V
AMLECTA HYMNICA
MEDII AEVI.
Herausgegeben
von
Clemens Blume und Guido M. Dreves.
HYMNOGRAPHI LATIN I.
Lateinische Hymnendichter
des
Mittelalters.
Leipzig.
0. R. R e i s 1 a n d.
1907.
HYMNOGRAPHI latini.
Lateinische Hymnendichter
des
Mittelalters.
Zweite Folge.
Aus gedruckten und ungedruckten Quellen
herausgegeben
Guido Maria Dreves,
Dr. theol.
-Ö>
Leipzig.
ü. R. R e i s 1 a i) d.
1907.
JUN - 8 1939
l 08 ?> o
Vorwort.
Der 50. Band der Analecta Hymnica, den ich hiemit
der Öffentlichkeit übergebet, fschldeßt die zweite Serie der
H y m n o g r a p h i L a t i n i m e d i i a e v i. Hätte in der ersten
Serie nicht Abälard, in dieser zweiten Alphanus von Salerno
einen Platz gefunden, so hätte ich die Sammlung füglich als
H y m n o g r a p h i L a t i n i Minores bezeichnen können ;
minores , nicht ihrer literarhistorischen Bedeutung nach , die
nicht immer im gleichen, die häufig genug im umgekehrten
Verhältnisse zur Fruchtbarkeit steht, und die zweifelsohne bei
dem kargenden Ambrosius größer ist als bei irgendeinem
der nachfolgenden liturgischen Dichter: minores nur, insofern
ihr poetischer Nachlaß an Umfang und Zahl hinter dem
anderer Hymnendichter zurücksteht. Es wäre dann von
vorneherein klar gewesen, daß die beiden großen Sequenzen-
dichter, welche den Höhepunkt zweier grundverschiedener
Richtungen einer und derselben liturgischen Dichtungsart
bezeichnen, aus dieser Serie ausgeschieden werden mußten.
Ich habe aber nicht nur Notker den Stammler und
Adam von St. Viktor künftiger Veröffentlichung vor-
behalten; ich habe ebenso John Hoveden ausgeschlossen,
dies, um die Möglichkeil offen zu halten, seine lyrischen Ge-
dichte nicht ohne seine Philomena zum Drucke zu bringen.
- VI —
Ist diese auch in sich ein erzählendes Gedicht, so erscheint
der Teppich dieser Erzählung fast ausschließlich aus lyrischen
Fäden gewebt, wenn man will, als lyrische Kette mit epischem
Einschlag. Da dies Hauptwerk Hovedens zugleich zu den
Perlen mittelalterlicher Dichtung gehört und seit den An-
langen des 10. Jahrhunderts nicht mehr gedruckt worden
ist , schien mir der Wunsch , ihm im Rahmen der Analecta
Hymnica zu einer Neuauflage zu verhelfen, nicht ungerecht-
fertigt.
Aus Raummangel mußte ich auch von einem Neudrucke
der Hymnen des Dionysius Carthusianus absehen, die
uns in einem einzigen Drucke erhalten sind, die aber einen
Halbband der Analecta beanspruchen würden. Ein Gleiches
gilt bezüglich der in den Werken eines anderen Karthäusers,
des Johannes Justus Lanspergius, enthaltenen
Hymnensammlung, die einer kritischen Sichtung dringend be-
dürftig ist. Ist diese Sammlung zeitlich kaum mehr der
mittelalterlichen Hymnendichtung zuzuzählen, so steht sie
anderseits inhaltlich und formell noch ganz auf dem Boden
der alten Traditionen.
Außer den genannten Dichtern mußten aber eine ganze
Reihe anderer aus der vorliegenden Sammlung ausgeschlossen
bleiben, die wir in eine doppelte Reihe scheiden können. Es
sind einmal solche, von denen wir nur den einen oder
höchstens anderen Hymnus, die eine oder andere hymnen-
verwandte Dichtung besitzen. Ich nenne beispielsweise von
den älteren Rusticus Elpidius, Merobaudus. Flavius; von den
mittleren Notker Physikus, Ratbodus, Wandalbert von Prüm;
von den jüngeren und jüngsten Bernhard, Wipo, Iacobus
de Benedictis, Henricus Pistor. Es hat keinen Zweck, hier
eine vollständige Liste ihrer Namen zu versuchen und ihre
- VII —
hergehörigen Dichtungen aufzuführen, da dies eine Aufgabe
der Registerbände sein wird , welche das Gesamtwerk ab-
schließen und gleichzeitig erst erschließen werden. Dasselbe
gilt von der zweiten Gattung von Autoren, die hier über-
gangen werden mußten, von Autoren, die an sich so gut wie
die aufgenommenen Anspruch auf Annahme gehabt hätten,
deren Hymnen indes aus dem einen oder dem anderen Grunde
sei es alle, sei es fast alle in früheren Bänden der Analecta
bereits Aufnahme gefunden haben. Ich nenne wiederum
beispielshalber statt mancher wenige und ohne Nachweise;
ich nenne Hucbald von Saint- Amand, Berno von Reichenau,
Servatus Lupus, Baudry de Bourgeiul , Ordericus Vitalis,
Julian von Speier, Brynolphus von Skara, Adam Easton,
Gottfried von St. Victor u. a.
Schwerlich brauche ich darauf hinzuweisen, daß ich bei
den in die kurzen Lebensumrisse der einzelnen Dichter ein-
gefügten literarischen Nachweisen keineswegs beabsichtigt
habe, noch beabsichtigen konnte, eine Übersicht der vor-
handenen Literatur zu bieten. Dazu fehlt neben dem Räume
der Zweck. Die gewählten Zitate wollen vielmehr den Leser
unter Hinweglassung alles Überflüssigen an die Quellen
weisen , in denen er ohne Zeitverlust und Mühewaltung den
reichsten und richtigsten Aufschluß über das Leben und die
hymnodische Betätigung eines Dichters findet.
Ich darf dies Vorwort nicht schließen,, ohne ein Wort des
verbindlichsten Dankes gegen die Bibliotheksverwaltungen,
welche mich durch Übersendung von Handschriften und Druck-
werken verpflichtet haben, gegen die Bibliotheksvorstände von
Paris, Berlin, Bamberg und Karlsruhe; ohne ein Wort des
verbindlichsten Dankes für jene, welche mir nicht zugängliche
Handschriften für mich verglichen haben, für Herrn Stifts-
— VIII —
archivar Dr. Joseph Müller in St. Gallen, Stiftsbibliothekar
P. Benedikt Hammerl in Zwettl, vor allem für Rev. Henry
Marriott Bannister, der in nie versagender Gefälligkeit in
einer ganzen Reihe englischer Manuskripte zum Teil sehr um-
fangreiche und zeitraubende Kollationen vorgenommen hat.
München, den 31. Dezember 190(3.
Dr. Guido 31. Dreves.
HYMNOGRAPHI LATIN!
SEEIES ALTERA.
6Q
v. 50
Dreves, Lateinische Hvmneiuliehter. II.
Hilarius,
Episcopus Pictaviensis,
t 366.
Hilarius, im zweiten Jahrzehnt des vierten Jahrhunderts zu Poitiers von
vornehmen, heidnischen Eltern geboren und in literarischer wie philosophischer
Hinsicht gleich gebildet, gelangte auf dem Wege philosophischer Spekulation
(vgl. Trin. 1 , 1 — 12) zur Überzeugung von der Wahrheit des Christentums,
liefs sich taufen und wurde schon bald, obgleich verheiratet, durch Wahl
des Klerus und Volkes auf den bischöflichen Stuhl seiner Vaterstadt berufen,
den er 355 bereits eine Zeitlang (aliquantisper) innehatte. Dem Arianismus,
der in Gallien au Saturnin von Arles einen einflufsreichen Vertreter gefunden,
trat als Vorkämpfer des Nicänischen Bekenntnisses Hilarius entgegen.
Im Frühjahre 356 von Constantius naeh Asien verbannt, verweilte er vor-
wiegend in Phrvgien mit Vertiefung und Ausbreitung seines theologischen
Wissens beschäftigt, wohnte 359 der Synode von Seleucia in Isaurien bei
und ging als Abgesandter derselben an das kaiserliche Hoflager nach Byzanz.
Als „perturbator Orientis" nach Gallien zurückverwiesen, gelangte er zu An-
fang des Jahres 360 über Italien wieder in die Heimat. Im Verlaufe der
folgenden Jahre wohnte er noch mehreren Synoden, so namentlich der von
Paris (361) und jener von Mailand (364), bei und starb , nachdem er den
Arianismus in Italien erschüttert, in Gallien vernichtet hatte, den 13. Januar
oder 1. November 366 zu Poitiers.
Im Exile in Kleinasien verfafste Hilarius nicht nur sein Hauptwerk,
„De Trinitate Lib. XII," sondern ward auch zur Abfassung von Hymnen
angeregt, die er, in die Heimat zurückgekehrt, sich einzuführen bemühte,
ohne, wie es scheint, diese Bemühungen mit sichtbarem Erfolge gekrönt zu
sehen (Hilarius, latinae eloquentiae Khodanus, Gallus ipse et Pictavis genitus,
in hymnorum carmine Gallos indociles vocat. Hieron. Comment. in Galat. II,
praef.). Nach Isidor von Sevilla, dem Encyklopädisten der altchristlichen
Wissenschaft, wrar Hilarius der erste lateinische Hymnendichter (Hymnorum
carmine floruit primus. De eccl. offic. I, 6), nach Hieronymus hat er
ein ganzes „Hymnenbuch" verfafst (et liber hymnorum et mysteriorum
alius. De viris illustr. c. 100). Auch das vierte Konzil von Toledo (633)
redet im 13. Kanon von Hymnen „quos beatissimi doctores Hilarius atque
Ambrosius ediderunt". Das Hymnenbuch des Hilarius war aber verloren
und blieb verschollen bis im Jahre 1884 I. F. Gamurrini Trümmer desselben
in einer Hs. zu Arezzo fand und dieselben 1887 veröffentlichte: S. Hilarii
Tractatus de Mysteriis et Hymni et S. Silviae Aquitanae Peregrinatio ad
loca sancta (Bibl. dell' Academia storico-giuridica. Volume IV.) Eomae
1887. Vgl. Dreves, das Hymnenbuch des Hilarius, Zeitschr. f. kath. Theol.
XU, 358 ff. Die Handschrift von Arezzo ist in langobardischer (casinensischer)
Schrift geschrieben u. z. augenscheinlich in Montecasino selbst unter Abt
Desiderius, der 1086 als Viktor III. den päpstlichen Stuhl bestieg (vgl. Leo
Ostien. Chron. Casinen. 1. III. c. 63.); sie war daselbst 1532 noch vorhanden
(vgl. Mai. Spicileg. Roman. V. 222), kam aber später in die Casino aggregierte
Abtei der HH. Flora und Lucilla zu Arezzo, wo sie 1788 Angelo di Costanzo,
1*
— 4 —
offenbar schon in dem heutigen verstümmelten Zustande sah (vgl. sein
L/Odeporico in Archivio stör, per le Marche e l'Umbria II, 557; bei
Gamurrini 1. c. p. XI not. 4.). Von dort kam die Handschrift 1810 in die
öffentliche Bibliothek von Arezzo (Biblioteca della pia fraternitä dei laici
di Arezzo). Gamurrini hat die erste Seite des Hymnenbuches im Faksimile
seiner Publikation beigegeben ; es sind aber die Züge der Handschrift tat-
sächlich feiner und schärfer als in der Reproduktion, Die drei Hymnen-
fragmente , aus denen heute der über hymnorum noch besteht , sind im
folgenden nach Gamurrini wiedergegeben; die gegen die Echtheit derselben
vorgebrachten Bedenken sind keineswegs überzeugend, zum Teile sogar (vgl.
Ebert , Allg. Gesch. der Literatur des MA. I (2. Aufl.), 142, Note) eine
ordinäre petitio principii. Auch ist nicht zu vergessen, dafs uns die Hymnen
in einer einzigen späten Handschrift überliefert und daher vielleicht nicht
unbeträchtlich entstellt sind. Gamurrini hatte die. Freundlichkeit, alle mir
zweifelhaften Stellen nochmals mit der Handschrift zu vergleichen.
Von sonstigen unter dein Namen des Hilarius umgehenden Hymnen teile
ich hier keine mit; von einer ganzen Reihe derselben hat Blume, Anal. XX VH,
49 u. f. nachgewiesen, dafs sie nirgends dem Hilarius zugeschrieben werden.
Gleichwohl liest man noch in der neuesten Auflage von Schanz' Gesch. der
Rom. Lit. IV I, 206: „Das mozarabische Brevier schreibt 2, 8 und 4 (d. h.
die Hymnen: Deus pater ingenite, In matutinis surgimus, Jam meta noctis
transiit) dem Hilarius ausdrücklich zu." Über die drei Hymnen, welche
ernstlich in Frage kommen könnten, wird an seinem Orte das Nötige bemerkt
werden, u. z. über den Hymnus Lucis largitor splendide bei Neuauflage
der Hymnen des thesaurus hymnologicus; über den Hymnus Ad caeli clara
n on sum dignus sidera weiter unten, bei den Gedichten Paulins von
Aquileja: über den Hymnus Hymnum dicat turba fratrum bei den
irischen Hymnen, unter denen er seine Stelle behalten mag, obgleich seine
Abfassung durch Hilarius keineswegs ausgeschlossen erscheint.
Motto: Felix propheta David primus organi
In carne Christum hymnis mundo nuntians.
1. (1.) Hymnus Primus
(in rine mutilus).
1. Ante saecula qui manens
Semperque nate, semper ut est pater.
Namque te sine quomodo
Dici, ni pater est, quod pater sit potest?
2. Bis nobis geniti Deus,
Christe, dum innato nasceris a Deo,
Vel dum corporeum et Deum
Mundo te genuit virgo puerpera.
3. Credens te populus rogat
Hymnorum resonans, mitis ut audias
Voces, quas tibi concinit
Aetas omnigena, sancte, gregis tui.
4. Dam te fida rogat, sibi
Clemens ut maneas, plebs tui npminis,
In te, innascibilem Deum,
Orat, quod maneat alter in altero.
5. Extra quam capere potest
Mens humana, manet filius in patre,
Rursum quem penes sit pater.
Dignus qui genitus (est) tilius in Deum.
6. Felix, qui potuit fide
Res tantas penitus credulus assequi,
Ut incorporeo ex Deo
Profectus fuerit progenitus Dei.
7. Grande loquimur, et Deum
Verum ut genitor, quidquid inest sibi
Aeternae decus gloriae,
Totum in unigenitum ediderit Deum.
8. Hinc unus merito bonus
Ipsum, quod Deus est, extra invidiam sui
Gigni vellet in alterum,
Transformans se. ut est, vivam iu imaginem.
9. Istis vera patet Dei
Virtus, cum dederit omnia, non tarnen
Ipsis, quae dederit. caret,
Cuncta, quae sua sunt, cum dederit, babens.
10. Kara progenies Dei.
Cognatum cui sit omne decus patris.
Nil naturae eguit dari,
Sed natum simul est, quidquid erat Dei.
11. Lumen fulsit a lumine
Deusque verus substitit ex Deo
Vero, non aliud habens
Ortus unigena quam innascibilis pater.
12. Mirum hoc opus est Dei.
Aeternus ut incorruptibilis Deus.
Ortu qui careat, quia
Sit sempiterna virtus, quod est Deus,
13. Non natis quibus (est) in bonis
Ex sese placidus gigneret in Deum,
Ac sie in unigeca Deo
Hoc ipsud ortu. quod genitum est, caret.
— 6 —
14. 0 felix duum unitas!
Alter quod cum sit mixtus in altero,
Unura sie faciunt duo,
Sit in duobus cum, est quod in altero.
15. Patri sed genitus paret
Omnemque ad nutum attonitus manet,
Et scire non est arduum,
Quid velit se sequi, quem penes est pater.
16. Quanta est genitus in bona!
Nam constitutus in eunetorum exordia,
Condens qui primum saecula
Aeternum in motum tempora protulit.
17. Rebus anterior Deus
Cunctis, nam per eum omnia facta sunt,
Esset cum nihilum modo,
Mundum corporeo condidit in statu.
18. Sed nos littera non sinit,
Per quam te genitum coucinimus Deum,
Gesta, quae tua sunt, loqui
Carmenque natum. iam qui eras Deus.
19. Te cunctis Dominum modis
Caelorum regem et caelestis gloriae
Ut euneta per te condita
2, 2 nasceus G, gegen die Hs. — 3, 4 saneti verbessert G, ohne Grund. —
6, 4 primogenitus G, gegen die Hs. — 8, 4 in fehlt Hs. — 10, 3 Nil nate :
G verbessert nato. — 12, 1 Mirum Dei hoc opus est. Hs. — 13, 2 G tilgt
in, gegen den Vers. — 14, 2 Alter qui cum sit Hs. — 14, 4 quod est in
Hs. — 15, 4 Quid velit sese qui penes est pater Hs.
Der Inhalt dieses theologisch tiefen , um nicht zu sagen dunkeln,
Hymnus weist uns wie mit Fingern auf den Verfasser der LL. de Trinitate
und den Vorkämpfer gegen den Arianismus. Das Versmafs besteht aus mit
glykonischen Versen wechselnden Asklepiadeen. Längung durch Arsis,
Kürzung in der Thesis sind erlaubt, Hiatus zulässig. Aufserdem möchte
man glauben, dafs der Dichter sich die Freiheit nahm, hin und wieder ganze
und halbe Verse durch anderartige zu ersetzen, so 1, 2; 11, 2; 11, 4;
12, 4; 16, 2; 16, 3; 19, 2; 19, 3.
2. (2.) Hymnus Secundus
(in prineipio mutilus).
1. Fefellit saevam verbum factum et caro,
Deique tota vivi in corpus irruis.
2. Gaudes, pendentem cernis ligno cum crucis,
Tibique merabra fixa clavis vindicas.
3. Hanc sumis ante pompam tanti proelii :
Sputus, flagella, ictus, cassa arundinis.
4. Ibat triumpho morte sumpta a mortuo
Deus inferno vinci regno nesciens.
5. Kandens frigescit stagnum pallidae Stygis,
Rigensque nescit Phlegeton se fervere.
6. Lux orta vastae nocti splendet, inferum
Tremet et alti custos saevus Tartari.
7. Mors, te peremptam sentis lege cum tua,
Deum cum cernis subdidisse te tibi.
8. Non est caducum corpus istud, quod tenes,
Nullumque in illo ius habet corruptio.
9. Omnis te vincit carnis nostrae infirmitas,
Natura carnis est connata cum Deo.
10. Per banc in altos scandam laeta cum meo
Caelos resurgens glorioso corpore.
11. Quantis fidelis spebus Christum credidi,
In se qui natus nie per carnem suscepit.
12. Renata sum, o vitae laeta exordia!
Novisque vivo christiana legibus.
13. Sanctis perenne munus praestat hoc Dei,
Conformi secum vivant post haec corpore.
14. Terror recedat mortis tandem, mors, tuae,
Sinu me laetam patriarcha suscipit.
15. Tivam locata post haec in caelestibus,
Dei sedere carnem certa a dexteris.
16. Xriste, re versus caelos victor in tuos,
Memento carnis, in qua natus es, meae.
17. Ymnos perennes angelorum cum choris
In hoc resurgens laeta psallam corpore.
1^. Zelavit olim me in morte Satanas,
Regnantem cernat tecum totis saeculis.
1, 1 saevam, sei. mortem, da ersichtlich der Tod angeredet ist. — 2. 1
carnis Hs. : G verbessert carnem; dann ist Str. 2 von 1 nicht zu trennen,
sondern enjambement anzunehmen. — 4, 1 mors sumpta mortuo Hs. — 5, 1
pallida est iugis Hs. ; G läfst est iugis als unverständlich aus. — 6, 1 noctis
Hs. — 7, 2 subdedisse Hs. ; G verbessert se tibi; allein auch die überlieferte
Lesart läfst einen guten Sinn zu. — 13, 2 corpora Hs. —
Gamurrini hält diesen Hymnus für das Werk einer Frau, den Hilarius
in sein Hymnenbuch aufgenommen habe , und Schanz Gesch. der Köm. Lit.
