enim tergo inhaerebant; in transversa latera
invaserant cohortes secundis collibus via nuda ac facili decur-
rentes.
tamen supra octo milia hominum occisa, supra sep-
üngentos capti, signa militara novem adempta; elephanti
9. tribuno militum| unter den
sechs Tribunen der Legionen wech-
selt das Kommando ab.
quanto maximo — possit] die Ver-
stàrkung des Superlativs durch
quantus erfolgt bei Liv. nur, wenn
posse hinzutritt. c. 43, 12. c. 49, 1.
10. pecorum modo] ,,wie Schafe";
so oder velut pecudes sagt Liv.,
wenn er die Feinde als wehrlos oder
ungeordnet bezeichnet; 5, 44, 7;
velut pecudes trucidare; dagegen
ritu ferarum pugnare: wie Lówen
kámpfen; doch 5, 44, 6. ritu fera-
rum sternuntur ohne Ordnung
lagern.
e. 42, 1. equestris terror] vgl.
c. 1, 11. u. 29, 35, 7. terrestris exer-
citus.
3. crescit pugna — et augetur]
der Kampf nimmt zu an Heftigkeit
durch frischanrückende Truppen,
und an Ausdehnung durch die Zahl
der Streiter.
nisi — haud facile] statt misi —
non ganz ungewóhnlich; von Liv.
sonst nicht angewendet.
4. metum — inde pavor] metus —
Befürchtung; pavor — Furcht; so
auch metus und timor geschieden:
28, 3, 9— 10.
5. minorque]| ,aber geringer
que schliefst ab und fügt doch einen
Gegensatz bei: fwit caedes, sed minor
fuit.
tergo inhaerebant] | gewóhnlich
drückt das Simplex haerere die
enge kórperliche Berührung aus:
23, 9, 9. osculo haerens — an seinen
Lippen hüngend; im Sinne — ver-
folgen sagt Liv. sonst wrgere ab
tergo oder terga caedere.
6. in transversa latera] ,von der
Seite her gegen die Flanken"'; so
stets im Adjektiv statt der ad-
verbiellen Verbindung: c. 18, 15 in
iransversos hostis incurrit. 1, 14, 9.
transversam — aciem u. Oo.
invaserant — in| Liv. verbindet
invado nur noch 2, 47, 6 und 2$,
29, 3 mit i» u. d. Accus., (so
stets bei Cicero); sonst nur mit
Objektsaccusativ: c. 1, 8. c. 28, 12.
C. 44, 4.
secundis collibus] ,der Neigung
der Hügel entsprechend" d. h. berg-
ab; Gegenteil adversa ripa 21, 31, 2.
7. supra septingentos] vgl. $ 8
LIBER XXVII. CAP. 42, 18
&. Ch. 207.
etiam, quorum nullus usus in repentina ac tumultuaria pugna
fuerat, quattuor occisi, duo capti. circa quingentos lomano- 8
rum sociorumque victores ceciderunt. postero die Poenus
quievit; Romanus in aciem copiis eductis postquam neminem
signa contra efferre vidit, spolia legi caesorum hostium et
suorum corpora conlata in unum sepeliri iussit. inde insequen-
tibus continuis diebus aliquot ita institit portis, ut prope
inferre signa videretur, donee Hannibal tertia vigilia crebris
ignibus tabernaculisque, quae pars castrorum ad hostis vergebat,
et Numidis paucis, qui in vallo portisque se ostenderent,
relictis profectus Apuliam petere intendit. ubi inluxit, suc-
cessit vallo Romana acies, et Numidae ex composito paulisper
in portis se valloque ostentavere frustratique aliquamdiu
hostis citatis equis agmen suorum adsequuntur. consul ubi
silentium in castris et ne paucos quidem, qui prima luce
obambulaverant, parte ulla cernebat, duobus equitibus specu-
latum in castra praemissis postquam satis tuta omnia esse ex-
ploratum est, inferri signa iussit; tantumque ibi moratus, dum
milites ad praedam discurrunt, receptui deinde cecinit multo-
que ante noctem copias redduxit. postero die luce prima
profectus, magnis itineribus famam et vestigia agminis sequens
haud proeul Venusia hostem adsequitur. ibi quoque tumul-
tuaria pugna fuit; supra duo milia Poenorum caesa. inde
nocturnis montanisque itineribus Poenus, ne locum pugnandi
daret, Metapontum petit. Hanno inde — is enim praesidio
eius loci praefuerat — in Bruttios cum paucis ad exercitum
novum comparandum missus; Hannibal copiis eius ad suas
additis Venusiam retro quibus venerat itineribus repetit, atque
inde Canusiam procedit. numquam Nero vestigiis hostis ab-
süterat ei Q. Fulvium, cum Metapontum ipse proficisceretur,
in Lucanos, ne regio ea sine praesidio esset, arcessierat.
circa quingentos u. c. 14, 14. supra — mit einer Ortsbestimmung ver-
mille trecentos.
9. insequentibus contimuis diebus
aliquot] an einigen der nàáchsten
Tage ohne Unterbrechung; insequen-
tibus diebus bildet einen Begriff.
24, 58, 3. prioribus continwis diebus.
10. quae pars — vergebat] statt
iabernaculis eius partis, quae ver-
gebat zu sagen, zieht Liv. das Subst.
pars in den Relativsatz hinein.
profectus — petere intendit] hàu-
fige Verbindung bei Liv., deutsch
»Schleunig marschieren* (nicht bei
Cicero).
12. qui — obambulaverant| wie ob-
equitare wird auch obambulare sonst
bunden; es findet sich nur noch 25,
39, 8. ante vallum portasque u.
96, 34, 4 obambulare muris.
parte ulla] vgl. 22, 49, 1. parte
altera. 4, 17, 8. utraque parte; vgl.
frz: nulle part.
13. deinde] die Partikeln twm
und deinde stehen nach Partizipien
und absoluten Ablativen, um eine
Handlung als sofort und nachdrück-
lich eintretend zu bezeichnen.
15. ne locum daret| locus — Ge-
legenheit, ,Statt'; ist hàufig: vgl.
locum gratiae quaerere, neglegentiae
laxior locus weiterer Spielraum
u. 8.
16
17
43
ro
e
OQ e
e
-1
LIBER XXVII. CAP. 43.
a. u. 541.
14
Inter haec ab Hasdrubale, postquam a Placentiae
obsidione abscessit, quattuor Galli equites, duo Numidae cum
litteris ad Hannibalem missi cum per medios hostes totam
ferme longitudinem Italiae emensi essent, dum Metapontum
cedentem Hannibalem sequuntur, incertis itineribus Tarentum
delati a vagis per agros pabulatoribus Romanis ad Q. Claudium
propraetorem deducuntur. eum primo incertis inplieantes
responsis, ut metus tormentorum admotus fateri vera coegit,
edocuerunt litteras se ab Hasdrubale ad Hannibalem ferre.
cum iis litteris sicut erant signatis L. Verginio tribuno militum
ducendi ad Claudium consulem traduntur; duae simul turmae
Samnitium praesidii causa missae. qui ubi ad consulem per-
venerunt, litteraeque lectae per interpretem sunt, et ex captivis
pereunctatio facta, tum Claudius non id tempus esse rei pu-
blicae ratus, quo consiliis ordinariis provinciae suae quisque
finibus per exercitus suos cum hoste destimato ab senatu bel-
lum gereret; audendum ac novandum aliquid inprovisum, in-
opinantum, quod coeptum non minorem apud civis quam hostis
€.43 — e. 45. NerosZug gegen
Hasdrubal.
1. a — obsidione abscessit] abs-
cedere nur ráumlich: c. 4, 1. ab
Hannibale. c. 45, 11. ab signis.
c. 47, 5. ab Hamnmibale. c. 47, 11.
a mari. c. 50, 4. a curia.
Galli equites] der Volksname steht
statt des davon abgeleiteten Adjek-
tivs. 21, 53, 11. speculatores Galli.
21, 46, 5. Gallos equites. 28, 20, 1.
transfugae Afri.
emensi]| ,,durchmafsen"'; c. 48, 12.
zur Bezeichnung ràáumlicher Be-
wegung sonst dichterisch. 26, 41, 16.
2. incertis itineribus] — nicht
hinreichend bestimmt und daher
zum lrreführen geeignet. vgl. S 3.
incertis responsis.
delati] ,verschlagen*, háufig von
Schiffen 23, 10, 11. navem Cyrenas
detulit tempestas; vom Landwege
44, 45, 9. fuga eodem delati.
3. implicantes] das Prüsens, ob-
wohl im Hauptsatze keine gleich-
zeitige Handlung folgt. 45, 10, 6
negantes — perpulerunt. — inpli-
care, sonst — verwickeln, bello,
morbo u. a.; hier — ,,verwirren*
2, 21, 4. errores inplicant tem-
porum.
metus tormentorum admotus] —
als sie mit Foltern in Furcht ge-
setzt wurden. admovere terrorem,
metum oft —/ eine Befürchtung
nahelegen. 40, 55,5. parvo metu
admoto.
. litteras — se ferre] ,,sie seien
Uberbringer eines BDriefes*. Die
Hàürte der Verbindung ab Has. ad
Hann. wird durch das hinzutretende
ferre gehoben.
4. sicut erant signatis] sicut est,
erat bezeichnet, daís an einer
Sache keine Verànderung vorge-
nommen wurde; die Hineinziehung
des Partizips signatis in die Kon-
struktion (vgl. 22, 1, 14. his sicut
erant nuntiata, expositis) statt sic-
ut erant signatae, findet sich nir-
gends vor Liv.
6. consiliis ordinariis] ,nach der
üblichen Methode*. ordinarius —
was in dem vorschriftsmássigen ordo
erfolgt oder hergestellt ist. 41, 18
16. ordinarii consules; das Gegen-
teil 26, 18, 3. extraordinaria cura.
cum hoste destinato] das Verlassen
der Provinz galt schon damals als
ungehórig; doch nach dem Be-
schlusse c. 38, 9. erscheinen Néros
Bedenken unbegründet.
7. movandum] movare hier — et-
was neues, noch nicht dagewese-
nes vornehmen; vgl. 44, 8, 3 quae in
dies fortuna movaret.
apud cives quam hostes] der
Wegfall der Prüposition, die sonst,
LIBER XXVII. CAP. 43. 44.
15
a. Ch. 207.
terrorem faceret, perpetratum in magnam laetitiam ex magno
metu verteret, litteris Hasdrubalis Romam ad senatum missis
simul et ipse patres conscriptos, quid pararet, edocet: ut, cum
in Umbria se occursurum Hasdrubal fratri scribat, legionem
a Capua Romam arcessant, dilectum lItomae habeant, exer-
citum urbanum ad Narniam hosti opponant. haec senatu
Scripta. praemissi item per agrum Larinatem Marrucinum
Frentanum Praetutianum, qua exercitum ducturus erat, ut
omnes ex agris urbibusque commeatus paratos militi ad ves-
cendum in viam deferrent, equos iumentaque alia producerent,
ut vehieulorum fessis copia esset. ipse de toto exercitu civium
sociorumque quod roboris erat delegit, sex mülia peditum,
mille equites; pronuntiat occupare se in Lucanis proximam
urbem Punicumque in ea praesidium velle: ut ad iter parati
omnes essent. profectus nocte flexit in Picenum.
Et consul quidem quantis maximis itineribus poterat ad
conlegam ducebat relieto Q. Catio legato, qui castris prae-
esset. Romae haud minus terroris ac tumultus erat, quam
fuerat biennio ante, cum castra Punica obiecta Romanis moe-
nibus portisque fuerant. neque satis constabat animis, tam
audax iter consulis laudarent vituperarentne; apparebat, quo
nihil iniquius est, ex eventu famam habiturum: castra prope
Hannibalem hostem relieta sine duce, cum exercitu, cui
detractum foret omne quod roboris, quod floris fuerit, et con-
sulem in Lucanos ostendisse iter, cum Picenum et Galliam
peteret, castra relinquentem nulla alia re tutiora quam errore
wenn quam hinter seinen Kom-
parativ tritt, stets gesetzt wird, er-
klàrt sich bei der grofsen Nühe von
apud.
perpetratum] die Vergleichung
müf(ste fortgesetzt lauten: quantum
laetitiae apud cives, tantum metus
apud hostes moveret.
8. patres conscriptos] diese off-
zielle Anrede der Senatoren findet
sich bei Liv. mehrfach auch in den
casus obliqui. 22, 37, 4. 26, 30, 10.
9. ad Narniam] ad fauces
Umbriae; als Reserve für den Fall
eines unglücklichen Ausganges.
10. Larinatem|] die Reihenfolge
dieser am adriatischen Meere liegen-
den Küstenstriche müfíste sein:
Larinatem, Frentamum, Marruci-
mum, Praetutianum.
ut omnes] ,,er sandte den Befehl
voraus, dafs*. mitto hat wie die
Verba des Befehlens oder Bekannt-
machens «f£ oder den accus. c. inf.
bel sich.
e. 44, 1. íerroris ac tumultus]
zur Allitteration c.42,4. inter tumul-
ium ac terrorem.
constabat amimis] das Urteil
stand fest'*. 90, 28, 1 nec satis cer-
tum constare apud amimos poterat.
2. cui detractum] detrahere —
vermindern, schwüchen, hat den
Dativ der Person oder de mit dem
Ablativ der Sache bei sich: 31, 33, 3.
se — auwailia Romanis detraxisse;
aber 6, 6, 1. de maiestate detrahere.
quod floris] frei und mehr dich-
terisch — viriwm. — vgl. c. 46, 3
robur virium.
3. mulla alia ve tutiora quam]
wir erwarten entweder: «wlla re
tam tuta, quam errore, oder errore
tutiora quam wlla alia re. Beide
Kontruktionen — sind — vermengt.
93, 98, 4 nulla re quam celeritate
tutior.
b
10
45
LIBER XXVII. CAP. 44. 45. &. u. 547.
16
hostis, qui ducem inde atque exercitus partem abisse ignora-
ret. quid futurum, si id palam fiat, et aut insequi Neronem
cum sex milibus armatorum profectum Hannibal toto exer-
citu velit aut castra invadere praedae relicta sine viribus, sine
imperio, sine auspicio? veteres eius belli clades, duo consules
proximo anno interfecti terrebant: et ea omnia accidisse, cum
unus imperator, unus exercitus hostium in ltalia esset; nunc
duo bella Puniea facta, duos ingentis exercitus, duos prope
Hannibales in Italia esse. quippe et Hasdrubalem patre
eodem Hamileare genitum, aeque inpigrum ducem, per tot
annos in Hispania Romano exercitatum bello, gemina victoria
insignem duobus exercitibus cum clarissimis ducibus deletis.
nam itineris quidem celeritate ex Hispania et concitatis ad
arma Gallicis gentibus multo magis quam Hannibalem ipsum
gloriari posse: quippe in iis locis hune ceoegisse exercitum,
quibus ille maiorem partem militum fame ac frigore, quae
miserrima mortis genera sint, amisisset. adiciebant etiam
periti rerum Hispaniae, haud cum ignoto eum duce C. Nerone
congressurum, sed quem in saltu impedito deprensus forte
haud secus quam puerum conscribendis fallacibus condicioni-
bus pacis frustratus elusisset. omnia maiora etiam vero
praesidia hostium, minora sua, metu interprete semper in dete-
riora inclinato, ducebant.
