Algemeene kerkelijke geschiedenis der christen

Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as part of a project

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject

to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the

publisher to a library and fmally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each file is essential for informingpeopleabout this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countiies. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full icxi of this book on the web

at |http: //books. google .com/l

Google

Dit is ccn digitale kopie van een boek dat al generaties lang op bibliothcckpl anken heeft gestaan, maar nu zorgvuldig is gescand door Google. Dat

doen we omdat we alle boeken ter wereld online beschikbaar willen maken.

Dit boek is na oud dat het auteursrecht erop is verlopen, zodat het boek nu deel uitmaakt van het publieke domein. Een boek dat tot het publieke

domein behoort, is een boek dat nooit onder het auteursrecht is gevallen, of waarvan de wettelijke auteursrecht termijn is verlopen. Het kan per land

verschillen of een boek tot het publieke domein behoort. Boeken in het publieke domein zijn een stem uit het verleden. Ze vormen een bron van

geschiedenis, cultuur en kennis die anders moeilijk te verkrijgen zou zijn.

Aantekeningen, opmerkingen en andere kanttekeningen die in het origineel stonden, worden weergegeven in dit bestand, als herinnering aan de

lange reis die het boek heeft gemaakt van uitgever naar bibliotheek, en uiteindelijk naar u.

Richtlijnen voor gebruik

Google werkt samen met bibliotheken om materiaal uit het publieke domein te digitaliseren, zodat het voor iedereen beschikbaar wordt. Boeken
uit het publieke domein behoren toe aan het publiek; wij bewaren ze alleen. Dit is echter een kostbaar proces. Om deze dienst te kunnen blijven
leveren, hebben we maatregelen genomen om misbruik door commerciële partijen te voorkomen, zoals het plaatsen van technische beperkingen op
automaüsch zoeken.
Verder vragen we u het volgende:

+ Gebruik de bestanden alleen voor niet-commerciële doeleinden We hebben Zoeken naar boeken met Google ontworpen voor gebruik door
individuen. We vragen u deze bestanden alleen te gebruiken voor persoonlijke en niet -commerciële doeleinden.

+ Voer geen geautomatiseerde zoekopdrachten uit Stuur geen geautomatiseerde zoekopdrachten naar het systeem van Google. Als u onderzoek
doet naar computervertalingen, optische tekenherkenning of andere wetenschapsgebieden waarbij u toegang nodig heeft tot grote hoeveelhe-
den tekst, kunt u contact met ons opnemen. We raden u aan hiervoor materiaal uit het publieke domein te gebruiken, en kunnen u misschien
hiermee van dienst zijn.

+ Laat de eigendomsverklaring staan Het "watermerk" van Google dat u onder aan elk bestand ziet, dient om mensen informatie over het
project te geven, en ze te helpen extra materiaal te vinden met Zoeken naar boeken met Google. Verwijder dit watermerk niet.

+ Houd u aan de wet Wat u ook doet, houd er rekening mee dat u er zelf verantwoordelijk voor bent dat alles wat u doet legaal is. U kunt er
niet van uitgaan dat wanneer een werk beschikbaar lijkt te zijn voor het publieke domein in de Verenigde Staten, het ook publiek domein is
voor gebniikers in andere landen. Of er nog auteursrecht op een boek mst, verschilt per land. We kunnen u niet vertellen wat u in uw geval
met een bepaald boek mag doen. Neem niet zomaar aan dat u een boek overal ter wereld op allerlei manieren kunt gebruiken, wanneer het
eenmaal in Zoeken naar boeken met Google staat. De wettelijke aansprakelijkheid voor auteursrechten is behoorlijk streng.

Informatie over Zoeken naar boeken met Google

Het doel van Google is om alle informaüe wereldwijd toegankelijk en bruikbaar te maken. Zoeken naar boeken met Google helpt lezers boeken uit
allerlei landen te ontdekken, en helpt auteurs en ui tgevers om een nieuw leespubliek te bereiken. U kunt de volledige tekst van dit boek doorzoeken

op het web via |http: //books .google .coml

I

ALGEME^NE

KERKE L IJ K E

GESCHIEDENIS,

BBlt

CHRISTENEN.

- r

r 1

s -,

4 "

■«N lii H

• ■»
V> ft

t

t

r

V

\ *

k «

r

9 ^

4 ^

4
i

.«A' t

' • ™ ■■ ~W—

A L G^ M E E N E

KERKELIJKE

GESCHIEDENIS,

b sk

J L,

' 4,

CHRISTENEN,

* • » • . I

D O OU

IJSBRAND VAN HAMELS VELD.

VIJFTIENDE DEEL.

MET PLAATBM.

\

* .

TB HAARLEM BIJ

PRANgOIS BOHN,

MDCCCVII.

V]'

ALGEMEENE

KERKELIJKE

GESCHIEDENIS,

BBlt

CHRISTENEN.

' r

\ ».

4 ^

.;>

« •

t X

w 1

•

■r %

y^ fr

k «

X t .

.^ t

A L G^ M E E N E

KERKELIJKE

GESCIIIEDENIS,

yii\

t .

/

CHRIS

NE

DOOR.

IJSBRAND VAN HAMELS VELD.

VIJFTIENDE DEEL.

MET PLAATBN.

\

* .

/ -

n/

TB HAARLEM BIJ

F R AN g O I S B O H N,

MDCCCVII.

y

I

« V

. * .* ♦

V 4

* 9

!

ft A

I

H

1 T; C, n

I

*
«f

r ••

}S

il 3

al 1' ^ / > : 'T! 7. r /, T T 'r f ^f i " " r ^* ' ^ l^' " i

i/

,j i :; (I vT a z :t \ ■-: 'i iï \'

A

ft ■ . •

t

» » f

* * ' •

* . • •.

■••■:■«

.* > » * '

. /. I

• • •

,,..,,, ,j '; . / - , »/♦ *»•• »-' • •• '

INHOUD

VAN HET

VIJFTIENDE DEEL.

mmm

Vr^FDE BOEK.

Bevattende het vijfde tijdperk; van den tijd der kniistog-
ten , of het Pausfchap van grkgorius VU , in de
dfde eeuw, tot de Keikhervorming Jn het begin dei
zestiende eeuw.

£ £ R S T.£ HOOFDSTUK.

Korte Schets der Wereldgebeurtenisfen in dit
Tijdvak. • . • . \ Bladz. u

r

T,W E E O £ HO OF D S T U K. \

Toeftand der zeden. Staat der geleerdheid,
kunsten en wetenfchappen. • • ^i.

*'■■-■ "4

Yl

INHOUD.

DBRDS HOOFDSTUK.

Uitbreiding van het Christendom. Onder
de Mubammedanen. Kruisvaarten. Ridder-
ordens. Bekeering van Heidenfche Volken.
Pogingen 9 om de Jooden te békeeien. Bladz. ^57»

(

o

■- 9^

r :5 'f

'\ (\ '\ O ' i • 'i' '• '• •/

»• »

f f»»»

> I l f' • • •

' . » • 1 l /.

. ft «

•f

a-»-i i'^'.-i

^ , ;

1 »' •> U *' •* -

• t /t t <

«'1

• . 1

• 'S 'J- vt

•» Ik.

l ! '.

' 1 '1 'J

KER«

KERKELIJKE

GESCHIEDENIS

' V g F D E 9 o E K.

,jmVATTENDE HET VIJFDE TYDPERX;, VAN 1>EÏ<

TIJD DER KRUI^TOGTEN , OF HET PAUSSCHAP

VAN OREt^ORIUS VÏl, IN DE ELFDE EEUW»
TOT DE KERRWEKVORMilfW a«-ai»A»a»*

<3fIN DER ZESTIÉNCE EEUW, -

EERSTE H 00 F D S 'T ü K.
Korte Schets der Wereïdgeheurtenisfen in dit Tijdvak.

xlet Duitfche Keizerrijk had in bet begin van dit V '
Tijdperk , aan het hoofd den Keizer hendrik IV, ^^^
uit den Frankifchen Stam , die in het jaar 1056 Hoofdft,
jiog een kind, niet meer dan zes jaren oud, z0n* na C. G.
Vader hendrtk UI , was opgevolgd X*). De re-|ot"si7l
gering van hendrik was van langen duur, tot in »»— .
het jaar 1106, maar vol onrust, door zijne twisten S^^?' ^^a
met den Paus gregoriüs VII, welke twisten ter la^d on*
naauwemood in het jaar iiaa onder hendrik V deraEw-
een einde namen* "^^"*

Na

(♦) Zie Deeiymi. Bladz. 4.

XV. Deel. A -

• i KERKELIJKE

V Na HEioRijc V , \n wicn het Ftankifche Staitf-

^^^^ huis eindigde , beklom een Hertog van Saxen , lo-
Hoofdfl. TltAföus , de Tweede van dien naam , den Keizex-
na C. G. fijken tröon , op welken hg zich echter met gewerd
Jaario73- ^^^ wapenen moest handhaven. Naardien hij zon-
!^1^ * (Jef Iflnderen overleed, verkozen de Duitfchers ïn
enV.Kei- j^g^ j^^j. ^^^ koenraad Hl, uit het Adelijk Zwa-^
^ól^Txzxi^bisch geflacht van Hohenjiaufen ^ tot Keizer, in
kifchen ^g^ens t'^d de-VKd^dheden tusfchen de Gièelline^e^
^^^' geiyk de aaftfeafifgers desJEeizers , en de m/fèn , of de
SS Sakfen en ^.jr^r/cAi*, gelijk 's Keiaeni tegenftrevers
Zwabi- genoeinct werden , Veen Tegin immen. Deze Keizer
^^^^^ deed in perfooii éeiftïi kruistogt naar «liet Oosten,
koTn- van waar hij, zonder iet wezenlijks vemgt te heb-
RAADlII/jjgn^ terug keerde, en in het jaar 1152 overleed.
FREDERiK Zqö opvolgcr was PREDERiK I , nict de» bij.
ï- Haam /enobarbüs , of barbarossa , Roodhaardy

een dapper en ondernemend Vorst, en een voor-
ftander der wetenfehappen en kunften. Om een
'einde, indien mogeiyk, van de binnenlandfche on-
lusten in Duiiichland te maken, herftelde hij Hen-
drik, den Leeuw b^genaamd , in zijn Vaderlijk
Hertogdom Beyeren^ en' fchonk aan hendrik van
^ Oostenrykj het landfchap van dien naam met den

. , 'titel van Hertogdom, in het jaar 1156. Hij was
/ tot vijfmalen toe genoodzaakt , ki^gstogten naar //<?-
m te doen, om daar zijn gezag tegen de Paufen
en hunnen aanhang te handhaven, zonder zijn oog-
pierk ten vollen te kunnen bereiken. In den hoo-
gën ouderdom van bijna 70 jaren , trok hij naar het

Oosten op eene kruisvaart, en ffierf op dezelve in

het

\

\\

CeSCBIEDENIS. ^

fa» jaar.ilpd 9 wi «ene vedcoudbeid , wdke bg y
eicfai, doorlM'tedei» in eeae dvkr, op dea hab '^
gehaald had. HoofdlU

Zijn Zoon hendrik VI volgde den Vader (^^ na C» U
deze bcagty-do^r 2ijn huwelijk met ^onstantu, J^!?f^
Dochter TiaaaoGiER, Koning van Sicilië j dat Eir ■
land aan zijn huis^ maar als h$ in :het jaar 1^974 h™>m*
niet zonder veimöeden :Van vergif, overleed» enkd
eenen Zoöii, frbdbrik, een kind vw vier jaren,
nalatende, gingqi Rome en verfthddene landTchap^
pen, door de flaaticunde der Paufen« voor akijd
voor het jDM^/isfitf-lS^^izcndjk verloren..

Zel& was Dmtschland inwendig verdeeld, dzoQFnjpsen
de meeste' Vorsten riLiPS , fiioedet van hbndeu; ^^^^ ^-
VI, verkocea, terwijl anderen, voomamelgk de Bis4
fchoppen en Abten 9 otto IV, Zoon van hendrus;
den Leemi^ii als Keizer erkenden, waar nit een bur<9
geikrgg ondiond, die volkomen tien jaren, met veiw
woesting van landen en fteden, duurde; toen fi*
Lips in het jaar 1208 vermoord werd, waar na
oTYo IV alleen regeerde; maar als deze ondernam^
de regten des Keizers^ op de Italiaanfche landen A
doen gelden, werd hij door den Paus in den ban
gedaan, en door deszelfs bewerking, frbderik n.
Zoon van hendrik VI, tegen hem verkoren, die
hem ook, bi} z^ dood, in het jaar xai8 op«
volgde.

Deze FREDERiR n was een Vorst , die met moed FaEn£&is
en beleid regeerde , en véle begaafdheden bezat , een ^^
bevorderaar der geleerdheid , en een voorftander
van verdraagawamhdd in het godsdienffige; maar die*

A a on«

i

^■"•■r;

4 KERKEL9RE

V onophoudelijk te woHlelen bad niet de heerschzudit
' ^9^^ iler Paufenf, welke hem door ment]gfvat£ge oorlogen
Hoofdft. het leven verdrietig maakten, en zelfs tgaen- Zoon
na C. G. HBNbniK tegen den Vader ophitAeUr fredbUik
^^iSiy] verdedigde zich moedig » niet alleen met de wapé^
> nen, maar ook in gefchriften, waar toe hij bijzon^

der :ztch van de geleerdheid van petrus Je Fineis ^
eanen zijner Staatsdienaren » bediende ; in zijnen tijd
begon men in Duitschland van de Duiffche taal 20
fiaatsftukken gebruik te maken.
Hanfe- Dewijl ^ doat^^ó^ ««««ginildige ooriogen, de «»•
verbond, ygimoed der edelen in Dmtschïa>id 200 boog gere-
zen , eo de verwarringen , in weerwil van fiü£0Briks
' pogingen, om de rust en veiligheid door het oprig*
ten van een Hofgerigt te verzekeren, zoo zee? toe-
genomen waren, dat bijzondere Edellieden uit hun-
ne Sloten en Kasteelen, als openbare Roovers, ^Ues
onveilig maakten, floten onder prbderiks regering
ki het jaar 1&41 de (leden Lubek en Hamburg een
verbond, tot befcherming van hunnen koophandel ,
hetwelk de grondflag was der Duitfche Hanfe ^ of
het verbond van koophandel, hetwelk, door de
toetreduig van meer kooplieden in en buiten Duitsch^
landj eetlmg zelfs voor Koningen ontzagbaar werd.
KOEN» Met de regering van koenraad IV, Zoon van
*^^ ^^* frederir n, die in het jaar IA54 eüidigde, nam
de Zwabifche Stam der Keizeren tevens een einde ^
en werd gevolgd door eene regeringloosheid of TVx-
fehenrijk van meer dan 20 jaren , vol wanorden en
aanhoudende burgeroodogen ; gedurende dezen tijd
werd wel d» een en ander, willeu. Graaf van

Hah

GESCHIEDENIS. $

SèTJémJ, RICBARD, Graaf van CormvalBs^ alpon- v
«u^. Koning van Kastilie^ tot Keizer verkoren, *^5*
ma^ z^ wareai , of te zwak , of afwezig , en dus HoofdIL
buitea ilaat , om de onrusten tis beteugelen en de ^^ ^« C*
mst te heritellen. ^^Vsil

Eindelijk vertezen de Keurvorsten hudolp, dea,.

loerftea van dien naam. Graaf van Hah$burg^ gele- Rutolf

van Hsl)0r
gen in het Canton Bern , in het toenmalige Burgon-. y^^^„

difche Rijk, tot Keizer, in het jaar 1273. Deze
Vorst, by wijsheid en dapperheid ^ waar door hij
beroemd was, eerlijkheid «^n rpgtvaardigheid voe-
gende , had hfii;.§<e}uk, gedurende zijne regering
van 18 jaren', de rust, orde en veiligheid, in
Duitschlan4 te herfteUen* Door het fchenken van
Oastenryk en de Zwabifche Lanckn aan zijne Zonen
ALBERT en Rui>OLF, lelde hij den grond tot de
grootheid van het Hui$ van Oostenryk^ hetwelk van
htm afdamt. Doch, geen' hist hebbende, om zich
aan het herwinnen van halte te wagen, ging het
gezag der Keizeren in dat land genoegzaam te grond.

Na zijn overlijden in bet jaar 1291 , ontftond op adolf
jnieuw een Tusfchenrijk voor negen maanden, totJ[*"^^^
dat de Kéunnorsxen adolf , Graaf van Nasfau^ ver«^
koren, wien zij echter, misnoegd over zijne onder^
nemingen, om zich zelven te verrijken, weder af«
zetteden, en albert. Hertog van Oou^nr^k^Zoon
van RUDOLF I , in zijne plaats fielden. Dewijl
ADOLF zich met het zwaard op den troon hand*
haafde? ontflond 'er een felle burgerkrijg, welke i|x
bet jaar 129S een einde nam, toen adqlf in eenen
veldllag iheuyelde.

Aa Ai^

- T- i^^W

mm

>> ^»^i^

'^*«

8

KERKELIJKE

V tleuJettj de Koning van Bohemenj de Palts •Graaf
■^* aan den - /i*y» , de Hertog van Sakfen en de
Hoofdft. Markgraaf van Brandenburg^ bevestigd, 'er wer-
na C. G. den ook eenige fchikkingen gemaakt , om aan de
10^15^7! Vflandelijkheden tusfchen bijzondere Edellieden palen
te (lellen ; doch van de onafhankelijkheid des Duit^
fchen Rijks werd te minder gefproken, omdat de
Keizer zelve 'sPaufen gunst zocht, ten einde z\jn
Zoon WENZBL of wBNCESLAus tot zijn^ opvolger
te doen verkiezen. Door dezen Keizer werd de eer*
fte Daitfche Umvê rfit G h ^ 4ioogefchool gefticht iti
Praag , de hoofdftad van zijn Koningrijk Bohemen ,
welk Rijk hij (leeds boven Duïtschland bevoorregt-
te. Uit dezen hoofde noemde Keizer maximili»
Aan naderhand hem den Stiefvader van Dutuch*
land. Hij overleed in het jaar 1378.
^ Zgn bovengemelde Zoon wenzel of wences-
LAUS bezat het Rijk a2 jaren. De gefchiedenis
fpreekt zeer ongundig van 4em. De waarheid is,
dat hemeene mengding van goede en kwade hoe*
danigheden eigen was , en dat hij , tot den wlja ge«
negen, vele dwaze daden Verrigtte. Voornamelijk
echter gerankte iiij bij de DuUfchers in haat, om*
dat hij , ' even ats zijn Vader , zijn Erf koningrijk
'Bohemen boven Duitschland (lelde ; ook joeg hij
den Paus tegen zich in het harnas, toen hij met
den Koning van Frankryk in onderhandeling trad ,
om de beide Paufen, welke thans de Kerk verdeel-
den, af te zetten. Het gevolg van het een en an-
der was , dat de Rijksvorsten hem in het jaar 1400
de Keizerl^ke waardigheid onwaardig verklaarden ,

en

tTENZEL

of WEN-
CSSLAUS.

GESCHIEDENIS. 9

èn ROBERT of RUPERT5 ook RUPRECHT, KeUT- ▼

vorst van den Pa/fz , in zijne plaats verkoren. ^^^

Deze deed wel in het volgende jaar eenen togt Hoofdd.
naar Ifalië^ maar keerde, zonder het Keizerlijk ge- na C. G,
zag aldaar [te hebben kunhen herftellen , naar {o"|?^?^

Duitschland terug. Ook ontllonden 'er nieuwe on .

lusten in Duitschland^ welke rupert, die in het '^^^*'^''
jaar 1410 overleed,, niet In (laat was , bij te leggeut ^^^^^
Zijn opvolger was sigismünd , Koning van Hen* «gis-
garyen^ en Keurvorst van Brandenburg ^ jonger ^"^^*
Broeder van den afgezptten wrnceslaus. Deze
een arbeidzaam Vorst ^ en met ijver voor het alge*
meen welzijn bezield, beriep eene Kej;|kvergadering
te Confians, op welke de fcheuring in de Kerk,
door het afzetten van drie Tegenpaufen, en het
verkiezen van eenen nieuwen Paus, geheeld, maar
te gelijk tegen het woord van eer en gegeven vri}-
geleide, joannbs hüs en deszelfs leerling HiëRO-
NYMOS van Praag ^ ten vure veroordeeld, en als
Ketters, voor 's Keizers oogen, verbrand werden;
waar van het gevolg was, de oorlog met de Husfi"
ren 9 aanhangers van hus, in Bohemen^ welke met
veel bk>ed(lort]ng en verwoestingen gepaard ging ,
- zoodat siciSMUND naauwelijks een jaar voor zijn
overlijden, in het jaar 1437, weder in het gerust
bezit van dat Koningrijk geraakte.

siöiSMüND had tot zijnen opvolger albert II, albertII
Hertog van Oostenryk , die met zijne eenigfte Doch-
ter ELIZABETH gettouwd was; met hem kwam het
Huis Van Habsburg -Oostenryk weder op den troon
deg Keizerrijks, welken het onafgebroken 300 jaren

A 5 be-

xo KERKELIJKE

V bezeten heeft , tot h^t met karbl VI in de Itatst*
BOEK verlopene XVIIIde eeuw^ wat de mannelijke linie
Hoofdll. betreft, is uitgeftorven. Deze albert was een
na C. G. Vorst van uitmuntende begaafdheden , van wiöi
iot^sfri ^^^ ^^ herftelling der rust en het welzijn van
» Duitschland mogt verwachten , indien niet een on-

tijdige dood hem , reeds in het tweede jaar zijner re-
gering, in het jaar 1439 had weggerukt.
FREDERuc Daartegen bezat frederik III, z^n Neef, die
^^^* hem opvolgde , naauwdyks eenige bekwaamheid ,
om een land , zoo iik IhiUichland toen was , te re-
geren ,- gelijk hij dan ook in den langen tijd van 54
jaren , die hij geregeerd heeft , niets belangrijks heeft
tot fiand gebragt. In zijn tijd werd het Griekfche
Keizerrijk verniedgd, en KmflantinopoJen ^ in het
jaar 1453, door de Turken bemagtigd; ode begon-
nen zij toen invallen in Duitschland te doen, zon«
, der dat daartegen behoorlijke middden van verdedi-
ging ter hand werden genomen» Ook ftegen de
bttitenfporigheden van hét vuistregt den hoogden
trap; hetwelk aanleiding gaf töt het oprigten van
Jiet Zwaiifche Ferbondj in het jaar 1488, waar bij
de Vorsten , Rijksfteden en Edelen zich verbonden ,
om alle roofkasteelen te verwoesten, en alle ge-
fcbillen voortaan niet door de wapenen, maar door
een ten dien einde benoemd Geregtshof te laiten be«
flisfen. Maar in één opzigt was frederik IH ge-
Uikkig, in het vergrooten van zijn Huis. Door het
huwelp van zijnen Zoon maximiliaan, met ma-
ria , eemge Erfdochter van sarel den Stvuten ,
Hertog van Burgondienj kwamen de Nederlanden

aan

GESCHIEDENIS. r\

aan Oostenrjk^ alhoewel daar uit die geweldige V
oorlogen mee ^anirjk aanleiding namen, welke tot ^^^^
in onze tijden zgn voortgezet. HoofiUL'

*PREDERIK ni overleed in het jaar 1493 , en' werd «« C. O.
door zijnen Zoon maximiliaan I , die reeds voor i^J^JJj
séven jaren tot Roomsch Koning benoemd was , ^
opgevolgd, eenen Vorst van goede en edele gezind- "^^*^.
heid , die veel heeft toegebragt , om de ruwe zeden
der Düitfchers te verzachten en te verbeteren.
£éne zijner eerfle verrigtingen was de geheele af«
fchaffing van het oude vuistre^t, en de afkondiging
van eenen algemeenai Landsvrede. H9 fticbtte het
Rifkskamergerigt , door hetwelk alle bijzondere ver-
fchiUen tusfcben Vorsten, Stenden en fleden des
Rijks beoordeeld en beflist moesten worden; het
Rijk werd in tien Krehfen verdeeld, en daar bij
bepaald, hoe veel elk der Vorsten tot een Rpsle-
ger in geval van oorlog zou opbrengen , ook werd
het Pcstwezen in het Rijk ingevoerd. Zelve een
vriend der gdeerdheid en wetenlcbappen , zag hij
die , onder zijne regering , herleven ; ook beleefde
lilj den aanvang der Kerkhervorming, naar welke
fai| zdve verlangde, waar door h$ etns op den in-
val kwam, om de Keizerlijke waardigheid neder te
leggen , en zich zelven tot Paus te doen verkiezen ,
ten einde de gewenschte verbetering tot ftand te
kunnen brengen.

Italië^ in hetwelk Rome^ de eigenl^ke Hoofdftad Toeftand
van den Roomsch- Duit/eken Keizer, reeds vroeger ^'^°^"*^^
aan de magt der Panfen onderworpen was, van
welke de Romeinen zelve zich fomtijds zochten te

bc-

n K^E R K E L IJ K E

V bevrijden, maar vergeefs, Ifa/iê werd, gedurende
^^^ dit Tijdperk, meer en, meer aaa de Keizers ont*
HoofUil. trokken, en al het gezag dezer Vorsten beftond,
naC G. federt de XlUde eeuw, in dit land alleen daar in,
l^?'!^?^'dat zij zich te Rome door den Paus lieten kronen i
^> hoe veel oorlogen ook fommige Keizers voerden ,

om fialië weder in hunne magt te krijgen , zij kon-
den 'er geenen vasten voet in vestigen. De in
Duitschland in de XUde eeuw ontdane partyen vaii
GibeUinen en Welfen^ of Keizerlijken en Pausch»
gezinden^ vervulden dit fchoone land, inzonderheid
Lomhardyen^ met krijg en verwoesting; in Opper^^
Italië ontftonden , behalve andere » inzonderheid
twee vermaarde Gemeenebesten , die allengs zeer
magtige zeemogendheden werden, dat van Fenetien
en dat van Genua; en een afllammeling der iVbr-
mannifche Vorsten, rogier, vereenigde het geheele
Beneden-Italie met het ËiUnd Sicilië j. en dwong den
Paus hem als Koning der beide Sicilien te erkennen ,
fchoon hij vervolgens als Leenman aan denzelven den
eed deed, en zyne zijde tegen het gezag der Kei-
zeren (lijfde. Zijn Rijk kwam wel naderhand aan
het Zjf^/^^/xc/i- Keizerlijke Stamhuis; maar door de
Staatkunde der Pau(èn maakte een Fransch Vprst,
KAREL van Anjou^ zich van dit Rijk meester, in
welks bezitting hij zich, door den dood der beide
jonge Prinfen, konradyn en frederir van Oa^*
tenfjk^ zocht te bevestigen; doch in h^t jaar.iaSa
verloor hy het Eiland Sicilië weder door den moord
der Franfchen , bekend onder den naam van de
Siciliaanfche Fesper.

GESCHIEDENIS. I3

ïn lief jaar 1395 werd jÓan galeazzo^ uit den V
Hiüze rsseontl^ tot Hertog van Milaan gemaakt^ »^^
«n nadat het Huis van Visconti was uitgeftorven , HoofdiL
werd het door het Huis Sforza opgevolgd , tot na C. G,

TflSf I07^a

dat de Franfchen het veroverden , waar na het \^^ ^^J^^
een. twistappel tusfchen hen en de Duitfche Kei- « -
zert werd. Ook werd amadeüs VIII Graaf van
Savoyë in het jaar 1416 door Keizer sigismünd tot
Hertog verheven. ~ In Middel- ///ar//S was Florence-
^en aanzienlijk gemeenebest, alwaar het Huis il/«rf/-
«15 of Medici grooten invloed had , uit hetwelk
<36SMUS MEDicis zich vcrdienttdljk mankte, en den
naam van Vader des Vaderlands verwierf. Zijn
Kleinzoon LAüRENTiüS,.die tot |iet jaar 149a re-
geerde, was inzonderheid een voorftander der ge-
leerden , die de Griekfche vlugtelingen milde-
ligk onderhield. Voorts handhaafden de Pau«
fen , die eenen ' gertiimen tijd te Jvignon hun
verblyf hadden gehad , zich , nadat martinus V in
het jaar 1417 weder het eenigst Opperhoofd der
Westerfche Kerk geworden was, in het gebied van
Rome , en den Kerkdijken Staat. Menigvuldig wa- ^
ren de oorlogen in de^XIV en XVde eeuw in Italië^
over Napels en Sicilië^ en tusfchen de Venetianen
en Genuezen enz., welke hier te befchrijven ons . ^
buiten ons bedek zou afleiden.

De Franfchen ondernamen op het einde der Xlde Staat van
eeuw , den eerden der kruistogten of heilige^'oorio* F^ankryk
gen , waar in zij vele menfchen , geld en andete
^oordeelen verloren , maar in befchaafdheid van ze-
den ^ aardrijkskunde en fcheepyaart en andere we-
ten-

"^"•^"— ^■^-^-■^■i^"^^»«Bi»Wl^P*W^r^P^P"i^»«BPWB»i»«W^^W^^^^^^^»^i««^^MWaWP"PBP»»P""»WI

f

14 K E R K E L 5 K E

V teiifch^pp^Q wonnen. Dit gebeurde onder de Te-*

^J* geringrvan filips I, die in het jaar iieS door zl>

Hoofdfl, "en 2oon lodewyk VI . of den Dikken werd cjp-

uaX. G. gevolgd. Dasjr de Grooten des Rijks, die zich

tpi^iSrl ^^^^ '^^ ^^*^^ nopmden , omdat niemand den aop
* uu. . . deren iet wilde toegeven , de magt der Koningeii
tot hier toe. zeer bepaald hadden gdiouden , leid^
de^e Vorst zich toe , om het gezag der Koningeo
uit te breiden^ W9ar toe hem zijn. wijze Staatsdie-
naar suGEa* ijverig de hand bood^ dien hij daarom
den Vader des Vaderlands noemde» Zijn Zoon i.o«
PEWYK VII, die 43 jaren vsm het jaar 11 37 tot
liio regeerde, is meest vermaard door een kruis-
vaart , welke . geheel vruchteloos afliep. Z^ Zoon
F£LiPS' AUGUSTUS was een ondernemend en fchnm*
der Vorst , die het Koninglijk gezag verhief,, en aan
de Engelfcheii een aanzienlijk deel van hlinne Laii«
den in R-ankryk ontnam. Hij had, in het Jaai

ïa23 , : LpDEWYK VUI ziju^ ZpOH tOt Op^olgfer^

ctie.niet langer dan drie jaren regeerde, hebbende al
di^n tijd den .oorkig voortgezet tegen de onfchuldigc
Waidenzin m , ^lbigen:^n ^ tegen welke de Faut
eenen kruistogt had hten prediken
LODEwijK Zijn Zoon en opvolger lodewyk K was eet»
Heilige. 8^*^^^^^^^S Vorst, die met wisheid, Kefde tot g&4
regtigheid en goedheid regeerde, maar de verkeerdö
r ' begrippen van godsvrucht , aan zijn' tijd eigen, de-
den hem overhellen tot bijgeloongheid^ welke faenr
twee kruistogten deed ondernemen, in den eerften^
werd hij door de Arabieren gevangen , en óp den
tweeden met e^. groot gedeelte van zijn leger

door

GESCHIEDENIS. tg

door eene pestsiekte weggerukt, in bet jaar ia7o« V
Hij werd door zgnen Zoon filips UI , de Stoute »om
i>ijgenaatnd , opgevolgd , die na eene regering van Hoofdft:
1$ jaren in het jaar 1185 overleed. na C. O;

-Zijn Zoon FILIPS IV de «S^Ao^»^ »' een- we*- J^J^^
zaam Vorst , gaf aan den Burgerftand eene plaats i
onder de Rijksftanden , en verzette zich moedig te- "^^^ ^^
leen de heersebzucht der Paufen, doch naderhand
4net den Paus- éamenfpannende , roeide • hij de mag- ^e Seho^
^ige en rijke Orde der Tempelieren uit, waar bij ve- ne«
Ie wreedlieden gepleegd werden.

> De drie volgende Komngen lobbwy&X Ht/fftn , of Eittdedor
^Tiifistkttckftge; pilips V de Lange ^en karel IV'^^?[^"S
de ScAoone 9 regeerden fleehts weinige jaren; met Huis vat»
den laatften eindigde de regt nederdalende linie der capet.
nakomelingen van hugo capet , en de kroon van
Fi-ankryk ging over in het Huis van Falois.

filips VI was de eerfte Koning van Frankryk , uit filips VI
het Huis van Palois. De aanfpraak , welke de Koning 'vanValoif
van Engeland^ eduard III, bij itze gelegenheid op
de kroon van Frankryk maakte , bragt meer dan éénen
oorlog te wege tusfchen de beide volken ; de EngeU
fckenmvakten zich meester van Caiais^ welke fiad
zij lange jaren hebben behouden. Maar daartegen ge-
lukte het aan filips, het Graaffcbap Burgohdie^
of het Daufinè , aan zijne kroon te hechten , zijnde
hem hetzelve afgeftaan door den laatften bezitter
HUMBfiRT , onder voorwaarde , dat ^Itgd de oud-
Ile Zoon des Konings van Frankryk , als Graaf
van dit Landfchap , den naam van Daufin zou dra-
gen.

' Zijn

i6 KEREELUKE

'V Zijn Zoon joannes de Go^de^ die fijnen Vader

BOEK in het jaar 1350 was opgevolgd , werd door den

Hoofdlt. EflgcUchen Prins bduard, de Zwarte Prins ge-

.naC. G. noemd, geflagen en gevangen naar Engeland ge*

Jaario73. y^^^^ g^ moest aan de Engeljbhen een groot deel

^^ van Frankryk afRaan.

JOANNES Zijn Zoon en opvolger karel V de Wijze ^ wist
^^ ^' het echter door ftaatkundige handelingen en llstea

de Wijze! ^^^ ver te.bceQgen» dat de Engelfchen bijna alles,
wat zij veroverd badden, weder verloren, behalven
de llad Calais.

harelVI. Doch onder karel VI, zijnen 2^on, die in cene
krankzinnigheid verviel, welke hetn tot zijne dood
bgbleef, heroverden, de Engelfchen^ onderfteund
door den Hertog van Burgondië ^ aUes ^ en bragten
het zoo ver, dat 'er in het jaar 1420 een verdrag
werd getroffen, volgens hetwelk hun Koning hek-
DRiK V, na de dood van Koning karel, als des-

^ zelfs opvolger in het Franfche Rijk zou erkend

worden,

karblVII Korten tijd daar na nam de kans weder eene geheel
ilrydige wending; en karel VII, Zoon van den
krankzinnigen karel, kwam door zijne ftandvas*
tigheid en goed geluk alles te boven ; zynde de
^oed der Franfchen opgewekt door een boeren-
meisje, JEANNE d'arc, gemeenlijk de Maagd van
Qrleans geheten, die in het jaar 1429 eene Godde-
lijke verrchijmng voorwendende , zich aan het hoofd
der benden (lelde, en vele (loute ondernemingen bij-
woonde; en bij zijn overlijden in, het jaar 14.61 had
KAREL geheel Frankryk , Calais uitgezonderd , we-
der

GESCHIEDENIS. 17

étt onder zijne heerfchappij , waarom men hem^ den V
titel vaö den Zeeghafiigen gegeven heeft. Hl} wa» ^^^
onder 'de Koningen van Fiattkryk de eerfte , die Hoofdft.
beftendig eene geoefende ftaande krijgsmagt onder- na C. G.
hield, en die zonder bewilliging der Staten nieuwe [ot^si?*
belastingen uitfchreef. ' ■

V

LODEWYK XI was een Vorst van wreeden en ge* lodewitk
veinsden gemoeds - aard , die den grondflag gelegd *
heeft tot de onbepaalde magt der Ftanfche Konin-
gen , waar toe hem alle , zelfs de oneerlijkfte midde-
len , ten dienst moesten ftaim ; deze leide ook de
Posterijen in zijn land aan, en voerüc cent^ ürenge
Burgerlpe regerfng in.

Zijn 2^oon KARBL VIU daartegen was een goed- karel
aardig Vorst. Deze veroverde en verloor even ^^^^;
fchiel^k het Koningrijk van Napels j maar hechtte
daartegen het Hertogdom Bretagnt voor altijd aan
Frankryk,

' Na de dood van karel VIII, beklom zijn Broe- looewyx
der LODBWYK XII, Hertog van Or/?^^j, den troon ,'^^
die insgelijks verfcheidene oorlogen in Italië ge-
voerd , maar zich nog grooter roem verworven
heeft, door zijne zachte ^n weldadige regeriiig, zoö-
dat men han daarom den Vader van zijn Volk,
noemde.

JDe laatfte Koning van Frankryk in dit Tydperk j francoii
PRANCOis I, Neef van lodewyk XII, fcheen Juist ^'
gefchikt, om den voorfpoed. van dat ^i}k den top
te voeren; de Ftanfchen hebben hem daarom det^
Groeten t maar ook, wegens zijne befcherming en
aanmoediging der wetenfchappen , met nog fchooner

XV. Deel. B ty*

it K K R K E L ir K E

Y ^^ t- d^ Voiier ékr WeUnfchappeH genoeoid. 2^

^^^ . 9« regering naai efencn aanvang met bet jaar isij.

HóQfdftt ^ Spanje breidden zicb de Cbristea Koniagrykeo

naC. G. in h^ huitfte Tijd[7ak daar geftieht^ io bet tegeiH

j^j^J^* woordige van tp tot tijd verder uit, tot dat de

-^ — --> heerfchappij der Arabieren in dat land geheel ver-

Slaat van ^ietigd werd. alf<wsüs VI, Zoon van vbrdi*

^ANO dm Grüofen:^ ontnam hnn in het jaar X0S5

Teiedo^ en voegde het big KastiUii Cordoya wefd

isK bet jaar la^é bemagtigd door perdinand lü,

^ den. HeiUgen^ benevens Sevilla^ Xadix en znm

4ei^ plaaifen. 2^|n Zoon alponsqs X, ook ^r

Wijze bijgenaamd , die in het jav ias7 ook tot

J>iii$fc^ Keizer gekoren was, maar om deze

W^idigheid te handhaven geene moeite deed, ver-

me^terde het AtMsch Koningr^k Murcia. Ai,«

IQiïfSiJS de Overwinnaar ^ Koning van Arragum^

Saragosfa in- hèt jaar 11 18 veroverd hebbende^

m^aakfe die ftad tot zijne Hoofdftad. Op deze w^-

tp hadden de j^ahieren in het begin der XlVde

eeuw ni^t vep} meer in Spanje overig dan het Ko-

^qgrljk Grüoada. In de laatfie helft der XVde

eeqw waren de overige Landfchappeo onder de

nagt van fvrdinand^ en isabella vereenigd, en

nu viel eindelijk ook het Rijk van Granada^ na

e^nen tienjarigen oorlog , in het jaar 1492 , aan deze

'beide Koningen oi handen, die, door hunnen ijver

vpof cle uitbreiding van het Christen geloof, en de

gedwo^gene bekeering van velen hunner nieuwe on^

derdanen , voor zich en hunne opvolgers den tijtel van

JSdt/fotijks of Reff zinnige van den I^us bekwamen»

Reeds

GÊSCHI£I>£Nia. 19

Reeds 'federt de XlVde emw wsünm-de JTuf V
narifche Eilanden ontdekt ^ en eene bezitting vaa ^^
het Rijk van Kastilien geworden. Doch inr iiet- Hoofdft
2eUBe jaar, in hetwelk 'C^anada veroverd werd>, na C. G.
werd eene veel gewigtiger ontdekking' gedaan^ te I^J'J^JI*
weten, van Amerika^ door den Genuees chris»
iroFF£L coLUMBus ; het door hem ontdekte land Oa^k- «
kreeg vervolgens dezen naam Amerika naar am s** ^'^^^^^
MGo vBSPucci van JPÏorence; ook heeft mén hc^ doorciiiu

den' naam van Westindien gegeven;; Op eene on- ^^^^^^

^ . bvs»

menjR:helijke wijze misbruikten de Spanjaarden deze
belangrijke ontdekking lOt Voldoening van hunntf
goudzuchc, vermoordende vele hondierd diiize&dea
der ongelukkige Inwoners , en de overigen toc
flaven en Jestbeesten vernederende. Vervolgene
maakte ferdinand zi€h door list en geweld in bet
jaar 1505 meester van het Koningryk der büde SU
cilien ; in het jaar 1509 van eenige zeeplaatlèn op
de kust van Afrika^ en eindelijk ontnam bij den ;

Koning van Navarre^ in het jaar 151 2, onder eea
nietig voorwendfel, de helft van zijn Rijk, te we-
ten. Opper •Navarre^ van de grenzen van Arragon
tot het Pyreneefche gel^rgte. Du5 grondvestte hij
de grootheid der Spaanfche Monarchie , geholped
door zijnen Staatsdienaar, den Kardinaal ximenbs,
en zelfs door zijne Gemalin isabella, doch vedat
door middelen, welke de eerlijkheid niet kon billi}-
ken; en zonder dat de geestvermogens der Spaan-
fche Natie tot iet anders dan tot rijkdom en verove-
ringen werden opgewekt. In het jaar 1516 werd
KA&EL Koning wzn Spanfe^ die zich als Keizer

B 2 van

V

M KERKEL9KB

V nn^ Dmisdtlémd onder den jnani iran ka&bl V

■^ £00 faeroemd gemaakt beeft.

HoofdlL ^ hetzdfde Hatf^eOaiid» wdks groodle gedesU

na C. G. te door Spanje beflagen wordt, werd in de XlUe

l^^^^eeow bet R^ van Portugal gefticbt, bevattende

• * geno^zaam bet oude Lufiianiij en bebbende 29*

PonogaL nen nieuwen naam nav de baven bij Cn/r , Portut
Calc oi Porto Cak. De Koningen van Kmstilien
badden dit land reeds in het midden der Xlde eeuw
aan de Arabieren ontnomen , en alfonsus VI ver-
klaarde in bet jaar 1095 zijnen bloedverwant hen-
prik van Burgondien tot Graaf van P rtugal j
wiens Zoon alfonsus in bet jaar 1139 bij gele*
genhdd eener groote overwinning op de Arabieren
als Koning werd uitgeroepen. Hij veQgeesterde ook
Usboa of Lisfahon , maar moest aan den Paus voor
de bevestiging van d^ Koninglgken titel eene jaar-
lijkfche fcbatting in goud beloven. Zyn Zoon
SANCHO .of SANCTius , de Bcvoliêr van zijn Rijk
genoemd, vergrootte hetzelve door de bemagtiging
van bet Koningrijk A/garve of AlgarUe^ binnen
welke grenzen Portugal ièdert in Europa gebleven
is. DioNYsius de Regtvaardige^ die van het jaar
1 279 tot 1325 regeerde , worde geprezen als een
uitmuntend Vorst, die niet alleen de geregtigbeid
handhaafde, maar ook aan zijne onderdanen liefde
voor den landbouw, fcheepvaart en koophandel in-
boezemde, en de wetenfchappen begunftigde. Ko-
ning JOANNBS goeder gedachtenis^ die in. het jaar
13S3 den troon beklom, (lichtte de rust en orde
in zyn Kyk, door IJtfaboii tot den beftendigea

Ko.

GESCHIEDENIS. ii

Konif)kl$cen Zetel te maken; deze bragt in /ffrika v
Ceuta onder zijne magt , en breidde de (bbeepvaart *^^*
der Pertugezen ongemeen uit , welke zijn Zoon Hoofdft.
HENDRIK op allerhande wijze Aanmoedigde. Na hetvoaC. G.
jaar 1418 drongen de: Portugezen ver* voorbij her ["^J^^^*
voorgebergte Non^ in het Noorderdeel van jifrika -
door; en ontdekten onder anderen het Eiland Ma^
dera; en na h^ jaar 1433, toen deze Koning ft!erf,
een groot deel van bet vaste laöd van Afrika; iiet
Groene Füorgebergte j QCabo Ferde^) en de Eilan-
den voor hetzelve, als ook de Azorifche Eilanden.
Toen jOANNEs U de regering in het jaar 14»! aan?^
vaard had^ vestigden de Portugezen zich opd»
kust van Guinea^ voeren onder de Linie door ,
kwamen in het Koningrijk Congo^ en ontdekten ein«
delijk op den zuidelijkften uithof van Afrika y om
het naderhand zoogenoemde Foorgebergte of Kaap
de Goede Hoop , eenen nieuwen en korteren weg tef
zee naar Oostindien, welken vasco de güma in
het jaar . 1498 het eerst bezeilde. Vervolgens maabi
ten de Portugezen in Oostindien groote veroverin»
gen, zoodal dQ.Oostindifche handel uit de handen
der Fenetiamn in de hunne overging , waar door
hunne zeemagt en rijkdommen meer . en meer töena«
fiien. Zij misten wel de ontdekking van Amerika^
welke hun aangeboden was, maar geraakten evenwel
in het jaar 1500 in het bezit van een der grootfte
en ry kfte landen van hetzelve , namelijk Brafilien.
De wijze regering van Koning emanuel , van h^
Jaar 1495 tot 1511 , welke de gouden eeuw van Por^
$ugal genoemd wordt , hielp alle deze . ontdekkingea

B 3 en

.■j».."* ,j>rn^vt»J9uww

m^wm^

M

K E R K E L If K E "

V/ en voordeden begunflSgen, onderftéunèii , ten linttè
■®" maken en tergroot^^. .
Hpofdft. IQ JEngeland regeerde l^baiog willem de Fèrove^
nv^CG, raar xXl Nórniandü^^ dit door hem veroverde Rijk

wWn* ^^ ^^ ^*^^^ ^^'7' ^^^^ ^^ midden der Xllde
■ > eedW kwam de kroon visüi hendrik ü. Zoon van

E^^L^ eenen-Grarf van Anfou^ die eene Eifprinfesfe uit het
Normannifcht Huis van willem den Veroveraar in
hirt^eiijk h^ , waar dobr de Engelfchen aanzienelijke
bezittfiigen in frankryk verkregen; ook bemagtigde
HENDRIK: II in hét jaar 1171 het' Eiland Ierland.
HENDRiics ^oon RicHARD was krijgszuchtig , en
kivam in Het jaar 1 199 'in eenen oorlog jnet FVanh^
ryk om het leven. Zijn Broeder joan-, die hem
opvolgde 9 vedoor door zijne eigene fchuld , bijna
aHe dé bezittingen in J^ankryk^ behalve Guyenne.
Hij geraakte ook met^ den Paus in twist, die zijn
Rijk aan den Kbnfaig van tVankryk aanbood , zoo-
dat joANT hetzelve alleen door de laagfte vernedering
voor den Paus behield; ook had hy de liefde en
achting ziener onderdanen al voor lang verloren.
De Geestelijkheid en de Adel persten hem in het
Jaar iai5 het groot Charter of den grooten Frij-^
heidsbrief af, doo^r welken voor de geregtighdd ^
den eigendom, burgervrijheid en andere voorregten
ider Eng^fcheH zoo gezorgd werd, dat deze zich
nog fteeds op denzelven beroepen. De regering van
AENÓRiK m, die langer dan 50 Jaren duurde, was
Voor de Engelfchen drukkende, dewijl deze Koning
met den Paus zamenfpande, om zijne onderdanen
te plunderen, maar daartegen kreeg in bet jaar 1265

'de

GESCHIEDENIS. «s

^ |^ck)te Volksvergadering, het Pmriemim gt- V
naamd) haar volle beflag, en werd onder de rege* *^
ring van edua&d I in het jaar 1195 aigeneen, ver> Hbofdft»
deelende zich federc in twee hoiaen , het Honger- ^ C. G.
Jim , bcftaande uit de itergadodng der Bisfehoppen {S\'s3-
«n van den Hoogen Adel , en het Lagerhuis in 4e
Afgevaardigden der Graaflchappen of Proiwiden,
Xleden en vlekken* Deze Koning, die cot het jaar
1307 leefde, veroverde ia het jaar 1184 het Prinê*
dom Wailh^ ook onderwierp Uj het Koningr^
Schdtlani aan zich , en wordt geroemd wegens zijne
Arenge handhaving der wetten, waarom men heit
ook den mam van den Engel fcken |usTimANtJi
tgegeven heeft. '

De lange regering van eijiien Kleinzoon eouar*
UI van 5e jaren, beginnende met het jaar 13^7^
was fchitteiend in vooièijgaandea krijgsroem* H$
maakte aanfpniak op de icroon van Frankihjk , em
onderwierp zi<^ een gSroot gedeeke van dat Rp,
i^oomamelijk , nadat :rijn Zoon eoüard , de Zwaru
Prins genoemd, in het jaar 1356 eenen Koning van
jpyankryi zelven gevangen had gekregen* Doch al-
les ging nog onder deze zelfde regering wed^ Vém
loren. Duurzamer waren zijne verdiènftei 1>0 de
"Matte zdve, aan welke bij den vrede binnens tanda
veitekerde, onder zoo vele builenlandfche <x>rtogen,
^ok bevestigde hg de regt matige •vrijheden der Eft-
gelfchen, èn bevorderde hunne wollen mttlofaktif-
ten, die voor hun zoo gèwigtig waftw. Onder
«ENDRiR V werden de Effgel/cien federt het jaair
1415 andeamaal tteester vao een gsoot éèel van

B 4 tyoMi*

s4 KERKELIJKE

V F^ankrjk^ en hendrk werd zelfs iü het jaar 1425
>^^ aldaar als opvolger van den troon eikend, maar

Hoofdft. ^^^^ '^J ^^^ i^^^^ ^^^ ^ ftierf , |pu)g niet alleen

na C. G. deze hoop ^ maar ook door verfcheidene zamenloo-

Jqj"j[|* pende oorzaken, alle de Franfche landen, behalve

i Calaisj verloren. Daart^en vielen de Engelfchen

in eenen burgeroorlog, die dertig jaren duurde, en

de oorlog der witte en roode Roos genoemd wordt ;

aan welke eindelijk h£ndrik VII in het jaar 1485

een einde maakte , en den Partiigeest uitdelgde ,

terwijl hij zelve onbepaald doch tot voordeel des

Jands regeerde, alzoo hij alle pogingen aanwendde,

om de zeevaart en den koophandel aan te moedi*

gen; men heeft hem den eemaam van den Engel*

fchen SALOMO gegeven. Hij werd in het jaar 1509

ppgevcdgd door zgnen Zoon hendrik VUI, die

met meer fchittering dan ware grootheid regeerde,

en in verftand ver beneden zijn. Vader was.

Schot- EDUARD I, Koning van Engeland ^ had wel in

• het jaar 1295 den toenmaligen Koning van Schot •

land gevangen, en genoodzaakt, om hem zijn Rijk

sif te fiaan , evenwel vond de Zoon van den onge-

lukkigen Vorst , robert bruge , middel , om zich

weder in het vad^lijk Rijk te vestigen, in het jaar

4363 , en niettegenftaande deszelfs Zoon david

BRUCB in lïet jaar 1346 insgelijks den Engelfchen

in handen viel , en eerst na verloop van elf jaren

lijne vrijheid wederkreeg, bleef nogtans Schotland

een afzonderlijk en onaf haidtelijk Koningrijk ; in

hetwelk in het jaar 1371 het Huis stuart op den

troon makte» hetwelk echter geftadig met binnen*

land'

GESCHIEDENIS. aS

landfche onlusten, verwekt door den Adel en de V
Geestelijkheid, te worftelen had, en zich naauwe- *°«
lijks daartegen en tegen de EngcUchen kon ftaande Hoofdft.
houden. na C. G.

Langzaam vorderden de Noordfche Volken gedu- lo^Jc^y]

rende dit Tijdperk in befchaving van zeden , maar *

bleven, naar hunnen ouden aard, ffeeds krijgshaftig. Staat der
Inzonderheid vfeti Denemarken ten opzigt der befcha- fcheKo-
•ving veel verhinderd door aanhoudende bhinenlandlfhe ningrij-
onlusten en oorlogen, waldemar I, die van het ncajarket
jaar 1157 tot 1181 regeerde, maakte wel vele ver-
overingen in de Wendifche landen , we\kc thans
Mekkehnburg ca Pommeren heeten , waarom hQ
zich Koning der Wenden noemde; ook vermeester-
de zijn Zoon knut VI, die in het jaar laoa over-
leed, een deel van Holfiein^ het Lauenburgfche ^
Lubekj en zijn Broeder waldemar FI Hamburg
tnzj, , maar deze laatstgemelde Vorst werd van
eenen Duitfchen Graaf in het jaar 1223 gevangen
genomen, waar op na zijne dood in het jaar 1241
het Deenfche Rijk honderd jaren lang in vreefelijke
verwarring geraakte; erich VI, die in het Jaar
1319 uit het leven fcheidde, deed wel alle poging,
om het kwaad te doen ophouden, door eene nieu«
we wetgeving, en het aanmoedigen van geleerdheid,
maar kon zijn doel niet bereiken , en zijn -Zoon
CHRisproFFEL II wetd door twee Graven van HoU
fietn , die zijn Rijk genoegzaam verdeeld hadden ,
zoodanig beperkt , dat hij naauwelijks iet meer dan
den naam van Koning behield, en na zijn dood in
h^t jaar 1340 had Denemarken zeven jaren lang

B 5 geetf

t5 itÈRKELIJKE

V geen' Koning. Maar waldemar in had het
BOEK iqIi^^ de rust te berftell^a^ en het geza^ der nvetten
Hoofdft. weder te vesti^m

na C. G. Toen deze Vorst in het jaar 1375 overleed , werd
tot^is 1 7! ^^J opgevolgd door olav , Zoon van z^e Dochter
•^*- — MARGARETHA , getrouwd Biet den Koning van Noor*

Noorwe- ^egen* oi/av , nog maar een kind vin tien jaren ^

cjèXL met ^

Dene ^^^^^ '^ ^^ J^^ ^^ <>ok h^ Rijk van Noerwegen

marken van zijnen Vader, welk Rijk fcdert met Denemar*
'^ ^ ^ ken verbonden gebleven is*
ittARGA* Dewijl OLAV reeds in het jaar 1387 overleed ^
Kwüngin' ^^'^vaardde zyne Moeder margarbtha de regeriofr
der drie der beide Koninpijken van Denemarken en Noor--
J^oord; wegen ^ waar bij sij, in het volgende jaar, ook
^^ *^"^ Zweden voegde; hier op deed z^ in het jaar 1397
te Calmar eene altijddurende vereeniging der drie
Noordfche Koningrijken vastllelkn , volgens welke
deze , onder eenen pmeenfcbappelijken Koning , ettc
zijne eigene wetten en regten bezitten, maar alten
dezelfde voorregten genieten zouden, margaretha
handhaafde zich in het bezit dezer Rijken tot hare
dood in het jaar 1412» Maar haar opvolger^
ERicM, haar Zusters Zoon, Hertog van Pommeren^
eerfte Koning van het Noorden^ werd in het jaar
2439 door de Zweden afgezet, en de vereeniging
van Cofmar geraakte aan het wankelen , omdat de
Zweden meer en meer voelden, dat de Denen zich
eene meerderheid aanmatigden, welke nj niet duidett
konden, erighs Zusters Zoon , christoffel ,
een Hertog van Beyeren , Was de eenigfle zooge«
Boemde Üniekoning^ wiea oök de Zw^en tot 2djii

dood

GES CHIEDENIS. «7

dood in het jaar' 1448 toe, gehoorzaamheid beWe* v
zea. — Vervolgens kwam christiaan I9 Graaf ■**•
vaa Oldenburg en Deïmenhorst ^ aan de i^nng,{{oQ£^
in wiens Huis de Riteen van Denemarken en Noer* na C. Gé
wegen federt geWeVeir. zijn; maar de Zweden^ ^''^ toTi^il*
dan eens eigene Koningen uit hun. midden verkozen , , .

dan eens aan zekere C^peifaoofden het gebied toe»
betrouwden. Verzetten zich van toen af tegen de
roering der Deenfehe Vonten; fchoon christiaaiI
II in het jaar 1520 de vereéniging der drie Neorik
fche Koningrijken nog eenmaal, doch ilechts vooc
drie jarén , tot ibiiid biagu

In het begin van dit Tijdperk had Noorwegen z^* Noorwe^
tte eigene Koningen , die den bilden roem der Noor* S^Q-
mannen ter zee bleven handhaven, magnus UI^ of
de Dappere , kwam , in eene onderneming , om ler*^
land te vermeesteseo , om het leven, waar. na de ^
verdeeldheid z^ner Zonen eene kngdixrige bron van
verwarringen was; in het jaar 11 84 verhief zich su^*
ERRER door Zijne dapperheid op den troon, en leidè
zich toe , om de zeden van zijn volk te verbeteren,
HAKON VI, die tot het jaar 1263 regeerde, herftddè
êindelgk de binnenlandfche rust volkomen, door
een flreng verbod, dat nkmand, op eigen gezag,
de di>od van eenen Jbloedverwant zou mogen wree^
ken. Zijn Zoon magnus VII moest wel, in het
jaar 1266, het Eiland Man en de Hebridifche Ei-
landen aan Schotland afllaan , maar verwierf zich
daartegen bij zijne onderdanen den roemrijken titel
van Verbeteraar der wetten.
Bg iA Z¥^n werd het Christendom eerst hi het Zweden.

mid-

sS KERKELIJKE

V midden der Xllde eeuw volkonen niee3ter van het
•^ Heidendom , hetwelk zich tot hier toe nog gehand*
Hoofdft i^^^^^ h&d; omtrent dien tijd werden de Zingenen
saX;. G. Gtahen onder eenen Koning erich VU vereenigd^
tw'i^i?' ^^^^ voorzaat erich de Hmlige een begin ge-
maakt had met Finland te veroveren, alwaar h0
de ftad Abo itichtte. In dezelfde eeuw kwam bet
magtige Huis der Fhlkunger op den troon , welks
hoofd BiRGER , in naam van zyoen hed jongen
Zoon, Koning waldemar, tot het jaar 1266 r&»
geevde , en zich bij zijn vaderland door het hand-
haven van fact regt welverdiend maslkte. Hy fficht«
te de ftad Stokholm^ die naderhand de Hoofdflad
des Rijks geworden .is. Zijn jongfte Zoon biagnus*
zorgde insgdijks vxK>r de .inwend^e rost , en deed
veel, om zijne onderdanen te befchavea, ook vero«
verde hg een gedeelte van Lapland^ — In het Jaar
asao verloor hun Koning birger zijn Rijk in een
nlgemeen oproer , om het vermoorden van zijneo
Broeder. — Zijn Broeders Zoon biagnus werd in
het jaar 1363 afgezet; zoo als ook deszelfs Zustert
Zoon albert , te voren Hertog van Mekkelenburg ,
^ waar na de Zsveden in het jaar 1388, zoo als wij
reeds gezegd hebben, margaretha, die men de
CEMiRAMis van het Noorden genoemd heeft, voor
hunne Koningin erkenden; doch vervolgens herhaalde
keeren beproefden , zich van de Deenfche Vorsten
weder los te maken en te ontflaan.
Ruilknd. Nog veel minder dan de Noordfche Rijken vor-
derde Rusland , gedurende dit T^dperk , in be-
Cchaafdheid. Daar dit . mtgeftrekte land federt.de

ver*

- r

i

GESCHIEDENIS.

«9

verdéeling van hetzelve onder de Zooen van wla- v
DiMiR den Grooten , door gedurige oorlogen der »<«»
Grootvorsten van deze bijzondere gedeelten, inwendig Hoofdft.
verzwakt was, werd het van het jaar 1136 af lig- na C. G.
telijk onderworpen aan de MogoUen en ^^zelver JJ^J^JJ*

Khan of Chan van Kaptfchak^ tot dat omtrent het .'

jaar 1362 demetrius UI zich van derzelver over-
heerfching ontfloeg, en zich op den troon hand-
haafde, hebbende de ftad Motkau of Moskwa, die
in het jaar 1147 gefficht was, tot zijne Hofftad.
Onder zijne opvolgers verloren de Rusfen echter
verfcheidene Provinden van laet Kij)t ; ook ontfton-
den onder hen in het einde der XlVdc eeuw de
Kofakken. - Eindelijk wierp iwan wasiljewitsch
in het jaar 1462 alle overblijfTelen van afhankelijk-
heid aan de MogoUen geheel af, en veroverde het
Koningrijk Kafan. •— Zijn Zoon wasilei iwano-
wiTSCH,, die van 1505 tot 1535 regeerde, ontnam
;ian de Polen Smolensko 9 en breidde zijn gebied tot
boven Archangel uit.

Het Koningrijk Pokn , hoe zeer zijne onaf hanke- Poleik
lijkheid gelukkig verdedigende, leed echter van. tijd
tot tijd insgelijks veel van inlandfche verwarringen ,
door welke de voortgang der befchaafdheid (leeds
geftremd werd. ' De menigvuldige oorlogen , welke
bolbslaw H de Stoute ^vm het jaar 1170 af met de
Hongaren^ Rusfen en andere naburige Volken voer-
de, verbasterden zqne onderdanen zoodanig, dat
wetten en zedelpheid b^na niets geacht w^den.
Zijne opvolgers voerden weder enkel den naam van
Hertogen i na de dood van bolbslaw III, in het

jaar

|o KBRKELQKE

\

V jaar 113&5 weiden zijne landen onder zïjnt Zone»
^^ verdeeld, en daar door gelegenheid gegeven tot g&t
Hoofdft. durige binnenlandfcbe oorlogen. In bet jaar 1249
na C G. drongen de MogoUen ook 'in Polen ^ en verdrevra
loc^isir! ^^^^ Hertogen; in bet jaar 1295 nam PRZEMVszEr
f of PREMISLAUS, met bewUliging van den Paus, den

titel van Koning weder aan, maar werd kort daar
na vermoord. In zijne plaats verkoren de Polen
WLADiSLAW, dien zij Lokistek ^ of den man van
eene el lang noemden , omdat hi} zoo klein van per«
jCbon was, doch ook dezen zetten zij in bet jaar
1300 weder af , en droegen humie kroon op aan
WENZEL of WSMCESLAUS, Koning van Bohemen^
d)e tot bun genoegen tot aan zijne dood in bet jaar
1 305 toe regeerde , wanneer bij ftierf. Hij voerde on«
der ben bet gebruik van zijn Boheemsch gemunt geld
in , daar zij te voren van gemunt geld geen gebruik
gemaakt badden. -r— kasimir, die van bet jaar
X333 tot 1370 regeerde, verdiende den naam van
den Groeten. Hij fcbonk aan de Polen bet eerst
een gefckreven Wetboek; bandbaafde met firenge
onpartgdigbeid bet regt, en flrafte de misdaden ook
in lieden van rang; befcbermde bet landvdlk tegen
de misbandelmgen van den Adel, en gaf aan bet
Rijk bemuurde iReden; ook leide bij den grondflag
tot de Hoogefcbool van Craeau , en reisde zelfs
naar Pruis fen^ om daar van den Grootmeester der
puitfche Orde een voorbeeld van goede regering te
leeren kennen. In 1382 trouwde jagello. Groot-
l^ertog van Utthauwen , bet Christendom aangeno-
men bebbende, met hbdwig. Dochter van den Ko*

ning

i

GES CHIEDENIS. 31

idng LODBWTK, .die ook Koniug vaa Hongaryen y
was 9 en yereenigde zijn^Groothenogdom met Po/en» ^*^
Zijn oudfle Zoon, uladislaus UI, werd in h^t g^ofdil.
jaar 1440 ook Koning van Hongaryen , maar ver* aa C. G.

k)or , vier jaren daar na , het leven in eencn veld- :*f "^f^*
' •* ' lot 1517»

flag tegen de Turken. Zijn Broeder kashmir ID ■
was gelukkiger, en bragt het Hertogdom Mafovie^
en de westelijke helft van Pruisfen aan zijn Rijk»
zoodat de Duitfche Ridder -orde zich flechts roet
een gedeehe van Pruisfen moest v^genoegen. On-
der Koning albxandsr, die in het jaar i5o6ftierf,
werden Polen en Litthauwen volkomen met mal-
k anderen vereenigd. Maar de regering van sigis-
MUND f, van het jaar ifioó tot 1548, opende eerst
g^oote en gelukkige verwachtingen voor de Poolfche
Natie zelve, die ook voor een gedeelte in den vol*
genden tijd vervuld zijn geworden.

Sedert de Xde eeuw waren op de grenzen van Pruisfen^
Polen de Pruisfen bekend geworden , een Heidensch
Volk van oorlogzugtigen en geheel ruwen aard. De
veroveringen, welke de Polen in de Xde eeuw in
faun land maakten, tergden hen om verwoestende
invaUen in Polen te doen. Hier door werd C(»f«
RAAD Hertog van Mafovien genoodzaakt naar vreeoi-
de hulp om te zien. Deze Vorst noodigde tusfchen
de jaren 1226 en 1330 de Duitfche Ridders^ of
zoogenoemde Kruisheeren , eene Ridderorde bij ge-
legenheid der kruistogten in Palestina opgerigt ,
maar welke thans haar verbli$f in ItalX had , om
de Pruis/in te beoorlogen; omtrent honderd Rjd«
ders in getale verzdkl van eene menigte vrijwilli-

3a KERKELIFKE

V gers , en door verfcheidene Duitfche Vorsten ondet'*
^^ (leund, kwamen hier op in het land, en bedwon»
Uoofdft. g«" ^^ ^^n oorlog, die 53 jaren duurde , geheel
pa C. G. Pruis fen^ alwaar zij Thorn^ Marienwerder ^ Ko^
tor! 5 1^7.' ^i^g^^^g^^ c" andere (leden (lichtten ; nemende
^ — 1— voorts hun verblijf en vestiging in het veroverde
land; doch (goedig verbasterde de orde door voor*
fpoed en weelde, en hare heerfchappij werd zoo
drukkende, dat de (leden Danizig^ Thorn^ Elburg
enz. met den Adel van fVèstpruisfen een verbond
(loten tot verdediging van hare regten , en zich
in het jaar 1454 aan den Koning van Polen onder«
wierpen ; de Ridders , wier Grootmeester voortaan
zijn 'Hof te Koningsbergen had , werden voor het
overige van Pruisfen leenroerig aan de kroon van
Polen.
Honga- In Hongaryen regeerde van het jaar 1077 tot
^^^" 1093 Koning ladislaus de Heilige^ die aan zijn
volk een nieuw wetboek gaf. — Onder de volgen-
de Koningen werd - het Rijk , door de Verovering
van verfcheidene naburige landfchappen , merkelijk
vergroot ; maar onder de regering van bela IV vie«
» len de MogoUen in het jaar 1941 in hetzelve , en

richtten vreesfelijke verwoestingen aan. Toen in het
jaar 1301 met andreas III het oude Koninklijke
Huis van Arpad was uitgedorven , verkoren d«
Hongaren uitheemfche Vorsten tot hunne Koningen »
hetwelk het Rijk in vele onrusten en oorlogen in-
wikkelde. KAREL ROBERT , uit het Kouinklijko
Huis van Sicilië ^ regeerde van 130S tot 1342; zijo
Zoon LOOEWYR de Groote was in z^nea tijd de

mag<

I

GESCHIEDENIS. £3

toagdgfte Vorst van Europa , en léide den girondflag V
van de eerfte. Hongaarfche Univerfiteit te Fyfket" "^f*
ken. Hij overleed in 1382. Nu volgde eene in* Hoofdlh
landfche onrust, die verfcheidene jaren dunrde, tot °^ ^' ^'
dat Koning sioismund. Zoon van Keizer karel {orisir*
VI, die MARU, Dochter van loobwyk, getrouwd
had, de rust door goede wetten herftelde; aan hem
had de Hoógefchool van C^en haren oorfprong te
danken. Zijn Schoonzoon albert, die hem in het
jaar 1437 opvolgde, en die ook Keizer van Duitsch*
iand was ^ werd het Rijk na . twee Jareti door de
dood ontrukt. Thans waren de Hongaren verdedd
tusfcben zipen Zoon ladislaus, na 's Vaders dood
geboren, en uladislaüs. Koning van Pokn^ wel*
ke laatfte de overhand behield, maar in het jaar
1444 zijn leven in eenèn veldflag tegen de Turkeh
verloor, met welken hij den geflotenen ftilfland van
wapenen ligtvaardig verbroken hiid. Het Rijk werd
echter bij dit ongeluk dapper verdedigd door joan
VAN HüNYAD, Stadhoudcr van Zevenbergen ^^ttï3?
dapper en 'gelukkig Veldheer; deze floeg de Turken
en bemagtigde JVallachien^ terwijl een leger kruis-
vaarders onder een* Franciskaner Monnik joan van
CAPisTRANO in het jaar m6 dt Turken noodzaakte
de belegering van Belgrado op te breken.' De jonge
LADiSLAua aanvaardde de regering ^ die door inwen-
dige partljfchappen en de vrees voor eenen Turkfcben
krijg zeer onrustig was ; door zijne dood in het jaar
1458 kwam dé kroon aan matthias coRvmus , twee-
den Zoon van hünyad , die groote overwinningen
op de Turken behaalde , 6n aan de ^dere zijdf
XV. Deel, C M$^

H KE&K£LgK&

V Moravie, Silezië^ en zdls Wetnen in Oosienryk
^^ bemagdgde. Dewinp bij gedurige oorlogen voerde,
Hoofdft. ^^loren de wetten alle gezag , maar hq voerde een
aa C. G. nieuw wetboek in , hetwelk met alle ffiptheid werd
tot^isfr gi^^^ihaafd. . Hij bezat zelve grooee liefde vooi
■ de knnsten en wetenfchappen , en moedigde derzet

t^ beoefening aan; ten dien einde herileide hij de
vervalfenè HoogidBdiool te Ofi^en , alwaar hij de voor*
tveffetijkfle Boekerij van Europa verzamelde, inzon*
dertïeid vermaard door de menigte van Handfchrif-
len; ook tetde h^ de eerfte Bod^drukkerij en eeo
fiarreowaaniemingi^laats in zijn Rijk aan; maar zijo
opvolger ULADISLAUS n, die na z^e dood in 149c
op den troon kwam 9 firhoon onder zyne legerinj
hl het jaar 25x6 bet eerlle volledig wetboek bij de^
Hongaren tot ftand kwam , verzwakte het Rijk door
eenen ongelukkigen oork^ met de Turken.
Griekich * Gedm?ende dit Tijdperk ging het oudfte der Chris-
ri'kwn ^*^ Roken, het Griekfche Keizerrijk van Kon^
Konftan- fiantinopolen ^ te grond, nadat het zich, onder ve^
cinopolen t^azende ftaatsftormen en verwarringen , nog eenigéo
tigd had ftaande gehouden, alexius comnenus,
die in het jaar io8x begon te regeren, had veel
moeite met de kruisvaarders , welke bij hem verdacht
waren; geKjk dan ook eindelijk Konflantinopolen on-
der het voorwendfcl van eenen verdtevenen Keizer te
lierftellen, door een vloot kruisvaarders in bet jaar
ifto4 veroverd, en daar een Latijnsch Keizerrijk ge-
iliciit werd, zijnde boude wyn. Graaf van Flaandi'
ten , tot Keizer verkoren. Bij deze gefegenheid ves-
tigden de Grieken onder th£odorus lascaris te

Ui'

tikêa ét faofpkats ett' Éetel Vtt eeti I&mü Èleixer* ^
tijk , gelgk ook twee Vorsten lüt het geflacht dct ^^
Comnenen te ttüpèzus in Pdntui een Vorstendom Hoofdfb
oprigtén i, Welks Vorsten naderhand ook den Kd^ na C. G*
zerlijken titel ainnamen. De heerfchappg de? L^ii//- JjJ^J^il'
nen te KonfianilmpoleH duurde echter nïei langer
dan tot het jas^ laéi , wanneer de Griékpohê Kei«
zer van ZVïceii van Konftantinopolen wede? ittëttter
werd, fchoon hbt Grieifche Rijk v«l tijd tot tijd
Vérzwakte , voornamelijk nadat de TurktH ééü fiieüW
Rijk , het OttofAanntfche , In Ai^i^ gèlHcht haddem
Sommige Griekfche Keizers gedroegen zidl wd
moedig , maar inwendige verdeeldheden ^ tiH$teii
ove? den Godsdienst, oproeren enz. dedeü hetRijk^
ttieer en meer tot zijn' ondergang hellen ; de üeder*
laag van den Turkfchen Sultan baJajêbtié'i dift'
door TAMEkLAN of TiMüRBsa oven/fonneh Wetd 4
en de oorlogen van deszelfs Zonen onder malkander^
gaven wel aan den Keiler manuel, die in het jatf'
1391 aan de regering gekomen was, gelegenheid^
om het een en ander van zijn Verloren gebied té^
heroveren, maar ook deze verademing duurde hief
lang; Vergeefs zocht men het Rijk te reddéd^ doof
eene vereeniging van de Gtiekfché met de RóoMfcM
Kerk, waar toe de Keizer joannes in het }aal-
1439 in perlboti eene overeenkomst te Fïorence flooti^^
Deze vereeniging kwam niet tot ihnd ^ en dééd'
geenen dienst; en eindelijk werd Keizer &oï7StAi<«'
TtN XI in het jaar 1453 in Zdnftantsmpölén htlé^'
Berd, ett de ftad na eene dappere vetdedlging ibot
fiorm^ in welken de Keizer zelve het leVtfn vtrlöorv *

J<

KERKELQKE

V ingenomen, waar mede het Griekfche Keizeiri^ eeil
»0M ginde nam.

T

Hot)fd(l. Onder de Muhammedaanfchê Natiën oam een
na C. G, Rijk, dat der Chalifen te Bagdmd^ in dit Tijdperk,
Jaario73. ^j^ einde, terwgl een ander bet Turksch^Othoman-^

. , ' f^fche gedicht werd* Reed» federt de Xde eeuw

Turksch jegeerdcn de Chalifen van Bagdad^ van alle wereld-
SsSp Ujke magt beroofd , aUeenlgk als opperhoofden van
dien Godsdienst in deze groote en volkrijke fiad«
DeJaatfte dezer Vorsten, al most asem, werd in
het jaar las» ia deze Hoofdftad door de Mogolhn
belegerd^ ea daar bij van zijne eerde Staatsdienaren
bedrogen en verraden werd, werd de ftad veroverd^
de Chalif verloor zijn leven , en het Rijk , hetwelk
voor 'de Christenen zoo nadeelig was geweest, ging,

te niet»- . -

Toï: dit ongeval badden de Turken federt veis»
fchefdene eeuwen veel pegebragt. Honne Vorsten
uit den Stam der Seljukken hadden zich van het
middpn der elfde eeuw af in Klein - AsJi gevestigd ,
alwaar Nicea de Hoofxlftad van hmi gebied gewor-
den , was ; naderhand was Iconium , in l^tcr tijden
Conra , in Lykaoniê de zetel van dit Rijk. Onder
y de Sultans van Iconiun^ bragt Sultan rairobad de

magt van dit Rijk ten hoogften top, maar na des-
zelfs dood begon het te vervallen, en in het jaar
lajH ging het door de overmagt der Mogallen ge»
heel» te grond. Ook handhaafden de elf kleine
Koningtijken , die thans van eenige Turkfche Vors-
ten f£ Emirs m Klein 'Aai opgerigt werden, zich
niet lang. Maar de Vorsten van Th4man of Atha-^

' ntan^

GESCHIEDENIS.

37

«M»9 éie Bithynien bezaten, overweldigden ze al- V
l«i, en OTHMAN (lichtte omtrent het jaar 1300 bet .
Rijk der Othomannenj hetwelk nog beftaat; Prufa^ Hoofdit.
de Hoofdllad van Bithynien veroverd hebbende , na C. G* -
nam bij die tot zijnen Rijkszetel. Zijn Zoon or- |^Jr 17*
CHAN , die hem in het jaar 131 6 opvolgde, alhoewel
dedochtCT van den Cwiyj^A^» Keizer cantacüzenus
ter vrouwe hebbende , ontnam den Grieken Callipo^
lis in Thracien^ en zijn opvolger marad of amu-
RATH, die in het jaar 1360 aan de regering kwam,
Adrianopohn^ (lechts weinige tnljlen van Konjianti'-
nopoJen ; deze gaf den oorfprong aan de lengidfcherl
of lanitfaren^ de kern van het Turkfche vott-

*

volk. Vooral behaalde bajazeth of bajesid fe dert
het jaar 1389 groote overwinningen, tot hg in het
jaar 1402 door tamerlan of timur«beg geflagen
en gevangen werd. Zijne^ Zonen eenigen tijd over
de opvolging getreden hebbende, behield de jongde
MUHAMMED de overhand , die in goede verlland*
houding leefde met den Griekfchen Keizer manuel*
Maar zijn opvolger mürad of amurath II zette
de veroveringen op de Grieken weder voort , en
oorloogde o<* met de Hongaren ^ met welke hij in
het jaar 1440 eenen vrede of beftand voor tien jaren
floot, en toen de regering afftond aan zijnen Zoon
M UHAMMED , die zestieu jaren oud was. Moar , toe»
de Hongaarfche Koning den bezworen' vrede ver-
brak, nam hij op verzoek der Grooten van zijn Rijk
de regering weder op zich ; en als het nu in het jaar
1444 bij Farna in Bulgarië tot een' veldflag kwam,
Set AMURUTH bet oorfpronkelijk. verdrag op de fpits

C 3 cener

3» KERKELIJKE

V eener bms ronddragen, en riep God openlijk ah

^^^ wreeker aan ?an den mijneed* Ook behaalde hg

H^fdll. ^^ volkomene overwinning , waar na hq nogmaal

» C. G. d^ regering nederleide , die hij echter , om bec voordeel

Sr icT? ' ^ ^^^ * nogmaal op zich nam , en tot zgn dood
,'j..,' ' toe in het jaar 145 1 behield. Zijne wapenen von-
den echter eenen onverwachten tegenftand in de dap-
perheid van georg CAaTRiOTA, Vorst van Epirus^
die zoo lang hi| leefde , zgn land tegen de Turken
befchermde. .Eindelgk maakte zijn Zoon mvham-
iiED II 9. ook de Groote bijgenaamd , zich in het
jaar 1453 meester van Konfiantinopokn ^ werwaarda
bij den zetel van zijn Rijk overbmgt. Dtzj^ bragt
bet eerst van al de Turkfche Keizers eene zeemagt
tot ftand , waar door het Turkfche Rijk ileeds mag*
figer werd. selim I, die van het jaar 151 2 tot
1519 op den troon zat , vermeerderde hetzelve groo-
Idljks, door het Rijk der Mamlukk^n of Mam*
leksj hetwelk Egypte^ Syrië en Palestina bevatte ,
in het jaar 1516 te vernietigen,
fliikder In de XlIIde eeuw rigtten de Mogolhn^ van wier
Mo^llen ^vallen 'm) reeds meermalen gefproken hebben» een
zeer geducht Rijk op , hetwelk echter kort van duur
was. Deze Mogoh^ een omzwervende Tartaarfch<^
Horde 9 io Groot -Tartaryen wonende, hadden zich
leeds omtrent het jaar 11 35 onder hunne Cham
ei Vorsten door hunne dapperheid geducht ge*
maakt; maar zij werden zulks voornamelijk nadat
de Chan TBBfUDSCBOCN , die federt het jaar 11 jd
regelde» de meeste Horden der Tartaren aan zich
QQd^rworp^Q h||d« D^ze in het |w 1206 den

naam

GESCHIEDENIS.

msm ceNGis-CHAN, grootfie en verheyenfie Porst^ V
aangei^omen hebbende, werd Heer van geheel Tmr^ "^
taryen; bij veroverde een groot deel van Ckina^ eti HöofiUL
andere Oosterfche Rijken , doch , hoewel krijgaku»^ oa C G,
en fchrander , was hg niet imders dan een roava en J^J' J^f f]
een verwoester van landen en volken. Z§n Zoon
OKTAi, die hem in het jaar 1I27 opvolgde, vetch
verde Rusland. Onder s»ianou-chan vemietlgdta
de 3fog$lkn het Chalifnat. Eindelijk was koblac-
CHAN, die van het jaar 1260 tot 1294 regeerde, <lei
grootfte Vorst der Mogêllen^^^t van de Chinezen
befchaafde zeden en Uefide tot de kunsten de» vredes
aannam, en ook de wetenfchappen onder zijne on-
befchaafde Migallen opwekte. Zijn gebied ftrekte
zich uit van Tong-king^ (of Tun^kin^^ en Ca-
chin-CÜna^ tot diep in Siberii^ tri aan de Ijszee ,
en de Mogolfche Vorsten in Perfié en aan de WoU
ga waren zijne Leenmannen. Doch dit ukgeftrèkt
gebied der Mogolkn bleef flechts tot het jaar 1335
in het Htns van gengis-chan , en werd toen-
onder verfcheidene Vorsten , die zich elk iti zgn ge-^
west de heerfchapp^ aanmatigde, verdeeld, tot dat
TiMUR-BEO, dien de Europcin gemeenelijk Tamer^
lan noemen, uit denzelfden Mog9lfchen Stam* ahr
CBNGis-CHAN, het door dapperheid en beleid zoo
ver bragt , dat hij in het jaar 1369 tot Keizer van
Groot- en Klein ^Bukharien verklaard werd. .Deze
Vorst breidde zijne overwinningen genoegzaam over
géhed jizii uit, overwon den Turkfchen Sultan
BAjEziD, en was nu voornemens, om ook China
aan te tasten, toen hij in het jaar 1405 door de

C 4 dood

4Q K E R K E L IJ K E

V dood verrast werd. Zijn Rijk werd door de twee*
iioEK fp^t zijner Zonen en door deszelfs te groote ge«
Hoofdft. vaarte kort na :^ijae dood in verfcheidene deelen ge«
na C. G. fclieurd,

10^1^17* ^^^ ^°^" ^^^^^ nakomelingen , Sulfan babbr ,
^' ,1 ■■ die in het jaar 1499 door de Usbekfche Tartaren
Rijk van uit Groot - Bukhar ten verdreven zijnde, zich naar
tenIVfogol ^^^'^^ wendde , werd in het jaar 1526 bet Rijk van
den grapten Mogol aldaar gedicht, hetwelk tot in
het midden der onlangs afgelopene eeuw zeer mag*
tig was*
China. In China handhaafde zich de nakomeluigfchap van
GENGis-cflAN tot Omtrent het midden der XlVde
eeuw, wanneer tschu in het jaar 1368 zich mees-
ter van het bewind maakte, wiens geflaght Bling
genaamd, zich omtrent 300 jaren op dei| troon
hand|iaafde.
PcrfiS^ In het jaar 1500 werd in Perfie een nieuw Rijk
opgerigt door ismael sofi, die geloofd werd van
^ ALi 9 den Schoonzoon van mohammed , af te Aam-
men ; hij nam den naan^ van Schach of Koning
aan, en regeerde tot het jaar 1523, zijne nakomcr
]ingen hebben d^t Rijk tot ia d^ voorgaande XVIIId^
eeuw bezet^Y

TWEE-

GESCHIEDENIS. 41

T W E E D E H O O F D S T U K..

Toiftand der zeden. Staat der geleerdheid , kunstem

en wetenfchappen.

Jrladden in het voorgaande Tijdvak de Arabieren^ V

door eenigen van hunne Vorsten aangemoedigd , *^*

vorderingen gemaakt in befchaving en geleerdheid (♦) , HoofdlL

in dit Tijdvak werden zy , gelijk bijna geheel Azie^ "* ^' ^*

in den voortgang der befchaving verhinderd en ge- lól'Jr^?

hed ^chatmit gezet, door de venvarringen en het — —

verval van hun gebied , hetwelk eerst door de ^^f\^^

° zedelijk-

Turken^ vervolgens door de Mogollen^ geteisterd heid inhet
en dndelijk geheel gefloopt werd. De veroverings- Öosteiu
zucht en aanhoudende oorlogen, een willekeurig Des-
potisme , en de dweeperij wznita Mohammedaan fchen
Godsdienst, terwijl in het Mogolfche Rijk in Indie^
nevens denzelven , het Heidendom in wezen bleef,
flonden de befchavmg, de zedelijkheid en geleerd-
heid te zeer in den weg, dan dat eenige weinige
voorbijgaande pogingen van den eenen of anderen
der Oosterfche VoTSXen^ om den geest hunner on-
derdanen op te wekken , iet duurzaams zouden heb-
ben kunnen daarftellen. Het Christendom , weleer
in het Oosten zoo bloeijendey en hetwelk tot in
China was doorgedrongen, reeds ontzenuwd en ver-
.basterd door zoo vele inwendige verfcbillen , ver-

bas-
(*) Zie Deel XIII. Bladz. 83.

C5

42 KERKELIJKE

V basterde geheel tot onkunde en bijgeloof, onder bet

BOEK Jut der overheeriching , en werd verdrongen door

Hoofdft. b^^ Mohatnmedanendom , cfn in China door de leer

na-C. G. van confucius, welke ook het Heidendom nevens

Ët Vsf?! ^^^^ ^^^^ ^^ oveiblijfielen van beTchaifdheid
— — — en geleerdheid der Oosterfche Kerk namen , federt de
verovering van Konftantimpolen iioot de Turken ^ de
toevlugt naar Europa , sflwtar zg , gdiAkig , c^ het
einde van dit Tgdvak, dienden , om eennieuw Hebt
van wetenfchap en kundigheden te ontdeken.
Iq het In liet Westen bad het Christendom de overhand
Wes^n. biy^en behouden, maar het was niet h»^r het een-
voudig Christendom van het Enangelie, uit z§nen
aard gefchikt , om de menlchen te verlichten , en
deugd en goedie zeden te vestigen en te doen bloei*
jen ; bet was geheel van zijnen oorfprong ontaard ;
de Geestelijken hadden ^ in plaats van als leeraars
en ondeni^zers der menfehen zich te gedragen ,
zich toegelegd , om bdieerfchers der volken es
Vorsten te wezen , en die aan hunne voorfchrifcen
te onderwerpen; in de Christelijke Kerk had zich
eindel^k eene Geestd^e Monarchie gevestigd, in
welke een Geestelijk Opperhoofd zich de uitbraak
c& beflisfing over leere en zeden beide aanmatigde. *^
Evenwel openbaarde de Godsdienst niet zelden zgns
kracht, in het beperken van vde bttiteDQ)or^heden,
waar toe de ruwheid der tijden aanldding gaf.
Deze ruwheid toch, hg krggszuchttge volken, het
henjldfel^ eene zucht tot vrijJaid^ dtk\w^ tot loft*
faandigheid en regeringloosheid overflaande, het vuist*
legt , de worfleling tosfchen de Vorsten en de Gees*

te-

GESCHIEDENIS. 4S

tdljken , dit alles was gefchikt, om' alle belchaviog V
te verdrukken , en de volken geheel te verwilderen. ^!*

Gelukkig, dat sich, terwi}! de Geestdijkhdd enüoofdO.
Adel onderling over de beerfchappg finden , de na c. G«
hargerflanè allengs uit hare laagjte verhief , dat hier l^j^j^]
en daar gemeenebestefk , en rgksOeden ontftonden, '■ .
en elders de burgerfiand mede in de ftaatsvergade* Vorming
ringen werd toegelaten, waar door de Overheden i^urge^.
met bet V(dk in nadere betrekking kwamen , en Itand»
eene oefenplaats voor burgerlgke deugden geopend
werd. De Duitfche Hanfe was eene edele poging,
door welke vele wanordens werden betengeld, ter«
wijl de koophmdei meer werd uitgebreid, en z^nen
invloed oefende om de zeden te vensachten.

De kruistogten , hoe zeer op zich zelve eene on- De krab^i
dememing , de ruwheid dier tijden waardig , maakten ^^l^^^
echter de Eurqieanèn bekend met de zeden , kunsten
en pracht der Grieken ^ bevorderden den koophan-
del en zeevaart, en verhieven allengs den geest d^
volken tot nuttiger en gewigtiger ondememiogen.

Tenzelfden tijde, toen de kruistogten eenen aao- Ridder*
vang namen , was de Ridderfchap , (Ja ckivallerie ,) ^^^^P*
in haren grootften bloei. Wlx weten derzdver oor^
fprong niet met zekerheid, maar zoo veel is in het
gemeen gewis, dat, in de elfde eeuw, wanneer
door het geweld van den roofzuchtigen en zich alles
veroorlo venden Adel, onderdrukking, roof, mishan«
ddingen enz. alom phats hadden, eenige grootmoe-
dige mannen zich voordeden , om zich tegen deze
kldne dwingelanden te verzetten , en de flechte ge-
Volgen wm het msir$pj hetwelk de Addi onder zich

oe-

. 4i KERKELIJKE

V oefende, voor te komen en te beletten, door de
^^ befcherming der onfcbuld, inzonderheid van wedu-
Boofdft. wen en wezen , op zich te nemen , en door dap»
mC G. perheid regt en geregiigheid te handhaven. Spoedig
tot'^isir werden *ef zekere plegtigheden , ook van Godsdien-
I fligen aard, uitgevonden, om aan deze Ridderfcbap

eerwaardigbeid en aanzien >te geven, waar bij de
Geestelijkheid niet verzuimde, deze Ridders inzon*
derheid tot verdedigers en befchermers der Kerke-
lijke regten en goederen te maken, tecwijl de Rick
ders van hunnen kant als Geestelijke krijgslieden
verlangden aangezien te worden, die in Gods naam
dwingelanden en onderdrukkers (Ixafcen. Zekerlijk
deed deze Ridderfcbap in het eerst veel goed; liei^
de tot eer, achdng voor de eerbaarheid en kuiscfa*
heid der vrouwen, zucht, om door de Dichters ge-
prezen te worden, dit één en ander moest nood-
wendig op de befchaving der zeden werken, maar
het onderhouden van den krijgszuchtigen woesteli
« geest, en dat zich deze (land en derzelver verrig^
tmgen meest bepaalde tot de omftandigheden van
den Adel en Geestelijkheid , zie daar de oorzaken ^
welke dezen edelen (land beletten, zoo veel goeds
te verrigten, als men misfchien, naar de toenmaU^
omftandigheden, daar van had mogen verwachten.
Ook ontaarde weldra de geest van dezen fiand tot
buiteufporjge romanachtige ondernemingen , en tot
het pralen met kracht en manhaftigheid, bijzonder
in de Ridderfpeien of zoogenoemde Tournooifpelen.
Staat der Meest echter kon de aanmoediging der geleerd-
geleerd- h^y^ kunsten en wetenfchappcn , invloed hebben op

de

GESCHIEDENIS. 45

de befchaafdhdd. Ook hebben na menigvuldige v
kwalijk aangelegde en niet geflaagde pogingen , in '*■*
der daad 9 op het einde van dit Tijdvak, de geleerd- HoofdiL
beid , kunsten en weteqfchappen het lioofd in Efh na C. 0«
ropa opgebeurd, en* niet weinig den weg gebaand JqJ'J?^?*
tot den gelukkigen uitflag der Kerkhervorming. ■

, Onder de Vorsten hebben de Keizers uit het Huis'^«><^'*o'*
van Hohenftauffen. van den Zwabifchen Stam inzon- ^
derbeid fiitgemunt; als voorflanders der geleerdheid, voorfta»-
7k£DBRiK I4 de eerde Keizer uit dit Huis, was dersder
zelve wel geen geleerd Vorst , maar maakte zich ^eid!^ De
echter bij de geleerdheid verdiend , niet : aUeen door Keizers
voor de vdEgheid der geleerden met eene bijzondere ^^öeri»
wet te zorgen, in bet jaar 11589 maar ook door '
te bewerken, dat de Roomrche regtsgeleerdheid Ijve^
liger beoefend werd ; ook ha^ hij fmaak in de
Dichtkunde*

Ook zijn Zoon hbndrik VI, benevens andere hendroi
Vorsten van zijn Huis , en in Duitschland^ vonden ^*^
niet alleen fmaak in de Duitfche Dichtkunst, maar
oefenden 'er zich zelven in.

Alle deze Vorsten echter werden ovotroffen door frederu
FREDBRiK II,Kleinzoon van prederik I, die zelve ^^-
een geleerd Vorst was, van mta nog eeiiige brok-
ikkken van een Latijnsch gedicht over de valken-
jagt overig zijn. Hij verdond en fprak behalven
het Italiaansch en Latijn , ook het Hoogduitsch ,
Eransch, Nieuw Grieksch en Arabisch. Onder de
wiskundige wetenfchappen was hij inzonderheid een
liefhebber van de. werktuigkunde en (hrrekunde,
waar hy , naar de gewoonte dier tijden , ook de .

fiar.

^ KiERKBLQKË

W igéaten C^)* Maar hunne Dochcet anna oveitrof
^^ hen beiden* Zij bezat niet alleen menigvoldige get
jfoof(ill/ leerdheid , en. had kennis aan de fchrifcen van pla«
na Q. G. 70 en ariStotbles , maar ook een fcherpzinnig
tot^^i <i7! vernuft ; tevens was zij eene vrouw van manneli^cep .
moed , maar heerschzuchtig. Zij was getrouwd met
NiCBFORus BRYBNNius, die den titel van Ca/ar
voerde, en verioor hem in het jaar 11379 haar Va«
der was reeds in het jaar iiiS ov^rleden^ Haar
man bad , onder de rege^^ing van haren Broeder^
den troon kunnen beklimmen dopr eene zamenzwee-
ïfng^ waar aan zij en hare Moeder deel hadden^
piaar bij weigerde volftrekt da» van gebruik te mar
ken , tot groot verdriet der Vorstin , die de natuur
van onregtvaardigheid befchuldigde , dat zij haar
Vfet tot eea' man , en haren man tot eene vrouw
gemaakt had. I]aar Gemaal had ondernomen de
gefchiedenis van alexius comnends te befcbrijven,
maar zijn werk, hetwelk in vier boeken verdeeld i3 >
fji^ verder gebragt dan tot de regering van nigs>
FORUS BóTONiATES , of van het par 1057 tot
1081. ANNA vervolgde en voltooide den arbeid
van haren Gemaal volkomen, en befchreef de ge-
fchiedenis der geheele regering van haren Vader in
XV Boeken, onder den titel Alèxias; een gewlgtig
werk , waar uit wij , met genoegzame zekerheid van
waarheid, over het algemeen vele opheWeriug ont-
vangen nopens den toeftand van zaken ten dien tij-
de, en voornamelijk vele bijzonderheden omtrent At

kruis^
C) ^yp^^^^ IRENES Augusta ib. f. 136-307.

i

GESCHIEDENIS. 49

kmisvaaiten ^ hóe zeer het tevens blijkt^ dat bet v
werk niet geheel vrij is van misflagen , doch geene '^"^
zoodanige, welke deszelfs wezenlijke verdienfien be^ Hoofdil
nadeden kunneuè na c. G.