IV, 204 u. f.: „Es ist kaum glaublich, dafs Hilarius hier im Namen einer
Jungfrau spricht, wir glauben vielmehr die weibliche Stimme selbst zu ver-
nehmen." Diesem Glauben ist schon L. Duchesne (Bulletin critique 1887.
Nr. 13) entgegengetreten. Vgl. auch Zeitsch. f. kath. Theologie a. a. 0.
S. 364. Übrigens kann der Hymnus auch recht wohl der durch die Taufe
wiedergeborenen Seele in den Mund gelegt sein.
3. (3.) Hymnus Tertius
(in fine mutilus).
1. Adae carnis gloriam et caduci corporis
In caelesti rursum Adam concinamus proelia,
Per quae priraum Satanas est Adam victus in novo.
2. Hostis fallax saeculorum et dirae mortis artifex
Iam consiliis toto in orbe viperinis consitis
Nil ad salutem praestare spem humanam existimat.
3. Gaudet aris, gaudet templis, gaudet sanie victimae,
Gaudet falsis, gaudet stupris, gaudet belli sanguine,
Gaudet caeli conditorem ignorari gentibus.
4. Inter tanta dum exsultat nostrae cladis funera,
Deo audit in excelsis nuntiari gloriam
Et in terra pacem hominum voluntatis optimae.
5. Terret coetus angelorum laetus ista praedicans,
Terret Christum terris natum nuntians pastoribus,
Magnum populis binc futurum desperatis gaudium.
6. Errat partes in diversas tantis rebus anxius.
Quaerit audax et, quis hie sit, tali dignus nuntio,
Nihil ultra, quam commune est, terris ortum contuens.
7. Cernit tarnen (bis), quod Jobannes in desertis praedicet
Aquis mersans in Jordanis eunetis paenitentiam,
Quam sequatur confessorum criminum remissio.
8. Inter turbas, quae frequenter mergebantur, aeeipit
Vocem e caelo praedicantem : meus est hie filius,
Hunc audite, hie dilectus, in quo mihi complacet."
— 9 —
9. Cernit hominem, cernit corpus quod Adae perlexerat.
Nihil ultra vox honoris afferebat desuper,
Seit terrenam subiacere mortis legi originem.
10. Ad temptandum multas artes priscae fraudis commovet,
Quaerit audax, tempus quid sit
1, 1 carnis Hs, nicht cernis wie bei G. — 2, 3 Nihil ad . . . spei
humanae Hs. — 3, 3 ignorare Hs. — 8, 3 hinc dilectus Hs. — 9, 1 perlex
erat Hs. — 10, 1 fraudes Hs.
Aurelias Ambrosius,
Episcopus Mediolanensis,
t 397.
Ambrosius, um 340, wahrscheinlich zu Trier, geboren, woselbst sein
Vater praefectus praetorio wrar, trat nach Vollendung seiner juristischen Aus-
bildung zu Rom in den Staatsdienst und wurde 373 Consular von Aemilien
und Ligurien mit dem Amtssitze in Mailand. Als im folgenden Jahre der
Bischof dieser Stadt. Auxentius, mit Tode abging, wurde Ambrosius, obschon
erst Katechumene, durch Akklamation zu seinem Nachfolger erwählt. Am
30. November getauft und am 7. Dezember ordiniert, waltete er des bischöf-
lichen Amtes in steter Abwehr gegen die arianische Hofpartei mit Festigkeit,
ging zweimal (383 und 386) als Legat zu Maximus nach Trier und entfaltete
neben seiner Wirksamkeit als Seelsorger und Kanzelredner eine ausgebreitete
literarische Tätigkeit. Seinem ganzen Wesen nach erscheint Ambrosius als
eine letzte Verkörperung des antiken Römertums. Er starb den 4. April 397.
Von weitgehendstem Einflüsse auf die Entwickelung der abendländischen
Liturgie ward Ambrosius durch die Einführung von ihm gedichteter Hymnen
in die Mailändische Gottesdienstordnung. Dieselbe geschah spätestens 386.
wahrscheinlich aber schon früher.
Die Frage, welches die echten, von Ambrosius verfafsten Hymnen seien,
hat zuerst Biraghi, Inni sinceri e carmi di S. Ambrogio, Milano 1862, der
Lösung zugeführt. Ich mufs hier betreffs dieser Frage auf meine Monographie :
„Aurelius Ambrosius, der Vater des Kirchengesanges," Freiburg i. B. 1893
verweisen. Eine Ergänzung derselben bildet A. Steier, Untersuchungen über
die Echtheit der Hymnen des Ambrosius, Leipzig 1903.
Einzelne der Hymnen des Ambrosius finden sich selten aufserhalb der
mailändischen Liturgie, andere finden sich sozusagen in jedem llymnar oder
Brevier, das man zur Hand nimmt. Es ist einleuchtend, dafs die Lesearten,
richtiger Fehler, dieser zahllosen Handschriften für die Textgestaltimg ohne
jeglichen Wert sind; für diese kommen vor allem die älteren mailändischen
Quellen in Betracht, aufser denen nur wenige andere herbeigezogen wurden.
Die benutzten Handschriften sind:
Codd. Ambrosiani: T 103 sup. Manuale Mediolanense saec. 10. A.
— SH IV 43. Manuale Mediolanense saec. 10. B — A 189 inf. Manuale
Mediolanense anni 1188. C. — AI inf. Antiph. Mediolanense saec. 12. D.
— I 27 sup. Manuale Brippiense anni 1193. E. — C 23 inf. Manuale
Mediolanense saec. 13. F. — E 71 b inf. Psalt. et hymn. S. Georgii in
Palatio saec. 13. G.
Cod. Cap. Mediolanen. 155. Breviarium Vallis Travagliae saec.
11. H.
Codd. Vaticani: Reg. 11. Psalt. et hymn. saec. 8/9. I. — Vatican. 83.
Psalt. et hymn. Ambrosianum saec. 10. K. — Vatican. 82. Psalt. S. Jacobi
in Pontida saec. 11. L.
Codd. Capit. Veronen: 90 (85). Martyrol. et hymn. saec. 9. ex. M.
— 109 (102) Hymnarium Veronense saec. 11. N.
— 11 —
Codd. Mona ceu. 343. Psalt. et hymn. Anibrosianum saec. 10. O.
— 17027. Rit. et hymn. Scheftlariense saee. 10. P.
Cod. Treviren. 592. Collect. S. Maximini saec. 10. Q.
Cod. Bernen. 455. Hymn. S. Joliannis Laudunen? saec. 10. R.
Cod. Rossian. VIII 144. Hymn. Moissiacen. saec. 10. S.
Cod. Paul an. 25. 2. 31 (ol. Blas. memb. 86) Hymnar. Hibernicum
saec. 8/9. T.
4. (1.) Ad Galli Cantum.
1. Aeterne rerum conditor, 5. Surgamus ergo strenue,
Koctem diemque qui regis Gallus iacentes excitat,
Et temporum das terapora, Et somnolentos increpat,
Ut alleves fastidium. Gallus negantes arguit.
2. Praeco diei iam sonat,
Noctis pvofundae pervigil,
Nocturna lux viantibus,
A nocte noctem segregans.
6. Gallo canente spes redit,
Aegris salus refunditur,
Mucro latronis conditur,
Lapsis fides revertitur.
3. Hoc excitatus lucifer
Solvit polum caligine,
Hoc omnis erronum chorus
Vias nocendi deserit.
7. Iesu, labentes respice
Et nos videndo corrige,
Si respicis, lapsus cadunt,
Fletuque culpa solvitur.
4. Hoc nauta vires colligit
Pontique raitescunt freta,
Hoc ipse petra ecclesiae
Canente culpam diluit.
Tu lux refulge sensibus
Mentisque somnum discute,
Te nostra vox primum sonet,
Et ora solvamus tibi.
FGHKLNOQT. — 1, 2 diem quique regis T. — 1, 3 dans T. — 1, 4
allevas Q; abluas T. — 2, 1 sonet Q. — 3, 3 errorum chorus EGHKLNQT;
der Sinn fordert erronum, cfr. Ambros. Hexaem. 24, 88. Das Verschreiben
errorum statt erronum (r statt n) erklärt sich paläographisch leicht. — 3, 4
Viani HO; nocenti H. — 4, 1 nautae vires colligunt T. — 4,3 Hoc ipsa
KQ; Hoc Christus per ecclesias T. — 4, 4 Caneutem L; Canentis Q; culpa
N; deluit T. — 5, 4 negantem HLKOT. — 6, 1 Ipso canente N. — 6, 3
condito T. — 6, 4 Lapsus fide T. — 7, 1 labente N; faventes HOKL;
favente T. — 7, 2 Et nos viventes T. — 7, 3 lapsos cadunt OKL; lapsus
cavet T ; lapsus cavent H ; lapsi stabunt N. — 8, 1 praefulgens T. — 8, 4
Hac hora psallimus tibi T. — Die Doxologien verdienen an sich bei Hymnen
des Ambrosius keine Berücksichtigung, da sie nicht bis in seine Zeit hinauf-
reichen. Lediglich vollständigkeitshalber sei beigefügt, dafs N die Doxologie :
Praesta , pater piissime etc. , H : Gloria tibi , Domine , Gloria unigenito etc.
anhängen .
5. (2.) In Aurora.
1. Splendor paternae gloriae,
De luce lucem proferens,
Lux lucis et fons luminis,
Diem dies iiluminans,
Verusque sol, illabere
Micans nitore perpeti
Iubarque sancti spiritus
Infunde nostris sensibus.
12
3. Votis vocemns et patrem,
Patrem perennis gloriae,
Patrem potentis gratiae.
Culpam releget lubricam.
4. Informet actus strenuos,
Dentem retundat invidi,
Casus seeundet asperos,
Donet gerendi gratiam.
5. Mentem gubernet et regat
Casto. fideli corpore.
Fides calore ferveat,
Fraudis venena nesciat.
6. Christusque noster sit eibus,
Potusque noster sit fides.
Laeti bibamus sobriam
Ebrietatem Spiritus.
7. Laetus dies bic trauseat,
Pudor sit ut diluculum,
Fides velut meridies,
Crepusculum mens nesciat.
8. Aurora cursus provebit.
Aurora totus prodeat,
In patre totus filius
Et totus in verbo pater.
BCGIKLNOQST. — 1.4 Dies diem Q: Dies dierum BCGIKLNO. —
2, 2 nitorem Q. — 2, 4 nostri B. — .'3, 1 Voeis G: vocemus te patrem QT;
patre S. — 3, 2 Patre S. — 3, 3 Patre S. — 3. 4 religetGS: repelletNQ:
repellat T. — 4. 1 Infurmet I. — 4, 2 Dente S: Dentes X: redundat L. —
4, 2 noster et fides T. — 4. 3 feeundet NS. — 5, 1 gubernat B. — 5, 4
Fraudes I. — 6, 3 sobria I, sobrii IS. — 6, 4 Ebrietate 18 ; spiritus fehlt
L. — 7, 2 dilueulo QT. — 8, 1 Aurorae I: provehat GK; prodeat BCO. —
8, 2 totos O: provehat G. — Doxologie: Gloria tibi, Domine, etc. BCG :
Praesta. pater piissime, etc. N.
1. Iam surgit bora tertia,
Qua Christus ascendit crucem,
Nil insolens mens cogitet,
Intendat affectum precis.
2. Qui corde Christum suseipit,
Innoxium sensum gerit
Votisque perstat sedulis
Sanctum mereri spiritum.
•3. Haec bora, quae tinem dedit
Diri veterno criminis
Mortisque regnum diruit
Culpamque ab aevo sustulit.
4. Hinc iam beata tempora
Coepere Christi gratia,
Fidei replevit veritas
Totum per orbem ecclesias.
6. (3.) Ad Horam Tertiam.
5
Celso triumpbi vertice
Matri loquebatur suae:
En, filius, mater, tuus:
Apostole, en, mater tua.
6. Praetenta nuptae foedera
Alto docens mysterio,
Ne virginis partus sacer
Matris pudorem laederet.
7. Cui fidem caelestibus
Iesus dedit miraculis,
Nee credidit plebs impia;
Qui credidit, salvus erit.
8. Noß credimus natum Deum
Partumque virginis sacrae,
Peccata qui mundi tulit
Ad dexteram sedens patris.
CIKLO. — 1,1 ora I. — 1, 3 mens cogit I. — 1, 4 adfectum I. —
1, 4 suseipet korrigiert in suseipit I. — 2, 3 praest.tt IK< >. — 2, 4 nmneri
— 13 —
spiritam IIKO. — 3, 2 crimini LO. — 3, 3 diluit CLKO. — 4, 1 Hie iam
CI. — 4, 2 Christi coepere CIKLO; gratiam K. — 4, 3 Fide 10. — 5, 1
Celsus I. — 5, 4 Apostille I. — 6, 1 nupta C; foedera O. — 6, 2 mysteria
C. — 7 , 1 in caelestibus C. — 8,4 sedit I. — Doxologie : Gloria tibi,
Domine, etc. C.
7. (4.) Ad Horain Incensi.
1. Deus, creator omnium
Polique rector, vestiens
Diem decoro lumine,
Noctem soporis gratia,
2. Artus solutos ut quies
Reddat laboris usui
Mentesque fessas allevet
Luxusque solvat anxios ;
3. Grates peracto iam die
Et noctis exortu preces,
Voti reos ut adiuves,
Hymnum canentes solvimus.
4. Te cordis ima concinant,
Te vox sonora concrepet,
Te diligat castus amor,
Te mens adoret sobria.
5. Ut, cum profunda clauserit
Diem caligo noctium,
Fides tenebras nesciat,
Et nox fide reluceat.
6. Dormire mentem ne sinas,
Dormire culpa noverit,
Castos fides refi'igerans
Somni vaporem temperet.
7. Exuta sensu lubrico
Te cordis alta somnient,
Nee bostis invidi dolo
Pavor quietos suscitet.
8. Christum rogemus et patrem,
Christi patrisque spiritum,
Unum potens per omnia,
Fove precantes, trinitas.
BCGHIKLOT. — 1, 4 gratiam KO. — 2, 1 solutus I; solvens ut T. —
2, 3 allebet I. — 3, 1 diem I. — 3, 2 Et fehlt BCG. — 3, 3 Votis reos
BCGHT; adiubes I; adiuvet G. — 4, 1 cordi hima K; concinat mit über-
schriebenem n I. — 4, 2 vox sonora HCGHK. — 4, 3 Te deligatT; dirigat
G. — 4, 4 subria I. — 5, 1 Et cum BCGHKLOT — 5, 4 Et nox fidei
luceat I; Et nos fideli luceat T. — 6, 1 ne sinat I; nesciat G. — 6, 2
eulpam Gl. — 6, 3 Castis HIKLOT; refrigerant B. — 6, 4 vapore I; temperes
C. — 7, 1 senso O. — 7, 3 Ne hostis BCGH; hostis infide I. — 8, 1 rogamus
BCGHOKL. — 8, 3 Unus KLO. — Doxologie: Gloria tibi, Domine, etc. BC.
8. (5.) In Nocte Natalis Doinini.
1. Intende, qui regis Israel,
Super Cherubim qui sedes,
Appare Ephrem coram, excita
Potentiam tuam et veni.
2. Veni, redemptor gentium,
Ostende partum virginis ;
Aliretur omne saeculum,
Talis decet partus Deum.
3. Non ex virili semine
Sed mystico spiramine
Verbum Dei factum est caro,
Fructusque ventris floruit.
4. Alvus tumescit virginis,
Claustrum pudoris permanet,
Vexilla virtutum micant,
Versatur in templo Deus.
14
5. Procedat e thalamo suo
Pudoris aula regia,
Geminae gigas substantiae
Alacris ut currat viam.
6. Egressus eius a patre,
Regressus eius ad patrem,
Excursus usque ad inferos,
Recursus ad sedem Dei.
7. Aequalis aeterno patri,
Carnis tropaeo cingere,
Infirma nostri corporis
Yirtute firmans perpeti.
8. Praesaepe iam fulget tuum,
Lumenque nox spirat suum,
Quod nulla nox interpolet
Fideque iugi luceat.
ACDEGHIKLNOQRST. — Str. 1 fehlt NEST. — 1, 1 reges I. — 1, 2
Cherubyn 1. — 2, 4 Deo EHI; Deos Q. — 3, 3 est fehlt S. — 3, 4 Flue-
tusque H. — 4, 1 tumescet I. — 4, 2 podoris I; Claustra pudoris permanent
QR. — 4, 3 virtute IKL; virtutis Q; micans G. — 4, 4 Versantnr A. —
5, 1 Procedit K; Procedens ACDEGHQE; de thalamo NS. — 5, 2 aulam
N. — 5, 3 Gemina KOQ; gigans ACDHKNOQS. — 5, 4 Alacris occurrat
viam ACDEGH. — 7, 2 trocheo CE; trotheo AH; accingere QR. — 7, 4
perpetim QR. — 8, 1 iam fulgentium korrigiert in fulgen(!) tuum I. — 8, 2
nos E; sperat IQ. — 8, 3 nulla nos DE; interpolat Q: interpollet CDH:
interpulit I. — 8, 4 Fideique KL; Fidesque Q; iuge L.
9. (6.) Iu Sancti Iohannis E.
1. Amore Christi nobilis
Et filius tonitrui,
Arcana Iobannes Dei
Fatu revelavit sacro.
2. Captis solebat piscibus
Patris senectam pascere,
Turbante dum nutat salo,
Immobilis fide stetit.
3. Hanium profundo merserat,
Piscatus est verbum Dei,
Iactavit undis retia,
Vitam levavit omnium.
4. Piscis bonus pia est fides
Mundi supernatans salo,
Subnixa Christi pectore
Sancto locuta spiritu :
5. In principio erat verbum,
Et verbum erat apud Deum,
Et Deus erat verbum, hoc erat
In principio apud Deum;
6. Omnia per ipsum facta sunt.
Sed ipse laude resonet
Et laureatus spiritu
Scriptis coronetur suis.
7. Commune multis passio
Cruorque delictum lavans;
Hoc morte praestat martyrum.
Quod fecit esse martyres.
8. Vinctus tarnen ab impiis
Calente olivo dicitur
Tersisse mundi pulverem,
Stetisse victor aemuli.
ACDEGHKLO. — 2. 3 natat ACDEGHIO ; salum KO; salum korrigiert
in salo L. — 3, 1 profundum G. — 3, 4 levavit hominum DEGH. — 4, 2
salum ACDEGHKL. — 4, 2 Christo pectora C; Christi pectora ACDEGH.
— 4, 4 Sancta locata spiritu L. — 6, 2 Et ipse E; Sed laude ipse
ADEGHKLO: Sed laudem ipseC; ipse se sonet KL. — 8, 1 Victus AH. —
8, 2 ducitur ADEG. — Doxologie : Gloria tibi, Domine, etc. II.
1. Illuminans altissimus
Micantium astrorum globos,
Pax, vita, lumen, veritas,
Iesu, fave precantibus.
2. Seu mystico baptismate
Fluenta Iordanis, retro
Conversa quondam tertio,
Praesente sacraris die;
3. Seu Stella partum virginis
Caelo raicans signaverit,
Et hoc adoratum die
Praesepe magos duxeris;
4. Vel bydriis plenis aquae
ViDi saporem infuderis,
Hausit minister conscius,
Quod ipse non impleverat;
— 15 —
10. (7.) In Epiphaniis Doniini.
5. Aquas colorari videus
Inebriare flumina,
Elementa mutata stupet
Transire in usus alteros.
6. Sic quinque milibus virum
Dum quinque panes dividis,
Edentium sub dentibus
In ore erescebat cibus.
7. Multiplicabatur magis
Dispendio cibus suo;
Quis haec videns mirabitur
Iuges meatus fontium?
8. Inter manus frangentium
Panis rigatur profluus,
Intacta, quae non fregerant,
Fragmenta subrepunt viris.