Nero postquam iam tantum intervalli ab hoste fecerat,
ut detegi consilium satis tutum esset, paucis milites alloquitur.
negat ullius consilium imperatoris in speciem audacius, re ipsa
tutius fuisse quam suum. ad certam eos se victoriam ducere:
4. si id palam fiat] ,,wenn es be-
kannt würde'; formelhafte livia-
nische Wendung.
praedae — relicta] Datv — des
Zweckes, wie in praedae dare —
der Plünderung preis geben.
6. geminata victoria| die Nieder-
lage der beiden Scipionen. 25,
34 ff.
8. fame ac frigore] 21, 41, 11.
ultimo supplicio — fame interficere ;
c. 40, 9. fame frigore — enecti.
9. haud cum ignoto] Liv. trennt
haud nicht selten von dem ver-
neinten Worte durch Prüpositionen
oder andere Worte. 21, 49, 11. rem
fore haud. cum inparatis. praef. 8.
haud in magno discrimine. 22,59,10.
haud equidem — — invideo.
deprensus) in militàrischer Be-
ziehung oft.: , überrumpelt'* 42,56,9.
deprehendi Romanos posse.
conscribendis] zusammenstellen".
vgl. 26, 17, 6. u£ coram leges comn-
scriberentur.
frustratus] ,,getàuscht und somit
angeführt". Zur Verbindung mit
elussisset: c. 47, 6 iantae rei fru-
stratione Hannibalem elusum.
10. praesidia] ,,Streitkrüfte'.
metu — in deteriora inclinato)
»da die Befürchtung eine Deuterin
ist, die sich stets einer schlimmeren
Auffassung zuneigt*^. 21, 32, 7. fama,
qua incerta in maius vero ferri
solent.
e. 45, 2. ullius imperatoris) wie
96, 41, 3. memo ante me novus im-
perator, müfste hier cuiusquam im-
peratoris stehen (30, 12, 14. cutus-
quam Romani); doch findet sich
ullus ófters bei Liv. als Substantiv:
94, 47, 10 sine clade ullius; auch
ulli und. ullo.
LIBER XXVII. CAP. 45. 731
a. Ch. 207.
quippe ad quod bellum conlega non ante, quam ad satietatem
ipsius peditum atque equitum datae ab senatu copiae fuissent,
maiores instructioresque, quam si adversus ipsum Hannibalem
iret, profectus sit, eo ipsi, si quantumcumque virium momen-
tum addiderint, rem omnem inclinaturos. auditum modo in
acie — nam ne ante audiatur, daturum operam —- alterum
consulem et alterum exercitum advenisse haud dubiam victo-
riam facturum. famam bellum conficere, et parva momenta
in spem metumque impellere animos; gloriae quidem ex re
bene gesta partae fructum prope omnem ipsos laturos; semper
quod postremum adiectum sit, id rem totam videri traxisse.
cernere ipsos, quo concursu, qua admiratione, quo favore
hominum iter suum celebretur. et hercule per instructa omnia
ordinibus virorum mulierumque undique ex agris effusorum
inter vota ae preces et laudes ibant: illos praesidia rei publi-
cae, vindices urbis Romanae imperiique appellabant; in illorum
armis dextrisque suam liberorumque suorum salutem ac liber-
tatem repositam esse. deos omnis deasque precabantur, ut
ilis faustum iter, felix pugna, matura ex hostibus victoria
esset, damnarenturque ipsi votorum, quae pro iis suscepissent,
ut, quem ad modum nune solliciti prosequerentur eos, ita
3. ad quod bellum] ,in dem
Kriege, zu welchem — ausgezogen
sei, würden sie — den Ausschlag
geben",
rem omnem inclinaturos] das Bild
ist von der Wage entlehnt: ,,sie wür-
den die Scbale zum Neigen, Sinken
bringen" — in der Richtung die
Entscheidung geben. 98, 15, 7. in-
clinatam sensere rem; c. 922. 8 rem
inclinatam u. ó.
4. auditum modo]
Nachricht". vgl. 37, 5.
5. famam bellum conficere] vgl.
94, 12, 4. saepe vana pro veris
maxime in bello valuisse.
gloriae — fructum] ,,den Gewinn,
der in Ruhm — bestehe". vgl. 33,
33, 3. ex tam insigni gloriae fructu.
6. traxisse] ,mach sich gezogen'*,
d. h. entschieden; eine bei Liv.
háufige Wendung. 26, 1, 4 trazerat
aliquot populos.
quo favore] favor eig. Beifalls-
bezeugung, wie sie in der Arena
üblich ist: 42, 63, 2. studio, quo —
in certaminibus ludicris vulgus uti-
tur — favendo.
3. vota ac preces] Gelübde und
Gebete als Hauptpflichten eines
,die blofse
Glàubigen in wichtigen Entschei-
dungen werden stets verbunden.
c. 50, 5. suppliciis votisque. laudes
tritt als drittes selbststándiges
Glied durch e£ àufserlich angereiht,
hinzu.
repositam esse] gewóhnlich spes
reposita est im alq. re. 1, 49, 4.
350, 16,2 u. 0. Hier statt spes der
Inhalt der Hoffnung salus ac libertas.
8. faustwm iter, felir pugna, ma-
tura — victoria] die drei für den
Erfolg wichtigsten Hauptwünsche
in nachdrücklichem Asyndeton.
ex hostibus victoria] das Fehlen
des Partizips lata oder reportata
erscheint hart; vgl. jedoch 28, 45, 18
abiete — ex silvisu.a. Sonst sagt Liv.
8,8, 18 ex centurione — victoriam
tulit. 9, 50, 2 ex civitate victo-
riam tulit.
damnarenturque — votorum] eig.
zur Erfüllung der Gelübde verur-
teilt würden — compotes votorum
fierent; letzteres ist bei Liv. hàu-
figer; vgl. jedoch 7, 28, 4. damnatus
voti.
9. quem «d modum — ita] bei
Liv. oft statt des ciceronianischen
ut — ita. 96, 12, 7.
7
8
10
11
18 LIBER XXVII. CAP. 45. 46.
à. u. 547.
paucos post dies laeti ovantibus victoria obviam irent. invi-
tare inde pro se quisque et offerre et fatigare precibus, ut
quae ipsis iumentisque usul essent, ab se potissimum sumerent;
benigne omnia cumulata dare. modestia certare milites, ne
quid ultra usum necessarium sumerent; nihil morari, nec «ab-
scedere» ab signis nec subsistere cibum capientes; diem ac noctem
ire; vix quod satis ad naturale desiderium corporum esset,
quieti dare. et ad conlegam praemissi erant, qui nuntiarent
adventum percunctarenturque, clam an palam, interdiu an
noctu venire sese vellet, isdem an alus considere castris.
nocte clam ingredi melius visum est.
Tessera per castra ab Livio consule data erat, ut tribu-
nus tribunum, centurio centurionem, eques equitem, pedes
peditem acciperet: neque enim dilatari castra opus esse, ne
hostis adventum alterius consulis sentiret; et coartatio plurium
in angusto tendentium facilior futura erat, quod Claudianus
exercitus nihil ferme praeter arma secum in expeditionem
tulerat. ceterum in ipso itinere auctum voluntarii agmen
erat, offerentibus ultro sese et veteribus militibus perfunctis
iam militia et iuvenibus, quos certatim nomina dantis, si
quorum corporis species roburque virium aptum militiae vide-
ovantibus victoria] ,den über
den Sieg frohlockenden'. ovare
victoria mehrfach: 1, 11, 2. 1, 25, 13.
1, 26, 10. u. ó.
10. fatigare precibus] ,omit Bitten
bestürmen*. c. 50, 5 fatigare deos.
96, 11, 1. cum patrem — rogando
fatigasset.
benigne ommia cumulata] Be-
zeichnung der Gesinnung des Gebers
und der reichen Gabe; vgl. 26, 9, 5.
evpositis benigne commeatibus; auch
benigne conlaudare, benigne invi-
tare.
11. modestia certare| das Asyn-
deton nach der stimmungsvollen
Rede hebt das Verhalten der Sol-
daten sehr nachdrücklich hervor.
wltra wsum necessarium] sonst
meist im Plural: wsws mecessarii
oder mecessaria ad usus; für den
Singular 7, 26, 14. necessaria usui.
subsistere] d. h. zu làngerer Rast
es sich bequem machen.
naturale desiderium] vgl. 21, 4, 6.
cibi potionisque desiderio naturali.
naturalis — von der Natur gegeben,
daher 44, 44,2 naturalis filius —
ein rechtmáfsiger, nicht adoptierter
Sohn.
e. 46—49. Schlacht am Me-
taurus.
1. iessera] Losung. Alle Abende
cirkulierte von dem Feldherrnzelte
aus ein Tüfelchen (tessera) unter
den dienstthuenden Offizieren und
Soldaten, auf welchem die Losung
für die betreffenden Nacht geschrie-
ben stand, daher té'sera data. Bei
dieser Gelegenheit wurden auch
Befehle mitgeteilt. 7,35, 1. tesseram
dari iubet — armati | convenirent
u. à.
9. dilatari castra] Liv. gebraucht
dilatare nur ráüumlich, prolatare
nur zeitlich. vgl. $. 10 prolatando.
coartatio] ,,das Zusammdràngen" ;
das Verb: 33, 6, 7. coartata itinera
maceriis (auch bei Cicero ver-
kürzen).
in angusto tendentium] tendo
lagern, hat i» c. abl. (wie pono,
loco) bei sich: 25, 6, 15 locus, in quo
tenderent. 44,5,13 ubi — tenderent.
3. momina dantes] stehende Wen-
dung — sich anmelden zur Ein-
iragung in die Heereslisten.
roburque virium] robur — Kraft
zum Widerstande; vis — zum Han-
deln; also aktive und passive Kriegs-
a. Ch. 207. LIBER XXVII CAP. 46. 19
P
batur, conscripserat. ad Senam castra alterius consulis erant,
et quingentos ferme inde passus Hasdrubal aberat. itaque
cum jam adpropinquaret, tectus montibus substitit Nero, ne
ante noctem castra ingrederetur. silentio ingressi, ab sui
quisque ordinis hominibus in tentoria abducti, cum. summa
omnium laetitia hospitaliter excipiuntur. postero die consilium
habitum, cui et L. Porcius Licinus praetor adfuit. castra 6
iuncta consulum castris habebat, et ante adventum eorum per
loca alta ducendo exercitum, cum modo insideret angustos
saltus, ut transitum clauderet, modo ab latere aut ab tergo
carperet agmen, ludificatus hostem omnibus artibus belli fuerat;
is tum in consilio aderat. multorum eo inclinabant sententiae, 7
ut, dum fessum via ac vigilis reficeret militem Nero, simul
et ad noscendum hostem paucos sibi sumeret dies, tempus
pugnae differretur; Nero non suadere modo, sed summa ope 8
orare institit, ne consilium suum, quod tutum celeritas fecisset,
temerarium morando facerent; errore, qui non diuturnus 9
futurus esset, velut torpentem Hannibalem nec castra sua sine
duce relicta adgredi, nec ad sequendum se iter intendisse.
antequam se moveat, deleri exercitum Hasdrubalis posse redi-
rique in Apuliam. qui prolatando spatium hosti det, eum et 10
ila castra prodere Hannibali et aperire in Galliam iter, ut
per otium, ubi velit, Hasdrubali coniungatur. extemplo signum 11
dandum et exeundum in aciem abutendumque errore hostium
absentium praesentiumque, dum neque illi sciant cum pauci-
oribus nee hi cum pluribus et validioribus rem esse. consilio 12
c
tüchtigkeit; beides meist mit ac ration zu Liebe verbunden; c.
verbunden. 21, 1, 2. 21, 40, 8. 48,10. dagegen itimere ac vigiliis.
ferner 98, 35, 7. in medio virium 8. summa ope| statt summopere,
robore. magnopere bei Liv. sehr hàufig.
5. cum summa ommium lae- 9. velut torpentem] ,,gleichsam
titia] ,unter grofser allgemeiner
Freude*,
6. carperet agmen] ,,das Heer
neckte'; stehend für wührend des
Marsches stattfindende Plünkelge-
fechte. c. 48, 2. fessum agmen car-
perent.
ludificatus hostem] eig. zum besten
halten; dann wie eludere tech-
nischer Ausdruck für Ausweichen
einem Angriff gegenüber. vgl. c. 44,
9.. 99, 39, 17.
in consilio aderat] nach esse ali-
cui in consilio 26, 33, 1. — ,,jeman-
des Beisitzer sein" gebildet; sonst
hat adesse ohne Unterschied der
Bedeutung bei Liv. den Dativ. vgl.
40, 21, 7. adesse consilio.
7. veia ac vigiliis] der Allitte-
gelüáhmt'; hàufig von starrer Un-
beweglichkeit infolge von Furcht
oder Schreck ; jedoch errore torpere
dürfte sich sonst nicht finden.
10. prolatando] ,durch Auf-
schub* — differendo, das sich bei
Liv. ebenfalls háufig findet.
11. abutendwm errore] — ,,man
müsse den Irrtum ausnützen'5 ab-
uti — aufbrauchen. vgl. 2, 42, 9.
(viribus) abutebantur — inter se
certando; dagegen perverse, ün-
moderate, insolenter wii — mils-
brauchen.
rem esse] ,dafs sie es zu schaffen
háütten''; in militürischer Beziehung:
zum Gegner haben, nicht seltem.
28, 42, 17. cum Hannibale est tibi
futura. res.
r5
et
-1
80 LIBER XXVII. CAP. 46. 47.
&. u. 547.
dimisso signum pugnae proponitur, confestimque in aciem pro-
cedunt.
Iam hostes ante castra instructi stabant. moram pugnae
attulit, quod Hasdrubal, provectus ante signa cum paucis equi-
tibus, seuta vetera hostium notavit, quae ante non viderat, et
strigosiores equos; multitudo quoque maior solita visa est.
suspieatus enim id, quod erat, receptui propere cecinit ac misit
ad flumen, unde aquabantur, ubi et excipi aliqui possent et
notari oculis, si qui forte adustioris coloris ut ex recenti
via essent; simul circumvehi procul castra iubet specularique,
num auctum aliqua parte sit vallum, et ut attendant, semel
bisne signum canat in castris. ea cum ordine omnia relata
essent, castra nihil aucta errorem faciebant: bina erant, sicut
ante adventum consulis alterius fuerant, una M. Livi, altera
L. Porci, neutris quiequam, quo latius tenderetur, ad muni-
menta adiectum. illud veterem ducem adsuetumque Romano
hosti movit, quod semel in praetoris castris signum, bis in
consularibus referebant cecinisse. duos profecto consules esse,
et quonam modo alter ab Hannibale abseessisset, cura ange-
bat. minime id, quod erat, suspicari poterat, tantae rei fru-
stratione Hannibalem elusum, vt, ubi dux, ubi exercitus esset,
cum quo castra conlata haberet, ignoraret; profecto haud
€. 47, 1. scuta velera — notavit]
notare — an gewissen Kennzeichen
(notae) erkennen; 8. 2.notari oculis.