Gropten roem van geleerdheid behaalde in de ^'^^••

XlIIde eeuw alfonsüs X, de Wijze bijgenaamd^ — !

Koning van KastiHen. Men heeft van hem gedich- alfonsüi
ten in de Gallicifche en Kastiliaanfche taal, in wel- Koning^*
fce laatfte taal hg wilde , dat alle openbare fcbrifteo van Kasd*
zouden opgefleld worden. \ Ook liet hij eene algo»^*^
meene Chroniek van Spanjt opftellen , welke insge<^
lijks nog gedeeltelijk, voorbanden is. Op zijn bevel en
kosten werden ook Starrenkundige Tafelen vervaar*
digd, die daarom ook den naam hebben van T^u»
lae jilphonfinaeé Hij was een kenner van de Mu^
zijk, voor welke, gelijk ook voor de Natuurkunde »
hij een Leeraarsplaats op ^ Univerfiteit van Saia^
mafika verordende.

Napek had, fa de XIV eii XVde eeuw^ twee >iLroN«ü$
Koningen, die zich op de geleerdheid toeldden, en Koning
dezelve uitnemend begunffigden. robert, uit hetl^f^^^*'
Huis van Anjou^ die in het jaar 1343 overleed, na
vele voorr^ten aan de UmVerfiteit van Napels ge-
fchonken te hebben. Maar inzonderheid muntte in
gdeerdheid .uit Koning alfOnsus I van Napeh^ die
tot het jaar 1458 regeerde. aKtonius van Paler*
mo^ Geheimfchrijver, Raad en Guntteling van de*
2en Vorst, die door den Koning in gezantfchap ge-
zonden werd aan de Fenetianen^ in het jaar 145 1,
om van hen eenige beenderen van een' arm van ti-
Tus tivius, die in het jaar 1413 te FadM Ontdekt

XV. Dzzu D wa«

$0 K E R K E L 5 K E

\r wareir, te verzoeken-, beeft de daden -rm dezetf

^K Vorst in een afzonderiyk werk befchreven, hetwelk

Hoofdft. ^^ aan iENSAS sylvhjs, toen Bisfidiop v^an Sfeffa^

na C. G, naderhand Paus pius II , zond , die 'er verfcheidene

Sris^fi bgvoegfelen bijvoegde (♦). Onder anderen wordt

p in dk werk (f) gewaagd van een' Daminikaner^

die zich op eene Hechte Predikatie, door hem g&

daan, ved latende voorftaan, zich voor den Koning

vertoonde, en dien allerhande vlagen over het Avond-

laaial voorflelde; maar de Koning, bnigt hem tot

fiüzmjgen, door de vraag, boe het gekomen was,

dat men m eene gouden welgeflotene doos , waar in

men eene gewijde \£fes//^ bewaard had, na verloop

van eene maand nfet anders gevonden bad dan een'

worm? of de^lve misichien uit het ligchaam van

CHRfSTus en gèvblgelgk uit de Goddelj^ke zelfftan-

digheid otitftaan was? Voorts weet men, dat deze

Koning eens -zijne herftelling uit eene kiekte heeft toe»

geCchreven aan het lezen van curtius; als ook dat

ld} hij het voorlezjen der oude Schrijvers ^e geleer«

den, ook leerlingen,. toèMet, Bibliotheeken aankide,

en bet Schoolonderw^s varbet erde. enz.

Verdien. Ten tijde van dezen Vorst begon ook het Huis

llen van ^^ Mftüeis te FUnnce zich vermaard 'te ibaken

van MEDi- door het voorftaan en bevorderen der wetenfchap-

ciiom- pen. cosmus van Medici oï Medicis^ omtrent het

jaar

(*) In Libros jlntonii Panormita^ pdetéSy de dicHi
et factis Alphonfi Regis memorabiHbus Commentatio f
Heimftad 1700. in ^to,

<Ct) Lihr. 1. Cap. 3^.

i

GESCHIEDENIS. gt

ïaar 1433 9 was de b^^anffiger der Gdeerden, die Y
de Griekfche Geleerden, welke al meer en meer de ^™'
toevlugt naar- Italië namen , onthaalde * en onder* HoofUft.
lleunde. Hij was de e^rfte aanlegger van de nader- na C. G.
hand zoo vermaarde Medicetfche Bibliotheek te Flo- JT!^{^*

•^ tol 151 7*

rence ; gelijk op zijn' voorbeeld en aanmoediging ■

NiccoLO NitcoLi, insgetijks burger te Florence^ "*ï,f!L
eene verzameling bijeen bragt van 800 Banden Griet^j^
fche, Romeinfche en Oosterfche Schrijvers, cos*
MUS wfts tevens de voorftander der Platonifche
Wijsgeerte, welke onder hem, met behulp van denr
Griek georqius gbmistus pli&tho, en den ge*
leerden marsilius ficinus , die de werken van
PLATO in het Latijn vertaalde , w^der herleefde.
THOMAS 'CALANDRINO, naderhand Paus nicolaus
V 9 die de Fatikaanfcht Boekerij heeft begonnen aail
te leggen, had aan hem zijne opkomst en bevorde-
ring te danken; cosmus verkeerde met geleerden en
kunfténaars, als zijne vrienden, tot zijne dood toe,
in het jaar 1464.

Zijn Kleinzoon laurbns van Medici overtrof
zelfs nog zijnen Grootvader in zijne verdienden om«
trent de geleerdheid , van hem zijn gedichten overig
in de Italiaan fche taal, op welker herftelling en ver-
betering hij zich faizonderheid todeide* Met zijne
dood verviel wel de luifter van het Medictifcht
Huis , maar de zucht voor kunften en wetenfchap*
pen bleef in hetzelve zoo erfelijk , dat oók zijn jon*
ger Zoon, de Kardinaal joan de Medici^ die In
het jaar I5t3, onder den naam van leo X, tot
Paus verkoren werd ^ zich door de begunftiging der

Da ge-

«i

5ft KERKELUKE

^ geleerdheid meer roem verworvea heeft, dm daor

BOEK iet an4ers. .

Hoofdih ^^^ ^''® * Vorsten , beminnaar» e» befcher-

na C. G mers der gdeerdheid en wetenfchappen,, muntte nag*

J;rariö73. ^jj matthias corvinüs. Koning van Ho»garyen ^

IÈCm^ V ff t ^

^ ' die in het jaar 1458 in den ouderdom van nog gee»

MATTHiAs vijftien Jaren aan de regering Jcwam, In een' tijd ^
K^ünlug^ en onder een volk , zoo onkundig , dat de Waiwode
van Hon- van Zevenbergen en andere aanzienlijke Grooten be*
garyen. kenden, dat zij niet fclmjven konden, vepftond en
Iprak bij behalve At Hongaar fche , oofc é&Latijnfche^
Hoogduitfche^ en andere talen. Hij ftichtte of ver-
nieuwde de Hoogefchool te Offen of Buda , mis»
fchien ook te Presburg^ in de eerstgemdde plaats
ieide hij eene prachtige Boekerij aan , waar toe hij
Vde Handichriften , in de Oosterfche talen b^zonder ^
verzamelde. Zijn voorbeeld werkte op zijne onder-
danen, doch enkel zoo lang hy leefde, alzoo door
de flechte regering vsm zijnen opvolger deze ijver
genoegzaam geheel werd uitgedoofd.
WAXiM!- Het einde van dit Tijdperk was in Duitschland
' LIAAN I. laerkwaardig door twee geleerde Vorsten, Keizer
WAXiMïLiAAN I en FREDERiK den Wijzen^ Keur-
vorst van Sakfen. De eerde, die van het jaar 1493
tot 1519 regeerde, alhoewel hij tot in zijn twaalfde
' jaar bijna ftom was^ en vervolgens door de ftreng-
beid van zijnen Leermeester een wederzin kreeg in
^le onderwijs , verbeterde echter naderhand het ver-
zuim zijner jeugd door eene verbazende infpanning
van zyne geestvermogens. Zijne menigvuldige rei-
zen en verkeering met vreemdelingen . gaven eene

. zacb^

/

tot 1517.

GESCHIEDENIS. 53

zachte wending aan zijne zeden , £n door idijtig v
kzen en onderzoeken verzamelde bij eene menigte ^^'^
kundigheden. In zijne je^gd was hij in de vrije noofdfL
Kunften , in de Godgeleerdlieid 9 Geneeskunde en na C. G»
Staatkunde onderwezen. Hier voegde hij vervol* t!^?ri
gens bij eene beo^ening der Gefcfaiedkunde , en
Aardr^sbefchrijving 9 ook was hij niet vreemd in
de Schilder- en Bouwkunst, en in de Muzijk, ook
kreeg bij kennis v^ de bergwerken, artilierijkunde
enz. 9 zeifs van de kookkunde, en verftond ver-
fcheidene Europifche talen. Alleen de Regtsgeleer-
den mishaagden hem , en niet zonder reden , omdat
zij toen enkel de uit/praken van hunne Glosfa . Schrij-
vers volgden. Bovenal beminde hij de Dichtkunst,
die hem , toen hij reeds Keizer was , nog dikwijls
bezig hield, als mede de Gefchiedkunde. Hij ftek
de het eerst eenen Hoogleeraar in dezelve op de üni-
verfiteit te fVeenen aan, welke aan hem haren wel-
vaart te danken heeft. Hij was de eerde Vorst in
Duitschland^ die de gefchiedkunde aanmoedigde , en
Geleerden reizen liet ondernemen in Duitschland ^
jpyankryk en Üalië^ die alle Ktoosters, Vorstelijke
Archiven en Boekerijen moesten doorzoeken, om
de geflachtsboomen der Vorsten naar te fporen« Op
zoodanige reize ontdekte koenraad celtes de zoo
vermaard gewordene Peutingerifche Landkaart. Ook
erkende deze Keizer de noodzakelijkheid dbr Heiv
vorming van het Pauièlijke Hof, fchoon het onze-
ker is 9 of het boert of ernst bij hem geweest zij ,
dat hij zelve met dat oogmerk gedacht zou heb-
ben, onj Paus te worden. Van dezen Vorst zijn

D 3 'er

54 KERKELIfKB

* y 'er in de Keizerlijke Bibliotheek te fFeenen nog vele
■^?* Gedichten te vinden , bijzonder is 'er in Hoogduit-
Hoofdit ^'^^^ Verzen eene befchrijving van de heldendaden
na C. G. en gevallen van hem zelven , door hem zelven ge-
|^"j^73. jjjjjjgyen^ en door mblchior. pfinzing. Proost van
■ iSr. Seiald te Neurenberg ^ in het jaar 1517 in het

licht gegeven, behiilve andere werken.
FREDBRK Emdelijk is door zgne geleerdheid, en niet min-
de Wijze, jgj jo^f gjjjj^ werkzaamheid in het onderfteunen

van de Hervorming der Kerk in Duitschland beroemd
FREDERiK , Hertog van Sakfen , die van het jaar 1486
geregeerd heeft, en wien reeds zijne tijdgenooten
eenparig mét den titel van de Wijze vereerd heb-
ben. Hij ondernam in het jaar 1493 eene reize naar
Palestina^ wel uit Godsdienftigheid , maar te gelijk
om oudheden , kunstwerken en natuurlijke zeldzaam-
beden te leeren kennen en te verzamelen. Met
f aad en behulp van zijnen Geneesheer - pollich
flichtte hij de Hoogefchool te Wittenbergy welke
den iSden October des jaars 1502 werd ingewijd.
Deze Hoogefchool had van eerden af eenen verba-
. 'senden opgang. In de eerde vijftien jaren telde zij
ïeeds meer dan 2,000 leden uit alle oorden vaa
Duitschland , en zelfs uit Denemarken , balie ,
Zwitzerland^ wainr toe fommigen van hare eerde
Leeraren, staupitz, karelstad, (carolosta-
Bius,) en amsdorp, onder de Godgeleerden, on-
der de Regtsgeleerden henning goden, en hiero-
i^YMUS scHURF, eu M. POLLICH als Geneeskun-
dige , maar die tevens Hoogleeraar in de Godge«
leerdheid was , veel hebben toegebragt» Op aanprij-
zing

GESCHIEDENIS. 55

l»ng van staupitz , kwam , in bet jaar 1508 , v
de Augustyner Monnik martbn i.uth£R , uit ^^
zijn • Klooster te Erfurt , in de waardigheid van Hoofd».
Hoogleeraar in de W^geerte op deze Hooge* t» ^' ^^
fchool , op wefter openbare lijst hij onder den {0^1 si/I
naam van i^. ( Fi^ater^ ) martinüs lüder ■ j
D£ MANSF£LT , AugustifiiaHMs met zes anderen
van zijne Orde ingefchreven is« Ziïne hoofdbe*
^mming echter was de Godgeleerdheid, in welice
hij in het volgende ^ar Béuxalaureus ^ en in het
jaar 1512 Doctor werd ; alleen onderfcheidde hij
zich daar door van anderen , dat bij Baccalaureus H
Doctor ad BtbUa of BibHcui^ en niet Stntentiaritn
werd 9 waar door hij zich verbond, om in pla;its
van lambArds Sententia of (lellingen, den vBgbel
te verklaren.

Dit berigt van de Hoogefchool te Wittenberg Schoten
brengt ons tot het melden van den toeftand der ^" Hoo-
Scholen in dit Tijdvak. De Bhfchoppelijke en Kloot* ^
terfcholen^ .van welke in het voorgaand Tijdperk
gefproken is, en welke nog in een genoegzaam aaii«
tal in wezen waren, verloren allengs haar gezag,
door de oprigting der Hoogefcholen of Univerfitei-'
ten^ gelijk zij v^olgens genoemd werden. Unher*
fitas beteekende eerst het geheele ligchaam der Leer-
aren , en hetzelfde als Coetus , Collegium enz.-,
tnaar vervolgens werden de Hoogefcholen genoemd.
Studium €Xi Studium generale^ of univerfale^ waar
voor Univerfitas in gebruik geraakt is, omdat op
deze Hoogefcholen alle deelen der geleerdheid beoe-
fend werden. Sedert de Xlde eeuw had zich een

D 4 nieuw

56 KERKELIfKE

»

V nieuw foort van Scholen gevestigd 9 onafhankelijk
^^^ van de Dom- en Kloosterfchoien , en voornamelijk

Hoofdil. v<>of h^^ onderwijs in ééne wetenfchap beflemd.

sa C. G. 2oo was de School te Bologna vermaard in de

i^i\^Jil\ Regtsgeleerdheid ^ die te Salerno in de Geneeskunde.

,■ ■ Maar te Parys kregen de ti^jsgeerte en Godgeleerd*

heid van tijd tot tijd insgelijks eigene Scholen , die
van de Bisfchoppelijke en Kloosterfcholen ondeF-
fcheiden waren. Onder de Leeraren der Bisfchop-
pelijke School aldaar was willem van champeaux
met het begin der Xllde eeuw inzonderheid be-
Toemd. Onder deszelfs leerlingen was pbtrus abb-
XARD of ABAiLLAUD, van wieu wlj in het vervolg
n^der gelegenheid zullen vinden , om te Ipreken ;
deze rigtte vervolgens eene afzonderlijke School op 9
gelijk ook vele andere Geleerden deden, die Spraak*
kundige , Rederij kkundige , Wtjsgeerige Scholen
hielden, welke laatfte echter zich bi^ans geheel en
alleen tot de Dialectica óf Redeneerkunde bepaal-
den. Men las in andere Scholen over het Room-
fehe en Paufelijke regt; in de Geneeskunde fchijnt
tot in de Xllde eeuw weinig gedaan > te zgn , ook
werd de Hebreeuwfche en Griekfche Taalkenm's
veelal verwaarloosd. Zoo groot was de roem dezer
Paryfche Scholen, dat reeds omffareeks het midden
der XUde eeuw het getal der . Studenten grooter ge*

fekend 'werd dan dat van de ingezetenen der ftad.

«

Hooge- Op deze wQze vormde zich te Parys reeds in de

fchoolte gemelde eeuw een der aanzienelijkfte Genootfchappen

^^' van Leeraars en Studenten, die beiden den naam

^ van Scholares voerden. Ook had men *er al ipoedig

eene

i

GESCHIEDENIS. 57

eenige Kollegien voor behoeftige Studenten, gemee- V
nelLjk Burfüret of Burfarii naar Burfa^ cene geld- ■^?*
beurs , genoemd. Over den oorfprong echter der Hoofdft.
Akademifche waordigh^en , heeft men geene volko- na C O,
mene zekerhdd , alleen weet men , dat Doctor en ^^^15 1^]
Magister eerst namen van gelijke beteekenis waren , ■

en dat men eerst naderBand den eerstgemelden titel
boven den anderen gefield heeft ; zoo gaf het woord
Ucentia de vr^eid te kennen, om in bijzondere
Scholen te leeren , naderhand was Licentiates de
tgtel eener Akademifche waardigheid. In de Xlilde
eeuw verkreeg de inrïgting vau dit geleerd g^noot-
fchap 4iaar volle beflag , door vrijheldsbrieven en
voorregten, welke Koningen aan hetzelve fchonken,
maar bijzonder de Pau/en^ welke oplettend genoeg
waren, om deze School van zich afhankelijk te ma-
ken, door voor te fchrijven, welke Boeken al en
welke niet gelezen mogten worden. Onder de eer-
fien behoorden de Dialectica van aristotbles en
pRisciANUS ; onder de laatfte de' Metap^fica en
Phyfica van den eerstgemelden, en eenige Ketterfche
fchrifien van dien tijd. Het verbod der fchriftea
van ARisTOTBLES Werd gegrond op de bekomme-
ring, dat dezelve ligtelljk Ketterijen konden voort*
brengen. In het jaar 1201 was men daaromtrent
oplettend geworden op simon van churnat of
Tournay^ wiens wijsgeerig brein gevaarlijk dreigde
te worden voor de Godgeleerdheid. Na tien jaren
lang de vrije kunden naar de toenmalige gewoonte
geleerd te hebben , gaf hij zich over aan de beoefe-
ning der Godgeleerdheid , en ontvouwde de leer der

D 5 Drie-

5« KERKELIJKE

V Drieëenheid met zoo veel fcherpzinnigheid en

BOEK zinnigheid, dat men bg beoi aaahirid, om zgfa€

Hoofdd verklaring fchriftelijk aan de weield mede te deelen*

na C. G Zoo bedwelmd was de Leeraar door deite goedkeu-

t^isi7 ™^' ^^ ^^^ ^^^ ^° '^^ gelach uitriep: „ Ucwt
-, . JEZUS ! hoe zeer heb ik door deze vraag uwe wet

bevestigd en verhoogd! Maar zeker, als ik m|
daar kwaadaardig tegen wikle verzetten; zou ik zft
met nog fterker gronden kannen verzwakken en
drukken." Het verhaal voegt 'er bij , dat hij ^ ter»
ftond na het uidpreken dezer woorden , ftom , en
vervolgens zoo onnoozel is geworden, dat hij niet
eens meer lezen , en naauwelijks van één zijoer* kin-
deren leeren kon, om het Onze Vader en het Ge-
loof dotterend op te zeggen ( * )• De Bedelmunnim
ken^ en bijzonder de Dominicanen j welke om de-
zen tijd opkwamen, drongen zich al fpoedig op de-
ze Hoogefchool in, en waren inzondeibeid bedacht ,
om de hoogheid van den Paus voor te ftaan, Ipoe-
dig evenwel ontflonden twisten met dezelven , welke
tot het jaar 1255 geduurd hebben.
^ollegie Onder de verfcheidene ftichtingen, gebouwen en

bonnr "*^^™^" » °^^ ^^^^ ^ Hoogefchool in de eerfte
helft der XlIIde eaiw vereerd werd , is het KoUegie
der Sorbonne het beroemdfte geworden. Hetzelve
heeft den naam naar zifnen (lichter, robért van
Sorbonne , een vlek* in Champagne. Hij was Doctor
der Godgeleerdheid, Kanunnik te Parjs^ en één

def
(*) WATTH. Paris. Hist. Major p. aotf. bülaüs Hi^m
Vniyerf. Parh. T. lil. p. 8.

GESCHIEDENIS. 59

der Hofgeestelijken van lodewyk IX. Van hem y
zïm nog drie kleine fchriften voorhanden,, de con* ^^^^*.
fcientia , de confesfione , iter Paradifi ( ♦ )• Hij Hoofdft,
ftichtte zijn Kollegie in het jaar 11150, ten behoeve na C. G«
van zestien arme Studenten , die daar in onderhou* j!!"???*
den moesten worden. Ook werd uit zijne giften ■

het Kollegie van Calvi gedicht, hetwelk men de
kleine Sorbonne genoemd heeft, in hetwelk alleen
kinderen onderwezen werden. Zijn Kollegie , nader-
hand eenvoudig de Sorbonne genoemd, werd zoo
bloeijend, dat allengs de Theohgifche Facultdt den
naam Sorbonne kreeg , en tot de JongHe tijden ^*
behouden heeft (f)»

Behalven de Hoogefchool te Parys werden ook Andere
andere in F^ankryk , gedurende dit Tijdsverioop , ?^°f ^^
gefticht , welke wij alleen noemen zullen , omdat Frankryk
deze vermelding niet dan van ter zijde tot ons oog-
merk behoort. Dus vinden wij eene Hoogefchool
te Orleans^ te Touloufe^ te Caen in Normandie^ te
£ourge5 ^ te Montpellier enz.

In Engeland hadden de Hoogefcholen van Ox/Sri/ Engel-
en Cambridge haren oorfprong in de XII of Xlllde ^^^^ ^^^

sefchoicn
eeuw, fchoon Engelfche Gefchiedrchrijvers. moeite oxford

gedaan hebben , om ' derzelver eerden aanleg tot de en Cam-
IXde eeuW en de regering van alfreo den Grooten ^"^^^
terug te fchuiven (J).

Onder de Italiaanfche Hoogefcholen was die van in ItalU

£g^ Bologna.

(*) Bibl. Max, PP. Lugd. P. XXV. p. 346. fqq.
(t) BUL. Hht. Uniytrf. Par. T. 111.^5223-23(5,383.
(§) ANT, A. wooD Hist. et Antiquit. UniverfitatU

Oxê»

6o KERKELIJKE

V Bologna eene der oudde, en omtrent van gelijken

BOEK ouderdom met die van Parys^ fchoon de Rechts*

Hoofdft. g^^^^^d^^'^d 't gelijk wij gezien hebben , al vroeger

na C. G. met roem te 'Bologna geleerd werd ( ♦ ). Deze

Jaario73 Hoogefchool had in ' de XI Vde eeuw afwisfelende

tot 151 7

„ , lotgevallen. In het jaar 1321 werd een Spaansch

Student aldaar met de dood geftraft, omdat hij een
meisje gefchaakt had. Hier op votrokken al de an-
dere met de meeste Hoogleeraren naar Siena^ welke
ftad de voordeeligfle aanbiedingen deed , om de
Hoogefchool tot zich oVer te brengen , maar dewijl
^ de Paus aan Siena het regt weigerde, om Doctoren
te benoemen, keerden de Studenten nsHir Bologna
terug, alwaar de Burgers, om hun te believen 9
hunnen Podesta^ de voomaamfte Overfaeidsperfoon ,
noodzaakten , openlijke fchuldbekentenis te doen ,
en bovendien de voorregten der Hoogefchool mer-
kelijk vermeerderden. In het jaar 1367 was zij ech«
ter weder in zoo diep verval, dat pbtrarcha niet
dan onkundige Leeraren vond, en de ftad zelve in
den treurigften toeftand afmaaide. In de eerde sS
Jaren der XVde eeuw was haar toeftand zeer bloei«
jende, maar bij een oproer in de ftad voorgevallen ,
weken de meeste Leeraren van daar , en alhoewel
zij zich in het jaar 1431 weder aan den Paus on-

deiv

Oxonum, Libri duo. Oxon. 1(^74. fol, The Histoty and
jintiquities of the Univerfiiy of Cambridge ^ 2 Parts ^ bij

WICH. CANTALUPE /7«^ RICH. PARKBA Lofld. 172\, Svtf.

(♦) MAURo SARTI de clurh /irehigymnafii Rcfnonieth
fis Profesforibus a Secuh IX usque ad Secu/um XIV.

i

GESCHIEDENIS* 61

derwierp ^ kon zij thans echter niet meer dan 500 y
Studenten tellen^ da^r zij 'er in voorgaande tijden ^^
wel 105000 Jiad gehad. In het jaar 1450 bragt de Hoofdft*
geleerde Kardinaal bbssarion haar weder in aan- oa C. G.
aden, zoadat zij op het einde dezef^eeuw veel v*o jj^^j?^^*
haren roem wedergekregen had. *

Behalve Bohgna waren de Hoogefcholen van Pa- Padua.-
iua en Napeh in dit Tijdperk vermaard. Tot de
oprigting der eerfte gaf in het jaar 1222 aanleiding
eene verhuizing van misnoegde Studenten van Bo*
logna^ die zich naar Padua begaven (^). Paus
URBAAN V fchonk haar in het jaar 1363 het voor-
regt, om ook Doctores Theologia te benoemen. Na*
dat de ftad in het jaar 140^ onder de heerfchappij
der Venetianen gekomen was , zorgde dit gemeeue-
best nadrukkelijk voor den weivaan dezer Hooge-
(chool, zelfs om harentwil de Hoogefcbool te Tre*
yigo vernietigende.

Te Napeh waren van oude tijden af Griekfcki Napels:.
Scholen geweest, maar Keizer fredbrik II (lichtte
aldaar in het jaar 1224 een algemeen Leerfchool,
(/» qualihet Facultate^') na zijn dood, in het jaar
1250, gin| dezelve genoegzaam geheel te grond,
maar zij werd door manfred, zijn' natuurlijken
Zoon , weder herfteld , en door volgenSe Koningen
onderfteund; voornamelijk door Koning alfonsüs,
in de XVde eeuw.

Te Ferrara werden io het jaar 1264 reeds de Andere

\ . mees-

(♦) NIC6L. coMNENi pATAviKi Htstor. Cymnas. Fa^
tayini Fenet. 1^26. fol.

/

6t KERKELIJKE

V meeste wetenfchappen en kunden, de GodgeTeerd^

sou beid uitgezonderd , openlgk geleerd , en 'allengs

Hoofdft. ▼^"lïde zich daar eene Hoogefchool. — In Pi/a

sa C. G. werd in het -jaar 1339 eene Hoogefchool aangelegd;

toc^i 5n.* ^^^ ^^^ ^^^ verval des gemeenebests Van Pi/a ver-
■ viel dezelve in het jaar 1359 bijna geheel, en voor-

Hooge- namelijk toen Pi fa in het jaar 1406 onder de magt
Italien. ^^" ^^^ ^^ Florence kwam, die echter in het jaar
1472 hunne Hoogefchool van Florence grootendeels
naar Pifa verplaatften. — Siena verkreeg van Kei-
zer KAREL IV in het jaar 1357 ook het regt van
eene Univerliteit ; doch eerst in het jaar 1408 van
Paus GREGORius VU de vergunning, om Doctoren
in de Godgeleerdheid te benoemen. Van denzel^
den Keizer kreeg galbazzo viscontb. Heer van
Milaan^ om dezen tijd ook verlof, om te Pavia
eene Univerfiteit te (lichten , welke echter bijna door
die , welke te Piacenfa bellond , . verdrongen werd.
In het Paufelijk gebied (Uchtte bonipacius VIII in
het jaar 1303 de Hoogefchool te Fermo^ en ver-
hief de School der Regtsgeleerdheid te Rome tot
denzelfden rang; ook (lichtte clemen3 V in het
jaar 1308 de Univerfiteit te Perugia. In de XVde
eeuw kwamen hier nog bij de Hoogefcholen te
Turin en te Par^a^ welke laatde echter geheel
onvermaard gebleven is.
Hoofde' Terwijl men twijfelt, of te Aherdeen in SchoU
ïOxo\p\n land ^ reeds in het jaar 1240^ en tenzelfden tijde te

T^mug^l ^^l^'^^^^^ ^" 5^^»;V, eene Hoogefchool gedicht is,
is het zeker, dat in het jaar 1290 dionysius de
Regtvaardige ^ Koning van Portugal^ eene Hooge-
fchool

GESCHIEDENIS. 6$

(thool te I/sfaim heA nxQgekgi 9 welke hij ecb- V
ter, om eenige * onrusten * door ie Studrateo ver* ^^
v^At 9 in het jaar 130S naar Colmira veipbat- Hoofdft»
fte C^)* " C- ö«

Terwgi Frankryk ^ Engeland^ ItaUl^ ^P^^^^^^^vu
en P^tugal dus reeds in de XlIIde eeuw en ver- ■

volgens verfchddene Hoogefcholen aaiflèiden, had ^°
Dmischland 'er nog geene eene. Dat -krijgszacbc^ ^^^^
volk hield (teeds meer van de kunden des oorloga
éw des vredes. Keizer karel IV was de eerfte,
dié, in zijn Eif koningrijk Bohemen^ in het jaar
1348 eene Hoogefchool ffichtte in ^de Hoofdftad
Praag' 9 waar bij hi] zich die van Paryr ten voor-
< teeld (telde. Zij werd door dezen Vottt zoo be-
I gmiiligd, dat zij fpoécRg in bloei ^a^kte, en cer-
; lang meer dan 5,000 Studienten bevatte; niet min*
der^'wiêid zij j^ègunft^d door wenzee^ wences-

'é LAUS, zijn' Zoon én opvolger. Zekere Hoveling
i! van dezen VcM*8t ftichtte in het jaar 1^91 voor de«
< zelve eene Kapel ^ onder den naaiü JtetMehem^ m
\ Welke op zekere dagëh in het Bö^emseh voor het
' volk gepredikt moest worden. Deze (fichdng werd

door ddki Paus en den Koning bevestigd , en uit de-
1 islve trad niét langen tiid daar na joan hus te
I voorfchijn. Deze Univerfiteit was in vier Natiën

verdeeld, de Boheemfche , Beyerfche^ Pootfche en

Sakfifehe^ tusfchen welke van tijd tot t^d verfchil«

I len ontftonden, dewQ^ de Bohemers klaagden 9 dat

' ' de

(♦) HEüMAN Êfhliöth. Hist. Academica pag. 43. post

toumxetóuAntt, /kadem..

»4 KSRKELIfKE

V de Duitfchers dcb de voordeeligfte posten en pre^
BO£E benden wisten te bezorgen j deze verfchiUen namen

Hoofdfl. ^^^ ^° °^^ ^^ ^^^^ ^^ bijkomen van verfchille»
na C. G. over den Godsdienst ; aan het hoofd der Bphemers

zl^l^ll* (tonden nu toan hus en hibronymus van praao ,

tot isr/. * rt

^■^ I. de eerde Biechtvader der Koningin, deze laatite g«-

zelfchap des Konings, als Ridder. In het jaar
1408, als de Umverfiteit vergaderd was, om eenen
nieuwen Rector te verkiezen ^ (lelde hus voor , dai
de Bohemers in bet vervolg diie (temmen zoudm
hebben, en de drie andere Natiën flechts eene zoi^
den behouden, omdat 'er thans meer Boheemfchê
Leeraars waren, dan onder de regering van karrl
IV4 Koning wsnzel gaf hier toe in het jaar 1408
zijne toeftemming door oen Koninglgk bevel , het«
welk ten gevolge had , dat de vreemde Leeraars en
Studenten gezameniyk de (lad en Hoogefehool ver-
lieten, wel ten getale, gelijk fqmmige z^gen, van
40,000, doch welk getal door m^ibm sylvius,
een tijdgenoot, verminderd wordt op 5,000, z^nde
'er nog omtrent o^ooo Boheemfihe en Maravifchê
Studenten op de Hoogefcbo(d geblev^. Veel leed
bier door de Bui^erij van Praags die aan hus de
(chuld gaf, en bijkans tot een oproer overfloeg; ode
heeft de Hoogefchool zich naderhand niet kunnen
herhalen.
Weenen. - I^ twee4e Univerfiteit in Duitschland werd te
tVeenen opgengt in het jaar 1365 , en kwam in het
jaar 1384 tot vollen (hnd. Merkwaardig is het ta-
fereel, hetwelk.de vermaarde iSNBAS svlvius oa«
trent het midden der XVde eeuw^^van derzelver toe-

(tand

GESCHIEDENIS. 6$

fond fchSdm C*)^ hoewel niet «er gimftig. „Zg V
heeft»" fchiijft hij, „ een' grooten toeloq) van *^
Studenten uit Hongaryen en G^/«r • DuitscMand* Hoofdft.
Ik heb veiïtaan , dat 'er op dezelve twee voortref* oa C. G.
felijke Godgeleerden geweest zijn , hsnorik van {o^ïsijr

HESSEN — en MCOLAUS VAN DINKBLSPUL 9

Zwaab. — Ook is thans aldaar thomas hassl-
BACH 9 een niet cmvermaard Godgeleerde , die nut«
tige gefcbiedenisfen fchrijft, zoo men zegt, en wiens
geleerdheid ik prijzen zou, indien hij niet reeds
twee en twintig^ jaren over het eetfte Hoofdftuk van
JESAIAS gelezen had , zonder het tot bier toe ten
einde gebragt te hebben. Doch het grootfle gebiiek

\ dezer Hoogefchool befiaat daar in, dat men te veel
werks maakt van de Dialectica^ en dus te veel tijd

! aan eene niet heel nuttige zaak befteedt. — - In deze
kunst worden voornamelijk, die genen onderzocht ,

. die met den titel van Meester der kunften vereerd

: worden. Voorts zijn zij noch op de Toonkunst ^
noch «p de Redekunst of Rekenkunde bedacht ;

; alhoewel zij eenige door anderen opgellelde Gedich-

I ten en Brieven door den Candidaat naar het mees«
terfchap zonder kunde laten opzeggen , ( imperitê
Magistrandam compettant.^ Redekunde en Dicbt«
kunde zijn bij hen geheel onbekend, terwijl al hun«
ne vlijt in Disputeren en gdele Sofisterijen beftaat;
grondige kennis vindt men niet veel; zeer weinigea

' bezitten de Boeken van arisxotblbs, en andere

Wijsgeeren^ meestendeels bedienen z$ zich van

I Com-

(♦) Epist. CLX\r.

KV. DsBit. E

tX K E R k E L 5 K E

V CoBinientarieQ. De Studenten zelve leven dartd;

^^ en zi]n ongemeen gezet op wijn en eien. Weinigen

Hoofdfl. worden geleerd; ook wordoi zij niet in tucht ge«

na C. G. houden ; zij loopen dag en nacht rond , en doen

l^j^J^* den burgers veel verdriet aan ; bovendien worden

1 1 Hij nog door de zedeloosheid der vrouwen verleid."

De Hoogefchool te Weenen had echter^ om dezes

tigd den beroemden g&orge van peurbach, den

Herflelder der Starrenkunde ; en de bovengeindde

THOMAS HASELBACH, eigenlijk ÉBENDORPER, iS,

behalve nieer. Schrijver van eene vrij goede Chr(h
mek van Oostenrykj die ook in het licht gegeven
is; en op het einde van dit Tijdvak zal deze Hoc-
gefchópl meer dan 7,000 Studenten gehad hebben;
tot welkeb bloeiftand Keizer maximiliaan I9 de
?riend der geleerdheid, veel toebragt.
Heidel- Te Heidelberg werd de Hoogefchool op den voet
^^^ öcr Parjfche in het jaar 1385 of 1386 opgerigtdoor
den Paltsgraaf rüprecht. Te Keulen ftichtte de
R^ad- dezer vrge Rijksftad in het jaar 138S eene
Hoogefchool , met verlof van Paus urbaan VI.
Erfurt. Vier jaren daar na werd de eerfte Hoogefchool in
de Sakfifche Landen te Erfurt aangelegd, doch 29
kwam eerst in het jaar 1392 volkomen tot (land.
Alhoewel zij zich weinig roem in dezen tijd ver-
wierf, had zij echter in het jaar 1516 den voonref-
felijken Latijnfchen Dichter e. hessus tot Leeraar
in de Welfprekendheid en Dichtkunde. Van 'het
Jaar 1501 af verkeerde marten luther op deze
Hoogefchool als Student, en van het jaar 1506 als
Magister PhilofophU. — • De üniverfxteit te Wurts-

turg

GESCHIEDENIS. 67

Burg is waarfchijnlijk eerst in het jaar 1403 opge- y
ligt door den Bisfchop joan L •^■«

Het verftrooijen van de Hoogèfchool te Praag , HoofdfL
boven vermeld 9 gaf gelegenheid tot het fticteen van na C. 6.
de Hoogèfchool te Leipzig, toen nog met zijnen |^jffi*
ouden Wendt fcken naam Upczk genoemd. fr£DB- ■ *

RIK de Strijdbare^ Landgraaf van Thuriftgen^.mr^^^P^S
derhand Hertog en Keurvorst van Sak/en ^ (lichtte
dezelve» met goedkeuring van den Paus, in bet
jaar 1409. De Hoogèfchool te Rastok werd in het
jaar 1419 geflicht; die te Leuven^ op verzoek van
JOAN IV, Hertog van Braband^ door Paus mar-
TYN Vj in het jaar 1426. Te Grypswaide in het
jaar 1456. Te Bazel 'm het jaar 1460, te Frej^
burg in Brisgau in datzelfde jaar. Te Ingolftad
in het jaar 1472* Te Tubingen vijf jaren daar na;
tenzelfden tijde de Hoogèfchool te Mentz.

Bij alle deze Hoogefchoolen in Duitschland ^ de
jongde van welke die te Wittenberg was, van wel-
ke wij reeds geiproken hebben , kwamen in de
XVde eeuw nog twee buitenlandfche; eene te Kop^
penbagen^ gefticht in het jaar 1479, door Koning
CHRiSTiAAN den Eerflen; en eene in Zweden te
IJpfal , in het jaar 1477,

Het vermeerderend aantal van Studenten, maakte Biblio-
de behoefte van Boeken reeds in bet beg^n Van dit ^^^^^
T^dvak grooter, waarom men meer en meer be-
dacht werd , om Boekverzamelingen of Bibliotheken
aan te leggen. Hier dient men echter in het oo|;
te houden, dat men in de Xde en volgende eeu-
wen het woord BihUmtheea fomtijds gebruikte van

£ % een

63 KERKËL9KE

V een enkel Handfchrift der Latijnfche Bijbelvertaling*
BOEK £)q3 maakte een inwoner van Balogna in het jaar
Hoofdll. "^^90 ^^" ^^^^ Kerken dier fiad bg uherften wil
na C. G, twee Bibliotheken in deze beteekeni$« b de Kloos-
j^j^i^^^^ ters vooral maakte men zijn werk, om door het
afichrijven van Boeken Boekvetpmelingen te maken,
waar bij de Monniken, die veel ledigen tijd bad-
den, ijverig werkzaam waren; ook werden de Noo-
Ben tot het aflchryven van Boeken gebruikt, doch
gewonelijk fiechts van Latgnfche Kjbels en fommige
werken van Kerkvaderen. Geen Klooster derhalve,
of het had zijne Boekerij , van waar bet gezegde:
.dauflrum fine armarioj quafi cnstrum fine arma*
mentario. Een Klooster zonder Boekerij ^ een leger
zonder wapenhuisw Het fpreekt van zelve , dat
zoodanige Boekerijen niet zeer talrijk waren in hand-
fchriften, fchoon die van eenen Geestelijken te Fer»
4un in het begin der Xllde eeuw bij de oude
jilexandrynfche vd'geleken wordt (♦). De Boeken
trouwens, waren te kostbaar, om het pergameot,
den tijd en de moeite, weHce daar aan befleed
moesten worden , en nog meer door de fieradea
van gouden, met klenren afgezette, gefehilderde let-
ters en prentverbeeld^ngén» Een afTchrift van dat
Deel der Pandekten, hetwelk men Infifrtiatum
noemde, kostte te Behgna XXII Liren^ drie van
welke Liren op twee gouden Dukaten gerekend
worden, en een volkomen Latijnfche Bijbel LXXX
zulke Liren. Uit een oud ftuk der Camalduknfer

Mofi*
(♦) Hist. Utter. de la France T. IX. p. 1^91^^

TT

GESCHIEOENIS. 69

^fon!liken in het jaar 1240 ziet men 9 dat zij meer . v
dan aoo Gouc^ldens hefteed hebben vocht een Mis» ^^J^*
boek met gouden ea . gefchilderde letters. Liefde (j^ofdf^
voor prachtige Boeteen en onwetendheid gingMi niet na C. G.
zelden gepaard» Zoo veiha:dt daniel merlac » J^|^^^*
een Engehckman^ die ten einde de wiskpndige we* , ■
tenfchappea te leeren, in het jaar 1189 naar Parys
reisde, maar in a)n oogmerk niet kon flagen C*)»
dat hij ondefr de Leeraren aldaar eenige Beesten ,
( quosdam JBestiaks , ) ontmoet had 9 die , op de
openbare leerplaatTen zittende, zlpYi een verbazend
voorkomen gaven; en pp twee of drie banken ont-
zaggelijk groote Boeken hadden liggen, in welken
de lesfen van vlfianus met gouden letters waren
opgeteekend; (misfchien een deel der Pandecten,)
zï) hadden looden griflfels in de hand, met welke zg^
op eene heel deftige wijze allerhande kritifche tee*
kenen, (^asterisci et obeli^') in deze Boeken teeken-
den , terwijl zg alleen door hun zwijgen voor wijzen
geacht werden, maar hunne domheid verraadden 9.
zoo dra zij begonnen te fpreken.

Dewyl dienvolgens Boeken 5 wegens derzelver Openlijke
kostbaarheid , zelfs voor ftudeerenden doorgaans eene Boeke«
gróote zeldzaamheid wareh, ondernamen van tijd^^^^°*
tot tijd Vorsten, die voorftanders der geleerdheid
waren, openbare Boekerijen ten dienfte der ftudee*
renden , doch voornamelijk der Geestelijken [op te
rigten, zpo aIs wy reeds iet dergelijks vinden aan*

gc-

(•) /« ANT. A* woon. Hist. et Antt. Univ. Oxon.
lier. L fag. 57.

E3

'^p

70 K E R K B L IJ K E

V geteekend van Keizer prederir ff, van lodewyk

BOËt IX ^ Koning van Frankryk, en later van "^atIthias

jI^Qf^jl/. ct)Rvimjs , Koning van Hongaryen^ eh anderen»

naC. G. rlii het jaar 1275 ontmoet men gewag van Boek-

J^^J?^^* handelaars te Paryt ^ Stathnarii genoemd, die Boe-

m ' ken verkochten , welke hun van bijzondere perfo-

Boekver- ^to bezorgd Werden, waarom ook de üniverfiteit

lien liet z weeren, dat zij daar bij eerlgk te werk

zouden gaan (*)• ^

Weten- Inmiddels vermeerderde het getal dor Boeken ,

fchappen. j^^^ ^^ fchriften , welke in het licht verfchenen ,

Wijsge^- •

te. met betrekking tot de wetenfchappen , welke toen-

maals met ijver beoefend werden, tot dat eindelijk
dezelve in bet laatst van dit Tijdvak weder her-
leefden. Inzonderheid leide men zich toe op de
Wijsgeerte^ welke federt het midden der Xlde eeuw
eene geheel nieuwe gedaailte begon aan te nemen ,
eti met eenen meer vrijen geest ook in Godgeleerde
onderzoekingen fcheen te willen in dringen, beren-
OARius en LANPR ANic gavcn daar toe vervolgens niet
weinig aanleiding door den twist over het Avond*
maal , dewijl dé' eerfle daar bij de Redekunst en
Wijsgeerte gebruikte, welke de laatfte in Godsdien*
ftige onderwerpen wraakte, hoewel inet den laatften
de reeks van Leeraren aanvangt, die zich op de
Wijsgeerte, voornamelijk de Rede» en Bovennatuur-
kunde hebben toegelegd , en dezelve zoo zij waanden
ten diende van de Grodsdienstleere toegepast hebben.

LA^- ■ LANFRANK wcrd iu het jaar 1005 te Pavia ge-

nuNK. bo-

(*) BULJEUs Hist^ Univ. Bariu Tom. UI. p. 419.

;

GESCHIEDENIS. 71

boreil; ia zijne jeugd lelde hij zich te JSohgna toe V
op de beoefening der Regtsgeleerdheid ^ en tette ^*!^
eene ScfaoDi op te Avranehes in Normandih B9 Hoofdft.
toeval kwam h^, in het ja^r 1041 9 op eene reize na* C, - g«
naar iZenK^ir door Roovers uitgeplunderd zijnde» 'in j^J^JSJ?*
het Klooster te Bec , waar hij Montiilc , en vervet^
gens Prior gewotden zijnde ^ 0^ bevel van den Abt
eene School oprigtte, welke weldra van alle kameft
grooten toekx)p 'kréég, en h) welke ook de Latijn^
firhe taal in zoo verre werd geleerd , dat de Frim^
fche Scteijvers zich federt in die taal dragelijbet
tiitdrüktëh , en in hunne fóhriften gefehiktér leer-
wijze bragten. In het jaar 1050 Werd lanfuank
in den twisrmet berengariüs ingewikkeld ^ over
het^Avondtnaal, waar in hg bij zijne Tijdgenoorett
minden roém behaalde dan b$ de Nakomelingfcfaap
bevesdgd Is g^eworden. Hij bezat het vertrouwen
van zijnen Vorst willem. Hertog van Nortnaftdifi
naderhand Koning van Engeland , bekend onder dim
naam van willêm den PerovêrMr^ die hem^ ÏA
bet jaar toTo, tot het Aartsbisdorn van Cant^bu^
ry^ hoewd niet zonder veel tegenftreven van law*^
FRANIC9 Verhief» Zich thans met ijver toeleggend
om de Ketfcetucht té herftellen , vond hij zoo veel
bezwaren , dat h% den Paos verléf vraagde , ötn ia
zijn Klooster weder te keeren, maar deze fchonk
hem het PaUium , en benoeikidé hem tot z'^n
Legaat in Engeland. *— Koning m^llem verzocitt
hem kort voor zijn' dood in ' het jaar 1087 , onl
zijnen jonden Zoon willbm , die dertien jUfcn
oud was 9 te kronen en op den troon te bevesti^^

E 4 gen.

■■V

7» KERKELIJKE

V gen. I^t deed lanprank , en hielp tevens een oproer
^^ . dempen , ontdaan ten voordeele van den oudfien Zoon
Hoofdit . Pn"s AOBERT , die door den Vader was uitgeflo-
naC. G. ten; lanprank overleed in hét jaar 1089 (*)•
coTisit! lanprank wordt zeer gepreasen wegens zijne
vro(Hnheid en Godzaligheid , en was bg zijne Tijd-
genooten in de hoogde achting van geieerdbdd ;
doch uit zijne fchriften blijkt flechts eene vrg goe-
de kennis in de vriye kunsten , naar de toenmalige
leerwijze, en eene geoefendheiü in de febriften der
Kerkvaderen en Kerkelijke Godgeleerdheid; en bij-
zondere ervarenheid in de kunst van disputeren ;
zijn ftijl is ver van zuiver Latijn of welTprekend te
zijn; ten zij iemand voor welfprekend en vernuftig
wilde houden, dat hij den Paus alexander II, in
eenen Brief noemt, humiliter txcellens excellentergue
kumilis Beatitudo vestra^ en hem dezen wensch doet:
Otnnipotens Deus vitam vestram ^ honorem JanC'^
$a Ecclefia vestris dispofitianibus divinitus commis*
fa in tempore proUxam faciat; quatenus pqst tem*
pus 9 qua fine tempore fuut , prolixa aternitatis
fpatia vobis concedat (f). Wij hebben, behalve
zyn werk over het Avondmaal , elders gewaagd ,
weinig fchriften van hem overig; de voomaamfle
zijn zestig Brieven^ welker inhoud echter niet z&tt

be-

O Z\\n leven is befcbreven door milo Crispinus ,
Cantor Beccenfis in mabillon /iet. SS. Ord. S. Benei.
Sec.WLF. ILpag. 130.

(t) Epis/. ad Akxandr. II* in labbei Concil. Tom^
IX. pag. iai3, lais*

GESCHIEDENIS. 73

belangrijk is. Zijne werken zijn door den Benedicti> V
ner lucas d'achbry in. Folio ^ Parys 1648 in liet ■^?*
licht gegeven. Hoofdft.

ANSELMUS van Canterbury , een leerling van na C. G.
LANFRANK, heeft boven zijnen meester in de Wijs- I^J'j^^^
begeerte uitgemunt. Hij was omftreeks het jaar ^

1034 te ^osta in Piemont geboren. In zijne jeugd awsel-

MUS VflQ

leefde hij buitenfporig en moest, om den toorn zijns Cancer-
Vaders te ontgaan, zijn vaderland verlaten. Na driebury.
jaren omzwervens kwam hij te Avranchet^ waar
LANFRANK Zijne Scbool had, alwaar hij zich aan
<leszelfs onderwijs' overgaf, en omtrent het jaar
io5o Monnik werd in het Klooster Bec. JHIer
muntte hij zoo uit, dat hij lanfrank, als Prior
opvolgde, toen deze Abt werd te Catn (♦). In
het onderwijs van het School zijnen Leeraar opge*
volgd zijnde, wist hy door minzaamheid zich be«
liefd te maken , en daar door zgne leerlingen aan
zich te trekken, zijnde hij voor zich zelven godza*
lig van levenswijze, en ijverig werkzaam in Wijs-
geerige oefeningen, en 's nachts zelfs was hij onle-
dig met het verbeteren van gebrekkig afgefchrevene
Boeken. In bet jaar 1078 verkozen hem zijne Mon-
niken, volftrekt tegen zijnen wil, tot hunnen Abt.
Wegens eenige belangen van zijn Klooster naar En^
geland gereisd , bezocht hij zijnen gewezenen Leer*^
meester lanfrank, wiens roem hij fpoedig over-
trof, alzoo ANSELMUS als een heilig en in de

ken*

O EADMERüS in vita A Anfelmi^ Cantuar. Archiep.
Xi. \.to%t ^era Anfelmié

E 5

mm

74 _ KERKELIJKE

V kennis van den Godsdienst virfmaakt man werd aan-

BOBt gezien. Zijn Levep6befchrjj\rer fcbi^ft hem zelft

Boofdft..^^^^^^^^'^ genezingen toe, 2[ls ook dat hij in (laat

na C. G. was door dikke muren te zied^ wat zgne Klooster-

gl'IJf »; lingen deden.

Dertien jaeen daar. na, in hét juur io03 , §rerd hij
van verfcfaeidene Ëngelfche Grootèn weder geno-
digd, om in Engeland oyer.te :komefi, hetwelk hQ
fchoorvoetende. inwilligde, omdat zich een gerucht
verfpreid had , dat hij Aartsbislbhop van Ca^terburj
zou worden» Dit Aartsbisdom Kad de Koning reeds
drie jaren opengehouden. De Koning ontvmg hem
met allen eerbied. Blaar zeide Ipotreud tegen zijne
Hovelingen.^ die hem de onverlchilUgheid van an«
SELMüS jegens aardfche goederen en eer roemden :
fai; zou evenwel met handeii eii voeten toetasten ,
«ds hij geloofde; dat hij dit Aartsbisdom zou kun-
nen krggen; maar zwoer de Koning, niemand zal
hetzelve hebben , dan ik alleen. Kort daar na werd
de Koning door eene ziekte overvallen , en begon
te denken aan het behoud van zijne ziel, zoodat
ANSELMUS gebadd werd, op wiens raad hij eene
algemeene biecht afieide, met belofte van beterfchap,
etr mzonderheid , dat bij de ledigftaande Kerken van
Bisfchoppen zou voorzien. Maar als nu de Koning
ANSfiLMtfS tot Aartsbisfchop van Canterbury be«
noemde , ontflddje deze, en verzette zich daartegen
met alle krachten. Alle verzoeken van dai Koning
waren vergeefs, en men* moest hem den Bisfchop-
pelqken Staf met geweld, in de h^nd geven, waar
na men hem naar de Kerk meer dro^ dan gelddé,

en

deluinil oëven-waarna men. bmm naar de £erk meer droetf
Jaag-eleiae. XV.I).fi[aJz.74.

V

GESCHIEDENIS. 75

efi aldaar inhuldigde in het jaar io<)3. anselmus v
gaf tot reden van zijne weigering te kennen , dat *^^
hij voorzag , dat op deze wijze een zwak fchaap HoofdlL
naast eenen bandeloozen' ftier in de regering van na C/ G.
Engeland werd ingefpannen, en dat door 'sKonings {""^^^*
onftüimigheid de Kerk nog bij zijn leven iki eenen — —
treurigen weduweftaat vervaHen zou.

Het gene liij voorzag, gebeurde fchielijk. De
Koning hield zijne beloften niet, en de ledignaande
Bisdommen werden niet vervuld, ansblmus had
het Aartsbisdom van Canterbury alleen onder die
voorvvaarde aangenomen , dat aan de Kerk van Can^
terbury de goederen zouden worden wedergegeven,
wellce zij ten tijde van lanpranr bezeten had, daar
en bovien begeerde hij , dat , gelijk de Koning zijn
wereldlijke Heer was , deze oök .wederkeerig hem
als zijnen Geestelijken Vader en zielzorger eerbiedi-
gen zou« De Koning was tot het een en ander
lang na zoo gereed niet, als de Aartsbislbhop ver-
langde. Als de Koning in het jaar 1094 tot den
oorlog met zijnen Broeder robbrt. Hertog van
Normdndtt , geld noodig had , bood anselmus
hem 500 ponden, welke de Koning weigerde aan
te nemen , omdat hij ten minflen 1000 ponden vep-
wacht had, en anselmus dankte God, dat deze
hem voor de -opfpraak beveiligd had, als of h^
z*^n Aartsbisdom voor dit geld gekocht had. On»
dertusfchen handhaafde hij zijn geestelijk gezag, en
weigerde in de vastentijd de heilige asfche en de
Mhfolutie aan alle Hovelingen , die hun haar, even
tis de jonge dochters , bng lieten groeïjen , en den

vrou-

76 KlERKELIfKE

V vTouwdijken opfchik in kleeding enz. navolgden.
^^ Ook drong hij bij den Koning aan» om de gebreken
Hoofd(L üi het Kerkelijke te verhelpen , en ten dien einde
BI C. G. algemeene Kerkvergaderingen te laten houden. De
^15 f 7. ^^°^S antwoordde eenvoudig, dat de Kerkverga-
deringen gehouden zouden worden, als het hem be-
liefde, en ten aanzien van de ledigftaande Abdijen,
dat de Abdijen hem toebehoorden , en dat bij met
dezelven kon handelen , zoo als hij wilde , waar te-
gen de Aartsbisfchop vergeefs inbragt, dat de Ab*
dyen aan God toebehoorden, en dat de Koning
flechts derzelver befchermheer , (^advocatus ^^ was;
evenwel zocht de Aartsbisfchop in 'sKonings gunst
herfteld te worden; maar als zijne vrienden hem ten
dien einde raadden, de aangebodene fom te verdub*
beien, verklaarde hij zelfs de 500 ponden nu niet
te willen geven, welke hij reeds aangeboden had,
omdat de Koning hem telkens op nieuw geld zou
willen afpersfen; waar tegen de Koning hem liet
aanzeggen, dat hij hem niet langer als Aartsbisfchop
van Canterbury erkennen zou. Ook wilde de Ko«
ning hem niet vergunnen n^aar Rome te reizen, om
het Pallium van den Paus te ontvangen, hetwelk
hem toen in het jaar 1095 door eenen Paufelljken
Legaat werd overgebragt, die hem ook ten minde
fchijnbaar met den Koning verzoende, wien hij in
het volgende jaar met 200 marken zilver uit den
Kerkdijken fcbat van Canterbury tegen zijnen Broe-
der ROBERT onderfteunde, maar als de Koning hem
vervolgens voor zijki Hofgerigt liet dagen, onder
voorwendfel , dat by hem flechte foldaten tot eenen

veld*

V

GESCHIEDENIS. rt

feldtogt geleverd had , Tond anselmus in het jaar Y
1097 geraden naar Rome te reizen, hebbende den >^<
Monnik badmer y Eijnen Levensbefch^ver in zijn Hoofdft»
gezelfchap. Hij onthield zich in Italii eenigen tijd na C. Q.
in een Klooster in het Napelfche^ en woonde in J^f'^^^Ë*
het jaar 109S eene Kerkvergadering te Bart bij , op
welke hij in den twist met de Grieken uitmuntte.

Koning willem, in het jaar iico overleden zijn*
de, ipoedde anselmus, daar toe door den nieu*
wen Koning hendrik I genodigd zijnde, zich we-
der naar Engeland , maar ab hij de leenhnlde ,
( hominium , ) aan den Vorst zou afleggen , en van
zgne hand het Aartsbisdom door het overreiken van
den Herdersftaf en Ring ontvangen » weigerde hij
zulks, omdat dergelijke beleeningen der Geestelijk*
heid door Leeken te Rome verboden waren , en
dreigde tevens naar Rome weder te keeren. hen-
drik vreezende, dat de Aartsbisfchop met den Paus
mogt zamenfpannen , ten voordede van z^nen Broe-
der ROBERT, die op den troon aanfpraak maakte,
ftond hem toe. Afgevaardigden naar Rome te zen*
den , tot een vergelijk , waar aan verfchddene jaren
gearbeid werd. Ondertusfchen betoonde anselmus
zich getrouw aan zijnen Koning, toen robert in
het jaar iioi weglijk eenen hival in Engeland
deed ; ook hield hij eene Kerkvergadering in het
jaar 1105, doch als Paus paschalis II voortging
de Investituur der Geestdgken door Leeken te ver-^
werpen, reisde' anselmus in het jaar 1107 weder
mar Rome , verzeld van eenen Gezant des Koningt,
naar de Paus bleef ftandvastig bg z^n verbod, an-

8o KERKE L IJ K E

V achtige dingen; waar tegen ansblmus eene verde-
BOEK diging van zyn bewijs opfldde, Liber jlpohgetu
Boofdft. ^^^ contra Gauniknemj respondentem pro infipiith
na CG.te (♦).

Jtario73. ^NSELMüs ftelde verders tot eenen grondregel^

tot 1517.

I dat hij tf^rx/ gehoven en i^^^jr n^ verft aan wilde,

te weten, voor alle dingen geloofde hij, wat de Kexk
eischte te gelooven, zonder daartegen de geriogfle
twijfeling bij zich te laten opkomen. Deze grond«
jpegel kon waarlijk weinig dienen tot uitbreiding van
echte en gegronde Wijsgeerte of Godgeleerdheid , ook
vindt men meermalen in ansblmus fchriften, dat
hij meer fpitsvinnigheden heeft bijgebragt dan be-
hoorlijke onderzoekingen of bewijsredenen (f).
«oscBLiN Naast berengarius, lanfrank en ansblmus,
moet op het einde der Xlde eeuw als een Wijsgee-
rig brdn ook gephatst worden roscblin of ruse-
LiN of RUCBLIN , een Kanunnik te Compiegm ,
waar hij als Scholasticus j dat is als Opziener der
Bisfchoppelijke School , eigener beweging open-
lijke voorlezingen hield. Hij was één der eetfk
Nominalnten van dezen tijd, en haalde zich ab
aanvoerder en hoofd van dezelven ook voornamelijk
de befchuldigingen van Ketterij op den hals. De
vraag namelijk was , of de algemeenheden in de Di'

alec*

*

(♦) Ibid. pag. 37.40.

(t) De werken van anselmus zijn door den Senedi^-
tyner gabr. gk&bsron vi Parys uitgegeven in Folio
1675 9 en daar , mee eene venneerdering van XIV Brie«
ven, herdrukt i/ftx.

GESCHIEDENIS. U

akctica , ^genus , fpecies , different ia , proprium , acci^ , V

dens 5 ) enkel verftandsdenkbeelden waren of buiten *^^*

het .ver/land wezenlijk beftonden. plato had der- Hoofdft.

zelver wezenlijk beftaan in het verftand van God na C. Ox

beweerd; aristotëles liet hare wezenlijkheid al- iV\V.\^

-' tot 1517*

leen in de bijzondere dingen zelve toe; de Stoicynen
eindelijk hielden ze voor niets dan afgetrokkenheden^
en waren dus in eetf ftrenger zin de eerfte Nomina^
les of N^minaiisten ; terwijl men daartegen aan de
anderen , inzonderheid aan de Platonisten , den naam
van Reaks gaf. In die middel - eeuwen , in welke
deze namen opkwamen, was men ook gewoon het
eerfte der gemelde gevoelens, üniyerfalia ante rem^
het tweede Univerfalia in re; en het derde, Univer*
falia post rem te noemen. De jongere PlatonisteH
hadden , naar hunne gewoonte ^ alle deze gevoelens
met eikanderen zoeken te vereenigen ; maar daar
door alleen èen nieuw fpinneweb geweven. De acl>
ting voor de Wijsgeerte van plato had het eerfte
gevoelen , ook door AtJOUSTiNus begunftigd , bij dé
Christenen geliefd gemaakt; toen derhalve . roscb*'
LiN de wijze van voorftelling der Stoïcynen^ zoo
veel men oordeelen kan , want wij hebben geené
fchriften yan hem , verdedigde , t2LStie men hem nieÉ
alleen daar over aan , maar leide hem ook de fchroo*^
melijkfte gevolgen te last^ Men meende te ontdek^
ken, dat de Nominalisten alle menfcbelljke kennis
idleen tot namen bepaald wilden hebben , en dat zij
hfit werkelijk beftaan * der dingen loócheuderi« ld
het eerst echter vend dit gevoelen byval, maar koii
Eich iiiet lang handhaven tegen de aanvallen vadf
XV* DeeIi* f . A«*

82 KERKELIJKE

V ANSELMüs van Canterbury^ odo van Clugnj^ na-
^^^^ derhand Bisfchop van Kamerik j alberiIch van
Hoofdft. R^^ifns^ BERN hard van Chartrcs^ en andere ver-
na C. G. maarde DiaUctici of Redeneerkundigen. ïéUs ver-
tot^K 1 7. zekert jqannes van Salisbury ( ♦ ) , dat dit gevoe-
ld—— len met roscelin weder verdwenen is. Zoo veel
is ten minllen zeker, dat de Reales^ hoewel in eene
eenig;zins meer in den Ariftotetifchen vorm veran-
derde gedaante, ten dezen tijde de overhand hebben
behouden.
HiLDE- Een ander tijdgenoot van anselmus was riiLOE-
JJg^j^^BERT van Man$^ geboren in het jaar 1055 te La^
vardin^ in het Kerspel van Matis;^hï] fchijnt te
Tours het onderwijs genoten te hebben van beren-
GER of BERENGARiüs, wien hij ook met een graf-
fchrift in eene Latijnfche ^Elegie vereerd heeft. In
het jaar 1092 werd hij Archidiaconus ^ en vijf jaren
daar na Bisfchop te Mans. Kort na deze verkie-
zing fchreef de beroemde ivo of ives, Bisfchop
van Chartres , hem eenen Brief ( f ) 5 in welken de-
ze hem voorhield, hoe hij van fommige aanziene-
lijke leden zijner Kerk befchuldigd werd, verfcbei-
dene onechte kinderen verwekt te hebben, met bij-
gevoegde vermaning, om deze verkiezing niet op te
volgen, ingevalle hij zich fchuldig bevond, hilde-
bert nam de verkiezing aan, of zich onfchuldig
vindende , of de befchuldiging niet bewezen of aan-
f gedrongen wordende. De oorlog tusfchen de Ko-

nin-'

(*) JO. SARisBER. Metalog, h. II. C. 17. p. 814^
(t) ^pisU 277. Opp. pag. 1 18.

CeSCHIEDENIS. 83

ningen van Engeland en de Graven van JMdns ver- Y

oorzaakten hem vele onaangenaambeden; hg werd ^^
zelfe in het jaar 1099 naar Engeland overgevoerd , Hoofdft
alwaar Koning willem van hem eischte , dat hi| oa C. G»
Egne / onfchnld door de vuurproef zou bewezen , |^J?fl)
hetwelk bij echter op raad van den bovengemeldea ■
IVO weigerde^ zich op de Kerkelijke wetten beroe-
pende, en aanbiedende, om volgens dezelve zgne
onfchuld aan te toonen. In het jaar 1125 tot het
Aartsbisdom van Tours verheven , werd hi) vai} de«
ze lasdge omRandigheden bevrijd, boewei daanegea
in nieuwe moeite met den Koning van Frankrjk^
I.ODEWVK dén Dikken , ingewikkeld. Hij overleed
waarTchijnlijk in het jaar 1134.

Zijn gefchriften Wijsgeerige , Godgeleerde, Ge-
fcbiedkundige , Kerkredenen en Brieven , zijn ta
gelijk met die van marbod, Bisfchop van Renm
nes 9 zijnen tijdgenoot, te Parys in 1718 in Folio .
uitgegeven , door den Benedictijner antonius sbau*
GENDRB , en vertoonen hem als eenen man , die
wat meer dan de gemeene geleerdheid van zijne
eeuw bezat. Onder zgne fchriften is eene Zedelijke
Wijsgeerte^ {^moralis philofophia de hmesto et utili^^
zijnde eene verzameUng van zeer vele plaatfeh uit
de Ouden, over het eerlijke en nuttige, uit cicero»
SENECA y HORATius , JUVENALIS eu anderen. Den
inhoud van dit gefchrift heeft hij in Latijnfche Eli*
gien gebragt in zijn Libellus de quatuor virtutihut
vita honesta»

In de eerde twintig jaren der Xllde eeuw maakte BOfronm
zich BONORius van jlugustodunu» ^ tvaarfirhijnKk ^^ ^^

94 KERKELIJKE

V Aatun in Bourgondie , fchoon anderen daar door
^J" Jugsburg^ of ook wel Augt of AugiÈ ^ eene Bis-
HoofdfU fchoppelijke ftad bij Bazjsl , hebben willen verdaan ,
na C. G< ook eenigen naam door zijne. VVijsgeerige fGhriften,
Sris^r. ^^ "^^f^^ Dien den toeftand der Geleerdheid in hel
fc gemeen, en der Wijsbegeerte in het bijzoBder, in

gustodu- ^ gewone Bisfchoppelijke Scholen van zijnen tijd
kan leeren kennen, inzonderheid uit zijn klein ge-
fchrift: dt animti exfilio et patria^ alias de arti^
hus (*)• De onwetendheid is het land der bal-
Bngfchap voor de ziel , uit welke zij door tien
kunsSen , als door zoo vele fteden en vlekken , rei-
zen moet, om tot haar vaderland weder te keeren»
De eerfte dezer fleden is de Grammatica ; alwaar
de lettera lei* 'en naar de woningen der (lelh'ngen;
de lange en korte lettergrepen ziln al$ het ware de
dem^n der buizen ; en de geheele ftad wordt ia
acht wijken verdeeld, in welke het Nomen en Fer-
hum als twee Confuh regeren} het Pronomen het
ambt van Proconful bedient enz. De overige fte»-
deii, VI elke bij op gelijke wijze bèfchrijft, zijn de
Rketorica en Dialectica , welke vijf poorten heeft,
de Uftiver/alia ^ haar kasteel is de Subftantia^ en
de daar om ftaande torens de negen jlccidentsa;
Voons de Arithmetica , de Mufica ,* Geometria ,
Astronomia^ Phyfica en Oeconomica, door welke zij
eindelijk aanlandt aan de Heilige Schrift, als baar
«^ware vaderland , waar menigvuldige wijsheid heerschr.

In

(*)/#» BERN. PEZU TAes. AneeM Novis/l Tm» U»
fag. 228 •d34.

QCSCHIEDENIS. 9$

fa twee andere fchriften : fcala coeli major of pcala v
cüeü mnerj komt dgenU>ke Filofofie voor. Door ^^
deze beznel - ladder verftaat honorius de liefde , Hoofdlk
wier trappen sijn wetenfchap en wijsheid. Dewijl aa C Gw ^
lij zich. tot den derden hemel verheft, zoo klimt J^'J^^J*
men langs drie rijen van trappen op, waar uit even ■

200 vele foorten van zien ontfla^, het ligchame-
lijke^ geestelijke en verftandelijke, waar van de der-
de zich met het wezen van ^God, ook met de nap
tuur der Engelen £& zielen hezig houdt. (^InteU€€r
iiialis vf/fo.) enz.

Wanneer men federt de XUde eeuw begon eigene petrus
Schoten aan te leggen , afgezonderd van de Bis- ^^^^-ard
fchoppelijfce en Kioosrerfcholen , kreeg de Wijsbc- larh.
f;eerte «ene vr^re ruimte. Zulk een Schooi , gel^k
wij gezien hebben, werd te Purys aangelegd do<M:
MTiLLEM van Champeaux. ïitzA had tot zijnen
leerling petrus aielard of abëillard ^ die fpoo-
dig zijnen meester in vermaardheid te boven ging,
met wien hij hevige verfchillen over de Wijsbegeerte
gehad heeft, petrus abslard of abëillard ^
wiens naam, niet alleen wegens zijne geleerdheid,
maar inzonderheid uit hoofde van zijnen minneban*
del met heloisa, zelfs in Aomans en Dicbtfluk-
ken, vermaard is geworden, was in het jaar 1079
te Palets^ (^of Pa/ais j) in het Graaffchap NantH
in Bretagne geboren, en de Zoon van eenen Kdel*
man. Door eene bijzondere neiging tot de Dialect^
ca gedreven, kwam hij te Parys in het School vap
WILLEM van Champeaux , den beroemdften Leeraar
in de kunst van disputeren , doch met zynen meester

F 3 in

/

86

KERKELQKK

V in verfchtl geraakt zyode, rigtte hg een eigen Sdiool
■^^ op te Melun^ in de nabuurfchap van Parys^ om-
Hoofdft. trent dertig jaren oud zijnde, verzoende hij zich
naC. G. met zijnen Leermeester, en werd zelfs andennaai
J^*"^f^* zijn leerling, maar verfchü van gevoelens verdeelde
ben op nieuw, willbm leerde, bet geen de Sch(h
Jastseken Univeffale a parte rei genoemd hebben;
dat is , dat dezelfde zaak wezenlijk en geheel in alia
^aar toe behoorende ondeelige dingen , ( indivU
4ua , ) is , welke dus niet in wezen , maar alleen in
de menigte van bare toevallige eigenfchappen , {ao-
eidentia^^ van eikanderen onderfcheiden zijn, abe-
I.ARD daartegen beweerde, dat de algemeene dingen
der Dialectica zelfftandige denkbeeldoi in God z^n;
met één woord, de eerde volgde aristotelbs, de
ander plato*s meening. Het berigt van otto van
Fry fingen (♦), dat abblard een leerling van roscelin
geweest zij, en dus tot de Nominales behoord heb-
be, wordt niet van allen aangenomen. Hoe het zij,
WILLEM werd door abelard genoodzaakt, zijn
gevoelen te laten varen , en abelard kreeg zelö
den leerdoel van willems opvolger, die ook zl^n
leerling werd, maar willem wist een* ander opvol*
ger te laten aandellen, waar op abelard weder te
Melun begon te leeren, terwijl willbm zieh met
zgne Kanunniken op het land begaf. Nu begaf zich
ABEtARD met zyne leerlingen weder i£aar Parys^
alwaar de leerlingen van willems nieuwen opvol-
ger in grooten getale tot hem overgingen, willem

kwaa

(♦) Dt Gesfis Prider. L Cap. 47.

GESCHIEDENIS^ «7

kwam i^gn' opvolger . wel te hulp , maar kon niet . y
beletten ^ dat dozQ , van zijne leerlingen verlaten , ^^^^
zich in «en Klooster begaf. Nu bleven de beide HoofdiL
hoofden met malkander twisten , met dien uitflag , na C. G.
fchrijft AS£LARD zelve, dat hij ten minden "iet j^"^ j^^|*
overwonnen werd. . . 1

De (Irljd nam een einde, toen willem in het
/aar U13 Bisfchop te Chahns aan de Marne ge-
worden was. Thans reisde ab&lard naar Laon^
om zich onder ansëlmus, die daar Scholasticm
was, in de Godgeleerdheid te oefenen, maar vond
bij dezen, zoo als hij zich uitdrukt, meer rook dan
licht, meer bladeren dan ^vruchten; waarom hij zich
toekide, om door behulp van goede verklaringen
zich tot een* goeden üitlegkundigen te vormen; ea
tot eene jMToeve zijner vorderingen , verklaarde hij , in
openlijke voorlezingen, het eerfte Hoofdftuk van
EZECHiEL, toen ANSELMUS hem het leeren der
Godgeleerdheid verbood, omdat hij zich dit regt en«
kei had aangematigd, abb^lard begaf zich naar
Parys^ en verkreeg daar het eerde Leeraarambt ia
de Wijsgeerte en Godgeleerdheid, en tevens eene
Kanunnik splaats , waar na hy zijne gemelde voorle-
zingen met grooten ttoeloop van leerlinigen vervolgde,

Ondertusfchen gebeurde het, dat fülbert, eea
Kanunnik te Patys^ een Nichtje van XVIII jaren 9
HfiLoisA genoemd , in zijn huis had , fchoon en
geestrijk , waarom hij haar geleerde kundigheden
zocht te bezorgen; hier toe bood abelard zich
aan, om haar voor niet te onderwyzen, indien de
Kanunnik hem in zijn huis wilde aannemen, Wei-

F 4 * dra

90 KERKELQKE

V ter, onder het gebied van den Graaf van Champêg*
•^** ne; doch de Abt kort daar na overleden, en door
Hoofdfl. ^ vermaarden sugbr opgevolgd zijnde, vergunde
na C. G. deze hem , te gaan waar hij wilde , als hij maar in
tot" < f 7* 8^° Klooster van zijne Orde beftendig verblijf nam*
Pil ■ ABELARD verkoos daar op eene woeste plaats aan
rivier Ardmfon^ digt bij de (lad Nogent^ aan de
Seint , tot zyne woonplaats , alwaar velen van zijne
leerlingen bij hem kwamen, en eene Kerk en voor
zich hutten (lichtten. Maar als hij, ter gedachtenis
van den /r^oi^,dien hy in deze eenzaamheid genoten
had, deze plaats aan den paracletus, (denTroos*
ter , of onder dezen Bijbelfchen naam aan den H.
Geest wijdde,) werd dit als eene nieuwigheid afge-
keurd; ook mishaagde het, dat hij daar een beeld
had gefield van de Drieëenheid , met drie volmaakt
gelijke, rugwaards tegen elkander leunende aange-
' zigten ; als hg deswegens de vervolgingen vreesde
van twee heilige mannen van die eeuw, bernharo
en NORBERT, werd hij onverziens tot Abt verko-
zen van het Klooster van den Heiligen gildas te
Ruin in Neder -^ Bretagne ^ waar hij zich heen be-
gaf in het jaar 1126, maar wed^ tot zijn ongeluk;
want te (Ireng zijnde voor de Monniken, flonden
dezen hem naar het leven. Oodenusfchen vern^
mende, dat de Nonnen van Ar genteuil ^ met der*
zelver Priores fe^ zijne hbloisa, door de Mcmnikei
van St. Denys verdreven waren, ftond hij zijn ver-
blijf paracletus , hetwelk intusfchen tot eene
Abdij verheven wds , aan deze zyse vrouw en haar

^

GESCHIEDEN IJS. 91

i[ezel(chap af, alwaar bij baar verfcbeidene bezoe* y
ken gaf, maar toen dit verkeerd werd uitgelegd, ^^!*
bellöot h|j, nooit weder bij haar te komen. Ook Hoofdft,
verliet hB in het jaar 1x36 zijne Abdij van 'Ruits oa C. G.
ceheel ' Jaano/j.

Van dit jaar af leerde Vq weder met den gewo-
nen toeloop op den Berg der Heil. genovefa te
Parys; maar verliet deze ftad in het volgende jaar,
eon4er dat men weet, waar heen •hij zich begaf.
Weldra bragten echter nieuwe befcbuldigingen tegen
^ijae regtzinnigheid hem 'weder te voorfch^, tegen
welke hy zich door een beroep op den Paus in het
jaar 1140 vergeefs zocht te redden. Doch midden
in het onweder, dat hem dreigde, kreeg hij eene
fchuilplaats in de Abdij van Clugny^ bij deszelfs
Abt PBT6LUS den Eerwaardigen ; maar om zijne ge-
zondheid van daar. gezonden naar het Prioraac Su
JMareel^ te Chalons aan de Saone^ overleed hij te
dezer plaatfe, in het jaar 1142. heloisa verzocht 9
gelijk dit ook zijn wil geweest was, om zgn lijk»
hetwelk zij van petrus van Clugny verkreeg, om
het in haren Paracletus te begraven; ook verwierf
zi) eene abfolutie of vrijfpraak voor den overlede-
nen, welke behelsde; dat petrus hem onder het
gezag van den almagtigen God en alle zijne Heili-
gen , uit kracht van zijn ambt , van alle zon-
den abfofveerde^ welke vrijfpraak dus, naar de g^
woonte dier tijden , op abelards graf gefteld
werd.

petrus van Clugny was zeer met abelard
ingenomen , wien hij ook met een graifchrift veiw
. . eerd

\ {

I

91 K lE R K E L If K E

I

V eerd heeft , waar in hij onder anderen zich diu
«■o/* uitdrukte:

11

na C G Ggllorum Socrates» Plato Maximus Hesperwinii

Taarior^. Nó^ter Aridoteles, Logicis, quicunque fuerunt»

lot I5I7, Autpar auc tn^Iior, ftudiorum cognkus orbi

M, • Princeps^'ingenio varius, fobtilis ct^acer»

Omnia vi fuperaHS rat^oiüs e( arce loquendl ,

Abaslardus crac — •

Voor het overige was 'het oordeel zijner eeuw
over hem zeer verdeeld, zoodat hij in eene Cbro-
niek van Clugny , een zwarte Knnftenaar en een
vertrouwde des Duivels heet, en dat bernhard
van Clariveaux hem al de dwalingen der beruchtfte
Ketters te last legt, terwijl petrus van Clugiq
hem een eerlijk en godvruchtig man noemt, idie
fteeds Goddelijke, Wljsgeerfge en Geleerde voor-
werpen betrachtte en leerde. Ook heeft petrus
SERENGER, ecu vau ABELARDS laatftc Leeraren,
4Bene verdediging voor hem gefchreveq, welke ook
in zijne werken gedrukt is.

Hij was in der daad een man van- groote gaveo
voor de Wijsgeerte, en vatbaar voor alie geleerd-
heid in het gemeen, maar zijne zucht ^ om de voor»
naam (Ie Dialecticus en disputeerder van zijn' tijd
te z'^n, ftremde hem in Ket beoefenen der Wys-
geerte op die wijze, dat hij een hervormer derzel*
ver, of der wetenfchappen in het gemeen, zijn kon,
en toch wekte hij velen van zyne tijdgenoojpi op
tot eene vrijere Wysbegeerte , daar hij dezelve /rtf-
blematisch durfde behandelen; ook had hij velen der .
oude Romeinen gelezen , ook aristoteus , ea

veel

GESCHIEDENIS. - J3

feel van ^lato , maar bdden in vertalingen. Hg yf
had eenige kennis van het Grtekschj maar van het »o«
H^breeuwich llechtd zoo veel , als hg uit plaatfen ^oofd(L
van Ker(i:vaderen opdoen kom Het Latijn fchrijft na C. G4
hg vrij gemakkelyk, zuiver en^bevalUg, inzonder- J^^^'°^|'
heid kan men die van zijne Latijnfcbe gedichten ,,,
zeggen.

Zijne werken zijn in het jaar \6\6 \a Parjr ÏA
4to verfchenen, alhoewel fommige Exemplaren 1606
en findere 1616 op den titel hebben; ook wordt op
een aantal afdrukken fr. van AMBOiaE, op andere
iLNDREAS DUCHESNE ,als uttgevet geuoemd, omdat zij
namelijk eerst te zamen de uitgave ondernamen , welke
eindelijk aan duchrsi^z fchijnt overgelaten te zijn«
Deze uitgave is de eenigde en zeer zeldzaam, ook
ontbreken 'er nog verfcheidene gefchriften van are-
I.ARD in, die alleen nog 'm Handfchrifren voorhan-
den zijn.

HBLOISA overleed, gelijk men gewonelijk gelooft ^

in het jaar 1163, als eerde Abdisfe van den para-

ELETus, zij was even zoo buitengewoon (mder hare

kunne, als abelard onder de zijne. .Zij hadeenen

hoogen , geest , cenc vurige verbeeldingskracht, niet

weinig vernuft, en velerhande geleerdheid; of ten

minden belezenheid in Romeinfche en Kerkelijke

Schrijvers; zg drukte zich in het Latijn met beval«

Ugheid en derkte uit , en was zelfs in het Grieksch

en Hebreeuwsch niet onervaren. Hare driftige liefde

voor abelard is ten laatden in vrome dille gezind;

heden overgedaan.

Het voorbeeld van abei^ aro leerde de Wgsgeeren Schol»*

voor-

94 KERKEL9KE

V voorzigtigheid » zoodat niet ligt een fcherpzinnig

BOER brein bet durfde ondernemen , pm van de vastge*

HoofdlL ^^^^ begrippen in de Godgeleerdheid af te gaan*

naC. G. GlLBBRT D£ LA PORREB, Bisfcbop van Poiiicrsy

Jaario73. ^„ ^^ tijdgenoot van abblard, deed dit kort na
tot 1517. ^ j , j « , L j

. ABBLARDS dood , maar werd terftond verketterd en

tieice kwam ter naauwernood met eene herroeping vq.
100 e. ^^^j. pg.j.u^us LOMBARDus, Bisfchop van Parjs^
verftond bet ten zelfden tijde beter, hoe men ten
diende der Godgeleerdheid mogt filofofèren , en zqo
leerboek in de Godgeleerdheid in zijnen filofofifcben
leerftand opgefteld , verwierf zoo veel gezag , dat
het omtrent honderd jaren lang het algemeen aang^
nomen leerboek en een voorfchrift van eenen regt*
zinnigen WT^sgeer bleef. Zelden ondernam men
voorts wijsgeerige onderzoekingen , zonder betrek-
king tot de Godgeleerdheid, maar de Wijsgeeren
waren tevens Godgeleerden , die zich verpligt reken-
den , hunne Wgsgeerte aan de Godgeleerdheid dienst-
baar te maken, hoewel *er onder hen ook* fcbran*
dere geesten waren ; doch met dit al was het licht,
hetwelk zij meenden te ontfteken, niet meer daa
een fchemerlicht. Men noemt deze Wijsgeerte^
welke thans de heerfchende werd , doorgaans de
Scholastieke^ doch is nog niet eens omtrent de re-
den dezer benaming, of den tijd van derzelver oor-
fprong. Al in vroeger eeuwen beteekende SckolaS'
ticus eenen Leeraar in een Klooster — of in een
Bisfchoppelijkc School, en ook eenen Geleerden in
het gemeen; misfchien echter is het bijzonder ge-
bruik van dezen naam af te leiden van die Leer«

aar5>

GESCHIEDENIS.

eis , die fedeit de XUe eeow ci^eie Sextm h^ ^
gonnen op te rigten;van daar kan ook de ca^nag

der Scholastieke AVigsb^eote b c gumi oi «oidca.

terwiil anderen ze lecds vsn AUCcsTcns s^adoi, » C GL
ea weder anderen ze eeist teen aasTaaeen ssi de ^IZ^
XQIde eeuw, toen de Wgsgeate wsm austcttuxs
die der Nieuwe Plaiesisum vnJ iui ^

Docb, hos zeer de Sci^Mitieiem der XDie
na ABELARD dooTgaans meer Goig£l£cr:
of zijn wilden, dan W^^esien, c wtzu ^
Vr, die, gelVk him Yoorgarzsr a^sili,x^s, W3j-
geerige naariponngea ocdernaaa, of die sa £■
nieuwe verklaringen van Godgeleerde fir^aj ii
Wij5geerige Icfarifien waagdenu

Tot deze laatfle ibsfê be^c^cn «hxcm vza CSv vr.
r^ex, een vennaird Lecraar in de Sprekkzade c: ^^
W^begeeite te PiXTTr, m de eerfie beZfr der XJie
eeuw. Zga v a uujid e leer&sg j?a9 rza SgVAr.
rj (*), verhaalt van hem, cat h^ zidi irzocdoF.
hdd verzet beeft tegen de gosfn, dfe door de csdb*
neerkunde geene zAabad zodtfen,
hunne dispoteeizndit poogden te rcldocn. lü
zyner werken: Fhihp^hia ^Bmer^ fire fmêfmm £U
tri de elewteniis PMhfêfhut^ dasÊgt h^ oa Lcvt
begrip der W/sbegeerte voor, wdke bz et kcrj
der ItgcbamdLke en otii^damtZijt Ssffm vta
b hetzelve merkt hn onder anrleren aa, dac (Ua*
migen den kxip der Pbneu ^^^^^ wam dt ss
trekkende kracht der xami wcfte èm

* ■^ *

C3 Afo0%. £^ HL C lo.

5)6

KERKELIJKE

HÜGO

van Sc.
Victon

▼ voörloopcrs waren van de leere van newtoi^, aan-»

*^^ gaande de aantrekkingskracTit ; bovendien erkent hij

Hopfdft. uitdrukkelijk jintipeden of TegenvoeteA. Dus heeft

naC. G.hij meer merkwaardigheden; maar een ijverig regt*

torisir! 2"ï°;8^ ^^^^ *° ^8«c fchriften aanftooteUjke plaat-

■ ièn , welke hij aan den Heiligen bbrnhard aan-'

wees, hetwelk Tpoedfg ten gevolge had, dat wil-
LEM deze hem tegengeworpene^ dwalingen in een
ander gefchrift herriep.

Voorzigtiger , doch niet onwaardig, om onder de
Wijsgeeren gerekend te worden, was een ander tijd-
genoot van ABELARD, HUGO VAN ST. VICTOK }

over wiens eigenlijk vaderland getwist is, daar hl)
wegens het opfchrift op zijn graf voor een Sakfer
gehouden wordt.

Hago fub hoc faxo jacet hic vir origine Saxo*

Hoewel anderen beweerd hebben, dat hij te Ipertn
in Flaanderen geboren was, maar dat hy- zijne va-
derftad als kind reeds verlaten^ en in Sakfen zijne
vroege jeugd doorgebragt hebbe/ Hij leerde te Pa^
rys met grooten toeloop , inzonderheid de Godge-
leerdheid, en werd de Tweede aüoüstinus ge-
noemd. Hij overleed in het jaar 1141. Zijne fchrif'
ten zgn ^ootendeels te Rouen in het jaar 1648 in
III Deelen in Folio gedrukt. — Ook leefde 'er oiö
dezen tijd een andere* hügo, die in het jaar 11 64
als Aartsbisfchop van Rouen geftotven is, en over
de alomtegenwoordigheid van God enz, gefchreven
heeft, — Ook RiCHARD van St. Fictor, die in het

jaar 1170 een zeer voornaam Mijftiek Scbriit^eii

snatf

GE S C HIEDENIS. 97

ffiaar die xjok w^sgeerige verfaaodeliogeo geCcbicvm

heeft over het beftaan van God, zmt eenheid en

II
eigenfchappen enz. — Nog beflaat robert pul* Hoofdig.

hBiN^ PULLUS, of puLLi(«us, een EngelschÊnsfÊ j OR C. G.
die omtrent het jaar 1147 Kardinaal en Kanfelier J^J^J;
der Rooinfche Kerk geweest is , eene plaats onder ■

de Scholastieke Wijsgeèren van dezen tijd.

Maar niemand muntte onder deze W^sgeeren van ALAttis
dezen tyd na abblard zoo zeer uit, a]s aimujs ^ ^
van Rys/i/f Q/ilanus ab infulis^^ zoo als hy vaasi
zijne vaderftad in Vlaanderen genoemd wordt. H^
werd om het jaar 1114 geboren, en werd te ClarU
veaux in bet Klooster van den Heih'gen bernhar*
nus Monnik, en in het jaar 1140 eerst Abt van
La Rivour. Elf jaren daar na kreeg hij bet Bisdom
^^xerr 6 ;. hetwelk hij in het jaar 1167 vrijwillig af-
(lond, om weder als Monnik te Clariveaux te Je-
ven. Zijn Abt nam hem mede in het jaar 1180',
op de Kerkvergadering van- Lateranai , te Rome%
en hij overleed eerst in het jaar looj. Door zijne
tljdgenooten bewonderd, werd hij de groote en de t

algemeene Leeraar genoemd. De meesten van zijne
fcbriften zijn door den Cittercieniêr Abt karel oe
viscH te Antwerpen in het ^ar 1654 in Folio uit-
gegeven. Hij was een vrij goed Latijnsch Dichter,
gelijk blijkt uit eenige dichtftukken: Anti-Clauditk^
nus; carmina ex planctu natura; Parabola^ feu
Doctrinale altum , feu Compilatio proyerbiarum ;
Rhythmi contra amorem Feneris (♦)• Als Wijs-
geer
(*) In poLYCAKPf LYSER. H.Foett» med. étyip. loaa.
XV. Ds£L« G

9« KERKELUKE

V geer heeft alanus zich inzonderheid bekend ge*
■*^* maakt , in een werk : Dïrri quinque de arte , fin
Hoofdft ^rticulis cafholica fidei (♦) , in hetwelk hij de Ge-
na C. G. loc^sleere met Wijsgeerige gronden betoogt, en be*
tö^i 5^/! ^y^^"' Seeft , dat hij boven zijne tijdgenooten in
■ regelmatig denken en klaarheid van uitdrukken uit-

muntte.
Tegen- Met reden trouwens klaagde men over het mis-
d*^ S^ h • ^^^ ' hetwelk ■• de meeste Leeraars en Schrgvers
lastieke der Xllde eeuw van de Dialectica of Redeneerkun-
Wijsgeer- je maakten , en over de duülere muggen - en woo^
TKRPrior^enzifterij, aan welke zij zich overgaven; hoewel
van St. ook fommlgen deze klagten te ver dreven, en zich vol-
Victor. Q^^^ ^gggj^ j^jjg Wijsbegeerte verklaarden , gelgk

DAUTIER , (ook WALTHBR, GUALTERUS,) Pfiot

•der Kanunniken van St. Fictor te Parys^ die kort
iia het jaar il 74 een Boek tegen de voomaamfie
Wijsgeerige Schrijvers van dezen tijd in het licht
gaf , in hetwelk bij volftrekt alle gebruik der Wijs-
begeerte in de Godgeleerdheid afkeurde (f).
joANNEs Doch met meer geleerdheid , en zonder het goed
Sarisberi- gebruik der Wijsgeerte te betwisten, ontdekte jo-
ANNEs van Salisbury de gebreken der Scholastieh
Wijsbegeerte. Hg voerde dezen naam naar zijne ge-
boorteplaats in het Engelsck Landfchap Salisbury^
van daar in het Latijn Sarisberienfis ^ ook wel S^

• (*) Uitgegeven door ?ez, een Benedictyner Thef,
Anccdott. Novisfim. T. I, P. IL /, 475-504.

C t )' Uittrekfels uit hetzelve heeft dü boula7 HiU»
Univerfit. Paris. 71 II* p% aoo* enz.