ACDEGHIKLO. — 1,1 altissimum I. — 1, 2 Micamptum E; globum
I. — 1, 3 Pax, lumen, vita I. — 2, 3 quondam tempore I. — 2, 4 Praesenti
CFHKLO ; Praesentem sacraris diem I; Praesenti sacraris diem E. — 3, 1
stellae K; stillam parto I. — 3, 2 Caelum I; signaveris ACDEGHKLO. —
3, 3 Et hac KL; diem DGI — 3, 4 duxerit IL. — 4, 2 saporem fuderit I.
— 4, 3 Auxit C. — 5, 2 Inebriari ACDEGHKO. — 5, 2 Mutata elementa
ACDEGHK; stupent ACDEGHKO. — 6, 1 Si quinque, darüber Pro I; Hie
quinque A ; viris CDEGHK. — 6, 2 dividunt CHDEGLO. — 7, 2 sui I. —
7, 3 Qui G. — 8, 3 fregerat DEH. — 8,4 vires I; viri AEGKLO. -
Doxologie: Gloria tibi. Domine. D.
11. (8.) In Natali Agnes, Virginis Martyris.
4
1. Agnes beatae virginis
Natalis est, quo spiritum
Caelo refudit debitum
Pio sacrata sanguine.
2. Matura martyrio fuit
Matura nondum nuptiis ;
Nutabat in viris fides,
Cedebat et fessus senex.
3. Metu parentes territi
Claustrum pudoris auxerant,
Solvit fores custodiae
Fides teneri nescia.
Prodire quis nuptum putet,
Sic laeta vultu ducitur,
Kovas viro ferens opes
Dotata censu sanguinis.
Aras nefandi numinis
A dolore taedis cogitur,
Respondet: Haud tales faces
Sumpsere Christi virgines.
6. Hie ignis exstinguit fidem.
Haec flamma lumen eripit ;
Hie, hie ferite, ut profluo
Cruore restinguam focos.
— 16
7. Percussa quam porapam tulit!
Nam veste se totam tegens
Curam pudoris praestitit,
Ne quis retectara cerneret.
8. In morte vivebat pudor,
Vulturaque texerat manu,
Terram genu flexo petit,
Lapsu verecundo cadens.
ACDEGHKLMO. — 1,1 Agnis K, korrigiert in Agnes L. — 2 , 4
Cedebat effessus senex AEGH. — 3, 2 auxerat G. — 3, 3 Solvit flores
KL. — 4, 3 Xovas vero ACDEGHKLO. — 4, 4 census DE. — 5, 2 Respondit
AH; aut tales DEGO. — 6, 1 Sic ig-nis D: extentit G. — 6, 4 extinguam
C. — 7, 1 pompa AKL. — 7, 2 tegit CDEKO. — 8, 2 tegit manu K. —
8, 3 Terra H; flexo petit genu B. — Doxolo«ie: Gloria tibi, Domine, etc.
BDEH.
12. (9.) In Die Pascnae.
1. Hie est dies veros Dei
Sancto serenus lumine,
Quo diluit sanguis sacer
Probrosa mundi crimiua,
2. Fidem refundens pertidis
Caecosque visu illuminans ;
Quem non gravi solvit raetu
Latronis absolutio?
3. Qui praemium mutans cruce
Iesum brevi quaesiit fide
Iustusque praevio gradu
Pervenit in regnum Dei.
4. Opus stupent et angeli
Poenam videntes corporis
Christoque adhaerentem reum
Vitam beatam carpere.
5. Mysterium mirabile,
Ut abluat mundi luem,
Peccata tollat omniura
Carnis vitia mundans caro !
6. Quid hoc potest sublimius,
Ut culpa quaerat gratiam,
Metumque solvat Caritas.
Reddatque mors vitam novam ?
7. Hamum sibi mors devoret
Suisque se nodis liget,
Moriatur vita omnium,
Piesurgat ut vita omnium?
8. Cum mors per omnes transeat,
Omnes resurgant mortui,
Consumpta mors ictu suo
Perisse se solam gemat.
ABCDEGHIKLO. — 1, 2 Sanctus sereno 1. — 1, 3 Quod diluit I. —
2, 1 perditis ABDEGHO. — 2, 2 visus BCDGHKO. — 2, 3 Que non I. —
4. 1 crucem E: praemio mutans crucem I. — 3, 2 breve I; quaesivit
ACDEGHK; adquisivit I; quaerit O. — 3, 3 Justosque ACHEG : brevio
korrigiert in previo I. — 3, 4 Praevenit CHDEG: in regno I. — 5, 2 mundi
lucem I. — 6, 1 hoc post sublimius G- — 6, 2 culpam quaerat gratia KLO.
7. 2 leget I. — 7, 4 ut fehlt ABCDEGHKLO: vita hominum EG. — 8, 3
bictu I. — 8, 4 se fehlt H; sola gemat ABCDGH. — Doxologie: Gloria tibi,
Domine, Qui surrexisti etc. G.
13. (10. In Xatali Yictoris, Naboris, Felicis, Martyruin
Mediolanensiuni.
1. Victor, Nabor, Felix, pii
Mediolani martyres,
Solo hospites. Mauri genus
Terrisque nostris advenae.
2. Torrens arena quos dedit,
Anhela solis aestibus,
Extrema terrae rinium
Exsulque nostri nominis.
— 17 —
3. Suscepit hospites Padus
Mercede magna sanguinis,
Sancto replevit spiritu
Almae tides ecclesiae,
4. Et se coronavit trium
Cruore saero martyrum
Castrisque raptos impiis
Christo sacravit milites.
5. Profeeit ad fidem labor,
Armisque docti bellicis,
Pro rege vitam ponere,
Derere pro Christo pati.
Non tela quaerunt ferrea,
Non arma Christi milites,
Munitus armis ambulat,
Veram fidem qui possidet.
Scutum viro sua est fides
Et mors triamphus, quem in-
videns
Nobis tyrannus ad oppidum
Laudense misit martyres.
Sed reddiderunt hostias
Rapti quadrigis corpora,
Revecti in ora principum
Plaustri triumphalis modo.
BCDGHKLO. — 2, 2 Hanela L. — 4, 1 Exse coronavit G. — 7, 1
vero sua CDGHO. — 8, 2 Raptis CDG; quadrigiis B. — Doxologie : Gloria
tibi, Domine, etc. CE.
14. (11). In Iuventione Protasii et Gervasii, Martyrum
Mediolanensiuni.
1. Grates tibi, Iesu, novas,
Novi repertor muneris,
Protasio, Gervasio
Martyribus inventis cano.
2. Piae latebant hostiae,
Sed non latebat fons sacer;
Latere sanguis non potest,
Qui clamat ad Deum patrem.
3. Caelo refulgens gratia
Artus revelavit sacros,
Nequimus esse martyres,
Sed repperimus martyres.
4. Hie quis requirat testium
Voces. ubi factum est fides?
Sanatus impos mentium
Opus fatetur martyrum.
BCDGHKLO. — 4, 2 est fide K.
— 8, 8 que fehlt BDG.
5. Caecus reeepto lumine
Mortis sacrae meritum probat
Severus est nomen viro,
Usus minister publici.
6. Ut martyrum vestein attigil
Et ora tersit nubila,
Lumen refulsit illico
Fugitque pulsa caecitas.
7. Soluta turba vineulis,
Spiris draconum libera,
Emissa totis urbibus,
Domum redit cum gratia.
8. Vetusta saecla vidimus,
lactata semicinetia,
Tactuque et umbra corporum
Aegris salutem redditam.
— 7, 1 tuba G. — 7, 3 Et missa H
15. (12j. In Festo Petri et Pauli Apostolorum.
1. Apostolorum passio 2.
Diem sacravit saeculi,
Petri triumphum nobilem,
Pauli coronam praeferens.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.
Coniunxit aequales viros
Cruor triumphalis necis,
Deum secutos praesulem
Christi coronavit fides.
2
18
3. Primus Petrus apostolus,
Nee Paulus impar gratia,
Electionis vas sacrae
Petri adaequavit fidem.
4. Verso crucis vestigio
Simon, honorem dans Deo.
Suspensus ascendit, dati
Non immemor oraculi.
5 . Praecinctus,ut dictum est, senex
Et elevatus ab altero,
Quo nollet, ivit, sed volens
Mortem subegit asperam.
6. Hinc Roma celsum verticem
Devotionis extulit,
Fun data tali sanguine
Et vate tanto nobilis.
7. Tantae per urbis ambitum
Stipata tendunt agmina,
Trinis celebratur viis
Festum sacrorum martyrum.
8. Prodire quis muadura putet,
Concurrere plebem poli,
Electa gentium caput
Sedes magistri gentium.
BCDGHKLMOPRS. - - 1, 2 saeculis KU. — 1, 3 nobilis K. — 2, 3
secutus S; praesules BCDHKRS. — 3, 3 gratiae R. — 4, 2 dat Deo B. —
5, 1 est fehlt D ; senes R. — 5, 2 Et fehlt TR. — 5, 3 Quod KO : ibit R.
— 6, 4 nobili CH. — Str. 6 und 7 fehlen R. — 7, 4 tante S. — 8, 1 quis
mundo KO; rnundi L. — 8, 4 Fides magistri R. — Doxologie: Gloria
bi, Domine etc. G.
16. (13.) In Sancti Laurentii Martyris.
1. Apostolorum supparem,
Laurentium archidiaconum
Pari corona martyrum
Romana sacravit fides.
5. Post triduum iussus tarnen
Census sacratos prodere,
Spondet pie nee abnuit,
Addens dolum victoriae.
2. Xystum sequens hie martyrem
Responsa vatis retulit :
Mäerere, tili, desine,
Sequere me post triduum.
6. Spectaculum pulcherrimum !
Egena cogit agmina
Inopesquemonstranspraedicat:
Hi sunt opes ecclesiae.
3. Nee territus poenae metu
Heres futurus sanguinis
Spectavit obtutu pio,
Quod ipse mox persolveret.
4. lam tunc in illo martyre
Egit triumphum martyris
Successor aequus, syngraphum
Vocis tenens et sanguinis.
7. Verae piorum perpetes
Inopes profecto sunt opes ;
Avarus illusus dolet
Flammas et ultrices parat.
8. Fugit perustus carnifex
Suisque cedit ignibus ;
Versate me, martyr vocat,
Vorate, si coctum est, iubet.
BCDIIKLMO. — 1, 2 archidiaeonein BCHDKLO. — 2, 3 Maereri CD;
deside K. — 3, 4 persolverat JJCDH. — 4, 3 syngrapham BCDKO. — 6, 3
monstrat praedieans O. — 7, 3 Inopes fehlt D.
19
17. (14;. In Natali Beatoruni Martyrum.
1. Aeterna Christi munera
Et martyrum victorias
Landes ferentes debitas
Laetis canamus mentibus.
2. Ecclesiarum principes,
Belli triumphales duces,
Caelestis aulae milites
Et vera mundi luniina.
3. Terrore victo saeculi
Poenisque spretis corporis
Mortis sacrae compeudio
Lucem beatam possident.
4. Traduntur igni martyres
Et bestiarum dentibus,
Armata saevit ungulis
Tortoris insani manus.
5. Nudata pendent viscera,
Sanguis sacratus fuuditur,
Sed permanent immobiles
Vitae perennis gratia.
6. Devota sanctorum fides,
Invicta spes credentium,
Perfecta Christi Caritas
Mundi triumphat principem.
7. In bis paterna gloria,
In bis voluntas spiritus,
Exsultat in bis filius,
Caelum repletur gaudio.
8. Te nunc, redemptor, quaesumus,
Ut martyrum consortiso
Iungas precantes servulos
In sempiterna saecula.
ABCUHKLMOPRS. — 1, 2 victoria DKO; apostolorum victorias S.
1, 3 Laudes canentes S. — 2, 2 Et belli P. — 3, 3 compendia S. — 3, 4
Vitarn beatam ACHS; lucem ausradiert B. — 4, 4 insanit manus S. — 5, 1
pendunt BHOS. — 5, 2 sacrator P. — 7, 1 paterne K. — 7, 4 gaudiis P.
— Doxologie: Gloria tibi, Domine, etc. AB. — Im heutigen römischen
Breviere bilden die Strophen 1, 2, 6 und 7 mit unverändertem Anfang einen
Hymnus „de Communi Apostolorum" (ad Matut.), die Strophen 1, 3, 4 und
5 mit dem veränderten Anfang Christo profusum sanguinem. Et
martyrum victorias einen solchen „de Communi plurimorum martyrum" (ad
Matut.). •
18. (15.) Ad Horam Tertiam.
(Dubius).
1. Nunc sancte nobis spiritus,
Unum patri cum filio,
Dignare promptus ingeri,
Nostro refu^us pectori.
2. Os, lingua, mens, sensus, vigor
Confessionem personent,
Flammescat igne Caritas,
Accendat ardor proximos.
CHGLNOPQT. — Ferner: Psalt. et hymn. Anglicum saec. 9/io. Cod.
Vatican. Reg. 338. Aa — Brev. ms. Montis Amiati saec. 10/u. Cod. Casanaten.
1907 (B II 1). Bb. — Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506.
Cc. — Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. Dd.
— Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farfen. 4.) Ee. —
Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106 Ff. — 1, 2 Unus patris
QAa; Unus patri BbDd; vgl. hiezu Ambr. De incarnat. 1, 7: „Non enim,
quod eiusdem substantiae est, unus, sed unum est. — 1, 4 pectore Cc. —
2, 1 linguam G. — 2, 2 Confessione Ef; personet HGQAaBbEe. — 2, 4
pröximum N; proximus HG. — Doxologie nach HP:
2*
20 —
Praesta, pater piissime
Patrique compar unice,
Cum spiritu paraclito
Regnans per omne saeculum.
19. (16.) Ad Horam Sextam.
(Dubius.)
1. Rector poteus, verax Deus,
Qui temperas rerum vices,
Splendore mane instruis
Et ignibus meridiem.
2. Extingue flammas litium,
Aufer calorem noxium,
Confer salutem corporum
Veramque pacem cordium.
CHGLNOPQT. — Ferner: Psalt. et. hymn. ms. Anglicum saec. 9/io. Cod.
Vatican. Reg. 338. Aa. — Brev. ms. Montis Amiati saec. 10/n. Cod. Casanaten.
1907 (B II 1). Bb. — Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. Cc.
— Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. Dd. —
Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farf. 4.1 Ee. —
Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. Ff. — 1,4 meridie
NEe. — 2, 2 calore O. —
20. (17. Ad Horam Noiiam.
(Dubius.)
Rerum Deus, tenax vigor,
Immotus in te permanens,
Lucis diumae tempora
Successibus determinans.
Largire darum vespere,
Quo vita nunquam decidat,
Sed praemium mortis sacrae
Perennis instet gloria.
CHGLNOPQT. — Ferner: Psalt. et hymn. ms. Anglicum saec. 9/io. Cod.
Vatican. Reg. 338. Aa. — Brev. ms. Montis Amiati saec. 10/n. Cod. Casanaten.
1907 (B II 1) Bb. — Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen, 506. Cc.
— Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. Dd. —
Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farf. 4.). Ee. —
Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. Ff. — 1, 2 pennanet
Cc Ee. — 2, 1 claro P; vesperi Cc: vesperum Ee. — 2, 2 Quod H; vitam
Q; nusquam G. — 2, 3 praemio T. — 4, 4 Perenni instet gloriam H.
21. (18.) Hymnus Virginitatis.
(Dubius).
1. Iesu, Corona virginum,
Quem mater illa concipit,
Quae sola virgo parturit,
Haec vota Clemens accipe.
2. Qui pascis inter lilia,
Saeptus clioreis virginum,
Sponsus decorus gloria
Sponsisque reddens praemia.
— 21 —
3. Quocunque pergis, virgines
Sequuntur atque laudibus
Post te canentes cursitant
Hymnosque dulces personant.
Te deprecamur, largius
Nostris adauge mentibus
Nescire prorsus omnia
Corruptionis vulnera.
ABCGHLNRS. — 1, 2 concepit ABCGHLXS. — 2, 3 Sponsas decoras
gloria S. — 2, 4 Sponsique AH. — 3, 4 dulcis K. — Doxologie: Gloria
tibi, Domine, etc. ABG; Praesta, pater piissime, etc. NS.
Aurelius Prudentius Clemens,
f nach 405.
Die spärlichen Nachrichten, die wir über Leben und Lebensumstände
des gröfsten altchristlichen Dichters haben, müssen wir ausschliefslich seinen
Gedichten, vor allen der „Praefatio" seiner „gesammelten Werke" entnehmen.
Leider gefällt sich letztere in Andeutungen so unbestimmter Art , dafs sie
•wohl dem Wissenden genügen konnten, nicht aber den Unwissenden zu be-
friedigen vermögen, da sie von dem Wenigen, das sie bieten, den Schleier
eines störenden Halbdunkels nicht entfernen.
Prudentius war 348 (Praef. 24) in Spanien, wahrscheinlich im Taraconen-
sischen Spanien , geboren. Auf eine drückende erste Schulzeit (7) und eine
höhere rhetorische r d. h. schönwissenschaitliche Ausbildung (8 u. f.) folgte
ein von ihm später, Avahrscheinlich in frommer Übertreibung, als ausgelassen
(lasciva protervitas) bezeichnetes Jugendleben (10—12). Er scheint sich
darauf der Advokatur beflissen zu haben (13 — 15), dann in die Beamten-
laufbahn übergetreten und zweimal ..Statthalter einer Provinz" geworden zu
sein ; so wenigstens deutet man gemeiniglich die Verse 16 ff: Bis legum
moderamine Frenos nobilium reximus urbium. Endlich wurde er durch
kaiserliche Gunst ipietas principis) in eine hohe Charge berufen (militiae
gradu evectum), von der es unentschieden bleibt, ob wir sie uns als ein
militärisches oder als ein Hofamt zu denken haben , die ihn aber jedenfalls
in die persönliche Umgebung des Fürsten führte (21). Im Jahre 402 (oder
403) unternahm er eine Reise nach Rom, zog sich vom öffentlichen Leben
zurück und veranstaltete 405, 57 Jahre alt, eine Sammlung seiner Gedichte.
Das Datum seines Todes ist ungewifs.
Für die Hymnenforschung kommt Prudentius vorwiegend durch sein
Buch Cathemerinon , teilweise auch durch das Peristephanon in Betracht,
obschon letzteres an sich der erzählenden Dichtungsart angehört. Da eine
Neuauflage, wäre es auch nur der Cathemerinon, im Rahmen dieser Analecta
ausgeschlossen erschien, blieb mir wohl oder übel nichts anderes übrig, als,
dem Beispiele meiner sämtlichen Vorgänger folgend , hier nur jene Bruch-
stücke von Gedichten des Prudentius zusammenzustellen, welche in der
römischen Liturgie als Hymnen in Verwendung genommen wurden') Diese
Prudentiana der Liturgie halten , wie man sich überzeugen wird, zum Teile
zwischen dem Bruchstücke und dem Cento eine mittlere Linie ein. Ich
habe , soweit es diese Centonatur möglich erscheinen liefs , den Text der
Ausgabe von Dressel (Leipzig 1860), als der z. Z. besten, zugrunde gelegt
und die Abweichungen der liturgischen Quellen , die für die Textgestaltung
wertlos sind, in den Lesarten beigefügt. Ich will noch hinzufügen, dafs ich aus
Cod. Bernen. 455. drei Prudentiusbruchstücke aus Peristephanon fortgelassen
habe, da sie in allzu mechanischer Weise, ohne sich um den Abschlufs des
1) Bezüglich der Verwendung des Prudentius in der mozarabischen
Liturgie verweise ich auf die Ausführungen Anal. XXVII, S. 35 ff.