Die Schilde der claudischen Le-
gionen waren teils durch die
Kümpfe c. 41, teils durch den Eil-
marsch in hóherem Grade mit-
genommen.
strigosiores equos] Nonius p. 168
Merk. strigosus apud veteres morbus
dicitur iumentorum, qwi corpora
stringat, aut alia vitii causa, quasi
stiringosus — abgetrieben. Also
ein archaisches Wort.
maior solita] — grófser als die
bisher dagewesene; maior solito
würde sein: grófser als sie gewóhn-
lich (im rómischen Heere) zu sein
pfegte.
9. suspicatus emim] ,in der
Vermutung des wahren Sachver-
haltes*. enim steht, weil der Grund
zu mora pugnae $.1 angegeben
wird. Zur Wendung: 8.6 minime
id, quod. erat, suspicari poterat.
excipi] háufig von Gefangen-
nehmung. 22,42,11. Znter pabu-
latores excepti.
adustioris coloris] das Verbum
steht im eigentlichen Sinne 39, 22, 3
adussisse — vestimenta; von Kórper-
farbe bei spáteren hàufig.
3. semel bisme] dies die seltenste
Form der Doppelfrage bei Liv. und
nur, wenn beide Glieder derselben
von je einem Worte gebildet wer-
den. c. 44, 1. laudarent vitupera-
renturne.
4. ea cum ordine] ,der Reihe
nach'*; ob in bejahendem oder ver-
neinenden Sinne, ergiebt erst das
folgende.
bina — wna — altera] die Plu-
raliatantum nehmen bei Liv. nur
die Distributivàa bimi, u. s. w. zu
sich; auch «ni ist dabei nicht
selten: 25, 7, 5. triumviri bini, uni
— alteri.
5. semel — bis] jeder Befehlshaber
liefs (etwa zum Ablósen der Wa-
chen) für die unter ihm stehenden
Truppen besonders blasen.
adsuetum .R. hosti] der Dativ bei
adsuesco, adsuefacio und adsuefio
steht in Prosa erst seit Liv.; doch hat
er dabei, wie schon Càsar, auch ad.
LIBER XXVII. CAP. 47. 48. 81
a. Ch. 207.
mediocri clade absterritum insequi non ausum; magno opere
vereri, ne perditis rebus serum ipse auxilium venisset Roma-
nisque eadem iam fortuna in ltalia quae in Hispania esset.
interdum litteras suas ad eum non pervenisse credere, inter-
ceptisque is consulem ad sese opprimendum adcelerasse. his
anxius curis extinctis ignibus vigilia prima dato signo, ut
taciti vasa colligerent, signa ferri iussit. in trepidatione et
nocturno tumultu duces parum intente adservati, alter in
destinatis iam ante animo latebris subsedit, alter per vada
nota Metaurum flumen tranavit. ita desertum ab ducibus
agmen primo per agros palatur, fessique aliquot (itinere? ac
vigilis sternunt somno corpora passim atque infrequentia
relinquunt signa. Hasdrubal, dum lux viam ostenderet, ripa
fluminis signa ferri iubet; et per tortuosi ammis sinus flexus-
que eum orbem volvens haud multum processisset, ubi prima
lux transitum opportunum ostendisset, transiturus erat. sed
cum, quantum a mari abscedebat, tanto altioribus coercenti-
bus amnem ripis non inveniret vada, diem terendo spatium
dedit ad insequendum sese hosti.
Nero primum cum omni equitatu advenit, Porcius deinde
adsecutus cum levi armatura. qui cum fessum agmen car-
perent ab omni parte incursarentque, et iam omisso itinere,
quod fugae simile erat, castra metari Poenus in tumulo super
fluminis ripam vellet, advenit Livius peditum omnibus copiis
non itineris modo, sed ad conserendum extemplo proelium
1. perditis rebus] abl. absol.
»nach Vernichtung der Macht*. c.20,
3. serum post male gestam rem auci-
lium.
8. interceptis| ,auffangen'. vgl.
c. 24, 8 iniercidisse.
9. duces] Wegweiser, oft ohne
hinzutretendes itineris. 98, 16, 2
ducibus est creditum.
sternunt somno corpora] vgl. c.
48, 16. síratique somno passim per
agros. — corpora — sich", wie
in corpora firmare u. a.
infrequentia signa] der prolep-
tische Gebrauch des Adjektivs ist
eine Freiheit, die meist nur Dich-
ter sich gestatten; bei Liv. oft:
98, 10, 1. senatus frequens datus
Hannibali u. o.
10. lux viam ostenderet] so sagt
Liv. ostendo oft von Dingen, welche
die Müglichkeit etwas zu sehen,
gewühren. 7, 12, 3. lux — hostem
ostendit. 9,35,2. (planities) — multi-
tudinem ostendit. vgl. c. 2, 10.
Tit. Liv. B. 27.
ripa fluminis] lokaler Ablativ,
wie mari, regione, via, adversa ripa
u. à. bei Verbis der Bewegung. —
toriuosi amnis] ,des sich hin-
windenden Flusses*; so sagt auch
Cicero: aleus toriuosa; u. oft über-
tragen — verwickelt. Liv. nur hier.
orbem volvens] , sich im Kreise
bewegend* vgl. 9, 10, 8. orbis vol-
vitur: der Kreislauf wiederholt sich;
sonst orbem volvere — Knàuel, Carré
bilden.
11. a mari abscedebat| vgl. 21,
31, 2. quantum a mari recessisset,
minus; für tantonach quantum : 5,10,
5. quantum — augebatur numerus,
tanto maiore pecunia — opus erat.
e. 48, 2. super — ripam| super
— Ífrz. sur von der Lage an Ge-
wüssern 928, 37, 9. super portum.
itineris modo] , marschmáfsig^;
35, 34, 10. itineris — modo solutis
ordinibus.
ad conserendum extemplo proe-
liwn] ,zum sofortigen Beginn des
6
oo
L-]
82 LIBER XXVII. CAP. 48. a. u. 547.
4 instructis armatisque. sed ubi ommis copias coniunxerunt,
derectaque acies est, Claudius dextro in cornu, Livius ab
sinistro pugnam instruit, media acies praetori tuenda data.
5 Hasdrubal omissa munitione castrorum postquam pugnandum
vidit, in prima acie ante signa elephantos locat, cirea eos
laevo in cornu adversus Claudium Gallos opponit, haud tantum
6 iis fidens, quantum ab hoste timeri eos credebat; ipse dextrum
cornu adversus M. Livium sibi atque Hispanis — et ibi
maxime in vetere milite spem habebat — sumpsit; Ligures
* in medio post elephantos positi. sed longior quam latior
8 acies erat; Gallos prominens collis tegebat. ea frons, quam
Hispani tenebant, cum sinistro Romanorum cornu concurrit;
dextra omnis acies extra proelium eminens cessabat; collis
oppositus arcebat, ne aut a fronte aut ab latere adgrederentur.
9 inter Livium Hasdrubalemque ingens contractum certamen
erat, atroxque caedes utrimque edebatur. ibi duces ambo, ibi
pars maior peditum equitumque Romanorum, ibi Hispani,
vetus miles peritusque Romanae pugnae, et Ligures, durum
in armis genus. eodem versi elephanti, qui primo impetu
11 turbaverant antesignanos et iam signa moverant loco; deinde
crescente certamine et clamore inpotentius iam regi et inter
duas acies versari, velut incerti, quorum essent, haud dissimi-
12 lhter navibus sine gubernaculo vagis. Claudius ,quid ergo
praecipiti eursu tam longum iter emensi sumus^? clamitans
10
Kampfes". Liv. sagt: conserere ma-
ecira proelium. eminens| ,ragte
Qus, pugnam, certamen, proelium,
über die Stelle hinaus, wo dereigent-
sogar belli artes.
4. derectaque acies] technischer
Ausdruck für korrektes Aufstellen
der Schlachtlinie 22, 44, 4. u. o.
pugnam — instruit| wie 26, 25,
10 znstruit —— bellum — raf die er-
forderlichen Vorkehrungen zu*.
tuenda — data] vgl. 32, 45, 8
ohne daís an ein defensives Ver-
halten zu denken würe.
5. adversus — opponit] sonst ver-
bindet Liv. opponit mit dem Dativ;
mit adversus selten 90, 10, 5. ad-
versus hostem opposwit.
7. longior quam latior] ,,mehr tief
als breit. Da latior zweifellos die
Breite der Front bezeichnet, kann
sich longior nur auf die Ausdehnung
in der zweiten Richtung — der
Tiefe beziehen. vgl. 89, 8, 14. d-
plicat (ordines) ut longa potius,
quam lata acies esset.
8. ea frons] Flügel. c. 14, 5. pri-
mam — frontem.
liche Kampf stattfand*. sonst emi-
mere a cetera acie, oder a cornibus
unter Berücksichtigung des Punktes,
an dem das Überragen beginnt.
arcebat] —/. impedimento — erat.
wie prohibere hat Liv. auch arcere
bisweilen mit «e, nach vorausge-
gangener Negation mit quin. 926,
44, 9. neque — arcere queunt, quin
certatim ascendant.
10. durum in armis] das Gebiet,
in welchem ein Adjektiv gilt, steht
aufser mit ad auch mit zw c. abl.
1, 4, 8 nec in stabulis nec ad pe-
cora segnes.
11. inpotentius iam regi] ,,sie er-
trugen keine Leitung mehr'. vgl.
c. 28, 3. sagaciter moti sunt.
19. Claudius] ^ wirkungsvolles
Asyndeton, um das Eingreifen des
Feldherrn zu malen, dem die Palme
gebührt.
praecipiti cursu] praeceps von der
Bewegung der hastig Laufenden auf
LIBER XXVII. CAP. 48. 49. 83
a. Ch. 207.
militibus, cum in adversum collem frustra signa erigere
conatus esset, postquam ea regione penetrari ad hostem non
videbat posse, cohortis aliquot subduetas e dextro cornu, ubi
stationem magis segnem quam pugnam futuram cernebat, post
aciem cireumducit et non hostibus modo sed etiam suis in-
opinantibus in dextrum hostium latus incurrit; tantaque celeri-
tas fuit, ut, cum ostendissent se ab latere, mox in terga iam
pugnarent. ita ex omnibus partibus, ab fronte, ab latere, ab
tergo, trucidantur Hispani Liguresque, et ad Gallos iam cae-
des pervenerat. ibi minimum certaminis fuit: nam et pars
magna ab signis aberant, nocte dilapsi stratique somno pas-
sim per agros, et qui aderant, itinere ac vigiliis fessi, intole-
rantissima laboris corpora, vix arma umeris gestabant; et iam
diei medium erat, sitisque et calor hiantis caedendos capien-
dosque adfatim praebebat. Elephanti plures ab ipsis rectori-
bus quam ab hoste interfecti. fabrile scalprum cum malleo
habebant; id, ubi saevire beluae ac ruere in suos coeperant,
magister inter aures positum, ipso in articulo, quo iungitur
capiti cervix, quanto maximo poterat ictu adigebat. ea celer-
rima via mortis in tantae molis belua inventa erat, ubi regentis
den Lauf selbst übertragen. 22, 47, 6.
praeceps pavore — agmen.
in adversum collem] vgl. c. 42, 6
secundis collibus. 28, 15, 10 zn ad-
versum collem.
13. stationem] ,ein Stehenblei-
ben, ein Abwarten des Gegners'';
ófters als Gegensatz zur pugna:
23, 16, 5 in hac cotidiana duorum
exercituum statione.
14. in — latus incurrit] Liv. sagt
stets incurro im aliquid, aber in-
cursare aliquid; also incurrere in
agrum, aber agrum incursare. vgl.
$ 2 agmen — incursarent.
16. intolerantissima laboris cor-
pora| als solche werden die Gallier
stets geschildert 7, 12, 11. üis cor-
poribus animisque, quorum ommis
in impetu vis esset, parva eadem
languesceret mora. Zur Steigerung
des Partizips mit dem Genitiv
10, 28, 4. Gallorum — corpora in-
tolerantissima laboris atque aestus.
17. hiantes] ,nach Luft schnap-
pend", in diesem Sinne und bei
Liv. nur hier; sonst bei Cicero u. a.:
klaffen, gáhnen.
e. 49, 1. Ab — rectoribus] die
Führer der Elefanten heifsen mei-
stens rectores, bisweilen magistri;
letztere Bezeichnung wird allen ge-
geben, die etwas zu leiten und zu
verwalten haben: magistri navium
— Kapitàne; magister equitum, ma-
gister regii pecoris u. a.
fabrile scalprum] ,ein Zimmer-
mannsmeiísel* Zum Adjektiv vgl.
98, 7, 12 folle fabrili Blase-
balg.
saevire] ,,wild werden", von Ele-
fanten 91,28,12. von Pferden2,64,11.
iungitur] ,verbunden ist"; das
Prásens des Passiv zur Bezeichnung
eines dauernden Zustandes: clau-
ditur — ist geschlossen; cingitur:
ist umgeben u. a.
cerviz] im eigentlichen Sinne bei
Liv. nur im Singular, selbst von
mehreren Personen (wofür jedoch
auch der Plural); übertragen nur
im Plural —
adigebat| ,trieb hinein* ; bei Cásar
Ofters; bei Liv. nur hier.
2. celerrima | via mortis] ,die
rascheste Art der Tótung*. vía —
Mittel, etwas zu erreichen, so via
salutis; via insidiarum: Mittel zur
Rettung, zur Nachstellung u. a.
6*
[e
3
IT
H
49
r2
e
e
-1
r2
84 LIBER XXVII CAP. 49. 50. a ul biR
imperium sprevissent, primusque id Hasdrubal instituerat, dux
cum saepe alias memorabilis, tum illa praecipue pugna. ille
pugnantis hortando pariterque obeundo pericula sustinuit, ille
fessos abnuentisque taedio laborem nunc precando nunc casti-
gando accendit, ille fugientis revocavit omissamque pugnam
aliquot locis restituit; postremo, cum haud dubie fortuna
hostium esset, ne superstes tanto exercitui suum nomen secuto
esset, concitato equo se in cohortem homanam inmisit. ibi,
ut patre Hamilceare et Hannibale fratre dignum erat, pugnans
cecidit.
