Skip to main content

Full text of "Ab urbe condita, liber XXVII;"

See other formats




Iram udeleoleB us 











| TH LIVI 


L4 URDE CONDITA LIBER XAVIL. 


FÜR DEN SCHULGEBRAUCH 
ERKLART : 
VON 


Ds. F. kho "esee 


DIREKTOR DES GYMNASIUN 7 ALL 


& 


LEIPZIG, 
*— DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER. 
1881. 




















^B. G. Teubners 


Sehulausgaben griechischer und lateinischer Klassiker 


mit deutschen erklürenden Anmerkungen. 
A. Griechische Sehriftsteller. 


Aeschylos' Agamemnon, Von Rob. Enger. 2. Aufl. von W. Gilbert. . . . J 2. 
——- Perser, yon W. S. Teuffel 2::A9fl. ^. Sd ore iae iy.s use, 
— — Prometheus, Von N. Weaklein 4. Anf -. cu. à4X rm s VUL 
—— ——— Wan Lo Sobs ut eue LIU S ex nce ERES S uo 1: 


Anthologie aus den griechischen Lyrikern. ' Von E. Buchholz. I. Bd. Elegiker 


und Iambograplen. 8: PA UE; C20 ene V adr iR ac aat Aosta pol s Jac ai E md: e ES . 20 
—— — — II. Band. Die Melischen undChorischen Dichter u.die Bukoliker enth.2?.Aufl. 1. 80 
Aristophanes" Wolken. "Von WW: B.Teuffàl- P.—.-— TIMAEUS. 1. 50 
Arrian's Anabasis. Von K. Abicht. I. Heft. Mit 1 Karte ./( 1. 80. II. Heft 2, 95 
Demosthenes? ausgewiühlte Reden. Von C. Rehdantz. I. Band. 
I. Heft: I—III. Olynthische Reden, IV. Erste Rede gegen Philippos. 6. Auflage 1. 20 
II Heft: V. Rede über den Frieden. "VI. Zweite Rede gegen Philippos, 
VII. Hegesippos Rede über Halonnes. VIII. Rede über die Angelegenheiten 
im Cherrones. IX. Dritte Rede gegen Philippos. Indices. 4, Aufl. . . . . $8. 90 
Auch in zwei Abtheilungen: 

IL Heft I. Abth. Text und Commentar J 1. 50. II. Heft II. Abth. Indices 1. 80 
Euripides! Phoenissen. Von G. Kinkel........... I rere (o 
——- Ausgewühlte Tragódien. Von N. Wecklein. I. Medea. 2?. Aufl. (^3 27 M D 
—— ——— MH. Iphigenie im Taurierland. . . . . . . 229.4 cR C SQA v MR D » 5787912, MU 
—— —— JL Baochen .. . ^. v2 4:57» ve Re eoe RE pan) Sode P OURDBERES TEE 1. 50 
Herodotos. Von Dr. K. Abicht, I. Bd. I. Heft. Buch I. nebst Einleitung 

und Uebersicht über den Dialect. 3. Aufl. J£ 1. 80. II. Heft. Buch II. 8. Aufl.. 1, 50 
— "TL Band. Buoh ILL. uw BV; 8 CABE Dos ul eroe er eprosiee rt o vn e ETE ERES 2, 40 

II BandosBuoh V un VIS RIAGRU, SURE S eT me Ruiet P Pese E s X. o2 VUMMEDRO 
—— IV. Bani. Buch*VIRE- Mib.2 Karten, 73r Aud 7. 0 SE V ad C vers NE 1. 80 
——  "M.iBand. Buch VIIL u. IX. . Mit 9 Karten. 3. Auf, ... 0 or 1. 80 
Homer's Odyssee. Von K. Fr. Ameis u. C. Hentze, I. Band. I. Heft, Ge- 

sang L— Vx f. Wut, VY rie acea eem s à EET de La e RARI I cie RE 1. 85 
—— —— . Band. II. Heft, Gesang VII—XII. 6. Aufl. ... . .. . 4. e. 1. 35 
—— —— Il. Band. I. Heft, Gesang XIII—XVIII. 6. Aufl... ........ 1. 95 
eR - II. Band. II. Heft, Gesang XIX—XXIV. 6. Aufl... ...... C MEIUD 
—— Anhang. 1. Heft. t 1.50; 9, 8. uw; 4, Heft: DE ESENLEM à 1. 20 
— Ilias. Von K. Fr, Ameis u. C. Hentze. I. Heft, Gesang I—III. 3. Auflage — . 90 
—— — — II. Heft, Gesang IV—VI. 2. Aufl... . . . . .. E EC COL 0 —. 90 
—— —— III. Hoft, Gesang VII—IX. 2. Aufl. . . . . .. .. "ENS IU 
—-- VIV. HeftiGesang X—XII. 1.4.7. 191-7 1a 7E "s ACIER RENS 1, 20 
-— zu Band. L u. II. Heft, Gesang XIII— XV, XVI—XVIII .....&à 1.20 
—— — — — Anhang. I. Heft. 2. Aufl. Jf 1. 50. II. Heft KL —. 15. IIL.—V. Heft à 1.20 
—— lias. Von J. La Roche. 

I. Heft, Gesang -1—4;. 2. Auf co. 0. V XT ive de mE Na, RE o^ VETE 1. 50 

IL 4 n 5—8;. B, AnBH i LA. sos. viueve POT ede RR SURCNELO HAS 

HL » 912,797 Auf iu 4o 1x a sie NUES dod DNE »- Ao DD. 

IW » 18—16./.2:- Aufl ov PO TOTPR DEETIE S e» » s RETO. 

VERTUS E 17-3079, "A ufi: EA er CSS TAT TENUES RREIMASRER E S : 1. 50 

VI. PNIETEUUE UU NEPSMMEUÉ Md ERES. 1. 50 
Isokrates* ausgewihlte Reden. Von O. Sehneider. I. Bündchen: Demonicus. 

EuAEgOras,. Areopagiticus. 9. Aufl... . &. . .« «eV ro. Reli, o Pro a RE 1. 20 
—— — II. Bándchen: Panegyricus und Philippus. 2. Aufl... . . . . . .. . 1. 50 
Lucian's ausgewühlte Dialoge. Von C.Jacobitz. I. Bdchn.: Traum. Timon. 

Prometheus, Oharon. 9. Auf... . .. &.* 4». AERIS S qs MURS 1. 20 
——- —— — II. Edehn.: Die Todtengesprüche. Ausgewühlte Góttergesprüche. Dez Hahn. 1. 20 
—— -— III. Bdehn.: Demonax. Der Fischer. Anacharsis . . . . . . . v9 MO APUBU 
Lykurgos! Rede gegen Leokrates. Von C. Rehdantz. .. .. ...... 9. 95 
Lysias! ausgewühlte Reden. Von H. Frohberger. I. Bd. Reden geg. Eratosthenes, 

Agoratos, Vertheidigung geg.die Anklage wegenUmesturzes der Verfassung. 2.Aufl. 4. 50 
—— — — II. Band. Reden gegen Alkibiades, Theomnestos, Diogiton über die 

"odbng des'Eratosthenes ; . 4-1. ./2 7.4.9 e» o,lw Teo Pew A ARR NT. e 1. 50 
—— —- — J]II. Band. Rede für Mantitheos. — Reden gegen Nikomachos, Philon. 

Ueber d. Vermügen d. Aristophanes, Ueber die Gebrechlichen . . . . . .. 1. 50 
mss ausgewáhlte Reden. Von H. Frohberger. Klein. Ausgabe. [2 Hefte à Kf 1. 50.] g. — 
Platon's ausgewühlte Schriften. I. Bündchen: Die Vertheidigungsrede des So- 

ErMts, Kriton. Von Chr. Cron. 7. Auflage. . . . . . - «e QM . 1. — 
——- ——- JI. Bündchen: Gorgias. Von J. Deuschle u. Cron. 3. Aufl. . . . . . 80 ; 
—— — — —-— Anhang: Dispositionen der Apologie und des Gorgias und logische 

Analyse des Gorgias. Von J. Deuschle .. .. «certet n n ng —. 90 
——  —— IH. Bündchen: Laches. Von Chr. Cron. 8. Aufl. .. . . . . «- « « * —. "5 
—— ——— JI. Bündchen, 2. Heft: Euthyphron. Von Wohlrab. 2. Aufl. . . . . — 45 
—— ——— IV. Bdehn.: Protagoras. Von J. Deuschle u. Cron. 3. Aufl. . . . . 1. 50 
—— ——— VW. Bdchn.: Symposion. Von A. Hug... . «ce * 4A. ys as Der 
—— —— WI. Bdchn.: Phaedon. Von M. Wohlrab. ......- «Ole? wis. 1. BO 


EL 
L 7868 Fr bj 


TITI LIVI 


Ab URBE CONDITA LIBER XXVIT. 


FÜR DEN SCHULGEBRAUCH 
E ERKLART 
VON 


Ds. i FRIEDERSDORFF, 


DIRE OR DES GYMNASIUMS ZU ALLENSTEIN 


& 


LEIPZIG, 
DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER. 
1881. 





V orrede. 

Die Grundsütze, nach denen die Ausgabe des 27. Buches 
besorgt worden ist, stimmen mit den für Buch 26. befolgten 
im ganzen überein. In den Anmerkungen bin ich bemüht ge- 
wesen, grófsere Knappheit zu erreichen und überflüssige Citate 
zu vermeiden. Aus dem vorhergehenden Buche sind Be- 
merkungen nur da wiederholt, wo es unvermeidlich erschien, 
und sind dann móglichst kurz gefaíst worden. 

Dem Texte ist die Weifsenbornsche kommentierte Aus- 
gabe von 1878 zu Grunde gelegt; doch hat derselbe eine 
volige Umgestaltung nach Luchs erfahren, sowie nach Harant 
und naeh einigen inzwischen am Text der Luchsschen Aus- 
gabe gemachten Ausstellungen. Der Autoritát des cod. Spi- 
rensis gegenüber bin ich mit eigenen Verbesserungsvorschlügen 
noch mehr wie früher zurückhaltend gewesen. 

Der Anhang enthált in einem ersten Teile die Abwei- 
chungen von der zu Grunde gelegten Ausgabe, in einem 
zweiten Teile sind teils wenige Stellen kritisch besprochen, 
teils Belege für in den Anmerkungen aufgestellte Regeln und 
eigene Beobachtungen mitgeteilt. 

Auch für Buch 27. habe ich von den Herren Professor 
Woelfflin in München und Oberlehrer Moritz Müller in 
Stendal bereitwilige Unterstützung in  freundschaftlichster 
Weise erhalten, und verfehle nicht, beiden meinen aufrichtig- 
sten Dank auszusprechen. 

Ebenso danke ich denjenigen Herrn Mitarbeitern am 
Livius, welche das 26. Buch einer gütigen Beurteilung in 
Zeitschriften unterzogen haben; auch künftig wird jede sach- 
liche Kritik, als der Arbeit selbst fórderlich, mit Dank auf- 
genommen werden. 


Allenstein, den 17. Juni 1881. 
Dr. F. Friedersdorff. 






sis Tn ny 






| wild A T TNUN Wt tay d 3o exasba nz 
(3 EDETDUT T a Lom 1037 afr £2 ns apu e dt sd row 
C OTPRE S 
". nad lot itd: acusa verat stab. ixl ndatwdid uoi 
! venie dii bio mme Aia q urn sevi 
à Pus Sb aestu aee ue o M em i Com iE 
tha ilit bagien ir, en ov. Motta c LC 
fiho vé delitos. xta Bronco Bd. 
e eau i idi qtia orisatétd ied ai. iai atr 
ogide 'Difesqah -déni ibaoli iduol42 Abou TES 
WivuH dosté ab9ion vtile Pilar T ddr Suo Jia 
ME taufosadand ob o No TONDO E Mess iu 
dq du «Qu. Telf giai. 29s I ntes nds igàa 
di^ D CU IEMIT rro exidbiasadgo V. ju jisgin au doi etd "TER 
ivaptires ue d urbxlo terns EMIT. js 
gei As AL hio V niens metis apt Lesbo RS e 
(gie. mi sedie qutd lara De T TES (d 
esu Protéqent iata esi edo uir) Ushgg- 1 
bes iadofisiL. etidm hrs ife rodité No DR HU f 
i A PPM i po 
3ueasido:rtt rercis Hie qae doi mdi v Td JM did 
^ ueri xibrole uenis KO Ung od PIQUE p Ev : 
SHbctorhtbeibehager pi xitoediterotirt iiw an 
Tg da pines ae apart OG [dana luc p | 
fscaetqdutennta E à 
dann RUATDOS TS rer: c osetnapssh aft "eau DT 
n fioliotur. Th (tuii Vm dgubk 81 du5 NU 
fac an fiblesqtnito dora sida metodo M 
"Hb Mesi. Hi dot estt dadlat shi eda NON 






























nl 4 i ^ a 

E 1 ad. 

| mum o um 
aou mAT Ji 19599 , adii ^g 


im 
abesset Esel 





TITT hrVIi 


AB URBE CONDITA 
LIBER XXVII. 


Hic status rerum in Hispania erat; in Italia consul Mar- 
cellus Salapia per proditionem recepta Marmoreas et Meles de 
Samnitibus vi cepit. ad tria milia militum ibi Hannibalis, 
quae praesidii causa relicta erant, oppressa. praeda — et ali- 
quantum eius fuit — militi concessa. tritici quoque ducenta 
quadraginta milia modium et centum decem milia hordei in- 
venta. ceterum nequaquam inde tantum gaudium fuit, quanta 
clades intra paucos dies accepta est haud procul Herdonea 
urbe. castra ibi Cn. Fulvius proconsul habebat spe recipiendae 
Herdoneae, quae post Cannensem cladem ab Romanis defecerat, 
nec loeo satis tuto posita nec praesidiis firmata. neglegentiam 
insitam ingenio ducis augebat spes ea, quod labare iis adversus 
Poenum fidem senserat, postquam Salapia amissa excessisse 
iis loeis in Bruttios Hannibalem auditum est. ea omnia ab 
Herdonea per occultos nuntios delata Hannibali simul curam 
sociae retinendae urbis et spem fecere incautum hostem ad- 


grediendi. 


e. 1—2. Krieg in Italien. 

1. hic status rerum] hnliche 
Buchanfánge, welche den engen Zu- 
sammenhang mit dem vorigen Buche 
beweisen: 4, 1, 1. hos secuti M. 
Genucius et C. Curtius consules. 
SUE. 99, 1, 1. u. o. 

Marmoreas et Meles] die rómische 
Krnegführung beschrànkt sich auf 
Wegnahme fester Plütze, um so 
dem H. den Boden allmáhlig zu ent- 
ziehen. In diesen sonst unbekannten 
Orten verlor er seine Magazine. 

2. concessa] für die hàáufig vor- 
kommende Überweisung von Beute 
an die Soldaten sind praedam militi 
concedere oder dare stereotype Wen- 
dungen. 

3. tantum gaudium — quanta 

Tit. Liv. B. 97. 


exercitu expedito, ita ut famam prope praeveniret, 


clades] ,,keineswegs soviel Freude, 
als durch die Niederlage Trauer*. 
Statt der aus der clades entstehen- 
den Trauer wird die clades selbst 
mit gaudium in Vergleichung ge- 
setzt. 

haud procul Herdonea | vgl. c.16,14. 
haud procul Metaponto. u. 0.; ohne 
ab in Prosa erst seit Liv. 

5. labare iis adversus Poenum 
fidem] statt 4is gewóhnlich der 
Genitiv: 2, 39, 10. labare plebis 
animos. — Zu adversus in gutem 
Sinne 29,8,2. ob egregiam fidem 
adversus Romanos. (Auch bei Cic.). 

6. famam prope pracveniret] prae- 
venio findet sich beiLiv. sehr oft — 
zuvorkommen, mit dem Akkusativ; 
bei Früheren nicht. 


i 


-1 


10 


11 


14 


9 LIBER XXVII. CAP. 1. a. u. 544. 
magnis itineribus ad Herdoneam contendit et, quo plus terroris 
hosti obiceret, acie instructa accessit. par audacia Romanus, 
consilio et viribus impar, copiis raptim eductis conflixit. quinta 
legio et sinistra ala acriter pugnam inierunt. ceterum Hannibal 
signo equitibus dato, ut, cum pedestres acies occupassent prae- 
senti certamine oculos animosque, circeumvecti pars castra hostium 
pars terga spectantium invaderent, ipse in Cn. Fulvi simili- 
tudinem nominis, quia Cn. Fulvium praetorem biennio ante in 
isdem devieerat locis, increpans, similem eventum pugnae fore 
adfirmabat. neque ea spes vana fuit: nam cum comminus acie 
et peditum certamine multi Romanorum cecidissent, starent 
iamen ordines signaque, equestris tumultus a tergo simul a 
castris clamor hostilis auditus sextam ante legionem, quae in 
secunda acie posita prior ab Numidis turbata est, quintam 
deinde atque eos, qui ad prima signa erant, avertit. pars in 
fugam effusi, pars in medio caesi, ubi et ipse Cn. Fulvius eum 
undecim tribunis militum cecidit. Romanorum sociorumque 
quot caesa in eo proelio milia sint, quis pro certo adfirmet, 
cum alibi tredecim milia, alibi haud plus quam septem in- 
veniam? castris praedaque vietor potitur.  Herdoneam quia 
et defecturam fuisse ad Romanos comperit, nec mansuram in 
fide, si inde absceessisset, multitudine omni Metapontum ac 
Thurios traducta incendit; occidit principes, qui cum Fulvio 


7. quinta legio et sinistra ala] 
die 5. Legion mit der ala sinistra 
bildet das erste, die 6. mit der aia 
dextra das zweite Treffen: vgl. c.2,6. 
12, 14. 14, 3. 42, 9. u. 0. — ala — 
Kontingent der socii; nach ihrem 
ursprünglichen Zwecke, die beiden 
Flanken der Legion zu decken, 
dextra und sinistra genannt. 

8. signo — dato] ein verabredetes 
Signal muís oft einen Befehl er- 
setzen; daher signum dare bei Liv. 
— Ordre erteilen. c. 27, 2. si- 
gnwm dedit, ut. 

cum acies occupassent — oculos] 
,Wenn die Heere die Aufmerksam- 
keit auf sich gezogen hàátten'"; zu 
ocules erg. spectantium. 

9. in Cn. Fulvi similitudinem 
nominis — increpans| derselbe hatte 
den Beinamen Centumalus; nach 
95, 3. u. 21. hatte H. ebendort einen 
Fulvius Flaccus besiegt. — 2n- 
crepare hat die geschmühte Person 
oder Sache sonst stets im Akkus. 
bei sich. 

10. starent — ordines signaque] 


,noch war die eigentliche Aufstellung 
nicht erschüttert." ordines signaque 
sind oft als Grundlagen der Marsch- 
und Gefechtsordnung verbunden. 
c. 14, 7. turbarunt signa ordinesque. 
Ein Hauptteil der militàrischen Aus- 
bildung ist: ordines servare, signa 
sequi. 

equestris tumultus] die Endung is 
für das Maskulinum. c.42,9 equestris 
terror. 99, 35, 1. terrestris exercitus. 

11. sectam ante Jegione -— 
primum; entspricht dem folgenden 
deinde und ist — antea als Adver- 
bium der Zeit bei Liv. háufig; be- 
sonders et ante — et tum; et ante 
— eL pridie; et ium — «ei ante 
44, 26, 9. 95, 1, 4. 97, 19, 3. 

avertit] absolut ,Warf* oder 
,Schlug^. 22, 15,8 cum avertisset 
hostes u. a. 

19. cum undecim tribunis] da bei 
jeder Legion 6, also im ganzen 
Heere 129 Tribunen waren, wird 
der Umfang der Niederlage hieraus 
am besten klar. 

14. qui — comperti sunt] comperio 


a. Ch. 210. LIBER XXVII. CAP. 1. 2. 3 
conloquia occulta habuisse comperti sunt. ltomani, qui ex 15 
lanta clade evaserant, diversis itineribus semermes ad Mar- 
cellum consulem in Samnium perfugerunt. 

Marcellus nihil admodum tanta clade territus litteras 2 
Romam ad senatum de duce atque exercitu ad Herdoneam 
amisso scribit; ceterum eundem se, qui post Cannensem pu- ? 
gnam ferocem victoria Hannibalem contuderit, ire adversus eum, 
brevem illi laetitiam, qua exultet, facturum. et Romae quidem 3 
cum luetus ingens ex praeterito, tum timor in futurum erat; 4 
at consul ex Samnio in Lucanos transgressus ad Numistronem 
in conspectu Hannibalis loco plano, cum Poenus collem teneret, 
posuit castra. addidit et aliam fidentis speciem, quod prior 5 
in aciem eduxit; nec detractavit Hannibal, ut signa portis 
efferri vidit. ita tamen aciem instruxerunt, ut Poenus dextrum 
cornu in collem erigeret, Romani sinistrum ad oppidum ad- 
plicarent. ab hora tertia cum ad noctem pugnam extendissent, 6 
fessaeque pugnando primae acies essent — ab Romanis prima 
legio et dextra ala, ab Hannibale Hispani milites et funditores 
Baliaris, elephanti quoque commisso iam certamine in proelium 
acti —, diu pugna neutro inclmata stetit. ut» primae 
legioni tertia, dextrae alae sinistra subiit, et apud hostis in- 
iegri a fessis pugnam accepere, novum atque atrox proelium 8 
ex lam segni repente exarsit recentibus animis corporibusque; 


— genau in Erfahrung bringen, 
findet sich mehrfach bei Liv.; 
c. 26, 5. c. 27, 13. Selten jedoch 
im Passiv persónlich konstruiert, 
meistens compertum est mit Accus. 
cum inf. 26, 33, 8. 10, 1, 3. 

e. 2, 1. nihil admodum] bei nihil, 
nullus dient admodwm hàufig zur 
Limitierung der Negation: 40, 59, 2. 
armorum — magnam vim, mullam 
pecuniam admodum: — ,,s0 gut wie 
gar kein Geld". 

2. Hannibalem — contuderit] — 
»,zermalmen'**, Das Wort ist haupt- 
sáchlich dichterisch, bei Liv. ófters, 
vgl. c. 12, 11. «£ contunderent fero- 
ciam hostis. ó 

3. et. Romae quidem] im UÜber- 
gange zu etwas Neuem sagt Liv. 
selten atque — quidem, wie 18, 4., 
sondern et — quidem mit folgendem 
sed oder at. 

ex praeterito — in futurum] Neutra 
von Adjektiven mit Prüposition sind 
am hüufigsten zur Bezeichnung von 
rüumlichen Verhàltnissen, für zeit- 
liche vgl. 8$. 9. im multwm diei; 


30, 17, 1. in praesens — in futu- 
rum; ferner im perpetuum, ad ez- 
iremum, ad ultimum u. a. 

tum| ergànze ingens; das Adjek- 
tivum wird auch sonst aus dem 
ersten Gliede für das zweite er- 
gànzt. 26, 17, 8. 

5. et aliam] et — etiam hat vor 
Pronominibus schon Cicero; Liv. 
sagt sehr báufig so und besonders 
regelmàísig et alius. c. 4, 9. et 
alios — regulos. 

fidentis speciem] ,,Anschein der 
Zuversicht.* vgl. 35, 34, 9. specie 
reducentis: Schein der Zurückfüh- 
rung. 34, 40, 3. oratio fuit omnia 
permittentis : Worteder Unterwürfig- 
keit. Meist von mehreren Personen, 
wie clamor admirantium u. a. 

detractavit| das Objekt certamen 
wird auch 23, 44, 7 als selbstver- 
stápdlich ergànzt: neque Hannibal 
detractavit ; ebenso bei eduxit (copias). 

6. pugna stetit] ,,das Gefecht kam 
zum Stehen.* $, 38, 10 ita anceps 
dicitur certamen stetisse 29, 2, 15. 
airox pugna stetit. 

1* 


[s 
— 


r2 


4 LIBER XXVII. CAP 2. 3. icut BUk 
sed nox incerta victoria diremit pugnantis. postero die Romani 
ab sole orto in multum diei stetere in acie; ubi nemo hostium 
adversus prodiit, spolia per otium legere et congestos in 
unum locum cremavere suos. nocte insequenti Hannibal silentio 
movit castra et in Apuliam abiit. Marcellus, ubi lux fugam 
hostium aperuit, sauciis cum praesidio modico Numistrone re- 
lictis praepositoque iis L. Furio Purpurione tribuno militum, 
vestigiis institit sequi. ad Venusiam adeptus eum est. ibi 
per dies aliquot, cum ab stationibus procursaretur, mixta equi- 
tum peditumque tumultuosa magis proelia quam magna, et 
ferme omnia Romanis secunda fuere. inde per Apuliam ducti 
exereitus sine ullo memorando certamime, cum Hannibal nocte 
signa moveret, locum insidiis quaerens, Marcellus nisi certa 
luce et explorato ante non sequeretur. 

Capuae interim Flaceus dum bonis principum vendendis, 
agro, qui publicatus erat, locando — locavit autem omnem 
frumento — tempus terit, ne deesset materia im Campanos 
saeviendi, novum in occulto gliscens per indicium protractum 


est facinus. 


8. incerta victoria] ,so dafs — 
war'*, ist Abl. abs. 9, 25, 6 zncerta 
pace u. à. 

9. adversus prodiit| das Adverb. 
adversus hat nach Plautus zuerst 
wieder Liv. angewendet. vgl.37,13,8 
postquam memo adversus ibat. 

10. nocte — silentio] gewóhnlich 
sagt Liv. silentio moctis c. 28, 2. 
32, 2. — bei stiller Nacht." 

ubi lux fugam — aperwit] ,er- 
kennen liefs". vgl. c. 47, 10 wbi 
lwx — ostendisset. 

vestigiis institit sequi] ,,er folgte 
ihm eifrig auf dem Fufse**, — in- 
sisto c. inf. bei Cic. u. Càs. bisweilen, 
ist háufig bei Liv. c. 46, 8. orare 
institit. vestigiis ist Ablativ, 
wie 6, 32, 10. prope vestigiis seque- 
retur. 

11. ab stationibus procursaretur | 
,üls Plánkeleien zwischen den Vor- 
posten  stattfanden'. ^ procursare 
eigentliches Verbum für Tirailleur- 
gefechte: 22, 16, 2 ad lacessendwm 
hostem — procursando recipien- 
doquwe sese pugnavere. 

12. certa luce] ,,bei hellem Tage". 
oft bei Liv., z. B. 22, 4, 4. inevplorato 
— wvixdwum satis certa luce. 


e.9. Verschwórungin Capua. 


milites aedifietis emotos, simul ut cum agro tecta 


Verproviantierung und Ver- 
stüárkung Tarents. 

1. agro — locando| Flaccus, der 
Eroberer Capuas, ist mit diesem, 
sonst den Censoren zufallenden Ge- 
scháfte (c. 11, 8) ausnahmsweise be- 
traut. Der vollstindige terminus 
technicus dafür: agrum fruendwm lo- 
care. '?8 2570: 513437787 

frumento] ,gegen eine Natural- 
lieferung an Getreide." fr. ist Ab- 
lativ des Preises; vgl. 9, 43, 6. in- 
dutias — pacti sunt bimestri sti- 


 pendio frumentoque. 


ne deesset materia] wenn ein be- 
trübendes Ereignis mit einer ge- 
wissen Bitterkeit erzáhlt werden soll, 
lüfst Liv. den Erfolg desselben als 
beabsichtigt erscheinen: 7, 27, 1. € 
nimis laetae res essent, pestilentia civi- 
tatem adorta. 96, 41, 8. u. o. 


im occulto gliscens]| gliscere — 
».glimmen,* wird von Liv. ab in 
metaphorischer Bedeutung, verbun- 
den mit invidia, seditio, bellum u. 
a. sehr háufig; 2, 23, 2. invidiam 
gliscentem — calamitas accendit — 
,den glimmenden Funken fachte 
zur Flamme an.'' 


2. simul ut — simul metuens] zur 
Abwechselung der Konstruktion vgl. 


a. Ch. 210. LIBER XXVII. CAP. 3. 5 
urbis fruenda locarentur, simul metuens, ne suum quoque exer- 
citum sicut Hannibalis nimia urbis amoenitas emolliret, in 
portis murisque sibimet ipsos tecta militariter coegerat aedi- 
ficare. 
alia harundine texta, stramento intecta omnia, velut de in- 
dustria alimentis ignis. haec noctis una hora omnia Cut,» in- 
cenderent centum septuaginta Campani principibus Blossiis 
fratribus eoniuraverunt. indicio eius rei ex familia Blossiorum 
facto, portis repente iussu proconsulis clausis, cum ad arma 
signo dato milites concurrissent, comprehensi omnes qui in 
noxa erant et quaestione acriter habita damnati necatique; 
indicibus libertas et aeris dena milia data. Nucerinos et Acer- 
ranos, querentis, ubi habitarent, non esse, Acerris ex parte 
incensis, Nuceria deleta, Romam Fulvius ad senatum misit. 
ÁAcerranis permissum, ut aedificarent, quae incensa erant; 
Nucerini Atellam, quia id maluerant, Atellanis Calatiam migrare 
iussis traducti. 

Inter multas magnasque res, quae nunc secundae nunc ad- 
versae oecupabant cogitationes hominum, ne Tarentinae quidem 
arcis excidit memoria. M. Ogulnius et P. Aquilius in Etru- 
riam legati ad frumentum coemendum, quod Tarentum porta- 
retur, profecti, et mille milites de exercitu urbano, par 
numerus Romanorum sociorumque eodem in praesidium cum 
frumento missi. 


erant autem pleraque ex cratibus aut tabulis facta, : 


€. 40, 1. simul recordantium, simul 
eum eto. 

me amoenitas emollire] worin die 
allzugrofse amoenitas jetzt noch be- 
stehen kann, ist nicht klar, nach 
dem 26, 33 Erzàhlten. emolliret ist 
dichterisch ; mit persónlichem Ob- 
jekt nur hier. 

militariter| ,nach Soldatenart'. 
Doch solle man von rómischen 
Soldaten eine andere Art des Lagerns 
erwarten — sub pellibus; ein Lager 
wie das hier beschriebene haben 
die Numider 30, 3, 8—10. 

coegerat| stehend von  Anord- 
nungen militüàrischer Vorgesetzter. 
23, 35, 6 decurrere milites cogebat. 
924. 1, 8 u. à. 

4. ul incenderent — coniuraverunt] 
coniwrare mit wt noch 4, 45, 1 u. 
2, 12, 15; sonst mit dem Infinitiv 
oder contra, in aliquem, (wie auch 
bei Cicero). 

Dlossiis fratribus] 23, 1, 8 ver- 
mittelt der  campanische  Edle 


Marius Blossus die Übergabe Capuas 
an Hannibal. 

5. qui in noxa erant] ,die be- 
schuldigt wurden:'; 32, 26, 16 in ea 
noxa erant; vgl. im honore esse, im 
eadem. causa esse u. a. 

8. inter multas — res| ,,trotz der 
vielen S.** infer — einem konzessiven 
Satze steht bei Liv. vereinzelt; ge- 
wühnlich bei ihm dafür Z» mit d. 
Ablat. 

mwnc — mwnc| statt des ciceroni- 
anischen modo — modo hat Liv. 
fast stets wwnc — munc; verem- 
zelt modo — modo 5,27, 2. 32, 
21, 5. 

9. de exercitu wrbano| die eigent- 
lich zur Verteidigung der Stadt be- 
stimmte, aus in Rom ansüssigen 
Levten bestehende Reserve wird 
mehrfach nach Etrurien zur Ver- 
hinderung eines Aufstandes ent- 
sendet. c. 7, 10. 8, 12. 22, 13. 

im praesidium] ut praesidio 
essent; in c. accus, gleich einem 


6 LIBER XXVII. CAP. 4. a. u. 544. 


4 Iam aestas in exitu erat, comitiorumque consularium in- 
stabat tempus. sed litterae Marcelli, negantis e re publica 
esse vestigium abscedi ab Hannibale, cui cedenti certamenque 
abnuenti gravis ipse instaret, curam iniecerant, ne aui con- 
sulem. tum maxime res agentem a bello avocarent, aut in 
3 annum consules deessent. optimum visum est, quamquam 

extra Italiam esset, Valerium potius consulem ex Sicilia re- 

vocari. ad eum litterae iussu senatus ab L. Manlio praetore 
4 urbano missae eum litteris consulis M. Marcelli, ut ex iis nos- 
ceret, quae causa patribus eum potius quam collegam re- 
vocandi ex provincia esset. 

Eo fere tempore legati ab rege Syphace Romam venerunt, 
quae is prospera proelia eum Carthaginiensibus fecisset me- 
6 morantes. regem nec inimiciorem ulli populo quam Carthagi- 

niensi nec amiciorem quam Romano esse adfirmabant; misisse 
eum antea legatos in Hispaniam ad Cn. et P. Cornelios im- 
peratores Romanos; nunc ab ipso velut fonte petere lhomanam 
7 amicitiam voluisse. senatus non legatis modo benigne respondit, 
sed et ipse legatos cum donis ad regem misit, L. Genucium 
8 P. Poetelium P. Popillium. dona tulere togam et tunicam 
purpuream, sellam eburneam, pateram ex quinque pondo auri 


r2 


Qt 


Finalsatze ist sehr hüufig bei Liv. ^ beschlüssen, decernere, ex patrum 
z. B. 93, 13, * in supplementum ^ auctoritate vom Senate anzuwenden 


anitterentur. sei, wird von Liv. auch sonst nicht 
e€.4—$8. Angelegenheitender streng beobachtet. 

Stadt Rom. Plàne der Punier. 6. nec — nec — adfirmabant] ad- 

(c. 5, 8—c. 6, 12). Wahlen. firmo nec — nec betont die thatsüch- 
1. am aestas — erat — que] liche Richtigkeit einer Behauptung, 


gleichzeitige Ereignisse führt Liv. nego — nec — mec oder aut — aut 


gern in parallelen, mit iam — qwe, ^ weist eine entgegenstehende Be- 
iam — et verbundenen Hauptsützen ^ hauptung zurück. 


ein, beide meist im lmperf. oder 8&.d ? Mera « 
: pe . donatulere] ,,sie überbrachten*'; 
Plusquamperf. c. 48, 17 iam diei —. i, ausnahmslos mit dem Simplex 


mediwm erat, — que. — 
in exitu erat] vel 44, 17, 1. iam end ($10 dona tulere) odor ponte 


in exitw amus erat, et —. u. O. . 

vestigium abscedi] ,,einen Schritt togam | — tunicam [2$ sellam] 
breit weichen*', vestigiwm ist Accus. die Insignien der rümischen Kónige 
des Mafses, wie in: «on transversum und Triumphatoren werden oft an 


unguem, digitum discedere. befreundete Fürsten  verschenkt; 

2. res agentem] die Kriegführung nach dem Range des Empfángers 
wird gewühnlich mit rem gerere inverschiedener Abstufung. vgl. $9. 
(c. 7, 1. rem gereret), die friedliche Dazu kommt 31, 11, 11 noch das 
Tháütigkeit des Beamten mit rem Scepter. Die vollstándigste Auf- 
agere bezeichnet; eine Ausnahme,  Zühlung: 30, 15, 11. 


wie hier: 29, 4,8 segniter rem agi a ex quinque pondo auri] zur Ver- 
Seipione. — Zu avocarent füge: ^ bindung des indeklinablen pondo 
,mlssen*', mit der Prüposition 28, 45, 12. ec 

iussw senatus] der Unterschied, ^ mille pondo u. o. — aus tausend 


dafs: iubere, iussu, iniussu von Volks- — Pfund. 


LIBER XXVII. CAP. 4 1 


*a. Ch. 210. 
factam. protinus et alios Africae regulos iussi adire, iis quo- 
que quae darentur, portata, togae praetextae et terna pondo 
paterae aureae. et Alexandream ad Ptolomaeum et Cleopatram 
reges M. Atilius et M'. Acilius legati, ad commemorandam re- 
novandamque amicitiam missi, dona tulere, regi togam et tuni- 
cam purpuream cum sella eburnea, reginae pallam pictam cum 
amiculo purpureo. 

Multa ea aestate, qua haec facta sunt, ex propinquis ur- 
bibus agrisque nuntiata sunt prodigia: Tusculi agnum cum 
ubere lactenti natum, lovis aedis culmen fulmine ictum ac 
prope omni tecto nudatum; isdem ferme diebus Anagniae ter- 
ram ante portam ictam diem ac noctem sine ullo ignis ali- 
mento arsisse, et avis ad Compitum Anagninum in luco Dianae 
nidos in arboribus reliquisse; Tarracinae in mari haud procul 
portu angues magnitudinis mirae lascivientium piscium modo 
exultasse; Tarquiniis porcum cum ore humano genitum, et in 
agro Capenate ad lucum Feroniae quattuor signa sanguine 
multo diem ae noctem sudasse. haec prodigia hostiis maioribus 


10. reges] Kónig und Kónigin wer- 
den, wenn sie als Paar erscheinen, 
ohne Unterschied des Geschlechtes 
reges genannt. 1, 39,2. reges — Tar- 
quinius und Tanaquil 44, 19, 6 
u. 11. (Auch Càs.) Üfters ist reges 
— kónigliche Familie. 2, 2, 7. 
eiecisti reges. 

ad commemorandam — amicitiam] 
dieses Bündnis, mit Ptolemàus ll. 
Philadelphus zur Zeit des Pyrrhus 
geschlossen, wird aus merkantilen 
Interessen von den Rómern stets 
gepflegt. vgl. 31, 2, 4. 

11. nuntiata — prodigia] von in 
Rom erfolgten Prodigien ist stehend: 
facta oder visa; von auswürtigen: 
cuntiata. 26, 23, 4. 40, 19, 1. pro- 
digia — ei Homae eo anno visa ct 
nuntiata peregre. 

cum ubere lactenti] diealten Gram- 
matiker lehren: /lactens est, cwi 
lac praebetur; lactams, quae lac 
praebet; daher hier eigentlich: lac: 
tanti stehen müfste. 

fulmine ictum] von  Prodigien 
durch den Blitz oft de coelo tactum, 
seltner und weniger feierlich ist 
fulmine ictum oder ictum allein. 
8 12. 

12. Anagniae| trotz des dabei- 
stehenden anteportamist konstruiert, 
als wenn der Ort in der Stadt ge- 


legen hátte. 23,36, 4. Hamis vacua 
castra invenit — bei Hamae. 

sine ullo ignis alimento] in 
Prosa ist dafür materia gebráuch- 
hncher; vgl. jedoch c. 3, 3 alimentis 


ignis. 
ad Compitum .Ánagninum| die 
Kreuzungspunkte  |grofser | Heer- 


strafsen, sowie der Hauptstrafsen 
in der Stadt, sind Verkehrsmittel- 
punkte, denen es auch an Ka- 
pellen u. s. w. -nicht fehlt. 
c. 23, 1. supplicatum per compita 
tota urbe. 

14. porcum cum ore humano] die 
Práüposition fügt zum Ganzen einen 
hinzukommenden Teil; bei Liv. 
oft: c. 11, 5. cum elephanti capite 
puerum, agnus cum suillo capite, 
porcus cum capite humano, agnus 
cum ubere lactenii. Diese dem 
Prodigienstile eigene Wendung be- 
zeichnet den hinzutretenden Teil 
als etwas Fremdartiges. 

sanguine sudasse| nur hier und 
92,1,8 erwühnt; der Ablativ wie 
bei manantia sanguine 40, 39, 9. — 
in luco Feroniae vgl. 26, 11, 9. 

15. hostiis maioribus] Gegensatz: 
lactentibus. Stehende Formeln sind: 
hostiis maioribus procurare, sacri- 
ficare; hostias caedere (c. 93, 4) u. 
immolare. 


9 


10 


11 


12 


t2 


JC 


m 


P 


-1 


8 LIBER XXVII. CAP. 4. 5. aa 


. 541. 
procurata decreto pontificum; et supplicatio diem unum Romae 
ad omnia pulvinaria, alterum in Capenati agro sd Feroniae 
lucum indicta. 

M. Valerius consul litteris excitus provincia exercituque 
mandato L. Cineio praetori, M. Valerio Messalla praefecto 
classis cum parte navium in Africam praedatum simul specu- 
latumque, quae populus Carthaginiensis ageret pararetque, misso, 
ipse decem navibus Romam profectus cum prospere pervenisset, 
senatum extemplo habuit. 1ibi de suis rebus gestis commemo- 
ravit: cum annos prope sexaginta in Sicilia terra marique 
magnis saepe cladibus bellatum esset, se eam provinciam con- 
fecisse; neminem Carthaginiensem in Sicilia esse; neminem 
Siculum, qui fugati metu inde afuerint, non esse; omnis in 
urbes, im agros suos reductos arare serere; desertam recoli 
tandem terram, frugiferam ipsis cultoribus, populoque Ro- 
mano pace ac bello fidissimum annonae subsidium.  exim 
Muttüne et si quorum aliorum merita erga populum Roma- 
num erant in senatum introductis, honores omnibus ad ex- 
solvendam fidem consulis habiti. Muttines etiam civis Roma- 
nus factus rogatione ab tribuno plebis ex auctoritate patrum 
ad plebem lata. 

Dum haee Romae geruntur, M. Valerius quinquaginta. 
navibus eum ante lucem ad Africam accessisset, inproviso in 
agrum Üticensem escensionem fecit; eumque late depopulatus 
multis mortalibus cum alia omnis generis praeda captis ad 


ad ommia pulvinaria] Fürbitte 
(supplicatio) konnte sowohl an den 
pulvinaria bestimmter Gótter, als an 
denen aller stattfinden (vgl. c.51, 9.). 
Auch aufserhalb Roms (?n Capenati 
agro) und sogar für ganz ltalien 
konnte sie angeordnet werden. 
40, 19, 5. per totam Italiam triduum 
supplicatio. 

€. 9, 1. ageret pararetque] formel- 
hafte Verbindung Plüne und 
Mafsregeln der Ausführung. 

2. cum prospere pervenisset] àhn- 
liche breite Wendungen scheut Liv. 
auch sonst nicht: 31, 22, 5 triremes 
Athenas missae, cum Piraeum per- 
venissent u. O. 

3. de suisrebus gestis] wenn jemand 
von seinen eigenen Thaten spricht, 
heifst es auch bei Liv. meistens: 
res ab se gestas exposwit. 35, 8, 2. 
36,39,5 u. 0; doch wie hier: 34, 
48, 4 orsus a — suis rebus gestis. 

4. recoli — terram] vgl. 99, 24, 2. 


metalla — recoluit. Das Verbum ist 
in eigentlicher Bedeutung selten, in 
übertragener (secum recolere alq). 
hat es auch Cicero. 


5. annonae subsidium | auch Cicero 
nennt Sizilien, Sardinien und Agyp- 
ten: tria frumentaria subsidia rei- 
publicae. 

6. exim| diese sonst bei Dichtern 
gebrüuchliche Form hat Liv. nur 
hier; exinde 94, 42, 1. 28, 10, 9. u. 
ó. vgl. dein c. 6, 14. 

in senatum. introductis] für Ein- 

führung und Eintritt 1n den Senat 
sind introducere und introire ofli- 
zielle Ausdrücke. c. 7,2. 8,7. 8,10. 
- 9, multis mortalibus] mortales 
Menschen findet sich namentlich 
oft mit Zahlbegriffen: memo, alii, 
multi (so auch Cic.) und besonders 
in Sehlachtberiehten bei Verlust- 
angaben. vgl. c. 19, 6 alii mor- 
tales. 





a. Ch. 210. LIBER XXVII CAP. 65. 9 
naves redit atque in Siciliam tramisit, tertio decumo die, quam 
profectus inde erat, Lilybaeum revectus. ex captivis quaestione 
habita haec comperta consulique Laevino omnia ordine per- 
scripta, ut sciret, quo in statu res Africae essent: quinque 
mila Numidarum eum Masinissa Galae filio, acerrimo iuvene, 
Carthagine esse, et alios per totam Africam milites mercede 
conduci, qui in Hispaniam ad Hasdrubalem traicerentur, ut is 
quam maximo exercitu primo quoque tempore in Italiam trans- 
gressus iungeret se Hannibali; in eo positam victoriam credere 
Carthaginienses; classem praeterea ingentem apparari ad Sici- 
liam repetendam, eamque se credere brevi traiecturam. haec 
recitata a consule ita movere senatum, ut non expectanda 
comitia consuli censerent, sed dictatore comitiorum habendorum 
causa dieto extemplo in provinciam redeundum. illa disceptatio 
tenebat, quod consul in Sicilia se M. Valerium Messallam, qui 
tum classi praeesset, dictatorem dicturum esse aiebat, patres 
extra Romanum agrum — eum autem in Italia terminari — 
negabant dictatorem dici posse. M. Lucretius tribunus plebis 
cum de ea re consuleret, ita decrevit senatus, ut consul, prius- 
quam ab urbe discederet, populum rogaret, quem dictatorem 
diei placeret, eumque, quem populus iussisset, dictatorem dice- 
ret; si consul noluisset, praetor populum rogaret; si ne is 
quidem vellet, tum tribuni ad plebem ferrent. cum consul se 
populum rogaturum negasset, quod suae potestatis esset, prae- 
toremque vetuisset rogare, tribuni plebis rogarunt, plebesque 
scivit, ut Q. Fulvius, qui tum ad Capuam erat, dictator dice- 
retur. sed quo die id plebis concilium futurum erat, consul 
eine 


lichem Sinne íerminare 
rüumliche Grenze machen. 


tertio decumo die quam profectus — 
erat| der Zeitpunkt, nach dem ein 


Ereignis eingetreten ist, wird oft 
unter Weglassung von post 
durch den Ablativ einer Ordinal- 
zahl und quam mit Plusquamperf. 
bei Liv. ausgedrückt. c. 7, 1. dije 
quarto et tricensimo, quam profectus 
erat. 

13. classem — apparari] hàufig 
statt parare, zur Steigerung des 
Begriffes, so bellum, arma, oder 
bellum armaque apparare. 

15. illa disceptatio tenebat] der 
Streit darüber hielt an (und somit 
die Sache auf). 

extra agrum Romanum] Der Be- 
griff ,rómische Mark: soll danach 


nicht auf sümtlichen rómischen 
Staatsbesitz  ausgedehnt ^ werden 
dürfen. 


terminari] meistens in eigent- 


negabant dictatorem dici posse] 
die erforderlichen Auspicien sind 
für den Staat nur giltig, wenn sie 
auf Staatsland angestellt werden. 

16. tribunus — consuleret] erg. 
senatum. Danach hatten damals die 
Volkstribunen das Recht, den Senat 
zu berufen. 

populum — ad plebem] populus 
bezeichnet wegen des Gegensatzes 
ad plebem wohl die Centuriatkomi- 
tien; ad plebem die Tributkomitien. 

17. quod suae potestatis esset] vgl. 
22, 8. Dem Konsul stand die Er- 
nennung eines Diktators zu; er ver- 
bat sich daher mit Recht einen 
Vorschlag des Volkes (iussisset). 

praetoremque vetuisset | dies konnte 
der Konsul pro iure maioris imperii: 
90, 24, 3. 


10 


16 


17 


19 


[oi 


-1 


S 


10 LIBER XXVII. CAP. 5. 6. 


a. u. 544. 


clam nocte in Sicilim abiit; destitutique patres litteras ad 
M. Claudium mittendas censuerunt, ut desertae ab conlega rei 
publieae subveniret diceretque, quem populus iussisset, dicta- 
torem. ita a M. Claudio consule Q. Fulvius dietator dietus, 
et ex eodem plebis scito ab Q. Fulvio dictatore P. Licinius 
Crassus pontifex maximus magister equitum dictus. 

Dictator postquam Romam venit, C. Sempronium Blaesum 
legatum, quem ad Capuam habuerat, in Etruriam provinciam 
ad exercitum misit in locum C. Calpurni praetoris, quem, ut 
Capuae exereituique suo praeesset, litteris excivit. ipse comitia 
in quem diem primum potuit edixit; quae certamine inter tri- 
bunos dictatoremque iniecto perfici non potuerunt. Galeria 
iuniorum, quae sorte praerogativa erat, Q. Fulvium et Q. Fabium 
consules dixerat, eodemque iure vocatae inclinassent, mni se 
tribuni plebis C. et L. Arrenii interposuissent, qui neque magi- 
stratum continuari satis civile esse aiebant, et multo foedioris 
exempli eum ipsum creari, qui comitia haberet; itaque si suum 
nomen dictator acciperet, se comitiis intercessuros; sl aliorum 
praeterquam ipsius ratio haberetur, comitis se moram mon 
facere. dictator causam comitiorum auctoritate senatus, plebis 
scito, exemplis tutabatur: namque Cn. Servilio consule, cum 
C. Flaminius alter consul ad Trasumennum cecidisset, ex auc- 
toritate patrum ad plebem latum, plebemque scivisse, ut, quoad 
bellum in Italia esset, ex iis, qui consules fuissent, quos et 
quotiens vellet, reficiendi consules populo ius esset; exempla- 
que in eam rem se habere vetus L. Postumi Megelli, qui inter- 
rex iis comitiis, quae ipse habuisset, consul cum C. Iunio 


€. 6, 3. Galeria iuniorum, quae — tragen* — Stimmen für sich selbst 
sorte praerogativa erat| diejenige — annehmen. 
Centurie, welche zuerst wühlen praeterquam] — aufser; oft auch 
sollte, wurde ausgelost; hier die mit folgendem etiam: 26, 13, 14. 


centuria iwniorum der ersten Klasse 
aus der tribus Galeria. 9296, 22, 2. 
eodemque — inclinassent] meist 
schlossen sich die übrigen Centurien 
der Abstimmung der praerogativa 
an; dieselben heifsen 2wre vocatae 
,verfassungsmüfsig berufen" im 
Gegensatz zu der praerogativa; 
vgl. 5, 18, 2. iure vocatis tribubus. 
4. satis civile] ,,es sei nicht recht 
bürgerfreundlich, republikanisch*. 
5, 23, b. parum id mon civile modo, 
sed. humanum etiam visum. 
foedioris exempli] evg. esse. vgl. 
26, 2, 2. rem mali exempli esse. 
5. suum nomen acciperet] ,,seinen 
Namen als den eines zulüssigen 
Kandidaten in die Wahlliste ein- 


mortepraeterquam honesta, etiam leni. 

moram non facere| vom Richter 
entlehnt, der die Parteien mit «//il 
vos moror entlàfst, werden morari, 
im mora esse, moram facere eigent- 
liche Ausdrücke für Ankündigung 
einer Intercession. 3, 94, 7. in mora 
tribuni erant. 

6. causam — tutabatur] er suchte 
das Verfahren zu verteidigen. 

7. namque] Liv. stellt samque 
gleichmàüfsig vor Vokale und Konso- 
nanten und sowohl an den Anfang des 
Satzes als hinter das erste Wort. — 

Cn. Servilio] im Jahre 217; Liv. 
hat die Verhandlung im 22. "Buch 
übergangen. 

8. exempla 


im eam rem] eine 


LIBER XXVII. |. CAP. 6. 11 


a. Ch. 210. 209. 


Bubulco creatus esset, recens Q. Fabi, qui sibi continuari con- 
sulatum, nisi id bono publico fieret, profecto nunquam sisset. 
his orationibus cum diu certatum esset, postremo ita inter 
dictatorem ac tribunos convenit, ut eo, quod censuisset sena- 
tus, staretur. patribus id tempus rei publicae visum est, ut 
per veteres et expertos bellique peritos imperatores res pu- 
bliea gereretur; itaque moram fieri comitiis non placere. con- 
cedentibus tribunis comitia habita; declarati consules Q. Fabius 
Maximus quintum Q. Fulvius Flaccus quartum. praetores inde 
creati L. Veturius Philo T. Quinctius Crispinus C. Hostilius 
Tubulus C. Aurunculeius. magistratibus in annum creatis 
Q. Fulvius dictatura se abdicavit. 