— 23 —
Gedankens irgendwie zu kümmern, die Aufaugstrophen der betreffenden Ge-
dichte wiedergaben. Allerdings waren dieselben, wie die beigefügten Neumen
beweisen, für den Gesangsvortrag bestimmt. Dies ist aber, der Merkwürdigkeit
wegen sei es hervorgehoben, auch mit der Praefatio, welche den Lebensgang
des Dichters schildert, der Fall. Aus der ausgebreiteten Prudentiusliteratur
seien hier nur als die eingehendsten Monographien hervorgehoben: Brock-
li.ius, A melius Prudentius Clemens in seiner Bedeutung für die Kirche seiner
Zeit. Leipzig 1872, und Rösler, Der katholische Dichter Aurelius Prudentius
Clemens. Freiburg 1886. Bezüglich der sonstigen Literatur sei verwiesen
auf .Schanz, Gesch. d. röm. Literatur IV I, 213 u. f.
22. (1.) Feria Tertia.
In Laudibus.
(Cathem. I, 1-8; 81-84; 97—100).
1. Ales diei nuntius 3. Iesum ciamus vocibus
Lucem propinquain praecinit, Flentes, precantes, sobrii,
Nos excitator mentium Intenta supplicatio
Iam Christas ad vitam vocat. Dormire cor mundum vetat.
2. Aaferte, clamat, lectulos 4. Tu, Christe, somnum disice,
Aegros, soporos, desides, Tu rumpe noctis vincula,
Castique recti ac sobrii Tu solve peccatum vetus
Vigilate. iam sum proximus. Novumque lumen ingere.
5. Praesta, pater piissime.
Hymn. ms. Hibernieum saec. s/9. Cod. Paulan. 'Ib. 2. 31 (ol. Sanbl.
memb. 86). A. — Psalt. et hvmn. ms. Aiiglicum saec. 9io. Cod. Vatican.
Keg. 338. B. — Reg. ms. S. Benedicti saec. 10. Cod. Taurinen. G VII 18.
C. — Hymn. ms. Casinense saec 10. Cod. Casinen. 506. D. — Collect, ms.
S. Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592. E. — Hymn. ms.
Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII. 144. F. — Hymn. ms. Severinianum
saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. G. — Hymn. ms. Farfense saec. 10. ex.
Cod. Roman. 175. (Farf. 4). H. — Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod.
Capit. Veronen. 109 (102) I. — Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurent.
Conv. sup. 524. K. — Hymn. ms. Sangallense (?) saec. 11. Cod. Berolinen.
Oct. 1. L. — Psalt et hymn. ms. Marchianense saec. [9 et] 10. Cod. Duacen.
170. M. —
1, 2 cecinit B. — 1, 3 Nox A — 2, 2 Aegros sopore ABDEIM; Aegro
sopore FHK. -- 2, 3 Castoque ADHI; recte AIK; sobrie BDFHIK; Casti
recteque ac sobrii M. - 2, 4 sum fehlt A. — 3, 2 sobrie. BDEFHIKM :
subrie A. — 4, 1 discice H. — 4, 2 nostra vincula DH. — Doxol. fehlt A;
Deo patri DH.
23. (2.) Feria Quarta.
In Laudibus.
(Cathem. .II, 1—8 ■ 48, 49, 52, 57, 59, 60, 67, 68).
1. Nox et tenebrae et nubila, 2. Caligo terrae scinditur.
Confusa mundi et turbida, Percussa solis spiculo,
Lux intrat, albescit polus, Rebusque iam color redil
Christus venit, discedite. Vultu nitentis sideris.
— 24 —
3. Te, Christe, solum novimus, 4. Sunt multa fucis illita,
Te niente pura et simplici Quae luce purgentur tua,
Flendo et canendo quaesumus, Tu lux Eoi sideris
Intende nostris sensibus. Vultu seveno illumina.
5. Praesta, pater piissime.
Hymn. ms. Hibernicum saec. 8/9. Cod. Paulan. 25. 2. 31 (ol. Sanbl.
raemb. 86). A. — Hymn. ms. Anglicum saec. 9/io. Cod. Vatikan. Keg. 338.
B. — Reg. ms. S. Benedicti saec. 10. Cod. Taurinen. G VII 18. C. — Hymn.
ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. D. — Collect, ms. S. Maximini
Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592. E. — Hymn. ms. Moissiacense saec.
10. Cod. Rossiau. VIII. 144. F. — Hymn. ms. Severiniauum saec. 10. ex. Cod.
Parisin. 1092. G. — Hymn. ms. Farfense saec. 10. ex. Cod. Roman. 175.
(Farf. 4). H. — Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109
(102). 1. — Brev. ms. Strumense saec 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524.
K. — Hymn. ms. Sangallense (?) saec. 11. Cod. Berolinen. Oct. 1. L. —
Psalt. et hvmn. ms. Marchianense saec. [9. et] 10. Cod. Duacen. 170. M.
1, 1 Nox tenebrae et A. — 1, 3 polum DHK. — Str. 2 fehlt A. — 2, 2
speculo E. — 2, 3 calor redit IK. — 2, 4 nitenti DH. — 3, 3 canendo
discimus, Edit. — 4, 1 fuscis B. — 4, 3 Tu rex Eoi, Edit. — Doxol. fehlt
A; Deo patri DH.
24. (3.) Feria Quinta.
In L a u d i b u s.
(Cathem. II, 25, 93, 94, 96—108).
1. Lux, ecce, surgit aurea, 3. Sic tota decurrat dies,
Pallens fucessat caeeitas, Ne lingua mendax, ne manus
Quae nosmet in praeceps diu Oculive peccent lubrici,
Errore traxit devio. Ne noxa corpus inquinet.
2. Haec lux serenum conferat 4. Speculator astat desuper,
Purosque nos praestet sibi, Qui nos diebus omnibus
Nihil loquamur subdolum, Actusque nostros prospicit
Volvamus obscurum nihil. A luce prima in vesperum.
5. Deo patri sit gloria.
Hymn. ms. Hibernicum saec. 8/9. Cod. Paulan. 25. 2. 31. (ol. Sanbl.
memb. 86). A. — Hymn. ms. Anglicum saec. 9/io. Cod. Vatican. Reg. 338.
B. — Reg. ms. S. Benedicti saec. 10. Cod. Taurinen. G VII 18. C. —
Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. D. — Collect, ms. 8.
Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592. E. — Hymn ms. Moissi-
acense saec. 10. Cod. Rossian. VIII. 144. F. — Hymn. ms. Severiniauum
saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. G. — Hymn. ms. Farfense saec. 10. ex.
Cod. Roman. 175 (Farfen. 4). H. Brev. ras. Montis Amiati saec. lü/n. Cod.
Casanaten. B II 1 (1907). I. — Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit.
Veronen. 109 (102). K. — Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian.
Conv. sup. 524. L. — Hymn. ms. Sangallense (?) saec. 11. Cod Berolien.
Oct. 1. M. — Psalt. et hymn. Marchianense saec. [9 et] 10. Cod. Duacen. 170. N.
— 25 —
1, 1 Sol ecce surgit aureus, Edit. — 1, 2 facescat DX: fatiscat DHL;
fatescat AF; fatescit K. — 1, 4 devios B. — 3, 2 Nee lingua mendax nee
ABDFHIKLX. - •">, 3 N Oculi ne DL; Oculi nee ABFHIKN. — 3, 4 Nee
noxa DFIKN. — 4, 1 Speculator stat B. — 4, 3 perspicit A. — Doxol.
fehlt AE.
25. (4.) Versus de Natale Doiniin.
(Cathem. XI, 1— 22).
1. Quid est, quod artum circulum
Sol iam recurrens deserit?
Christusne terris nascitur,
Qui lucis äuget tramitem?
2. Heu, quam fugacem gratiam
Festina volvebat dies,
Quam paene subduetam facem
Sensim recisa extinxerat !
3. Caelum nitescat laetius,
Gratetur et gaudens humus,
Scandit gradatim denuo
Iubar priores lineas.
4. Emerge, dulcis pusio,
Quem mater edit castitas
Parens et expers coniugis,
Mediator et duplex genus.
5. Ex ore quamlibet patris
Sis ortus et verbo editus,
Tarnen paterno in pectore
Sopbia callebas prius.
6. Quae prompta caelum condidit,
Caelum diemque et cetera,
Virtute verbi effeeta sunt
Haec euneta. namverbumDeus.
7. Sed ordinatis saeculis
Reruraquc digesto statu
Fundator ipse et artifex
Permansit in patris sinu,
8. Donec rotata annalium
Transvolverentur milia.
Atque ipse peccantem diu
Dmnatus orbem viseret.
Hymn. ms. S. Johannis Laudunen. saec. 10. Cod. Bernen. 455. — 1,
augit. — 5, 3 in fehlt. — 6, 3 verbi effeeerat. — 6. 4 nam berbum. —
26. (5 ) Iu Natiyitate Domini.
(Cathem. IX, 10-12: 19—27; 109-111).
1. Corde natus ex parentis
ante mundi exordium,
Alpha et 0 cognominatus,
ipse fons et clausula
Omnium, quae sunt, fuerunt.
quaeque post futura sunt
saeculorum saeculis.
3. Psallat altitudo caeli,
psallant omnes angeli.
Quidquid est virtutis usquam,
psallat in laudem Dei,
Nulla linguarum silescat,
vox et omnis consonet
saeculorum saeculis.
2. 0 beatus partus ille, 4. Ecce, quem vates vetustis
virgo cum puerpera
Edidit nostram salutem
feta saneto spiritu,
Et puer, redemptor orbis
os sacratum protulit
saeculorum saeculis.
concinebant saeculis,
Quem prophetarum fideles
paginae spoponderant.
Emicat promissus olim,
euneta collaudent eum
saeculorum saeculis.
— 26 —
5. Te senes et te iuventus, 6. Tibi, Christe, sit cum patre
parvulorum te chorus, hagioque spiritu
Turba matrum virginumque, Hymnus, melos, laus perennis,
simplices puellulae gratiarum actio.
Voce concordes pudicis Honor. virtus, victoria.
perstrepant concentibus regnum aeternaliter
saeculorum saeculis. saeculorum saeculis.
Hymn. ms. Yeronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102) A. —
Brev. ms. Secoviense saec. n/i2. Cod. Graecen. 770. B. — Brev. ms.
Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 763. C. — Brev. ms. Secoviense (Monial.)
saec. 12. Cod. Graecen. 864. D. — Brev. ms. Pruveningense saec. 12. Cod.
Vindobonen. 1826 E. — Matut. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunten.
18. F. — Brev. ms. S. Petri Salisbnrgen. saec. 12. Cod. Petrin, a V 24.
G. — Brev. ms. Superioris Althae saec. 12. Gm. Monacen. 9638. H. — Brev.
ms. Maguntinurn saec. 12. Cod. Cap. Schafnaburgen. 54. I. — Diurn. e.
hymn. ms. Scheftlariense saec. 12. Clin. Monacen. 17024. K. — Brev. mst
S. Georgü Prägen, saec. [12/i3 et] 13. Cod. Prägen. XIII E 5. I. — Brev.
ms. Sanblasianum saec. ls/i4. Cod. Paulan. 25. 1. 20. (ol. Sanblas. memb.
33). K. — Brev. ms. Lambaceuse saec. 1! u. Cod. Lambacen. CLXXVII.
L. — Psalt. et hymn. ms. Ostroviense anni 1174. Cod. Capit. Prägen. VI
F 12. add. saec. 14. in. M. — Brev. ms. S. Georgü Prägen, saec. 14. in.
Cod. Prägen. VII 6 7. N. — Process. ms. S. Georgü Prägen, saec. 14. in.
Cod. Prägen. XII E 15. O. — Brev. ms. Sanblasianum saec. 14. Cod.
Paulan. 25. 2. 84. ("1. Sanbl. memb. 34). P. — Viat. ms. Johannis Xoviforen.
saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12. Q. — Antiph. et hymn. ms. Suecicum
saec. 14. [et 15]. Cod. Upsalen. C 422. R. — Brev. ms. Magimtinum saec.
14. Cod. Capit. Scaflhaburgen. 64. S. — Brev. ms. S. Aeg-idii Brunswicen.
saec 14. (Privatbesitz) T. — Brev. ms. Ducumburgense anni 1451 Cod.
Ducumburgen. 67. IT. — Diurn. ms. Vindobonense anni 1478. Cod. Dueum-
burgen. .86. V. — Brev. ms. Pataviense anni 1429. Cod. Ducumburgen. 183.
W. — Diurn. et hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec. 15. Cod. Upsalen. C
477. X. — Psalt. ms. Thirnsteinense saec. 15. Cod. Florian. XI 4Ö7. Y. —
Brev. ms. Johannis, plebani in Richnow Bohemicali anni 1485. Cod. Alto-
vaden. 98. Z.
1, 5 fuere G. — Nach Str. 1 schiebt K ein Cathem. IX, 16 — lv:
Corporis formam caduci, membra mort'(s) obnoxia
Induit, ne gens periret primoplasti ex germine,
M.rserat quam lex profundo noxialis tartaro.
2. 2 virgo dum B. — 8, 2 psallite. Edit. — 3. 4 }*allat Z: in laude
Dei FHPU. — 4, 1 vetusti A: vatis veüistas Z. — 4, 2 concinebat Z. —
4. 6 Deum ACUV. — 5, 2 parvulorumque chorus HKZ. — 5, 5 Voces A;
pudici ACZ: pudica UV. — 5. 6 perstrepent UV. — 6, 2 ayoque U; pneu-
mati G: pneumate FKP. — Dafs Rundreim und Doxologie spätere Zutat,
braucht nicht bemerkt zu werden.
27. (68 Incipit Versus omni Hora.
(Cathem. IX, 1—25).
R° Haec mihi dulcis canoro
laudet lvra cantico.
Da, puer, plectruni, choreis
ut canam fidelibus
Dulce Carmen et melodum,
gesta Christi insignia;
Hunc camena nostra solum
pangat, hnnc laudet lyra.
Ipse iussit, et creata,
dixit ipse, et facta sunt
Terra, caelum, fossa ponti,
trina rerum machina,
Quaeque in his vigent sub alto
solis et lunae globo.
2. Christus est, quem rex sacerdos 6. Corporis formam caduci
adfuturum protinus
Infulatus concinebat
voce, chorda et tympano,
Spiritum caelo influentem
per medullas hauriens.
membra morti obnoxia
Induit, ne gens periret
primoplasti ex germine,
Merserat quem lex profundo
noxialis tartaro.
3. Facta nos et iam probata-
pangimus miracula,
Testis est orbis, nee ipsa
terra, quod vidit, negat,
Comminus Deum docendis
proditum mortalibus.
0 beatus ortus illc,
virgo cum puerpera
Edidit nostram salutem
feta saneto spiritu,
Et puer, redemptor orbis,
os sacratum protulit
Corde natus ex parentis
ante mundi exordium,
Alpha et co cognominatus,
ipse fons et clausula
Omnium, quae sunt, fuerunt
quaeque post futura sunt.
8. Psallat altitudo caeli,
psallant omnes angeli,
Quidquid est virtutis usquam,
psallat in laudem Dei,
Nulla linguarum silescat,
vox et omnis consonet.
Hymn. ms. S. Johannis Laudunen. saec. 10. Cod. ßernen. 455. — 6, 2
mortali obnoxia. — 6, 5 quam. — 8, 2 psallite. Edit. — Der Rundreim ist
selbstredend nicht von Prudentius.
28. (7.) In Natali Innocentum.
(Cathem. XII, 125—128: 134, 129, 130, 132, 93, 94, 97, 101. 102: 107—112;
117, 114, 113, 115; 134, 137, 138, 134).
1. Salvete, rlores martyrum,
Quos lucis ipso in limine
Christi insecutor sustulit
Ut turbo florentes rosas.
3. Audit tyrannus anxius
Adesse regum prineipem.
Exclamat amens nuntio :
Ferrum, satelles, arripe !
2. Quid crimen Herodem iuvat?
Vos prima Christi victima,
Grcx immolatorum teuer
Palma et coronis luditis.
Mas omnis infans oeeidat,
Scrutare nutricum sinus,
Fraus ne qua furtim subtrahat
Prolem virilis indolis.
— 28 —
5. Transtigit ergo carnifex 7. Quid profuit tantum nefas?
Mucrone districto furens Inter coaevi sanguinis
Effusa nuper corpora Fluenta solus integer
Animasque rimatur novas. Impune Christus tollitur.
6. 0 barbarum spectaculum ! 8. Sit trinitati gloria,
Vix interemptor invenit Virtus, honor, victoria,
Locum minutis artubus, Quae dat coronaro testibus
Quo plaga descendat patens. Per saeculorum saeeula.
Rit. et hynm. ms. Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17027. A. —
Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 605. B. — Hymn. ms.
Beneventanum saec 10/n. Cod. Vatican. Ottobon. 145. C — Hymii. ms.
Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). D. — Brev. ms.
Casinense saec. 11. Cod. Yindobonen. 1106. E. — Hymn. et Sequent. ms.
Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. Theol. IV. 25. F. — Matut. ms.
Admuntense anni 1180. Cod. Admunteu. 18. G. — Brev. ms. S. Petri Salis-
burgen. saec. 12. Cod. Petrin, a V 24. H: — Brev. ms. Superioris Althae
saec. 11/i2. Clm. Monacen. 9683. I. — Diurn. et hymn. ms. Scheftlariense
saec. 12. Clm. Monacen. 17024. K. — Brev. ms. Pruveningense saec. 12. Cod.
Vindobonen. 1826. L. — Brev. ms. Sanblasianum saec. 13/i4. Cod. Paulan.
25. 1. 20 (ol. Sanbl. memb. 33.). M. — Hymn. ms. S. Mariae Magdalenae
Claustroneoburgen. saec. 18/u. Cod. Claustroneoburgen. 1001. N. — Brev.
ms. Lambacense saec. 13/ü. Cod. Lambaceu. CLXXVII. O. — Psalt. et
hymn. ms. Ostroviehse anni 1174. Cod. Capit. Prägen A 57. add. saec. 14.
in. P. — Brev. ms. Sanblasianum saec. 14. Cod. Paulan. 25. 2. 34. (ol.
Sanbl. memb. 50). Q. — Hymn. ms. S. Mariae Magdalenae Claustroneoburgen.
saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 996. R. — Brev. ms. S. Aegidii Brunswicen.
saec. 14. (Privatbesitz). S. — Brev. ms. S. Floriani saec. 14. [et 13.] Cod.
Florian. 384. T. — Brev. ms. S. Bonifacii Fulden. saec. 15. Cod. Fulden. Aa 81. U.
1, 1 flores martyrii T. — 1, 2 in fehlt D; limite C; lumine IMNR. —
1, 4 Ceu turbo, Edit; nascentas rosas BC, Edit. — 2, 2 Vox prima DE. —
2, 4 corona C. — 3, 2 principum E. — 3, 3 Exclamans BCE; nuntius A;
nunc cito T. — 3, 4 satellis CEF; corripe AEF; Satelles, i ferrum rape,
Edit. — 4, 1 occidit M; occiditur C. — 4, 2 Scrutatur C. — 4, 3 Fraus
nequam BCET : furtum BCG. - 6, 3 artibus BC. — 7, 2 Inter ceni
sanguinis C. — 8,1 trinitatis D. — Dafs die Doxologie späterer Zeit an-
gehört, ist selbstrt'chnd.
29. (8) In (Juadragesima.
Ad Nocturnum.
(Cathem. VII, 1—10).
1. 0 Nazarene, dux Bethlehem, verbum patris.
Quem partus alvi virginalis protulit,
Adesto castis, Christe, parsimoniis
Festumque nostrum, rex. serenus aspice.
Ieiuniorum dum litamus victimam.
2. Nil hoc profecto purius mysterio,
Quo tibra cordis expiatur uvidi
Intemperata quo domantur viscera,
Arvina putrem ne resudans crapulam
Obstrangulatae mentis ingenium premat.
— 29 —
3. Sit trinitati in unitate gloria,
In trinitate unitati gratia,
Potestas, honor atque iubilatio
Nostra benigne cum benevolentia
Ieiuniorum acceptanti munia,
Psalt. et liymn. ms. Valcidorense saec. n/i2. Clin. Monacen. 13067. A.
— Ant. et hymn. ms. Scarense saec. 14. [et 15J. Cod. Upsalen. C 422. B.
— Diurn. ms. Lyranum. saec. 15 (Privatbesitz). C. — Brev. Poznaniense
imp. Lipsiae 1530. D.