Numquam eo bello una acie tantum hostium interfectum
est, redditaque aequa Cannensi clades vel ducis vel exercitus
interitu videbatur. quinquaginta sex milia hostium occisa,
capta quinque milia et quadringenti; magna praeda alia cum
omnis generis tum auri etiam argentique. civium etiam homa-
norum, qui capti apud hostes erant, supra quattuor milia capitum
recepta; id solacii fuit pro amissis eo proelio militibus. nam
haudquaquam incruenta victoria fuit: octo ferme milia Roma-
norum sociorumque occisa; adeoque etiam victores sanguinis
caedisque ceperat satietas, ut postero die, cum esset nuntiatum
Livio eonsuli Gallos Cisalpinos Liguresque, qui aut proelio
non adfuissent aut inter caedem effugissent, uno agmine abire
sine certo duce, sine signis, sine ordine ullo aut imperio; si
una equitum ala mittatur, posse omnes deleri: ,supersint*
inquit ,aliqui nuntii et hostium cladis et nostrae virtutis^.
Nero ea nocte, quae secuta est pugnam «profectus», cita-
tiore quam inde venerat agmine die sexto ad stativa sua atque
ad hostem pervenit. iter eius frequentia minore, quia nemo
praecesserat nuntius, laetitia vero tanta, vix ut compotes
mentium prae gaudio essent,
imperium sprevissent| ,,den Befehl
nicht beachteten'; neben aspernari
imperium háufige Wendung bei Liv.
cum saepe alias — tum] Liv. ver-
bindet regelmáfsig »wnquam alias,
raro alias, saepe alias, auch mun-
quam alias ante in temporaler Be-
deutung.
4. cum fortuna — hostium cesset]
,als der Erfolg den Feinden ge-
hórte*. 3,37,7. cum (fortuna) — po-
tentioris esset.
ut — dignum erat| eine bei Liv.
hàufige, vor ihm meistens dichte-
rische Wendung.
5. redditaque aequa Cannensi cla-
des| ,die Niederlage bei Cannae
war heimgegeben*, wettgemacht.
celebratum est. nam Romae
94, 90, 2. reddidit hosti cladem.
947 17, 7. a 6.
7. id solacii fuit] die Konstruktion
wie c. 14, 5. Zur Wendung 30, 13,
13 hoc im miseriis solacii esse.
sine imperio| — sine imperatore;
Abstraktum statt des Konkretums.
inquit| das Bestreben, die eigenen
Worte des Siegers wiederzugeben,
hat zu einem Verlassen der nach
ut erforderlichen Struktur und zu
einem freien Anakoluth geführt.
4, 28, 3. ni — Vettius Messius —
inquit.
e. 50— e. 5l.
Sieges in Rom.
3. nam Romac | der rómische Leser
erwartet nicht die Stimmung der
Eindruck des
LIBER XXVII. CAP. 50. 85
a. Ch. 207.
neuter animi habitus satis dici enarrarique potest, nec quo
ineerta expectatione eventus civitas fuerat, nec quo victoriae
famam accepit. numquam per omnis dies, ex quo Claudium
consulem profectum fama attulit, ab orto sole ad occidentem
aut senator quisquam a curia atque ab magistratibus abscessit
aut populus e foro; matronae, quia nihil in ipsis opis erat,
in preces obtestationesque versae, per omnia delubra vagae
suppliciis votisque fatigare deos. tam sollieitae ac suspensae
civitati fama incerta primo accidit duos Narnienses equites in
castra, quae in faucibus Umbriae opposita erant, venisse ex
proelio, nuntiantis caesos hostis. et primo magis auribus quam
animis id acceptum erat, ut maius laetiusque, quam quod
mente capere aut satis credere possent, et ipsa celeritas fidem
impediebat, quod biduo ante pugnatum dicebatur. litterae
deinde ab L. Manlio Acidino missae ex castris adferuntur de
Narniensium equitum adventu. hae litterae per forum ad
iribunal praetoris latae senatum curia exciverunt; tantoque
certamine ac tumultu populi ad fores curiae concursum est,
ut adire nuntius non posset, sed traheretur a percunctantibus
vociferantibusque, ut in rostris prius quam in senatu litterae
recitarentur.
tandem summoti et coerciti a magistratibus,
dispensarique laetitia inter inpotentis eius animos potuit.
m
senatu primum, deinde in contione litterae recitatae sunt; et
Provinz zu hóren, sondern die Roms,
daher rascher Übergang zu dieser
in Form einer occupatio: von der
Stimmung in Rom ist das zu sagen
nicht nótig, denn sie làfst sich nicht
beschreiben.
^ec quo — fuerat — nec quo —
accepit| das Gewóhnliche würe das
Hineinziehen des Substantivs in den
Relativsatz, der dabei die Form der
indirekten Frage zu erhalten hàtte:
nec quo habitu civitas fuerit u. s. w.
incería expectatione] incerta ist
Nominativ und mit civitas zu ver-
binden, wie sonst erecta expecta-
tione civitas, suspensa expectatione
u. à.
4. aut senator quisquam] ebenso
bei dem Anmarsche Hannibals 26,
9, 9. An anderer Stelle 36, 3, 3
wird befohlen: me quis — longius
ab wrbe Roma abiret, quam wnde
eo die redire posset neve uno tempore
quinque senatores ab urbe Roma
abessent.
5. nihil in ipsis opis erat] ,weil
sie keine Hilfe leisten konnten".
22, 32, 7 si quam opem in sese cre-
derent.
suppliciis — fatigare| suppliciis
altertümlch für supplicationibus;
nur noch 22, 57, 5 precibus suppli-
cüsque. — fatigare. vgl. c. 45, 10.
7. magis auribus quam amimis]|
mehr gehórt, als geglaubt'*. 28,
39, 2. vcerba auribus — consilia
animis acciperetis.
9. per forwm ad tribunal] der Bote
überbringt dem auf dem Tribunal
sitzenden Prátor den Brief; der Prà-
tor erhebt sich, um zur Verlesung
desselben im Senate zu schreiten;
aber der Senat eil ihm aus
der Kurie entgegen (cwria excive-
runt), das Volk drángt dem Prátor
nach.
certamine ac tumultu] mit wildem
Wetteifer.
10. summoti ac coerciti| es wurde
dureh die Liktoren Platz geschafft
(summoti), die alsdann noch Vor-
drüngenden wurden in Strafe ge-
nommen (coerciti).
dispensarique laetitia potuit] vgl.
--
e
Xf
51
c
-4
o
10
86 LIBER XXVII,
CAP. 50. 51. a. u. 541.
pro cuiusque ingenio aliis iam certum gaudium, aliis nulla
ante futura fides erat, quam legatos consulumve litteras
audissent.
Ipsos demde adpropinquare legatos allatum est. tum
enim vero omnis aetas currere obvii, primus quisque oculis
auribusque haurire tantum gaudium cupientes. ad Mulvium
usque pontem continens agmen pervenit. legati — ii erant
L. Veturius Philo P. Licinius Varus Q. Caecilius Metellus —
cireumfusi omnis generis hominum frequentia in forum per-
venerunt,:cum alii ipsos, alii comites eorum, quae acta essent,
percunetarentur. et ut quisque audierat exercitum hostium
imperatoremque occisum, legiones Romanas incolumis, salvos
consules esse, extemplo aliis : porro impertiebant gaudium suum.
cum aegre in curiam perventum esset, multo aegrius summota
turba, ne patribus misceretur, litterae in senatu recitatae
sunt. inde producti in contionem legati. L. Veturius litteris
recitatis ipse planius omnia, quae acta erant, exposuit eum
ingenti adsensu, postremo etiam clamore universae contionis,
cum vix gaudium animis caperent. discursum inde ab aliis
cirea templa deum, ut grates agerent, ab alis domos, ut
coniugibus liberisque tam laetum nuntium impertirent. sena-
tus, quod M. Livius et C. Claudius consules incolumi exercitu |
ducem hostium legionesque occidissent, supplicationem in triduum
decrevit. eam supplicationem C. Hostilius praetor pro contione
edixit,
amplissima veste cum liberis,
dispensare pecuniam ; — die Freude
konnte verteilt werden.
11. certum | gaudium futura
fides erat| zu gaudium ergànze erat ;
futura erat es lag in ihrem
Wesen, dafs sie nicht eher glaubten,
sie mochten nicht eher glauben.
e. 51, 1. actas obvii, primus quis-
que — cupientes| die Verbindung
des Kollektivs mit einem Práüdikat
im Plural ist in der Apposition
quisque — cupientes mit grofser
Freiheit wiederholt.
oculis auribusque hawrire gau-
diwm] den Begriff ,,einsaugen, ein-
schlürfen* dehnt der Lateiner auch
auf oculi, awres, nares aus: Horaz,
Od. 4, 1. ducere maribus tura.
2. ad. Mulvium usque pontem]
jetzt ponte molle, im Norden aufser
dem Stadtbezirke gelegene Tiber-
celebrataque a viris feminisque est; omniaque templa
per totum triduum aequalem turbam habuere,
cum matronae
perinde ac si debellatum foret,
omni solutae metu deis immortalibus grates agerent.
statum
brücke. — wsque steht sonst bei Liv.
vor dem Substantiv. 44, 5, 6 usque
(ad) alterius initium pontis.
4. ut. quisque audierat — imper-
tiebant| wenn von zwei wiederholten
Handlungen die zweite als Folge
der ersten erscheinen soll, so setzt
Liv. die erste in einen Vordersatz
mit wt oder ubi im Plusquamper-
fekt, die zweite in einen Nachsatz
im Imperfekt. 4, 56, 7 ut ad quos-
que ventum erat, mumerus — con-
seribebatur.
5. summota turba] ist abl. absol.
Kein unbefugter durfte den Senat
betreten.
8. a viris feminisque| zu feier-
lichem Gottesdienste vereinigt sich
stets die ganze Familie $ 9. matronae
amplissima veste cum liberis. 22,10,8.
10. statum — movit] ,,er veràn-
LIBER XXVII. CAP. 51. 81
2. Ch. 207.
quoque civitatis ea victoria movit, ut iam inde haud secus
quam in pace res inter se contrahere vendendo, emendo, mu-
tuum dando argentum creditumque solvendo auderent.
C. Claudius consul cum in castra redisset, caput Hasdru-
balis, quod servatum cum cura attulerat, proiei ante hostium
stationes captivosque Afros vinctos, ut erant, ostendi, duos
etiam ex iis solutos ire ad Hannibalem et expromere, quae
acta essent, iussit. Hannibal, tanto simul publico familiarique
ietus luctu, agnoscere se fortunam Carthaginis fertur dixisse;
castrisque inde motis, ut omnia auxilia, quae diffusa latius
tueri non poterat, in extremum Italiae angulum Bruttios con-
traheret, et Metapontinos, civitatem universam, excitos sedibus
suis, e& Lucanorum qui suae dicionis erant in Bruttium agrum
traduxit.
derte, beeinflufste die Finanzlage",
wie 34, 54, 8. motum ex antiquo
— veründert.
iam inde] ,gleich von da ab*.
98, 16,3 iam inde — effusi abibant.
res inter se contrahere] ,sie
schlossen Geschüfte ab*: kaufmün-
nischer Ausdruck. 6, 11, 9. aeris
alieni magna vis contracta:
Schulden kontrahieren.
vendendo] beachte die Gruppie-
rung nach den Hauptteilen des
kaufmàánnischen Gescháftsbetriebes :
Umsatz der Waren in Geld (ven-
dendo emendo), als Asyndeton ge-
ordnet; und Geldgescháft im eigent-
lichen Sinne (mutuum —- creditum),
durch que verbunden.
12. publico. familiarique luctu]
familiaris tritt mehrfach neben
publicus im Sinne von privatus:
26, 41, 9. familiaris orbitas — pub-
lica virtus.
agnoscere se fortunam Carthaginis]
diese berühmten Worte schwebten
dem Horaz vor: Od. 4, 4, 10 occidit,
occidit spes omnis et fortuna mostri
nominis Hasdrubale — interempto.
Der Scholiast Porphyrion bemerkt
dazu: haec revera - frequenter
dicisse dicitur Hannibal, cum
caput fratris sui Hasdrubalis vidis-
set, quod Nero de industria ad-
latum ex Gallia ante castra
eius nihil adhuc scientis de hac
caede proici iusserat. — Offenbar
nach Livius. Persónliche Ge-
danken und Sehmerzen treten in
der Seele des grofsen Mannes auch
jetzt zurück: vgl. 93, 48, 2 saepius
patriae quam swum eventum mise-
ratus.
MT
[e
M
1
Periocha libri XXVII.
Cn. Fulvius proconsul cum exercitu ab Hannibale ad
Herdoneam eaesus est. meliore eventu ab Claudio Marcello
consule adversus eundem ad Numistronem pugnatum est. inde
Hannibal nocte recessit; Marcellus insecutus est et subinde
cedentem pressit, donec confligeret. priore pugna Hannibal
superior, Marcellus sequenti. Fabius Maximus consul pater
Tarentinos per proditionem recepit. Claudius Marcellus
T. Quinctius Crispinus consules, speculandi causa progressi e
castris, insiduüs ab Hannibale circumventi sunt. Marcellus
occisus, Crispinus fugit. lustrum a censoribus conditum est.
censa sunt clvium capita CXXXVII CVII; ex quo numero ap-
paruit, quantum hominum tot proeliorum adversa fortuna po-
pulo Romano abstulisset. in Hispania ad Baeculam Scipio
cum Hasdrubale et Hamilcare conflixit et vicit. inter alia
captum regalem puerum eximiae formae ad avunculum Masi-
nissam cum donis dimisit. Hasdrubal, qui cum exercitu novo
Alpes transcenderat, ut se Hannibali coniungeret, cum milibus
hominum LvVI caesus est, capta vccc M. Livi consulis ductu,
sed non minore opera Claudi Neronis consulis, qui cum Hanni-
bali oppositus esset, relictis castris ita, ut hostem falleret,
cum electa manu profectus Hasdrubalem circumvenerat. res
praeterea a P. Scipione in Hispania et a P. Sulpicio praetore
adversus Philippum et Achaeos gestas continet.
Anhang.
l. Abweichungen von Weifsenborns Ausgabe von 1878,
P. — Puteanus. Z2. — Spirensis. Md. — Madvig. Wfl. — Wólfflin.
L. — Luchs. Wsb. — Weifsenborn. Ff. — Friedersdorff.
e. 1, 8. trepidantium] spectantium Ff.
ib. 9 in Fulvii] in Cn. Fwulvi Z.
ib. 10 mulii cecidissent Romanorum] multi Romanorum cecidissent X.
ib. 13 cum tredecim milia alibi] cum alibi tredecim milia Z.
e. 2, 1 de duce et exercitu] de duce atque exercitu 2j.
ib. 2 contudisset| contuderit X.
ib. consul] at consul Wf.
ib. 6 funditor Baliaris| funditores Baliaris 2.
ib. acti (ubi? diu] acti —, diu X.
ib. 7 primae legioni] (ut) primae legioni Md.
ib. 11 fuerunt] fuere 27.
e, 9, 1 fuerat] erat X.
ib. & incendere] (ut incenderent j. Hd.
ib. fratribus Blossis] Blossiis fratribus X.
lb. eoniuraverant] coniuraverunt 2.
ib. 9 numerus sociorum] numerus Romanorum sociorumque X.