Extremo aestatis huius classis Punica navium quadraginta 
cum praefecto Hamilcare in Sardiniam traiecta Olbiensem primo, 
dein, postquam ibi P. Manlius Volso praetor cum exercitu appa- 
ruit, circumacta inde ad alterum insulae latus, Caralitanum 
agrum vastavit et cum praeda ommis generis in Africam redit. 

Sacerdotes Romani eo anno mortui aliquot suffectique: 
C. Servilius pontifex factus in locum T. Otacili Crassi; Ti. 
Sempronius T;. f Longus augur factus in locum T. Otacili 
Crassi; decemvir item sacris faciundis in locum Ti. Semproni 
C. £. Longi Ti. Sempronius Ti. f. Longus suffectus. M. Marcius 
rex sacrorum mortuus est et M. Aemilus Papus maximus 


curio; neque in eorum locum sacerdotes eo anno suffecti. 
Et censores hic annus habuit, L. Veturium Philonem et 


seltene Konstruktion. vgl. 30, 30, 16 
satis ego documenti in omnis casus 
sum. 

bono publico] — ,,zum allgemeinen 
Wohle, im óffentlichen Interesse"; 
hàufig; z. D. 29, 27, 9. bono rei- 
publicae suoque; Gegensatz: 4, 4, 5 
pessimo publico. 

nisi — fieret] der Bedingungssatz 
steht im lImperfekt, weil er einen 
allgemeinen Gedanken  enthiült: 
Wenn es nicht — würe*. 

9. ita — convenit] der Diktator 
lüfst sich also auf einen Vergleich 
ein, beendet die Komitien und sagt 
neue an. 

13. extremo aestatis] temporaler 
Ablativ des substantivierten Neu- 
trums; 35, 13,4 extremo iam hiemis 
wiesonst exitw anni, c. 7,1. u. c 17,1. 
aestatis principio. 

classis traiecta| gewóhnlich ist 
bei éraicere die Person oder Sache, 
welche hinübergefahren wird, Ob- 
jekt. Doch 10, 2, 10 nautae co- 


guntur naves — in alteram ripam 
traicere u. ó. 

15. in locum] ,,an Stelle". Durch 
die Wahl wird jemand nach einem 
Posten hingeschickt, für denselben 
bestimmt; vgl. c. 3, 9 in praesidium. 

suffectus] genauer wàüre coopía- 
ius, was Liv. jedoch nicht immer 
berücksichtigt. vgl. c. 8, 4. u. o. 

16. rex sacrorum] — rez sacrifi- 
culus — Opferkónig; ein Priester, der 
nach Abschaffung des Kónigtums 
die priesterlichen Funktionen des 
Kónigs und seinen Titel übernahm; 
man fürchtete die religio zu ver- 
letzen, wenn ein anderer als ein 
rex opfere. 

mazimus curio| derselbe übte die 
geistliche Oberaufsicht über die 
Gottesdienste  sümtlicher Kurien. 
Die Wortstellung weicht von der 
gewóhnlichen ab, wie c. 8, 1. 
imacimi curionis; gegen 9, 1, 1. cu- 
rio maximus. wgl 8 1Y. maximum 
pontificem, 


10 


11 


13 


14 


16 


1 


oo 


19 


[£4] 


Qt 


19 LIBER XXVII. CAP. 6. 7. a. u. 544. 545. 
P. Lieinium Crassum, maximum pontificem. Crassus Licinius 
nee consul nec praetor ante fuerat quam censor est factus; ex 
aedilitate gradum ad censuram fecit. sed ii censores neque 
senatum legerunt neque quiequam publicae rei egerunt: mors 
diremit L. Veturi; inde et Licinius censura se abdicavit. aediles 
eurules L. Veturius et P. Licinius Varus ludos Romanos diem 
unum instaurarunt. aediles plebei Q. Catius et L. Porcius 
Lieinus ex multaticio argento signa aenea ad Cereris dedere, 
et ludos pro temporis eius copia magnifice apparatos fecerunt. 

Exitu anni huius C. Laelius legatus Scipionis die quarto 
et tricensimo quam a Tarracone profectus erat, Romam venit; 
isque cum agmine captivorum ingressus urbem magnum con- 
eursum hominum fecit. postero die in senatum introductus 
captam Carthaginem, caput Hispaniae, uno die, receptasque 
aliquot urbes, quae defecissent, novasque in societatem adscitas 
exposuit. ex captivis comperta iis fere congruentia, quae in 
litteris fuerant M. Valeri Messallae. maxime movit patres 
Hasdrubalis transitus in ltaliam, vix Hannibali atque eius 
armis obsistentem. productus et in contionem Laelius eadem 
edisseruit. senatus ob res feliciter a P. Scipione gestas suppli- 
cationem in unum diem decrevit; C. Laelium primo quoque. 
tempore cum quibus venerat navibus redire im Hispaniam 
iussit. Carthaginis expugnationem in hunc annum contuli 
multis auctoribus, haud nescius quosdam esse, qui anno in- 


17. gradum | ad. censuram | fecit] 
,er machte einen Sprung"; gewóhn- 
lich werden Konsulare zu Censoren 
gewühlt. — Zur Wendung 6, 35, 2. 
iam €0 gradwm fecisse plebeios. — 

18. mors diremit| erg. censuram. 
Die Ellipse erscheimt hart, doch 
scheut sie Liv. auch sonst nicht: 
24, 31, 2. postquam — Hippocraten 
— pervasit rumor (erg. adesse). 

19. ludos Homanos| dies sind 
die àltesten, angeblich von Tarqui- 
nius Priseus eingesetzten Spiele, 
der für dieselben den circus maxi 
mus bauen liefs; sie bestehen aus 
Opferschmaus, ^ Prozession und 
Kampfspiel. 


ex multaticio argento] ,,aus Straf-, 


geldern". multaticius 1st eine Neu- 
bildung des Liv., der es háufig an- 
wendet. 

sigma — dedere] ,sie stifteten, 
stellten**; offizieller Ausdruck: c. 36, 
9. tria signa ad Cereris — dederunt. 

ad Cereris] erg. aedem; ein bei 
Liv. beliebter Grücismus: c. 36,9. u. 6. 


magnifice apparatos] bei ludi, cena, 
epulae u. a. heifst auch apparatus 
an sich — prüchtig bereitet. 

€. 4, 4. productus| produci in 
contionem oder (29, 22, 1) ad popu- 
lum ist stehende Wendung — Ein- 
führung in die Volksversammlung 
(von Gesandten, Auslündern). 

edisseruit| Liv. hat dies Wort nur 
noch 84, 52, 3. 44, 41, 4 (auch bei 
Cicero); daneben 22,54, 8 edissertare. 

5. in huncannum] auf 210; infolge 
der Annahme, dafs Scipio 211 nach 
Spanien gekommen sei; nach anderen 
kam er erst 209 dorthin. 

multis auctoribus] auctore aliquo 
facere aliq. setzt Gleichzeitig- 
keit der Veranlassung und der 
erfolgenden Handlung voraus; da 
jedoch die alten Quellen mit der Un- 
mittelbarkeit von noch Lebenden 
auf den Schriftsteller wirken, so 
ist bei Liv. contuli multis auctoribus 
und 36, 19, 11. Polybio auctore — 
scripsimus u. à. erklàrlich. 

haud nescius] diese Verbindung 


LIBER XXVH. CAP. 7. 13 


a. Ch. 209. 


sequenti captam tradiderint, quod mihi minus simile veri visum 
est annum integrum Scipionem nihil gerundo in Hispania con- 
sumpsisse. 

Q. Fabio Maximo quintum Q. Fulvio Flacco quartum con- 
sulibus idibus Martiis, quo die magistratum inierunt, ltalia 
ambobus provincia decreta, regionibus tamen partitum im- 
perium: Fabius ad Tarentum, Fulvius in Lucanis ac Bruttiis 
rem gereret. M. Claudio prorogatum in annum imperium. 
praetores sortiti provincias, C. Hostilius Tubulus urbanam, 
L. Veturius Philo peregrinam cum Gallia, T. Quinctius Cris- 
pinus Capuam, C. Aurunculeius Sardiniam. exercitus ita per 
provincias divisi: Fulvio duae legiones, quas in Sicilia M. Vale- 
rius Laevinus haberet, Q. Fabio, quibus in Etruria C. Calpur- 
pius praefuisset; urbanus exercitus ut in Etruriam succederet; 
C. Calpurnius eidem praeesset provinciae exercituique; Capuam 
exereitumque, quem Q. Fulvius habuisset, T. Quinctius obti- 
neret; C. Hostilius ab C. Laetorio propraetore provinciam exer- 
«ctumque, qui tum Arimini erat, acciperet. M. Marcello, qui- 
bus consul rem gesserat, legiones decretae. M. Valerio cum 
L. Cincio — iis quoque enim prorogatum in Sicilia imperium 
— Üannensis.exercitus datus, eumque supplere ex militibus, 
qui ex legionibus Cn. Fulvi superessent, iussi. conquisitos eos 
consules in Siciliam miserunt; additaque eadem militiae igno- 
minia, sub qua Cannenses militabant quique ex praetoris 
Cn. Fulvi exercitu ob similis iram fugae missi eo ab senatu 
fuerant. C. Aurunculeijo eaedem in Sardinia legiones, quibus 
P. Manlius Volso eam provinciam obtinuerat, decretae. P. Sul- 
piejo eadem legione eademque classe Macedoniam obtinere 
iusso prorogatum in annum imperium. triginta quinqueremes 
ex Sicilia Tarentum ad Q. Fabium consulem mitti iussae; cetera 


bei Liv. nur einmal, an unserer 
Stelle, sonst 20n nescius: 43, 13, 1. 

6. minus simileveri] — ,,nichtrecht 
wahrscheinlich*; minus ist bei Liv. 
sehr oft — non satis; z. B. 99,19, 4 
minus — ausus. 

annum integrum] Liv. làfst unbe- 
rücksichtigt, dafs, wer die Erobe- 
rung wie Polybius in 209 setzte, 
auch die Ankunft 209 und nicht 211 
ausetzen mufste. 

*. regionibus — partitum] .,ráum- 
lich getrennt*. vgl. c. 35, 10 pro- 
vinciae — non permixtae regionibus. 

8. peregrinam cum Gallia] da die 
iurisdictio inter cives et peregrinos 
im Kriege abnahm, der Mangel 
an Feldherrn aber hervortrat, so 
wird der praetor peregrinus nach 


Bedürfnis mit einem Kommando 
betraut. c. 22, 3 peregrina et quo 
senatus censuisset. 

12. ex legionibus Cn. Fulvii] es 
sind die bei Herdonea geschlagenen 
Truppen. 

13. militiae — ignominia] vgl. 
26, 1, 10 ne in oppidis hibernarent 
neve hiberna propius ullam urbem 
decem milibus passuum aedificarent. 

ob — iram fugae] freier Gebrauch 
des gen. object. — wegen der Flucht. 
9, 1, 5 ob iram repulsae u. ó. 

sub qua militabant| sub drückt 
die Unterwerfung unter eine hóhere 
Anordnung aus; vgl. sub auspicio, 
sub duce u. a. 95, 19, 4 sub hoc 
sacramento — militavi. 

15. sitti tvussae] ?ubeo ist mit 


-1 


13 


17 


e 


LIBER XXVII. CAP. 7. 8. a. u. 545. 


14 


classe placere praedatum in Africam aut ipsum M. Valerium 
Laevinum traicere aut mittere seu L. Cincium seu M. Valerium 
Messallam vellet. nec de Hispania quiequam mutatum, nisi 
quod non in annum Scipioni Silanoque, sed donee revocati ab 
senatu forent, prorogatum imperium est. ita provinciae exer- 
cituumque in eum annum partita imperia. 

Inter maiorum rerum curas comitia maximi curionis, cum 
in locum M. Aemili sacerdos crearetur, vetus excitaverunt cer- 
tamen, patrieiis negantibus C. Mamih Atelli; qui unus ex plebe 
petebat, habendam rationem esse, quia nemo ante eum nisi ex 
patribus id sacerdotium habuisset. tribuni appellati ad sena- 
tum (remp reiecerunt; senatus populi potetatem fecit: ita primus 
ex plebe creatus maximus curio C. Mamilius Atellus. et flami- 
nem Dialem invitum inaugurari coegit P. Licinius pontifex 
maximus C. Valerium Flaccum; decemvirum sacris faeiundis 
creatus in locum Q. Muci Seaevolae demortui C. Laetorius. 
causam inaugurari coacti flaminis libens reticuissem, ni ex 
mala fama in bonam verüisset. ob adulescentiam neglegentem 
luxuriosamque C. Flaccus flamen captus a P. Licinio pontifice 
maximo erat, L. Flaeco fratri germano cognatisque aliis ob 
eadem vitia invisus. is ut animum eius cura sacrorum et. 
caerimoniarum cepit, ita repente exuit antiquos mores, ut nemo 


dem Inf. Pass. verbunden, trotz- 
dem ein persónliches Subjekt die 
Handlung  vollbringt, (als  würe 
der Befehl an die Sache, an der 


er vollzogen wird, gerichtet. 43, 
12, 6. quattuor legiones scribi 
iussae. 


17. sed donec revocati] dies un- 
cewóhnliche Verfahren wird bei 
überseeischen Expeditionen immer 
notwendiger; ebenso erhált Scipio 
Afrika 30, 1, 10., Flamininus Make- 
donien 32, 28, 9. 

e: 8, 1. vetus — certamen] es ist 
die bereits durch das ogulnische Ge- 
setz (10, 6 u. f£.) entschiedene Frage 
nach der Qualifikation der Plebejer 
zu hóheren Priesterümtern, die für 
diesen Fall, der kein Prücedens 
hatte, bestritten wurde. 

3. tribuni appellati] Atellus ruft 
die Tribunen zum Schutz der lex 
Ogulnia auf gegen die seiner Wahl 
versagte Bestátigung (patricis ne- 
gantibus). Die Tribunen verweisen 
die Sache an den Senat, als oberste 
Instanz in sakralen Dingen; der 
Senat entzieht sich der Entschei- 


dung, indem er es dem Volke über- 
làfst, die lex Ogulnia auch auf diesen 
Fall anzuwenden, was bisher unter- 
blieben war. 8. 2. quia «emo ante 
— misi ex patribus. 

populi potestatem fecit] sehr oft 
sagt Liv.: populo potestas facta; 
Beispiel für den Genitiv nur 43,15, 5. 
practores consulis — arbitrium fe- 
cerunt, 

4. inaugurari] ,sich weihen zu 
lassen"; ein feierliches Augurium 
entschied über die Zulüssigkeit der 
Wahl. 

decemvirum] ist Genit. Plur; ,,als 
einer der Decemvirn*'; so ófter auch 
duwumvirum creari (archaisch). 

5. inaugurari coacti flaminis] — 
cur flamen | inaugurari | coactus 
esset. 

adulescentiam neglegentem luxurio- 
samque| meglegens (Gegensatz dili- 
gens) mit Rücksicht auf die Ver- 
mógensverwaltung — unordentlich ; 
bei Liv. nur hier. Durch die mit 
dem flaminiwum verbundene strenge 
Zucht hoffte man seine Besserung 
zu erreichen. 


LIBER XXVII. CAP. 8. 15 


a. Ch. 209. 


tota iuventute haberetur prior nec probatior primoribus patrum, 
suis pariter alienisque esset. huius famae consensu elatus ad 
iustam fiduciam sui rem intermissam per multos annos ob in- 
dignitatem flaminum priorum repetivit, ut in senatum introiret. 
ingressum eum curiam cum L. Licinius praetor inde eduxisset, 
iribunos plebis appellavit. flamen vestutum ius sacerdotii re- 
petebat: datum id cum toga praetexta et sella curuli ei flaminio 
esse. praetor non exoletis vetustate annalium exemplis stare 
ius, sed recentissimae cuiusque consuetudinis usu volebat: nec 
patrum nec avorum memoria Dialem quemquam id ius usur- 
passe. tribuni rem inertia flaminum obliteratam ipsis, non 
sacerdotio damno fuisse cum aequom censuissent, ne ipso qui- 
dem contra tendente praetore magno adsensu patrum plebis- 
que flaminem in senatum introduxerunt, omnibus ita existi- 
mantibus, magis sanctitate vitae quam sacerdotii iure eam 
rem flaminem obtinuisse. 

Consules priusquam in provincias irent, duas urbanas le- 
giones, in supplementum quantum opus erat ceteris exercitibus 
militum scripserunt. urbanum veterem exercitum Fulvius con- 
sul C. Fulvio Flacco legato — frater hie consulis erat — in 
Etruriam dedit ducendum, et legiones quae in Etruria erant 
Romam deducendas. et Fabius eonsul reliquias exercitus Ful- 
viani conquisitas — fuere autem ad quattuor milia trecenti quadra- 
ginta quattuor — Q. Maximum filium ducere in Siciliam ad 
M. Valerium proconsulem iussit atque ab eo duas legiones 


6. tota inventute|] — , iim Bereiche 
der Jugend*; lokaler Ablativ statt 
er oder de; vgl 26, 38, 12 for- 
tissimi toto Punico ecvercitu 
u. ó. 
probatior] diesen Komparativ hat 
zuerst Liv., doch bildet schon Cicero 
probatissimus. Beachte die Allitte- 
ration: prior probotior primoribus 
patrum; hàufig prior potiorque. 

7. utinsenatwum introiret] er ver- 
langte Eintrittsrecht in den Senat. 
Anders c. 5, 6. 

8. datum id] nüàmlich schon von 
Numa. 1, 20, 2 insignique eum veste 
et curuli regia sella adornavit. 

..9. exoletis vetustate annalium] 
,auf den infolge des Alters der 
Überlieferung ungiltig gewordenen 
Beispielen*. ezxolesco statt des ge- 
wóhnlichen obsolesco z. B. 9, 52, 4. 

stare ius] .,das Recht beruhe 
nicht, habe nieht zur Grundlage"; 
konstruiert wie miti aliq. re. 94, 


1, 13 ui — societas eo iure staret 
(Cic.). 

recentissimae consuetudinis usu| 
auf dem durch die neuste Sitte 
entstandenen Brauche*. (Gewóhn- 
lich wird umgekehrt nach dem 
usus, mos maiorum entschieden. — 
Hóchst auffallend ist der Pleonas- 
mus consuetudinis usus. 

usurpasse] bezeichnet mit repe- 
tere verbunden eine rechtmàá[sige 
Inanspruchnahme. 4, 3, 5. quod 
populi est, repetimus atque usurpa- 
mus. 

10. contra tendente] tendere hàufig 
für Parteibestrebungen der Politik; 
24. 98, 1. cum ali alio tenderent 
94, 5, 8. 24, 31, 4. ultra tendere. 
28, 14, 8 propalam tendere. 

13. ad quattuor milia trecenti 
quadraginta quattuor ad wendet Liv. 
mehrfach an bei Zahlen, die bis 
zu den Einern spezialisiert sind; 
ja sogar 23, 37, 11. ad quadra- 
ginta wnwm. 


9 


10 


11 


13 


14 


18 


9 


2 


LIBER XXVII. CAP. 8. 9. 


16 


a. u. 545. 


et trieinta quinqueremes accipere. nihil eae ductae ex insula 
legiones minuerunt nec viribus nec specie eius provinciae prae- 
sidium. nam cum praeter egregie suppletas duas veteres 
legiones transfugarum etiam Numidarum equitum peditumque 
magnam vim haberet, Siculos quoque, qui in exercitu Epicydis 
aut Poenorum fuerant, belli peritos viros, milites scripsit. ea 
externa auxilia cum singulis Romanis legionibus adiunxisset, 
duorum speciem exereituum servavit: altero L. Cincium par- 
tem insulae, qua regnum Hieronis fuerat, tueri iussit; altero 
ipse ceteram insulam tuebatur, divisam quondam Romani Punici- 
que imperii finibus, classe quoque septuaginta navium partita, 
ut omni ambitu litorum praesidia orae maritumae essent. ipse 
cum Muttinis equitatu provinciam peragrabat, ut viseret agros 
eultaque ab incultis notaret et perinde dominos laudaret 
castigaretque. ita tantum ea cura frumenti provenit, ut et 
Romam mitteret, et Catimam conveheret, unde exercitui, qui 
ad Tarentum aestiva acturus esset, posset praeberi. 

Ceterum transportati milites in Siciliam — et erant maior 
pars Latini nominis sociorumque — prope magni motus causa 
fuere: adeo ex parvis saepe magnarum momenta rerum pen- 
dent. fremitus enim inter Latinos sociosque in conciliis ortus, 
decimum annum dilectibus, stipendiis se exhaustos esse; quot- 


14. mec viribus mec specie | viribus 

eigentliche — Wehrhaftigkeit, 
specie — Ansehnlichkeit; also etwa: 
faktisch und numerisch. 

15. Epicydis aut. Poenorum] da 
beides eigentlich dasselbe besagt, 
erwarten wir vel statt awt. Liv. 
macht jedoch von dem einfachen 
vel einen üufserst sparsamen Ge- 
brauch und scheidet es nicht von 
«aut; háufiger wendet er vel — vel an. 

16. tueri iussit] tueri und tutari 
-— decken und bedecken, bezeichnen 
in der Militàrsprache den bewaff- 
neten, zur Abwehr bestimmten 
und bereiten Schutz c. 15, 5. tutandis 
commeatibus c. 95, 4. arcem tutatus 
esset. 

17. insulam, divisam quondam | 
die Worte sind nicht klar, da von 
einer Teilung zwischen Rom und 
Karthago nichts bekannt ist. 

omni ambitu litorum] ambitus 
im eigentlichen Sinne findet sich 
auch bei Cic.; Liv. scheint es nur 
hier zu gebrauchen; hàufiger circu- 
itus. 

cultaque ab incultés notaret] — 


durch eine nota von einander schei- 
den; wie discernere konstruiert. 

perinde] entsprechend. Zu 
perinde ohne folgenden Vergiei- 
chungssatz 39, 44, 9. perinde wor 
instituta fuerat — dem Manne ent- 
sprechend. 

19. tantum frumenti provenit] ,,es 
ging ein als Ertrag". 45, 13, 16 
ex fructibus, quae ibi — proveniant. 

praeberi] ,,geliefert werden", tech- 
nischer Ausdruck von Lieferungen 
auf Staatskosten, daneben prae- 
stare. 

e. 9—10, 10. Mehrere Kolo- 
nieen verweigern den Gehor- 
sam. 

e. 9, 1. ez parvis] erg. rebus. vgl. 
32, 17, 9. ex momentis parvarum 
plerumque. rerum. penderet. (bellum). 

2. in conciliis] es sind private Ver- 
sammlungen zu politischen Zwecken. 

dilectibus stipendiis] das zwei- 
gliedrige Asyndeton malt die Er- 
regung der ltedner. 25, 14, 9. quos 
vires sanguis desereret von Kámpfern, 
die mit dem letzten Hauche noch 
angreifen. 


zx. Ch. 209. 


LIBER XXVIT. 


CAP. 9. 11 


annis fefme clade magna pugnare; alios in acie occidi, alios : 
morbo absumi; magis perire sibi civem, qui ab Romano miles 
lectus sit, quam qui ab Poeno captus: quippe ab hoste gratis 
remitti in patriam, ab Romanis extra Italiam in exilium verius 


quam in militiam ablegari. 


octavum iam ibi annum sene- 


scere Cannensem militem, moriturum ante, quam Italia hostis, 


quippe nunc eum maxime florens viribus, excedat. 


Si veteres 


milites non redeant in patriam, novi legantur, brevi neminem : 


superfuturum. 


itaque, quod propediem res ipsa negatura sit, 


priusquam ad ultimam solitudinem atque egestatem perveniant, 
negandum populo Romano esse. si consentientis in hoc socios 
videant Romani, profecto de pace cum Carthaginiensibus iun- 
genda cogitaturos; aliter numquam vivo Hannibale sine bello 


ltaliam fore. 


haec acta in conciliis. 


triginta tum coloniae 


populi Romani erant; ex iis duodecim, cum omnium legationes 
Romae essent, negaverunt consulibus esse, unde milites pecu- 


niamque darent. 


eae fuere Ardea Nepete Sutrium Alba Car- 
seoli Cora Suessa Cercei Setia Cales Narnia Interamna. 


nova 


re consules icti cum absterrere eos a tam detestabili consilio 
vellent, eastigando increpandoque plus quam leniter agendo 
profeceturos rati, eos ausos esse consulibus dicere aiebant, quod 


3. magis perire sibi] sibi Dativ 
des Interesses; ,,er sei für sie mit 
grófserer Gewifsheit verloren'*. 


ab Romano — ab Poeno] die Sin- 
gularia der Vólkernamen zur Be- 
zeichnung 1) des ganzen Volkes, 
2) des Heeres eines Volkes, 3) des 
Feldherrn als Vertreter eines Volkes, 
sind namentlich in der 1. u.3. Dekade 
háufig. Meist werden damit grofse 
Nationen (oder ihre Vertreter) 
bezeichnet. Auf griechische Ver- 
háltnisse wird der Gebrauch nicht 
ausgedehnt. 


in exiliwm verius] verius setzt 
einen richtigen Ausdruck an die 
Stelle eines falschen — eigentlich 
richtiger, mehr. 1, 56, 9. ludibrium 
verius, quam comes. 

ablegari| Ausdruck der Militürs: 
abkommandieren. 29, 25, 5. (con- 
sulem) procul ab Italia ablegatwm. 


4. nunc cum mazime] cum maxime 
entstanden aus «w£ cum mazime, er- 
scheint schon bei Cie. ohne wt — 
ganz besonders; 99, 17, 20 omnia — 
passi sumus et cum macime pati- 
nur. 


Tit. Liv. B. 91. 


6. consentientis in hoc] 4m rem 
consentire ist nicht selten, 26, 36, 10 
in haec — consenswm est. 9, 32,9 
im wnwum consentientia. Dagegen 
8 14. consensisse — ad. 

aliter] — quod misi ita fieret, 
ebenso alioquin, ist livianisch, 
90, 37, 6. aliter mec indutias mec 
spem pacis wllam esse. 

7. coloniae populi K.] der Genitiv 
bezeichnet die Kolonien als Besitz 
des Volkes; ihre Bewohner waren 
Latiner. 

omniwm legationes] gemeint sind 
die magistratus und principes der 
Kolonien, die ófters zur Festsetzung 
der Kontingentziffer nach Rom citiert 
werden. i 

8. nova re — icti] ,|von der Uber- 
raschung getroffen". Die háufige 
von kórperlichen Verhültnissen ent- 
lehnte Metapher ist beiden Sprachen 


gemeinsam. c. 51, 12 ictus luctu 
u. à. 
castigando | increpandoque| — 10, 


35, 11 ?urganti increpantique. Da 
beides nur einen Tadel mit Worten 
bezeichnet, so kann leniter agendo 
nichts sein, als Bitten. 


2 


10 


11 


13 


14 


10 


[59] 


LIBER XXVII. CAP. 9. 10. 


18 


a. u. 545, 


ut in senatu pronuntiarent in animum inducere non 
possent: non enim detractationem eam munerum militiae sed 
apertam defectionem a populo Romano esse. redirent itaque 
propere in colonias, et tamquam integra re, locuti magis quam 
ausi tantum nefas, eum suis consulerent; admonerent non Cam- 
panos neque Tarentinos esse eos sed Romanos; inde oriundos, 
inde in colonias atque in agrum bello captum stirpis augendae 
causa missos; quae liberi parentibus deberent, ea illos Romanis 
debere, si ulla pietas, si memoria antiquae patriae esset. con- 
sulerent igitur de integro: nam tum quidem quae temere agi- 
tassent, ea prodendi imperi Romani, tradendae Hannibali vic- 
toriae esse. cum alternis haec consules diu iactassent, nihil 
moti legati neque se, quod domum renuntiarent, habere di- 
xerunt, neque senatum suum, quod novi consuleret, ubi nec 
miles, qui legeretur, nec pecunia, quae daretur in stipendium, 
esset. cum obstinatos eos viderent consules, rem ad senatum 
detulerunt, ubi tantus pavor animis hominum est iniectus, ut 
magna pars actum de imperio dicerent: idem alias colonias 
facturas, idem socios; consensisse omnis ad prodendam Han- 
nibali urbem Romanam. Consules hortari et consolari senatum 
et dicere alias colonias ia fide atque officio pristino fore: eas 
quoque ipsas, quae officio decesserint, si legàti cirea eas colo- 
nias mittantur, qui castigent, non qui precentur, verecundiam 
imperii habituras esse. permissum ab senatu iis cum esset, 
agerent facerentque, ut e re publica ducerent, pertemptatis 


consules 


9. in animum inducere] — sich 
entschliefsen, wird bei Liv. gleich- 
müísig mit wí und Inf. verbunden; 
Cicero sagt animwm inducere mit 
dem Infinitiv; anders c. 12, 7. 

10. tanquam integra re] ,,als 
wenn die Sache noch uneróürtert 
würe''; oft rem integram referre: über 
eine noch nicht verhandelte Sache 
berichten. 

11. sed -Homanos| es wird aufser 
Augen gelassen, dafs die Kolonisten 
eigentlich Latiner sind. 

inde oriundos] das bei Cicero 
seltene, mehr dichterische oriundus 
ist bei Liv. háufig für Herleitung 
der Abstammung aus fernerer 
Zeit; mit nde, unde, a, ex. c. 30, 9. 
Se — ex ea civitate — oriundos ferunt. 

stirpis augendae causae] ,,zur Ver- 
mehrung der Bevólkerung'',34,58,13 
stirpis augendae causa. — Liv. hat 
mehrfach das sonst dichterische 
stirps kollektiv — liberi. 23, 30, 11 
macimus stirpis. 


12. ea, prodendi imperii — esse] der 
Genitiv des Gerundivums mit esse 
zur Bezeichnung dessen, wozu eine 
Sache dient oder geeignet ist, findet 
sich bei Cicero und Sallust selten, 


bei Liv. oft. 

13. alternis] erg. vicibus; ad- 
verbieller Ablativ. 22, 41,3 alternis 
imperitabant erg. diebus. 

€. 10, 1. 2» fide atque officio — 
fore] ,,sie würden in der Treupflicht 
verharren"; wie imn potestate esse 
offizieller Ausdruck. 

eas quoque ipsas] sonst sagt Liv. 
fast ausnahmslos et ?pse. c. 4, T. 
27,1. 28,16. 32,4 u. 6. 43,8 u. 8. w. 

verecundiam | imperii habituras] 
Würden noch Ehrfurchtempfinden*, 
vgl. 23, 4, 6. (R. imperiwm) cuius 
aliqua verecundia erat. 

2, agerent facerentque, ut e re pu- 
blica ducerent] Formel der Senats- 
beschlüsse, mit der den Beamten 
Vollmacht übertragen wurde. 

pertemptatis animis] vor Berufung 


LIBER XXVII. CAP. 10. 19 


a. Ch. 209. 


prius aliarum coloniarum animis citaverunt legatos quaesive- 
runtque ab iis, eequid milites ex formula paratos haberent. 


pro duodeviginti coloniis M. Sextilius Fregellanus respondit et : 


milites ex formula paratos esse, et si pluribus opus esset, 
pluris daturos, et, quidquid aliud imperaret velletque populus 
Romanus, enixe facturos: ad id sibi neque opes deesse et ani- 


mum etiam superesse. consules parum sibi videri praefati pro : 


merito eorum sua voce conlaudari eos, nisi universi patres iis 
in curia gratias egissent, sequi in senatum eos iusserunt. 
senatus quam poterat honoratissimo decreto adlocutus eos man- 
dat consulibus, ut ad populum quoque eos producerent et inter 
multa alia praeclara, quae ipsis maioribusque suis praestitis- 
sent, recens etiam meritum eorum in rem publieam comme- 
morarent. ne nunc quidem post tot saecula sileantur frauden- 
turve laude sua: Signini fuere et Norbani Saticulanique et 
Fregellani et Lucerini et Venusini et Brundusini et Hadriani 
et Firmani et Ariminenses, et ab altero mari Pontiani et 
Paestani et Cosani, et mediterranei Beneventani et Aesernini 
et Spoletini et Placentini et Cremonenses. harum coloniarum 
subsidio tum imperium populi Romani stetit, iisque gratiae in 
senatu et apud populum actae. duodecim aliarum coloniarum, 
quae detractaverunt imperium, mentionem fieri patres vetuerunt, 
neque illos dimitti neque retineri neque appellari a consulibus. 
ea tacita castigatio maxime ex dignitate populi Romani visa est. 

Cetera expedientibus, quae ad bellum opus erant, con- 


einer Versammlung sichern sie sich — res siletur findet sich auch bei 


eie Majoritàt. pertemptatis statt des 

gewühnlichen temptatis noch 2, 3, 6. 
ecquid — haberent] nonne 

haberent; so auch Cicero. 

ex formula| nach der Matrikel, 
92, 57, 10 ad mibtes ex formula 
accipiendos. 

5. sua voce conlaudari] ,,nur durch 
ihren Mund*. Gegensatz: vocibus 
alienis 6, 36, 8. 

6. honoratissimo decreto] honora- 
tus heifst sonst die Person oder 
Sache, welche geehrt wird ; in transi- 
iivem Sinne — ehrend steht Aonori- 
ficus 93, 20, 8 senatus honorifica 
— decreta. 

inter multa alia — etiam] livianisch 
statt cum multa — twm. 26, 50, 2. 

quae praestitissent| ,was sie ge- 
leistet hátten'*. praestare heiíst 
,leisten** bei Liv. im weitesten Um- 
fange. vgl. c. 8, 19. 

1. sileantur] ,soll von ihnen ge- 
schwiegen werden". süere rem u. 


Cicero, silere aliquem ist sonst nur 
dichterisch. 29, 24, 4. si sileretur — 
wenn es verschwiegen würde. 

fuere et — et — et] das Poly- 
syndeton soll die Menge veranschau- 
lichen. 

8. et ab altero mari| Liv. scheidet 
die italischen Meere meist in superum 
und inferum, selten T'uscum und 
Adriaticum. Nach Brundusini und 
Hadriani ist alterum hier zweifel- 
los — Tuscum. 

mediterranei] .aus dem Binnen- 
lande*, von den Stádten auf die Ein- 
wohner übertragen. 21, 60, 4 mari- 
timos — populos — in mediterraneis. 

10. mazime er dignitate] der 
Ausdruck verschleiert, dafs es keine 
andere Móglichkeit gab. vgl.31, 15, 1. 
ex dignitate magis visum. 

e. 10, 11— e. 12. Amtshand- 
lungen der Beamten in Rom. 
Prodigien. 

11. cetera expedientibus] ,als sie 

9* 


Qt 


19 


11 


[n 
Los 


13 


11 


ro 


20 LIBER XXVII. CAP. 10. 11. 


a. u. 545. 


sulibus aurum vicensimarium, quod in sanetiore aerario ad 


2 ultimos casus servabatur, promi placuit. prompta ad quattuor 


milia pondo auri. inde quingena pondo data consulibus et M. Mar- 
cello et P. Sulpieio proconsulibus et L. Veturio praetori, qui 
Galliam provinciam erat sortitus, additumque Fabio consuli 
centum pondo auri praecipuum, quod in arcem "Tarentinam 
portaretur; cetero auro usi sunt ad vestimenta praesenti pecu- 
nia locanda exercitui, qui in Hispania bellum secunda sua 
fama ducisque gerebat. Prodigia quoque, priusquam ab urbe 
consules proficiscerentur, procurari placuit. in Albano monte 
tacta de caelo erant signum lovis arborque templo propinqua, 
et Ostiae lacus, e£ Capuae murus Fortunaeque aedis, et Sinuessae 
murus portaque: haec de caelo tacta. cruentam etiam fluxisse 
aquam Albanam quidam auctores erant; et Romae intus in 
cella [aedis] Fortis Fortunae de capite signum, quod in corona 
erat, in manum sponte sua prolapsum; et Priverni satis con- 
stabat bovem locutum, volturiumque frequenti foro in tabernam 
devolasse, et Sinuessae natum ambiguo inter marem ac femi- 


zu Ordnen versuchten*; dafs sie 
damit nicht zu Stande kamen, ver- 
anlafste eben den Beschluís: promi 
placuit. 

aurum vicensimarium] von dem 
Werte der freigelassenen Sklaven 
wurde !4,, — 5?/ als Abgabe in 
Gold erhoben und im Arar im 
Tempel des Saturn deponiert. — 

in sanctiore aerario] — ,,geheime 
Schatzkammer",, eine besondere Ab- 
teilung des Árar. Zur Offnung des- 
selben bedurfte es eines besonderen 
Senatsbeschlusses, daher promi 
placuit. 

13. praecipwwun ] ,,als aufserordent- 
liche Zahlung"'. praecipuum bezeich- 
net im Gerichtsverfahren den Anteil, 
den bei Teilungen jemand vor den 
anderen voraus empfàngt. Liv. 
wendet es sonst stets als Adjektiv 
an: praecipuum decus, praecipua 
munera u. À. 

praesenti pecunia] ,gegen bar 
Geld'; praesens pecunia ist sofort, 
nicht in einer Frist auf Grund von 
Kontrakten gezahltes Geld; so auch 
23, 31, 2. stipendium praesens. 

e. 11, 2. arborque templo propin- 
qua| der sakrale Stil bezeichnet ein 
Gotteshaus háufiger mit aedes. vgl. 
8 3. aedis Fortunae; templwm ist 
jeder inaugurierte Ort. 


Ostiae lacus] ein See bei Ostia, 
von dem sonst nichts bekannt ist. 

Capuae murus] von dem Prodigium 
des Blitzschlages in die Stadtmauern 
glaubte man, daís es Verlust der 
Freiheit und Wiederkehr des Kónig- 
tums bedeute. 

haec de caelo tacta ] Rekapitulation, 
welche meist durch ein Demon- 
strativ oder demonstratives Adverb 
eingeführt wird. c. 20, 8 haec — 
acta; u. O. 

3. aqua, Albana] der Ableitungs- 
kanal des Albanersees, 396 anf Ge- 
heifs der Gótter eingerichtet. 

intus in cella] ,iinwendig in**, alter- 
tümliche, mehr valgáàre Wendung: 
24, 10, 6 in aede intus. 

sponte sua] von unbelebten Dingen 
mehrfach, doch stets in umgekehrter 
Stellung sua sponte. 

4. satis constabat| — galt als 
ausgemacht*, sonst von historisch 
verbürgten 'Thatsachen; von Pro- 
digien 37, 3, 3. sereno satis com- 
stabat nimbwm ortum. 

bovem locutum] auf dies hàufig 
wiederkehrende Prodigium hielt der 
Senat im Freien Sitzung. 

volturiumque| | auch das  Er- 
scheinen des Uhu und Falken an 
offentlichen Orten und in Tempeln 
galt als Prodigium. 


LIBER XXVIL CAP. 11. 21 


a. Ch. 209. 


nam sexu infantem, quos androgynos volgus, ut pleraque, 5 


faciliore ad duplicanda verba Graeco sermone, appellat, et 
lacte pluvisse, et cum elephanti capite puerum matum. 
prodigia hostiis maioribus procurata, et supplicatio circa omnia 
pulvinaria et obsecratio in unum diem indicta; et decretum, 
ut C. Hostilius praetor ludos Apollini, sicut iis annis voti 
factique erant, voveret faceretque. 


Per eos dies et censoribus creandis Q. Fulvius consul 7 


comitia habuit. «creati censores, ambo qui nondum consules 
fuerant, M. Cornelius Cethegus P. Sempronius Tuditanus. ii 
censores ut agrum Campanum fruendum locarent, ex auctori- 
tate patrum latum ad plebem est, plebesque scivit. senatus 
lectionem contentio inter censores de principe legendo tenuit. 
Semproni lectio erat; ceterum Cornelis morem traditum a 
patribus sequendum aiebat, ut qui primus censor ex iis, qui 
viverent, fuisset, eum principem legerent: is T. Manlius Tor- 
quatus erat; Sempronius, cui di sortem legendi dedissent, ei 
ius liberum eosdem dedisse deos; se id suo arbitrio facturum 
leeturumque Q. Fabium Maximum, qnem tum principem Ho- 
manae civitatis esse vel Hannibale iudice victurus esset. cum 
diu eertatum verbis esset, concedente conlega lectus a Sem- 
pronio princeps in senatu Q. Fabius Maximus consul. inde 
alius lectus senatus octo praeteritis, inter quos M. Caecilius 
Metellus erat, infamis auctor deserendae Italiae post Cannensem 


5. quos androgynos] die guie- 
chische Wortbildung umschreibt Liv. 
€. 397,5 mit incertus mas an femina, 
spáter bildet er dafür semimas. 
91, 12, 8. 39, 22, 5. 

ut pleraque] erg. appellat. Der hàu- 
fige Gebrauch griechischer Fremd- 
wórterin tüglicher Rede wird damit 
bezeugt. 

6. obsecratio] — supplicatio wie 
26, 23, 6. obsecratio in unum diem. 

ludos Apollini] es sind die 212 
eingesetzten ludi Apollinares. 26, 
93, 3. 

. toveret faceretaue] so stets bei 
Übernahme von Gelübden u. a. 
c. 23, 7. vovit fecitque. 

9. Sempromni lectio erat] sonst 
wühlen beide Censoren den princeps 
gemeinsam, verlost wird nur die 
Ceremonie des lustrum condere. 

10. qui primus censor — fuisset] 
in ühnlicher Weise wird 23, 22, 10 
der &ülteste lebende Censor bei 
der Wahl zum Diktator berück- 
sichtigt. 


11. sortem legendi] das Resultat 
der Verlosung erscheint als Gótter- 
wille. 44, 22, 3. deos — huic favisse 
sorti spero. 

Hannibale iudice victurus] wenn 
über diese Frage ein Rechtsstreit 
entstànde, so würde er selbst nach 
dem Urteil des Hannibal ,,gewinnen'. 

12. concedente conlega), gewóhn- 
licher sagt Liv. concedere alicui 
aliquid oder concedere de aliqua 
re; jedoch 30, 40, 8 concedente con- 
lega. 

octo praeteritis] merke senatu 
movere, eicere — Ausstofsung bis- 
heriger Senatoren; praeterire — 
Aufnahmeverweigerung (kurulischer 
Beamten u. a.); doch letzteres bis- 
weilen auch in weiterem Sinne 
movere 34, 44, 4. 98, 28, 2. 

inter quos] statt im quibus. vgl. 
6, 20, 8 inter quos C. Servilium u. ó. 

deserendae Italiae] der Plan: ut 
deserta Italia ad regem aliquem 
transfugiant, wurde durch Scipios 
Einschreiten vereitelt. 22, 53. 


ea 6 


- 


10 
11 


13 
14 


e 


LIBER XXVII. CAP. 11. 12. 


22 


2a. u. 545. 


cladem. in equestribus quoque notis eadem servata causa; 
sed erant perpauci, quos ea infamia attingeret. illis omnibus 
— et multi erant — adempti equi, qui Cannensium legionum 
equites in Sicilia erant. addiderunt acerbitati etiam tempus, 
ne praeterita stipendia procederent iis, quae equo publico 
meruerant, sed dena stipendia equis privatis facerent. magnum 
praeterea numerum eorum conquisiverunt, qui equo merere 
deberent; atque ex iis, qui principio eius belli septemdecim 
annos nati fuerant neque militaverant, omnis aerarios fecerunt. 
locaverunt inde reficienda, quae circa forum incendio consumpta 
erant, septem tabernas, macellum, atrium regium. 

Transactis omnibus, quae Romae agenda erant, consules 
ad bellum profecti. prior Fulvius praegressus Capuam; post 
paucos dies consecutus Fabius, qui et conlegam coram obte- 
status et per litteras Marcellum, ut quam acerrimo bello deti- 
nerent Hannibalem, dum ipse Tarentum oppugnaret: ea urbe 
adempta hosti iam undique pulso, nec ubi consisteret, nec quod 
fidum respiceret habenti, ne remorandi quidem causam in Italia 
fore. legium etiam nuntium mittit ad praefectum praesidii, 
quod ab Laevino consule adversus Bruttios ibi locatum erat, 
octo milia hominum, pars maxima ab Agathyrna, sicut ante 
dictum est, ex Sicilia traducta, rapto vivere hominum adsue- 


14. Cannensium — equites] sie zwischen . Marcellus — und 


werden bestraft 1) mit Verlust der 
equi publici, 2) mit 10jàáhrigem Nach- 
dienen auf eigenem Pferde. Das 
dies 7 Jahre nach der Niederlage 
geschieht, ist eine aufserordentliche 
Hárte. 

15. qui equo merere deberent] — 
Leute, die nach ihrem Vermógen 
verpflichtet gewesen würen, equis 
privatis zu dienen. Die Censoren 
verschürfen also die Kontrole der 
Steuer- und Dienstpflicht. 


septemdecim | annos] sie hatten 
sich bei Eintritt der aetas militaris 
der Dienstpflicht entzogen. 


aerarios fecerunt) aerarios ve- 
linquere oder im aerarios referre: 
Ausstofsung aus der Tribus und 
Versetzung in die unterste Klasse 
der Bürger, unter Verlust jeglichen 
Stimmrechts. 

16. incendio consumpta] über 
den Brand 26, 27, wo jedoch statt 
macellum | das forum  piscatorium 
steht. 


e. 12—15. 


Doppelschlacht 


Hannibal. 

2, prior — praegressus] ühnliche 
pleonastische Wendungen des Liv. 
retro redire, ante praeoccupare, prio- 
rem praevenire, prius praecipere, 
prius praemeditari u. a. 

coram obtestatus] — ,,persónlich* 
oder, mündlich*; vgl. coram arguere, 
coram respondere, coram audire; 
Gegensatz: per litteras. — Zu er- 
günzen ist est, das bei Liv. auch sonst 
in Nebensützen fehlt. 

3. quod fidwm respiceret] ,,eine 
Stütze, auf die er hinblicken kónn- 
te". respicere — sich nach etwas 
umsehen, erwartungsvoll, wie nach 
einer Hilfe, oder auch üngstlich, 
wie nach einer Gefahr; ebenso re- 
spectus. vgl. 91, 44, 8 qui respec- 
twm habent. 

"e remorandi qwidem| remorari 
als Intransitiv findet sich aufser 
bei Dichtern nur hier; transitiv 
noch 2, 45, 7. 

5. ab Agathyrna] sie werden 
96, 40 ad populandum Bruttiwm 
agrum hinübergeschafft. 


LIBER XXVII. CAP. 12. 23 


*. Ch. 209. 
torum; additi erant Bruttiorum indidem perfugae, et audacia 
et audendi omnia necessitatibus pares: hane manum ad Brut- 
tium primum agrum depopulandum duci iussit, inde ad Cau- 
loneam urbem oppugnandam. imperata non inpigre solum sed 
etiam avide executi direptis fugatisque cultoribus agri summa 
vi urbem oppugnabant. Marcellus et consulis litteris excitus, 
et quia ita induxerat in animum neminem ducem liomanum 
tam parem Hannibali quam se esse, ubi primum in agris 
pabuli copia fuit, ex hibernis profectus ad Canusium Hanni- 
bali oecurrit. sollicitabat ad defectionem Canusinos Poenus; 
ceterum ut adpropinquare Marcellum audivit, castra inde movit. 
aperta erat regio sine ullis ad insidias latebris; itaque in loca 
saltuosa cedere inde coepit. Marcellus vestigiis instabat ca- 
straque castris conferebat et opere perfecto extemplo in aciem 
legiones educebat. Hannibal turmatim per equites peditumque 
laculatores levia certamina serens casum universae pugnae non 
necessarium ducebat. tractus est tamen ad id, quod vitabat, 
certamen. nocte praegressum adsequitur locis planis ac paten- 
tibus Marcellus; castra inde ponentem pugnando undique in 
munitores operibus prohibet. ita signa conlata pugnatumque 
totis copiis, et, cum iam nox instaret, Marte aequo discessum 


indidem] — ,ebendaher", d. h. 
aus Bruttium; entstanden aus idem 
und de, wie aliunde aus alius und 
de; meist mit Hinzufügung eines 
Ortsnamens: 25,15, 7 indidem ec 
Achaia oriundi; doch auch 23, 46, 12 
ohne Ortsnamen civis indidem erat. 

1. ita induxerat in animum] ,,er 
hatte die Überzeugung*. Zur Kon- 
struktion vgl. c. 9, 9. 

pabuli copia fuit] Bezeichnung 
des Frühlings; 923, 48, 1. altae in 
segetibus herbae pabulum praebent: 
des Spütsommers. 

8. sine ullis ad insidias latebris] 
c. 41, 4 nihil — ad insidias late- 
brarum. Dafs das den Zweck be- 
zeichnende zweite Substantiv ein- 
fach mit ad beigefügt wird, ist 
selbst bei Liv. ungewóhnlich. 

9. vestigiis instabat] dem Sinne 
nach — vestigiis institit sequi c. 2,10. 
Liv. sagt gleich hàáufig vestigiis 
instare und vestigiis insistere. 

turmatim] — , schwadronenweise''. 
Die von Substantiven abgeleiteten 
Adverbia auf tim haben distributive 
Bedeutung: curiatim, centuriatim, 
catervatim, turmatim, viritim u. a. 


peditum iaculatores] zcfoor- 
z.cr«(; auch 21, 52, 9. peditum ia- 
culatoribus neben 21, 46, 3 iacula- 


toribus ex peditibus. 


certamina serens] wie c. 41, 5. 
procursantes certamina — serebant: 
an verschiedenen Punkten kleine 
Gefechte beginnend; nicht zu ver- 
wechseln mit der háufigen Metapher: 
bella, discordias serere — Zwietracht 
anstiften. 


casum X umiversae — dimicationis] 
»das Risiko einer Hauptschlacht.* 
22, 32, 2 in casum universae dimi- 
cationis. 

10. locis planis ac patentibus] 
alliterierende Formel: 21, 7, 5. pla- 
miorem patentioremque, 94, 18, 5. 
plano campo — patentem. 94, 14, 6. 
puro ac patenti campo. 

munitores] in der Militàrsprache 
bezeichnen Substantive auf tor nicht 
Soldaten, denen stets eine be- 
stimmte Aufgabe zufállt, sondern 
die eine stets wiederkehrende 
Verrichtung vorzunehmen haben: 
praedator, pabulator, aquator, ex- 
gplorator, frumentator u. a. 