GESCHIEDENIS. 99

perisHus ^ naar den ouden Rêmeinfchen naam van V

ész& ftad; ook had hij den bijnaam van de Kleine^
iParvusj Fetit.^ Korten tijd genoot hij de les* HoofdlL
fen van abblard , en vervolgens die . van alb£- na C. G«
RiCH van Rheims en robbrt van Mehn , den J^f J™^
eerden een fpitsvinnig Redeneerkundige , ( Opinatit* ■.
fimus Diakcticus , ) en een hevig vijand der iW*
minaiisten^ beide groote mannen, £oo Bij liever ^
dan 2ich in hunne eigene haarkloverijen te ver^
liezen , in de voetftappen der ouden getreden waren \
behalve dezen hoorde hij nog andere leermeesters ^
terwijl hij zelve , om te l>eftaan , aan kinderen van
voorname lieden onderwijs gaf. Dus elf jaren ioot*
gebragc hebbende, keerde hij naar Engeland^ al*
waar hij onder den Clerus van Kanterbury werd
aangenomen, zijnde onder anderen een lieveling van
THOMAS BBKET, welke Aartsbisfchop op last van
Koning hbndrik II vermoord werd, waar op jo-
ANNES naar Frankryk vertrok, en in het jaar 117B
Bisfchop van Chartres werd, in welke waardigheid
hij in het Jaar 1182 overleed. Hij was een groot
voorCtander van den gemelden Aartsbisfchop , en
heeft deszelfs leven befchreven, ook genoot hij dd
gunst der Paufen , bijzonder van adrianus IV*
Met dit alles h deze geleerde en vernuftige man
vrijmoedig genoeg, om de gebreken van zijnen tijd
door te ftrijken en te ontdekken, inzonderheid ii}
twee van zijne voomaamfte werken , het eene Pott^
craticus j five de nugis Curialium^ et vestigiis Phi^
kfophorum^ LIbri octo^ onder anderen te Leyden
vx de jaren 1595 en 1639 in 8vo gedrukt ^ hetwelk

G a eena

loo KÈRKBLIfKE

T eene verzameling is van velerhande aanmerkingen ,
BOEK wél]ac zï^tiQ uitgeftrekte belezenheid hem aanbood,
Hoofdft. ^ wéïke voornamelijk de zedeleer en ftaatkunde be-
na C. G. treffen ; zeer prijst hg de Wijsgeerte ' aan , die tot
ïm^'r r^* deugd en betrachting opleidt , én onderzoekt , waar-
I ■ om hij ook de Academici wel berispt, om hunne
te groote zucht tot twijfelen , maar tevens erkent»
dat 'er vele onderwerpen zijn, omtrent welke een
wgs man twijfelen mag; doch weinige W^sgeereo
van zijnen tijd, zegt hij, willen de Academid na-
volgen; elk kiest willekeurig gevoelens, aan welke
hij gehecht blijft , het zij zijne eigene , of die vaa
anderen , of de^ denkwijze van den groeten hoop.
Evenwel verfpillen de geliefdfte Leeraren der Wijs-
begeerte van onzen tijd hun leven aan eenige wei-
nige onderwerpen en vragen, die regt voor twisten
en twistredenen voegen ; neemt men hunne woorden
weg, dan z^n zij waarlijk arm. — Het is, z&gi bij
verders, eene onbefchaamde dwaling, dat men de
Wijsbegeerte enkel in woorden ftelt, en dus ook
de deugd in woorden belluit. Die zoo gezind zi|B|
willen flechts wijs fchynen, zwerven langs de (ba-
ten om, bezoeken de geleerden vlijtig, werpen niets-
beduidende vragen op, vlechten woorden in malkan-
der, om hunne eigene gedachten en die vaa ande-
ren te verduifteren , en zijn meer genegen om te
ftrijden, dan om de zwarigheden te onderzoeken ea
te toetfen ; ten einde hunne onwetendheid te ver*
bergen , fpreken zij fchielijk over elke ftoffe ; beoor-
deelen allen ; berispen anderen , en roemen zicbzel-
ven als uitvinders, enz*

GESCHIEDENIS. loi

Zipi ander voornaatnfte wérk, ^at te gelijk met V
het eerstgemclde uitgegeven is, QMetalogicus Libri *^?*
IV. ^ is eeiie verantwoording voor de Redeneerkun- HoofdlL
de, Spraakkunde , en vooral voor de Logica ofnaC. G,
Redekunde. Zeker Leeraar in F^ankryk^ dien hij fj^^^Jy*
jOANNEs coRNiFicius uoeoit , en dien hij als zeer
befpotteiijk affchildert, verachtte deze kundigheden,
en zijne partij vond onderfteuning , inzonderheid by.
Monniken, joannes verdedigt ze, doch erkent,
dat hare tegenwoordige Leermeesters niet doorzien ,
hoe vruchtbaar dezelve zij in veel goeds en nuttigs ;
zij zelve ondenïbeken flechts hun leven lang, enkel
lettergrepen en letters van anderen ; zij verzamelen
de nietswaardigfie gevoelens; twijfelen en vragen
over alles; maar verkrijgen nooit eenige wetenfchap,
en blijven enkel zwetzers en praters. Hunne leer-
wijze verfchafc hun wel volheid van woorden, buig-
zaamheid der tong, en een veel bevattend geheu-
gen; maar naardien zij zich niet weten te matigen,,
heeft die alles geene nuttigheid, en mm moet m^:
SENËRA zeggen, dat niets hatelijker is, dan woor-
denzifterij, als zij niets meer is dan woordenziftcri).
Ook CICERO en aristotblbs zelve berispen het,
wanneer men eene onbezonnene praatzucht voor
eene oefening der Dialectica houdt. Gelijk de wel-
fprekendheid zonder wijsheid nutteloos is, zoo baat
ook de Dialectica elk flechts naar mate van zijne
wetenfchap, en hem het minde, dié weinig weet.
Op zijn meest, dient zij daar toe, om over alles te
redetwisten; hoewel dit zeker niets groots is, zich
Heeds in zichzelven rond te draa^^ en zijiie ge«

G j hei*

I02 K E R K E L IJ K S

V hrimen door te fiiuffelen; enkel aan zulke dingen
'OER zijnen tijd te verfpillen, welke noch te huis, noch

Hoofdfl. ^" ^^° ^^VS9 iioch ter plaatfe des gerigts , noch
naC. G. in het Klooster, noch op het Raadhuis, noch in
iot"s?7 ^^ Kerk, ja nergens dan in het School, eenige nut-
tigheid hebben. Gelijk de Dialectica andere weten*
fchappen voordelt, zoo ligt zij, alleen bliivende,
droog en onvruchtbaar neder. Weshalve onze Wijs»
geer hare wezenlijke nuttigheid ontvouwt, overeen*
komftig zijn hoofdoogmerk, om eene algemeen nut-
tige leerwijze, de Dialectica^ in verband met de
Spraakkunde, en beftendige toepasfing op de weten-
fchappen , aan te prijzen; en tevens ook voor de
tegenovergeftelde misbruiken z^ner tgdgenooten te
waarfchuwen.

Daar zijn van dezen man nog 301 Brieven , door
jo. MASSON uitgegeven te gelijk met de Brieven van
OERBERT en STEVEN , Bisfchoppeu van Tournaj^
te Parys in 161 1 in 4to* Nog 63 zijn in eene an-
dere verzamelmg geplaatst onder de Brieven van
THOMAS , Aartsbisfchop van Kanterbury , door
c«RiST. LUPUS, Brusfel 1682 in 4to,, en zeven
derzelven heeft duchbsne als echte (lukken voor
de Franfche Gefchiedenis geplaatst, in zijne Script.
Hist^ Franc. T. IV. p. 453, fjq^
De Wijs- Wij vinden dus in joannes van Salesbury eenen
geene van hoewel niet partijdigen vereerder van aristoteles.
IBS „jaakt Reeds in de Xllde eeuw werden de fchriften ca
opgang leerftellingen van dezen Griekfchen Wijsgeer onder
Schofas- ^ Scholastieken meer bekend en bemind, hoewel
citiiLeQ. enkel uit oude Latgnfche Overzettingen. Reeds om-
trent

[GESCHIEDE NIS. 103

trent het midden der Xlde eeuw had in Duiuchland^ V
HERMANNUS Contractus ^ of de Gebrekkelifke j fchrif* ■^^^
ten van denzelven uit bet Grieksch^ zoo niet uit Hoofdft*
^r^^/y^/i^ Vertalingen, in het Latijn overgebragt(*). " C, G.
OTTO, Bisfchop van Fi'ey fingen ^ die in de ecrfte|""j^^*
tijden der Xllde eeuw zich te Parys^ onder abb- ■

LARD en anderen in de Dialectica geoefend had, T.T^f^®
kwam van daar , met deze Wijsgeerte zeer mgeno- der Scho-
men , in zijn vaderland terug , en leerde de Beyer'^ lastiekeo.
fchen naar de leerwijze van aristoteles dispute-
ren en zijne Logifche Boeken verftaan (f). Doch
allengs bragt de partij der Nominalisten ^ en voor-
namelyk de beoefening en het gebruik der Dialee*
tica of Redeneerkunde veel tocj om de Wijsgeerte
van ARISTOTELES Opgang te doen krijgen; en zij
vond nieuwe onderfteuning , toen tegen het einde
der Xllde eeuw z|jne fchrifcen uit Konflantinopolen
naar Frankryk overgebragt en in het Latijn ver-
taald werden. Daar door werden reeds voor het
jaar laop te Parys openbare lesfen over zijne Na-
tuur- en Bovennatuurkundige werken gehouden.
Maar dewijl toen een Leeraar aldaar, amalrich of
AMAURi van Benevento ^ dwalingen voordroeg ^
welke de Bisfchoppen uit deze Wijsbegeerte afleid-
den, en men andere Ketterijen wilde voorkomen,
welke daar uit ontfpringen mogten, beval eene Sy^
node te Parys ^ in het jaar 1209, dat al de fchrif*
ten van aristoteles verbrand zouden worden,

en

(♦) TRïTHEMiüf de SS. Eccfes. C. 34 !•

(t) RADEViCüS de Gest. Fred. 1. Imper. £. IL C. ir.

G4

;

« 104 K E R K £ L g K B

V en verbood , op ftraffe van den ban ^ dat niemand
^7^ dezelve affchrgven , lezen of bezitten zou. Het lijk
Hoofdft ^3" AMALRICU9 die ondertusfchen overleden was,
na C. G lieten deze Bisfcboppen opgraven , en wegwerpen ;
10^1517 ^y veroordeelden. tien van zijne aanhangers ten vure,
en vier anderen, om binnen vier ^uren gemetfeld
te worden (♦). Doch mosheim (f) houdt dezen
zoogenoemden Ketter en zijne aanhangers enkel voor
Myfiieken of DweeperSj misfchien niet ten onregtj
maar vergeefs maken anderen hem tot den voorloo
per of Patriarch der ^Ibigenzen. Zijne Wijsgeerigc
dwalingen waren: Alles is God, en God is alles;
alles zal in God terugkeeren, om in God onveran-
derlijk te rusten, en met hem één wezen uit te ma-
ken (S). Zyn voomaamfte Leerling, petrus van
Dinant , een ander Parijsch Leeraar , die te gelijk
met hem veroordeeld werd, maar die zich met de
vlugt redde, 'drukte hetzelfde met verandering van
woorden uit: God is de eerfte doffe van alle din-
gen , naardien deze zich alle tot drie klas&n
laten brengen, tot eeuwige onligchamelijke zelfftan-
digheden , zielen en ligchamen , elke van welke hare
eigene ondeelbare grondoorzaak heeft, namelgkGoJ,

het

(*) RIGORD. in Fit. Pkil. Aug. et hüoo tn Conti*
fiuat. Chron. Roberti ad a* laio, ap, laukoium de va-
ria Arifiot. in Aead. Paris, fort una Cap. i. Opp. Tom.
IV. P. I. pag. 174*

(t) Kerk'Cefch. V Deel^ Éladz. 227. volgg.

(§) Harefis ^ pro quibus facerdotes Parifiis igne con-
fumtifuntf in martinu Tkef. anecdott. 2\ IV. A -. 163.

GESCHIEDENIS. 105

bet verftand, en de fioffe, maar die wezenlijk één v

rijn. . »^«

Evenwel was dit verbod, fchoon door grego- Hoofdff.

Rius IX in het jaar 1231 bevestigd , niet lang van m C. G,

kracht. Eene nieuwe overzetting van aristote- tot^jcf^*

LES uit het Grieksch en Arabisch^ op last van *

Keizer frederik II • bevorderde in Italië de ken- P^ ^^'^

' . , , ken van

ms en opgang van zijne Wijsbegeerte ; en voorna- ari^to-
melljk rees de achting derzelve , toen twee groote '^^'-^*
mannen, in de XlUde eeuw, albert de Groote^
en deszelfs Jeeiling thomas van Aqmm , kort na
het verbod van gregorius IX, Uitleggingen over
deze Wijsbegeerte fchreven. Waarfchijnlijk oordcel-
den zij hier mede niet te misdoen tegen het Paufè*
lijk verbod , hetwelk eigenlijk deze Wijsbegeerte zoo
lang verboden had, tot zg getoetst zou zijn, het*
Wflk nu deze twee Wljsgeeren voorgaven te onder*
nemen. Ook was reeds in het jaar 1065 dit verbod
eenigzins verzacht , de Kardinaal simon , Legaat
van den Apostolifchen Stoel in Frankryk^ verbood
wel op nieuw de fchriften van aristoteles, over
de Boveimatuurkunde en Natuurleer ; maar veror-
dende uitdrukkelijk , dat zijne Dialectica te Paryt
verklaard zou worden. Hoe het zij, toen mannen
van naam niet alleen deze Wijsbegeerte verklaarden ,
maar ook met groote toejuiching in het binnenfte
der Godgeleerdheid indrongen , raakte dit verbod
eerlang geheel in vergetelheid. Thans werd de
Wijsbegeerte geheel Ariftotelisch ; en daar mede
nam het tiveede Tijdperk der Scholastieke Wijsbe*
geerte eenen aanvang.

G 5 Had.

104$

KERKELIJKE

V

B<HS
II

Hoofdft.
Ba C* G*

Jtario73.
lot 1517.

ALSXAN-

BER van

Halesen

WILLEM

taoParys.

ALBERTUS
MAGNUS

of de
Grooce*

Hadden dé Scholastieke Wijsgeeren aristotelks
genoegzaam kunnen verftaan, en zich met eene go^
de kennis van talen en wetenfchappen toegerust, zg
zouden hoogsttvaarfchijnlijk der Wijsbegeerte goede
dienden hebben kunnen bewijzen, door de kennis
welke zij aan de leerwijze van aristotelis kre-
gen, maar thans waren zij daar tóe te meer buiten
(laat, omdat zij zich aan eene zucht om te rede-
twisten volkomen overgaven, en van de leerwijze
van ARiSTOTELfiS voornamelijk gebruik maakten,
pm in deze kunst van redetwisten uit te munten,
waar door in der daad , niettegenftaande vele fcherp-
zinnige vernuften onder hen gevonden werden, de
Wijsgeerte geene vorderingen maakte.

ALEXANDER vau Hales ^ een vermaard Engelfche
Franciscaner, Leeraar der Wysgeerte en Godgeleerd-
heid te Parys^ die in het jaar 1345 geftorven is,
was de eerde, die van de leerwiize van aristote-
LES gebruik maakte; ook was willem, Bisfcbop
van Parys, van het jaar 1218 tot 1249, ^^" ^^^'
naam Wysgeerig Schrijver van dezen tijd, wieos
werken te Orleans in het jaar 1674 in twee Folicv
banden zijn uitgegeven.

Maar met meer regt wordt aan het hoofd der
Scholastieke Wijsgeeren van dit tweede Tijdperk ge-
ddd ALBERTUS MAGNUS, of de Gfoote bijgenoemd,
om zijne uitnemende geleerdheid , hoewel heuman
gegist heeft, dat de Groot zijn geflachtnaam ge-
weest zii* Hij was Provinciaal der Dominikaner
Orde in Duitschland^ en in het jaar 1260 Bisfchop
van Regensburg^ maar deze waardigheid nederge-

legd

GESCHIEDENIS. 107

legd bebbende, leefde bij onder zijoe Daminikanen V
Ce Keulen j alwaar hij in het jaar 1280 in eenen ^^
hoogen ouderdom van meer dan 80 jaren ovei leden Hoofdft.
is» Mèn heeft hem aan den eenen kant verbeven na C. G«
als een byzonder Godzabg man, van wien men ver- l^t'JrJI^
haalt, dat hij in het eerst zonder eenige begaafd-
heid zijnde voor de wetenfchappen , deze begaafd;-
heid bij uitnemendheid ontvangen hebbe van de
Maagd biaria, maar ook op zijn gebed, alle zijne
wetenfchap vijf jaren voor zijn' dood vergeteh heeft,
om toch enkel als een Christen te kunnen fterven;
aan den anderen kant heeft men hem, uit hoofde
van zijne kennis in de Natuurkunde, voor eenen
Tooveraar gehouden C*)J terivijl men van hem
verhaalt, dat hij eens in het jaar 1254 op een gast-
maal aan Keizer willem te Keulen gegeven , mid-
den in den winter dien geheelen oord in eenen war-
men zomer veranderde, zoodat de boomen en wijn-
fiokken rijpe vruchten hadden ; ook zal hij , na
eenen arbeid van dertig jaren, een {prekend hoofd
gemaakt hebben, hetwelk door zijnen leerling tho-
MAS van Aqutnoy met eenen ftok, verbrijzeld zal
zijn, omdat hij ontftelde, toen hij het hoorde fpre-
ken enz. Zijne Natuurkennis namelijk, ftelde hem
in (laat, om onkundigen te verbazen, \loor natuur-
lijke kunstbewerkingen, welke ligtelijk door de vei^
bazing vergroot , en als -wonderen aangezien wer-
den. Hij was een Veelfchrijver , en zijne werken,

te
(*) TRiTSEM Chren, Hirfaug. T. Lp. 592. die hem
êditer tegen deze befcfauldiging verdedigt.

I
I

/

io8 K E R K £ L IJ K E

V te Lion in het jaar 1651 uitgegeven, beflaan XXI
BOEK Deelen in Fglio , behalve dezen zijn 'er nog ge»
Hoofdft. fchriften van hem afzonderlijk gedrukt 9 en andere
na C. G. liggen nog in Handfchriften. In alle deze fchrifcen
|^"°J|* heerscht groote belezenheid, maar meest van Kerk-
■ vaders , nieuwe Platonisten , Rabbijnen en Arabiers.

Behalve aristoteles , die bij hem alles is , kent
hij geenen Quden Griekfchen, en buiten cicero
geen* ouden Latijnfchen Schrijver* In de Godge-
leerdheid is hij beneden het middelmatige, maar ia
de Wgsgeerte vertoont hij zekere grootheid van
geest.
THOMAS Zijn Leeraar, thomas aqüinas, of van jtiquinoj

van Aqui- j|g echter reeds voor hem overleden is , overtrof
00 of '

Aquinas. zijnen feester nog in geest en in vermaardheid. Uit

een Graaflijk Huis in het jaar 1224 geboren, werd
hij, van zijn vijfde jaar af, naar de gewoonte van
die tijden, in het klooster te Monte Casfino opge-
voed, vervolgens zette hij zyne Letteroefeningen te
Napels voort , maar zijne neiging tot het Monniks-
leven deed hem in het jaar 1243 ^^ ^^^^ ^^^ ^^
minikanen aannemen; en nu werd albert de Grod'
te zijn voornaamfte Leermeester. Zijne medeleer-
lingen noemden hem een' (lommen os, omdat hij,
ingenomen met de menigvuldige kundigheden, welke
hij hier hoorde , dezelve ftilzwijgend bepeinsde ,
maar albert zeidé: Deze os zal eens met zijn
gebulk de geheele wereld vervullen. Ook leerde
THOMAS te Parys eenigen tijd daar na met groeten
•X toeloop, en de Univerfiteit kreeg in het jaar 1255

van den Paus bevel, hem als Doctor of Leeraar ia

de

GESCHIEDENIS. IC9

de Godgeleerdheid aan te nemen , waar toe zij ech» y
ter node befloot, omdat zij geene Bedelmunniken ^^
onder hare gewone Leeraren wilde liebben. Benige fjoofdffc
jaren daar na keerde hij naar Ifalii terug, en leerde na C G.
te Rome, Boïogna en Pifa, ook droeg Paus uii- /^"jj^i*
BANUS IV iiem bet opdeiien van verfcheidene fchrif*
ten bijzonder tegen de Grieken op, eindelijk be«
kleedde hij met roem het Leeraarambt te Napels ^
maar weigerde het fiisdom van die ftad aan te ne«
men. grboorius X zond hem in het jaar 1274
naar de Kerkvergadering te Lions, om aan dezelve
zijn gefchrift tegen de Grieken ter hand te ftellen,
maar h$ overleed onder weg, op de reize derwaarts.
Na zijn dood heeft joannes de XXfIfte hem in het
jaar 1323 onder de Heiligen geplaatst. Men gaf
hem , wegens de voortreffelijkheid zijner Godgeleerde
Icbriften, den titel van Doctor jfffgelicus^ (Engel-
achtigen Leeraar,) en Engel der Kerk; ja men ge-
loofde in goeden ernst, dat eens een Crucifiks hem
zal toegeroepen hebben: „ Gij hebt regt van mij
gefchreven, thomas!" (♦) Deze thomas heeft
ook, niettegenftaande de kortheid van zijn leven,
veel gefchreven. Zijne werken zijn op kosten van
Paus piüs V in het jaar 1570 en 1571 te Rome ge-
drukt, in XVIII Deelen in Folio, en naderhand
door de Dominikanen te Parys^ in de jaren 1636
tot 1641 9 in XXIII zulke Deelen; evenwel wordt
'er over de echtheid van vele zijner fchriften zelfs

in
(♦) Fit. S. Thmés Aquinstes in Act. SS. Antvcrp.
MartH T. L p. 655» ^tf*

IIÖ

KBRKEL^Kfi

V

BOEK

n

in 'de Roomfche Kerk hevig gefireden. Nog zijn
'er verfcbeidene van zïjnt kleinere opftellen afzon-
Hoofdil. derlijk uitgegeven, en onder dezen velen van wijs-
na C. G. geerigen inhoud: de unitate intelkctus contra jfver*
^t\^Jj\' ^oistas; de étermtate mundi; de fat o; de principk
^■. individuationis ; de ent e et esfentia; de prsncipm

natura ; de natura materia , et ditnenfionibus intern
fninatis; de occultis operibus natura; de demonftfO'
tione; de fallaciis; de propofitionibus modalibus; dt
natura accident is; de natura generis; de potentiit
anima; de natura fijllogismorum ; de intellectu et
inteUigibili ; de quo est^ et qmd est; de univerfa»
libus etc» Schoon zijn llijl zuiverder en ge^]akk^
lijk is , dan gewoonlijk die der Scholastieken , beeft
hij echter door al te groote fpitsvinnigheid ved dui«
(Iers, de woorden Ent i tas en Quidditas komen ooï,
het eerst in zijne fchrifien voor. Aan aristote*
LES verflaafd, wil hij de eeuwigheid der wereld
niet voUhekt ontkennen, maar beweert, dat de be-
wijzen uit de W^sbegeerte voor noch tegen dezelve
beflisfend zijn; met een woord, men kan hem den
roem niet weigeren, van eenen naarfporenden Wijs-
geerigen geest, maar dezen had hij te veel geklui-
fterd door zijne verkleefdheïd aan het gezag' van
ARiSTOTELES en aan de uufpraken der Kerkvade-
ren, waar door hij die dienden niet aan de Wijs-
begeerte heeft bewezen , welke men anders van hem
had mogen verwachten*

THOMAS kree^ eenen vermaarden Tegenfchrijver
in jOANNES DC7NS scoTus, die aan zijnen duifteren
ftijl en leerwijze te danken heeft» dat de nakome-

JOANNES

DUNS

fCOTUS.

i

GESCHIEDENIS. m

Bngfchap veracbtely'ker van hem , gdgk dooigaans
van de Sehêlastiekcn ^ geoordeeld heeft, dan hq
misfchien verdiende. Waarfchgnigk is hq te Dun-^ OoéOÊm
fi^n in Northumberland geboren , en heeft te Ox-- na C. CL
fird geftudeerd, zgnde een Franciscaner Monnik; ^^jj^
omtrent het jaar 1301 werd hij te Oxfird Leeraar
in de Wijsbegeerte; in het yxxi 1304 verkreeg hq te
Parys de waardigheid van Doctor in de Godgdeeid-
heid , en leerde daar tot het jaar 1308, hier kide
hg den grond tot de naderhand zoo vermaarde par-
tijen der Thomisten en Scotisten^ welke door den
Daarijver der Dominicanen en Franciscanen tot in
de latere eeuwen is voortgeplant. Eindelqk op be»
vel van den Generaal der Franciscanen naar Keulen
gekomen 9 om daar onderwijs te geven, overleed hg
in die ftad, kort na zijne aankomst. Hg heeft even
als ALB£RTUS en THOMAS, Uitleggingen gclchreven
over de Natuur- en Bovennatuurknndig^ werken
van ARiSTOTBLBS, en eenige Wgsgcerige fchrifteo,
bij voorbeeld : Grammatica fpeculatiya , five Trac*
tatus de modo fignificandi ; Tractatus de rerum
principio ; de primo principio , et Tractatus theore^
matum XHI. Qjtastiones mtscellanea de firmaHtati"
hus etc. Zijne weiken zijn te Lions in 1639 in XO
Deelen. in FoHo uitgegeven. Hg mnnt boven al de
Scholastieken uit, in duiilerheid en eenen flechten
flgl , die de Tcherpzinnigde lezers zijner fchrifien
meestal te leur ftek. Nergens vindt men zoo vele
barbaarfche, gedeeltelijk nieuw uitgevonden, kunst-
woorden , als hg hem. De volgende mogen tot
eene proeve dienen : ffacceitas , fuppofitaütas , Po*

te»^

tu KËRKELQKB

Y tent ia actuabilis^ est de rattone Equinitatis^ RectU
BO£R ficativa potent ia practicantis aliunde , quam a fe no*
H ^fart tificabilis , Refpectus aptitudinaiis ad praxin , y? r/j-
jia C. G, //V^4ö entis fundatur in aliquitate eet. Men heeft
Jaar 1073. ^gg tg j-ggt geoordeeld, dat de Griek fche beteekenis
, '^ vaa zynen naam Scotus^ duifternis^ of cKormofy
de duiftere^ volmaakt op hem pasf; ondertusfchen
heeft men hem in zijnen tijd , uit verwondering over
zijne fpitsvinnigheid , den titel van Doctor fubtUis
gegeven.
bonavên- Naast deze Helden onder de Wijsgeeren van de-
TURA. 2en tijd verdient geplaatst te worden bonaventü-
j RA, die onder den naam van Serafynfchen Leeraar ^
( Doctor Seraphicas , ) vereerd , door sixTUS IV in
het jaar 1482 voor Heilig verklaard , en van sixrizs
V de zesde plaats onder de grootfte Leeraren der
Kerk bekomen heeft ^ naast ambrosius, augustI'
Nus , HIERONYMUS , GRBopRius den Grooten , en
THOMAS van ^quino. bonaventura kwam in
het jaar 1221 te Bagnarea in het Florentynfdie ter
wereld. In. het jaar 1243 trad hij in de Orde der
Franciskanen j Z2Ji welke zijne moeder hem, toen
hi[ ziek was , met eene gelofte gewijd had , waa-
neer hij den naam bonaventura aannam , in plaats
van zijn geflachtnaam joannes van fidanza. Hij
werd te gelijk mtt thómas van Aquino in het jaar
1257, te P^ryx Doctor en Profesfor in de Godge-
leerdheid, nadat hij reeds in den ouderdom van
naaüwelijks 34 jaren de waardigheid van Generaal
zyner Orde bekomen had. gregorius X benoemde
hem tot Kardinaal , en vaardigde hem af tot de al-

ge*

GESCHIEDENIS. 113

getneene KerkveiSadeiiog te Lyms^ in het jaar 1374^ ^
alwaar bönaventuiia in datzelfde jaar overleed; boek
de Paus , de Koning van Arragon , Patriarchen en Hoofdft.
Kardinalen, meer dan 400 Aartsbisfchoppen en Bis- na C. G*
fchoppen, 60 Abten, en meer dan 1000 Geestelij. J^"'^'^^*
ken, behalve eene menigte Heeren van wereldlijken *

ftand, geleidden zijn ligcbaam ten grave. bonav£n«
TURA ondernam eene moeljelljke taak, te weten,
de Mijftikerij en ArifioteHsch - Scholastieke Wijs^
geerte met malkander te vereenigen. Hoe weinig
Mijftikerij met Wijsgeerte fchljnt te ftrooken, had
BONAVENTURA echter reeds zijne voorloopers, niet
alleen in richard van St. Fictor^ maar ook al'
onder joan scot of scotus, die de Alexandrijn»
fche Wijsbegeerte met het Mijflieke van den Areo^
pagiet DioNYSius, had zoeken te rijmen; ook heeft
BONAVENTURA, wlens Werken te Rome in 1588 ea
1596 in VItl Deelen in Folio gedrukt zijn, vele goede
Wijsgeerige ophelderingen; hij beftrijdt de eeuwig*
heid der wereld, met vrij goede gronden, maar er«
kent te gelijk, dat men ze kan verdedigen, wan-
neer men de eeuwigheid der ftofib onderftelt. Hij
bewijst , dat de zielen niet uit de zelfllandigheid
van God beffaan; en voor de 'onflerfelljkheid der
zielen gebruikt hij de volgende bewijzen: hier blijft
veel goeds onbeloond, veel kwaad ongeftraft, ge«
volgelijk moet een ander leven deze wanorde ver*
beteren — - geene natuurlijke begeerte blijft onvol«
daan; dus ook niet de begeerte naarr eene volko-
mene gelukzaligheid ,- welke evenwel in deze tegen-
woordige wereld niet voldaan wordt — * eindelijk,
XV. Deel. H de<

114 K B R K E L g K E

Y dewijl het vennogen der ziel tnet ^eti oudeidom
^^ fterker wordt ^ zoo moet de. ziel onveigankelijk zija

Hoofdft. enz.

Qft C. G. Nog is 'er eea en ander ^^^geer^ ia de latere

10^1^7 ^^^" ^^^ XlIIde eeuw, die van den grooten hoop der

.-. Scholastieken verdient onderfcbeiden te worden. De

HENDRIK eerfte onder dezen is hbndrik van Gend^ (^deGan*
davo^) ia de nabuurfchap dier ftad, in de Neder»
landen geboren. Hg leerde de Godgeieerdbdd en
Wijsbegeerte in de Sorbonne te Parys met zoo ved
roem 9 dat men hem den tytel gaf van Doct(tr S^
lennis^ en b te^Tournay als AartsdiakfiQ in het jaar
ift93 overleden.
RicHARD Een Engelfche Franciscaner , richard van Mrf-
van Mid- ^/^^^^ ^ ^^ ^e Mediavilla genoemd , verkreeg inS'
gelijks geen' geringen naam^ en heette Doctor folh
dus , copiofus 5 fundatisfimus , autor/itus. Te Op
ford had hij zijne wetenfchap veititgen , die hg
e^st te Ptirys^ «n naderhand xtrOxfard osderwees,
alwaar hi| in het jaar 1300 overleden is.
iEGiDius Nog beroemder was /sgidiüs, ^it het aanziefl*
deColum- ji^ H^meinnh geöacht der Cohnna's^ (Jegidiüs*
Columna^ vel Romanus^') een Augiatyner Monnik*
Hij onderwees te Rome^ met den eernaam van defl
gegrondfien Leeraar ^ (Doctor fundatisfimus 9) ö
overleed aldaar in het jaar 1316. Hij poog(fe te be-
wijzen ,n dat de -dwaling in het verftand niet altgd
de boosheid in den wil voorgaan , of die veroorza-
ken moet. Ook wgst hij aan, ii hoe verre God
betere dingen had kunnen voortbrengen; God kon>
intenfive^ de wereld volkomener maken j deds door

.de

i

GESCHIEDENIS. 115

ée vermeerdering der toevallige vc^komenheden $ 7
deels ook dixr door^ ah hij, in plaats der tegen* ^^^
viröordige deelen, wezenlijk volkomener daarftelde; Hoofdit'
maar ten aanzien van het oogmerk kon de wereld °a C. Öé
en derzeiver orde niet beter zijn , dewijl zij geen ^ j 5 ji^
beter oogmerk kan hebben dan God zeiven, en niet ' ■ ■
beter tot dit oogmerk geordend kan zijn*

In zeker opzigt mag ook vincent van Btauvais^ vincent
( Bellevacenfis^^ Onderprioor in het Dominikaner'^^^''
Klooster dier (lad, hier ook gemeld worden. De
Hèiltgê LODBWVK 9 of lodeWyk IX, Koning van
F^ankryk , gebruikte hem als zijnen Foor letter , en
liet ook zijne Zonen door hem ondenyijzen. vm*
CENT ftierf waarfchljnlijk in het jaar 1204. Hij
fchreef, op kosten van dezen Koning ^ het eerst
eenc) (bort van BncyeJepedie ^ in een wijdloopig werk
van drie Deelen: fpeculum naturale^ doctrinale ei
hiflofiale^ fn het eerRe Deel behandelt hij de Na*
tuurlijke Gefchiedenis , Aardrijksbefthrljving en Tijd*
rekening; in het tweede: de, Godgeleerdheid, Wijs*
begeerte , én alle overige Wetenrchappen ; ' het derde
Deel behelst.de Wereldlijke Gefchiedenis, Nader-
hand fs hier nog een Deel bijgekomen: Jpeculun^
mor ah ^ bevattende de Zedeleen Deze vier Deelen
zijn te Douay in 1624 in Folio gedrukt*

Men is hét , federt de herftelling der Geleerdheid Beöord»*
en de Hervorming der Kerk, onder de Geleerden Jj"^^^
genoegzaam ééns geweest , om de Scholastieke Wijs^ ^^^^^
begeerte , en derzeiver leerwijze , te befchouwen ^ Wijsbe*
ds eene bron van verderf voor alle^ Gtleerdheid en ^®^"^
nuttige Wetenfchappen) en de i:fenronnett befcbtil*

H ft dlg*

nS K E R K E L U K E

V 4igden deze Wijsbegeerte , als hebbende de kere van
BOER dén Godsdienst geheel verminkt, en de verbetering
Hoofdft. derzelve verhinderende en belettende. /Evenwel heeft
na C. G. tEiBNiTZ, 4e vermaarde Wgsgeer der vorige eeuw,
toris r/i l^weerd , dat *er in den modder der SAolastieken
m nog goud verborgen is, en aangemerkt, dat gro-

Tius dit wel geweten hebhe f*), en later beeft
TiEDEMANN in Zijn wcrk : Geesf der fpecuktive
Philofophie , gunftig over de Scholastieke W^sbe-
geejte geoordeeld , maar höe het zij , dit is onloo-
chenbaar zeker , dat deze Wijsgeeren wezenlijke
Wetenfchappen , Wiskunde, Gcfehiedkunde , beoe-
fening der Ouden , verachtende , en zich geheel over-
gevende aan befpiegelingen en bovennatuurkundige
fcherpzinnigheden , in eene drooge leerwijze., ^Ues
in den vorm van fluitredenen , misrchien wél op
deze of gene waarheid konden komen, nooit echter
ware geleerdheia hebben kunnen bevorderen., naar
die veeieer geheel met liunne baarkiooveiijen ver-
dqnkerea moesten.

t Trouwens, volgens een getuigenis van Mat-
T^imus vai^ Parys^ een' Engélfchen Monnik uit het
midden der Xlilde eeuw, een Schr^ver, die veel
gezond yetftand in zijne fchriften betoont , had 'er
een geheel - verv;il der wetenfchappen plaats (t)>
- niettegenftaande . den ijver en "pogingen van zoo
vele voorname mannen , als wij tot hier toe uit
dit Tijdperk genoemd hebben : Etear , «gt bij 9

- C*) ^Piitt, Fd. IV. Ep. \. pag. 8-

. Xt) ^i*^i*\ ^^M ^ ^ ï«5+* >• 883-

GESCHIEDENIS. it?

de vrije kunden genoegzaam in kostwinningen , om , v
winst en een beSaan te faebben , veranderd waien , en '^'^
men van de Wijsbegeerte , , als van eene openbaie HoofcUt

hoer, de jplaats van den Dichter kon gebruiken : na C. G,

Jaario73.
Prolht» et in pretio pro mefetrke fedet. tQt 1517«

Bijna alle, die Huderen, vervolgt hij, laten de
eerde begjmfelen der ^raakkund^e oinaangeroerd , als
ook de oude Schrijvers en Wijsgeeren; z^ haasten
üch veel meer, on^ de wetten te hooren , die toch
niet behooren tot de vr^e kunden , alzoo men deze
om liate eigene waarde beoefent , maar de wetten ^
om* 'er bezoldingen door te bekomen. Ja, gelyk
bekend is, jongelingen, die in ouderdom en we-
tenfchnp vrij eenvoudig zijn^ beklimmen, zoodra
zij eeuige weimge Sofisterljen met veel gedruis heb-
ben leeren babbelen, de^ leerftoelen , (^cathedra mam
gisfrales^) om onder den aangematigden naam van
Leeraar, zich trots te kunn^ verheffen, en, als
zl) daar door eerwaardiger zijn geworden , , tot ver-
hevener posten pp te klimmen , en na het bezoeken
van deze of gene School van het Burgerlijk of
Geestelijk regt, Bisfchoppelljke ambten tot zich te
fieepen; fchoon het toch beter en nuttiger zou zijn,
om zich eerst de oefening van andere Scholen te
bezorgen , en dus naar het oordeel van anderen
waardig , eerst tot hooger. posten over te gaan»
Hij meldt voorts, dat Rus innocbntius IV, ten
einde, dit misbruik tegen te gaan, eenen Brief heeft
afgezonden aan alle Prelaten in Frankryk^ Enge*
land^j Schotland f fFallesj Sjfanj'Sy en Hongary^n^

H 3 weK

*
p

'▼^

118 K E R K E L IJ K K

V vrelke Brief ook in de Bgvoegfden vatt 's nuUis Ge-
'^ fchiedenis geplaatst is (^>. De Paiu bdilaagC zich
Hoofdfi. -^ denzelven ^ dat de Geestelijkheid van hare heilige
bfl C. G. hoogte in de diepfte buitenfporigheden verzonken
t^Jcri ^^9 nademaal hij meermalen het berigt gehoord heeft,
dat die (land , om niet van de Godgeleerdheid te
fprekèn, de Wysbegeerte . en de Wetenfchappen daar
-toe betrekkelijk ,' verre van zich verwerpt; en bet-
•virelk nog (InrfWaardiger voor Gods gerigte is, ia
ét meeste landen worden tot Kerkelijke Ambten en
Prebenden van de Prelaten geene anderen aasgeno-
pra, dan die openl^ke Leeraars eener wsereldlgke
wetenfchap of advokaten zijn. Evenwel behoorden
de zoodanigen van hen veel meer afgewezen te wor-
den; inzonda*heid 9 dewijl de leerlingen dér Wqsbe-
geerte , die in haren fchoot zoo teeder opgevoed,
<^oo vlijtig onderwezen, en zoo uitnemend vaardig
en geleerd geworden zijn , van gebrek aan onder-
houd en kleeding zich voor de menfchen verber-
ggen^' en als de nachtuilen 9 zich hia: en dgar ver*
tteken moeten; terwijl integendeel onze, of liever
^es Duivels advokaten, in den praehtigften opfcbik
omwandelen; zich niet als plaatsbekleeders van deo
{^kruifigden , maar als erfgenamen van lucifer, ver-
sboden; zich overal ten fchouwfpel maken, en her
ongenoegen en den haat der Leeken tegen zich , js
Alfs tegen de géheelé Kerk van God, verwekkeOi
Oe Paus beveelt daarom , opdat de Godgeleerdheid ,
^fiwlke den regten weg ter zaligheid aanwyst, voUe"

V

GESCHIEDENIS. 119

diger fjüettii of ten minden de Wijsbegeerte beftu- v
deerd: wordt}, .welke wel zonder Godzaligheid is, ^^
maar toch tot kennis leidt , en van hebzucht be- Hoofdft
vrijdt ; dat geene zoodanige B^gtsgeleerden tot Gees- n< C. 6.
tel^e ambten bevorderd ziiHen worden^, indien zg Jj^JjfJ*
niet ook in de vrije kunden' ervaren , en in zeden n

aanprijzenswaardig zijn. *- Te weten, de fiis(chop-
pen fchonken aan de genen , die wel in de Wijsbe-
geerte, maar niet in de ' Regten geftudeerd hadden,
geene aanzieueiyke Geestel^kft anibt^ en Kanunnik»-
plaatfen , omdat zij hutine enkel befpiegelende Schoo!-
wijsheid en Disputeerkunst in Kerkelijke belangen
£Q twisten over regten en goederen der* Geestelijk^
heid voiftfekt niet gebruiken konden. Daarom Iei«
den zij zich meer op de Regtsgeleerdheid , inzon*
^derheld op de Geestelijke en PaufeUjke, toe, wier
geoefende kennis hen tot de gewigrigfte ambten in
de Ktfrk, en fomtijds ;zelfs tot dé Paufelijke waar-
digheid , leidden.

In de OMerfche of Griehfehê Kerk , bepaalde Wijsbe-
zich de bedeföiing der Wijsgeerte gedurende dit 8^^^"^. ^M
Tijdperk Mootelljk tot de uitlegging der fchriftcn }^^^
van ARISTOTBLES. Daar door hebben zich eenigea
naam gemaakr, £üSTRATif^!$\ iVIetropoIiraan van
Niceéi^ in het begin der Xllde eeuw; en tegen het
dnde dier eeuw, de Patriarch van K^nftantinopoïen ^
HiCHAEL ANCHiALUs; in de XlUde eeuw nico-
LAüs BLEMMYDA, ccu Priester en Monnik in Grie^
ktnland^ die de Patriarchale waardigheid, hem in
het jaar 1255 aangeboden, weigerde aan te nemen;
GEORGius PACHYMERES , die verfcheideue aanziéne-

H 4 ly-

•lao KERKELIJKE

V lijke ambten aan het Hof en in de Kerk te KóH^
*o^* ftantinopolen bekleed, en tot na hét.jtar 1310 ge*
Hoofdft. Ic^f*^ heeft; theooorus MetocAeta j óit na zijn
na C. G. ambt als algemeen Rekenmeester^ ( LêgosAeta^)
J^^^J^^^; verloren te hebben, als Monnik te Konftmtmpolen
«.I— . geleefd heeft, tot; het jaar 133a enz*
MicHAEL Alleen heeft boven alle Grieken van dit Tijdvak
psELLüs. jjj Geleerdheid en als Wijsgeer uitgemunt michael
psELLus, te onderfcheiden van den ouderen mi-
OHAEL PSELLUS, in de Kdeeeuw ('^). Dezejon^
, gere michael psellus, geboren kort na het jaar
1,000, toonde reeds van zijn vijfde jaar af» eene
zucht en vatbaarheid' om te leeren, terwyl, gelijk
hij zelve naderhand beweerd heeft, joannes chky-
söSTOMus, en de Maagd maria, aan zijne Mo^
der io eenen droom varfchenen, bijzo'odcar de w^
tenfchappen bepaalden, welke hij moest, beoefenen.
Hoe het zij, hij maakte zich met allerlei weten'
fchappen en befchaafde kunden bekend-, -iKelfs naar
zijne eigene bekentenis, met flechte, ten einde die
genen te kunnen tegendaan, die zich van zooda-
nige . bedienden. Hy werd fpoedig de voomaamlte
Lesraar onder de Grieken , en werd ook in (hats-
zaken gebruikt, in w^ke hij evenwel weinig lof
behaald heeft. Hij bekent dus zelve, fchoon niet
tot zijne eer , dat hij den raad gegeven , heeft , om
den waardigen maar ongelukkigen Keizer roaianus

Dl-

(♦) Zie Deil XIII. Bladz. 49. Vergelijk leo alla.
Tiüs de PfelUs ét eorum fcripti% Diatriba in fabfic.
Bibl. Gr. FoU V. pag. lós.

GESCHIEDE NIS. ut

DioGBNES, toen hg uit zgn gevangenis bij de Tur» V
iefg terug keerde , niet te ontvangen of te erkennen , ^^
maar liever ter dood te brengen; mici^a£L dukas, Hoofdfh
die thans fedeit bet jaar 1071 Keizer was, genoot °* C* ^*
het onderwas van i^ssixus , en wordt van dezen |o!^i5 1^7)
geroemd als een geleerd en pi^'swaardig Vorst , hoe* — * -
wel hij Uj ^e Bijzantijofcfae Schrijvers in een geheel
ander licht verTchgnt. Nadat michael in het jaar
IC7S genoodzaakt was, dien troon te verlaten, ver*
loor ook pSBLLt7S al. zijn aanzieii ten Hove,:en be*
{;af zich kort daar na in den Moinrikendtaid ; ook '
kreeg hij eenen Wijsgeer , joanni^ italus ^ voor-
iieen zijn' leerling, fót zijne partg,'die door djse
vaardigheid in* het jiedetwisten zijnen roem verdoof-
de, en nadat.PSELLus det Hoofdftad verlaten had,*
den eerften Leeraacspost met' den •titel ^n wrdl^
röw ^ihocro^eti, ('OpperRe der Wijsgceren , ) ver-
kreeg (*-). psELLus zal nog tot het jaar iioj ge-
leefd hebben ; hoewel dit twijfelachtig is. Hij heeft^
zeer veel gefchreven, waar van. veel gedrukt en uit-
gegeven is, doch ook nog veel ongedrukt in Hand*
fchriften ligt ; ook twijfelt men over- verfcheidene
Aukken, of dezelve niet aan den ouderen psellus
toebehooren.

PSBLLUS beeft' zich als Gefchiedfchrijver ook 6^ Griek-
zijn vaderland verdienftelijk gemaakt; gdijk^ behalve jF^f ^^
hem meer andere Gefchiedfchrijvers onder de Bi/zan* f^Y^f^jy^j^
r/y»/r*^ Schrijvers. voorkomen , die tot dit T^dvak
behooren, van welken niceforus bryennius en

des-

(*) ANNA COMNENA /fUx. L, V. p, I44. , \

as

\

IM KKRKE^LQKB

V 4es2el& GemaHn de Prinfes anna coainbna reedi
>^>' door ofi» genoemd zijn. Omtrent dienselfden tijd
Boofdfl. ^^^ het jaar 1140.101 1180 fcHreef zonamlas zpe
mC G. Jaarboeken der Wettldgefchiedenis. Hij was hg dea
^J'j^^y' Keizer alexius comnenus, die in het jaar iiiS
ftieif 9 Opperde over de Wachts, (^Mtytt^ Afvyyth
ftêf ms 0iy^*i9$} en eerde Geheim(bhr§ver, (^^
r^oM'nx^rfr,) maar hnis&Ujke ongevallen bewogen
hem, z^ne ambten te verlaten, en een Monnik te
worden (*). — jöannes cinnamus leefde tea
tijde utan manubl . comnenus , wiens Gefchiede*
* nis, en die van deszdfs Vader hij befchreven heeft
van het jaar 1118 tot 1176. Hij was des Keizers
Qrëmmaticus ,*^dat it , naar . den toenmaUgeIn flijl ,
Gdieimfchrijver; — TXja tijdgenoot was omtieot het
jaar 1150 KONSXANlritvus man asbss^ 'Schrijver van
een Uittrekfel der Gdchiédenis van het begin der
Wereld, tot het jaar 108 1, in zoogenoemdè ver fut
poKMci^ een werk van weinig aanbelang, f— Van
*mser^ gewigt is het Gefchiedboek van nicetas
ACOMtNATES, Chofüates bijgenoemd, naar zijne ge*
boorteftad Ckonts^ in Frygi!. In zijn' leeftijd werd
KonfiBniinöpolen in het jaar laoj door de Flanken
veroverd. Hij befchreef de Gefchiedenls van het
Griek fche Keizerrlyk van het jaar 11 18 tot om-
trent 1205, in een werk van XXI Boeken , en
wel aSerwi^dloopigst de gebeurtenislèn , welke hij
zelve beleefd heeft. Later Roomfdie Geleerden

ver*

(*) G. j. V0S8. de Hijlor. Gr. L. II. C. «7. fabric.
BihL Gr. FoL X.p. 241. /^ff.

I

GE S C HIEDE Wis. ta^

verwijten hem , gelijk doorgaans aan de Bijzantijn^ y

fche SchrijverB sijne partijdigbetd tegen hunne Kerk, mk

en tegen ót Latijnen in het algemeen , maar fchoon Hoofdft.

men heni daar van niet geheel kan vrijfpreken , is het na C. O*

aan den anderen kant niet minder zeker , dat de J^^'^3»

• tot 15' 7»

Latijnfckc Schrijvers hun ten dezen niets toegeven , .

en in den grond, tegen de Grieken even partijdig
ftijo. — Op heflii volgt, als zijn vervolger, gbor*
Gius AKROPOLITA, in het jaar laao te Konfianti^
nopokn geboren; in het jaar id6o beleefde hij het
genoegen, dat deze Hoofdftad weder door de Grie*
ken veroverd werd , en (lelde op hoogen l^ist het
dankgebed op , hetwelk wegens deze gebeurtenis
openl^k in de Kerk werd voorgelezen; hij wordt,
voor een* der gdeerdfle mannen van ziften tijd ge-
houden; Niemand heeft de Gefehiedènis van het
zoogenoemde Latijnfcbe Keizerrijk van Konftantine^-
f éten en het te gel^ in Afi% voortdurende Griekfche y

Keizerrijk, van bet }!ïar 1203 tot 1261 , zoó goed b&*
fchreven , als h§ in tipt Tijdbefchrij ving , ( ^^rnxn^
^%y^y^a^jC) Eindelijk befluitCRSGORius pachymerbs
de reeks der Bijzamijnfche Gefcfaiedfchrijvers in dit
Tijdvak* Hij leefde tot in het begin dér XJVde eeuw.
Hij verhaalt in dertien Boeken de Griekfche Gefchiede*
nis van het jaar 1258 tot 1308, en dus de gebeur»
lenisfen van zijnen tijd.

Bij deze Griek/tke Gefchiedfchrijvers mogen ¥^ Ooster-
twee Oosterfche voegen. De ééne gregorius ?u??^
ABULPHARAGius , eigenlijk abulparadsch , ook fchrijver
Sar H0braus^ (de Zoon van ten^ Hebreer^^ ge-^""'^^-

^ j RADSCH.

noemd ,

^24 KBREELIjkB

»

V noemd, omdat zijn Vader een yoodsth Geneesheer
^* ivas, die zich had laten doopen, was in het jaar
Hoofdd. I2!i6 te Melitina in Armenië ^Aoxen. Wegens deo
na C; G. inval der Mogollen zijn vaderland in het jaar 1243
101^1^17 verlaten hebbende, werd hij door. den Patriarch der
1. Jakobiten , ignatius , in zijn twintigfte jaar tot

Bisfchpp van Guba benoemd, welken post hij ver-
volgens met 'het Bisdom van Lacabena en toen van
Akppo verwisfelde. In het jaar 1264 werd bij dooi
^ den Patriarch ignatius of jozua tot Mafrian der
Oosterfche Gemeenten , of Primas Orientis benoemd^
welke waardigheid hij tot zijnen dood toe in het
jaar 128(1 bekleedde* Hij heeft . verfcheidene fcbiif-
ten nagelaten (*^), en onder deze eene Syrifcht
Chroniek^ bet geleerdde en nuttigde van alle zrfne
werken, eene foort van Wereldgefchiedenis in drie
Déelen.
GEORGius De ander dezer 'Geleerden is georgius clmakin
^^'^^^^^ of EWiACiNUS , een Christen Arabier, die in de
e^rfte jaren der XlIIde eeuw geboren was , en bq
' Muhammedaanfche Vorsten als Geheimfchrijver ge-
diend heeft. Hij fchreef eene Gefchiedenis der ^ra*
bieren , beginnende met muhammed , en^ eindigende
met den Cha/if most ader billah , die in het jaar
II 18 overleed.
Gefchied' In het Westen ontmoeten wij in dit Tijdperk eeo
fchrijvers aantal Gefchiedfehrijvers , onder genoegzaam aUe

vol'
/ (*) assemani Biblioth. Oriënt. Tom. II. Cap. 49.

/

i

<r

GESCHIEDENIS. tvf

dende r^men had, waar van het volgende tot edie T
pcoevé iirekt:

n

Kijrie Christe theai, pintokncon archos anarchos» ^ ^

Sis tnihi pnnciplum 9 dux » «via » pneAdium. • C* Ia

üt vakam p«r Te condgne fcribcre de Te , iS'l «ri

Pefidet nieas a Te« quis qoid etic fioe Te? ^*

Vatnutire queo, mutum precor os aperito;
Ipfe doces aflnam , qu» doceat Balaam.

Onder alle zijne rcfariften is zqne Chroniek ót
voomaamae, in weike hij de Chroniek van euse-
BIUS9 van. het jaar 381 af, waar de Overzetting van
HiEROKYMUS ophoudt^ vervolgt, tot het jaar 11 ii»
Men befchuldigt hem iran paitgdtgheid tegen den
Paus GREGORius VJI9 waanofli ook ie Rome ver-
icheideoe plaatfen^in zijne fcfariften op ^den. Index
iibrorum expurgandorum worden doorgehaald. — -
Minder is de onpartifdigheid in twijfel getrokken
van OTTO van Freyfingen. Hij was een Zoon van
LEOPOLD den Heiligen^ Markgraaf van Oostenryk^
en van agnes, eene Doditer van Keizer iffiNDRi&
IV, en dus een Stiefbroeder van koenraad III9
en Oom van frederik L Zijn Vader benoemde
hem tot Proost van het door «hem in bet jaar 11 14
gefiichte Stift van reguSere Koorheeren te Neuburg^
maar gaf hem eenen plaatsvervanger in dit ambt ,
zoo lang hg zich nog te Parys in de Wifsbegeeite
en .Godgeleerdheid oefende. Van daar bragt hij de
liefde voor de Wijsbegeerte van aristoteles in
zqn vaderland mede. Ondertusfdien trad hij in het
Rranfche Klooster Morimont , in de Orde der Ciftetm
tienfen ; en weinige jaren daar na verkozen de Mon«

ni«

iftS KERKELIJKE

y niken bem tot hunnen Abt. Doch, m bet jaat

^"^^ 11379 kwam hij, ala Bisfchop van Freyfingen^ iq

Hoofdft. ^^y^^ 9 ^^ ^^^ waardigheid lang geweigerd te

na C. G. hebben, weder in zijn vaderland. In het jaar 1147

Jan'io/a. ^^^ OTTO , waarfchnnlijk ten gevalle van ziinen
tot 15 '7* ,

Broeder kobnraad III, met twee andere Bejerfcht

Bisfchoppen, het kruis aan, en verzelde hem op
zijnen ongelukkigen kruistogt naar Palestina. Toen
de Kruisvaarders in Kappadocti van de Turken ge«
flagen werden, kon otto naauwelijks langs omwe*
gen naar Jeruzalem ontkomen. Evenwel gewaagt
hij' in zijne /fchnften van zi^ lotgevallen in het
Oosten niet. Eenige jaren* na zijne thuiskomst ver^
zoende h§ den Keizer frederik I met den Paus
ADRiAAN IV. Hy zou den Vorst in het jaar 1158
op zijnen vddtogt naar //i^/re^ verzeilen ; maar tot
aan de Alpen gekomen , verzocht hij verlof , om
terug te keeren , en overleed kort daar na in zqa
Klooster Morimoht. — Deze otto heeft^ behalve eene
GefcMedenis van het Huis van Oostenryk , twee vo(»na«
meGefchiedkundige werken nagelaten; eene ChroniA
of Gefchiedenis der Wereld, tot in het jaar 1146,
in acht Boeken. Dit werk zond hij met eenen Op-
dragtbrief aan Keizer frederik I, wien hij tevens
verzocht , dat hij hem de noodige berigten wilde
toezenden , om dienvolgens zijne Gefchiedenis te be«
fchrijven. De Keizer aan dit verzoek voldaan heb-
bende, bearbeidde otto in zijne laatfte jaren ook
nog de gefchiedenis van dezen Keizer, (,de gestis
Friderici /. Ca f, Aug. Libri duo , ) doch bragt de-
Zelve niet verder dan tot bet jaar iis8« rade-

WICU9

L

QBSCHIEDENIS^ 129 .

mcH, Domheer te Freyfingen^ ypsxid van ottq^ v
vervolgde dk werk in twee Boeken , maar flechts *J^
tot het jaar ii6o. — Ten zelfden tijde leefde HEL-'Hoofdft.
MO LD , Pfarheer van het Dorp Bofow of Bofau , ook oa C. G.
Bufu , in het Bisdom Lubek. Hij verzelde gerold*, [^^ 1517J
eerden Bisfcbop van Lubek in het jaar 11 55, op >

zijne reizen onder de $laven langs de Oostzee ^ wel-
ke hij meer tot het Christendom poogde over te
brengen; op deszelfs aanmanen fchreef helmold
zijne Chroniek der Slaven^ waarom hij de gefchie-

;: denis begint met de bekeering der Sakfen door ka»

; REL den Gfooten^ en met het jaar 1170 beQuit, ia

- welk jaar de Wagriers^ Polabers^ Obotriten^ Ponh
merfchen en andere Slaven door den magtigen Her«
tog van Sakfen en Beyeren^ hendrik den Leeuw ^
al grootendeels, hoewel ook met de wapenen, tot

i Christenen gemaakt waren. Dit wérk is eenigen tijd
daar na door arnolo. Abt van een Benediktijner

; Klooster tQ Lubek in zes Boeken van het jaar 1171

. tot labp achtervolgd. .

In de XlIIde eeuw verkoelde deze ijver der Duit- Dulcfche

I fchers, eigenlijk der Geestelijkheid, om Gefchiede- ^^[^chied-

^ nisfèn te fchrijven , ook niet. Buiten en behalve in de
I eenige ongenoemden, behoort hier toe koenraad ^^^^^^
van Lichtenau^ Abt van het Klooster Ursferg of ^^^^*
Auersperg van de Premonftratenfer Orde, gelegen
in Zwaben aan den Mtndel^ alwaar hy in het jaar
1240 overleden is, na in hetzelve eene aanzienelijke
Boekverzameling aangelegd te hebben. 2ijne Chra*
niek^ van den Asfyrifchen Koning belüs af, tot
het jaar 1229, beteekent in de oude gefchiedenisfea
XV« Debl. I niet

/

130 K £ R K É L 9 K E

"ir niet veel, maar heeft veel bijzonders in de gefcfried^
•^^ nis der Duhfche Reizeren. koenraad vteljt de Pairfèn
Hoofdft. ^^^ weinig , dat men hem de nadedige afreekem'ngen
.m C. G. van derzelver karakters verweten heeft. Ondertusfcbira
tot^i^ir*^ dk zonderling, dat hij van gebeurtenisren, die
■ ' .honderd jaren voor hem gefchied zijn, in de eerHe

perfoon , en als ooggetuige fpreekt , doch men heeft
in later tijd ontdekt, dat het eerfte en grootfte deel
. van dit werk de arbeid van een' ainler Is, welken
KOENRAAD flechts van het jaar iiaö af vervolcid
heeft. — KOENRAADS tijdgenoot, ALBERT V2n Stodc
, inag hier ook niet vergeten worden. Nadat deze
federt het jaar 1232 Abt van een Benedietifner Kloos-
ter in >de gemelde Stad onder het Aartsbisdom Bre»
* wen was , eii in het jaar 1236 bij zijn verblijf te
Ri)me eene Paüsfelijke Bulle verkregen had, door
welke de Chtercienfer hervorming in zim Klooster
aanbevolen werd, welker uitvoering hg echter niet
kon doorzetten, trad hij in het jaar 1240 in de o^
de der Franciskanen ^ onder welken hl? ttn miDdcfl
tot het jaar ia6o geleefd heeft. Hi? heeft eene Ch^
fiiek nagelaten van de Schepping der wereld tot het
jaar 1256. — Eindelijk kan hier nog gemeld wo^
den ALBERiCH, een Monnik, deze heeft insgelijks
een Vhromek gerchreveh van de Schepping af tü^
het jaar 1241.
Italiaan- In Ffalie deden zich in de X!Mé en XUTde eeuwen
^^^^ insgelijks verfchéidene Gefchiedfchrijvers voor. leo
^ARSiCANüS , fièar ziine geboortefhid 1 ^arjia ^ttXi B^
iiedictijner in het Klooster Mmte Caspm , naderhand
Bisfchop van Oitïa en Kardinaal , waarom hg ook leo

l

G £ S C H I E D £ N I S. 231

tan Ostia genoemd^ worde, leefde ten minde tot het V
|aar 1115 en heeft eené" Chronick van dat Klooster •^**
gefchreven; het vierde Boek van deze Chrontek is Hoofd ft»
een vervolg van petrus den Diaken^ insgeUjks een na C. G*
tijd ifing Monnik te Mofae Casfino , ifaderb^nd Dia- (01^151^

ken, die hetzelve wel in het jaar 1128 Verliet, maar -

'er naderhand in terugkeerde. Deze petrus heeft ^
behalve eenige gefichiedenisfen van Heiligen ook nog
leen Boek nagelaten van de beroemde Mannen van ^

dit Klooster (^de viris UJustribus Cafinenfibus Capp.
47.) — OOTTFRIRD van Viterho wordt gemeenlijk
ook onder de Italiaan fche gefèhiedfchryvers geteld^
' omdat hij in deze ftad als Priester tot na het jaar
'ii85 geleefd heeft ; oorfprónkelijk echter fchijnt hij een
'Duitfcher geweest te zqn. Hij Oélde eene foort van
\ wereldgefciüedenis ;^men , onder den naam van Pim-^
'tbe$nj omdat hij daarin de gefchiedenis van zoo vele
' Vorften of Goden der aarde befchrljft. In XX Af-
' deelingen brengt h§ deze gefchiedenis van de Schép»
ping tot het jaar 1186 dikwgls met tusfchen inge-
vlochtene historifche gedichten of verzen , in wdke ^
j de regels of halve regels meestal op malkander rij*
'men* In zijn werk 9 hoewel hij als geestelijke den
'[ Paufen doorgaans gunfiig is 9 komt echter eene en
' andere merkwaardige plaats voor, zoo als deze (*)

, • #

I Tertius est Papa Boniüicltu ille benignns ,

Qai pede a Pboca munus ptt fecula dignnm»

Uc Sedes Peori frima fit, ille dediu
Pfima prius fuerat CoHfiMnthtopolUana; j

£sc modo Romana, meliori dogmue dinu

Met

(♦) Part. XWUpag. 299»

Ia

13»

.KERKELIJKE

V Met voorbijgaan van andere min merkwaardige

BOEK Italiaanfche Schrijvers, mogen wg den vermaarden

Hoofdft. Reisbefchrijver marco polo of marcus paülüs

na C. G. niet verzwijgen* Deze Fenetiaan reisde in het jaar

?^f !^r^* i»72 met zijn' Vader en Vaders Broeder, die reeds

XQ\ 15 «7* « é^r t Tl/f

mu eene negentienjarige reize naar den Chan ' der Mo-

gollen^ KOBLAi, gedaan hadden, in den ouderdom

van negentien jaren weder derwaarts ^ en kwam , na

een goed onthaal genoten te hebben , zeventien jaren

daarna met hen beiden in het jaar 1295 in zijne Va-

derftad terug. Hij heeft de Befchrijving van deze reis

in het Italsaansch 'uitgegeven , welke naderhand in

het Latyn een en andermaal en ook in het PorU-

geesch , Hoog- en Nederdmtsch vertaald is geworden.

Franfche Fhinkryk was in deze eeuwen nog even vruchtbaar

Gefchied in Gefchiedfchrijvers , maar meestal zeer middelmatige,

jvers. j.^ j^ levens van Heiligen , de gefchiedenisfen van

-Kloosters, ook eenige de Wereldgetchiedenis en de

JP>vi»/ï:A^GefGhiedems befchreven hebben. Onder die

' weinigen., die eenige aanmerking verdienen , is hugo

. de Sancta Maria t^ Monnik te Fteury^ omtrent het

middeoi der XUde eeuw. Schrijver van eene Os^

niek , welke in de Handfchriften zeer ongelijk voor-

Tcomt, dan in vier, dan in z£S Boek«i, beginnende

in het eene met ninüs, in het ander veel Jater; en

eindigende dan rm het jaar 8^5, maar in andere

Handfcbfiften ^ich uitftrekkende tot het jaar 1034*

Ook heeft hij nog een Werk nagelaten over de Ge*

fchiedenis der Franfche Koningen van zijnen tijd.

(^Liber de gestis modernorum Regum FVancia^*'^

PETRUS, met den bijnaam de^ E$er (/^ Mangeur),

\ ' of

GESCHIEDENIS. 133

qF Cameflor^ tSManducator^ was vooral een geUefd . V
Schrijver van dien tijd. trittenheim (♦) geeft de ^^^
volgende ver geaoeg gezochte reden van dezen bij* HoofdiL
naam op: qmd fcripturarum auctoritates in fuis Ser- "^ C. G.
monibus et Opusculis crebrius allegando , quap in [^ \J\r\
ventrum memories tnanducarit. Waarfchijnlijk was ■

dezelve in het Fransch zijn geflachtnaatn. Hij was
eerst Priester en Deken bij eene Kerk in zijne Vader-
ftad Troyes ; naderhand Leeraar der Godgeleerdheid
bij de Bisfirhoppelijke School te Parys^ en Kanfelier

' der Kerk . aldaar. Eindelijk vetkops hij de eenzaam-
heid van het Klooster Sti Fictor ^ in hetwelk hij in
het jaar 1178 overleed. Hij had zich zei ven een

' Grafichrift gefchreven , hetwelk men nog lang op
zijn graf in gemelde Klooster gelezen beeft;

I Petrus cram, quam Petra te^^ir, dlctnsque'Comestor,

Nunc comedor: Vivus docui, nee cesfo docere
Mortuus, at dicat, qoi me videt incineratums
Quod fumuss ille fuitf erimus quandoque, quo(l hic est.

Hij fchreef een uittrekfel der Bijbelfchè Gefchiede- .
nis tot gebruik der Scholen, hetwelk hij daarom
i Hi^toria Scholastica noemde, en hetwelk, fchoon
maar middelmatig, eVtnwel in de middeleeuwen
voor het voortreffelijkst in zijne foort gefcbat is ge-
worden.

Vermaard is onder de Franfche Schrijvers, niet

alleen als Schrijver, maar voornamelijk als Staats*

man, de Abt suger. Hij was in het jaar 1081 ,.

waarfchijnlijk te Saint Qmer^ geboren, en werd

^ reeds

(♦) De SSs Ece/ef. c. 380.

.13

Q4 KERKELIJKE

V reeds in z^ teedere kiadshetd aan het Klooster St.

'^ Denys gewijd ; en daar opgevoed met den jongen

Hoofdll. Pfins LODEWYK, zoon van Koning filippus I. het-

na C. G. weik gelegenheid tot eene duurzame vriendfchap tos-

wk 15 17. ^^^ ^^^ ^^ LOOBWYK gegeveu heeft , die onder deo

II II naam van den Dikken regeerde : en aan wiens jHof

suOER van zijn XXIUfte jaar af geleefd herfc. Hij

'werd vervolgeus tot Abt van zijn Klooster verkozen ,

en werd van lodbwyk in verfcheidene flaatszaken

gebruikt; na de dood van lodewyk den Hikken io

het jaar 1137 bleef suger. bij des Konings 2^n en

Opvolger, LODEWYK den yongeren in hetzelfde aan-

:rien. Deze Koning had , wegens het verwoesten der

"^ Stad Fitry te vuur en te zwaard, de gelofte van

eene Kruisvaart gedaan , waarvan suger hem te ver-
geefs zocht af te houden, integendeel toen de Ko-
nirig in het jaar 1147 dadelyk den togt aanvaardde,
werd SUGER tot eerden Staatsdienaar en Beftuurder

des Rijks aangefteld, welken post hij roemrijk en

«

gelukkig waarnam, terwijl de Koning met veel ver-
lies en moeite in Syrië niets uitvoerde. Eindelgk
kwam de Koning terug, maar was terftond op eenen
nieuwen togt bedacht, waarom suger befloot, ten
ekide den KoQing daarvan te ontflaan , op z^ne eigene
kosten zoodanigen togt te doen, maar hij overleed ,
gedurende dè toerustingen tot denzelven in het jaar
1151. SUGER verdi&nde inderdaad den titel van/^*
der def Vaderlands^ met welken de Koning hem
befchonk. «^ H9 had onder zijne veelvuldige bezig*
heden nog tijd gevonden, om het leven van lode-
wyk d^n JPikkcn te befchrijven, ook befchreef hij

is

I

, G ESCHIED E NIS. 135

in een ander W^rk zijne eigene ^rrigtingeo , inzoo» v .
derheid t^n Jbteste van zijn Klooster. *^

Een ander Fyaufcke^ Geestelijke in de eerfte tijden HoQfdft
der Xiilde eeuw» wix^i^M wixo» ook Armoricus^ °a C. G,
of uit -flrtf/^jgw ,: Onder wijzer van p£T£r charlot» I^J'J j^|*
onechteri Zoon van fiuppüs aügüstiis, befchreef ■■

het leven van dezen Koning, die in bet jaar iss}
overleed , in twee Werken ; het eeoe in Proza ^ het*
welk ^nkel loopt tot het jaar 1219 9 het ander is ia
Dichtmaat, en eindigt met den dood des Konings«
Men prijst de vloeibaarheid van zijne verzen., en de
; getroU(Wheid van zï}ne verhalen, welke veel bevat-
ten, virat wiLf*£M zelve gezien en bijgewoond had;
doch in bet groorfte gedeelte volgt bij rigord , een,
geboren Goth ^ of uit het zuidel^ke van Franiryk 9
die ook eene Gefchiedenis gefchreven heeft.

Onder verrcheidene Engel fche Gefchiedfchrijvers Engd-
van dezen tijd komt de eerfte plaats toe aan wil- ^^^^
LEM van Somerfetj gemeenlijk genoemd van Mal*
mesbury.j Monnik 9 Boekbewaarder en Voorzanger
v^n dit Benediktijner Klooj^ter; men noemt hem met
regt den Vader Aqt ^ngelfche Gefchiedenis; omdat
federt beda den Eerwaardigen de Gefchiedkunde ia
Engeland genoegzaam geheel verwaarloosd was. Hy
leefde ten mii](lea tot het jaar 1143* Ziine drie
hoofdwerken zyn: de oude Engelfchê Gefchiedenis
( Regalia five de rebus gestii^Regum Anglorum LU
hri lU ab a. 449—1117.) de nieoweïe QHlsforia
novella Libri duo ab a^ 1127 — 1143.) en de Ge-
fchiedenis der Engelfchê Bisfchopp^ (^Libri IV. de
gestis Pantificum étinglorum^. JNog^ worden onder

1 4 de

Ï36 K E R K E L ü K E

V de Engelfche Schrijvers met min of meer lof ge-
^^^^ noemd odbricus (of oldericus of odelricus)
Hoofdft. viTALis, Schrijver van eene Htjloria Ecclefiaftsca ^
na C. G. ook naar' -zijn Klooster St. Evroul (^monafterium Uti-
tot 15 17 ^^^y^) Uticenjis hiftoria^ welke Gefchiedenis met
■ het jaar 1142 eindigt^ — henrik van hünting-

TON, Schrijver eener Engelfche Gefchiedenis in XII
Boeken , welke^ eindigen met den dood van Koning
steven in het jaar 1153. '— ROGEr van hovedew
fchreef Jaarboeken der Engelfche Gefchiedenis van
731 tot 1204. — GERVASius van Tilbury (^Tilbe-
rien/fs) fchreef voor Keizer otto IV. in het jaar
istiieen gefchiedkundig w^k van gemengden in-
Houd, hetwelk hij Otia Imperialta noemde, omdat
het tot eene uitfpanning voor den Keizer dienen zou.
Het werk is een foort van verzameling van Anecdth
ten of Biizonderheden.
MATTHE- Maar alle deze Engelfche Schrijvers werden over-
Parvs° troffen door mattheüs paris of Parijienfis ^ een
Benediktijner Monnik in het Klooster te St. Albam^
een' man van geen gemeene wetenfchap en een* vrij-
moedig en onpartijdig Gefchiedfchryver, Hij heeft
twee merkwaardige gefchiedkundige Werken gefchre-
ven: eene Wcreldgefchiedenis ^ welke tot het jaar
1066 loopt; eene kortere Engelfche Gefchiedenis van
het jaar 1066 tot 1250, en een groo.ter Werk , waar
het evengemelde een Uittrekfel uit is {Hiftoria nta^
jor) van het jaar 1066 tot 1259, in welk jaar hij
overleden is. Onder af de Gefchiedfchrijvera der
middeleeuwen is niemand zoo openhartig in het voor-
fielten van de overheerfching der Paufen over Europa r

over

{

GESCHIEDENIS. 137

over derzelver hebzucht, trotsheid en de buitenrpo- V
righeden van hunne Legaten, niet met fchimpen of "^^^
ipotten, maar bewezen met eene menigte daadza- ffoofdlt '
ken uit de gefchiedenis van zijne tijden , en bijzon- °a C. G.
der van zijn Vaderland. Het was om deze reden l^'J^f^*
dat BARONius, BELLARMiNus eu andere Voorvecb- « ■

ters van het Roomfcke Hof gaarn de Protestanten ,
die dezen Schrijver bet eerst in druk hadden gege*
ven, hebben willen in verdenking brengen, dat zij
verfcheidene plaatfen verdicht en ingelascht hadden,
welk vermoeden echter volftrekt geenen grond heeft.

In Spanje hebben flechts enkele als Gefchiedfchrij- Spaan-
Vers in dit Tijdperk de pen gevoerd. Onder dezen J5^? jp^
RODERICH siMONis of xiMENES , Aartsbisfcbop vau fchrij-
Toleda, in het jaar 1208, op wiens raad Koning vers.
ALFONSus yzn Kastiliëh eene Leerfchool oprigtte te
Talentia , tot welke Onderwijzers uit Italië en
Frankryk ontboden werden ; en uit welke in het jaar
1239 de vermaarde Hoogefchool van Salamanca ont- * '

ftaan is. Zijne Gercbiedenis van Spanje, in negen
Boeken, welke hij ook Hiftoria Gothica noemde,
gaat tot het Jaar 1243. In een Bijvoegfel tot dezelve
heeft hij de Gefchiedenis gegeven van de Oostgothejt^
• Hunnen , Wandalen^ ' Sneven , Arabieren en Romei*
nen. — Ten zelfden tijde fchreef lucas t uden sis,
Bisfchop van Tuy in Gallicien^ eene Chroniek van
da Schepping tot het jaar 1236.

In de Xllde eeuw begon oien In Denemarken voor Deen-
het eerst de inlandfche Gefchiedenisfen te befchrii- ^^^^'
ven, maar op net einde dier eeuw gaf absalon, Gramma-
Aarcsbisfchop van Lund^ last aan twee van zijne "C"^*

10£S

IL38 K E R K E L 9 K E

V Geheipifchryvers svbno aagesqn» onii ceQe korte ^
^^ f o aan saxo om eene uitVQexi|e Deenfchc Gefchie*
Hoofdft denis op te ftelleiu De eerde ftd4e dan eene zeet
naC. G, beknopte GefcWedenis op, welke in het jaar KJ42
iot 151 7.* ^^^^ het oprchrifc: Suenonis 4gonis Opujcula is
f üicgegeven; saxo, die wegens zyqen fierlijken Las-

tijnfcben fti^ den naam Grammaticus beeft geio'e-*
. gen , had meer ten oogmerk , om de eer van zijne
Natie te verheffen, dan wel om zgne verhalen op
behoorlijk onderzoek te vestigen» Hij leidt daarom
de Deenfcht, Koningen af van eenen verdichten dan ^
en fchrijft in der daad de Gefchiedenis tot omtrent
het einde des Xlde eeuw enkel als een Dichter, zoiw
der Tijdrekening» en vol vertellingen, fabelen tsa^
maar ip de Gefchiedenis van zijne eeuw vergoedt bi|
deze gebreken door uitvoerige en met geleerdheid en
•oordeel gefchrevene berigten, geftaafd door echte
ftaatsfchriften.
•ifoRRo Ziveden en Noorwegen bragten geen' GefcMed*
rruRLE- fchrijvers in dit tijdvak voort, die eenige aanmeiv
Schrijver king verdienden. Maar des te meer trekt snorro
?^^yr STüRLESON, Lagman van Tsland^ of Opziener der
Gefchie- metten, de verwondenng der nakomdingfchap tot
denis. zich. Onder de gemelde benaming was hij Befiuur-
der van dat ten dien tyde nog vrij en onaf hankelgk
Eiland. Hij kwatp in het jaar 1216 iif Noorwegen^
derwaarts door rijke gefchenken genoodigd zijnde va«
den Jarl (Graaf) hakon en deszelfs echrgenooie,
die zijne geleerdheid en dichterlgke begaafdheden
hoogfchatten. Hier befloot hij tot het fchrijven der
Noorweegfche Gefchiedenis, hetwelk bij ook volyQe^

de

/^-^^

G E S G H I E D E N ;i S. 139

de in een Werk » in zijne moedertaal genoemd Htinu'^ ^
kringla^ dat Vi 9 de aard- kring ^ naar de eerftö •^
woorden, mef welke liet begint; in dit werk ver* HoofdO.^
haalt hij de Gebeurtenisfen der Beheerfchera van oa C. O*
Noorwegen zoo geloofwaardig en aangenaam , dat [^^ ^\j^^
hij d^ naam van ecrften NoatwasgfcAen Gefchied* '

fchrijver verdient.

Meer dan honderd ]aren voor dezen merkwaardi* nestor,
gen Gefchiedfchrgver , leefde nestor, ds Vader dei o^^rVÏI
Rmfifche Gefcbkdenis. Hij was van zijn zeventien^ Gefchie- -
de jaar , of federt het jaar 1073 » Monnik in het groo* denis.
te Piczerfche erf Penfcherfcfu Klooster te Kiew in
de Ukraine; waar hij ten minften veertig jaren ge»
feefd heeft, in dit Klooster fchreef bij in den Sla^- *

^ifchen Tpngval van zijne Natie eene Chroniek , wel-
ke de achting alzins waardig is , die de Rusfen 'er
altijd voor gehad hebben, nestor is naderhand een
Heilige van zijne Kerk geworden; en zijn ligchaam
rust nog onvergaan in het beroemde Hol van KkWm
Zijne Chroniek is van tijd tot tijd vervolgd, zoo ^
dat de Rusfen een' zoo uitmuntenden voorraad van
verzamelingen tot hunne Gefchiedenisfen hebben , als
eenige andere Natie.

Andere Slavifche Natiën konden naauwelijks eenen Poolfche
of anderen Latijnfchen Chroniekfchrijver aanwijzen^ Schrij-

RADLUBBR eu BOGUPHAL, tWee Poolfche Bisfchop- i^ARTI-

pen der Xlllde eeuw , zijn de eerfte Schrijvers van ^^^ po-
die foort voor de Poolfche Natie. Meer bekend is ^^^^'
MARTYN de Pool ( MARTIN üs poLONüs) te Troppatê
in SilcTJe geboren , omdat Silezie toen een landfcbap
van Polen was. Hij leefde als Dominicaner Mon-

nik

I40 KERKELUKB

V nik eerst in een Klooster te Troppau; naderiiand tot
■^ het jaar 1 277 te Rome als Major Poenifentiarius 9 of
Hoofdft. Opperopziener der Boetelingen, die onder de Kerke-
na C; G. lijke Boete vervallen waren • Hij was tot Bisfcbop
¥suurio7^
tt>c 15 17.* ^^ Gnefen en Primaat van Polen beftemd , toeo^hg

■ op delreize derwaarts, in het jaar 1278 te Bologna

ftierf. Hij heeft eene Chroniek der Paufen en der
Roomfche Keizers nagelaten, van de geboorte van
CHRISTUS tot het jaar 1277; als eén onderdanig die-
naar der Paufen , fpreekt hij doorgaans hoonend van
de Keizers, die hem mishaagden; van zijn verhaal
aangaande PauOn joanna , hebben wij te zijner plaat-
fe 'gewaagd. >

Boheem- De Bohemers hadden reeds op het einde dcr*dc
fh^ fP^ ^^"^ ^^"^° Gefchiedfchrijver , den Monnik chris-
fchrijver TiAAN of CHi^iSTiANüs ; maar deze Werd in de Xlde
cos MAS eeuw ver overtroffen door cosma:^, die in het jaar
Praag, ^^45 geboren, in het jaar 1099 tot Priester gewgd,
^ en naderhand in het Domftift van Su vitus te Praag
geweest en daar in het jaar 11 25 overleden is« Even-
wel is hij getrouwd geweest, en heeft eenen Zoon
gehad, gelijk hij zelve verhaalt. Hij fchrepf eene
Gefchiedenis , onder den tijtel : Chronica Bohemorum^
van dit Volk, beginnende met den oorfprong van
hetzelve en loopende tot zijnen leeftijd toe.

Wij gaan hier voorts de Levensbefchrijvers der

Heiligen , of van bijzondere Keizers , Koningen of

Paufen , der Kruisyaarten , en de OpfteUers van Rijm-

^ * chronieken voorbij , die in het vervolg ons nog bi}

gelegenheid zullen voorkomen.

Regtsge- Hoe zeer men, federt het invoeren der Paufelgke

k

GESCHIEDENIS. 141

tietretèn^ onder welke zoo veele verdichte waren, V
het beoefenen van het zoogenaamd Kanonyk of "^^
Kerkelyt, maar in der daad Pausfeisjk Regt, ver» Hoofdft»
hief, en daardoor de oude Vegtsgeleerdheid verdruk- «• C. G.
te , evenwel had het Romeinfche Regt in lialie nog ^^ isfx^

(leeds gezag behouden , naast de Frank ifche en Lom»

bardifche wetten; zoo zegt in het jaar 106 1 zekere ^*^'*^^^^***
At-DOVRANDi van zich zelven: qut profes fus fum
lege vivere Romana^ en 'er waren in Itmlie -Scho-
len, in welke dit Regt nog aanhoudend onderwezen
i^erd; maar in dé XUde eeuw herleefde de beoefe-
ning yan het oude Romeinfche Regt met nieuwen
glans. Men verhaalt daaromtrent , dat , wanneer de
ftad Amalfi in bet Napel fche in het par 1137 door
Keizer lotharius I[ veroverd werd , men daar een
fcboön en oud alTchrift der Pandekten gevonden
hebfoe, hetwelk door dien Keizer aan zijne bondge-
nooten de Pifaners zal gefchonken zyn, en dat
dit aan irnerius te Bologna aanleiding gegeven heb*
be, om over de Pandekten voorlezingen te houden*
Dit geheele verhaal echter is onzeker, en zelfs on- *

waarfchijnlljk , zoo veel alleen is zeker, dat dé Flo^
rentijnen^ bij het bemagtigen van Pffa^ dit kostba*
TC Handfchrift naar hunne Stad hebben overgebragt,
en dat hetzelve daarnaar den naam draagt van de
Fhrentijnfche Pandekten ( * ).

De gemelde irnerius, uit Bologna oorfpronke-
lijk, en geen Duitfcher^ wiens naam eigenlijk, we r-
MER zou geweest zqp, onderwees de Regtsgeleerd-

beid
(*) BACH, Hist^ Jur. Kom, L. IV. C. 3. § 6.

\

141 K E R K £ L IJ K E

V beid met algemeene toejuiching 9 en fcMjnt ten mïil»
/■^ ften tot het jaar ii%6 geleefd te hebben. Door hem
HoDföü« ^^ ^9^^ Opvolgers bloeide deze Audie te Bologna^
na C» G. welke Stad daardoor den naam kreeg Van de Gdeer*
wt^sir!^^ &«^, de Moeder der Studiën; maar alle deze
■ beroemde Leeraars werden overtroffen door fran«

ciscus ACCURSius, die in het jaar 1229 te Bohgna
overleed. Deze verzamelde alle de glosfin of korte
verklaringen van zijne Voorgangers, en gaf zeivê
zgne eigene , met zoo veel juistheid van oordeel ^ dat
zijne glosfe tot óp de jongst verloopene tijden haar
gezag , bijna gelijk aan dat der wetten zelve , behou*
den heeft. t

Legïstae De herlevende oefening der Regtsgeleerdhefd ver-
en Deere- |,pg}j je, zich ook fpoedig elders; in ly-ankryk gaf
reeds omtrent het jaar 1096 placentinüs, (mis-
fchien in zijne landstaal plaisancb) onderwijs in
, deze wetenfchap te Montpellier^ en werd daardoor
de (lichter van de Hoogefchool aldaar. In Enge/and
werd het Romeinfche Regt ^ hetwelk THBOBALDy
Aartsbisfchop van Kanterbury^ daar gebragt had 9
en zelfs de Boeken, in welke het bevat was, om-
trent het midden der Xllde eeuw door een bevel van
Koning STEVEN verboden; maar kort daarfla fchreef
JOAN van Salisbury ( * ) , dat God gezorgd had , dat
de kracht dezer wetten meer vërfterkt was ge-
worden, hoe meer de goddeloosheid die had zoeken
te verzwakken. — Ondertusfchen kon dit Romei^"
fche Regt moeijelijk overeengebragt worden met het

(♦) Micrat. L. VIII. C. aa.

')

GESCHIEDENIS. i#S

PausfeSjke of soogenoerade KarMHtkêy zoo dat *er 1f
twee partijea «Kftooden Legistét en DecretisSét ; de eer- ■?■*
Ren , die bet Romein/tke Regt vooiftonden , wenkB HoofdfL
i3oor de Keizers gehandhaafl en belo(Hid , wier Z2sk ^ ^« ^*
^5 we^r verdedigden tegen de Pauièn, voor wdkénj^"^^^^
de D&ctetssfa ijverden. Van hier ook^ dat de Paa«- • *■
Ten dan eens verboden, de burgerlijke Regtsgeleerd*^
heid te onderwgsen; en dan, dat men geene Regts*
geleerden tot Geestelijke Ambten zoo bevorderen.
' Ook konden de Paufen die verzameling van Duh* Sakfeo-
fche Regten kwalijk didden, welke in deze eeuwen ^^^^
onder den noatn van den Sdkfenfpiegel te voorfchqa fpiegeL
kwam. De Dwffckers hadden tot bier toe geene vast
Vefchrevene wetten , alleen was als zoodamg aan te
merken de Fredebrkfoï Landsvrede^ in het jaar ii8f
door Keizer frbdbrik I vastgefleld (*). Dit was
ook de reden, waarom de Duitfehers voomamel^
lèdert de XlIIde eeuw begonnen gebmik te maken
van de Romdnfche en Pausfelpe Wetten ; evenwel
hadden zij geregtd^ie van ouds wd beigebragte ge-
woonten en zeden , van welke men thans begbn ver^
ïameling^n te maken , waarfchijnlyk ook , ten dnde de
landswetten en zeden niet gehed door vreemde wet-*
ten zouden verdrongen worden. Zntke verzameling
naakte tusfthen de jaren 1205 en 1230, geliik men
getneetil^ gelooft , epko of eyke van repkau of
tEPKow, dien men voor een* Sakfisch Edelman
houdt, op begeerte van den Graaf van falken-
8TEIN voor de Sakfen en voor & Landen , welke

bet
C^) coNRAD. ürsperg. Qirmi. aio. 1171 éih 11S7.

J

144 K E R K E L IJ K E

V het Sakfifche Regt gebruikten; deze verzameling

90KK e^].3( jq het Latijni gefchreven , naderhand door epko

Hoofdft. zelven in het Duitsch of in den Nederfakfirchen

na C. G. Tongval vertaald, heet de SakfenfpiegeL Deze Sak*

iot"5i7^^^-^^^^^' ^^ verzameling van Landswetten en reg*
p terlljke gebruiken*, mishaagde zoo zeer aan de Pau-

^ fen, dat' gregorius XI, die van 1370 gezeten

heeft, in eene bijzondere Bulle niet alleen veertien
artikelen van denzelven, maar in den grond te gelijk
de geheele verzameling, welke hij verfoeijelijk noem*
de, veroordeelde. Onder deze artikelen betroffen
fommige de magt der Paufen en der Geestelijkbeid;
een dezer artikelen moest der Kerk alleronaangenaamst
zijn, hetwelk verbood, zonder toeftemming zijner
erfgenamen, en niet dan yoor eene wettige regtbank ,
iet van zijn eigendom of lijfeigenen weg te fcheOi
ken. — Daartegen veroorloven deze wetten, zich,
bij befchuldiging van diefHal of moord, door gloei*
jend ijzer, of kokend water, of tweegevecht te regt-
vaardigen. Naderhand heeft de kerkvergadering van
Bazel nog acht andere artikelen van dezen Sak/en^
fpiegel verworpen.

Eene andere dergelijke verzameling is de Zwaben^
fpiegel j waarfchijnlijk in de laatfte tijden der XlIIde
eeuw tot ftand gebragt , welke het oude ^llemannifck.
en Frankifche Regt bevat, hetwelk in Zwaben en an-
dere naburige landen in zwang ^n gebruik was (*}.
Genees- De Geneeskunde wer4 in deze eeuwen voorname*
kunde, üjk beoefend en geleerd in de Sch^l te Sdlerno^

wd*
(♦) HEiNSCc. ast. Jur. Ciy. Rom.

Gf: S CHIEDENIS. 145

welke thans in haren vollen bloei was. De Genees* y
heeren dezer School hebben zich inzonderheid eenen ^^^
naam gemaakt door een Geneeskundig Gedicht , op* HoofdiL
gedragen aan eenen kOBBRT , die Koning van Effge* na C. Gé
land genoemd wordt, en bevattende levensregelen i**''®/^*
tot bewaring der gezondheid , welk Gedicht nog on* —i— .
der de benaming van Scho/a Salernita^ta of ook Riem
gimen Sanitatis Salerni bekend is.

Ondertusfchen was ' het geen geringe hinderpaal -
voor den voortgang der Geneeskunde in deze eeu* •
wen, dat de meeste Geneesheéren Kerkelljken en
Monniken waren. Zelfs Nonnen leiden zich toe om
deze kuQSt te oefenen, en in d,t,Frar^che Nonpen*
kloosters moest 'er ttn minden eene de kunst ver«
ilaan, om ader te laten (^}. Verfcheidene Kerk*
vergadermgen verboden wel aan Kerkelljken en Mon*
niken het oefenen dezer kunst, doch naar het fchijnt,
bepaaldelijk, om daar eene kostwinnlng van te ma«
ken of het Klooster te vethten ; eindelijk verbood
HO^ORius III in het jaar 1218 deze oefening vot*
llrekt aan de Geestelijkheid, evenwel werden de Ge*
neesheeren nog (leeds in de meeste landen als ker-
kelijke lieden geacht, en in Frankryk is hun eerst
in de Xlde eeuw de vrijheid geven, om te mogen
trouwen.

Onder de Geneesheéren van dezen tijd heeft zich
in de eerde tijden der XlUde eeuw eenigen naam ver-
worven iBGiDius X of GILLIS ) vau Corbetl j Kanun*
nik te Parys^ en Lljfmedicus van Koning filipfus

(♦) Eist. Lilt. de la Ftance T. IX. p. 191.

XV. Deel. K

X4« KBRKELIfKE

V AUGUSTUS^ onder anderen, door een Ladjnsch Ge-
■^** dicht over de Geneesmiddelen, Uber de virtutibus
Hoofdlt eompofitorum medicamentorum j metrice compofituSy
naC. G. ediius a Magiftro JEgidh Corboilmp (*).
£rMi7* ^° ^"^^^ Geneeskundige in het laatfte der ge*
■ melde Xlllde eeuw , arnaldus van Fillamva , over

wiens vaderland de Franfchm en Spanjaarden ge-
twist hebben, verbond de Godgeleerdheid met de
Geneeskunde* Hij was de eerde Scheikundige, en
oefende zgne kunst te Barcellona^ in Arragm en te
Parys; men hield hem verdacht van tooverij, en hij
was bij de Monniken, voornamelijk de Bedelmonni-
ken, gehaat, omdat hij zich vrijmoedig over het
. nadeeltge van hunne levenswijze had uitgelaten. De
Godgeleerden te Parys begonnen onderzoek te doen
naar zqne gevoelens, maar hij week naar Sicilië j
waar hij in het jaar 1313 geftorven zal ziin. In het
jaar 1309 veroordctelden de Godgeleerden , en in jfr-
ragon de InquiineHrs verfcheidéne van zijne gevoelens:
By voorbeeld , hij zal geleerd hebben : dat de men-
fcfaelijke natuur van Christus God in alfes gelijk
geWieest zij — dat de Duivel de gebeele Christen-
heid van den Godsdienst van jbzus afvalig gemaakt
en ter helle gevoerd hebbe — dat alle Monniken
liefdeloos wareti, het Christendom vervalschten , en
dairom vetdoemd zouden worden — Men had ver-
keerd gedaan, met de Wijsbegeerte in de Godge-
leerdheid te mengen —> Kapellen en Misfen na den

dood

(*) In POL. LEYSBR. Hist» Poftt. et Peem* med. avi
f* 502—691.

i

«■^^q^BvnaH^VHHii^^BB^PV

C E S C H I £ 1) fi N ! S. t^f

dood tt fiiditett^ WXi zoo weinig een liefdevrak» V
dat het veel eer de verdoemenis ten geV<4ge had^ ^^
als men daarom de armen verwaarloosde *^ In bet Hoofdil»
Misofiêr wordt God alleen met den mond ge^ieaeti — at O. Gé
God heeft niet aan de zondaren in bet algemeen , Jot^isi^Tl
maar flechts aan hun, die een flecht voorbedd ge-
ven ^ de verdoemenis bedreigd en^é Het is jammer^
dat de Getchiedents van de2;en merkwaardigen man
fioo onzeker en gebrekkig is» Het verwekt geien ge^
ring begrip van zijne begaafilheden , dat de Paus
CL&MBNS V, voor wien hij met eenen Dominicaner
Monnik geredetwist had^ hem ten laatllen tot zijnen
Geneesheer beriep, en ook na zijn* dood hem ver*
eerde ; en dat zelft sonipacius VÏII zijn Boek ^ het«
welk de Par^fchê Godgeleerden veroordeeld hadden ^
goedgekeurd heeft» Hy was ook één van de eei^
Ilen, die het verbazend gezag van AVidSNNA.hi dé
Geneeskunde hevig beftreden hééft ^hoewel hetzelvt
geftadig heeft voortgeduurd.