€. 4, 2 consulem Marcellum|] consulem X.
ib. 4 praetore urbis] praetore urbano Sigonius.
ib. 5 quae is prospera proelia rex] quae is prospera proelia X.
ib. 10 M. Atilius M. Acilius] M. Atilius et M. Acilius. Sigonius.
e. 5, 1 Cincio] L. Cincio 2.
ib. 4 arare] arare serere X.
ib. 5 terram tandem] tandem terram 2.
ib. 9 et ad. Siciliam| atque in Siciliam X.
ib. 10 Africae res] res Africae 2.
ib. 14 dictatorem — dici et| dictatore — dicto X.
ib. 16 diceret dictatorem] dictatorem diceret X.
ib. 19 et ab] ab j. Hdschr.
€. 6, 3 dixerant] dixerat 2.
ib. 8 exemplumque] exemplaque 2.
ib. 9 iis orationibus] his orationibus 2X.
ib. 17 hi censores] i$ censores j. Hd.
ib. 19 magnifici apparatus] magnifice apparatos 2.
e. 4, 1 C. Laelius] C. Laelius legatus Scipionis X.
ib. 3 his] iis j. Hd.
ib. 3 subsistentem] obsistentem — Ascensius 1513.
ib. 10 eidem praeesset provinciae] provinciae exercituique 2X.
ib. 16 classe] classe placere 2.
» » Messallam] Messallam vellet X.
€. 8, 7 in senatum ut introiret] ut in. senatum introiret j. Hd.
90
ANHANG.
ib. 8 et flaminio] ei flaminio Md.
ib. 17 regnum qua] qua regnum 2.
ib. navium LX X] septuaginta navium. X.
€. 9, 9 in senatu ut| ut in senatu X.
ib. 13 quid novi] quod novi Md.
ib. 14 magna pars diceret] magna pars dicerent X.
€. 10, 1 decessissent] decesserint 2j.
ib. 2 facerent agerentque] agerent facerentque X.
ib. 3 paratos ex formula] ev formula paratos X.
ib. et pluribus si] et, si pluribus X.
ib. 6 ad populum eos] ad populum quoque eos 2.
1b. 13 cetero usi] cetero auro usi 2.
€. 11, 3 aedis] (aedis) P.
ib. 6 pulvinaría| pulvinaria et. 2.
ib. 14 emeruerant] meruerant 2.
€. 12, 3 ne morandi quidem] ne remorandi quidem P
lb. 15 trepidi] trepide 2.
c. 13, 6 sunt eadem] eadem sunt X.
ib. 7 abstulisset] ademisset. 27.
lb. 9 destituit] destitui; et Gronovius.
ib. 10 ornati armatique| armati ornatique X.
€. 14, 2 zussit, copias] iussit et copias 2.
ib. 8 eius sequi] eius signi sequi 2.
ib. 13 elephanti quoque] elephanti forte 2.
€. 15, 2 accepti sunt] accepti 27.
ib. 5 Livius] Laevinus Unger.
1b. 7 ab aperto mari ut] ut ab aperto mari 2.
ib. 8 Caulonis| Cauloneae 2.
ib. se recepere| concessere 2.
ib. 15 qui praefectus classis] qui praefectus antea classis ZZ
ib. i/lo loco] illi loco Z.
€. 16, 6 armatos inermis| armatos inermisque 2.
ib. multi interfecti] multi passim interfecti 2.
ib. 7 a caede] ab caede X.
lb. millia X X X] triginta milia X.
ib. argenti vis ingens] ingens argenti vis Z.
ib. signa ac tabulae] signa tabulae 2X.
ib. 8 énterrogante] interroganti 2X.
ib. 9 dum haec aguntur] dum haec Tarenti aguntur Z2.
ib. 4s] is 2.
ib. Cauloniam| Cauloneam 2X.
ib. 11 constituerat] constiterat X.
ib. 12 s? Metapontum (iis»] si. Metapontum 2.
ib. 13 vera, quae adferrent| quae adferrent, vera 2.
ib. 16 ad constitutum] ad constitutam 27.
c. 17, 1 adfatim erat et| adfatim erat (et) Alschefski.
€. 18, 6 facilior in ascensum] faciliori ascensu Md.
ib. 8 dimicandi aequo campo| aequo dimicandi campo Z.
ib. virtutis armorumque] virtutis aut armorum 2.
ib. 9 ad id fore] quid fore Harant.
ib. 11 per aspera] per aspreta Z.
ib. primo] primwm 2.
ib. 20 et stationes] mam et stationes X.
€. 19, 5 tacite] taciti X. M. Müller. Gótting AÁnz. 1880. p. 1457.
ib. 6 magno fastigio]alto fastigio 2.
ib. 9 esse ait] esse se ait 2.
ib. eductum] educatum X.
ANHANG., 91
c. 20, 2 atque Hasdrubal] atque alter Hasdrubal X.
ib. 8 quae statuerant| quae statuerant duces X.
ib. 12 rediret] veniret 2j.
c. 21, 5 Q. Claudius] Q. Claudius Flamen Z.
e. 92, 4. prorogatum imperium in annum est| prorogatum in annum
imperium est X. "
ib. 6 additum etiam] additae ei ad X.
ib. quinquaginta naves] quinquaginta longae naves Z.
ib. 8 Siciliae Sardiniaeque| Siciliaeque ac Sardiniae X.
ib. 11 scriberent consules] ut scriberent consulibus Z.
ib. 12. inpleret| conpleret 2.
ib. 13 caperentur] orerentur 2. vgl. M. Müller, Gótting, gel. Anzeigen.
1880. p. 1458.
e. 23, 3 Ostis] Ostiae X.
ib. 5 dieque incerto] dieque incerta Z.
ib. 6 in morbos longos] in longos morbos Z2.
ib. 7 nonas Quinctiles] idus Qwuinctilis. Merkel.
€. 24, 3 ad considerandum tempus] ad considerandum Duker.
ib. 3 ?ussi] iussit P. und 2.
ib. 3 tribuni militum praefectique] tribunos militum praefectosque 2.
ib. 7 placet] placuit. 2.
ib. 9 moveri posset| movere possent X.
ib. cavisset| praecavisset 2.
e. 25, 8 duobus recte] duobus diis recte Wsb.
ib. 14 in acie stare] in aciem exire j. Hd. u. Gronovius.
e. 26, 1 haberet] habebat Gronov.
ib. 11 consentienti] adsentienti 2.
e. 27, 2 et sequerentur] ac sequerentur X.
ib. 3 ab utrisque lateribus| ab suis quisque latebris X.
ib. 8 Arrenius| (L.» Arrenius j. Hd.
lb. 11 maior iam enim] iam enim maior X.
ib. 13 gestae rei rationem] memoriam L.
€. 28, 5 ewm litterae] quam litterae X.
ib. 9 aperirique] aperireque 2.
ib. 13 C. Cincius] (L.» Cincius Sigonius.
e. 29, 5 si ad comitia venire] si ad comitia ipse venire 2.
ib. 10 proximo annuo concilio] proximo concilio 2.
ib. detulerunt] detulerant X.
e. 30, 3 duxit] reduxit X.
ib. 5 ferocioribus — gentis] ferociori — gente Gronovius.
ib. quam ne] quanta ne Wesenberg.
lb. rebus Graeciae, grave libertati futurum] grave libertati futurum
rebus Graeciae X.
ib. 6 concilio et] concilioque ei et 2j.
ib. 9 referunt] ferunt A. Perizonius.
ib. Heraeis actis] Heraeis peractis X.
ib. 12 primo] primum 2.
ib. 14 sed ut] sed uti 2.
ib. 17 celebrare] celebrari 2X.
c. 91, 2 in naves] ad naves.
lb. 7 vim flagitiis| vim etiam flagitiis X.
e. 32, 4 deinde] dein X.
ib. 5 per caput| super caput Md.
ib. 7 ad castellum — JPyrgum vocant — copias omnis] ommis copias
, ad propinquum Eliorum castellum — JPyrgumn vocant — ZX.
ib. 9 pecoris] pecorumque X.
ib. ad millia X X] ad viginti milia Z.
92
ANHANG.
ib. 10 Achaico bello] Achatco atque Aetolico bello X.
e. 33, 10 fuissent] fuisse X.?
€, 934, 3 multis annis ante] multis ante annis 2.
ib. 9 conlegas] conlegam 2.
ib. 13 s? bonum] si virum bonum 2X.
ib. 15 cum C. Claudio] cum QC.» Claudio jg. Had.
e. 35, 3 quae| quae res X.
ib. 10. Bruttii Lucani] Bruttii et Lucani X.
€. 36, 9 et plebeis ludis] plebei ludi Wesenberg.
ib. instauratum| ?nstaurati Wesenberg.
ib. 10 quia designati] quia iam designati X.
ib. 11 Zostilio urbana| Hostilio iurisdictio urbana X.
ib. 12 wt binae] binae X.
ib. i» Sardinia| et Sardinia j. Hd.
e. 37, 2 Menturnis| Minturnis X.
ib. de caelo tacta| de caelo tactam 2.
ib. 3 Menturnenses| Mintwurnenses 2.
ib. 5 infantem natum esse] natum esse infantem X.
ib. 6 extorre| extorrem. X.
ib. 10 pure casteque| pureque et caste 2j.
e. 38, 4. Menturnensis| Mintwurnensis 2.
ib. 5 se extra moenia| se esse extra moenia 2X.
ib. 10 omnia cum] ea omnia cum ZX.
ib. 12 adduxisse| advexisse X.
e. 39, 13 ipsum solum ea oppugnatio| ipse se solum ea oppugnatione X.
lb. celeriorem| celerioris nach Luchs.
€. 40, 10 veniret] perveniret. X.
€. 41, 2 locat ab hoste| ab hoste locat 2.
ib. 6 in aversis collibus] in aversis vallibus X.
ib. 10 passim se campo| passim campo se 2.
e. 42, 2 equester| equestris 2j.
ib. 14 prima luce] luce prima 27.
ib. 16 repetüt| repetit. 27.
€. 43, 1 missi ad. Hannibalem| ad Hannibalem missi X.
ib. 8 edocet, et wt] edocet: ut P.
€. 44, 3 abesse| abisse X.
€. 45, 1 postquam tantum| postquam iam tantum X.
ib. 3 Zpsos] ipsi s Md
ib. 4 audiretur| audiatur Z.
ib. 11 abire| abscedere Wesenberg.
e. 46, 2 fere| ferme 2.
e. 47, 5 praetoris| praetoriis 2.
ib. 6 habuerit] haberet 2.
ib. 9 somno ac vigiliis] (itinere) ac vigiliis Wesenberg.
ib. stermunt corpora| stermunt somno corpora Wesenberg.
ib. 10 substitit ubi] wbi Ma.
ib. transiturus] transiturus erat L.
ib. errorem volvens] orbem volvens Wsb.
', 48, 5 conlocat] locat X.
ib 14 ostendisset| ostendissent V.
€. 49, 2 ubi regentis sprevissent] ubi regentis imperium | sprevissent
M. Müller a. a. O
ib. 3 taedio et labore] taedio laborem Md.
ib. 8 posse, si una equitum. ala mittatur, omnes deleri] si una equi-
twm ala mittatur, posse omnes deleri X.
ib. 9 quim supersint] supersint X.
€. 90, 1 atque hostem] atque ad hostem 2.
ANHANG. ; 93
€. 51, 1 tunc] tum X.
ib. 3 erant| ?t erant Harant.
ib. 6 traducti] producti Sigonius.
ib. 8 praetor edixit| praetor pro contione edixit X.
ib. celebrata a| celebrataque a. 27.
ib. 9 omnia templa| omniaque templa Z.
ib. 10 firmavit, ut| movit, ut Z.
ib. ereditum solvendo] creditumque solvendo. X.
2. Zur Kritik und Grammatik.
Zu 1, 8. Die Lesart des Z pugnantium, von Luchs in den Text auf-
genommen, ist von M. Müller, Gótt. gel. Anz. 1880 p. 1458 hinreichend
als unhaltbar nachgewiesen, sowie die Konjekturen von Leo (subsidian-
iium) und Hoefer (opperientium) widerlegt. M. Müllers eigener Vorschlag,
pugnantium hinter oculos animosque zu stellen und bei terga ,jhostium"'*
zu supplieren leidet an einer zweifachen Schwáüche, indem erstens die
Umstellung an sich sehr fraglich erscheint, dann aber es auch nicht
darauf ankommt, dafs die Aufmerksamkeit der pugnantes in Anspruch
genommen ist, denn diese haben nie Zeit auf anderes zu achten, sondern
die Aufmerksamkeit der Nichtkümpfenden, die am besten die beab-
sichtigte Evolution sehen und hindern kónnten. Man schreibe daher
terga spectantium.
Zu 2, 3. Das von den Hdsch. gegebene Asyndeton hinter et — qui-
dem ist ungewóhnlich und jedenfalls hart; daher der Vorschlag Woelfflins
anzunehmen. Dem entsprechend müfíste dann auch 24, 1, 11. ef eos qui-
dem — mon sunt adepti, at alias — conspexerunt geschrieben werden.
Zu 2, 5. Stellen zu et alius: 27, 4, 9. 21, 27, 5 u. 6. 92,61, 5. 93, 17, 9.
94. 24, 9. 94, 31, 1. 24, 40, 14. 25, 14, 11. 26, 39, 17. u. s. f. Ferner
et altera. 94, 18, 6. 1, 25, 10. u. à. et ceterae 24, 23, 4. u. 6.
Zu 9, 8. nunc — nunc. 91, 39, 4. 28, 3, 11. c. 15, 3 u. 7. 24, 16, 10.
94, 23, 10. 95, 29, 6. c. 35, 8—9. c. 36, 1. 96, 35, 5. 98, 6, 10. c. 16,
4. 90, 37, 9. u. s. f. Für das 2te Buch M. Müiler zu 2, 10, 8.
Zu 5, 1. ageret parareique. 22, 55, 5. 93, 39, 1. 95, 40, 9. 26, 41, 6.
29, 4, 7. u. 0. Auch verschieden varürt: 21, 7, 1. parant eonsultantque.
28, 26, 1. geruntur apparanturque. 24, 45, 5 agendum atque cogitandum.
929, 4, 1. parabant agitabantque. 30, 27, 11. inciperent agerentque.
Zu 5, 9. tertio decimo — quam profectus erat. Ohne post: 93, 1, 1.
91, 15, 3. 92, 14, 13. 95, 31, 14. 26, 27, 15. 98, 16, 14. 29, 35, 5.
44, 45, 1. 4, 47, 6. u. 0. Mit post: 25, 19, 1. tertio post die, quam venit.
u. c. 36, 14. 38, 6, 1. quadriduo postquam appulsa classis est. (49, 9, 2
intra sexaginta dies, quam — venit). Dagegen 44, 2, 4. decumo post
die, quam exercitum acceperat.
Zu 6, 8. bono publico: 98, 41, 1. u. 2. 29, 21, 9. 33, 46, 8. u. Ó.