-1 


9 


10 


24 LIBER XXVII CAP. 1?. 13. 


a. u. 545. 


est. castra exiguo distantia spatio raptim ante noctem per- 
munita. 
11 Postero die luee prima Marcellus in aciem copias eduxit; 


nec Hannibal detractavit certamen multis verbis adhortatus 
milites, ut memores Trasumenni Cannarumque contunderent 
12 ferociam hostis: urgere atque instare eum, non iter quietos 
facere, non castra ponere pati, non respirare aut circumspicere; 
cotidie simul orientem solem et Romanam aciem in campis 
13 videndam esse: si uno proelio haud incruentus abeat, quietius 
deinde tranquiliusque eum bellaturum. his inritati adhorta- 
tonibus simulque taedio ferociae hostium cotidie instantium 
lacessentiumque acriter proelium ineunt. pugnatum amplius 
duabus horis est; cedere inde ab Romanis dextra ala et extra- 
ordinarii coepere. quod ubi Marcellus vidit, duodevicensimam 
15 legionem in primam aciem inducit. dum alii trepide cedunt, 
alii segniter subeunt, turbata tota acies est, dein prorsus fusa, 
16 et vincente pudorem metu terga dabant. cecidere in pugna 
fugaque ad duo milia et septingenti civium sociorumque; in 
iis quattuor Romani centuriones, duo tribuni militum, M. Li- 
17 cinius et M. Helvius. signa militaria quattuor de ala, prima 
quae fugit, duo de legione, quae cedentibus sociis successerat, 
amissa. 
Marcellus, postquam in castra reditum est, contionem 
adeo saevam atque acerbam apud milites habuit, ut proelio 
per diem totum infeliciter tolerato tristior iis irati ducis oratio 
esset. ,dis immortalibus, ut in tali re, laudes gratesque^ in- 
quit ,ago, quod victor hostis cum tanto pavore incidentibus 


14 


13 


r2 


12. nom respirare aut circum- 16. ad — septingenti] ad vor 


spicere| abhángig von pati. vgl. 
8, 38, 11. sine respiratione ac respectu 
pugnabant. 


13. haud incruentus abeat] ,mit er- 
heblichem Verlust; auf die Person 
übertragen, wie hier, 9, 17, 16. quem 
— incruentus devicit. u. 4, 28, 7. 

14. amplius duabus horis] — 
amplius duas horas. 44, 45, 4. am- 
plius duabus noctibus. 


extraordinarii] aus den Bundes- 
genossen wird von der Reiterei ein 
Drittel, von dem  Fufísvolk ein 
Fünftelals Elitekorps ausgeschieden, 
die cohors extraordinaria, die auch 
im Lager einen besonderen Platz 
hat. 47, 7, 9. 84, 47, 3. 

15. vincente pudorem metu] pudor 
— Ehrgefühl; vgl. 98, 15, 9. vincente 
metu verecundiam. 


Zahlwórtern wird bei Liv. so vóllig 
zum Adverb, daís es den Einflufs 
auf die Struktur verliert und sogar 
bei dem Abl. absol. steht. 22, 31,5. 
ad mille hominwm amisso. 

17. prima quae fugit] zur Stel- 
lung des Zahlwortes vgl. c. 11, 7. 
ambo qui — fuerant. 

e. 12, 2. ut in tali re] ,so weit 
es in einer solchen Lage móglich 
ist". Die Partikel w£ hat in Appo- 
sitionen dieser Form meist eine 
vokaliseh anlautende  Prüposition 
hinter sich. 

laudes gratesque] feierliche Wort- 
verbindung von dem den Góttern 
geschuldeten Danke. 26, 48, 3. dis 
immortalibus laudes gratesque egit. 

incidentibus — in vallum] das 
von Fliehenden háufig angewendete 
incidere hat in diesem Sinne sonst 


LIBER XXVIL CAP. 13. 25 


a Ch. 209. 


vobis in vallum portasque non ipsa castra est adgressus: de- 
seruissetis profecto eodem terrore castra, quo omisistis pugnam. 


qui pavor hie, qui terror, quae repente, qui et cum quibus : 


pugnaretis, oblivio animos cepit? nempe idem sunt hi hostes, 
quos vincendo et victos sequendo priorem aestatem absump- 
sistis, quibus dies noctesque fugientibus per hos dies institistis, 
quos levibus proeliis fatigastis, quos hesterno die nec iter 
facere nec castra ponere passi estis. 
riari potestis; cuius et ipsius pudere ac paenitere vos oportet, 
referam. nempe aequis manibus hesterno die diremistis pu- 
gnam. quid haec nox, quid hie dies attulit? vestrae iis copiae 
inmminutae sunt, an illorum auctae? non equidem mihi cum 
exercitu meo loqui videor, nec cum Homanis militibus; cor- 
^pora tantum atque arma eadem sunt. an, si eodem animos 
habuissetis, terga vestra vidisset hostis? signa alicui manipulo 
aut eohorti ademisset? adhue caesis legionibus Romanis glo- 
siabatur; vos illi hodierno die primum fugati exercitus dedi- 
rtis decus ^ clamor inde ortus, ut veniam eius diei daret; ubi 
vellet deinde, experiretur militum suorum animos. ,ego vero 
experiar inquit, ,milites, et vos crastino die in aciem edu- 
eam, ut victores potius quam victi veniam impetretis quam 


petitis. cohortibus, quae signa amiserant, hordeum dari 
iussit, centurionesque manipulorum, quorum signa amissa 


fuerant, destrietis gladiis diseinctos destitui; et, ut postero die 


omitto ea, quibus glo- : 


bei Liv. stets den Dativ des Ortes 
bei sich. 26, 39, 22. incidentis — 
foribus. 

3. nempe idem sunt hi] mempe 
mit dem Sinne einer Aufforderung, 
die Thatsache als richtig zuzugeben 
»,doch offenbar*. 8. 5. nempe 
aequis manibus. 

priorem aestatem] es sind also 
die c. 2 unter den Nummern 1 u. 
3 genannten Legionen. 

5. omitto — referam] Figur der 
praeteritio: ,ich übergehe was Euch 
rühmlich sein kónnte (die bisherigen 
Erfolge), erwüàhnen will ich, was 
Euch gleichfalls (nàmlich wie Eure 
Niederlage) Schande macht: daís 
Ihr das erste rómische Heer seid'. 
u. S. W. 

aequis manibus] ist statt aequo 
Marte ungewóhnleh und vor Liv. 
nicht nachzuweisen. c. 12, 10. 

diremistis pugnam] ,ihr habt den 
Kampf beendigt^; gewóhnlich wird 
dirimere pugnam, certamen, simul- 
iates von dem gesagt, der einen 


Streit 
schlichtet. 

7. ademisset] mit feststehender 
Wendung sagt Liv. in den Schlacht- 
berichten signa capere oder adimere. 
c. 42, 7. signa — adempta. 

8. veniam eius diei daret] ,er 
móchte für diesen Tag Verzeihung 
gewühren, ihn nicht anrechnen". 
96, 17, 13. data venia eius diei. 

deinde] — ,,darnach, in Zukunft''. 
c. 983, 7. is dies deinde sollemnis 
servatus. 

ego vero] vero dient allgemein 
zur Bekráftigung der Antwort, so- 
wohl der verneinenden, als be- 
jahenden — letzteres namentlich 
mit Pronomen: 28,9,8. se vero; 
ohne Pronomen: c. 19, 11. cum — cu- 
pere vero diceret. 

9. hordeum] 
Pferde; die 


zwischen anderen 


sonst Futter der 
Soldaten erhielten 


. Waizen. Ahnlich bestraft Gracchus 


24. 16,13. non aliter quam stanest 
cibum potionemque — capturos. 
destrictis gladiis] mit blofsem 


^11 


oo 


10 


11 


12 


13 


14 


926 LIBER XXVII. CAP. 13. 14. 


8. u. 545. 
omnes, equites pedites, armati adessent, edixit. ita contio 
dimissa fatentium iure ae merito sese increpitos, neque illo die 
virum quemquam in acie Romana fuisse praeter unum ducem, 
cui aut morte satisfaciendum aut egregia victoria esset. postero 
die armati ornatique «ad edictum aderant. imperator eos con- 
laudat pronuntiatque, a quibus orta pridie fuga esset, cohor- 
tesque, quae signa amisissent, se in primam aciem inducturum; 
edicere iam sese omnibus pugnandum ae vincendum esse et 
adnitendum singulis universisque, ne prius hesternae fugae 
quam hodiernae victoriae fama Romam perveniat. inde cibo 
corpora firmare iussi, ut, si longior pugna esset, viribus suf- 
ficeerent. ubi omnia dicta factaque sunt, quibus excitarentur 
animi militum, in aciem procedunt. 

Quod ubi Hannibali nuntiatum est, ,cum eo mnimirum* 
inquit ,hoste res est, qui nec bonam nec malam ferre fortu- 
nam possit! seu vicit, ferociter instat victis; seu vietus est, 
instaurat cum victoribus certamen^*. signa inde canere iussit 
et copias educit. pugnatum utrimque aliquanto quam pridie 
acrius est, Poenis ad obtinendum hesternum decus adnitenti- 
bus, Romanis ad demendam ignominiam. sinistra ala ab Ro- 
manis et cohortes, quae amiserant signa, in prima acie pugna- 
bant, et legio vicensima ab dextro cornu instructa. L. Cor- 
nelius Lentulus et C. Claudius Nero legati cornibus praeerant; 
Marcellus mediam aciem hortator testisque praesens firmabat. 


Schwert, ohne Gürtel und Mantel 
(discinctos) stellte er sie an den 
Pranger. destitui — blofstellen zur 
Bestrafung. 10, 4, 4. cohortes 
destitutas invenit. 

omnes, — equites pedites] wieder- 
holt folgt auf den Gesamtbegriff 
asyndetisch die Aufzáhlung der ein- 
zelnen Teile desselben; 10, 36, 12 
omnes, duces milites u. o. 

10. armatiornatique],.im Schmuck 
der Waffen" — in voller Kriegs- 
rüstung. 24, 48, 7. armandi ornan- 
dique — artem uv. 9. 

11. im aciem inducturum] Liv. 
sagt vom schweren Fufsvolk: im 
pugnam, in aciem, in cormua in- 
ducere; von Reiterei, Leichtbewaff- 
neten und Schiffen: Znmittere in 
fugientes, in hostes, in. flumen. 

€. 14, 1. cum eo nimirum — hoste] 
nimirum bezeichnet die Thatsache 


als selbstverstündlich. 30, 28, 2. 
locum | nimirum, mom periculum 
mutatum. 


Seu vicit] dieser von romischen 


Dichtern und Prosaikern oft variierte 
Lieblingsgedanke (9, 3, 12. 26, 41, 9) 
erscheint durch die Alliteration 
instat instaurat und vicit 
victis, victus — victoribus besonders 
pointiert. 

2. signa camere iussit| erg. tibi- 
cines. Handlungen, welche  be- 
stimmten Personen ein für alle- 
mal zukommen, stehen oft unter 
Ergünzung dieser Personen im In- 
fimitiv activi nach iubere 99, ', 6. 
receptui canere cum iussisset. 

aliquanto quam pridie acrius] 
dafs der verglichene Gegenstand 
mit quam dem Komparativ voraus- 
geht, findet sich oft bei Liv. 2, 7, 10. 
ut, ubi sim, quam qui sim, magis 
referat. 

ad demendam ignominiam] erg. 
sibi. Liv.sagt demere alicui metum, 
curam u. a, von Dingen, die wie 
eine Last empfunden werden; da- 
gegen demere alq. de aliq. re. 
vermindern, abziehen. 

4. testis praesens] ,, Augenzeuge", 


LIBER XXVII. CAP. 14. 2" 


a. Ch. 209. 
ab Hannibale Hispani primam obtinebant frontem, et id roboris 
in omnl exercitu erat. cum anceps diu pugna esset, Hannibal 
elephantos in primam aciem induci iussit, s] quem inicere ea 
res tumultum ac pavorem posset. et primo turbarunt signa 
ordinesque, et partim occuleatis partim dissupatis terrore, qui 
circa erant, nudaverant una parte aciem, latiusque fuga manasset, 
ni C. Decimius Flavus tribunus militum signo arrepto primi 
hastati manipulum eius signi sequi se lussisset. duxit ubi 
maxime tumultum conglobatae beluae faciebant, pilaque in eas 
coniei iussit. haesere omnia tela haud diffieii ex propinquo 
in tanta corpora ictu et tum conferta turba. sed ut non 
omnes vulnerati sunt, ita in quorum tergis infixa stetere pila, 
ut est genus anceps, in fugam versi etiam integros avertere. 
tum iam non unus manipulus, sed pro se quisque miles, qui 
modo adsequi agmen fugientium elephantorum poterat, pila 
conicere. eo magis ruere in suos beluae tantoque maiorem 
stragem edere, quam inter hostis ediderant, quanto acrius pavor 
consternatam agit, quam insidentis magistri imperio regitur. 
in perturbatam transcursu beluarum aciem signa inferunt 
Romani pedites et haud magno certamine dissupatos trepi- 
dantisque avertunt. tum in fugientes equitatum inmittit Mar- 
cellus, nec ante finis sequendi est factus, quam in castra pa- 
ventes conpulsi sunt. nam super alia, quae terrerem trepi- 
dationemque facerent, elephanti forte duo in ipsa porta cor- 
ruerant, coactique erant milites per fossam vallumque ruere 
in eastra. ibi maxima hostium caedes facta: caesa ad octo 


Sonst testis spectatorque 296, 44, 8. 
91, 43, 17. 

5. primam — frontem] frons 
».Schlachtlinie, oder Teil der 
Schlachtlinie" ist nicht selten. 
c. 48, 8 ea frons. 10, 14, 17 wird 
sogar prima frons und secunda acies 
geschieden. 

id roboris fuit] — id robur fwit. 
Das Prüdikatsnomen robur ist zu 
dem regierenden Neutrum id als 
Genitiv bezogen; 2d roboris fwit 
sagt Liv. fast stets. 

6. si posset] ,um zu versuchen, 
ob'; so sagt Liv. oft mit zu ergün- 
zendem "Verbum des Versuchens. 
Der indir. Fragesatz enthált dann 
stets das Hilfsverb. posse. c. 27, 3. 

7. partim occulcatis| das Verbum 
scheint einer ülteren Sprachperiode 
anzugehóren; Liv. sagt sonst obtero, 
Cicero: conculco. 


8. primi  hastati] des 


ersten 


Manipels der Aastati, wie primi 
principis: des ersten Manipels der 


principes. 
9. haesere  ommia tela] alle 
Schüsse saísen*. 930, 5, 7. casis 


iniectus igmis haesit. 

ei tum| ,und überdies damals". 
94, 31, 3. el tum intenderant eum. — 
prodátiones. 

ut est genus anceps] ,,unzuverlássig, 
wie diese Tierart ist'. wt est als 
erklàrender Zusatz wird stets in 
den zu erklürenden Satz einge- 
schoben. 

10. qui modo] modo hat hier be- 
schránkenden Sinn: ,,wofern nur*. 
399, 3, 4. quibus modo quicquam 
reliqui roboris erat. 

tantoque maiorem] indem in die 
korrelativen Sütze tanto — quanto je 
ein Komparativ mit quam eingesetzt 
ist, entsteht eine Doppelgleichung. 
4, 93, 6 u. à. 

consternatam agit| consternari — 


11 


13 


14 


t2 


Qi 


[21 


cs 


LIBER XXVII. CAP. 14. 15. 


28 


à. u. 545. 


milia hominum, quinque elephanti. nec Romanis incruenta 
victoria fuit: mille ferme et septingenti de duabus legionibus, 
et sociorum supra mille et trecentos occisi; vulnerati permulti 
civium sociorumque. Hannibal nocte proxima castra movit; 
cupientem insequi Marcellum prohibuit multitudo sauciorum. 
speculatores, qui prosequerentur agmen, missi postero die ret- 
tulerunt Bruttios Hannibalem petere. 

Isdem ferme diebus et ad Q. Fulvium consulem Hirpini 
et Lucani et Volceientes traditis praesidiis Hannibalis, quae in 
urbibus habebant, dediderunt sese, clementerque a consule cum 
verborum tantum castigatione ob errorem praeteritum accepti; 
et Bruttiis similis spes veniae facta est, cum ab iis Vibius et 
Paccius fratres, longe nobilissimi gentis eius, eandem, quae 
data Lucanis erat, condicionem deditionis petentes venissent. 
Q. Fabius consul oppidum in Sallentinis Manduriam vi cepit. 
ibi ad tria milia hominum capta et ceterae praedae aliquan- 
tum. inde Tarentum profectus in ipsis faucibus portus posuit 
castra. navis, quas Laevinus tutandis commeatibus habuerat, 
partim machinationibus onerat apparatuque moenium oppug- 
nandorum, partim tormentis et saxis omnique missilium telo- 
rum genere instruit, onerarias quoque, non eas solum, quae 
remis agerentur, ut alii machinas scalasque ad muros ferrent, 


scheu werden; von Elefanten: 2$, 
15, 5. von Pferden 21, 33, 3; von 
Menschen 21, 24, 2. ad arma conster- 
nati. 

14. supra inille et trecentos] supra 
,mehr als* wird bei Liv. zuerst 
mit Zahlen angewendet und zwar, 
wie ad, meist ohne Einflufs auf die 
Konstruktion. Ausnahme ist noch 
c. 49, 7. supra septingentos capti. 

e. 15, 1. qui prosequerentur] in 
feindlichem Sinne bei Cásar mehr- 
fach, bei Liv. selten. 25, 11, 4 wé 
— pulsos prosequerentur. 

e. 15,2—16,9. Fabiuserobert 
Tarent zurück. 

2. et ad Q. Fulvium — dediderunt] 
Liv. sagt sonst dedere se alicui; 
doch deditio ad aliq. 28, 22, 5. 
Die Prüpositionalumschreibung ist 
der vulgürere Ausdruck: Plautus 
sagt ad carmificem tradere, ad mor- 
tem dare; Cicero carmifici tradere, 
Horaz: morti dare. 

ob errorem | schonend wird der Ab- 
fall der Reuigen als ,politischer 
Fehler* bezeichnet. 

3. petentes venissent] nach den 


Verbis der Bewegung hat das Part. 
praes. bei Liv. nicht selten die Be- 
deutung eines Finalsatzes: um 
zu bitten. 

4. in ipsis faucibus] gemeint ist 
die Stelle des Festlandes, welche 
der Einfahrt (fauces) in den Hafen 
am nàüchsten liegt. 

5. tudandis commeatibus] Dativ 
des Zweckes, welchen Liv. nament- 
lich. vom Gerundivum in weitem 
Umfange anwendet: data dextra — 
obligandae fidei; machinamenta qua- 
liendis muris u. A. 

machinationibus] der hàüufigste 
Ausdruck ist machinae; seltener 
machinationes od. machinamenta. 

missilium telorum] missile, ur- 
sprünglich Adjektiv — zum Schleu- 
dern geeignet, hat Substantiva wie 
saxa, tela u. à. bei sich; erscheint 
jedoch auch allein als Substantiv. 
c. 18, 14. cum — missilibus pugna 
eluditur. 

quae remis agerentur| die Last- 
schiffe waren meist grófser als die 
Kriegsschiffe und führten nur Segel. 

6. scalas ferrent] die stereotype 


LIBER XXVII. CAP. 15. 29 


a. Ch. 209. 


alii procul ex navibus vulnerarent moenium propugnatores. 
hae naves ut ab aperto mari urbem adgrederentur instructae 
parataeque sunt. et erat liberum mare classe Punica, cum 
Philippus oppugnare Aetolos pararet, Corcyram tramissa. in 
Bruttis interim Cauloneae oppugnatores sub adventum Hanni- 
balis, ne opprimerentur, in tumulum a praesenti impetu tutum, 
ad cetera inopem, concessere. 

Fabium Tarentum obsidentem leve dictu momentum ad 
rem ingentem potiundam adiuvit. praesidium Bruttiorum da- 
tum ab Hannibale Tarentini habebant. eius praesidii prae- 
fectus deperibat amore mulierculae, cuius frater in exercitu 
Fabii consulis erat. is certior litteris sororis factus de nova 
consuetudine advenae locupletis atque inter popularis tam ho- 
noratij spem nactus per sororem quolibet inpelh amantem 
posse, quid speraret ad consulem detulit. quae cum haud 
vana cogitatio visa esset, pro perfuga iussus Tarentum trans- 
ire, ae per sororem praefecto conciliatus, primo occulte temp- 
tando animum, dein satis explorata levitate blanditiis mulie- 
bribus perpulit eum ad proditionem custodiae loci, cui prae- 
positus erat. ubi et ratio agendae rei et tempus convenit, 
miles nocte per intervalla stationum clam ex urbe emissus ea, 
quae acta erant, quaeque ut agerentur convenerat, ad consu- 
lem refert. Fabius vigilia prima dato signo iis, qui in arce 
erant, quique custodiam portus habebant, ipse circumito portu 
ab regione urbis in orientem versa occultus consedit. «canere 
inde tubae simul ab arce simul a portu et ab navibus, quae 
ab aperto mari adpulsae erant, clamorque undique cum in- 
genti tumultu, unde minimum periculi erat, de industria ortus. 
consul interim silentio continebat suos. igitur Democrates, 


Wendung scalas ferre (vgl. 26, 44, 6) 
ist beibehalten, obwohl sie sich zu 
Schiffe befinden. 

7. ab aperto mari] apertum mare 
— die offene See, im Gegensatz 
. zum Küstenstriche; liberum mare 
(8 1). — freieSee, ohne Gegner. Ahn- 
lieh ist pacato mari — et ab hoste 
et abtempestatibus marituto. 30,24. 5. 
98, 42, 3. 

8. ad cetera inopem] ,sonst ohne 
Mittel* (zur Verpflegung). ad cetera 
— sic v& (Alo findet sich mehrfach: 
und15..90, 1, 4 u. 29; 9. 85, 
31, 2. 38, 14, 3. als Ersatz für 
das von Liv. spürlich gebrauchte 
adverbielle cetera. 1, 32, 2. cetera 
egregium. 

9. ad. rem ingentem potiundam] 


das Gerundiv von Deponentibus, die 
den Ablativ regieren, erscheint am 
hàufigsten im Genitiv; namentlich 
spes potiwndae wrbis, arcis; seltener 
wie hier mit Prüpositionen oder im 
Aceusativ wie c. 11, 8 agrum frwuen- 
dum. locare. 

li. pro perfuga] pro bezeichnet 
hier nur die angenommene Stell- 
vertretung. 2, 7, 3. abiere Romani 
ut victores, Etrusci pro victis. 

13. consedit] ist eigentlicher Aus- 
druck für sich in den Hinterhalt 
legende Truppen; daher 2» insidiis, 
occultus consedit; hervorbrechen aus 
dem Hinterhalte cooriri, ezx- 
oriri, existere € latebris. 

15. Democrates| 26, 39. Sieger in 
einer Seeschlacht. 


-1 


16 


17 


18 


19 


16 


[o] 


LIBER XXVIL CAP. 15. 16. a. u. 545. 


30 


qui praefectus antea classis fuerat, forte illi loco praepositus, 
postquam quieta omnia circa se vidit, alias partis eo tumultu 
personare, ut captae urbis interdum excitaretur clamor, veri- 
tus, ne inter cunctationem suam consul aliquam vim faceret 
ac signa inferret, praesidium ad arcem, unde maxime terribilis 
accidebat sonus, traducit. Fabius cum et ex temporis spatio 
et ex silentio ipso, quod, ubi paulo ante strepebant excitantes 
vocantesque ad arma, inde nulla accidebat vox, deductas cus- 
todias sensisset, ferri scalas ad eam partem muri, qua Brut- 
tiorum cohortem praesidium agitare proditionis conciliator 
nuntiaverat, iubet. ea primum captus est murus adiuvantibus 
recipientibusque Bruttiis, et transcensum in urbem est; inde 
et proxuma refracta porta, ut frequenti agmine signa infer- 
rentur. tum clamore sublato sub ortum ferme lucis nullo 
obvio armato in forum perveniunt, omnisque undique, qui ad 
arcem portumque pugnabant, in se converterunt. 

Proelium in aditu fori maiore impetu quam perseveran- 
tia commissum est: non animo, non armis, non arte belli, non 
vigore ae viribus corporis par Romano Tarentinus erat. igi- 
tur pilis tantum coniectis, prius paene, quam consererent ma- 
nus, terga dederunt, dilapsique per nota urbis itinera in suas 
amicorumque domos. duo ex ducibus Nico et Democrates 
fortiter pugnantes cecidere; Philemenus, qui proditionis ad 
Hannibalem auctor fuerat, cum citato equo ex proelio avectus 
esset, vacuus paulo post equus errans per urbem cognitus, 
corpus nusquam inventum est: creditum vulgo est in puteum 
apertum ex equo praecipitasse. Carthalonem autem, praefec- 
tum Punici praesidi, cum commemoratione paterni hospitii 


16. captae wrbis clamor] ein — weite Ausdehnung: c. 29, 7 ullo 


háufiger Vergleich, bei dem jedoch 
hier das Fehlen einer Vergleichungs- 
partikel auffallt. 25, 10, 1. clamor, 
qualis esse im capta wrbe solet. 
24, 39, 6 u. a. 

vim faceret| ,einen Sturm ver- 
suchte*' ; eim facere, admovere, parare, 
fit vis sind stehende livianische Aus- 
drücke für (bewaffneten) Angriff. 

17. strepebant excitantes] strepere 
wird meist von Dingen gesagt: 
omnia strepunt, auris strepunt, wrbs 
strepit. 

praesidium | agitare] ungewóhn- 
licher Ausdruck; doch sagt schon 
Plautus: custodiam agitare; sonst 
wie c. 8, 19. aestiva agere. 

19. nullo obvio armato] die Hinzu- 
fügung eines Prüdikatsnomens zum 
abl. absol. hat bei Liv. eine sehr 


ferme obvio armato. c. 34, 3. mode- 
rati et prudenti viro adiuncto conlega. 
u. à. (bei Cicero ganz vereinzelt). 

e. 16, 1. vigore ac viribus] stamm- 
oder sinnverwandte Wórter ver- 
bindet Liv. gern zu alliterierenden 
Formeln: 8 9 dérutus — ac disiectus. 
c. 18, 9. per praecipitia et praerupta. 
21, 4, 2. 298, 45, 3. vim vigoremque. 
25,38, 8 vivunt vigentque, terrore 
ac tumultu u. a. 

4. vacuus equus] ,das reiterlose 
Pferd". 44, 26,3. prolapsorum equi- 
twm vacuos — equos. 

praecipitasse] ,,er sei hinabge- 
stürzt*; findet sich intransitiv in 
der 1. Dekade ófter, in der 3. De- 
kade noch c. 40, 3. u. 25, 11, 6. 

5. cum commemoratione paterni 
hospitii] diese Gastfreundschaft ist 


LIBER XXVIL CAP. 16. 31 


a. Ch. 209. 


positis armis venientem ad consulem miles obvius obtruncat. 
alii alios passim sine discrimine armatos inermisque caedunt, 
Carthaginienses Tarentinosque pariter. Bruttii quoque multi 
passim interfecti, seu per errorem, seu vetere in eos insito 
odio, seu ad proditionis famam, ut vi potius atque armis cap- 
tum "Tarentum videretur, extinguendam. tum ab caede ad 
diripiendam urbem discursum. triginta milia servilium capitum 
dicuntur capta, ingens argenti vis facti signatique, aurl octo- 
ginta tria milia pondo, signa tabulae, prope ut Syracusarum 
ornamenta aequaverint. sed maiore animo generis eius praeda 
abstinuit Fabius quam Marcellus; qui interroganti scriba, quid 
fieri signis vellet ingentis magnitudinis — di sunt, suo quis- 
que habitu in modum pugnantium formati —, deos iratos 
Tarentinis relinqui iussit. murus inde, qui urbem ab arce 
dirimebat, dirutus est ac disiectus. 

Dum haee Tarenti aguntur, Hannibal, iis, qui Cauloneam 
obsidebant, in deditionem acceptis, audita oppugnatione Tarenti 
dies noctesque cursim agmine acto, cum festinans ad opem 
ferendam captam urbem audisset, ,et Romani suum Hanniba- 
lem^ inquit ,habent: eadem qua ceperamus arte Tarentum 
amisimus^ ne tamen fugientis modo convertisse agmen vide- 
retur, quo constiterat loco, quinque milia ferme ab urbe posuit 
castra. ibi paucos moratus dies Metapontum sese recepit. 
inde duos Metapontinos cum litteris principum eius civitatis 
ad Fabium Tarentum mittit, fidem ab consule accepturos in- 


ebenso unbekannt, wie Carthalo 
selbst. 
. 6. alii alios] eine Hàufung asyn- 
detischer Glieder.  Sinnverwandte 
Adverbia, von denen das zweite 
das erste ergánzt, verbindet Liv. 
oft zu asyndetischen Paaren: clam 
nocte, nocte clam, nocte silentio, luce 
palam, clam furtim, passim sine dis- 
erimine u. à. 

seu per errorem| beachte die 
Variation der Konstruktion. — per 
errorem — par erreur, bei Liv. steht 
hàufig per zur Angabe des Grundes. 
vgl. 26, 27, 8. per iram. 

1. servilium capitum] caput — 
Person, ist sehr hàáufig. 29, 29, 3. 
liberorum servorumque capitum. 

8. maioreanüimo| andere berichten, 
dafs Fabius den Marcellus noch über- 
bot und eine Kolossalstatue des 
Jupiter (signisingentis magnitudinis) 
nur zurückliefs, weil er sie nicht 
fortschaffen konnte. 


quid fieri signis vellet] ,,was ge- 
schehen solle mit"; signis ist in- 
strumentaler Ablativ, den Liv. 33, 
27, 10; 934, 24, 3 quid futurum — 
nobis est gebraucht, sonst auch de: 
26, 33, 13. de dis rebus quid fieri 
velitis rogo u. ó. 

in modwum]- modo, was sich bei 
Liv. ófter findet; hier in modwm 
wegen formati, das stets mit m 
€. accus. verbunden wird; vgl. im 
Suos mores formare u. a. 

e. 16, 9—16. Hannibals ver- 
geblicherVersuch,denFabius 
zu überlisten. 

10. agmine acto| Verba mitObjekt 
gleichen Stammes wendet Liv. háu- 
fig an. 21, 61, 4. raptim — agmine 
acto. vgl. sectam sequi, facinus facere, 
servitutem servire u. a. 

11. ab urbe] nàmlich Tarento; 
nicht, wie sonst — ab Roma; ebenso 
26, 39, 6 quindecim milia ferme ab 
urbe. 


6 


10 


1 


e 


14 


16 


17 


rS 


- 


LIBER XXVII. 


39 (CAP:d36. Y: a. u. 545. 


punita iis priora fore, si Metapontum cum praesidio Punico 
prodidissent. Fabius quae adferrent vera esse ratus diem, 
qua aecessurus esset Metapontum, constituit litterasque ad 
prineipes dedit, quae ad Hannibalem delatae sunt. enimvero 
laetus successu fraudis, si ne Fabius quidem dolo invictus 
fuisset, haud procul Metaponto insidias ponit. Fabio auspi- 
canti, priusquam egrederetur ab Tarento, aves semel atque 
iterum non addixerunt; hostia quoque caesa consulenti deos 
haruspex cavendum a fraude hostili et ab insidiis praedixit. 
Metapontini, postquam ad constitutam non venerat diem, re- 
missi, ut eunctantem hortarentur, ac repente conprehensi metu 
gravioris quaestionis detegunt insidias. 

Aestatis eius principio, qua haec agebantur, P. Scipio in 
Hispania cum hiemem totam reconciliandis barbarorum animis 
partim donis partim remissione obsidum captivorumque ab- 
sumpsisset, Edeseo ad eum clarus inter duces Hispanos venit. 
erant coniunx liberique eius apud Romanos; sed praeter eam 
causam etiam velut fortuita inclinatio animorum, quae Hispa- 
niam omnem averterat ad Romanum a Punico imperio, traxit 
eum. eadem causa Indibili Mandonioque fuit, haud dubie 
omnis Hispaniae principibus, cum omni popularium manu re- 
lieto Hasdrubale secedendi in imminentis castris eius tumulos, 
unde per continentia iuga tutus receptus ad Romanos esset. 
Hasdrubal, eum hostium res tantis augescere incrementis cer- 
neret, suas imminui, ac fore ut, nisi audendo aliquid moveret, 
qua coepissent, fluerent, dimieare quam primum statuit. Bci- 


13. diem, qua accessurus esset] 
gewühnlicher: qua de accessurus 
esset, constituit; dieselbe Wendung 
sogar im Indikativ. c. 50, 3. 

15. aves — non addixerunt| die 
heiligen Hühner (pulli) verweigern 
zu fressen; wofür offizielle Formel: 
aon addicunt; freier aves mom ad- 
mittunt. 

semel atque iterum] die Befragung 
des Gótterwillens wurde fortgesetzt, 
bis günstige Zeichen sich ergaben. 
vgl. c. 23, 4. 

16. gravioris quaestionis] ,,die pein- 
liche Frage*. d.h. Tortur. vgl.c.3,5. 
quaestione acriter habita. 

e. 17—20. Die Lage in Spa- 
nien; Schlacht bei Baecula. 

1. Scipio cum — .Edesco| auch 
wenn das Subjekt des Vordersatzes 
vondem des Hauptsatzes verschieden 
ist, làáfst Liv. jenes die Periode be- 
ginnen und die Konjunktion un- 


mittelbar folgen: e.16,3— 4. JPhile- 
menus, cum — equus. 

coniunz — apud Romanos] sie 
waren ihnen zu Neu- Carthago in 
die Hánde gefallen. 

3. haud dubie] in Verbindung mit 
Verbis und Nominibus sehr oft — 
zweifellos, anerkannterma/sen; «ec 
dubie und procul dubio finden sich 
dagegen bei Liv. nur je einmal, 
sine dubio gar nicht. 

4. augescereincrementis] ist Varia- 
tion der figura etymologica statt: 
crescere. incrementis oder auctibus 
augeri. 99,927,3. 4,2,2. 

aliquid moveret]  wihil, aliquid 
movere ist stehende Wendung für 
politisches oder militàrisches Unter- 
nehmen: ,eine Wendung, einen 
Umschwung hervorbringen"'.. c. 17,8 
nihil maioris rei motum. 

qua coepissent, fl'uerent] — ,in der 
begonnenen Richtung weiter zer- 


LIBER XXVII. CAP. 17. 33 


x. Ch. 209. 


pio avidior etiam certaminis erat, cum a spe, quam successus 
rerum augebat, tum quod, priusquam iungerentur hostium exer- 
citus, cum uno dimicare duce exercituque, quam simul cum uni- 
versis malebat. ceterum, etiamsi cum pluribus pariter dimican- 
dum foret, arte quadam copias auxerat. nam cum videret nullum 
esse navium usum, quia vacua omnis Hispaniae ora classibus 
Punicis erat, subductis navibus Tarracone navalis socios terrestri- 
bus copiis addidit. et armorum adfatim erat (et? captorum Car- 
thagine et quae post captam eam fecerat tanto opificum numero 
incluso. eum iis copiis Scipio veris principio ab Tarracone egres- 
sus — iam enim et Laelius redierat ab Roma, sime quo nihil 
maioris rei motum volebat — ducere ad hostem pergit. per 
omnia pacata eunti, ut cuiusque populi finis transiret, prosequenti- 
bus exeipientibusque sociis, Indibilis e& Mandonius cum suis 
copiis occurrerunt. Indibilis pro utroque locutus, haudquaquam 
Cut» barbarus stolide incauteve, sed potius cum verecundia «ac» 
gravitate propiorque exeusanti transitionem ut necessariam, 
quam glorianti eam velut primam occasionem raptam: scire 
enim se itransfugae nomen execrabile veteribus sociis, novis 
suspectum esse; neque eum se reprehendere morem hominum, 
si tamen anceps odium causa, non nomen faciat. merita inde 


Schmelzen*; háufige Metapher von 
Dingen, die aus Mangel an innerem 
Halt sich gleichsam auflósen: cor- 
pora, membra, vires, res fluunt. 

5. a spe] kausaler Ablativ mit 
Prüposition; háufig bei Liv. 26, 1, 3 
ab ira. 

iungerentur] ,sich mit einan- 
der verbünden*; die passiven For- 
men verwendet Liv. mehrfach in 
reziprokem Sinne: 26, 37,5. res — 
quadam vice pensatae: erg. inter se; 
— sie hielten sich unter einander 
das Gleichgewicht. 

6. etiamsi] ,selbst für den Fall, 
daís*; so auch s? — falls c. 16, 14. 
Si ne F'abius quidem; und nisi: falls 
nicht. 

7. adfaiim| aus dem Altlatei- 
nischen: ad fatim — bis zur Ermü- 
dung, zur Gentüge. 

tanto — incluso] nümlich: n 
publica officina. 96, 51, 1. 29, 35, 8 
opificibus — inclusis. 

8. Laelius redierat ab  Homa] 
über die Sendung des Laelius 
vgl. 26, 51, 1. — Seine besondere 
Anerkennung durch Scipio 26, 
48, 14. sibimet ipsi aequavit. (Lae- 
lium). 

Tit. Liv. B. 97. 


ducere ad hostem pergit] ,,er 
marschierte gerade gegen den 
Feind''. ducere ohne Objekt (copias), 
Ausdruck der Militársprache, ist 
sehr háufig — marschieren, meist 
mit Angabe des Zieles (ad). 

9. ut — transiret] Konjunktiv der 
Wiederholung, der von Liv. ab háufig 
bei wí, wbi, quum, und verall- 
gemeinernden Helativen in Prosa 
erscheint. 

10. stolide incauteve] ,,plump 
oder unbedacht^. stolidus ist stetes 
Beiwort der auf rohe Kraft trotzen- 
den Barbaren; sie heiísen stolide 
laeti, stolide feroces, und stolida 
fiducia, stolida impudensque postu- 
latio u. a. wird ihnen zugeschrieben. 

propiorque excusanti| nàher kom- 
mend, d. h. áhnlicher einem sich 
entschuldigenden, ebenso 9, 64, 6. 
paucitas damno sentiendo propior 
erat: — hlefís aus grófserer Nühe, 
d. h. stárker empfinden. 

eam — occasionem raptam] ,rasch 
ergriffen zu haben, wie die erste 
beste Gelegenheit. Zu rapere — 
hastig ergreifen c. 32, 6. raptus ab 
Swis. c. 19, 1. pecunia rapta u. a. 

11. sitamen] beschránkt den Sinn 


3 


10 


13 


14 


rw 


[2 


LIBER XXVII CAP. 17. 18. 


&. n. 545. 


94 


sua in duces Carthaginiensis commemoravit, avaritiam contra 
eorum superbiamque et omnis generis iniurias in se atque 
popularis. itaque corpus dumtaxat suum ad id tempus apud 
eos fuisse; animum iam pridem ibi esse, ubi ius ac fas cre- 
derent coli ad deos quoque confugere supplices, qui nequeant 
hominum vim atque iniurias pati: se id Scipionem orare, ut 
transitio sibi nec fraudi apud eum nec honori sit; qualis ex 
ea die experiundo cognorit, perinde operae eorum pretium 
faceret. ita prorsus respondet facturum lomanus, nee pro 
transfugis habiturum, qui non duxerint societatem ratam, ubi 
nee divini quiequam nec humani sanctum esset. productae 
deinde in conspectum is coniuges liberique laerumantibus gau- 
dio redduntur. atque eo die in hospitium abducti; postero 
die foedere accepta fides, dimissique ad copias adducendas. 
isdem deinde castris tendebant, donec ducibus is ad hostem 
perventum est. 

Proximus Carthaginiensium exercitus Hasdrubalis prope 
urbem Baeculam erat. pro castris equitum stationes habebant. 
in eas velites antesignanique et qui primi agminis erant, ad- 
venientis ex itinere, priusquam castris locum caperent, adeo 
contemptim impetum fecerunt, ut facile appareret, quid utri- 
que parti animorum esset. in castra trepida fuga conpulsi 
equites sunt, signaque Romana portis prope ipsis inlata. at- 
que illo quidem die inritatis tantum ad certamen animis castra 
Romani posuerunt. nocte Hasdrubal in tumulum copias re- 
cipit plano campo in summo patentem; fluvius ab tergo, ante 
cireaque velut ripa praeceps oram eius omnem ceingebat. sub- 


des vorhergehenden Satzes, wie sí 
modo, wenigstens wenn. Bei Liv. 
nur hier. 

14. fraudi] — ,zum Nachteile*, 
in passivem Sinne; vgl. 26, 12, 5. 

operae — pretium faceret] ,,so 
hoch solle er ihre Leistungen an- 
schlagen", eig.: den Preis für ihre 
Mühe bestimmen; anders als 
das gewóhnliche: operae pretium 
facere etwas der Mühe wertes 
thun. 

17. foedere accepta fides] ,ihr Treu- 
gelóbnis auf Grund eines Vertrages 
wurde entgegengenommen"'; 9, 5, 2 
foedere pax — facta. 

castris tendebant] Liv.sagttendere, 
considere castris, wie er auch fast 
ausnahmslos se temere castris, vallo 
munimentis u. a. sagt. 


c. 18, 2. antesignani | hier — Vor- 


irab; sonst die vor den signis in 
der Schlacht kümpfenden. 

qui primi agminis erant] ,die 
Téte der Marschkolonne*. c. 28, 9. 
primi agminis erant perfugae. Ge- 
gensatz: 393, 9, 3. (phalama) movis- 
simi agminis fuerat. 

advenientis ex itinere] — sv99c 
iÉ ig0ó0ov; ohne eine Pause nach 
dem Marsche. 

5. plano campo in summo paten- 
iem] ,der auf seinem Gipfel sich 
in eine Ebene ausdehnte, oben flach 


war", Die Wendung plano campo 
patere dürfte sonst kaum  vor- 
kommen. 


velut ripa praeceps] ,gleichsam 
ein steiles Ufer*. velut — gewisser- 
maísen, ohne einen verglichenen 
Gegenstand: c. 17, 2. velut fortwita 
inclinatio c. 4, 6. ab ispo velut fonte. 
oram — cingebat|] ora — Streifen, 


a. Ch. 209. LIBER XXVII. CAP. 18. 35 
erat et altera inferior summissa fastigio planities; eam quo- 
que altera crepido haud faciliori ascensu ambibat. in hunc 
inferiorem campum postero die Hasdrubal, postquam stantem 
pro castris hostium aciem vidit, equites Numidas leviumque 
armorum Daliaris et Afros demisit. Scipio, circumvectus or- 
dines signaque, ostendebat hostem, praedammata spe aequo 
dimicandi campo captantem tumulos, loci fiducia, non virtutis 


aut armorum stare in conspectu; sed altiora moenia habuisse 


Carthaginem, quae transcendisset miles tomanus; nec tumulos, : 


nec arcem, ne mare quidem armis obstitisse suis. quid fore 
altitudines, quas cepissent hostes, ut per praecipitia et prae- 
rupta salientes fugerent; eam quoque se illis fugam clausurum. 
cohortesque duas alteram tenere fauces vallis, per quam de- 
ferretur amnis, iubet, alteram viam insidere, quae ab urbe per 
tumuli obliqua in agros ferret. ipse expeditos, qui pridie 
stationes hostium pepulerant, ad levem armaturam infimo stan- 


tem supercilio ducit. 
via impediti, iere. 


per aspreta primum, nihil aliud quam 
deinde, ut sub ictum venerunt, telo- 


rum primo ommnis generis vis ingens effusa in eos est, ipsi 


Rand, in Prosa seltener als bei 
Dichtern; bei Liv. mehrfach mit 
Genitiv des Lünder- oder Vólker- 
namens. c. 40, 5. 23, 5, 11 ab ulti- 
mis terrarum oris. 98, 12, 10. in 
ultimam Hispaniae oram. 21, 31, 9. 
per extremam oram  Vocontiorum 
agri. 

6. summissa — fastigio] — quae 
summissum fastigium habebat. sum- 
mittere se c. 31, 6. — sich herab- 
lassen (geistig); sonst — (ráumlich) 
sich abdachen; vgl. 94, 34, 3 sum- 
missa quaedam niedrig liegende 
Punkte. 

ambibat| ,umgab'*; in ràumlicher 
Hinsicht; vgl. c. 8, 17 ambitu li- 
torum. 

1. leviumque armorum Balearis et 
Afros| es sind Schleuderer und 
Speersehützen. levium armorum ist 
háufig nühere Bestimmung einer 
Truppe; namentlich leviwm armo- 
rum auxilia. 

8. praedamnaíta spe] ,iim voraus 
verziehtend auf*; praedammare ist 
von Liv. neu gebildet und findet 
sich auch bei ihm nur hier in dieser 
Bedeutung; in der 1. Dekade zwei- 
mal im eigentlichen Sinne: vorher 
verurteilen. 4, 41, 11. 5, 11, 12. 


captantem twmwulos| ,sich klam- 
mernd an', eig. — haschend nach 
etwas, stets in tadelndem Sinne. 
22, 28, 2 temeritatem | captare 
auflauern, nachstellen. 

9. quid fore altitudines] ,,was 
würden die Hóhen sein", d. h. was 
würden sie zu sagen haben, was 
hindern. 

10. per tumuli obliqua] ,jüber 
die Abhünge des Hügels hin". 
Sowohl als Adjektiv, wie als sub- 
stantiviertes Neutrum ist obliquus, 
obliqua in diesem Sinne nicht selten; 
also: obliquo monte bergab; 
per obliquum, in obliquum montis 
u. à. 

infimo stantem — supercilio] zu 
Stare mit dem Ablativ vgl. c. 17, 17. 
castris tendebant. supercilium 
mit einer vom menschlichen Kóürper 
auf Orte übertragenen Metapher 
sagt Liv. auch terga montis, dorsum 
collis u. a. 

li. per aspreta] mit der Endung 
tum oder etum bildet das Latei- 
nische Kollektivnamen von Pflanzen: 
fruticetum, quercetum, vinetum, du- 
metum; vgl. Dornicht, Dickicht, 
Róhricht. 

nihil aluid quam] mit Ellipse 


3* 


-1 


10 


11 


12 


13 


14 


16 


17 


18 


19 


20 


5 aciem altiori superstantem tumulo inpegere. 


36 LIBER XXVII. CAP. 18. 


3. u. 545. 
contra saxa, quae locus strata passim, omnia ferme missilia, 
praebet, ingerere, non milites solum sed etiam turba calonum 
inmixta armatis. ceterum quamquam ascensus difficilis erat, 
et prope obruebantur telis saxisque, adsuetudine tamen succe- 
dendi muros et pertinacia animi subierunt primi. qui simul 
cepere aliquid aequi loci, ubi firmo consisterent gradu, levem 
et concursatorem hostem atque intervallo tutum, cum procul 
missilibus pugna eluditur, instabilem eundem ad comminus 
conserendas manus, expulerunt loco, et cum caede magma in 
inde Seipio 
iussis adversus mediam evadere aciem victoribus ceteras copias 
cum Laelio dividit, atque eum parte dextra tumuli circumire, 
donec mollioris ascensus viam inveniret, iubet; ipse ab laeva 
cireumitu haud magno in transversos hostis incurrit. inde 
primo turbata acies est, dum ad circumsonantem undique 
clamorem flectere cornua et obvertere ordines volunt. hoc 
tumultu et Laelius subiit, et, dum pedem referunt, ne ab tergo 
vulnerarentur, laxata prima acies locusque ad evadendum et 
mediis datus est, qui per tam iniquum locum stantibus inte- 
gris ordinibus elephantisque ante signa locatis numquam 
evasissent. cum ab omni parte caedes fieret, Scipio, qui 
laevo cornu in dextrum incucurrerat, maxime in nuda latera 
hostium pugnabat. et iam ne fugae quidem patebat locus: 
nam et stationes utrimque Romanae dextra laevaque insede- 
rant vias, et porta castrorum ducis principumque fuga clausa 
erat, addita trepidatione elephantorum, quos territos aeque 


schildert noch  Cásar bell. civ. 
1, 44 die Lusitanier; den Gegen- 
satz bildet der hostis statarius und 


eines Verbums wird mhil aliud 
quam bei Liv. und Spàteren 
,nur* gebraucht. 


19. ingerere) ,,schleudern''; regel- 
máísig sagt Liv. tela, saxa, probra, 
voces im aliquem ingerere; nur 
einmal mit dem Dativ 41, 10, 6. 

13. adsuetudine] vgl. c. 39, 1. ad- 
suetudine. Cicero in den Reden 
vermeidet dies Wort; er hat auch 
adsuesco daselbst nur einmal und 
adsuefacio zw eimal. 

succedendi muros| ,,an Ersteigen 
von Mauern"; sie hatten es nàm- 
lich' vor Neucarthago gelernt. Bei 
Liv. heifst: succedere vallo — unten 
an den Wall heranrücken; succedere 
vallum: den Wall von unten 
hinanrücken. 

14. concursatorem hostem] attri- 
butiver Gebrauch des Substantivs 
— ,ein stets im Plünkelgefecht 
kümpfender Feind*. Als solchen 


die stabilis pugna wie bei den 
Rómern. 

pugna eluditur| Ausdruck der 
Fechterschule; durch eine Wendung 
entschlüpfen, ausweichen; meist 
aliquem eludere: 92, 18, 3 hostem 
— elusit. 

inpegere| .sie schleuderten ihn 
zurück'', starker Ausdruck. $, 6, 2 
inpactus imo ita est saxo, wt so- 
qiretur. 

15. mollioris ascensus] mollis wie 
21, 37, 3. mollire von Abhüngen: 
sanft machen; bei Liv. nur hier. 

17. hoc tumultu] ,bei und in- 
folge dieser Verwirrung"; freier 
Gebrauch des temporalen Ablativ. 
31, 28, 6 adventu Romanorum fidem 
mutare u. a. 

20. aeque atque] das uns hàfs- 


LIBER XXVII. CAP. 18. 19. 31 


a. Ch. 209. 


atque hostis timebant. igitur ad octo milia ho- 
minum. 

Hasdrubal iam antequam dimicaret pecunia rapta ele- 
phantisque praemissis, quam plurumos poterat de fuga exci- 
piens praeter Tagum flumen ad Pyrenaeum tendit. Scipio 
castris hostium potitus, cum praeter libera capita omnem 
praedam militibus concessisset, in recensendis captivis decem 
milia peditum, duo milia equitum invenit. ex iis Hispanos 
sine pretio omnes domum dimisit, Afros vendere quaestorem 
iussit. circumfusa inde multitudo Hispanorum et ante dedito- 
rum et pridie captorum regem eum ingenti consensu appel- 
lavit. tum Scipio silentio per praeconem facto sibi maximum 
nomen imperatoris esse dixit, quo se milites sui appellas- 
sent; regium nomen, alibi magnum, Romae intolerabile esse. 
regalem animum in se esse; si id in hominis ingenio 
amplissimum ducerent, taciti iudicarent, vocis usurpatione ab- 


Caesa 


stinerent. 


sensere etiam barbari magnitudimem animi, cuius 


miraculo nominis alii mortales stuperent, id ex tam alto fas- 


tigio aspernantis. 


Dona inde regulis principibusque Hispanorum divisa, et 
ex magna copia captorum equorum trecentos, quos vellet, eli- 


gere Indibilem iussit. 


cum Afros venderet iussu imperatoris 


quaestor, puerum adultum inter eos forma insigni cum audisset 


regii generis esse, ad Scipionem misit. 


lich klingende aeque atque ver- 
meidet selbst Cicero nicht. Philipp. 
Il, 37, 94 aeque atque huic or- 
dini. 

e. 19, 1. in recensendis captivis] 
der Ablativ mit der Prüposition 
ist auffallend, da ein Grund zur 
Vermeidung des einfachen recensens 
nicht zu finden ist. 

3. regem — appellavit] ,rief ihn 
zum Kónig aus' j 
scher Soldaten, nach gewonnener 
Schlacht den Anführer als ,mpera- 
tor* zu begrüfsen (appellare), ist 
mit Verànderung des Titels nach- 
geahmt. 