Naast hem mag hier gefteld worden de vermaardd
Geneesheer petrus van Apimo of Abftno , in welk
vlek digt bij Padua hij in het jaar 1250 ter wereld
kwam. Hij heeft in de Geneeskunde te P^M on*
derwijs gegeven tot zijnen dood toe fai bet Jaar 1315
of hét volgende* Men heeft ook hem voor eenen
Too veraar gehouden, en wegens fommige gevoelens
voor een' Ketter , zoo dat de tnqui fitte hem in zijne
laatfte jaren tweemalen tot verantwoording tiep.
Men leert hem best kennen uit zijn werk { CoHcilia^
tor differèntiarum Philofópkörum ^ ei pfacipue Mê»
dieorum ^ hsifiék too geècht was b$ zijne Tijdge^

Ka noo4

V nooten, dat men hem zelven desw^eo^ den naam

■^* van Conciliator gegeven heeft-

HoofdiL De Ontleedkunde^ die zoo vele eeuwen waa ver^

naC. G. ^aartoosd, begon eindelijk in dit Tijdperk weder

]|q^ 1^1^] te ontwaken^ mundinus, een Geneesheer te Bo^^

■ logna^ die in het jaar 131 8 ftierf, was de eerfiey

Ontleed- ^ j j^ daaromtrent verdiend maakte, ki eea kleine
en Heel- ^ , ' .

kunde, proeve Anatome omnium humani corppris intert^rum

memhrwrum^ welk boekje twee eeuwen lang alleen
gediend heeft om 'er Akademifcbe voorlezingen over
te honden. — De Heelkunde begon ook opgang te
maken , zij was toen nog niet geheel van de Genees-
kunde afgezonderd ; Italianen ^ Ftanfchen en EngeU
fchen muntten 'er in uit. Onder anderen kwam lak*
FRANK 9 een Geneesheer te -Milaan , uit z^ne vader-
Had verdreven , in de Xillde eeuw te Parys , alwaaF
hij de Chirurgie onderwees en oefende. Ondertus-
fchen beklaagt hij zich, dat de Geneesheeren (P^-
fici^ de met de hand te vei;rigten Heelkunde (ma-^
nualis operatio^ aan de Leeken overlieten, omdat
Priesters ze niet mogten verrigten. Spoedig volgde»
'er in JFi^ankryk meer bekwame mann^ eo ook
Schrijvers in deze kunst*
Griek- Onder de Griek fche geneeskund^e Schrijvers, ïs

newhee! -^^^^^^ achiarius de voomaamfte, minder daa

ren. deze wordt geicbat nicolaus myrbp^us ook vas

Alexandrie; beiden in het laatfte der XlUde eeuw*

Namur- Natuur-^ en Wiskunde behoorden ia dezen tijd

HIT*

kunde!' ^^ ^'^ wetenfchappen , welke geheel niet of flecht»
ROGER fpaarzaam beoefend werden. De naam van Natuur-
BACON, i^undigen CPhyfici) werd bepaaldelijk aan de Genee»-

hee-

GESCHIEDENIS. ,149

faeeren gegeven, alhoewel déze zoo veel als niets V
van de Natuurkunde wisten. De Wiskunde werd '^
begrepen onder den naam van bet Quadrivium; HoofdlL
v^rznr in men de eexRe b^infelen ^er Rekenkunde, oa C. Gé
Muzijk, Méedcunde en Starrenkuiioe leerde, zoo ver J^|^^
men daar in woeger eeuwen m gekomen was. £en
Engelschmsm joan halifax, yoannes de Sacro
Aesco , fichroef in het midden der XlUde eeuw een
heel middelmatig Leerboek over de Starrenkunde ,
(^de fphèra mundiy hetwelk tot in de XVIde eeuw
algemeen by de voorlezing^ over de Starrenkunde
gebtuikt werd.

Alleen de beroemde Engelfche Monnik Roosa
BACON beoefende de gemelde Wetenfchappen met
ijver, en wats één der buitengewoone vernuften de-
zer eeuw. lüj werd ii;i het^jaar ia 14 niet ver van
Ilchester in Sommerfetshire geboren , oefende zich in
de wetenfchappen te Oxford^ en vervolgens te Pa^^
rys^ alwaar hy kennis en vriendfehap maakte met

ROBERT OROUTHBAD , of GRASTHEAD^ C^^ dc

FranfchénGrosfeteste^ in hetLat^n Capito genoemd)
een' vrij en fcherpdenkendea Geleerden, die in het
jaar 1253 als Bisfchop van Lincoln geftorven i«.
In het jaar 1240 in zijn Vaderland teruggekeerd, en
in de Franciskaner-orde getreden, onderwees bac(^
te Oxfard met groote toejuiching. Zyne in Natuurd-
en Wiskunde gedane proefnemingen en uitvindingen
haalden hem ipoedig de befchuldiging van tooverg
op den bals, en zijne vrijmoedigheid tegen de ver«
basterde Geestelijkheid hier bij komende, werd hg
van zgne Overften zorgvuldig bewaakt , die ook ver«-

K 3 hin-

150 K E R K E L U KE

»

' y binderden , dat z^ne gefchriften niet verfpidd werden]

'^ evenwel was de roem aijner geleerdheid 200 groot 1

Hoofdil. ^^ ^^ bem den verwonderligken Leeraar, (^Ehctmt

sa C« G« miraU/is) gaf. In het jav 1266 verkocht de Paus

mi^i'r ^^^^^^^ I^ h^°^ 11^ ^^A dgenhandigen Brief,
om hem zijne^werken over te zenden; hg voldeed
aan dit verzoek fnet zijn Opm majus ad Ciememm
IF Pontif. Rêm. hetwelk in het jaar 1733 tslon'
den in folio gedrukt is. Nu fcheen 290 lot gunfti-
ger te willen worden; maar deze jPaus kort daarna
overleden zijnde, werd baco weder in zijne Cd op-
gefloten ; op voorfpraak echter van eenige aaozieoUj*
ke Heeren verkreeg hij zijne vrijheid weder, ireinige
jaren vóór zijnen dood , welke in het jaar 1292 of
X294 volgde« Behalve het boveogemekfe groote
werk fchreef hij eene verhandeling de fecreth fuh
fura et i^rtis operibus^ et de nuUitate magiéty ook
genoemd de mipabiti poteftate attis et natura, b
dit gefchrift zegt hij onder anderen ; men kon door
de kunst werktuigen vervaardigen, met welfc^ door
een mensch de vamuigen in rivieren of op zee veel
fneller voortgedreven werden , dan of adj vol laen"
fchen waren; ook wagens, die zich fnel bewogea,
zonder paarden of trekbeesten; eene machieoe, io
welke een mensch kon zitten, en 4oor een* kuoffi'^
gen vleugel in de lucht vliegen; eene andere waar«
door (!én man duizend anderen tegen wil en dank
tot zich kon trekken; fpiegels, in welke een ding
«ich v^menigvuldigd vertoont; werktuigen, doorwel*
ké de verst afzijpde dingen nabij gebragt , of de heer>
|ljk(le dingen , mai^r di$ yoiflx^t vkt b^qden^ voo^

GESCHIEDENIS. 151

||elld4 wer(iea ; een kundig vimr uit falpeter en an- y
dere beftanddeekn ; onophoudelijke lichten eo warme ^^^^
baden ; 100 als men ook een vieel vreesfdijker geraas Hoofdff.
in de Jucbt kon voortbrengen , dan de natuur selve. na C. G.
Dienzèlfden geest van ontdekkingen en uitvindingen (Q^J^f f *
ziet raen in twee andere van z^ne gefchriften be^* ■ . ■
ichen. (^de Perfpectiva et de S/iecuiü^ Hoe aeer
BACO niet vnj te fpreken ia van zwakheden, zoo '
veel is echter zeker, dat hij op den weg was, tot
het uitvinden van vergrootglazen , vetrekijkera , brand*
glazen, ja van het buskruid en van andere latere
ontdekkingen, zoo dat hij met regt eene plaats be« '
kleedt ondo* de grootfte Geleerden der XlIIde eefiw«

De Spraakkundjgen van dezen tyd waren z^Qt mid- Spmk^
delmatig, echter was hun ariseid nuttig. Zeker Do* ^^^^
minikaner uit Genua ^ joannbs janubnsi5 dr bal«
Txs genoemd, vervaardigde een Latijnscb Woorden-
boek, onder den naam van Catholicon^ betwdk tot
in het begin der XVIde eeuw meermalen gedrukt ia
geworden. Ook leefde, gelgk men gemeenl^ ge-
looft, hoewel zijn eigenlijke leefi$d onzeker is, in
de eerfte helft der Xllde eeuw , suio as , de beroem-
de Schrijver van het Griekfche Lexicon^ hetwelk
met al . de gebneken , eenen fchat van kundigheden
vervat , en hetwelk daarom .van de geleerdfte mannen
na het herftd der wetenfchappen opgehelderd , en bd>^.
«beid is. •— bustathius , in het laatst der XUde
eeuw Bisfchop van Thesfalonica ^ fchreef eenen ge«
leerden Commentarius over hoiieros, ook eenen
over bet aardcgks kundig gedicht van diojnysius pb«

HIEGETSS.

K 4 Doch

152

KERKELIJKE

V

BOEK
II

Doch eigene Dichters , die ten minflen dezen naam
waardig waren , hadden de Grieken van dezen t$d
Hoofdft niet; in het Westen had men genoeg Latljorche
na C. G Dichters , en onder dezen fommigen ^ welken het niec
{^^^j?2^] geheel aan dichterlijken geest, en eene gelukkige na-
volging der ouden ontbrak, maar hunne taal enfmaak
' waren ^edorven,en zij waren wel te vrede, ja zagen
het voor eene fchoonheid aan , als hunne verzen met
eiken regel of ook halven' regel rijmden, folvkar-
pus LEYSBRus heeft van hen het b^ste berigt mede*
gedeeld in zijne HiRoria Poetarum et Poematum

Dicht-
kunde.

medii avi.

Men beproefde echter ook Vaderlandfcbe Dicht-
kunde, in 'de Westerfche toen 'gebruikelijke talen.
Dé Provencalifche Dichtkunde der Troubadours vond
ingang , zelfs bij verfcheidene volken buiten Frank-
ryk; in Spanje hielp zij de Kastiliaanfche Dicht-
kunst vormen , in Italië^ inzonderheid in Lmhar-
dyen vond men in de XlIIde eeuw verfcheidene Dich-
ters in de Provencalifche tSal, zelfs de reizende T^
landers vonden fmaak in de Gedichten der Trouba-
dours , en vervulden hun Vaderland met zoogenoemde
Sagen j of Historifche Romans, Vertellingen, Mf
then. In Duitschland ontftonden onder de Keizers
uit het Zwahifche Huis van Hohenftauffen , de Duit-
fche Minnezangers of Dichters der Lieftle , ook it
Zwabifehe Dichters genoemd, maar deze dageraad
der Dichtkunde duurde niet lang, en werd van gee*
nen vollen dag gevolgd.
Teeke- Voor de teekenende en vormende Kunften werd bif

nende en^ Grieken, weleer de voorbeelden derzelve, iA^s

ge.

\

GESCHIEDENIS. 153

gedaan; zij verloren veel meer de oude gedenkftuk- V
Rukken , die bij hen bewaard gebleven waren , in- '^J^*
zonderheid bij de plundering van Konftantinopolen in Hoofdft.
bet jaar 1204 door dé Franfchen tn Fenetianen^^ C^G.
wanneer vele van dezelve naar Fenetie vervoerd wer- j^j ,5,/ -
den. Maar in Italië^ waar men fteeds zoo vele "

oude (lukken voor oogen had, fcheenen deze Kun-^"™^."
ften het hoofd op te beuren , te weten de Schilder- ften.
kunst 9 Bouw- en Beeldhouwkunde. cimabue , die
in bet jaar 1240 te Florence ter wereld kwam, en
die in het jaar 1300 overleed, was, zoo al niet de
herfteller, ten minde een fmaakvol verbeteraar der
Schild^kunst.

Ook was dit Tijdperk, gelijk Wij reeds gezien heb* Uitvin-
ben , niet geheel ontbloot van nieuwe uitvindingen "^"^en.
en ontdekkingen. Onder dezelve behooren de zoo
algemeen nuttige Brillen^ welke een Florentyner^
SALVINO DEGLi ARMATi, die in het jaar 1317 over- '
leden is , zal uitgevonden hebben ; de Magneetnaald
of het Kompas , insgelijks in Italte , hoewel men de
uitvinding daarvan ook bij de Arabieren zoekt ; ein«
délijk het Schrijfpapier^ gemaakt uit lompen en vod<*
den , hoewel men niet zeker weet, of in Spanje^
of Ei^ankryk, of Duitschland (♦).

Doch alle uitvindingen zouden ver overtroflên zifï Kanstvan
door de kunst van alle kunden , welke naar ray- ^^'^t^''-
MOND' LULLUS of LULtius den naam draagt, indien uus.

de*

O GBR. MEERMAN et DoctOTum Vtrorum ad eumEpis-
tohe atque Obfervationes de Chartée vu^aris feu Uneéi
origine, üagm Cm. 1767. 8.

^5

154 KERKELITKE

4

V dezelve die hooge waarde had, welke hg en zgoe

*^' bewonderaars daar aan toefchryven. Velen bebbeo

Hoofdft dezen man voor eenen heiligen en wijzen man ge»

na C. G. houden , wien God zelve deze kunst zou hebben in*

i^isi";* 8^8^^^^' ^^^^ eenen grooten Wijsgeer en Gel6e^
' ■ den, ook voor eenen Goudmaker, maar anderen heb-

ben hem verachtelyker beoordeeld. Als men zgne
echte Schriften inziet, blgkt hij een man van groote
begaafdheden , doch befmet met dweeperg en van eene
verhitte verbeeldingskracht geweest te zijn , en een Ge^
leerde van velerhande maar wilde en verwarde kun-
digheden; zijne zoo geroemde kunst komt enkel hier
op neder , om met behulp der algemeenfte denkbeddeo
en kunstwoorden , derzelver betrekking en verbindte*
pis , de vaardigheid , om daarover voor de vuist te
fpreken, te verkrjLigen , met dien fc.hgn, alsof men
in alles geoefend, en zelfs in (laat was, om nieuwe
waarheden uit te vinden. Hij was op hèt dland
JMfajüfia in het jaar 1235 of 1236 geboren, en gaf
zich in zijne jeugd geheel aan den wellust over, tot
bem een fchoon vrouwsperfoon, daar hij op verliefii
was, hare borst toonde, die van de kanker gehed
doorgevreten was, waardoor hij g^ed van leven
veranderde. Thans befloot hij het Christendom on*
^r dis Ongeloovigen te prediken, en deed ten dien
einde yerfcheidene togten , onder anderen naar AfH*
ka 9 tot hg door de Mufmmmedanen ^ die hy bekee-
ren wilde, zeer mishandeld, en door een Genueesch
vaaitmg geborgen , op hetzelve , in het g^sigt van
SQn Vaderland, in bet jaar 13 15 overleed.
Herleving De Wetenfchappen en echte Geleerdheid, hadden

dus

i

GESCHIEDENIS. 155

éas jammerlijk gedurende de laatfte eeuviren verwaar- v

loQsd gelegd 9 eo fchenen, niettegeoftaande 'er, gt* ^^^

lUk wij gezien hebben , geen gebrek was aan fchran^ Hoofdft,

dere veniuften » en geleerde Vcu^sten, b^unftigers ^ C- G«

der Weten&happen , geheel te zullen verderven , toen |^i 5 f ^

in htt einde der XlVde en in de volgende XVde — :-— « .

eeuw vek Gekerden uit Griekenléa$d en Italië dej^^j^^.^

toevlttgt kwamen nemen, uit hun ten ondergang nei* in de f

gend Vaderland, die de tot dus ver onbekende fchat* ^lv:de

eeuw
ten der vooFtreflelgkfle Schrijvers der oudhdd met pj^anc&s«

I 2ich bragten , en velen tot derzdver gebruik met eea co pe-

! gelukkig! gevolg , aanfpoorden. Ondertuafchen hadt "^^^^^

: den reeds twee Italianen PETRAucAcn boccaccio,

voor hen in de eerfle helft der XlVde eeuw, ja al

vroeger dantb aughibri, hun landgenoot, door

hun veinuft en {cberpzinnigheid het qs gebroken^

en den w^ voor de Geleerdheid gebaand. Van den

hatstgemelden zullen wij vervolgens onder de Ita^

Uaanfche Dichters fpreken; van de twee eerstgemidy

de hier met wdnige woorden.

FlANC^sco PETRARCA, iu het Lat^n gemeenl^

pbtrarcha genoemd, was in het jaar 1304. te

/irezxo in het Fïorentynfche gebocsn. Reeds vroeg

bad b9 lust in het lezen der ou^e Romeinen, waa]>

om z^. Vader, die hem tot de beoe&niog der Reg^

ten beftemd had , deze Boeken op het vuur wierp.,

docfa hem, op zijne tranen, virgilius en een ftuk

van CICERO liet l>ehouden, met vermaning, om dië

alleen tot zijne uitfpaaning te gebruiken. Na zl^

vadtfs dood vierde petrarcha ^ijne geliefde bezigi-

heid den luimea teugeU Zgn üeekts middelraatig

ver

156 KERKELIJKE

V vermogen noodzaakte hem, een Wereldlijke Geeste^i
*^ lijke te worden, maar zijne geringe genegenheid tor
Hoofdft. dezen (land, en zijne liefde voor zijne laura te
mC G.jivignon^ door zijne Gedichten zoo vermaard ge»
eoTi 517 ™*^^^ y Xxtitn hem niet toe in denzelven voortgangeir
te maken. Om zich te verftrooijen reisde hij Italit
eii Ftankrjk door, en hoopte eindelijk de rust te
vinden , in een eenzaam leven te Vauclufe , waar hij
in het jaar 1337 zich een kldh landgoed kocht, op
hetwelk hij een groot gedeelte van zijne Gedichten
en verfcheidene Boeken fchreef. Zijne Gedichten
maakten hem fpoedig zoo beroemd, dat hg in het
jaar 1341 den lauerkrans als Puikdichter té Romt
ontving, welke hem met groote plegtigheid, onder
algemeene toejuiching , werd opgezet. Daar hij lang
gewenscht had, homerus en plato in huime eige-
ne taal te lezen , leerde hij de Griekfche taal met
behulp van den vermaarden Monnik barlaam. Pïus
CLEMENS VI was zgn begühftiger, maar aan des-
zelfs Opvolger innocentius VI werd petrarca
in een zeer ongnnftig licht voorgefteld , als een Too-
veraar, omdat hij virgilius las; petrarca begaf
zich daarom onder de befchermmg van galeazxo
viscoNTE, Heer van het Milaneefche. -^ petrar*
CA was niet alleen een uitmuntend Dichter in de ha-
liaan fclu Taal, maar ook een navolger der Ouded
in zijne Latgnfche Gefchriften , waar onder zijoe
Brieven over allerhande .onderwerpen uitmunten , van
welke wij verfcheidene .verzamelingen hebben: Epii*
tolarum de rebus fatniliaribus Libri XIV: Faria^
rum Epistolarum Liber ; Liber Epistolaram fine ti-
ttel

L

GESCHIEDENIS. 157

iif/o; Epistolarum ad viros illufires veter es Liber • v

unus ; ËpistolarUm de rebus Senilibus Libri XVIL
In plaats van jiriftotelisch* Scholastiek mengelmoes HoofcK&f
(chreef hij over de Wijsgeerige Zedeleer en Staat- na C. G.
kunde verfcheidene Werken: de Remedüs utriusque IqÏ'J^J^*
fortuna , de Plta Sglitaria ; Secret urn Tuum , fiye „, ■
de contemtu inundi; de Republica optime adminU
\ftranda^ et de officio et vsrtutibus Imperatoris»
\ Ook fchreef hij Gefchiedenisfen in 'den fmaak der
; Ouden 9 onder anderen in navolging van val£rius
> MAXIMUS , Rerum memorandarüm Libti IV. EpU
^ tama virorum illujirium XIF. Alhoewel hij in de
Lratijnfche Dichtkunde die hoogte niet bereikte als
in zijne vaderlandfche, erkent men toch ook hier den
man , die meer was dan bloot navolger » het was zgn
Heldendicht over den tweeden Punifchen oorlog y
dat hem voornamelijk den Dichterlijken Lauerkrans ,
verworven heeft. ( /ifrica five de bello Punicjo , et
gestis Scipionts Africani Libri IX. Bucolicorum
Ecloge XIL^ Ook zgn zijne Latynfche Redevoe-
ringen niet verachfèlijk.
Zijn vriend joan boccaccio , of naar den Latijn- joannbi
. fchen uitgang boccatius bevorderde benevens hem ^^ccaC'

CIO

de oude Geleerdheid gelukkig; even als b^, wekte
deze^ zijne landgenooten op tot befchaving van fmaak
en vernuft in hunne moedertaal, en deed voor de
Italiaanfche Proza, wat petkarca voor hunne Dicht-
kunst gedaan had. Hij was de Zoon van^eenen
Koopman, geboren te Certaldo in Yiti Fhrentynfche ^
in het jaar i3ij. Zijne geboorteplaats is echter on-
zeker , en wordt van fonunigen Parys daar voor ge-

bou«

de SpaaUamêef
ém Koophandel;
in her jaar 1341
lewaande graf vsui
\j dat I^ dcb ge*
Zqd Va.
^ne kttefoefisungen
te aena, enhSocfiende adi zes jaien in het
of Kanw i i kr Regt» ook nam hg ooderwqs \
m de Sumfc— I e , Mar aOeogs leide bij zich toe 1
0p de friiffcfr^ StinHii"*^ co Geleerdheid 9 g8>|
door KBomics nuiTUs. boccaccio be-j
fedcfi her jar 1573 te FUrenee den nieowi
keifloel tor fcridariqg van het beroemde
pjifatiiA vao OiAifTB. Bfinr zgoe eigene Dicbtwtf-
kcD ■ihniilfii hem adfcn zoo zeer, toen hij dei
iniL«jiifriM> Gedichten van pbtrarca te zien kr»^,
dia fa9 ae 01 het toot wierp. In bet jaar 1361 liet
een flnwul e Caidiaizer ftfonnik hem in Gods naam
wnBanen, om vept daitele zeden te verbeteren, en
dar hg door z^ weOostademende Verhalen eeo
aoo verieiddgk Scbigver gjeiMmlen was, van de
Dichdmat gebed aflhnd te doen, waartoe bocoac*
CM> ook werkelgk befloot, maar petrarca vrisC
hem te o v c iredcn , dat hg vroom kven kon, zonder
dBe kunst en het lezen der Heidenfcbe Scbr^vers te
laten vaieiL boccaccio bedeedde zijne kennis in de
Oudheid aan het opftellen van bet eerfle zamenfU
der Gfiekfche en Romeinfche Pabelkunde (^GenealO'
giég Deonm Lièri XF^ andere van zgne Schriften
Éifi geTcluedkuiidig: de ckris muHerihus; de caftbvi

GESCHIEDENIS. 15»

riroram et fhèminarum illufirium Libri X; Historie ▼
Romandt Compendium. In het eerfte van de«e Wcr- ^^
ken heeft hij ook de Paufm joanna niet vergeten. Hoofdft.
Zijne Italiaanfche Werken hebben nog beftendiger m C. G»
toejuiching verworven, inzonderheid zijn •Oectfiwtf- |^j J*^
roii^ , eene verzameling van honderd gezelfchappellj- v

ke Vertellingen, die in tien dagen verhaald zijn«
Dit Werk heeft blj de Italianen nog eene klasfifche
waarde, en is in veirfcheidene andere talen, ook ifa
het Nederduitsch vertaald. Schoon men voor lang
heeft aangewezen , dat deze Vertellingen in ware ge-
beurtenisfen . haren grond hebben, en dat den Mon-
niken, die door hem in dezelve zoo zeer worden
ten toon gefield , geen ongelijk wordt aangedaan , zi|
zijn echter al te dartel , en hebben , door al te naakte
affchildering dezer ongebondenheden , voor de zeden
meer dan te veel nadeel gedicht.

Deze voortrefiêlijke vernuften zouden echter be- Verdiedr*
zwaarlijk geflaagd zijn , om de Wetenfchappen en ^^. ^"
Geleerdheid te herftellen, indien niet, ten zelfden bij hec

üjde , een vrij aanzienlijk getal Griek fche Geleerden , herleven

der 2C*
gedrongen door het verval en kort daarna gevolgden leerdheid.

ondergang van hun Vaderland, zich naar het Wes*
ten, en bijzonder mzt IfaJse begeven badden, a!«
waar zij , gedeeltelijk om huii bellaan te vinden , de
tiriekfche taal onderwezen, en tevens hunne leerlin-
gen eenen lust inboezemden , tot het naarfporen en
beoefenen der oude Griekfche en Latijnfche Schrij-
vers ; zelve waren zij goede vernuften , evenwel be-
Ilond hunne voornaatiifte verdienfte daar in, dat zij
den weg baanden en anderen opkideta om delizelven
te bewahdelén* ma-

t«o K E R K Ë L \J K B

V MANUEL CHRYS0L0RA8 was de eeffte dezer Griei

^^K f[gff ^ die eqn vruchtbaar zaad in Italië ilrooide , waar

Hoofdft. ^Ö ^1^ Afgevaardigde van den Griekfchen Keizer

na C. G. MANUBL paleologus in het jaar 1393 aankwam,

tot"si7 ^° ^ ^'^ '^^^ '3^^ ^^^^ ^^ tweede keer deze reis
doende 9 door die van Flqrence op een jaargeld van

100 gulden aangefteld werd , om onderwijs te geven

in de Griekfche taal , hetwelk hij ook naderhand te

Pavia gedaan ^leeft. Hij woonde de I^erkvergaderiiig

van Conftans bij, alwaar hij in het jaar 1415 over»

leed. Zijne Erotemata Graca was de eerde goede

Griekfche Spraakkunde , van welke zich ook rbu-

CHLiN en ERASMUS als een Leerboek bediend bebbenr

joANNES ARGvaopuLus, uit Kofjflantinopolen j
kwam in 't begin der XVde eeuw in Italië^ en leer-
de te Padua , Florence en Rome , alwaar hg omtrent
het jaar 1486 overleden is. . Hier was het , dat reu-
CHLiN zijne voorlezingen over thucydides bijwoon-
de. Als ARGYROPULus tot zyne verwondering zag,
dat deze Duitfcher htt Griehch wel verftond, riep
hij uit: Nu is Griekenland ovttjit Alpen gevlogen!

Een ander dezer Grieken ^ georgius gemistüs
PLETHO had wel geen beftendig ;wrblijf in Italië^ .
maar is vermaard geworden door zijnen leerliog: b£S<
SARJON9 met wien en andere Griekfche Godgeleer-
den hij de Kerkvergadering van Florence in het jaar
1438 bijwoonde, op welke hij de leer zijner Kerk
ftandvastiger dan de overigen verdedigde. Het merk-
waardigfte van zijne Gefchriften is zijn Boek over
het onderfcheid tusfchen de Wijsbegeerte van ARi"
STOTfiLES en PLATO9 waardoor hy, voornamelijk

we*

/

'GESCHIEDENIS. ték

\ieegens zijn heiig uitvaeeh en fchelden tegen den 7
«erstgemelden^ het fem gaf tot den twist, welken ^^
de Grieken vervolgens over deze bdde Wigsgeeren Hoofd(b
.gevoerd hebben. na C. G»

Zijn leerüng brssarion, uit Trapezusj was «» {^"j[^]|
meer dan één (q)z%t van hem verfcbillendew Hij
was een Monnik naar den Regel van den Heil. ba*
siuus en Aartsbisfchop van Nicea. Op . de Fh^
rentynfche Kerkvergadering in het jaar 1438 verde*
digde hij terst het leerftelfel der Griekfche Kerk , maar
ging vervolgens geheel over tot de i^ijde der Paafen^
die hem daarvoor ook hunne dankbaarheid bewezen»
BuaENiüs IV benoemde hem, den eerften van alle
Qrieken^ tot Kardinaal. Ja men z^t, dat hij bijna
tot Paus zou verkoren zijn , indien niet zijn Concla-
vist, nicolaXiS perottus, met onftuimighdd de
Kardinalen had afgewiezen, die hem d^zè waardige
beid wilden opdragen, bessarion was zelve een
Geleerde en een bevorderaar der Geleerden, zijne
denkwijze was gematigd , wdke gematigdheid h» by-
zonder vertoonde in zijne wederlegging van zijnen
vriend öeorgius trapezuntius ^ ^e plato even
bitter had aangevallen , als plstho aristoteus
gedaan had»

GEORGius TRAPEZüNTiüs , of van Trüpezus ^ van
waar zijn geflacht afkomftig ^as, 'kwam omtrent
het jaar 1420 te Femtit^ 'alwaar hij naderhand on*
darwijs gaf in de Griekfche Spraattunde; maar zijn
driftige en woelige aard berokkende hem vele moeije-
lijkheden. In het laatst van zyn leveu verloor hij zijn
geheugen , ea overleed omtrent het jaar 1489.;

IfS. Deel. L the-

sfo KERKELIJKE

V THS0D0RU8 oaZa , geboordg ymThesfaïanica^

^^ vlngtte van daar in bet jaar 1439 naar balie , ea

Hoofdft* had federt het jaar 1450 zijn verblijf te Rome in faet

na C G. huis van den Kardinaal bessarion. Op verlan«

St ^'5 f 7 ' 8^° ^'^ ^^^ NicoLAüs V vertaalde hg de gefirhie-
denis der dieren van aristotblbs, die b'^ zorg-
vuldig op Pergament fchreef ; maar intusfcben was
NicoLAUs V overleden, en deszelfis Opvolger six-
Tüs IV, die omtrent de Wetenfchappen zeer onver-
fcfailtig was , fchonk aan gaza , toen deze hem zijne
Overzetting overhandigde, Hechts 50 Dakaten, wel*
ke deze, misnoegd en verdrietig, in den Tiber wierp,
en weder Onderwijzer werd te Férrara^ alwaar ru-
DOLF AGRicoLA in het jaar 1476 één zgner Toe-
boorderen was; hij overleed, gelijk men meent, in
het jaar 1478 in Kalabrie. Zijne Griekfihe Spraak-
kunde (^Libri IV introductionis GrampMtica^ die
meermalen in het Grieksch en Latjn gedrukt is, be-
hoort ook onder de beste.

Nog zijn *er eenige Grieken^ wier namen het g^
noeg zal zgn hier te plaatfen , die hier insgelijks toe
befaooren. ronstantinus lascaris, wiens S{M^k-
kunde het eerde Boek is, hetwelk in het Grieksch
gedrukt is geworden te Milaan in het jaar 1475, en

JOANNES lascaris; DEMETRII^^ CHALCOm)YLAS ,

aan wien men de eerde uitgave der Werken van ho-
merus verfchuldigd is te Florence 1488 in twee Dee*
len in Folio; michael apostolius; marcus mu*
suRus enz. ^
Hattd** De nieuw opgewekte lust tot echte Geleerdheid
fchrifteü. wekte ook den ijver aan tot bet opzoeken en ver-

ki9-

6 £ S C H t Ë D Ë N i S« iSi

irugéd Wi Handibbrifteti der Ottde Sctugveren^waaf ^
t3e geleerdheidliei^ende Vorstett , als & tut bet huis >^
Jd Medici en KoiÜDg matthias van Hongaryen Hoofdlt
mildelijk de hand boden ; verfcbeidene Italiaanfche ut C. G«
Geleerden deden ten dien einde opzettelijke reizen , ^J jj^*
gelijk GUARiNi van Fèrona^ joannes aurispa en
^RANCiscus PHtLELPHus; van den eerstgenoemdea
GUARINI verhaalt men, dat van fchrik en fpijt^ dat
eene kist met Handfcbriften » die hem toebehoorden ^
op zee verongelukte, zijn haar in éénen nacht grijs
is geworden* . In de WesterTche Kloosters lagen ook
QOg vele Handfcbriften van oude Schrijvers m een^
boek of winkel onder het ftof bedolven; das ont*
dekte poGCius , toen bij in bet jaar 1414 de Keik*
vergadering van Konfians bijwoonde, in eenen doiH
keren toten van het Klooster St. Gallen j de werkea
van QuiifTiLtANUS, het een en ander van valbriua

fLACCUS , T£RTtJLLIANüS en LACTANTIUS , LUCIUfr^

ïius, vrtRUVius, siLius iTALicus enz. Onder«

tusfcben bleven deze en foortgel^ke Weiken, vaii

welke dikwijls maar één Handfchrift te vinden was^

eeldzaam, gelijk de Handfcbriften m het gemeen

duur en bijkans onveikrijgbaar. In het midden der

^Vde eeuw werd een Handfchrift van plutarchiqi

LeveHsbefchrijvingen in If olie voor tachtig Dakatefif

en een van de Brieven van senrca voor vgfneii of

zestien te koop aangeboden. Te Parys werd eeim

Concordantie voor 100 Dukaten veriLOcht. POOGiiii

kon zich voor eenen livius , dien hij zelve heel üet^

lijk afgefchreven had, een Landgoed koopen, het*'

Wdk het omgekeerd geval was vall ANTONttia Vall

i64 KÈK K ZL Tf Kt

V Palermo^ die een landgoed verkocht, om daar voor
^y-!^ een affchrift van liviüs te koopcn (*). Eene adclijfecr
Hoofdfl. Juffer mPrankryk kreeg tot een gedeehe van haar huwr^
na C. G. iijksgöed een prachtig afgezet pergamenten handfchrift
^^"517^ ^^ htt Corpus Juris. Nog m het jaar 1471, toen de
■ Boekdrukkunst te Parys naauwelljks begon bekend te

i^orden, moest konmg lodewyr XI, dewijl hij zi^
Ée Bibliotheek met een afTchrift van het hoofdwerk
van den Arabifchen Geneesheer rhases wilde ver*
r^ken, aan de Medicgnfche Faculteit aldaar, va»
welke hij hetzelve leenen liet, daar voor 12 Mark
zilvergoed en 100 goudgulden in pand geven; waar*
bij de Faculteit nc^ rekende, hem eenen bijzonderea
dienst te doen. •-.

Uitvin- 'Einddijfc werd omtrent het midden der XVde eeuw
Bofk^^^ de Boekdrukkunst uitgevonden , dat heerlijk middel ,
druk- t^ <ïeii fchat der Geleerdheid vocw allen verkrggbaar
kunst, ee maken , en de beoefening der Wetenfchappen te
, veriigten. Zeldzaam is het, dat eene zoo nuttige
kunst eerst zoo laat is uitgevonden geworden, daar*
men reeds van ouds zoo vele aanleiding had, onr
tot deze uitvinding te Worden opgeleid ; en niet mm
zeldzaam , dat men Haar over heeft kunnen twisten ,
jtan wien de eer der uitvinding moet worden toege*
fchreven , of aan de Duitfchers joan güttenbrrgs
en JOAN FAUST te Ments^ dan wel, betgene onze
NederJandfche Geleerden met zeer vele redenen be-
weerd hebben , aan den Haarlemfchen Burger laurens'
KOSTER , geen' onaaozienlijk m^n in zijne Vaderftad.

y-i Spoe«

. C*} Zii^ van hem baven iadz, 49^

I -'

GESCHIEDENIS* 165

fipoedig werd deze kunst tot meer volkomenheid V
gebragt, «1 door aUe landen van Europa verfpreid, ^^^
en daardoor niet alleen aan de (geleerdheid maar ook Hoofdft.
aan -den Godsdienst uitmuntende dienften bewezen. "^ C. (i
Thans werd de Griekfche en Latynfche Letterkun- tot" 5x7!
de met . ongewone drift beoefend ; inzonderheid was ^

men zoo ijverig omtrent het Grieksch^ dat het in p,"^^"

fche e&

Italië een algemeen gezegde werd , dat , wie het Latijn-
Grieksch en de oude Griekfche Schrijvers niet ver- ^che Let-
ftond , onwetender was , dan die geen Latyn ver* ^^^ ^
ftond. Een aantal Geleerde Mannen in dit vak zou*
den hier kunnen opgenoemd worden, welke door
deze .Letteroefeningen hunnen naam tot de nakome*
Mngfchap hebben overgebragt. Een der eerden was
JOANNES MALPAGHINO of JOANNES van RaveftTja^
geboren te Ravenna 1352, overleden omtrent het; .
jaar 1420, hij was een leerling van petrarca, tot
wien hij in zijne jeugd door donat us , die de La^
tynfche Spraakkunde te Fènetie met toejuiching leer-
de, gezonden werd; hij werd zelve vervolgens een
geleerd en verdienftelijk Onderwijzer , uif wiens
School vele Geleerden zijn voortgekomen , onder wel-
ken één der vermaardften geweest is poggiüs, ei-
genlijk poGGio BRACciOLiNi , geboreu in het jaar
1380. Vfi] hebben reeds gezegd, dat hij in het jaar
14.^4, ten tijde d^r Kerkvergadering van Konftan$
het geluk had , van vele oude Handfchriften van La^
tynfcke Schrijvers te ontdekken, en van den onder-
gang te bewaren ; merkwaardig is een Brief van hem
aan i^eonardüs van Arezzo of aretinüs, behel*
sead^ ^n varhaal van den dood v^n mEaoNvivms

L 3 van

i66 KERKl^I^UKB

V van Praagj wien hij, hoe zeer in gevoelens va9
i^» hem verfchillende 9 veel regt doet. Hij overleed t^
Hoofdd. Florence in het jaar 1459. — leonardo bruwo
mC. G. van Arezzo^ of leonardus aretinus, te ArezzA
101^1517*^ het jaar 1369 geboren, wasinsgelyks een leerling
van JOANNES van Ravenna en van linnujs collu*
Tius SALUTATus , wdke laatfte meer dan dertig ja-
ren Kanfelier was te Florence , en zoo geacht om
aöjne geleerdheid , dat de Fhrentyners hem , toen h^
in het jaar 1406 overleden was , nog in de doodkist
den lauerkrans hebben opgezet ; aretinus leefde tot
het jaar 1444. — franciscus philelphus zag het
levenslicht in het jaar 1398 te Tofentino in de Mark
Ancona. nicolaus V , Koning alponsus van Na^
fekj die heep tot Ridder floeg, en hem met den
IMchterlijken krans vereerde, en de Hertog van Éu
iaan waren zijne yoomaamde begunftigers ; ma^r zijn
onrustige s^ard, zijne bijtende Hekelfchrifcen , en
fchimpende aanvallen op Vorften , Paufen en Geleer*
^n verhinderden veelal den voortgang van zijn geluk,
hoewel de zwarte teekening, welke zijn verklaarde
vijand pogoius van hem gegeven heeft , al te zeer
ip gal gedoopt is. Hij ftierf te Florence in her jaar
148;. — GUARiNus van Vèrona^ daar hij in het
jaar 1370 geboren werd, was insgelijks een vermaard
Letterkundige, en werd door zijnen Zoon baptis-
ÏA GPAiiiNi daar in nagevolgd , die te Ferrara^
even als zijn Vader, tot het jaar 151 3 openlyk Lee-
ra^ geweest is. — - Een ander ijverig bevorderaar
der oude Spraak- en Letterkunde was ambrosius
TRAY^RSARi) die in bet ve^tiende jaar yan zijnes

PU*

GESCHIEDENIS. 167

eaderdom» fn het jaar 1400 » in bet Camalduhnfer v
Klooster te Florence ging; alwaar zich eenige ken- *^**
fiers van alle foort van Geleerdheid , en zelfs gebo- Hoofdft.
rene Grieken bevonden ; van hun onderwijs maakte na C. G.
hij gebruik , en leerde fa later tijd ook wat He. £j" JJ|;
breeuwsch. Maar toen hij in het jaar 1431 tot Ge- ■'■

neraal van zijne Orde verkenen werd, en hij dezelve
wilde htfVormen, kostte hem dit veel kommer en
verdriet. Hij had wel eenen vriend aan Paus bugi;-
Nicjs IV, die hem te R^me liet komen, maar aii4*
BRosius kreeg, wegens de buitenfporige zeden der
inwoners en der PaufeUjke Hovelingen , fpoedig eenen
tegenzin tegen deze ftad, welke hij het fVest^rfcbe
Babel noemde. Hij werd in het jaar 1435 door den
Paus naar de ICerkvergaderinj^ van Bazel gezonden ,
om daar 'sPaufen belangen voor te ftaanj^ ook be-
vorderde hij zoo veel. mogelijk op de Kerkvergade*
rmgen te Ferrara en Florence^ in het jaar 1439 de
vereeniging der Latijnfche' en Griekfche Kerken. H]|}
leide zich bijzonder toe op de beoefening der Kerli;-
vaderen, ja het kostte den aanzienlykflen lieden vele
modte , om hem tot het overzetten van diogbnes
i« AëaTius te bewegen , omdat hij geloofde , dat deze
werkzaamheid niet voegde voor eenen Monnik en
Priester, ook toonde hij 'er zijne ganfche leven ver-
volgens berouw over , dat hij dit werk op zich had
genomen. — - Ten zelfden tijde begon de Fjenetiaan"
feke familie der barbari in dit vak uit te munten.
BRANCiscus BAEBARUS, leerling vau joannes van
Ravenna en guarini van Verdna overleed als Pro-
curator van Su Marco lp het jaar 1454. Van zijne

L 4 twee

i68 KERKELIJKE

V twee NeefCD, beide hermolads geDoerad, is dé
*^< jongde de vennaardlie gdeerde ym ^ bois gewtx^

Hoofdft. ^^9 Q'^'^ ^^^^ ^ ^^i' n^enendertigde jaar oveile-
na C* G. deik — joannes antonius CAMPAmis wad in bet
^l^i' jaar 1427 op een Dorp in Terra di LavarOy het oo-
I de Campanie^ geboren, en docH* een Dorpqyriesrer
van achter de kadde, die hy weidde, genomen en
2orgva1dig onderwezen, waarna b§ te Napels bet
onder\i^ van laurentius valla genoot. De Paus
pius U verbief bem tot Bisfcbop van Teramoj eo
PAULUS n zond bem in bet jaar 14 71 op den Rijks-
dag te Regensburg^ maar camp anus kon zich ge-
heel niet naar Duitsehland fcbikken, en fchreef zeifi
een vermaard Hekeldicht op dat land , hetwelk in zfjne
Werken gevonden wordt (♦). nicolaus perottus
werd in het jaar 1430 geboren te Sastofirrato in bet
Hertogdom Urbino^ en genoot het onderwijs en it
vriendfchap van den Kardinaal bessarion. pius II
benoemde bem, in bet jaar 1458 tot Bisfcbop van
Stpento of Manfredonia in het Napelfche. Keizer
FRBDERIK III vereerde bem in het Jaar 1452 den
Lauerkrans. — joannes jovianüs pontanüs uit
het Hertogdom Spoleto^ die in het jaar i503|ge/lor-
ven is, was een der vruchtbaarfte Latijnfche Dich-
ters. — PHiLippus BEROALDUS , die zijnc dagen in het
jaar 1505 in zijne Vaderftad Bologna eindigde, heeft
zich dobr de oordeelkundige behandeUng der oude
Schrijveren zeer vermaard gemaakt. -7 marsilius
FiciNUS, Kanunnik te Florence ^ waar hij in bet jaar

1499
(*) Carm. L. VIII. Carm. L

\

GESCHIEDENIS. 1^9

1499 geftorven is, beroemd door zijne hoogachting 'v
voor PLATO fCn de vertaling van deszelfs Werken. - ^°^*
PETRUS cRiNiTus, eigenlijk pietro ricci; •— AM-Hoofdft
BROSiüS CALEPiNUS , ecH Augustwianer te Berga- na C. G.
WO, waar hii in het jaar 1510 geftorven is, bekend Jq"!*^^*
door zijn Latijnsch Woordenboek. — angelus po- ..
. litianus, naar Monte Pulciatio^ (of Mons Politia-
nus^ eene ftad in het Florentijnfche^ daar hij in het
Jaar 1454 geboren was, eigenlijk angelo ambro-
GiNi; hij was een gunfleling van laurentius van
Medicis , en werd de opvoeder van deszelfs zoonen ,
de jongde van welken Paus leo X geworden is.
Zijne vriendfchap met den beroemden Graaf joan-
NES picus van Mirandola^ gaf aanleiding, dat hij
zich ookxop de Wijsbegeerte toeleide. — Doch bo-
ven alle deze Geleerden muntte laurentius valla
eenigermate uit. Yitt& kwam waarfchljnlijk in bet
jaar 1428 te Rome ter wereld. Koning alfonsus
van Napels was zijn begunftiger, onder deszelfs be*
fcherming had hij gelegenheid, om met vrijmoedig-
heid tegen de Paufen uit te varen, evenwel kon
'sKonings befcherming hem niet in veiligheid (lellen
tegen de vervolging der Inquifiteurs , voor wier regt-
bank hij befcbuldfgd werd, en gevaar liep, naarden
brandftapel gevoerd te worden. De vrees hier voor
noodzaakte hem, zich aan het oordeel der Kerk te
onderwerpen, en Koning alfonsus redde hem ver-
volgens uit de klaauwen dezer geloofsonderzoekeren.
valla is naderhand Kanunnik bij de Lateraan « kerk
te Rome , en Pausfelijk Gcheimfchrijver geweest , en
iu het jaar 1457 overleden. Onder zijne Werken

L 5 mun-

I70 KERKELIJKE

V miuiten uit zijoe Elcgantiarum IJfigua Lat. UIH
/^' fix; in welk werk bij de warefchoonheden der La-
Boofdft tijnfche taal aanwijst , en uitvaart tegen de onwetend-
m C. G. beid der Godgeleerden van zynen t^d. In eeo ander
]^'^^; werk: Diakctice Libri //ƒ zocht hij de gebreken
m van de Re4eneerkunde der Scholastieken te ontdek-
ken 9 en zelfs die van aristoteles te verbeteren.
Onder hetgene hg in dezen Wnsgeer berispte , waren
deszelfs tien Pradicamenten ^ welke bi) tot drie ver-
minderde. Men verzekert , dat de Godgeleerden hem
dit ook als eene Ketterij toegerekend hebben, om*
dat de tien Pradicamenten met groot voordeel in de
Godgeleerdheid gebruikt werden. Nog grooter ver-
toont zich LAURENTius VALLA in eeu Bi|belsch-
iiklegkundig werk, Ann&tafiones in Novum Testa-
men turn j als den eerflen Godgeleerden in de Wes«
terfche Kerk , die na veele eeuwen de gegrcmde Uit-
legging des Nieuwen Testaments met behulp der
Griekfche Spraak- en Taalkunde wist te herftefieo.
Nog meer te verwonderen is zijne kunde en vrijmoe*
digbeid, met welke hij de Kerkelijke Gefchiedeois
van Fabelen trachtte te zuiveren, valla boorde
eens eenen pyanciskaner Monnik te Napels predi-
ken , dat de ApostoUfche Geloo&belijdenis ovt^^ti^aisi
was in eene zamenkomst der Apostelen , wanneer
PETRUS zeide: Ik geloof in God den aimagfigen
Vader i viraarop andreas liet volgen: Schepper dn
hemels en der aarde en zoo vervolgens de overige
Apostelen elk een artikel, valla vraagde 4 vervol-
gens den Monnik , welk beWQi^ fa^ voor deze vertel*
Uflg bad; deze 9 die ni^ kon «nt woorden, noemde

VAL-

GESCHIEDENIS. 171

VALi^A een' vijand van den Godsdienst, en fchold 7
hem openlijk van den Predikftoel , tot dat de Koning *^^
hem daarin belette, valla bood aan, met den Hoofdft.
Monnik daarover een* redetwist te willen houden , na C. G.
maar hij werd voor liet geestelijk gerigt gedaagd, l^f J^f j^
en genoodzaakt om te belijden , dat hij ook ten aan- . n . ^
zien van deze geloofsleuze alles geloofde , wat de Kerk
geloofde. Nog merkwaardiger is een ander gefcbrift van
VALLA , waar in bij de onechtheid der gewaande gifie
en] giftbrfef van Kdzer konstantyn den Grooten
aan den Roomfchen Bisfchop sylvestbr aantoont.

In Duitséhland^ waar eerlang een helderder em Duicfcbe

van de Italianen nooit gekend licht in den ' Gods -^^"f/"

kuiKjigen»

dienst zou doorbreken , verwierf ruoolf aokicola

het eerst de verdiende^ dat hij de Griek fche en Rq»

tneinfche Letterkunde over de jilp^n in DuitscUand

bragt« Zijn eigenlijke naam was rudolp of ros- ^

LOP HAUSMAN of HUIS^iAN , welkeu hij in den La-

tijnfchen naam agricola overzette; en het Dorp

Bafflon bij Groningen , in welke Stad zijn vader een

weigezeten burger was, omtrent het jaar 144a zgn

geboorteplaats^ thomas van kempen, gemeenlek

k Kempis genoemd , naar Kempen , een ftadje in het

Keulfcke^ leefde en leerde ten tijde, dat agricola

zich in de eerfle beginfelen der wetenfchappen begon

te oefenen , als reguliere Kanunnik van den Heil. aü-

GusTiNUS , in een Klooster bij Zwol in Overysfé.

Zijne voornaamfte leerlingen waren, behalve agri-

C01.A, de Graaf MApRiTS van spibgelbbrg, rü*

DOLF VAN LANGB, ANTONIUS LIBER , LODEWYK

pRU9€ii;m£l^a ea alsxamosi^ hegius, alle geM-

re-

172 K E R K E L IJ K E

V rene Westfalingers. Na verloop van hunnen leertijd
• j^ vermaande de Leermeester de r^ken onder hen , om
lloofdfl. n^i" //^//V te reizen, en daar zicli in de Qriekfche
m C. G. en Romeinfche Spraakkunde * te oefenen , maar de
€0^1517! ^^^ vermogenden om zich van Schriften te bedie-
nen , uit welke men de Geleerdheid der Ouden fchep-
pen kon. agricola was één der genen, die de
reize naar halie deden , alwaar hij met de Geleerden
aldaar kennis en vriendfchap maakte, en rgk beia-
den van kundigheden , naar Dustschland keerde.

Onder de jonge Duitfchers , welke uit het onder-
wijs van AGRicoL A voordeel trokken , waren alexan-
p£R HEGius , naderhand Onderwijzer te Deventer^
LODEWYK DRiNGENBERO, naderhand Onderwijzer te
Schletftad^ en de Westfaalfche Edelman herman
VAN DEN BuscHE, ceu merkwaardig voorbeeld van
geestdrift voor de beoefening der Ouden. HQ was
in het jaar 1468 geboren , en deed , na het 0Dde^
wijs ook van agricola genoten te hebben , verfchei-
dene reizen naar Italië en Frankryk ; hij werd docf
den Graaf van nieuwenaar te Keukn geroepen,
om zich tegen de barbaarschheid der Godgeleerden
aldaar te verzetten, maar zij waren zoo magtig, dat
hij de (tad verlaten moest. Op gelijke wijze werd
bij te Leipzig op aanftoken der vijanden van de nieu-
we Geleerdheid gebannen. Zijn vriend de Graaf van
NIEUWENAAR liet hem in het jaar 1517 andermaat
te Keulen komen, maar hij kon noch door zijne
voorlezingen, noch door geCchrifien iet uitregten;
de Godgeleerden aldaar verdreven hem op nieuw.
NIEUWEN AAR be^orgd^ hem kort daarna Jiet {lecto-
raat

G Ê S C H I E D E N I S* lyj

ttiat der Sahobl te Wetel^ het eerfte voorbeeld, het- V
welk een Duksch Edelman op deze wijae gaf. Hier ■^**
fchreef hij zijn vermaarde Fallum humanitaUs ; êene Hoofd(L
verantwoording voor de oude Letterkunde. Te A>i/* ^ C. G*
hn predikten de Dominikanen vooral hevig ^^ar |^j^J?^?J
t^gen^ zij noemden de Dichters fcbelmen, de rede-
naars zwijnen ,en derzelver werken kaf van den Dui-»
▼el; de beoefening der oude Talen en Schrijvers
fc hol den zij voor eene averregtfche en bedriegelijke
poging, welke voor vrome menfchen niet paste;
waar tegen busche zich met nadruk en befcheiden-
heid verzette. Uit genegenheid tot de Kerkhervor-
ming leide hij in het jaar 1522 2ljn ambt neder;
en oefende zich te Wittenberg onder aanleiding van
irUTHER en MELANCHTHON iu dc Uitlcgkunde des
Bijhels. Naderhand werd hij Leeraar der Gefdhied-
kunde te Marburg^ en overleed in het jaar 1534
in het Bisdom Munfter. — koenjeiaad celtes,
die zich zelven ook den naam potuciüs gegeven'
en eigenlijk meissel geheten heeft, was insgelijks
een leerling van agricola. Hij was in het jaar
1459 te Wupfeld^ een Dorp in het Wurtsburgfqhe ^
geboren. Hij ontliep zijnen Vader, die een' Wijn»
gaardenier van hem wilde maken, zoo als hij zehre
was , en begaf zich naar Keulen , en van daar naar
Heidelberg , waar hij door agricola in de He-
breeuwfche en Griekfche talen , als ook in de La-
tijnfche Welfprekendheid en Dichtkunst onderwezen
werd. Hij reisde vervolgens naar Italië , en weder*
gekeerd vond hij in den Keurvorst van Sakfen ,
PREDERiK den Wijzen^ eenen begunftiger , die hem

a:^n

174 K Ë R K E L 9 K E

V aan Keizer prboerik BI aanprees 5 wdke Vorst

'f*' hem, den eerden van alle Duitfchers^ in het jaar

HpofdiL ^4^7 ^^ Dichterlijken Lauerkrans vereerde* HU

na C. G« werd door Keizer maximiuaan I in het jaar 150Ï

}^J\^J,t*te Weenen beroepen als Leeraar in de Dichtkunde
lot 15 17. "^

■i.i, en WeUprekendheid , en overleed in het jaar 1508» -*

KOKNRAAD PEUTiNGER Uit een adelljk geflacbt te
jdugsburg in het jaar 1465 geboren en onder andaren
bekend door de onde Rciineinfche Reiskaart, welke
hij bezat , en welke daarom de Tabula Peutingerians
genoemd wordt* -— biubald perkhaimer» Kei-
zerlyk Raad en Raadsheer te Neurenberg^ waar hij
ia het jaar 1470 geboren was, was een vriend
van REUCHLIN, en heeft zich als krijgman, als
fiaatsman , als geleerde , en vriend der Hervorming
ooder&heiden ; en overleed in het jaar 1530. — Ia
J^ohemen leefde om dezen tijd bohuslaw hassen-
STEiN, Vrijheer van Lobkawits^ overleden in het
jaar 1510, bekend door zijne Latijnfche Brieven,
Redevoeringen, en inzonderheid door zijne Gedich«
txsa. -*- PETRUS MOSELLANus, Welken b^naam hy
yoerde, naar een Dorp aan de Moezel^ zgne geboor*
teplaats, in het Aartsbisdom van TViVr, eigenlijk
FiETER SCHADE, onderwees van het jaar 1515 de
(kiekfche Letterkunde te Leipzig^ maar overleed
reeds vroeg in den ouderdom van 31 jaren.
jOANNEs ' Doch onder alle Duitfchers hebben reuchlin en
REüCH- BRASMüS , iu het laatfte der XVde en het begin der
XVIde eeuw zich bijzonder verdienfteUjk gemaakt*
De eerde, joannes reuchlin, ook capnio ge«
noemd, welken Griekfchn naam eene vertaling van

GESCHIEDENIS. -17^

«

iQOen Duiffcbe» rkuchlin, hermolaus barba- V
&as hem in üaiie gegeven faad , zag in het }aar 1455 ^^
het eerfte kvenslicht te Pfarzkeim in het Markgraaf- Hoofdff»
fchap Baden ; wegens zijne bevallige ftem in het oa C. CL
ringen, kreeg hij, zeventien jaren oud zijnde, «^ 10^15^71
ambt als Hofzanger aan bet Hof van den Mark-
graaf. Hij ging vervolgens naar Parys^ waar hij
zich in het Grieksck en in de Godgeleerdheid oe&n*
de, tt' Bazel ontving hij in het jaar ,1474 de waar-
digheid van Magister^ en fchreef hier het eerde La«
tQnfche Woordenboek in Duitscklandj oni^ dea
^el: BrevUoquus. Na het jaar 14;^ oefende hij
ach te Orleans en te Poiiiers in de Regtsgdeerd-
heid, in welke hï} Ucentsaat werd; vervolgens te
Tubingen Doctor in de Regten, waar na hij een
bezig leven aanvaardde en Zaakwaarnemer (^Proca*
reur) werd. Met den Graaf, naderhand eerften
Hertog van IVurtenberg ^EUEKKAViD met den Baard ^
kwam hg te Ritme ^ waarna hij door dien Vorst ge«
zonden werd aan Kdzer maximiliaan I; andermaal
vu üaiie gekomen, kwam hij in kennis met de //n-
Uaanfche Geleerden. In het jaar 1492 reisde hij
net Graaf eberhard naar Keizer frederir IU
naar Untz; deze Keizer verhief hem in den Adel-
ftand, en benoemde hem tot zijnen Raad. TeLintz
werd hij door den Keizerlijken Lij&rts en Ridder^
den Jood jacob jECHncL loans verder in de He-
breeuwfche Taal onderwezen. Na den dood van
zgnen begunftiger Graaf eberhard, zag bij zkrh
genoodzaakt het Wurtenbergfche te verlaten en zich
naar Hridelberg te begeven, alwaar hij van den

Keur*

1^6 KERKELIJKS

V> Keurvorst van den Paltz gunftig ontvadgén^ en

^^^ zijn gevolmagtigde naar Rome gezonden werd, waar

Hoofdll. hij zijne kundigheden in het Grieksch door het on-

n^ C. G, der wijs van argyropülus en in het HebreeuwicH

cot'^iw! ^^"^ ^^° J^^^ AB0IAS vermeerderde. Ia het Jaar
1502 werd hij tot een der drie Regters van het
Zwabifche Verbond verkoren 9 welke de tvvisten tu3-
fchen de Vorften en Leden van dit Verbond naar
de Wetten beflisten ;^ maar als Hertog ulbjch van
Wurunberg door dit Verbond in het jaar 1519 uit
zijn land .. verdreven werd , wdek r£UCHLIn naar
Ingolftad^ alwaar hij door Hertog willsm van
Beyeren in het jaar. 15&0 aangefteld werd ton ope9-
baar Leeraar in de Griekfche en Hebreeuwfche tt-
len; maar tot denzelfden post naar Tubingen beroe'
pen zijpde , nam hij dit beroep aan » doch overleed
in het j'aar 1521 te Stutgard.

Onder de Leerlingen van reuchlin, was zijd
neef Mfii«ANCHTHON , welken Griekfchen naam bg
aan dezen gegeven had voor zgnen Hoogduitfchen
SCHWARTZBRD ~ Het gewigtigflfi Werk van reuch-
UN is eene Hebreeuwfche Spraakkunde en Woor^
denhoek^ met het opfchrift: de rudimentis Hebrau
cis Libri tres. In een ander Werk: de accentibus
el orthographia Lingua Hdjrdica heeft • hij de He-
breeuwfche accentuatie het eerst .op eeiie regebnatige
wijze voorgedragen. Jammer was het, dat 9 dewiyi
hij het Hebreeuwsch van Joden leerde, hij verfchei-
d^ne vooroordeelen van deze Natie overnam, bij
voorbeeld van de bijzpnilere heiligheid der Hebreeuw-
fche Taal j ook was hij z§i^ ingenomen m&t de ^od*

fck

GESCHIEDENIS. 17?

fihe Kabbala of Sijmbolifche en geheime Wijsbegeerte V
der 3Foden , welke hij met de Griekfcke Wijsbegeerte en ^^^
zelfs met den Christelijken Godsdienst zocht te ver* Hoofdft.
eenigen ; doch welke hem tevens te veel deed opheb- "» C. G*
ben met de natuurlqke Tooverkunde en Starrenwig- [^^ ,- jf J
chelarij. Doch daartegen heeft rbuchlin met regt
den lof van geleerdheid en van den herfteller der He-
breeuwfche Spraakkunde, enz. welke zijne Tijdge^
nooten hem gegeven hebben. Inzonderheid is hij
vermaard geworden door zijne verdediging der Jo'
den y tegen de woelingen van joan pfefperkorn j
eenen gedoopten ^ood^ en der Keaïfche Godgeleer*
den, de Dominikanen ^ die een g^bod hadden weten
te bewerken van den Keizer , om den Talmud en
andere Boeken der Joden te verbranden , waartegen
RBUCHLIN deze Boeken in zijne befcherming nam,
in eene verhandeling : Of men den Joden hunne boe^
ken ontnemen en die verbranden zou? waartegen
PFEFFERRORN iu het jaar 151 1 een Werk uitgaf vol
ibheldwodrden , hetwelk hij zijnen Handfpiegel noem-
de, maar hetwelk reuchlin in zijnen Oogenfpiegel
beantwoordde,, waarin hij pfefferrorn van vier
en derüg onwaarheden overtuigde. Nu werd de
ftrijd heviger. De Godgeleerden te Keulen droegen
aan eenen onder hen , arnold v^an tongeren , op ^
om te onderzoeken , of men hem niet als een' Ket*
ter behandelen moest. Nu 'Verloor reuchlin uit
vrees voor de Inquifitie zijnen moed, en fehreef
eenen vleijenden Brief aan arnold, verklarende alles
te gelooven^ wat de Kerk geloofde, en ook zijn&
Uitleggingen over den Bijbel aan de uitfpraken der
XV. Deeu M Kerk

178 KERKEL9KE

V Kerk te onderwerpen. Maar de Godgeleaxlen eisch*
BOEK ten, met bedreigingen, dat hij «ijnen Oogen/piegel
Hoofdft herroepen zou. Nu vatte reuchli(y weder moed,
na c. G. en gaf eene verklaring uit, in welke hij wel het een
lot^i 5 1 7. ^° ^^^^^ verzachtte , maar zijne tegenftreevers te gelgk
duchtig wederleide; deze daartegen gaven in bet jaar
1512 drie en veertig Hellingen uit zijne fchrifteii ia
druk, welke z|j als ergerlijk en aanftootelijk teeken-
den ; zij werden door reuchlin wederlegd in
eene fcherpe verdediging in het jaar 1513 aan Keizer
MAXiMiLiAAN gerigt, ifl welke hij hen op eene he-
vige wijze doorftreek, noemende pfbfpbrkorn een
vergiftig beest, een aartsfchurk {Trifurcifer ^^ voor
wien geenS ftraffe te hard was. De Godgeleerden te
Keulen vergdeek hij met paarden en muilezels, die
maar één voeder aten, haver en ftroo, en zich dus
met één leerftuk vergenoegden , dat zij in haast van
buiten hadden geleerd. Hij vergeleek hen met zwa-
nen , die zich in hunnen eigenen drek wentelen , en
de parelen van anderen met voeten treden; of liever
met loo9^ vosfen , die zich van drogredenen bedien-
den; met verfcheurende wolven, en erger dan Ara-
bifche leeuwen. Hij wil hen niet meer Theologie
maar Tkeologista^ Theofophista ^ en wegens hunne
lasterzucht Diabohgi genoemd hebben, rbuchlins
vrienden zelve, en onder die erasmus, hoe zeer
zij zijne zaak billijkten^ keurden echter deze hevig-
heid van fchelden af, maar hij verdedigde zich daar
mede, dat zijne eer beledigd, en dat de befchuldi-
ging van Ketterij ook voor een bedaard man onver-
dragelijk ware.

Thans

GESCHIEDENIS. 17^

Thans vereenigden zich alle Geleerden, en allen» V
die de Geleerdheid beminden , ten voordeele van reu- "^^
CHLiN, en men twistte niet langer over de Boeken Hoofdft.
der 3^odett^ vmx of domheid en barbaarschheid nog na C. G.
langer de plaats van echte Geleerdheid bekleden zou- 1^"'^73»
den ? En deze fttijd werd zoo algemeen en met .UÜJ*
200 veel nadruk gevoerd, dat zij niet weinig heeft
toegebragt, om de Kerkhervorming ingang te doen
krijgen, en overal te doen aannemen.

Voor de Godgele^den te Keulen was niets meer
overig, dan de weg van geweld, jakob van hoog-
straten, openbaar Leeraar der Godgeleerdheid,
Prior der Dominikanen en Kettermeester (^Inguifitor
hareticx pravitatisj^ verzeld van velen van zijne or»
de> begaf zich naar Ments , en ipande daar eene
regtbank, voor welke reüchlin wegens zijnen
Oogenfpsegel gedaagd werd. reüchlin zond eenen
Zaakgelastigden, die zijnentwege hoogstraten , als
een partijdig Regter verklaarde, en zich vervolgens
op den Paus beriep, i^oogstraten leide nu wel
zijn' post als Regter neder , maar gaf denzelven over
aan twee Geestelijke Raden , die op Izijne zijde wa-
ren, met welke reüchlin even min te doen wilde
hebben. Dezen gingen echter voort, en vonnisden,
dat zijn Oogenjpiegel openlijk verbrand zou worden;
doch het Domkapittel te Mentz bragt een uitfiel
van de voltrekking van dit vonnis te weeg , tot dat
REÜCHLIN in perfoon zou komen; hij kwam, maar
beriep zich van dit vonnis op den Paus; en als de
Regters echter wilden voortvaren, en den ia Octo-
ber van het jaar 1513 bepaald hadden , om het Von«

M 2 nit

z8o KBRKEL9KË

V nis ta voltrekken , verfcheea 'er een bevd van detf
^^ Kettrvotst van MentZy om daarmede eene maand

Hoofdft. lang te wachten.

naC. G. LEO X, een Paus, die de Geleerden beminde^
tot" 517*"^"° het beroep van reuchlin aan , en gaf last aan
den Bisfchop van Spiers^ om deze zaak op nieuw
te laten onderzoeken; intusfchen gingen de Inquifi-
Hurs te Keulen voort , en lieten in het jaar 1514
den Oogenjpiegel openUjk verbranden, en zelfs hun
vonnis door PFBFFfiRKoaN te Mentz aan het Bis-
fchoppelijk Geregtshof aanplakken. Doch de Reg-
ters door den Bisfchop van Spiers gevolmagtigd ,
veroordeelden hoogstraten , en leidea hem een eeu-
wig (blzwijgen over deze zaak op, Ipraken reuch-
LiNs Boek van onregtzinnigheid vrij^ en verwezen
HOOGSTRATEN om voor de kosten van dit geding
honderd en elf Rhljnfche goudguldens te betalen 9
doch aan deze uitfpraak bekreunden zich de Inqui-
fiteurs niet, waarom reuchldi zich op nieuw aan
den Paus wendde , met verzoek , om deze zaak eens
voor al beflisfend af te doen.^ Dit verzoek werd door
den Keizer en andere Vorften, en drie en vijftig Zwa^
lifche Steden onderfteund} maar de Godgeleerden,
die alom van dit verfchil zich eene gemeène zsak
maakten, wisten de behandeling dezer zaak te Rofne
te rekken , en zouden ze nog langer gerekt hebben y
indien niet de vermaarde en krijgshaftige Edelman
PRANS VAN sikkingen, eeu vriend van reuchlin,
de Godgeleerden van Keulen door bedreigingen in
het jaar 1520 genoodzaakt had, de bovengemelde

fom aan reuchlin te betalen,, en te beloven, dat

zy

GESCHIEDENIS, i8i

ig bij den Paus, cp hunné kosten, en zonder reu» v

OHLiNS eer te krenken , bewerken zouden , dat deze ^™

geheele twist«is* te niet gedaan en onderdrukt werd; Hoofdit

Veel deed deze twist , en de gelukkige uitflagnaC. G.

derzdve^ om de gemoederen in Dukschland te be-»^^*^"?'^i

tot 15*7
reiden tot iiet gunftig beoordeelen der Kerkhervor-^ -«i— «

ming door luth«il ten zelfden tijde ondemomen^^

welke juist van de zijde van diezelfde Dominika^

nen den' hevigflen tegenftand ondervond, die door '

ReucHLïN en zijne vrienden in Imnne nasdktiieid eir

(chande zoo zeer waren ten toon gefteld , hoewd

de zaak der Hervorming in der daad van dezen

handel met reuchlin zeer cmderfcheiden was. lu«

^HEn zelve wenschte in faet jaar 151S REuCHtiif

in eenen Brief 'geluk, dat God. hem gebruikt had to

herüel der zuivere Godgeleerdheid, en tot vemede»

ring der Sofistifche Dwingeland^'; het had hem,

voegde hij 'er bij , Hechts aan gelegenheid ontbro^

ken , om zich voor hem te verklaren ; maar met z^

ne gebeden en wenrchen had hg hem altijd bijge-

{taan; thans vielen hem, zijnen navolger, decandea

van denzelfden Beh^moth aan, die van hem zoo

fchandelijk ten toon gefteld waren; hij verdedigde

2ich daartegen wel met veel minder bega^dheden en

geleerdheid ; maar toch oiet even zoo vsel v^rtrou*

wen, als reuchlin.

Onder de menigvuldige Schriften , die » bij gel&* Epfitol»

genfaeid van deze zaak van reuchlin het licht ge» Obfcuro»

# • V t- j j •• ^•« rorum vi*-

Zien hebben , deed geen een aan zijne partijen zoo rorum.

gi^ot nadeel als de EpistoU Ohfcurorum virorum, ulrich
^Brieven van duistere of onvermaarde manmn ,) die "^ *^^'

M 3 het V

iSa KBRKELITKE

V het eerst omtient bet jaar 1517 gedrukt wefden» In

BOBB jeze Ërieven, die meest allea. aan den Manster

Hoofdft. ORTumus GRATius" geTcbrev^ zijn^ eenen openba-

na C. G. sen Leeraar te Keukn^ worden de tegenpartijen van

\^l^lï* wtüCHLiN door verdichte Brieffchrijvers in het KIoos-
COC 15 1/»

ter- en Monniken - Lacijn , aan de Monniken en

Geescelijken van die tijden eigen,, hoewel wat over-
dreven , befpot 9 door gewaande klagten over de we»
iddfche Dichters en Juristen, door het opwerpen
Ym onnozele en nutcdooze vragen , door voorbeel-
den van hunne onwetendhdd, ligtgeloóvigheid en
bijgeloof, en door ergerlijke tooneelen uit het leven
van HOOGSTRATEN, PF^FF£RRoiiN ciiz. ,: Waarbij
ORTuiNus GRATIU8 zelve ulet verfchoond wordt.
De ware opflellers dezer Brieven hadden alles zoo
gelukkig uitgevoerd, dat brasmus ons verhaalt (^),
dat in het eecst de Dominikanen en F^anchkfinen
in Engeland geloofden, dat deze Brieven wezenlijk
tot hun voordeel en tot befchimping van rbuchlin
8an den Magister ortuinixs gefchreven waren;
zelfs had een Prior der Dominikanen en Leeraar der
Godgeleerdheid in Braband^ in zijne eenvoi^gheid,
ten einde zynen ijver te toonen, eene menigte af*
drukfels van deze Brieven gekocht , en aan de voor-
Baamlten van zijne orde ten gelchenk gezonden* Ma»
de Duitfche Bedelmonniken waren zoo dom niet,
en bragten het ipoedig zoo ver, dat lbo X in een
bijzonder Breve gebood , dat wie deze Brieven lan-

g^ dan een' dag, nadat hem dit bevel bekend was

ge-

(♦) Episu Libr. XXII. Ep. 31. p. I195»

GESCHIEDENIS. I83

geworden 9 zou houden, zonder ze te verbranden, y
in den ban zou zijn, van welken alleen de Paus '^
hem , in het uur des doods , zou kunnen ontbinden. HoofdIL
Maar dit gebod was vergèefsch en kon de verbrei- "^ ^- ^*
ding dezer Brieven en den indruk , welken zij maak* {^J^ij
ten , niet beletten ; de Bedelmonniken en allerlei foort
van Godgeleerden werden aan de befpotting van allen
blootgefteld , en de Schoolgeleerden kregen daardoor
den laatften ftoot, terwijl nadenkende, moedige en
vernuftige lieden de Hervorming des te gereeder aan-
namen.

In de eeuw, toen deze Brieven te voorfchijn kwa*
men , en nog lang daarna , werden zij aan reuchlin
en fomtijds ook aan eenigen van zijne vrienden toe«
gefchreven. Zoo veel is zeker , dat meer dan eea
Geleerde van dezen tijd *er aan gewerkt hebben;
doch de voomaamRe Opftellers dezer Brieven waren ,

CaOTUS RUfilANUS eU ULRICH VAN HUTTEN. ERAS»

MUS gewaagt nog van eenen derden, maar zonder
hem te noemen, omtrent wien men gegist heeft op

HERMAN VAN OEN BUSCHB«

CR0TÜ3 RUBiANus heette eigenlijk jan jager,
maar had , naar de gewoonte dier tijden zijnen naam
dus overgebragt, omdat hij te Dornheim in Tburim
gen geboren was. Hi| was federt het jaar 151 5 Pro«
fesfor te Erfurt, en> één der eerfle aanhangers van
luther; maar die zich door de voordeelige gees*
teiijke ambten , welke de Keurvorèt van Menfz hem
aanbood, liet bekooren, om tot de Roomfche Keik
terug te keeren; deze een goed kenner der Ouden,'
en vol verachting tegen de Godgeleerden en Monni*

M 4 ken

t84 KERKEL^KE

V ken van zijnen tijd, vereenigde zich met zijnen vriend
BOER HUTTEN, om hcn tc befpotten en te hekden, het-

Hoofcfft. w^'k zij in deze Ep'stola Obfeurorum virorum^ en

na C. G. in andere Schimpfchriften deden.

tot" 517! ULRiCH VAN HUTTEN ftamde uit een oud adelijk
geflacht in Frankenland af, en kwam in het jaar
1488 op den burg Steckelberg aan den Mein , cenige
mijlen van Fulda , ter wereld. In zijn elfde jaar zond
men hem naar het Klooster Fïildaj om daar eens ais
Monnik te leven. Doch in het jaar 1504 verliet hq
het Klooster heimelijk , en begaf zich naar Keulen ,
waar hij kennis kreeg aan de oude talen en Schrij-
vers, maar als zijn Leermeester joannes rhugius
^sticampianüs van de Keulfche Godgeleerden ver-
dreven werd , verzelde hij dien in het jaar 1506 naar
de nieuwdings geftichte Hoogefchool te Frankfort
aan den Oder^ alwaar hij de waardigheid van Mees'
$er ontving, en fpoedig uitmuntte als een bekwaam
Latijnsch Dichter. Vervolgens zworf bij in het
Noorden van Duitschland om; in het jaar 151a was
hij te Pavia^ arm en behoeftig gekleed, en met eene
xiekte beladen, die men toen onbefchroomd en open-
lijk noemde, maar thans des te meer zoekt te veiv
zwijgen , evenwel was hij de lieveling van velen om
idjne Latijnfche Gedichten. In het jaar 1513 werd
hij, uit armoede, foldaat, en leed ook in het vol-
gende jaar veel ellende, eitelwolf van Stein , eer-
fie Staatsdienaar van albert van Brandenburg ^
Keurvorst van Mentz^ prees hem bij zijnen Heer aan,
maar deze zijn begunftiger ftierf reeds in het jaar
1513* HUTTEN in zijn vaderland terug gekeerd,

had

V

,G E S C H I E D E N I S. 185

had in dit zelfde jaar moeds genoeg, om Henog V
ULRiCH van Wurtenherg^ die eencn zijner nabe- •j?*
ftaanden met eigene handen viermoord had , in ver- Hoofdü.
fcheidene Reden en Gedichten als een laaghartigen ^ ^* ^^
dwingeland af te. fchilderen. t^^t ijf^*

Omtrent dezen tijd naui hij ook deel in de twis-
ten van REUCHLiN met de Dominikanen van JCf«-
len ^ en fchreef in het jaar 1515 een dichtihik:
Triumphus Capnionis , in hetwelk hij den Inquifiteur
HOOGSTRATEN dus eigenaardig afbeeldt: „ Men
mag (preken yan den godsdienst; van waarheid of
valschheid , van regt of onregt , hij zal altijd fchreeu-
wen : ten vure ! ten vure ! Hij is geheel vuur , vreet
vuur, zijn hart is uit gloeijende kolen zamengefleld ;
maar ofTchoon hij eiikel vuur fpuwt , de eenige c ap-
Nio heeft hem gekluisterd,** In het jaar 1516 reis-
de hij met eenige jonge JEdelUeden naar Rome^ orn^
daar zich in de Regten te oefenen. Een gelukkig
gevecht met vijf Franfchen , die op den Keizer ge-
fchimpt hadden , noodzaakte hem , naar Bohgna te
gaan, van waar hij reuchlin, die in zijn* ftrijd
met de Monniken begon te verflaauweii, nieuwen
moed inboezemde. In het jaar 151 7 in Duits chland
terug gekeerd, werd hij aan den Keizer aangepre-
zen, die hem in tegenwoordigheid van zijn geheele
Hof den Dichterlijken Lauerkrans opzette.

In dat zelfde jaar 1517 begon hutten den Pius
zelven aan te tasten. Hij liet de verhandeling van
laurentiüs valla over de gifte van konstantyn
den Grooten drukken, waar hij eene opdragt voor
plaatfle aan Paus leo X in eerbiedige en vleijende

M 5 . be*

186 K E R K E L 9 K E

V bewoordingen 9 maar in welke hij tevens al de voor*
' w*^ gaande Paufen met de zwartlle kleuren aflchUderde;
Hoofdd. ^^ welke vleijende opdragt hij dit 3od^ zelfs de
na C. G, ijverigfle vereerders van het Roomfche Hof in han-
«0^1517! ^^^ fpeeide , en tevens zijn oogmerk vdSunnea be-
reikte om de Paufen ten toon te (lellen.

Van dien t^d af behandelde hutten het Roonh
fcht Hof zonder eenige verfchooning in zijne Punt-*
en H^eldichtea en andere Gefchriften, de meesten
van welke o6k gevonden worden in eene verzame*
ling van Hekeldichten op de Paufen 5 derzelver Hof,
Geestelgkheid en Kerk, door coelius secundus
cumo bezorgd in het jaar 1544 in twee Deelen in
Octavo (Pasquilhrum Totni duo.^ In het jaar 1520
gaf HUTTEN onder anderen uit ^ijne Trias Romana^
een gebrek tusibhen hem, zijnen vriend ehrbn-
HOLD, en eenen Reiziger, vadiscus, in hetwelk
deze laatfle , van Rjotne terug gekomen , telkens drie
gelijkvormige onderwerpen in zijne gedane waam^
mingen zamenvoegt , bij voorbeeld : Drie dingen hou-
den Rome in zijne waardigheid: de overbli^els èr
Heiligen, d^ Paus en de Aflaten; drie dingen brengt
men gemeenlijk van Rome mede : een kwaad gewe-
ten, een bedorven maag, en een' ledige beiirs; drie
dingen ^f^ooü Rome niet: de onftérfelijkheid der zie-
le , de opftanding der dooden, en de Hei met de
Duiveten; Rome drijft handel met driederlei waren:
met CHRISTUS , met geestelijke waardigheden en met
vrouwen; en dergelijke meer.

Het was , zonderling , dat hutten foortgelijke
Schriften te ÏHentz durfde laten drukkai , onder het

cos

GESCHIEDENIS. 187

•og van den eerden Geestelijken Keurvorst ^ albert V
van Brandenburg , die omtreqt even dartel leefde als ^^|*
LEO X ; en die onlangs van den Paus de volmagt Hoofdd.
gekregen had, tot het befturen van het Pausfelijk Af- ja C. G.
laatprediken m Duitschland. Maar huttbn was J^^ 2 $17.
in het jaar i5it in deszelfs Hofdienst getreden , en
werd van den Keurvorst geacht, doch heel fpoedlg
had HUTTEti een' tegenzin tegen het Hof, en ver-
kreeg daarom in 1519 z^n omflag. Ook beklaagde
de Paus zich in 1520 bij ai^bert over ^ijne Schrif*
ten. Nu verbond zich hutten met luthbr; de
Paus begeerde van de Duitfche Vorften , dat zij hem
aaar Rome 'zouden zenden , maar hoewel hutten
^ch eene poos op een Slot van zi|nen vriend frans
VAN siRKiNGEN vcrborgeu hield, koudode bij den
Paus en het Roomfche Hof volkomen dèn oorlog
aan , den Keizer en andere Vorften aaniporende , om ,
ter handhaving der Duitfche Vrijheid , de VB^penen
op te vsH:t^. }a op het einde van het jaar 1520 had
hij zdfs befloten, om aan het hoofd eener krygsben^,
üe op het Roomfche Hof los te gaan , en in het vol*'
gende jaar floot hij tegen de Bisfchoppen en Monni<
ken een verbond met een groot gedeelte der Rljks«
ridderfchap; maar de dood overviel hem, in het jaar
1523 in den bloei zijns lev^s op het eiland Uftiau
in het Zuriger meer.

Hoe koen ook deze man het Roomfche Hof aan*
getast, en door zijne Hekelingen ook den joivloeid
der Monniken en Geestel^ken hebbe befnoeid , men
gaat echter te ver, wanneer men, gelgk fommigen,
beweeien wil , dat hij luther bet eerst de gedachte

tot

i88 K E R K E L IJ K E

V tot eene Kerkhervorming hebbe ingeboezemd , of dat

BOEK igf yan de eigenlijke Geloofshervorming van luther

Hoofdft. ^^^ dezQtï Frankifchen Ridder zij toe te fchrijven.

na C. G. Doch dit behoort tot de Gefchiedenis der Kerkber-

I««'io73. yormin<^-

■ ERASMUS, het groote licht onder de Geleerden

DEsiDE- yju ^1^26 ceuw , Verdient, dat wij ook eene korte
«RASMUS, levensfchets van hem hier plaatfen.

GERRiT of GERHARD, een jong Hollander uit
Gouda ^ in later jaren een Priester, en margare-
TUA, de dochter van eenen Geneesheer, waren,
zonder wettig met malkander getrouwd te zijn, de
ouders van erasmus , die waarfchijnlijk in het jaar
1467 te Rotterdam geboren is. Hij heette naar zijn*
Vader gerrit gerritszoon ; maar naderhand noem*
de hij zich uit het Latijn desiderius, en uit bet
Grieksch erasmus* Tot in zijn negende jaar Koor*
leerling van de Kathedrale Kerk te Utrecht geweest
Zijnde, werd hij naar de Schoot te Deventer gezon-
den, welke ALEX ANDER HEGius thans in den groot-
lien bloei gebragt had. 'Aan dezen, die nog in zijn
veertigfte jaar een leerling geweest >vas van rudolf
AGRicoLA in de oude Lietterkunde, had erasmus
de gronden van zijne kennis derzelve te danken.
Toen hij in zijn dertiende jaar, uit hoofde van de
pest, Deventer verlaten moest, zond men hem in
een Leerfchool van Geestelijken in *s Hertogenbosch ;
die hem tot het Kloosterleven zochten te bewegen,
maar wegens zijnen afkeer van hetzelve deden zij,
gelijk ook zijne voogden , daartoe vergeeflfche moei*
te, tot eindelijk één zijner Schoolvrienden hem over*

haal*

G£ S C HIE D£NIS. 189

haalde, dat h^, in het jaar 1486 in het Klooster V
der reguliere Kanunniken te Emaus oï Stein bij Gou* ^^
da ging. Hier onderwees hij zijnen vriend m de Hoofd (L
geleerdheid der Ouden , die hij met hem nog meer na C. G»
beoefende; maar ook hier mishaagde hem eene fc-loris?/**
venswgze , die niet voor zijne ligchaams zwakheid ,
noch voor zynen vrgen en weetgierigen inborst gefchikt
was. Uit dezen dwang bevrijdde hem in het jaar
J490 de Bisfchop van Kameryk , die naar Rome ftond
te reizen, en iemand in zijn gevolg begeerde, die
goed Latijn fprak en fchreef. Deze reis bleef wel
achterwege, maar de Bisfchop hield erasmus in
zijn huis, waar hij zijne Letteroefeningen voortzet-
te, en in bet ja^ 149a tot Priester gewijd werd*
Op zijn verzoek liet de Bisfchop hétn in het jaar
1496 eene reize naar Parys doen, ook verzekerde
hy hem van een jaargeld , maar hetwelk niet betaald
werd. Alhoewel erasmüs te Parys eene vr^e wo-
ning had in het KoUegie van Montaigu , echter werd
bij hier zoo ftreng gehouden , dat zijne gezondheid
voor zijn geheele overige leven leed, ook noodzaak-
te hem zijn . geldgebrek , jonge lieden te onderwij-
zen. Onder dezen waren ook eenige rijke Engels
fchen^ en bijzonder Lord mountjote, die hem na-
derhand, zoo lang hij leefde, jaariijks honderd kro-
nen betaalde. Op eene reize door de Nederlanden
in het jaar 1497 werd hij 'éekend met de Markgra-
vin van Vère^ die hem insgelijks, uit hoogachting
VDor zijne geleerdheid , een dergel^k jaargeld fchonk,
In het gemelde jaar deed hij, op aanzoek van
MouNTjOYE , eene reize naar Engeland , alwaar bij »

ÏSAl

i^a It £ R K £ L IJ E Ê

V wisfeling had , beloofden zijne vrienden hem een uk«
BOEE (lekend geluk, maar evenwel had hij berouw, dat

Hoofdft. by °^®^ ^^ ^^^^ gebleven was ; hij bleef echter ver-
na C. G. fcheidene jaren in Engeland.
ïaario73. j^ ^^^ j^ar 1501 gaf hij zijn Bnchiridium militis
* r^'-fr**^"^' in het licht, met welk boekje hij ten
hoofdoogmerk had, de dwalingen van den grooten
hoop te beftrijden, die den Godsdienst in keitpleg«
tigheden en meer dan Joodfche naauwgezetheid om-
trent uitwendigheden (lelden , en de eigenlijke God«
zaligheid verwaarloosden» Niet duister verwerpt hij
in hetzelve de aanroeping der Heiligen : „ Daar zijn
lieden , fchryft hij , die zekere Heiligen met zekere
plegtigheden vereeren. De één begroet den heih'gen
christoffbl; maaralleen wanneer hy gezien heeft,
waar het bedd van denzelven zich heen wendt; daar
heen namelijk, dat hij zich verbeeldt, dat hij dien
dag voor een' kwaden dood beveiligd zal zijn; een
ander aanbidt zekeren rochus , en waarom ? omdat
hij gelooft , dat deze het ligchaam^ van de pest be-
vrijdt. Een ander murmelt de Heil. barbara of
ST. JORIS zekere gebeden voor,!opdat hij niet in de
magt van zijne vijanden vaUe. Deze vast ter eero
van de Heil. apollonia; opdat hij geene tandpijn
hebbe; die ftaart op een beeld van job, omdat hg
daardoor de fcburfc hoopt te ontgaan; velen beftem-
men een deel van hunnen winst voor de armen , op'
dat hunne fchepen en goederen op zee niet veronge-
lukken; anderen ontfteken voor den HeiL hibro
een waschkaarsjè , om het gene zij verloren hebben 9
weder te vinden. Met één woord) wi) houden de

Hei-

GESCHIEDENIS. m.

J^eiSgen bezig 9' naar het gene. wij vreezen of wen* y
fchen; de Heil, paülüs wordt in Frankryk aange* *^^
roepen, om te doen > bet gene hibro bij ons döetj Hoofdü.
en wat de Heil. jacobus of joannes in het ééne na C. G*
land vermogen , dat kunnen zij in het andere niet Kj^J?^^*
verrigteti;" crasmus oordeelt heel vrij , dat zulk^
gebeden , die' niet tot christus gerigt zijn , het
Bijgeloof der Heidenen nabij komen, die het tiende
gedeelte hunner goederen aan hïe^rcüles wijdden^
om rijk te worden; of aan isscuLAPius eenen haan^
om gezond te worden ; of aan neptünus eenea
ilier, om gelukkig de zee te kunnen bevaren.

In het jaar 1505 gaf erasmus de aanmerkingen
van t AüRE^Tius VALLA lu het licht ; eene ftoute
onderneming , welke hij ook noodig achtte in de op^
dragt aan den Paus&lpen Protonotariüs christof^
ï^ELr FiscHER tc Verdedigen ^ om den haat^ der God*
geleerden af te weeren. Kort daarna fchreef hij zijn
Hekelfchrift op dé dwaasheden . yan alle ftanden^
(Mctf^itfi* EyKitfAioVj feu lam ftultitm^ jof dei* zot-
heid,) wd eigenlijlè! tót t^dverdryf op eene reize
naar Engeland^ maar door zijne vrienden aange«
fpoórd, gaf hij het werkje in het jaar 1508 in druk
uit. Het werd van alten , die eenen edelen geest had-*
den, met i goedkeuring ontvangen, zelfs van Paus
LEO X. Maar waniifiler 'eir in het jaar 15 17 eene
kwalyk geflaa^e en met willekeurige bijvoegfelea
vermeerderde FVanfihe vertaling van verfcheen, waar-
door het ook in handen vah ongekerden kwam , ver<<
Weven de Godgeleerden hunne ftem tegen hetzelve,
als tegen ten werk, gevaarlijk voor den Godsdienst,

XV. Deel. N en

<94 K E R K E L g K £

V e^ B RASMUS werd 'er in gefchriften over aangeva{-

^^ len. Hij verdedigde zich meesteriyky ook fchreef

Hoofdft. zijn vriend thomas morus eene verdediging ten

na C. G. voordeele van dit werkje; maar de partij, dk zich

Iür!?w?' beledigd voelde, was daardoor niet te verzachten.

tot 1517» o y

Nog na den dood van brasmus , velde de Scrboftne^
die al bij zijn leven zijne Zamenfpraken ^ en zijne
Paraphrafis van het Nieuwe Testament veroordeeld
)iad, ook in het jaar 1.546 over den Lrf der Zou
ieid en deszelfs Schrijver een vonnis van veroordee*
Ung. Zij verklaarde hem voor eenen onzinnigen,
die God, christus, de Maagd maria, de wetten
en gebruiken der Kerke, de Godgeleerden en Mon-
niken , gelasterd en befpot had ; volgens hunnen wil ,
behoorde dir Boek van geen* Christen gelezen , maar
onderdrukt te worden , opdat *er niet nog meer door
hetzelve tot zotten en ketters mogten gemaakt wor«
den. erasmüs bekende zelve in het jaar 1518 in
eenen Brief aan eenen Kardinaal C^) openhartig,
dat hij misfchieh wat te vrij gefchertst had.

ERASMUS bleef in Engeland tot het jaar 1514.
Maar toen volgde eene beroeping van d^n Aarts-
hertog RAREL van Oostenryk in de Nederlanden^
waarbij hij met een inkomen van 400 gulden tot
Raad benoemd werd. p. servatius, die ten de*
zen tijd Prior was van het Klooster der reguliere
Kanunniken te Stein^ zocht hem tot zijn voorig
verblijf terug te trekken , maar brasmus floeg dit
volflirekt af, en hield veel eer bg den Paus om een

(*) Lib. XI. £/. I.

GESCHtËDENtS. 19$

geheet öntQag van z^de Itloosterverbindteiii^ aan , die V

hem hetzelve oök om niet verleende* "^ïï*

II
Thans begaf zich erasmüs , van alle andete be- Hoofdih

ttekkingen en verbindtenisfen ontflagen') naar Bazel ^ na C O*
om daar in eene ffiHe rust zijnen geleerden arbeid {ot^isin
70ort te zetten 9 en door den bekwamen Boekdruk- ■: ■ ■ ■
ker jOANNBS frobenius zijne Schriften te laten
inikken; en nu verfchenen federt het jaar 1516 die
ne^vuldige Werken van dezen geleerden man,
i^elke vóór dè uitleg- en oordeelkunde des Bijbels,
)gzonder van het Nieuwe Testament , voor de God-
geleerdheid, voor de oude Letterkunde, en de wer-
t:en der Kerkvaderen zoo voordeeh'g waren , en zoo
peel licht ontdoken hebben. Zijne uitgave van den
Griekfchen Tekst des Nieuwen Testaments in het
[aar 1516 was de eerde van allen , want de Complu*
tenjifche uitgave was nog niet in openbaren druk
perfchenen; kort daarna volgde zijne Pataphrafii
Novi Testamènti; zijne Methodus compendto perve*
riendi ad veram Theologiam , ook genoemd : Ratio
vera Theologia; zijn Bcclefiastes^ five de ratiom
tmcionandL — Zijne Colloquia familiaria waren
bovenal zeer gefchikt, om de denkwijze en zeded
van zynen tijd te verbeteren, maar werden ook van
de Geestelijkheid en van de SprhoHne rijkelijk ver-
ketterd. '■

Over het algemeen was EtiASMus bij de Ceestelijk*
beid en Monniken zoo zeer gehaat, dat hij al zijti
aanzien, hetwelk hij l)^ Vorften en zelfs bij Paufen
bezat, en al bet licht, hetwelk toen Europa op
tüeuw begon te beftralen, noodig had, om de euVelé

N ft gd«

tL'-V ^

i0($ K E R K B L ir K Ë

V gevolgen van dezen haal te verhinderen. Zijne cm^
•°^:^ / ftandigheden waren te zorgelijker , omdat , terwijl de
Hoofdft» driftige aanhangers der oude Kerk hem aanmerkten
na C. G. als een' verrader van het geloof en een' vijand der
tot 151^'Geesteliikheid, de vrienden der Hervorming hem ia-
^— — tegendeel als eenen . vreesachtigen huichelaar behan-
delden. Maar dit behoort meer tot de tijden, ia
welken de Hervorming reeds meer was doorgedron-
gen, waarom wij hier befluiten, met 'er aUeen^bij
te voegen, dat erasmus zyn verblijf te Baze/ ge-
houden heeft tot het jaar 15299 maar wanneer in
dat jaar de Hervorming in die (lad werd ingevoerd,
begaf hij zich naar F^yburg in het Êrisgaufehe; hoe-
wel hij op eene reize naar Bazel in het jaar 153&
toch in die ftad overleden is.
Franfche In Frankryk was de oude Letterkunde reeds in
kunX' ^^ midden der XVde eeuw begonnen te ontlui-
gen. ken, maar de eerde groote kenner derzefve wu.le&s
BUDE of BUDiEus wetd eerst in de eerfle jaren der
XVIde eeuw vermaard , hoewel bij reeds in bet jaar
3467 te Parys geboren was. Hij was (opziener der
Koninklijke Bibliotheek, Mahre des Reguétes en
Provoost der Kooplieden , en is in het jaar 1540 te
parys overleden. Hij is inzonderheid bekend door
zijn werk de asfe et partihus ejus LiM V. Parts.
1516/0/, waarin hij het eerst het oude Muntwezen
heeft opgehelderd. — jarob le fevre » naar zijne
geboortellad Estaptes jacobus fabbr stapulensis ,
was Leeraar AtxSorbonney en de eerfte in Frankryk j
die ondernam den heerfchenden wanfmaak in de
Wysbegeerte en Godgeleerdheid te zuiveren. Dit

haat»

G E S C H I e; D E N I S. 197

baalde hem fpoedig eene vervolging op den hals, V
waartegen de Koning francois I bem wel befcherm- "^"
de , maar hij verliet Parys gewillig , en begaf ' zich Hoofdlt
Haar Nerac in het Koningtyk Navarre^ waar de "* C. G,
Koningin margaretha, zuster van francois, hem lot" 5 17^
zeer genegen was. Hier overleed hg in eenen hoo- *
gen ouderdom in het jaar 1537. 1

Ook in Spanje drong , federt het einde der XVde loSpanja»
ceuvir , de betere geleerdheid door. , Voornamelyk
bloeide in dezelve heuus antonius nebrissensis ,
gelijk hij zich naar zijne vaderftad Lebrixa of ie-
hrtfa in And'aluTje noemde, een medearbeider aan
den veettaligen Bijbel van den beroemden Kardinaal
X11VÏENES4 tiij overleed als Leeraar in de Spraakkunst
(^Grammatica) te AUala in het jaar 152^.