Zu 6, 19. magnifice apparatos. Bei der Lesart des P. magnifici
apparatus, welcher Luchs folgt, müfste gestellt werden: magnifici pro
temporis eius copia apparatus. Besser folgt man daher dem Z: magni-
fice apparatos, da der Sprachgebrauch diese Lesart unterstützt: 39, 22, 1.
apparatos ludos 91, 4, 5. ludi magnifice apparateque facti 44, 9, 5.
apparatioribus ludis; ferner apparata comvivia 24, 16, 17. apparatis
epulis 93, 4, 3.
Zu 4, 1. exitu anni huius. Harant: exitu amni, unter Wegfall von
hwius, das aus Laelius verderbt sei; so soll es der Sprachgebrauch des
Liv. verlangen. Wie diese Regel aber neben c. 6, 13. extremo aestatis
huius c. 17,1. aestatis eius principio u. a. bestehen kann, ersehe ich nicht.
94 ANHANG.
Zu ?, 3. Hannibali atque eius armis obsistentem. Harant: absque
eius armis. Indes vermag ich absque gar nicht bei Livius nachzuweisen,
aber armis neben c. 18, 9 armis obstitisse suis erscheint unbedenklich.
Zu S, 15. Epicydis aut. Poenorum Kühner Gr. II. 8 169, 1. führt für
diesen Gebrauch 4, 37, 1. 10, 26, 4. 26, 38, 2 an. Dazu kommt noch
96, 36, 2. de manubiis vel sua ipse impensa. Eklatant ist 97, 39, 3. con-
iungi aut conferre in unum vires. vel — vel ist dagegen sehr hüufig: 7,
1, 9. 7, 18, 6 (dreimal) 7, 29, 1. 9, 4, 10. 9, 18, 19. 9, 19, 1. 10, 19, 9.
10, 25, 17. 82, 32, 8. 34, 11, 3. 35, 26, 3. 36, 10, 3 (dreimal). 87, 1, 5.
37, 25, 10. 87, 26, 13. 37, 54, 17. 88, 43, 13. 39, 1, 8. 89, 12, 4. 39,
27, 4. 92, 49, 5. u. s. f.
Dem (einmaligen) ve! kommt sehr oft ve nahe: 27, 50, 11 u. aus
4. Dekade: 31, 42, 4. 31, 44, 5. positum inscriptumve. 31, 44, 8 (2mal).
91, 49, 11 veri vanive. 32, 8, 1. 82, 14, 5. quem hostem quemve socium.
92, 28, 11. 389, 11, 2 noxiae fraudive. 9398, 90, 7. 89, 28, 8. 38, 45, 4.
94, 1, 3. 84, 2, 10. 34, 35, 4. 94, 38, 4. 95, 20, 2. 35, 38, 8. 36, 1, 7.
96, 9, 2. factum dictumve. 936, 11, 9. 37, 26, 6. 38, 5, 4. 38, 9, 13. 38,
11, 9. 88, 30, 7. 38, 38, 11 u. 18. 38, 40, 14. 38, 50, 10. 39, 3, 5. 39,
14, 8. 89, 17, 1. 39, 19, 6. 89, 25, 2. 39, 33, 7. 39, 44, 4. 40, 27, 13.
40, 42, 5. —. Einmaliges vel zur Verstárkung eines Wortes ist hüufig:
vel si 10, 16, 8. 10, 35, 15. vel solum. 35, 44, 3 vel in se uno. 39, 48, 4.
vel maxime 936, 41, 2. 38, 49, 4. 38, 57, 1. 32, 15, 4. 39, 51, 10 vel hic
dies u. 8. f.
Zu 8, 16. tueri iussit. Zum Gebrauch von tutari. 97, 15, 5. tutari
commeatus. 97, 25, 4 arcem 91, 25, 13. agmen. u. 14. se. 21, 61, 9.
litora Italiae 99, 11, 7. socios 99, 21, 5. frumentatores 99, 924, 5 u. 9
castra 9229, 9256, 7. agrum. 98, 26, 3. 99, 32, 17. semet ipsos 925, 37, 10.
vestra 95, 38, 29. socios 26, 20, 2. murcs 928, 2, 16. urbem 928, 20, 8. '
ino e
Zu 9, 3. ab Poeno. Es würde den Umfang des hier gestatteten
Raumes überschreiten, alle Stellen für diesen Gebrauch einzeln an-
zuführen. Es genüge, dafs Htomanus in der ersten Dekade über 40 Mal, in
der dritten über 40 Mal, (im 27. Buche c. 1, 7. 9, 3. 20,8. 29, 8. 41, 5. 42, 8.),
in der vierten über 30 Mal sich findet. Die verschiedenen Bedeutungen
sind nicht immer leicht zu scheiden; doch verdient beachtet zu werden,
dafs unter den Stellen aus der vierten Dekade über 20 sind, in denen
Romanus — Quinctius Flamininus ist. In der zweiten Hülfte der 4. De-
kade werden die Stellen immer seltener, aus Buch 38 habe ich keine
notiert; aus 39 nur eine, ebenso nur eine aus Buch 40. Andere Vólker-
namen sind in der 4. Dekade in dieser Weise nicht gebraucht, nur einmal
35, 1, 9. Lusitanus. 84, 13, 10 Macedo. Für die Quellenkritik dürfte
dies nicht gleichgültig sein.
Poenus fimdet sich nur in 3. Dekade; vgl. Woelfflin, hv. Kritik. p. 7
und zwar über 60 Mal, an etwa der Hálfte der Stellen ist es — Hannibal. (Im
Buch 27. c. 1, 5. 2, 4. 9, 3. 28, 4. 39, 8. 42, 9 u. 16. 48, 2.) Von anderen
kollektiven Vólkernamen findet sich in Dekade 3: Sammnite aut Etrusco
93, 5, 11. Bruttius 94, 2, 7. Caudinus Samnis 94, 20, 4. u. Numida —
Masinissa 28, 35, 1. 29, 23, 7. Locrensis 94, 1, 13. Carthaginiensis 80,
12, 16. In Dekade 1. ist der Gebrauch ein auf viele Vólkerschaften
ausgedehnter. Veiens 2, 50, 10. Volscus 2, 59, 2. u. 65, 1. Ecetranus 8,
4, 39. Faliscus 4, 18, 1. Veiens 4, 18, 4. u. b. Fidenas — Veiens 4, 32, 12.
Volscus 4, 37, 11. Capenas u. F'aliscus 5, 8, 9. Antias 6, 8, 4. Campanus
4, 39, 4. Samnis 1, 33, 15. Lucanus S8, 21, 5. Campanus 8, 3, 2. Fun-
danus Formianusque 8, 23, 5. Sammnis 8, 23, 9. Sammnis .Nolanusque S,
25, 8. Vestinus 8, 29, 4. und nun noch gegen 20 Mal Sammis; ferner
Satricanus 9, 16, 9. Tarquiniensis 9, 41, 5. Etruscus 10, 6, 2. 10, 10, 8.
Zu 10, 6. praestitissent. Für die Bedeutung liefern: 28, 34, 11.
ANHANG. 95
stipendium 30, 37, 5. frumentum stipendiumque 10, 46, 6. stipendium 2,
18,11. 5,32,5. Für leisten in weiterem Sinne: fidem praestare 928, 39, 1.
80, 12, 19. c. 15, 5. 2, 28, 7; dann promissa praestare 4, 16, 5. 29, 25, 9
silentium; ferner tuta omnia praestare — gewühren 4, 24, 4. praestare
invictum 9, 17, 4; endlich id praestare — leisten, gewührleisten 9$,
35, 10. 30, 30, 30. 9, 24, 4. 32, 8, 10. 28, 44, 11—12 u. a.
Zu 11, 2. Ostiae lacus. Es làfst sich nicht leugnen, daís die Er-
klürung keine genügende ist; doch auch die sinnreiche Konjektur Luter-
bachers ostium lacus (der Prodigienglaube und Prodigienstil der Rómer.
Burgdorf 1880) kann nicht befriedigen, teils wegen nicht hinreichender
Belege aus dem Sprachgebrauch, teils weil die Bezeichnung des Wunder-
ortes doch eine ungenaue würe.
Zu 12, 10. munitores. Die gebrüuchlichsten Substantiva: prae-
dator 94, 29, 7. 22, 41, 1. pabulator 22, 42, 11. aquator 22, 44, 2. c. 465,
2. deserior 23, 18, 16. 25, 22, 3. propugnator 93, 31, 3. pugnator 24,
15, 4. explorator 24, 40, 10. frumentator 25, 14, 11 u. 14. defensor 26,
46, 6. oppugnator 44, 13, 6. populator. 7. u. a. Ausnahmen sind 25, 11, 4.
mwunientes u. 28, 13, 6.
Zu 14, 5. id roboris 80, 20, 5. 97, 43, 11. c. 44, 2. 21, 46, 5. 921,
55, 2. 95, 21, 7. 4, 46, 6. u. o.
Zu 14, 7. occulcatis. ich finde obtero: $1, 23, 10. 10, 28, 11. 21, 5,
15. 98, 43, 10. 94, 15, 8. 98, 33, 6. 830, 5, 10. c. 18, 15. c. 38, 15. 91,
91, 10. 34, 2, 2. 37, 43, 9. 44, 42, 6.; occulco nur hier.
Zu 15, 5. machinationibus] 24, 19 8. 27,15, 5. 25, 11, 10. machinae:
26 35 UL 91.955,17. 46, 26, 3. 29, 85,-8. 1, 43, 53. 6, 9, 2. 81, 283, '
machinamenta 94, 34, 1.
Zu 15, 9. Zum Genitiv des Gerundivums: Capuae potiundae copiam
fore. 22, 13, 3. cupidus maritimi oppidi potiundi. 23,15, 1. spe potiundae
Nolae 98, 17, 1. u. dieselbe Wendung: 24, 13, 5. 24, 14, 5. c. 17, 8.
94. 30, 10. 95, 1, 1. 95, 22, 14. 96, 3, 10. c. 11, 4. c. 5, 1. c. 8, 4. c. 24, 8.
e. 43, 2. 28, 18, 10. 30, 15, 14. u. s. f. Ferner mit fungi: 24, ?1, 3.
militiae fungendae. 1, 41, 6 alienae fungendae vicis. Andere Casus: tecta
urbis fruenda 29*?, 3, 29. c. 11, 8. 29, 14, 4 u. a.
Zu 15, 16. vim faceret: 9, 17, 9. vim ultimam apparebat futuram.
3, 5, 5. ne qua — vis fieret. 9, 38, 18. si vis abesset. 9, 22, 3 vis fit in
castra, 292, 24, 5. si qua vis fieret. 21, 28, 4 utroque vim facere. 291, 32, 10.
vim per augustias facturus 932, 9, 8 vim facere. 99, 30, 6. vim parantes.
43, 18, 6 vim admovere. 43, 93, 5. vis infertur. 44, 35, 1. vim facere u. s. f.
Zu 18, 9. quid fore altitudines. So nach Harant, der nur 6, 41, 8
quid enim est, si pulli non pascentur anführt; doch 7,32, 8. quid autem
esse duo prospera bella Samnitium adversus tot decora populi R. 299, 11, 5.
quid illa sunt, conlata cum iis, quae hodie patimur — nihil sunt.
Zu 19, 5. taciti iudicarent| vgl. M. Müller, Gótting. gel. Anzeigen
1880. p. 1457. tacita maestitia 1l, 29, 3. tacitis ambagibus 1, 54, 8. tacita
confessio 94, 17, 8. tacita divinatio 295, 35, 3. tacita cogitatio 96, 18, 10.
t. suspicio. 28, 20, 10. t. gaudium 30, 17, 5 u. s. w.
Zu 20,9. senescere fama. vgl. senescit civitas 1, 92, 2. pugna 5, 21,13.
vires 9, 2, 6. bellum 98, 36, 2. Hannibalem et fama et viribus 99, 3, 15.
bellum 30, 19, 10. vis 95, 16, 11. invidia 29, 22, 8. 95, 1, 11. otio 98,
36, 2. Von Menschen 27, 9, 4. senescere Cannensem militem; sonst 90,
aD 9 se consenuisse. 6, 33, 1. bello, in quo et nati erant et consenuerant.
. 85, 84, 7.
Zu 93, 4. pax deum. 3, 5, 14. pacem deum exposcere u. 9, 11, 1.
4, 30, 10. piacula pacis deum exposcendae 1,2,2. pacis deum exposcendae
causa. — 9,8,1. pace deum impetrata. 6,1,12 neque inventa pace deum.
Zu 96, 7. Punica et Romana castra. Liv. sagt castra Punica 91,
44, 1. 22, 21, 6. 94, 42, 1 u. 3. 26, 41, 12 u. a. oder Punica tenere castra
96 ANHANG.
98, 1, 7. Punicaque castra 90, 5, 5. oder Poenorum castra 95, 26, 12.
u. Punicorum castrorum 95, 17, 5. Dagegen 30, 25, 4. castra Romana
u. 9, 24, 4. Homana castra; ferner castra Punica ac Romana 93, 41, 4.
Zu 97, 3. conspectus. Ebenso 29, 24, 5. 27, 31, 6. 99, 40, 4. 80,
29, 10. 30, 45, 4. 2, 5, 5. 4, 13, 3. u. o. Daneben conspicuus 1, 34, 11.
Sonst immensus, immotus, invictus, incognitus u. a. und gleich einer ne-
gativen Zusammensetzung 44, 39, 8. quid optatius.
Zu 97, 13. gestae rei memoriam. Ich habe mich der von Luchs auf-
genommenen Lesart angeschlossen, weil sie dem Sinne, der verlangt wird,
jedenfalls am nüchsten kommt, wenn auch nicht den Buchstaben. Harant's
Emendation originem statt ordinem liegt nahe und war früher auch
mir eingefallen; doch ist sie nicht zu billigen, da es wohl eine triplex
origo memoriae, aber nicht gestae rei geben kann. Es kann nur ein
von einem verbum dicendi abgeleitetes oder dessen Stelle vertretendes
Substantiv das Richtige sein, wie editione 4, 23, 2. oder mentionem 1, 9, 5.
Zu 98, 2. silentio noctis. vgl. 97, 32, 2. 26, 5, 9. 24, 17, 8 u. 8.
94, 40, 11. 98, 15, 16. 29, 36, 6. 30, 19, 1. 2, 7, 9. per silentium noctis
8, 42, 3. noctis silentio 5, 32, 6. u. o.
Zu 98, 13. suamet ipse fraude. Eine Ausnahme der aufgestellten
Regel habe ich nur 22, 49, 11. memet in hac strage militum meorum
patere expirare. 29, 59, 10. 28, 19, 16. sibimet conandum und 9, 57, 6
u. 9, 67, 5. vosmet tantum eorum poeniteat gefunden. Im übrigen sei
bemerkt, dafs bei weitem am hàufigsten Formen der 3. Person: semet
ipse, suomet ipse in dieser Verbindung sich finden; ich zàühle im. allen
4 Dekaden über 30 Fülle; vergleichsweise vereinzelt erscheint: 22,22, 14.
mihimet deposco ipse 92, 50,9. vosmet ipsos. 92,59,10. quam in mobismet.