5. regalem animum] ,,eines Kónigs 
würdiger Sinn'; dagegen regius 
— einem Kónig gehórig"'; ein Unter- 
schied, den Liv. jedoch nicht fest 
hàlt. 29, 31, 12 vix regium vide- 
batur. 1, 47, 4 regale solium. 
in — ingenio amplissimum] ,,an 

einem  Geiste für besonders 


Die Sitte. rómi- 


quem cum percunc- 


anerkennenswert'; 30, 17, 11 id 
sibi amplum apud populares futu- 
rum esse ,werde ihm Anerkennung 
verschaffen". 

taciti iudicarent| ,das unausge- 
sprochene Urteil fállen**; Liv. liebt 
áhnliche Verbindungen, wie: tacita 
confessio, divinatio, cogitatio, suspi- 
cio, maestitia; tacitus metus, ta- 
citae ambages, tacitum gaudium u. a. 
unausgesprochenes Gestáündnis 
m 

6. cuius miraculo —  stuperent] 
,ein Titel, über dessen Erhaben- 
heit andere staunten*; miraculum: 
das Wunderbare, stets mit abhángi- 
gen Genitiven verbunden: wie rei, 
rei novae. 

ex tam alto fastigio] ,der von 
einem so erhabenen Standpunkte 
aus eine Krone verschmáhte'. fasti- 
gium eig.: Giebel, ist bei Liv. oft 
— hoher Standpunkt; daher stets 
altum, tantum fastigium (bei Cicero 
nicht). 


Q 


10 


11 


20 


2 


LIBER XXVII. CAP. 19. 20. 


98 


a. u. 545. 


taretur Scipio, quis et cuias et cur id aetatis in castris fuisset, 
Numidam esse se ait, Massivam populares vocare; orbum a 
patre relictum, apud maternum avum Galam, regem Numida- 
rum, educatum, cum avunculo Masinissa, qui nuper eum equi- 
tatu subsidio Carthaginiensibus venisset, in Hispaniam traie- 
cisse. prohibitum propter aetatem a Masinissa numquam ante 
proelium inisse; eo die, quo pugnatum cum Romanis esset, 
inscio avunculo, clam armis equoque sumpto in aciem exisse; 
ibi prolapso equo effusum in praeceps captum ab Romanis 
esse. Scipio cum adservari Numidam iussisset, quae pro tri- 
bunali agenda erant, peragit; inde cum se in praetorium re- 
cepisset, vocatum eum interrogat, velletne ad Masinissam re- 
verti, cum effusis gaudio lacrimis cupere vero diceret, tum 
puero anulum aureum, tunicam lato clavo cum Hispano sagulo 
et aurea fibula equumque ornatum donat, iussisque prosequi, 
quoad vellet, equitibus dimisit. 

De bello inde consilium habitum. et auctoribus quibus- 
dam, ut confestim Hasdrubalem consequeretur, anceps id ratus, 
ne Mago atque alter Hasdrubal cum eo iungerent copias, prae- 
sidio tantum ab insidendum Pyrenaeum misso ipse reliquum 
aestatis recipiendis in fidem Hispaniae populis absumpsit. 
paueis post proelium faetum ad Baeculam diebus, cum Scipio 
rediens iam "Tarraconem saltu Castulonensi excessisset, Has- 
drubal, Gisgonis filius et Mago imperatores ex ulteriore Hi- 


Strafe. c. 47, 9 duces parum intente 
adservati. 
19. cupere vero] vero ist aus der 


9. cuias] ,,aus welchem Lande er 
würe'"; von dem Fragepronomen mit 
der für dGentilia gebràuchlichen 


Ableitungssilbe as gebildet, wie 
mostras, vestras u. à. (nachklas- 
sisch). Dazu ist aus fuisset hier 
esset. zu ergünzen; vgl. 23, 34, 5 
qui et unde et quo tenderent cursum. 

id aetatis] adverbiell ge- 
brauchter Accusativ: ,in solchem 
(jungen) Alter*. 10,24, 6 quid se — 
id aetatis sollicitassent (der Umgangs- 
sprache entlehnt). 

Massivam populares vocare] der 
naiven Ausdrucksweise des Volkes 
entspricht es, den eigenen Namen 
als von anderen gegeben zu be- 
zeichnen: 2, 12, 9. Homanwus sum, 
inquit, civis; C. Mucium vocant. 

11. effusum in praeceps] effundo, 
auch deicio und excutio — abwerfen, 
von Pferden und anderen Reittieren. 
c. 32, 5 cum — super caput regem 
effudisset. 

adservari] ,in Gewahrsam halten", 
ohne Nebenbegriff der Hürte oder 


direkten Rede beibehalten; 28, 9,8 
se vero ea — decernere. 9,43, 6. pro- 
fecto ab suis interfectum memorantes. 

anulum] — die Abzeichen eines 
Senators. vgl. c. 4, 8. sagulum und 
fibula werden mehrfach verschenkt 
an Ritter; 39, 31, 18 praetor swos 
equites catellis ac fibulis donavit. 

equum ornatum] geschmückt mit 
phaleris, wie die Pferde vornehmer 
Rómer. 

é. 20, 1. consequeretur] ,nach- 
setzen*; gewóhnlich — verstürktes 
sequi; oder wie 1, 48, 4. fugientem 
consequi —- einholen. 

anceps id ratus] ,er hielt es für 
bedenklich". Von dem hierin ent- 
haltenen Begriff der Besorgnis hángt 
ne ab. Die Bemerkung ist ein 
schwacher Versuch, den grofsen 
Fehler, dafs Scipio den Hasdrubal 
nach Italien durchkommen liefs, zu 
entschuldigen. 


LIBER XXVII CAP. 20. 39 


2. Ch. 209. 
spania ad Hasdrubalem venere, serum post male gestam rem 
auxilium, consilio in cetera exequenda belli haud parum op- 
portuni. ibi conferentibus, quid in cuiusque provinciae regione 
animorum Hispanis esset, unus Hasdrubal Gisgonis ultimam 
Hispaniae oram, quae ad Oceanum et Gadis vergit, ignaram 
adhue Romanorum esse, eoque Carthaginiensibus satis fidam 
censebat; inter Hasdrubalem alterum et Magonem constabat 
beneficiis Scipionis occupatos omnium animos publice privatim- 
que esse, nec transitionibus finem ante fore, quam ommes Hi- 
spani milites aut in ultima Hispaniae amoti aut traducti in 
Galliam forent. itaque, etiam si senatus Carthaginiensium 
non censuisseí, eundum tamen Hasdrubali fuisse in Italiam, 
ubi belli caput rerumque summa esset, simul ut Hispanos omnis 
proeul ab nomine Scipionis ex Hispania abduceret: exercitum 
eius cum transitionibus tum adverso proelio imminutum Hi- 
spanis repleri militibus, e& Magonem Hasdrubali Gisgonis filio 
tradito exercitu ipsum cum grandi pecunia ad conducenda mer- 
cede auxilia in Baliaris traicere; Hasdrubalem Gisgonis cum 
exercitu penitus in Lusitaniam abire nec cum Romano manus 
conserere; Masinissae ex ommi equitatu, quod roboris esset, 
tria milia equitum expleri eumque vagum per citeriorem Hi- 
spaniam sociis opem ferre, hostium oppida atque agros popu- 
lari. his decretis ad exequenda, quae statuerant duces digressi. 
haec eo anno in Hispania acta. 

Romae fama Scipionis in dies crescere, Fabio Tarentum 
captum astu magis quam virtute gloriae tamen esse, Fulvi 


3. consilio — opportuni] ,recht- ^ Rede beibehalten; Liv. wendet ad- 


zeitig für eine Beratung". auzilio 
— consilio sind asyndetische Gegen- 
sütze in chiastischer Stellung. 

in cetera exequenda belli] ,,betreffs 
der ferneren Führung des Krieges". 
consilio in cetera ist konstruiert wie 
c. 6, 8 erempla in rem. — Das 
Neutrum n cetera ist durch bell 
nüáher bestimmt wie 30, 2, 6 ad in- 
certa belli. 95, 15, 20. ad subita 
belli. 

haud parwm] Litotes — sehr 
wohl". findet sich bei Liv. nur 4mal, 
^on parum (das Cicero hat) gar 
nicht. 

4. in cuiusque provinciae regione] 
»in der Gegend ihrer Amtsbezirke", 
provincia in ursprünglichem Sinne, 
ohne ráumliche Nebenbedeutung. 
vgl. e. 35, 10 provinciae —  per- 
mixtae regionibus. 

adhuc] ,noch*; ist in indirekter 


huc oft von der Vergangenheit an. 
c. 40, 8. plenwm adhuc irae. 

eoque| ,und daher*''; erst seit der 
augusteischen Sprachperiode — id- 
eoque. 

*. repleri — íraicere| diese und 
die folgenden Infinitive hàngen von 
einem zu ergünzenden Verbum des 
Beschliefsens ab, dessen Stellung 
bei itaque $ 6 sein müfste. 

8. Masinissae — expleri] .,es 
solle ihm die volle Zahl von 3000 
gegeben werden'; erplere — nwume- 
rum explere — eine Zahl voll machen; 
dagegen $ 7. replere — Lücken er- 
günzen. 

e.20,9—21. Anklage desMar- 
cellus, Wahlen und Verhand- 
lungen in Rom. 

9 astu magis quam virtute] astu 
bei Liv. nur im Ablativ. 42, 47, 5 
astu magis, quam vera virtute. 


40 LIBER XXVII. CAP. 20. 21. 


a. u. 545. 


10 senescere fama, Marcellus etiam adverso rumore esse, super- 


- 
r2 


t2 


i9 


Hu 


quam quod primo male pugnaverat, quia vagante per Italiam 
Hannibale media aestate Venusiam in tecta milites abduxisset. 
inimieus erat ei C. Publieius Bibulus tribunus plebis, is iam 
a prima pugna, quae adversa fuerat, adsiduis eontionibus in- 
famem invisumque plebei Claudium fecerat, et iam de imperio 
abrogando eius agebat, cum tamen necessarii Claudi obtinue- 
runt, ut relicto Venusiae legato Marcellus Romam veniret ad 
purganda ea, quae inimici obicerent, nec de imperio eius 
abrogando absente ipso ageretur. forte sub idem tempus et 
Marcellus ad deprecandam ignominiam et Q. Fulvius consul 
comitiorum causa Romam venit. Actum de imperio Marcelli 
in circo Flaminio est ingenti concursu plebisque et omnium 
ordinum; accusavitque tribunus plebis non Marcellum modo 
sed ommnen nobilitatem: fraude eorum et cunctatione fieri, ut 
Hannibal decimum iam annum Italiam provinciam habeat, 
diutius ibi quam Carthagine vixerit. habere fructum imperi 
prorogati Marcello populum Romanum: bis eaesum exercitum 
eius aestiva Venusiae sub tectis agere. hanc tribuni orationem 
ita obruit Marcellus commemoratione rerum suarum, ut non 


senescere fama| deutsch mit ande- 
rer Metapher: ,,eine Lorbeeren 
welkten''; senescere verbindet Liv. 
gern mit Abstrakten: pugna, con- 
silia, bellum; von Menschen háufiger 
consenescere. 


adverso rumore esse] adversus und 
secundus werden auf alles, was 
hinderlieh oder fórderlich ist, über- 
tragen. 44, 22, 10. contra adversum 
rumorem; Gegensatz: secunda sua 
fama (rem gerere). c. 10, 13. 


10. superquam quod| findet sich 
allein bei Liv. und bei ihm nur 
noch 22, 3, 14; hàufiger practer- 
quam quod; beides — aufserdem, 
dafs. Auch extraquam, ultraquam, 
contraquam, insuperquam finden sich 
bei Liv. 

11. de imperio abrogando eius) 
man erwartet ei abrogando; vgl. 
jedoch 8$ 12 u. c. 21, 14. de imperio 
eius abrogando. — Eine Absetzung 
auf Volksbeschlufs (abrogatio) wird 
sehr selten ausgeführt, da es Staats- 
grundsatz war, daís jeder Beamte 
nur freiwillig abtreten dürfe (ab- 
dicatio imperii). 

12. cum tamen — obtinuerunt] 
das dem MHauptsatz nachgestellte 


cum iamen führt einen gleichzeitig 
stattfindenden Gegensatz mit Nach- 
druck ein: — ,,dennoch aber*'; stets 
mit Indikativ. 

ad purganda ea| der Gegenstand, 
wegen dessen man sich rechtfertigt, 
steht bei purgare wie deprecari oft 
im Accusativ. 38, 48, 13 suscepti 
belli purgatum est. crimen. 


e 21, 1. in circo Flaminio| eine 
Wiese an dem Tiber, prata F'la- 
minia, wird schon 449 als Ort der 
Volksversammlung genannt; spüter 
wurde dort der circus Flaminius 
von dem am trasimenischen See 
gefallenen Konsul Fl. erbaut. 


2. provinciam habeat] das lange 
Verweilen H's in ltalien heifst 
30, 20, 9 diutina possessio und wird 
mehrfach mit Gleichnissen aus dem 
Eigentumsrecht bezeichnet: 22, 44,6 
velut usu cepisset. Italiam. 


3. habere fructum] in direkter 
Rede bildete dies offenbar den Rede- 
schlufs (peroratio) des Tribunen, 
den man gern mit habes, habetis 
einführt. 23, 10, 7 habetis libertatem, 
Campani, quam petistis. 

4. ita — obrwit| eig. er deckte 
widerlegte. obrwi ist selten 


zu 


a. Ch. 209. LIBER XXVII. CAP. 21. 22. 41 
rogatio solum de imperio eius abrogando antiquaretur, sed 
postero die consulem eum ingenti consensu centuriae omnes 
crearent. additur conlega T. Quinctius Crispinus, qui tum prae- 
tor erat. postero die praetores creati P. Licinius Crassus 
Dives, pontifex maximus, P. Licinius Varus, Sex. Iulius Caesar, 
Q. Claudius Flamen. 

Comitiorum ipsorum diebus sollicita civitas de Etruriae 
defectione fuit. principium eius rel ab Arretinis fieri C. Cal- 
purnius scripserat, qui eam provinciam pro praetore obtinebat. 
itaque confestim eo missus Marcellus consul designatus, qui 
rem inspiceret, ac, si digna videretur, exercitu accito bellum 
ex Apulia in Etruriam transferret. eo metu conpressi Etrusci 
quieverunt. "arentinorum legatis pacem petentibus cum liber- 
iate ac legibus suis responsum ab senatu est, ut redirent, cum 
Fabius consul Romam venisset. — Ludi et Romani et plebei 
eo anno in singulos dies instaurati. aediles curules fuere 
L. Cornelius Caudinus et Ser. Sulpicius Galba, plebei C. Ser- 
vilius et Q. Caecilius Metellus. Servilium negabant iure aut 
iribunum plebis fuisse aut aedilem esse, quod patrem eius, 
quem triumvirum agrarium occisum a Doiis circa Mutinam 
esse opinio per decem annos fuerat, vivere atque in hostium 
potestate esse satis constabat. 

Undecimo anno Punici belli consulatum inierunt M. Mar- 
cellus quintum — ut numeretur consulatus, quem vitio creatus 


in eigentlichem Sinne wie: obrui 
mube; meist übertragen: sceleribus, 
foenore — erdrückt werden von. 

6. principium — fieri] der Inf. 
Prás. steht, weil der Anfang im 
Werden und noch kein eigentlicher 
Aufstand da ist. 

1. qui rem inspiceret| neben ad 
res inspiciendas gewóhnliche Wen- 
dung für Einsetzung von Revisions- 
kommissionen; ferner 29, 12, 5 
ad visendas res, 42, 5, 8. ad res 
adspiciendas. 

digna| erg. exercitu  acciendo. 
Das Adjektiv relativ dignus ohne 
Objekt hat sonst das Substantiv 
causa bei sich: 21, 6, 4. quibus si 
videretur digna causa. 

8. cum libertate ac legibus suis] 
unter Garantie ihrer politischen und 
civilen Autonomie; gewóhnliche Be- 
stimmung bei foederibus aequis: 
390, 37, 2 ut liberi legibus suis 
viverent. : 

9. ludi et Romani et plebei] zu Ro- 
mani c. 6, 19. Die ludi plebei wurden 


von den plebeischen Adilen auf 
Kosten des Staates gegeben. 

in singulos dies] ,jauf je einen 
Tag", bezieht sich auf beide Gat- 
tungen von Spielen. 

10. triumvirum agrarium|] er war 
Mitglied einer Kommission für Land- 
verteilung an rómische Kolonisten 
gewesen. 21, 25, 3. 

negabant — iwre fuisse] auch 
30, 19, 9 sagt Liv.: latum ad po- 
pulum est, ne C. Servilio fraudi esset, 
quod patre, qui sella curuli sedisset, 
vivo, cum id ignoraret, tribunus 
plebis atque aedilis plebis fuisset, 
contraquam sanctum legibus 
erat. Von dieser Rücksicht ist sonst 
nichts bekannt. 

e 22. Vorbereitungen für 
das neue Kriegsjahr. Provin- 
zen- und Heeresverteilung. 

1. ut numeretur] gesetzt, dafs 
man mitrechnet*, Marcellus war im 
Jahre 215 gewühlt, aber wegen 
eines Donners bei Amtsantritt mufste 
er zurücktreten. 23, 31, 13. 


Q 


2 non gessit — et T. Quinctius Crispinus. 


5 


- 


í 


9 


42 


LIBER XXVII. 


CAP. 93. a. u. 546. 


utrisque consulibus 


Italia decreta provincia est et duo consulum prioris anni exer- 
citus — tertius Venusiae tum erat, cui Marcellus praefuerat 
— ita ut ex tribus eligerent duo, quos vellent, tertius ei tra- 
3 deretur, cui Tarentum et Sallentini provincia evenisset. ceterae 
provinciae ita divisae: praetoribus P. Licinio Varo urbana, 
P. Licinio Crasso, pontifici maximo, peregrina et quo senatus 
censuisset, Sex. Iulio Caesari Sicilia, Q. Claudio Flamini Taren- 
4 tum. prorogatum in annum imperium est Q. Fulvio Flaeco, 
ut provinciam Capuam, quae T. Quineti praetoris fuerat, cum 


una legione obtineret. 


prorogatum et C. Hostilio Tubulo est, 


ut pro praetore in Etruriam ad duas legiones succederet 


C. Calpurnio. 


prorogatum et L. Veturio Philoni est, ut pro 


praetore Galliam eandem provinciam cum isdem duabus legio- 
6 nibus obtineret, quibus praetor obtinuisset. quod in L. Veturio, 
idem in C. Auruneuleio decretum ab senatu latumque de pro- 
rogando imperio ad populum est, qui praetor Sardiniam pro- 
vineiam cum duabus legionibus obtinuerat. additae ei ad prae- 
sidium provinciae quinquaginta longae naves, quas P. Seipio 


ex Hispania misisset. 


et P. Seipioni et M. Silano suae His- 


paniae suique exercitus in annum decreti; Scipio ex octoginta 
navibus, quas aut secum ex Italia adductas aut captas Car- 
thagine habebat, quinquaginta in Sardiniam tramittere iussus, 
8 quia fama erat magnum navalem apparatum eo anno Cartha- 
gine esse, ducentis navibus omnem oram ltaliae Siciliaeque 


ac Sardiniae inpleturos. 


et in Sicilia ita divisa res est: Sex. 


Caesari exercitus Cannensis datus est; M. Valerius Laevinus 
— ei quoque enim prorogatum imperium est — classem, quae 


2. utrisqueconsulibus] schon Cásar 
hat bisweilen und Liv. oft den 
Plural von wterque gesetzt, auch 
wenn auf beiden Seiten nur ein 
Nomen im Singular sich befindet: 
«traque cornua, utraeque manus, 
wtrique censores. 

3. peregrina et quo senatus cen- 
suisset| der Prütor steht zur Dis- 
position des Senates. c. 7, 8. 

4. prorogatum in annum impe- 
rium est] beachte in den folgenden 
$8. die regelmàáfsige Wiederkehr 
dieser Wortfolge in der offiziellen 
Formel; ebenso regelmüísig folgt 
der erhaltene Auftrag mit ut. 

5. in Etruriam ad — legiones] bei 
succedere steht der Ort, nach wel- 
chem hin der Nachfolger sich be- 
giebt mit i» c. acc.; wie c. 7, 9. 


in Etruriam succederet; ad fügt 
eine zweite speziellere Ortsbestim- 
mung bei. 

cum isdem — quibus] bei dem an 
eine Prüpositionalverbindung sich 
anschliefsenden Relativ wird die 
Prüposition meist nicht wiederholt. 
92, 9, 10 in eodem, quo ante — 
statu. 

7. suae Hispaniae] suae weil die 
Provinz nach langer Verwaltung 
gleichsam zu ihnen gehórt. vgl. 
28, 42, 9. Hispaniae tuae. 

8. Siciliaeque ac Sardiniae] vgl. 
Galliam Siciliamque ac Sardiniam 
94, 11, 2. u. sonst. Diese Ver- 
bindung hat zuerst Vergil, in 
Prosa zuerst Liv. , 

9. datus est — obtineret. — trai- 
ceret] aus der Erzühlung geht 


LIBER XXVII. CAP. 22. 23. 43 


a. Ch. 208. 


ad Siciliam erat, navium septuaginta obtineret; adderet eo tri- 
ginta naves, quae ad Tarentum priore anno fuerant; cum ea 
centum navium classe, si videretur ei, praedatum in Africam 
iraiceret. et P. Sulpicio, ut eadem classe Macedoniam Grae- 
ciamque provinciam haberet, prorogatum in annum imperium 
est. de duabus, quae ad urbem Romam fuerant, legionibus 
nihil mutatum. supplementum, quo opus esset, ut scriberent 
consulibus permissum. una et viginti legionibus eo anno de- 
fensum imperium Romanum est. et P. Licinio Varo praetori 
urbano negotium datum, ut navis longas triginta veteres refi- 
ceret, quae Ostiae erant, et viginti novas navis sociis navalibus 
conpleret, ut quinquaginta navium classe oram maris vicinam 
urbi Romanae tueri posset. C. Calpurnius vetitus ab Arretio 
movere exercitum, nisi cum successor venisset; idem et Tubulo 
imperatum, ut inde praecipue caveret, ne qua nova consilia 
orerentur. 

Praetores in provincias profecti; consules religio tenebat, 
quod prodigiis aliquot nuntiatis non facile litabant. et ex 
Campania nuntiata erant, Capuae duas aedis, Fortunae et 
Martis, et sepulcra aliquot de caelo tacta, Cumis — adeo 
minimis etiam rebus prava religio inserit deos — mures in 
aede Iovis aurum rosisse, Casini examen apium ingens in foro 
consedisse, et Ostiae murum portamque de caelo tactam, Caere 
vulturium volasse in aedem lovis, Vulsiniis sanguine lacum 
manasse. horum prodigiorum causa diem unum supplicatio 
fuit. per dies aliquot hostiae maiores sine litatione caesae, 


Liv. in die Form des Befehles 2. et e Campania] ei — ,,und 
über; bei Wiedergabe von Be- zwar"; eine zweite Gruppe folgt 
schlüssen nicht selten. 8. 3 et Ostiae. 


12. conpleret] von Einschiffung 
der Soldaten und Bemannung sagt 
Liv. stets conplere. 22, 11, 7 navi- 
bus — conpletis milite ac navalibus 
Sociis. 

13. ne qua mova consilia oreren- 
iur| von gefahrdrohenden Plánen 
und Unternehmungen ist stehend: 
fraus, motus, tumultus, iniuria ori- 
tur. 93, 43, 2. nova consilia — orie- 
bantur. 


e. 23. Prodigien. Apolli- 
nische Spiele. 
1. non facile  litabant] wie 


xoAAligsiv — günstige Opferzeichen 
erlangen. c. 93, 4. hostiae — sine 
litatione caesae. Ebenso perlitatum 
est. 86, 1, 3. 9, 14, 4. litatum est 
— egregie. S, 9, 1. 


prava religio inserit deos] ,der 
Aberglaube findet Gottes Finger 
in den geringsten Kleinigkeiten.* 
inserere in übertragenem Sinne stets 
mit dem Dativ. 


aurum rosisse] vgl. 30, 2, 9. aurum 
im Capitolio corvi mon lacerasse 
iantwm rostris crediti, sed etiam 
edisse; mures Antii coronam auream 
adrosere. 

3. examen apium] das Erscheinen 
von Bienenschwürmen oder Wespen 
39, 9, 4. galt als prodigium. 

4. prodigiorum causa| mit fest- 
stehender Wendung sagt Liv. pro- 
digiorum causa supplicatio fuit, 
res divinae factae, libri aditi; da- 
neben ob oder propter id prodi- 
gium supplicatio fuit u. s. w. 


10 


11 


13 


23 


2 


E 


b 


1 


LIBER XXVII. 


44 CAP. 23. 24. 


a. u. 546. 
diuque non impetrata pax deum. in capita consulum re pu- 
bliea incolumi exitiabilhis prodigiorum eventus vertit. 

Ludi Apollinares Q. Fulvio Ap. Claudio consulibus a 
P. Cornelio Sulla praetore urbano primum facti erant; inde 
ommes deinceps praetores urbani fecerant; sed in unum annum 
vovebant dieque incerta faciebant. eo anno pestilentia gravis 
incidit in urbem agrosque, quae tamen magis in longos mor- 
bos quam in perniciabilis evasit. eius pestilentiae causa et 
supplieatum per compita tota urbe est, et P. Licinius Varus 
praetor urbanus legem ferre ad populum iussus, ut ii ludi in 
perpetuum in statam diem voveruntur. ipse primus ita vovit, 
fecitque ante diem tertium idus Quintil. is dies deinde 
sollemnis servatus. 

De Arretinis et fama in dies gravior et cura crescere 
patribus. itaque C. Hostilio scriptum est, ne differret obsides 
ab Arretinis accipere, et, cui traderet Romam  deducendos, 
C. Terentius Varro cum imperio missus. qui ut venit, ex- 
templo Hostilius legionem unam, quae ante urbem castra 
habebat, signa in urbem ferre iussit, praesidiaque locis idoneis 
disposuit; tum in forum citatis senatoribus obsides imperavit. 
cum senatus biduum ad considerandum peteret, aut ipsos ex- 


diuque mon impetrata paz deum | 
von der Bitte um góttliche Gnade 
sagt Liv.: pacem dewm  exposcere; 
von der Erlangung: pacem deum 
impetrare, seltener invenire. 

in capita consulum — vertit] ,,er 
wandte sich gegen das Haupt, kam 
auf das H.* Der Ausdruck ist ent- 
lehnt von der für Bezeichnung der 
Todesstrafe gebràuchlichen Wen- 
dung: 45, 10, 11 (ommia) in caput 
Qnoxiorum versura. 

5. ludi Apollinares] vgl. c. 11, 6. 

6. longos morbos] langwierige, 
chronische Krankheiten ; Gegensatz : 
breves acutique. 

perniciabilis] ,verheerende Seu- 
chen*; das Adjektiv ist wie 8. 4 
exitiabilis gebildet und scheint sich 
vor Liv. nieht zu finden. 

evasit in] ,,jnahm den Ausgang zu, 
schlug aus in". vgl. 2, 42, 11. eo 
evasere. 

7. in statam diem] ist altertüm- 
licher Ausdruck der Gerichts- und 
Gescháüftssprache, nur erhalten in 
statum tempus, statum ludicrum, 
status locus. 

vovit fecitque] vgl. c. 11, 6 voti 
factique, voveret faceretque. 


deinde sollemnis servatus] er 
wurde in der Folge als Feiertag 
beibehalten'. Zum Gebrauche von 
deinde 1, 35, 9. sollemnes deinde 
annui mansere ludi u. c. 13, 8. 

e. 94. Gührung in Etrurien. 

1. fama — gravior] ,,das Gerücht 
wurde bedrückender, bedenklicher*'; 
98, 24, 1. gravi morbo implicitus, 
graviore tamen fama. Aus crescere 
1st esse zu entnehmen. 

ne differret — accipere] ,er solle 
sich ohne Aufschub geben lassen*; 
differre bei Liv. stets temporal, re- 
giert den Infinitiv, was vor Liv. nur 
dichterisch ist; dagegen hat er »on 
differo mit quim verbunden, 

9. signa in urbem ferre] ,in die 
Stadt emrücken''. signa ferre — sich 
in Marsch setzen, hat oft eine 
Ortsbestimmung bei sich: ad wrbem 
u. à. 

3. biduum ad considerandum] 
,zwei Tage Bedenkzeit bidwwm, 
triduum und quadriduwm sind ganz 
Substantiva geworden, daher mit 
Attribut: 90, 8, 4. per insequens 
bidwwm. 

aut dare — aui se sumpturum 


LIBER XXVII. CAP. 24. 25. 


45 


a. Ch. 208. 


templo dare aut se postero die senatorum omnis liberos sump- 
turum edixit. inde portas custodire iussit tribunos militum 
praefectosque socium et centuriones, ne quis nocte urbe exiret. 
id segnius neglegentiusque factum: septem principes senatus, 
priusquam custodiae in portis locarentur, ante noctem cum 
liberis evaserunt. postero die luce prima, cum senatus in 
forum citari coeptus esset, desiderati, bonaque eorum venie- 
runt. a ceteris senatoribus centum viginti obsides, liberi ipso- 
rum, accepti traditique C. Terentio Romam deducendi. is omnia 
suspectiora, quam ante fuerant, in senatu fecit. itaque tam- 
quam imminente Etrusco tumultu legionem unam, alteram ex 
urbanis, Arretium ducere iussus ipse C. Terentius, eamque 
habere in praesidio urbis; C. Hostilium cum cetero exercitu 
placuit totam provinciam peragrare et cavere, ne qua occasio 
novare cupientibus res daretur. C. Terentius ut Arretium cum 
legione venit, claves portarum cum magistratus poposcisset, 
negantibus iis comparere, fraude amotas magis ratus quam 
neglegentia intercidisse, ipse alias clavis omnibus portis impo- 
suit, cavitque cum cura, ut omnia in potestate sua essent; 
Hostilium intentius monuit, ut in eo spem non moturos quic- 
quam Etruscos poneret, si, ne quid movere possent praecavisset. 
; De Tarentinis inde magna contentione in senatu actum 
coram Fabio, defendente ipso quos ceperat armis, alis infensis 


edixit] die Konstruktion ist unge- 
wóhnlich. Da edixit zum 1. Satz- 


neglegentia intercidisse] ,,aus Un- 
ordnung verloren''; intercidere: eig. 


gliede in der Bedeutung ,,befehlen", 
zum 2. in der ,bekannt machen'* 
gedacht wird, so müfste statt dare 
ut darent stehen. Zu dare 
schwebte dem Liv. wohl iussit vor. 

5. citari coeptus] mit passiven 
Infinitiven verbindet Liv. fast aus- 
nahmslos das Passiv coeptus sum; 
ebenso Cicero und Cásar. 

suspectiora fecit] suspectus 
hàufig von Dingen, von denen eine 
Gefahr zu drohen scheint: mare sus- 
pectum, locus suspectus u. a. 

6. unam, alteram ex urbanis] eine, 
und zwar die zweite (von den 
c. 22, 10 erwühnten) stüdtischen 
Legionen. 

in praesidio habere] ,in Besatzung 
legen"; vgl. in tectis habere excer- 
citum, in armis, in vinculis habere 
aliquem. 

8. fraude  amotas] sie seien 
listig beseitigt". c. 20, 5 in ultima 
Hispaniae amoti: ,aof die Seite 
gebracht*. 


.zu Falle vor dem erreichten Ziele 
kommen", dann: ,,zunichte werden'*: 
9, 4, 7. literarum — habita cura, ne 
interciderent. In eigentlichem Sinne: 
91, 8, 9. nullo — vano intercidente 
telo. 

clavis — portis imposuit] ,,er liefs 
zu den Thüren Schlüssel fertigen*'; 
unserer Anschauung ebenso fremd 
wie portam (muro) imponere 84.9, 5. 

9. intentius] , noch  eindring- 
licher, nàmlich als $. 7 mit cavere 
derSenat. intentus steht háufig bei 
Begriffen des Wachens über etwas: 
c. 98, 8 custodias — inientius in- 
siruunt. c. 47, 9. (duces) parum 
intente adservati. 25,923, 13 inten- 
tius custodiebatur ; intentissima cura 
u. a. 

praecavere] das Kompositum ist 
gewühlt, um den Begriff des carere 
$. 7 noch zu steigern. 

e. 25, 1—10. Ordnung der 
tarentinischen Verhàltnisse. 
Tempelweihe des Marcellus. 


Q 


[v] 


I 


cQ 


-1 


46 LIBER XXVII. CAP. ?5. 


à. u. 5406. 


et plerisque aequantibus eos Campanorum noxae poenaeque. 
senatus consultum in sententiam M'. Acili faetum est, ut oppi- 
dum praesidio custodiretur, Tarentinique omnes intra moenia 
continerentur, res integra postea referretur, cum tranquillior 
status Italiae esset. et de M. Livio praefecto arcis Tarentinae 
haud minore certamine actum est, alis senatus consulto no- 
tantibus praefectum, quod eius socordia Tarentum proditum 
hosti esset, aliis praemia decernentibus, quod per quinquen- 
nium arcem tutatus esset, maximeque unius eius opera recep- 
tum Tarentum foret, medis ad censores, non ad senatum no- 
tionem de eo pertinere dicentibus. cuius sententiae et Fabius 
fuit; adiecit tamen fateri se opera Livi Tarentum receptum, 
quod amici eius vulgo in senatu iactassent: neque enim reci- 
piundum fuisse, nisi amissum foret. 

Consulum alter T. Quinctius Crispinus ad exercitum, quem 
Q. Fulvius Flaecus habuerat, cum supplemento in Lucanos est 
profectus. Marcellum aliae atque aliae obiectae animo reli- 
giones tenebant, in quibus, quod, cum bello Gallico ad Clasti- 
dium aedem Honori et Virtuti vovisset, dedicatio eius a pon- 
tifieibus impediebatur, quod negabant unam cellam duobus 
diis recte dedieari| quia, si de caelo tacta aut prodigii aliquid 
in ea factum esset, difficilis procuratio foret, quod utri deo: 


1. aequantibus eos] verkürzte Ver- 5. mediis) ,die  Mittelpartei*'; 
gleichung. c. 1, 3. 9, 10, 3. (Postu- — medius in persónlicher Bedeutung 
mium) — aliis claris facinoribus ^ — unparteiisch oder neutral. 2, 27, 3 
aequabant. medium se gerere u. o. 


2. in sententiam] ,gemàáís dem 
Antrage". Man sagt: senatuscon- 
sultum facere in sententiam, in sen- 
tentiam dicere, respondere, indem 
der zu fassende Beschluís als das 
Ziel der Abstimmung, Rede, Ant- 
wort erscheint. 

intra moenia continerentur] die 
Internierung der ganzen Bürger- 
schaft, als politischer Gefangener, 
wird auch über Capua verhàngt. 
26, 27, 12. 

3. motantibus — decernentibus] 
sind Participia des Konats; ebenso 
8. 1. aequantibus. 

quod. eius socordia] nach Polybius 
soll M. Livius Macatus wáührend 
der Einnahme Tarents betrunken 
gewesen sein. 

4. decermentibus] auch von der 
Abstimmung einzelner ist decernere 
— decerni velle háufig. 21, 10, 13 
sagt ein Redner tertiam legationem 
— decerno ich stimme für. 


notionem de eo] ,die Entschei- 
dung hinsichtlich seiner"; diesen 
Ausdruck | der  Rechtsgelehrter 
wendet Liv. nur hier am. 

neque enim recipiwndum fuisse] 
ein oft wiederholtes Scherzwort: 
Cie. Cato M. 4, 11. Certe, inqwuit 
ridens (Fabius); nam nisi tu amisis- 
Ses, nunquam. recepissem. 

7. obiectae animo] ,stiegen vor 
seiner Seele auf'; bezeichnender 
sinnbildlicher Ausdruck. 25, 12, 2. 
religio -— nova obiecta est. 21, 33, 3. 
obiecta res oculis animisque u. a. 

ad Un gemeint ist die 
Besiegung der lInsubrer in Ober- 
italien (225), bei welcher Marcellus 
durch  Tótung des  feindlichen 
Führers Viridomarus spolia opima 
erbeutete. 

7—8. quod — quod — quia — 
quod] das erste quod ist explikativ; 
die übrigen Konjunktionen sind 
kausal. 


a. Ch. 208. LIBER XXVII. CAP. 25. 26. AT 
res divina fieret, sciri non posset: neque enim duobus nisi 
certis deis rite una hostia fieri. ita addita Virtutis aedes ad- 
properato opere; neque tamen ab ipso aedes eae dedicatae sunt. 
tum demum ad exercitum, quem priore anno Venusiae reli- 
querat, cum supplemento proficiscitur. 

Locros in Bruttiis Crispinus oppugnare conatus, quia 
magnam famam attulisse Fabio Tarentum rebatur, omne genus 
tormentorum machinarumque ex Sicilia arcessierat; et naves 
indidem accitae erant, quae vergentem ad mare partem urbis 
oppugnarent. ea omissa oppugnatio est, quia Lacinium Han- 
nibal admoverat copias, et conlegam eduxisse iam a Venusia 
exercitum fama erat, cui coniungi volebat. itaque in Apuliam 
ex Bruttiis reditum, et inter Venusiam Bantiamque minus 
irum milium passuum intervallo consules binis castris conse- 
derunt. in eandem regionem et Hannibal redit averso ab 
Locris bello. ibi consules ambo ingenio feroces prope cotidie 
in aciem exire haud dubia spe, si duobus exercitibus consula- 
ribus iunctis commisisset sese hostis, debellari posse. 

Hannibal quia cum Marcello bis priore anno congressus 
vicerat victusque erat, ut, cum eodem si dimicandum foret, 
nec spem nec metum ex vano habebat, ita duobus consulibus 
haud quaquam sese parem futurum credebat. itaque totus in 
suas artis versus insidiis locum quaerebat. levia tamen proe- 
lia inter bina castra vario eventu fiebant; quibus cum extrahi 
aestatem posse consules cederent, nihilo minus oppugnari 


9. certis deis] ,Ursprüng- pars eius, quae vergeret ad hostium 


lichen**; certi dii sind dii ab initio 
certi et sempiterni — die von vorn- 
herein und immer als Gótter ge- 
golten haben; diiincerti sind solche, 
die erst durch Konsekration ge- 
worden sind. Eine dritte Klasse 
bilden die personificierten Virtutes, 
wie hier Honos und Virtus. 

rite wna hostia fieri] erg. rem 
divinam. Die Ellipse ist nicht 
selten 22, 10, 3. Jovi fieri — sacri- 
ficari. 

,adproperato opere] ,,mit Beschleu- 
nigung der Bauarbeit*. 4, 9, 13. 
opus adeo adproperatum est. 

e, 25, 11—97. Tod des Mar- 
cellus und tótliche Verwun- 
dung des Crispinus. 

11. oppugnare conatus] hàufiger 
oppugnare adortus. 43, ?1, 4. castel- 
lum. adortus oppugnare. 

vergentem ad| — ,in der Rich- 
tung nach gelegen*; vgl. c. 26, 7. 


castra. c. 42, 10. quae pars casiro- 
rum ad hostis vergebat. 


12. Lacinium] süditalisches Vor- 
gebirge, berühmt durch einen Tem- 
pel der Juno. Das Heiligtum ist 
wie ein Stádtename konstruiert. 


14. ei — commisisset sese] wenn 
er sich preisgegeben, d. h. einen 
Kampf gewagt hàátte; Liv. sagt 
sonst: rem committere in discrimen, 
in certamen; doch auch 3, 42, 4. 
$e aequo certamine commüttentes, 

e, 26, 1. ex vano habebat] .er 
brauchte inicht aus der Luft zu 
greifen". Vgl 22, 7, 4. ex vano 
haustum. 

2. totus in suas artes versus] 
vgl. 6, 24, 8 ab imperio totus ad 
preces versus. Zu artes — fraudem 
Punicam vgl.92,16,5. mec Hammi- 
balem fefellit, suis se artibus peti. 

3. extrahi — aestatem] der Plan 


9 


10 


11 


13 


14 


26 


-1 


10 


1 


mÓ 


12 


13 


LIBER XXVII. 


AS CAP. 96. RETR 


546. 
Locros posse rati, L. Cineio, ut ex Sicilia Locros eum classe 
traiceret, scribunt, et ut ab terra quoque oppugnari moenia 
possent, ab Tarento partem exercitus, qui in praesidio erat, 
duci eo iusserunt. ea ita futura per quosdam 'Thurinos con- 
perta Hannibali cum essent, mittit ad insidendam ab Tarento 
viam. ibi sub tumulo Peteliae tria milia equitum duo pedi- 
tum in occulto locata; in quae inexplorato euntes Romani 
cum incidissent, ad duo milia armatorum caesa, mille et quin- 
genti ferme vivi capti, alii dissupati fuga per agros saltusque 
Tarentum rediere. 

Tumulus erat silvestris inter Punica et hmana castra, 
ab neutris primo occupatus, quia hlomani, qualis pars eius, 
quae vergeret ad hostium castra, esset, ignorabant, Hannibal 
insidiis quam castris aptiorem eum crediderat. itaque nocte 
ad id missas aliquot Numidarum turmas medio in saltu con- 
diderat, quorum interdiu nemo ab statione movebatur, ne aut 
arma aut ipsi procul conspicerentur. fremebant vulgo in 
castris Homanis oceupandum eum tumulum esse et castello fir- 
mandum, ne, si occupatus ab Hannibale foret, velut in cer- 
vicibus haberent hostem. movit ea res Marcellum, et conlegae 
,quin imus^ inquit ,ipsi eum equitibus paucis exploratum? 
subiecta res oculis nostris certius dabit consilium*. adsentienti 
Crispino cum equitibus ducentis viginti, ex quibus quadra- 
ginta Fregellani, ceteri Etrusci erant, proficiscuntur; secuti 
tribuni militum M. Marcellus consulis filius et A. Manlius, 
simul et duo praefecti socium L. Arrenius et M'. Aulius. im- 
molasse eo die quidam prodidere memoriae consulem Marcel- 
lum, et prima hostia caesa locur sine capite mventum, in se- 


ist auch jetzt der c. 1, 1 angedeu- 
tete. — extrahere — verstàrktes tra- 
here: in die Lànge ziehen. c. 40, 3 
rem — extractam esse u. o. 

5. comperta Hannibali] der Dativ 
bei compertum est wie c. 27, 13 
sibi comperta. 993, 49, 1 compertum 
patribus. 

ab Tarento viam] vgl. c. 12, 8 ad 
insidias latebris. Sowohl das Par- 
ticip ferentem, als die Angabe, wo- 
hin der Weg führt, ist zu ergánzen. 

tumulo Peteliae| ,der zu P. ge- 
hórige Hügel". Die Stadt liegt 
an der Strafse von Thuri nach 
Tarent und hielt treu zu den 
Rómern. 

1. inter Punica et Hiomana cast- 
ra| Liv. stellt nur castra Punica; 
dagegen castra Romana und Roma- 
na castra; sind beide Adjektiva 


verbunden, so ist die Stellung ge- 
wühnlich die hiesige. 

crediderat| ,er war der Meinung 
gewesen", als er seine Dispositionen 
traf und war danach verfahren; 
vgl. c. 39, 4. 8. 12. u. o. 

9. velut im cervicibus] ,auf dem 
Nacken", hàufige Metapher von 
drohender Gefahr. 22, 33, 6 bellum 
ingens im cervicibus. 

10. oculis mostris] wo das Pro- 
nomen selbstverstündlich ist, wird 
es im Latein fortgelassen (oculos 
attollere: seine Augen aufheben, 
u. &. w.); hier ist nosíris beibehal- 
ten, weil es den Gegensatz zu spe- 
culatores Lildet, wie auch Z4ps 
zeigt. 

13. iocur sine capite] die Pro- 
tuberanz am rechten Leberlappen 
(caput) war ein Gegenstand be- 


2. Ch. 546. LIBER XXVII. CAP. 26. 27. 49 
cunda omnia conparuisse, quae adsolent, auctum etiam visum 
in capite; nec id sane haruspici placuisse, quod secundum 
trunca et turpia exta nimis laeta apparuissent. Ceterum con- 
sulem Marcellum tanta cupiditas tenebat dimicandi cum Han- 
nibale, ut numquam satis castra castris conlata crederet. tum 
quoque vallo egrediens signum dedit, ut ad locum miles esset 
paratus, ut, si collis, in quem speculatum irent, placuisset, 
vasa colligerent ac sequerentur. exiguum campi ante castra 
erat; inde in collem aperta undique et conspecta ferebat via. 
Numidis speculator, nequaquam in spem tantae rei positus, 
sed si quos vagos pabuli aut lignorum causa longius a castris 
progressos possent excipere, signum dat, ut pariter ab suis 
quisque latebris exorerentur. non ante apparuere, quibus ob- 
viis ab iugo ipso consurgendum erat, quam cireumiere, qui ab 
tergo intercluderent viam. tum undique omnes exorti et cla- 
more sublato impetum fecere. cum in ea valle consules essent, 
ut neque evadere possent in iugum occupatum ab hoste nec 
receptum ab tergo circumventi haberent, extrahi tamen diu- 
tius certamen potuisset, ni coepta ab Etruscis fuga pavorem 
ceteris iniecisset. non tamen omisere pugnam deserti ab 
Etruscis Fregellani, donec integri consules hortando ipsique 
ex parte pugnando rem sustinebant; sed postquam vulneratos 


sonders àngstlicher Beobachtung; 
ihr Fehlen oder ihre Miísbildung 
ein sehr bedenkliches Zeichen. 

quae  adsolent| alterthümlicher, 
technischer Ausdruck von sakralen 
Einrichtungen u. a., gewóhnlich in 
Form eines Zwischensatzes uf ad- 
solet. 

auctum] ,ungewóhnlich grofs*. 
95, 16, 11 melior atque auctior. 

14. haruspici|] der haruspex be- 
findet sich in der Regel im Gefolge 
des Feldherrn; Fabius 23, 36, 10 
hat deren sogar mehrere. 

trunca et turpia] wohl mit beab- 
siehtigter Alliteration; vgl. c.37,6 
foedum ac turpe prodigium. 

e. 27, 1. consulem Marcellum] 
wie c. 26, 13 tritt der Titel im 
Gegensatze zu &. 7. Marcello adu- 
lescente voran. Vgl. c. 1, 1. 

2. ad locum] ,,auf Posten*', d. h. 
auf seinem, ihm in der Lagerord- 
nung zukommenden Platze; vgl. 
sese loco temere. S, 30, 2. 

3. eriguum campi] ,ein kleines 
Stück Ebene*; vgl. c. 41, 4. nihil 
Silvae ,kein Stück Wald". 

conspecta] ,sichtbar". 

Tit. Liv. B. ?1. 


Die ad- 


jektivisehe Verwendung der Parti- 
cipia Perf. Passivi beschránkt sich 
meist auf negierte oder mit i» zu- 
sammengesetzte Formen; zu den 
Ausnahmen gehórt conspectus, wo- 
von Liv. auch zuerst den Kom- 
parativ bildet. 

positus] ,postiert". vgl. c. 24, 4 
locarentur ; der militàrischen Sprache 
angehóriger Ausdruck: 22, 55, 8 
custodes — ponant. E 

sed si quos] ,,sondern, um zu ver- 
suchen, ob*. vgl. c. 14, 6. 

4. quibus obviis ab iugo ipso] 
obviis proleptisch: von der Hóhe 
herab, so daís sie entgegen kamen. 

undique omnes] gewohnlich stellt 
Liv.: omnes  wndique; tuto wun- 
dique c. 28, 2. — Der Angriff er- 
folgt (obviis — a tergo) von zwei 
Seiten, so daís undique ungenaue 
Bezeichnung einer von mehr als 
einem Punkte drohenden Gefahr 
ist. Vgl. 1, 5, 7. undique regi dolus 
nectitur. 

5. ab Etruscis] ihre unzuver- 
lüissige Haltung stimmt mit der 
ihrer Mitbürger (c. 24.) überein, 

6. ipsique ex parte pugnando| 

E 


14 
21 


Qx 


8 


9 


1 


eo 


11 


[9 
[e] 


[wn 
e» 


14 


LIBER XXVII. CAP. 27. 


50 


a. u. 546. 


ambo consules, Marcellum etiam transfixum lancea prolaben- 
tem ex equo moribundum videre, tum et ipsi — perpauci 
autem supererant — cum Crispino consule duobus iaculis icto 
et Marcello adulescente saucio et ipso effugerunt. interfectus 
À. Manlius tribunus militum, et ex duobus praefectis socium 
M'. Aulius occisus, (L.» Arrenius captus; et lictores consulum 
quinque vivi in hostium potestatem venerunt, ceteri aut inter- 
fecti aut cum consule effugerunt; equitum tres et quadraginta 
aut in proelio aut in fuga ceciderunt, duodeviginti vivi capti. 
tumultuatum in castris fuerat, ut consulibus irent subsidio, 
cum consulem et filium alterius consulis saucios exiguasque 
infelieis expeditionis reliquias ad castra venientes cernunt. 
mors Marcelli cum alioqui miserabilis fuit, tum quod nec pro 
aetate — iam enim maior sexaginta annis erat — neque pro 
veteris prudentia ducis tam inprovide se conlegamque et prope 
totam rem publicam in praeceps dederat. 

Multos cirea unam rem ambitus fecerim, si, quae de Mar- 
celli morte variant auctores, omnia exequi velim. ut omittam 
alios, Coélius triplicem gestae rei memoriam edit: unam tra- 
ditam fama, alteram scriptam laudatione fili, qui rei gestae 
interfuerit, tertiam, quam ipse pro inquisita ac sibi conperta 
adfert. ceterum ita fama variat, ut tamen plerique loci specu- 


Liv. láfst zum Ablat. des Gerundiums 
zuweilen das Subjekt in der Form 
der Pronomina 2pse, solus, quisque 
oder einzelner Zahlwórter treten, 
in Nachahmung des Griecbischen 
TÓ «Ur0g zov 26, 39, b ipse — 
exigendo. — ex parte — pro parte, 
pro virili parte. — 

7. transficum —  prolabentem — 
moribundwm|] beachte die in dem 
dreifachen Attribut liegende Aus- 
malung der Situation. 26, 16, 7. 
wrbem  praevalidam, propinquam, 
inimicam. 

€( ipsi] die Beziehung dieser 
Worte ist unbestimmt, sie werden 
bei Liv. mehrfach auf einen gar 
nicht ausgesprochenen Begriff be- 
zogen. 26, 19, 11 oriundi et ipsi a 
Phocaea, sunt. 

10. tumultuatum — fuerat] ,man 
hatte sich lürmend beeilt'. Der 
unpersónliche Gebrauch von twmul- 
tuari als Passiv ist bei Liv. besonders 
hàufig; bisweilen hat er es, wie 
schon Cásar, als Deponens: c. 28, 10. 
vigiles — tumultuari. 

11. alioqui] ,sonst^, in anderer 


Hinsicht; bei Liv. im ganzen 6mal, 
bei Cáüsar, Cicero nicht, dagegen 
bei ülteren Dichtern. 

in praeceps dederat] wie m 
periculum dare gebildet; 6, 25, 3. 
data in tam praecipitem caswm res- 
publica. 

19. circa wnam rem] circa bei 
Klassikern nur rüumlich, fángt bei 
Liv. an, den Kreis zu bezeichnen, 
in dem sich eine Handlung bewegt, 
sowie eine Beziehung auf einen 
Gegenstand. 2$, 7, 9. circa. Opun- 
tem res: die Sachen in Bezug auf 
Opus. 

ambitus] Umschweife, weitlàuf- 
tige Auseinandersetzungen, sonst 
auch 28, 41, 8 circumitus. 

quae variant auctores] ,,was die 
Gewührsmünner verschiedenes be- 
richten'*. variare, hier transitiv, hat 
Liv. eben so oft intransitiv; vgl. $ 14. 
variat — schwankt. 