Engeland had tenzelfden tijde vele zulke Geleer- In Enge-
den , die ^lle als vrienden van erasmüs bekend zijn, ^^°^* •
De voornaamfte was thomas more of mqrus ; ge-
boren hl het jaar 1480 te Londen vJttA hij, in het
jaar i529,Grootkanfelier van Engeland. Doch deze
waardigheid leide bij in het jaar 1532 vrijwillig ne-
der, omdat hij de fchikkingen van hendrik VIII
omtrent den Godsdienst niet kon goedkeuren, hoe-
wel hij niet verhoeden kon , dat hij in het jaar 1535
wegens zijn ftandvastig fpreken tegen dezelve, op
'sKonings bevel, onthoofd is geworden. Onder zij»
ne werken is zijne Utopia^ of volledig; de optimo
reipublicdB fiatu^ deque infula Utopia door menig-
vuldige drukken en overzettingen in andere talen be-
kend geworden. Een werk in den fmaak der Repu-
iliek van plato, en der Atlantica nova van den

N 3 Kan-

X'

198 K £ R k E L IJ K £

y, Kanfelier verui«amius gefchreven , maar in eenen he^

lOËK. valliger en vermakelijker ftijl, hetwelk men, naar den

Hoofdft. ^^^ "^^ ERASMUS (♦) lezen moet, als men eens

nkC. G.lagchen, en te gelijk de bronnen befchouwee wil,

10^1517' ^^ ^^^^ ^^ ftaatsgebreken voortvloeijen.

■I.. HUM I. * Een der leermeesters van thomas morus , tho<
MAS LiNACER , eerst Doctor en Profesfor in de Ge*
neeskunde te Oxfort^ en Koninklijk Lijfarts, einde-
lijk Priester en bezitter van eene Prebende , die in
het Jaar 1524 overleden is, kreeg het Nieuwe Tes»
tameht niet lang vóór zijnen dood eerst in handen ,
en las 'er eenige Hoofdftukken in uit mattheus ,
maar aan het einde van de bergleerrede Mank. V-VII
gekomen, wierp hij het boek weg, en riep tevens
met een' vloek uit: „ Of dit is het Euangeli^ niet,
of wij zijn geene Christenen 1"

joAN coLET, de derde onder erasmus voornaam*
Gt vrienden in Engeland ^ Doctor der Theologie,
en Deken van Sf. Paul te Londen ^ waar hij in bet
jaar 1519 geftorven is, was ijverig bedacht, op het
onderwijs der jeugd , en fHcbtte ten dien einde bij de
Su Pauls Kerk in het jaar 1510 het zoogenoemd
Kollegie van het kind jezus , of eenê riykelyk voor«
ziene School, in welke 353 kinderen van arme lie-
den om niet moesten onderwezen worden.

In Hon- Zel£i in Hongaryen was de nieuwe verlichting in

faryen, Yitt midden der XVde eeuw zigtbaar geworden, jo*
ANNES viTEZ was de eerfte , die in zijn vaderland de
liefde voor de geleerdheid der oude Qrhken en R^-

(♦) Bfist. L. l, Ef. 18.

GESCHIEDENIS. 199

1

t

meinen opwekte. Hij was dé opvoeder van den be- V
roemden en geleerden. Koning matthias corvinus , "^^
zoon des vermaarden joannes van hunijad , en ver* Hoofdfï.
kreeg van denzelven het Aartsbisdom Gran , de n^ C. G.
hoogde geestelijke waardigheid in zijn vaderland. •^tot'Jci^^
Zijn zusters zoon 9 joan cesingë; ook genoemd i.. ■
jOAN yiT£Z de Jonge ^ en in 't Latijn janus pan-
NONIUS , was een groot Latijnsch Dichter , bij is
als Bisfchop van Fyfkerken in het jaar 1472 over«
leden. v

De Grieken hadden ten dezen tijde eenige Spraak» Spraak-
kundigen\ die hun werk maakten, om de zuiver- ^^°^*
heid en Cerlijkheid der Griekfche taal te beoefenen.
Dus bragt één van dezelven thomas magister ,
omtrent het jaar 1327, die waarfchijnlijk aan het Hof
van Keizer andeionikus pal^sologus den Oude»
een foort van Hofmaarfchalk , (^Magister o ffichrum^
en Archivarius (^Chartophylax^ was, maar nadei:* ^
hand in een Klooster ging, en den naam theodu*
LUS aannam , uit de voortreffelijkfte Dichters en Re-
denaars, Gefchiedfchrijvers en Wijsgeeren zijner Na-
tie de echt Attifche woorden en zegswijzen bij een
(^KQtT» *A\^a^fiiilc9 ovofutruv *ArriXMv iKKoycu.') —

MANUEL of EMANUEL MOSCHOPULUS, die Om het

midden der XVde eeuw naar Ifalie eene reis heeft
gedaan , Jieeft éen dergelijk nutdg Boek gefchreven
(^evWoyn infMrm *kruKm. ) — maximus planu*
DES was een dergelijk Spraakkundige , niet zonder
godgeleerde kennis. Hij werd vai) den bovengemel-
den Griekfchen Keizer in het jaar 1327 als Gezant
naar Fenetie gezonden, maar hij had giet weinig te

N4 ly*

soo K£RK£LOKE

V lijden , zelfs de ftraf der gevangenis , om zijne nei-
*^^^ ging tot de Roomfche Kerk , tot dat hij zich vol-
Hoofdft. ftrekt tegen dezelve verklaarde. Hij fchijnt kort na
na C. G. het jaar 1 353 geftorven te zijn. Hij heeft zich b§'
I^J^j^^^ zonder verdiend gemaakt, door zijne Anthologk of
■ verzameling van kleine Griekfcbe Dichtflukjes.

Griek- Hadden de Grieken van eeuw tot eeuw zich ijve-
J5^5 ,^®"rig getoond in het befchryven der lotgevallen van
Schrijvers. ^^^ rijk , dit vervolgden zij ook tot den ondergang
van hetzelve. De eerde onder dezen was nicefo-
Rüs GREGQRAS , gcborcn omtrent het jaar 1295 te
Heracïea in Pontus^ dien men bij uitftek den naam
van den Wijsgeer gaf. Zijne Byzantynfche Gefchie-
denis (P«)W«i>cij 15-0^1») is in 38 Boeken vervat, en
begint met de verovering van Konftantinopolen door
de Franfchen in het jaar 1204 en eindigt met het
Jaar 1359. Zijn tijdgenoot joannes cantacüzenüS
heeft hem afgefchilderd als een oproerig mensch,
een' leugenaar en lasteraar. Maar de overweging van
de partijzucht dezer tyden leert ons deze harde be-
fchuldigingen merkelijk te verzachten — Diezelfde

JOANNES CANTACÜZENÜS , VOOgd CU VCTVOlgenS IDC'

deregent van eenen jongen Keizer, doch die in 1355
Van de regering , het zij vrijwillig , gelijk hij zelve zegt,
of genoodzaakt volgens anderen , afftond , waarna hij
Monnik werd, en deri naam joasaf aannam, was
ook niet vrij te pleiten van alle partijdigheid in zijne
Byzantynfche Gefchiedenis ^ loopende van het jaar
1320 tot 1354. Schoon hij anders één der kundig-
fte en geloofwaardigfte Gefchiedfchrijvers van dien
tijd is. — Min aanmerkelijk zijn de gefchriften tot de

ge-

\

GESCHIEDENIS. toi

gefchiedkunde behoorende van manuel chrysolo- v
RAS C0DINÜ3, die de verovering van KonftantinopO' ^^}^
Jen düor de Turken in het jaar 1453 overleefd HoofdfL'
faeefc. — Te gelijker tijd met dezen fchreef joannes oa C, G,
DUKAS , uit het Keizerlijk geflacht van dezen naam , Jo^J^fl*
eene Byzantynfche Ge f chi edenis van het jaar. 1341
tot 1462, waar hij eene korte Chronólogifche We-
reldgefchiedenis voorzette. In zijne Gefchiedenis ver-
wijt hij zelve zijnen Griekfchen Landgenooten , dat
zij de vereeniging met de Latijnen alleen daarom
zochten, opdat zij van dezelven hulp zouden beko-
men tegen de Turken. — Tot dienzelfden tijd be-
hoort ook LAONICUS of NICOLAUS CHALCOCONDY-

1-AS of verkort Chalcondjlas , die omtrent het jaar
1470 bekend geweest is , en eene Gefchiedenis in X
Boeken heeft opgetleld van het jaar 1298 tot 1462.—
MicHABL GLYKAS, die gemeenelljk in het jaar 1120
plag gefield te worden, maar die waarfchijnlijk in
het midden der XVde eeuw geleefd heeft. — Einde-
lijk befluit GEORGIUS PHRANZA of PHRANZES de

lange reeks der Byzantynfche Gefchiedfchrijvers. Hij
heeft eene Chroniek der Byzantynfche Gefchiedenis
van het jaar 1401 tot 1477 in vier Boeken, welk
Werk in het oorfpronkejijk Grieksch nog niet ge-
drukt is , maar waarvan de Jefuiet jakob pontanus
eene verkorte Latijniche vertaling in drie Boeken ge-
geven heeft , die van deze verkorting verfcheidene re-
denen geeft, welke echter zijne behandeling niet regt-
vaardigen; onder deze redenen zijn bij voorbeeld,
deze , dat phranza in zijn werk eene Getoofsbelii-
denis had ingevlochten , welke hij als Monnik had

N5 af-

to2 KERKELIJKE

V afgdegdy maar waarin, volgens pont anus, het een
'^^ en ander voorkomt , hetwelk (Irijdig is met het
Boofdft. Roomsch • Catholijk geloof; en vocniamelijk , dat de
M C. G. Griekfche Schrijver de reden van den ondergang van
•^1517! ^ Griekfche Rgk niet afleidt van de fcheuring en
| i den afval der Griekfche Kerk van de Roomfche , zoo

als men dit in het Westen geloofde, maar van de
zonden der Grieken en van de voorzeggingen om-
trent het Rijk, waar uit de Turken zijn voortgeko-
men, en dat de Griekfche Schrijver beweert, dat de
Latijnen van de Griekfche Kerk waren afgevallen.

Nog is 'er een Grieksch Schr^ver der Kerkelgke
Gefchiedenis uit de XlVde eeuw, nicbporus kal*
LIST us, van wien wij reeds in onze Inleiding C^)
gefproken hebben.
Wester- In het Westen had men een aantal Gefchiedfchrg-
jpjj? 4p^ ^^^ » ™*^^ ^" ^^ XVde eeuw eerst zulken , die de oude
fchrijvers. R^^^^^ gelukkig navolgden, ptolemeus (eigen-
lijk BARTHOLOMBus) vau Lucca , Bisfchop van Tor»
celli in het Venetiaanfche ^ waar hij in het jaar 1327
in zijn XCIfte jaar geftorven is, heeft jaarboeken
gefchreven van het jaar iq6ö tot het jaar 1303, en
* eene Kerkelijke Gefchiedenis van Christus geboor-
te tot het jaar 131a. — Hij werd echter ver over-
troffen door ALBERTiNus MussATus , geboKn te
Padua in het jaar 1261 , in welke ihd hij ook bur-
ger* en krijgsambten bekleed , en met vele tegenfpoe-
den geworsteld heeft. Hij heeft het leven van Kei-
zer HENDRIK Vn befchreven; {^Hiftma JuguM

(♦) ZiQ l Deel bladz. LVIL

GESCHIEDENIS. 103

Henricl VIL Cafaris LL. XVI.) eene Italiaanfche V
Gefchiedenis na den dood van dezen Vorst in het ^^™
jaar 1313 tot 1317 en een gedeelte der Levensge- Hoofdft*
fchiedenu van Keizer lodewyk van Beyeren. — na G^ G«

T3,3ri079

ALBRECHT van Straatsburg (^Albertus Argenttnen- \^^ \^vi^
fis^ een Priester omtrent het einde der XlVde eeuw, ■

fchreef eene Chroniek van het jaar 1273 tot 1 378.
Deze ALBRECHT is één van die Schrijvers , die het.
vergiftigen van Keizer hendrik VII in het Avond-
maal in het jaar 1313 dooreen' Italiaanfchen Domini-
kaner , verhalen , nadat 's Keizers zopn , jan , Ko-
ning van Bohmen , de Dominikaner orde reeds pleg-
tig van deze'befchuldiging had vrijgefproken , gelijk
ook de zoo evengemelde mussatus, die in Italh
leefde ten tijde van hendriks dood, de^en dood
aan meer dan ééne ziekelijke omftandigheid van des-
zelfs ligchaam heeft toegefchreven. Op eène andere
plaats meldt albrecht , dat de Paus en eenige Ka]>
dinalen verdacht geweest zijn, van aan den moord
van ANDREAS9 Koning van Hongaryen^ to^Naj>e/f
jn het jaar 1345, deel gehad te hebben.

Oe Duitfche Gefchiedfchr^vers , zoo zij dien naam Duitfchet
verdienen , waren Chroniekfchrijvers en verzamelaars,
die men gebruiken moet , omdat men niets beters van
deze tijden heeft. Zoo fchreef siffrid , die een Do*
minikaner te Meisfen was , eene Chroniek der We^
reldgefchiedenis. ~ hendrik van Rebdorf, een Au*
gustiner Monnik eene Chroniek van het jaar 1295
tot 1303. GOBELINUS PERSONA, onder den titel
van Cosmodromium , eene algemeene Wereldgefchiede-
nis tot bet jaar 1418. Ia de Hoogduitfche Taal ,

bet«

£o4 KERKELIfKE

V hetwelk zeldzaam was , fchreef ebbrhard windbk ^

^™ \ Raad van den Koning , naderhand Keizer, sigismuni> ,

Hoofdil. ^s gefchiedeiiis van dezen Vorst tot het jaar 1440 ,

C G. met trouwhartige waarheidsliefde en vrijmoedigheid,
fot"^?! Onder de menigvuldige Ifaliaan/cke Gtühkdkhri}^
■ ' vers wordt genoemd willem van Pas f ringo jhtkeud
Italiaan- ^\^ ggjj vriend van petrarca , deze fchreef het eerst
eene algemeene Bibliotheek van Schrijvers , onder den
tijtel De viris illuftribus ^ zijnde eene Alphabetifche
lijst van alle Schrijvers en Boeken uit alle volken^
zoo ver hij ze had kunnen nafporen; ook nog zt%
andere Lijsren van de eerfte uitvinders van zekere din-
gen en kunden, de (lichters van (leden; van lieden ,
die zekere waardigheden het eerst bekleed, of iets
groots of ongemeens verrigt hebben enz. Dit Werk
is, doch vol gebreken, gedrukt te Venetien 1574,
zelfs onder een verkeerd opfchrift: de originibus re^
rum. — Beroemder is de Italiaanfche Gefchiedfchrlj-
ver JOAN viLLANi van Florence , waar hij in de re-
gering was, en in het jaar 1348 aan de Pest over-
leden is. Hij fchreef in het Italiaansch eene Chro*
niek van Florence in XII Boeken. — Nog vermaar-
der is ANTONiNus, iusgelljks van Florence^ die in
het jaar 1459 ï" zulken roem van heiligheid over-
leed, dat hij in het jaar 1523 plegtig onder het ge^
tal der Heiligen van zijne Kerk is geplaatst. H'^
fchreef, behalve vele Godgeleerde Werken, eene
Chroniek der Wereldgefchiedenis , onder den tijtels
Summa kiflorialh.
Franfche. Doch van een' geheel anderen aanleg waren twee
JOAN Franfche Gefchiedfchrijvers in de XlVde en XVde

eeuw.

GESCHIEDENIS. ios

taiWè Bi de eerstgemelde eeuw joan froissari>- 1^
geboren te Falenciennes in. de Nederlanden^ die *9®F
reeds van het jaar 1354, toen bij naauwelijks twin-.Hoofdü*
tig jaren oud was , de Gefcliiedenis van zynen tyd na C. G»
begon te befchryven, en menigvuldige, reizen deed , Iqj'J?^?*
om zich van de gebeurtenislèn ook in andere landen ^— -^
te laten onderrigtené . Zijne in het Fransch opgeftcl- ^ Row-
deGefchiedenis^ loopende van bet jaar 1326 tot 1400 ^^u? va»
befchrljft voornamelijk de oorlogen , welke de Fran^coum-
fchen met de Engel fchen gevoerd Rebben ; maar ^^*'
(Irekt zich ook uit tot andere Europifche gebeurtems-
fen en belangrijke voorvallené

De andere Gefchiedfchrijver uit de XVde eeuw is
FiLiP VAN cowMiNES, Heer van j1rgenton\ een ge-
boren Nederlander ^ in de Vlaamfche ttad Commines
in het jaar 1445. Hij was eerst Raad van den Her«*
tög van Burgondie^ filips den Goeden , en na des-
zelfs dood, van zijnen zoon karel, den Stouten^
maar in het jaar 1472 ging hij in den dienst ovj^r
van LODEWYK XI Koning van Frankryk^ karels
onverzoenelijken vijand, en hield zich bij denzelven
ftafnde tot *s Konings dood in het jaar 1483. Maar.
toen bragten het zijne vijanden zoo ver , dat hij drie
jaren lang gevangen gezet , en daar onder acht maan-
den achtereen in een van die ijzeren kooijen werd
opgefloten, welke lodëwvk voor ftaatsgevangenen
had laten maketi, van acht voeten breedte en iet
meer dan manshoogte; maar toen het hem vergund
werd, zich te verantwoorden, kreeg hij zijne vrij-
heid weder. Hij overleed in het jaar 1509. De Ge-
(chiedenis, door hem in het Fransch gefchreven,^

gaat

ao6 KERKELIfKB

'p gaat in acht Boeken van het jaar 1464 tot 14^8^

BOEK RODRioo (of RODERicas) SANCHEZ , gemeenlijk

Hoofdft. ^^^ Zatnora bijgenaamd , een Spanjaard , die te Ro^

na C. G. me in het jaar 1470 overleden is , heeft eene Spaan^

^^^J^ fi^^ Gefchiedenis nagelaten van het begin der wereld

COC Ij»/«

tot zyne tijden , met meer vUjt dan naauwkeurigheid.

Spaan- Jq Engeland (lelde een Benediktijner Monnik, in
Ifelfche. ^^^ Klooster tVestmunfler ^ mattheus westmonas-
TERiBNSis eene Chroniek op van den oorfprong van
het menfchelijk geflacht tot het jaar 1307, onder
den tijtel Floret hsfiortarum. Ook is 'er nog eene
Chroniek van den Monnik florentius van Winr^
chester^ die met het jaar 1118 fluit.

Een Domheer te Krakau^ joan dugloss, die
in bet jaar 1480 als benoemde Bisfchop te Lemberg
ffierf , liet eene PooJfche Gefchiedeph na , van de
oudfte tijden der Natie , tot aan het gemelde jaar.
Dit was het eerfte Poolfche Gefchiedboek , hetwelk
eenigzins bruikbaar was, maar niet voor de oude
Gefchiedenis.
fjeder- ^ Nederland vond men ook in de Xllde, XlIIde
landfche. en XlVde eeuw lust, om Gefchiedenisfen op te flel-
lèn, zelfs in de landstaal, en in rijm en dichtmaat*
In de Xllde eeuw omtrent het jaar 11 70 zou nico-
LAUS coLiNiüS of KLAAS KOLYN , Monuik vau de
Benediktijner Abdij te Egmond^ behooren, van wien
eene Rijm ' Chroniek gelezen wordt, welke eindigt
in het jaar 11 56 met Graaf dirk VI van Holland ^
hoewel velen meenen i dat hij een tijdgenoot is ge-
' weest van Graaf floris UI , die van het jaar 1 157

tot 1190 geregeerd heeft. Maar men heeft in onzen

tjjd

Geschiedenis. n^t

*

^d begoBoen te twgfeled , en 2él& g^oegzaam be- V
wezen 9 dat deze Rljm-Chroniek een veracht ftufc, ■?*
en mt die van melis stoke is zamengelteld , door Hoofdff.
eenen onbekenden, die den naam van klaas rolyn ^^ C. G.

heeft aangenomen C*")* tot^isfyT

In het begin der XlOde eeuw , omtrent het jaar ■ ;

1&05 meent men de Egmonder Chroniek te moeten
plaatfen, welke gemeenlijk , hoewel ten onregte, aan
y/illem. Monnik in gemelde Klooster , en Procu»
rator van hetzelve 9 wordt toegefchreven. Men noemt
het ook de Chroniek van petrus MEERHOVt , naar
deszelfs eerden bezitter (f).

De bovengemelde iEMiLius storius, of melis
STORE of VAN DER. STOK, Monnik te Egmond^
volgens anderen Priester te Utrecht^ fchreef in Ne-
derduitfche verzen of gezangen eene . Chroniek der
Hollandfcbe Gefchiédenisfen , welke hij eindigt met
WILLEM ni den Goeden^ zoon van Graaf jan ü,
en behoort dus tot het einde der XlIIde of begin
der XlVde eeuw ($).

Op het einde der XVde eeuw, fchreef jan vel«
DEN AAR, geboren te Utrecht^ eene Chroniek in de
Nederlandfche taal, wdke met het jaar 1480 ein-
digt (**>

Met de herleving der Wetenfchappen , won inzon- Verbeten

derheid de Gefchiedkunde veel ; niet alleen dat men ""§ ^*
m eenen netten zuiveren ftijl de gebeurtenisfen begon kunde»

voor

O CHRisT. sAxE Onomast, Liter. Part. II. p. a6o et 56 1»
(t) Ibid. p: 283, 5P7« (§) tti^* /• 342.
(♦•) Ibid. p: 483.

Éoi K E R K E L 9 KÈ

V voor te dragen , maiu men volgde ook de Ouden , ift
'^?^ het naaifporen, voordragen en beoordeelen, en in
Hoofdfl. bet aanwijzen van de oorzaken en gevolgen der ge-
na C. G» beuitenisfen. Ook hier brak pjbtraro a het ijs , en
c«^i5 1 7! ^^^^ ^° landeren gevolgd ^ gelgk wij reeds gezien
^ hebben; hier moeten wij alleen nog den eenen en

anderen melden, die met de Ouden in die vak ge^-
wedijverd hebben.

jïNEAs Onder dezen Is iCNEAS syl vïys, naderhand PauS|
•YLViüS. ^jjj^j. jgjj jj^^^ ^^ pj^g jj^ jj- ^^j ^jjg nader*

hand als Paus voQrkomen, hier moeten wij van hem
als Geleerde en Schrijver gewagen. Zijn geflachl-
naam was piccolomini, naar een beroemd adelijk
geflacht; hij kwam in het jaar 1405 in het gebied
van Siena ter wereld: werd naderhand Geheimfchrij-
ver van twee Kardinalen; kort daarna Geheimfchrij^
ver en Ceremoniemeester der Kerkvergadering te B/h
zei in het jaar 1431, welker regten en die der Kerk
in het gemeen hij tien jaren met ijver tegen de Pau^
fen verdedigd heeft. Vervolgens trad hij in dienst
bij Keizer frederik III als deszelfs Geheimfchrq'^
ver, maar in den grond als eerde Staatsdienaar, die
dezen Vorst allengs geheel, wist te leiden. Eindelijk
gaf hij zich aan den Paus over, tegen wien hij zich
zoo lang verklaard had, en hielp denzelven. Heet
en Meester over de Dustfche Kerk te worden. Hier
voor ontving hy het Bisdom Trieste^ en naderhand
dat van Stem; hij werd tot Kardinaal, en in het
jaar 1458 op den Pausfelijken troon verheven , welken
hij in het jaar 1464 door den dood ontruimde. Hij
heefc zelve zyn leven befchreven in het eerfte Boek

van

D E S C H I E D £ N I S. sop

van het Werk, getiteld: P/V IL PonHf. Max. Com- v
mentarii rerum memorabilium , quae temporibus fuh ■^?*
CDtitigerunt a Jo^ GoheJlsiio compofitL Francof. 1614 Hoofdf!.
foL alzoo het meer dan wa^fchignlijk is, dat pius na C. G*
n. dit gedeelte des wérks aan dien GOBELLmuSj |^j^J°^^*
die zijh Geheimfchrijver was ^ in de pen heeft op-
gegeven. iENEAS SYLViüs was cen man van groote
begaafdheden, en eeneii fcherpzinnigen ondernemen-
den geest; hi) was ook Dichter, en als zoodanig
door den Keizer gekroond; zijne redevoeringen zijn
fterfc en vol vuur; zijne Brieven onderhoudend en
in vele opzigten belangrijk. In den XXVften Brief
zegt bij , als Keizerlijke Secretaris aan eenen Paus-
feiyken Nunctus vele fcherpe waarheden tegen den
Paus ; onder anderen dat het thans niet te doen was
om het weiden dei! fchapen, maar om de^zelver
wol. In den LVften fcbrïjft hij uit j9^2r/ aan eeneü
BUfchop , dat de Keizer en de overige Vorflen , zon«
der zich aan den Paus öf eene Kerkvergadering té
ftooren, enkd^hunne gezanten bij 6en behoorden td
laten komen , om de fcheuring.. in. de Kerk weg te
nemen» H^: erkeiit in den LXVUlen Brief, dat het
Roomfche Hof niets zonder gdd levert; zelfs de
oplegg^nge der handen len de.^ gaven ^van den Heih
Geest worden daar verkocht ;r rijken alleen kunnen
daar vergeving vün 2ond^n bekomen. Maar in den
CCCmiftop verdedigt hij in bet jaar 1457 den Paus
tegoi de bezwaren der Duitiche Natie, én üit den
CCGL»XXfl:en ziet men, dtt hij in dat jaar nog
ft,ooo Dukaten jaarlijkfche inkomden aan Prebenden
uit Duinchland getrokken lieeit, en tevens geloofi
XV* Deel. O de.

•^

ftio KEREELIfKE

V ^, zich bij de Duitfcbers verdieDfielgk gemaakt te

■^?* hebben.
II
Hoofdfl. 2^°c Gefcbiedkond^ Schriften hebben nog he-

na C. G« den hunne waarde. Zijne in het jaar 1444 gefcbre*
10^1517! ^^°^ Gefchiedenis der Bazelfche Kerkvergadering is
■ een belangrijk Werk , en ten aanzien der Paufen m&L

vrijmoedigheid gefchreven. In zijne Hifioria Bohe^
mtca^ de Gefchiedenis der Bohetners van de oudfte
tijden tot den Koning podibbrad , of het jaar 1458
bevat ook de gebeurtenis der Husfiten , als een oog-
getuige, maar te gelijk als een vyand van dezel-
ven. r- Meer algemeen is zijne Cosmographia feu
rerum ubique gestarum hiftoria , locorumque defcrip^
th, — Ook heeft hij een gedeelte van degefcfaiede*
denis der regering van Keizer fredërik III bdcbre-
ven. (^Hijloria rerum P^ederici IIL Imperator is.}
Bij het opftellen derzelve dacht hij omtrent den Paus
vrijer dan . frederik • zelve. — Zijne Oostenrykjihe
Gefchiedenis is nog ongedrukt; ook is 'er van hem
cene Gothifche Gefchiedenis. —* Onder zijnei merk-
waardige Schriften behoort ook zijn Pentahgus dt
rebus Ecclefiée et Imperii^ ben gefprek tusfchen hem
en vier andere perfonen , in hetwelk liij ondev ande*
ren den raad geeft, om altijd eene Kerkvergadering
gereed' te houden; en wanneer 'er ettie fcheidde,
terQond eene andere 'bktnen* vijf of tien jaren ^aan te
kondigen;- dan zouden de iPaufeh, uk vrees voo^
een Concilie j zk3i zelven beter itiaeht nemen ^
voornamelijk , naardien 'zulke Viergfederifigen , om der
vrijheid wil, grootendeels in DuitschJdnd zouden
Éioeten gehouden worden.

GESCHIEDENIS. ^n

SAË&LLicus was iosgdijls een oitmuntetid G&- V
tchiedfchrqver. Zijn eigentijke naam was marcan- ^^
Tosio coccio^ maar dew^l hij^ in bet jaar/ 1486 Hoofdib
te Hcova^o in de Campagna Romanaj op de gieOf ost C. 6.
Een van het oude land der Sabinèn , die ooic bii de f^fïr^E*
Romeinen Sabellici heetten , geboren was , had b^ —i— ->
den naam sabbllicus aangenomen» Hij fchreef eenè «abelli-
Fenetiaanfehé Gefchiedenis tot het jaar 1487 ^jeoo
deftig, fiertijk en bevallig, dat de Raad van Fenetiè
hem daar voor een jaargeld van 200 Dukaten toelei-
de. In later jaren ondernam hij nog eene aïgemeent
fFereJdgéfchiedenis te fchrijven , welke te yisnetie gé-
drukt is onder den tijtel: Rhap/hdiie hiftariarum ab
nrhe condito , Enneadés X et XI Libri- IL Nog
fchreef hij anderie Gefchied- Aardrijks- en Staatkun^
dige Schriften: ÊxempJorum Libri X. De Venetië
urbis fitu Libri IIL De Fenetis magifiratibus eia
Behalve een Boek de Lingua Latiné reparationé^
Latijnfche Brieven^ Redevoeringen en Gedichten.

Thans fchreef ook antoniC/s BONtrmius (eigenlijk AiiToirms
öE BOWPiNis ,) uit Ascoli in de Mark van Aneonê ^^^^^
maar die zich in 1485 in dienst van den Hongaar-
fchen Koning matthias corVinos begeven bad^
0^ deszelis last eeóe Gefchiedenis è&r Hongaren loo-
pende tot bet }aa^ 1495^9 200 juist iif den fmaak van
TrTü9 Livius, d^t men hem Stn Hongaarfcbert LU
i^sus genoemd heeft.

Ook buiten Italië en in Duitschland fchreef «iM joAimai
thans Gefchiedenisfen in eenen beteren finaak. ik ™ï™»'
plaats van too vele drooge Cf^onieken ^ doot wdlklé
Oe Gefchiedkunde^ ovérftroomd was, fdH-eef joAnw

O fl nES

ftia ^ERKELIfKE

V 9BS NAUCLERUS 9 (eigenlijk ybrgb of yergbnhan^ ^

•^1* dat is , STUURMAN , > een Jaarboek der Wereldg^*

Hoofdfi. (cfaiedenis tot het jaar 1500 van yeel beter gehalte.

na C. G. Qeze Chrmiek werd, voor dat 2y gedFukt werd,

toe iVn] ^^ MfiLANCHTHON 9 toen eerst achttien jaren oud ,

I verbeterd en vernaeerderd, en te. Tubingm In het

jaar 1515 gedrukt in Folio , met eene voorrede van.

ftBUCHLirr. -^ De eerfte Dukfcher echter , die de

bronnen der burgerlijke, kerkelijke en letterkundige

Gefchiedenis met ijver opzocht en gebruikte 9 was

JOAN VAN TRITTBNHBIAf , gemeaneUjk TRITHEMIUSw

Hij had dezen bijnaam van een vlek digt bij Trier ,
«vraar hij in het jaar 14G2 ter wereld kwam. In het
^aar 1506 werd hij Abt van de Abdij van St. Jacob
ia de voorftad van fFurtsburg^ viwsi^r hij in het
jAar 151$ Dverledto is. Zijn hoofdwerk is het Boek
Catalogus \fcriptorUm Ecclefiastipptam , en nog twee |
jdecgelijke: Caiahgüs Uhifirium virorum Germani<e^
en de viris illufiribus Ordinis Benedictini LL. If^*
Maar van > zijne gefchiedkundige Werken , is de ChrO"
iMek van het Klooster Hirfcbaa .( Annaks ITtrfau-
gien/ès} het gewigtigfte. In twee andere Boeken be-
proefde bij te leeren,.hoe men zop geheim en veór
•vuldig fcbfijvei} kan,, dat niemand het lezen kan,
dan die 'er den fleutel .toe heeft. Het eerfte , Poly-
gfaphia Libri FlrmSr^et eene proeve., van, wel-
ke hij aan maximiliaan I aanbood; ;. maar in het
tweede, Stegi^mgraphia^ Libri FIJI voerde bij «ij-
le kunst verder ju^. ..Dewijl hi| in,4it..}aisitfte Boek
vele figuren \ van gee$ten en duivelen als fchrijflee*
keus ingevoegd bad, berchuldigde,eeQ Pi9rj!/c>if Goih

ge-

GESCHIEDENIS. iij

geleerden hem openlijk» dat bij een zwartekunftenaar V
was, waar tegen hij zich zdven en ook anderen- ^*
hem verdedigd hebben. Hij heeft ook verfcheidene/ Hoofdft.
Godgeleerde Schriften , Levensbefchrijvingen van Hei- na C. G.
ligen, en verhandelingen over het Monniken-leven J*"J^^^^*
nagelaten, doch die weinig gelezen worden. ■

Nog Raat ons een verdienfieUjk GeTchiedfchij^var albert
te melden, namergk albert of albrecht kranz,*"^"^
geborpn te Hamburg , die in het jaar 1490 der bei*
den Regten Doctor werd, en m zijne vaderftad in
het Kathedraal- KoUegie Lector der Theologie, en
Deken van het Domkapittel geweest is. Deze erkent
in verfcheidene plaatfen van zijne Schriften de ge^
weldige verbastering der Bisfchoppen van derzelvcr
eerde beftemming; hij berispt de levenswijze der we-
reldlijke Kanunniken met nadruk; hij geeft te kennen,
dat de buitenfporige magt der Paufen , ook in we-
reldlijke zaken, van later oorfprong is, én is ook
niet in zijn fchik met de bijgeloovige kerkgebaren
van zgnen tijd. Doch tevens geloofde hij niet, dat
zijne kundigheden en krachten genoegzaam waren,
t)tn hier in verbetering te maken; ook niet, dat de
tiïd daartoe reeds gekomen was. Zoo oordeelde
bij, toen kort voor zijn dood in 't jaar 1517 de
ecrfte fchok tot de Kerkhervorming reeds werkelgk

plaats had.

Met zeer veel vlijt en oordeel heeft kranz d^
Kerkelijke Gcfchiedenis der Hoofdkerken of Aarts?
bisdommen van het Noorden van Duitsch/and/bez
fchreven in zgn Werk, genaamd Metropolis^ van
het jaar 780 tot 1504- Maar ook de Burgerlijke ^n

O 3 Staat»

914 KERKELIfKlE

V Staatkundige Gefchi^enis van Sakfenland , bysonder

"^^^ van Neder •? Sakjhn in een byzonder Werk , Saxonia ,

Hoofdfl. ^^ ^ eerfte melding der Sakfen tot het jaar 1500,

na C. G. Nog eene Gefchiedenis der Wenden , welke hQ 9 den

{^f"ff2' naam der Wenden en Vandalen verwarrende, /^»-
•oc 15*/»

■ dalia genoemd heeft. Eindelijk is 'er van hem een

yaarboek der Noordfche Gefchiedenis (^Chronkon
J^gnorum ^quihnarium ^ Dania^ Suecia et Nor'^
fi/agia,^ Alle deze Werken zijn in eenen vrij goe^
den ftijl Qpgefteld.
j. ANNius Deze ijver om de oudfte bronnen der Gefchiede-
viTER. jiisfen naar te fporen , gaf ondertusfchen ten dezen

BIENSIS.

^ tijde aanleiding tot het plegen van een geleerd be-
drog, om namelijk (lukken te verdichten op naam
van aloude Schrgvers, door welke de T^'drekening
en Gefchiedkunde opgehelderd zouden worden, vao
hoedanig bedrog nog geen voorbeeld was^ hoe veel
Valfche oorkonden ook van tijd tot tijd verdicht ge-
tvorden waren, joannes annius (eigenlijk heette
hij NANNi) van Fiterba^ waar hij in het jaar 143a
geboren was, was, gelijk men gemeeiielijk geloofd,
de fmeder van dit bedrog. Hg was een Dominif
'kaanj en bekleedde in het jaar 1499 eenen aanzien-
lijken post aan het Pausfelijke Hof, Magister facri
Paflatiiy en was een veelfchrgver. Behalve aantee-
keningen over eenige Latijnfche Dichters , is onder
ttnderen zijn Boek de fUturis Christianorum triumphis
in Turcas ef Saracenos te Genna 1480. 4to gedrukt,
merkwaardig, in hetwelk hij een aantal plaatfen uit
de '^Openbaring van joannes op $^u{IAMS|£0 en het
Wkfch^ ï^tik toêpasjt.

GESCHIEDENIS. 215

Maar !n het jaar 149S gaf hij te Roma zijn be- v
nicht Werk uit: jintiqmtqtum variarum Folumina ^^'^
Xf^II in Folio ^ in hetwelk hy den Geleerden eene Hoofdft.
menigte brokftukken mededeelt vaa bbrosus , wiens na C. G.

Gefchiedenis voor den zondvloed begint, en tot om- l^!'!?^?*

^^ ' tot 15 J 7»

trent 1500 jaren vdór Christus geboorte gaat , van *

MANBTHO, MBTASTHENBS, MYRSZLUS , ARCHILO»

CHUS9 zekeren xenofon, fabius pictor, biarcus
OATO en meer anderen , doch reeds in het begin der
XVIde eeuw werd de echtheid dezer ftukken in twij-
fel getrokken, en in het jaar 1557 verklaarde een
Portugees, caspar varrbra, ze in een bijzonder
Boek voor verdicht en openbaar bedrog, waar in h^
door volgende Geleerden algemeen is toegeftemd,
hoewel fommigen, doch met eenen flechten uitflag,
deze< echtheid hebben zoeken te verdedigen; met
meer fchijnbaarheid hebben anderen annius ver-
fchoond , dat bij deze ftukken , reeds te voren door
anderen verdicht , zal gevonden , en al te ligtgdoovig
voor echt gehouden , en dus overgenomen zal hebben.

Onder de Muhammedanen ontmoet men in de Moham-
XlVde en XVde eeuwen ook een en ander Gefchied- ?f^^B:
fchrijver. De Mogoïfehe, Grootvizier padlallah , fehied-
ook ^RHOjA RASCHio en RACHiDODDiN geuocmd , fchrijverk
die in het jaar 1318 afgezet en kon daarna vermoord
is geworden,' Cchreef het eerst in de Perfifche taA
eene Gefchiedenis der MogoUen en Turken , uit wel«
ke de Khan abulgazi in de XVIIde eeuw zijne be*
langtgke Genealogifche Gefchiedenis der Tartaren
hoofdzakelijk ondeend heeft. **- arabscuah, of
AUAfED BRN ARABSCHAH, uit Damoskus^ die tot

O 4 bet

si6 K E R K E L g K E

V het jaar 1431 geleefd heeft, befchreef het leven van
•°^* den vermaarden TiivruRBEK , (of tamerlan ,) 35 ja.
Hoofdfl. fcii ^^ deszelfs dood, heel fierTgk in het jfrabiscA^
na C. G. alhoewel niet met volkomene naauwkeurigheid. H'g
tot 1517'^^^^^ overtrofifen door scHEaEPEDOiN ali, die te
■ Tezd in Perfie geboren was , en in het jaar 1446

overleden is. Qeze heeft , op bevel van eenen K/ein^-
£oon van timur, het leven van dezen veroveraar
volledig befchreven. — Men kan hier nog den ver-
maarden Perfifchen Gefchiedrchrijver mirrhond (of
mirrhavend ) bijvoegen , Schrijver van eene ^/g^'
tneene TVereldgefchkdenis ^ van het begin der wereld
tot het jaar 1471 , doch uit welke tot hiertoe enkel
uittrekfels voor de Pèrfiaanfche Gefchiedenis in het
licht verfchenen zijn.
Latijn- Déze en reeds voorgaande Oosterfche Schrijvers,
d^en^aars ^ in hunne moedertaal fchrijvende , befchaafden tevens
en Dich- dezelve. Zoo was het niet in het Westen over het
^^' algemeen ; de herleving der geleerdheid deed bet eerst
de zuiverheid der Latijnfche taal herleven , welke van
petrarca af tot erasmüs toe vele beoefenaars
vond, en onder dezen verfcheidenen , die zich naar
qiOERO vormden, en^ als Cic^rotiianen bekend zijn
geworden, wier voomaamde aanvoerder was bbm-
Bo, federt 15 13 Geheimfchrijver van Paus leo X,
naderhand Kardinaial, voornamelijk beroemd door
aijne Gefchiedenis van Finette en door zijne Brieven.
' Voor de Latynfche Dichtkunst was men zoodanig
ingenomen, dat peti^arca, die deze geestvervoe-
ring , voornamelijk in baJh , gaande maakte , omtrent
het midden der XlVde eeuw fchreef , dat thans plaats

hadji

GESCHIEDENIS. 117

bad 9 fietgene de Dichter zeide : „ Wij maken allen V
▼erzen , gdeerden. en ongelcerden." De meeste Let- ■??*
terkundigen, van welken wij in het voorgaande ge- HoofdfL
fproken hebben , waren tevens Latijnfche IMchters , na C. G.
bij welke nog gevoegd mag Worden joannes bap- ïorisi?!
Tl STA SPAONOLi , naar zijne vaderftad ook genoemd — ■
BAPTiSTA MANTUANUS, in het jaar 1513 Generaal
(^ Prior Generalis^ der Karmeliter-orde, overleden
te Mantua in het jaar 1516, doch welke echter ver
overtroffen werd door den reeds gemelden Kardinaal

BEMBUS of BEMBO en door SANNAZARIUS. DcZC

laatlle heette eigenlijk jakob van san nazario, eh
zag het levenslicht te Napels in het jaar 1458, ttt
is overleden in het jaar 1530. Zijn Leermeester
PONT ANUS raadde hem den naam van actius sin-
CBRUS aan te nemen. Na den Koning ferdinand
van Napels in eenige veldtogten gediend te hebben,
heefc hij zijne overige jaren grootendeels gefleten op
een Landgoed , hetwelk hem diens Konings zoon en
opvolger, PRBDBRiK, gefchonken had. Z^n ver*
Biaardfte gedicht is de partu virgints Libri Hl
of over de geboorte van christus , in hetwelk ech-
ter de vermenging der Heidenfche Fabelkunde met
de Christelijke Godsdienstbegrippen eene flootende
werking doet. Zijne Ecloga en Elegien bevatten
fchoone plaatfen. Zijne drie Boeken van Punisch*
ten bevatten onder anderen zijn Lofdicht op de ftad'
Penetie , hetwelk zoo rijkelijk beloond werd , en ver*
fcheidene bijtende Puntdichten op de Paufen van z^
nen tijd en derzelver Neeven.
De Italiaanfche Geleerden w;HPen de eerde , die Ttallata-

Q 5 zich

ftiS KERKELIJKE

V zich toeleiden op de .verbetering hunner mc^edertari

•^^* en het gebruik derzelve kx de Dichtkunst; de vopr-

HoofdfL naamftea onder hen, aan welke die taaj hare yerbete*

m C. Gé ring verfchuldtgd is, waren dante en de needs meer-

j^J^^] nullen gewaagde petrarca. dantr (eigenlijk i>u.

- rante) alighieri was in het jaar 1265. te jFVo*

^^^ . rence geboren. Hij was lid van den Raad , of een
Dichters.^ ^ . -^ ^

hadtte. der Priori in zijne vaderfhd, maar bij de burger-
verdeeldheden in dezelve , had de tegenpartij de over*
hand 9 zoodat dante met alle zijne aanhangers uit
dezelve verbannen werd. Sedert zworf hij elders
rond, en zal zich in het jaar 1308 in Meisfen be-
vonden, en het grafTchrift gemaakt hebben op den
vermoorden Markgraaf diezman, hetwelk nog: te
Leipzig ui de Pauliner- of Univerfitdts-kerk te sten
is. Zekerder is het, dat hij om dezen tijd aan het
Hof van hendrir Vu geweest is , en niet zonder
hoop, om door denzelven in zijne vaderfliad terug-
gebragt te worden , doch welke hoop door 's Keizei^
dood in het jaar 1313 verijdeld werd. Zijne laatfle
verbli^plaats was Ferana ^ alwaar hij in het jaar
1321 overleden is. /

DANTE wordt aangemerkt als de Vader der 7/4-
Jiaanfcbe Dichtkunst , waartoe voornamelijk zijn zoo
beroemd als zonderling gedicht aanleiding heeft ge<
gevep, hetwelk hij Het Goddelijk Têneeljpel (Ia
diyina Commedia ) genoemd heeft , gelijk men h^m
zelven d^u eerna^m van Goddelijk heeft toegekend.
Dit gedicht behoort tot geene van de gewone fbor-
'ten van Dichtftukken , bij verhief zich in hetzelve
boVen alle, bovendien toen nog te weinig bekende

geschiedenis: si^

theorien en regelen van Dichtkunst, en vierde aan V
ViS^ vernuft den ruimen teugel tot in het wonderba- ^^^
jce 9 doch zoo dat hij zijne menigvuldige gebreken Hoofdd,
met nog grooter fchoonheden bedekte • waarom ook J^ C- ^^

^ . ' . «..f . 1 Taario73.

fommigen met ten onregte eene vergehjkmg gemaakt ^f^^ \%ii.
hebben tusTchen hem en den vermaarden Engelfchen ■■
Dichter shakespbare. Hij verdichtte dus een ge-
xigt, hetwelk hij zou gehad hebben van de hel^
van het vagevuur en van den hemel. Merkwaardig
is het, dat hij in de hel verfcheidene Paufen aan-
treft , C0£L£STINUS V, NICOLAUS III, KLEMENS

V, en voornamelijk bonifacius VIU, dien hij, als

den Forst der niefswe Parizeen , zwart genoeg afTchil*

dert. Zoo gunflig werd dit gedicht bij de Italiam

nen ontx^angen, dat hunne eerfte geleerden 'er al

fpoedig Commentarien over fchreven, zelfs weid *er

ia het jaar 1373 te Florence^ en twee jaren daarna

te Bologna een openbaar Leeraarsambt ingefteld, om

dit gedicht van dante te verklaren en uit te leggen*

Zeldzaam mag het geacht worden , dat de Paufèn en

Kettermeesters zoo zachtzinnig over dit Dichtftnk

gedacht hebben , maar naderhand heeft men 'er Eet*?

terij genoeg in gevonden , te meer toen dante iq

een and^ gefchrift: de Monarchiaj zvja gevoelen

ten aanzien der Paufen als Leeraar van het geesto*

lijk regt gezegd had. De vermaarde Regtsgdeerde

BARTOLus verklaarde het reeds in dantes eeuw

voor Ketterij, dat hij in dit gefchrift beweerd had^

dat het Ryk niet afhing van de Kerk , en dat de

Paus den Keizer niet te bevelen had. .Om deze re*

denpn hebb^ morway en andere Proteftanten den

Dich-

»3o KERKELIJRE

V Dichter dantb onder de getuigen der waarheid ge-

BOCK plaatst, maar bellarmin met andere Roomschge*

Hoofdft. zinden hebben hem daarmede zoeken te verfcboonen,

na C. G. dat men hem , als zijnde een* GibelKn en Dichter

^"^1517. ''^^ ^^" ^" ^°^^^ "'^^ ^ ^^8 moest toerekenen.
■■ PBTRARCA9 dien wij als een* der eerde herfiellers.

der letterkundige geleerdheid reeds hebben leeren ken-
nen, is ook een geliefde Dichter van zijne natie, wiens
gedichten, onder den naam van Rime^ Canzoni e
Sonnetti voornamelijk zijne laura beroemd gemaakt
hebben.
Franfcbe Terwijl de Italiaanfche Dichtkunst dus bloeide, be-
DichtCTs. gQn de Provencaalfche ^ haar oude voorbeeld, te
raux^ verwelken. Te TouJcufe was zij, onder de befcber- ;
ming der Graven aldaar voornamelijk beoefend. |
Thans , onder de regering des Konings , vereenlgden \
zich zeven aanzienelijke Burgers aldaar tot een ge-
nootfchap, hetwelk zij het vrolijk genoot fckap der
zsven Dichters (^la gaie Sociiti des ftpt Trouba^
dours^ noemden, en hetwelk een gouden violiertje
tot eenen prijs aanbood , aan den maker van het
beste vers ter eere van God, de Heilige Maagd, of
van eenen anderen Heiligen. Deze prijs werd in
het jaar 1324 dadelijk toegekend aan arnaud vioaEt
van Castelnaudari ^ die men te gelijk tot Doctor der
Poêzy (eigenlyk der vrolijke wetenfchap, en la gaia
fcsence ) benoemde. Kort daarna beval de ftadsover«
beid, dat zulk een prijs jaarlijks op kosten der flad
sou uitgedeeld worden. Ook kreeg het Genootfchap
zijne wetten. Heetten der liefde genoemd, gelijk bet
Genootfchap zelve den naam kreeg van IJefdefpel

X'

L

GE S CHïIEDENIS. tftt

«

(^k' ^eu d*amour,) In het jaar 1356 vermeerderde V
men geinelden prijs nog met eene veldroos en gouds* ^^^
bloem van zilver. Eene Juffer te Tculou/è ^ cle* n^Qf^f^
Af ENC£ VAN isAURE , maakte tegen liet einde der na C. Qé
XVde eeuw , in liaren uiterften wil , eene fomme I^J^ J 5^^
gelds, uit welke de kosten dezer drie prijzen goed*
gemaakt konden worden. Uit dankbaarheid Jiet de
Overheid voor haar een ftandbeeld van wit marmer
xnakeiv, hetwelk in de vergaderplaats van het geiloot^
ichap geplaatst, en op den dag der prijsuitdeeKog
met bloemen. gekroond werd. Het genootfchap noem*>
de zich een! tijd lang Ie College de Rhetarigue^ zoo
dat het ook deze kunst in zijne beoefening infloQt*
Maar naderhand is het onder den naam Jeux- Flo'^
raux veel beroemder geworden , en tot op onze tij-
den, als het oudfte geleerde genootfchap van dezen
aard, gebleven. Doch eerst in het jaar i5p4 werd
)iet door den Kom'ngplegtig bekrachtigd; en de drie
Bloemen werden nog met een' gouden Amarantb ver-
.meerderd ; terw§l bet getal der leden , (^Acadimicims)
op 36, en eiodelijk'op 40 werd vastgefteld.

Maar deze fchikkingen konden bet verval der oude
JProyencaalfche EXchtkunst niet beletten. Doordien
het zuiden van .Franiryk ssi^cel onder de heerfchap*
jHJ der Koningen van Frankryk kwam, werd dt
Taal der Proyencakn of Troubadours door den Noor«
del^ken . Ftanfchen tongval verdrongen ; en door de
opgevolgde oorlogen verviel de natie in eene foort
van verwildering. Men vond rijmelaars en verzen-
makers genoeg onder de Franfchen, maar de ware
Dichtgeest openbaarde zich niet of naauweügks. De

Ge-

«IS K E R K E L IJ K E

V Gercbiedfchrijver frojssard , die zelve , alhoewel Iif
^^^ een geestelijke was , verfcheiden gedichten ter eeï-e der
Hoofdft. jufferfchap en der liefde gedicht heeft » verzamelde ook
QaC. G. andere,, welk wsNCESLAWvan Luxemburg ^ Henog
|^j"^^5' van Brabandy wiens Geheunfchrijver hij was, ge-
dicht heeft. De Roman de la Rofe^ die eenlge
eeuwen lang zoo geliefd was, bragt dit foort van
fchriften in opgang. Maar dewijl deze zfoogenoem-
de Dichters . zich. meermalen met de Geestelijkheid
Termaakten , verwekten z^ eene vervolging der Ketter-
meesters tegen zich. Waarfchijnlijk om zich aan de»
zen te wreeken, vermaakte joannes van merun
( geineenlijk clopinbl genoemd ) één van de opftel*
Iers van dezen Roman , aan de Kerk der Dominika*
nen te Parys^ waar hij begraven wilde worden , in
zijn Testament een zwaar koffer; doch hetwelk hun
niet ter hand gefield moest worden, voor dat deze
Monniken de zidmisfen voor hem gedaan hadden.
Zij hielden ook werkelijk plegtlge lijkdienflen voot
hem , en begroeven hem onder een prachtig graftee-
ken. Maar toen zij den gewaandexi fchat openden ^
vonden zij niets dan leljen , op welke wis- en reken-
kundige figuren geteekend waren. De Dominikanen^
zich dus bedrogen ziende , groeven den Dichter we-
der op; en zouden hem onbegraven gehten hebben,
als het Parlement niet bevolen had, dat hij m hun
Klooster een graf hebben moest (*). Ten zelfden
tijde, in de tweede helft der XlVde eeuw, muntte

ou-

(^) Hifioire de France^par VELLt , continuU paf'^is^

LARET r. XL p, 130, 137. *

C E S C HIEDËNIS. A9S

otidér ée^Frtöféhen uk in gedichten en in beifch^ving V

• • • »

der géfchiedente, éenè Itaüaanfche Juffer, christia* ■^'J*
NA DE pizzaNo ; maar die de Fi^anfchen tot hunne HoofdlL
natie rékèhe» j'- cfeder den naam de pisan, omdat tï» C. <5.
haar vader ^aar^al vroeg m,tx FrMkrjk had gebragt , J^^jj^^^
waar zij kort na het'jaar-1411! fchynt geftorveri tè
eijn; Zij' bezat ook Griefcfehe en Latijnfche Taaln
kunde.- - -- * . .

Ook de -XVdé eeuw kon onder eene menigte r^^
mende .FranfchenV naauwélijks tWee of drie Dichtere
tellen, die -zich iets boven het xniddclmatige ver*
hieven.

*>•*••

Dus ftondèn-de Franfchen niet alleen achter tij dé Engel*
Itijianen\ öiaSr ook bij de Engetfchen , die ttn min* ^- 1..^-.
ften in GALPRtED, (of gotpried) CHiAircraiV'^cn chaücee.
vader van alle hunne IMchters en den eerllen groo«
ten verbetera^ van hunne taal hadden. Hij was id
het }aar 1328, waarfehijnlijk te Londen geboren.
Reeds in zijn agttiende jaar fchreef hij als ftudent op
de 'UniverGteit te Cambridge het Gtregtshof der Lief*
dej (^the Court ofLove.^ H^ was in dienst en te-
verts in gunst b§ dén Hertog van Lankaster. In
dezen tgd fchreef hij z5n Huïs des Roems^ (^the
Houfe of Fame^^ tot lof van hetwelk niets grooters
gezegd ¥an Wórden , dan dat pope daaraan het voor*
beeld van- zijnen Tempel der Eere genomen heeft*
Hier tóe behoort ook het uitgebreidfte van zijne
werken TRoiLüs en chrtseis, een HcldendicKt;
Toen nadéffiaittd wiclep door de Geestelijkheid ver-
ketterd vrttA , ai de Hertog van Lankaster ótnztV
ven zocht te befcbermen, wendde zich chaucbh

ook

fti^ KERKELIfK^

V ook op deze zijde ; en vertaalde den bovengondded
ioKR Roman de la Rofe , waarin de Monniken aiet vsh
fioofdll. fchoond werden. In zijn Verhaal van den Akker*
na C. G. fnan , in zijnen jan upland , en in . andere gedici>
«0^15^7' ^^^» tuchtigde hij de luije Ordesleden , de onwetóo-
■ ■ de Priesters 9 en de trotfche Geestelijke Rigteis, met

byteade fcherpte; alhoewel hg anders het wmdigss
deel der Geesteiykheid allen eerbied bewees ; ep ook
in geen één geloqfsftuk van de, Roomfche Kerk 7^*
week. In het jaar 1377 kwam de minderjarige Ko-
ning RicHARD U op den. troon 9 en de Hertog m
Lankaster had eemnaal de regering in handen* E^en^
wel zag CHAUCBR, wien de Hertog voortging ^ te
begunftigen , zich genoodzaakt y wegens zifoe fchviii*
eifcbers , zich in de befcherming des Konings te t>^
geven ; en niet lang daarna trof hem nog grooter ge*
vaar. De Hertog werd bij den Koning verdacht eo
bij de Natie gehaat, omdat hij en zIjhq vrienden on-
der de Grooten , door het onderfteunen van vncu^i
woedende onrusten onder het genoeen veroorzaakten.
CHAUC£R, hoe zeer van eenen zoo magtigeii beguo*
fiiger beroofd 9 zocht nogtans in het jaar 1381 "bbai
veel vuur de onderneming van den Lord Major van
Londen y joan camberton, die deze flad flaar
wicLEFS grondbeginfelen wilde hervormen, te bevor-
deren. De Koning gaf daarom bevel, om iiem ge*
vangen te nemen, maar bij ' ontvlugtte nog big tijds
in vreemde landen. Gebrek aan beftaan dwong bem 9
heimelijk in zgn vaderland terug te heeren } waar bg
echter ontdekt , in . de gevangenis geworpen 9 ^^

op zekere ontdekkingen., die m^n van hem -geror^^^

liad,

^

6 E S fc tt i Ë D E N I S. ^ii

liad, weder ontflagen werd. Deze rampen brag- V
ten hem tot het befluit , om zich iö eenzaamheid te '^^^
Woodfhck te begeven. De Hertog kwam wel weder Hoofdft.
in algemeen aanzien en werd zelfs door zijn tweede oa C. (?#
huwelijk, een zwager van chaücer; en, zijn zoon J^^^J^^r
beklom den troon, onder den naam vim hendriil • ■■
IV, maar chauceh mengde zich niet meer in bezig-
heden, en overleed in het Jaar 1400. Hoe voortref-

iijk een vernuft en Dichtgeest hem eigen zij in zijne

*

werken , mag daar uit blijken , dat drie der voor-

naamfte Dichters, spencer, dryöen en pope iti

de laatlle tijden zijne Dithtwerken navolging erl her«

haling waardig geoordeeld hebben.

In de Xllde en XlUde eeuw was de Dichtkunst Düitfehd

in Duitschland door de zoogenoemde Minnezangers , ^®^^'*^^*

zaog«rs*

onder begunttiging van fommige Grooten, niet ^on**
der goed gevolg, beoefend, maar in de XlVde en
XVde ging zij bijna geheel tot niet ; eeti ïiieuw foort
van Dichters, hetwelk in de Xlllde eeuw opkwam,
en met den naam van Meesterzangen bekend werd ^
deed echter nog eenige hoewel zwakke pogingeA
ten Voordeele der Dichtkunst.

]n het eerst noemde men alleen diegetien Meest ef'^
zangef^Sj die In leenen Poetifchen Kiamp de overwiii-
ning behaald hadden. Zulk eeti Kamp werd in het
jaar iao6 aan het Hof des Landgraven Van Thurin*
gen gehouden op het Slot Warfburg^ tusfchen viel?
Edellieden en twee Burgers uit Eifenach^ bekend
met den naam van di Krijg van tVartburg. In het
vervolg , als de Duitfche Vorsten en Edellieden meer
werks maakten Van krijg- jagt*» en toutnoifpelen ^ en

XV. D£fiu P diiiik-

dié K £ R K E L 9 R Ë

V drinkgelagen , dan vanf gedicbten en gezangen , en &
^^^ Geestelijkheid zich enkel vermadcte met Latijn fcbrg*
Hoofdft. ^c^ ^n disputeren, hield zich dè Dkhtkiaist aDees
na C. G. in den burgerfland ftaande* Men had van onds af
tot'^isiT. "* DuhschJand veel op met volksliedjes, zoo ver-
p vingen de Meesterzangen insgelijks . een^ermate de

plaats der oude Barden^ en gaven ook honne lie-
deren den naam Bar , in welke zij God en de Hei-
ligen, bijbelfche gefcbiedenisfenf en leeringen bezoih
gen , maat ook tooneelen uit het dagelijkfcbe leven ,
fabelen, grappige invallen enz. Deze Zangers wa-
ren meest ambachtslieden in de fbeden Ments , NetA-
renburg en Straatsburg. h£ni>rik praüenlob,
Doktor der Godgeleerdheid te Ments^ één der eer-
ften ouder de twaalf Meesterzangers , overleed eerst
in het jaar 1317. Hij heeft zyneH naam naar de oq-
tallljke Lofdichten welke bij op de fcboooe kuflne
gemaakt heeft, waarom hem ook de vrouwen te
Ments in de Domikerk onder luide rouwklagten ten
grave gedragen en zoo veel wgn over zyn graf ge-
ftort hebben, dat 'er de Kerk van ftroomde (*)•

De beroemdfte onder deze Meesterzangers is de
fchoenmaker van Neurenberg hans sachs, die in
het jaar 1494 ter wereld kwam , en in bet jaar 1576
geftorven is, meer dan 6,ock> groote en kleine Ge-
dichten nalatende. Van zijnen dichterlijken aanl%
getuigt zgn Lied: fFarüm betrubst du dich^ fnij»
herz , hetwelk nog in DuUschlaud gezongen wordt*

Ook heeft deze man door zijne liederen bij de mio'

d«-

. (*) ALB. VAN STRAATSBURG Chr(m. od h. a.

/

\

GESCHIEDENIS* ÈtT

dem VolkdUasÊ iuet weinig tot de Henrorming V

toegcbragt^ ^

Tegen bet dtode der XVde eeuw wakkerde ook Hoofd il»

de ijver ^mn, om de Duitfché landstaal te befeha*»» C.G.

Tfldr 107^4
ven^ men Vertaalde verfcheidene Werken der oude^l^^ ^J^Z

Grieken en Romeinen in dezelve. Ook kwamen *er ■

Bijbelvertalingen te voorfchijn. Maar ook onderna- ^^^^

men koene vernuften zedenrigters van hunne eeuw Duitfcht

te worden. Het beruchte Gedicht Reijnke de Vbt ^ taaU

hetwelk te Lubek uitgekomen is in het jaar ,1498 4to ,

so hetwelk uit het Italiaansch en Ftansch vertaald

i nagevolgd is door hbndrik Van alkmaar 9 Hof«

meester aan het Hof van den Hertog yan Lotharin-

pi^ behoort hier toe, als een ongemeen vrijmoe*

ig Hekelfchrift op de buitenrporigheden dier eeuw »

onder welke die der Geestelijkheid niet verfcfaoond

worden. Een echt Duitsch oorfpronkelijk Werk is

lEBASTiAANS BRANl>s , cett Regtsgeleerdcn , en Kan*

blier té Straatsburg^ waar hij in het jaar 1520 over*

ked , Narren f chip i of het nieuwe f chip van Nafra-

gonta , waar in hij op eene befcheidene wijze 9 en met

Teel menfchenkennis , in CXm Hoofdftukken boert

met de menigvuldige dwaasheden van zijnen tijd«

Over dit gedicht hield jan oaller van keizers^

BuRO, uit Schaf haufen^ Doktor der Godgeleerdhdd

m Prediker te Siraauburg in het jaar 1498 Predi«

htien, die in het jaar 1574 te Bazxl met den tijtet

van Wereldfpiegel gedrukt zijn. Isl dezelve verw

ithoont OALLER geenen ftand , en toont zich inzon*

derheid eenen vijand der Monniken; zijne voorbeel'

den z^^ dikw'^s grappig, maar aan d» trouw vaut

P % zjj*

&28 K£ R K E L IJ E E

V

V xijne #:hildering der zeden valt niet te t\«rtJfe1eiT;

■*^** De Scholastieke Wijsgeerte , die zich in d«j duister'

Hoofdd. ^ ^^ haarkbverijen buide » en ten koste van we«

naC. G. zenlljke wetenfchap in befpiegeUngen verloor, vm

c^^iSir! ^P ^^^ ^^^^ "^^^ beftand tegen het licht , hctwrelfc

■ !■ de beoefening van wetenfchappen en geleerdheid op

VerTolg nieuw beftraalde.

van de

School- In het begin der XlVde eeuw leefde nog één der

fche\^f;ij5* voomaamfte Scholastiekefr ^ een hoofd van cene bij-
* ^ ' zondere gezindte , en de hoogde meester in donker-
heid , J04NNES DUNS scoTus ; één zijner voomaam-
fte leerlingen was faans mairon ^ {de Maijronia tn
Digna^ naar zijne vaderftad Digne in Provence)
een Franciskaner te Parysj die daar in het jaar 132}
op bevel van Paus joannes XXU de waardigheid
van Doctor in de Godgeleerdheid oniving; zijn roem
was zoo groot, dat men. hem den eernaam gaf nn
Doctor illuminatus et adutus , als ook Magister ah
firactionumM Hi} heeft , behalve Commentaiien over
ARisTOTELES en andere Werken ook gefcbreven: dt
Form^itatibus i de primo Principithy en de Univm-'
tione entis^ öij verwerpt in zijne Schriften het be-
wijs van AN^LMUS voor het beftaan vaa Ged, ta
ontkent zel& de mogelpiheid van een bewijs a priori
voor dat be(b\an enz.
HERViEUff Ten zelfdep tijde verkreeg HERViEüS- natal»
NATALB. ^ vvaarfchijnlijk herve NoëL> een Dominikaan e»
Leera^ der Godgeleerdheid te Parys ; en eindelipt
Generaal van zijne Orde, die in het jaar 132J
jdvérleed, geen* geringen roeip. Onder zijne Scbrif*
ten zya; Quodlibeta tnimra XXIV ^ QuaMbei^

tas*

N

GES C» IE D E NIS. 1.9

majüra IV ^ Tractatm VÏII^ de- beatüudim^ de V
verba ^ de aternitme mundi^ de materia coeli, de *^^
reJatiünibus , de pluraUtate^ fórmarum , de virtuti* fjpofdft,
hus^ de'frtotu ifhgeli^ en een onderuoek de^r vraag :.o^ C. G.
Utrum Èteum 'esfe^ potfit demonflrdthe probarï w>|^^J^^^*
caufaKtatk -efficiëntie? en meer andere. HQ ve-f«> '- - ^- "^
ëedigde met <len Hea.. thomas de mogelijkheid vari
eené eeuwige ' wcaM. ' -

Met wIllem'de st-poürcain, of burandus st. pouh-
BE 'saNCto PGRCIANO, vaogt -böt ^^^'iïfe tifdpêrk'^^^^ ^^

' ° -^ ^'^ .DURAN-

der -SchpolfGhe God^leerdheid — biet' der Wijsbé- dus de
geetté — aan. Hij was een Dominikanèr Monnik , sancto
iri Het jaar 1306 werd hi) Bi^chop ttMeaux^ ^^^no,
waar hij in 1333 geftorven ^s. Wegens zijne vaar-
digheid in het oplosfen van vragen en ^ tegenwerpin*
gen , noemde mea- hem Doctor refoimisfimus. Hï})
behandelt eveii zoö l^ifsvlnnige vrii^n, als zijae
voorgangers, maar zijne Wijze van behandeling is
toch tneer duidelijk. .

wtLLSM occAM (öf ocham) Hsar hct dorp O^-willem
camin hetBngeïsch Landfchap 5«^frf// dtis genoemd, ^^cam of

OCrtlAM.

was een leerling van den veirmaarden duns scötüs,
maar week vaa denzelven zoo 'ver af, dat hi} de
bi)na te dndergegane partij der Nominalisten weder.~
herftdde, die daarom ook nïiar hem Occamisten ge-
noemd wbrdöö. De haat van dézen met de Scotis*
ten' tVL Realisten ging fomtijds zóo Vèr, dat die wel
eens tot Woedige twisten uitbrak, öccam trad in •
de orde dér Ftanciik^neti ^ en leerde ïn het begin »
der XlVde eeuw de 'Wijsgeerte en Godgeleerdheid te
farys. b de tomimalige tasten van Koning pi up

P 3 den

as* K £ R K £ L 9 K E

V den Schoonen met Paus bonifacius VID , .verdedig*
^y^ de hij 'sKonings zaak in een bijzooder j;e(cbrift«|
HoofdH. Vervolgens, Provinciaal van zyne orde in Engeland
na Cf G. gev^orden, bragt hij niet weinig toe^ dat op eeoe
1^1517. vergadering zijner Orde te Perugia in het jaar 132^
tegen het gevoelen van Paus joannbs XXJd eenpa-
rig werd vastgefteld» dat het geene Ketterij was, te
beweeren, dat christus en de. Apostelen niets ei-
gens bezeten badden. Deze -ker droeg hij overal
voor 9 tot dat de Paus hcsn , op firaffe van den Ban,
het Itilzw^en opleide. Na het jaar 1328 ftreed hg
weder moedig voor den. Keizer, lo&ewvk van Be/je»
ren in gefchrifteu tegen den Paus. Deswegens in
den Paufdgken Ban gedaan , begaf hij zich* naar den
gemelden Keizer , die insgelijks in den Ban was , te-
gen wien hq gelegd zal hebb^ : ^ Veide&g gij mg
met het zwaard, en ik. zal u met het woord ver-
dedigen/' Hij overleed ^ volgens het-geme^ gevoe^
len in het jaar 1343 of 1347, doch volgens aiide^
ren in, het jaar 1350 te ^apw^ nadat hij, zoo als
men zegt, doch zonder genoegzame zekerheid, op
betuiging van b^FOUw en leedwezen ^ van den Ban
(Mithéven wa$« ogcam heeft veel gefchreven over
Wljsgeerige en Godgeleerde onderwerpen , {naar ook
ved over het gezag der Paufen in wereldl^ke za-
ken , waar omtrent hij zeer vr^moedig fcbrijft, es
die gewaande magt , rondborstig ontkent ; terwijl
de ijverige aanhangers der Paufen weinig tot zip^
ontfchuldiging weten te zeggen ; maar zijne vereer-
ders noemden hem den eenigen Ireeraar in zijne
foort, (^Doctor fingukri$^ en den e^rwaar^gen

GESCHIEDENIS. 931

Siichiér (^FeneraUUs inceptor.^ Onder zgne Wijs- V
geerige leerfteUingen z$n ook de vo^nde : Hij om- '^
kent , dat Gods eenheid uit de Uoote Rede kan be- Hoofdft.
wezen worden, even min gelooft hg, dat men Gods ^^ C- G.
aanwezoi daaniit bewijzen kan, ten minflen met^^,^^^
volgens d& gimden van aristoteles enz. ' -

Na oceAM vindt men onder de Schoollche Leeia*''wALTBE&
ren niemand van gdyken geest, die het hoofd en"^.»'-^^**®'
de aanvoerder van eene geandte geworden is, maar \xy.
flechts een en ander, die in deze óf gene bijzon-
dere (lukken zi^ eigene meening volgde. Onder
deze behoort walther burleigh óf burley , een
EngeUchmanj geboren in het jaar 1275. Hg had
insgelijks duns scotus tot zijn' lesmeester gehad,
maar verliet deszdfs zamenftd en verdedigde mee
occAM de NominaHsten, Men .geeft hem, zeker
vreemd voor eenen Schoollchen Leeraar, den tgtd:'
van den duideHjkm en klaren Leeniar ( Doctor pJa*
nus et pfr/pieuus^'y

jDHAN BURIDJK9 is echter meer booemd; déze johah
was een leerling van occam, geboortig tiit Bethune jn »"*»«•
jlrtoisy hij was in het jaar 1327 Rector derHooge^
- School te P/jryj.BüRTOANS-iSz^/ is toteenfpreekwoord
in de *Wijsgeerige Gefchiedenis geworden; zonder
dat men bepaalddijk zeegen kan, in welke gedaante
of met wdk oogmerk hij dit voorbeeld voorgefleld zal ^
hebben. Een hongerige ezel, zal lig gezegd heb-
ben , tusfehen twee fchepds haver van volmaakt ge-
lijk voorkomen, zou van honger moeten -fterven,
omdat hij , geene' de minfte beweegredenen hebben-
de, om het ééne boven het andere te kiezen, onbe-

P 4 we»

aja K E R K E L IJ K E

V wegelijk en befluiteloos zou blijven. Dit . zoo èene;
*^^* fpottendc toefpeling zgn op het gevoelen der genen,
Hoofdft. ^ï^ ^^1 ^^ ^^ menfcben , maar niet aan de dieroi
na C. G. de vrijheid toekenden , om bij volkomene gelijke be-
tot 1517! weegredenen tusfchen twee voorwerpen willekeurig
■ eene keuze te doen. Zeker is het, dat hij over de

vrijheid van den wil fcherpzinnig in zijne Schriften

gehandeld heeft.
iiARsiLi« Even geUjk marsilius van inghbn, dien men
"^ ^-ü ook voor eenen leerling van occam houdt, en die

INGHfiN» I n -n .

in het jaar 1380 eerde Rector der Uni vermeit te
Heidelberg is geweest j waar hg in het jaar 1396 ge-
ftorven is.
PETRUS In de volgende XVde eeuw komen nog onder de
o'AiLLy. Schoolfche Leeraren voor pieter d'ailly, gebo-
ren in he^ jaar 1350, door Paus joannes XXII in
he^t jaar 14 11 Kardinaal gemaakt, en door denzel-
ven als zyn Legaat in Duitschland gezonden, at
waar hij in het volgende jaar de Kerkvergadering'
van Konftans bijwoonde. Men* h^t hem , wegens
zijne menigvuldige werkzaamheid . en gefchriften,
Frankryks adelaar^ en den onvermoeiden hamer Aer
Ketters genoemd.. Hg was een man van levendigen
naarfporingsgeest , van matige geleerdheid, ved 9^^^
voor dai godsdienst; wel geheel verkleefd aan het
Aelfel van zijne Kerk, maar tevens rondborstig in
zijne wenfchen en voorflagen tot verbetering van bet
Paufclijke Hof, de Geestelijkheid en de geftetóheid
der Kerk. Met de Schoolfche Wijsbegeerte verbond
bij ook de Mijstiker^, Eenezgner hopfdzwakheden,

liocb teven$ een algemeen gebrek van zgne eeu(^»

waa

\

GESCHIEDENIS. 533

•

was zijne liefde tot de Stanenwigcbelar§. Men zegt,
dat hij beweerd heeft, dat men zoo wd den zond*
vloed 9 als den geboortedag van Christus , en Hoofdft.
deszelfs wonderwerken uit de ftarren had kunnen ^ C. G.
voorzeggen. — Als Wijsgeer was hij één der eer- \^^ ,^J
ften , die de Godgeleerdheid van de Wijsbegeerte af- — —
zonderde. Onder zijne gevoelens is, dat Gods wil
geene oorzaak heeft, omdat in God willen en den-
ken één is. De bewezen uit de Rede voor het bè-
ftaan van God hield hij enkel voor waai'fchijnUjk.
Het bewijs van aristoteles uit de beweging is,
naar zijne meening, onvoldoende, omdat het niet
uitgemaakt is, dat 'er geen oneindige voortgang van
oorzaken mogelijk is, en dewijl ook de oorzaken in
den cirkel voortgaan kunnen ; het bewijs uit een eer^
Ile begin van alle dingen verweF{>t hij , omdat men
zulk een begin niet zou kunnen bewijzen, en omdat
het gevolg: watontftaan is, is ontdaan door iet an-
ders, niet klaar genoeg zal zijn.

RAYMUND VAN SABUNDE , OOk SBBEIDE , SANT- RAYMUND

SBBEiOE en SBBIN genoemd , een Spanjaard , die ^^''v?^-
omtrent het jaar 1436 als Doctor der Wijsbegeerte
de Geneeskunde en de Godgeleerdheid te TouJoufe
geleerd heeft, fchreef een Boek: JJber creaturarum^
five natura , hetwelk men gemeenelijk , zijne natuur»
Ujke Godgeleerdheid noemt, waarin hij beweert,
dat al ^e leerftukken van het Christendom uit de
Rede bewijsbaar %\]w , hetwelk hij ook van alle , op
zgne wgze aantoont, even zoo gemakkelijk, als fom-
mige . Wijsgceren in onzen tijd het gemakkelijk ge-
vonden hebben , . te bewijzen , dat de onderfcheidende

P 5 leer-

/

ts4 KERKEL^KE

y leer(iukken van het Christendom ftrijdig zouden si^
■^« net de Rede.
Hoofdd. 2^0 h^f^ ^^° Engetfche Cisteroienfer Monnik ,
na C. G. RicHARD suissET de wis« en natuutkvndige waar«
tot^isir! ^^^ gebruikt tot ophddering en uitbreiding der
■ toemnalige Wijsbegeerte^ in zijn Boek, Calculator

RicHARD «enoemd » naar welken tijtel men aan hem zd?e& den

SUI85ET* o ^ •' •

naam Cakulator gegeven heeft. \

iK)MiNi- > DOMiNicus uit Vloand^rmi een Dominiiaan^ die
CU8 uk ju j|g(. J3j„. j^^^ 2}3 i^eeraar in de Wijsbegeerte en

len. CSodgeteerdheid te Bohgna geftorven is, heeft ia
zijnen Commentarim over de Bovennatuurknnde van
ARISTOTELSS^ Wel fcherpxinnigheid genoeg getoond ,
maar was tevens een blind vereerder van den Heil,

T.HOMAS.

GABRiEL GABRiEL BIEL , met wien men doorgaans het der*
iiEL. de Tijdperk der Scholastieken befluit, was te Spiert
geboren , en onderwees van het jaar 1484 af op de
Univerfiteit te Tubingen de Wijsbegeerte en Gcx^e^
leerdheid , en begaf zich eindeli^ onder de broede-
ren des gezelligen levens, of Caputiani^ en ftierf
in bet jaar 1495. Hy bewandelde over het geheel
den weg der Scholastieken^ en heeft ab Nomnalist^
een uittrekfel uit occams verklaring van het Hand-
boek van LOMBARD , onder den titel van Colketorium
nagelaten, evenwel heeft hij meer gematigdheid en
befcheidenheid. in vragen en haarkloverijen in acht
genomen, dan anderen van zgne tijdgenooten. Ook
heeft hij vele vrgmoedige oordeelen over de gebre*
ken dier Kerk gevoeld, tot welke h^ behoorde.
Verbete. Maar reeds eenigen tijd vó(k hem had aach eene

V

GE S C H I £ D £ N I S. 335

gewilde ipieraiidering in de beoefening der "M^A»-
geerte beginnen te openbaren^ welke ^n de Schcxdi^
fche Wijsbegeerte den onde^ang dreigde. Toe bier {foofdIL
toe had AkiSTOl'ELfis bg de Sdioolfdie W^sgeeicn na C. O*
de hee]fcfaapp9 gevoerd 9 ronder dat z$ hem v^l^lci^
kendaiofveillonden. Door de beoefening jder Grieh- ' '■
fche taal -was men thans in ftaar, de fcfarifien van ^.^^
dezen Wijsgeet in bet óoifptonkelqke te lezen , aea geene»
gaf van hem betere Latgnfche ' vertalingen , en daasr
men zkh verbedd had, dat zijn Wijsbegeerte alleen
in eene ' Dispnteerkunst- 4)éflo&d , kreeg men thans
hooger .denkbeeld van dezdv^ ^n van derzdver toe^
pasfing op kimften en wetenfehappen. De aüeen^
héerfching van ARiSTOTBLES kreeg een geweldigen
ftoot, toen men de Schriftenden Wijsbegeerte van
PLATO weder opwipte ^ en overig begon te verbrei-
den 9 jbi ^sélfi tegen die i^an aristotelbs te zetten*
Hierbij kwam, dat de vrienden van eene verbeterde
wijze 'Van . filófofi»ai meest al van andere 'g^r^en
voorzien,, » Meden, van grondige geleerdheid waren ,
weirprekender en in treffende fpottemijen meer geoe<
fend y dan de Scholastieken.

GNikm m^ Italianen ondernamen deze v^béte-
ring 'omiftiijd. petrarca wa^ bok hier de eerde,
die de Dialecfici aantastte , en aantoonde , dat de
IXialeetica niet het doel der W^geerte , maaör flecht^
een deel dcrzelve was, en een middel om tot het
doel te komen ; fai zijne Brieven behandelde h§ ver-
fcheideoe zedekundige onderweipen, als ook in an-
dere fchrifien. leonaroo bru^o of leonhardits
AEETOfos gtf finage i>veizettingen tón plato m

' ARI-

sti6 KERKELIJKE

V ARi^'POT&LES , ook gaf hi} proeven van zeddilke

^^J^ verhandelingen; Op dezelfde w^ze waren poggius ^

Hoofdft. FRAr^iscüs PHiLELPHUS , oofc FRANciscüs en

na C. G. HERMOLAüS BARBARUS , voornameUjk politianits ,

]aario73.

W 1517, Ï-AURENTIÜS VALLA CH RÜDOLPHüS AGRXCOLA. 9

■■ - waarbij men ook den Kardinaal nicolaus de crx-
SA^ dus genoemd naar zijne geboorteplaats , eenvlefi:
aan den Moezel in hét Aartsbisdom Trier , en die in
bet jaar 1464 overleden is^ .voegen mag* Veront«
waardigd over de- ongeleerde floutheid der ScAo/as^m
tieHn^om alles te. beflisfen,: (lelde hi} aan het men-
fchciyk verftand zijne perken in een Boek: de doem
ignormpia pracifionis veriiatis inattingibilis ^ het-
welk bij in een ander weck verdedigde: jipologia
d^t(B^ igmrantide. : Meen neigt hg at te. merkelijk
tot de- twijfelzucht , en brengt zdfe in een ander
Baek, de.yConjecturis.d^Mt . meeningen tot bloote gis-
fingen, , . :

Twist In plaats , dat de Vrijere en edeler behandeKng der

^^^^^'jlll^ Wijsgeeite , een gebruik maken van het goede, het-
STOTE- wdfe de oude Wijsgeeren mogten hebben, had be«
^^' ^hooren voort te brengen , raakte wel aristotelbs
dien overheerfchenden invloed kwijt, welken hï) tot
bier ,toe onder de Schoolfche Wijsgeeren bezeten had ,
maar daartegen wilden nu anderen aan plato , en
wel volgens bet fteliy der later Platonisten of
Alexnndnijnfche Wijsgeeren , de eerfte plaats hebben
ingeriitmd^ Van daar ontftond in Italië een leven-
dige -twist tusfchen de twee Wijsgeerige Scholen der
4rijl9telifchen en Platonisten^ joannbs argyro*
pyLUS vertaalde en verklaarde èenige fchriften van

ari-

GESCHIEDENIS. 1137

ARisTOTELBS , hetzelfde deed b£SSarion , doch die V

JI

t€vens de eer van plato verdedigde. Met soo ge-
matigd handelde georgius gemistus plbtöo om* Hoofdff.
trent het midden d^t XVde eeuw , maar verlaagde n« C. G.
in een opzettel^ werk de jiriftotelijihe Wgsgeerte J^J^f^
even zeer, als hij de Platonifche van plotinus
verhief en voor de eenige bruikbare verklaarde. Te-
gen^ hem fchreef georgius scholarius , die nader^
hand als Patriarch van Konftanttnopolen , onder den
naam van gennadius meer bekend is geweest; de«
ze deed alle moeite , om te bewezen , dat aristo-
tbles meer met het Christendom overeenflemde,
dan PLATO. PLETHO antwoordde hem in een Boek ,
dac nog in Handfchriften Ugt, en behandelde hem
als een Schooljongen en met veel bitterheid. Maar
GBNNADius vond naderhand gelegenheid, om zich
hier over te wreeken. A]s pl^tho in een ander
Werk over de wetten en de beste burgerlijke ftaats*
inrigting^ eenen geheel nieuwen Godsdienst en enkel
Heidenfche Wijsbegeerte fcheen vast te (lellen, be«
Ichuldigde gennadius hem, dat hij willens was,
het Heidendom in phats van het Christendom in te
voeren, pletho durfde het daarom niet wagen , dit
Boek in het licht te geven, maar toen het nader*
haüd evenwel gennadius in handen kwam, liet de-
ze het verbranden, theodorus gaza en georgius
van Trapezus vatten insgelijks de pen op ter verde-
diging van ARiSTOTELBS. Dc eerstgemekle verde*.
digde bijzonder de (lelling van aristoteles : dar
de Natuur alles ^ wat zij werkt ^ tot zeker doelein-
de werkt j doch tonder weten en wil; waarvan pla«

TO

;

tt39 KERK EL Q K E

Y TQ. }ui5t het itcgSHdoel gdeefd had Hg Tersoi^

Bou hier omtrent het goeddtiidteQ van den Kudinaal bbs*

Hoofdft. ^ARION» die hem verklaarde, dat hiy dese oudd

na C; G* grooi» Wiysgeeren in dit ftnk minder van elkander

3«fï<>73. verfchillende vond , dan men bij den eerden opflag
tol 1517» ^

j gelooven zou.

Toen vervotgena twee nieuwe ftrljders zich in de*

zen twist mengden , michaei^ apostolius » die zeet

hevig tegen gaza en aristoteles uitvoer; ven an«

DRONiGus callisti, die ARIST0TSLE3 op eenc

befeheidene wgze tegen hem verdedigde, onderrigtte

BfiSSARiON den eerflen in eenen Biief in het jaar

1462 f hoe men zich opi eene waardige wigze in de^

zen twist behoorde te gedragen ; doch ab georgicjs

/ . van Trapezus. in z^n werk tegen plato hevig uit*

voer, en daarin bessarion niet fpaarde, hoewel

deze zijn vriend was , fchreef bessarion een op«

z^ttelvk Werk tegen hem, waarb h^ hem wederlei«*

de, en door zyne billijke beoordeeltng der oude

Wgsgeeren eenen ftUftand in dezea twist te wege

hragt(*),

De Plato- Ondertusfchen werd de JPlatonifche Wijibegeerte

^^^^^ m vele Scholen weder ingevoerd, kosmus van Ma*

geerte in^^'^^'^ door pletho in de Wijsbegeerte onderwezen,

de Scho- ftichtte in het jaar 1440 de Platonifche Akademie ,

voerd°^^ een genootfchap van geleerde mannen , in eene f^lla

bij Florwcs. Het eerde geleerde genootfchap M

Europa j uitgezonderd dat men aan het Hof van

KAREL den Grootett iet dergelijks aitntreft. Tot den

Voof-
(♦) BEUCKBa flïiA Cdt^ Pha. T. IV. P. I. p. 41. JU

G E S C H I E D 15 N I S. 039

Voomtter vaq dit bij Florence beftemdé kosmus y

den zoon van zijneQ Geneesheer, MAHsiLiys rid^ '?^

Nus 9 die in het jaar 1433 te Florence geboren was ai Hoofdft*

voor wiens opvoeding kosmus met vaderlijke süld- Q^ C. Gé

dadigheid gezorgd had. Deze gaf zich geheel over Jot^siTl

aan het ftelfel van plato, en had vele uitmuntendd

leerlingen* Hij heeft zich bijzonder door zijne ver*

talingen van plato en andere Platonifche Schrijvers

beroemd gemaakt. Het was echter eene zwakheid

in hem 9 dat hij tot uitfporigheid toe met de Platos

nifche Wljsb^eerte was ingenomen en dezelve bij

den Godsdienst openlijk wilde voorgelezen hebben ^

en zelfis in derzelver herftelling een werk der Voor*

zienigheM vond, zoo dat God wilde, dat zij overal

leven en heérfchen zou. Ook was hij aan de dar*

renwigchèlary en bijgeloovige voorfpellingen zeer

overgegeven. Dit alles kan aanldding gegeven heb*

ben 9 dat hij bij innocentius VIII van ketterij en

zelfo van tooverlj befchuldigd is geworden , waarte»

gen hem z^ne vrienden bij den Paus verdedigd heb«

ben. Hij was van een zwak ziekelijk ligchaamsge**

fiel, maar ongemeen werkzaam, ingetogen, zacht

en vordragelijk in den omgang , en een ftandvasiig

vriend , maar jegens het Huis Medicis en de Paufen

te iuruipend vldjende. Ook verhaalt men, dat hij in

vromer jaren meer Wijsgeer dan vereerder van het

Christendom geweest, maar door de welfyrekende

Kerkredenen van den beroemden Dotninikaner savo«

NAROLA, tot het vereeren van het Christendom ge*

bragt is. H9 overleed in het jaar 1499 op een land*

goed naUj Floreticd.

Zijn

\y

V

040 KERKELIfKE

V Zgn vriend en' medelid in de Platonifche AkaéU'

»

•^ w/«, JOANNES Picüs (of Wco) Heer van Miranda*
Hoofdft. ''^' Graaf en Vorst van Concordia^ werd als bet
na C. G. wonder van zijnen tijd aangezien. Hij was in bec
«oTi^ir V^ ^^^3 geboren , en muntte al vroeg uit in de
■ Dichtkunde en Welfprekendheid. Drie jaren lang

was hij een Peripateticus , maar werd toen door zij-
nen vriend ficinus tot de zijde van plato overge-*
haald, wien hij in het vervolg mèt aristoteles
zocht te vereenigen. Van een' Jood leerde h^ de
Hebreeuwfcbe, Chaldeeuwfche en Arabifche taal; en
geloofde, dat hij van denzelven de oorfpronkeVyke
Schriften van zoroaster en andere Oosterfcfae Wij-
zen bekomen zou; hij ontving van hem. ook onder-
was in de Kabbala^ of geheime Wgsbegeerte der
Joden. Eindelijk oefende hij zich ook met voordeel
in het Grieksch. Om zijne vorderingen aan de we*
reld openbaar te maken, reisde hij, een jongeling
van 22 jaren, in het jaar 1486 naar Rome^ alwaar
hij pco TwistOellingen liet aanplakken, om dfe tegen
elk openUjk te verdedigen; op het einde derzelve
X verklaarde hij echter, in deze ilellingen niets met

zekerheid of waarfchijnlijkheid te willen beweeren,
dan in zoo verre het de heilige Roomfche Kerk,
of derzelver wel verdiend Opperhoofd , Paus inno-
CENTiüs VIII , het voor waar of waarfchynlijk ver-
klaarde; naardien die gene geen verftand bezit, die aan
het oordeel van deszelfs verftand het zijne niet on-
derwerpt. Daar kwam niemand •openlijk op tegen
de aaugeflagene fteliingen, maar 'er waren echter
Kettermakers , die eenige van dezelve voor kettersch:

' ver-

GESCHIEDENIS.

241

Verklaarden , zoodat iNNOCENtius zelve in het jaar V
1487 het lezen dezer Hellingen verbood, omdat zij ^^
Ügtelijk tot dwalingen vervoeren konden; en- eerst [jjoofdft*
in het jaar ,1493 verklaarde alexander VI ze voor ^^ C. 0#
dragelijk. Ondcrtusfchen deed het eerstgemelde oordeel joc^jjiy*
bij den Graaf van mirandola die uitwerking , dat hij ■■

de Wijsbegeerte grootendeels verzaakte, zich meer
aan de Godsdienstwetenfchap overgaf en ook zijne
wulpfche levenswijze verbeterde. In het jaar 149!
ontdeed hij zich van de regering van zijn Vorsten»
dom ; verkocht het derde gedeelte zijner goederen »
en verdeelde het geld onder de armen , ook was hij
voornemens , na het voltooijen van nog eenige Schrif*
ten, in de orde der Domitfikanen te treden, en
vervolgens met een Crucifix in de hand, blootvoets
de wereld door te reizen en alom christust te pre-
diken; maar de dood nam hem weg, in het jaar
1494, en verhinderde hem dit zonderling voornemen
te volvoeren* Zijn broeders zoon , joannes fran-
GiscüS picus, die in zijne voetftappen trad, doch
met meer bedachtzaamheid, en insgelijks verfchei-*
dene Wijsgeerige en Godgeleerde Schriften heeft na-
gelaten, maar in het jaar 1533 vermoord is gewor* •
den, heeft zijn Ooms leven befchreve.^.