4, 35, 4 vosmet ipsos servate u. s. w.
Zu 31, 5. foeda ac deformia. vgl. 91, 12, 8; foedum ac turpe pro-
digium 94, 31, 6. (Ahnlich taetra prodigia 22, 9, 8) foeda visu 21, 33, 8.
gravior foediorque (clades) 929, 50, 2. foeda scelera foedioresque libidines
94, 21, 3. foediorem — morte servitutem 24, 33, 5. facinus foedum ac
ferum 98, 22, 5. foedius spoliari. 49,2, 2. foediorem pestem 44, 42, 6. u. s. f.
Zu 839, 4. contracto — certamine. vgl. 24, 42, 11. bellum. 93, 26, 11.
certamina, 98, 6, 3. 2, 23, 14. periculum. 5, 3*7, 3. bellum; ferner cla-
dem 95, 19, 16; endlich in geschüftlichem Sinne: abschliefsen: res con-
trahere 91, 51, 10. 6, 11, 9. aeris alien? magna vis contracta.
Zu 33, 1. twm aedilis. vgl. die Parenthesen: 22, 32, 1. medium auc-
twummi, 99, 45, 6. id erat. 92, 51, 8 ea legio. 23, 8, 8. hortus erat. 23, 15,
2. M. lIwnius. 4, 23, X. triarii erant. 96, 24, 15. parva insula. 28, 4, 6
septuaginta, erant. 91, 16, 8 di sunt. 28, 10, 10, eae binae. 31, 21, 8.
legati. 81, 35, 2. aberat acies u. a.; s. zu c. 51, 3.
Zu 84, 11. abnunebat. c. inf. 92, 37, 4. 24, 29, 12. 44, 43, 8. u. 6.
annuere 98, 11, 8.
Zu 39, 9. praevalidas urbes. vgl. 9, 43, 4. praevalidus. 9, 5, 6. 26,
16, 7. 30, 44. 8. Daneben praevalens 2, 55, 6. 5, 15, 7. praefat. 4. Ferner
praeferox 9, 36, 1. praedives 4, 13, 1. 45, 40, 3. praefervidus 9, 18, 5.
praerapidus 99, 32, 9. praelongus 92, 46, 5. praegravis 44, 4, 10. prae-
altus 44, 39, 8. 28, 6, 10. 40, 58, 6. 10, 2, 6. Dagegen praepotens ist
ciceronianisch.
Zu 40, 2. utrubique. 6, 21, 1. 6, 30, 6. 10, 39, 5. 36, 16, 5. c. 39, 9.
Zu 40, 6. circumstare. 9, 9, 6. infesti. 21, 55, 10 malis. 21, 28, 3.
anceps terror. 95, 34, 10. anceps proelium. 930, 3, 3. belli opera. 8, 38, 6.
duobus bellis. 6, 92, 4 undique terrores. Beachte noch, dafs fast stets eine
Bezeichnung wie anceps, duo, undique dabei steht.
Zu 40, 10. Günzlich unverstündlich sind die strategischen Bewegungen.
Es scheint, dafs H., nachdem er das Korps des Hostilius geschlagen,
diesem nachdrüngte, bis dasselbe von der Hauptmacht des Claudius auf-
ANHANG. 97
genommen wurde. An den Claudius gab Hostilius ab, was von seinem
zerrütteten Heere noch brauchbar war und ging mit dem Rest nach
Capua in lteserve. —
Zu 41, 9. quanto maximo — possel. Ausnahmen sind sehr selten.
95, 35, 8. quam poterant maxime citato agmine. Ohne Superlativ:
98, 4, 2 quanto poterat. verborum honore; sonst quantus (um) maximus
potest (poterat) 91, 32, 9. 91, 41, 4. 99, 3, 6. 94, 21, 4. 94, 35, 5. u. 10.
95, 23, 12. 96. 46, 3, 97, 41, 9. 27, 43, 12. 97, 49, 1. 98, 1, 6. 98, 36, 2
m st
Zu 43, 8. patres conscriptos. 26, 30, 10. 39, 4, 13. 493, 3, 6. 43, 14, 4.
Zu 44, 4. palam fiat. 1, 41, 6. 6, 14, 11. 21, 63, 6. 22, 55, 3. 29,
6. Auch palam ferre. 24, 32, 1. 29, 32, 12.
Zu 46, 8. summa ope. 22, 34, 2. summa ope obstare. 23, 19, 3. omni
ope. 98, 7, 4 summa ope restiterat. 24, 4, 3 summa ope obstitere. 1, 23, 1.
bellum summa ope parabatur. 44, 22, 4. omni ope admiti. (Auch Sallust:
summa ope niti. Catil. 1, 1.)
Zu 47, 3 semel bisne. Die Form der Doppelfrage utrum — an habe
ich in Dekade 1. über 20 Mal, in Dekade 3. über 30 Mal, in Dekade 4.
über 40 Mal notiert, wobei fast stets jedes Glied der Dopp:lfrage von
einem ganzen Satze mit Verbum gebildet wurde. Die Form — «a» habe
ich aus Dekade 1. gegen 30 Mal, aus Dekade 3 gegen 20 Mal, aus
Dekade 4 nur 16 Mal notiert, sowohl wenn beide Satzglieder ganze Sátze
sind, als wenn in jedem Gliede nur einzelne Worte gegenüberstehen;
jedoch letzteres háufiger. Die Form «e — an am hàufigsten in Dekade 1;
(über 10 Mal; spüter nur noch vereinzelt 98, 45, 2. 36, 3, 7. 37, 19, 3.
38,28, 8; die Glieder wie «trum — an. Die Form — me ist durchaus
selten und zwar auch von der ersten zu den folgenden Dekaden in ab-
nehmender Háufigkeit; immer aber in Gegenüberstellung einzelner
Worte: 1, 46, 4. filius neposne. 9, 28, b. vicissent victine essent. 8, 23, 9.
Samnis Homanusne. 9, 45, 3. bellum pacemne. 9, 23, 4. 9, 32, 3. 91, 18, 6.
privato publicone consilio. 29, 44, 1. c. 47, 3. Für Dekade 4 habe ich
kein Beispiel notiert.
Zu 49, 2. alias. 9, 9, 5. non unquam alias ante 2, 92, 1. nunquam
alias ante. 9$, 69, 1. 9, 38, 9. raro alias. 9, 24, 11. minus tamen quam
alias. 4, 33, 1. non alias. 1, 28, 4 si unquam ante alias. 4, 31, 1. ut
saepe alias. 32, 58, 2. nunquam alias antea. 95, 90, 1. cum saepe alias tum.
99, 18, 18 saepe alias. 49, 6, 12. 43, 14, 2. 81, 7, 3. 32, 5, 8. u. à.
Zu 49, 4. dignwm est. 1, 14, 3. 2, 8, 7. 5, 36, 11. 6, 6, 13 ut patre
avoque dignum est. 6, 33, 8. 7, 12, 14. 7, 13, 9. 22, 29, 10. 30, ?8, 1. 30,
5,
45, 5 u. o.
Zu 91, 3. Zu der Form der Parenthese bemerkt Harant: Non solet
apud Livium — parenthesis incipere per verbum erant, misi subiuncto
autem, aut aliquo pronomine, Er schreibt daher 2i erant. Die Bemerkung,
daís erant keine Parenthese beginne, ist richtig; eine Ausnahme scheint
9, 12, 5 fuisse et Satricanos cum iis satis constat zu machen; doch folgt
hier et — etiam hinter fuisse, wie sonst autem 6, 1, 10. 7, 36, 13. S, 11,106.
B, 16, 7. 98, 31, 4. 94. 4, 6. c. 7, 2. 25, 23, 4. 96, 42, 1. 98, 8, 7. c. 14, 4.
c. 26, 2. 94, 38, 3. 97, 10, 1. c. 18, 12. c. 39, 13. c. 43, 4. oder voran-
iretendes et. 21, 54, 9. 977, 9, 1. c. 11, 14. 29, 23, 4. 81, 41, 11. c. 45, 15.
35, 34, 9. 97, 29, 9. c. 30, 7. u. o.
Für das Pronomen vgl. id erat flumini propius 292, 45, 6. u. c. 57, 8
ea legio tertia erat u. a. Man wird daher die Ànderung in den Text
setzen dürfen.
Tit. Liv. B. 27.
-1
, Bf C e^ 9
Tt fi.
imus RI tss JR te
IEEE um
y» *
Lei
v
P
S
1
D
BIBLIOTHECA GRAECA
VIRORUM DOCTORUM OPERA
RECOGNITA ET COMMENTARIIS INSTRUCTA
CURANTIBUS
FR. JACOBS ET VAL. CHR. FR. ROST.
LIPSIAE IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI.
Bedeutend ermássigte Preise.
Erschienen sind bis jetzt:
Aeschinis in Ctesiphontem oratio recensuit explicavit 4. Widmer .
Aesehyli Agamemno, illustr. R. H. K lausen. Ed. II. ed..R.. Enger.8.mai.1863
Aristophanis Nubes, Ed. illustr. praef. est W.5S. Teufel. Ed. II. 8. mai.1863
Delectus epigrammatum Graecorum , novo ordine conc. et comment,
REED IT. Jaenbs, 9. maro MB2B VV. ui xo mo: m xL
Demosthenis conciones, rec. et explic. HH. "Sauppe. Sect, I. '(cont.
Philipp. I. et Olynthiacae L—I1II) Ed. ]L $8. mai. 1845...
Euripidis tragoediae, ed. Pflugk et Klotz. Vol.L,II. et III. Sect. I.—III.
Einzeln
NSBEE BePh1.!| Medest. Ed- Hb s.c
» Ll , 2. Hecuba. Ed. IIL, quam curavit .N. Wecklein
ZU dcAidromaehail Ed. 1n .-3. . 51...
EU Hermeldaet Ed»dEs.. . 22:2.
EE - posHslens UBd.bil 8151.4. — DS
EndE 22 Xlebplis." Bd; NW xo:
» 1l. , 3. Hercules furens. Ed.1I., quam cur. N. Wecklein
PUMEUS x4. Phoctiaae f oem nmas ui.
SUMI ole OHeHDOSDCUA 05. TRATARSE e cuTR 3s iila
EHE 24 Iphupema Taurnces ..- o X2 33».
EH. 3. Iphigenia quae est Aulide . . . .. ...
Hesiodi carmina, recens. et illustr. C. Goettling. Ed. tertia quam curavit
HEUS OE V UAIELLLUS cuc s DNI cc
Hierzu:
Glossen und Seholien zur Hesiodischen Theogonie mit Prolegomena.
Bn HanduElachkt -prh8 Deeh]. 1"... 09. - Hl-vx
Homeri 1lias, varietat. lect. adi. Spitzner. Sect. I.—IV. 8. mai. 1832—36
Einzeln:
EEDUDAE DBA DL ME X UE IULIUS WESEL e eS
HEU So n e EL Tre Pel ri. iar ze e ar De eo ASK MS
EE. — 131—454 mo eu A t TOES
UTEREEO DTE Tm PL PVP PER CY
Lysiae et ' Aeschinis orationes selectae, ed. T. H. Bremi. 8. mai. 1826
Pindari carmina cum deperditarum fragm., variet. lect. adi. et com-
ment. illustr. L. Dissen. Ed. Il. cur. Sehneidewin. Vol. I. 1843.
Vol. IL. Sect. I. II. (Comment. in Olymp. et Pyth.) 1846. 47.
BEEEMIe DOCPE) T ERILA LM o s eie ep edis 9 tena liso vhs
Platonis opera omnia, recensuit, prolegomenis et commentariis in-
struxit G. Stallbawm. X voll. (91 Sectiones). 8. mai 1836—61.
Vol. I. Sect. 1. Apologia Socratis et Crito. Ed.V.ed. Wohlrab
» . ,. 2. Phaedo. Ed.V. cur. Wohlrab. 18175. . .
» ll , 83. Symposium c. ind. Ed. III. 1852. (Vergr.]
DCHONON UL. Gorgia. Ed. IL /1861- 55
D GEN S Protagoras c. ind. Ed. III. ed. Kroschel. 1865
T r$ r3 r9 r9
Platonis opera ommia, recensuit, prolegomenis et commentariis in-
struxit G. Stallbaum. X voll (21 Sectiones.) 8. mai. 1836—61.
Vol. III. Sect. Politia sive de republica libri decem. 2 voll.
Ed. 1L LAISOSL.egque c t E.
5 Md 4443: 4olüa Bh: L—V. 1858. [Vergr-q E
» ll ., 92. hb. VL—X. 1859. [Verpr|. . 2E
p AV. h£,UZ. Phaedrüs Ed. ID T1859) L1 SETEEN
» IV. , 2. Menexenus, Lysis, Hippias uterque, lo.
Ed H. 14857... .. .. . 5 M
» V. , 1. Laches,Charmides, | Aleibiades LII. Ed.II. 1857
assa NE Cratylus cum, ind. 1835 . . . . . .
» MWMw»Ip"-.yW Huibydemus (01838. L (6 T-1-n44 SS
» Vl , 2. Menoet Euthyphro itemque incerti scriptoris
Theages, Erastae, Hipparchus 1836. [Vergr.]
DEMTIE .. Timaeus et Critias. 1838. [Vergriffen.| .
,VIIL ., 41. Theaetetus. Ed. IL. rec. Wohlrab. 1869.
,VBL ^, -2:.' Sophista; *3840 0:20 mOInOOHOE GENI
» IX. , 1. Politieus et incerti auctoris Minos. 1841.
,'IX 5,,-./9;."Phiebus. :1842::01. 15 Ut OM TTRENN
NAIMEOA 13 04827 *Viepes. oMVol, Erlib: L—IV:'1958/0159:)929 8
wo DAE. 4 59. 0b. V.— VIII, 088868, 000289. 8 0SN iu.
PX. 3. lib IX.—XII. et Epinomis. 1860. . . . .
Sophoclis tragoediae, rec. et vm E. Wunderus. 2 voll. 8. mai.
1847— 1815 M VM ME TIR AE LIE rit wem: ZB
Einzeln:
Vol. I. Sect. 1. Philoctetes. Ed. IV. ed. Wecklein.. . .
» ^xF.5.7:9;^ Oedipus -rex.^ Ed.syoed? Wecklem. 3-2
syvl-,4.8. (Oedipus"Colonens; "Edo "ITE 0- o
; .L:'j, 4. Anügona Ed. V. ed. Weckleim .. 2 50S
; "1L... d HBleeirg.- Bd.DPEIL. Cum PEE :
i2 TE - Aiax. . Ed) IS; AU RC
II. Trachiniae. Ed. IL.
Thucydidis de bello [OR GUDIUIEAE libri VIII, , explan. E. F. Poppo.
4 voll 8. mai. 1843—1875.