14. ut tamen] zu dem beschràün- 
kenden ita — wt wird sowohl im 
ersten als im zweiten Gliede tamen 
hinzugefügt. 22, 61, 5. ita admissos 
esse, ne tamen iis senatus daretur. 


Li 


a. Oh. Xc8. LIBER XXVII. CAP. 27. 98. 51 
landi causa castris egressum, omnes insidiis cireumventum 
tradant. 

Hannibal magnum terrorem hostibus morte consulis unius 
vulnere alterius iniectum esse ratus, ne cui deesset occasioni, 
castra in tumulum, in quo pugnatum erat, extemplo transfert. 
ibi inventum Marcelli corpus sepelit. Crispinus, et morte con- 
legae et suo vulnere territus, silentio insequentis noctis pro- 
fectus, quos proxumos nanctus est montis, in iis loco alto et 
tuto undique castra posuit. ibi duo duces sagaciter moti 
sunt, alter ad inferendam, alter ad cavendam fraudem. anulis 
Marcelli simul eum corpore Hannibal potitus erat. eius signi 
errore ne cui dolus necteretur a Poeno metuens, Crispinus 
cirea civitates proximas miserat nuntios, occisum conlegam 
esse anulisque eius hostem potitum; ne quibus litteris crede- 
rent nomine Marcelli compositis. paulo ante hie nuntius con- 
sulis Salapiam venerat, quam litterae ab Hannibale allatae 
sunt Marcelli nomine compositae se nocte, quae diem illum 
secutura esset, Salapiam venturum: parati milites essent, qui 
in praesidio erant, si quo opera eorum opus esset. sensere 
Salapitani fraudem, et ab ira non defectionis modo sed etiam 
equitum interfectorum rati occasionem supplicii peti, remisso 
retro nuntio — perfuga autem Homanus erat —, ut sine 
arbitro milites quae vellent agerent, oppidanos per muros urbis- 


e. 28. Hannibal von Salapia 
abgewiesen, entsetzt Locri. 

1. vulnere] ,Qdurch die Verwun- 
dung". ebenso 8 2 suo vulnere. 

ne — deesset occasioni] Liv. sagt 
namentliih mit der Negation 
non deswm occasioni, tempori, for- 
iunae: ,ich lasse es nicht an mir 
fehlen hinsichtlich** — 

2. ibi — sepelit] er begrub ihn 
an Ort und Stelle; nach anderen 
schickte er die Asche an den Sohn 
Marcellus. Ahnlich verhielt sich H. 
stets gegen gefallene Feinde: 22, 
52, 6 Aemilius Paullus; 25, 17, 4 
Gracchus; anders Nero c. 51, 11. 

silentio — noctis | formelhafte Wen- 
dung des Liv.; sowohl mit als ohne 
proximae oder insequentis; variiert 
durch silenti nocte, per silentium noc- 
l8, vgl. c. 2, 10. 

3. sagaciter moti sunt] ,sie be- 
wegten sich scharfsinnig, boten 
ihren Scharfsinn auf". Die Eigen- 
schaft des handelnden Subjekts ist 
als adverbielle Bestimmung zur 
Handlung selbst hinzugefügt. 


4. anwlis| ,der Siegelring* der 
Plural von einem konkreten Gegen- 
stande; ein Gebrauch, der sich 
sonst auf Worte beschrünkt, die eine 
Zusammensetzung aus mehreren 
Teilen bezeichnen (anuli nur hier). 

eius signi errore] , durch einen 
Irrtum hinsichtlich jenes Siegels''; 
freier Gebrauch des Genitivs; wie 
1, 24, 1. nominwm error u. a. 

cui dolus necteretur] vgl. ó0Aovg 
vgaívsu» vUi; in diesem Sinne nur 
bei Liv.; vgl. 1, 5, 7. regi dolus nec- 
titur. 

5. nocte, quae die illum. secutura 
€8set] ,in der Nacht, die auf den 
Tag des Briefempfanges folgen 
würde'*. 

qui in praesidio erant] als Um- 
schreibung des  Begriffes  prae- 
sidium stehen die Worte aufserhalb 
der indirekten Rede. Auch sollte 
der dreimalige Satzschluís mit esset 
vermieden werden. 

7. oppidanos] die  Ortsbehórde 
(8 6 Salapitani genannt) stellte die 
Einwohner, denen nach 26, 38 nicht 


A* 


28 


3 
E 


59 LIBER XXVIL CAP. 28. 


a. u. 546. 


8 que opportuna loca in stationibus disponunt, eustodias vigilias- 


9 


10 


11 


12 


13 


que in eam noctem intentius instruunt, circa portam, qua ven- 
turum hostem rebantur, quod roboris in praesidio erat oppo- 
nunt. Hannibal quarta vigilia ferme ad urbem aecessit. primi 
agminis erant perfugae lHomanorum et arma Romana habe- 
bant. ii, ubi ad portam est ventum, Latine omnes loquentes 
excitant vigiles aperireque portam iubent: consulem adesse. 
vigiles velut ad vocem eorum excitati tumultuari, trepidare, 
moliri portam.  cataracta deiecta clausa erat; eam partim 
vectibus levant, partim funibus subducunt in tantum altitu- 
dinis, ut subire recti possent. vixdum satis patebat iter, cum per- 
fugae certatim ruunt per portam; et cum sescenti ferme intrassent, 
remisso fune quo suspensa erat, cataracta magno sonitu ceci- 
dit. Salapitani ali perfugas neglegenter ex itinere suspensa 
umeris, ut inter pacatos, gerentis arma invadunt, alii e turri 
eius portae murisque saxis sudibus pilis absterrent hostem. 
ita inde Hannibal suamet ipse fraude captus abiit, profectus- 
que ad Locrorum solvendam obsidionem, quam (L.» Cincius 
summa vi, operibus tormentorumque omni genere ex Sicilia 


unbedingt zu trauen war, so auf, 
dafs sie die Mafsregeln der rómi- 
schen Besatzung (mites) nicht er- 
kennen konnten (sime arbitro). 

8. custodias vigiliasque| ,,Tag- und 
Nachtposten*; custodiae  vigiliae- 
que sind einzelne Posten, stationes 
wachthabende Abteilungen. 

opponunt] oppono ohne Angabe 
der Person, der man entgegen- 
tritt, bezeichnet bei Liv. oft das 
Anweisen einer defensiven Stellung. 
96, 44, 2. 

9. Latine ommes loquentes] sie 
gaben absichtlich laut rómische 
Kommandos etc. Dieselbe Kriegslist 
96, 6, 11. gnari Latinae linguae. 

10. ad vocem] die Veranlassung 
des Erwachens ist durch ad be- 
zeichnet, wie in ad edictum con- 
venire, ad signum eruptionem facere. 
u. a. 

tumultuari trepidare moliri] die 
Asyndeta malen wie sacis sudibus 
pilis $ 12 die rasche Folge der 
Vorgünge. 

moliri portam] ,mit Mühe und 
langsam óffnen"; wie 28, 17, 165 
ancoras moliri; meist heifst moliri 
portam: das Thor sprengen: 23,18,2. 
94, 46, 5. 25, 36, 10. — Der ganze 
Vorgang ist ausführlich beschrie- 


ben, weil die Besatzung sich ab- 
sichtlich mehr als mnótig damit 
aufhàlt. 

cataracta deiecta] das Thor war 
dureh ein Fallgatter geschlossen; 
aus dem griechischen xoereóócxrns, 
wie catapulta, ballista, scorpio und 
viele dem Befestigungswesen an- 
gehórige Worte. 

11. et. — remisso fune] ,da — 
liefs man das Seil los*. vgl. 94, 
34, 11. remissa — (catena). Die durch 
et eingeführte Handlung ist eine 
unerwartete, wie 3, 64, 8. (Dwilius) 
comitia habwit. |.Et, quinque 
tribunis plebis creatis — concilium 
dimisit. 

12. ex itinere] ,,von dem Marsche 
her", vgl 39, 13, 2 mecdum ex 
morbo satis validwm. 

A Én ,mit langen Stangen"; 
als die Waffen einer pugna tumul- 
tuaria nennt Vergil: stipites duri 
sudesque praeusti. 

13. suamet ipse fraude] met wird 
an das Pronomen mur bei folgen- 
dem ipse angehüngt. 

profectusque] erg. est. 

quam] aus Locrorum ist dazu der 
Begriff urbem zu entnehmen. Vgl. 
35, 3, 6. praesidium, per quos — 
ageretur u. a. 


LIBER XXVII. CAP. 28. 29. 53 


&. Ch. 208. 


advecto oppugnabat. Magoni iam haud ferme fidenti reten- 
turum defensurumque se urbem prima spes morte nuntiata 
Marcelli adfulsit. secutus inde nuntius Hannibalem Numida- 
rum equitatu praemisso ipsum, quantum adcelerare posset, cum 
peditum agmine sequi. itaque ubi primum Numidas edito e 
speculis signo adventare sensit, et ipse patefacta repente porta 
ferox in hostis erumpit. et primo magis quia inproviso id 
fecerat, quam quod par viribus esset, anceps certamen erat; 
deinde, ut supervenere Numidae, tantus pavor lomanis est 
iniectus, ut passim ad mare ac naves fugerent relictis operi- 
bus machinisque, quibus muros quatiebant. ita adventu Han- 
nibalis soluta Locrorum obsidio est. 

Crispinus postquam in Bruttios profectum Hannibalem 
sensit, exercitum, cui conlega praefuerat, M. Marcellum tri- 
bunum militum Venusiam abducere iussit; ipse cum legioni- 
bus suis Capuam profectus, vix lecticae agitationem prae gra- 
vitate vulnerum patiens, Romam litteras de morte conlegae 
Scripsit, quantoque ipse in discrimine esset: se comitiorum 
causa non posse Romam venire, quia nec viae laborem pas- 
surus videretur et de Tarento sollicitus esset, ne ex Bruttiis 
Hannibal eo converteret agmen; legatos opus esse ad se mitti, 
viros prudentis, cum quibus, quae vellet, de re publica loque- 
retur. hae litterae recitatae magnum et luctum morte alterius 
consulis et metum de altero fecerunt. itaque et Q. Fabium 
filium ad exercitum Venusiam miserunt, et ad consulem tres 
legati missi, Sex. lulius Caesar L. Licinius Pollo L. Cincius 
Alhnmentus, cum paucis ante diebus ex Sicilia redisset. hi nun- 
tiare consuli iussi, ut, si ad comitia ipse venire Homam non 
posset, dictatorem in agro Romano diceret comitiorum causa; 
si consul Tarentum profectus esset, Q. Claudium praetorem 
placere in eam regionem inde abducere legiones, in qua pluri- 
mas sociorum urbes tuerl posset. 

Eadem aestate M. Valerius cum classe centum navium 


15. quantum adcelerare posset] in 
dieser bei Liv. háufig wiederkehren- 
den Formel ist adcelerare stets ab- 
solut. 43, 1, 10. quantum adcelerare 
possint u. a. 

e. 29, 1—9. Bericht des Cris- 
pinus. Senatsbeschluís. Lan- 
dung in Afrika. 

2. lecticae agitationem — patiens] 
»,das Schwanken der Sünfte aus- 
haltend"; vgl. 30, 19, 5. in via 
iactationem vulneris. 91, 48, 1. 
vexationem vulneris in via iac- 
iaii — patiens. 

de morte — scripsit quantoque — 


esset] von scripsit hàngen als ko- 
ordiniert eine Práüpositionalverbin- 
dung und ein Fragesatz ab; vgl. 
e. 33, 9. cura consules — creandi 
et ut eos crearent. 

3. de Tarento sollicitus — ne] der 
in sollicitus liegende Begriff der 
Fureht veranlafst den abhàngigen 
Satz mit me, der zugleich eine 
nühere Bestimmung von de Tarento 
enthàlt. 30,37,10 de pace — disseruit, 
quam mec iniqua et necessaria esset. 

cum quibus] Liv. stellt cum stets 
vor das Relativ, aber hinter das 
persónliche Pronomen. 


14 


15 


16 


29 


9 


8 


9 


10 eitu traiecto depopulati erant. 


54 LIBER XXVII. CAP. 29. 30. 


a. u. 546. 


ex Sicilia in Africam tramisit et ad Clupeam urbem escen- 
sione faceta agrum late nullo ferme obvio armato vastavit. 
inde ad naves raptim praedatores recepti, quia repente fama 
accidit classem Punicam adventare. octoginta erant et tres 
naves, cum his haud proeul Clupea prospere pugnat Roma- 
nus. decem et octo navibus captis, fugatis aliis, cum magna 
terrestri navalique praeda Lilybaeum rediit. 

Eadem aestate et Philippus implorantibus Achaeis auxi- 
lium tulit, quos et Machanidas tyrannus Lacedaemoniorum 
finitimo bello urebat, et Aetoli navibus per fretum, quod Nau- 
pactum et Patras interfluit — HRhion incolae vocant —, exer- 
Attalum quoque regem Asiae, 
quia Aetoli summum gentis suae magistratum ad eum pro- 
ximo concilio detulerant, fama erat im Europam traiecturum. 


30 Ob haec Philippo in Graeciam descendenti ad Lamiam urbem 


Aetoli duce Pyrrhia, qui praetor in eum annum cum absente 


2 Attalo creatus erat, occurerunt. habebant et ab Attalo auxilia 


o 


P 


secum et mille ferme ex Romana classe a P. Sulpicio mis- 
sos. adversus hune ducem atque has copias Philippus bis 
prospero eventu pugnavit; mille admodum hostium utraque 
pugna occidit. inde cum Aetoli metu compulsi Lamiae urbis 
moenibus tenerent sese, Philippus ad Phalara exercitum reduxit. 
im Maliaco sinu is locus est, quondam frequenter habitatus 
propter egregium portum tutasque circa stationes et aliam 
opportunitatem maritumam terrestremque. eo legati ab rege 
Aegypti Ptolomaeo Rhodiisque et Atheniensibus et Chiis vene- 
runt ad dirimendum inter Philippum atque Aetolos bellum. 
adhibitus ab Aetolis et ex finitimis pacificator Amynander 


7. ad Clupeam|] der Name, aus 
dem  Griechischen  «ozíg  über- 
tragen, ist der Stadt von der Form 
des Hügels, auf dem sie lag, ge- 
geben; vgl. Trapezunt, Drepanum 
HA. 

8. decem et octo] die zusammen- 
gesetzten Zahlen lóst Liv. gern in 
ihre Teile auf; 26, 49, 3 decem et 
iria 926, A71, 1 decem et octo. Er 
sagt aber nur quindecim. 

e. 29, 9—33, 5. Ereignisse in 
Griechenland. 

9.quos — urebat| das Verbum uro 
übertrágt Liv. auf viele Dinge, die 
den Menschen Plage verursachen; 
am  háufigsten bello wri, auch 
pestilentia. 

quod interfluit] bei Liv. nur zwei- 
mal und zwar mit doppeltem Accu- 
sativ angewendet, 


Rhion] vgl. 98, 7, 18 (Hhion) 
fauces sunt. Corinthii sinus. 

10. summwm — magistratwm]| das 
AÀmt des ero«rmyóos (c. 30, 1. praetor). 

e. 30, 2 mille — hostiwn] der Geni- 
tivnach mille ist bei Liv. nicht selten, 
doch nur, wenn lle selbst im 
Nominativ oder Accusativ steht. 

3. frequenter — habitatus] ,stark 
bevólkert". Cic. sagt stets habitare 
in loco, Liv. daneben auch locum. 
96, 16,9. habitari — tanquam urbem. 


portum — stationem] als Hafen 
für Handels- und Kriegszwecke; vgl. 
26, 43, 7—8. 


4. Ptolomaeo X Hhodiisque] ihr 
gutes Verhültnis zu Rom giebt diesen 
die Màglichkeit, eine Einmischung 
der Rómer in griechische Verhiàlt- 
nisse zu hindern 8 10. 

pacificator] ,,Friedensstifter"; das 


2. Ch. 208. LIBER XXVII. CAP. 30. 55 

rex Athamanum. 
erat, ferociori quam pro ingeniis Graecorum gente, quam 
quanta ne Philippus regnumque eius grave liberati futurum 
rebus Graeciae immisceretur. de pace dilata consultatio est 
in concilium Achaeorum, concilioque ei et locus et dies certa 
indicta; interim triginta dierum indutiae impetratae. profectus 
inde rex per Thessaliam Boeotiamque Chaleidem Euboeae ve- 
nit, ut Attalum, quem classe Euboeam petiturum audierat, 
portibus et litorum adpulsu arceret. inde praesidio relicto 
adversus Attalum, si forte interim tralecisset, profectus ipse 
cum paucis equitum levisque armaturae Argos venit. ibi cu- 
ratione Heraeorum Nemeorumque suffragiis populi ad eum 
delata, quia se Macedonum reges ex ea civitate oriundos fe- 
runt, Heraeis peractis ab ipso ludiero extemplo Aegium pro- 
fectus est ad indictum multo ante sociorum concilium. 

Ibi de Aetoleo finiendo bello actum, ne causa aut HRo- 
manis aut Attalo intrandi Graeciam esset. sed ea omnia vix- 
dum indutiarum tempore cireumacto Aetoli turbavere, post- 
quam et Attalum Aeginam venisse et lRiomanam classem stare 
ad Naupactum audivere. vocati enim in concilium Achaeorum, 
in quo et eae legationes erant, quae ad Phalara egerant de 
"pace, primum questi sunt quaedam parva contra fidem con- 
ventionis tempore indutiarum facta; postremo negarunt dirimi 
bellum posse, nisi Messeniis Achaei Pylum redderent, Roma- 


Subst. hat Liv. nur hier, das Verb 
pacificare mehrfach. 44,35,6. (Auch 
bei Cicero.) 

5. pro Aetolis cura] die Begriffe 
der Fureht und der Sorge haben 
statt de bei Liv. mehrfach pro 
bei sich — zu Gunsten einer Sache, 
zu ihrem Schutze besorgt sein. 
9, 24, 4. metum pro universa ve- 
publica. 

grave libertati] als Erbfeind der 
griechischen Freiheit gilt der make- 
donische Kónig. 33, 12, 10 libertati 
Graeciae videri graves Macedonum 
reges. 


6. et locus et dies] nach der Bun- 
desverfassung mu[ste die Versamm- 
lung im Hersbt oder Frühjahr statt- 
finden. 

3. Chalcidem | Euboeae|  Ortsbe- 
stimmung durch den Genitiv des 
Lündernamens nach griechischem 
Vorbilde. 28, 7, 3 Phocidis Ela- 
tiam u. 0o. 


litorum  adpulsu| Landung an 


den Küsten, vgl. c. 7, 13 ob — iram 
fugae. 

9. curatio] — offizielle Abhaltung 
gottesdienstlicher Bráuche. 9, 43, 24. 
sacrorum curatione. 

Heraeorum] zu Ehren der Hera 
in Árgos. 

se ex ea civitate oriundos ferunt] 
,8le gebenan, zu stammen aus*'*; und 
zwar durch Cranaos, ihren Stamm- 
vater. vgl. se oriundum a magno 
Alexandro ferens. 95, 41, 5. 

19. primum —- postremo] ,an- 
fangs — schliefslich*. Hierbei làfs& 
Liv. mehrfach die Mittelglieder 
fehlen (deinde), da es nur auf eine 
Gegenüberstellung eines ersten und 
letzten Momentes ankommt. 

questi suni] .sie klagten über 
einige unwesentliche Verletzungen 
der garantierten — Ubereinkunft*'. 
vgl. 3, 18, 3. fidem foederum — die 
garantierten Vertrüge. 

13. Pylos] Hafenstadt in Elis; 
Atintania: Landstrich in Epirus, 
Ardiaei: Vólkerschaft Illyriens. 


omnium autem non tanta pro Aetolis cura 5 


10 
11 


13 


14 


15 


16 


IW 


91 


56 LIBER XXVII. CAP. 30. 31. 


a. u. 546. 
nis restitueretur Atintania, Scerdilaedo et Pleurato  Ardiaei. 
enimvero indignum ratus Philippus victos victori sibi ultro 
condiciones ferre, ne antea quidem se aut de pace audisse 
aut indutias pepigisse dixit spem ullam habentem quieturos 
Aetolos, sed uti omnis socios testis haberet se pacis, illos 
bell causam quaesisse. ita infecta pace concilium dimisit 
quattuor milibus armatorum relictis ad praesidium Achaeorum 
et quinque longis navibus acceptis, quas si adiecisset missae 
nuper ad se classi Carthaginiensium et ex Bithynia ab rege 
Prusia venientibus navibus, statuerat navali proelio lacessere 
Romanos iam diu in regione ea potentis maris. ipse ab eo 
concilio Árgos regressus; iam enim Nemeorum adpetebat tem- 
pus, quae celebrari volebat praesentia sua. 

Occupato rege apparatu ludorum et per dies festos licen- 
tius quam inter belli tempora remittente animum P. Sulpieius 
ab Naupacto profectus classem appulit inter Sicyonem et Co- 
rinhum, agrumque nobilissimae fertiltatis effuse vastavit. 
fama eius rei Philippum ab ludis excivit; raptimque cum equi- 
tatu profectus iussis subsequi peditibus, palatos passim per 
agros gravisque praeda, ut qui nihil tale metuerent, adortus 
Romanos compulit ad naves. classis Romana haudquaquam 
laeta praeda Naupactum redit. Philippo ludorum quoque, 
qui reliqui erant, celebritatem quantaecumque, de Romanis 
tamen, victoriae partae fama auxerat, laetitiaque ingenti cele- 
brati festi dies, eo magis etiam, quod populariter dempto ca- 


14. sibi wltro condiciones ferre] 
ihrerseits (ultro) Bedingungen stel- 
len, statt sie selbst zu empfangen. 
2, 183, 9. ut pacis condiciones wltro 
ferret. .Romanis. 


de pace audisse] ,er habe sich 
Friedensvorschláge vortragen las- 
sen*; aus der Gerichtssprache emnt- 
lehnt, in der es vom Richter heifst: 
audire de capite, de ambitu — eine 
Sache sich zur Entscheidung vor- 
tragen lassen. Der Ausdruck malt 
absichtlich die superbia regia. 


quaesisse] ,habe zu finden ge- 
sucht. c. 34, 1 conlega quaerebatur: 
man suchte zu finden. 


16. potentes maris| ,Herren des 
Meeres''; in Prosa seit Liv. oft mit 
dem Genitiv: potens regni, imperii, 
rerum suarum u. a. 

€. 31,1. remittente animum] ,,als er 
sich gehen liefs*; bei Liv. mehrfach 
animum remittere ab aliq. re.: die auf 
einen Gegenstand gerichtete geistige 


Anspannung lockern. 5,41,4 a con-- 
lentione pugnae remiserant animos. 

nobilissimae fertilitatis] von Per- 
sonen und Dingen steht nobilis in 
gutem Sinne — allgemein bekannt; 
nobile bellum, nimicitiae mobiles 
0:525, da 

2. fama eius rei] gewóhnlich 
sagt Liv. mit Attraktion des Pro- 
nomens ea fama; doch 1, 60, 1. 
harum rerum nuntiis. 

ui qui — metuerent] zur Hervor- 
hebung des Grundes verbindet Liv. 
das Relativ und relative Adverbium, 
wie ubi, mit «t und dem Kon- 
junktiv (Cic. selten). 

3. classis — laeta| die Stimmung 
und Tháütigkeit der Bemannung 
wird sehr oft auf die Schiffe über- 
tragen. 44, 16, 6 regii lembi — cum 
— hostium maves comspecissent. 

4. populariter] dem Wesen eines 
Volksfreundes (ócuorix0g) entspre- 
chend. 3, 14, 5 alibi popularis iu- 
ventus erai. 


LIBER XXVII. CAP. 81. 32. 5T 


a. Ch. 208. 


pitis insigni purpuraque atque alio regio habitu aequaverat 
ceteris se in speciem, quo nihil gratius est civitatibus liberis; 
praebuissetque haud dubiam eo facto spem libertatis, misi 
omnia intoleranda libidime foeda ac deformia effecisset. vaga- 
batur enim cum uno aut altero comite per maritas domos 
dies noctesque, et summittendo se in privatum fastigium quo 
minus conspectus, eo solutior erat, et libertatem, cum aliis 
vanam ostendisset, totam in suam licentiam verterat. neque 
enim omnia emebat aut eblandiebatur, sed vim etiam flagitiis 
adhibebat, periculosumque et viris et parentibus erat moram 
incommoda severitate libidini regiae fecisse. uni etiam prin- 
cipi Achaeorum Arato adempta uxor nomine Polycratia ac 
spe regiarum nuptiarum in Macedoniam asportata fuerat. 
Per haec flagitia sollemni Nemeorum peracto paucisque 
additis diebus Dymas est profectus ad praesidium Aetolorum, 
quod ab Eleis adeitum aeceptumque in urbem erat, eiciendum. 
Cycliadas — penes eum summa imperii erat — Achaeique ad 
Dymas regi occurrere, et Eliorum accensi odio, quod a ceteris 
Achaeis dissentirent, et infensi Aetolis, quos Romanum quo- 
que adversus se movisse bellum credebant. profecti ab Dymis 


coniuncto exercitu transeunt Larisum amnem, 


agrum ab Dymaeo dirimit. 


insigni purpuraque| der Konig 
trágt bei óffentlichen Festen seinen 
vollen Ornat. 

in speciem | zum Schein; in Wahr- 
heit war sein Verhalten tyrannisch. 
violentia und licentia erscheinen 
stets als Kennzeichen des mos 
regius. 

5. foeda ac deformia] ,in wider- 
lieher Weise  verunstaltet;  ge- 
wisserma/sen karrikiert hátte'. foe- 
dus, ein Lieblingswort des Liv., 
wird von der sinnlichen Empfin- 
dung auf die verschiedensten Dinge 
übertragen; mit deformis verbunden 
31, 12, 8. 

6. cum uno aut altero] ,mit einem 
oder auch zwei Begleitern"; sonst 
aut summum: 93, 5, 7. duo auti 
sunmwm ires. 44, 38, 7. hodierno 
aut summwm crastino die. 

maritas domos] ,,Hàuser von Ehe- 
mànnern'; ein dichterischer Aus- 
druck, in Prosa nur hier; maritus 
ist sonst nur Subst. 

summüittendo se in privatum fasti- 
gium] ,indem er sich zur Stellung 
eines Privatmannes herabliefs*. vgl. 


qui Elium 


Primum diem, quo finis hostium 


c. 18,6 und c. 19,6. fastigium bezeich- 
net sonst immer hohe Stellung. 

quo minus conspectus eo solutior]| 
»je weniger in die Augen fallend, 
um so ungenierter." vgl. zu con- 
spectus c. 2'1, 3. 

in suam licentiam verterat] ,,die 
Scheinfreiheit, die er anderen ge- 
zeigt hatte, nutzte er für seine Aus- 
schweifung aus". verío ist in dieser 
Wendung sonst reflexiv: 2,3,3 liber- 
tatem aliorum in suam vertisse servi- 
tutem: ,sei ausgeschlagen zu*. 

4. eblandiebatur] ,,erwarb durch 
Lockungen''; bei Liv. nur hier. 

incommoda severitate] ,,durch un- 
zeitige Strenge*. Der Ausdruck ist 
der Auffassung des Kónigs ent- 
sprechend gewáhlt. 

8. Arato| dem Sohne des be- 
rühmten Aratus. 32, 21, 23 (Arati) 
filii uxorem libidinis causa in Mace- 
doniam asportatam. 

10. accensi odio] ,von Hafs ent- 
flammt*. In figürlichem Sinne 
sagt Liv. stets accensus ira, odio 
u. à.; nur in der 1. Dekade verein- 
zelt incensus. 


cx 


32 


[E] 


Cx 


-1 


eo 


LIBER XXVII. CAP. 32. 


58 


a. u. 546. 


ingressi sunt, populando absumpserunt. postero die acie in- 
structa ad urbem accesserunt praemissis equitibus, qui ob- 
equitando portis promptum ad excursiones genus lacesserent 
Aetolorum. ignorabant Sulpieium cum quindecim navibus ab 
Naupacto Cyllenen traiecisse et expositis in terram quattuor 
milibus armatorum silentio noctis, ne conspici agmen posset, 
intrasse Elim. itaque inprovisa res ingentem iniecit terrorem, 
postquam inter Aetolos Eliosque Romana signa atque arma 
cognovere. et primo recipere suos voluerat rex; dein con- 
tracto iam inter Aetolos et Trallis — lllyriorum id est genus 
— certamine cum urgeri videret suos, et ipse rex cum equi- 
tatu in eohortem Romanam incurrit. ibi equus pilo traiectus 
cum prolapsum super caput regem effudisset, atrox pugna 
utrimque accensa est et ab Hhomanis impetu in regem facto 
et protegentibus regiis. insignis et ipsius pugna fuit, cum 
pedes inter equites coactus esset proelium inire. dein, cum 
iam impar certamen esset, caderentque circa eum multi et 
vulnerarentur, raptus ab suis atque alteri equo iniectus fugit. 
eo die castra quinque milia passuum ab urbe Eliorum posuit. 
postero die ommis copias ad propinquum Eliorum castellum — 
Pyrgum vocant — eduxit, quo agrestium multitudinem eum 
pecoribus metu populationum compulsam audierat. eam in- 
conditam inermemque multitudinem primo statim terrore ad- 
veniens cepit; compensaveratque ea praeda quod ignominiae 
ad Elim aeceptum fuerat. dividenti praedam captivosque — 
fuere autem quattuor milia hominum, pecorumque ommis gene- 
ris ad viginti milia — nuntius ex Macedonia venit Eropum 
quendam corrupto arcis praesidiique praefecto Lychnidum ce- 


€. 32, 1. lacesserent] erg. proelio. 
Liv. sagt entweder ad proelium 


oder proelio lacessere; vereinzelt 
proeliwm lacessere. 
3. improvisa res] ,das Uner- 


wartete*; res mit Adjektivum drückt 
háufig ein deutsches substantiviertes 
Neutrum aus; mit hinzutretender 
Kopula entspricht res unserem: ,,es**. 


res improvisa fuit: — es kam un- 
erwartet. 
4. contracto — certamine] als 


sich ein Kampf entsponnen hatte"; 
stehende Wendung contrahere cer- 
tamen, bellum: Kampf anspinnen 
(engagieren). 

genus] ist hàufig von Volksstüm- 
men — gens. 91, 7, 3. Rutulorum 
quidam generis. 

5. prolapsum super caput] ,,über 


den Kopf (des Pferdes) weg.** c. 27, 7 
prolabentem ex equo. c. 19, 10 pro- 
lapso equo effusum in praeceps. 
23, 3, 11. consulemque lapsum super 
caput effudit. 

protegentibus regiis] — cohorte, 
regia Leibwache. 38, 5, 15. 

6. insignis et ipsius] für die 
persónliche Tapferkeit des Kónigs 
vergleiche 31, 24, 14—15. plvrimos 
manw sua cominus eminusque vul- 
neratos. 

equo — iniectus] ,auf ein Pferd 
gehoben*. Anders 31, 37, 10. in 
equum sub iecit, 6, 294, 5. Camillus 
subiectus in equum. 

8. compensaveratque] ,,und so hatte 
er ausgeglichen;  abschliefsend. 
compensare rem cum re und rem 
re sagt Cicero; Liv. ófter pensare 
c. 40, 2. 


LIBER XXVII. CAP. 32. 33. 59 


a. Ch. 208. 
pisse, tenere et Dassaretiorum quosdam vicos, et Dardanos 
etiam concire. omisso igitur Achaieo atque Aetolico bello, 10 
relictis tamen duobus milibus et quingentis omnis generis 
armatorum cum Menippo et Polyphanta ducibus ad praesidium 
sociorum, profectus ab Dymis per Achaiam Boeotiamque et 11 
Euboeam decumis castris Demetriadem in. Thessaliam pervenit. 
Ibi alii maiorem adferentes tumultum nunti occurrunt: 33 
Dardanos in Macedoniam effusos Orestidem iam tenere ac de- 
scendisse in Argestaeum campum, famamque inter barbaros 
celebrem esse Philippum occisum. expeditione ea, qua cum ? 
populatoribus agri ad Sicyonem pugnavit, in arborem inlatus 
impetu equi ad eminentem ramum cornu alterum galeae prae- 
fregit; id inventum ab Aetolo quodam perlatumque in Aeto- 3 
liam ad Scerdilaedum, cui notum erat insigne galeae, famam 
interfecti regis vulgavit. post profectionem ex Achaia regis 4 
Sulpicius Aeginam classe profectus cum Attalo sese coniunxit. 
Achaei cum Aetolis Eleisque haud procul Messene prosperam pug- 5 
nam fecerunt. Attalus rex et P. Sulpicius Aeginae hibernarunt. 
Exitu huius anni T. Quinetius consul dictatore comitiorum 6 
ludorumque faciendorum causa dicto T. Manlio Torquato ex 
volnere moritur; ali Tarenti, ali in Campania mortuum tra- 
dunt. ita, quod nullo ante bello acciderat, duo consules sine * 
memorando proelio interfecti velut orbam rem publicam reli- 
querant. dictator Manlius magistrum equitum C. Servilium — 
tum aedilis curulis erat — dixit. senatus quo die primum 8 
est habitus, ludos magnos facere dictatorem iussit, quos 
M. Aemilius praetor urbanus C. Flaminio Cn. Servilio con- 


Wahlen in 


11. decimis castris] nach der 
Sitte, jeden Abend ein Lager zu 
schlagen, werden die Marschtage 
bei den Rómern berechnet, was Liv. 
auch auf andere Heere übertrágt. 

€. 33, 1. famam -— celebrem] 
,das Gerücht sei verbreitet; celeber 
— viel besprochen, vgl. c. 40, 6 
duo celeberrimi nominis duces. 

2. in arborem inlatus] ,,geschleu- 
dert gegen"; wie 4, 39, l. impetu 
inlati: mit fortgerissen u. a. 

cornu alterum galeae] ein eigen- 
tümlicher Helmschmuck der make- 
donischen Kónige und der Mit- 
glieder ihres Hauses. 

4. post profectionem ex Achaia 
regis] dieselbe Stellung: 32, 25, 1. 
adventu im Achaiam Philoclis u. ó.; 
das Verbalsubstantiv  verschmilzt 
mit der Ortsbestimmung zu einem 
Begriff. 


€. 33, 6. — €. 35. 
Rom. 

6. er vulnere moritur] ex be- 
zeichnet (wie bei laborare die 
Ursache der Krankheit) die Ver- 
anlassung des Todes. 

1. ita, quod| die Stellung des 
Relativsatzes wie 24, 6, 1 ita, quod 
unum vinculum cum Romanis socie- 
tatis erat. 

memorando| — memorabili; beides 
gleich hàufig bei Liv. 23,44,4 memo- 
rabilis inter paucas. 

tum aedilis erat] wenn die Paren- 
these nicht mit enim, autem, et ein- 
geführt wird, so tritt ein betontes 
Wort an ihre Spitze: 33, 48, 5. 
ium media aestas forte erat. 

8. ludos magnos] c. 6, 19 ludi 
Romani genannt. Zu fecerat — 
voverat vgl. c. 11, 6. 


10 


11 


94 


9 
r^ 


ot 


60 : LIBER XXVII. CAP. 33. 34. 


a. u. 546. 


sulibus fecerat et in quinquennium voverat. tum dictator et 
fecit ludos et in insequens lustrum vovit. ceterum cum duo 
consulares exercitus tam prope hostem sine ducibus essent, 
ommibus aliis omissis una praecipua cura patres populumque 
incessit consules primo quoque tempore creandi, et ut eos 
crearent potissimum, quorum virtus satis tuta a fraude Punica 
esset: cum toto eo bello damnosa praepropera ac fervida in- 
genia imperatorum fuisse, tum eo ipso anno consules nimia 
cupiditate conserendi cum hoste manum in necopinatam fraudem 
lapsos esse; ceterum deos immortalis, miseritos nominis Romani, 
pepereisse innoxiis exercitibus, temeritatem consulum ipsorum 
capitibus damnasse. 

Cum cireumspieerent patres, quosnam consules facerent, 
longe ante alios eminebat C. Claudius Nero; ei conlega quae- 
rebatur. et virum quidem eum egregium ducebant, sed promp- 
tiorem acrioremque, quam tempora belli postularent aut hostis 
Hannibal; temperandum acre ingenium eius moderato et pru- 
denti viro adiuncto conlega censebant. M. Livius erat, multis 
ante annis ex consulatu populi iudicio damnatus, quam igmo- 
miniam adeo aegre tulerat, ut rus migraret et per multos 
annos et urbe et omni coetu caruerit hominum. octavo ferme 
post damnationem anno M. Claudius Marcellus et M. Valerius | 
Laevinus consules redduxerant eum in urbem; sed erat veste 


9. cura paires — incessit| die 


ll. capitibus  damnasse]  , mit 
hàufige Wendung cura incessit ver- 


dem eigenen Leben gestraft". vgl. 


bindet Liv. fast ausnahmslos mit 
dem  Accusativ; mit dem Dativ 
(wie auch Sallust) 4, 57, 10 cura 
patribus incessit, 


tuta a fraude] wie bei defendo a 
denkt der Lateiner auch hier an 
das Entfernen von einer schád- 
lichen Sache. 28, 19, 1. a bello — 
quietae. 


10. damnosa| das von Liv. mehr- 
fach auch im Komparativ und 
Superlativ angewendete damnmosus 
scheint einer álteren Latinitüt an- 
zugehóren: mit einem Rechtsnach- 
teil verbunden, schádlich. 

praepropera ac fervida] ,,voreilige 
und hitzige".  praeproperus stets 
vom Temperament; daher praepro- 
pera celeritas, temeritas u. a. 


in fraudem — lapsos] bezeichnet 
das unmerkliche Geraten in eine 
Sache und zwar zum Schaden des 
Betreffenden. vgl. 3, 50, 6 in spe- 
ciem crudelitatis lapsum vu. a. 


c. 23, 4. in capita consulum — even- 
tus vertit. 

€. 94. cum circumspicerent| ,,als 
sie Umschau hielten'; háufiger cir- 
cumspectare: àngstlich umschauen. 

3. moderato — conlega] vgl. c. 
15,19. Die Háüufung der Ablative 
ist ungewóhnlich. 30, 40, 8 conce- 
dente conlega, moderato viro et pru- 
denti. 

ex consulatu Mobi 
anlassung seines Konsu 
c. 33, 6. 

populi iudicio] wegen peculatus 
im illyrischen Kriege; sein Mit- 
angeklagter warL. Aemilius Paullus, 
der bei Cannae fiel. 

4, migraret — caruerit] migraret 
als unmittelbare Folge des aegre 
ferre steht im Tempus der Er- 
zühlung; carwerit giebt vom Stand- 
punkte des Schriftstellers eine er- 
günzende Thatsache an. 

b. erat obsoleta veste] ,er trug 
Trauerkleidung'*. sse mit ablat. 


aus Ver- 
ats. vgl. 


LIBER XXVII. CAP. 34. 


61 


a. Ch. 208. 


obsoleta capilloque et barba promissa, prae se ferens in vultu 
habituque insignem memoriam ignominiae acceptae. L. Vetu- 
rius et P. Licinius censores eum tonderi et squalorem deponere 
et in senatum venire fungique aliis publicis muneribus coege- 
runt. sed tum quoque aut verbo adsentiebatur aut pedibus in 
sententiam ibat, donec cognati hominis eum causa M. Livi 
Macati, cum fama eius ageretur, stantem coegit in senatu 
sententiam dicere. tunc ex tanto intervallo auditus convertit 
ora hominum in se, causamque sermonibus praebuit, indigno 
iniuriam a populo factam, magnoque id damno fuisse, quod 
tam gravi bello nec opera nec consilio talis viri usa res 
publiea esset: C. Neroni neque Q. Fabium neque M. Valerium 
Laevinum dari conlegam posse, quia duos patrieios creari non 
liceret; eandem causam in T. Manlio esse, praeterquam quod 
recusasset delatum consulatum recusaturusque esset. egregium 
par consulum fore, si M. Livium C. Claudio conlegam adiun- 
xissent. nec populus mentionem eius rei ortam a patribus 
est aspernatus. unus eam rem in civitate is, cui deferebatur 
honos, abnuebat, levitatem civitatis aecusans: sorditati rei non 
miseritos candidam togam invito offerre; eodem honores poe- 
nasque congeri s1 virum bonum ducerent, quid ita pro malo 
ac noxio damnassent? si noxium comperissent, quid ita 


qualitatis bezeichnet schon bei M. Livi Macati] der c. 25, 1—5 


Cásar Tracht und Kleidung: Bri- 
ianni capillo sunt promisso: sie 
tragen langes Haar. 


barba promissa] danach  liefs 
man in jener Zeit gewóhnlich den 
Bart nicht wachsen. 


insignem memoriam] deutliche, 
kenntliche Erinnerung*; vgl. insi- 
gnire — kenntlich machen; ?nsigne: 
Kennzeichen. 

6. ionderi] ,,sich scheren zu 
lassen", vgl. exorari: sich er- 
weichen lassen; moveri, flecti u. a. 

squalorem deponere] ,/Trauerklei- 
dung abzulegen*. 29,16, 6 obsit 


squalore et sordibus: in tiefer 
Trauer. 
in senatum wvemire —- cogebant] 


würe er Senator gewesen, so hátte 
dies jeder Beamte gekonnt; er 
war daher wohl ausgestofsen und 
wurde von diesen Censoren wieder 
aufgenommen. 

*. verbo adsentiebatur| merke die 
drei Abstimmungsarten: verbo ad- 
sentiri, pedibus im sententiam ire, 
(stantem) sententiam dicere. 


erzühlte Hergang. 

8. indigno] einem, der es nicht 
verdiente"*. Zum absoluten Ge- 
brauch des Adjektivum relativum 
c. 21, 7. 

10. recusasset — recusaturusque 
esset] deutsch mit Hinzufügung von 
» schon" und ,,noch*'; so besonders bei 
Wiederholung von Formen desselben 
Zeitwortes: et dizimuset dicemus; qui 
mortui sunt, quibus moriendum est. 

11. egregium. par] ,,ein treffliches 
Paar". 24, 9, 7 tale consulum par. 
8, 29, 10 par nobile. 

12. abnuebai]| ,,er lehnte ab'*. 
Die abgelehnte Sache folgt ent- 
weder im Accus. als Objekt. c. 49, 3. 
laborem; oder im Infinitiv (letzteres 
vor Liv. dichterisch). 

eodem congeri| eodem won Per- 
sonen, wie wnde 1, 49, 5 (auch bei 
Cicero). 

13. quid ita] erg. wt fecissent; 
stets in  mifsbiligendem Sinne; 
vgl.32,21,13 in viermaliger Wieder- 
holung u. 38, 40, 10. 

Si] — si vero oder sim auiem, 
wie 8S, 21, 4 si bonam — si malam. 


e 


LIBER XXVII. CAP. 34. 35. 


62 


a. u. 546, 547. 


14 male credito priore consulatu alterum crederent? haec taliaque 


[5]! 


arguentem et querentem castigabant patres, et M. Furium 
memorantes revocatum de exilio patriam pulsam sede sua 
restituisse; ut parentium saevitiam sic patriae patiendo ae 
ferendo leniendam esse. adnisi omnes cum «C.» Claudio M. Li- 
vium consulem fecerunt. 

Post diem tertium eius diei praetorum comitia habita. 
praetores creati L. Poreius Licinus C. Mamilius C. et A. Ho- 
stili Catones. comitiis perfectis ludisque factis dictator et 
magister equitum magistratu abierunt. C. Terentius Varro 
in Etruriam pro praetore missus, ut ex ea provincia C. Ho- 
stilius Tarentum ad eum exercitum iret, quem T. Quinctius 
consul habuerat; et L. Manlius trans mare legatus iret viseret- 
que, quae res ibi gererentur; simul, quod Olympiae ludicrum 
ea aestate futurum erat, quod maximo coetu Graeciae cele- 
braretur, ut, si tuto per hostem posset, adiret id concilium, 
ut, qui Sieuli bello ibi profugi aut Tarentini cives relegati ab 
Hannibale essent, domos redirent scirentque sua ommia iis, 
quae ante bellum habuissent, reddere populum Romanum. 

Quia periculosissimus annus inminere videbatur, neque 
consules in re publica erant, in consules designatos omnes 
versj, quam primum eos sortiri provincias et praesciscere, 
quam quisque eorum provinciam, quem hostem haberet, vole- 
bant. de reconciliatione etiam gratiae eorum in senatu actum 
est principio facto a Q. Fabio Maximo. inimicitiae autem 
nobiles inter eos erant et acerbiores eas indignioresque Livio 
sua calamitas fecerat, quod spretum se in ea fortuna credebat. 


male credito] ,zum Schaden an- 
vertraut". vgl. 1, 50, 5. bene credi- 
derint. 9,1,11. melius — credituru. a. 

15. adnisi omnes] nümlich patres. 
— Das Asyndeton fügt als sum- 
mativum den Abschlufs der Ver- 
handlung an. — admitor: verbum 
proprium von  Bestrebungen für 
Jemandes Wahl u. a. 

e. 35, 1. diem tertium eius diei] 
der hinzutretende Genitiv ist in 
Terminangaben bei Liv. selten; wie 
hier noch $, 11, 15. post diem deci- 
mum Latinarum — nach dem Lati- 
nischen Feste. 

3. quod ludicrum] ist als Haupt- 
begriff vorangestellt und wird nach 
den Zwischensützen mit 4d concilium 
noch einmal aufgenommen. Die 
Stellung der Relativsütze ist in 
Beschlufsformen mehrfach so; vgl. 
23, 14, 3. qui — qui — tos. 


4. ut — adiret — wt] das erste u£ 
ist Einleitung des Senatsbeschlusses, 
das zweite bezeichnet den Zweck der 
Sendung. c.27,2. signum dedit, ut — 
miles esset paratus, ut — sequeretur. 

sciremtque| ,und so erführen**. 
929, 17, 17. miretur, qui sciat: wer 
es erfáhrt. 

5. praesciscere] ein archaisches, 
von Liv. wieder eingeführtes Zeit- 
wort, auch bei ihm selten. 

quam quisque] quisque von zwei 
Personen, wie c. 21,5 wndique von 
zwei Richtungen. 

7. inimicitiae autem nobiles] autem 
ist erklàrend, wie in Parenthesen. 
c. 98, 7 perfuga autem. 

sua calamitas| das Rheflexivpro- 
nomen ist auf den casus obliquus 
bezogen, was namentlich in der 
Bedeutung: ,sein eigen" bei Liv. 
nicht selten ist. 


LIBER XXVII. CAP. 35. 36. 63 


&. Ch. 208. 207. 


itaque is magis inplacabilis erat et nihil opus esse reconcilia- 
lione aiebat; acrius et intentius omnia gesturos timentis, ne 
crescendi ex se inimico conlegae potestas fieret. 
auctoritas senatus, ut positis simultatibus communi animo con- 
silioque administrarent rem publicam. provinciae iis non 
permixtae regionibus, sieut superioribus annis, sed diversae 
extremis Italiae finibus, alteri adversus Hannibalem Bruttii et 
Lucani, alteri Gallia adversus Hasdrubalem, quem iam Alpibus 
adpropinquare fama erat, decreta. exercitum e duobus, qui in 
Gallia quique in Etruria esset, addito urbano, eligeret, quem 
mallet, qui Galliam esset sortitus; cui Bruttii provincia eve- 
nisset, novis legionibus urbanis scriptis, utrius mallet consulum 
prioris anni exercitum sumeret; relictum a consule exercitum 
Q. Fulvius proconsul acciperet, eique in annum imperium esset. 
et C. Hostilio, eui pro Etruria Tarentum mutaverant pro- 
vinciam, pro Tarento Capuam mutaverunt; legio una data est, 
cui Fulvius proximo anno praefuerat. 


8 


vicit tamen 9 


10 


13 


14 


De Hasdrubalis adventu in Italiam cura in dies crescebat. 36 


Massiliensium primum legati nuntiaverant eum in Galliam 
transgressum, erectosque adventu eius, quia magnum pondus 
auri attulisse diceretur ad mercede auxilia conducenda, Gallo- 
rum animos. missi deinde cum iis legati ab Roma Sex. An- 
tistius et M. Raecius ad rem inspiciendam rettulerant misisse 
se cum Massiliensibus ducibus, qui per hospites eorum, prin- 
cipes Gallorum, omnia explorata referrent; pro comperto 
habere, Hasdrubalem ingenti iam coacto exercitu proximo 
vere Alpis traiecturum, nec tum eum quiequam aliud morari, 
nisi quod clausae hieme Alpes essent. 

In locum M. Marcell P. Aelius Paetus augur creatus 


8. erescendi ex se| ,auf seine e. 36, 1—4. Hasdrubals Rüs- 


Kosten sich zu erhóhen". 23, 48, 10. 
reipublicae, ez qua crevissent. 99, 
37, 17. 

11. quem mallet] namentlich da 
e duobus vorausgeht und 8 12 utrius 
mallet folgt, sollte auch hier utrum 
stehen; àhnliche Ungenauigkeit: 
e. 35, 5. 

12. sumeret| drückt aus, dafs die 
Wahl eine beschrünkte ist; dagegen 
c. 38, 9. eligendi de ommibus, dafs 
sie eie unbeschrünkte ist. 

pro Etruria — mutaverant] mutare 
mit pro statt des Ablativ hat Liv. 
zuerst und nur noch 34, 49, 6. muta- 
tos pro Macedonibus Romanos; mit 
cum 91, 45, 6. mutatam secum for- 
tunam. 


tungen in Gallien. 

2. erectos adventu] ,,durch sein 
Erscheinen in erwartungsvolle Span- 
nung versetzt; auch erectus in ali- 
quam rem. c. 38, 6 in spem. 

ad —  conducenda| das einge- 
schobene mercede auxilia verschmilzt 
mit conducenda zu einem Begriff, 
der von ad regiert wird. c. 20, 7. 
ad conducenda mercede auxilia u. 9. 

4. clausae — hieme] statt inter- 
clusae; doch sagt Liv. mehrfach 
clausae, wo das Compositum zu 
erwarten wáüre. c. 18, 9. fugam 
clausurwm. c. 46,6. transitum clau- 
deret u. a. 

e. 36, 5—14. Religióse Anord- 
nungen,Provinzenverteilung. 


2 


3 


- 


9 


10 


i 


13 


14 


2 C. Mamilio Sicilia, L. Porcio Gallia evenit. 


604 LIBER XXVII. CAP. 36. 37. 


&. u. 546. 547. 


inauguratusque; et Cn. Cornelius Dolabela rex sacrorum 
inauguratus est in locum M. Marcii, qui biennio ante mortuus 
erat. hoe eodem anno et lustrum conditum est a censoribus 
P. Sempronio Tuditano et M. Cornelio Cethego. censa civium 
capita centum triginta septem milia centum octo, minor ali- 
quanto numerus, quam qui ante bellum fuerat. eo anno pri- 
mum, ex quo Hannibal in Italiam venisset, comitium teetum 
esse memoriae proditum est, et ludos Romanos semel instau- 
ratos ab aedilibus curulibus Q. Metello et C. Servilio. et 
plebei ludi biduum instaurati ab C. Mamilio et M. Caecilio 
Metello aedilibus plebis; et tria signa ad Cereris eidem dede- 
runt; et lovis epulum fuit ludorum causa. 