Doch hoe groot ook de achting van /ïicinus en De Arl-«
PICUS ware , onderfteund door het Mediceifche Huis 4 ^oteli-
de Paufen echter hielden de Wijsbegeerte van ari- begeerte
STOTELES de hand boven het hoofd* Inzonderheid door de
werd de twijfelzucht tot eene tegenwerping tegen ^l^l^^
d« School der Plat oni sten gebruikt. Toen Paus haafd.
PAULUS II, die tot het jaar 1471 regeerde, den

XV. Deel. Q ge-

n

942 KERKELIJKE

V gefchiedfchrijver platina 200 hevig vervolgde, Wa*

BOEK eene der befchuldigingen , dat platina en zijne

Hoofdü. vrienden het beftaan van God door hun redetwisten

naC. G. in twijfel trokken; als of niet, fchrijft platina

tot7^f7 ' ^^^^ » *^"^ ^^^ VVijsgeeren en Godgeleerden , om
' * te redetwisten en de waarheid te zoeken , het bc«
ftaan der zielen , van God , en de afzonderlijke ver-
ftandelljke zelfifondigheden in twijfel trokken. Ja de
Paus verklaarde die genen voor Ketters, die in bet
vervolg den naam Academia in ernst of boert zou^
den gebruiken (*)•

Wij8.Tee- Het was 'er ondcrtusfchen ver af, dat bet zamen-

"^^j^" (lel van aristotêles in alles ftrookte met de leer
Godge-
leerde van het Christendom. Maar onder zijne voorflan-

waarfaeid. ^ers had men onderfcheidene gezindten ; zoo was de

beroemde Arabifche Wijsgeer der Xlldr eeuw , ebn

ROSH, gemeenlijk AVBRRoês, federt de XlVde eeuw

bg de Christenen het hoofd van eene gezindte , die

daaxin zich van de echte Peripatetifche School oa-

derfcheidde, dat zij de onfterfelijkheid der ziel met

ontkende. Eene andere partij, getrouwer aan arf-

stot£les , erkende alexanoer van /tphrodifias^

een' vermaard uitlegger van dezen Wijsgeer in het

begin der XlIIde eeuw, voor haren leidsman, en be^

twistte de onfterfelijkheid der ziel. Maar deze wisten

' zich met eene onderfcheiding te behelpen , dat namelijk

hetzelfde leerftuk naar *de Theologie waar , en naar de

Filofofie onwaar kon wezen. Deze onderfcheiding

was in het begin der XVIde eeuw zoo algemeen

ver-

(♦) PLATINA de Vit. Pontif. in Fauh IL

GESCHIEDENIS 4143

Verbrdd ^ dat léo X noödig vond , daartegen een V
befluit te nemen in de Latetaanfche Kerk vergade- * ^ j*
ring v«ti het jaar 151 3 (♦). „ Nademaal in onze HoofdfL
dagen ,** zegt de Paas^ ,^ de zaaijer van het onkruid^ "« C. G,
die oude vgand van het menschdoni , zich verme- j^j ,^ ji[
ten hééft, eenfge hoogstfchadelijke dwaKngen op den ! '■•

akker des Heeren té zaijen; bijzonder omtrent de
natuur der redelgke ziel, dat zij namelijk ftcrfelljk,
of ééne eenige in alle röenfchen is; en nademaal
eenige róekelooze Wijsgeeren beweeren, dat dit teft
minften naar de Fthfofie waar jj : too veroordeeleii
en verwerpen wij, met goedkeuring dezer heilige
Kerkvergadering , allé de * genen , welke de- gemelde
leerftukken beweeren."

Drie jaren daania was evenwel teTRus pomi*ó- petrüi
NATiüS, een Italiaan^ ftout genoeg om tegen «ïe^j^^J^
uitlpraak van den Paus te handelen. Hij otaderweès
de Wijsbegeerte eerst te Padua , daania te Bologna\
alwaar hij in het jaar 1525 geftorven is. Hij gaf
de vraag over de onfterfelrjkheid der ziel als een Pr(h
W^w^ (betwistbaar vraagftük) op, over hetwelk men
alleen van God uitfpraak kon verwachten; anders
wilde hij deze onfterfelijkheid niet ontkenneii , maar
verklaarde derzelver bekendmaking in den Bgbel
voor overtuigend. Doch pomponatius had buitendien
meer gevoe;lens , die fommigen bewogen hebben , om
hem onder de vijanden van het Christendom te Hellen;

Had de Wijsgeerte ovei* het geheel verbetering noo* Natuwu
dig , dit was bijzonder vraar van de Natuurkunde , ^^^^^

in

(♦) Concil. Later. V. in bard. AcU CcndL T. Vü.p. 17 1^. ,

Q a

244 KERKE L IJ K B

V in welke b^geloof en ligcgdoovigbeid eene menigttf
^^J^^ verdichtièlea hadden ingevoerd. ^ Hoe . zij verklaard
Hoofdfl. werd, fcan men onder anderen zien uit een Boek
na C G. van den Kardinaal petrus p*ailly Super Itiros
^ ^^^* Metheororum ^ de impresjtontbus aêrisy ac de hss^
■■ qu0i in prima ^ fecunda atque tertia regionibus aerh

fiunt^ pdera cadentia^ ftella comata^ pluvia^ ros^
pruina^^ nix^ grandOy ventuSj terramotus^ deque
genera f is in f ra terram 1504. De Kometen worden
daar in onder anderen voor vuur- klompen verklaard,
die uit de opeengehoopte heete dampen in de hoogde
luchtkriflgen ontftaan zouden. Omtrent van gelijke
natuur zijn de Summula rerum naturalium van den
Augustijner Monnik paulus vbnetus, in het jaai
1428 Xt'Padua overleden, georgius trapezujn}^
Tius vertaalde de gefchiedenis der dieren van ari-
STOTELES in het Latijn, en hermolaus barbarus i
maakte porde^lkundige aanmerkingen over de Natuur-
gefchiedenis van plinius. antonius perrar/, i
naar zijne . geboorteplaats galateus genoemd , was
vx de XVde eeuw één van die weinigen, die met de
gemeene. gevoelens van Hekfen en Bloedzuigers den
(pot dreyen.
Mathe- De Mathematifche Wetenfchappen werden in deze

Weten- ^***f^^ °^^ ™^^ ^'Ö^ beoefend; inzonderheid de
fchappen. Starrekunde. Zelfs de vermaarde Dichter boccAc*
Staire- ^^^ y^^^ ^^ Starrefcundige ; ook de KardinaaT d'ail-
LY, die in een gdchtiït de correct ione Kdlendarii^
aan de Kerkvergadering vvxKonftam de verbetering
aanprees van den Juliaanfchen Kalender^ door het
weglaten van eenige dagen i en de herftelKng der ,

t Nacht-

GES CH IE DE NIS. 145

Nachteveningen op derzelver regten tijd, en die dus V

den weg'fchgnt gebaand te hebben tot de Gregoriaafp' "^^^

fc^ verbetering des Almanaks. Hij vereenlgde de Hoofdft.'

Starrekijfeerij met de Starrekunde, maar fchreef ech- «* C. G.

ter omtrent de eerfte zekere bepalingen voor; behri- I?!"?r^'

■^ ° ' tot 15 17*

ve hem hebben zich yerfcheidene geleerde Grieken ^ ■

die ^xx Italië hnnne tpevlügt genomen hadden , WJ

de Starrekunde verdienftelijl gemaakt. In Duitsch^

/0»^/gaf HBNDRiK van Hesfen^ of hendrik lan-

GBNST&IN, tot aan zijn* dood inr het jaar 1397, 1^^

fen te Weenen in de Starrekunde, en beRreed de

bljgeWovige Starrenwigchelarij. Keizer frbdbrik

III vond in de iaaifte jaren zijns levens zijne wtfpan-

iiingen in de Stamenkunde, Starrenvoorzegkmide en

Scheikunst.' nicolaus van G(/J? muntte insgelijks

in de Wiskundige Wetenfichappen uit; maar allen

werden overtro&n in de Starrenktinde door georg

VAN PEüRBACH (gemeeuelijk pürbach) en joannbs

REGïOMONT ANtJS ! de eerfte geboren in het jaar 1423

te Peurbach^ een vlek in het Oostenrijkfche bij de

Ens^ gaf lesfen in de Starreokunde te fFeenen ^ \yz9X

dezelve ook reeds behalve door hendrik van Hes'

fen^ inzonderheid door jan van omunden^ die in .

het jaar 1442 overleden is, onderwezen was. Zeer

veel deed de ijver van peürbach tot herftel der

Starrenkundige wetenfchap, en zou nog pieer ver»

rigt hebben, indien de dood hem niet reeds in het

jaar 1461 uit het leven had gerukt. — peurbacüs

geHefdfte en besjte Leerling joannes RBGiOMONtAf

Nüs, naar Koningsberg in Franienland^ waar hg

In het jaar 1436 tèr wereld kwam, eigenlijk geheten

Q 3 JAN

^^ KERKELIJKE

V JAN MULLER, zetce de waarnemkigen en verbeid»

'oEs ^Q y^ zijnen leeroieester met oogeflieene vl^t eo

Hoofdft. S^^ gevolg voort ; inzonderheid federt het jaar 1471

na C. G. te Neurenberg , met behulp van bbrnhaiu) wal*

loTi^i 7 '^"^^ > ^°* ^ borger aldaar. , sixxus IV ontbood
I hem in het jaar 1475 naar Rome , om aan de verbe'

feering van den Almanak te arbeiden ; 'doch hier ove/^
leed hg' in het volgende jaar. , ^ •

Aan eenen Ouitfcher, martyn bbbaim, mt een
aanzienlijk geflacht te Neurenberg , woodt door foiih
mige Duitfche Geleerden' de eer toege&hreveD, vaa
de eerde ontdekking van Amerika of de Nkawe
Wereld; en het is waarfchijnlijk , dat hij eenig deel
gehad heeft aan de ontdekking der ./horifcke Ëilao*
den omtrent het jaar 1460, en zeker, dat hg, in het
jaar 1483 eene zeereize gedaan heeft in dienst dc5
Konings van Portugal en naderhand eene aard -glo-
be en landkaart vervaardigd heeft;. maar dat hij» op
deze laatstgemdde reize een deel van- Amerika ge-
vonden zou hebben, fteunt enkel op onzekere berig-
ten , wiUekeuringe verklaringen en overhaaste ge^p/g-
trekkingen. Hij overleed in het jaar 1506.
Genees. Ook voor de Genees^ en Heelkunde b&gon een da-
en Heel. gcraad v^n beteren fmaak aan te bieken. E^i ^
xeldzame zelfonderzoekende Geneeshéeren van dezen
tijd was GENTiLi van Follgnij of gentilis fulgi-
Kas , die in het jaar 1 348 overleden is , na i^
wetenfchap te Perugia en Bologna onderwezen te
hebben. Aan güy dB chauliac, of ovïdo ds
CAULiAco, omtrent het» midden der XlVde eeuw,

een Fiansch Geneesheer en Heelmeester, ïomti^

roctn

GESCHIEDENIS. 147

'^eta ifyt , van d^ Heelkunde in een zamenftel gebragt v
te hebben. In Engeland fchreef om denzelfden tijd ^^
JOHN ARDERN een. Boek over de Chirurgie^ ^^h ^oofdd,
hetwelk nog niet gedrukt is. mt C» G.

In de later tijden der XVde eeuw was nicolaüs |!|f Jj^Ï]
LBONïc&Nus 9 geboren te Ficenza 1408 eerde Hervor- —'in. ■
mer der Geneeskunde » die het waagde , eene menig-
te dwalingen in dezelve te beftrijden, in een Boek.^
genaamd Libri IV de Plinii et aligrum phsrium mj('
dicorum in Medicina erroribus Ferrara 1509 4. —

ALEXANDER BENBDICTUS (of BBNEDETTi) eCU Fe*

ronezer , was zeer gelukkig in het beoefenen der Gl^
neeskuhde , en fchreef een uitmuntend werk over a|-
Ie ziereten : de omnium a vertice ad plantam morku*
rum figniSj cauifis^ differentiis ^ indieationibus ^ et
remediiSj tam flmplicibus guam compofitis ^ Libri
XXX. Zijn Tydgenoot was thomas linacer^
dien wij hier voren reeds hebben aangetroffen»

Van de herftelltng dec letteren en wetenfchia|>pen Regtsge-
f cheen inzonderheid de RegtsgeJeerd^d veel voocdeete leerdheid.
te mogen verwachten; doch de CancnJsten en Gltn^
fators^ die het regt in het wereldlyke. en geestel^e
verdeeld hadden, vonden hunne lieerw^ze te gemab»
keiijk , om eenen nieuwen weg in te ü^ui , ook zoui»
den de Canonitten (poedig bijna aUes verloren heb»
ben, bij eene fcherpe beproeving van de echtheid
van zoo vele kerkrcgelen en beQuiten, op welke zij
gewoon waren zich te gronden. Wij ^llen van hen
in het .vervolg nog moeten fpreken^ '

Wat de werddi^heJlegtagdeerdhfld betrof, fran^
CISCU8 ACCüRZiys bad door. zfne Chsfi een zoo

Q 4 groot

943 K E R K E L IJ K B

V groot aanzien verworven, dat men die federt de
*^^* Xlilde eeuw nieest gewoon was te volgen; tot dat
Hoofd ft. 1" hfit midden der XlVde eeuw , een Ghsfator op-
na C, G.ftond, de Italiaan bartolus, wiens mondeling on«
10^1517! ^^'^wys en fchriften^ hem zoo beroemd hebben ge-
maakt, dat men hem de eemamen gaf van Monar-
cha juris , Speculum , Lucerna juris ; en zijue ker-
' w^ze is tot het midden der XVIde eeuw onder de
. Uitleggers van het Roemfche Regt de heerfchendc
•gebleven.

Zijn leerling baldus zocht vergeefs hem van
dit aanzien te berooven. Deze kwam omtrent het
Jaar 1324 ter wereld, te Perugia. In zijn vijftiende
jaar beftreed hij reeds een gevoelen van zijnen Leer-
meester BARTOLus zoo fcherpziunig , dat deze ter
beantwoording eenen dag tgd moest vragen om zich
te bedenken, In zijn zeventiende jaar verklaarde hij
openlijk eene der zwaarRe wetten, en werd toen
door BARTOLUS plegtig tot Doctor of Leeraar be-
noemd. Van dien tijd af hield bij niet op, bij alle
gelegenheden , zich tegen zijnen Leermeester te ver-
zetten. Hij onderwees de Regten in zijne vaderftad,
te Padua'j en te Pi/a , alwaar hij in het jaar 1400
aan de watervrees ftierf, welke hem de beet van
adjn fchoothondje 5 dat dol was geworden, verobr-
^ zaakt had.

De Glosfato^s bleven (leeds in aanzien, tot dat»
in het jaar 1517 anorsas alciatus, een lutlia^^'
fche Regtsgeleerde van naauwelijks 123 jaren, in zijöc
Paradoxa en Dispünctiones ^ de echte geleerde wijze

van uitlegging des Romeinfchen Regts met zoo veel

toe*

f

GESCHIEDENIS. 249

toejuiching leerde, dat de ouder leerwgze allengs V
als barbaarsch verworpen werd. ^^^*

Het gemeene regt, hetwelk het Room fche tn Paus ' Hoofdlh
felijke in zich begreep , kreeg ondertusfchen overal na C G.
de overhand , en verdrong aiorome de Landswetten , {qj'^j'^^^*
ook in Duitschland^ daar echter het oude Duitfche ,
Regt nog lang in de vergaderingen en door de keu*
ren der lieden gehandhaaf^^^werd, ja zelfs was roen
in de Hervorming der inwendige Rijksinrigting, welke
onder den Keizer frederik III, (die zdve geen
vriend was van deze Geestelijke en Wisreldlijke
Meesters^ zoo als men de Doctores Decretorum en
yuris Civilis noemde,) in het jaar 144 1 op den
Rijksdag te Mentz werd voorgeflagen , ook be-
dacht, om het Duitfche Regt te behouden, en- het
gemeene Regt uit te fluiten.

Geen deel der RegtsgeJeerdhetd bevond zich in Lijfllraf-
jammeriijker toeftand dan het iijfffrafelijke. De g"J^^^€^-
bepaling der misdaden zoo wel als van ftraffen was procesfta
genoegzaam willekeurig, en werd veelal door God-
geleerde gevoelens, Godsdienfflge vooroordeelen en
Bijgeloof gewijzigd. Dus werden inzonderheid Si-
monie^ Ketterij ^ Tooverij ^ Kerkroof tn dergelijken,
op eene heel onzekere wijze , onder de affchuwelijkde
misdaden gefield, en derzelver (haffen niet zelden
tot onmenfchelijke woede verzwaard. Dit was reeds ,

in vorige eeuwen niets nieuws, maar kreeg th^ns
een' nieuwen aanwas door het inftellen van de Hek-*
fenprocesfen in Duitschland^ Gewaande Hekfen en'
Tooveraard waren er genoeg federt vele eeuwen on-
der de Christenen ontdekt en geRraft j men had vak

Q 5 der-

\

iS* KERKEL^KE

V om flachtoffers van gewaande tooveri| op te Iporen

BOEK et) aan te bifengen. Vele duizenden verloren door

Hoordft. ^^^ onzinnig bijgeloof, in Duitschhnd alleen, eer

mi C. G en goederen , lijf en leven. Maar geliik te voren

JaarTo73. ^^ Duitfchers niet wilden dulden , dat deaje Ketter^
tot I5Ï7»

rigters ook Hekfenrigters zouden zijn , zoo vond

men nog , na het v^fchijnen dezer Pau5(Hijke Bu/Ze*,
vele Predikers ; die openl^k leerden , of dat 'ei ge-
heel geene Toovierliekfen waren., of wd ^ dat deze
aan de fchepfelen geen kwaad konden toebrengen.
De Inqulfiteurs ^ zich hiet over bezwarende, als
ook ^at de Wereldlijke Overhad daar door fomtijds
in het vojtrekken der ftraffen verhinderd werden,
fielden toen een Boek op, om de ^waande onkun-
de van zoodanige . Predikers te verlichten ; alte ge-
baar voör bet Geloof te verhoeden, en over het ge-
h^lè'ffékfeHproces naanwkeorig onderrlgt te geve».
Het oordeel, hetwelk zij over dit Boek van de God-
geleerden te Keulen veiiochten, viel in het eerst
niet- volkomen uit naar bunnen wensch ; waarom zij
aan dézelven voorleiden ,wat zij onderteekenen moes-
ten ^ té weten: dat het alszins overeenkomffig was
met de Schrift en de leere der Kerkvaderen, Dui-
velfche werkingen der Toöverlj te geboven; deVoiv
iten té vermanen, dat zij de Inquijiteurs in zulk
onderzoek behoorden bij te (laan enz. Te gelijk
bezorgden zij zich bok van den Roomsch Koning,
naderhand Keizer, maximi liaan 1, eenen Befcherm-
brief , te Brusfel in her jaar 1486 onderteekend*
Onder alle deze aanbevelingen kwam dirBoek , onder
den tijcel MaUeus Maleficarum^ de Hekftnhamer,

ia

GESCHIEDENIS. 253

tn het licht, opgeftetd door sprenx^er en insti^ V
Toais ^ waarfchijnlijk het cetst te Keulen in het boe«
jaar 1489 in Quarto. Dit Boek beftaat uit drh Hoüfdft.
Hoofddeelen. In het eerftt worden de drie ftuk- m C. G*
ken, die bij de Tooverij zamenloopen , (de Dui-J^j"^^^;
^el , de Tooverij , en de Goddelijke toelating , ) in ,,

vele vragen behandeld. Het tweede Deel heeft maar
twee vragen : hoe men zich voor de magt der
Tooverij zal bewaren , welker werkingen befchreven
ivorden ? en hoe men dezelve genezen kan , als men
4aar door geleden heeft? Maar in het derde Deel
volgt eén onderrigt voor dè Geestelijke en Wereld*
lökc Rigters, hoe zy het Hekfetiproces zullen voe-
ren? Boosheid, domheid, onbarmhartigheid, bui-
chelary , arglistigheid , flordigheid , fabelen , ijdel ge-
fnap, en valfche drogredenen, heerfchen door dit
geiieele Boek. De Schrijvers meenen, dat Diabolus
in bet Grieksch eenen beteekent, die in de gevan-
getüs opgefloten is ; evenwel hij kon ook van zij-
nen afval zoo genoemd zijn, quia defluxiti welk
woord van het afvallen der bladeren gebruikt wordt.
Op de vraag : waarom zich meer vrouwen dan
wannen aan Tooverij overgeven ? antwoorden zij
mee een lang bewijs, dat de vrouw een^ onvolmaakt
en boos beest is. Op <^ vraag: of het eene Ket^
terij is^ te loochenen^ dat ^er ,TooveHj beftaat?
fchijnen zij wel, zoo wegens de harde Itratfen voor
Ketters , als wagens de onkunde en menigte der
s^^ genen , die op deze wijze fchuldig zouden gevonden
worden, het zachtfte antwoord te kiezen; mnar in
den grond neigen zij tot het hardftj, terwijl zg

ont*>

\

V . "^ ^ ^ Ü K Et

Hoofd/l beftaat, tot hl r.' f «*"'""^> dat J
'*' C. G. !«. . *" Goddejgk Rem- t^u

^««^ hebben. Dit zL u"^' ^««'•h

-f; -d evea.e, C J^,^- V" f
Bekfenprocesfin , en I«.rH. .?"^^ ^»«4

r, ,/ «=vcnwel het aJgem^«» u

Bekfenprocesfen , en Jp-,^ "Semeen handh

-eide Pau34; S ff^'ir^ A

Ook buiten z>«/«.:^^:^^7-» H

^«n ^ulke onmenfcheiilke Cc^?^' *" H
A«x.^oHR Vf . die vin h«^'^ «^H
i^«;^ . g=^ bij eene Buitelt ^''^ ^^
Profesfor der TbeoJoeie 1 f ^" ^"^^

'" '^«' o-n tegen ZTc' '" ^«^^elfs 1

onderzoek te doen, enTlV^^^' *«'♦'
'^''- Als n,en in Ci ,5^^« '« doenf

°'^°. dat joANNEs XX^w-' ? '"'•"ff S^^'-r
°P den Paufelilken troon ^^^^'^ het>/ '

-I^denDi"^^,;^«-i>eeft.di:^

"•« a's Ketters gefhaftTr' "^"^ ««ft"^''»^
verklaard ^U, heb^ ' ''^ ''""''« ffoedei^n ^

^vendden zich de /«^«^y * ~~ ^"^ de x/V* «*
^» aan hunne ZtZ' ''' '^^ ^^gt^^^ert

f^^^ ^e geven, enTtolT"-"^*^*.^
''"" verzoek zi/n advij, '7* »^*^otcsV^ f

^^'•f>""<l moest word n '' ^"^ ^^'«'''*' f

\ '^^> öc>K öïeéflde hij,

' ^ 9 K 4 S C II I E D E N I S. 155

'^ ^^«Ofvan Paus joannes XXII, dat men der- V
^^g» dst ten verbeurd moest verklaren;, om dat ^^^
S^ ocAoöi^ad van gekwetfte Goddelijke Majefteit Ho^fy^^/
^ . . ^^ /yien. *— De Üniverfiteit van Parys vond na C. G,
'"^g/ng 0/^398 noodig, 27 ftellingen, die voor de J^'^J^73j
'^^/a, maarinRig waren, te veroordeelen. EindeBjk ,
manig enterlandfche Provintie ^rtois , werd eene
Been hao^nfchen van beiderlei geflacht , vvegens ge-
opdeel dfoverij, in liechtenis genomen,. en door de
Ikomea i^tot bekentenis gedwongen; anderen van
reeds te ifchuldigd , kwamen met eene boete vrij ;
»/èn geRflIlonden alle pijnigingen door, zonder iets te
^ 1492^ sfk , tot dat eindelijk het Parlement van Parys
feu Dcff het jaar 1491 de befchuldigden vr^rprak,
^eur vaaefchuldigers en regters veroordeelde.
ieszeZ&terleving der letteren en geleerdheid herftelde Teeke-
'e in 4n fmaak der ieekenende en beeldende kunsten. |jg.o|den.
•en, i^UDüs DAViNci, die in het jaar 143a in het dekuniten
te dc^*y*^fi^^ geboren was, en in bet jaar 1519 te
^g^ gflinebleau in de armen van Koning frans I
Ij^f f9 heeft het eerst getracht, de Schilderkunst tot
^e regelen te brengen ; in zijn werk Tranato
^fl^M Piitura. — michael angelo büonarota,
.^^jelijks in het Fhrentynfche ^ in het jaar 1474 ge-
'jyfcn , was zijn leerling , en overtrof zijnen meester»
,^^^ muntte te gelijk uit in de Schilderkunst^ Bottw*
A.^nde^ en Beeldhouwkunde ^ maar voornamelijk in
^e laatstgemelde , en overleed in het jaar 1564, in
j.len hoogen ouderdom- van XC jaren. — Gelijk hij
,het Hoofd was der Florentynfche Schilderfchool , zoo
was ftAFAEL het Hoofd der Roomfche School. Deze

kwaal

a56 K E II K E L IJ K E

V kwam in het jaar 1483 te Urbinp ter wereld ^ en
BOEK overleed in 1520. — Van nu af aan werden nieuwe
t Hoofdft. Scholen gefticht, de Venetiaanfche van titian, de
na C. G. Lombardifche van corrbgio. Maar dezen behoo-
ton^ir' ^^ ^^^ den volgenden tijd. — Onder de Duitfcker»
* was ALBERT DURER , td Neurenberg geboren , in

het jaar 1470 ^ en daar in het jaar 1528, als Lid
van den Raad, overleden, een voortrefièlijk Schilder
en ook Plaatfnijder ; nevens hem mag gefield wor-
den LUKAS CRANACH, in het jaar 1470 in het
B amber gfche geboren, en in het jaar 1553 te ff^ei"
mar overleden. Zijne niet min geroemde tijdgeuoo-

ten LUKAS VAN L£YD£N en JOAN HOLB£IN bchOO-

ren tot den volgenden tijd. — Doch al vroeger zal
een Nederlander^ joan van eyk, die in het jaar
1370 te Mafeyk aan de Maas geboren is, de kunst
om met olieverf te fchilderen, hebben uitgevonden f
hoewel lessing deze uitvinding aan eenen Duit-
fchen Monnik in de IXdeeeuw^ theofilus, (mis<*
fchien tutilo te St. Gallen,^ heeft tocgefchreven ,
en Italiaanfche Geleerden fchilderljen met olieverf
van het jaar 1300 af in hun vaderland hebben op-
gegeven. Evenwel fchijnt men deze eer aan van
EYR niet geheel te moeten onttrekken; ten miofle heeft
hij deze kunst tot grooter volmaaktheid gebragt.

Maar de edele Bouw- en Beeldhouwkunde bleef voor-
namelijk nog (leeds het uitfluicend eigendom der Italië
anen , bij welke de uitwendige pracht van den Gods-
dienst de kunftenaars voornamelijk aanmoedigde. Aan
de Pieterskerk ttRome werden inzonderheid velefchat-
ten verfpild , aan welker voltooijing bramanti eo mi-
CHAEL ANGELO ook gearbeid hebben. 'DËR«

iQESCHIEDENIS.

^Sf

■^

DERDE HOOFDSTUK.

XJitbmding van het Christtndom. Onder de Mü*
hammedmem Kruhvaartfin. Riddererdensk
Bekeering van Heidenfche Fi/ken. Pjogin^
geny om de gooden te bekeeren%

JHloe Jaag ook het ware Christendom gedaald was^ V
door de heerfchende onkudde vao het voorgaande ^^^^
Tgdperk , die in de eerde eeuwen van het tegen- Hoofdd»
woordige nog bleef voortduren • evenwel was de "^ ^' ^*
ijver, om hetzelve uit te breiden, afet mm groot tot 1517.

daa te voren; ook werden in dit Tgdperk de grea-

een van het Christendom op eene aamnerkelyke wg- xox^H^r^
ze vergroot en uitgezet. Wij willen van de pogin- fchiede-
gen, daar toe aangewend, in dit Hoofdftuk een bc»- n;svande
knopt verflag. geven. ding van

De geleerdheid had zieh bij de Jtrabferen^ ói$ Ëec Chris-
nos (leeds de leer van muhammeo aankleefden, ge^

Staat der
vestigd, toen zij, bij de Christenen in een diep ggiggy^j.

verval geraakt wtS:, ^ó als wj|, in de Gefchi^ held bij

4enis van het voorgajmde T^dperk, gezien hebben, ^^^^j^^^^*^

Zij bleef ook. onder hen hare plaats behouden, zelfi$

toen het Kijk der Chalifen zijnen ondergang nader*

de ^ en men ontmoet tot het ehide dor. XSIde eeuw

toe uitmuntende Arahifche Geleerden en Schrijvers^

ook vond de geleerdheid hq de Arahifche en Turk^

fche Vorften vporftanders en befthermers. mALSR'*

scHAH, de berQemde Sidtan uit, bet ZVfit/Q^ Hms

XV. Deel. R der

KS ItERKÊLIJKE

V der Seldj ukken y die onder den titel van Emir ét
><^K Omra^ de hoogde magt in bet Chalifaat te Bagdad

Hoöfdfl. ^^^^ '^ ^^^^ genoemden Cbalif bekleedde , en in
na C. G. bet jaar 1092 overleed, had tot zijnen eerden Staats-
|^'^73- dienaar of Wazir^ kadham al mockhi, zdf een'
- * geleerden en voorflander der geleerdheid. Her was

waarfcbyilijk op zijn' raad , dat malek schah de
voomaamfte Starrenkundigen van bet Rp te Bag-»
dad bijeen deed komen , waar z$ eene verbetering
4ran dtn*AlmM$fak vastftelden, waar door bet jaar
tot een volkomen seonhejaar gemaakt werd. '
iBüLFE- Boven allé ^mdèie Vordelijke Hui^n in fa6t Oos-
«A. ten , die zich der geleerdheid aantrokken , muntte

vooral iHt bet Turksch - Kurdifcke Gt^zcht der
Byubiten of Ayubhen , hetwelk eeni^ tijd over'
Egypte -en etxA^' Ajiatifche Landen regeerde, en
waar v^ ^aïjahoddin , bij de Européirs gemeen- 1
1^ SALADIN genoemd, de grondlegger was, die in
de laatde helft der Xllde eeuw door zijne oortogen
met de Fraitken in Palestina feoo veel roem bc-
. baalde* Onder deze heerfchappij leefde abulfeda;
Vorst van Haina^ gebortn in Syrië ^ in het jaar
1^73» een Merkwaardig Gefthied»' en Aaidrijfcsbe*
fcbrïjver, vati wien nóg eene Chroniek der Wereld^
gefchiedenit overig is in zes Bikken , en eene Aofd*
rijksbe/ihrijvingy die met betrekking tot Egypte ^
Syrië ^ 'tm^-ttéit wel geflaagd is; Volgenii abocl-
ïEDA heheorde liog een ander Vorst uit zijn Huis,
CAMEL 4 die in het jaar 1237 als Sultan van Egy^
te en Heer^' van Damaskus ftierf , mede onder de
Geleerden, asm wiens Hof zich vier Broeders be*

VOO»

GBSOHIBOENtS» tS9

tottden^ die evea goede Séhrijvefs a& Vddheeretf 1^
iBoieiu ^^^

De j^abieref^ hadden al zinds eeuwen Ht>oge Hoofdlb
Scheen onder zich. Dé bovengemelde fVazir na C« O*
^vADHAM AL MOLKHi ftichtte ztflke School te Bag^ ^t^t$^\

dad 9 waar toe hg 200,000 ilukken gouds befleedde.

Op dezelve werd tot Leeraar beroepen o.az2aL1 ^ ^^i^Sto
die te gelijk Wijsgeer , Godgeleerde ^ Regti^geleerde^ bieren,
{a een algemeen Geleerde was. Dergelijke Scholen
had men ook in jllexandrie^ jUkMra^ (of Kat*
fü^^ Fez f Marokko^ Seyitta^ Granada\ Cordua^
en in vele andere (leden.

Uit deze Scholen kwam een groot aantal Atahi- gaz^ali
fcke Geleerden en Schrijvers voorté De bovenge- ^^\^
melde gazz ali , een Perfiaan 9 die in zijne laatfie jaren
2ich in de eenzaamheid had begeven , befleedde tot
het jaar 1311 zijnen tijd aan het fchrijven van Boeken^
waar van hij een getal van omtrent zestig heeft na-i
gelaten, onder Welken zulke ^ die hem wegens den
vrijen inhoud berisping en vervolgiog veroorzadc^
ten; één van dezètven werd zelfs in alle MahAm^
medaanfche Landen ^>enlijk verbrand. «^ Nog meric«
waardiger is camalbddiN) die in het ^ jaar 1341
dezer wereld overleed. Behatve de MuUammedaatf*
fchè Godgrieerdheid ^ verftond hQ de Wijsbegeerte 4 '
Natuurkunde ^ Wiskunde &t Muzijk* Hij railddd . -
eenen anderen Leeraar van den Godsdieifst, die 'dé
Logica van hem wilde leerea, zulks vS\ opdat b^
daar door zijnen goeden naam bij ':den grooten hoop
niet mogt verliezen , welke allen ^ die zich aan de*
u en andere befpiegelende wetenfehappen overga

Ra ven I

10O KERKELIJKE

V^ ven 9 voor Aihehten en vervalfcbers van bet gélool
^^f-^ hielden: een lot, hetwelk camalbddin zelve okt
Hoofdft. ontgaan kon.

ca C. G. 'Er waren ook menigvuldige Dichters onder dw
\^ ^^\ Arabieren^ onder welken misfchlen tograi één <?cf
■ voornaamften mag genoemd worden, van wien «|

Arnbïfche ^^g g^jj Djchtftuk Overig hebben , zijnde eene vet*

- ' klaring' der eerde Sura van den Koran. W^ wa9
geboortig uit Ispahan^ Geheimfcbrijver der Sultans
van Bagdad^ malek schAh ed muhasimed, en
eindelijk fVazir van Sultan masud, tot hij in het
jaar 1119 ter dood gebragt werdr
De NubK Onder dé Aardrijksbefchrijvers Verdient de zo(h
J^^^^f^' genoemde Nubifche Aardrijhhefchrijver aanme^
Schrijver, king, een werk, gelijk men naderhand aangewezea
heeft , van den Scherif edrbsi , geen Nubier , maar
een Mahammedaanfchen Afrikaan , die hetzelve ge-
fthreven heeft bij rogibr , Koning van Sicilië ^ en
het in het jaar 11 53 in het licht gaf» Ook heeft
de be&hrijving der merkwaardigheden van Egyp-
te van. ABDOLLATiF',v eenen. Arahifchen. Geneesheer
uit Bagdad\ die tot in het begin der XlVde eeuw
feefile, haire waarde.
Wiskun- Ut Wiskundige Wetsnfchappen werden oók vaö
digeWe- j^ Arabieren met zoo veel MvêiS bearbeid , dat
pea. ChdstelLjke 1}eoefen|«'s 9 om dezdven van hen te
leereii, hen in Spanje bezochten, gelijk onder an-
deren in het jaariiSs een Engekcbm^ deed, da*
M£L MORLEi of MORLAC , die nfldëtfaand zelve
fchrÖren over;d'eze onderwerpen heeft uitgegeven.
VViy. hebben leeds gemeld , dat fommigen 4e eer

der

GESCHIEDENIS. a6i

<ler uitvinding van het Kompas of den Magneet -- v
naald aan de Arabieren hebben toegefcbreven. Ook *^^^
komen de kleine Cijffers of Arabifche Gw:akeekens Hoofdft.
▼an de-XHIde eeuw af, het eerst voor in Wiskun- na C. G.
dige Schriften en Chronieken der Christenen, die]^j"j°J3-
2 e van de Arabieren hadden overgraomen, alfaoe* ■ •
wel deze 'er de uitvinders niet Van waren»

De Wijsbegeerte der Arabieren had echter wel Wijsgeer-
den meesten invloed bij de Christenen. De Wijs- ^^ ^^ ^e
geeren , gelijk wQ gezien hebben uit het voorbeeld
van CAMALBOom , waren bij de Arabieren ver-
dacht, zoodat ABULFEDA meermalen gewaagt van
de gezindte der Wijs geeren^ welke hare aanhangers
ongelukkig maakte, ilducuz, die te Bagdad aan*
zienelljke ambten bekleed had , werd gevangen ge«
zet, omdat men hem onder de Wijsgeeren telde;
men onderzocht zijne fchriften, waar in men vele
goddelooze gevoelens vond , onder anderen , dat meu
ook aan menfchen en andere dingen goddelijke na-
men geven mogt; zij werden daarom ten vure ge-
doemd; hem zelven zond men, op voorbede van
zijnen Vader, bp zijne landgoederen, waar hij kort
daar na in het jaar 1215 overleed. saipedDin ali,
die in de W^geerte en Wiskunde, als ook ki de
Godgeleerdheid en Regtskunde zeer geoefend was,
en te Misr de aanzienelijkfte Geestelijke waardighe*^
den bekleedde,, werd insgelijks van de Geleerden
^daar, één flechts uitgezonderd, die hun nijd ver-
weet, bij den Sultan befchuldigd, dat hij in den
grond des geloofs de dwalingen der Wijsbegeerte
nengde. Hij ^ugtte om die reden naar Damaskus ,

R 3 waar

\

ft64 K B R K E L IJ K £

V derd Muhammedanen met hunnen Kadi namen te

'n? Baaza in 5yr/^ het Christendom aan , in het jaar

Hoofdil- ^^37» ^^" ^*^ '^d door de Grieken was ingeno-

naC. G.men, doch enkel, gelgk abulpbda. fcbryft, uit

^^|^^^]fchrik wegens de wrcede behandeling, aan hunne

medeburgers door de Grieken aangedaan. — Zoo

bekeering omhelsde ook een voornaam Heer uit den Stam dtr
hamme-' Seldjukken het Christendom in het jaar 1213, om
daacn. dus de echtgenoot te worden van zekere Christelijke
Vorstin, matthe us Parifienfis (*) verhaalt van
een groot aantal Muhammedanen^ die in het jaar
1&54 in F^ankryk kwamen, en Christenen werden,
daar toe bewogen , gelijk zij voorwendden ^ omdat
zij gezien hadden, hoe Koning lodewyk JX door
een wonder uit de magt van den Sultan van Baby*
Ion verlost was, ook bragten zij een bevel van dien
Koning mede, dat zij uit zijnen aalmoezenfchat on*
derhouden moesten worden, tot hij .bij zijne terug-
komst voor hen zorgen zou. Doch men ziet lig-
tetijk, hoe weinig eene zoogenoemde bekeeriog van
eenige behoeftige Muhammedanen om het lyf had.

Even zoo zijn 'er ook eenige weinige voorbeel-
den van Christenen, die tot de Muhammedanen
overgingen. Dus overleed in het jaar iioo te Bag*
^«^ een Geneesheer , itugazela, of gbzla, difi
het Christendom verzaakt hebbende, ook tegen he^
zelve fchreef. In het jaar 1091 nam ook ibn mM'
SELATA den Godsdienst van muhammed aan, ^
werd fFazir bij den Chalifi

Ut
(*) Hisf. Major. pag. Sta.

GE S/€ H IE D Ê NI S. 265

De Schrijvers van deze tijden fpreken wel van v
vervolgingen door de Muhammedanen ^ tegen de "^Jl*
Christenen hier en daar aangerigt , maar men heeft HoofdH.
te regt aangemerkt , dat dezelve meer te houden na C. G.
waren voor wedervergeldingen van de geweldena- 101^1517^
rijen der Chiistenen , bijzonder tegen de Muhamme- —
danen bij gelegenheid der kruis vaarten gepleegd; an-
ders toonden de Muhammedanen geenen heerfchen*
den drift, om hunnen Godsdienst, ten koste van
den Christelijken , aanhangers te bezorgen.

Maar van den kant der Christenen werd een he- Pogingen

viger ijver vernomen • om de Muhammedanen te ^^"^ Chris-
° •' tenen om

bekeeren. Men beproefde zulks door onderfcheidene de Mu*

middelen , door gefchrift , mondelijke overredmgen , hamme-
• j «M j j danen te

en eindelijk door de wapenen. — euthymius, si- bekeeren.

GABBNus, een Monnik te Konftantinopolen ^ in het

begin der Xllde eeuw, plaatfte in 'zijn werk van

wederleggende godgeleerdheid, (riAvoTrAi^ ioyyui\iKn

njr ofdoiol^^ 7ife«r,) in de sSfte afdeeling eene

voor zijne tijden bruikbare wederlegging der Sarth- *

cenen; maar in de Westerfche Kerk fchreef in het

jaar 1278 de Spaan fche Dominlkaner^ raymundus

MARTINI, zijn werk , ter wederlegging tevens van de

Muhammedanen en van de Joden ^ onder den titel:

Pugio fidei adverfus Mauros et Judaos , in hetwelk

hij zoo groote belezenheid in de Rabijnfche Schriften,

en zoo veel kennis van het Hebreeuwsch betoonde, ^

dat fbmmigen daar uit , hoewel ten onregte , befloten

hebben , dat hij een gedoopte Jood geweest zal zijn.

De ware reden was , omdat men in de Xlllde eeuw

zich meer op de Hebreeuwfche en Arahifche talen

R 5 toe-

X

^66 KERKEL9KE

todeide, ten eiode met hulp dezer takn die Vo&ea
te bekeeren. De bedevaarten naar Paleuitfa^ ee
Boofdil vervolgens de kruistogten, gaven pok aan de Chris-
10 C. G. tenen overvloedige gelegenheid, om de Arabifcht
I^I^jI' taal aan te leeren-, fcboon flechts weinigen van de«-
- ze gelegenheid behoorlijk gebruik maakten, Ver-

fcheidene Pausfen waren ook bedacht 9 om de ken-
nis dezer talen te bevorderen, hoewel verfcheidenen
vergeefTcbe pogmgen deden, om dezelve op de Uni*
Verfiteit te Parys openlijk te doen onderwijzen. Oe
beroemde Spanjaard^ rAymund de pegnafort »
die in het jaar 1238 Generaal, der Domiuikaner C^-
de werd , rigtte in zyn vaderland Leerfcbolen voor
deze taal op, in welke hij meer dan twintig Mon-
niken liet onderwijzen , die , als men het verhaal
gelooven mag , meer dan 10,000 Saractnm in Span^
je en Afrika bekeerden; waarTchijnliik onderdanen
der Christen Komngen van Kastilie en Arragm^
die ten dezen tijde reeds grodte veroveriqgen op da
Arabieren in Spanje maakten.
Kniistog' Maar een ander middel werd ter hand geOagen,
^°* bet' «liddel der wapenen , niet alleen , of niet zoo
zeer, om de Muhammedanen zelve te bekeeren, als
wel, om het Christendom in Azii en Afrika te
herflellen , en die Landen onder de Christelijke ge-
hoorzaamheid te brengen. Ten dezen einde werden
twee honderd jaren lang bloedige oorlogen gevoerd^
bekend onder den naam van kruiivaarten ^ kruss^
togten^ heiligen oorloge den weg van God en he$
heilige graf^ de zaak des gekruisten en dergelijke.
Aanlei- De Godsdienftige bedevaarten, door de Chrisie»

GESCHIEDENIS. aCj

nen iiaar Jeruzalem^ en het graf van jezus aldaar, Y
en naar andere heilige plaatfen , federt eenige eeuwen ^^^
van tijd tot tijd in menigte gedaan, en welke, nadat HoofdfU
de Arabieren in de Vilde , en de Seldjukken in de oa C. Q.
Xlde eeuw , meesters van dat land waren gewor- |ot^|?^f '
den, moeijeiyk gemaakt werden ^oor allerhande kne* ,.
velargen en mishandelingen dezer bedevaartgangers , <^i°S^ ^^'^
gaven tot dezen heiligen oorlog de eerfte aanleiding ;
van den kant der Christenen verlangde men naar
meer vrgheid en veiligheid, ook had reeds Paus
SYLVBSTER II, op het einde der Xde eeuw, in
eenen Brief, als in naam van het verwoeste Jeru^
zsaUm opgefteld, de Katholljke Kerk uitgenoodigd ,
om die ftad met raad en daad te hulpe t^ komen;
dit, en dat de bedevaartgangers fomtijds ten getale
van eenige duizenden tevens aankwamen, wekte niet
alleen de hebzucht maar ook den argwaan der Mu^
hatnmedanen op; al harem, de Fatemittfche Cha*
lif van Egypte , liet in het jaar 1009 de Kerk van
het HeiUgè Graf en andere Christen Kerken te Je^
ruzalem nederwerpen (*); de eerfte werd echter
in het jaar 1048 op kosten van den Griekfchen
Keizer konstantinus monomachus weder opge-
bouwd (f); maar de knevelarijen der Christenen te
^erïizalem namen toe, na het innemen en plunde-
ren dezer ftad Moor malek schah. Sultan der
Seldjukken y in het jaar 1076. Na het jaar io8a

heersch-

(*) GLABBR RADVLF. Hht. L. IIL C. 7.

(t) wiLH. TYR. L. I. p. 632. in BONGARDS. Cest dei
f er Francor. T* I.

fi68 KERKELIJKE

V heerschte een ander Turksch geflacht der Ortokidmy

■^* te Jeruzalem ^ tot dat de Fatemitifche Arabieren^

Hoofdft. ^^ welken Egypte onderworpen was, deze flad op

Bt C. G. nieuw bemagdgden. — Bij deze gefteldheid van za-

w I5I7- ^^ ^^ ^*"^ GREGORiüS VII het eerst op eene oo-
I derneming tot verlosfing dier ftad bedacht, b$zoQ-

der toen de Griekfche Keizer michabl ducas,
die in het jaar 107 1 aan de regering kwam, hem
door twee Monniken eenen Brief gezonden had ,
met eenen voorflag om de Griekfche Kerk met dt
Latijnfche te verzoenen ( * )• Hier op fchreef deze
Paus in het jaar 1074 aan Keizer hendrik IV, om
dien Vorst tot eenen togt naar Palestina over te
bakn (f), als ook eenen rondgaanden Brief aan
de Christenen in bet Westen ($), en nog eenen
in het bijzonder aan Graaf willbm van Burgon*
die (♦♦), alle tenzelfden einde ftrekkende.
vcTRusde Me deze flappen van greoorius VII hadden
^^^' echter geene verdere gevolgen , maar eenigen tgd na
zijnen dood , kwamen eerst deze ontwerpen werfceli|k
tot fiand, b^zondèr door de werkzaamheid van
eenen op zich zelven niets beteekenenden mao ,

PIERRE L*UBREMITB, of PIETER DEN KLUIZENAAR ;

bet zij dat dit zijn geflachtnaam , of dat hg in der daad

een Kluizenaar waie , of dat beide plaats had (tt)«

De-

(*) GREGOR. VIL Epift. 18. L/M L in hard. act.
Conc. T. VI. P. I. p. laop. (f) Libr. II. Ef. 3»*
( § ) Libr. L Ep. 49. (*•) /. c. Ep. 46.
(tt) Ql'i ^t nomine et re eognêminabatur Henmtta,

WILH. T¥R. ap. BONG. T. L fOgm 637*

GESCHlEDËfïiS. M9

DéÉe, die ons als een klein en onaanzienlijk tnan^ V
van een morsfig en haveloos voorkomen befchreven "^J**
wordt, die ellendig gekleed, en met bloote voeten HoofdfL
Dp eenen ezel feed , maar vol levendigheid in de aa C. 0#
oogen , en namuriök wet befpraakt , kwam , onder Jo^i orT
andere Pelgrims,, in het jaar 1093 te J^eruzalem. ■ *
Hier werd hij door het gezigt van den kommerlijken
en ongelukkigen • toeftand dét Christen zóo getrofl&n^
dat hij met den Grhkfchen Patriarch simeon over
de middelen , om de Christenen te redden , in on-
derhandeling kwam , en van denzelven eenen Brief
medenam aan de WesterTche Christenen, om de
Christenen te Jeruzalem te huipe te komen. pb«
TR us zelve in de Kerk van het HeiHge Graf flapöi-
de op den grond, geloofde, in den droom ^ Chris*
Tus zeiven te zien, die hem moed infprak en zijne
hulp toezeide (*)• -^ Thans Ipoedde pbtrus met-
den Brief des Patriarchs naar Europa terug, en ftet-
de dien den Paus urbaan II in het jaar 1094 ter
haqd, die hem van zijnen onderdand verzekerde;
vervolgens ^oortoog hij geheel Italië en andere Lan«
den, en fpoordé alle lieden op, o(m deel te nemea
in den heiligen togt, waar toe zich ook velen van
allerhanden (land, Vorsten, Edellieden, Bisfchoppen^
Abten , Monniken en andere Geestelijken , ontelbaren
uit geringeren ffaat , de groflle misdadigers , ja zelfs
vrouwen verbonden. Zijne zeldzame kleeding ea de
vetrukkióg , met welke hij fprak , maakten , dat men

hem

( * ) ALB« Aquens. et wlvl. tya. ap. bongars. /. r.
fag. 185. et 6$ f.

A7^ K£RK£LUK£

V bem als eeneo Goddelyken Geeant ^n Heiligen mtü

iioKE béfchouwde ; men verhaalt zelfs , dat men den ezel «
III
Hoofdd. ^P welken hij reed^ de haren uitplukte, om die zls

m C. G« RcUquien te bewaren ; hoewel een Duitsch Schr^er

Jaarïo73. ^jj j^ xillde eeuw (♦) erkent, dat vckn bem voor

COC 15^7»

, eenen huichelaar hielden.

'Vergade- . urbanus II maakte fpoedig gebdiik van de be^
ringen te vï^^gjug^ welke petrus veroorzaakt had* In het
enteCler-jfair 1095 bield hij te Psacenfa eene zoo takyka
montin K^kel^jke vergadering > dat zij op hec open veld ge«
uvergne j^^^^^ moest worden; men zegt, dat hier meer dan
5,000 Aar^sbisfchoppen , Bisfchoppen en andere Gees*
telijken , behalve 30,000 Leeken , tegenwoordig geweest
zijn. Opk waren hier , volgens fommigen , G^zmtem
tegenwoordig van den Griekfchen Keizer, die ook;
reeds te voren aan Graaf RostRX van Vlaanderen^
en aan den Paus zelven zal gefchreven hebben. Ook
wekt^ e^nige Christen inwoners van Jeruzalem ea
jinthchie , die in Europa al bedelende omzworven ^
en de Pelgrims , die uit Palestina terug kwamen , het
medelijden der Westerfche Christenen op. — ur«
BAm» te Piacenfa de gemoederen hebbende opge*
wonden , voltooide zijn ontwerp in hetzelfde jaar
1095 in zijn vaderland py-ankryk , alwaar hij te
Clermont in Auvergne op nieuw eene Kerkvergade-
ring hield , niet min talrijk , dap de voorgaande 9
alwaar hij in eene aanfpraak den t<^ aandrong^
en aan alle geloovigen , die de wapene? in dezea
kr^g opvatten zouden , aflaat gaf van alle boetdoe-

nin*

(*) CONRAD. ürfperg. Chron. p. 1 74* . :

GS.S C H I £ O E N I 5. ift

I

langen , tiveKe hun voor bunne zonde» mogten op* y ^
gelegd zijn, deze tUen tevens zM gehoorzame zo<i ^|^
nen onder de be&hernüng der Kerk nemende ; wis Hool«flt»
hunne perfonen t)f goederen zou beledigen , zou van na C. Gé
zijnen .Bisfchop m den ban gedaan , en niet eer J^t^J^Jê*
Ontflagen worden, voordat hij volkomene voldoening
zw bewezen hebben. In later tijden heeft sien
Hieermalen beweerd, dat de Paus tot eene geheime
reden van zijnen ijver zou gehad hebben , óe Vors-^
te» eaGroocen, die zijae heerschzucfatige inzigted
hiiideriyk wai!en, van de hand te zenden, doch
hier voor is wéinig blijks te vincten. Veeleer fchpt
het, dat de Paus, behalve h^t meddijdeh niet ^
verdrukte €hMstenen in het Oosten , bijzónder* g^
hoopt hebbe op eene' vereeniging met dtf Gt'itkfckê
Kerk, en ftdat maakte op de uitbreiding van zijn»
Kerkelijkd m(^, terwijl h$ eene proeve ^adm van
den verbazenden invloed der Paufen o^ fitet grootfle
deel van Europa. ,....'

^Hoe het'Z'^, naauw had de Patis z^ne rede ge*
einidtgd ,: toen *er een algen^eeh geroep opging»
Deus vult! Deus vult! God wil het! God iPit
heil waar op de Paus zijnen Toehoordéren vei^ze-
kerdC) dat hij deze eenparige fiete in der daad Voor
eene ftemme Gods aanmerkte ; tevens gebood hij,
dat elk, die zich aan God tot dezen heiligen togt
zou w^den V het teeken des kruifes op het voorhoofd
of op de borst zou ' dragen ; maar wie deze^* gelofte^
dadelijk volbrengen zoude, zou dit teeken des: kruis-
op de fchouderen dragen, waar door de woorden
van CHkiSTOs zouden vervuld worden: fHè zijn

kruis

272 EEREEL9K£^

V kruis niet op zich neemt ^ en mij navolgt^ die it

^iT? ^''j*'^ »'^^ waardig. Vervolgen» wierpen alle aan-

Hoafdih wezenden zich op de knieën neder; de Kardinaal

naC* G«oeoa6ius fprak in hunnen naam de biecht, en de

{0^1517! ^^^ 8^ ^^^ ®®'®^ ^^^' » ^" ^^^^ ^^ zegen.

I. In de eerfte oogenblikken van geestverrukking

Aanne- knielde NAIMAR of ADE&fAR, Bisfchop van Puy ^
men van j n ^

bet kruis. ^^ ™^ ^° grooten naam , voor den Paus neder ,

en verzocht hem zijn. zegenend verlof, om in dezen
kri|g te trekken. Hij verkreeg dit niet alleen, maar
te gelijk, als Pausfelijk Legaat, hét Opperbevel over
het Krijgsleger, dat. men op de been zou brengen^
URBANUs werd wel verzocht, om zelve zich aan het
hoofd des legers te ftellen, maar deze verfirboondc
zich met. zgne Kerkelijke bezigheden, die hem dit
beletten. Oo^ wjllbm , Bisfchop van Oranje , ve^
zocht het kruis van den Paus , gelijk ook vde Edel-
lieden, het kruis aannamen, hetwelk nu het woord
was, als men zich tot dezen krijg verbond (*)•
Men kreeg van eenen Bisfchop, Abt, of andeien
aanzienelijken Geestelijken , een kruis van . ïakta ^
zyden of goudlint, dat op den regter fchouder van
den rok of mantel werd vastgemaakt. Van hier
de naam van kruistogt of kruisvaart. Meesttijds
was (fit een rood kruis , maar bij andere godsdien-
ftige oorlogen, die men ook kruistopen noemde,
^ alhoewel zij fomtijds tegen Christenen ondernomen
werden, onderfcheidde men zich, hel zij éocx de
kleur van het kruis , het zij door de phats y waar

mea
C*)nu FaesN£G/05/. V. crueem asfumere T.. I /. 1279.

0:BSCHIEDENIS. kti

JËieiR h&^ dliO(^*: .Voorts werd het befiuit tot deze y
.ondememiog m de HaodeUngen der vergadering aaq- ^^
.gBteekend . fliet .deze woojden.: 5^ Wie uit zuivere Hoof^fl^
godsvrucht , en niet om eer of geld te bekomen , m G. G.
ter . bevrijding vaa Gods Kerk , naai: ^eruzakm i^^iJX\
trekken^zal, dien zal deze reize in jdaats van alle 1 ' ■
' boetdoeningeq toegerekend worden.*'^ .f

Zonder dat men onderzoek deed, of dei^ krijgs- Grooté
togt regtvaiu-dig, of hij ,zelfe vprllMidig mogt ge- ^g^emoö
Aoeaid worden , was de geestdrift , om in denzelven
voor de zaak van GQd en Godsdienst , gelijk men
waande, deel te nemen, zoo veel tegrooter^ als men
"aan de onderneming, door wonderen, een Godde-
lijk aanzien wist, te geven, petrus de Heremia
zelve zat met eenea Brief hebben rondgezworven ^
w§lke,,na?r .a^jn voorgeven, van d^n Hemel geval-
len was^, en ; waar in aangekondigd werd, dat de
Chrjstepen ^^tfzakm v^erovertti , en vooï: altijd b^
zitten ^^ouden;.i^n verhaalde woaderteekenen ^ die
aan de .^a^ aan den Hemel en op Aarde», zouden
voorgevalleit zgn., onder welken, vr^ duidelijk vee-
fchiliir^l^n van 'het Noorderlicht :.warQn« Eeip Mon-
J3ik wendde VQor, dap een Engel hem in tene vef-
fc^ijning het teek^. deS; kruis c^ zyn voorhoofd had
IQgedru^t^^ ;UJt;. die anders, geene I^ai^ zag, om
de kosten ^tot den...togt goed .te maken, werd op
di^ voorgeven, .zoo wel voorzien , dat . hij , wol
i^itgenist mede kon reizen.. ïn het Opsten vrerd^^
J^dcog. ontdekt, maar hij. h^d zich overigens zoo roem,^
ryk ;jgekweten , dat hij eerst eene Abdij, en vervolgens
het Aartsbisdom van Cafarta in Palettina bdkwasK

XV* Deel* JS ^ ^^ Ia

v»f4 KERKE L IJ Kl^

'V ' iti de lente v^ti bet jsat 1096 begon de optogt
*?n^ 'Van eenige 100,000 van deze foliafen wri chris-
Hooftid. TüS, of krijgslieden van God ^ zoo al» zg sdA
na C. G, noemden ; in het eerst meest Fi^anfbh&n , Noóren ,
^^"^^^••iP7tfm/«^^», Lothartngers\ eeh aantal uit 'de Brit-
m^^ — ; fcbe Eilanden 9 uit Span/e en Italië ^ maar flecfats
Optogt weinigen uit Duitschland^ daar men veel meer met
ceiftcja deze helden, als met krankzinnigen i denfpot dreef,
hoop der tot eindelijk oök de Duitfchers van deze befmetting
^^^^^^"*werden ' aangeftoken. Voor alle anderen fpoedde
^]?EtRüs de Heremiet zich aan het hoofd van 50 ,
*of 60,000 merifchén door Duitschland en Hönga*
ryeH naar Kónfiantinopolen ; zijne voorhoede werd
aangevoerd door eetien) Edelman , dien men , om zij-
ne armoede, dén fpotnaamgaf gautier sbnsavoir,
'^of WOUTER zonder goed. ) Het geringfte deel van
'^it volk' waren foldaten, en dewijl zij 'zich zonder
ïHigstucht aan roof en plunderzucht overgaven ,
Déferd meer dütt de helft door xle' Hün'garen en Bul-
'garen omgebt^t, if^omende dé beide Opperhoofden
^ eenen ellenBigen ftaat te Konjtahtinopolen aan.
ANNA cfoMNENA , die lu de Gefchiedems van haren
Vader, "Keizer alexiüS , dit vrij na^^ waarheid ver-
liaalt '(*), Tfoemt dezen petrus KjfKjwre?^^, een
^ijnaaini dfe^^ngetwiifeld tiit 2$ne SHóonikskap , en
töt Tde ' woorden mtrus £&«/&/»/ "öntftaan \s.
Spoedig* volgdcri *ér nog andere' RoopÈn'vó&s', ön»
ideir andferen oditrènt 15,000 Durtfihèrr tri Lotha^
ri'ngèrs , onder 'bevel van eenèfi Pnester , got-

^^ ' ' ' ■ '• ' - SCHALK ,

(•) Alexiiidrh.yi\ p. aSj.

» •■. /

GES C H I E D fi N I S. :trs

éCHALK 9 ^ insgdijb , uit hoofde van hun fchande^ V
igk gedrag 9 door de Hongaren meércndeete werden ^^^
nedergehoüweïi; nog andere boopen Jiadden eenen Hoofd(b
IPriester, volkmAr^ en eenen Gfaaf emico, totn^C^ ^«
Bevelhebbers» Deze laaïfte, uit la^öoo- razende ^^^^*
Icrttisvaarders befkande, vermoordden Mn het door* ■

*li«kk«i eene menigte 3^0 Jen in de ftedén^ aan dea
Rhyn , Maifi en D&nau , maar verloren insgelijks^
•door wanordens )sn gevechten, in Mongaryin ^ door
eigen fchüld ^ voor een groot gedeebe , . het leven-}
om van geene andere hoopen te fpreken, wdke
veelal hetzelfde lot ondergingen; petrus en wöt>
TER, die met hunne overbr^flèlen bij Konfiantind'
pelen gelegerd^ waren , kregen door de menigvuldigi^
nieuw aankotfietide troepen weder eene gedodte
fiienigte bijeen^ wedke slj iechter infet. konden teÊag« r; ' :^>
houden -van -Si-het- Gr^jfe/^Aé^-^ehied ' te: ftróopSi -jm *" . (
te ^dovem '2^:^kea met dit ieger, tegen ;de waar- .r.::— .C
fcbüwing van den' Keizer alexiüs vm^^ rmx }JÈaü
over, maar^ Jsrmd^ weldra • van; de*' Turken lixA
duchtig geflagen,, dM p&TK0s:::adofa:^r|er naaow^
nood mét 3,oM>in%nimet'de \1ugt xè\-KonfiamtUi»
jbd2fii redde , nadbui 'de Keizer hém eenigè hulptfbê^
(ien gezonden hadè^ '• > \.) .... fr >^

' Dus waf en reedfi in Jiet i)egih vaa'^^dè^eS ^^1^ Optogt
nigen oorlog a ' ^f ? $(^,000 ©«nfchen- aan de ïaèer- ^^° ^^
nij der J dweepzödht ';0pg€fcfferd-, toen . Ündeüjfc *ei ger^onder
dgent^kö hoofdleger, ;in de maand Augustus r^^GODpRtfid

Mtdefr ÖODFRÖH) of vÖOBE^ROÏ Vak BOÜÏLLOÏT S n^. /^

Heltog ^vm Neder lotharingen ]^*'tVLM6st^ 'Vorste»
6a Grooten , ten> ^mki^e ^Ho^^doo* man > flerk ^ A'fsói

Sa Hon*

27« i: tUK E L 9KB

7 'Hangafyê mta .het Griekfcke Keizerrijk opbrak^ Ai«

*?? Je GefchiedTchrijvers van ^ien tijd ilemmen t)vereen ,

Hoofdft. ^ dezen Vorst te «befchryven als een' man van ui5-

.Dfl C. G. muntende gaven en bekwaamheden,' ai ^n fegt

.^11X7 ^^^ *'^'' ™^^ * Oroote^ Broeder des Konings
■ van Firankr'yky nam met ^andere Grooten den w^

iovtv üalië^ en itek ter zee naar Griekenland over*
^eMUND, Zoon van dea becoemden robertguis-
VAitD, Vorst Vïm Tarente y ging van daar ook m^
7,'ooo. ntan, tot hulp der. kruisvaarders , onder zeik
Madat aUe deze kr^gsvolken zich : in het Griekiche
Rijk. veseenigd hadden , maakten . zij rten minde eep
kgër uit van 300,006 man , zondeï ^e Pf iestas ,
Monoikan, Vrouwen en Kinderen^ • die iuLgrootea
:gdtak het leger v^lrfgden., mede té rekenen*
Gedrag *;''!Men zou ,.jnr:den~eerfien opQag, vecwachten, dot
van Kei- «de iGr/rfy&i^ JCeizBr:ALEXiüs.anet ..deaeB kriggstogjt
ALExius. '^eel^' in zijnf^jfctuk: Bloest geweest zyn,:die :tegen de
'4BtMjanden .van tAjr R^k gerigt !wa&^ /»pdertusfchen
üemmtti ^: óe. Gefthiedfóbrljvo^ Overeen,.. dq[t. hij
^ vkraisfiraarder^ aietr. alleen niets gof^ds ^ roevertroH ws
dev^tnaar . 2el£sr allerhande hmderpaleac in den weg
iktde^ fs Kèiaers jDdcbteif ,: det;Prit^. anna , draagt
echter in hare Gefchiedenis den tüffti^nü der zake»
.. .'. iKf^és^ig ,v^rjEf'datrhet gadisag.fva)ti dien Vc^st^zoo
al , niet . tenr ,iK)lien::4Sen%tviiftrdigf , \ten minde begrijp
pdijk». gotna^trrs^rc^^/. i{et .ge^yes^ .der eerstaange*
d .;;: .cjrj b(»|i^nQ. -wQiesn^. zWfiWW» •*«!>: geestdïSrVers moest det^
f^e^^r.zQk^ QfQ^gt|g>;IQak^> toen re^ne nieuwe g^
^cbttr/krgg8ffi?gtn j)i9iöi . agöe gfign»n trok , ter-
^jl.'.hij pwi hsfeifieib. en,. ander V^i^^j njpgt,. dat de
•"'d togt

<ii I ( ii

• i»> « ».

^^'^^v'mmfmmmmmKmmcm

^^\^—

GESCHIEDENIS. 077

togt bij JQot voor hem nadeeliger kon uitvallen , dan v

voor de Tutken zelven. Niemand kon hem daarotó ^^^^

kwalijk nemen, dat hij den Hertog van Lotharing n^^f^f^j,

gen en andere Bevelhebbers ecnen eed van tfouW^ 0»^ C. Gi

afvergde, en met hen eè\ verdrag floot-, 'dat zij dê JqJ'^J^w

te maken veroveringen aan hem ^fflaan , of voor ■

dezdve aan -hem hnlde zouden doen. Maar hij had

in • dit aUe$ voor de vuist kunnen handelen , en zgne

listige llaatkunde, welke hij te bate nam in andere

opzigren, kan daar mede' niet verfcfaóond worden. •

Vroeg in het vocwjaar 1097 floegen de -kruisvaar- De krufs-

ders het beleg voor Nicea in Kiein-AsJë^ maar^^^^^^^^

veroveren
toen zij de overgave der ftad verwachtten, vértia;' x^icea.

men zij, dat dezelve, volgens eene geheime afTpraakf

met de Turken^ in het bezit van den Keizer aiLe-

xicjs gefield was. Kort daar na behaalden de kruii^

vaarders eene volkomene overwinning op den Turk'-

fchen Sultan kilidg£*arslan, waar bi] men ver-

fpreidde, dat drie Heiligen, georgius, (st. jo-

Ris,) DEMETRiüs en THEODORüs , gezi^n waren ^

zittende op witte paarden , met witte , met een kruis

geteekende vaandels, voor de Christenen ftrijdende.

Nu werd CiUcil bedwongen, en xt Edesfa^ en Slecht

in deszelfs omtfek (lichtte ^ balduin , Broeder van ^^^^^ ^

verdeeld»
GODFRIED, een eigen Vorftendom, en nog in hel heden

jaar 1097 werd Antiochil^ de Hoofdftad van SyriV^ onderde
belegerd. Maar dit leger des Heeren^ (^^^^'^'^^^ ders!^^^''
exercifus, militia Dei ,^ géli}k het genoemd werd, gaf
zich weldra over aan dartelheid en ongebondenheid; «
de hoofden van hetzelve wweh oneens, ieri hadden *'
bunne bijzondere behingen in het oog , dikwijl^ tot

S 3 vech-

«78 RBRKELgKE

I

V vechtens toe; de Geestelijken mefigdea ach in aBe

BOES beraadflagingen ; ' waar bij kwam bet waotrouwen op

HoofdlL ^^ Grieken, en de onkunde der Landfchappen , in

na C G. welke de krijg gevoerd moest worden. Dit een en

10^1 < 17 ^^^ ^^^ verwarring, maar dok hongersnood en
I ' alleiihande ellende voort. Men had Afgevaardigden

gezonden aan den Fatemiti/chm Chalifwm Egypte ^
om dien tot een verbond tegen de Seldjukfche Tur^
ken over te balen, doch deze keerden terug met
een weinig voldoenend antwoord. . De Vorst toonde
zi^ bevreemding over zoodanige onderneming met
geweld vati wapenen, maar beloofde, alle, die oii«>
gewapend^ als Bede vaardgangers , het graf van jszus
wilden bezoeken, vrijheid en veiligheid.
. Inmiddels nam de nood onder de bdegeraars van
AntiocMe zoo toe, dat één der aanzieneVijkfte Be-
velhebbers , wiLLBM , Vicomte van Mehn , ja zelfs
PBTRus de Kluizenaar, heimelijk het leger verliefen
en de vlugt namen. Maar tankred , een nabe-«
(taande van boemund, haalde deze vlugtelingen te-
rug, en BOBMCJND, PETRUS over zijne fchandelijke
vlugt beftraft hebbende, noodzaakte hem, zich bg
eenen plegtigen eed te verbinden, dat hij nooit we-
der dezen krijg zou verlaten. Tevens weid 'er in
het leger een vasten van drie dagen gevierd, en eene
algemeene zedeverbetering verordend, door het ver*
jagen der ontuchtige vrouwlieden uit het leger, en
het verbieden van alle buitenfporigheden.
Atidochiê . Eindelijk ;veroverden de kruisvaarders 4ntiocha
ingeno- jg^ derden Junlj van het jaar 1097, na eene bete-
gering van zeven maanden , door eene overrompeling^

GESCHIEDENIS. ^79

bQ tiacht, en verftandhouding met eenen firuz , ^ v

«enen Bevelhebber in de ftad, die te voren van het *9^

Christendom was , afgevaUen. Het zoogenoemde HoofdH;

heilige leger vermoordde alle Muhammedaoiu , die Q» C. G»

hun voorkwamen^ zonder ouderdom of kunne tó |^J^^^

omzien, en nog wendde men bemelfche verfchijnia-

gen en wondereu voor , door welke ook de boven?

gemelde firuz tot zijne verradery zou bewogen zijii

geweest 9 hoewel hij, in der daad, door groote be^

lofcen was omgekocht. -— Met de verovering der

(Ind was echter het leger niet uit den nood gered;

de vesting of het kasteel was nog in banden det

Tiérken^ en de Turkfche Vorst korbuga, Heec

van. Al^MaupRl^ (of Moful^^ rukte tot ontzet

in et eene groote krijgsmagt aan. Nu woedde d^

honger vreesfelijk in het Christen leger, en men had

weder wonderen 'en ver(bhijningen noodig, om hef;

geheele verlo(q> van hetzelve voor te . .komen* Deze

ontbraken dan ook niet. Een Geestelijke uit Lom*

bardye verhaalde openlijk een gefprek van eeoen

Ualiaanfchen Priester met eenen onbekenden Pel»

grim, die aan den Priester vraagde: wat men zoo

in het algemeen van deze kruistogten oordeelde?

De Priester antwoordde, dat velen ze hielden voor

een gevolg eener Goddelijke aandrift, maar ook an*

deren voor een uitwerkfel van Pranfihe ligtzinnig'»

beid; waar op de Pelgrim hem verzekerde, dat .zQ

den Goddelijk werk , en dat allen , die dpar in deel

namen, de kroon van het Martelaarfchap waardig

waren. Ter. bevestiging van zgne gezegden hier b^^

VQ^nd«, dat..biJt>(kMBHQsiu^ was, j^fl^r Bis&hop.

S 4 van

/

ftSo KERKE LUKË

V vah Milaan y en dat de Christen na drie jaren
■^"^ heilige Ihd -Jeruzalem dadelijk vei'overen zouden.
HoofdfL ^^^ ander Priester verhaalde, dat Christus zelve
naC. G. hem verfchenen was, en op voorbede der Heilige
j^J^^^' Maagd en van den Apostel petri/s aan het leger
vergeving van zonden en zijne huipe toegezegd had«
Waar op alJe kruisvaard^s eehe openbare boete de-
dien, en met asfche op het hoofd en barrevoets de
Kerken bezochten, en zich op nieuw bij eede ver*
pligtten, dat niemand het leger zou verlaten, voor
dat hij het graf des Heeren zou gekust hebben.
Ook zou de Apostel andrbas aan zekeren petrus
BARTHELBMY verfcheneu zijn, en dien geopenbaard
hebben, dat in de Kerk van zijnen Broeder den
Apostel PETiiüS de lans of fpeer verborgen was ^
met welke de zijde van jezus aan het kruis door-
ftoken was. Men ging terdond aan het graven en
vond, na eenen ganfchen dag gegraven te hebben ^
de gemelde ' lans of fpeer. Toen evenwel de gezeg-
de PETRUS BARTHELEMY ziju gezigt aan den Bis*
fchop van Puy^ en aan den Graaf raymono van
Touhufe ontdekte, twijfelde de eèrfte aan de waar^
heid, maar dé Graaf geloofde ze des te vaster.
Honderd dagen lang vereerde men deze lanS, wan-
neer dé Blsfchop en vele anderen nieuwe bedenkin-
gen tegen de echtheid van dezelve matfkt^, waar»
om '*er een vasten van drie dagen verotdend, en
toen een brandftapel opgerigt werd, over welken
de Bisfchop eenen zegend fprak , en toen moest te
vinder van de lans door dit vuut gaan. Ongeluk-
kig kwam hi) ^ half verbnmd uk, en lUerfop den

twaalf

GESCHIEDEN IS. aPi

tviraalfden dag daar na. De vereerders van de bei y

lige lans waren hJa: over zeer bedroefd, evenwel ^^^^

' * III

bewaarde raimünd ze nog , tot hij ze door een HÓofdlt

toeval verloor; volgens willem van Tyrus (♦),naC. G.

liad ARNOLD , Kapellaan des Hertogs van Norman» |^^i ff?'

die , reeds gezegd y dat deze heilige lans eene ver- , ' .

dichting van den Graaf van ToüJoufe Was.

Na eene vmchtelooze onderhandeling met den De Tur^
kORBUGA , kwam het op dén aSften Julij des jaars ^^° S^^*"
1098 tot een hevig gevecht , in hetwelk de Turken^ hetkasteel
niet zonder hulp , gelijk de Christenen zich verbeeld- vanAntio*
den , van hemellingèn , geheel geflagen werden. Het ^y^^^^
gevolg dezer overwinning was' de overgave der ves-
ting of des kasteels van Antiochti. Nu was de eer-
fie .zorg der kn^svaarders 9 den Christelljken Gods-
dienst en den Grtekfchm Patriarch in deze ftad te
herflellen. Maar de iaatstgemelde vond een paar
Jaren daar na 'goed, zich naar Konflantimpokn te
begeven, terwijl zijn post door eenen Pranfchen
Geestelijken vervuld werd. .

Het leger bleef eenigen tlid te Antiochil ftil lig- BoëMUNo

gen , wachtende te vergeeft op hulpbenden van den wordt

Vorst van
Griekfchen Keizer , en veel lijdende door befmette- Antiochiê

iijke ziekten , door welke ook 's Paiifeh Legaat werd

weggerukt. Dé Bevelhebbers noodigden toen Paus _^

URBAAN II, bm in perfoon bij het leger te komen,

en zijnen Stoel te Anthchil te vestigen , waar pe-

TRUS eerst Bisfchop geweest was. Maar hun voor-

ftel vond geen' ingang bij den Paus. Middelerwifl

ftre^-
O Uhr. VIL pag. 729.

SS

284 K £ R K E L g K E

V] nog overgeblevene Muhammedanen ^ ivegens het zoo

J" lang ontheiligen der heilige plaatfen, en de voor-

Hoofda. gsande bncterdrukkingen van hunne geloofegenoo-
na C. G. ten.

J^J'j^^^; Eenige dagen daar na werd Hertog godefroi,
■ met algemeene ftemmen , als de waardiglle van at

CODE- len^ toe Koning van de nu veroverde ftad veito-
Bouilloj ''^"j hoewel m der daad het Koningrgk nog geheel

totKo- moest veroverd worden, en Palestina zich noz
DïQor van «

Jeruzalem €^^^^™^^ '^ ^^ ™g^ ^^^ Muhatnmedanen be-
verkoren, vond. Bij de kroning .wilde de godvruchtige Ko«
ning zich niet met eene gouden kroon laten kro-
nen, in de flad,. in welke Christus eene dorenen
kroon gedragen had.
Een Pa- De Geestelijkheid , die zich. niet weinig van ' de

ve^oren ^^ ^^ ^^^^ ^°^ aanmatigde, en koen .was op
^ * de verfchijningen en gezigten-, welke nog niet ophiel-
den , cü die op nieuw verrijkt werd door het vinden
van een ftuk van het heilige kruis , h^welk in de
Kerk van het heilige graf gelegd werd, had be.
wecrd, dat men eerst eenen Patriarch behoorde (e
verkiezen , eer men aan de verki^ing vaa eenen
Koning dacht; maar dit baar mislukt zijnde, drong
ARNOLD, jEapellaan des Hertogs van Normandie^
terftond na de verkiezing van den Koning, met zij-
ne partij door , dat hij zelve , tegen den zin der
braafften onder de kruisvaaj'ders , tot Patriarch
werd aangefteld , te meer , omdat de Griekfche Pa-
march naar het eiland Cyprus gévlugt , en daar
overleden was. Deze AkNou) of arnülf was de
teerschzuchtigfte en onrustigfte onder de Geestdl>

ken,

GE SC H IE DE NIS. itg

ken, hij dacte wd vrij, hebbende bij een d^ieerffen T
ook de. echdheidder heilige lans ver virorpen , siaaf iS^t '^^
zeden waren inderdaad te vrij ^ zoodat zijne verkeering'^oofdil.
m^t YTOixvwölk tot fpot- en fchimpliec^es in hét te- ^a C. G.
get aanleiding gaf; maar zijn ijver was ^oo pmtl^^Yifl,
voor de regten ; dat is , voor de magt en inkomtter '

der geestelijkheid, dat dezelve zijtie verkiezing, ab
mgt g^weld^ doordrong. v - ..^

Middelemijl hep godfried gevaar^ van zijnen* Overwiiw
aog niet gévestigden troon fpoedig te verliezen; .de^"^"^^^^^
wjgl de ,€haHf van Egypte^ mostali, een verban bebaakU
zend leger yattZi/r^wi , Ar'abi&'en:^ EgypUnaars en:
andere Vfükeo, ónder zijnen i^2/r ü^d al, eenea
afgevïdlenén rijken Armenifcken Christeö , tegen .hem
deed optrekken» godpried trok dit leger te'geQK)ét
met naauwelps 50,000 man, of vorens and^r^d
ilQchts.mejt deiieUt van dit getal, hij had echter heU
geluk , ^don vijanden in Augustus dezes jaars 1099
eene volkomene nederlaag toe te. brengen, vsm welke
overwinning ^S* aogtans geené verdeie vruchten trc^ » r

door ,de fttotfehe heerschzucht en onftuimigbeid v^ '
RAiMüND, Graaf van Touhufe^ die den Komng ver*
hinderde, Asfydon en ^kfHr-m te .nemen , welke lie-
den hij jiTQor zich begeecde ,: ZQodat, bet bijna:: tus-
ibhenr d^ Koning en hem tot e^en oorlog zoogde*
koinqp^ZQn.^ Kort daama.trokken de meeste >Groo-f
ten van het kruisieger, met een gevolg vsn so^ooov
menfch^ ^ naar Eur^ terug , na zich in. de ^or-^
daan gebaad,. en palmtakken wa.yericho medegeno-
men te. hebben, gdoovende, dat. zij nu hunne gelof-r
te volbragt' hadden. .. .:.v; ;. >

Zij

ft86 K £ R K E L IJ K E

V 'Zg iieten echter de bebngen der Cbiiatenen in Pa'»
^™ kstinavkx. ia den besten toefland. Het rijk van Ko-
HoQfdfL niflg GOOFRiBD had 'sKonings^ganrchen moed en de
m C. G' geheiïle werkzaamheid * van dei> dapperen tankreo
^t 15 17! QO^g'9^ om zich te handhaven. Deze veroverde , be-
■ hdve andere deden , Tiherias^ hetwelk hij letxaoeng

yerove- ^^jn ^jgn Koning behield-, die hem teveos met het

Tingen der ^ * '

Christen ganfcbe vorstendom van Galilea befchonk. De Ko-

Vor^ n. ) Hing zelve noodzaakte de Emins van Cefarea , P/a-

kmah txi Askalon^ om hem fchatting fchuldig te

woeden. Aan den anderen kant zorgde bqemuivd

vea-irót>r zijne eigene Man voor 'sKomngs belangen^

Zd& floeg deze Vorst van AnthcMt bet beleg voor

Laddkea in Syrië ^ hoewel deze (lad aan den Griek -

fchen {Ceizer : toebehoorde. De nienwe Paiisfelijke

Legaat noodiaakte hem echter , de belegering op te

brdken; maar in plaats van hem, nam toen rai-

mund; <jrraaf van Touloufe^ dezelve in, en maakte

*€r een nieuw Vorstendom van.

Denieu De gemelde' nieuwe Pauafel^ke Legaat haimbert

^^..|^^^" of DAOOBERT , Aartsbisfchop van Pifa]^ baarde den

Legaat Koning van Jerutakm vele moeljetijkheden.' • Hij was

wordtPa. door-MSCöAUS Itnaar"P«/!Kr//m gezoüden» verzéld
tnarcn. . , . , ^^ . .

vftt'eene vloot van meei^ dan 100 zeilen tct onder*

fteuning der kruisvaiafder^. Te Jertnakm gekomen ,

bragt'h^ doorkuiper^en èn gefchenkeü te* weeg 9 dat

de Pétriarch arnold vóór hein moest Wgken , en

hg in'4eszelft plaats tot Patriarch benoemd werd^

efl ^ zoodanig* nanf Dij : in naam • van den Paus de

leenhulde van dén^ Koning en endere Groeten aan;

ook dwong hij den Koning het viet^dedeel ^^^appe^'

V ja

GESCHIEDENIS. êüf

jk oiM''$^efêffMim itet dèn toren en hét flol tan da« V
ViD 'af, ifliëeh onder i^öórwaarde, dtt de Koning *^
deze (ledeii-iob lang bezitten' ison, tot hQ de eene HoofdfL
of andere flad^vieroiferd zon faebbem na C. O*

* Het was^liet zwak van den anders uitmnmeBden |^]^^^*
doDFRiBO 9 ' dat h^*', door 'éètiè Jcwalijk geplaatfle ■■
godsvrucht^ te veel aan de geesteiijkbdci ónderworpen ^^^^^^
Was. H^-fttchctè )n de ICerfc van het Heilige graf van
en in^flè EèHc irari den Tem|)et, te voren de Motkee Bouilloiw
van ómAr , inaar met den nilam van den Tempel ge«
dbeth^t otndai 'Zti op de voormalige plaats van sa^'
LtoMcPS'HOT^êï ftond, gènbótfchappen van Kanunni-
ken ,' en -Hn'^ift^al Jofafat een klooster voóY'Mon»
rtken y ifie Hj ' mede|;ebragt bad ( «^ ). Deze wakkere
VoriiÉ •ftiei'f , te vroeg voor zijn nieuw Koninp^k^,
nadat HQ nog nietvólkomai een jaar ger^eérd had,
\A Juli] des jaars noo. - *

Hij prees vwir zijn ' oveYlijdéli '^Sfitn broeder BAt-aAtnowr
OtHN i Graaf of Vorst vmEdesfa\ tot zijnen opvcd* voi^
ger aan, die ook terilond daar voor te Jeruzalem
erkend werd. . DeA^ die' zgnen^ broeder zich ten
voorbedd (lehle, dhdervcmd dra dé zwakheid van
het KonhigrQki* Ter naanwémood met veel gevaar
uit hoofde van dé menigvuldige in het land omzwer-
vende Tkrkèf^ in Jeruzalem aangekomen ^ vond hij ,
den Patmrch üaimbert tegen hem ' verbonden met
tanrred;' en voornemens, om boemund. Vorst
van Antiochie ^ Qip den troon te zetten. Doch deze
was tenzelfden tijde bij de Tur^ifii gevangen geraakt*

(*) wttL. Tjiins t. IX. >. >^,

^ K E R S E L 9 K Ê

yr DABniQ«.T kroont ^ind^Sk dca meuvven Konfaig^^

*^ en TANKftEDqbein het Vdstendom Tiierias tatag

Hoofdft. gevende, aanvaardde in plaats daarvaa bet Vorsten**

9a C. G. dom van Antiochie^. Oodenoslchen biddde baj^duin

^1517! ^ Pressen van zyn Rijk merkelyk uit; waar loe

üi ■■ hem echter de mennr aangekomene kruisvaanlers w^

nig dienst de4en* Iq de laatlte jaren- namdyk wa«

ren duL^ndeO) Deepen^ Duitfdien ^' Rranfchen en

Eng^lfcken^ maar/.vopxnaiiieli}k Italiamrf naar Pa^

kstsna en Azië pv^rgfikoinen , maar ook nmcendeels

door pest, hopger of het zwaard, gefh^weld. Thans

federt bet jaar iK>{'^dden weder omtrent. ^(So^oqo

meifcben van allerl^ijen rang en> (laat aao, mm een

groot deel, door hunne {plunderingen en i|ioreloos«

heden zich hatelijk makende , kwam op dezelfde

wijze als. de yorigen onv;. velen werden g^angen^,

of vlugtten in eenen ellendigen toelfamd 4;iaar Kotf'^

- < fia^timp^Un* Evenwel . veroverde bai^duin in de

volgfiöd?- jaren Cefatea^^Azat^ Tripnli en ook Pto^

\ kmaUr, n^t hulp eener Genueefche vloot* .

Stechtge- Dochtevens was deze Koning, in ge^urigen twist

drag van ^^^ ^ Patriarch |>AiMB£aT; ep ^iiroqings klagte

triarch. over bepi zond de Paus. eenen Kardinaal naar ^eru*

z^km ^.Aoox wi0n daii^bart .werd.. afgezet. Hij

wi&t f^bCft^ door middel, van geld, ,iya9r 4e Konmg

g^^k.^an.ha^, zich tjs \\tiQ^l\m^ en d^ Kardinaal

$&: Patriarch werden ijt .beste yrien4ea^, die de ge*

fchenken der Bede yaartgajig^s voor . het heilige graf

ï|i€t>rasferijen, zuippnen^z weigen doorbragteq ; tot

de Koning zelve hen verrastte , daar zij aan eene wulp-

fche maaltijd zaten , f n onder fcberpa verw^tingea

zwoer ^

/■

\

GESCHIEDENIS. n^

zwoer, dat zij van de Kericelijke giften niets meer v
genieten zonden, zoo lang de Koning en zijne CoU '^^
daten gebrek leden* Ook maakte de Koning zich f^^^f^fi^
meester van dm fchat jies Patriarchs , . welke meer na C. G«
dan 30,000 (lokken gouds bedroeg, behalve c^n'J^t^cilj
vetbazenden rijkdom aan zilver. Ook werd de Pa» ^i w i " ■■
triarch op eene Synode te yeruzalem van vele mis^
daden overtuigd &^ afgezet. Zijn opvolger bvbrmer
raakte echter ook fpoedig in^ verfchil met den Ko«
aing , door de kuiperijen van den voormaligen Pa«'
triarch arnold , die eindelijk wist te JDewerken ,. dat
hl} zelve andermaal deze waardigheid rV^kreeg.

NiettegenCbaande de veroveringen, welke de Ko» Dood van
ning BALDUIN gemaakt had, was de toeftand vaa ^f° ^^
zijn Rijk nogtans heel wankelbaar. Hij bemagtigde duust.
wel in het jaar mi de ftad Sidon^ waar toe 7000
Engelfchen , Fla^ingen en Deenen hem hunn«i
dienst hadden aangeboden, mair Askalon kon hij
niet behouden; hij verzocht en verkreeg van Paus
pASQHALis II verlQf om alle van hem afhankelijk^
deden aan de Kerk van Jeruzalem te onderwerpen;
maar dewijl de Patriarch van .A-nthchie. zich hier
over te zeer beklaagde , bepaalde de Paus zijn ver^
lof, tot zulke fteden , die té voren aan de Kerk van
Jeruzalem onderhoorig waren geweest D^ Koning
BALDUIN overked in het jaar iil^f

Tot zijn opYcJger./jwerd. verkoren zijn neef balde» BALDunt
WYN of BOUDEWYN VAN BOtjRO, Graaf vau Edesfa^ oFboud*

Tr rr 1,-1 WYN lU

ouder den naam van balduin Iu Het ontbrak de*

zen Vorst niet aan moed, maar de overmagt der

Turken en voornamelijk de verd^ldheden onder d^

KV. D15EI,. T Chris-

ft9o KERKELQ4CE

V 'Cbristeoen zdve, deden ztin Rijk wapkeleD. b het
'^ Jaar iiai namen de Turken niet alleen den Graaf
HoofdlL ^^^ Edesfa^ eenen der grootfte Hdden onder de
ut C. G' Christenen , maar ook den Koning zdven , hg over-*
^J?^|* rompeling, gevangen. Evenweï werd in be^ jaar
, , I 1124 met hnip eei?er Fenetiaanfcke vloot Tjrus vero-
verd. Na eene gevangenis van anderhalf jsor kocht
de Koning zich voor een groot nmtzoen vri), maar
had tot zijn' dood toe, die in )|Ct jaar 1131 volgde^
nunder geluk in den oortog , dan in zijne eerde ja-
ren, In het jaar 1120 was door den Patriarch goiv*
MUND te NeafoRs^ bet oude Siehem^ eene Kerkver**
gadering gehouden, waar bij ook de Koning tegen-
woordig was, welker befluiten ftrekten tot eene aJge-
meene verbetering der zeden , maar met weinig vrucht.
Ridder* Om dezen tijd waren te Jcruzakm twee groore
orde der ggnootfchappen van Ridders ontftaan , die naderhand
(er Rid- talrijk en 'in de gefchiedenis der kruistogten en ver-
d^rst volgens vermaard zijn geworden, de Hospitaal -broe^
'4ers van den Heih Joannes van Jeruzalem ^ na^
derhand meer bekend met den naam van Ridders van
RAodftSj S$. Jaw- en Malthezer^ Ridders j- en de
Tefnpelheeren of Tempelieren. Èenïge kooplieden van
4tmalfij&ex[t zeeftad in hti Napel/cke ^ gaven de aan-
leiding tot het (lichten der eerstgemekle orde. Be-
geerig om te Jeruzalem hunnen godsdienst, op de
Wijze der Larijnfche Kerk, te oefenen, bouwden zij
voor zich eene Kerk, bij de kerk van het Heilige
graf, aan de Maagd maria gewijd, benevens een
Klooster, in hetwelk de Pelgrims van hunne Natie
Itonden opgenomen word^n^ P^ noemde men het

GESCHIEDENIS. ani

I

Latynfche Klooster (^Monafterium de Latina^. Voor V
weduwen en andere vrouwen , die in Bedevaart kwa- "^"
men , werd een afzonderlijk Bedehuis aangelegd , waar HoofdfL
ttit het Klooster der H. magdalena ontftaan is. na C. G»
Bovendien werd naast de bovenpmelde Kerk , om {^ J^^^*
arme en zieke Pelgrims te onthalen , een gasthuis of
hospitaal (^Xenodochium) aangelegd» Verders (licht*
te men eenen altaar ter eere van joannbs E/éemo»
fynarius^ Patriarch van jllexandrie^ die wegens zy-
ne milddadigheid jegens de armen in het Oosten
beroemd was. De orde zelve heeft echter nader-
hand beftendig beweerd, dat zij nooit eenen anderen
befchermheüigen dan joannes den Dooper gehad
hebbe. Hoe dit zij, deze geheele fticbting had, in
het eerst, geringe inkomften, maar bekwam aanzie*
nelijke giften, zoodra Jeruzalem door de Christ^
nen ingenomen was. Omtrent het jaar 1099 nam
VERHARD , Opziener van het Hospitaal met zijoe dienst
doende broeders den Monnikenregel aan , zij. deden
eene plegtige gelofte en naaiden een wit kruis op
de borst van hun kleed. £n nu fcheidden zij zich
van den Abt van het Klooster, «n werden genoemd
Hospitaalbroeders van den H. yoannes van Jert^^
zalem. Na den dood van gerhard, \tï het jaai{
iiï8^ werd RAYMUND DU PüY (of de Podio^) Ofh
ziener van het <}enootfchap , van wien hetzdve
eenen duurzamen regel ontving, welke in bet jaai;
II 20 door CALSXTUs il werd bevestigd. Volgens
denzèlven deden de Hospitaalbroeders de geloftb van
kulschheid en gehoorzaamheid ; dat 21^ nooit alleeif
rondgaan ^ aalmoeaen voor . de arftiep verzamelen^

T 2 geen

spi K E R K E L IJ K E

V geen geld bezitten , en aan de flrengfie matigheid
^^F^ zich onderwerpen zouden. Ook zouden zij allen
Hoofd IL bet kruis op hunne kleederen en mantels dragen,
na C. G. Weldra was de orde zoo magtig , dat de Grootmees-
tot'ilfr. ^^ ( Magister ) ziinen' dienst aanbood , tot het beoor-
logen der Muhammedanm. Dit door den Koning te
Jeruzalem aangenomen zijnde, werd de orde ver-
deeld in drie klasfen : RJddtrs , Priesters en dienende
Broeders. De eerden trokken, als Edellieden, de
laatften als Burgers te veld, maar de Priesters ver-
richteden de godsdienffige bezigheden der orde. In-
derdaad, muntte ook de Orde onder haren Groot-
meester uit in verfcheidene gevechten mtt de onge-
loovigen , waarom zij aanzienlijke goederen en voor-
regten en in het jaar 1154 eenen gewigtigen vrijheids-
brief van Paus anastasius IV verwierf; maar daar-
tegen in menigvuldige twisteii geraakte met de Bis-
fchoppen , die klaagden , dat de orde aan bun hunne
regten, tienden euz. onttrok; maar die te vergieefs
hunne klagten te Rome inbragten.
Orde der In het jaar 11 18 werd nog eene andere Ridderorde
Tempel- j^ Jeruzalem gedicht, welke vervolgen*» in de ge-
Tempe^ fchiedenisfen berucht is geworden» hügo van
Heren, payens, (pï de Paganis ^ gotfried (of gaüfre-
Dus) van St. Aldemar^ en zeven andere Edellieden
deden in banden van den Patriarch dier ftad de ge-
lofte , om als . reguliere Kanunniken , hun leven
kuisch, gehoorzaam en zonder eigendom, in dienst
des Zaligmakers door te brengen. Aan bun ruimde
Koning balduin II zijn paleis aan de oostzijde van
SALOMO^s Tempel in, dat is van de plaats ^^ waar de

Tem-

GESCHIEDENIS. m

^etnpd gedaan had, maar waar fedeit eene Moskee \f
Was gebouwd ^ die , in dezen tijd , tot eene Kerk ge^- ^ J*^
bruikt werd. De Patriarch en inderp Biisfchoppen Hoofdft.-
leiden hun de verpligting op, om de Bedevaartgan - na C. G«
gers tegen de ftrooperijen en rooverijen der Ongeloo^ J^^^J^^^*
vigen te befchermen en veilig te geleiden. In het
jaar 1127 kreeg deze Orde op de Kerkvergadering te
Troyes^ Volgens bevel van Paus honorius II eenen
regel, naar welken derzelver leden zich hadden te
gedragen. Zij droegen een rood kruis op hunne
mantels, tén teeken, dat zij bereid waren, hun bloed
ter verdediging van het heUige Land te ftorten*
Spoedig nam de Orde, door hare dappere daden, in
aanzien en getal , maar ook in rijkdommen toe. Zij
telde reeds in 11 80 omtrent 300 Ridders en een on-
telbaar getal dienende Broeders. De Koning van Eh^
geland hendrik I, Keizer lotharius K en andere
Vorsten befchonken de Orde met aanziendljké landen
eu goederen, zoodat deBalijen,Kommanderijen,PriO'-
raten en^ zoo als de bezittingen dezer Tempelheeren of
Tempelseren , (zoo als zij naar . het oude Tempelarii
heetten,) meer genoemd werden in het jaar 1244
reeds een getal van 9000 beliepen.