1, 1 lux Bethlem, Edit. — 2, 2 lividi, ABCD. — 2, 4 Arvinam D;
putret B ; crapula BD. — 2,5 Obstrangulante BD. — 3, 5 munera D. —
Doxologie selbstverständlich spätere Zutat. Vgl. übrigens Xr. 17.
30. (9.) In Quadragesima.
Ad Completorium
(Cathem. VI, 125—153).
1. Cultor Dei, raemento 5. 0 tortuose serpens,
Te fontis et lavacri Qui mille per maeandros
Rorem subisse sanctum, Fraudesque flexuosas
Te chrismate innotatum. Agitas quieta corda.
2. Fac, cum vocante somno 6. Discede, Christus hie est,
Castum petis cubile, Hie Christus est, liquesce !
Frontem locumque cordis Signum, quod ipse nosti,
Crucis tigura signet. Tuam damnat catervam.
3. Crux pellit omne crimen, 7. Corpus licet fatiscens
Fugiunt crucem tenebrae, Iaceat recline paulum,
Tali dicata signo Christum tarnen sub ipso
Mens fluetuare nescit. Meditäbimur sopore.
4. Procul. o proeul vagantum 8. Cui laus lionorque summus
Portenta somniorum. Cum patre sempiterno
Procul esto pervicaci Paraclitoque saneto
Praestigiator astu ! Exstat per omne saeclum.
Cod. Ambrosian. O 60 sup. saec. ,3/i4. add. saec. ls/i4. A. — Diurn.
ms. Lyranum saec. 15. (Privatbesitz). B. — Offic. ms. Pragensia saec. 15.
Cod. Florian. XI 419. C — Collect, ms. Boheinicum saec. 15. [et 16 1. Cod.
Vindobonen. 3480. D. — Vratic. ms. Wratislaviense anni 1412. Cod. Civit.
Wratislav. 1132. Da — Psalt. et hymn. ms. Olomucense saec. 14. Cod. S.
Iacobi Baunen. 24. Db. — Brev. Poznaniense imp. Lipsiae 1530. E. — Brev.
Gneznense imp. Venetiis 1540. F.
1, 2 fontis A. — 1, 4 innovatam ABCD: inunetum E; perunetum F. —
2, 1 vacante E : fugante D. — 4, 1 o fehlt A : vagantur A. — 4, 3 per-
spicaci A. — 5, 2. maeandros fehlt C. — 6, 2 Christus hie est BCDEF. —
6, 3 Signo A. — 7, 1 Corpus cui licet A. — 7, 2 reclive EF; paululum
— 30 —
BCDEF; Dormireque ad paululum A. — 7, 4 sapore E. — 8, 1 honor
quesunms A. — 8, 4 saeculum A. — Statt der obigen Doxolosjie haben aufser
A alle:
Gloria aeterno patri
Et Christo, vero regi,
Paraelitoque sancto
Et nunc et in perpetuum.
31. (10.) Sabbat o Sancto.
Hymnus ad Ignem benedicend um.
(Cathem. V, 1—32; 149—164).
1. Invcntor rutili, dux bonc. lnminis,
Qui certis vicibus tempora dividis,
Mi iso sole chaos ingruit horridum,
Lucem redde tuis. Christe, fidelibus.
2. Quamvis inuumero sidere regiam
Lunarique polum lampade pinxeris.
Incussu silicis luinina nos tarnen
Monstras saxigeno semine quaerere.
3. Ne nesciret bomo spem sibi lnminis
In Christi solido corpore cond itain,
Qui dici stabilem se voluit petram,
Nostris igniculis unde genus venit.
4. Pmguis quos olei iure madentibus
Lychnis aut facibus pascimus aridis.
Quin et fila favis scirpea floreis
Presso melle prius conlita tingimus.
5. Vivax flamma viget, seu cava testula
Succum linteolo suggerit ebrio,
Seu pinus piceam fert alimoniam,
Seu ceram teretem stuppa calens bibit.
6. I'-ectar de liquido vertice t'eividum
Guttatim lacrimis stillat olentibus,
Ambustum quoniam vis facit ignea
Imbreni de madido flerc cacumine.
7. Splendent ergo tuis muneribus, pater,
Flammis mobilibus scilicet atria,
Absentemque diem lux agit aemula,
Quam nox cum lacero vieta fugit peplo.
— 31 —
8. Sed quis non rapidi luminis arduam
Manantemque Deo cernat originem,
Moyses nempe Beum spinifcra in rubo
Vidit conspicuo lumine flammeum.
i). 0 res digna, Deus, quam tibi roscidae
Noctis principio grex tuus offerat !
Lucem, qua tribuis nil pretiosius,
Lucem, qua reliqua praemia cernimus.
10. Tu lux vera oculis, lux quoque sensibus,
Intus tu speculum, tu speculum foris,
Lumen, quod famulans offero. suscipe
Tincturn paeiferi cbrismatis unguine.
11. Per Cbristum genitum, summe pater, tuum,
In quo visibilis stat tibi gloria,
Qui noster Dominus, qui tuus unicus
Spirat de patrio corde paraclitum.
12. Per quem splendor, bonor, laus, sapientia,
Maiestas, bonitas et pietas tua
Regnum continuat numine triplici
Texens perpetuis saecula saeculis.
Trop. ras. S. Albani Magunt. saec. 10. Cod. Londinen. Add. 19678. A.
— Collect, ms. S. Iohannis Lauduneii. saec. 10. Cod. Bernen. 455. B. —
Trop. ras. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. IV0 11. C. — Trop. ras.
Cameracense saec 11. Cod. Cameracen. 79 (78.) D. — Ordo ms. Komaii.
saec. 11. Cod. Vallicellan. D 5. E. — Trop. ms. Germanicum saec. u/i2.
Cod. Angelic. R IV 38. F. — Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. in. Clm.
Monacen. 27 130. G. — Miss. ms. S. Petri Salisburgen. (Monial.) saec. 12. in.
Cod. Petrin, a IX 11. H. — Grad. ms. Sanhippolytanum saec. 12. Cod.
Yindobonen. 1821. I. — Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen.
13314. K. — Grad. ms. Hibernicum saec. 12. Cod. Oxonien. Rawl. C 892.
L. — Grad. ms. Argentinense saec. 12. Cod. Londinen. Add. 23922. M. —
Pontif. ms. Wintoniense saec. 12. Cod. Londinen. Tiber. C. 1. N. — Pontif.
ms. Eliense saec. \2. Cod. Cantabrigien. LI II 10. O. — Miss. ms. Pragense
saec. 12. [14. et 15.] Cod. Mus. Bohem. XIV D 12. P. — Grad. ms. S.
Albani saec. 12/i3. Cod. Oxonien. Land. Miscell. 358. Q. — Miss. ms. Aqui-
legiens.e saec Cod. Rossian. VIII 18. R. — Miss. ms. Cantuariense saec.
13. Cod. Parisin. (Arsen.) 135. S. — Grad. ms. Mellicense saec. 13. Cod.
Mellicen. 1050. T. — Grad. ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914.
U. — Miss. ms. Ratingense saec. 14. Clm. Monacen. 10075. V. — Miss.
ms. Argentinense saec 15. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 273. W. — Collect
ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 14703. X. —
Strophen und Strophenfolge: 1 bis 5; 9. A. — 1 bis 8. B -
1 bis 3; a; b; 9 bis 12. O. — 1 bis 3; 7; 10; 12. D. — 1; 2; 7; 12. E.
— 1 bis 3; 11. F. — 1 bis 6, GX. — 1 bis 6; 9; 11; 12. H. — 1 bis 7;
11; 12 IRQ. — -1 bis 4; 9; 10 bis 12. L. — 1 bis 3; 10; 11. M - 1 bis
3; 7-, 9 bis 12. N. — 1; 10 bis 12. O. — 1 bis 3 PV. — 1 bis 3; 5; 9 bis
— 32 —
12. R. — 1 bis 3; 7; 12. 8. — 1 bis 4; 11. T. — 1 bis 3; 7; a; 6; 7; 9.
U. — 1 bis 3; 10; 12. W.
Lesarten: 1, 1 Invento F. — 1, 2 Qui totis F. — 1, 4 Lumen redde
X; Lucem praebe R; Lucem ipse. tuis T. — Nach Str. 1 schiebt P Cathem.
V, 125 — 129 in folgender Verballhornung ein:
Sunt de spiribus saepe nocentibus
Poenarum celeres sub Styge serie
lila nocte sacer qua reddit Deus
Stagnus ad superos ex hanc hierouticis.
2, 1 innumere P; regia P. — 2, 4 Monstrans E; Nostras saxigeno V;
saxigenis P; saxigene R; semina T; sanguine quaerere D. — 3, 1 Se ne-
sciret TV; Te nesciret U. — 3, 2 sololido pectore F; conditam fehlt X. —
Nach Str. 3 schiebt C ein.
a. Nos festis trahimus per pia gaudia
Noctem conciliis votaque prospera
Certatim vigili congerimus prece
Extuctoque agimus liba sacrario.
b. Credas stelligeram desuper aream
Ornatam geminis stare trionibus
Et, qua bosphoreum terao regit iugum,
Passim purpureos spargier hesperos.
4, 1 Tinguis K; Lichnis quos R; Qui vis quos L. — 4, 2 Licnis T;
Lignis R; et facibus GT; ac fac.ibus RX; Ignis ac facibus L. — 4, 3 Quam
et fila R; Quin et silia L. — 4,4 colita X. — 5, 3 Pinus seu X; Seu
prunis piceam R; pinus picea infert G- — 5, 4 stupa R; bibat G. — 6, 2
alentibus B. — 6, 3 vas facit R. — 7, 1 luminibus pater E. — 7, 2 nobilibus
D. — Nach Str. 7 folgt Str. a U. — 8, 4 spinifero rubro B. — 9, 1 O res
digna pater L. — 9, 2 rex tuus A. — 9, 3 Lucem quam UX. — 9, 4 Luce
qua X. 11, 1 Per Christum Dominum T; Rex Christum genitum I. — 11, 2
stat semper tibi Q. ■ — 12, 3 continuo Q; contineat C; nomine KX. — 12,4
Terens Q; perpetua V.
Die liturgischen Quellen für dies Lied liefsen sich natürlich unschwer
vermehren. Es würde indes dadurch nur der Wirrwar in der Anordnung
der Strophen und der Wust belangloser Lesarten vermehrt werden. Die Ver-
gleichnng der englischen Handschriften besorgte Rev. H. M. Bannister.
32. (11.) De sancta Eulalia.
(l'eristeph. III, 1—20; 211—215.)
Germine nobilis Eulalia
Mortis et indole nobilior,
Emeritam sacra virgo suam,
Cuius ab ubere prouenita est,
Ossibus ornat, amore colit.
Proximus occiduo locus est,
Qui tulit hoc decus egregium,
Urbe potens, populis locuples,
Sed raage sanguine martyrii
Virgineoque potens titulo.
— 33 —
3. Curriculis tribus atque novem
Tres hiemes quater attigerat,
Cum crepitante pyra trepidos
Terruit aspera carnifices,
Supplicium sibi dulce rata.
4. Iam dederat prius indicium,
Tendere se patris ad solium
Nee sua membra dicata thoro,
Ipsa crepundia reppulerat
Ludere nescia pusiola.
5. Sic venerarier ossa libet
Ossibus altar et impositum ;
lila Dei sita sub pedibus
Prospicit haec populosque suos
Carmine propitiata fovet.
6. Gloria cum patre sit genito
Spirituique proinde sacro,
Nunc Deus unus et omnipotens
Hanc memorum faciat memorem,
Qui celebrare superna solent.
Brev. res. S. Savini in Levitania saec. 14. Cod. Tolosan. 70. A. —
Brev. ms. S. Victoris Massilien. anni 1497. (Privatbesitz) B. — 5, 1 Sic
venerari et ossa B. — 5, 2 altare impositum A. — 5, 5 Carmina A. — Die
Doxologie aus dem Agatha-Hymnus Anal. II, 100.
33. (12.) De saneto Laureutio.
(Peristeph. II, 18, 397, 398; 21—32; 549, 550).
1. En, martyris Laurentii 4. Extrema vox episcopi
Armata pugnavit fides, Praenuntiatrix gloriae
Postquam vapor diutinus Nihil fefellit, nam dies
Excoxit exustum latus. Praedicta palmam praestitit.
2. Fore hoc sacerdos dixerat 5. Hinc, sanete Laurenti, tuam
Iam Xistus affixus cruci Nos passionem colimus,
Laurentium flentem videns Quod quisque supplex postulatr
Crucis sub ipso stipite: Cunctis favendo proroga.
3. Desiste discessu meo 6. Deo patri sit gloria
Fletum dolenter fundere; Eiusque soli filio,
Praecedo, frater, tu quoque Cum spiritu paraclito
Post hoc sequeris triduum. Reguans per omne saeculum.
Dreves, Lateinische Hrmnendichter. II. 3
— 34 —
Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veroneu. 109 (102.) A. —
Hymn. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. Theol. IV.
25. B. — Brev. ms. Glunicense saec. 12. Cod. Lincen. T p 19. C. — Process. ms.
S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. XII E 15 a. D. — Brev. ms.
S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. I G 17. E. — Brev. ms.
Teplense anni 1353. Cod. Prägen. VII F 23. F. — Brev. ms. Pragense
saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIV E 13. G. — Diurn. ms. Benedictin. Bavar.
saec. 14. Cod. Altovaden. X. H. — Psalt. et hymn. ms. Olomucense saec.
14. Cod. S. Iakobi Brunen. 24. I. — Brev. ms. Trebonense saec. 15. Cod.
Prägen. VI F 12 b. K. — Brev. ms. Iohaunis plebani in Kichnow Bohemicali
anni 1485. Cod. Altovaden. 98. L.
1, 3 sq : Nam morte mortem diruit Ac semet impendit sibi (Peristeph.
H, 19 und 20) A. — 2, 1 Forte hie sacerdos G. — 3, 4 Post hac G; post
haec AL. — 4,3 iam dies G. — 5, 1 Hinc quoque sanete G. — 5, 1 sq.
passionem tuam E. — 5, 2 nos fehlt G; passionem quaerimus B, Edit. —
5, 3 Quae quisque G. —
34. (13.) De sanetis Petro et Paulo.
(Peristeph. XII, 1—6; 11—20; 23—28; 55—56; 59: 60).
1. Plus solito coeunt ad gaudia; die, amice, quid sit?
Romam per omnem cursitant ovantque.
2. Festus apostolici nobis redit hie dies triuraphi,
Pauli atque Petri nobilis cruore.
3. Unus utrumque dies, pleno tarnen innovatus anno,
Vidit superba morte laureatum.
4. Prima Petrum rapuit sententia legibus Neronis.
Pendere iussum praeminente ligno.
5. Ille tarnen veritus celsae decus aemulando mortis
Ambire tanti gloriam magistri,
6. Exigit, ut pedibus mersum caput imprimant supinis,
Quo spectet imum stipitem cerebro.
7. Figitur ergo manus subter, sola versus in cacumen.
Hoc mente maior, quo minor figura.
8. Noverat ex bumili caelum citus solere adiri.
Deiecit ora spiritum daturus.
9. Evomit in iugulum Pauli Nero fervidum furorem,
Iubet feriri gentium magistrum.
10. Ipse prius sibimet iinem cito dixerat futurum:
Ad Christum eundum est, iam resolvor, inquit.
11. Nee mora, protrahitur, poenae datur, immolatur ense;
Xon bora vatem, non dies fefellit.
— 35 —
12. Ecce, duas fidei summo patre conferente dotes,
Urbi colendas qaas dedit togatae.
13. Nos ad utrumque tarnen gressu properemus incitato,
Et his et illis perfruaraur hymnis.
14. Nos modo supplicibus, fratres, rogitemus precum votis,
Nos reos nostris solvant ut a noxis.
15. Sit genitori salus par sit genitoque laudis [hyinnus]
Spirituique, qui par est utrique.
Hynin. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. ex. Cod. Casselan. Ms
heo . IV0 25. — 19 Ipse primum sibiinet. — 14 sq. Zusätze.
35. (14 a.) Hyiimus beati Vüicentii Martyris.
(Peristeph. V, 1—12; 545—548; 557—560.)
1. Beate martyr, prospera 4. Adesto nunc et percipe
Diem triumphalem tuum, Voces precantum supplices.
Quo sanguinis merces tibi Nostri reatus efficax
Corona, Vincenti, datur. Orator ad thronum patris.
2. Hie te ex tenebris saeculi 5. Miserere nostrarum precum,
Tortore victo et iudice Placatus ut Christus suis
Evexit ad caelum dies Inclinet aurem prosperam
Christoque ovantem reddidit. Noxas nee omnes imputet.
3. Nunc angelorum partieeps 6. Extingue, martyr, grandia
Colluces insigni stola, Discriminum incendia,
Quam testis indomabilis Ut puros nos siderea
Rivis cruoris laveras. Sursum reeeptent gaudia.
7. Praestet pater et rilius,
Praestet amborum spiritus,
Praestet verax et veritas,
Praestet amborum Caritas.
Collect, ms. incertae orig. saec. 10/n. Cod. Parisin. 4626. add. saec.
10/n. — Str. 6 und 7 vgl. Anal. XIX, 270, Nr. 490. .Str. 4 und 6. Nach
diesem Hymnus folgt in der Hs. „In Laudibus" : Christi miles pretiosus,
Anal. XIX, 271.
36. (14b.) De Mincto Tincentio.
(Peristeph. V, 1—12; 281—296).
1. Beate martyr, prospera 2. Hie te ex tenebris saeculi
Diem triumphalem tuum, Tortore victo et iudice
Quo sanguinis merces tibi Evexit ad caelum dies
Corona, Vincenti, datur. Christoque ovantem reddidit.
3*
3(3 —
3. Nunc angelorum particeps
Colluces insigni stola,
Quam testis indomabilis
Rivis cruoris laveras.
4. Quin et frequentes angeli
Stant et loquuntur comminus,
Quorum unus ore augustior
Compellat his dictis virum :
5. Exsurge, martyr inclite,
Exsurge securus tui,
Exsurge et almis coetibus
Noster sodalis addere.
6. Decursa iam satis tibi
Poenae minacis munia,
Pulchroque mortis exitu
Omnis peracta est passio.
7. 0 miles invictissime,
Fortissimorum fortior,
Iam te ipsa saeva et aspera
Tormenta victorem tremunt.
8. Gloria tibi, Domine.
Gloria unigenito
Una cum sancto spiritu
In sempiterna saecula,
Brev. ms. Bisuntinum saec. 15. Cod. Bisuntin. 65. A. — Brev. ras.
Cabilonense saec. 15. Cod. Semin. Aeduen. s. n. B. — Brev. ms. Matisconense
saec. 15. Cod. Lugdunen. 1052. C. — Officium S. Vincentii, martyris et
levitae Caesaraugustani , patroni insignis ecclesiae Bernensis. imp. Basileae
1515. D. — Str. 4 fehlt ABC. — St*. 5 fehlt BC. — Str. 6 fehlt ABC. —
Str. 7 fehlt BC. — Statt Str. 4 ff. setzen BC die folgende nicht aus
Prudentius entlehnte Strophe ein:
Ergo te, martyr, supplices
Precamur, ut nos visites
Nosque Iesu concilies,
Ut simus ipsi compotes.
Darauf folgt dann die Doxologie, die wie jene Strophe durch den Reim
gebunden ist:
Cui proli sanctissimo
Cum patre laus ingenito
Sit ab uü'oque parili
Honorque fuso flamini.
37. (14 c.) De sancto Yincentio.
(Peristeph. V, 1—4; 9—12; 545-560).
1. Beate martyr, prospera
Diem triumphalem tuum,
Quo sanguinis merces stibi
Corona, Vincenti, datur.
2. Nunc angelorum particeps
Colluces insigni stola,
Quam testis indomabilis
Rivis cruoris laveras.
3. Adesto nunc et percipe
Voces precantum supplices,
Nostri reatus efficax
Orator ad thronum patris.