Einzeln:
Vol. I. Sect. D3p: JécBd.alletawaleetb ETE
I PERIIT OS MENS DEC
an TA », IIL Ed. IL ed. J. M. Stahl
gammp-ior » V. Ed. Il.ed. J. M. Stahl
P ITUQUE », VIL Ed. Il.ed. J. M. Stahl
1
2
1e
s I] $5 2. . IY. Bd ILed. J. Mf. Stulj
ilb
2
1
IV. Y bs ENRE Aoastiet alas ond
IV. o E NIIT
Xenophontis Cyropaedia, comment. instr. Z". A. Bornemann. 8. mai. 1838.
ES Nue (Commentarii), illustr. E. AWhner. 8. mai. 1858.
Anabasis (expeditio Cyri min. ) illustr. R. Kühner. 1852.
Einzeln à 1 Mk. 80 Pf.
Sect. L lib. L-—IV.
204 IE 07 Vic
— — — Qeconomicus, rec. et explan. LL. Breitenbach. $8. mai. 1841.
Agesüaus ex.ead. recens. .8. mai. 1848. . . . "ION
—— — Hiero ex ead. rec. 8. mai 1844. . . . . . . 3 SUV X
—— —— Hellenica, Sect. I. (lib. I. IL), ex ead. rec. Ed. II. 8. mai, 1880.
- Sect. II. (lib. IIL.—VII.), ex ead. rec. 8. mai. 1863.
e r2
1.
4
Q2 Q» Q5 r3 r3 t9 Q5 OC
mM mM RRmMHH t5
m o P B p) r5 D [2 02
A nm
PE
-
Plutarch's Blographien, I. Bdchn.: Philopoemen u, Flamininus. 2. Aufl.v. F r. Blas./. —. 90
—— — — IILBündchen: Timoleon und Pyrrhos. Von OttoSiefert. 2. Aufl. v. Blass 1. 50
— — —— III. Bündchen: Themistocles und Pericles. Von Fr, Blas8 . . . . .. 1. 20
—— — — IV. Bündchen: Aristides und Cato. Von Fr, Blass. . . .. s! 5; À 2,9] «v DO
—— — — Y. Bündchen: Agís und Cleomenes. Von Fr. Blass . . .. . . . .. —.
— — ——— VI. Bündchen: Tiberius u. G. Gracchus, Von Fr. Blass . ...... —. 90
Sophokles. Von Gust. Wolff. I. Theil: Aias, 3. Aufl... .......... 1. 20
— ILS Phe; Miekirw 28. Aui ore «pL Ue Raus du (id nm o qued ra D
——- — IIL Theil: Antigone. 8. Aufl. Von L. Bellermann......... 1.20
- IV. Theil: Kónig Oedipus. 2. Aufl Von L. Bellermann ...... 1. 20
Supplementum lectionis Graecae. Von C. A. J. Hoffmann... ........ 1. 50
Theokrit's Idyllen, Von A. T. H. Fritzsche. 8. Aufl. Von E. Hiller . . . 2. 70
Thukydides, Von G. Bóhme. 3.u.4. Auflage. 2 Bünde in 4 Heften. Jedes Heft 1. 50
Xenophon's Anabasis. Von F. Vollbrecht. I. Bdchn. Buch I—III. Mit Holz-
schnitten, 8 Figurentafeln und 1 Karte von H. Lange. 7. Auflage . . ... 1. 50
IDEEN BHabirv-wviL 8: Aufl ..2 6 0.teruow iu rcr MI, wl 1. 50
— Kyropiidie, Von L. Breitenbach.
I. Heft: Buch I—IV. 3. Aufl. — II. Heft: Buch V—VIII. 3. Aufl. à Heft. . 1.50
— — Griechische Geschichte. "Von B. Büchsenschütz. I. Heft: Buch I—IV,
£EuL — II Heft: Buch V—VIL. & Aufí 1.2. 2... eoe eum nen à 1.50
-— NWemura&blden. Von BR. Kühner 8. Auf]... -.. .—-—.— EM Io: 1. 50
B. Lateinische Schriftsteller.
Caesaris commentarii de bello Gallico. Von A. Doberenz. Mit Karte von
H: Langen: T7. Aufl .. «n» NODE PIDE. Ao AED NDERE n rra SEC 2. 26
——— ——— 4e bello civili. Von A. Doberenz. 4. Aufl. . . . . .. aU. ET Ves 1. 80
Chrestomathia Ciceroniana. Ein Lesebuch für mittlere Gymnasialklassen. Von
DET TV dors n8. Anleger erue e jn op ruo mo) epit QUE Ge dla 2. 10
Cicero de oratore, Von K. W. Piderit. 5. Aufl. von F. Th. Adler. . . . .. 4. 50
Auch in 3 Heften à J/( 1. 50. 1. Heft: Einleitung und I. Buch.
2. Heft: II. Buch. 3. Heft: III. Buch und erklürende Indices.
—— Brutus de claris oratoribus, Von K. W. Piderit. 2. Aufl... . . . . .. 2. 25
LUPA TWIN Ws; Pideéstt. 3 Aufl. AVIA E uL. vus se ve le Tuta Ta E 2. —
—O DpavHtitanebraboriae..-Von-E- W-Pideriltu.'. i'i. 14 ul £ 1. —
— — Rede für Sex. Roscius. Von Fr. Richter. 2. Aufl. Von A. Fleckeisen —, 90
— Divinailo in Q. Caecilium. Von Fr.Richter .......-..-..... —. 45
— — Mteden gegen €. Verres. IV. Buch. Von Fr.Richter.2.Aufl. Von A, Eberhard 1. 20
—— —— VW. Buch. Von Fr. Richter. 2. Aufl. Von A. Eberhard. .. . .. . 20
——- Rede üb.d.Imperium d, Cn. Pompejus. Von Fr. Richteru. Eberhard.2.Aufl, —. 60
—-—- Catilinarische Heden. Von Fr. Richter. 3. Aufl. Von Eberhard ... 1.—
EN HOdge TUur.b. Hurst Von ELO. AS EK Godh. 2234-7. lxx et —,. 60
NE Hue für P. Nulla; ^VonoE rz. Riehter ..535. uo IPAE —,. 15
— — Rede für Sestius. Von H. À. Koch. 2. Aufl Von A, Eberhard. ... 1.—
——Hede fur Un. Planelus.. Von B. Kopke. 2; AÀu8.. .;.. . .—.- . . i dr 220
—- Rede für T. Annius Milo. Von Fr. Richter. 3. Aufl Von Eberhard . —. 90
I. u. II. Philippische Rede. Von H. A. Koch. 2. Aufl. Von Eberhard —. 90
—- — Reden für Marcellus, Ligarius und Deiotarus. Von Fr. Richter. 2, Aufl, —, 90
——— Rede für den Dichter Archias. Von Fr. Richter. 2. Aufl. von À. Eberhard —. 45
—c 'mausgewühlte Briefe. Von Josef Frey. 3.AÀufll.....-.-...-..-. 2. 25
—— Tuseulanen. Von O, Heine. 3. Aufl, I. Heft: Lib. I et II ///(1.20. II. Heft:
Lnoderstie—i ue ee qp n ECT o da Pp MES ER TES I EAE EE DS 1. 50
—DEM maior. Von (:Lahmpyor)4. Anfl..—. 2 5.04 4x. —. 60
IL VUM HU Melssidr. EE Ew I S .- Ihi Ee irte Del gel m! Midgikie e. e a fa —. 45
—-— dasselbe mit d. Somnium Scipionis. Von C. Meissner .......... —. 15
—— Somnium Scipionis. Von O. Meissner. 2. ÀAufl.. . . . .. .. ... .. —. 45
L-—— dqduaBluss Von. Gs Dalm ydp Auf Lir. n4015—25 3k nLRaWReüe £e —,. 60
—— de efflclis Hbri tre8." Von. von Gruber. 3.AufL . ... 1. 3. ... 1. 50
——- de finibus bonorum et malorum. Von H. Holstein . . . . . . . . . .. 2. 10
—— de legibus lib. Ill. Von Du Mesnil.............. 2 rss P AMSU
Cornelius Nepos. Von J. Siebelis. 10. Aufl. Von Jansovius. . ...... 1. 20
—— INO E beling. ou PIS ADARIE m-iarim ie mo d. ln el eT TOS —. 175
Curtius Rufus. Von Th. Vogel. I. Bündehen. Buch III—V. 2. AufL. . . . . 2. 10
—— —— II. Bündchen. Buch VI—X. 2. Aufl. Mitl1Earte.......... 2. 25
Elegie, die Rómische. Von B. Volz. 2. ÀuL. . .. .... .. 4s. tack ficoRO
Horaz' 0den und Epoden. Von C. W. Nauck. 10. Aufl... ......... 2. 25
—— Satiren und Episteln. Yon G. T. A. Krüger. 9, Aufl... ... ..... 2. 10
—— SBermonen. Von ÀÁ. Th. H. Fritzsche. I. Band. Buch I. . . . . . . ... 2. 40
———— —II. Band. Buch IL ;.5. . ..-—- cc6 OA EMO MES WDR UNE IT PEST Pert 2. —
Iuvenalis saturnüe. Von A. Weidner ..... PASE SEDE UA Led SERIO TL ens Lore 3. 15
Livius. Buch L VonM.Müller ....... Ce HIC IPUU e UNDC NEST 1. 50
—— Bueh H. Von M. Müller. . . . ... E S. dre salus aU dier stie SNR E 1. 50
L—— Bug WM wEMLVon E.Wo0lfflin. 23,.-AuH. .-.. LV. wec x» £4.) 1. 20
E —CBhon EEREEEEVOHCE: WOlfflm.. V i.00. XLLS LUMA ..-1, 90
z—eBudi d XP E NMVOnH.JMallér V. 7:1 4.1 24 1: e 474 WS 1. —
———PEBuoh CX VEAEZWDEREEJ. Maler. . L3. A4 SOLI Mecsledetm edo! Q^O 1. 20
—— Buch XXVI. Von E. Friedersdorff. . . . . . . . leere MEA Cei, c $a 1. 20
Ovid's Metamorphosen. Von J. Siebelis und Fr. Polle. I. Heft. Buch I—IX.
11. Aufl. 4 1.50. II. Heft Buch X—XV. 10. Aufl... . M... ui- 1
— — Fasten. Von H,. Peter. 2. Aufl. I. Abth. Text und Kommentar. . . .. 8.
: II. Abth. Kritische u.exeget. Ausführungen u. Zusütze z. Kommentar . . —.
Phaedri fabulae. Von J. Siebelis und A. Eckstoein. 5. Aufl... .. . ... —,. "16
Plsstas" —— Komódien. Von E. J. Brix. I. Trinummus, 3. Aufl. . . 1.
- : I. Captivi. 3. Aufl. J( 1.— III Menaechmi. 2. Aufl. . . ... 24.
: Iv. Miles gloriosus... 2 29: IUS A Ie EENRLNDRGUA T COLERE "Wi.
Quintiliani institutionis oratoriae liber decimus. Von G. T. A. Krüger. 2. Aufl. —,. 16
acitus? Historien. Von K. Heraeus. I. Theil I. u, II. Buch. 3. Aufl. . . . 1. 80
—— ——UXETnef Buch HE—VIO3]AUfL 1. ..2...... o ULUSM IET 1. 8
-— A Von À. A, Draeger. I. Band. Buch I—IV. 3. Aufl . . ... 3.
p— P — ÉEÉISBARDECEERNI—XWL 3.4Am8.. ..23....-. 259) NB B 2. 25
[- - Agricola. NOR AUASXDFERSEbBE. 8.598. ../25....... . S 2M 6i
Dialogus de oratoribus. Von Georg Andresen. 2, Aufl... . . . . .. —. 90.
Terenti Hauton Timorumenos. Von Wilh. Wagner ............. A
— — ausgewühlte Komoedien. Von C. Dziatzko. I. Bdchn.: Phormio. . . . . 13
| MENIMIgniphoe 2 $e.: ISO VENERINT. lI 1
Vergil's Aeneide, Von K. Kappes. 4 Hefte [à 4 Bücher] 2. Aufl. jedes Heft. . à 1.
— aue wud Georgilcà.. Von K. Kappea. .-. 2 VLL V avs. 1. 5
Schul -Wór terbücher der klassischen Sprachen
im Verlage von
B. G. TEUBNER in Leipzig.
Griechisches Sehulwórterbuch. 32 Bünde. gr. Lex.-8. geh.
I. Na xo eYizcen Von G. E. Benseler und J. Rieckher. 6. Aufl. 1879.
geh. A- 1
I. Deutioh: Griechisch. Von K.Schenkl. 3.Aufl 1878. geh.9 4
Lateiniseches Sehulwórterbuch. Von F. A. Heinichen. 2 Bde.
gr. Lex.-8. geh.
I. Lateinisch-Deutsch. 4. Aufl. 1881. 6
IL. Deutsch-Lateinisch. 3. Aufl. 1877. 5
Spezial-Wórterbücher.
Worterbuch zu den Homerischen Gedichten. Für den Schul-B
gebrauch bearbeitet von Georg Autenrieth. Mit vielenÉ
Holzsehnitten und drei Karten. Dritte umgearbeitete Auflage.R
gr. 8. 1881. geh. 3
Worterbuch zu Xenophon's Anabasis. Von F. Vollbreeht,|
Mit 75 Holzschnitten, 3 lith. Tafeln und 1 Karte. 4. Aufl
gr. 8. 1880. geh. 1 JK 80 4. |
Schulwórterbuch zu C. J. Cásar mit besonderer Berücksich-|
tigung der Phraseologie von Dr. H. Ebeling. Zweite Auflage,
bearbeitet von Dr. A. Draeger, Direktor des Gymnasiums zu
Aurich. gr. 8. geh. 1
9Oorterbud) 3u ben Sehensbeidjrcibungen be8 Gorncelius. 9iepos.
Qür ber GCdjuígebraud) feraus$gegeben von $. Daade.
6. 9(uj. 8. 1880. geb. 1 JK Wit bem Zerte be8 9iepo8
1 JK 20 X.
9B)rterbudj 3u Cbib'$ 9)etamorpfojen. Son Sy. Ciebefis. Dritte
9(uj, beforgt bom Or. 9Boííe. gr. 8. 1879. gef. 2 MK 10 A.
SBürterbud) 3u ben qyabeíu be$ pfabrus. qr ben Cdjulgebraud
Berauóágegeben bon 9(. € djaubad. 2.9(uj. 8. 1877. geb. 60 X.
9it bem Zerte be8 9Bbübrus 90 A.
"Worterbuch zu Siebelis' tirocinium poetieum. Von A. Sehau-
bach. 5. Aufl. gr. 8. 1880. geh. 45 A.
University of Toronto
Library ——
L7888FrBf
———
DO NOT
REMOVE
THE:
CARD
FROM
THIS
POCKET
Friedersdorff.
[we
oO
I
js
H
us
^
E
n
*9^
D-
[avi
t
io
go:
t
rA
Acme Library Card Pocket -
LOWE-MARTIN CO. LiMiTED ||
Title Ab. urbe. condita.