Maar, naar gelang van dezen aanwas, werden
hunne zeden ook al ras bedorven, willbm van Ty^
vus klaagt reeds over hunne trotsheid en euvelmoed 4
waar door zij zich aan het gezag zel& van den Pa*
triarch onttrokken, en aan de Kerk de Tienden en
Eerftelingen onthielden. Anderen verhefièn wel hun*
nen lof, maar Paus innocentiIjs III verklaarde zel-
ve in het jaar 1208 , dat zij, wegens het mis-

T 3 .^ bruik

994 KEREELIfKB

T bndk der aan hun geCchonkeoe voorr^tea, waar^g
■«« waren, van dezelve beroofd te woeden. Als Keizer
HoofcUt VB£DBRiK II UI bet jaar 1229 zijnen kruistogt naar
na C. G. Palestina ondernam , verraadden zg bem aan den
tot" 517.' -Si/*^» van Babylm , waar aan ook de Hospitaal-
■ ■ broeders eenig deel hadden, maar de Sultan zond

bonne Brieven aan den Keizer (*); evenwel ver-
klaarde de Patriarch van Jeruzalem (f), dat de
beide Orden alle bereidvaardigheid tot vechten ver-
toonden, maar geeft den Keizer de fchuld, dat dit
niet gefchieden kon. prederik ze^e beklaagde zich
in het jaar 1244 (J) , dat de Tempelheer en geheime
verftandhouding met de Muhammedaanfche Vorsten
tegen hem hielden. Ook dreigde de Koning van
Engeland^ hbnorir III hun, dat hij hun de vrij«
heden, aan hun door zgne voorzaten gefchonken^
weder zou ontnemen. Hunne trotsheid was oók niet
zoo zeer te verwonderen. Als Ridders, geloofden
zij zich noodzakelijk gemaakt te hebben, en als
Geestelöken, wilden zij naauwelijks voor den Paus
zelven onderdoen.
fULco Ondertusfchen , welke dienften deze beide Orden

van°ïera- ^" ^^ ^"^^ bewezen , echter konden zij niet verhin-
2alem. ^^ren , dat de toeftand van het koningrijk van Jeru*
zalem (leeds zorgelijker werd. Hetzelve werd, on-
der de regering van pülco, of fouqault. Graaf
van Tours ^ Hans en Anjou ^ die zijnen Schoon-
vader BALDUIN II in het jaar 1131 was opgevolgd,

en

(*) MATTH Parif, Hist. Maj, p. 358.

(t) Bij denzelven p. 359. (§) Bij deazelven p. óijh^

GESCHIEDENIS. i^g

•

til tot het jaar 1141 tegeerde^ oog wel vr^ gelukkig V
terdedigd, ja zelfs door. het veroveren van Paneas^ boec
(het oude Cafarea Philippi^^ uitgebreid. Maar daar Hoofdfté
tegen leden de Christenen ook verfcheidetie nederla- üa C. óé
gen,~tei:wgi de Vorsten van Anthóhie en de Gra- Jot'ïsi^l
ven van Tripoli gedurig met den Koning overhoop ■■

lagen ; en 'er gedurige verfchillen plaats hadden tus»
fchen de Patriarchen en de wereldlijke Vorsten*

jpüLCO liet twee zonen na , van welken de oudlte , éaldüü»
BALDUIN III, die hem opvolgde, niet meer dan 13 ^^^^
jaren oud was, waarom zijne moeder de voogdij-
fchap op zich nam. Maar, in het jaar 1144 werd
Edesfa , de hoofdftad van een Christdijk GraafTchap ^
door EMAD - EDDiN zBNGHi ( dien de Christelijke
Gefchiedfchrljvers sanguinus noemen , ) Vorst van
Moful en Aleppó^ die zich van de oneenigheid vail
jossELiN Graaf van Edeifa en den Vorst van ^M«
tiochie bediende, ingenomen; ook had de Aartsbis«
fchop dier ftad voor zijne verzamelde fchatten geen<^
foldaten ter verdediging derzelve willen leveren* Dö
Christenen 'heroverden de ftad 'wel , door eene ovet-
Tompeling) maar zij werd hun door nuredoin, den
£Oon van zenghi, op 'nieuw ontnomen*

Op de t^ding van dit verlies , en den ongunftigen pau« éü*
(laat van ^aken in Palestina^ was de Paus euoë-^^^'^^
ilïius in bedacht, op eenen nieuwen krmstogt, en maanTtot
fchreef daar over aan loobwyk VII, Koning van- een* nleu»
R^ankryk^ welke Vorst, in het jaar 1142, in eeneü ^ü^st^^
ooilog met éénen zijner Grooten, bij het innemen
van de ftad Fitr^j de Kerk aldaar met 1300 men-
fchen , die in dezelve gevlugt waren , hebbende doen

T4 ver-

&9^ KERKELQKE

Y verbranden, geene waardiger boete zich fOor iet0
^^ wreedheid kon voorftdlen, dan bet ondememen van
HoofdfL coKn krnistogt naar Palestina.
na C. G» Onder de R'anfeke Geesteli|khdd nromte ten ^

I^!^^' zen tijde boven alk anderen uit bernhard , Abt van

tot I5v»

m Clairveaux^ door den roem van heSij^d, ^ver

B^N- voor den godsdienst en wellprekendbeid. Meetmaleii

Abt van 1^ ^ Koning van dezen begeerd, dat hg bet krui»

CJair- prediken zoude, maar hg had zulks geweigerd, tot

I|^^'^ hij euideiyk zich, door den bovengemdden Paosre-

den kruis** Igken Brief daar toe geregdgd oordedde. Hier op

^^^ hield de Komng in het jaar 1146 te Fezelo] in Bur-^

gondie eene Vergadering van den Adel en de Gees-

telykheid, welke voor het eerst in de Franfche Cïe*

fchiedenis een Parlement genoemd, en wegens deti

toevloed van volk in het open veld gehouden werd»

Hkr predikte bernhard , met zijne gewone kracht

van zeggen, bet kruis, hetwelk terfiond door den Ko->

ning, de Koningin, vele Grooteo, Edelenen Bisfchop*

pen , en eene verbazende menigte volks , zoo mannen

als vrouwen werd aangencnnen. Vergeefs ontraadde de

wijze suG£R,Abt van .Sr. Denys den Koning, om vel

perfoon naar Palestina te trekken; de Koning gaf

hem integendeel het regentfchap des i^s gedurende

zijne afweagheid, hetwelk hg met dien roem be*^

kleedde, als wij bier voor reeds gezien hebben. Iir

eene nieuwe Vergadering der Stenden te Chartres

bood men aan bernhard het opperbevel tot dei»

togt aan, hetwelk hij echter, geleerd door het

voorbeeld van pietbr den Kluizenaar^ veiftandig

weigerde.

De*

GESCHIEDENIS. ip^

I V

bèzêlfde BERNHARD ondemam vervolgens ook , deri V
toenmaligen Keizer van Duitschland koenra ad lil , "J^^*
tot eenen kruistogt te bewegen. Deze Vorst , die Hoofdff;
tot bier toe te Rome nog niet gekroond was, werd na C. O.
door de Romeinen , die daar toe door arnold van \^^ il^\

Brescia aangemoedigd waren, genoodigd, om te R9' *

me te komen , en in die aloude hoofd (lad des Rijks
zijn verblgf te vestigen. Reeds was de Paus ge-
noodzaakt ge\yeest^ van Rome te vlugten, en het
was dus deszelfs belang, dezen Keizer naar Pahs-
titta te zenden. Reeds had een Monnik, rudolf^
in den omtrek der lieden Keulen^ Meniz^ Wormsy
Spiets en Straatsburg het kruis met gróoten toeloop
gepredikt, doch tevens de Kruisvaarders opgewekt,
om de Joden, als erfvijanden van christus, om
bals te brengen , hetwelk vele 3^oden het lieven kostte*
Daar tegen verklaarde bernhard zich, leerende^
dat volgens . den Bijbel , ' de ^oden niet omgebragt
maar verftrooid moesten worden. Hij Ie wam vervol-
gens zelve in Duitschland, en deed den Monnik
naar zijn Klooster keeren. Vervolgens predikte hij
het kruis , en wist zelfs den Keizer roenraad zoo
te treffen, dat deze te Sfiers openlijk het kruis aan-
nam , als ook 's Keizers broeders ^oon , Hertog fre*
DERiK van Zwaben^ zelfs tegen den zin van zijnen
Vader, bernhard had te meer invloed op de me-
nigte, alzoo hij, volgens getuigenis van gelijktijdige
Schryvers, openlijk en in het verborgene vele won-
derwerken verrigtte ( ♦ ). In Beijeren , waar Hertog

WELF ,
(♦) BERNHARD. EpiSt, CCCLXV. T. I. Opp. p. 331.

T 5 PHIL.

ftpS KERKELIJKE

V WELF, de vijand van Keizer roenraad, nog ge*

■9J* fladig onrusten verwekte, predikte bertihard insgc-

Hoofdd lÖl^s het kruis, met die toejuiching, dat alle zijne

na c. G. Toehoorders zich met het kruis lieten teekenen. Wij

fori^i^?* 1^^°"^^ ^^" ^y°^ ^y^ ^^° prediken eeuigzins oor-

' deelen uit zijnen Brief aan de Geestelijkheid en alle

de inwoners van Frankenland en Beijeren (*)9

3, Thans ," zegt hij in denzelven , „ is de dag des

heils: want de aarde fiddert, dewijl de God des

hemels begonnen heeft , zijn land te verliezen , waar

bij voor dezen als mensch met de menfchen veiw

keerd heeft. Wat doet gy , dappere mannen ? Wat

doet gij, knelchten van het kruis? Wilt gij dus het

heilige den honden, en de parelen aan de zwijnen

geven ? Hoe vele zondaren , die hunne zonden met

tranen beleden, hebben daar niet vergeving veikre*

gen, na dat het fchuim der Heidenen, door het

zwaard onzer vaderen, aldaar uitgedelgd is gewoiw

denl Gelooven wij misfchien, dat de hand des

Heeren verkort is, om dat hii zulke kleine wormen

tot befcherming van zijn erfdeel oproept? Neen:

maar de Heer uwe God verzoekt u , of iemand het

verdaan mogt. Bedenkt, welk middel hij gebruikt,

om u te verlosfen, en verwondert u! Trouwens,

is het niet eene geheel bijzondere gelegenheid voor

uwe verlosfing, wdke God alleen uitvinden kon,

dat

PHiL. DE clara valla Mirocc. S. Bernhardi in Opp*
Sernhardi T. VI. p. 1292. OTTO Frifing. de Gest. Fred.
I. Imper. C. 37—39

(♦) Episf. CCCLXÏII. T. I. Opp. ][>. 328-330.

GESCHIEDENIS. «99

dat de Alniagrïge mooidenarea, roovers, ecbtbre- V
kers, meineedigen en andere overtreders verwast* ^^
digt 9 niet anders dan als een deugdzaam volk , tot HoofdiL
zijnen dienst te vermanen? Zoo hij u wilde ftraflèn : na C. O.
dan zou hij uwen dienst niet alleen niet begeeren; 1^^ |?^*
maar dien niet ééns aanneemen, wanneer gij bem
dien zoudt aanbieden 1 . Beantwoordt dus den rijk-
doip der goedhdd des AUerhoogften. Of hij maakt,
dat hij eene behoefte heeft ; of hij houdt zich zoo »
als of by behoefte had, terwgl hij eene behoefte
zoekt te volielpen* Hij wil voor uwen fchuldenaar
gehouden worden , op dat hij aan zijne foldaten de
foldij, te weten vergeving der zonden en eenwigie
heerlijkheid, zou kunnen / betalen.'' Verders roemt
BBRNHARD de menigte dappere mannen onder de
Oostfr anken en Beijeren ,~ en vermaant hen , in plaats
der vorige inwendige oorlogen, zich 4n veel voor-
deeliger gevechten te begeven. „ Wanneer gij een
verftancUg koopman zijt,** zegt hij, zoo kondig ik
u eene groote markt aan; wacht u, dat die niet
nutteloos voorbijga! Neem het teeken des kruifes
aan , zoo zult gij voor alles , wat gij met berouw-
volle harten gebiecht hebt, vergeving bekomen. IDe
eaak zelve kost bij inkoop weinig; maar als zij met
godvruchdgen fchduder opgenomen Wordt , is zij
buiten twijfel het rijk van God waard." Eindeiyk
waarfchuwt hij voor alle geweld tegen de Joden;
deze waren levende toonbeelden van christus lij-
den ; wegens hetzelve waren zij verdrooid , en leden
eene harde ballingfchap onder Christelijke Vorsten;
^ch zij zullen des avonds bekeerd worden; alleen

3^ KERKËLQKE

V mag men hwi geenen woeker tegen de Kniisvaardefi

•^!^ veroorloven; hoewd deze ook van Chctstenen geoc*

Hoofdft. fend wordt." Hier op namen de Hertog welf, de

na C, G. Hertog van Bohemen , en andere Groeten , ook de

^iiVir\ Bïsfchoppen van Regensburg^ Pasfau en Freyfingen^

■ de laatstgemelde , de beroemde gefchiedfchrijver otto,

het kruis aan , en voorts eene ^menigte volks , bijzon*

der iBTljbuiters en ftraatfchenders , zoodat, zegt deze

fchrijver , elk verllandig mensch erkennen moest , dat

derzelver fchielijke verandering van God was. Ofl«

dertusrchen is bet gemakkelijk té begrijpen , dat zulk

volkje ligtelijk beweegd werd , om dat hun eene lig*

te boete en eene zekere vergeving van hunne euvel*

daden werd aangeboden j ja ook wel^ omdat zulke

deugnieten hier gelegenheid vonden, om flxaffeloos

te rooven en te plunderen. Ondertusrchen was het

eene goede uitwerking van dezen togt , dat alle vyao*

^ delijkheden in het Westen geftaakt en het zeUs ver*

boden werd , om in het openbaar gewapend te .yer«

^chijnen.

De Keizer en de Koning vaii Ftankryk trokken
eindelyk op elk met 70,000 geharnaste Ruiters en
eene verbazende menigte voetvolk, ook wijven en
. kinderen» Deze legers begaven zich over Konftanti*

nopolen naar ^V, terwijl men zich van den Griek*
fchen Keizer manuel gomnenus, die eene Zuster
van KOENRAADS Gemalin ten huwelijk had , alle hulp
beloofde. Maar deze en z^ne onderdanen , fa^m-
delden, deels uit wantrouwen en vrees voor zoo ge«
duchte krijgsmagt, misfchien ook door eenen inge*
wortelden afkeer van de Latijnen 9 zoo trouwetoos»

dat

/

GES C Hl ET) EN IS. 501

dat zij door yerftaodhouding met de Turken^, door v

het aanwijzen van verkeerde wegen , door .bedor¥ene ^^^

levensmiddelen., en op andere wijze, den pndergang n^^f^l^^ .

van het grootfte deel van des Keizers leger veroor* na C. G.

zaakten. Waar bij nog misflagen van den Keizer rf"?'^^^

j ^ ^^ tot 1517.

zei ven, en de verdeeldheden der Oosterfche Christe- ^_

nen onder malkanderen meer nadeelen veroorzaakten.
L,bB£WYK Vn was niet ve^l gelukkiger. De beide
Vorsten verrigtten hunnen.' Godsdienst te y^ruza^
km^ en keerden, na Damaskus vei^eefis belegerd
te hebbed , in het jaar' 114$^ , met het geringe
pverfchot van hunne krijgsmagt' , • naar hun Rgk
terug.

. Algemeen was ^het misnoegen over dezen on»
gelukkigen uitflag tegeuf den Abt bbrkhard , * die
ifi den naam van God een gewenscht gevcdg be-
loofd had. Hij wist zich echter met • den last
van den Paus en allerhande laffe uitvlugten te ont-
ichuldigen , zelfs niet duider zich pp zijne wonder*
werken beroepende, zoodat men reeds weder in het
jaar 11 50 van eenien nieuwen kruistogt fprak, wel-
ke echter door de,. Cistercienfer Monniken verijdeld
werd. ' .-

Na dezen mislukten togt geraakten de zaken der amal-
Christenen in Palestina meer en meer in Verval, "'cnof
De Sultan nüreddin bemagtigde het gebied van. Koning'
Edesfa^ geheel, en verwoestte dat van /Inthchii. van Jeru-
BALDUIN JEII veroverde wel in het jaar 1154 jjska ^*^^°*'
lon^ maar werd kort daar na door gemelden Vorst
met groot verlies geflagen. balduin III ftierf in
het jaai^ ii6i, zijnde door zijnen Geneesheer , ver-
ge-

\

3oa KERKELIJKE

V geveu. Nu droeg men de regering op aan zynen

BOEK Broeder amalrich ef amauri, een' 4apper en
IIi
Hoofdft. ondememetid Vorst, die van de Staatsveranderingen,

mC. G ten dien tijde onder de Mtdmmmedaünpche Vorsten
]aario73. voorgevallen , goed gebruik wisc te maten. B$ zoo«
' danige gelegenheid , deed h^, o|) nitnod^ing van
SCHAUR, GrQotwazir van den Egyptifchen Chalifj
eenen inval in Egypte^ maar ondertusrciien bragt
NURËDDiN den Christenen in Sjril eene groote ne«
derlaag toe, en bemagtigde J^aneas in het jaar 1164.
Drie jaren daar na trok de Koning van Jeruzalem
andermaal in EgypUy en tiam tj^% Kain weg;
maar floot toen een verdrag met den Wazir , inge-
volge van hetwelk hig dit land weder veriier. Doch ,
doorxijne Bevelhebbers en den Groonneester der
Hospiraalbroeders /Overgehaald , overviel hq hetzelve
op nionw , in het jaar 1 1(^ , maar liet zich , niet-
tegenftaande rijnen voortgang , voor eene ibitime gelds
weder tot den aftogt bewegen. Doch , terwijl amal-*
R IC lï dus meester van Egypte poogde te worden ^
behaalde niet alleen nureddin in Syrië veie voor*
deeten op de Christenen, maar deszelfs Bevelhebber
in Egypte , salaheddin , of salahaddin , ge<*
meenélijk saladin genoemd , die na des Sultans
dood in het jaar 11 74 Opperheer van Egypte ^ SyriS
en andere Aziatifcbe Landen was geworden, ver-
hief zkh tot die hoogte van magt, dat de Chris-
tenen in het Oosten geen geduchter v^and hadden.
AikfAtaïcH ftierf in het jaar 1173, nadat bif eenige
jaren vergeefs Gezanten naar Europa gezonden had,
om onderftand te bekomen.

BAI,-

•^ ^ mmn

GESCHIEDENIS. 303

BALDUIN IV, die zijnen Vader amalrich in v
den ouderdom van 13 jaren opvolgde, was door *^
WII.LEM van Tyrus , toen Aartsdiaken te S^eruza^' Hoofdd.
Jem , onderwezen ; in zijne rijper jaren werd deze na C. G.
Vorst door eene foort van melaatsheid , ( morbus ,^J\^J.}^.
élephantiofm ^^ zoo mismaakt, dat men hem zon» ■

der medelijden niet kon befchouwen. Zijn Neef '^A^^tJiM^
RAYMUND , Graaf van Tripoli , nam , gedurende zïy *
ne minderjarigheid , het Staatsbewind op zich.; maar
in plaats van zich tegen de aanwasfepde magt van
isALADiN te verzetten, floot h^, tegen eenige ge*
ringe voordeélen, een verdrag, hetwelk hoogst fcha^^.
delijk voor de Christenen werd. Eindelijk was de
Koning van Jeruzalem ^ door zijne ligchaamskwaal ,
genoodzaakt, de regering van zijn Rijk aan den
Gemaal zijner Zuster, guido van Lufignan^ Gnmf
van Joppe^ over te laten. Doch, alzoo het dezen
aan fchranderheid en bekwaamheid haperde, .om het
Rijk te verdedigen, werd in het jaar iiBsz^a Stie&
zoon , ook BALDUIN genoemd , die eerst vijf jaren
oud was, tot Koning gekroond. Kort daar na
ftierven de beide Konmgen, en lusignans Gemalin
wist het in het jaar 1186, door den Patriarch' van
Jeruzalem, en de Grootmeesters der Hospitaliers
en Tempeliers, maar tegen den zin der eigenlijke
Grooten des Rijks, daar toe te brengen, dat hem'
de kroon werd opgezet.

Van nu af .aan nam de oneenigheid en verwar^ cuiDovan
ring in het Rijk meer en meer toe. ravmuno , die Luf?gnan
naar de kroon ftond, en dezelve meest van allen" jer Sm?'
Waa^di^ fchees, verbnik alle verbindtenfe met detr^eiQ door

Ko-

304 KERKELIfKB

V Koning, en floot eenen ftUfland met saladin, Ein-
BOEK delgk, toen dese Vorst in Palestina mbiak» Mraar
Hoofdll. J^J Tiberias veroverde, vereenigde raymund, dien
na C G. men overluid een' verrader noem4e , zich met het
10^1517! Christen leger , waar op het in het jaar 1187. digt bij
■ de gemelde ftad tot eenen beflisfenden Veldflag kwam ;

sAfcADiN jjj vvelken de Christenen , met een verUes van 2 1,000
veroverat ^

man, geheel verflagen werden; hun Koning zelve,

RAYNAULD van ChatUkn^ één der voornaamfle Hel«

den der Christenen, de Grootmeester der Tempd»

beeren, en andere Grooten, waren onder de gevan-

genen, saladin liet meer dan aoo Hospttaalbroe^

ders en Tempelheeren , die hij moordenaren noem**

de, gelijk zij ten minften niet ligt aan emen Mu-

kamtnedaan het leven fchonken, voor zijne tent ne«

derfabelen. Den Koning echter bood hij eenen drank

aan ter verkwikking; maar als deze denzelven ook

aan raynauld wilde overgeven , belette de Suhan

dit, dewijl h^ hem anders door dit geme^nfchapp^

lijk drinken het leven verzekerd zou hebben. Veel

meer deed de SuUan aan hem de hevigfle verwijd

tingen, dat hij de bedevaardgangers naar Mekka

ttgtïk zijn gegeven woord omgebrtgt, een' krijgs-

togt tegen deze heilige plaats ondernomen , en mu'*

HAMMEO gelasterd had; evenwel bood hij hem. bet

leven Mn, indien* hij. zgn geloof wilde aannemen;

en toen raymund zulks weigerde , gaf hij hem

zelve den doodelijken flag. Ja fa of Jftppe^ Akko

of Pt^lemais^ Nazarethj Cafarea^ Beryfus^ As^

kahn^ en andere fteden, vielen kort daar na in

8AI.ADIN3 geweld, die daartegen aaa.den Koning

4

\

o fe SC Hl E D E NI S; |os

^§tie,' vrijheid fc&oofc; Eindelijk mofi^t. ook ^ruta- t
lemi zTcb aan bem'^iovergeven. Meó befcbulcfigt de ^^^
Mêlcbitm^ tjS Grieifche Christenen y ia de ftadyHoofdft*
dat zï) in 'getal : flarker dan de Fi^anken^ (zoo als na C. G^
]i]en.fedeit de kruistqgteh de Westerfche Christenen tot 1517*
ia .het. Oosten noemt, omdat de eerftekruistogtett-*-— «■«•'•
door de 'Fraufbhen ondernomen vvaren,} dezeivaï
aan saladin verraden zouden hebben,- maar ^bul«
ri&DA verzekert, dat de gunftigé voorwaarden^ Wek
ke.SAiiAOiN aanbood, veel hebben^ toegebragt, om;
de. -Offergave te. v^haasted. Hij vergunde alle dév^
Franken weg te trekken, ifaids dat elk man voo^,
2^ losgeld den, elke vrouw vljf^ en elk kind tv^'ed;
goudftukken, betaalde, wie daat*niet iü ftaat tod
was , zou gdvangen achterblijven. Dezen bedroe«
gen een getal van 14,000. Evenwel verhalen ChriS"
ten Schrijters zelve^ dat h^t eénigè duizenden zon*'
der iosgdd ontflagen.bebbe* Defi P^riarch vergund-
de hij^ de kostbare gereedfchapj;>en . der Kerk vaa
het heilige graf mede te nemeni. . Ook vergunde Hiji
deA Christenen, om voor eenig geld ;(fic graf .ook]
in .het vervolff ta bezoeken^ maar voor hét overige
herftetde hij den Muhammedaanfchen Qodsdkmx. ia
de voormalige Moskeeën. Het gewaande. : kruishout
vaa ' öttRiSTttó was. met het vaandel^ in hetwelk
een ^isfchop het bij bet leger droeg ^ in$^elijk« 6Ar«
i^iyuiN in handen . geyallet). Sedert' dit gewjgtjgvei^
lies 9- zegt een anders .v^rftandig Schrijve dezer ü^
deii , kregen alle kinderen niét «geer dan 10 of lir
telden 9 in plaats *dat ^a.^ei^ anders gewontlijk 30,
of^xhadden. . . ", '

XV. Debl. V Thani

30$ KERKELlfKE

V Thans wis, behalve AntiocJul^ Tyrtu^ Trifêlf^

>^ en eenige vaste floten j de gebeele vrucht der zoo
Hoofdll. ^^^^^^^ ^ bloedige kruistogten volftrekt ytAoim*
nt C. G. Doch des te ijveriger arbeidde men in het Westoi
10^1517 ^" fpoedige en roagtige hdp naar Palestina te
■ aseaden, ten welken einde willem van Tyrus zelve

Toerus- jq perfbon naar Europa overgekomen was ; ook
ee^en ^ ^^ ^^^^ grbgorius VÜI in het jaar 1187 her*»
nieuwen haalde rondgaande Brieven aan alle Christenen van
*^"^^- zijne Kerk. Ook deed hij zelfs eene leize naar i¥<
fa^ om de Pifamn en Genuezm zamen te berre«
digen, opdat deze beide toenmalige zeemogeüdbe»
den eenen gemeeiifchappelijken bijftand bewijmt
zouden* Heel onverwacht (lelden de beUe Konin-
gen van F^ankryk en EngeJamd^ in het 'jaar iiSS
hunne verrcbttlen ter zijde, en lieten zich door de
Bisfchoppen bet kruis geven ; ook werd, om de
volkeren te ondeHcheiden , bq^aald, dat de JPi'afhf
fchên een rood, <to Engelfehe» een wit, en de
Ftasmnge» een groen kn& dragen zouden* Men
hiekl vergadering^, en ftetde vast^ dat elfc fiee
tiende ded van zijne bezittingen %n inkomfteii tot
den togt zou opbrengen, welke men de tienden vaa
9ALADIN noemde , omdat men voorntmelp tdgsa
deztfn Vorst de wapeni^ opvatte* De Geestdijkbeid
in FritnkryJk wilde van deze f ieodeif bevrijd blijven ,
maar werd fpóedig door den Koning tolt bet op*
brengen derzeiven genoodzaakt. Ook liet P&os kls*
lijfËNS III in Pi)l^ de tienden «Hi dezen emde in*»
vorderen; maar zijne Legaten in F^ankryk kotiden
niet beletten , dat de twisten tusfchen de beide R^*

fcen

GE^S CHIEDEMIS. S|of

\

tel weto uittoiftea, zoodtt, zoo l^ig BBta)iuit ir
leeOe ^ deze ontWQipefle kndstogt met tot (bad ^™

k^^* Hooftflt

%K)edig6r weid in. Duitsthland een kniistogt d^ at a O.

déüjk oDdernomeii, 4oor den Keizer fredér» I, J^;^^'
die reeds omtrent 70 jaren oud was, en die zoo^ '
danigen rampvollen kruistogt met z^en Oom koen* Km^c#
ftAAD in had cmdervonden. Op eenen Rijksdag tt^ j^^^
MêMtj in het jaar iiM, waar de Pausrel^ke Lè- dzrik L
gaten het kruis predftten , nam fal^ hetzdve aan- mdt
ZQnen Zoon, den Hertog frrdehir van Zwaien^
In het jaar 1189 trok de krijgshaftige Keizer mee
éen wehoegemst leger van i6o,ooa man over JCmu
Jtantinop^hn naar Atili doch moest in het gebièi
van den Griddchen Keizer nog een gedeelte van be(
volgende jaar vertoeven, eer bij de hinderpalen kon
te boven komen, welke deze hém in den weg lei^
de; fbhoon dé Térkjhhe Sultan van Cagni of Ici^
niufn^ hèm een verbond voorfloèg, moest hij zich
echter dócnr Kkffi-^Azii den weg met het zwaard
banen. Maar naauwelijks was falj da:^ m gehikkig
gedaagd, toen hij op zijnen verderen togt door Ar^
menii in het jaar 1191 het leven verloor. Zijn
Zoon vdlgde den V^adér fpoèdig, eH eeoe bermei^
fé11|ke ziekte rukte de hdft^ van «zi>> l^er weg. -'

Ondertusfched Wftren laéHAR!)^ Koning van £)!P Kniistogt
gkJandf en filip* Aüóüstu», 4S6mng van F^ank^ ^0 ri-
fjk , overeengekomen ^ om gezatnèiilgk eenen kniii^ Konhig'
togt te ondernemen. In het jaar 1190 gingen z^g van Enge*
met hunfle krygsvoftcn ^e MarfiiHe én GeHua oikitf p^,^
zèBj ttaar kregen reeds in SiètHi verifehil met mal< gustui,

V 2 kan»

\

\

^•.y... < 'i

^ K:E R K:E IrTT K E

T kandereo; maar verfchenea weder als vriendeiv veor
^^* ü!tt*(? of Piokmah , «ene gewigtige • zeelbul , wèlke
Hoofdft. rec^^s federt twee jaren door guido van Lufignan^
jia C* Q den verdrevenen Koning van ^ruzaktn , belegerd
j|^J^^\was. Onder» WEg had aiCHARD.lKei; eiland Cyfrus
■ aan eenen Piia» uit het Griekdch -Keizerlijk Huis

Koning ;' jgj Comnenen ontnomen, omdat.deze zijne (bJdatei)

vao , , . * .r—

Emkryk. ^ matroozen mishandeld had. Eindelijk werd ook
Ptolemais in het jaar iipi veroverd i .maar. saladin
weigerde de. voorwaarde der overgave te liekrachti-
gen, b^zonder het teru^even V{Ln:.h^ Jieilige kruis,
iKi het on^a^n van alle gevangene Christenen, en
iet betalen yan eene groote geWfomm^,! waar. door
hij oorzaak . was ^ dtit righahi^.5 ^of.^^oop gevan-
genen liet nöcterfabelen. Inmiddels., bad :èet misnoegen
idet beide 'KoningeQ, die even trot^ch en fier^^aren^
den hoogden Iriip' bereikt » zoodi^t. de Koning van
FVankryk naST huis keerde., na j^legdg gez^woren- te
hebben V dat. bij .ricoards g^ied^ gediuepde 4es*
isel&. af we^enhcód ^ ojet ^ou; ontnisteir. RiCHAaD,
liu ;Sran ^ de; I meeste I? vreemde foMaten verlaten,, floot
met SALAPi^ ieen' wapenftilftaBd voor drie jaren.
HcX KQBingrijk Cyprus^ hetwellq by aan de. Tempel-
'bmm verkocht had 'k maar dje hetzelve, niet hadden
kunnen behouj^^n, :>ved(ocht hy; . nu andermaal aan
7 o.ülpö van i^i(/^f?^iff ^ .die do^r. voor zijn regt op
•" hétvKoning|iik>uiPfi^»2»/Mw moest. ^!3^ü a^n hen-
i>^;|K,, praaf ^Jftf^f^mpagn^^xi^r^t Zuster va»^
=V-3n.vBftTi>DuiN V in.Juj\y4§k had.T Rj^^A«ti) zt\yt keer*
. :>. I/n^ ^^ jjj bet.'jaar.j 4*53 naar Engelartd terug , ma«

..Trajo^w^ oflden^,w|ft£ev;itigen gejticmdea door den öer-

^w^^^r^^

G B S.C^H i E D E NI S. . i<^

tog van Oosttnryk^ die hem aati de^ Keizer üen- 'V
DaiK VI verkocht, welke laatfte hem ^rsttwee-j^i- ^^^
ren : .daar na niet zonder een groot rantzoen zijne Hoofdlh
vryheid weder gaf • . ^Gedurende zqne gevangenis had-'t«a O. 0«
FiLiFs AUGUSTUS hem den oorlog verklaard. Efa's ÜJ'lfr^
eind^de deze fcriiistogt met boon en onheil voor '
^szelÜB aanleggers ; maar saladin ftierf in het jaar
119 3 9 in het gezust bezit van het groot fte deel
van Palestina»

Deze kruistogt bragt ondertusfèhen eené derde Orde der
Rïdckrorde voort , de Duitfche Ridderorde ge» l^uitfcbe
noemd , van welke de ^rfte grond reeds in het jaar
II 30 te Jeruzalem gelegd werd. Een Godvruchtig
Daitfcber, die met zijne vrouw te Jeruzalem WQQB^.
de , l^ide daar een Gasthuis , ( Xenodj^cAifim 9 ) ^^ ^
voor arme en zieke Pelgrims van .zijne natie. Toet
dit getal vermeerderde , voegde hij *er nog een Bft-
deliuis bij, ^n onderhield de vreemdelingen, door
aalmoezen, die hij verzamelde* Vervolgens vereer
jiigden sich andere Duitfchers, onder welken ook
Edellieden waren, met hem, die weldra befloten:^
om ter verdediging van bet Heilige Land de wapens
aan te nemen, gelijk de Tempelheeren , terwijl zij.,
ter onderfcheiding van dezen ^ zwarte kruifen op
iiunne witte mantels droegen. Bij de belegering V5Ki
jikko of Ptolemais^ zoo verhasdt een ander Schrjl-
ver den oorfprong dezer Orde , in het jaar . i tjp
figtten eenige godvruchtige mannen uit Breinen ^m » , y
Lubek^ voor de zieken in het leger, een. hqspitaal <
op in hunne tent; hetwelk op verzoek der Chri$r
tea Crooten.door Pmus celestinus {II bevestigd

V 3 weid#

312 K^E R K E L IJ K E

V netianen^ dat zg fchepen souden ' leveren tot bet

soEK overvoeren van meer dan 30.000 man, en de vloot,
ill
Hootdft. vereenigd met eeoe eigene Fenitauatfche magc cmder

sa C« G. hunnen Djoge d and ulo liep in het ja^ 1202 in zèe:
;^rï?^2' Eerst werd Zara door de FènepianenvixovtTA^ alhoe-
II wel een Kapucijner abt , in naJim van den Paus , ver-

bood eene (lad, die door Christenen bezet was, aan
te tasten. Maar het geheeie doel . dezer kruisvaarders
was veranderd. De Griekfche Keizer' isaacius an*
OELUS was afgezet en van zyn gezigt berc)ofd door
zijnen Broeder alexius angelus; zijn Zoon alexi-
JUS vervoegde zich bij de kruisvaarders; om zijnen
Vader te herftellen , met belofte , dat hij zijn rijk
tot de gehoorzaamheid der Roomfcbe Kerk terug-
brengen , en vervolgens eene aaozienelijke hulp tot
verovering van het Heilige Land leveren zou. Ter-
wjjl eenige kr^gsboopen regelregtiiaar ^zie voort-
. trokken, namen de Fènettanen de voorftellingen van
alexius aan, en het hoofdleger kwam in het jaar
xao3 te Konfiantinopolen aan, en zonder zich aan
deh Paus te kreunen, die deze onderneming afkeur*
de, werd Konfiantinopolen j fiormenderhand, vero-
verd, en isAACius angelus met zijnen Zoon op den
troon herfteld.
Latijnsch ^^^ 'daarna Ifierven deze beide Kdzers ; de jonge

Keizer-; albxiüs werd dooj? murzuflus vennoord, diezelr

rijk te

KonOan- ^ ^^ Keizerlijke waardigheid aannam. Hierop over*

tinopo*' vielen de kruisvaarders den 12 April 1204^ Konfiat^^

'^* finopokni maakten, zich (lormendephand van deftad

meester, plunderden die, en volvoerden Élle de bui«

teAfporijifaed^ van euvelmoed ^ hebzucht» wellust

GESCHIEDENIS. ' 313

ea vrreedhdd. In de volgende maand verkoren zg V
uit huh' midden balduin , Graaf van Flaanderen , ^^^^
tot Keizer van Konfianiinopolen , die terftond aan Hoofdft
den Paus fchreef, en dészelfe goedkeuring en beves- na C. G.
tiging verzocht; de Paus, hoezeer zich ongenoegd {^^ j^^^*
toooende op de kruisvaarders , erkende echter den — —
nieuwen Keizer, maar deed hem tevens zijne hoog-
heid gevoelen. De Franfchen en Penètianen waren ^

overeengekomen, dat thomas morosini, een Z^-
netiaan , fubdiaken der Roomfche Kerk , Patriarch
van Konfianiinopolen zou zijn, en de Paus weiger-
de de aanftelling van denzelven te bevestigen, om«^
dat een wereldsch Vorst die gedaan had, hoewel
hij vervolgens, uit eigeiie magt, deze waardigheid
aan denzelven morosini fchonk. Ondertusfchen le-
den de belangen der Christenen in Palefiina door
deze overwinning, deels, omdat eene verbazende
menigte menfchen zich thans uit dit land naar Kon^
ftantinopolen begaf; vooral, de^^l de ioogerioèmde
Koning van yeruzakm , ei^ery of amalrich van
Lufignanj in het jaar 1206 overleden was, én de
Koning van /trmenii met dèn Graaf van Tripoli
over het Vorftendom van Antiochie in • hevigen twist
raakten. Daarenboven kon het nieuwe Keizerrijk i
zich niet handhaven; geheele gewesten en eilanden
werden van hetzelve afgefcheurd, en onder de me-'
dehelpers der overwinning verdeeld; in Azil bezat
het volftrekt niets; de ingeborene onderdanen van
hetzelve , de Grieken , werden , wegens de , mishan-
delingen , welke zij dulden moesten , deszelfs gevaar-
tgkfte vijanden) anderen, de Griekfche Keizers Mn

V 5 Kleine

314 K £ Il K E L 9 K E

V Sei^- jftiS en de Bulg^rm , beoaau^den het vsn
MBK bttiten; salduin weid reeds in het jtar 1205 door
HoofdlL ^^ laatstgeqielden gevasgeti i^nomeii; zyne opvol*
itt C. G. gfiTS voelden meer en meer h^ne zwakheden ; en
ioTi^w ^^^i*^ verdelgde de Keizer MiCHAëL vajurologus
L ' in bet jaar laCi , door het innemen van JSImftsmi*

nopoUn^ dit ficbaduwkeizerrijk tot den naam toe*

Ongeloo- Hoe gering en onbeilendig ook de voordeelen wt-

felijke xca , welke de S^nuatogten tot hier toe hadden aan*

den gebragt, evenwel bleef de dorst 9 ofn het kruis aan*

Kruis- tenemen, geftadig levendig onder aUe lianden en nun

^^ . gen van menfchen , waartoe ' de geestelijkheid met

wdnig het hare deed. Zelfs verhadt een gefchied*

fchrijver van dezen tijd (^^^ dat in het jaar ia,i%

vele jongens, zonder leidsman, uit a}le deden en

dorpen vx^tEuropifche landen wegliepen , en als men

ben vraagde : waarheen ? ten antwoord gaven : naar

yeruzalifn ; dat zij het Heilige Land zochten. Ver*

geefs. werden zy door hunne ouders opgefloten , sg

braken overal uit. Van velen heeft men nodt ver«

nomen, waar z^ beland waren, velen, die weder

thuis kwamen, wisten van hun we^oopen geene ie«

den te geven.

Kraistogc Pau* innocentius IQ. het geval dezer kindoen

van AN- hoorende , zuchtte , dat deze jongens hem voor tuit*

DAR AS

Koning g^oopen waren, terwijl de menfchen fliepen, en

van Hon- zond reeds in het volgende jaar 1213 rondgaande

t^]^^ Brieven aan de Christen volken, om eenen nienwen

kruistogt te ondernemen, welke ock in de hakm^

GESCHIEDENIS. vs

gftéering van Later anen in het jaar 12 15 werd vast- y
geflelë , ook fchreef de Paus aan den Sultan van Ba^ *<^
byton en Damaskus saladins broeder, hem ver Hoofdft.
manende , om 9 ten einde verder bloedvergieten voor na C. 6«
te komen, Jeruzakm aan de Christenen over te Ie- ^j^J^J^;
veren, opdat deze, na het ontdaan der gevangenen ■■■

van weerskanten, met de Muhammedanen gerust le-
ven raogten. Ondertusfchen ftierf innocentius in
liet Jaar l^l6 , maar z^ opvolger honorius Hl
volgde zgne maatregelen, zoodat de togt werkelijk
ondernomen werd , ofider de aanvoering van an»
SREAS, Koning van Hongaryen^ wiens drift door
de volgende omftandighèid nog meer was aange*
vuurd: De Latynfche Keizer van Konftantinopolen y
HBNORiK, was in het jaar 1216 overleden, en de
^rooten des Rgks waren geneigd, om de kroon aan
dezen Koning andrbas , of aan deszelfs fchoonva*
der PETRUS van Courtenay , Graaf van Auxerre , op»
tedragen , andreas raadpleegde hier over den Paus ,
die hem antwoordde: dat hij zich wel daar ov»
verheogde, maar dat het toch noodiger was, dat de
Koning zich aan de fpits der kruisvaarders flelde;
ook kroonde de Paus kort daarna den gemelden pe*
^Rus , die ook te Rome gekomen was , tot Keizer.
In het jaar 1217 zeilde Koning andreas naar Pa*
kftinay wzfix hij zich ntet de Koningen van ^eru*
zalem en Qyprus vereenigde; maar zich ook eerlang
weder van hen afTcheidfde, alzoo de eerde hem, bij
•ene gewigtige onderneming, niet onderlleunde; ver^
volgens keerde andreas in het jaar 1318 naar ffon-
g0rym terug» Intusfchen was er eene verbazende

/•

Si6 , K E R K E L I|^ K fi ^

V menjgte kruisvaarders in Palestina aang^opien , net
^^^^ wier bijfliand de Koning van yeruzabm^ joannes

Hoofdd. ^f'^ ^féf^^f ^^ '^^ j^^ ^^^^ ^^ ^^ Damiate be-
m C. G. legerde,* en veroverde , welke, bg echter in het jaar
aoTi^r?* '^^' weder verloor door eene onvoorzigtighdd, tot
I welke hjj door anderen genoodzaakt werd.

Kruiscogt Ondertusfcben drong, de Paus ten Oerkften aan h^
van Kei peiger FaEDERiK II, dat bij de Oosterfche Chris-
DBRiK II. F^^° ^?. biüpe zou fpoeden. Dtjj^ Vorst had reeds
die mees in bet jaar 1215, bg zijne kroning te Aken^ nog
tóTemza- o^^^iwdyks twintig jaren oud zijnde , het kruis aan-
lem. genomen , maar had naderhand berouw van zijne
overhaasting , toen hij meer en meer inzag , dat de
Paus , die hem afhankelijk van zich wilde houden ,
om die reden hem eenigen. tijd van de hand wilde
zenden. . Zoodra 's Keizers mededinger otto IV in
bét jaar 1218 overleden was, drong de Paus emftig
aan op de vervulling der gelofte , evenwel gaf ho-
NORIU& hem in het jaar 12 19 tot driemaal toe uit-
ftel , maar dreigde hem voor de derde keer met den
Ban. FREDBRiK, die flechts tijd zocht te winnen,
nam wel in het jaar 1220 bij zgne kroning te Bjh^
tne andermaal het kruis aan, maar verkreeg tevens
een nieuw uitfte) tot het volgende jaar. Ook zond
• de Keizer in het jaar 1221 veertig galeijen naar Dam
wafe^ doch welke magt alleen daar gekomen
fcheen , om van bet verlies der ftad getuigen te we*
zen. De Paus gaf den Keizer de fchuld van dit
vedies , en herhaalde de bedreiging van den Ban,
zoo hij niet in perfoon den.togt aanvaardde, ook
bemiddelde hg eeu buwelyk tusfchen ^ Kei;ser ^n

'do

i

G£ SC HIE I>B NIS. 317

^ eifüochtier yft den Koniilg van yêruz^Uem; ech- v
tcf Wist FREOARiK 'wedcr' uftftel te veikiijgen tot is ^^'
Augustus van het jaar uTji. Inmiddels ft^^ P&us^ HoofdlL^
HONORius', doch zQq opvolger gregorius IX drong na C. Gé
zoo (terk aan, dat eindelijk de • krtjgsnagt zldr te I^JJJ^
'Birindifi verzamelde , aangemoedigd door Verhalen
.v^ besDeircheverrcfaijniagen; frederir zdVe was
reeds fcheep gegaan; toen eene befmettelgke ziekte ^
die hem- zelven trof, hem noodzaakte, weder aan
land te gaan, waar op de Paus. den. ban openlig tegett
liem ttitfphüc , ^ en niettegenfiaande de vevontfcbal*
digingen van den Keber in het jaar is)2& wède^
vemiettwde. De Keizer ging dan voort nee >z9°^
toijgstoenistingen , en eentg kr^volk voor oitgs-
^ondeq. hebbende, gii^ hij. ten laatflen in tet jaar
12128 obdsr. 2seU met eene matige magt, vóoinemeD»
ziindé , zoo (poedig mc^elyk een eind^ van ^ den' ki%
te maken. Maar de Paus hem- dit euvel dmdeiïde i
verbood de 7/^«/f^^^s{/cife kmisvaarders, den. Keizer
te volgen^ ook waarfcfauwde h^ den ' Patrianeh tu
y^ruzalem en de Grootmeesters der drie/Rtdderofs-'
dens geene kerkdijke gemeeitf[±ap met hem* te hoa»
0e^; MQ.wdte hevelen de geestelijkhieid • in Pal^li'»
0<f gefa^niaamde, zel6. zullen de Témpeifaeeftn e»
Ktpisbroeder» den Keizer bij den Sultan <van ^Bd^
hyhn ( Bgjpte ) verraden hebben. De Keiseer bei
etende. %ieh wel van een heoi voorgeflageii nAdü
déli om namelgk d^ bevelen. aah het leger yïiekóii<4
digen^.nietro ^en iia^siV iQaar m den item ^ van
God en der, Cbristepheid ^- waardoor velen :aaiii Ked
blfj^ff)'}. tasm toeo. hij snxvBUHy dar^^^^Pao»

eenen

V ijver voor deze onderoemiiig merkct^k verkoelde/

^^^ Echter faerfasuilde de Paus tjjn fthrijven id het Ja»'

HooMfl. 12359 ftellende tevens overtd ' Predikers aan van bet

n Gi G. Icruis, wier voordragt ieder op -llrftfiè van den ban

£!^!^?2' hooren móest. Uit ^reei voor dezen ban Ket zicb
•ot 15^7*

eene vróiiw, die voor hng het gebruik harer leden

verloren had, ook in zuHc eene Predikatie bitngeny
en nu flrodde men uit , dat zij terftond daar op ha«
re vólkómene ' gezondheid AA?eder gekregen had (*}*
Ondertusfchen drongen de Mogollen uit het Noof«
den vM Azie^ waar '^ Zij- Onder gengiskan een mag*
tig R^k gefticht hadden, met zoodanige oveirmagt
in de-' Landen Atv Arabieren en Turken^ dat de
Vorsten dezer Natiet! zelf$ bij de Christenen hulp
zochten. Ten dien einde kwam 'er in het jaar
1138' een SardceensGh Gezant in Ftankryk ^ -en een
ander fn Engeland \ iBaarhier gaf de Bisfchop van
Winchjnter dit antwoordt „ Wij willen deze hon*
„ den malkander laten opvreten, tot «^j de over«-
„ géblevenen doodflaauy en de wereld geheel van
„ ^nfanden van christu$ zuiveren kunnen.'' Maar
in Prankryk maakte het voordel meer indruk. Vele
Grobten van dit Rijk, 5oo> Ridders en 40,000 Rui-
ters floegèn in het jaat 1240 op weg naar Pakni-^
na 9 maar in plaats van zich met d^ .Turken tegen
de Mogolbn te vereem'gen , flreden zij met de eèr-*
ften 'met 200 veel wanorde en verwaÉing, dat zi),
na aanmerkelijk verlies geleden, te hebben, naar huis
moesten keeren. Twéé jüren daar nar vielen de

•)(♦). ateiB/ Paris. p. 410-412. .

V

i

GESCHIEDENIS. 321

"f^bowaresmiers of Kharismianen^ naar hun Koning- v
Wjk Kkarismi gS Kharisfem^ aan de Kaspifche zee, *??*
die MATTHE us van Parys Choroiminers noemt , in Hoofdd;
JPalestina , en plunderden j^eruzalem en de nabu- "^ C. G.
rige oorden , en mishandelden zelfs de Kerk van het }^tYilV
Heilige Graf, welke de Muhamm^danen zelve eer- >

bied bewezen hi^dden; in het jaar 1244 wonnen zq
bij üaza een' grooten veldflag op de Christenen,
met welken de Sultan van Damaskus zich vereenigd
had. Een beklagelijke Brief van den PatrTarch van
Jeruzalem hier over gefchreven, verwekte in Euro»
pa^ hetwelk tenzelven tijde door de Mogollen ver-
woest werd, groote ontfteltenis.

Ongetwijfeld had deze nieuwe ramp veel invloed Kmistogc
op LoüEWYK IX ^ Koning van Frankryk^ om hem ^^^'^
tot eenen kruistogt te bewegen. Na eene doodelijke d£wyk »

ziekte had hij zich , uit dankbaarheid , verpligt et* Koning

* v3n

rakend , in het jaar 1244 het kruis aan te nemen. Prankryk.

Vergeefs raadde z^ne Moeder blanche, eene zeer
verftandige Vorstin ^ en vele Rijksgrooten hem dezen
togt af, onder andere beweegredenen aanvoerende,
dat hij zijne gelofte gedaan had op een' tijd, dat
hij niet volkomen zijn verlland magtig was , maar
de Koning gaf hun ten antwoord: dewijl zij ge-
loofden , dat hy het kruis in eene bedwelming van
zinnen had aangenomen , wilde hij hetzelve terug
geven, maar daar hij thans volkomen bij zijn ver-
fiand was, eischte hij het weder; en men moest
hem gehoorzamen. De Paus zond ook in het jaar
1245 ccnen Kardinaal Legaat in Frankrykj die met
zoo veel nadruk bet kruis predikte, dat velen hun«
XV. Deel. X nc

3fti KERKfiLQKB

V ne goederen verkochten of verpandden^ om de kös^

^9^ ten tot den togt goed te maken; zdfs gebruikte de

Hoofdtt Koning de volgende list, om het getat der kruis-

na C. G. vaarders te vermeerderen. Het was in Ftankryk

^^^^^J^j de gewoonte , dat de Grooten aan hmme bediendea

— — op kersmis nieuwe kleederen vereerden. De Koning

liet dan meer kleederen dan gewonelijk maken van

best laken met bont, voor zijne Hovelingen $ maar

'er des nachts heimelijk gouden kruifen op naaijen.

Nu moesten de Hovelingen op gemelde Feest reeds

voor den dageraad met deze kleederen in de Kerk

komen, om de Misfe te hooren. Elk zag thans

het kruis op des anderen fchouder^ en niemand zoo

koen, die het kruis dorst wegnemen; men lachte,

en noemde malkander rekruten , en den Koning een*

jager van Pelgrims , en een* vhfcher van meth

fchen (♦).

In het jaar 1248 ftak K9nbg lodewyk, vergezeld
van zijne Gemalin en drie Zonen, vele Rijksgrooten
en Bisfchoppen, en meer dan 50,000 Soldaten, uit
Frankryk in zee. Op het eiland Cyprus de verfchülen
bevredigd hebbende tusichen de Ck>sterfche Christe-
nen onderling, wendde h^ den fteven naar Egyp»
te^ na welks verovering Palestina hem gemakkelijk
fai handen zou vallen. De Arabieren werden ter zee
en te land geflagen, en Damiate^ de fleutel des
lands, ingenomen, doch in plaats van naar Kasro
of Kahira voort te rukken , en de zege te achter*
volgen , gaf het leger zich aan wulpsheid en onge-

bon-

(*) MATTH. Paris* pag. 690.

GESCHIEDENIS. 3^9

bcmdenbeid over, z(wler dat de Koniog gezag gp* v
Qoeg had , om dit te weeren. Ook werd 'sKonings '^
Broeder, robert. Graaf yan Artois^ zich te diep Hoofdfh
)nder de vyanden gewaagd hebbende , door dezelven na C. &
ifgefneden , en verloor met al de zijnen het leven. {q^J?,!*
[o het leger ontftond vervolgens eene beJmettelljke ■

dekte, waarom de Koning in het jaar ia 50 naari^K
mate terug trok, maar van de Arabieren omfin-
geld , moest hl) zich met een groot gedeelte van
Eijn leger gevangen geven. Het gevolg hier vw
Rras, dat hg voor zijne vrijheid aan den Sultan
MOADEM TURANSCHAH een gTOot losgdd betalen 9
en Damiate weder overgeven moest. Maar eer lo«
DBWYK ontilagen was, werd de Sultan door zijne
oproerig gewordene L^f wacht, de Mamliks of Ma*
meïukken vermoord , en lodewyk zag zich genood-
taakt , zich aan nog harder voorwaaiden te ondec»
iverpen. Eindelijk verliet hij Egypte met het kleine
r/erfchot van zijn leger , latende nc^ meer dan
t2,ooo gevangenen in handen der vijanden. Na
dch nog eenigen tijd te Ptolemais opgehouden te
hebben, keerde lu) ten laatflen m het jaar 1^54 naar
Fyankryk terug, met den roem van dapperheid en
ijver voor den Godsdienst, en van Ifaenge zeden » ter-
wijl de Franfche Gefchiedfchryvera echter eenen
fluijer fpreiden over zqne gebrdcen ab Veldheer ea
over zijn Bi^oof , de onzmvere bron vao deze csh
dememing.

Niettegenftaande dezen lampTpoedigen idtflag , Tweede
Ueld LODEWTK zich nog fleede verpUgt, om den^^''*^^^
togt te hervatten, te meer, toen 'er HjHÓgm km^ Idwea^

X e meo.

fl4 tatK K É L ir ItE

V men, dat de Sultan van Egypte ^ getei^ door é

BOEK flxooperijen der Hospitalier s en Tempeliers^ de eene

Hoofdft. M "^ ^e andere, en eindelijk in bet ^ 1268 zel6

iia C. G» ïtntiochiè ingenomen had. lodewvk ondernam ds-

iot"<P' ^^^ ^^^^° ^^^ "* '^^^ ^'^'^ ^*^®» verzeld door zij-
fc ./ncn Broeder karbl. Koning van Sicilië; en zette
onverwachts den koers naar Tunis in jffrika. De
Vorst van dit land had hem een' Gezant gezonden ,
en eenige hoop gegeven, dat hij een Christen zou
worden , als hij zulks zonder gevaar doen kon ,
hetwelk den vromen loobwyk zoo behaagde, dat
hij menigmalen uitriep: ö! kon ik eens de Doop-
heffer zijn van eenen Muhammedaanfchen Koning!
Men bad hem ook verzekerd, dat hij eens meester
van Tunis zijnde, te gemakkelijker £g7|te zou kun-
nen veroveren; ondertusfchen was de ftaatkuode
van zijnen Broeder karbl , die eenen vasten voeti
in het voor hem zoo nabljgelegene Afrika weascbtt
te hebben, de geheime beweegreden van deze oa-l
derneming. Hoe het zij, dezelve liep nog fJechterj
af, dan de voorgaande. Het leger landde in Afri*
ka^ maar eene befmettelijke ziekte, door de bran'
dcnde hitte en door gebrek aan water en levensmid-
delen ontdaan, nam fpoedig de helft van hetzelve
wtg; en Koning lodbwyk zelve overleed aan deze
ziekte den asflen Augustus van het jaar 1270. Men
heeft dezen Vorst naderhand onder de Heiligen vaa
zijne Kerk geplaatst, en viert jaarlijks zijn feest op
zijnen fterfidag.
Noodlot-^ LODiBWYKS ongelukkige kruistogten deden den
^^^J?^^ ijver voor dezelve in Europa merkelijk verkoelen;

; ca

M— - r^^>'^L.u*^'.s.A^,'j^_ff^mm^mf^mmmaBgm^fmÊm

GESCHIEDENIS. 325

's

en de Christenen verloren in Palmina ^ door humie
aanhoudende öoeenigfaeden en krakeelen, door hunne
fiechte zeden en door hunne . woestheid jegens de HoofdfL
MuhamiHedanenj behalve veelvuldige gebreken van na C. 6,
allerhande natuur , fpoecUg alle . hunne bezittingen Iq^j^I^
In het jaar i&SS was Tripoli den Sultan van Ba^ ■■
hylêrt in handen gevtdien ^ en verwoest ; waar op kmisvaaiu
de zoogenoemde Koning van yeruzalem, henorul^
thans Koning van Cyprus ^ een' wapeoftilftand met
•den Sultan floot, welke door de beide partijen be»
zworen werd, Ondertusfchen liet men , in ipgt van
dezen ftilftand , -te Ptoktimis dertien Amhifche koo»pp
lieden onthoofden, en weigerde aan den. Sultan dé
voldoenhig, welke by daar voóreischte. b toom
ontQoken, floeg hij in het jaar 1291 het beleg voor
^e Had. met 100,000 man, en bemagligde dezelve,
de 'laatfte vaste plaats , welke de Christenen in^ dit
land nog bezaten ; de overige , T'^rut , Sidon en Bem
rytus , werden* verlaten ; en dus was *er weldra gee*
^é rpoor meer voorhanden van al de veroveringeo^
die (edert omtrent twee eeuwen gemaakt waren..

De Pausfen bleven , met dit al , ook nog gedu* LsatHe
rende de XlVde eeuw , op een iiemieuwen van d^e P^^E^
soogenoemdé Heilige / Ooriogen aandringen. In het ^e kruis-
jaar 1 308 venpaande klemens V de Christen Voz> togten,
flen to& zuiken togt, en gebood in het jaar 1312
op de Kerkvergadering te Ft enne 9' dat 'er een alge-
meene kruisto^^ (generale paiffagiufn 9) 'tot verr
losfing van het Heilige Land zou jdaats ihebben^
waar toe hét innemen van bet eiland Rhodut door
de Hospitaal? Ridders hoop vjm ^eneo goeden uit»

X 3 üag

^6 KERKEL9KE

V flag fcbeen aan te Meden. Doch, alhoewel de Ro-

BOEK Hingen van Franiryk^ Engeldiid en Navarre her

Hoofdft. ^^'^ aannamen, kwam Bogtans deze onderneming

na C« G. niet tot fland. Het grootfle deel des Adels voed

l^l^^' flBcer fmaak in de Toumooifpelen ,• wdke daiwonx

CQt 1517*

door den Paus op zware flrafièn verboden werdeiu
jOAN XXII rustte in het jaar I319 tien fchepenuit,
fveike bij eenen kmistogt : dienst zouden doen » maar
vermaande te gdgk den Koning van J^aniryk j om
soodanigen togt niet dan met rijp beraad en over*
1^ te ondernemen. Ais £duari> II, Koning vao
'S»gdand^ genegenheid tot eenen kmistogt Het blij-
hin, en den Paus raadpleegde, of hlyzich ook,
gelijk hem eenigé . Monniken geraden hadden , met
zekeren balfem kon hten balfemen , welke de Heil.
Maagd aan den Heil. thomas bbcket vereerd bad ,
ten einde van eenen goeden uitflag verzekerd te
£ijn, vergunde de Paus hem dit verzoek wel, docb
onder voorwaarde, om dit heimelijk, te doen, opdat
'er geen aanftoot en ergernis oncftond. Met het
jaar 1331 fcheen een kmistogt tot (land te zullen
komen-, wanneer de Koning van. Armenië om bij*
fiand verzocht tegen de Muhammedanen ^ en de Ko-
ning van Ftankryk^ filips van Fahh^ den Paus
verzocht, om deswegens eene algemeene uitfchrg-
ving uit' te vaardigen; doch het bleek dra, dat het
dezen Vorst niet regt ernst was. bbnedicI'us Xn
bnigt ook UI het jaar 1335 geheel Europa ten de-
cen einde in bewegbig, doch met geen ander ge-
volg, dan dat de Koning van Armetüi door den
Sultan van Bahyhu^ die hier van geho<^ bad,

ove^

GES C HIE DE NIS. 517

t^ervanen werd. In het jaar 1343 maakte rlbmbns V
VI een nieuw ontwerp , waar op een Christen vloot ^^^^
in het jaar 1344 de ftad Smirna veroverde. Nog Hoofdft.
benoemde urbanus V in het jaar 1363 Koning jan ^ C. G.
van F^ankryk , op deszelfs verzoek tot Bevelheb- I^J^ji^]
ber van eenen kruistogt tegen de Turken , zullende — ^»
de Kardinaal TALLBYRAND , BisTchop van Alham^
onder den Koning het gebied voeren; het gerucht
hier van was noodlottig voor vele Christenen in
Egypte en Syrië ^ zonder dat de voorgenomene togt
volgde , dewijl Koning jan in het . volgende jaar
kwam te overlijden.

pius II 9 te voren iSNEAS sylvius, waagde in
dit Tijdvak de laatfte poging tot eenen kruistogt ^
in het jaar 14599 daar toe aangefpoord door het
bemagtigen van Konflantinopolen door de Turken ^
waar door echter de goede uitflag der herovering
van Pakstina zoo veel onwaarfchijnelljker was ge-
worden. Men bepaalde Ancma tot de verzamel-
plaats der gemeenTchappelijke Vlooten, willende de
Paus zelve den togt bijwonen, ten welken ebide
hg zich in het jaar 1464 dadelijk naar Ancona be-
gaf, waar hij overleed , waar na de reeds aangeko-
menen zich weder verftrooiden. \

Onder tttsfchen hebben deze onberadene oorlogen ge- Gevolge»

wigtige gevolgen gehad; niet zoo zeer ten aanzien van ^^ ^"*'**

tofixen.
den Godsdienst, dewijl de menfchen door de ongeluk-
kige uitkomst van dezelve niet genezen werden van
de vooroordeelen aangaande de verdienilelijkheid van
deze oorlogen , wdke hun als heilige oorlogen wei^
4en voorgepredikt; mtegended werd het Bijgehtf

X 4 veel

32? K E R K E L g K E

V veel meer gevoed , door de menigvuldige Heilige re*
BOEK /r^«/V/i of overblijffelen van christus zelven, van
Hoofdft. ^5"^ Moeder en Apostelen, welke Palestina over-
oa C. G. vloedig opleverde, uit welken overmoed het bedrog
j^"j^73 ^in5t en voordeel wist te trekken; ook werd de
ware Kerketucht van alle kracht en nadruk beroofd,
door de Aflaten^ welke voor alle zonden konden
verkregen worden, door het kruis aan te nemen, en
naar bet Heilig Land te trekken ; maar voor de
Pausfen waren deze oorlogen voordeeliger , wier in-
vloed en gezag over Vorsten en Grooten daar door
meer en meer gevestigd werd en toenam , gelijk zij
door hunne Legaten bij alle deze' ondernemingen
werkzaam waren , om die ten hunnen meesren voor-
deele te befturen; ook matigden de Pausfen zicb
aan, om dergelijke kruistogten tegen Christenen, die
bij hun voor Ketters gehouden ^ werden , te laten
prediken , ter ftaving van hunne magt ; waar van
ons de voorbeelden in het vervolg zullen vooikomen.
Eindelijk vond de Geestelijkheid haar voordeel bij
d«ze togten; hoewel haar uitzigt op Parriarchaten ,
Aartsbisdommen en andere Kerkelijke waardigheden
in de Oosteirfche Landen mislukte; evenwel behiel-
den de Pausfen aanfpraak op dezelve, en fcbonken
'er de tijtels van aan een bijzonder foort van Gees^
telijken , ( Episcopi in partibus infidelium. )

Met betrekking tot het vereenigen der Christenen ,
die behalve meer in twee Hoofdkerken , de Griekfche
en Latijnfche , verdeeld waren , waren déze togten
meer nadeelig dan voordeelig; de gemoederen der
Grieken en Latijnen werden door vele omilandighe-

^ den.

GESCHIEDENIS. 329

deti 9 inzonderheid toen de Latijnen zich meester v
maakten van Konftantimpolm ^ verwijderd en tegen '^J*
malkanderen verbitterd. — Om Joden of Muham- Hoofdft.
'tnedanen te bekqeren , waren deze ooriogen geheel na C. G»
niet gefchikt , door de wreedheden welke gedurende ^J'Jff^^
dezelve tegen deze beiden geoefend^ werden ; terwgl
xnenfchen of volken door eenen oorlog te wDlen be-
keeren, reeds op zich zelve eene ongerijmdhdd is,
voornamelgk door eenen zoo onverftandig aangevan-
genen en met zoo veel trouwloosheid en woede ge-
voerden oorlog , als deze kruistogten Waren.

Bij toeval echter^ of liever , door het befluui
der Voorzienigheid, die uit duisternis licht weet
voort te brengen, hadden deze kruistogten, in het
vervolg, eenen voordeeligen invloed, ten aanzien vaa
die bijzondere oorlogen , welke volgens het oude viiist«
regt gevoerd , maar gedurende deze oorldgen gefcborst
werden. Ook ter uitbreiding van de Aardrljkskande
Zeevaart en Koophandel, ter befcliaving van den
fmaak in fraaye kunften en wetenfcbappen , ook ten
aanzien van de regeringswiize en meerdere vrijheid
van den burgerftand in de Europifche landen enz.

Verfcheidene -Schrijvers hebben opzettelijk de ge-
fchiedenis van deze oorlogen befchreven , van welke
JAROB BONOARS de voomaamften uitgegeven heeft in
zijn Werk te Hanau i6ii in twee Deelen in FoBo
gedrukt , onder den titel : Gesta Dei per FVahcos ,
five Orientalium expeditionum et regni Francorum
hhtoria; ook vindt men eene lijst van dezelve bij
JOH. ALB. FABRlciüS Salutaris Lux Euangein\ mi
0rbi per divitMm grafiam exoriens p. 521-526. Ki

X 5 la.

330 KERKELQKE

V later tyden hebben ook onderfcheidene Geleerden out
*^* de gefchiedenis van deze oorlogen met meer of mia
Hoofdd. naauwkeurigheid en onpartijdigheid befchreven.
na C. G. £én der voordeelen v^n de, kruistogten was eene
tS'i^iTi ™^^d®^^ bekendfchap voor de Westerfche Cbriste-
■ nen met het Oosten , waar door zg den arbeid der

Békeenn- ^i^^f^f^i^f^en in vroegere eeuwen ten dezen onder*
^^^ nomen, konden onderfteunen en voortzetten» met
Priester zachter middelen » dan door bloedige oorlogen. Men
fOANNEs. yerteidg^ ten dezen rgdc, veel van eenen magtigen
'Vorst in het Oosten van Azie^ dien men Priester
jfOANNBs. of P^ap jAN.noemda» en die met alle zijne
onderdanen het Christendom beleed in de kerkgemeen-
fchap der Nestmanen. Deze vertelliagen werden
filet zeer VQle bijzonderheden van de groote magt
en luister van dezen Vorst opgefierd , zoo dat men
in Europa verlangde, meer en zekerder berigten van
hem te weten. Toen de Portugezen in de XVde
eeuw kennis kregen aan den Keizer van Habe$ch of
jlbysfinie^ geloofden zij, in hem den Priester jan
gevonden te hebben; welken echter de oude Schrij-
vers , die van hem gewagen , als ook de berigtra
der Oosterlingen', in Azië plaatlèn (*)•

Reeds in het begin der Xlde eeuw was een Koi
fling der Tartaren of Turken van Cherith in het
Noord -oosten van Azie^ met meer dan aoo,ooo van
zijpe onderdanen tot het ' Christelijk geloof overge*
gaan, volgens £9EDjBSu,fMetropoiitaan van Marn

In

(♦) AssBMANi Bibl. Oriënt. T. lil. />♦ II. p. 487,
MosH&iM Hist* Tartar. EctUf. />• 18 fy.

GESCHIEDENIS. -i^^

oy

in Ckorafan^ ia ^n berigt aan den Nestoriaanfchen V
Patriarch (f). Deze Koning fchtjnt , bij den Doop, '^
den naam van joannbs of jan bekomen te hebben; Hoofdfl.
maar onzeker is bet, van wÉar zga titel als Prie$' aa C. G.
ter oodpnHikelgk zij. Misfchkn hebben de Nestih J^Jrf^*

rianen .hem tot Priester gewi^, vfraarmede zij, zelfs ^ ».

omtrent. kinderen, heel mild waren. • Zijne opvol-
gers behielden dezen naam en tljtd bij hunnen eige-
nen' naam,. en hadden hun verUijf te Kamkwrum^
bij de noordelijke grenzen Tan Cfüna.

: Een Armenisch Bisichop , tfie in het jaar 1 145
v^ een afgevaardigde van zijne Kerk bij Pauk buob-
i^ius III aankvf^m^' verhaalde v^nééaen dezer op-
volgeren van Priester jan, dat- hij voornemens wa^
^weest, om naar Jeruzalem Vd komen, óid die
i%ad bijftand te bieden, maar dat hij, niet over den
Tigris hebbende kunnen komen, naar zijn riHc terug
gekeerd was. Men heeft ook van dezen Vorst eenen
Brief aan den Griekfchen Keizer , in ^ een Latijnsch
Handfchrift (,♦), vol pochergra, doch welke Brief
met régt voor een verdicht ftuk gehouden wordti}i
Doch, wat 'er zij van de grootheid van dezen
Priester joannes , zijn rijk nam reeds met de Xlfde
eenw een einde. De vierde van deze Vorsten, d-
gènlijk UNG-CHAN of ONK-KHAN geuoemd, of ook
AUNCK • CHAN , (welkc namen den groeten Chan be-
teekenen,) bij Christen - fchrifvers ook david gehe-
ten 9 verloor tegen den grooten Mogolfchen verove-
raar
(♦) Apud ASSEM. L, C. p. Jfi7^
(t) Aisxir. L. C. p. 49a.

33*

KERKELIJKE

tot 1517.

V raar gbnois-chan, die toen nog temudschgt
BoeB heette, in het jaar laoa eenen grooteii' veldflag ei
Hoofdft. t^ort daarna het leven. Evenwel bleven 'er nakome^
na C. G. tingen van hem overig, gengis-chan zelve nam
^"ff T 2ijne dochter ten gemalin; bij welke een Nestori^
aanfche Monnik, rabbanta, als haar BiecbtvaJer
en Raad , in groote gunst flönd , die ook , zoo lang
hij leefde , van de Mügallen voor eenen Profeet es
•Heiligen gehouden werd« De zoons van dezen Prses^
ter JAN en hunne nakomelingen hebben nog tot ia
het jaar '1300 over hunne vaderlijke kmden, en naar
het fchijnt ook verder geregeerd, in de Provintie
Tendisch^ m Indie^ en in Kataja^ (of het noorde*
lijk Chm/i ;) evenwel waren zij aan den grooten Ciau
der Tartaren of MQgolUn onderworpen. Dus ble^
hel Christendom volgens de Nestoriaanfche begrip-
pen en kerkgebruiken daar in (land, tot het fedect
de veroveringen van timurbbk weder te niet gegaan
is» Verfcheidene geleerden van later tijden fad>bett
gemeend , dat. de beroemde Geestelijke Vorst io het
Koningrijk Tibet ^ dalai lama, geen^ ander is, dan
een nakomeling van Priester jan, en dat de Gods-
dienst van zijne Lamas met den Christelijken, mt
welks verbastering deze ontdaan zal zijn, eene mer*
kelijke gelijkvormigheid heeft. Men heeft zelfs
overeenkomst in den naam gevonden. De eigenlijke
naam v^n Priester jan zal geweest zijn Prete Ga^
han^ en Lama zal in het Mogofsch een Priester h^
tekenen; en Dalai ^ even als Gehan in de taal van
het Noordelgk Indie^ eenen wijden omvangt ^oodat
Dalai Lama en Prete G^^^ eenen algemeenen Pries-

GESCHIEDENIS. SSS

Per tü aanduidea. ^Maaf gefldd ook, dat men g^en* v
zins $&e {{)oren van een vervalscht Cbmtoidoni t^ ^^
de JLamas kon ontkennen , evenwel zijn 'er ge^- HoofdIL
tige bedenkingen tegen de bovengemelde meening in oa C. G^
te brengen, moshëim heeft in zijn later gefchreve- J^J^J?*
ae KerkgefMedenis (^*) onderfteld, dat wezenlijk , ,

een Priester den troon vén den Aziatifchen Vorst
KBNCHAN nadeszelfs dood beklommen, en daar
door tot den meer gemelden naam aaolei(Ung gege-
ven heeft. Maar de verhalen van eenige Westerfche
Geestelijken, die ten dezen tijde in het Oosten ge^
ffeisd hebben, kunnen kwalijk opwegen tegen de be«
ligten van Oosterfche Schrijvers.

'Met den laatften der bovengenoemde Vorstai was
de Paus alexanobr III in kennis geraakt. Een Ge-
neesheer van den Paus (^Magister philippus) had
hem, 4>ij zijne wederkomst van eene reize in Tar*
tarye^ gemeld, dat de Christelijke Koning aldaar
ipaet de Roomfche Kerk in verbmdtenis wenschte te
komen, en haar onderwijs te ontvangen. Dit be-
rigt, gegrond of ongegrond, gaf den Paus aanlei-
ding, om in bet. jaar 1177 eenen Brief aan dezen
Koning te zenden, waar op evenwel niets verder
gevolgd is.

Doch die zelfde Mogollen , die den Priester joan- Bckee-
MBS onder hunne wapenen deden vallen, gaven kort""^j^^'
daarna aanleiding tot zekere fchikkingen, om hunne onder d«
bekeering te beproeven. Na het overlyden van g£n- IVTogoi.
Gis-CHAN in het jaar 11127, werden de veroverin* ^°*

gen,
C*) IV Deel Bladz. 233.

334 KBRKELIfKË.

V gen 9 of liever verwoesttagen van vele landen ondec

BOEK de bevelen van zijnen zoon oktai tot diq> in Eu-

Hoofdft. ^^P^ voortgezet. Rusland^ Polen met het daar toe

naCG. behoorende &ilezie^ benevens Hongarye^ leden van

"^Wi* ^^ ^^^ ^^3^ ^^^ ^^*^ onbefchrijfelijk veel van deze
' volken. Vergeefs deed Keizer freobbjk II zijn
best, om de Europifche Vorsten tot vereemging te-
gen deze geduchte vijanden te bewegen, hy zelve
werd veel meer door den Paus als een Mogol of
Turk behandeld; waar over hij zich in Brieven aan
den Koning van Engeland en andere Vorsten ver*
geefs beklaagde. Zelfs was grbgorius IX voorne-
mens, den Keizer op eene Kerkvergadering in den
Ban te doen of af te zetten. Evenwel werden 'er
Vastendagen en Biduren verordend, om 's hemels
hulp tegen de Mogollen te verwerven, lodewyh:
IX, Koning van F^ankryk^ zeide tegen zijne moe-
der , als zij hem hare vrees voor het naderend g^^
vaar te kennen gaf: Als de Tartaren ons naderen,
floten wij hen weder in de Hel, of wij komen allen
als martelaars by God (^).

iNNocBNTius IV , die in het jaar 124 1 Pans ge-
worden was , vervolgde den gemelden Keizer frb-
D£RiR II zoo hevig als zijn voorzaat, en kondigde
dus geenen kruistogt af tegen de Mogollen^ hoewel
thans gevaarlijker vijanden dan de Arabieren en Tur-
ken^ maar hij zond in het jaar 1243 ^^ee Brieven
aan de Mogolfche -Vorsten, in welke bij hen ver-
maande, hunne verwoestingen en wreedheden na te

la«

C*) MAXTH. PAR. ad a. 1241. p. 557.

i

•rT"'^^"ww

OES CHIÏ^DE NIS. 335

^teti , en löch in het Christendom te laten onde^ y
^jzen; met deze Brieven zond bij eenige Mornii- ^«*
ken af uit de twee onlangs geflichte Orden der Be- Hoofdflu
delmunniken , de Dominikanen en Franckkanen , ?*^J^- ^*
van deze heeft sbion van St. Qutntin^ uit de{^^ ^^^\
Dötninikanen ^ en een ander, joannes de plano,
CARPiNi, uit de Franciskanen ^ cene befchrijving van
hunne reize opgefteld , welke nog voorhanden zijn.
De Dominikanen gingen in het jaar 1145 tefcheep
tiaar Armenii en Perfie^ en kwamen in het jaar
ia57 in het leger van den Veldheer der MogoUen
BAOOTHNOi, of eigenlijk bayu növian aan. Door
hem gevraagd, wie zij waren? gaf ascelino, een
Öezer Monniken, ten antwoord: Ik ben een afge-
zant van den Heer Paus , die bij de Christenen eene
hooger waarde heeft, dan eenig ander mensch; en
wien zy als hunnen Vader en Heer vereeren. Ook
weigerden deze Monniken de kniebuiging voor de»
Veldheer te verrigten, en vertoornden de Mogok
door hunne trotsheid zoodanig , dat de Veldheer
hen ter dood wilde laten brengen , en jnet moeite
bewogen werd, om hen heen te zenden; met een
antwoord op 'sPaufen Brief, waar in hij fchreef:
dat, als de Paus op zijn aardrijk, water of erf-
deel wilde blijven zitten, hij zelve bij hem moest

komen.

Meer fchljn van gunftige hoop bragten de B-an*
dskanen terug, die, onmiddelijk aan den Grooten
Khan zelven gezonden waren. Zij kwamen dadelijk
in het jaar 1346 bij den Khan gaiuk, die onlangs
zyneu Vader oktai was opgevolgd. Aan deszelfs

Hof,

s.

^6 KEREELgKE

V Hof, dat is in zgir leger^ waren vek Chnstenen i
•j** die op de Grieksch-Nestariaanfche wgze hunnen
Hoofdll. Godsdienst vrij oefenden. Men ftrooide zelfs uit^
M C. G« dat de Khan het Christendom was toegedaan ;
j^'^J^^^' waarfchijneüjk is het, dat *s Vorsten Moeder türa-
CHINA, eene Nestoriaanfche Christinne, baren ge*
loöfsgenooten zoo veel befcherming bezorgd had»
De Afgevaardigden bragten een antwoord van dea
Vorst aan den Paus mede, wien deze Monniken te
gdj}k verhaalden , dat dezelve door hen in het
Christendom onderwezen was, en hetzelve eerlang
aannemen zou* Men zegt verders, dat dit werke-
lijk gebeurd zij, en dat de Paus daarom joannes
D£ PLANO CARPiNi tot Bisfcbop beuoemd bebbe.
Maar van deze bekeering is niets met zekerheid he<
kend.

Omtrent dezen tijd had Koning lodewyr IX van
Frankryk zijnen eerflen kruistogt ondernomen. Toen
hij zich m het jaar 1248 op het Eiland Cv/rwsbe*
vond , bragten twee Gezant^ van den Tartaarfchm
(of Mogolfchen') Veldheer erchaltay, (eigenlijk
iLOSCHiRTAi , ) hem ^enen Brief van denzdven
over , in welken hij groote genegenheid voor de
Christenen vertoonde. Ook verhaalden deze Gezan*
ten, dat deze Veldheer en zelfs de Groote Khan^
met eene menigte van zijne onderdanen , reeds ge-
doopt waren. Men houdt echter deze Gezanten
voor bedriegers, die den Koning zulke fprookjes
verhaalden, om hem wat geld af te lokken, omdat
foortgeliike berigten bij dezen eenvoudig vromen
Vorst altijd welkom waren, lodswyr zond daar

op

^"^

pp eeidge Gesanten met kostbare gefchen^n apt> V-
üen Groafe» Khsktt &^ aan iltschirtai. Maar di^ ^^^
Gezantea waren zoo gelukkig niet^ om den gewaan* HoofdAr
den iLTSGHiKTAi te kunnen vifljden, of oqk van na C. ö*
de bekeefing. van den Grsoten Khan iet te jveme- ^^^ i^vi.
men. bi^gu. Kleinzoon van «engiskhan^ wa«
deszelfs opvolger ; en desen vA men voor een'
Christeut moeten houden, als het berigt v:m^ eenea
ooggetuigen , haithq den Armenier , iet gelden
2SÜ (*)• Volgens hem begaf zich de Koning vanir
Armenil^ aito, in het jaar 1253, naar het legec^
van den. Gr men Ekan^ van wien hij vriendelijk
ontvangen werd, en op^ 'sKonings voordel, liet
MAN6U zich door eenen Bi$fchop, Kanfelier van den,
Koning ,; doopen , met een aantal van zyne Grooten*
M^n kan wel dit getuigenis niet geheel verwerpen^
doch men kan echter van deze bekeering zich geene
groote Vjerbeelding . maken. Dewijl de Moeder van.
den. Khan eene Christinne was, kan de Vorst wel
gtoote achting voor haren Godsdienst betoond, en
een gedeelte van deszelfs plegtigheden waargenomen
hebben,. maar het blijkt in het vervolg, dat iVw/^-
riaanfch^ Priesters, Muhqmmedaanfcbe Imans^ en
Heidenfche Bonzen aan dit Hof beurtelings bunnen
Godsdienst oefenden , en dat de Vorstinnen uit beil
geacht van . den Khan met alleen aan bet krula
eerbied bewezen, maar ook dezelfde aandacht b^
Godsdienstplegtighedea betoonden, die niet Chris^
telljk warea Ook bevestigde het berigt der Gck^

cao*

(♦) Hist. Oriënt, feit de Tmrtarti C a»./. i7»

XV, DuEt. y

340 KERKEL9KB

Y Hl) zdve fchijnt echter* nooit tot het Christeadoitf
^^ te zgn overgegaan. Deze HtiLAKU roeide in bet
Hoofdd i^^ ^^^^ ^ ^^ beruchten Muhammtdaanfchen
aa C. G. aanhang der Asfafinen gehed uit. Deze wordea
J^^J^^^'ons door de Schrijvecs der Gefchiedenis van de
* kruistogten befcbreven als eene zeer geduchte Natie
vao omtrent ;^o,ooo ftrgdbare mannen in de v^tio-
gen van Fenicii^ niet alleen door hunne dappertieid,
maar ook door humie moorden, waar toe hun
Vorst, dien zij den Ouden van den Bergj (^fenex
de montanis^ vetulus de ment e ^^ noemen, hen ge«
bruikt zal hebben. In den grond was dit eene dweep-
achtigf Godsdienstpartij onder de Muhammedanen ^
die haren saam had van het weord Oasfasj Ceen
verjpieder , of fphn ,) wier (lichter of hoofd fcheich
ol gibaij of Heer van den terg heette. Deze par-
tij had zich omtrept 170 jaren ftaande gehouden.
Nog is de benaming Asfasfin en Asfafino m^ de
beteek^ni^ van moordenaar in twee ^en naar den
aaam van deze party overig.

KOB^Ai, de groote Khan der MogoJlen^ overleed
in het jaar 1294; zgn Broeder hulaku was reeds
in , het jaar 1264 overleden , en dopF zijn' Zoon
j^BAKA, of vollediger abaka*h.-khan, opgevolgd.
lit^ Vorst was getrouwd met eene natuurlgke
jppchter van den Grsekfchen Keizer , die voor de
godsdieiillige vrijheid der Christenen in het gebied
van haren Gemaal zorgde. H^ zelve zond ia het
jaar uGj eenen Gezant aan den Paus, evenwel
niet met oogmerk, om het Christendom te willen
aannemen, maar om een verbond voor te Haan met

de

•1 n

G £ S C H I E D E N I 6. 341

'de Christen Voisten tegen den Suhan van Eppte^ V
^ie met den Mogolfchen Khan van Kaptfehék zich ^**
cegen hem verbonden had. Ten dienzelfden einde Hoofd&
veirTcheenen *er ook Gezanten van abaka , op de na C. G*
Kerkvergadering van Lions^ in het jaar 1274, jo lot^is 17*
ANNES XX2 ontving ook in bet jaar 1277 nog een i.
Sezantfchap van den Khan^ en NicoLAtis IV zond
in het jaar 1278 vijf Franciskanen^ om onder de
Aïogollen het Christendom voort te planten, maar
derzelver voortgang blijkt niet heel groot geweest te
zijn. ABARA fiierf in het jaar 1282 , zonder dat
Zijne voorgeflagene v^bindtenisfon met At Christe*
nen tot ftand waren gekomen.

Tot hier toe hadden de Christenen onder de Vervo!-
Mogolkn vrijheid van Godsdienstoefening genoten j^ll"^.^'^^
maar de Broeder van abaka , miekudM ^ door nen door
HAiTO TONGODOR/ gcnoemd , hoewel , gelijk men ^^ ^^*
verhaalt 9 in zijne vroege jeugd met den naam ni- ^
GOLAus gedoopt, omhelsde het Muhammedaansch
geloof, en nam den naam achmet aan; nu werd
hij een vijand en vervolger der Christenen, wier
Kerken hij liet omverwerpen, zij zelven werden ga-
bannen, gededteUjk ook ter dood gebragt Doch
zijn Broeders Zoon, argon of argun, (liet hem
in het jaar 1284 van d^n troon ^ en liet hem om
het leven brengen.

Nu kwamen V weder gelukkiger tijden voor de Verdere ]
Christenen ; alzoo argvn hun zeer gunftig was , herigten
en hunne Kerken weder op liet bouwen. In het christen-
Jaar i%%i kwamen 'er Gezanten van hem bij deQ dom on-
Paus aan » en andermaal in het jaar ia88 , met een ^^g^^^

y 3 voor-

S4it KERKBLQKE

V voorftel , om in verbiodtenis met de Christenen
<^ Pakstina té veroveren , ook sdde nlilli ^ dat hij 2d«

Hoofdft. ^ S^n^ig^ ^^^9 ^^ Christen te woiden^ zoodra

nt C. G. h^ Jeruzalem zou veroverd bebbem Hier bij iwsb-

^l^lj' men de gelukkige pogingen van eenige Francisca^

, r ' mn 5 onder welke joannbs db mont^ corvino

bijzonder uitmuntte; waar op dë Paus aan dezen

Khan argun en andere Megoïfche Vorsten Biievea

^ond, maar de2e en andere Brieven deden de ge^

Wenschte uitwerking niet.

Sedert waren de lotgevallen der Christenen afwis-
fHend onder de MogoUen in Perfii. randgiatu,
of gelijk een ander hem noemt, kazietu^ ook een
Zoon van abAka» die van lapi tot 1295 regeerde,
fcbijnt jegens de Christenen zeer onverfchillig ge-
iroest te zlja. baidu^ een Kleinzoon van hulaku,
die hem opvdgde, wordt van haitho een goed en
geloovig Christen genoond, maar reeds in de achr-
ite maand van zljnè itegeripg werd hg door abguns
Zoon, CAZAN, Vrien de Mulmmmedamn onder-
deunden, in eenen veldflag van het leven beroofd.
Deze was eerst eën openbaar vervo^er der Christe-
nen , maar hij fchonk hun , op vo or bede van den
Koning van Armenië^ haitho genoemd, van wien
de gemelde Oefchiedfchrljver een nabefiaande was,
weder rust , en verbond zich zelft BMt deiien Ko-
. ning tégen den S^tai^ van Ègyptè. De Gefchied-
fchrijver haitho hedft dezen oorlog in peribon bij-
gewoond, maar is in het jaar 1305 op het Eiland
Cyprus een Kanunnik van de PremoBftnftenTer -Orde
gewonden. Het }aar te voren mb cajcan overle-
den.

\

Q E, S Cn I E D Ë N I S. 343

.4dea, zonder ogit ben gesag van im gMAm Khm ^
erkend te hebben. •^•*

ftfiddeleiwyi hadden de Pau&n nog fleeds voort- UoofiUk.
gevaien 4 Dêmimk4f9en en Franciskanen tot voojt- «a C. G«
planting van bet Cbriftöendom onder de Mogollm teJ^J^/
zend^u De laatfte keer gefcbiedde dit jiog in de
janen 1296 en is9f ^ zynde zif daar toe opgewekt
4oor de genegenheid van den gprooten Ma» koblai
j«{geni de Christenen. De«e had den beroemden
.Fewtiaan margo polo» eii te vopen deazelfii Va«
der en Qom 5 gunilig' ontvangen. Ondeatusfcben geeft
MARco POLO qoch HAiTHO ons een naauwkeurig
.berigt van den Grodsdienst der Mogolkn ; de eeifie
zegt» dat zij /Ifgodendienaars waren, en byzoad^r
eenen God, natigai genoemd, aanbaden, dien VLi
voor den God der aarde hielden; maar üaitho
fpraett ben vrij van A^oderij^ zagende, dat zij
eenen onAerfe^jken God beleden , en aanbaden ;
maasr voort» wei«lg üït eerbied voor hem doen qï
laten wilden^ In den frond echter fcbvoen zQ Afgo-
dendienaaire geweest te zyn. Hoe genegen ondertyo-
4«ben de groote Cfmn &oni.Ai den Chnatenen we»,
«oofiat btl den J^ir en Bfuhamtmdémm verbood»
deo God der Chrtatttnen én het kruis te toateaen^
«venwei Ueef hy omtrent den Godsdienst, die H^
ae ¥o«ea was. Zijn Zoon timuhchaw, z(jn op^
v^ger,die <ot ^t Jaar 1307 leefde, fcbypt da
Cfamteoen niet mioder gunfiig geweeat te zyn 4aQiBjjn
Vad^. Ten miaOe de vooriKen fomeUe |qa w«s m
Ufovf-E ooEvnto iBddde in de janen 1305 en 130^
in iwee fidevea nit Ckmbalu^ J^ojüfltad van Katain^

Y 4 thans

344 KERKELIfKE

^V ^asxA Peking j Hoofdfiad van C^ina^ dat 1^, nieN
VQEK tegenftaande den tegenïbmd der Nestorianen , die
{foofdft. ^^^ ^^ ^^^ ^^^^ befchuldigden als een' yafgieéery
m C. G. te Camhalu eene Kerk met klokken gebouwd ^ en
tot^i<i7* öD^^c^^ 6,000 menrcben gedoopt had. Ook had hij
150 Heidenfche jongens gekocht en onderwezen , éOe
hg nu bij den eeredienst gebruikte. Bovendien was
een Koning in die Landen van het geflacht van den
Priester joannbs door hem van de Nestorianerij
tot het Roomsch geloof bekeerd , die de lagere Kerk«
dienden waarnam, en den Franciskaan bg het Al-
taar in Koninkl^ke kleederen diende , en eene Keik
iHchtte ter eere van God, van de Heüige Drieëen-
heid en van den Heere Paus , welke fag dsL^rom de
Roomfcke Kerk noemde. Maar na zgnen dood wis^
ten z^ne Broeders al deze nieuwbekeerden tot de
Nestorianerij tesrxxg te brengen, monte corvino
had de Tartaanjihe taal en fchrift zoo ver gdeerd ,
dat hg het geheele Nieuwe Testament en de Ktaimen
in dezelve kon vatalen, en zeer fraai kten aflcbi^
ven. In het jaar 1305 had h^ nog eene Kerk te
Oamhalu beginnen te bouwen. Voor dezen Ijver
werd 'deze man in het jaar 1307 door den Paos
KLEMENS V beloond met het Aartsbisdom van Cann
balu; ook werd hij tof PausTel^en Legaat in hec
Oosten benoemd , onder wien zeven Bisfchoppea
ftaan zouden. Wat hij eigenlijk als Christendom ge-
leerd hebbe, zegt hg niet, doch zijne Overzetting
van het Nieuwe Testament wekt e^ gunflig voor-
oordeel voor hem op. Hij leefde tot het jaar 1333.
pat hf in het jto 131P den gfooten-Ofaiii zelveii'

wei

G ES C H I E D E N I S. 345

net zijne Moeder gedoopt, en hem den naam jo- V
ANNEs gegeven hebbe , is niet gegrond ; het fchijnt ^^™
eer een Koning der Christelijke Tartaren in Ten* Hoofdft.
€lisch j een Zoon van eenen Koning georgius ge- ya C. G»
iveest te zijn , die van een Nestorlaan een Roomsch- |oi"sf 7!
katholijke geworden is (♦)• In het jaar 1314 reis- — — *
de een Franctskaan^ odoricüs de Portu Naonisy
naar China ^ om daar de volken te bekeeren. Hij
Icwam in het jaar 1330 terug, en zijne Reisbefchrij-
vitig is in later tijden bekend geworden. Volgens
zijn verhaal heeft hij zich te Cambalu drie jaren op*
gehouden, vervolgens reisde hij naar het land Pre*
tefoan^ (eene verminking van het Rijk van den
Priester jan,) verder naar het Koningrijk Thibet^
en zelfs naar den Orooten Lama^ die toen ia de
taal van dat land Abbasfi^ dat is, Papa^ (^Fader^^
'heette; hier had hij ook F^anciskanen gevonden,
die de booze geesten door wonderwerken beftreden,
en daarom ook vele inwoners doopten. Vertellin-
gen, die even geloofwaardig zijn, als de wonder-
werken, welke men aan odoricüs zelven toefchrijft,
en om welken h^ tot een* Heiligen gecanonifeerd is.
Ondemisfchen zal olgetu chan , C eigenlijk
KHODABENDA , ) een Vorst der Wei^terfche Tartan
rin^ of Mogollen^ eenen Gezant aan klemens V
gezonden hebben , om aan de Christen Vorsten zij-
nen bijftand aan te bieden tegen de Saracenm ^vfzzt
op de Paus hem in het jaar 1308 een antwoord -
£ohd. Dech, zoo de Paus den Vorst niet kwalijk

be-
(*> AKEBiA«k BihU Oriënt. T. III. P. lï. p. CXXXHI.