Diurn. ms. Catalaunense(?) saec. 15.
omnes amputet Hs.
4. Per te, per illum carcerem
Honoris augmentum tui,
Per vincla, flammas, ungulas,
Per carceralem stipitem,
5. Per fragmen illud testeum,
Quo parta crevit gloria,
Et, quem trementes posteri
Exosculamur, lectulum,
6. Miserere nostrarum precum,
Placatus ut Christus suis
Inclinet aurem prosperam
Noxas nee omnes imputet.
Cod. Parisin. 1069. — 6, 4 Noxasque
— 37 —
38. (15 a.) Tersus ante Cibuin.
CCathem. III, 1—40).
1. 0 crucifer boue, lucis sator,
Omniparens pie, verbigena,
Edite corpore virgineo,
Sed prius in genitore potens,
Astra, solum, raare quam fierent
2. Huc nitido, precor, intuitu
Fleete salutiferam faciem,
Fronte serenus et irradia,
Nominis ut sub honore tui
Has epulas liceat capere. .
2. Te sine dulce nihil, Domine,
Nee iuvat ore quid adpetere,
Pocula ni prius atque eibos,
Christe, tuis favor imbuerit
Oninia sanetificante fide.
4. Fercula nostra Deum sapiaut,
Christus et intluat in pateras;
Seria, ludrica, verba, iocos.
Denique, quod sumus aut agimus,
Trina superne regat pietas.
5. Hie mihi nulla rosae spolia,
Nullus aroinate fragrat odor,
Sed liquor influit ambrosius,
Nectareamque fidem redolet
Fusus ab usque patris gremio.
6. Sperne, Camena, leves hederas,
Cingere tempora quis solita es.
Sertaque mystica daetylico
Texere doeta liga strophio,
Laude Dei redimita comis.
7. Quod generosa potest anima,
Lucis et aetheris indigena,
Solvere dignius obsequium,
Quam data munera si recinat
Artificem modulata suum?
- 38 —
8. Ipse homini quia cuncta dedit,
Qoae capimus dominante manu,
Quae polus aut humus aut pelagus
Aere, gurgite, rure creant,
Haec mihi subdidit et sibimet.
Hymu. ras. S. Iohannis Laudiraen. saec. 10. Cod. Bernen. 455. — 2, 1
Hunc nitido. — 5, 2 flagrat. — 6, 4 Texere doctolege strophio. — 7, 4 data
mandata si.
39. (15 b.) Hymnus ante Cibum.
(Cathem. III, 1-20; 86—95; 166—180; 196—200).
1. O crucifer bone, lucis sator,
Omniparens pie, verbigena,
Edite corpore virgineo,
Sed prius in genitore potens.
Astra, solum, mare quam fierent.
2. Huc nitido, precor, intuitu
Fleete salutiteram faciem,
Fronte serenus et irradia,
hominis ut sub honore tui
Has epulas liceat capere.
3. Te sine dulce nihil, Domine,
Nee iuvat ore quid adpetere,
Pocula ni prius atque eibos,
Christe, tuus favor imbuerit
Omnia sanetificante fide.
4. Fercula nostra Deum sapiant,
Christus et intiuat in pateras;
Seria, ludrica, verba, iocos,
Denique, quod sumus aut agimus,
Trina superne regat pietas,
5. Te, pater optime, mane novo,
Solis et orbita cum media est,
Te quoque luce sub oeeidua,
Sumere cum monet hora cibum,
Nostra, Deus, canet harmonia.
6. Quod calet halitus interior,
Corde quod abdita vena tremit.
Pulsat et incita quod resonam
Lingua sub ore latens caveam,
Laus superi patris esto mihi.
— 39 —
7. Tu mihi, Christe, columba potens,
Sanguine pasta cui cedit avis,
Tu niveus per ovile tuum
Agnus hiare lupura prohibes
Sub iuga tigridis ora premens.
8. Da, locuples Deus, hoc famulis
Rite precantibus, ut tenui
Membra cibo recreata levent,
Neu piger immodicis dapibus
Viscera tensa gravet stomachus.
9. Haustus amarus abesto procul,
Ne libeat tetigisse manu
Exitiale quid aut vetitum,
Gustus et ipse modum teneat
Sospitet ut iecur incolume.
10. Credo equidem, neque vana fides,
Corpora vivere more aniinae;
Nam modo corporeum memini
De Phlegetonte gradu facili
Ad superos remeasse Deum.
Trop. ms. Cremifanense saec. 12. Cod. Cremifanen 309. — 2, 1 Hie. —
4, 5 superna. — 7, 5 iuga tyridis. — 9, 5 iecor incoluraem. — 10, 2 Cor-
pora vincere morte animas.
40. (15 c) Versus in Pascha ante eibum.
(Cathem. III, 1—25; 171-180).
1. O crueifer bone, lucis sator,
Omniparens pie, verbigena.
Edite corpore virgineo,
Sed prius in genitore potens,
Astra, solum, mare quam fierent.
2. Huc nitido, precor, intuitu
Fleete salutiferam faciem,
Fronte serenus et irradia,
Nominis ut sub honore tui
Has epulas liceat capere.
3. Te sine dulce nihil, Domine,
Nee iuvat ore quid adpetere,
Pocula ni prius atque eibos,
Christe, tuus favor imbuerit
Omnia sanetificante fide.
— 40 —
4. Fercula nostra Deum sapiant.
Christus et influat in pateras;
Seria. ludrica, verba, iocos,
Denique, quod sumus aut agimus,
Trina superne regat pietas.
5. Hie mihi nulla rosae spolia.
Nullus aromate fragrat odor,
Sed liquor influit ambrosius,
Nectareamque fidem redolet
Fusus ab usque patris gremio.
6. Da, locuples Deus, hoc famulis
Rite preeantibus, ut tenui
Membra eibo recreata levent,
Neu piger immodicis dapibus
Viscera tensa gravet stomachus.
7. Haustus amarus abesto proeul,
Nee libeat tetigisse manu
Exitiale quid aut vetitum,
Gustus et ipse modura teneat,
Sospitet ut iecur incolume.
Sequent. ms. Emmeramense saec. 12. Olm. Monacen. 14845. — 2, 1 Hiuc
3, 4 imbuerat. — 4, 4 quid ; agamus. — 4, 5 superna. — 5, 2 flagrat. —
41. (16 a.) Versus post Cibnm.
(Cathem. IV, 1—23).
1. I'astis visceribus eiboque sumpto,
Quem lex corporis imbecilla poscit,
Laudem lingua Deo patri repeudat ;
2. Patri, qui Cherubim sedile sacrum
Nee non et Seraphim suum supremo
Subnixus solio tenet regitque.
3. Hie est, quem Sabaoth Deum vocaraus,
Expers prineipii carensque fine,
Rerum conditor et repertor orbis,
4. Föns vitae liquida fluens ab arce,
Infusor fidei, sator pudoris,
Mortis perdomitor, salutis auetor.
— 41 —
5. Omnes quod sumus aut vigemus, inde est ;
Regnat spiritus ille sempiternus,
A Christo simul et parente missus.
6. Intrat pectora candidus pudica,
Quae templi vice consecrata rident,
Postquam conbiberit Deum medullis.
7. Sed si quid vitii dolive nasci
Inter viscera iam dicata sensit.
Ceu spurcum refugit celer sacellum.
8. Taetrum fiagrat enim vapore crasso
Horror conscius aestuante culpa
Offensumque bonum niger repellit.
Ilymn. ms. S. Iohannis Laudunen, saec. 10. (Jod Bernen. 455. Mit
Neumen. — 4, 1 liquide. — 5, 1 Omne quod. — 6, 1 condidus.
42. (16 b.) Hymnus post Cibum.
(Cathem. IV. 1—3; 28—39; 70—75; 100—103).
1. Pastis visceribus ciboque sumpto,
Quem lex corporis imbecilla poscit,
Laudem lingua Deo patri rependat.
2. Sed ne crapula ferveat, cavendum est,
Quae sedem fidei cibis refertam
Usque ad congeriem coartet intus.
3. Parcis victibus expedita corda
Infusum melius Deum receptant ;
Hie pastus animae est saporque verus.
4. Sed nos tu gemino fovens paratu
Artus atque animas utroque partu
Confirmas, pater, ac vigore comples.
5. Sic olim tua praecluens potestas
Inter raucisonos situm leones
In lapsis dapibus virum refovit.
6. His sumptis Danielus excitavit
In caelum faciem ciboque fortis
Amen reddidit, Alleluia dixit.
7. Sic nos muneribus tuis refecti,
Largitor Deus oinnium bonorum,
Grates reddimus et sacramus hymnos.
— 42 —
8. Nos semper Dominum patrem fatentes
In te, Cbriste Deus, loquemur unum
Constanterque tuam crucem feremus.
Trop. ms. Cremifanense saec. 12. Cod. Cremifanen. 809. — 5, 1 praecliens.
43. (16c.) Post Cibum.
(Calhem. IV, 1—15; 73-75; 100-103).
1. Pastis visceribus ciboque suinpto,
Quem lex corporis imbeeilla poscit,
Laudem lingua Deo patri rependat ;
2. Patri. qui Cherubim sedile sacrum
Nee non et Seraphim suum supremo
Subnixus solio tenet regitque.
3. Hie est quem Sabaoth Deum vocamus,
Expers prineipii carensque fine,
Rerum conditor et repertor orbis,
4. Föns vitae liquida rluens ab arce,
Infusor fidei, sator pudoris.
Mortis perdomitor, salutis auetor.
5. Omnes quod sumus ac vigemus, inde est;
Reguat Spiritus ille sempiternus
A Christo simul et parente missus.
6. Sic nos muneribus tuis refecti.
Largitor Deus omnium bonorum,
Grates reddimus et sacramus hymnos.
7. Nos semper Dominum patrem fatentes
In te. Christe Deus, loquemur unum
Constanterque tuam crucem feremus.
Sequent. ins.' Emnieraiiiense saec. 12. Clin. Monacen. 14845.
44. (17.) Versus Ieiunantiiim.
(Cathem. VII, 1—35).
0 Nazarene, lux Bethlem, verbum patris.
Quem partus alvi virginalis protulit,
Adesto castis, Christe, parsimouiis
Festumque nostrum, rex serenus, aspice,
Teiuniorum dum litamus victimam.
— 43 —
2. Nil hoc profecto purius mysterio,
Quo fibra cordis expiatur uvidi,
Interaperata quo domantur viscera,
Arvina putrem ne resudans crapulam
Obstrangulatae mentis ingenium premat.
3. Hinc subiugatur luxus et turpis gula,
Vini atque somni degener socordia,
Libido sordens, inverecundus lepos
Variaeque pestes languidorum sensuum
Parcara subactae disciplinara sentiunt.
4. Kam si licenter diffluens potu et cibo
Ieiuna rite membra non coerceas,
Sequitur frequenti marcida oblectaraine
Scintilla mentis ut tepescat nobilis,
Animusque pigris stertat ut praecordiis.
5. Frenentur ergo corporis cupidines,
Detersa et intus emicet prudentia;
Sic excitato perspicax acumine
Liberque flatu laxiore Spiritus
Rerum parentem rectius precabitur.
6. Elia tali crevit observantia,
Vetus sacerdos, ruris hospes aridi,
Fragore ab omni quem remotum et segregem
Sprevisse tradunt criminum frequentiam
Casto fruentem Syrtium silentio.
7. Sed mox in auras igneis iugalibus
Curruque raptus evolavit praepete,,
Ne de propinquo sordium contagio
Dirus quietum mundus adflaret virum,
Olim probatis inclitum ieiuniis.
Collect, ras. S. Iohannis Laudunen? saec. 10. Cod. ßernen. 455. —
2, 2 expiatur invidi. — 6, 1 Helia. — Vgl. Nr. 8, wo die zwei ersten Strophen
dieses Liedes als verbreiteter Hymnus in der Fastenzeit mitgeteilt wurden,
während hier sieben Strophen als Tischgebet oder Tischgesang gebraucht er-
scheinen.
45. (18.) Versus post Ieiunium.
(Cathem. VIII, 1—32).
1. Christe, servorum regimen tuorum,
Mollibus qui nos moderans habenis
Leniter frenas facilisque saeptos
Lege coerces.
— 44 —
2. Ipse cum portans onus impeditum
Corporis duros tuleris labores,
Maior exemplis famulis remisso
Dogmate palpas.
3. Nona submissum rotat hora solera
Partibus vixdum tribus evolutis,
Quarta devexo superest in axe
Portio lucis.
4. Nos brevis voti dape vindicata
Solvimus festum fruimurque mensis
Adfatira plenis, quibus imbuatur
Prona voluptas.
5. Tautus aeterni favor est magistri,
Doctor indulgens ita nos amico
Lactat bortatu, levis obsequela ut
Mulceat artus.
6. Addit et, ne quis velit invenusto
Sordidus cultu lacerare frontem,
Sed decus vultus capitisque pexum
Comat honorem.
7. Terge ieiunans, ait, omne corpus,
Neve subducto faciera rubore
Luteus tingat color aut notetur
Pallor in ore.
8. Rectius laeto tegimus pudore,
Quidquid ad cultum patris exhibemus;
Cernit occultum Deus et latentem
Munere donat.
Hymn. ms. 8. Iohannis Laudunen. saec. 10. Cod. ßernen. 455. — 1, 1
Christe sanctorum. — 2, 1 onus impediineiitum. — 2, 2 Corporis os tuleris.
— 2, 4 Domate. — 3, 1 rota. — 5, 3 ousequilla. — 8, 4 domat.
Ut. (19.) Versus au-te Somnum.
(Cathem. VI, 1—32).
1. Adei, pater supreme, 3. Fluxit labor diei,
Quem nemo vidit unquam, Kedit et quietis hora,
Patrisque sermo Christe Blandus sopor vicissim
Et spiritus benigne. Fessos relaxat artus.
2. 0 trinitatis huius 4. Mens aestuans procellis
Vis una, lumen unum, (lurisque sauciata
Deus ex Deo perennis, Totis bibit medullis
Deus ex utroque missus. Obliviale poclum.
— 45 —
5. Serpit per omne corpus 7. Sed dum pererrat omnes
Letaea vis, nee ullum Quies amica venas
Miseris doloris aegri Pectusque feriatum
Patitur manere sensum. Placat rigente somno,
6. Lex haec data est caducis 8. Liber vagat per auras
Deo iubente membris, Rapido vigore sensus
Ut temperet laborem Variasque per figuras,
Medicabilis voluptas. Quae sunt operta, cernit.
Hymn. ms. S. Iohannis Laudunen. saec. 10. Cod. Bernen. 455. — 3, 2
Kediit quietis. — 3, 3 Bländor. — 4,1 aestuat. — ■ 6, 4 voluptat. — 8, 1
ragas.
47. (20.) Versns circa Exsequias Defnncti.
(Cathem. X, 1—32).
1. Deus, ignee fons animarum,
Duo qui socians elementa
Vivum simul ac moribundum
Hominem, pater, effigiasti,
2. Tua sunt, tua, rector, utraque,
Tibi copula iungitur horum,
Tibi, dum vegetata cohaerent,
Spiritus simul et caro servit.
3. Rescissa sed ista seorsum
Solvunt hominem perimuntque,
Humus excipit arida corpus,
Animae rapit aura liquorem.
4. Quia euneta creata necesse est
Labefacta senescere tandem
Compactaque dissociari
Et dissona texta retexi.
5. Hanc tu, Deus optime, mortem
Famulis abolere paratus.
Iter inviolabile monstras,
Quo perdita membra resurgant,
•
6. Ut, dum generosa caducis
Ceu carcere clausa ligantor,
Pars illa potentior exstet,
Quae germen ab aethere traxit.
— 46 -
7. Si terrea forte voluntas
Luteum sapit et grave captat,
Animus quoque pondere victus
Sequitur sua membra deorsum.
8. At si generis raemor iguis
Contagia pigra recuset,
Vehit hospita viscera secum
Pariterque reportat ad astra.
Hymn. ms. S. Iobannis Laudunen, saec. 10. Cod. Beinen. 455. — .4, 4
texa. — 5, 3 monstrans. — 8, 4 reportet.
Meropius Pontius Panlinus,
Episcopus Nolanus,
f 431.
Paulinus, 353 (54) zu Bordeaux einer ebenso vornehmen wie wohlhaben-
den Familie — sein Vater war praefeetus praetorio für Gallien — entsp: >.ssen,
erhielt in seiner Vaterstadt eine umfassende und verfeinerte, Rechtswissen-
schaft und schöne Literatur verknüpfende Bildung. Unter seine Lehrer
zählte der berühmte Rhetor Ausonius , mit dem er in ein innigeres Freund-
schaftsverhältnis trat und in regem brieflichen Verkehre blieb. Paulin er-
griff die Beamtenlaufbahn, ward Senator und 379 Consul, dann Consular
von Campanien. Christ geworden begab er sich nach dem vorzeitigen Tode
seines einzigen Kindes mit seiner Gemahlin Therasia, einer Spanierin, in
deren Heimat, woselbst er vier Jahre in asketischer Zurückgezogenheit lebte.
In diese Zeit fällt jener Briefwechsel mit Ausonius, in dem dieser die Lebens-
richtung, die sein Schüler und Freund genommen, beklagte und verurteilte,
während jener sein neugewonnenes inneres Glück mit Wärme verteidigte.
Zum Presbyter geweiht (393), wandte sich Paulin im folgenden Jahre nach
Nola, wo er, nahe dem Grabe seines Lieblingsheiligen Felix, das er aus-
schmücken liefs und besang, die begonnene Lehensweise fortsetzte. Im Jahre
409 wurde er zum Bischof von Nola erwählt und starb daselbst den
22. Juni 431. — Vgl. Buse, Paulin, Bischof von Nola und seine Zeit.
Regensburg 1856. — Schanz, Gesch. der rörn. Literatur IV 1, 235 ff.
Gennadius zufolge hätte Paulin ein ganzes Buch der Hymnen verfafst :
„Fecit et sacramentarium et hvmnarium^ oder, wie andere lesen: „Fecit et
sacramentorum [librum] et hymnorum (de viris illustr. c. 49). Wenn unter
diesem Hymnenbuche nicht etwa die C'armina Natalitia auf den hl. Felix zu
verstehen sind, so ist dasselbe als in Verlust geraten zu beklagen. Unter
den uns erhaltenen Gedichten Paulins sind nur einige wenige , die wir der
Hymnendichtung, noch dazu der Hymnendichtung im weiteren, nicht litur-
gischen Sinne, zuzählen können, nämlich aufser drei poetischen Psalmen-
paraphrasen nur noch das sg. Morgengebet. Dieselben sind im folgenden
aus der Ausgabe Hartls , Sancti Pontii Meropii Paulini Nolani Carmina,
Vindob. 1894, ausgehoben.
Nicht aufgenommen habe ich Carmen V. ; so gewichtige innere Gründe
für die Abfassung dieses Gebetes durch Paulin sprechen mögen, angesichts
der handschriftlichen Überlieferung wage ich nicht, dasselbe Ausonius ab-
zusprechen. Vgl. Hertens, Quaestiones Ausonianae Lipsiae 1880, S. 23 ff.
Philipp, Zum Sprachgebrauch des Paulinus von Nola, Erlangen 1904, S. 46 ff.