Consulatum inde ineunt C. Claudius Nero et M. Livius 
iterum. qui quia iam designati provincias sortiti erant, praetores 
sortiri iusserunt. C. Hostilio iurisdictio urbana evenit; addita et 
peregrina, ut tres in provincias exire possent; A. Hostilio Sardinia, 
summa legionum 
trium et viginti ita per provincias divisa: binae consulum 
essent, quattuor Hispania haberet, binas tres praetores, in 
Sicilia et Sardinia et Gallia, duas C. Terentius in Etruria, 
duas Q. Fulvius in Bruttiis, duas Q. Claudius eirca Tarentum 
et Sallentinos, unam C. Hostilius Tubulus Capuae; duae ur- 


banae ut scriberentur. 


primis quattuor legionibus populus 


iribunos creavit, in ceteras consules miserunt. 
Priusquam consules proficiscerentur, novendiale sacrum 


fuit, quia Veis de caelo lapidaverat. 


sub unius prodigi, ut 


fit, mentionem alia quoque nuntiata: Minturnis aedem lovis 


6. lustrum conditum] seit Beginn 
des Krieges waren zwei Lustra 
ausgefallen. 


7. censa civium capita| da 10 Jahre 
vorher 270 713 Bürger gezühlt waren, 
so würe seitdem die Bevülkerung 
um mehr als die Hülfte gesunken. 


8. ex quo] sowohl allein als mit 
vorausgehender Zeitbestimmung fin- 
det sich er quo zuerst bei Liv. 
c. 50, 4. per ommis dies, ev quo. 


comitium tectum| um den auf dem 
Comitium stattfindenden Spielen 
besser zuschauen zu kónnen, über- 
dachte man dasselbe mit Segeltuch: 
velis. 

9. Tovisepulum] dies wird meistens 
mit lwdis plebeis, bisweilen auch 
mit anderen verbunden, und davon 
in der stereotypen Formel berichtet: 
lovis epulum fuit ludorum causa. 


Nur in diesem Sinne ist das alte 
epulum. gebrüuchlich. 

14. populus tribunos creavit| ur- 
sprünglich werden von den Konsuln 
alle Militürtribunen gewühlt; und 
zwar für jede der 4 Jàáhrlich aus- 
zuhebenden Legionen 6 — 24; nach 
7,5,9. erhült 359 a. Ch. das Volk 
das Recht, 6 Tribunen zu wühlen; 
9, 30 wühlt es 16; wie hier alle 
Tribunen für die von den Kon- 
suln zu führenden Legionen: 
44, 21, 2. Die von den Konsuln ge- 
wühlten 'Tribunen erhalten den 
Spitznamen Awfuli. , 5, 9. 

c. 31. Prodigien. 

1. lapidare] eig. — steinigen, fin- 
det sich nnr bei Liv. unpersónlich 
— es regnet Steine; meist mit dem 
Zusatze de coelo; dies prodigiwm 
wird stets durch movendiale sacrum 
gesühnt. 


a. Ch. 207. LIBER XXVII. CAP. 37. 65 
et lucum Maricae, item Atellae murum et portam de caelo 
tactam.  Minturnenses, terribilius quod esset, adiciebant san- 
guinis rivum in porta fluxisse, et Capuae lupus nocte portam 
ingressus vigilem laniaverat. haec procurata hostiis maioribus 
prodigia, et supplicatio diem unum fuit ex decreto pontificum. 
inde iterum novendiale instauratum, quod in Armilustro lapi- 
dibus visum pluere. liberatas religione mentes turbavit rursus 
nuntiatum Frusinone natum esse infantem quadrimo parem, 
nec magnitudine tam mirandum, quam quod is quoque, ut 
Sinuessae biennio ante, incertus, mas an femina esset, natus 
erat. id vero haruspices ex Etruria adeiti foedum ac turpe 
prodigium dicere, extorrem agro Romano, procul terrae contactu, 
alto mergendum. vivum in arcam condidere, provectumque in 
mare proiecerunt. decrevere item pontifices, ut virgines ter 
novenae per urbem euntes carmen canerent. id cum in lovis 
Statoris aede discerent conditum ab Livio poeta carmen, tacta 
de caelo aedis in Aventino lunonis Reginae; prodigiumque id 
ad matronas pertinere haruspices cum respondissent donoque 
divam placandam esse, aedilium curulium edicto in Capitolium 
convocatae, quibus in urbe Romana intraque decimum lapidem 
ab urbe domicilia essent, ipsae inter se quinque et viginti de- 


legerunt, ad quas ex dotibus stipem conferrent. 


2. lucum Maricae] bei Minturnae 
an der Mündung des Liris; Marica 
wurde mit Circe identifiziert. 

3. Capuae] seitdem Capua nach 
26, 33 ager publicus geworden ist, 
werden auch von dort Prodigien 
berichtet. 30, 2, 10. 

4. in Armilustro] dasselbe lag 
am Aventin und hatte den Namen 
von der dort stattfindenden feier- 
lichen Waffenweihe; gew. Armi- 
lustrium. 

5. auditum] — ,,die Nachricht*. 
Die substantivierten Part. Perf. 
Passiv.behaltengenug verbale Kraft, 
um einen accus. c. inf. zu regieren. 
c. 45, 4. auditum, — consulem ad- 
venisse. 

incertus] das Adjektiv incertus 
von Personen in passivem Sinne — 
de quo dubitatur, findet sich ófters. 
90, 35, 9. incertos, socii am hostes 
essent. 

mas an femina] vgl. c. 11, 5. an- 
drogynos. 31, 12, 8 semimas. 

6. extorrem| dieses Verfahren ver- 
langte die Volkssitte auch für 
Elternmórder; anderwürts wird be- 
richtet, dafs Zwitterwesen auf ein- 

Tit. Liv. B. 97. 


inde donum 


same Inseln verbannt werden, oder 
verbrannt und die Asche in das 
Meer geworfen. 

alto| mergi aliqua re, statt in c. 
accus. oder i» c. ablat. ist bei Liv. 
nicht selten (26, 29, 4 freto mergi), 
sonst dichterisch. 

7. ter movenae] feierlicher Aus- 
druck, der den gewóhnlichen (8 12 
septem et viginti) als Produkt der 
heiligen Zahl 3 erscheinen làáfst. 
91, 12, 9. ab ter movenis virginibus. 

Livio] Livius Andronicus, ein 
Grieche, kam 272 bei Einnahme 
von Tarent als Gefangener in die 
Sklaverei eines Livius, wurde frei- 
gelassen und lebte als Dichter und 
Schauspieler in Rom. 

discerent] der Dichter selbst übt 
die Aufführenden ein; daher fa- 
bulam docere — ein "Theaterstück 
zur Aufführung bringen; vgl. ói- 
ócoxsiv. 

9. in Capitolium] Beratungen der 
Matronen, in denen sie über ihr 
Vermügen verfügen, schon 5, 25, 8. 
993 19738. 

stipem conferrent] —. freiwillig 
beitragen zu religiósen Zwecken; 

5 


11 tronis 


66 LIBER XXVII. 


CAP. 37. 38. a. u. 547. 


pelvis aurea facta lataque in Aventinum, pureque et caste a ma- 


sacrificatum. 


confestim ad aliud sacrifieium eidem 


divae ab decemviris edicta dies, cuius ordo talis fuit: ab aede 
Apollinis boves feminae albae duae porta Carmentali in urbem 
12 ductae; post eas duo signa cupressea lunonis Reginae porta- 
bantur; tum septem et viginti virgines, longam indutae vestem, 
13 carmen in Iunonem Reginam canentes ibant, illa tempestate 
forsitan laudabile rudibus ingeniis, nunc abhorrens et incon- 
ditum, si referatur; virginum ordinem sequebantur decemviri 


14 coronati laurea praetextatique. 


venere, 


a porta Iugario vico in forum 


in foro pompa constitit, et per manus reste data vir- 
15 gines sonum vocis pulsu pedum modulantes incesserunt. inde 


vico Tusco Velabroque per Dovarium forum in clivum Publi- 
cium atque aedem lunonis Reginae perrectum. ibi duae hostiae 
ab decemviris immolatae et simulacra cupressea in aedem inlata. 

Deis rite placatis dilectum consules habebant acrius in- 
tentiusque, quam prioribus annis quisquam meminerat habitum: 
2 nam et belli terror duplicatus novi hostis in Italiam adventu, 


3 et minus iuventutis erat, unde scriberent milites. 


itaque co- 


lonos etiam maritimos, qui sacrosanctam vacationem dicebantur 
habere, dare milites cogebant. quibus recusantibus edixere in 


diem certam, ut, quo quisque iure vacationem haberet, ad 


4 senatum deferret. ^ ea die ad 


altertümlich. 25, 12, 14. stipem 
Apollini — conferret. 

11. pureque et caste] — caste ac 
religiose. 4, 20, 4. 10, 7, 5; Gegen- 
satz inceste sacrificium facere. 1 
45, 6. 

ab aede Apollinis] vor der porta 
Carmentalis. 

bovesfeminaealbae] die Zuseztung 
von feminae, obwohl durch albae 
das Geschlecht hinreichend bezeich- 
net ist, entspricht der Genauigkeit 
des sakralen Stiles. 25, 12, 13. bove 
femina aurata. 

12. longam — vestem] sog. grie- 
chischer Accusativ, den Liv. in die 
Prosa einführt. 21, 7, 10 adversum 
femur — ictus. 

13. abhorrens] der adjektivische 
Gebrauch der Part. Praesent. ist 
auf einzelne intransitive Verba be- 
schránkt; daher sonst bei Liv. 
horridus. Die Attribute scheinen 
auszudrücken, dafs das Gedicht sa- 
turnisches Versma[s hatte. 

14. per manus reste data] sie 
reichen ein Seil von Hand zu Hand 


, 


senatum hi populi venerunt: 


(per m.), so dafs es schliefslich alle 
halten. : 

modulantes|] sie regeln den Gesang 
durch Takttreten, wozu wohl ryth- 
mische Bewegungen des Kórpers 
kommen. 

in clivum — porrectum] man:nahm 
die Richtung auf den cl. Publicius, 
über welcben man zum Aventin 
und an den Tempel der Juno Re- 
gina gelangte. 

e. 38. Heeresrüstungen. 

2. belli terror] — periculum belli ; 
poetische, aber bei Liv. beliebte 
Wendung. c. 42, 2. equestris terror 
1, 2, 4 tanti belli terrorrem u. a. 

3. colonos — maritimos] die Kolo- 
nisten der Seestüdte genossen un- 
antastbare Befreiung vom Kriege- 
dienste (sacrosanctam vacationem); 
waren jedoch in ibrem Wohnorte zu 
stetem Garnisondienste verpflichtet. 

edixere in diem certam, ut] statt 
edixere senatum in diem certam, 
ad quem — deferret ; vgl. 1, 50, 1. in 
diem certam, ut ad lucum Feroniae 
conveniant, indicit. 


-— aM M m 


a. Ch. 207. LIBER XXVII. CAP. 38. 61 
Ostiensis Alsiensis Antias Anxurnas Minturnensis Sinuessanus 
et ab supero mari Senensis. cum vacationes suas quisque 
populus recitaret, nullius, cum in Italia hostis esset, praeter 
Antiatem Ostiensemque vacatio observata est, et earum colo- 
niarum iuniores iure iurando adacti, supra dies triginta non 
pernoctaturos se esse extra moenia coloniae suae, donec hostis 
in Italia esset. cum omnes censerent primo quoque tempore 
consulibus eundum ad bellum — nam et Hasdrubali occurren- 
dum esse descendenti ab Alpibus, ne Gallos Cisalpinos neve 
Etruriam erectam in spem rerum novarum sollicitaret, et 
Hannibalem suo proprio occupandum bello, ne emergere ex 
Bruttiis atque obviam ire fratri posset —, Livius cunctabatur, 
parum fidens suarum provinciarum exercitibus: conlegam ex 
duobus consularibus egregiis exercitibus et tertio, cui Q. Clau- 
dius Tarenti praeesset, electionem habere; intuleratque men- 
tionem de volonibus revocandis ad signa. senatus liberam 
potestatem consulibus fecit et supplendi, unde vellent, et eli- 
gendi de omnibus exercitibus, quos vellent permutandique «et» 
ex provinciis, quo e re publica censerent esse, traducendi. ea 
omnia eum summa concordia consulum acta. volones in undevicen- 
simam et vicensimam legiones scripti. magni roboris auxilia ex 
Hispania quoque a P. Scipione M. Livio missa quidam ad id 
bellum auctores sunt, octo milia Hispanorum Gallorumque et 


4. Alsiensis] von  Alsiwm, bei 
Càre in Etrurien. — 

Awzrwurnas] von Anzur,spàter Tar- 
racina ; sonst Asixwras oder Anxurus. 

5. vacaliones —  recitaret| ,,den 
Wortlaut der Befreiungsakte vor- 
las'*. 

Antiatem Ostiensemque] weil erste- 
res ganz Latium, letzteres speziell 
Rom und die Tibermündung deckte. 

observata est| , wurde berück- 
sichtigt"; mehrfach mit Negalion: 
Qon observare edicta, suffragia 
für nicht giltig erachten. 

^on pernoctaturos| sie erhalten 
wie Soldaten nur einen Urlaub; beim 
Herannahen der Cimbern wird ühn- 
lich allen waffenfühigen Münnern 
verboten, Italien zu verlassen. 

6. descendenti ab Alpibus| eie 
Verlegung der Alpenpásse unter- 
bleibt; vermutlich wegen der Hal- 
tung der Gallier. 

7. suo proprio — bello | ein für ihn 
persónlich und ohne Gemeinsamkeit 
mitanderen bestimmter Krieg ; 4, 8, 4. 
rem — suo proprio magistratu egere. 


emergere] hier mit einer auch bei 
Cicero gebráuchlichen Metapher: 
hervorkriechen, wie aus einem Ver- 
steck; sonst bei Liv. — Rettung 
finden, wie aus einem Schiffbruch: 
ex saevitia fortunae; e naufragio 
culpae u. a. 

8. intuleratque mentionem] hier 
vom Konsul: einen Antrag ein- 
bringen; gewóhnlich mentio inlata 
ab senatu: vom Senat wurde an- 
geregt. 

de volonibus] es sind die 216 
angeworbenen 8000 Sklaven, die 
94, 15—16 sich unter Gracchus die 
Freiheit erkümpfen, nach seinem 
Tode aber sich zerstreuen. 

9. ex provinciis] die Konsuln er- 
halten für die Auswahl des Er- 
satzes (swpplendi), die Zusammen- 
stellung der Truppenteile zu Ar- 
meen (eligendi — permutandi) und 
die Verlegung des Kriegsschau- 
platzes (ex provinciis — traducendi) 
eine sonst unerhóürte Vollmacht. 

li. quidam | — auctores) diese 
Gewührsmànner scheinen damit den 


Lok 


9 


[2 


10 


Lt 


12 


39 
2 


e 


e c 


-1 


68 LIBER XXVII. CAP. 38. 39. 


a. u. 541. 


duo milia de legione militum, equitum mille, mixtos Numidas 
Hispanosque, M. Lucretium has copias navibus advexisse; et 
sagittariorum funditorumque ad tria milia ex Sicilia C. Ma- 
milium misisse. 

Auxerunt Romae tumultum litterae ex Gallia allatae ab 
L. Porcio praetore: Hasdrubalem movisse ex hibernis et iam 
Alpis transire; octo milia Ligurum conscripta armataque con- 
iunctura se transgresso in ltaliam esse, nisi mitteretur in 
Ligures, qui eos bello occuparet; se cum invalido exercitu, 
quoad tutum putaret, progressurum. hae litterae consules 
raptim confecto dilectu maturius, quam constituerant, exire in 
provincias coegerunt ea mente, ut uterque hostem in sua pro- 
vincla contineret neque coniungi aut conferre in unum vires 
pateretur. plurimum in eam rem adiuvit opinio Hannibalis, 
quod, etsi ea aestate transiturum in Italiam fratrem crediderat, 
recordando, quae ipse in transitu nune Rhodani nune Alpium 
cum hominibus locisque pugnando per quinque menses exhau- 
sisset, haudquaquam tam facilem maturumque transitum ex- 
pectabat; ea tardius movendi ex hibernis causa fuit. ceterum 
Hasdrubali et sua et aliorum spe omnia celeriora atque expe- 
ditiora fuere. non enim receperunt modo Arverni eum dein- 
cepsque aliae Gallicae atque Alpinae gentes, sed etiam secutae 
sunt ad bellum. et cum per munita pleraque transitu fratris, 
quae antea invia fuerant, ducebat, tum etiam duodecim anno- 
rum adsuetudine perviis Alpibus factis inter mitiora 1am trans- 
ibat hominum ingenia. invisitati namque antea alienigenis, 
nec videre ipsi advenam in sua terra adsueti, omni generi 


Fehler Scipios (c. 20, 2.) haben 2, 45, 14. deinceps ommis exer- 


entschuldigen zu wollen. 

de legione milites] —  legionarii; 
ungewóhnlich nach Analogie von 
homo de plebe u. a. gebildet. 

e.39. Hasdrubals Alpenüber- 
gang. 

4 in eam rem adiuvit] ,,half zur 
Erreichung dieses Zieles*, Bei adé«- 
vare steht die zu erreichende Sache 
gewóhnlich mit ad; (99, 1, 18 ad 
bellum) oder die Thütigkeit, bei wel- 
cher die Unterstützung stattfindet, 
mit i» c. abl. 93, 5, * in bello. 

6. Arverni] Bewohner der Au- 
vergne. 

deincepsque aliae] ,in der Reihen- 
folge, wie sie am Wege lagen*, — 
Meist steht vor deinceps ein Pro- 
nomen: hi deinceps, omnes deinceps; 
doch steht es wie hier voran 5, 37, 6 
deinceps inde aliorum populorum. 


citus. 

1. per munita pler aque] ,meistens 
auf gebahnten Wegen"; bei Liv. 
namentlich mit omnia háufig: per 
pacata ommia; durch lauter 
friedliche Gegenden; mit pleraque: 
31, 39, 10. — Übrigens ist sonst 
weder bekannt, dafs Hannibal habe 
Wege anlegen lassen, noch daís 
spütere Heereszüge (adsuetudine) 
Bahnen geschaffen hátten. — 

8. invisitati — alienigenis] alieni- 
genis ist Dativ: ,bei Fremden nie 
gesehen*, da sie ihre Berge nie 
verliefsen. Bei dem Einfalle 390 
heifsen die Gallier gens invisi- 
pi formae hominum  invisitatae 


^ adeenam] .einen Einwanderer* 
auch als Adjektiv: advena Mutior. 
eingewanderter Bewohner. 


LIBER XXVII. CAP. 39. 40. 69 


a. Ch. 207. 


humano insociabiles erant. et primo ignari quo Poenus per- 
geret, suas rupes suaque castella et pecorum hominumque 
praedam peti crediderant; fama deinde Punici belli, quo duode- 
cimum annum Italia urebatur, satis edocuerat viam tantum 
Alpis esse, duas praevalidas urbes, magno inter se maris ter- 
rarumque spatio discretas, de imperio et opibus certare. hae 
causae aperuerant Alpis Hasdrubali. ceterum quod celeritate 
itineris profectum erat, id mora ad Placentiam, dum frustra 
obsidet magis quam oppugnat, conrupit. crediderat campe- 
stris oppidi facilem expugnationem esse, et nobilitas coloniae 
induxerat eum, magnum se excidio eius urbis terrorem ceteris 
ratum inieeturum. non ipse se solum ea oppugnatione inpe- 
diit, sed Hannibalem post famam transitus eius tanto spe sua 
celerioris iam moventem ex hibernis continuerat, quippe repu- 
tantem, non solum quam lenta urbium oppugnatio esset, sed 
etiam quam ipse frustra eandem illam coloniam ab Trebia 
victor regressus temptasset. 

Consules diversis itineribus profecti ab urbe velut in duo 
pariter bella distenderant curas hominum, simul recordantium, 
quas primus adventus Hannibalis intulisset ltaliae cladis, 
simul eum illa angeret cura, quos tam propitios urbi atque 
imperio fore deos, ut eodem tempore utrubique res publica 
prospere gereretur. adhuc adversa secundis pensando rem ad 
id tempus extractam esse: cum in Italia ad Trasumennum et 
Cannas praecipitasset Romana res, prospera bella in Hispania 


insociabilis] Neubildung des Liv., 
nur hier und 37, 1, 4. indomitae et 
insociabili genti. 

9. praevalidas urbes] die mit prae 
zusammengesetzten Adjektive sind 
vor Liv. selten, bei ihm verbreitet, 
zum Teil neu gebildet; so praevalens, 
praedives, praeferox, praegravis. 

discretus] ,,geschieden'', in ràum- 
licehem Sinne; ist sonst dichte- 
risch und nachklassisech. 23, 33, 2 
mari tantum lonio discretus. 

12. campestris oppidi| ràumliche 
Verháültnisse werden gern durch 
Adjektive statt durch Prüpositional- 
verbindungen ausgedrückt: campe- 
stre iter — durch die Ebene, praeda 
maritima terrestrisque: von. Lande 
und vom Meere; c. 42, 15. nocturnis 
montanisque itineribus: durch die 
Nacht und über die Berge. 

14. quippe reputantem]| quippe 
und utpote — &vs bei dem Partizip 
zur Einführung eines selbstverstànd- 
lichen Umstandes findet sich erst 


seit Livius; 5,14. quippe — cernen- 
tibus. S8, 4, 5. quippe concedentibus 
u. 8. 

e. 40, 1—9. Stimmung in Ro m. 
Ausmarsch der Konsuln. 

i. duo pariter bella] ,,zwei gleich- 
zeitige Kriege". 

2. quos tam propitios fore deos] 
die rhetorischen Fragen mit nega- 
tivem Sinne haben gewóhnlich die 
Form von Hauptsützen und stehen 
in oratio obliqua im Infinitiv; (26, 
35, 10 unde —  paraturos mavales 
Socios?), die Abhüngigkeit von cura 
angeret ist ganz auffallend. 

utrubique| auf jedem Punkte in 
zwei Richtungen; bei Liv. mehrfach. 

3. adversa secundis pensando] 
das Subjekt fortunam oder deos 
wird in dieser bei Liv. nicht seltenen 
Metapher meist nicht hinzugefügt. 
26, 37, 5 transmarinae quoque res 
quadam vice pensatae. 

praecipitasset] ,,zu Fall kommen" 
c. 16, 4. 


40 


10 LIBER XXVII CAP. 40. 


a. u. 541. 


4 prolapsam eam erexisse; postea, cum 
aliam clades duobus egregiis ducibus 
ex parte delesset, multa secunda in 

5 quassatam rem publicam excepisse; et ipsum intervallum loci, 
quod in ultimis terrarum oris alterum bellum gereretur, spa- 

6 tium dedisse ad respirandum: nunc duo bella in Italiam ac- 
cepta, duo celeberrimi nominis duces circumstare urbem Ro- 
manam, et unum in locum totam periculi molem, omme onus 
ineubuisse. qui eorum prior vicisset, intra paucos dies castra 

7 cum altero iuncturum. terrebat et proximus annus lugubris 
duorum consulum funeribus. his anxii curis homines digre- 

8 dientis in provincias consules prosecuti sunt. memoriae pro- 
ditum est plenum adhue iràe in civis M. Livium ad bellum 
proficiscentem monenti Q. Fabio, ne, priusquam genus hostium 
cognosset, temere manum consereret, respondisse, ubi primum 

9 hostium agmen conspexisset, pugnaturum. cum quaereretur, 
quae causa festinandi esset, ,aut ex hoste egregiam gloriam* 
inquit ,aut ex eivibus vietis gaudium meritum certe, etsi non 
honestum, capiam*. 

10 Priusquam Claudius consul in provinciam perveniret, 
per extremum finem agri Larinatis ducentem in Sallentinos | 
exercitum Hannibalem expeditis cohortibus adortus C. Hostilius 

11 Tubulus incomposito agmini terribilem tumultum intulit; ad 
quattuor milia hominum occidit, novem signa militaria cepit. 
moverat ex hibernis ad famam hostis Q. Claudius, qui per 

12 urbes agri Sallentini castra disposita habebat. itaque ne cum 
duobus exercitibus simul confligeret, Hannibal nocte castra ex 

13 agro Tarenti movit atque in Bruttios concessit. Claudius 

in Sallentinos agmen convertit; Hostilius Capuam petens ob- 

vius ad Venusiam fuit consuli Claudio. ibi ex utroque exer- 
citu electa peditum quadraginta milia, duo milia et quingenti 


in Hispania alia super 
amissis duos exercitus 
Italia Siciliaque gesta 


14 


certe, saltem kónnen dabei fort- 


fallen: 


4. multa secumda — gesta] wie 


multa praeclara facta gebildet, indem 
gesta ganz Substantiv wird. 

excepisse]| ,hàütten aufgefangen*, 
am Stürzen verhindert. Beachte die 
in prolapsam —  praecipitasse — 
quassatam — erexisse — eccepisse 
durchgeführte Metapher vom Ein- 
sturze eines Gebàudes. 

6. circumstare] stets von Gefahren, 
die jemand umrimgen: terror, mala, 
proelia, bella u. a. 

9. meritum certe,etsi non honestum) 
meist stehen die Sütze umgekehrt; 
auch tritt bei Cicero stets, bei Liv. 
nicht selten si non statt etsi non ein, 
Die Adversativpartikeln certe, at 


25, 35, 6. si — non posset, ipse 
— certe coniungeret; u. 80, 44, 8 
si foris hostem non habet, domi in- 
nd 

. 40, 10—e. 42. Unternehm- 
dudo gegen Hannibal. 

11. ad famam hostis| ,,auf Ver- 
anlassung der Nachricht von"; vgl. 
c. 98, 10. ad vocem. 

per urbes castra] auch 6, 6, 13. 
sagt Liv. von Quartieren in der 
Stadt: im urbe castra habere. 

14. electa — peditum — equites] 
in Verbindung mit Tausenden und 
Hunderten steht das Partizip, wenn 
es vorantritt, meistens im Neutrum; 


LIBER XXVIL . CAP. 40. 41. T1 


2. Ch. 201. 


equites, quibus consul adversus Hannibalem rem gereret: reli- 
quas copias Hostilius Capuam ducere iussus, ut Q. Fulvio 
proconsuli traderet. 

Hannibal undique contracto exercitu, quem in hibernis 
aut in praesidiis agri DBruttii habuerat, in Lucanos ad Gru- 
mentum venit spe recipiendi oppida, quae per metum ad Roma- 
nos defecissent. eodem a Venusia consul Romanus exploratis 
itineribus eontendit, et mille fere et quingentos passus castra 
ab hoste locat. Grumenti moenibus prope iniunctum videbatur 
Poenorum vallum; quingenti passus intererant. castra Punica 
ac Romana interiacebat campus; colles imminebant nudi sinistro 
lateri Carthaginiensium, dextro Romanorum, neutris suspecti, 
quod nihil silvae neque ad insidias latebrarum habebant. in 
medio campo ab stationibus procursantes certamina haud satis 
digna dictu serebant. id modo Romanum quaerere apparebat, 
ne abire hostem pateretur: Hannibal inde evadere cupiens 
totis viribus in aciem descendebat. tum consul ingenio hostis 
usus, quo minus in tam apertis collibus timeri insidiae pot- 
erant, quinque cohortis additis quinque manipulis nocte iugum 
superare et in aversis vallibus considere iubet. tempus exur- 
gendi ex insidiis et adgrediendi hostem Ti. Claudium Asellum 
tribunum militum et P. Claudium praefectum socium edocet, 
quos eum lis mittebat; ipse luce prima copias omnis peditum 
equitumque in aciem eduxit. paulo post et ab Hannibale 
signum pugnae propositum est, clamorque in castris ad arma 
diseurrentium est sublatus. inde eques pedesque certatim por- 


wenn es nachsteht im Maskulinum. 
Umgestellt ist dem Chiasmus zu 
Liebe: c. 49, 6. quinquaginta sex 
milia — occisa, capta quinque milia 
€t quadringenti. 

e. 41, 1. per metum] ,,aus Furcht**. 
vgl. c. 16, 6. per errorem. 

3. iniunctum] Bezeichnung der un- 
mittelbarsten Verbindung. 92,20, 5. 
tecta iniuncta muro. 5,,2. vineae 
— iniunctae moenibus. 

4. interiacebat| ist in ein Wort 
zu schreiben; zur Konstruktion 7, 
29, 6 (planities) quae Capuam Tifa- 
taque interiacet. 

colles — nudi] wie ,,nackt'*, dient 
^udwus zur Bezeichnung des Ent- 
blófstseins von Gebáuden, Pflanzen 
u. a.: €. 42, 6, via nuda, ferner nuda 
vallis, locus nudus, cacumina muda 
u. à. 

6. ingenio hostis usus] — Punica 
fraude. vgl. 92, 16, 5. 


m 


quo minus] das Korrelativ: ,,mit 
um so mehr Aussicht auf Erfolg* 
fehlt; so oft bei Liv. nicht nur, 
wenn ein Komparativ folgt, (beni- 
gnius, quo maior ira — eminebat 
2, 35, 6) sondern auch ohne den- 
selben 23, 15, 14. quo frequentior 
mecum fueris, — semties. 

im aversis vallibus] der Punkt, 
von dem etwas abgewendet ist, 
kann oft nur aus dem Zusammen- 
hange entnommen werden; hier: 
»,von der Angriffsseite der Rómer 
abgewendet*. 

7. quos — mittebat] das Imperf., 
weil die Absendung noch andauert. 
30, 4, 1. primos ordines — mittebat. 

8. propositum est] das Zeichen 
zum Kampfe gab der Feldherr bei 
den Rómern durch Aufhissen einer 
roten Flagge auf dem Feldherrn- 
zelte; c. 46, 12. daher signum pro- 
ponitur. 


41 


9 tis ruere ac palati per campum properare ad hostis. 


12 LIBER XXVII. CAP. 41. 42. 


8. Ch. 207. 


quos 
ubi effusos consul videt, tribuno militum tertiae legionis 
C. Aurunculeio imperat, ut equites legionis quanto maximo 


10 impetu possit in hostem emittat: ita pecorum modo incompo- 


sitos toto passim campo se fudisse, ut sterni obterique, prius- 


42 quam instruantur, possint. Nondum Hannibal e castris exierat, 


rz 


6 fecit. 


7 


cum pugnanüum clamorem audivit. itaque excitus tumultu 
raptim ad hostem copias agit. iam primos occupaverat eque- 
stris terror; peditum etiam prima legio et dextra ala proelium 
inibat; incompositi hostes, ut quemque aut pediti aut equiti 
casus obtult, ita conserunt manus. crescit pugna subsidiis 
et procurrentium ad certamen numero augetur; pugnantisque, 
quod nisi in vetere exercitu et duci veteri haud facile est, 
inter tumultum ac terrorem instruxisset Hannibal, ni cohortium 
ac manipulorum decurrentium per collis clamor ab tergo audi- 
tus metum, ne intercluderentur a castris, iniecessit. inde pavor 
ineussus et fuga passim fieri coepta est.  minorque caedes 
fuit, quia propinquitas castrorum breviorem fugam  perculsis 


equites enim tergo inhaerebant; in transversa latera 


invaserant cohortes secundis collibus via nuda ac facili decur- 


rentes. 


tamen supra octo milia hominum occisa, supra sep- 


üngentos capti, signa militara novem adempta; elephanti 


9. tribuno militum| unter den 
sechs Tribunen der Legionen wech- 
selt das Kommando ab. 

quanto maximo — possit] die Ver- 
stàrkung des Superlativs durch 
quantus erfolgt bei Liv. nur, wenn 
posse hinzutritt. c. 43, 12. c. 49, 1. 

10. pecorum modo] ,,wie Schafe"; 
so oder velut pecudes sagt Liv., 
wenn er die Feinde als wehrlos oder 
ungeordnet bezeichnet; 5, 44, 7; 
velut pecudes trucidare; dagegen 
ritu ferarum pugnare: wie Lówen 
kámpfen; doch 5, 44, 6. ritu fera- 
rum sternuntur ohne Ordnung 
lagern. 

e. 42, 1. equestris terror] vgl. 
c. 1, 11. u. 29, 35, 7. terrestris exer- 
citus. 

3. crescit pugna — et augetur] 
der Kampf nimmt zu an Heftigkeit 
durch frischanrückende Truppen, 
und an Ausdehnung durch die Zahl 
der Streiter. 

nisi — haud facile] statt misi — 
non ganz ungewóhnlich; von Liv. 
sonst nicht angewendet. 

4. metum — inde pavor] metus — 
Befürchtung; pavor — Furcht; so 


auch metus und timor geschieden: 
28, 3, 9— 10. 

5. minorque]| ,aber geringer 
que schliefst ab und fügt doch einen 
Gegensatz bei: fwit caedes, sed minor 
fuit. 

tergo inhaerebant] | gewóhnlich 
drückt das Simplex haerere die 
enge kórperliche Berührung aus: 
23, 9, 9. osculo haerens — an seinen 
Lippen hüngend; im Sinne — ver- 
folgen sagt Liv. sonst wrgere ab 
tergo oder terga caedere. 

6. in transversa latera] ,von der 
Seite her gegen die Flanken"'; so 
stets im Adjektiv statt der ad- 
verbiellen Verbindung: c. 18, 15 in 
iransversos hostis incurrit. 1, 14, 9. 
transversam — aciem u. Oo. 

invaserant — in| Liv. verbindet 
invado nur noch 2, 47, 6 und 2$, 
29, 3 mit i» u. d. Accus., (so 
stets bei Cicero); sonst nur mit 
Objektsaccusativ: c. 1, 8. c. 28, 12. 
C. 44, 4. 

secundis collibus] ,der Neigung 
der Hügel entsprechend" d. h. berg- 
ab; Gegenteil adversa ripa 21, 31, 2. 

7. supra septingentos] vgl. $ 8 


LIBER XXVII. CAP. 42, 18 


&. Ch. 207. 


etiam, quorum nullus usus in repentina ac tumultuaria pugna 


fuerat, quattuor occisi, duo capti. circa quingentos lomano- 8 


rum sociorumque victores ceciderunt. postero die Poenus 
quievit; Romanus in aciem copiis eductis postquam neminem 
signa contra efferre vidit, spolia legi caesorum hostium et 
suorum corpora conlata in unum sepeliri iussit. inde insequen- 
tibus continuis diebus aliquot ita institit portis, ut prope 
inferre signa videretur, donee Hannibal tertia vigilia crebris 
ignibus tabernaculisque, quae pars castrorum ad hostis vergebat, 
et Numidis paucis, qui in vallo portisque se ostenderent, 
relictis profectus Apuliam petere intendit. ubi inluxit, suc- 
cessit vallo Romana acies, et Numidae ex composito paulisper 
in portis se valloque ostentavere frustratique aliquamdiu 
hostis citatis equis agmen suorum adsequuntur. consul ubi 
silentium in castris et ne paucos quidem, qui prima luce 
obambulaverant, parte ulla cernebat, duobus equitibus specu- 
latum in castra praemissis postquam satis tuta omnia esse ex- 
ploratum est, inferri signa iussit; tantumque ibi moratus, dum 
milites ad praedam discurrunt, receptui deinde cecinit multo- 
que ante noctem copias redduxit. postero die luce prima 
profectus, magnis itineribus famam et vestigia agminis sequens 
haud proeul Venusia hostem adsequitur. ibi quoque tumul- 
tuaria pugna fuit; supra duo milia Poenorum caesa. inde 
nocturnis montanisque itineribus Poenus, ne locum pugnandi 
daret, Metapontum petit. Hanno inde — is enim praesidio 
eius loci praefuerat — in Bruttios cum paucis ad exercitum 
novum comparandum missus; Hannibal copiis eius ad suas 
additis Venusiam retro quibus venerat itineribus repetit, atque 
inde Canusiam procedit. numquam Nero vestigiis hostis ab- 
süterat ei Q. Fulvium, cum Metapontum ipse proficisceretur, 
in Lucanos, ne regio ea sine praesidio esset, arcessierat. 


circa quingentos u. c. 14, 14. supra — mit einer Ortsbestimmung  ver- 


mille trecentos. 

9. insequentibus contimuis diebus 
aliquot] an einigen der nàáchsten 
Tage ohne Unterbrechung; insequen- 
tibus diebus bildet einen Begriff. 
24, 58, 3. prioribus continwis diebus. 

10. quae pars — vergebat] statt 
iabernaculis eius partis, quae ver- 
gebat zu sagen, zieht Liv. das Subst. 
pars in den Relativsatz hinein. 

profectus — petere intendit] hàu- 
fige Verbindung bei Liv., deutsch 
»Schleunig marschieren* (nicht bei 
Cicero). 

12. qui — obambulaverant| wie ob- 
equitare wird auch obambulare sonst 


bunden; es findet sich nur noch 25, 
39, 8. ante vallum  portasque u. 
96, 34, 4 obambulare muris. 

parte ulla] vgl. 22, 49, 1. parte 
altera. 4, 17, 8. utraque parte; vgl. 
frz: nulle part. 

13. deinde] die Partikeln twm 
und deinde stehen nach Partizipien 
und absoluten Ablativen, um eine 
Handlung als sofort und nachdrück- 
lich eintretend zu bezeichnen. 

15. ne locum daret| locus — Ge- 
legenheit, ,Statt'; ist hàufig: vgl. 
locum gratiae quaerere, neglegentiae 
laxior locus weiterer Spielraum 
u. 8. 


16 


17 


43 


ro 


e 


OQ e 


e 


-1 


LIBER XXVII. CAP. 43. 


a. u. 541. 


14 


Inter haec ab Hasdrubale, postquam a Placentiae 
obsidione abscessit, quattuor Galli equites, duo Numidae cum 
litteris ad Hannibalem missi cum per medios hostes totam 
ferme longitudinem Italiae emensi essent, dum Metapontum 
cedentem Hannibalem sequuntur, incertis itineribus Tarentum 
delati a vagis per agros pabulatoribus Romanis ad Q. Claudium 
propraetorem deducuntur. eum primo incertis inplieantes 
responsis, ut metus tormentorum admotus fateri vera coegit, 
edocuerunt litteras se ab Hasdrubale ad Hannibalem ferre. 
cum iis litteris sicut erant signatis L. Verginio tribuno militum 
ducendi ad Claudium consulem traduntur; duae simul turmae 
Samnitium praesidii causa missae. qui ubi ad consulem per- 
venerunt, litteraeque lectae per interpretem sunt, et ex captivis 
pereunctatio facta, tum Claudius non id tempus esse rei pu- 
blicae ratus, quo consiliis ordinariis provinciae suae quisque 
finibus per exercitus suos cum hoste destimato ab senatu bel- 
lum gereret; audendum ac novandum aliquid inprovisum, in- 
opinantum, quod coeptum non minorem apud civis quam hostis 


€.43 — e. 45. NerosZug gegen 
Hasdrubal. 

1. a — obsidione abscessit] abs- 
cedere nur ráumlich: c. 4, 1. ab 
Hannibale. c. 45, 11. ab signis. 
c. 47, 5. ab Hamnmibale. c. 47, 11. 
a mari. c. 50, 4. a curia. 

Galli equites] der Volksname steht 
statt des davon abgeleiteten Adjek- 
tivs. 21, 53, 11. speculatores Galli. 
21, 46, 5. Gallos equites. 28, 20, 1. 
transfugae Afri. 

emensi]| ,,durchmafsen"'; c. 48, 12. 
zur Bezeichnung ràáumlicher Be- 
wegung sonst dichterisch. 26, 41, 16. 

2. incertis itineribus] — nicht 
hinreichend bestimmt und daher 
zum lrreführen geeignet. vgl. S 3. 
incertis responsis. 

delati] ,verschlagen*, háufig von 
Schiffen 23, 10, 11. navem Cyrenas 
detulit tempestas; vom  Landwege 
44, 45, 9. fuga eodem delati. 

3. implicantes] das Prüsens, ob- 
wohl im Hauptsatze keine gleich- 
zeitige Handlung folgt. 45, 10, 6 
negantes — perpulerunt. — inpli- 
care, sonst —  verwickeln, bello, 
morbo u. a.; hier — ,,verwirren* 
2, 21, 4. errores inplicant tem- 
porum. 

metus tormentorum admotus] — 
als sie mit Foltern in Furcht ge- 
setzt wurden. admovere terrorem, 


metum oft —/ eine Befürchtung 
nahelegen. 40, 55,5. parvo metu 
admoto. 

. litteras — se ferre] ,,sie seien 
Uberbringer eines BDriefes*. Die 


Hàürte der Verbindung ab Has. ad 
Hann. wird durch das hinzutretende 
ferre gehoben. 

4. sicut erant signatis] sicut est, 
erat bezeichnet, daís an einer 
Sache keine Verànderung vorge- 
nommen wurde; die Hineinziehung 
des Partizips signatis in die Kon- 
struktion (vgl. 22, 1, 14. his sicut 
erant nuntiata, expositis) statt sic- 
ut erant signatae, findet sich nir- 
gends vor Liv. 

6. consiliis ordinariis] ,nach der 
üblichen Methode*. ordinarius — 
was in dem vorschriftsmássigen ordo 
erfolgt oder hergestellt ist. 41, 18 
16. ordinarii consules; das Gegen- 
teil 26, 18, 3. extraordinaria cura. 

cum hoste destinato] das Verlassen 
der Provinz galt schon damals als 
ungehórig; doch nach dem Be- 
schlusse c. 38, 9. erscheinen Néros 
Bedenken unbegründet. 

7. movandum] movare hier — et- 
was neues, noch nicht dagewese- 
nes vornehmen; vgl. 44, 8, 3 quae in 
dies fortuna movaret. 

apud cives quam hostes] der 
Wegfall der Prüposition, die sonst, 


LIBER XXVII. CAP. 43. 44. 


15 


a. Ch. 207. 


terrorem faceret, perpetratum in magnam laetitiam ex magno 
metu verteret, litteris Hasdrubalis Romam ad senatum missis 
simul et ipse patres conscriptos, quid pararet, edocet: ut, cum 
in Umbria se occursurum Hasdrubal fratri scribat, legionem 
a Capua Romam arcessant, dilectum lItomae habeant, exer- 
citum urbanum ad Narniam hosti opponant. haec senatu 
Scripta.  praemissi item per agrum Larinatem Marrucinum 
Frentanum Praetutianum, qua exercitum ducturus erat, ut 
omnes ex agris urbibusque commeatus paratos militi ad ves- 
cendum in viam deferrent, equos iumentaque alia producerent, 
ut vehieulorum fessis copia esset. ipse de toto exercitu civium 
sociorumque quod roboris erat delegit, sex mülia peditum, 
mille equites; pronuntiat occupare se in Lucanis proximam 
urbem Punicumque in ea praesidium velle: ut ad iter parati 
omnes essent. profectus nocte flexit in Picenum. 

Et consul quidem quantis maximis itineribus poterat ad 
conlegam ducebat relieto Q. Catio legato, qui castris prae- 
esset. Romae haud minus terroris ac tumultus erat, quam 
fuerat biennio ante, cum castra Punica obiecta Romanis moe- 
nibus portisque fuerant. neque satis constabat animis, tam 
audax iter consulis laudarent vituperarentne; apparebat, quo 
nihil iniquius est, ex eventu famam habiturum: castra prope 
Hannibalem hostem relieta sine duce, cum exercitu, cui 
detractum foret omne quod roboris, quod floris fuerit, et con- 
sulem in Lucanos ostendisse iter, cum Picenum et Galliam 
peteret, castra relinquentem nulla alia re tutiora quam errore 


wenn quam hinter seinen Kom- 
parativ tritt, stets gesetzt wird, er- 
klàrt sich bei der grofsen Nühe von 
apud. 

perpetratum] die Vergleichung 
müf(ste fortgesetzt lauten: quantum 
laetitiae apud cives, tantum metus 
apud hostes moveret. 


8. patres conscriptos] diese off- 
zielle Anrede der Senatoren findet 
sich bei Liv. mehrfach auch in den 
casus obliqui. 22, 37, 4. 26, 30, 10. 


9. ad Narniam] ad fauces 
Umbriae; als Reserve für den Fall 
eines unglücklichen Ausganges. 


10. Larinatem|] die Reihenfolge 
dieser am adriatischen Meere liegen- 
den  Küstenstriche  müfíste sein: 
Larinatem, Frentamum, Marruci- 
mum, Praetutianum. 

ut omnes] ,,er sandte den Befehl 
voraus, dafs*. mitto hat wie die 
Verba des Befehlens oder Bekannt- 


machens «f£ oder den accus. c. inf. 
bel sich. 

e. 44, 1. íerroris ac tumultus] 
zur Allitteration c.42,4. inter tumul- 
ium ac terrorem. 

constabat  amimis] das Urteil 
stand fest'*. 90, 28, 1 nec satis cer- 
tum constare apud amimos poterat. 

2. cui detractum] detrahere — 
vermindern, schwüchen, hat den 
Dativ der Person oder de mit dem 
Ablativ der Sache bei sich: 31, 33, 3. 
se — auwailia Romanis detraxisse; 
aber 6, 6, 1. de maiestate detrahere. 

quod floris] frei und mehr dich- 
terisch — viriwm. — vgl. c. 46, 3 
robur virium. 

3. mulla alia ve tutiora quam] 
wir erwarten entweder: «wlla re 
tam tuta, quam errore, oder errore 
tutiora quam wlla alia re. Beide 
Kontruktionen — sind — vermengt. 
93, 98, 4 nulla re quam celeritate 
tutior. 


b 


10 


45 


LIBER XXVII. CAP. 44. 45. &. u. 547. 


16 


hostis, qui ducem inde atque exercitus partem abisse ignora- 
ret. quid futurum, si id palam fiat, et aut insequi Neronem 
cum sex milibus armatorum profectum Hannibal toto exer- 
citu velit aut castra invadere praedae relicta sine viribus, sine 
imperio, sine auspicio? veteres eius belli clades, duo consules 
proximo anno interfecti terrebant: et ea omnia accidisse, cum 
unus imperator, unus exercitus hostium in ltalia esset; nunc 
duo bella Puniea facta, duos ingentis exercitus, duos prope 
Hannibales in Italia esse. quippe et Hasdrubalem patre 
eodem Hamileare genitum, aeque inpigrum ducem, per tot 
annos in Hispania Romano exercitatum bello, gemina victoria 
insignem duobus exercitibus cum clarissimis ducibus deletis. 
nam itineris quidem celeritate ex Hispania et concitatis ad 
arma Gallicis gentibus multo magis quam Hannibalem ipsum 
gloriari posse: quippe in iis locis hune ceoegisse exercitum, 
quibus ille maiorem partem militum fame ac frigore, quae 
miserrima mortis genera sint, amisisset. adiciebant etiam 
periti rerum Hispaniae, haud cum ignoto eum duce C. Nerone 
congressurum, sed quem in saltu impedito deprensus forte 
haud secus quam puerum conscribendis fallacibus condicioni- 
bus pacis frustratus elusisset. omnia maiora etiam vero 
praesidia hostium, minora sua, metu interprete semper in dete- 
riora inclinato, ducebant. 

Nero postquam iam tantum intervalli ab hoste fecerat, 
ut detegi consilium satis tutum esset, paucis milites alloquitur. 
negat ullius consilium imperatoris in speciem audacius, re ipsa 
tutius fuisse quam suum. ad certam eos se victoriam ducere: 


4. si id palam fiat] ,,wenn es be- 
kannt würde'; formelhafte livia- 
nische Wendung. 

praedae — relicta]  Datv — des 
Zweckes, wie in praedae dare — 
der Plünderung preis geben. 

6. geminata victoria| die Nieder- 
lage der beiden Scipionen. 25, 
34 ff. 

8. fame ac frigore] 21, 41, 11. 
ultimo supplicio — fame interficere ; 
c. 40, 9. fame frigore — enecti. 

9. haud cum ignoto] Liv. trennt 
haud nicht selten von dem ver- 
neinten Worte durch Prüpositionen 
oder andere Worte. 21, 49, 11. rem 
fore haud. cum inparatis. praef. 8. 
haud in magno discrimine. 22,59,10. 
haud equidem — — invideo. 

deprensus) in militàrischer Be- 
ziehung oft.: , überrumpelt'* 42,56,9. 
deprehendi Romanos posse. 


conscribendis] zusammenstellen". 
vgl. 26, 17, 6. u£ coram leges comn- 
scriberentur. 

frustratus] ,,getàuscht und somit 
angeführt". Zur Verbindung mit 
elussisset: c. 47, 6 iantae rei fru- 
stratione Hannibalem elusum. 

10. praesidia] ,,Streitkrüfte'. 

metu — in deteriora inclinato) 
»da die Befürchtung eine Deuterin 
ist, die sich stets einer schlimmeren 
Auffassung zuneigt*^. 21, 32, 7. fama, 
qua incerta in maius vero ferri 
solent. 

e. 45, 2. ullius imperatoris) wie 
96, 41, 3. memo ante me novus im- 
perator, müfste hier cuiusquam im- 
peratoris stehen (30, 12, 14. cutus- 
quam Romani); doch findet sich 
ullus ófters bei Liv. als Substantiv: 
94, 47, 10 sine clade ullius; auch 
ulli und. ullo. 


LIBER XXVII. CAP. 45. 731 


a. Ch. 207. 
quippe ad quod bellum conlega non ante, quam ad satietatem 
ipsius peditum atque equitum datae ab senatu copiae fuissent, 
maiores instructioresque, quam si adversus ipsum Hannibalem 
iret, profectus sit, eo ipsi, si quantumcumque virium momen- 
tum addiderint, rem omnem inclinaturos. auditum modo in 
acie — nam ne ante audiatur, daturum operam —- alterum 
consulem et alterum exercitum advenisse haud dubiam victo- 
riam facturum. famam bellum conficere, et parva momenta 
in spem metumque impellere animos; gloriae quidem ex re 
bene gesta partae fructum prope omnem ipsos laturos; semper 
quod postremum adiectum sit, id rem totam videri traxisse. 
cernere ipsos, quo concursu, qua admiratione, quo favore 
hominum iter suum celebretur. et hercule per instructa omnia 
ordinibus virorum mulierumque undique ex agris effusorum 
inter vota ae preces et laudes ibant: illos praesidia rei publi- 
cae, vindices urbis Romanae imperiique appellabant; in illorum 
armis dextrisque suam liberorumque suorum salutem ac liber- 
tatem repositam esse. deos omnis deasque precabantur, ut 
ilis faustum iter, felix pugna, matura ex hostibus victoria 
esset, damnarenturque ipsi votorum, quae pro iis suscepissent, 
ut, quem ad modum nune solliciti prosequerentur eos, ita 


3. ad quod bellum] ,in dem 
Kriege, zu welchem — ausgezogen 
sei, würden sie — den Ausschlag 
geben", 

rem omnem inclinaturos] das Bild 
ist von der Wage entlehnt: ,,sie wür- 
den die Scbale zum Neigen, Sinken 
bringen" — in der Richtung die 
Entscheidung geben. 98, 15, 7. in- 
clinatam sensere rem; c. 922. 8 rem 
inclinatam u. ó. 

4. auditum modo] 
Nachricht". vgl. 37, 5. 

5. famam bellum conficere] vgl. 
94, 12, 4. saepe vana pro veris 
maxime in bello valuisse. 

gloriae — fructum] ,,den Gewinn, 
der in Ruhm — bestehe". vgl. 33, 
33, 3. ex tam insigni gloriae fructu. 