340 KE&K&LIJ K E :

V begrepen heeft, is 'er alk vensoed^ yam enecbi-
BOEK ii^d ju (]^2e aanbieding » alzoo het fMjk der &7r#.
HoofdlL ^^^^*^ » ^f ^^^ Cbalifaat der Arflbieren , needs laii;^
na C. G. verftoord was. — Ëen ander Mogolfcke Vorst en
?^! r^^' nakoneiing van x^engiskan , usbbk , n^eecde kótt
. daar na in de groote landftreek tnsfchen de drie

riviereo Don^ Attl en ^^k^ door de MêgoBen da
Velden van Kipzak genoemd, misfchien het Vadec-
land der Kofakken^ Dexe was een ijverig Muharn^
medaan , die dezen Codsdienst in de landen van zijQ
gebied invoerde, en van zijne onderdanen zoo be-
mind wgrd, dat zjj zich naar hem Usbeis noem-
den, een naam, dien zij oog in bet Gragf SsMo'
Tic en in Cljaram^ (of Cbowaresmii^} dragen* pp
hun beaswaar, dat de klokken, waar van zich dp
Chnsteoen, di^ aan hem onderwocpen warea, in
hunne Kerken bedienden, van eene booze v^orb^
duidiflg W9fi&x , verbaod usbbk hun het gibmik
derzelven. Evenwel liet Paus joannbs XXSL zicb
wijs maken, gelijk dit meermalen het geval by de
Paiiièn was, dat de«e Vorst het Chiiatendoin zeer
gunfiig was, waarom hg ook ia het jaar 131$ aaa
hm Ibbreef, om # verbod op te heffisn, en met
^ ^Ik het Christen geloof a^ t^ wnsxu
Christe- Na de doo(jl van jqannbs de wmtb. coavoio^
nenin beoogq>dg' johfü XXfl iR bet j^ar 2SS3 dan Rr4m^
vervolgd. <J"^^^ wcptAus tot deszelfs opvolgar , wdk^
fiphrer nooit ter plaatfe vaa zijne belienwing fcfa|j»t
gekomen t4 vS/sl ^wnwel bleef de to^flsnd def
Cbristendoms in China zoo bloeijend, dat 'er in het
IW 1336 Cef an^n van dm grootw PitfH te évig"

GESCHIEDENIS. 34?

I

$f0n *by deti ï^aus kwamen met eeoen Brief , in wet y^
k«fi hy den Paus om zi|nen zegeo veri^ocht. Ook ^^
werden weder Franciskanen naar China gezonden, HoofdiLr
die in b^ jaar 1353 terug gekeerd berigtten^ dat na C. G^
de Gioote Chan zich met alle z^e onderdanen aan l^^j^f |*
den Paus onderworpen bad» Maar, behalve de ver*.— i^»..^.
nietigfng vftn eenige Christelijke Gemeenten, onder
de JMègolJm^ werden ook federt het jaar 1369 by«
kans alle Christenen ^ die zich 'm Chim bevonden «
door de groote ftaatsverandering daar voorgevallen «
uitgeroeid. De Ounezen^ verdreven onder hunnen
Veldheer 7SCHU, de M^êUen en te gdgk alfe
Christenen uit bun land; ook wrbood de Chinee*
firhe familie Mim , welke toen op den trocm kwam »
aan alle uitlaoderd, om in btt Ryk te komeo. Sfecbts
oenige weinige Christenen bleven in het Ryk Ijverig ^
en alfaoelvel u&banijs V^ die van dit alles nietf
vernomen had, in de jaren 1376 en i^jü nog we*
der nieuwe Zendelii^n naar Oma zond , syn deze
waatrchljnliik niet in dat R^k aangeland.

Kort daarna herftelde de Mog&lfcke Vorst timur^ Gods-
«f TiMuaÉER , die bg de E»r<ipeauen meer met den dienstvan
naam Van TambIllan bekend is^ het Rqk van OBtf* rmox- '
msKAN weder bi Vollen luister , dootdien bö van b&k.
bet jaar 1370 tot aan zgnen dood 140S9 ais Heer
v^n gdieei Bukbark ook het gtootfle gedeelte van
ifoV, Auur onder ook Indi^^ beneyena vele Rusfi:-
fihe landen veroverde, geenzins ton vooideele der
Ckritteuen^ fehooft zyn leveosbefcbfUver ACHMiB1^
IBM ARABSCHAH ih liet Lat^u 4RABaiAD£S gcttoemd 9
door B£iii(B uiiytgeven^ berigTt ^ ^ «^e byson*-

dere

34S KERKELIJKE

V éat noffng toe hfC Christendom geliid zd hdibeiu"
*^ Maar een ander levensbefirhigver van bem schbrk^
jO^oféfL vKDDiif ALi , in bet Fnuisch vertaald door is la
V C. G. cROix, verzdurt, dat timur een gverig Mahamme^
I^^ *«. 8««< i. «o de g«W« to *»-«. „
■ een hevig vqand der Christenen en Heidenen. Hif

beoorioogde Georgië^ en deed den Christen Vorst
van 7*1^/9 HippoKRATBS , door velerhande beweeg*
redenen 9 het Muhamtnedoémsck geloof aannemen,
vrtVL voorbedd van de meeste inwoners gevolgd
werd, termjl de flandvastig blijvende Christeoen ne-
dergefabeld , hunne huizen verbrand , en hunne Ker-
ken ten gronde gefloopt werden. Op een' anderen
ti)d liet hij de Christenen, die te Sébaste gevangen
werden, voor flaven verlcopen. WoMs heeft deza
werddverwoe8ter,(want dat was \^ in den eigen»
lijken zin, ongeacht veelvuldige uitmuntende gavea
en hoedanigheden^ het Christendom in noord- en
txêA^Atie niet zoo volkomen mtgerodd, of 'er zI^q
Nestoriaanfche en andere Christelijke Gemeenten hier
en daar overgebleven.
9ekee- Doch keeren wij terug naar Europa •j in dit we«
^1°$^ ^ relddeel waren in het begin van -dit Tijdperk nog
len^ ' vele ongdoovige volken^ De Arabieren en Muham*
medanen bezaten nog een groot deel van Spanje ea
' het tegenwoordig Pertugal. De Slavifche Natiën ,
zoo wel langs de Oostzee, als in het binnenfte vaa
DuitschJand^ tnsfbhen den Oberen de JËlbe; Pruis^
fen , Lijflanders , Litthaiiwers , Finnen , en anderen
ten Oosten; maar ook verfcheidene Volken in bet
Noorden van Eurap^^ waren in h^t b^ van dit

GESCHIEDENIS. ^49

l^ydperk alle nog Heidensch\ maar zij werden gedu^ y
rende hetzelve, meer echter door geweld van wape* *^
aen en kruisvaarten , dan doof overreding , tot het HoofUiC;
Christendom bekeerd. m C. O*

De Pemmeranen of Pommerfchen^ eené 5'^^'!/^*^ {0^151?]!
Natie, die buiten hun land Wenden heetten, bleven ■

tot in bet begin der Xllde eeuw Heidenen , maar y^° ^®

Fointne*
werden het eerst gedeeltelijk door geweld , gedeelte« ranen»

lijk door onderwijs , tot het Christendom bekeerd.
Reeds in de Xde eeuw was een gedeelte van him
land cijnsbaar aan den Poolfchen Hertog boleslav,
^e in het jaar 997 adblberg, Bisfchop van Praag
van daar onder de naburige Pruis fen zond, die hem
ter dood bragten. bolbslav, alle zgne onderdanen
van het Heidendom willende bekeeren, fticbtte het
Bisdom van Colberg , hetwelk echter met den dood
▼an den eerften Bisfchop rbinbert in het jaar 1057
weder te niet ging* Sedert oorloogde hij en z^e
navolgers aanhoudend met de Pommeranen^ die nog
onafhankelijk waren. In bet jaar iioj dwong bo^
x«ssLAV ni eenen Vorst der Pommeranen warti9«
1.AW of wRATiSLAW , om hem hulde te doen , en
bragt hem in het jaar 1121 tot volkomene onder^
«veiping.

Nu reisden eenige Poolfche Bidchoppen derwaards ,
om het Euangelie te prediken, maar deze werden
door hen ter dood gebragt. Een zdfde lot zoii
eenen Spaan fchen Monnik ten deel gevallen zijn, in^
cUen niet de Afgodspriester hem het leven behondea
en met zijnen Kapellaan en volk op een fchip gebor*
gen had, zagende » dat hij den visfchen zijn' Cods-

dienst

\

950 K E R K B L ÏJ K E

ir dienst prediken mogt. Dewp d« r^ke Pcmmer/chetr
*^ zich am hfic amdgk voofkomffi vsm d«Q ManoiJi
UiQÜlfl^ f«irg|cfd teddfüt befloQt otto^ BiaTchop vu Bi

wC G< £^r^, zelve tot hen te reizen, met eenen aansieiilgkea
^J^j[^] todkl W lok« gtf^sh&ikw , $n eene auibevding van
den Hertog BOVSsirAV* Hij werd met alle be-
leid vaar£gbeid ontvangen, bekeerde en doopte een
aantal Heideaw » en Het eene Kerk bouwen, m wél-
ba een Priester de Mis lezen moest ; ook werd de
Hertog WRATiSLAw zelve gedoopt , die daarbij, on-
der eenw eed op de overblijfiëlen der Heiligen ,
«woef, dat l^i JSiJbe 04 byw^ven zou w^^zendeh,
ea zicSi bQ lijoe ééne echte vrouw zon houden ,
wdk voorbeeld velen van zi|ne onderdanen volgden.
Maar it êt (bd S^ün fiep de Bfafchop gevaar van
het levm, evenwel als hi^ de inwoners dreigde met
het ongenoegen van den ifertog bolbslav , verklaar-
den zg, dat SQ zkb zouden gedrugsn als die van
'Statin , hetwelk de ^udSe en aamdenelijkAe ftad van
JPmmnerm waa; die vaÉ SÊettin beflotm gezanten
aan dan Hertog te zeilden , met belofte van het Cbria-
fsendom- te zuHen amnemen, indien bij' hun^ eenen
daorzamen vrede en venmndeiiiig van fchattlng toe-
ilond. De Hertog bewilligde in hun voorflel, waar
pp ZQ hef ChristcndoiÉ omhelsden. Hnntie Tempels
«n' Afgodsbeelden werden vernield, en de Bisrchop
in het jaar 1125 een* zqner Geesteli^en, adklbbrt,
4sot Biafchop van Julm hebbende aangefteld , keerde
Mar BMiherg terug. Na vefloop van vier jiuen be«
socht de fiis^opr z^tae Gemeenten in Pmmenn öp
nmiw^ verzeid van een aanzienlijk gevolgd en we!

5^

GESCHÏE DE NIS. 35'

4fo wagens met gefchenken en graan; bij vond, in V
dé meeste (ledert en ook te Stetiin , de inwoncrtr " J®*
grootendeels weder tot het fïèidendom verrallen, HoofdfL
échter gelakte het hem , hoewel niet zonder het n» G, G;
doorftaan van vele gevaren , dóór redenen , door ge- \^^iyl
zvtgj maar ook door hulp van Hertog boleslaV en ■ • ■
van ALBERT den Beer , eerden Markgraaf van Bran*
denburg , }a , gelijk men verhaalt , dok door ver*
fchéfdene wonderwerken , de afgevallenen weder tot
het Christendom terug te brengen.

éerihg van Stettin haalde hntt
de vgandfchap der inwoners van het Eilifnd Rugen
(RAuteni^ op den hals; aan dezen Was het Ëuan*
geOe reeds meermalen verkondigd, maar zonder ge-
Volg. oTTo befloöt dan dit werk op zich te ne-
men, maar als hij op het punt ftond, om derwaarts
te reizen , werd hij door eenen driilgenden Brief vaii
Keizer LOTHARius opontboden, om naar Barnier g
te keeren, en deii Keizer tegen zijne V^anden b^ te
(ban; hij ftierf te Bamberg^ In het Jaar 1139, en
is inaderhachd orider de Heiden gei*aatst (♦).

Het duurde ondertusfchen nog lang', eer de Ru^ Bekée-
piers het CbristendcMn aannamen. EindelKk nood- !!|"S .^^^
zaakte erik emun , Koning van Deenmarken hén , '

in het jaar 1136, om hem hulde te beween; z0
moesten tevens beloven, dat zi) zich zonden hten

* doo*

*

t*) ANDREAE Mb. S. MichaeL ^rope Èamberg, Fita
S. Ottonis in ludewig SS. rer. Episcop. Bamberg T.
I. p, 46e. Anonymi Pifa Ottonis in canis. Lectt, Ant^
T. III. />. II, /. 5tf.

)53 KERKELIfKB

V doopen, en Christen Priesters zouden dulden, afltioit

loEE bedongen 29, dat zq bunnen A%od svantewith

Hoofdft. soiid^ behouden» Zg vielen echter dra weder af ^

na C. G. en Paus bugenius III liet in het jaar 1 147 vergeefs

tot'isil ^^ ^^^^ ^^^ ^'^ prediken* Maar in bet jaar 1163
■ veroverde Koning waldemar van Denmarken^ ge-

holpen door ABSALON, fiislchop van Rofchild^ eea
werkzaam ijvefig man , de boofdvesting der Rugiers ,
die zicb thans onderwierpen , en bunnen Aigod
SVANTEWITH overleverdeu. De krijgszuchtige Bis«
fchop floot vervolgens met den Koning der Rugiers ^
TERisi'AV» deszélfs broeder jaromar en de voor-
naamfiendes yolks het verdrag van onderwerping, en
liet hunnen Afgod rugiawith,, wiens beeld zeven
menfchelijke aanzigten had, en acht zwaarden voer-
de, en hetwelk zoo verbazend groot was, dat de
Bisfchop op deszelfs voet ftaao^e, met zijne heirbijl
naauweHjks de kin kon raken, en nog twee andeie
Afgoden, porewith en porenut verbranden, en
alle gedenktedcenen van Afgoderij uitroeijen. Onder
de regering van jaromar in het jaar 1170 werd het
Christendom , door deszelfs ijver , volkomen on^er
de Rugiers gevestigd*
Sekee- hbndrir de Leeuw , Hertog van Sakfen en Beije^
ring der ren^ maakte groote veroveringen in de Wendijihe
fche vol- 1*"^^ ^^ fVagriers , Polabers , Obotriten en üjx-
ken. finers^ die het hedendaagfche Holfiein^ Lauwenburg^
Mekkeknbur^ en een deel van Pommeren bewoon-
den. Door deze veroveringen werd het Christen-
dom in deze oorden weder herfteld, of geves^d.
Reeds voor twee eeuwen was het;(clve daar inge-
voerd ,

GESCHIEDENIS. 33J

^nj^erd) maér door den moord vsm den WmdifQhm *V

Koning godschalk, in hét jaar 1066 en de inftor* ^^

ting van zijn diagtig Rijk, weder te niet gegaaA^ Hoofdd^

Ook floten de Wenden zijne hti^t zonen van de oa C Q\

opvolging uit ^ en verkoren tot liun Opperiloofd den ^"rjll

zoon van eenen Ru^ifcfyen Prins kRURo, die eAi

Vijand was van den Gfaristelijken naara. Doch ia

het jaar 1105 gelukte het den Prins ibENDttiKy zoon

van GODSCHAUC, zijn vaders Rijk te heiHeUeni ook

begon hij het Christendom weder in jte vo^en. Kor^

voor zijn dood, omttent het jaar \%%i vergunde by

aan den Premonftratenjet vicexin , deszelfs verzooir^

om in zyn gebied Gods woord te niogefi prediken^

In het jaar 1131 bij den moord v4n den Kooinjg;

«LNüT, werd hsx Wendifche Rijk verdeeld^ Ond^r

:de Vorsten 9 die het behe^schten, rege€tf:d(e witb^

KIND te Hasfëberg^ alwaar reeds in dé Xde Eeuw

€en fi^doffl was jopgerigt; maar als norbert^ de

Heilige^ ia het jaa; 1117 Aartsbisfehop van Maag*

tienburg gewoideo^ ^^.tiaveiiers m I^utMers ^ die

in het Bisdom Havelberg woonden*, door knevel^

rijen drukte^ maakten z^ eenen opóand ,: verjoegen

of doodden de. Chüistèneii en tetnieljieQ derz^lvfic

Kerken, en iSgtten hfet bëeldvan l^Mdnen afgod g««

Rovii weddr bp«. witekinjC> kon. hier niets tegen

doen , maar Aioest. dit aandien tri dulden. Van hegi

leest men in de gefchiedeöisCe^ 9 na b^ jaar 11^

met meer; maiar iii 1133 fehQD^t K^z^r LOT|iA|i^f^

de Mark Nederfakfen ^. aan. albert, pra^f '^^

Baliinfiad , die onder den ^ saam van alsbrt vdtó

J?w, en «te oeirlk M^^grékif yfin/JSrarfdenb^^

XV. Dfil&Lé 2 BOQ

35f KERKELIJKE

V «oo beioemd is g)eirorden«r ISj vestigde inch éCa
^^^ ook in het Bisdom Havelbtrg^ boewd de Bisfcbpp
Hoofd il. ^^'^ °^S 8^°^ volkoBieDe veiligheid vond.

aa C. G. In Brandenburg oï Brennabon^ alwaar. fieiser or^

cS^isrr* "^ * ^^^^ ^^ ®^ Bisdom gefticht had, legeer-

■ I III- de om dezen t^d een Heidensch Vorst VRZBBisjLAft

Christen- ^ pribislav die den g^heeien ondergang der Havel-

Branden- ife^^befeefite. Te weten, toen in het jaar 1147 de

kurg. f roote Krtistogt door bernraro gq)iedikt werd,

^ trok een teger Rniisvaaiders op tegca de Ohotriien en

\Leu$imers^^ maar dese volken boden liedeen wedev*

AtKid; en ^ten zich eindelijk wel in fchgn doopen^

doch als de Kmisvaarders onderMng oneens gewor-

Hen, elk Haarhuis keerden, vielen 29 vteder af tot

heidendont. Alleen de HaveUen namen met allees

het Christendom maar ook het.Knos aan en hua

Vofsc fièt^zlch doopen met den naam Hendrik,

«n (lelde, > toen 'M)'0V«rlesd^ tot fijnen opvoer 'm

bet Rijk Mailcgraaf albbrt aan ,: qpdat sgne londeE*

danen na 'zijn dood nkt v^der tot* het Heidendoa

-terug zouden keerm. .; \ r

- Toen deze ^orst in tet jaar 1157 oveiieden was»

nam alber? diadelijk beafar vata^ Bnanienburg en

^e overige landen, eti dewijl door den oorlog de

be^lkingf zéér VemdnéBid wsae, deed J19 voikplacb-

tingen van den Rhyn, ^ook van HoUsnd^ Z»-

4}md en Vlamdêren overkomenv ^^^aar. van de na«

mèn van eene iüindftreek JfJamitg in hét Ankattm

^fiAe en van de deden Brmk^ NUmek en Kamherg^

Nliüdèlgk gevormd nit Brugge^ Nymegen en KamX'

trik^ getuigenis ^gen. Het gevolg- hier van was,

* dat

GESCHIEDENIS., 3S5

(ht na wd de Christelijk^ Goidsdienst de tieetfohen;- v
de werd , maar de oude inwoners door deze nieuwe '^
volkplantelingen onderdrukt, bleven beimelyk hunne .HoofdiL
oude bijgeloW^ieden aankleven , te meer daar de ^^ C. G» .
dartelheid en wulpsheid der Geestelijken veelvuldige |^^{|^
ergernis gaf , daar men BisTchoppen tegen de VorS't. .._. .
ten zag oorlc^en, gel'^k de Bisfchop gunther van
Maagdenburg tegen den Markgraaf otto , dien hy .
in het jaar 1278 gevangen nam; en ook Bisfchop-,
pen tegen Bisfchoppen, gelijk in het jaar 1239, een
Bisfchop van Brandenburg door eenen Bislchop van
£kv^/^^f gevangen, werd, weggevoerd.
Het noordelijk gedeelte der Wèndifche lande^i^y viceun

door de Obotriien bewoond, werd met meer mioeite P^'^d^kt

' , , onder de

m, later tot l^t Christendom bekeerd* Na den dood slaven

van den Konii^ knw io het jaar ;ii3i roerden i» het Chris-

^ze landen, die het Mekkélmburgfche ^ Lamven^^^^ ^^

hurgfibe en een gedeelte van het Holfteinfclw b^a&>^

ten, twee Vorste PREBiSLAV.en niki^ot, ^ iq

haat tegen de Ch^tenen eftaqderen zochten te oveir*.

treSèn , en dezdven zeer wreed behandelden. Evejv*

wel waagde het de bovengemelde vicbun aan de

bdceering dea^r volken te arbeiden. Deze vervdgenil

beroemd geworden man was te Quernhamale aan. de

Wemr m het Bisdom Minden ^hoim^ en bad op

de fchool te Paderbern zich met.$ver op de wetem

fi:hsqven toegelegd, en uHUUte tevens uit in G^d-

vrucbtiflMd» naar de wifze dier t$den, Aofx gebeft

aan de Heiligen, onder welken (fe Heiltge.NicoLAUS

biÏKonder door hem gisëerd werd, en door de kastQf

dingen vm #1 UffCbaam» Te Pufm voltKKude m

? 2 zij.

{$6 1^ E R k E L 9 K £

V zijne letteroefeningen. Geloovende, eeoe roeping^ te
. ^^J^ licbben, om de Heidenen ie betóéren, gaf bij zulto
Hoofdft. san i^^ Aartsbisfcbop adelbert van Hmmburg ter
naC. G. i^ennen, die hem ttiet twee andeit Geestdijfcen na^r
tot^lci/i ^ Slaven rond. Hier betoonde hij zich* zeer ijve-
I " t rig^ maar met weinig goeden uitflag, IioeifQf hij on-
disrfteund werd door het gezag van Keizer L0TH^alU9y
dioor eene Kruisvaart in het jaat 1148, en door
HENDRIK den Leeuw y Hertog van Sakfen^ eindelijk
echter werd hij Bisfchop van Oïdenburg en fticrf in:
Itet jalr 1154; In dat jaar werd door Hertog Hen-
drik ook het 'Bisdom Ratzeburg gefticbt» waar
BVERMOD of EBERHARD , Proost van Maagdenburg
Bisfchop werd; Bet Bisdom* van Mekeknbwg iverd
naar Schwerin verplaatst, tenf^ ik Wenden nog
fteeds v^t> ha Christendom afkeerig bleven , eir
voomamdeliik weigerden zich aan het opbrengen der
Tienden tè onderwerpen. Evenwd warden dbor den-
invloed van Hertog hei^drir in' han Taiird verfchei-
dène Eerten gedicht, in Wagrie en iit Polaberland^
Als in hetf jaar 1156 de ftad Lubek door een zwa*
lea brand geheeV verwoest werd, gaf dit aan* Her»
tog: HEND&iK gelegenhdd, om dezelve over te bren-
gen' ttt plaatfe^j Waaif zif nóg ligt , en het Bis-
dom 'Aldenbufg of Oldenburg derwaarts te verplaat*^
fen, hetWelk\di)$'fêdëii^ dèn' naam van Z^ik^^ü' kreeg.
Nóg vdihaifJcn de'iJ&y^,- onder hunnen Vorst
itncLöT in huil' Heidensch B9gek>öf , en waren ge-
düéht door hunne zeeroverijen, tot dat Hertog hbn-
DRIK in het jiför iidft het land geheel overmeester-
de, éfi dehvaangi Flamingen en Duhfclms ter bevol-
king

GES C H iej>E NI S. gsy

Ising ov<lerbragt$:en op deze Vi^ijze. kreeg eerstfhet-CbfiSf v
tendom eenen vascea voet in deze landen . evenwel niet 'o^

Hl

zonder dat 'er nog» van- tijd tot tijd onrusten en HoofdfL
oproeren ontftonden ^ niettegenftaande fommigen der na C. G.
Predikers van het Christendom door * wonderen zul* J^j'j?f |*
len uitgemunt hebben; doch van hoedanigen aard
dezelve veelal waren, daar van moge bet volgende
.wonder, getuigen, je^vermod, Bisfchop van Radze^
iurgj die jn het jaar^ii78 overleed, in eene Kerk»
rede den Bloedverwant van eenen vermoorden ver-
geefs gebeden en vermaand hebbende om den Moor*
denaar vergiffenis te fchenken , trad van den Predik*
iloel af, en viel hem met Heilige Reliquien m de
band te voet; isaaa: als de man onder de ijsfelijklle
vloeken bleef verklaren , dat hij het hem nooit ver<^
geven zoude , gaf hem de Bisfchop eenige duchtig!^,
oorvijgen , waar mede hij den Duivelr uit hem vèr«
dreef, zoo dat de man op (taande voet beloofde 9
het den moord^aar te zullen veyrgeven (*)•

Toen HBNDRIR de Leeuw in het jaar i xio in dei}
oorlog tegen den Keizer zijne Hertogdommen i^^it/^/»
en Beyerea verk)or, ontnam de Keizer deze S/avi*
fche landen aan het gebied der Hertogen van &i^«
fen^ en maakte in het jaar 1182 Lubek tot eene
vrye Rijksdad. Zij kwamen vervolgens onder de
magt der Koningen van Deenmarken ^ maar werden
in bet jaar 1923 weder aan Duiuchlanfi gebragt,

wan^

(^^ Dit verhaalt arnold, eten Abt te Lubek in zijn
vervolg op helmold X^hrm. Slavor. Libr. II. Qapp 2i«
pag. 27>.

Z 3

^SS KERKEL9KE

waimeer liet fFimBfcht Rijk gehed u gronde

*^ Reeds ia Xlde Eeuw was het Christendom 'm
Hoofdft. Denemarken &k Zu^n ingevoerd. Maar bet oieQvvs
na C. G. Christendom onder ben was zoo gebrekfcei^, dat
10^1517. Heidenfche en Christefijke B^geloovigheden onderling
' ■ f . vermengd, en de zeden ruw en> onbefcbaafil waren;
Toefend ^gj^ bleef bet Iteg onzeker, welke van de beide
Christen- Godsdiensten de overhand sou behouden, hakan ,
dom in Vorst van fVèstergothiand en Wermeland^ die hi
Zweden, j,^ y^^ ^^ ^^ Tijdvak regeeide, kon eene ver-
volging der Christenen door de Heidenen met ge-
heel vooriLomen , maar ingb , die in bet jaar 1075
op den troon kwam te Vpfala^ gebood, dat alle
iBl|ne onderdanen zich zouden haten ioopea^ en
liet den Offertempel te Vpfah omverhalen. tk>ci
hier door vertoornde hij zijne onderdanen zoo zeer,
dat Z9 hem verdreven , en het Rgk aan zijnen Zwager
CVEN opdroegen, waar uit eene harde ycrvolging
tegen de Christenen ontftond ; echter gelukte bet aan
INGE , om in bet jaar 1079 zijnen Zwa^r bet Rijk
en te gelijk het leven te ontnemen , en nu werf het
Christendom op nieuw gevestigd. Em andere Ko
ning INGE, cUe tot het jaar 11 33 regeerfe, kreeg
den bijnaam van Godvruchtige ^ omdat hij vlgtig ter
Misfe gpig. Kerken ffichtte en de Geestelijkheid
ver^ktte ; voor zoïke milddadigheid , eene Bedevaard-
reize naar Rome of Jeruzakm , en dergelijke boct-
doemngen, werden de fchandelijkfte misdaden door
de vingeren gezien. Trouwens enkel tusfchen de ja-
ren 1133 tot 1155 zijn drie Koningen van Zwe^n
door hunne eigene onderdanen, aangehitst dooi

Me-

GESCHIEDENIS. 3»

KlededtngKS naar de Kroos, vemoord gewoniea, v

SVBRKIR9 de derde van dezen, had in het jaar ^^
1156 dep Kcnüng brich of £Rig, tot zijnen opvol- Hoofdft.
ger, die vyf jaaai daarna in eenen inval der De/ene» ^C. G«
het Icvea verloor, en door de Geestelijkheid terfixmd |^JrJj^
voor eenen HetHgcii , en eerUng ook voor een' wooh '
iderdoener verklaard werd. H^ was over het geheel ^^ ^^^
een goed en dapper Vorst, die de Mi^. nog kort ],£( chris^
•voorzin' dood had bjjgewoond, en zich verdien- tendom
ftelijk gemaakt doe» de uithródiqg vau het Chrfe. g^tojt»
tendam, hoewel naar den aard dezer tijden^ Hy
voerde in zga Rijk^ bijzonder onder de JDaHers^
die nog meestal Heidenen waren ^ algemeen
de belijdenis van het Christelp geloof in^ i^
dacht ^ met hetzelfde oogmerk, aan de Lappsn en
Finnen , die in het uiterfte Noorden woonden.' De»
ze laatften, die nog omalUjke Afgoden aanbaden,
befloot ERiCH, door de geestelijkheid aangemoedigd,
in het jaar 11 57 den oorlog aan te doen, waarin
hij door hendrk, Bisfehop van JJpfala^ een' En*
gekckan , die zelve de wapenen opvatte , onderfteund
werd. Hij overwon hen in eenen bloedtgen Veld«
flag, en dwoog de overigen, zich door den Bisfehop
HENDRIK te laten doopen. Ook werd 'er voor hun
eene Kerk en een Bisdom gedicht te RenJameckt^
welk hl het jaar 1300 naar Mo overgebragt werd;^
Bisfehop HENDRIK gedroeg zich onder de overwonnen
nen zoo heerschzuchtig , dat hij met geweld zich
meester gemaakt hebbende , van eenen voorraad van
fpljze van eenen aanzienlijken man onder de finnen^
door denzelven In het jaar 11 58 gedood werd. Ter^

Z 4 ftond

Sfo KEREELOKB

V
^KK flood werd deze Bbfchop , als een gewaande &feil»-^

nc latr en wondennan geprezen, en docnr Paos adri-
C. G. ^^^ '^ onder de Heiligen gq>laatst j en is kmg de

}aario73. Befchermheilig der Zweden en Finnen geweest. Oi>-

^2V^£^' dertusfchen gelcxtfde alexandsr Dl in het jaar iKSp»

dot het noodig ware, dat de Finnen borg (lelden

en gqzelaars gaven voor hunne getrouwheid in bet

Christendom. -

Vergeef- Mc< de Finnen waven de Esthen naauw verbon->

fchepo- ^n, die het land, nog heden EsMand genoemd,

bekeeriDg bewoonden. T^n dezen werd in het jaar 1166 een

der £s- krijgstogt ondernomen, doch met wein% voordeel,

^* terwijl de Estlanders , vereenigd met Ingermanfanders ,

Karelilrs^ Kourlanders en Rus fin zich hier over nog

in het jaar 11 88, wreekten, door eene landing te

doen dtgt bij Siokholm^ en Sigtuna^ de grootile

ilad van Zweden^ met een Konink]i|k flot en vete

Kerken, in eénen ftéenhoop te veranderen.

Bekee- Gelukkiger daagden in de XUde Eeuw de pogin-

ring der gen om de Lijfianders te bekeeren. In het midden

ders.^' ^^ ^^^ hadden eenige kooplieden van Bremen daar

eenen Koophandel begonnen. Deze gelegenheid

zocht MEINHARD, eeu oud Aagustijnfche Kanu»-

vSl van het Klooster Segeberg jn Wdgrië waar te

nemen, om de Liven of Lijfianders te bekeeren, hoe^

wel zij ijverige Heidmen en Zeeroovers waren, en

eene voor hem geheel vreemde taal fpraken. h bet

jaar 1186 kwam hy te fcheep in Lyftand^ en Kcht-'

te fpoedig met goedkeuring van den Rusfifchen Vorst

WOLDBMAR, of WLADIMIR, aan wien de Liven

€;i|nsbaar wai^n, eene Kerk 9 alwaar h$ twee hoof-

dea

GESCHIEDENIS. 361

rien van huisgezinnen doopte, en als de Littonen of v
JLitthauwers eenen verwoestendep inv^ in Lyfland de- ®^"
den, floeg meinhard hem met zijne Liven terug; Hoofdlt.
waarna hij een dot bouwde tot beCbherming van bet n» C. G.
land, zonder zich daar in te laaten ftooren, door J^j'^J^j^*
den afval van de reeds gedoopte Lijflanders^ Ook •

mislieidden hem de inwoners van Holm met eene be-
lofte van het Christendom te zullen aannemen , hoe*
wel fbmmigen van hen. den Doop ontvangen hadden.
HARTWICH, Aartsbisfchop vzxi Hamburg oï Bre^
m^9 den voortgang van meinhards prediking ver-
nemende, benoemde hem tot Bisfcbop in Lyfland\
en verkreeg van Paus kle^ens HL in het jaar
1 rSS , dat dit Bisdom ook aan zijn Aartsbisdom on-
derworpen werd. Maar de voortgang der bekeermg
werd geheel geftremd, daar de Liven de huisgenoo-
ten des nieuwen Bisfchops mishandelden , en hem
zelven terug zonden, doch als hij te fcheep zou
gaan , vreesden de Liven , dat hij misfchien met eene
krygsmagt terug zou komen, en baden hem te blij-
ven, maar weldra ontdekten zij hunnen onwil tegen
hem, waarop door toedoen van den Paus tot eenen
kruistogt befloten werd; doch ondertusfchen ftietf
de BisCchop meinhard in het jaar 1196.

Hem werd bertold. Abt van het Cisfier cienfer
Klooster Loccum in Nederfakfen ten opvolger gege-
ven. Deze te Tkeskola^ thans Trkul^ eene kleine
plaats aan de I)una boven Riga en Holm^ waar
^EfNHARD zijqe Kerk gedicht had, gekomen ,^ zocht
de besten onder de Heidenen en Christenen aldaar,
door eten ^n drinken ep. gefch^en te winnen.

Z 5 £ven-

i6t KERKELQKE

V Evenwd wanneer hg een Keikbof «Sde lOwfdeB,
^^ «riiden zg bent ter dood brengen, msar h$ iMir-
Hoofdft i^ugttic» ^ klaagde ^ncn toefland aan den Pms
na C. G. cELEarmos Hl, die terfloDd gereed waa, on eene
^^'^^^; Kruisvaan oft te fehi^ven, wdke ook onder aan*
voering van bbrthold tot fland kwam. Na eeni-
ge onderhanddmgen kwam het m het jaar 1198 tot
eenen algemeenen veMflag , in wdken de Uven ge-
ilagen werden; maar bertbold werd doc^ zgn
paard midden onder de vfaigtdingon gevoerd, die
hem van bet leven beroofden. Evenwei fineekten
de overwonnenen om viede en omtrent 150 fieten
»di doopen. Maar terftond na het vertrek van het
leger, waschttn deze doc^lmgen, gel^k zQ snch
verbeeldden, den Doop en het Christendora in de
-Dutuf af, ook verbeeldden zij zich, mét een men-
fchengedaante , hetwelk de Kruisvaarders in eenen
boom ^^eOieden hadden , den God der Christenen in
zee geworpen te hebben ; tevens mishandelden zl| de
overig gebleven Christenen zoodanig, dat die me»
dan 200 Martelaren telden, ook verdreven zij in
het jaar 1199 ^^^ Geestdgken met bedreigmg van
de dood. (Gett^genftaande zoo veel onheQs benoem>9
de de Aartsbisfchop van Bremen nog in bet jaar
1198 den Domheer van zijne Kerk, albrbcht
TAN APBLDBRN tot nienwen Bisfchc^ van Ljfiani^
die in het jaar 1200 met 22 fcbepen vol kruisvaar-
ders naar Lyfland overftak , en , hoewel niet zonder
verlies geleden te hebben^ eene nieuwe (lad Ripit
(lichtte , om welke met inwoners nit Duüschland te
bevolken, hij zelve in het jaar laeit naar Duttsch'

land

■ I

GESCHIEDENIS. 363

jSmdT kêercle, terwgl zijn tvoedcr bi^G'blbbrt, Ka^ . V
nmtiik uk bet Klooster Nieawmunster te Rigm ^^
kwam, en het Cbristendooi ia Lyfland verder uit- Hoofddj
breidde. na C. O;

In het jaar laoa (lichtte almecht eene geeste- ^^^i^i
igke Ridderorde (^ F^atrHts milüia Ciristij^ die ge- --

iladig gereed zouden zgn tot befcfaermliig der Chris- ^^^® ^^
tenen in Lyfland. De Paus bevestigde dezelve en broedere
fchonk hun den regel det Tempelheeren \ de Ridders
zouden op bunnen witten mantel een Kruis en Zwaard
dragen en aan den Bisfcbop van Lyfland gehoor-
zflmen. Daarom worden zij Zwaardbroeders en hu»>
ne Orde de Zwaard^rde genoemd, wier eerfte Oi>
densmeester geweest is Vinno, of vino (misfchien
wiNHOLD,) die ten minste als de eerfte in deze
waardigheid voorkomt.

Ondertusfcben was albrecht in het jaar laoft
uit Duitschiand met eene vloot vol Kruisvaarders
weder in Lyfland terug gekomen , na onderweg eene
vk>ot van Heidenfcbe Esthen vernield te hebben.
Na zijne lA)mst, te Riga^ reisde de Abt diëtrich
net caupo, een' Koning der Lijflanders naar R9^
tne^ van waar de Paus aan den Bisfchop eenen La*
tfjnfchen Bgbel (^Bibliotkeca^ ten gefchenk zond.
In het jaar 1203 vond de Bisfchop echter noodig,
nieuwe verAerkingen van Kruisvaarders uit Duitsch-
iand te halen. Nu werd de oorlog feller voortgezet,
t0!t eindelijk de Liven aan de Duna eenen zoen met
den Bisfchop floten. Om hun nu de eerfte gronden
van den Christelijken Godsdienst regt zinnel^k te
vertoonen, liet de Bisfchop een Profetenipel (^ludm

Pro-

2fi\ KERKELIJKE

V PrQpbefarum ordinati$fimm^ of een Bijbelsch Too-
'?^ neelfpel voor hen houden , en zoo wel aan de nieuvir
Hoofdd. gedoopten als ^aan de Heidenen dooir eenen Tolk at-
na C. G. les zorgvuldig verklaren. Op deze wijze maakte
lot 1^1-' men hun de gefchiedenisièn van oavid , gioeon
en HERODES kenbaar. Als gioeon met de zljat
de v^anden aanvielen 9 liepen de Heidenfcbe toekij-
kers weg, uit vrees van vennoord te zullen wor-
den, zoo dat men hen naauwelijks mst te bedaren.
-Nog was echter het Christendom in die oorden nie£
veilig ; de naburige Ruspfcke Vorst van Pohzk kwam
den Heidenfchen Liven te hulp, waar op de vijan-
delijkheden weder eenen aanvang namen. Ten Iaat-
ften behielden de Duitfchers 4e overhand, en de
geheele w^telijke helft van. Lyfland werd Christen
en gedoopt. Evenwel ging de Bisfchop weder naair
DuitscBfand om nieuwe Itulp , welke hi) van Keizer
piLiPs ontving*

Inmiddels was de Orde der Zwaardbroederen vel
getal merkelijk toegenomen, en had in deze Lijf'
landfche oorlogen uitgemunt. In het jaar 1206 gaf
daarom de Bisfchop op haar verzoek aan de Oide
het derde deel van Lyfland^ in dit deel bouwden
de Ridders het flot Wenden , het welk hun voor-
naamfte zetel werd. In het jaar 1207 bewezen zg
ook dappere diensten hij gelegenheid van eenen in-
val der Litthauwers. -^ Doch, even aiff in PaJes^
tina gebeurde, toen de Ridders rijker ^n magdger
werden, ontftond 'er dra vijandfchap tusfchen hen
en de Bisfchoppen van Riga. Evenwel beftreden
2X] met den Bisfchop in het jasu: 1&08 de Rusfen^

/

Ö E S C H 1 Ê D E N I 9. 355

€t Èsthen ^ ét Küurlandérs én Litthaawers^m^t V
ook de Ly^andersj die gedurig tot het Heidfendom we- ^^^
derkeerden , zoo dra( de kruisvaarder , geKjk door* n^ofdfU '
gaans jaarigks gebeurde, hun land verlieten, welke na C. Gi
de Bisfchop dan verzeldé , om Wedef - nieuwe hulp* l^f }^{2]
benden aan te voeren^ lil het jaar isop'deed hy
eene reize naar Rome , alwaar de Paus hem met den
Grootmeester der Ridderorde verzoende. In hetzelf*
de jaar trof hij met den Rüsftfchen Vorst van Po*
hzk een verdrag, zoodat de Rusfen hem in het jaar
12 10 L^nd overlieten, en met den Bisfchop ver*
eeriigd in het jaar \%\\ de Etï%n aantastten; men
overwon dezelve,- en de Bisfchop benoemde den
Abt DiETRic» van Dunamunde xox. Bisfchop der
Esthen. In het jaar 1212 verwekte de Rusfifcht
Vorst van Polazk nieuwe onlusten « maar werd door
de koenheid van Bisfchop albrecht overreed,. ont
2ich met den Bisfchop te verzoenen , en hem zelfs
geheel Lyfland over te laten. Doch de hebzucht
der Zwaardbraeders tei^de it Lijflandérs tot eenenr
algemeenen opdand, die edhter door den Bishop
goedig beteugeld werd ,- maar zijne geestelijke
heer§chzucht mishaagde aan den Paus , die daaromf
duidelijke blijken van genegenheid voor de Zwaard^
hroeders deed b^en; hmirelk de vijandfchap tus«
fthen hettjen den Bisfchop meer aanvuurde.

Onderiusfchen ontbrak 'er nog veel, dat in Esth^
land eene duurzame Christelijke gemeente gedicht
zou z^t». In de jaren 1213 en 12 14 phinderden en'
siOQrdden de Zwaardbroeders^ de burgers van Riga ,
de liven en Letten beurtlings in dat land; en de

Es.

7f4 K E 1. K E '

/

ar ov
seufche en i^
n bedoelden^ ifc
.#Med te oodeimf-
^ «MiRius ni met mod*
oJeef voendareo ^ m è^ K(h
wf ^ door deo Gmf van Sdmmn ovier«

4^ ^evaoBOi gpmnea zgnde, aan de fiisfchop*

iLOÜmd 3fib»d, betwdk de Bisfebep van Esth^
j0i^ £e vm ^^g-'^» e» de Zwaud-orde oodef ikh
'm dkir 99e dèttoi verdedden.

Nkte ^ DmtfdÊefs ia het jaar u^s hw^t of
I>fnyat^ ccne ^sn^gtige vesduf der £;;/bf9 baddea
vsiavcfd, 9BSl|llft-4iK^ lüii-.|d||Q|p lil i-u^^c, ez? iMt
C fltMtrfwto a belueld in hetzdve en \tk een^ nabo^
age oorden de overlmnd; oc^ onderwierpen aidi ^
J&rar rf K»mi0nder$ msTchra 1230 en 1233 «a
bet Cbcoiendom gelp de Amgallert of 5^;^»»^
»eds bevorens gedaan hadden.

Ondertusrchen was de toeftand der nieuwbekeeide
ipoëwi aaa dé OMzee^ die meesul, door gwwM
van wapenen» rooien en «oorden, tot fcetiGhristtBp
dwa gedwongen waren, weinig door het Qmstoh
Al» verbeierd, al«oo men deae foHnn, ook ïA
hünien Doc^ ais Lijffeigenöi bdiandtóde. Ntf «rf
Vtl een bevel van Kei«er F&nDERiK Q ^latfdigi»
dtt deze «feuwheheerden van : dMuwM^K o^n t Ai oitflflN

geoi

*

%

^

^ Ta B DB NIS. 3«9^

Vil mqt. GKiusTiAAN cn V
^^ -Pummereny tegen wien ^^^

' ^ ^j,vmx uit edi felle Hoofdft.

.^^ % /^r • H48- eindigde, na C. G.

\ \ ,^ddfirs ookeenen';^ .-(^

.r, die in het iaat. "' ,^ -

cene veneeniging . der Zw4* * \^^
^nitfche Ridderorde 5 wair toe de ^

^<aen te ligter kwamen , nadat in hst jaar a
hun* Gtootmeester volquin met 5a Ridders en eenu
ge diu^eoden kriiisvaardecs in eenen ^ekKhg tegeft
de JJtshawveri gefneqveld was. De. vereeni^ing
fcwam in het jaar 1237 tot ftand en iirerd doof ^ deti
Paus bevestigd.
. De Duitfdie Ridderorde dus i.ufluliiiL 'liMiiii 2leH Bekee-

ÜU toeif -•» ^ ^9bg 'Bêidenfche J^rmsfen door dic !|°S. der \

Weienen tot het Christelijk geloof te bekeöfen.' De door de
C>i»|erneming om aan hun het Euangelie te |)r£dik«fl Duitfche
had in de Xde eeuw aan albert, Bisfirhc^i van ^^^*^^*«
PrMg^ het leven gd[OSt, wdk lot ook den Monnik
BRU190 in Jiet |a»r looS te beurt viel. ' b de Xldd
en XOde eeuw had meer dan eene Koning van jP^^
itn insgdyks poging^ aangewend, om óe Pruhfen
onder te brengen en hun het Christendom tevens
<^ te dringen; doch allen zonder bevestigd gevolg.
GehiMdger fcheen in het jaar 1^07 ^n P^olfchp
Abc G0DPRKD met eenen Monnik filip ie iEnlIeó
flagen, dié over den fVeichfbl^ welke de Heiden-
fche Pruiffin. van de Fpclfihe Christenen ftheiddev

ge-

368 K £ R IC E L IJ K £

V gegaan zijnde ^ het Euazrgelié onder hen predikte j

^^ waar bij sich nog andere Monniken ^ flle van da

Hoofdft. Cistercienfer orde . voegden , onder welken zekere

na C. G. CHRISTIAAN uitmuntte, die ook door den Paos m^^

toTi wi NOCENTiüS III tot Bisfbhop der Prukfen werd aan*

, gefteid. Dus ging het bekeeringswerk eenigen tgd

voorfpoedig , maar als de naburige Hertogen van Po-

len en Pommeref^ de nieuwbekeerden tot hunne onder*

<

danen wilden maken, ftonden de Pruisfen op, en
vermoordden de Christenen onder hea of mdakten
die tot .Slaven, en verwoestten de Pro vintien Cutm
én Mttfme -op de wreedfte w^se. Jb dezen nood
werd de Hertog door den Bisfchop geraden evea
^ttlkè. Ridderorde op te rigcen, als die der Zwaard^
èraedei^s in ,lr)jèand^ weüce men meent., dat ook
tot ftand kwam , terwijl een leger kruisvaarders in
. het jaar 1220 de landftreek van- Culm veroverde,
v^lie ^ctatet bijliet. vertrek van het Jeger den iVW/^
^ ftH wder in faaiiden viel. Thans^ befloot koen*
' RAAD». HertQg van Mafavie^ op raad van hbndrik,
"* Hertog ! van ] -ff rtfx/tf«v'<le Ouitfche Ridders, wier

Grootmeester thans Was herman fan Saizd , te hulp
te roepen , aan welke hij in het jaar ion» alles af-
ftond wat bq iit het: Gulmfche, bezsit^. benevens an*
dere voordeelen , al hetwelk door den Paus in het
j|tar 1231 werd goedgekeurd. De Ridders oork>og*
den voorfpoedig^ en leiden veribheidene vestingen in
de landen der Pruisfen aan ; evenwel vigeerden zich
de. Pruisfen zoo hardnekkig, dat de oorlog reeds
tien jaren geduurd had , ttt de Ridders het Chrisf<
teodom ónder hen badden kunnen vestigen; maar nu

krc'^

o E S Q'H.1 B D B N I S. 369^

Ictegen deiBiddós ivsdcbil m^. christiaan en V
sv ANTEPOLK, HcTtog vao Pcmmerefiy tegen v/kn ^^^
zdh het kx\m gepredMEt Werd, waar uit eeii felle Eoofdd*
krijg ootftond , rdifi. «eUt ; in het jifttvi^S. eindigde,* na C- <^*
eö in het volgetide jaat floten de Ridders ook eenen'^^ ^^\y^

voordeeügen vrede inet dé jR«;my2w»;;'W.elk land, —

fehöQü: nog niet, gdieel veioveni;^, ddor . Paus^ ih* -
NOCENTlüs IV'ior.vief Misdammem^vttieQld word*: ,.,,,„.
Om de nog ove]%e Pruisfsn te bedwingen, rukte,
(en legei: kruisvaarders, van meer da» ^0,000 Qian,
onder anderen aat^gevoerd 'fdoor jottosjair, Koning
van B$h^mej^9 :in\ hua land;, die hetzelire zoo deer*
ü^l^-IfetverwoestaQ i/dat de inwoneis.zich getioodr
z^kt xagen te hokken, en thet fekrof, dat hun dns:
nadrukkdijk met: wapenen gepredikt > werd ^ aan te
nemen, i Op raad vwi dezen Koning werd weder
eene vesting gebouwd op e^ea ba^ van het. nieuw
veroverde land* aauf.welke vesiftig^ die in het Jaar
1255 voltooid werd, ter eere des Konjngs de naam
Kunnittgsberg ^ Mt h^endaagfthe ^Tpm'irf ^^^^n ge-

gev^A werd»^ ;V>.A -r .-rGn-^-.

t .ÏJo£ bpdcri een^e -Jfruisfifcbe Stammen tegen** Geheele
Qaed;^ ep als de Doltfbhe Ridders ia het Jaar i2<^ a^prafs-
eeiQie ^QQ^errmderteaf vvau' de Mnhaimws pk^ca feu.
Itadden.^ wei?dea de nieuwbèkeeidei JPny^y^n genoegr
Itaam eeoparig ^proei%, %)o4ac de. Orde volle 25
jarenialle >ar<& kxachtdH moest . in^noiien , om hea
ivéder tot'onderda!Pi^|fiid te brsngep^ wdk oogmerk
ffSi eindepi in hei;{ jaar 1283, m tenen -ooridg van
53 jaren., bereikte.'- De Sudauers^ met land aan
l^itibaifmn gr^sde, bodeit het lapgst wederftand »
ja .velen vatt^hfiB<<r'XtUgtteQ Jiéver' befc. lahd .uit

: Xy. D£EL. A a tot

370 KERK E IJlQrS fi

«

V tot de Liuhauwersj danidat z§ ach wOdoD
*» geven. ...

Hoofdili Z//M»i^M'«ii, dgenlijk Littmm ^ ei Idttuiaj mwê
SU C« G. tot hief tod . n^ \sS% het Heidendom ^bleiien ; al»

c^^Mi^? ^^^ ^^ ^^ ^^^ ^^° ^^^ middelmacig tot eeoe

aanzienlijke raagt toegenomen; federt het jaar 1381

Bekering y^^^ jajibl of jAiGBLLO, Grootvorst van IMthau^
hattwers. ^^* Als na den dood van lodbwyr; Koningva»
iokn en Hongaryen^ deszelfs Dochter hkdwic^ Ko«
mngin van Polm was geworden , bood jagello aan ^
indien hij baar ter Gemalin mogt bekomen en Ko<»
iring vaff Poie$$^}sxxi worden:,. met> z^ gehede Volta
het Christendom te zullen omhelzen , en den Polen
vele voorreen te zullen fclienkenJ De .voorflag
werd aangenomen, en in het jixt 13S6 vokrokfcen»
en JAGKLLO , wiens Moeder reeds Christen was ,
werd met dennamn wladislav II gedoopt; Moei»
jl^er irtet« hd dea Koning, om aftjaè Litthauwers
2(tjn voorbeeld te doen voigen , waar tee hij hun: op
èenen Rgftsdag te Fihw ieen voorftel ê&èè , . hetwelk
de Adel aannam, terwijl de Poolfche Aartsbisfchop
den Afgodirtempel ophét flbt, in welken tet eere
van den Afgod kiikitn eea alt^dduiwd^vuilr brand*
.1. de, toi eene Kerk ^n den Heit stanIseav inv^^
de. Doch bet grooifle ded dor NatflB blééf wot den
Afgodi$dienêt geliecht, 1^ diridde het echter, dai
hunne Tempels en Altateii gefloopt , buime hosfchoi
omgehoawên , 4i 'flangen , die zij als Huisgodeif
vareerden, gedood sierde^, enitbeir zg* zsugeo, dat
iKinné Goden zh^h niet verdedigden , veikiiardeit z^
eindelijk gewillig, dat zij Christenen wilden Wor«>
den. Vennita de^ Poolfche Geesteiyken de taal des

landa

GBSCHIEDEN.ISi jyi

lüRrib ^itiig Kuadig- vmm^ rehde de Koning nlvt V^
fond, tü 'keü&^Ulnt Boermheü Onze Vader en ^^
de' 'A{K>st(^die 'Oriéo£ibelljd^i8 $ èoae betofte ^ dai HöofUft.

élfc^ die zicb zoa taten doopeh, 6en* witten woilen ^C G»
rok ^ou ontvangen , bragt zxiSk een toeloop te we* [^f jf f fï^
ge^ dat. 'er in heel körfön t^d 30,000 gedoopt wei> ■■i» ■ ■ ■
den. De Sampgiun^ nkt te v^warren met. de Sa*
mfedm\, eefte tbi heden td& nog onbèfchaafde fibb*
ife, in het Noerdên van Rustémd^ maar-de inwoneni
van JïiM0^/#Ji(r, volgden het voorbeeld van faunn^
Grootvorst en Tan. dé Utffmuwert; hbewel/ernog
tot In hét niiitden xleri XVde eeuw tyvd'Upèlen van ^ J
m Heideaseb Bijgeloof bij de eenen en anderen ""
gevonden vr^tAxL^

' Das ^H^as hei gdleel NoDrdèjp deel van ' Europa Christen.^
Chrlfcten ge#örd«i, nitg^onderö eenigfewetoige on-^g^^^"!
befefaadde (fónunte in het diepe Noorden , ohdèr lAppéHk •
WëRKn ook èt-^Lajf/pm of iMfiunètiti waren ^ weike o^^*I^^
ae Zm^en leed^ iü dë Xllde eeuw vergeeft onder «i^^
Kuil gebfed ittddMP'soeken te brengen ^ dk gebeuri
flè órdt in bér> jlttriu79, wanneer de ÊiHMk^-i^^
of 'IrocqpUeden^ die kidH> 1^^ Hav6iis van fffist^
É^fmiek hadden^ geVektigd, dè 1^^ cTVMeéddéb ^
èvS^ dfe • eppenMige ^er Zwèdm tt eiketinen» Okni
triM htt jatfvij^r^lub» Hét dleniqft^sbitfföh^
^Vi'Üpfala Möt 7M\Tmie \tk Od^iand^té tMien^
alwaar hij eeti aantal iCappeft^' en' Fiktien doc^e^
dMh^ meer kon hl> niet verrigiêri^ Tof in deXVlde
e6ttw beOond hnn geheelê Chrietéüdam in den Kvnh
derdoop, en di-te^egêning dei^ Óeestdijkheid ^
Aéètdagem Nog wm 'er itf dè 3GDUdé en'^ keè b^
#tt dei XlVae ^MiweéM HtMeiffelife^ Nsttiè^^ dh

Aa a Ku^

0t \> > • .

37a KEU K E LU KB

V Kumamn , die met cfe ' Hmgaren een* selfd» oofi

■<»^ fprong .had,, doch die, welke jticki» Hmgaryem

HboSm «Bderfloegen , werden allen béTobM» trti Chcistenenj

xia C. G. en als de overigen, . die in MMa»ii. i(voonden^ ia

I""^^|het jaar 134a de Zenddingen van de Orde der

^^^-^^^^' I^andskanen onder hen hadden omgebragt, trok

LODEWYK , Koning van Hongaryen , met eeiie krijgs-»

magt tegen.. hen op, en t noodzaakte .aoo,ooo van

hen, t>m zich te laten doopen en • onderdoen dei

Rütmfche Kerk te worden , welke /echter naderhand

groo|endeels tot de Grièkfche Ke± overgingen.

Üitbrei- r. Niet allegn werden in deze jceuwen kruistogten

ding van ^^^ Palenina^: m^^f^rt naar het Noerdea van Eu^

tendom ^^P^ ondernomen , maar ook meet; dan. eene regen

door (te ) ^ 4rabkrm in, Spdnj,e m Pertugal^ tegen wdke

?e?fS'',^g^d»^8« ^'^^«^ »^oerd werden, en wier magt

SHBnK.^ii»igtbaar, ^wminderde. . Als i» hel Jaar 1147 een^

Ponya^lf ^imallljke monigie aa^chea den iweed^ ^ g^ooten

''^^'''' krtiistogt oadernamen , zeilde een^ deel Dtó/cfa

kffui/sv|ka]^rs^vii»k.iféW#yi en aj^eMf.aAi den Rh^n

g^tegMfr flfcd^, é^Mezer afi ntarf JSngeland ^mgt

zv aSthïmet de Engel fshem eö ' Flmipgm veteérig-

j^e^. <^ verder zeilden ; dpor tegep^O!^ verfainderd^

jiiifen ^^ de Slaven van .Z/ir^^/» in , welke (|ad

tt)^;:jpist dopr.}Ai-FQ»SüS^ Konfpg va9-/Vf/^a!e«/»

belegerd wa$...:;4^ land geftapt,. ,d^eni58\eersi

pm {jftaevaMWC^aariA. Jag^ fwr Copipofteifa; ver-

5fQlge3;s,iUeiïfn Tij «ifih door A^Fp^stusf ovenredea^

.^i het» bfl Jte r fliw»;.»egen djef elfifc ongéteov^eaj

<dïs z'ó in Pales (i^ot nnd&n zonden $r. op deze w^ze

jverd Lisfi^bon ;nQg m dataelfde jaar yeroyerd^ Ooh

^nt pp. 4pss]f^jimff kmm is&» vloot kruisvadt-

•4\ r 'A ders^

G E S;€ H I EDEN I S. 373

4cb, en daar onder 300 ifchepcn nic. Holland j^ji v
Friesland , ondei willb» , Grarf va» ' Holland ,1 ^ iji »J««
het jaar iai7*te lisfabon aan, die voor. e^n groQt u^iofdft.
gedeelte in Portugal Mevèn, ;en de. Arabi£yie vea-na C. G.
xiog Alkalaz dejla Sal in Portugal, M^n verove- Jf J^JJ;
een; ook»» werden ét ufrabieren door deae kniisvaaf- "

dess en de Portugezen m eenen hoofdveldllag gede-
gen. — (Het was echter niet altijd bij toeyal, dajC
de kruisvaarders; met. de Muhammedanen in Europa
^MloogdeBj aboo.de Pausfen meermalen regebegr
liet kruis teg» hen Heten : prediken.

De óntdcfckingeo » welke de Portugezen ter zap Christen-
jwaktcn, eerst in bet, midden der XiVde eeuw vai? ^^^^
de .Kanarifche Eilanden i w^ke ontdekkin^n 1% telljkevan
zonderheid werden aangemoeKjigd doot D^ hen- Afrika.
DRiK, Hertog VMi Vifeo^ eenen zoon, van den KOf
*fhiig va» Portugal^ joan I, waar .door in het. -jaar - ^
14 19 het gewigt^^ Eiland Madeira cxA^^t werd,.
waren zeer voordeelig voor de uifbfdding van het Chris- •
téndom ; weldra werden de Portug^n , bekend met d^ j
Kmpyerdifche en 4xfirifche Eilanden , waar op d^ • •
Paus EUGENiüs.JVi 4n h^t ja^ 14*3 aan de Por^
tügezen\ al die- hinden fchonk, welke zij van het
voorgebergte Non af tot aan- het vaste J^and van /«r
die ontdekken zouden., he|weUc.door volgfiind(B Paus.-
fen bevestigd w^rd.

Met den dood van Don hsnprik, in het jaar
i4(53,,fqheen de drift AtvPortugez/enyJOVBk nieuwe
kristen en landen op te zoeken, te verkoelei^, maar
nad^r zi|, in het jaar. 1471 , onder de Unie of
^VienjichfsUjn waren doorgeftevend^^.en dus,^e ver-'
zgngd^ I^uchfftreek bewoonbaar bjjdden^ gewnden ^
. ,ij Aa 3 werd

3/4 ^ i^ E ITK E L o R E

*V iverd deze dHft op nieuw levshdig. b het ^
^^ 14S4 M^ektéti 2$ iiec groots Raiiiigrgk Xbi^^
IfooM£ '^° ^'^^^suur een Gecant des Kooliigs en -voige joogo-
B9 C. G. Kngeo aedegebragt^ en in Portugal gedoopt «ver-
.<|^J j^^^ den , dfe in hét jaar 1490 met eóuge. Monoiken
■ ' ^ ■ naar . Kmgo gekeerd z^de, het Ciujattndom met
-znU een voorTpoedig gevolg onder hunne hmdg^noo^
ten Ter^ffddden 9 dat de Koning zelve, met den naam
Van joANNBS , benevens z^n huis en vekn van zqne
Gfooten , neh lieren doopen. Li hiet nid>tiiig Ko*
ningiljk Benin , in hetwelk msgel^ een Pon^geesd
zeeman aanlandde, gelukte zulks niet zoo wel; maar
daar t^n bereikten de Portugezen fann hoofddoel',
dat zlSi; door het ontdekken van bet Voorgebergte
de Goeie Heop^ Afrika omzdlden in het jaar 1498
en dos den weg openden naar Oosündle.
Ontdek. ' Kort te vooren was aan Koning joan II ^van Por^
Mng van f^gal door den ' Gmtme/iAen zeeman chrIstoppbIt
en Chris^ KOLON ^ (gemeenlek kolum^its genoemd ,) een met
tendom 'min gewigtig voordel gedaan, te weten, deze wil-
aldaar. ^ ^^ goede gronden westwaarts eenen weg naar
Indie zoeken; Doch dit voorftd vond bij de Port»^
gezen geenen ingang, rolumbus wendde zich liier
op tot den Koning en Kohingin van Kastitte^ per*
DiNAND en IZABELLA, vau welke hij echter Hechts
eene middelmatige onderfleuning verkreeg; evenwel
gelukte het hem met dezelve in het jaar 149a eene
nieuwe werdd te ontdekken, welke men eerste//-
iiidie noemde ,' omdat men geloofde, dat men dus
langs eenen regten weg naar Oostinéffe komen kon ,
doch welke men Vervolgens Amerika genoemd beefr ,
naar A!biB!aGO vBSPt7CCi, leen Florentins ^e be«

wee^

eSSrCiHIEDENIS. 37J

fHKeide inu. «eist bet v«ste laad vandè^e iüe\iw€ w^e- v
idd gevoadea te bebbea^ FEftDiNAND, die^ ./even ds ^*^
de iKoüung van Portugal^ .befioot de ontdekte landen Hoofdt*
ais, vorovefiDgeR aan te o^ken» vef»H:ht, t^u ehnde i^^ C. G.
daar op esn Isli^fi v«n^^ te ^ekofse», als ook Hit:|^^j^^^|
treeKe voor. xnOei siet ide P&rtugezên ^,9m& albkan- i ■
Pfin VI om eene gelpe bevestigHig van zgae nieuwe
beaittitigen &e ^mgen, ab de Portugezen bekomen
itaddeo^ vvdke Uj ook n^erkteeg m bet jaar 14^2.
De :Pau8 prees de beide KifthoUjke Koningen , ^t
•jsy de inwoners der raeuwe wer^d tot hunne onder-
danen en tevens tiHt Cbri^teneo witden maken, ten
^alUizien \m het hatfte vermaant bij ben^ geene gie-
varen n^eb arbeid te ontziea, terw^ hg zonder aan-
dien v«n eenig verzoek, enkel uk Pausfelijke mild-
beid en voile magt ( de nestra tnera UberüUtüU $ mz
éfpostoHca fidis flenitudine^^ aan bun en hunne op-
yolg^s in bet Koningrijk Kastilie , alle eilanden ea
landen fcheakt, welke ontdekt wareo of nog om-
dekt souden worden , bewescen eene lyn , te tr^rkkeu
imi de. eene tot de andere pool of aspun^, hon-
derd xeempsn van de Azorifche en Kaapverdifche
fiHanden, welke lijn echter in het ja^ 1494^9 öp de
viertoogen der Portugezen bepaald werd op deni af -
Aand van %io of 370 zeem^lea ten westen van de
gemelde Eilanden,

In het jaar 1493 maakte alexandbr VI needs een \^reedhe«
begin , met zendelingen baar Amerika te zendai « ^^" ^^^
gevende den Vicarim der Franeheanen mot andere ^en in
Geestelgkefi in Spanje last , om derW^rts over te Amerika.
gaan. Maaf bet gedrag der Spanjaarden^ die zich
door goodzusht üeien vervoeren^ was zoo wreed

Aa 4 en

376 KERKELIfKB

' V dk onmenfcbdök jegens de weerdoose Indianen , ddt
^^^^ daar van geene voorbeelden in eenige gefcfaiedeois
Hoofdft. vooikomen , zij maakten hén iliét alleen tot hunne
na c. G. onderdanen en (laven , maar gebruikten hsa ab last-
toe 1517! beesten ; en persten hmi door ndsfaanddingen en py-
■ nigingen goud en andere kostbaarheden des lands af,
terwijl zy de genen 9 die wederfland boden ^ of hun-
ne vryheid en tnenrchenregten zochten te befcher-
men, als (^roermakers ter dood bragten, door ^
welke mishandelingen bmnen weinige jaren millio^-
nen van deze onnoozele lieden de flachtofièrs dezer
onmenfcbelijke barbaarsheden werden. Geen won-
der, dat een Cuzike^ of Vorst bp het eiland Ku"
ha, dien de Spanf aarden in hèt jaar 151 1 veroor-
deelden om levende verbrand te worden, omdat hij
voor zijne vrgheid geftreden had , als hem een Ftan^
cisJiaan, daar hij reeds op den branddapd (lond,
vermaande een* Ghnsceo te worden ^ opdat hy de
vreugde des hemels mogt genieten , en de pgmgingen
der helle ontgaan, na aan den Monnik gevraagd te
hebben : Of de Spanjaarden dan ook in den hemel
kwamen? op deszelis verzekering, dat deze, bijzon*
derde godvruchtigen onder hen, gewis in den hemet
kwamen , heniam : », Nu , dan wil ik liever ter helle
varen, dan op eetfe plaats zijn, waar ik zulke
wreedaards zou moeten aantreffen." Men leest dit
en andere bijzonderheden van de ontmenschte wreed-
heid der Spanjaard^ in het werk van .bartholo-
MËUS DE LAS CASAS : Omftaudige en waarachtige be«
fchrijving der Indien, hoe die van de Spanjaarden
veroverd en verwoest zijn 'geworden ; welk werk eerst
lïiïLtiSpaansch in4to is uitgegeven door dezen iS^4ji-

fchen

ÖES CHlEbENIS. 37>

yc*tf/iBfsfchop in het jaar 1552, en vervolgens in het Y
Latyn en in veifcheidene hedendaaèfche talen is óver- ^^^
gei^et, ook in het Nederduitsch. Een werk, iiet- noofdft.
welk allé Wijken vaii echtheid met zich voert , en «« C« G.
over het geheel door andere Spadnfche Gefchied» \^^ j-^ j^*
fchrijvers bevestigd wordt. ' ■■

Ondertusfchen moet men tot lof van fbmmigé Pogingen
Geestelijken en Zendelingen, bQzónder onder de Z)^* ^° ^* -

LAS CASAS

minikanen , erkennen , dat ^ zij niet alleen deze bar- ten voor-
baarfche handelwijze afgekefurd , maar er zich ook deele der
ten fterkften tegen verzet hebben. Voómameigk pre-
dikte in het jadr 1511 de Pater MONtESiNO io de
hoofdkerk te San Domingo tegen dezelve met vuur-
en welfprekendheid , hij werd deswegens bij zijne
Orde aangeklaagd , maar deze hielden hem de hand '
boven het hoofd tegen de Ftandskanén ; doch hun-
ne menschlievende pogingen waren niet in ftaat, om
de ongelukkige Indianen van Slavernij te bevrijden,
zelfs verklaarde Koning ferdinand in het jaar
3513 • ^at hij, na behoorlijke overweging, gevonden
had, dat deze Slavernij naar Goddelijke en men*
fchelljke regten kon geregtvaardigd worden, alzoo
zij anders onmogelijk tot het Christendoni gebragt
kouden worden; hij de Koning en zijA Raad namen
derhalven dezelve op hun geweten , en alle geestelij*
ken hadden zich te wachten, van daar tegen te pre-
diken. Evenwel gebood de Koning, dat mén de
Indianen zachter behandelen zoude. De Domini»
kanen verlietea hier op grootendeels het eiland .SV^fi
Domingo , terwijl de genen , die bleven , voortgingen ,
tegen deze Slavernij te prediken.
BARTHOLOMEus DE LAS CASAS, een Spaanfché

Aa 5 gees-

378 K E H K E L IJ K E ^

V geestd^ke^ dje met koItUmbus, 4>p.d«ft0et& tweoöfi
>^ xeue, te Hisf4mol0 of .Snii Z)o»iii2!a/£Aoaieii was^
He^dft. ^^ ^^ iiUBOodefbeid )iet loc dec iMÓiémen aao^
n C. G. m rdsde «tfs ia het jaar i^i^ weder naar Spanfe^
zÜ^W^ 0°^ ^^^ bet H(^ van fsrbinamo tot httoae beviij-
ding te arbeiden; maar de«e Vocat ia dat «elfiie
jaar overleden zgnde, nam de Regent van Sptmje
jUMRifas 9 zyne klagten. aan en zond iam casas te-
rug naar Amerika^ om menachUeveoder jchftkiDfBa
te maken. Doch de evenaars der Slaven boden
hem 200 hevigeo tegaaftand , dat bg gevaar van bec
kven.liq), en m een Klooster moest vlugten. H9
kqerde jn bet jaar 1517 weder naar Europa ^ alwaar
de nieuwe Koning van Spanje^ karsl » de legerinu^
aywaard bad. Bij deazelfs Neder land fehe Sta^tSp
dienamn vond de las casas zoo veel ingang, daf
de vrijbeid der In^'anen dadelijk befloten werd»
maar daartegen wi«l-y4^e(leld , Slaven in de Por*
tugeefche bezittingen in Afrika te koopen^ en d&e
naat Amerika over te voeren , welke (ledeer bevoo»
den werden van ligcbaunsgeftel tot den arbeid 9 voor^
|d in de mynen 9 dan de zwakkere Amerikanen^ l&r
uit ontftond de Slavenhandel^ die, tot fchaode van
^ menscbdom, nog tot in onze tud^. gedreven
wordt , en welke aan MiSioenen Afrikanen de vr|fr
l^dd en het leven gekost heeft« de las casas on^
demam, ver van de Spanjaarden^ op bet vaste
land van Amerika eene Volkplanting van Indianen.
aan^ te leggen , maar deze onderneming mislukte zoo
geheelUjk, dat bij allen moed verioar en ziek m eea
Dominikaner Klooster te Domingo b^f. Onder-
tusTcben moesten alle Indianen-^ onder ^Sjpaanfihe

ge-

lil

G:E» CHIEDB NIS, 878

gdworsaamheid, Chroteoea "worden, terw^l 'erdoor
fytngtiwmgmMdm gezorgd üi^d, datzi] datf?
hg blijven mbes«»i# HooiM.'

Nog weid 'er opder de teg^ÜÊg van ferbiKako ^^^^^*
fn . 12 ABELLA 9 'cent Bekeering ^ ftand gebrag^, Jpj jj,y;
door oorlc^ ep geweldige middelen, de hekeering ■ ■
aamdijk der Moren of Arabieren in 5/tf «yV. De« ring^dêr
hadden, van alle hunne vooigaabde veroveringen in Moeren
dat land, alleen nogi de ftid (^n»da overig; de» in Spanje»
werd in faet jaar 1492, bet jaar der ontdekttog van
Amerika i door ferdinand , b^ verdrag ingenomen ,
onder beding, dat de Moren t\nnne vr^e Gods*
dienstorfemngen en regteii zouden behouden*

Deze ftad was de laatOe toevhigt der Maren ge^
woest, van WeBren men rekende, dat 'er zich nog
«en minitten twee MiUioenen in Spanje bevonden,
ook hadden itfgevallene Christenen derwaarts de wyk
geiiomen, van welken men in de ftad Granad0 al^
leep wel 50,000 telde , en door geheel Spanje omtrent
500,000. Mturen van Chriscelljke afkomst. Na de
verovering der ftad werd het werk der bekeering vaa
deze en genen ondernomen , en door den Koning eü
Koningin (q^gedrageii aan FRAKCfscus ^imenes' db
ciSNEROS, Aartsbisfchop van To/edo^ en men bè-
floot, dat de Mubammedanen in het Konmgrijk
Granada het Christendom aannemen of het land zou»
den moeten ruimeni ximenes overleide met den
Aartsbisfchop van Granada^ om eerst de Priesters
door saehthdd en gefchenken te bewegen tot het
Christendom; dit gelukte vrij wel, zoodat eenigè
duizenden zich lieten doopen. Maar vele ^anderen
Ueven ongezind, en melkten dit gedrag veeleer aan

.r als

S8ö KERK E'L 9 K E :

V tis een' verbnken van de voorwaarde der ov&gave ,
'n7 ^ vrybeid van Godsdienst» Doch dezen werden
Hoofdft. ^ Oproermakers behandeld. Ond^ hen. was een
naC. G. aanzienlijk man z^éai genoemd, welken homrnes
jJJ'j^f?] aan zgnen Kapeilaan pibtbr van Leon m bewaring
gaf , om hem , op ' welke wijze* ook, te bekeereo,
die hem ook, na vergeefs den weg van vle^ en
gefehenken bqiroefd te hebben^ zoo llreng behan-
delde, dat ZBGRi bezweek en hpt Christendom aan-
nam. Zoo ijverig was de bekeeringSEUcht van xime-
NBS, dat hij, die anders een befminnaar en.voorflan-
der der wetenfchappen was, thans alle aflchrifien
van den Koran en andere boeken der Arabieren van
Godsdienffigen inhoud , wel ten getale vaii 5,000 y
(^nl^ liet veibrandra. Alleen behield hij de wer-r
ken over de geneeskunde, welke hl) nadertamd aan
de Hooge School te Aikaia de Henares^ C^mpt»-
tufn^ door hen in Iwt^jaar 2509 gedicht, vereerde.
Zq9e ftrengheid bragt dra een Oproer te weeg,
WaarbQ in de groote voorflad van Gramtda , Albai'-^
un^ twee Christenen uit het gevolg van den Aarts^
bisfchc^ het leven verloren; maar nu weid den in-
gezetenen dier voosRad flechts de keuze gelaten van
den dood of ,&sa cfoop ; welken laatflen de meesten
verkozen*. Nu gebood.de Aartsbisfchop talave-*
RA, dat men deze nieuwgedoo|iten in den Christe*
li}ken Godsdienst zou onderwijeoi, en ten dien
einde fommig^ afdeeUngen der .H. Schrift , en au*
dere in bet Arabisch zou vertalen; maar x£BfENE3
beweerde, dat men de H* Schrift .niet;, aan de ver^
achting der nïeuwbekcerden moest blootftdlai, dat
men hun. eer^t het Christendom. geliefd, moest ma*

ken,

GE S C Hlïi DE NliS. 381

ken, en 'ddo e&tsi hen in h^zelve ond^wljzen V
iaoesu Zeker, eene zeldsai&e hïndekir^! ' Ook ^^
koodeJT wel lüJtec&istteii , gebeden, bevattelijke ver-^ HoofdlL'
klaringen van het geloof • enZé in -de ArabifcHè taafnaC. G*
pvergetM^gt worden , maar den Bijbel móest men in \^^^^j\
die drie talen laten ,- in welken het opfchrift bo^ti ' t . ■-
XEZUS kruis bevat was. En dit gevoden 'kreeg' cx4e
de overhand. Naderhand hebben de Moren^^n tijd
tot tijd'opHand verwekt, waar van het gevolg' tel-
keiis was, dat de overwonnenen tot het Christen*
dom gedwongen werden, tot dat eindelijk ondei^
de»regaJi)g van fiups II al de Monen mtSpaty^
verdreven werden.

. Den toedand der [Joden ^ van welken w§ thans Toeftand
nog kortel§k moeten fpreken , ' leeieil wij , ten aan* J^^^ Ip<1«">
^ien van de Oosterfche Joden in' liet be^ vaii Oosten,
dit Tijdvak, best kennen uit de Reisbeichr^ving
vatt den vérmsarden Jaod bbmjamin van Tudeia^
in het jaar 1160 en volgende, in welke befchcij*
^ng Ivel vele' vergroodngen en beozeUngèn voorko-
joen, maar ' welke . oVer het geheel echt en qjfuir
wasrhdd is; ids ook uit de Reisbefchryvlng "VCtt
2ijnen tijdgenoot. PSTAcifiAs. .— i In het Westen
•vis in het begin van dit Tijdvak han toeftand >dm
gelqk , voornamelijk in Duifscbland , -alwaar zij
zdl£s in ^grooeeti aantal waren ,.en;in de voómaamOe
^den aanaienelijke Synagogen ea Scholen hadden*
Maar dp het einde der Xlde :en in. de ^.volgende
eeuw watf de bijgdoovige ijver der kruisvaarders htm
bÖoa dQodkli}k« De ongeregjelde hoopen' voH», die
mar Paitstina trokken, vermoordden doizendai van
y^fn in hét doortrekken, en füunderden eo bèroofr
f j den

$8ft KERKEL9KE

V den hen* Eveawd Terioendeii TnfcbeideQe Voisted

*^* dua bri(?eo van viijwaring, w tuuneafaai ia haam

Hoofdft* ^ befcbermiqg 9 onder andcrai de ,liitizet teEiiB*

«sr Q. G« Bjg; u en anderen; ook fchiteef de vtirmarde bsrn«

H^l^^] HAHD 9 Abt van Qhirivaux^ ten hmmcn beiioeve»

tan de Geesteiykiiëdvia DuitscUand. Niet ima«

der. vonden de ^W^ voorfpraak en befcKeBittBc h^
veifcheïdene Pslüs&hu.

De wreedheden tegen de ^oJe» geoefend, imr*
den veelal bewimpeld en verfchoond , door de be*
fchuMigtngén^ welke men tegen ben lahfi^c, dat z$
niet dleen den Cbtiten Godadknst (baadden, maar
zich ook aan moorden, bijzonder van Christen kiii-
deren ftbuldig maakten, die zij op hun PaasciifiSest
zullen gjekrfiist hebben, waar van vecfehddene voor*
beelden bij d6 ScbrgvenS van dien t^ vooxkomen,
doch: welke gcene genoegzame i^ekerlieid hebben , co
fagaA welke tot oqt&huldigirtg der Sf^dm veel kaa
Uigebragt worden*

' In het jaar 117a verdreef de Koning van JF^anh^
r^ ErUFS AiTOcaruS' . de 3^0ilen\ iiit I¥ankrjk^
waar z@, door hittneü woeker gfoote lijkdommea
verztoteld hadden; een zelfde.' bevet grf lodbwyk
IX' toen 1^ zich in bet jaar »5ft ta.Pakstma be-
lfond; H>ok maakten Paasfen en Kettvergaderingea
vttfcbddene bepalingen, welke de ^üiiem of druk-
ten of belchimpten, onder anderen werd bevolen »
dat de 3^iien zich door een nitèrlijk telken aan
imfine kieederen van de Chiisienen zonden oudere
fdieideÉ. In de XHIde eeuw werden hm hunne
Boeken, inzonderheid de Talmud^ ottnomtó) geen
-wonddr, dal mea in dei» ^den «lhidi||e vocurteel-

dea

GESCHIEDENIS. fi$

de» vindt van j^n^ dte sich tot het Chnstendom* T
beleerd») dfaar boft haat en tfkeer vanhMadve ^^^
liedeer motest'tèèneifieD. HoofiMiï'

•£r werden wel boeken gefekuteveö-döor Christe-»C. Om

jÉen, om de Jêdem tt inredéilcggiai efi te cyverttó- l^f^j^^
gefr, vooraanielijk verdient hier gemcid te Wefde^^-^— — *
Het Boek van raymund martini in' de XBIdé ^^^
eeuw 9 hetwelk hij den naam gaf vaa Pugiè JïAf', denicboi
én in- hetwelk hij d» MuhamtHedanen ea Joden te^'keerem
vensi-Wederl^; maar z^ deden weinig werkiffg^ eved
óiin aft itegefprekkeOy welke hier endaar tus&faen
Joodrche en Chrisibn Leeraars gehouden werden*'
DtM waren dge^ke bekeeringen der yoien^ ten
dezen tijde ^ eene zeldzaanihdd, want dat Vtien'deiu
zelven^9 om het doodsgevaar te ontkomen-, zich fie«
lefi^ doepen, of dat y gdijk men vérhadt, in het- jaaf
1^95 in JSastitiëf gbbeutd te aijn, vde 5^^^ ^'^
Christendom liebbe» «mgenomen , 'omdat huiine
mbiitels op^ eenmaal met een verbazend getal witttt
kruffen bcfdèkt ^^ren, of dat 'er in Lm^n- litét
XIHde eeuw- een door dén Koning geftieht hnis' ge^
vjieest fX]^ waar in bekeerde. Joden woonden, kan
enkel '4ieinen, om aan te wijzen, wat'^men, in deze
tijden , door iekee$^H verftond. Wij ^febben echter
èeh verhaal van eenen hekeerden Jood , jtHS^As ^
neemd, en-te Keuten- gelxMn^, die^ij dén Doop
deh- naam < van herman ontvfng, èn zelve een -ver^
Mal* v«n*2$iè bekeering gefehreven heeft, welk ver^
hsudfi<V($t> biTgfdbo^had en dweeper!f, gedrukt ié
achter de' j^a^i<? fidei van martini, dodrcAtt**
zéviüs uitgegeven, i -

^kh te ndnder-wte-'érreddii^ om eene Warere^

de*

384 K E R K E L O K £

V dttUjU; befeeeri^ der Jê4en ren dezen tyde te ver«
^^ wac^Q, daar zg a^DaRcn^yte gekerdoi oAdtt bun-'
Hoofdft. ^ ^^^^ hadden, die t^en de Leerasen van het
9a C. G, Chnstendom van dezen tijd opwogen. * Trouwens
ï^Vil^ hoe zeer deze Natie veifiïooid en vendnikt was, en
hunne voormsdige vennaarde ScI^Ien te Sora , P^pi-
hedüha en elders te aiot waren gegaan, zq hadden
weder op andere ^aatfen nieuwe gefticbt, onder
welke de School te Lunet io - f)^ankryk ^ met ver
van. BQurdeauK in de XUde eeuw zeer vermaard
waa^ galijk oqk die v^.Kahira of Kaiw^ gefticht
^oQr MAiMOMmBS. Onder hiuuie^ ge}eer^n zijn
yoernameUjk beroemd geworden ,• Rabbi a^ën ezra,
dje in de XQde eeuw gdeefd en tot een t^dgenoot
g^had .lieefc R. david kimohi» fliie tot in de XIQ^e
eeuw^ l/eefde, >R. sa^omo^izaak, g^meenelqk raschi
genoemd; mayr de gro^tfte vaqrhnw^ i.eeraren en
GelfMfdaii was ^j^pzss bfn; maimon^ bekender
met den ^aam maiaiojnioes , of bij de yoden bij v«t«
kprtjng.&AMBAM, die ia het jaaic 113^ ^te Kordua ter
wereld kwam, eninrde H.Schr^n^^en 19 de God*
gl^rdheid oi^er de<5^^ ^i^t Vipsd^ ieomd bp*
vea h^oi gehad beeft» jbi^de iKVde eei^w maakte
^ch R. iZAAK A^ARBA^ifiL , te Lisfi^ou vx het jaar
1437 geboren*), verpiaard door zyne Schriften. Zoo
dra -de. Drukkunst in de.XVde teeuw wa^ . uitgevon-
den, beijverden ook de^^^xr ^zich^om den He-
breeuwfchen Bijbel , huanen Talmud ea ai|dei:e Boe^
foen in druk mt te geyep; bnn Boek)irtt]i±er abra* '
-HAM BEN CHAjiM-lemde te jl^m^y/y^ in hetiBar 14SS
het eerst eenen druk van het geheele Oude Testa*
fl^nt in .Folion Ook fi^hreveq^ jsi^ Wk de XlVde

eeuw

M^"w""«vn^«wBi«Vi

GE^,€ fflEpEïlI JS. 385.

eeuï? hunfle QeJeeide? Qpaettdyl^e . fV«pt»nfteP ««t V
gen de Chjtjs^pep, bijzonjiJef jow ..TPS i.i?M<u»» "^^
Sctorijyier jp !l\««t jaar 7399 VW e^oboek tege?^ ds (jppfdft.;
Ojrüwpeo, h««t w«}k J^j kft fiofk dvr overmnnifig ^^^^l
noemde, ^ hetjfe^ bij de ^<i^en m grpote a^Jjting fJ^J^^,"
is. rr <i* /» d^ «sejJFen hiejft »ea de ^o^-f»

der Cbdsteiaep te last geleigd, i^fAi faetgene zy yaj^
de Christepein .dul4ea moegtep, w?3 .ook yan diea
aard, d# li^dijk big hea de Ijiaat en yn^ak tot biike»-
fporigheden feQ.ndea pvieril^an; uil Frankryjk ,we;^
zij verfch^ide«e ^ajöi vfi^rj^d , .€» hiwine «oed^fi^
verbeurd mlflm^i «» DuitscUand jyerden ?ij ^
de XïVde /eeujy io wenigte Vi^iapoord. Een vrecisfer
lyke pest, wefte in Het jaar 1348 i» Duitscfüand
en -andere ^den yan iE»röj!>a ,WQedde, werd aan de
5?öflk/f tcïeg»fchi:ev^> die dezelve dpQr bet .vo^^
gen der bm^ea ea rivieren ^u4en .verporssa^t heb^
ben; en zulk i5^ .oogeijuwd Xj^di<*tfc) yond Wj het
Ugigeloovig vofc ingang genoeg ,..om de S^p.4en ^^r
wegen. te .vervQlicn en te verwoorden. ^Ifspog
in de Xyde eeuw . weïden de qude befcbuldiging^
lïemieuwd, dat de S^oden Cairisten ^deren, inzopr
dedieid op hun fiaasclrfeest i kmifigcjen en ter dood
bragten. Doch de^liardfte flag trof ben in Spanje,^
in welk land zg, eeawmi lang, onder de 4rahlfchfi
Heeilchappij vooniamelijk, tali^ en yermpgend j[e-
waest waren. KBet alken dat fer in 4e XIHde ep
het begin der XlVde «euw y^cbeid^e o^oeren
tegen de J^éUn verwekt werden, mgar jn het j?ar
^49» «aven de^Koningen berdinawd en iza?bi.la,
koxt ina.de, bémaggging wSitGtumk^ -0^^ t^^S^^
XV. Deel. B b dat

386 KERKELIJKE

V dat alle Joden binnen den tijd van ider maanden

'?fr ^P^^J^ moesteh veriaten ; op welk bevel de Joden ,

Hoofdft. fflieer dan 170^000 in getal, naar Portugal^ Frank*

na C. G, ryk"^ Italië en Afrika weken; aan 83,000 van hen

j^j^^?] gaf de Koning van Portugal^ jan H verlof, om in

I zijn rijk te koiAen , onder voorwaarden , van voor elk

hoofd acht dukaten te betalen , en binnen een* bepaal-

/ den tijd het rijk weder te verlaten , of anders flaven

te zullen zijn; hij had hun beloofd, tot hun ver-
trek behulpzaam te zullen wezen, maar de Joden
werden van de Portu^eefche kooplieden en fchip»
pers zoo mishandeld , dat een groot deel in het rijk
blijven moest, die toen tot lijfeigenen gemaakt wer-
' . den. !sKonings opvolger bmanuel ftelde dezen

echter in het jaar 1495 weder in, vrijheid; maar ver-
anderde In het jaar 1496, op aanfporing van fer«
DiNAND en izABELLA, weder geheel van gezindheid
jegens dit ongelukkig Volk : en bevai toen , dat alle
Joden ^ mannen en vrouwen, die zich niet wilden
laten doopen, binneA eenen bepaalden tijd, het rgk
zouden moeten verlaten , of lijfeigenen worden. Zelfs
handelde de KoAing nog verraderlijk met hen, door
te beveleh , dat hunne zonen , die niet boven de 14
jaren oud waren ,. hun ontnomen en gedoopt zouden
.worden, hetwelk dé Joden m de uiterlle wanhoop
fiortte; voorts werd het verlof, hun tot hun ver*
trek gegeven, van tijd tot tijd uitgefteld, en einde-
Igk, in plaats van drie havens, alleen Lisfabon aaa«
gewezen , om fcheep te mogen gaan ; wdk een en
ander oorzaak was, dat velen, te iaat komende,
binnen den bepaalden tijd niet vertrekken konden,
en dus genoodj»sA;t waren , wilden zij geene flaven

' ♦ . wc-

GESCHIEDENIS. 387

weeën, den doop aan te nemen, waar op zij hunne v
kinderen wederkregen, en zelfs van den Koning rij- ^^
kelijke gefchenken ontvingen. Men kan ondertus- HoofdlL
fchen ligt denken , wat 'er van de echtheid hunner Qa C. G.
bekeering ware; ook bleven de nakomelingen van [01^15 1^!
deze bekeerde 3^odeft bij de Pottugeezen (leeds in
verachting, en werden van de oorTpronkelljke PortU"
geezen met den naam van nieuwe Christenen fteeds
onderfcheiden, tot dat Koning j02^bp I in het jaar
1773 dit onderfcheid afgefchaft en verboden heeft.

Men verhaalt nog wel andere bekeeringen der 3^0*
denj die niet door geweld zouden te wege gebragt
zijn, maar welke evenwel wemig gehx)fbaar zijn,
omdat zij aan wcmderwerken worden toegefchreven ,
welke alles behalve de kenmerken van echte wondere-
werken hebban. Zoo zullen in het jaar 1515, laó
^oden te Guadalajara in Spanje op ééns Christenen
zijn geworden, nadat zij, als ook de Christenen dier
fiad , een (heeuwwit kruis aan den hemel gezien had*
den, hetwelk na eene predikatie van een' Frandska-
ner Monmk*over het Avondmaal verfchenen was.
De beroemde Heilige en wondefdoener de Dominiki^
ner vincbntius pbrrier , bekeerde , met huipe van
den Heiligen Reus, den grooten christc^pel, wel
35,000 Joden tot het Christendom; een Franciska^
ner Monnik zal te Brescia een Christen joigen , die
yan een' Jood vermoord was^ weder levend hebben
gemaakt , waar door deze moordenaar met zgn' zoon
tot het Christendom bekeerd werd.

Van meor belang was het , dat men nu en dan
eenige godsdienftige gefprekken met de Joden hield,
om hen van de waarheid van het Christendom te

Bb a over-

388 KERKELIJKE GESCHIEDENIS.

y oyeitnigen^ Tebooo dezdive doorgaans zomdfir mt"
9^ Vcrkiffg Wyfifu Dus werd ia h^ jaar 1413 een

Bo<^dft. 9fri^ gtkoDdms in t^genwoordighdd van den Paus
m C^ G» ^g^miiQjw XII te Cironna in Katalmie^ tusfcjyueo
wiw' W*w>NYWua A SAiiCTA WDK, en BBaxAiuio, bei-
de gedoppiie Joden » met eenige vopmame Jioo^che
hm^t^^ waarvan de geiaelde wjlkqwiwj% een her
rjgc gegexen heeft in een werk door faem Hehr^or
m^^tix geiioenu}^ betw^ te Frankfin't aan den Main
in bot jaar 1602 gedrukt is, maar waar tegen de ^a.-
den twee ^deise Boeken gelchreiwn hcliben.

Voorts zyn 'er in liet iaatfie der XVde eeuw nog
^Givge Schriften tegen de Joden in diuk vsrfchenen ,
))g voorbeeld , .van setjujs racEii of schwa atz ^
eenen Domimkaaer in Duiuchlamf 9 van eenen Span-
|aard, alphonsus de sfina, victqr. db carbin,
AU anderen.

Het behoeft oos intusfirliai ^ul met ze vawcm^
deren, dat de Joden^ mectegenOaande 4ille deze po-
gingen , ongeneigd hieven , om ^ch met de Cbris^
tenen te vsereenigen; de vervolgingen en het geweid
konden niet dan iiaot en afikeer in de gemoedeiea
dezer verdrukte Natie verwekkm; en het Christen-
flom, hetwelk men bun, in deze eeuwen, gedusen^
de 'dit Tydpedc , zocht te doen aannemen , was ^er
heel verbasterd van zijne oorfpronkel^e zuiverheid
en eenvoudigheid , en een ftelfel ^n Bggeloof of
Priesterbeerschzttoht geworden.

I

Elnii yam bst Hfftietlde JOeH.

f

JUN 2 9 1955