Zwei weitere unter den Begriff der christlichen Hymnodik fallende Ge-
dichte hat Hartl im Appendix als Carmen IL und III. beigefügt. Letzteres
hat zuerst Angelo Mai aus Cod. Vatican. Urbin. 533 saec. 15. herausgegeben
und Paulin zugesprochen. Diese Zueignung bleibt unsicher. Das andere,
„Lux festa sacris vult li tari paginis", das auch in Riese Anthol. I,
— 48 —
2 Nr. 928 (S. 341 u. f.) sich findet, worauf Hartl nicht aufmerksam geworden
zu sein scheint, hat zuerst Caspar Barth, Advers. Comment. 1. XXXIV, c. 1
herausgegeben. Seltsam klingt der Fundbericht: „Dum Argentoratum . . .
spatiantes vetera rudera Carthusiae perlustramus , ecce tibi hominem bene-
volum nostri, qui, dum de bibliothecis priscis inquirentem audit, ultra
nobis muneratur codicem membranaceum, in quo liber Augustini de duodecim
abusivis, nescio an editus, an etiam legitimus, .... tum vero in fine
reperiuntur nonnulla carmina variorum, ut videtur, auctorum. Inter quae
iambum hunc offendi Latinum , doctum , disertum , quem si mei iudicii res
sit, Paulino ascribere non dubitem." Niemand wird indes dies „egregium, si
non plane divinum monumentum" lesen, ohne seine Verwandtschaft mit dem
pseudobernhardinischen Iubilus de Nomine Iesu zu erkennen. Entweder der
Verfasser des Iesu dulcis memoriae kannte diese Ode, oder der Dichter
dieser kannte den Iubilus. Da aufserdem die ganze Haltung des Gedichtes
eine solche ist, die eher den Humanisten denn den altchristlichen Dichter
zu verraten scheint, möchte ich glauben, dafs wir es mit einer der nicht
seltenen Fälschungen jener Zeit der Wiedergeburt zu tun haben.
18. (1.) Oratio.
Carm. IV.
Qmnipotens genitor, rerum cui summa potestas,
Exaudi, si iusta precor; ne sit mihi tristis
Ulla dies, placidam nox rumpat nulla quietem,
Nee placeant aliena mihi, quin et mea prosint
5 Supplicibus, nullusque habeat mihi vota nocendi
Aut habeat nocitura mihi, male velle facultas
Nulla sit ac bene posse assit tranquilla potestas.
Mens contenta suo nee turpi dedita lucro
Vincat corporeas casto bene conscia lecto
10 Illecebras, turpesque iocos obscenaque dieta
Oderit illa nocens et multum grata malignis
Auribus effuso semper rea lingua veneno.
Non obitu adfligar cuiusquam aut funere crescam,
Invideam nunquam cuiquam nee mentiar unquam.
15 Assit laeta domus epulisque alludat inemptis
Venia satur fidusque comes nitidusque minister
Morigera et coniunx caraque ex coniuge nati.
Moribus haec castis tribuit Deus, hi sibi mores
Perpetuam spondent Ventura in saecula vitam.
Cod. Leyden. Vossian. 111. saec. 9. A. — Cod. Parisin. 7558. saec. 9.
B. — 5 habet korrig. in habeat A. — 6 nocitura nihil B. — 7 sit hac A.
— 8 contemta A; dedieta A. — 9 vinceat A. — 10 turpisque B. — 13 obitum
B. — 15 que fehlt AB. — 17 coniuge A. -- 18 bis ibi AB. — „Incipit
oratio saneti Paulini" AB. — Hartl p. 3.
— 49 —
4J>. (2.) Psalmus I.
Carm. VII.
Beatus ille, qui procul vitam suam
Ab impiorum segregarit coetibus
Et in via peccantium non manserit
Nee in cathedra pestilenti sederit,
5 Sed corde toto fixus in legem Dei
Praecepta vitae nocte volvit et die
Mentemque castis institutis exeolit.
Erit ille ut arbor, quae propinqua flumini
Humore ripae nutriente pascitur
10 Suoque fruetum plena reddet tempore
Et fronde nunquam defluente pervirens
Stabit perenni vividum lignum coma.
Non haec iniqaos prosequetur gloria,
Sed, ut favillam pulveris ventus rapit,
15 Sic ira iniquos verret a vultu Dei.
Idcirco tali dividentur ordine
Hominum per orbem dissipatorum greges,
Ut iudicandi non resurgant impii,
Qui deüegarunt debitum eultum Deo,
20 Sed puniendi; namque crimen evidens
Non indigebit quaestione detegi,
Quoniam imminentem praeferent mortis notam
Signum salutis non gerentes frontibus.
Peccator autem non et impius tarnen,
25 Quae magna turba est, non resurget gloriae,
Verum resurget deputanda examini.
Nee enim sedere cum piis iudex potest
Causas suorum redditurus actuum
Varieque gestis aut probandus aut reus.
30 Sine lege passim legis ignari cadent,
In lege lapsus lege iudicabitur.
Opus per omne curret ignis arbiter;
Quod non cremarit flamma, sed probaverit,
Illud perenni praemio pensabitur.
35 Qui concremanda gesserit, damnum feret,
Sed ipse salvus evolabit ignibus ;
Tarnen subusti corporis signis miser
Vitam tenebit, non tenebit gloriam,
Quia carne victus, mente non versus tarnen,
40 Etsi negarit debitam legi tidem
Per multa saepe devolutus crimina,
Tarnen fidei nomen aeternum gerens,
Nunquam salutis exsulabit finibus.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. IX.
— 50 —
Idcirco cuncti nunc in isto saeculo,
45 Dum currit aetas et dies aevi patet,
Rectas agamus semitas firmo pede
Nee deferamur lubrico latae viae.
Praestat per artum dimicantes tramitem
Laboriosis introire nisibus.
50 Vias bonorum laetus agnoscit Deus,
At impiorum pronum iter delebitur.
Cod. Parisin. 2122. saec. 10. A. — Cod. Parisin. (ol. Paredien.) 2772.
saec. 10/n. B. — 4 pestilentiae AB. — 5 lege AB. — 8 bis 51 fehlen B. —
10 fluetu plena redde A. — 13 prosequitur A. — 15 Sic in ira A. — 20
nam crimen videns A. — 21 quaestioni A. — 29 Variaeque A. — 33
cremavit A. — 42 fidei non gerens A. — 48 dimicantis A. — 50 loetas
A. — Hartl, p. 18 sqq.
50. (3.) Psalinus II.
Carm. VIII.
Cur gentes fremuere et inania sunt meditati
Populi? Astiterunt proceres cum regibus acti
Adversum Dominum et Christum vesana frementes;
Vincula rumpamus, iuga discutiamus eorum.
5 Qui manet aeterno totis moderamine caelis,
Irridebit eos iustaque loquetur in ira
Terribilique minax verbo turbabit iniquos;
Ast ego rex ab eo parili ditione creatus,
Praeceptum Domini super almum praedico Sion.
10 Ipse ad me Dominus : meus, inquit, filius es tu,
Teque hodie genui; pete, sis mihi gentibus heres,
Et tua fundatur totis possessio terris.
Ferrea virga tibi est, valido quia iure tumentes
Orbe regis toto populos, ceu vasa recocto
15 Ficta luto frangens corda, ut meliora reformes.
Et nunc, ecce, omnes stratis advertite reges
Mentibus et quicumque hominum famulantia corda
Iudicio regitis rerumque tenetis habenas :
Deservite Deo trepidi mixtoque fideles
20 Exsultate metu; hat discordia Concors
Dissimiles socians affectus pectore in uno,
Ne timor adfligat mentes vel gaudia solvant,
Si careant laeto pavidi formidine leti.
Discite iustitiam rectosque capessite mores
25 Et iusto trepidate Deo, gaudete benigno,
Ne quando meritum Deus irascatur in orbem
Vosque via iusta iuste pereatis abacti.
Amodo iam resilire via properetis iniqua.
— 51 —
Ecce, brevi, cum magna potentis exarserit ira,
30 Ventilet ut totum divino examine mundum,
Segreget et paleas igni, frumenta saluti ;
Tunc omnes, quibus est in eo spes fida, beati.
Cod. Parisin. 2122. saec. 10. — 15 lugo korrig. in luto. — 22 adfligant.
— 24 capessito. — 28 Modo iam. — 30 Ventilet u totum divine. — Hartl,
p. 20 sq.
51. (4). Psalmus CXXXVI.
Carm. IX.
Sedimus ignotos dirae Babylonis ad amnes
Captivi, Iudaea manus, miserabile flentes,
Cum patrium memori traheremus pectore Sion
Et meritum iusta suspiraremus ab ira
5 Exsilium, lentis qua consita ripa salietis
Hospitibus populis urabras praebebat amicas.
lllic Assyriae mediis in moenibus urbis
Obliti laetas per maesta silentia voces
De salicum ramis suspendimus Organa nostra.
10 Namque dabat nobis durum gravis ira dolorem,
Quod solita in sancto depromi cantica templo
Haec ad delicias sibi nos cantare iubebat
Impius ille, domo qui nos abduxerat, hostis.
Ergone divinas laudes et carmina castis
15 Apta choris inter sacra barbara foedaque busta
Inter et accensas funestis ignibus aras,
Heu, male de nostro laetis maeroi'e canemus
Deque pio ritu luxum faciemus iniquum,
Mystica ad bostilem modulantes cantica ludum?
20 Quo miseri nunc ore sacros cantabimus hymnos,
Quove loco Babylon poscit sibi cantica Sion?
Sed Domini Carmen tollus aliena mereri
Non capit, indignas sacra vox avertitur aures.
Si tarnen ut captis dominus violentior instas,
25 Et si tantus amor Sion pia noscere vobis
Cantica, si pergis me cogere non tua fari
Et divina tibi quaenam sint cantica Sion,
Accipe, quid captae Deus ultor spondeat urbi,
Ne longum speres isto gaudere triumpho,
30 Impie, quo sacrum prodi tibi praecipis hymnum ;
Ecce, quis est hymnus Domini, quae cantica Sion :
Si fuero oblitus mea moenia, te, mea cara,
Urbs Hierusalem, fiat mea non memor unquam
Dextra mei, mea lingua meis et adhaereat arens
35 Faucibus, aeterno nisi te complectar amore
Et irisi principio promissi in saecula regni
4*
Laetitiaeque raeae primo reminiscar in anno,
Te cunctis, Hierusalem, praeponere terris.
Esto meraor tum prolis Edom, ut versa vice nostrum
40 Aspiciat confusa diem, quo plebs tua claram
Moenibus aeternis Hierusalem habilabit,
Cni nunc gens oblita tui crudele minatur
Excidium dicens : invisam funditus urbem
Diruite et vacuate manu, vestigia donec
45 Nulla relinquantur muris ad inane redactis.
Infelix miserae Babylouis tilia, felix,
Qui tibi pro nobis in nos tua gesta rependet,
Nee minus ille beatus erit, qui parva tenebit
Et simul elidet solidae tua pignora petrae.
50 Si cupis extineta Babylonis stirpe beari.
In te ipso primis gliscentia crimina flammis
Eräuge fide. Iam propter adest petra Christus ; in ipso
Vipeream subolem validis elide lacertis.
Nam Babylon nomen confusio, filia cuius
55 Est caro, peccatis mater, quae turba saluti
Noxia corporeis ducit mala semina fibris.
Haec vincenda tibi, si vis evincere mortem.
Namque tuis tales iuclusos ossibus hostes,
Si permittantur crescendo assumere vires,
60 Difficili vinces luctamine ; praeeipe parvos.
Dum rudis ex utero cordis per pectora capta
Reptat adbuc teneris vitiorum infantia membris;
Quae nisi praeeaveas, aueta virtute necabit
Concordein vitiis animam terrena propago.
65 Ne parcas igitur talem maetare catervam.
Non tibi crimen erit nocituram perdere gentem
Ultricemque malo perfundere sanguine petram ;
Gaudet enim iustus, si coneidat impia proles.
Nam magis atque magis pius ista caede piatur,
70 Si perimat peccata suis dominantia membris
Et fraeta in Christo vitiorum plebe triumphet.
Cod. Parisin. 2122. saec. 10. A. — Cod. Parisin. (ol. Paredien ) 2772. saec.
10/n. B. — 4 iustas. — 5 consista A: salectis AB. — 6 praemebat B. — 7
nrbes A. — 8 oblite B. — 9 De salium rami B. — 13 hostes AB. —
17 ca[ne]mes korrig. in canemus B. — 18 De quo A. — 20 hymnus A. —
21 canta Sion B. — 24 instans B. — 28 bis 31 am Rande nachgetragen A.
— 31 qui canta Sion B. — 32 fuere B. — 39 Edum, ut versa vice nustrum
B. — 40 que plehs B. — 43 insam mit überschriebenem u B. — 47 rependit
B. — 49 solida etua pignora patrae B. — 50 extinetae A. — 51 primi glis-
centia grimina B. — 52 iam fehlt AB. — 55 materque A. — 56 febri B. —
58 tuis tale B; uitales A. — 61 rüdes AB; exutere B. — 62 Repta B; in-
fancia menbris B. — 63 acta B. — 64 vieiis anima terrenam B. — 66 Non
korrig. in nan B; crimenen nerit nocitura perdae regen tem B. — 67 pro-
fundere B. — 68 prolis AB. — „Incipit de psalmis quibusdam versus
eiusdem. Psal. centesimus XXXVI." A; Incipiunt versus de psalmo CXXXVI,
id est de fluminibus Babylonis B. — Hartl, p. 21 sqq.
Caelius Sedulius
saec. V. med.
Die Nachrichten über das Leben dieses christlichen Dichters sind so
spärlich, unzuverlässig und sich widersprechend, dafs man rücksichtlich der-
selben zu einem gesicherten Resultate nicht zu gelangen vermag. Nach
Huemer, der die eingehendsten Untersuchungen über den Gegenstand an-
gestellt hat (De Sedulii poetae vita et scriptis commentatio , Vindob. 1878),
wäre Sedulius, dessen zweiter Name Caelius fraglich bleibt (S. 9 u. f.),
nicht in Schottland (S. 11 ff) noch auch in Spanien (S. 15 u. f.), sondern in
Italien, und zwar in Rom beheimatet gewesen (S. 16 u. f.), hätte unter dem
jüngeren Theodosius und Valentinian gelebt (S. 23 ff.), seine Werke in
Achaia geschrieben (S. 27. u. f.) und sei aus dem Laienstande, dem er
ursprünglich angehört habe , in den geistlichen übergetreten , ohne dafs sich
der Rang bestimmen liefse, den er eingenommen habe (S. 28 u. f.). Ungewifs
bleibt, ob er später, wie Trithemius will, nach Rom zurückgekehrt, ungewifs
wo und wann er gestorben sei (S. 30).
Wir besitzen von Sedulius zwei Werke, richtiger e i n Werk in doppelter,
poetischer und prosaischer, Bearbeitung, das Carmen paschale und das Opus
paschale, eine Art Evangelienharmonie in vier Büchern, denen ein Buch
ausgewählter Begebenheiten und Wundertaten des alten Bundes vorhergeht
(Vgl. Leimbach, Caelius Sedulius und sein Carmen paschale, Goslar 1879).
Der Dichter widmete das Carmen einem sonst unbekannten Presbyter, Mace-
donius, der ihn (aus welchen Gründen, entzieht sich uns), veranlafste, dasselbe
einer prosaischen Neubearbeitung zu unterziehen. Die Werke des Sedulius
hat nach dessen Tode Turcius Rufius Asterius V. C. , der 494 Consul war,
herausgegeben. Ob diese Ausgabe die erste war, ob Asterius deren eine
oder zwei veranstaltet , ist nicht mit voller Sicherheit zu entscheiden (Vgl.
Huemer 1. c. 31 sq.). Dem Carmen paschale folgen in den Quellen in der
Regel die beiden Hymnen, welche nachstehend gemäfs der Ausgabe Huemers
(Sedulii Opera omnia, Vindobonae 1885. Corpus Scriptt. eccl. lat. X, 155 sqq.)
mitgeteilt werden. Für den ersteren derselben habe ich die Münchener, für
den zweiten die Wiener und Münchener Handschriften nochmals verglichen
und die Lesarten von Bruxellen. 8860 — 67 beigefügt. Bezüglich der
Authenticität der Hymnen vgl. Huemer, Commentatio S. 41 ff.
52. (1.) Hymnus Prior.
R. Cantemus, socii, Domino cantemus honorem,
Dulcis amor Christi personet ore pio.
1. Primus ad ima mit magna de luce superbus,
Sic homo, cum tumuit, primus ad ima ruit.
2. Unius ob meritum cuncti periere minores,
Salvantur cuncti unius ob meritum.
— 54 —
3. Sola fuit mulier, patuit qua ianua leto,
Et, qua vita redit, sola fuit mulier.
4. Frater iniquus erat, iustum qui perculit olim,
Damnator Christi frater iniquus erat.
5. Transitus ille monet, quid prima amisit origo,
Quid Ventura parent, transitus ille monet.
6. Area levatur aquis, homines ut perderet aequor;
Ne pereant homines, arca levatur aquis.
7. Sume, pater, populos pro nati vulnere eunetos;
Cum tradis Christum, sume, pater, populos.
8. Hostia summa patris tacitis signata figuris,
Quam reserat Christus, hostia summa patris.
9. Claudicat, ecce, videns Dominum, dum praevalet, heres;
Aspera gens Christum Claudicat, ecce, videns.
10. Reppulit ille famem venitus crimine fratrum,
Venditüs est Christus, reppulit ille famem.
11. Perfide, corde peris, dum vastant omnia plagae,
Dum cessant plagae, perfide, corde peris.
12. Agnus ab hoste sacer revoeavit sanguine patres,
Sanguine nosque refert agnus ab hoste sacer.
13. Obruit unda nefas populo gradiente per aequor,
Nunc populis mundi obruit unda nefas.
14. Murmurat impietas manna veniente refeeta,
Panis adest Christus, murmurat impietas.
15. Plebs sihi dura caput terrae eultoris adoptat,
Abstulit, heu, Christum plebs sibi dura caput.
16. Lex dedit indicium veteris de crimine poenae,
Quodque salus veniat, lex dedit indicium.
17. En, lapis irriguus ! satiare, incredule, fönte!
Qui Christum reprobas, en, lapis irriguus !
18. Carpitur igne sacro munus votumque piorum,
Seditiosa tribus carpitur igne sacro.
19. Regna beata patris legis non contigit heres,
Iesus dispensat regna beata patris.
20. Destruit arca Dei, muros dum cireuit, hostem;
Sic hostem mundi destruit arca Dei.
— 55 —
21. Area vellus habet, raadido sed vellere sicca est;
Siccum tota madens area vellus habet.
22. Vincis honore Dei promisso in raunere gentes,
Affectum natae vincis honore Dei.
23. Tu decus omne tuis, qui sternis caede Goliam:
Qui vincis mundum, tu decus omne tuis.
24. Maxima dona Dei cuncti cecinere prophetae,
Implevit Christus maxima dona Dei.
25. Pondera dura tulit mandatum legis et iram,
Gratia mandati pondera dura tulit.
26. Virgo Maria nitet nullo temerante pudore,
Post partum pueri virgo Maria nitet.
27. Filius hie hominis fit maxima quaestio mundi,
Nobiscum Deus est filius hie hominis.
28. Gaudia magna Dei mundus pereepit et ambit;
Respuit, heu, mundus gaudia magna Dei.
29. Signa movent populos, cernunt magualia caeci,
Nulla tarnen duros signa movent populos.
30. Aspera mors populis ligno dedueta cueurrit,
Aufertur ligno aspera mors populis.
31. Ipse tulit Dominus pro poenis munera servis,
Pro servis poenas ipse tulit Dominus.
32. Vita beata necem miseris avertere venit,
Pertulit a miseris vita beata necem.
33. Lumen adesse Dei persensit tartarus ingens,
Nee cernunt homines lumen adesse Dei.
34. Mors fera per hominem miserum sibi subdidit orbem,
Subdita congemuit mors fera per hominem.
35. Suscitat, ecce, genus morti pater ille profanus,
Ad vitam Christus suscitat, ecce, genus.
36. Hie populus Dominum dura cervice negavit,
Suscepit primus hie populus Dominum.
37. Sanguine laeta redit fuso gens impia Christi,
Gustato Christi sanguine laeta redit.
38. Crimina euneta suis terrenus contulit auetor,
Dissolvit Christus crimina euneta suis.
— 56 —
39. Libera corda sibi facinus devinxerat olim,
Nunc reficit Cbristus libera corda sibi.
40. Fortia vincla dedit peccati saeva potestas,
Dulcis amor Christi fortia vincla dedit.
41. Iam super astra sedet; cuncti exsultate fideles !
Perfide, quid saevis ? iam super astra sedet.
42. Mortuus ille tonat, caelura terramque subegit;
Quid facient hostes? mortuus ille tonat.