6. traxisse] ,mach sich gezogen'*, 
d. h. entschieden; eine bei Liv. 
háufige Wendung. 26, 1, 4 trazerat 
aliquot populos. 

quo favore] favor eig. Beifalls- 
bezeugung, wie sie in der Arena 
üblich ist: 42, 63, 2. studio, quo — 
in certaminibus ludicris vulgus uti- 
tur — favendo. 

3. vota ac preces] Gelübde und 
Gebete als Hauptpflichten eines 


,die blofse 


Glàubigen in wichtigen Entschei- 
dungen werden stets verbunden. 
c. 50, 5. suppliciis votisque. laudes 
tritt als drittes  selbststándiges 
Glied durch e£ àufserlich angereiht, 
hinzu. 

repositam esse] gewóhnlich spes 
reposita est im alq. re. 1, 49, 4. 
350, 16,2 u. 0. Hier statt spes der 
Inhalt der Hoffnung salus ac libertas. 

8. faustwm iter, felir pugna, ma- 
tura — victoria] die drei für den 
Erfolg wichtigsten Hauptwünsche 
in nachdrücklichem Asyndeton. 

ex hostibus victoria] das Fehlen 
des Partizips lata oder reportata 
erscheint hart; vgl. jedoch 28, 45, 18 
abiete — ex silvisu.a. Sonst sagt Liv. 
8,8, 18 ex centurione — victoriam 
tulit. 9, 50, 2 ex civitate victo- 
riam tulit. 

damnarenturque — votorum] eig. 
zur Erfüllung der Gelübde verur- 
teilt würden — compotes votorum 
fierent; letzteres ist bei Liv. hàu- 
figer; vgl. jedoch 7, 28, 4. damnatus 
voti. 

9. quem «d modum — ita] bei 
Liv. oft statt des ciceronianischen 
ut — ita. 96, 12, 7. 


7 


8 


10 


11 


18 LIBER XXVII. CAP. 45. 46. 


à. u. 547. 


paucos post dies laeti ovantibus victoria obviam irent. invi- 
tare inde pro se quisque et offerre et fatigare precibus, ut 
quae ipsis iumentisque usul essent, ab se potissimum sumerent; 
benigne omnia cumulata dare. modestia certare milites, ne 
quid ultra usum necessarium sumerent; nihil morari, nec «ab- 
scedere» ab signis nec subsistere cibum capientes; diem ac noctem 
ire; vix quod satis ad naturale desiderium corporum esset, 
quieti dare. et ad conlegam praemissi erant, qui nuntiarent 
adventum percunctarenturque, clam an palam, interdiu an 
noctu venire sese vellet, isdem an alus considere castris. 
nocte clam ingredi melius visum est. 

Tessera per castra ab Livio consule data erat, ut tribu- 
nus tribunum, centurio centurionem, eques equitem, pedes 
peditem acciperet: neque enim dilatari castra opus esse, ne 
hostis adventum alterius consulis sentiret; et coartatio plurium 
in angusto tendentium facilior futura erat, quod Claudianus 
exercitus nihil ferme praeter arma secum in expeditionem 
tulerat. ceterum in ipso itinere auctum voluntarii agmen 
erat, offerentibus ultro sese et veteribus militibus perfunctis 
iam militia et iuvenibus, quos certatim nomina dantis, si 
quorum corporis species roburque virium aptum militiae vide- 


ovantibus victoria] ,den über 
den Sieg frohlockenden'.  ovare 
victoria mehrfach: 1, 11, 2. 1, 25, 13. 
1, 26, 10. u. ó. 

10. fatigare precibus] ,omit Bitten 


bestürmen*. c. 50, 5 fatigare deos. 
96, 11, 1. cum patrem — rogando 
fatigasset. 


benigne  ommia cumulata] Be- 
zeichnung der Gesinnung des Gebers 
und der reichen Gabe; vgl. 26, 9, 5. 
evpositis benigne commeatibus; auch 
benigne conlaudare, benigne invi- 
tare. 

11. modestia certare| das Asyn- 
deton nach der stimmungsvollen 
Rede hebt das Verhalten der Sol- 
daten sehr nachdrücklich hervor. 

wltra wsum necessarium] sonst 
meist im Plural: wsws mecessarii 
oder mecessaria ad usus; für den 
Singular 7, 26, 14. necessaria usui. 

subsistere] d. h. zu làngerer Rast 
es sich bequem machen. 

naturale desiderium] vgl. 21, 4, 6. 
cibi potionisque desiderio naturali. 
naturalis — von der Natur gegeben, 
daher 44, 44,2 naturalis filius — 
ein rechtmáfsiger, nicht adoptierter 
Sohn. 


e. 46—49. Schlacht am Me- 
taurus. 

1. iessera] Losung. Alle Abende 
cirkulierte von dem Feldherrnzelte 
aus ein Tüfelchen (tessera) unter 
den dienstthuenden Offizieren und 
Soldaten, auf welchem die Losung 
für die betreffenden Nacht geschrie- 
ben stand, daher té'sera data. Bei 
dieser Gelegenheit wurden auch 
Befehle mitgeteilt. 7,35, 1. tesseram 
dari iubet — armati | convenirent 
u. à. 

9. dilatari castra] Liv. gebraucht 
dilatare nur ráüumlich, prolatare 
nur zeitlich. vgl. $. 10 prolatando. 

coartatio] ,,das Zusammdràngen" ; 
das Verb: 33, 6, 7. coartata itinera 
maceriis (auch bei Cicero ver- 
kürzen). 

in angusto tendentium] tendo 
lagern, hat i» c. abl. (wie pono, 
loco) bei sich: 25, 6, 15 locus, in quo 
tenderent. 44,5,13 ubi — tenderent. 

3. momina dantes] stehende Wen- 
dung — sich anmelden zur Ein- 
iragung in die Heereslisten. 

roburque virium] robur — Kraft 
zum Widerstande; vis — zum Han- 
deln; also aktive und passive Kriegs- 


a. Ch. 207. LIBER XXVII CAP. 46. 19 


P 


batur, conscripserat. ad Senam castra alterius consulis erant, 
et quingentos ferme inde passus Hasdrubal aberat. itaque 
cum jam adpropinquaret, tectus montibus substitit Nero, ne 
ante noctem castra ingrederetur. silentio ingressi, ab sui 
quisque ordinis hominibus in tentoria abducti, cum. summa 
omnium laetitia hospitaliter excipiuntur. postero die consilium 
habitum, cui et L. Porcius Licinus praetor adfuit. castra 6 
iuncta consulum castris habebat, et ante adventum eorum per 
loca alta ducendo exercitum, cum modo insideret angustos 
saltus, ut transitum clauderet, modo ab latere aut ab tergo 
carperet agmen, ludificatus hostem omnibus artibus belli fuerat; 
is tum in consilio aderat. multorum eo inclinabant sententiae, 7 
ut, dum fessum via ac vigilis reficeret militem Nero, simul 
et ad noscendum hostem paucos sibi sumeret dies, tempus 
pugnae differretur; Nero non suadere modo, sed summa ope 8 
orare institit, ne consilium suum, quod tutum celeritas fecisset, 
temerarium morando facerent; errore, qui non diuturnus 9 
futurus esset, velut torpentem Hannibalem nec castra sua sine 
duce relicta adgredi, nec ad sequendum se iter intendisse. 
antequam se moveat, deleri exercitum Hasdrubalis posse redi- 
rique in Apuliam. qui prolatando spatium hosti det, eum et 10 
ila castra prodere Hannibali et aperire in Galliam iter, ut 
per otium, ubi velit, Hasdrubali coniungatur. extemplo signum 11 
dandum et exeundum in aciem abutendumque errore hostium 
absentium praesentiumque, dum neque illi sciant cum pauci- 
oribus nee hi cum pluribus et validioribus rem esse. consilio 12 


c 


tüchtigkeit; beides meist mit ac ration zu Liebe verbunden; c. 


verbunden. 21, 1, 2. 21, 40, 8. 48,10. dagegen itimere ac vigiliis. 
ferner 98, 35, 7. in medio virium 8. summa ope| statt summopere, 
robore. magnopere bei Liv. sehr hàufig. 

5. cum summa  ommium  lae- 9. velut torpentem] ,,gleichsam 


titia] ,unter grofser allgemeiner 
Freude*, 

6. carperet agmen] ,,das Heer 
neckte'; stehend für wührend des 
Marsches stattfindende Plünkelge- 
fechte. c. 48, 2. fessum agmen car- 
perent. 

ludificatus hostem] eig. zum besten 
halten; dann wie eludere tech- 
nischer Ausdruck für Ausweichen 
einem Angriff gegenüber. vgl. c. 44, 


9.. 99, 39, 17. 
in consilio aderat] nach esse ali- 
cui in consilio 26, 33, 1. — ,,jeman- 


des Beisitzer sein" gebildet; sonst 
hat adesse ohne Unterschied der 
Bedeutung bei Liv. den Dativ. vgl. 
40, 21, 7. adesse consilio. 

7. veia ac vigiliis] der Allitte- 


gelüáhmt'; hàufig von starrer Un- 
beweglichkeit infolge von Furcht 
oder Schreck ; jedoch errore torpere 
dürfte sich sonst nicht finden. 

10. prolatando]  ,durch  Auf- 
schub* — differendo, das sich bei 
Liv. ebenfalls háufig findet. 


11. abutendwm errore] — ,,man 
müsse den Irrtum ausnützen'5 ab- 
uti — aufbrauchen. vgl. 2, 42, 9. 
(viribus) abutebantur — inter se 
certando; dagegen perverse, ün- 
moderate, insolenter wii —  mils- 
brauchen. 


rem esse] ,dafs sie es zu schaffen 
háütten''; in militürischer Beziehung: 
zum Gegner haben, nicht seltem. 
28, 42, 17. cum Hannibale est tibi 
futura. res. 


r5 


et 


-1 


80 LIBER XXVII. CAP. 46. 47. 


&. u. 547. 


dimisso signum pugnae proponitur, confestimque in aciem pro- 
cedunt. 

Iam hostes ante castra instructi stabant. moram pugnae 
attulit, quod Hasdrubal, provectus ante signa cum paucis equi- 
tibus, seuta vetera hostium notavit, quae ante non viderat, et 
strigosiores equos; multitudo quoque maior solita visa est. 
suspieatus enim id, quod erat, receptui propere cecinit ac misit 
ad flumen, unde aquabantur, ubi et excipi aliqui possent et 
notari oculis, si qui forte adustioris coloris ut ex recenti 
via essent; simul circumvehi procul castra iubet specularique, 
num auctum aliqua parte sit vallum, et ut attendant, semel 
bisne signum canat in castris. ea cum ordine omnia relata 
essent, castra nihil aucta errorem faciebant: bina erant, sicut 
ante adventum consulis alterius fuerant, una M. Livi, altera 
L. Porci, neutris quiequam, quo latius tenderetur, ad muni- 
menta adiectum. illud veterem ducem adsuetumque Romano 
hosti movit, quod semel in praetoris castris signum, bis in 
consularibus referebant cecinisse. duos profecto consules esse, 
et quonam modo alter ab Hannibale abseessisset, cura ange- 
bat. minime id, quod erat, suspicari poterat, tantae rei fru- 
stratione Hannibalem elusum, vt, ubi dux, ubi exercitus esset, 
cum quo castra conlata haberet, ignoraret; profecto haud 


€. 47, 1. scuta velera — notavit] 
notare — an gewissen Kennzeichen 
(notae) erkennen; 8. 2.notari oculis. 
Die Schilde der claudischen Le- 
gionen waren teils durch die 
Kümpfe c. 41, teils durch den Eil- 
marsch in hóherem Grade mit- 
genommen. 

strigosiores equos] Nonius p. 168 
Merk. strigosus apud veteres morbus 
dicitur iumentorum, qwi corpora 
stringat, aut alia vitii causa, quasi 


stiringosus — abgetrieben. Also 
ein archaisches Wort. 
maior solita] — grófser als die 


bisher dagewesene; maior solito 
würde sein: grófser als sie gewóhn- 
lich (im rómischen Heere) zu sein 
pfegte. 

9. suspicatus  emim]  ,in der 
Vermutung des wahren Sachver- 
haltes*. enim steht, weil der Grund 
zu mora pugnae $.1 angegeben 
wird. Zur Wendung: 8.6 minime 
id, quod. erat, suspicari poterat. 

excipi] háufig von  Gefangen- 
nehmung. 22,42,11. Znter pabu- 
latores excepti. 


adustioris coloris] das Verbum 
steht im eigentlichen Sinne 39, 22, 3 
adussisse — vestimenta; von Kórper- 
farbe bei spáteren hàufig. 

3. semel bisme] dies die seltenste 
Form der Doppelfrage bei Liv. und 
nur, wenn beide Glieder derselben 
von je einem Worte gebildet wer- 
den. c. 44, 1. laudarent vitupera- 
renturne. 

4. ea cum ordine] ,der Reihe 
nach'*; ob in bejahendem oder ver- 
neinenden Sinne, ergiebt erst das 
folgende. 

bina — wna — altera] die Plu- 
raliatantum nehmen bei Liv. nur 
die Distributivàa bimi, u. s. w. zu 
sich; auch «ni ist dabei nicht 
selten: 25, 7, 5. triumviri bini, uni 
— alteri. 

5. semel — bis] jeder Befehlshaber 
liefs (etwa zum Ablósen der Wa- 
chen) für die unter ihm stehenden 
Truppen besonders blasen. 

adsuetum .R. hosti] der Dativ bei 
adsuesco, adsuefacio und adsuefio 
steht in Prosa erst seit Liv.; doch hat 
er dabei, wie schon Càsar, auch ad. 


LIBER XXVII. CAP. 47. 48. 81 


a. Ch. 207. 


mediocri clade absterritum insequi non ausum; magno opere 
vereri, ne perditis rebus serum ipse auxilium venisset Roma- 
nisque eadem iam fortuna in ltalia quae in Hispania esset. 
interdum litteras suas ad eum non pervenisse credere, inter- 
ceptisque is consulem ad sese opprimendum adcelerasse. his 
anxius curis extinctis ignibus vigilia prima dato signo, ut 
taciti vasa colligerent, signa ferri iussit. in trepidatione et 
nocturno tumultu duces parum intente adservati, alter in 
destinatis iam ante animo latebris subsedit, alter per vada 
nota Metaurum flumen tranavit. ita desertum ab ducibus 
agmen primo per agros palatur, fessique aliquot (itinere? ac 
vigilis sternunt somno corpora passim atque infrequentia 
relinquunt signa. Hasdrubal, dum lux viam ostenderet, ripa 
fluminis signa ferri iubet; et per tortuosi ammis sinus flexus- 
que eum orbem volvens haud multum processisset, ubi prima 
lux transitum opportunum ostendisset, transiturus erat. sed 
cum, quantum a mari abscedebat, tanto altioribus coercenti- 
bus amnem ripis non inveniret vada, diem terendo spatium 
dedit ad insequendum sese hosti. 

Nero primum cum omni equitatu advenit, Porcius deinde 
adsecutus cum levi armatura. qui cum fessum agmen car- 
perent ab omni parte incursarentque, et iam omisso itinere, 
quod fugae simile erat, castra metari Poenus in tumulo super 
fluminis ripam vellet, advenit Livius peditum omnibus copiis 
non itineris modo, sed ad conserendum extemplo proelium 


1. perditis rebus] abl. absol. 
»nach Vernichtung der Macht*. c.20, 
3. serum post male gestam rem auci- 
lium. 

8. interceptis| ,auffangen'. vgl. 
c. 24, 8 iniercidisse. 

9. duces] Wegweiser, oft ohne 
hinzutretendes itineris. 98, 16, 2 
ducibus est creditum. 

sternunt somno corpora] vgl. c. 
48, 16. síratique somno passim per 
agros. — corpora — sich", wie 
in corpora firmare u. a. 

infrequentia signa] der prolep- 
tische Gebrauch des Adjektivs ist 
eine Freiheit, die meist nur Dich- 
ter sich gestatten; bei Liv. oft: 
98, 10, 1. senatus frequens datus 
Hannibali u. o. 

10. lux viam ostenderet] so sagt 
Liv. ostendo oft von Dingen, welche 
die Müglichkeit etwas zu sehen, 
gewühren. 7, 12, 3. lux — hostem 
ostendit. 9,35,2. (planities) — multi- 
tudinem ostendit. vgl. c. 2, 10. 

Tit. Liv. B. 27. 


ripa fluminis] lokaler Ablativ, 
wie mari, regione, via, adversa ripa 
u. à. bei Verbis der Bewegung. — 

toriuosi amnis] ,des sich hin- 
windenden Flusses*; so sagt auch 
Cicero: aleus toriuosa; u. oft über- 
tragen — verwickelt. Liv. nur hier. 

orbem volvens] , sich im Kreise 
bewegend* vgl. 9, 10, 8. orbis vol- 
vitur: der Kreislauf wiederholt sich; 
sonst orbem volvere — Knàuel, Carré 
bilden. 

11. a mari abscedebat| vgl. 21, 
31, 2. quantum a mari recessisset, 
minus; für tantonach quantum : 5,10, 
5. quantum — augebatur numerus, 
tanto maiore pecunia — opus erat. 

e. 48, 2. super — ripam| super 
— Ífrz. sur von der Lage an Ge- 
wüssern 928, 37, 9. super portum. 

itineris modo] , marschmáfsig^; 
35, 34, 10. itineris — modo solutis 
ordinibus. 

ad conserendum extemplo proe- 
liwn] ,zum sofortigen Beginn des 


6 


oo 


L-] 


82 LIBER XXVII. CAP. 48. a. u. 547. 
4 instructis armatisque. sed ubi ommis copias coniunxerunt, 
derectaque acies est, Claudius dextro in cornu, Livius ab 
sinistro pugnam instruit, media acies praetori tuenda data. 
5 Hasdrubal omissa munitione castrorum postquam pugnandum 
vidit, in prima acie ante signa elephantos locat, cirea eos 
laevo in cornu adversus Claudium Gallos opponit, haud tantum 
6 iis fidens, quantum ab hoste timeri eos credebat; ipse dextrum 
cornu adversus M. Livium sibi atque Hispanis — et ibi 
maxime in vetere milite spem habebat — sumpsit; Ligures 
* in medio post elephantos positi. sed longior quam latior 
8 acies erat; Gallos prominens collis tegebat. ea frons, quam 
Hispani tenebant, cum sinistro Romanorum cornu concurrit; 
dextra omnis acies extra proelium eminens cessabat; collis 
oppositus arcebat, ne aut a fronte aut ab latere adgrederentur. 
9 inter Livium Hasdrubalemque ingens contractum certamen 
erat, atroxque caedes utrimque edebatur. ibi duces ambo, ibi 
pars maior peditum equitumque Romanorum, ibi Hispani, 
vetus miles peritusque Romanae pugnae, et Ligures, durum 
in armis genus. eodem versi elephanti, qui primo impetu 
11 turbaverant antesignanos et iam signa moverant loco; deinde 
crescente certamine et clamore inpotentius iam regi et inter 
duas acies versari, velut incerti, quorum essent, haud dissimi- 
12 lhter navibus sine gubernaculo vagis. Claudius ,quid ergo 
praecipiti eursu tam longum iter emensi sumus^? clamitans 


10 


Kampfes". Liv. sagt: conserere ma- 


ecira proelium. eminens| ,ragte 
Qus, pugnam, certamen, proelium, 


über die Stelle hinaus, wo dereigent- 


sogar belli artes. 

4. derectaque acies] technischer 
Ausdruck für korrektes Aufstellen 
der Schlachtlinie 22, 44, 4. u. o. 

pugnam — instruit| wie 26, 25, 
10 znstruit —— bellum — raf die er- 
forderlichen Vorkehrungen zu*. 

tuenda — data] vgl. 32, 45, 8 
ohne daís an ein defensives Ver- 
halten zu denken würe. 

5. adversus — opponit] sonst ver- 
bindet Liv. opponit mit dem Dativ; 
mit adversus selten 90, 10, 5. ad- 
versus hostem opposwit. 

7. longior quam latior] ,,mehr tief 
als breit. Da latior zweifellos die 
Breite der Front bezeichnet, kann 
sich longior nur auf die Ausdehnung 
in der zweiten Richtung — der 
Tiefe beziehen. vgl. 89, 8, 14. d- 
plicat (ordines) ut longa potius, 
quam lata acies esset. 

8. ea frons] Flügel. c. 14, 5. pri- 
mam — frontem. 


liche Kampf stattfand*. sonst emi- 
mere a cetera acie, oder a cornibus 
unter Berücksichtigung des Punktes, 
an dem das Überragen beginnt. 

arcebat] —/. impedimento — erat. 
wie prohibere hat Liv. auch arcere 
bisweilen mit «e, nach vorausge- 
gangener Negation mit quin. 926, 
44, 9. neque — arcere queunt, quin 
certatim ascendant. 

10. durum in armis] das Gebiet, 
in welchem ein Adjektiv gilt, steht 
aufser mit ad auch mit zw c. abl. 
1, 4, 8 nec in stabulis nec ad pe- 
cora segnes. 

11. inpotentius iam regi] ,,sie er- 
trugen keine Leitung mehr'. vgl. 
c. 28, 3. sagaciter moti sunt. 

19. Claudius] ^ wirkungsvolles 
Asyndeton, um das Eingreifen des 
Feldherrn zu malen, dem die Palme 
gebührt. 

praecipiti cursu] praeceps von der 
Bewegung der hastig Laufenden auf 


LIBER XXVII. CAP. 48. 49. 83 


a. Ch. 207. 
militibus, cum in adversum collem frustra signa erigere 
conatus esset, postquam ea regione penetrari ad hostem non 
videbat posse, cohortis aliquot subduetas e dextro cornu, ubi 
stationem magis segnem quam pugnam futuram cernebat, post 
aciem cireumducit et non hostibus modo sed etiam suis in- 
opinantibus in dextrum hostium latus incurrit; tantaque celeri- 
tas fuit, ut, cum ostendissent se ab latere, mox in terga iam 
pugnarent. ita ex omnibus partibus, ab fronte, ab latere, ab 
tergo, trucidantur Hispani Liguresque, et ad Gallos iam cae- 
des pervenerat. ibi minimum certaminis fuit: nam et pars 
magna ab signis aberant, nocte dilapsi stratique somno pas- 
sim per agros, et qui aderant, itinere ac vigiliis fessi, intole- 
rantissima laboris corpora, vix arma umeris gestabant; et iam 
diei medium erat, sitisque et calor hiantis caedendos capien- 
dosque adfatim praebebat.  Elephanti plures ab ipsis rectori- 
bus quam ab hoste interfecti. fabrile scalprum cum malleo 
habebant; id, ubi saevire beluae ac ruere in suos coeperant, 
magister inter aures positum, ipso in articulo, quo iungitur 
capiti cervix, quanto maximo poterat ictu adigebat. ea celer- 
rima via mortis in tantae molis belua inventa erat, ubi regentis 


den Lauf selbst übertragen. 22, 47, 6. 
praeceps pavore — agmen. 

in adversum collem] vgl. c. 42, 6 
secundis collibus. 28, 15, 10 zn ad- 
versum collem. 

13. stationem]  ,ein Stehenblei- 
ben, ein Abwarten des Gegners''; 
ófters als Gegensatz zur pugna: 
23, 16, 5 in hac cotidiana duorum 
exercituum statione. 

14. in — latus incurrit] Liv. sagt 
stets incurro im aliquid, aber in- 
cursare aliquid; also incurrere in 
agrum, aber agrum incursare. vgl. 
$ 2 agmen — incursarent. 

16. intolerantissima laboris cor- 
pora| als solche werden die Gallier 
stets geschildert 7, 12, 11. üis cor- 
poribus animisque, quorum ommis 
in impetu vis esset, parva eadem 
languesceret mora. Zur Steigerung 
des Partizips mit dem Genitiv 
10, 28, 4. Gallorum — corpora in- 
tolerantissima laboris atque aestus. 

17. hiantes] ,nach Luft schnap- 
pend", in diesem Sinne und bei 
Liv. nur hier; sonst bei Cicero u. a.: 
klaffen, gáhnen. 


e. 49, 1. Ab — rectoribus] die 


Führer der Elefanten heifsen mei- 
stens rectores, bisweilen magistri; 
letztere Bezeichnung wird allen ge- 
geben, die etwas zu leiten und zu 
verwalten haben: magistri navium 
— Kapitàne; magister equitum, ma- 
gister regii pecoris u. a. 

fabrile scalprum] ,ein Zimmer- 
mannsmeiísel* Zum Adjektiv vgl. 
98, 7, 12 folle fabrili Blase- 
balg. 

saevire] ,,wild werden", von Ele- 
fanten 91,28,12. von Pferden2,64,11. 

iungitur] ,verbunden ist"; das 
Prásens des Passiv zur Bezeichnung 
eines dauernden Zustandes: clau- 
ditur — ist geschlossen; cingitur: 
ist umgeben u. a. 

cerviz] im eigentlichen Sinne bei 
Liv. nur im Singular, selbst von 
mehreren Personen (wofür jedoch 
auch der Plural); übertragen nur 
im Plural — 

adigebat| ,trieb hinein* ; bei Cásar 
Ofters; bei Liv. nur hier. 

2. celerrima | via mortis] ,die 
rascheste Art der Tótung*. vía — 
Mittel, etwas zu erreichen, so via 
salutis; via insidiarum: Mittel zur 
Rettung, zur Nachstellung u. a. 


6* 


[e 


3 


IT 


H 


49 


r2 


e 


e 


-1 


r2 


84 LIBER XXVII CAP. 49. 50. a ul biR 
imperium sprevissent, primusque id Hasdrubal instituerat, dux 
cum saepe alias memorabilis, tum illa praecipue pugna. ille 
pugnantis hortando pariterque obeundo pericula sustinuit, ille 
fessos abnuentisque taedio laborem nunc precando nunc casti- 
gando accendit, ille fugientis revocavit omissamque pugnam 
aliquot locis restituit; postremo, cum haud dubie fortuna 
hostium esset, ne superstes tanto exercitui suum nomen secuto 
esset, concitato equo se in cohortem homanam inmisit. ibi, 
ut patre Hamilceare et Hannibale fratre dignum erat, pugnans 
cecidit. 

Numquam eo bello una acie tantum hostium interfectum 
est, redditaque aequa Cannensi clades vel ducis vel exercitus 
interitu videbatur. quinquaginta sex milia hostium occisa, 
capta quinque milia et quadringenti; magna praeda alia cum 
omnis generis tum auri etiam argentique. civium etiam homa- 
norum, qui capti apud hostes erant, supra quattuor milia capitum 
recepta; id solacii fuit pro amissis eo proelio militibus. nam 
haudquaquam incruenta victoria fuit: octo ferme milia Roma- 
norum sociorumque occisa; adeoque etiam victores sanguinis 
caedisque ceperat satietas, ut postero die, cum esset nuntiatum 
Livio eonsuli Gallos Cisalpinos Liguresque, qui aut proelio 
non adfuissent aut inter caedem effugissent, uno agmine abire 
sine certo duce, sine signis, sine ordine ullo aut imperio; si 
una equitum ala mittatur, posse omnes deleri: ,supersint* 
inquit ,aliqui nuntii et hostium cladis et nostrae virtutis^. 

Nero ea nocte, quae secuta est pugnam «profectus», cita- 
tiore quam inde venerat agmine die sexto ad stativa sua atque 
ad hostem pervenit. iter eius frequentia minore, quia nemo 
praecesserat nuntius, laetitia vero tanta, vix ut compotes 


mentium prae gaudio essent, 


imperium sprevissent| ,,den Befehl 
nicht beachteten'; neben aspernari 
imperium háufige Wendung bei Liv. 

cum saepe alias — tum] Liv. ver- 
bindet regelmáfsig »wnquam alias, 
raro alias, saepe alias, auch mun- 
quam alias ante in temporaler Be- 
deutung. 

4. cum fortuna — hostium cesset] 
,als der Erfolg den Feinden ge- 
hórte*. 3,37,7. cum (fortuna) — po- 
tentioris esset. 

ut — dignum erat| eine bei Liv. 
hàufige, vor ihm meistens dichte- 
rische Wendung. 

5. redditaque aequa Cannensi cla- 
des| ,die Niederlage bei Cannae 
war heimgegeben*, wettgemacht. 


celebratum est. nam Romae 


94, 90, 2. reddidit hosti cladem. 
947 17, 7. a 6. 

7. id solacii fuit] die Konstruktion 
wie c. 14, 5. Zur Wendung 30, 13, 
13 hoc im miseriis solacii esse. 

sine imperio| — sine imperatore; 
Abstraktum statt des Konkretums. 

inquit| das Bestreben, die eigenen 
Worte des Siegers wiederzugeben, 
hat zu einem Verlassen der nach 
ut erforderlichen Struktur und zu 
einem freien Anakoluth geführt. 
4, 28, 3. ni — Vettius Messius — 
inquit. 

e. 50— e. 5l. 
Sieges in Rom. 

3. nam Romac | der rómische Leser 
erwartet nicht die Stimmung der 


Eindruck des 


LIBER XXVII. CAP. 50. 85 


a. Ch. 207. 


neuter animi habitus satis dici enarrarique potest, nec quo 
ineerta expectatione eventus civitas fuerat, nec quo victoriae 
famam accepit. numquam per omnis dies, ex quo Claudium 
consulem profectum fama attulit, ab orto sole ad occidentem 
aut senator quisquam a curia atque ab magistratibus abscessit 
aut populus e foro; matronae, quia nihil in ipsis opis erat, 
in preces obtestationesque versae, per omnia delubra vagae 
suppliciis votisque fatigare deos. tam sollieitae ac suspensae 
civitati fama incerta primo accidit duos Narnienses equites in 
castra, quae in faucibus Umbriae opposita erant, venisse ex 
proelio, nuntiantis caesos hostis. et primo magis auribus quam 
animis id acceptum erat, ut maius laetiusque, quam quod 
mente capere aut satis credere possent, et ipsa celeritas fidem 
impediebat, quod biduo ante pugnatum dicebatur. litterae 
deinde ab L. Manlio Acidino missae ex castris adferuntur de 
Narniensium equitum adventu. hae litterae per forum ad 
iribunal praetoris latae senatum curia exciverunt; tantoque 
certamine ac tumultu populi ad fores curiae concursum est, 
ut adire nuntius non posset, sed traheretur a percunctantibus 
vociferantibusque, ut in rostris prius quam in senatu litterae 


recitarentur. 


tandem summoti et coerciti a magistratibus, 
dispensarique laetitia inter inpotentis eius animos potuit. 


m 


senatu primum, deinde in contione litterae recitatae sunt; et 


Provinz zu hóren, sondern die Roms, 
daher rascher Übergang zu dieser 
in Form einer occupatio: von der 
Stimmung in Rom ist das zu sagen 
nicht nótig, denn sie làfst sich nicht 
beschreiben. 

^ec quo — fuerat — nec quo — 
accepit| das Gewóhnliche würe das 
Hineinziehen des Substantivs in den 
Relativsatz, der dabei die Form der 
indirekten Frage zu erhalten hàtte: 
nec quo habitu civitas fuerit u. s. w. 

incería expectatione] incerta ist 
Nominativ und mit civitas zu ver- 
binden, wie sonst erecta expecta- 
tione civitas, suspensa expectatione 
u. à. 

4. aut senator quisquam] ebenso 
bei dem Anmarsche Hannibals 26, 
9, 9. An anderer Stelle 36, 3, 3 
wird befohlen: me quis — longius 
ab wrbe Roma abiret, quam wnde 
eo die redire posset neve uno tempore 
quinque senatores ab urbe Roma 
abessent. 

5. nihil in ipsis opis erat] ,weil 
sie keine Hilfe leisten konnten". 


22, 32, 7 si quam opem in sese cre- 
derent. 

suppliciis — fatigare| suppliciis 
altertümlch für supplicationibus; 
nur noch 22, 57, 5 precibus suppli- 
cüsque. — fatigare. vgl. c. 45, 10. 

7. magis auribus quam amimis]| 
mehr gehórt, als geglaubt'*. 28, 
39, 2. vcerba auribus — consilia 
animis acciperetis. 

9. per forwm ad tribunal] der Bote 
überbringt dem auf dem Tribunal 
sitzenden Prátor den Brief; der Prà- 
tor erhebt sich, um zur Verlesung 
desselben im Senate zu schreiten; 
aber der Senat eil ihm aus 
der Kurie entgegen (cwria excive- 
runt), das Volk drángt dem Prátor 
nach. 

certamine ac tumultu] mit wildem 
Wetteifer. 

10. summoti ac coerciti| es wurde 
dureh die Liktoren Platz geschafft 
(summoti), die alsdann noch Vor- 
drüngenden wurden in Strafe ge- 
nommen (coerciti). 

dispensarique laetitia potuit] vgl. 


-- 


e 


Xf 


51 


c 


-4 


o 


10 


86 LIBER XXVII, 


CAP. 50. 51. a. u. 541. 


pro cuiusque ingenio aliis iam certum gaudium, aliis nulla 
ante futura fides erat, quam legatos consulumve litteras 
audissent. 

Ipsos demde adpropinquare legatos allatum est. tum 
enim vero omnis aetas currere obvii, primus quisque oculis 
auribusque haurire tantum gaudium cupientes. ad Mulvium 
usque pontem continens agmen pervenit. legati — ii erant 
L. Veturius Philo P. Licinius Varus Q. Caecilius Metellus — 
cireumfusi omnis generis hominum frequentia in forum per- 
venerunt,:cum alii ipsos, alii comites eorum, quae acta essent, 
percunetarentur. et ut quisque audierat exercitum hostium 
imperatoremque occisum, legiones Romanas incolumis, salvos 
consules esse, extemplo aliis : porro impertiebant gaudium suum. 
cum aegre in curiam perventum esset, multo aegrius summota 
turba, ne patribus misceretur, litterae in senatu recitatae 
sunt. inde producti in contionem legati. L. Veturius litteris 
recitatis ipse planius omnia, quae acta erant, exposuit eum 
ingenti adsensu, postremo etiam clamore universae contionis, 
cum vix gaudium animis caperent. discursum inde ab aliis 
cirea templa deum, ut grates agerent, ab alis domos, ut 
coniugibus liberisque tam laetum nuntium impertirent. sena- 
tus, quod M. Livius et C. Claudius consules incolumi exercitu | 
ducem hostium legionesque occidissent, supplicationem in triduum 
decrevit. eam supplicationem C. Hostilius praetor pro contione 


edixit, 


amplissima veste cum liberis, 


dispensare pecuniam ; — die Freude 
konnte verteilt werden. 

11. certum | gaudium futura 
fides erat| zu gaudium ergànze erat ; 
futura erat es lag in ihrem 
Wesen, dafs sie nicht eher glaubten, 
sie mochten nicht eher glauben. 
e. 51, 1. actas obvii, primus quis- 
que — cupientes| die Verbindung 
des Kollektivs mit einem Práüdikat 
im Plural ist in der Apposition 
quisque — cupientes mit grofser 
Freiheit wiederholt. 

oculis auribusque hawrire gau- 
diwm] den Begriff ,,einsaugen, ein- 
schlürfen* dehnt der Lateiner auch 
auf oculi, awres, nares aus: Horaz, 
Od. 4, 1. ducere maribus tura. 

2. ad. Mulvium usque pontem] 


jetzt ponte molle, im Norden aufser 


dem Stadtbezirke gelegene Tiber- 


celebrataque a viris feminisque est; omniaque templa 
per totum triduum aequalem turbam habuere, 


cum matronae 


perinde ac si debellatum foret, 
omni solutae metu deis immortalibus grates agerent. 


statum 


brücke. — wsque steht sonst bei Liv. 
vor dem Substantiv. 44, 5, 6 usque 
(ad) alterius initium pontis. 

4. ut. quisque audierat — imper- 
tiebant| wenn von zwei wiederholten 
Handlungen die zweite als Folge 
der ersten erscheinen soll, so setzt 
Liv. die erste in einen Vordersatz 
mit wt oder ubi im Plusquamper- 
fekt, die zweite in einen Nachsatz 
im Imperfekt. 4, 56, 7 ut ad quos- 
que ventum erat, mumerus — con- 
seribebatur. 

5. summota turba] ist abl. absol. 
Kein unbefugter durfte den Senat 
betreten. 

8. a viris feminisque| zu feier- 
lichem Gottesdienste vereinigt sich 
stets die ganze Familie $ 9. matronae 
amplissima veste cum liberis. 22,10,8. 

10. statum — movit] ,,er veràn- 


LIBER XXVII. CAP. 51. 81 


2. Ch. 207. 


quoque civitatis ea victoria movit, ut iam inde haud secus 
quam in pace res inter se contrahere vendendo, emendo, mu- 
tuum dando argentum creditumque solvendo auderent. 

C. Claudius consul cum in castra redisset, caput Hasdru- 
balis, quod servatum cum cura attulerat, proiei ante hostium 
stationes captivosque Afros vinctos, ut erant, ostendi, duos 
etiam ex iis solutos ire ad Hannibalem et expromere, quae 
acta essent, iussit. Hannibal, tanto simul publico familiarique 
ietus luctu, agnoscere se fortunam Carthaginis fertur dixisse; 
castrisque inde motis, ut omnia auxilia, quae diffusa latius 
tueri non poterat, in extremum Italiae angulum Bruttios con- 
traheret, et Metapontinos, civitatem universam, excitos sedibus 
suis, e& Lucanorum qui suae dicionis erant in Bruttium agrum 


traduxit. 


derte, beeinflufste die Finanzlage", 
wie 34, 54, 8. motum ex antiquo 
— veründert. 

iam inde] ,gleich von da ab*. 
98, 16,3 iam inde — effusi abibant. 

res inter se contrahere]  ,sie 
schlossen Geschüfte ab*: kaufmün- 
nischer Ausdruck. 6, 11, 9. aeris 
alieni magna vis contracta: 
Schulden kontrahieren. 

vendendo] beachte die Gruppie- 
rung nach den Hauptteilen des 
kaufmàánnischen Gescháftsbetriebes : 
Umsatz der Waren in Geld (ven- 
dendo emendo), als Asyndeton ge- 
ordnet; und Geldgescháft im eigent- 
lichen Sinne (mutuum —- creditum), 
durch que verbunden. 

12. publico. familiarique luctu] 
familiaris tritt mehrfach neben 
publicus im Sinne von privatus: 


26, 41, 9. familiaris orbitas — pub- 
lica virtus. 

agnoscere se fortunam Carthaginis] 
diese berühmten Worte schwebten 
dem Horaz vor: Od. 4, 4, 10 occidit, 
occidit spes omnis et fortuna mostri 
nominis Hasdrubale — interempto. 
Der Scholiast Porphyrion bemerkt 
dazu: haec revera - frequenter 
dicisse dicitur Hannibal, cum 
caput fratris sui Hasdrubalis vidis- 
set, quod Nero de industria ad- 
latum ex Gallia ante castra 
eius nihil adhuc scientis de hac 
caede proici iusserat. — Offenbar 
nach Livius. Persónliche Ge- 
danken und Sehmerzen treten in 
der Seele des grofsen Mannes auch 
jetzt zurück: vgl. 93, 48, 2 saepius 
patriae quam swum eventum mise- 
ratus. 


MT 


[e 


M 


1 


Periocha libri XXVII. 


Cn. Fulvius proconsul cum exercitu ab Hannibale ad 
Herdoneam eaesus est. meliore eventu ab Claudio Marcello 
consule adversus eundem ad Numistronem pugnatum est. inde 
Hannibal nocte recessit; Marcellus insecutus est et subinde 
cedentem pressit, donec confligeret. priore pugna Hannibal 
superior, Marcellus sequenti. Fabius Maximus consul pater 
Tarentinos per proditionem recepit. Claudius Marcellus 
T. Quinctius Crispinus consules, speculandi causa progressi e 
castris, insiduüs ab Hannibale circumventi sunt. Marcellus 
occisus, Crispinus fugit. lustrum a censoribus conditum est. 
censa sunt clvium capita CXXXVII CVII; ex quo numero ap- 
paruit, quantum hominum tot proeliorum adversa fortuna po- 
pulo Romano abstulisset. in Hispania ad Baeculam Scipio 
cum Hasdrubale et Hamilcare conflixit et vicit. inter alia 
captum regalem puerum eximiae formae ad avunculum Masi- 
nissam cum donis dimisit. Hasdrubal, qui cum exercitu novo 
Alpes transcenderat, ut se Hannibali coniungeret, cum milibus 
hominum LvVI caesus est, capta vccc M. Livi consulis ductu, 
sed non minore opera Claudi Neronis consulis, qui cum Hanni- 
bali oppositus esset, relictis castris ita, ut hostem falleret, 
cum electa manu profectus Hasdrubalem circumvenerat. res 
praeterea a P. Scipione in Hispania et a P. Sulpicio praetore 
adversus Philippum et Achaeos gestas continet. 


Anhang. 


l. Abweichungen von Weifsenborns Ausgabe von 1878, 
P. — Puteanus. Z2. — Spirensis. Md. — Madvig. Wfl. — Wólfflin. 


L. — Luchs. Wsb. — Weifsenborn. Ff. — Friedersdorff. 


e. 1, 8. trepidantium] spectantium Ff. 

ib. 9 in Fulvii] in Cn. Fwulvi Z. 

ib. 10 mulii cecidissent Romanorum] multi Romanorum cecidissent X. 
ib. 13 cum tredecim milia alibi] cum alibi tredecim milia Z. 
e. 2, 1 de duce et exercitu] de duce atque exercitu 2j. 

ib. 2 contudisset| contuderit X. 

ib. consul] at consul Wf. 

ib. 6 funditor Baliaris| funditores Baliaris 2. 

ib. acti (ubi? diu] acti —, diu X. 

ib. 7 primae legioni] (ut) primae legioni Md. 

ib. 11 fuerunt] fuere 27. 

e, 9, 1 fuerat] erat X. 

ib. & incendere] (ut incenderent j. Hd. 

ib. fratribus Blossis] Blossiis fratribus X. 

lb. eoniuraverant] coniuraverunt 2. 

ib. 9 numerus sociorum] numerus Romanorum sociorumque X. 
€. 4, 2 consulem Marcellum|] consulem X. 

ib. 4 praetore urbis] praetore urbano Sigonius. 

ib. 5 quae is prospera proelia rex] quae is prospera proelia X. 
ib. 10 M. Atilius M. Acilius] M. Atilius et M. Acilius. Sigonius. 
e. 5, 1 Cincio] L. Cincio 2. 

ib. 4 arare] arare serere X. 

ib. 5 terram tandem] tandem terram 2. 

ib. 9 et ad. Siciliam| atque in Siciliam X. 

ib. 10 Africae res] res Africae 2. 

ib. 14 dictatorem — dici et| dictatore — dicto X. 

ib. 16 diceret dictatorem] dictatorem diceret X. 

ib. 19 et ab] ab j. Hdschr. 

€. 6, 3 dixerant] dixerat 2. 

ib. 8 exemplumque] exemplaque 2. 

ib. 9 iis orationibus] his orationibus 2X. 

ib. 17 hi censores] i$ censores j. Hd. 

ib. 19 magnifici apparatus] magnifice apparatos 2. 

e. 4, 1 C. Laelius] C. Laelius legatus Scipionis X. 

ib. 3 his] iis j. Hd. 

ib. 3 subsistentem] obsistentem — Ascensius 1513. 

ib. 10 eidem praeesset provinciae] provinciae exercituique 2X. 
ib. 16 classe] classe placere 2. 

» » Messallam] Messallam vellet X. 

€. 8, 7 in senatum ut introiret] ut in. senatum introiret j. Hd. 


90 


ANHANG. 


ib. 8 et flaminio] ei flaminio Md. 

ib. 17 regnum qua] qua regnum 2. 

ib. navium LX X] septuaginta navium. X. 

€. 9, 9 in senatu ut| ut in senatu X. 

ib. 13 quid novi] quod novi Md. 

ib. 14 magna pars diceret] magna pars dicerent X. 
€. 10, 1 decessissent] decesserint 2j. 

ib. 2 facerent agerentque] agerent facerentque X. 

ib. 3 paratos ex formula] ev formula paratos X. 

ib. et pluribus si] et, si pluribus X. 

ib. 6 ad populum eos] ad populum quoque eos 2. 

1b. 13 cetero usi] cetero auro usi 2. 

€. 11, 3 aedis] (aedis) P. 

ib. 6 pulvinaría| pulvinaria et. 2. 

ib. 14 emeruerant] meruerant 2. 

€. 12, 3 ne morandi quidem] ne remorandi quidem P 
lb. 15 trepidi] trepide 2. 

c. 13, 6 sunt eadem] eadem sunt X. 

ib. 7 abstulisset] ademisset. 27. 

lb. 9 destituit] destitui; et Gronovius. 

ib. 10 ornati armatique| armati ornatique X. 

€. 14, 2 zussit, copias] iussit et copias 2. 

ib. 8 eius sequi] eius signi sequi 2. 

ib. 13 elephanti quoque] elephanti forte 2. 

€. 15, 2 accepti sunt] accepti 27. 

ib. 5 Livius] Laevinus Unger. 

1b. 7 ab aperto mari ut] ut ab aperto mari 2. 

ib. 8 Caulonis| Cauloneae 2. 

ib. se recepere| concessere 2. 

ib. 15 qui praefectus classis] qui praefectus antea classis ZZ 
ib. i/lo loco] illi loco Z. 

€. 16, 6 armatos inermis| armatos inermisque 2. 

ib. multi interfecti] multi passim interfecti 2. 

ib. 7 a caede] ab caede X. 

lb. millia X X X] triginta milia X. 

ib. argenti vis ingens] ingens argenti vis Z. 

ib. signa ac tabulae] signa tabulae 2X. 

ib. 8 énterrogante] interroganti 2X. 

ib. 9 dum haec aguntur] dum haec Tarenti aguntur Z2. 
ib. 4s] is 2. 

ib. Cauloniam| Cauloneam 2X. 

ib. 11 constituerat] constiterat X. 

ib. 12 s? Metapontum (iis»] si. Metapontum 2. 

ib. 13 vera, quae adferrent| quae adferrent, vera 2. 
ib. 16 ad constitutum] ad constitutam 27. 

c. 17, 1 adfatim erat et| adfatim erat (et) Alschefski. 
€. 18, 6 facilior in ascensum] faciliori ascensu Md. 
ib. 8 dimicandi aequo campo| aequo dimicandi campo Z. 
ib. virtutis armorumque] virtutis aut armorum 2. 

ib. 9 ad id fore] quid fore Harant. 

ib. 11 per aspera] per aspreta Z. 

ib. primo] primwm 2. 

ib. 20 et stationes] mam et stationes X. 

€. 19, 5 tacite] taciti X. M. Müller. Gótting AÁnz. 1880. p. 1457. 
ib. 6 magno fastigio]alto fastigio 2. 

ib. 9 esse ait] esse se ait 2. 

ib. eductum] educatum X. 


ANHANG., 91 


c. 20, 2 atque Hasdrubal] atque alter Hasdrubal X. 

ib. 8 quae statuerant| quae statuerant duces X. 

ib. 12 rediret] veniret 2j. 

c. 21, 5 Q. Claudius] Q. Claudius Flamen Z. 

e. 92, 4. prorogatum imperium in annum est| prorogatum in annum 
imperium est X. " 

ib. 6 additum etiam] additae ei ad X. 

ib. quinquaginta naves] quinquaginta longae naves Z. 

ib. 8 Siciliae Sardiniaeque| Siciliaeque ac Sardiniae X. 

ib. 11 scriberent consules] ut scriberent consulibus Z. 

ib. 12. inpleret| conpleret 2. 

ib. 13 caperentur] orerentur 2. vgl. M. Müller, Gótting, gel. Anzeigen. 
1880. p. 1458. 

e. 23, 3 Ostis] Ostiae X. 

ib. 5 dieque incerto] dieque incerta Z. 

ib. 6 in morbos longos] in longos morbos Z2. 

ib. 7 nonas Quinctiles] idus Qwuinctilis. Merkel. 

€. 24, 3 ad considerandum tempus] ad considerandum Duker. 

ib. 3 ?ussi] iussit P. und 2. 

ib. 3 tribuni militum praefectique] tribunos militum praefectosque 2. 

ib. 7 placet] placuit. 2. 

ib. 9 moveri posset| movere possent X. 

ib. cavisset| praecavisset 2. 

e. 25, 8 duobus recte] duobus diis recte Wsb. 

ib. 14 in acie stare] in aciem exire j. Hd. u. Gronovius. 

e. 26, 1 haberet] habebat Gronov. 

ib. 11 consentienti] adsentienti 2. 

e. 27, 2 et sequerentur] ac sequerentur X. 

ib. 3 ab utrisque lateribus| ab suis quisque latebris X. 

ib. 8 Arrenius| (L.» Arrenius j. Hd. 

lb. 11 maior iam enim] iam enim maior X. 

ib. 13 gestae rei rationem] memoriam L. 

€. 28, 5 ewm litterae] quam litterae X. 

ib. 9 aperirique] aperireque 2. 

ib. 13 C. Cincius] (L.» Cincius Sigonius. 

e. 29, 5 si ad comitia venire] si ad comitia ipse venire 2. 

ib. 10 proximo annuo concilio] proximo concilio 2. 

ib. detulerunt] detulerant X. 

e. 30, 3 duxit] reduxit X. 

ib. 5 ferocioribus — gentis] ferociori — gente Gronovius. 

ib. quam ne] quanta ne Wesenberg. 

lb. rebus Graeciae, grave libertati futurum] grave libertati futurum 
rebus Graeciae X. 

ib. 6 concilio et] concilioque ei et 2j. 

ib. 9 referunt] ferunt A. Perizonius. 

ib. Heraeis actis] Heraeis peractis X. 

ib. 12 primo] primum 2. 

ib. 14 sed ut] sed uti 2. 

ib. 17 celebrare] celebrari 2X. 

c. 91, 2 in naves] ad naves. 

lb. 7 vim flagitiis| vim etiam flagitiis X. 

e. 32, 4 deinde] dein X. 

ib. 5 per caput| super caput Md. 

ib. 7 ad castellum — JPyrgum vocant — copias omnis] ommis copias 

, ad propinquum Eliorum castellum — JPyrgumn vocant — ZX. 

ib. 9 pecoris] pecorumque X. 

ib. ad millia X X] ad viginti milia Z. 


92 


ANHANG. 


ib. 10 Achaico bello] Achatco atque Aetolico bello X. 

e. 33, 10 fuissent] fuisse X.? 

€, 934, 3 multis annis ante] multis ante annis 2. 

ib. 9 conlegas] conlegam 2. 

ib. 13 s? bonum] si virum bonum 2X. 

ib. 15 cum C. Claudio] cum QC.» Claudio jg. Had. 

e. 35, 3 quae| quae res X. 

ib. 10. Bruttii Lucani] Bruttii et Lucani X. 

€. 36, 9 et plebeis ludis] plebei ludi Wesenberg. 

ib. instauratum| ?nstaurati Wesenberg. 

ib. 10 quia designati] quia iam designati X. 

ib. 11 Zostilio urbana| Hostilio iurisdictio urbana X. 

ib. 12 wt binae] binae X. 

ib. i» Sardinia| et Sardinia j. Hd. 

e. 37, 2 Menturnis| Minturnis X. 

ib. de caelo tacta| de caelo tactam 2. 

ib. 3 Menturnenses| Mintwurnenses 2. 

ib. 5 infantem natum esse] natum esse infantem X. 

ib. 6 extorre| extorrem. X. 

ib. 10 pure casteque| pureque et caste 2j. 

e. 38, 4. Menturnensis| Mintwurnensis 2. 

ib. 5 se extra moenia| se esse extra moenia 2X. 

ib. 10 omnia cum] ea omnia cum ZX. 

ib. 12 adduxisse| advexisse X. 

e. 39, 13 ipsum solum ea oppugnatio| ipse se solum ea oppugnatione X. 

lb. celeriorem| celerioris nach Luchs. 

€. 40, 10 veniret] perveniret. X. 

€. 41, 2 locat ab hoste| ab hoste locat 2. 

ib. 6 in aversis collibus] in aversis vallibus X. 

ib. 10 passim se campo| passim campo se 2. 

e. 42, 2 equester| equestris 2j. 

ib. 14 prima luce] luce prima 27. 

ib. 16 repetüt| repetit. 27. 

€. 43, 1 missi ad. Hannibalem| ad Hannibalem missi X. 

ib. 8 edocet, et wt] edocet: ut P. 

€. 44, 3 abesse| abisse X. 

€. 45, 1 postquam tantum| postquam iam tantum X. 

ib. 3 Zpsos] ipsi s Md 

ib. 4 audiretur| audiatur Z. 

ib. 11 abire| abscedere Wesenberg. 

e. 46, 2 fere| ferme 2. 

e. 47, 5 praetoris| praetoriis 2. 

ib. 6 habuerit] haberet 2. 

ib. 9 somno ac vigiliis] (itinere) ac vigiliis Wesenberg. 

ib. stermunt corpora| stermunt somno corpora Wesenberg. 

ib. 10 substitit ubi] wbi Ma. 

ib. transiturus] transiturus erat L. 

ib. errorem volvens] orbem volvens Wsb. 

', 48, 5 conlocat] locat X. 

ib 14 ostendisset| ostendissent V. 

€. 49, 2 ubi regentis sprevissent] ubi regentis imperium | sprevissent 
M. Müller a. a. O 

ib. 3 taedio et labore] taedio laborem Md. 

ib. 8 posse, si una equitum. ala mittatur, omnes deleri] si una equi- 
twm ala mittatur, posse omnes deleri X. 

ib. 9 quim supersint] supersint X. 

€. 90, 1 atque hostem] atque ad hostem 2. 





ANHANG. ; 93 


€. 51, 1 tunc] tum X. 

ib. 3 erant| ?t erant Harant. 

ib. 6 traducti] producti Sigonius. 

ib. 8 praetor edixit| praetor pro contione edixit X. 
ib. celebrata a| celebrataque a. 27. 

ib. 9 omnia templa| omniaque templa Z. 

ib. 10 firmavit, ut| movit, ut Z. 

ib. ereditum solvendo] creditumque solvendo. X. 


2. Zur Kritik und Grammatik. 


Zu 1, 8. Die Lesart des Z pugnantium, von Luchs in den Text auf- 
genommen, ist von M. Müller, Gótt. gel. Anz. 1880 p. 1458 hinreichend 
als unhaltbar nachgewiesen, sowie die Konjekturen von Leo (subsidian- 
iium) und Hoefer (opperientium) widerlegt. M. Müllers eigener Vorschlag, 
pugnantium hinter oculos animosque zu stellen und bei terga ,jhostium"'* 
zu supplieren leidet an einer zweifachen Schwáüche, indem erstens die 
Umstellung an sich sehr fraglich erscheint, dann aber es auch nicht 
darauf ankommt, dafs die Aufmerksamkeit der pugnantes in Anspruch 
genommen ist, denn diese haben nie Zeit auf anderes zu achten, sondern 
die Aufmerksamkeit der Nichtkümpfenden, die am besten die beab- 
sichtigte Evolution sehen und hindern kónnten. Man schreibe daher 
terga spectantium. 

Zu 2, 3. Das von den Hdsch. gegebene Asyndeton hinter et — qui- 
dem ist ungewóhnlich und jedenfalls hart; daher der Vorschlag Woelfflins 
anzunehmen. Dem entsprechend müfíste dann auch 24, 1, 11. ef eos qui- 
dem — mon sunt adepti, at alias — conspexerunt geschrieben werden. 

Zu 2, 5. Stellen zu et alius: 27, 4, 9. 21, 27, 5 u. 6. 92,61, 5. 93, 17, 9. 
94. 24, 9. 94, 31, 1. 24, 40, 14. 25, 14, 11. 26, 39, 17. u. s. f. Ferner 
et altera. 94, 18, 6. 1, 25, 10. u. à. et ceterae 24, 23, 4. u. 6. 

Zu 9, 8. nunc — nunc. 91, 39, 4. 28, 3, 11. c. 15, 3 u. 7. 24, 16, 10. 
94, 23, 10. 95, 29, 6. c. 35, 8—9. c. 36, 1. 96, 35, 5. 98, 6, 10. c. 16, 
4. 90, 37, 9. u. s. f. Für das 2te Buch M. Müiler zu 2, 10, 8. 

Zu 5, 1. ageret parareique. 22, 55, 5. 93, 39, 1. 95, 40, 9. 26, 41, 6. 
29, 4, 7. u. 0. Auch verschieden varürt: 21, 7, 1. parant eonsultantque. 
28, 26, 1. geruntur apparanturque. 24, 45, 5 agendum atque cogitandum. 
929, 4, 1. parabant agitabantque. 30, 27, 11. inciperent agerentque. 

Zu 5, 9. tertio decimo — quam profectus erat. Ohne post: 93, 1, 1. 
91, 15, 3. 92, 14, 13. 95, 31, 14. 26, 27, 15. 98, 16, 14. 29, 35, 5. 
44, 45, 1. 4, 47, 6. u. 0. Mit post: 25, 19, 1. tertio post die, quam venit. 
u. c. 36, 14. 38, 6, 1. quadriduo postquam appulsa classis est. (49, 9, 2 
intra sexaginta dies, quam — venit). Dagegen 44, 2, 4. decumo post 
die, quam exercitum acceperat. 

Zu 6, 8. bono publico: 98, 41, 1. u. 2. 29, 21, 9. 33, 46, 8. u. Ó. 

Zu 6, 19. magnifice apparatos. Bei der Lesart des P. magnifici 
apparatus, welcher Luchs folgt, müfste gestellt werden: magnifici pro 
temporis eius copia apparatus. Besser folgt man daher dem Z: magni- 
fice apparatos, da der Sprachgebrauch diese Lesart unterstützt: 39, 22, 1. 
apparatos ludos 91, 4, 5. ludi magnifice apparateque facti 44, 9, 5. 
apparatioribus ludis; ferner apparata comvivia 24, 16, 17. apparatis 
epulis 93, 4, 3. 

Zu 4, 1. exitu anni huius. Harant: exitu amni, unter Wegfall von 
hwius, das aus Laelius verderbt sei; so soll es der Sprachgebrauch des 
Liv. verlangen. Wie diese Regel aber neben c. 6, 13. extremo aestatis 
huius c. 17,1. aestatis eius principio u. a. bestehen kann, ersehe ich nicht. 


94 ANHANG. 


Zu ?, 3. Hannibali atque eius armis obsistentem. Harant: absque 
eius armis. Indes vermag ich absque gar nicht bei Livius nachzuweisen, 
aber armis neben c. 18, 9 armis obstitisse suis erscheint unbedenklich. 

Zu S, 15. Epicydis aut. Poenorum Kühner Gr. II. 8 169, 1. führt für 
diesen Gebrauch 4, 37, 1. 10, 26, 4. 26, 38, 2 an. Dazu kommt noch 
96, 36, 2. de manubiis vel sua ipse impensa. Eklatant ist 97, 39, 3. con- 
iungi aut conferre in unum vires. vel — vel ist dagegen sehr hüufig: 7, 
1, 9. 7, 18, 6 (dreimal) 7, 29, 1. 9, 4, 10. 9, 18, 19. 9, 19, 1. 10, 19, 9. 
10, 25, 17. 82, 32, 8. 34, 11, 3. 35, 26, 3. 36, 10, 3 (dreimal). 87, 1, 5. 
37, 25, 10. 87, 26, 13. 37, 54, 17. 88, 43, 13. 39, 1, 8. 89, 12, 4. 39, 
27, 4. 92, 49, 5. u. s. f. 

Dem (einmaligen) ve! kommt sehr oft ve nahe: 27, 50, 11 u. aus 
4. Dekade: 31, 42, 4. 31, 44, 5. positum inscriptumve. 31, 44, 8 (2mal). 
91, 49, 11 veri vanive. 32, 8, 1. 82, 14, 5. quem hostem quemve socium. 
92, 28, 11. 389, 11, 2 noxiae fraudive. 9398, 90, 7. 89, 28, 8. 38, 45, 4. 
94, 1, 3. 84, 2, 10. 34, 35, 4. 94, 38, 4. 95, 20, 2. 35, 38, 8. 36, 1, 7. 
96, 9, 2. factum dictumve. 936, 11, 9. 37, 26, 6. 38, 5, 4. 38, 9, 13. 38, 
11, 9. 88, 30, 7. 38, 38, 11 u. 18. 38, 40, 14. 38, 50, 10. 39, 3, 5. 39, 
14, 8. 89, 17, 1. 39, 19, 6. 89, 25, 2. 39, 33, 7. 39, 44, 4. 40, 27, 13. 
40, 42, 5. —. Einmaliges vel zur Verstárkung eines Wortes ist hüufig: 
vel si 10, 16, 8. 10, 35, 15. vel solum. 35, 44, 3 vel in se uno. 39, 48, 4. 
vel maxime 936, 41, 2. 38, 49, 4. 38, 57, 1. 32, 15, 4. 39, 51, 10 vel hic 
dies u. 8. f. 

Zu 8, 16. tueri iussit. Zum Gebrauch von tutari. 97, 15, 5. tutari 
commeatus. 97, 25, 4 arcem 91, 25, 13. agmen. u. 14. se. 21, 61, 9. 
litora Italiae 99, 11, 7. socios 99, 21, 5. frumentatores 99, 924, 5 u. 9 
castra 9229, 9256, 7. agrum. 98, 26, 3. 99, 32, 17. semet ipsos 925, 37, 10. 
vestra 95, 38, 29. socios 26, 20, 2. murcs 928, 2, 16. urbem 928, 20, 8. ' 
ino e 

Zu 9, 3. ab Poeno. Es würde den Umfang des hier gestatteten 
Raumes überschreiten, alle Stellen für diesen Gebrauch einzeln an- 
zuführen. Es genüge, dafs Htomanus in der ersten Dekade über 40 Mal, in 
der dritten über 40 Mal, (im 27. Buche c. 1, 7. 9, 3. 20,8. 29, 8. 41, 5. 42, 8.), 
in der vierten über 30 Mal sich findet. Die verschiedenen Bedeutungen 
sind nicht immer leicht zu scheiden; doch verdient beachtet zu werden, 
dafs unter den Stellen aus der vierten Dekade über 20 sind, in denen 
Romanus — Quinctius Flamininus ist. In der zweiten Hülfte der 4. De- 
kade werden die Stellen immer seltener, aus Buch 38 habe ich keine 
notiert; aus 39 nur eine, ebenso nur eine aus Buch 40. Andere Vólker- 
namen sind in der 4. Dekade in dieser Weise nicht gebraucht, nur einmal 
35, 1, 9. Lusitanus. 84, 13, 10 Macedo. Für die Quellenkritik dürfte 
dies nicht gleichgültig sein. 

Poenus fimdet sich nur in 3. Dekade; vgl. Woelfflin, hv. Kritik. p. 7 
und zwar über 60 Mal, an etwa der Hálfte der Stellen ist es — Hannibal. (Im 
Buch 27. c. 1, 5. 2, 4. 9, 3. 28, 4. 39, 8. 42, 9 u. 16. 48, 2.) Von anderen 
kollektiven Vólkernamen findet sich in Dekade 3: Sammnite aut Etrusco 
93, 5, 11. Bruttius 94, 2, 7. Caudinus Samnis 94, 20, 4. u. Numida — 
Masinissa 28, 35, 1. 29, 23, 7. Locrensis 94, 1, 13. Carthaginiensis 80, 
12, 16. In Dekade 1. ist der Gebrauch ein auf viele Vólkerschaften 
ausgedehnter.  Veiens 2, 50, 10. Volscus 2, 59, 2. u. 65, 1. Ecetranus 8, 
4, 39. Faliscus 4, 18, 1. Veiens 4, 18, 4. u. b. Fidenas — Veiens 4, 32, 12. 
Volscus 4, 37, 11. Capenas u. F'aliscus 5, 8, 9. Antias 6, 8, 4. Campanus 
4, 39, 4. Samnis 1, 33, 15. Lucanus S8, 21, 5. Campanus 8, 3, 2. Fun- 
danus Formianusque 8, 23, 5. Sammnis 8, 23, 9. Sammnis .Nolanusque S, 
25, 8. Vestinus 8, 29, 4. und nun noch gegen 20 Mal Sammis; ferner 
Satricanus 9, 16, 9. Tarquiniensis 9, 41, 5. Etruscus 10, 6, 2. 10, 10, 8. 

Zu 10, 6. praestitissent. Für die Bedeutung liefern: 28, 34, 11. 


ANHANG. 95 


stipendium 30, 37, 5. frumentum stipendiumque 10, 46, 6. stipendium 2, 
18,11. 5,32,5. Für leisten in weiterem Sinne: fidem praestare 928, 39, 1. 
80, 12, 19. c. 15, 5. 2, 28, 7; dann promissa praestare 4, 16, 5. 29, 25, 9 
silentium; ferner tuta omnia praestare — gewühren 4, 24, 4. praestare 
invictum 9, 17, 4; endlich id praestare — leisten, gewührleisten 9$, 
35, 10. 30, 30, 30. 9, 24, 4. 32, 8, 10. 28, 44, 11—12 u. a. 

Zu 11, 2. Ostiae lacus. Es làfst sich nicht leugnen, daís die Er- 
klürung keine genügende ist; doch auch die sinnreiche Konjektur Luter- 
bachers ostium lacus (der Prodigienglaube und Prodigienstil der Rómer. 
Burgdorf 1880) kann nicht befriedigen, teils wegen nicht hinreichender 
Belege aus dem Sprachgebrauch, teils weil die Bezeichnung des Wunder- 
ortes doch eine ungenaue würe. 

Zu 12, 10. munitores. Die gebrüuchlichsten Substantiva: prae- 
dator 94, 29, 7. 22, 41, 1. pabulator 22, 42, 11. aquator 22, 44, 2. c. 465, 
2. deserior 23, 18, 16. 25, 22, 3. propugnator 93, 31, 3. pugnator 24, 
15, 4. explorator 24, 40, 10. frumentator 25, 14, 11 u. 14. defensor 26, 
46, 6. oppugnator 44, 13, 6. populator. 7. u. a. Ausnahmen sind 25, 11, 4. 
mwunientes u. 28, 13, 6. 

Zu 14, 5. id roboris 80, 20, 5. 97, 43, 11. c. 44, 2. 21, 46, 5. 921, 
55, 2. 95, 21, 7. 4, 46, 6. u. o. 

Zu 14, 7. occulcatis. ich finde obtero: $1, 23, 10. 10, 28, 11. 21, 5, 
15. 98, 43, 10. 94, 15, 8. 98, 33, 6. 830, 5, 10. c. 18, 15. c. 38, 15. 91, 
91, 10. 34, 2, 2. 37, 43, 9. 44, 42, 6.; occulco nur hier. 

Zu 15, 5. machinationibus] 24, 19 8. 27,15, 5. 25, 11, 10. machinae: 
26 35 UL 91.955,17. 46, 26, 3. 29, 85,-8. 1, 43, 53. 6, 9, 2. 81, 283, ' 
machinamenta 94, 34, 1. 

Zu 15, 9. Zum Genitiv des Gerundivums: Capuae potiundae copiam 
fore. 22, 13, 3. cupidus maritimi oppidi potiundi. 23,15, 1. spe potiundae 
Nolae 98, 17, 1. u. dieselbe Wendung: 24, 13, 5. 24, 14, 5. c. 17, 8. 
94. 30, 10. 95, 1, 1. 95, 22, 14. 96, 3, 10. c. 11, 4. c. 5, 1. c. 8, 4. c. 24, 8. 
e. 43, 2. 28, 18, 10. 30, 15, 14. u. s. f. Ferner mit fungi: 24, ?1, 3. 
militiae fungendae. 1, 41, 6 alienae fungendae vicis. Andere Casus: tecta 
urbis fruenda 29*?, 3, 29. c. 11, 8. 29, 14, 4 u. a. 

Zu 15, 16. vim faceret: 9, 17, 9. vim ultimam apparebat futuram. 
3, 5, 5. ne qua — vis fieret. 9, 38, 18. si vis abesset. 9, 22, 3 vis fit in 
castra, 292, 24, 5. si qua vis fieret. 21, 28, 4 utroque vim facere. 291, 32, 10. 
vim per augustias facturus 932, 9, 8 vim facere. 99, 30, 6. vim parantes. 
43, 18, 6 vim admovere. 43, 93, 5. vis infertur. 44, 35, 1. vim facere u. s. f. 

Zu 18, 9. quid fore altitudines. So nach Harant, der nur 6, 41, 8 
quid enim est, si pulli non pascentur anführt; doch 7,32, 8. quid autem 
esse duo prospera bella Samnitium adversus tot decora populi R. 299, 11, 5. 
quid illa sunt, conlata cum iis, quae hodie patimur — nihil sunt. 

Zu 19, 5. taciti iudicarent| vgl. M. Müller, Gótting. gel. Anzeigen 
1880. p. 1457. tacita maestitia 1l, 29, 3. tacitis ambagibus 1, 54, 8. tacita 
confessio 94, 17, 8. tacita divinatio 295, 35, 3. tacita cogitatio 96, 18, 10. 
t. suspicio. 28, 20, 10. t. gaudium 30, 17, 5 u. s. w. 

Zu 20,9. senescere fama. vgl. senescit civitas 1, 92, 2. pugna 5, 21,13. 
vires 9, 2, 6. bellum 98, 36, 2. Hannibalem et fama et viribus 99, 3, 15. 
bellum 30, 19, 10. vis 95, 16, 11. invidia 29, 22, 8. 95, 1, 11. otio 98, 
36, 2. Von Menschen 27, 9, 4. senescere Cannensem militem; sonst 90, 
aD 9 se consenuisse. 6, 33, 1. bello, in quo et nati erant et consenuerant. 
. 85, 84, 7. 

Zu 93, 4. pax deum. 3, 5, 14. pacem deum exposcere u. 9, 11, 1. 
4, 30, 10. piacula pacis deum exposcendae 1,2,2. pacis deum exposcendae 
causa. — 9,8,1. pace deum impetrata. 6,1,12 neque inventa pace deum. 

Zu 96, 7. Punica et Romana castra. Liv. sagt castra Punica 91, 
44, 1. 22, 21, 6. 94, 42, 1 u. 3. 26, 41, 12 u. a. oder Punica tenere castra 


96 ANHANG. 


98, 1, 7. Punicaque castra 90, 5, 5. oder Poenorum castra 95, 26, 12. 
u. Punicorum castrorum 95, 17, 5. Dagegen 30, 25, 4. castra Romana 
u. 9, 24, 4. Homana castra; ferner castra Punica ac Romana 93, 41, 4. 

Zu 97, 3. conspectus. Ebenso 29, 24, 5. 27, 31, 6. 99, 40, 4. 80, 
29, 10. 30, 45, 4. 2, 5, 5. 4, 13, 3. u. o. Daneben conspicuus 1, 34, 11. 
Sonst immensus, immotus, invictus, incognitus u. a. und gleich einer ne- 
gativen Zusammensetzung 44, 39, 8. quid optatius. 

Zu 97, 13. gestae rei memoriam. Ich habe mich der von Luchs auf- 
genommenen Lesart angeschlossen, weil sie dem Sinne, der verlangt wird, 
jedenfalls am nüchsten kommt, wenn auch nicht den Buchstaben. Harant's 
Emendation originem statt ordinem liegt nahe und war früher auch 
mir eingefallen; doch ist sie nicht zu billigen, da es wohl eine triplex 
origo memoriae, aber nicht gestae rei geben kann. Es kann nur ein 
von einem verbum dicendi abgeleitetes oder dessen Stelle vertretendes 
Substantiv das Richtige sein, wie editione 4, 23, 2. oder mentionem 1, 9, 5. 

Zu 98, 2. silentio noctis. vgl. 97, 32, 2. 26, 5, 9. 24, 17, 8 u. 8. 
94, 40, 11. 98, 15, 16. 29, 36, 6. 30, 19, 1. 2, 7, 9. per silentium noctis 
8, 42, 3. noctis silentio 5, 32, 6. u. o. 

Zu 98, 13. suamet ipse fraude. Eine Ausnahme der aufgestellten 
Regel habe ich nur 22, 49, 11. memet in hac strage militum meorum 
patere expirare. 29, 59, 10. 28, 19, 16. sibimet conandum und 9, 57, 6 
u. 9, 67, 5. vosmet tantum eorum poeniteat gefunden. Im übrigen sei 
bemerkt, dafs bei weitem am hàufigsten Formen der 3. Person: semet 
ipse, suomet ipse in dieser Verbindung sich finden; ich zàühle im. allen 
4 Dekaden über 30 Fülle; vergleichsweise vereinzelt erscheint: 22,22, 14. 
mihimet deposco ipse 92, 50,9. vosmet ipsos. 92,59,10. quam in mobismet. 
4, 35, 4 vosmet ipsos servate u. s. w. 

Zu 31, 5. foeda ac deformia. vgl. 91, 12, 8; foedum ac turpe pro- 
digium 94, 31, 6. (Ahnlich taetra prodigia 22, 9, 8) foeda visu 21, 33, 8. 
gravior foediorque (clades) 929, 50, 2. foeda scelera foedioresque libidines 
94, 21, 3. foediorem — morte servitutem 24, 33, 5. facinus foedum ac 
ferum 98, 22, 5. foedius spoliari. 49,2, 2. foediorem pestem 44, 42, 6. u. s. f. 

Zu 839, 4. contracto — certamine. vgl. 24, 42, 11. bellum. 93, 26, 11. 
certamina, 98, 6, 3. 2, 23, 14. periculum. 5, 3*7, 3. bellum; ferner cla- 
dem 95, 19, 16; endlich in geschüftlichem Sinne: abschliefsen: res con- 
trahere 91, 51, 10. 6, 11, 9. aeris alien? magna vis contracta. 

Zu 33, 1. twm aedilis. vgl. die Parenthesen: 22, 32, 1. medium auc- 
twummi, 99, 45, 6. id erat. 92, 51, 8 ea legio. 23, 8, 8. hortus erat. 23, 15, 
2. M. lIwnius. 4, 23, X. triarii erant. 96, 24, 15. parva insula. 28, 4, 6 
septuaginta, erant. 91, 16, 8 di sunt. 28, 10, 10, eae binae. 31, 21, 8. 
legati. 81, 35, 2. aberat acies u. a.; s. zu c. 51, 3. 

Zu 84, 11. abnunebat. c. inf. 92, 37, 4. 24, 29, 12. 44, 43, 8. u. 6. 
annuere 98, 11, 8. 

Zu 39, 9. praevalidas urbes. vgl. 9, 43, 4. praevalidus. 9, 5, 6. 26, 
16, 7. 30, 44. 8. Daneben praevalens 2, 55, 6. 5, 15, 7. praefat. 4. Ferner 
praeferox 9, 36, 1. praedives 4, 13, 1. 45, 40, 3. praefervidus 9, 18, 5. 
praerapidus 99, 32, 9. praelongus 92, 46, 5. praegravis 44, 4, 10. prae- 
altus 44, 39, 8. 28, 6, 10. 40, 58, 6. 10, 2, 6. Dagegen praepotens ist 
ciceronianisch. 

Zu 40, 2. utrubique. 6, 21, 1. 6, 30, 6. 10, 39, 5. 36, 16, 5. c. 39, 9. 

Zu 40, 6. circumstare. 9, 9, 6. infesti. 21, 55, 10 malis. 21, 28, 3. 
anceps terror. 95, 34, 10. anceps proelium. 930, 3, 3. belli opera. 8, 38, 6. 
duobus bellis. 6, 92, 4 undique terrores. Beachte noch, dafs fast stets eine 
Bezeichnung wie anceps, duo, undique dabei steht. 

Zu 40, 10. Günzlich unverstündlich sind die strategischen Bewegungen. 
Es scheint, dafs H., nachdem er das Korps des Hostilius geschlagen, 
diesem nachdrüngte, bis dasselbe von der Hauptmacht des Claudius auf- 


ANHANG. 97 


genommen wurde. An den Claudius gab Hostilius ab, was von seinem 
zerrütteten Heere noch brauchbar war und ging mit dem Rest nach 
Capua in lteserve. — 

Zu 41, 9. quanto maximo — possel. Ausnahmen sind sehr selten. 
95, 35, 8. quam poterant maxime citato agmine. Ohne Superlativ: 
98, 4, 2 quanto poterat. verborum honore; sonst quantus (um) maximus 
potest (poterat) 91, 32, 9. 91, 41, 4. 99, 3, 6. 94, 21, 4. 94, 35, 5. u. 10. 
95, 23, 12. 96. 46, 3, 97, 41, 9. 27, 43, 12. 97, 49, 1. 98, 1, 6. 98, 36, 2 
m st 

Zu 43, 8. patres conscriptos. 26, 30, 10. 39, 4, 13. 493, 3, 6. 43, 14, 4. 

Zu 44, 4. palam fiat. 1, 41, 6. 6, 14, 11. 21, 63, 6. 22, 55, 3. 29, 
6. Auch palam ferre. 24, 32, 1. 29, 32, 12. 

Zu 46, 8. summa ope. 22, 34, 2. summa ope obstare. 23, 19, 3. omni 
ope. 98, 7, 4 summa ope restiterat. 24, 4, 3 summa ope obstitere. 1, 23, 1. 
bellum summa ope parabatur. 44, 22, 4. omni ope admiti. (Auch Sallust: 
summa ope niti. Catil. 1, 1.) 

Zu 47, 3 semel bisne. Die Form der Doppelfrage utrum — an habe 
ich in Dekade 1. über 20 Mal, in Dekade 3. über 30 Mal, in Dekade 4. 
über 40 Mal notiert, wobei fast stets jedes Glied der Dopp:lfrage von 
einem ganzen Satze mit Verbum gebildet wurde. Die Form — «a» habe 
ich aus Dekade 1. gegen 30 Mal, aus Dekade 3 gegen 20 Mal, aus 
Dekade 4 nur 16 Mal notiert, sowohl wenn beide Satzglieder ganze Sátze 
sind, als wenn in jedem Gliede nur einzelne Worte gegenüberstehen; 
jedoch letzteres háufiger. Die Form «e — an am hàufigsten in Dekade 1; 
(über 10 Mal; spüter nur noch vereinzelt 98, 45, 2. 36, 3, 7. 37, 19, 3. 
38,28, 8; die Glieder wie «trum — an. Die Form — me ist durchaus 
selten und zwar auch von der ersten zu den folgenden Dekaden in ab- 
nehmender Háufigkeit; immer aber in Gegenüberstellung einzelner 
Worte: 1, 46, 4. filius neposne. 9, 28, b. vicissent victine essent. 8, 23, 9. 
Samnis Homanusne. 9, 45, 3. bellum pacemne. 9, 23, 4. 9, 32, 3. 91, 18, 6. 
privato publicone consilio. 29, 44, 1. c. 47, 3. Für Dekade 4 habe ich 
kein Beispiel notiert. 

Zu 49, 2. alias. 9, 9, 5. non unquam alias ante 2, 92, 1. nunquam 
alias ante. 9$, 69, 1. 9, 38, 9. raro alias. 9, 24, 11. minus tamen quam 
alias. 4, 33, 1. non alias. 1, 28, 4 si unquam ante alias. 4, 31, 1. ut 
saepe alias. 32, 58, 2. nunquam alias antea. 95, 90, 1. cum saepe alias tum. 
99, 18, 18 saepe alias. 49, 6, 12. 43, 14, 2. 81, 7, 3. 32, 5, 8. u. à. 

Zu 49, 4. dignwm est. 1, 14, 3. 2, 8, 7. 5, 36, 11. 6, 6, 13 ut patre 
avoque dignum est. 6, 33, 8. 7, 12, 14. 7, 13, 9. 22, 29, 10. 30, ?8, 1. 30, 


5, 


45, 5 u. o. 
Zu 91, 3. Zu der Form der Parenthese bemerkt Harant: Non solet 
apud Livium — parenthesis incipere per verbum erant, misi subiuncto 


autem, aut aliquo pronomine, Er schreibt daher 2i erant. Die Bemerkung, 
daís erant keine Parenthese beginne, ist richtig; eine Ausnahme scheint 
9, 12, 5 fuisse et Satricanos cum iis satis constat zu machen; doch folgt 
hier et — etiam hinter fuisse, wie sonst autem 6, 1, 10. 7, 36, 13. S, 11,106. 
B, 16, 7. 98, 31, 4. 94. 4, 6. c. 7, 2. 25, 23, 4. 96, 42, 1. 98, 8, 7. c. 14, 4. 
c. 26, 2. 94, 38, 3. 97, 10, 1. c. 18, 12. c. 39, 13. c. 43, 4. oder voran- 
iretendes et. 21, 54, 9. 977, 9, 1. c. 11, 14. 29, 23, 4. 81, 41, 11. c. 45, 15. 
35, 34, 9. 97, 29, 9. c. 30, 7. u. o. 

Für das Pronomen vgl. id erat flumini propius 292, 45, 6. u. c. 57, 8 
ea legio tertia erat u. a. Man wird daher die Ànderung in den Text 
setzen dürfen. 





Tit. Liv. B. 27. 


-1 


, Bf C e^ 9 
Tt fi. 


imus RI tss JR te 
IEEE um 


y» * 
Lei 


v 


P 
S 
1 
D 





BIBLIOTHECA GRAECA 


VIRORUM DOCTORUM OPERA 


RECOGNITA ET COMMENTARIIS INSTRUCTA 


CURANTIBUS 


FR. JACOBS ET VAL. CHR. FR. ROST. 





LIPSIAE IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI. 





Bedeutend ermássigte Preise. 


Erschienen sind bis jetzt: 

Aeschinis in Ctesiphontem oratio recensuit explicavit 4. Widmer . 
Aesehyli Agamemno, illustr. R. H. K lausen. Ed. II. ed..R.. Enger.8.mai.1863 
Aristophanis Nubes, Ed. illustr. praef. est W.5S. Teufel. Ed. II. 8. mai.1863 
Delectus epigrammatum Graecorum , novo ordine conc. et comment, 

REED IT. Jaenbs, 9. maro MB2B VV. ui xo mo: m xL 
Demosthenis conciones, rec. et explic. HH. "Sauppe. Sect, I. '(cont. 

Philipp. I. et Olynthiacae L—I1II) Ed. ]L $8. mai. 1845... 
Euripidis tragoediae, ed. Pflugk et Klotz. Vol.L,II. et III. Sect. I.—III. 


Einzeln 


NSBEE BePh1.!| Medest. Ed- Hb s.c 
» Ll , 2. Hecuba. Ed. IIL, quam curavit .N. Wecklein 
ZU dcAidromaehail Ed. 1n .-3. . 51... 
EU Hermeldaet Ed»dEs.. . 22:2. 
EE - posHslens UBd.bil 8151.4. — DS 
EndE 22 Xlebplis." Bd; NW xo: 
» 1l. , 3. Hercules furens. Ed.1I., quam cur. N. Wecklein 
PUMEUS x4. Phoctiaae f oem nmas ui. 
SUMI ole OHeHDOSDCUA 05. TRATARSE e cuTR 3s iila 
EHE 24 Iphupema Taurnces ..- o X2 33». 
EH. 3. Iphigenia quae est Aulide . . . .. ... 
Hesiodi carmina, recens. et illustr. C. Goettling. Ed. tertia quam curavit 
HEUS OE V UAIELLLUS cuc s DNI cc 
Hierzu: 


Glossen und Seholien zur Hesiodischen Theogonie mit Prolegomena. 
Bn HanduElachkt -prh8 Deeh]. 1"... 09. - Hl-vx 


Homeri 1lias, varietat. lect. adi. Spitzner. Sect. I.—IV. 8. mai. 1832—36 
Einzeln: 

EEDUDAE DBA DL ME X UE IULIUS WESEL e eS 

HEU So n e EL Tre Pel ri. iar ze e ar De eo ASK MS 


EE. — 131—454 mo eu A t TOES 
UTEREEO DTE Tm PL PVP PER CY 

Lysiae et ' Aeschinis orationes selectae, ed. T. H. Bremi. 8. mai. 1826 
Pindari carmina cum deperditarum fragm., variet. lect. adi. et com- 
ment. illustr. L. Dissen. Ed. Il. cur. Sehneidewin. Vol. I. 1843. 
Vol. IL. Sect. I. II. (Comment. in Olymp. et Pyth.) 1846. 47. 
BEEEMIe DOCPE) T ERILA LM o s eie ep edis 9 tena liso vhs 
Platonis opera omnia, recensuit, prolegomenis et commentariis in- 
struxit G. Stallbawm. X voll. (91 Sectiones). 8. mai  1836—61. 
Vol. I. Sect. 1. Apologia Socratis et Crito. Ed.V.ed. Wohlrab 





» . ,. 2. Phaedo. Ed.V. cur. Wohlrab. 18175. . . 
» ll , 83. Symposium c. ind. Ed. III. 1852. (Vergr.] 
DCHONON UL. Gorgia. Ed. IL /1861- 55 
D GEN S Protagoras c. ind. Ed. III. ed. Kroschel. 1865 


T r$ r3 r9 r9 


Platonis opera ommia, recensuit, prolegomenis et commentariis in- 
struxit G. Stallbaum. X voll (21 Sectiones.) 8. mai. 1836—61. 
Vol. III. Sect. Politia sive de republica libri decem. 2 voll. 


Ed. 1L LAISOSL.egque c t E. 
5 Md 4443: 4olüa Bh: L—V. 1858. [Vergr-q E 
» ll ., 92. hb. VL—X. 1859. [Verpr|. . 2E 
p AV. h£,UZ. Phaedrüs Ed. ID T1859) L1 SETEEN 
» IV. , 2. Menexenus, Lysis, Hippias uterque, lo. 
Ed H. 14857... .. .. . 5 M 
» V. , 1. Laches,Charmides, | Aleibiades LII. Ed.II. 1857 
assa NE Cratylus cum, ind. 1835 . . . . . . 
» MWMw»Ip"-.yW Huibydemus (01838. L (6 T-1-n44 SS 
» Vl , 2. Menoet Euthyphro itemque incerti scriptoris 
Theages, Erastae, Hipparchus 1836. [Vergr.] 
DEMTIE .. Timaeus et Critias. 1838. [Vergriffen.| . 
,VIIL ., 41. Theaetetus. Ed. IL. rec. Wohlrab. 1869. 
,VBL ^, -2:.' Sophista; *3840 0:20 mOInOOHOE GENI 
» IX. , 1. Politieus et incerti auctoris Minos. 1841. 
,'IX 5,,-./9;."Phiebus. :1842::01. 15 Ut OM TTRENN 
NAIMEOA 13 04827 *Viepes. oMVol, Erlib: L—IV:'1958/0159:)929 8 
wo DAE. 4 59. 0b. V.— VIII, 088868, 000289. 8 0SN iu. 
PX. 3. lib IX.—XII. et Epinomis. 1860. . . . . 
Sophoclis tragoediae, rec. et vm E. Wunderus. 2 voll. 8. mai. 
1847— 1815 M VM ME TIR AE LIE rit wem: ZB 
Einzeln: 

Vol. I. Sect. 1. Philoctetes. Ed. IV. ed. Wecklein.. . . 
» ^xF.5.7:9;^ Oedipus -rex.^ Ed.syoed? Wecklem. 3-2 
syvl-,4.8. (Oedipus"Colonens; "Edo "ITE 0- o 
; .L:'j, 4. Anügona Ed. V. ed. Weckleim .. 2 50S 
; "1L... d HBleeirg.- Bd.DPEIL. Cum PEE : 
i2 TE - Aiax. . Ed) IS; AU RC 

II. Trachiniae. Ed. IL. 


Thucydidis de bello [OR GUDIUIEAE libri VIII, , explan. E. F. Poppo. 


4 voll 8. mai. 1843—1875. 


Einzeln: 
Vol. I. Sect. D3p: JécBd.alletawaleetb ETE 
I PERIIT OS MENS DEC 


an TA », IIL Ed. IL ed. J. M. Stahl 
gammp-ior » V. Ed. Il.ed. J. M. Stahl 
P ITUQUE », VIL Ed. Il.ed. J. M. Stahl 


1 
2 
1e 
s I] $5 2. . IY. Bd ILed. J. Mf. Stulj 
ilb 
2 
1 


IV. Y bs ENRE Aoastiet alas ond 
IV. o E NIIT 


Xenophontis Cyropaedia, comment. instr. Z". A. Bornemann. 8. mai. 1838. 





ES Nue (Commentarii), illustr. E. AWhner. 8. mai. 1858. 
Anabasis (expeditio Cyri min. ) illustr. R. Kühner. 1852. 
Einzeln à 1 Mk. 80 Pf. 
Sect. L lib. L-—IV. 
204 IE 07 Vic 
— — — Qeconomicus, rec. et explan. LL. Breitenbach. $8. mai. 1841. 
Agesüaus ex.ead. recens. .8. mai. 1848. . . . "ION 
—— — Hiero ex ead. rec. 8. mai 1844. . . . . . . 3 SUV X 
—— —— Hellenica, Sect. I. (lib. I. IL), ex ead. rec. Ed. II. 8. mai, 1880. 
- Sect. II. (lib. IIL.—VII.), ex ead. rec. 8. mai. 1863. 














e r2 


1. 
4 


Q2 Q» Q5 r3 r3 t9 Q5 OC 


mM mM RRmMHH t5 


m o P B p) r5 D [2 02 


A nm 


PE 





- 


Plutarch's Blographien, I. Bdchn.: Philopoemen u, Flamininus. 2. Aufl.v. F r. Blas./. —. 90 
—— — — IILBündchen: Timoleon und Pyrrhos. Von OttoSiefert. 2. Aufl. v. Blass 1. 50 


— — —— III. Bündchen: Themistocles und Pericles. Von Fr, Blas8 . . . . .. 1. 20 
—— — — IV. Bündchen: Aristides und Cato. Von Fr, Blass. . . .. s! 5; À 2,9] «v DO 
—— — — Y. Bündchen: Agís und Cleomenes. Von Fr. Blass . . .. . . . .. —. 
— — ——— VI. Bündchen: Tiberius u. G. Gracchus, Von Fr. Blass . ...... —. 90 
Sophokles. Von Gust. Wolff. I. Theil: Aias, 3. Aufl... .......... 1. 20 
— ILS Phe; Miekirw 28. Aui ore «pL Ue Raus du (id nm o qued ra D 
——- — IIL Theil: Antigone. 8. Aufl. Von L. Bellermann......... 1.20 
- IV. Theil: Kónig Oedipus. 2. Aufl Von L. Bellermann ...... 1. 20 
Supplementum lectionis Graecae. Von C. A. J. Hoffmann... ........ 1. 50 
Theokrit's Idyllen, Von A. T. H. Fritzsche. 8. Aufl. Von E. Hiller . . . 2. 70 


Thukydides, Von G. Bóhme. 3.u.4. Auflage. 2 Bünde in 4 Heften. Jedes Heft 1. 50 
Xenophon's Anabasis. Von F. Vollbrecht. I. Bdchn. Buch I—III. Mit Holz- 
schnitten, 8 Figurentafeln und 1 Karte von H. Lange. 7. Auflage . . ... 1. 50 
IDEEN BHabirv-wviL 8: Aufl  ..2 6 0.teruow iu rcr MI, wl 1. 50 
— Kyropiidie, Von L. Breitenbach. 
I. Heft: Buch I—IV. 3. Aufl. — II. Heft: Buch V—VIII. 3. Aufl. à Heft. . 1.50 
— — Griechische Geschichte. "Von B. Büchsenschütz. I. Heft: Buch I—IV, 
£EuL — II Heft: Buch V—VIL. & Aufí 1.2. 2... eoe eum nen à 1.50 
-— NWemura&blden. Von BR. Kühner 8. Auf]... -.. .—-—.— EM Io: 1. 50 


B. Lateinische Schriftsteller. 
Caesaris commentarii de bello Gallico. Von A. Doberenz. Mit Karte von 


H: Langen: T7. Aufl .. «n» NODE PIDE. Ao AED NDERE n rra SEC 2. 26 
——— ——— 4e bello civili. Von A. Doberenz. 4. Aufl. . . . . .. aU. ET Ves 1. 80 
Chrestomathia Ciceroniana. Ein Lesebuch für mittlere Gymnasialklassen. Von 

DET TV dors n8. Anleger erue e jn op ruo mo) epit QUE Ge dla 2. 10 
Cicero de oratore, Von K. W. Piderit. 5. Aufl. von F. Th. Adler. . . . .. 4. 50 


Auch in 3 Heften à J/( 1. 50. 1. Heft: Einleitung und I. Buch. 
2. Heft: II. Buch. 3. Heft: III. Buch und erklürende Indices. 


—— Brutus de claris oratoribus, Von K. W. Piderit. 2. Aufl... . . . . .. 2. 25 
LUPA TWIN Ws; Pideéstt. 3 Aufl. AVIA E uL. vus se ve le Tuta Ta E 2. — 
—O DpavHtitanebraboriae..-Von-E- W-Pideriltu.'. i'i. 14 ul £ 1. — 
— — Rede für Sex. Roscius. Von Fr. Richter. 2. Aufl. Von A. Fleckeisen —, 90 
— Divinailo in Q. Caecilium. Von Fr.Richter .......-..-..... —. 45 
— — Mteden gegen €. Verres. IV. Buch. Von Fr.Richter.2.Aufl. Von A, Eberhard 1. 20 
—— —— VW. Buch. Von Fr. Richter. 2. Aufl. Von A. Eberhard. .. . .. . 20 
——- Rede üb.d.Imperium d, Cn. Pompejus. Von Fr. Richteru. Eberhard.2.Aufl, —. 60 
—-—- Catilinarische Heden. Von Fr. Richter. 3. Aufl. Von Eberhard ... 1.— 
EN HOdge TUur.b. Hurst Von ELO. AS EK Godh. 2234-7. lxx et —,. 60 
NE Hue für P. Nulla; ^VonoE rz. Riehter ..535. uo IPAE —,. 15 
— — Rede für Sestius. Von H. À. Koch. 2. Aufl Von A, Eberhard. ... 1.— 
——Hede fur Un. Planelus.. Von B. Kopke. 2; AÀu8.. .;.. . .—.- . . i dr 220 
—- Rede für T. Annius Milo. Von Fr. Richter. 3. Aufl Von Eberhard . —. 90 


I. u. II. Philippische Rede. Von H. A. Koch. 2. Aufl. Von Eberhard —. 90 
—- — Reden für Marcellus, Ligarius und Deiotarus. Von Fr. Richter. 2, Aufl, —, 90 
——— Rede für den Dichter Archias. Von Fr. Richter. 2. Aufl. von À. Eberhard —. 45 
—c 'mausgewühlte Briefe. Von Josef Frey. 3.AÀufll.....-.-...-..-. 2. 25 
——  Tuseulanen. Von O, Heine. 3. Aufl, I. Heft: Lib. I et II ///(1.20. II. Heft: 


Lnoderstie—i ue ee qp n ECT o da Pp MES ER TES I EAE EE DS 1. 50 
—DEM maior. Von (:Lahmpyor)4. Anfl..—. 2 5.04 4x. —. 60 
IL VUM HU Melssidr. EE Ew I S .- Ihi Ee irte Del gel m! Midgikie e. e a fa —. 45 
—-— dasselbe mit d. Somnium Scipionis. Von C. Meissner .......... —. 15 
—— Somnium Scipionis. Von O. Meissner. 2. ÀAufl.. . . . .. .. ... .. —. 45 
L-—— dqduaBluss Von. Gs Dalm ydp Auf Lir. n4015—25 3k nLRaWReüe £e —,. 60 
—— de efflclis Hbri tre8." Von. von Gruber. 3.AufL . ... 1. 3. ... 1. 50 
——- de finibus bonorum et malorum. Von H. Holstein . . . . . . . . . .. 2. 10 
—— de legibus lib. Ill. Von Du Mesnil.............. 2 rss P AMSU 
Cornelius Nepos. Von J. Siebelis. 10. Aufl. Von Jansovius. . ...... 1. 20 
—— INO E beling. ou PIS ADARIE m-iarim ie mo d. ln el eT TOS —. 175 
Curtius Rufus. Von Th. Vogel. I. Bündehen. Buch III—V. 2. AufL. . . . . 2. 10 
—— —— II. Bündchen. Buch VI—X. 2. Aufl. Mitl1Earte.......... 2. 25 
Elegie, die Rómische. Von B. Volz. 2. ÀuL. . .. .... .. 4s. tack ficoRO 
Horaz' 0den und Epoden. Von C. W. Nauck. 10. Aufl... ......... 2. 25 
—— Satiren und Episteln. Yon G. T. A. Krüger. 9, Aufl... ... ..... 2. 10 
—— SBermonen. Von ÀÁ. Th. H. Fritzsche. I. Band. Buch I. . . . . . . ... 2. 40 
———— —II. Band. Buch IL ;.5. . ..-—- cc6 OA EMO MES WDR UNE IT PEST Pert 2. — 
Iuvenalis saturnüe. Von A. Weidner ..... PASE SEDE UA Led SERIO TL ens Lore 3. 15 
Livius. Buch L VonM.Müller ....... Ce HIC IPUU e UNDC NEST 1. 50 
—— Bueh H. Von M. Müller. . . . ... E S. dre salus aU dier stie SNR E 1. 50 
L—— Bug WM wEMLVon E.Wo0lfflin. 23,.-AuH. .-.. LV. wec x» £4.) 1. 20 
E —CBhon EEREEEEVOHCE: WOlfflm.. V i.00.  XLLS LUMA ..-1, 90 
z—eBudi d XP E NMVOnH.JMallér V. 7:1 4.1 24 1: e 474 WS 1. — 
———PEBuoh CX VEAEZWDEREEJ. Maler. . L3. A4 SOLI Mecsledetm edo! Q^O 1. 20 
—— Buch XXVI. Von E. Friedersdorff. . . . . . . . leere MEA Cei, c $a 1. 20 


Ovid's Metamorphosen. Von J. Siebelis und Fr. Polle. I. Heft. Buch I—IX. 


11. Aufl. 4 1.50. II. Heft Buch X—XV. 10. Aufl... . M... ui- 1 
— — Fasten. Von H,. Peter. 2. Aufl. I. Abth. Text und Kommentar. . . .. 8. 

: II. Abth. Kritische u.exeget. Ausführungen u. Zusütze z. Kommentar . . —. 

Phaedri fabulae. Von J. Siebelis und A. Eckstoein. 5. Aufl... .. . ... —,. "16 
Plsstas" —— Komódien. Von E. J. Brix. I. Trinummus, 3. Aufl. . . 1. 
- : I. Captivi. 3. Aufl. J( 1.— III Menaechmi. 2. Aufl. . . ... 24. 

: Iv. Miles gloriosus... 2 29: IUS A Ie EENRLNDRGUA T COLERE "Wi. 
Quintiliani institutionis oratoriae liber decimus. Von G. T. A. Krüger. 2. Aufl. —,. 16 
acitus? Historien. Von K. Heraeus. I. Theil I. u, II. Buch. 3. Aufl. . . . 1. 80 

—— ——UXETnef Buch HE—VIO3]AUfL 1. ..2...... o ULUSM IET 1. 8 
-— A Von À. A, Draeger. I. Band. Buch I—IV. 3. Aufl . . ... 3. 
p— P — ÉEÉISBARDECEERNI—XWL 3.4Am8.. ..23....-. 259) NB B 2. 25 
[- - Agricola. NOR AUASXDFERSEbBE. 8.598. ../25....... . S 2M 6i 

Dialogus de oratoribus. Von Georg Andresen. 2, Aufl... . . . . .. —. 90. 

Terenti Hauton Timorumenos. Von Wilh. Wagner ............. A 
— — ausgewühlte Komoedien. Von C. Dziatzko. I. Bdchn.: Phormio. . . . . 13 
| MENIMIgniphoe 2 $e.: ISO VENERINT. lI 1 
Vergil's Aeneide, Von K. Kappes. 4 Hefte [à 4 Bücher] 2. Aufl. jedes Heft. . à 1. 
— aue wud Georgilcà.. Von K. Kappea. .-. 2 VLL V avs. 1. 5 

















Schul -Wór terbücher der klassischen Sprachen 


im Verlage von 
B. G. TEUBNER in Leipzig. 


Griechisches Sehulwórterbuch. 32 Bünde. gr. Lex.-8. geh. 
I. Na xo eYizcen Von G. E. Benseler und J. Rieckher. 6. Aufl. 1879. 

geh. A- 1 

I. Deutioh: Griechisch. Von K.Schenkl. 3.Aufl 1878. geh.9 4 


Lateiniseches Sehulwórterbuch. Von F. A. Heinichen. 2 Bde. 
gr. Lex.-8. geh. 


I. Lateinisch-Deutsch. 4. Aufl. 1881. 6 
IL. Deutsch-Lateinisch. 3. Aufl. 1877. 5 


Spezial-Wórterbücher. 

Worterbuch zu den Homerischen Gedichten. Für den Schul-B 
gebrauch bearbeitet von Georg Autenrieth. Mit vielenÉ 
Holzsehnitten und drei Karten. Dritte umgearbeitete Auflage.R 
gr. 8. 1881. geh. 3 
Worterbuch zu Xenophon's Anabasis. Von F. Vollbreeht,| 
Mit 75 Holzschnitten, 3 lith. Tafeln und 1 Karte. 4. Aufl 
gr. 8. 1880. geh. 1 JK 80 4. | 
Schulwórterbuch zu C. J. Cásar mit besonderer Berücksich-| 
tigung der Phraseologie von Dr. H. Ebeling. Zweite Auflage, 
bearbeitet von Dr. A. Draeger, Direktor des Gymnasiums zu 
Aurich. gr. 8. geh. 1 
9Oorterbud) 3u ben Sehensbeidjrcibungen be8 Gorncelius. 9iepos. 
Qür ber  GCdjuígebraud)  feraus$gegeben von  $. Daade. 

6. 9(uj. 8. 1880. geb. 1 JK Wit bem Zerte be8 9iepo8 

1 JK 20 X. 
9B)rterbudj 3u Cbib'$ 9)etamorpfojen. Son Sy. Ciebefis. Dritte 
9(uj, beforgt bom Or. 9Boííe. gr. 8. 1879. gef. 2 MK 10 A. 
SBürterbud) 3u ben qyabeíu be$ pfabrus. qr ben Cdjulgebraud 
Berauóágegeben bon 9(. € djaubad. 2.9(uj. 8. 1877. geb. 60 X. 
9it bem Zerte be8 9Bbübrus 90 A. 
"Worterbuch zu Siebelis' tirocinium poetieum. Von A. Sehau- 
bach. 5. Aufl. gr. 8. 1880. geh. 45 A. 





University of Toronto 
Library —— 


L7888FrBf 


——— 


DO NOT 
REMOVE 
THE: 
CARD 
FROM 
THIS 
POCKET 


Friedersdorff. 


[we 
oO 
I 
js 
H 
us 
^ 
E 
n 
*9^ 
D- 
[avi 
t 
io 
go: 
t 
rA 


Acme Library Card Pocket - 
LOWE-MARTIN CO. LiMiTED || 


Title Ab. urbe. condita.