43. Pellitur umbra die, Christo veniente figura;
Christus adit gentes, pellitur umbra die.
44. Te properare docent et signa et saecula prima;
Nos sacra, quae gerimus, te properare docent.
45. Unicus adveniens firmavit vota priorum,
Vota dedit nobis unicus adveniens.
46. Passio, Christe, tui complevit munera legis ;
Munera nostra replet passio, Christe, tui.
47. Hie homo, qui Deus est, spes est antiqua priorum,
Spes in fine piis hie homo, qui Deus est.
48. Munus erit fidei toto credentibus aevo;
Qui dedit. ut credant, munus erit fidei.
. 49. Te veniente, Deus, mundanus coneidit error,
Occidit hie mundus te veniente, Deus.
50. Gratia plena Dei est, quae totis gentibus exstat,
Abscedant seetae, gratia plena Dei est.
51. Sola columba redit, quae totum cireuit orbem,
Discedant corvi, sola columba redit.
52. Adveniet Dominus dare digna piis. mala pravis;
Credite iam, miseri ! adveniet Dominus.
53. Visio, Christe, tui tormentum et poena malorum est,
Gloria euneta bonis visio, Christe, tui.
54. Gloria magna patri. semper tibi gloria, nate,
Cum saneto spiritu gloria magna patri.
Collect, ms. Bobbiense saec. 7. Cod. Taurinen. E IV 44. A. — Collect,
ms. Anglosaxonicum saec. 8. Cod. Gothanus I 75. B. — Collect, ms. Coli.
Trecen. saec. 9. Cod. Montepessulan. 362 C. — Collect, ms. S. Remigii
Remen. saec. 9. Cod. Parisin. 9347. D. — Collect, ms. Corbeiense saec. 9.
Cod. Parisin. 14143. E. — Collect, ms. Pratense saec. 9. Cod. Parisin.
13377. F. — Collect, ms. Augiense saec. 9. ex. Cod. Carolsruhan. Aug.
— 57 —
217. G. — Idem 2° Ga. — Collect, ms. Floriacense saec. °/io. Cod. Bernen.
267. H. — Collect, ms. S. Petri Caruoten. saec. 9/io. Cod. Carnoten. 58. I.
— Collect, ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 242. K. — Collect.
ms. Tegurinura saec. 10. Clm.Monacen. 18 628. L. — Collect, ms. Trevirense
saec. 10. Cod. Treviren. 1464. M. — Collect, ms. incerti orig. saec. 11.
Cod. Bernen. 286. N. — Opera Sedulii ms. saec. 11. Cod. Vindobonen. 307.
O. — Collect, ms. Lambacense saec. [10. et] 11. Cod. Vindobonen 85. P. —
Collect, ms Emmeramense saec. 11. Clm. Monacen. 14 569. Q. — Collect,
ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14693. R.
R, 1 Dominum A; Domino socii R. — R, 2 Christum, korrig. in
Christi N; resonet A. — 1, 2 Hie homo M. — 2, 1 perire D; minoris korrig.
in minores A. — 3, 1 patuit que A ; qua HI. — 3, 2 Ex qua BDGHIKLM.
— 4,2 frater ineus C. — • 5 , 1 quod Gl ; prima misit A. — 5 , 2 patent
AG. — 6,1 hominis A; ne perderet LQR — 8, 1 über „tacitis" dudum B;
dudum G. — 8, 2 referat I, rexerat C, referebat G. — Nach Str. 8 folgt
Str. 34 N. — 9, 1 Domino ADQ; heros E. — 10, 1 tarnen AK. — 10, 1
venditus BCDFGH1; venditus (cum glossa distractus) E; distractus KMDQR.
— ll, 1 cum ACLQ. — 11, 2 Cum EIKLO; plagae korrig. in poenae AG;
poenae E. — 12, 1 sacer fehlt Q; reduxit ACL; patris A; fratres E. — 13, 2
populi D; populus C; populos mundans R. — 14, 1 viniente A; referta HI;
referta korrig. in refeeta C. — 14, 1 Murmorat A. — 16, 2 venit P. — 17, 1
incredulo F. — 20, 1 Distruit A; distruis korrig. in destruit C. — 17 , 2
distruit korr. in destruit A; distruit CD. — 21, 1 und 2 umgestellt I. —
21, 2 Sic cum L; madans G. — 45, 1 gentis A. — 22, 2 Effeetum korrig.
in affectum A ; nata A. — 23, 1 quis ternos C; Golian CDHKQR. — 23, 2
tues decus A. — 26, 1 pudorem BDEFQ. — 28, 2 Respuet A; hie mundus
I; heus Q. — 29, 1 populus A. — 29, 2 populos signa movent populos Q.
— 30, 1 populi F, populi korrig. in populis G ; detueto cocurrit A. — 31, 2
poenis K. korrig. in poenas L. — 32, 1 a miseris I. — 32, 2 Bertulit G,
ExtulitL; a fehlt A. — 33, 2 Nee credunt BHILMPR. — 34, 1 Mors fuerat
korrig. in ferat A; homenem A; sibi miseru A; misero H; subdedit A;
subdit R. — Str. 34 fehlt N. — 34, 2 contremuit CL ; Subdita mors gemuit
Q. — 36, 1 Huic AK; dura Dominum I. — 36, 2 Suscipit korrig. in sus-
cepit A; primum BC. — 37, 1 ridet DEF; bibet P. — 37 , 2 costato A. —
38, 1 terrenis M; korrig. in terrenus L; autur A. — 38, 2 devixerat K. —
39, 2 refecit korrig. in reficit G. — 41, 1 sedit A; fidelis A. — 41, 2
Perfede qued A; sedit L; sedet korrig. in sedit A. — 42,2 faciunt BEGKMN. —
43, 1 Tellitor A; pellitus C; pella korrig. in pellitur G; diei C; Christi L,
korrig. in Christo C; figurae D. — 43, 2 adet korrig. in adit A; gentis A;
pellat G. — 44, 1 dotent A; et fehlt A ; docent tot signa HR. — 44, 2 Nos
satraque A, korrig. in sacraque; dotent A. — 45, 1 advenies A; piorum GL.
— 45, 2 Tota dedit O. — 46, 1 tui korrig. in tua L. — 46, 2 tua L. —
47 , 1 homo que Deus pes ; piorum GL ; tuorum korrig. in piorum A. —
48, 1 erat O; fedei A; tota redeuntibus F. — 48, 2 credunt F. — 49, 1 Te
vente Deus A; Tunc veniente P; contedit korrig. in coneidit A; condidit R.
— 49, 2 Occubuit mundus BCIM; Coneidit hie muudus Q; mondus A. —
50, 1 Gratia Dei plena est AG; qui I. — 50, 2 Obstedant A; obeedant L;
seeta K. — 51, 1 redique korrig. in reditque A. — 52, 1 piis et mala L. —
5, 2 Gredete A. — 53, l tormentom A; malorum sit A. — 54, 2 saneto
spirito A; spiritu saneto IKP; Flamine cum saneto Q. —
Incipiunt versus Sedulii presbyteri B ; Incipit hymnus saneti Sedulii D ;
Incipit hymnus eiusdem EN; Incipit paractericum carmen eiusdem Sedulii
L; Incipiunt versus eiusdem Q; Incipit eiusdem veteris ac novae auetoritatis
Carmen R. — Explicit carminis liber Sedulii F; Explicit reeiprocum carmen
Sedulii L. Die Aufschrift, welche diesem Gedichte des öfteren gegeben wird,
„Collatio veteris et novi testamenti" , erschöpft keineswegs den Inhalt des-
selben. Die ersten zwei Verse : Cantemus socii halte ich nicht, wie Huemer
(Commendatio p. 47) für ein Motto, „praefatiuneulam hymnorum vel potius
omnium Sedulii librorum", sondern für einen Rundreim.
58 -
53. (2.) Hymnus Alter.
1. A solis ortus cardine
Adusque terrae limitem
Christum canamus principem,
Natum Maria virgine.
2. Beaius auctor saeculi
Servile corpus induit,
Ut carne carnem liberans
Non perderet, quod condidit.
3. Clausae parentis viscera
Caelestis intrat gratia,
Venter puellae baiulat
Secreta, quae non noverat.
4. Domus pudici pectoris
Templum repente fit Dei,
Intacta nesciens virum
Verbo creavit filium.
10. Katerva matrum personat
Collisa deflens pignora,
Quorum tyranuus milia
Christo sacravit victimam.
11. Lavacra puri gurgitis
Caelestis agnus attigit,
Peccata qui mundi tulit,
Nos abluendo sustulit.
12. Miraculis dedit fidem
Habere se Deum patrem,
Infirma sanans corpora
Et suscitans cadavera.
13. Novum genus potentiae!
Aquae rubescunt hydriae
Vinumque iussa fundere
Mutavit unda orisinem.
5. Enixa est puerpera,
Quem Gabriel praedixerat,
Quem matris alvo gestiens
Clausus Iohannes senserat.
6. Feno iacere pertulit,
Praesaepe non abhorruit
Parvoque lacte pastus est,
Per quem nee ales esurit.
7. Gaudet chorus caelestium,
Et angeli canunt Deum,
Palamque fit pastoribus
Pastor creatorque omnium.
8. Hostis Herodes impie,
Christum venire quid times?
Non eripit mortalia,
Qui regna dat caelestia.
9. Ibant magi, qua venerant,
Stellam sequentes praeviam,
Lumen requirunt lumine,
Deum fatentur munere.
14. Orat salutem servulo
Nixus genu centurio,
Credentis ardor plurimus
Extinxit ignes febrium.
15. Petrus per undas ambulat
Christi levatus dextera;
Natura quam negaverat,
Fides paravit semitam.
16. Quarta die iam foetidus
Vitam reeepit Lazarus
Mortisque über vineulis
Factus superstes est sibi.
17. Rivos cruoris torridi
Contacta vestis obstruit,
Fletu rigante supplicis
Arent fiuenta sanguinis.
18. Solutus omni corpore
Iussus repente surgere
Suis vicissim gressibus
Aeger vehebat lectulum.
— 59 —
19. Tunc ille Indas carnifex 21. Xeromurram post sabbatum
Ansus magistrum tradere Quaedam vehebant compares,
Pacem ferebat osculo, Quas allocutus angelus
Quam non habebat pectore. Vivum sepulcro non tegi.
20. Yerax datur fallacibus, 22. Ymnis, venite, dulcibus
Pium flagellat impius, Omnes canamus subditum
Crucique fixus innocens Christi triumpho tartarum,
Coniunctus est latronibus. Qui nos redemit venditus.
23. Zelum draconis invidi
Et os leonis pessimi
Calcavit unicus Dei
Seseque caelis reddidit.
Collect, ms. Auglosaxonicum saec. 8. Cod. Gothan. I. 75. A. — Collect,
ms. Coli. Trecen. saec. 9. Cod. Montepessulan. 362. B. — Collect, ms. S.
Remigii Eemen. saec 9. Cod. Parisin. 9347. C. — Collect, ms. Sangallense
saec. 9. Cod. Sangallen. 877. D. — Collect, ms. Corbeiense saec. 9. Cod.
Parisin. 14143. E. — Collect, ms. Pratense saec. 9. Cod. Parisin. 13377.
F. — Collect, ms. Augiense saec. 9. ex. Cod. Carolsruhan. Aug. 217. G. —
Idem 2° Ga. — Collect, ms. S. Petri Carnoten. saec. 9/io. Cod. Carnoten.
58. H. — Collect, ms. Floriacense saec. 9/io. Cod. Bernen. 267. I. — Cod.
Bruxellen. 88b0 — 67. saec. 10. J. — Collect, ms. Tegurinum saec. 10. Clin.
Monacen. 18628. K. — Collect, ms. Lambacense saec. [10. et.] 11. Cod.
Vindobonen. 85. L. — Collect, ms. Emmeramense saec. 11. Clm. Monacen.
14569. M. — Opera Sedulii ms. saec. 11. Cod. Vindobonen. 307. N. —
Collect, ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14693. O. — Collect,
ms. Mellicense saec. 15. Cod. Mellicen. 716. P.
1, 1 ortu BDEJL; korrig. in ortus AFG. — Von den 9 ersten Strophen
gibt M nur die Initien. — 1, 2 Et usqueGa; Et usque J; Usque E. — 2,3
Et carne carnem N; Ut carne ex carni F. — 2, 4Ne perderet BCFHINO;
quos BFNO. — 3, 1 Clausa JKLNOP; Castae CI: Casta H. — 3, 2 intra
C. — 4,4 Verbo concepit CDHIKLMNP. — 5, 4 Iohannis GGa. — 7, 2
Deo BEI. — 7,4 creator omnium GL ; creatorque korrig. in creator A ;
creatus O. — 8, 1 Hostes korrig. in Hostis G. — • 8, 2 Venisse Christum E ;
Christum venisse GKLP; qui times CD. — 8, 3 arripit GKNOP. — 9, 1 qui
venerant J; quam venerant BC; qui viderant H; quam viderant KLMNOP.
— 9, 2 perviam Ga. — 10, 2 Amissa deflens N; deflens B; deflent EF. —
10, 4 vietima NO. — 11, 1 Lavacrum GKLN. — 11, 3 qui mundi tulit korrig.
in quae non detulit A; quae non detulit O JKLNOP. — 11, 4 Non korrig.
in Nos B; abluendos E. — 12, 2 se fehlt J. — 12, 3 sanans pectora N. —
13, 2 AquaE: erubescunt B; rubrescuntO; haebriaeE; hebreae G. — 13, 3
que fehlt K. — 13, 4 Muta inda originem J. — 14, 2 Flexus genu AHKLP;
Flexu B; Flesus C. — 14, 4 Extinguit HJKLN; ignem M — 15, 1 ambulans
EF Ga. — 15, 2 levatur EFGaKP. — 16, 1 Quarto CGa KLMNOP ; fetitus H;
feditus B. — 16, 2 das weitere fehlt H. — 16, 4 est superstes M. — 17, 1
Rivum O; horridi O; luridi N: turgidi M. — 17, 2 contracta O; obruit
korrig. in obstruit E; obruit KP. — 17, 3 rigantis P; roganti , korrig. in
rogantis K; supplici FKMNP. — 17, 4 Claudit fluenta N; Clausit BF. —
18, 1 Solutos BE. — 18, 2 Iusso B; Iussit J. — 19, 1 ille Iudax B; ille
audax N. — 19, 3 Pacem quaerebat J; obsculo B. — 19, 4 Quem B. —
20 , 4 Coniungitur EFGIKLNOP. — 21,1 Xero myrram IJKLMP : Sero-
miram B; Hyro mirram N; chero miram C; xeromurra = §t)q6,uvooi' (vgl.
^ooauvovT]). — 21, 2 vehebant corpori CEFGJLMO; corpore KP. — 21 , 3
— 60 —
alloquimtur angeli EFKLOP ; Quibus definit angelus BJ. — 21,4 sepulcro
contegi LN. — 22 , 2 cantemus B ; subditi C ; canamus iugiter korrig. in
subditum K. — 22, 3 triumphum nobilein CEF. — 22, 4 venditos BGa. I.
— 23, 4 caelo CEF; Seque reddit caelestibus B. — Die Doxologie Gloria
patri ingenito , Gloria unigenito etc., die einige Hss. [ALN] anfügen, ist
selbstredend spätere Zutat.
Hymnus Sedulii poetae H; Incipit hymnum eiusdem B; Hymnus sancti
Sedulii de natali Domini C; Incipit hymnus Sedulii G; Incipit bymnus
eiusdem de nativitate Domini K; Item incipit hymnus eiusdem O. — Ex-
plicit hymnus Sedulii poetae vel rhetoris etc. A.
Über den Gebrauch dieses Hymnus in der mozarabischen Liturgie vgl.
Anal. Hymn. XXVII, 41 u. f.; bezüglich des Gebrauches in der römischen
Liturgie und ihren Töchterliturgien vgl. man in Chevaliers Repertorium
hymnologicum die Anfänge A solis ortus cardine Nr. 26; Castae
parentis viscera 2662; Caterva matrum personat 2682 u. 2683;
Enixa est puerpera 5491; Feno iacere pertulit 6096; Hostis
Herodes impie 8072 und 73; Lavacra puri gurgitis 10573 — 75;
Orat salutem servulo 14198.
Magnus Felix Ennodius,
Episcopus Ticinensis,
f 521.
Ennodius , durch seine Gehurt einer angesehenen Familie des südliehen
Galliens angehörend, erblickte 474 zu Arles das Licht der Welt. Wir er-
fahren von ihm , dafs seine Mutter Camilla hiefs. Frühzeitig kam er nach
Italien, bildete sich zum Khetor aus, verlohte sich, entsagte aber der Braut,
um in den geistlichen Stand zu treten. Er ward in der Folge (Archi-)Diakon
von Mailand unter dem Bischöfe Laurentius und später (513 oder 14) Bischof
von Pavia. Als solcher ging er zweimal (515 und 17) im Auftrage des Papstes
Hormisdas als Gesandter nach Byzanz an den Hof des Kaisers Anastasius.
Er starb schon 521.
Unter den Gedichten des Ennodius befindet sich auch eine Reihe von
Hymnen, zwölf an der Zahl. Es kann nicht wohl einem Zweifel unterliegen,
dafs er dieselben als Diakon der mailändischen Kirche und zu dem aus-
gesprochenen Zwecke verfafst habe, sie in der mailändischen Liturgie neben
den Hymnen des grofsen Ambrosius verwandt zu sehen. Dies beweist der
Umstand, dafs er vorwiegend mailändische Heilige feiert und, wie schon
Biraghi scharfsinnig beobachtet hat, nur solche Feste und Anlässe mit
Hymnen bedenkt, die nicht schon Ambrosius zum Vorwurfe gedient hatten.
Er hat diesen Zweck nicht erreicht. Seine Hymnen sind in die mailändische
Liturgie nicht aufgenommen worden und sind auch anfserhalb Mailands nur spär-
lich in Gebrauch gekommen. Als ein Ganzes finden sie sich ausschliefslich
in der Brüsseler Handschrift 9845 — 47 (saec. 9) B, deren Lesarten ich nach
den Ausgaben von Hartl (Wien 1882) und Vogel (Berlin 1885) beifüge;
einzelne Hymnen fand ich nur in Vatican. 7172, Ottobonian. 145, Parisin. 1092.
(sämtlich saec. 10) und Neapolitan. VI F 2 (saec. 12).
Auch inhaltlich wie formell schliefst sich Ennodius an sein grofses Vor-
bild an , ohne indes der Eigenart völlig zu entraten. So zeigt er eine aus-
gesprochene Vorliebe für Enjambement und verleugnet nirgends den echt
gallischen Geschmack an der Antithese. Seine Hymnen zählen wie die des
Ambrosius stets acht Strophen und bewegen sich, eine Ausnahme (Hymn. 8.)
abgerechnet, wie jene in jambischen Dimetern.
Daniel legt in seinem Thesaurus Hymnologicus I, 151 ff., angeblich nach
dem Vorgange des Thomasius, dem Ennodius noch vier andere Hymnen bei,
die sich im Breviarium Muzarabicum finden. Weder das gotische Brevier
noch auch Thomasius bezeichnen indes Ennodius als Verfasser, sondern der
Urheber des Thesaurus fällt demselben Irrtum zum Opfer, dem er auch
bezüglich der Hymnen des Hilarius verfallen, ganz in der Weise, wie sie
Anal. XXVII, 50 ff. beschrieben ist. Thomasius schreibt tatsächlich nur
den Hymnus Nigrante tectum pallio dem Ennodius zu.
1. Nigrante tectara pallio
Iam terra noctera suscipit.
Ut viva dulci funere
Reconvalescant corpora.
2. Mortis figura blandior
Bustum soporis admovet,
Anhela lucis aestibus
Dam mens tepescit otio.
3. Lux, Christe, vita, veritas,
Ne fusca somni tempora
Tetris parata umbraculis
Nos ad tenebras evocent,
4. Nex nulla nos subdat sibi
In noctis atrae tegmine,
Sed nee caloris ebrii
Mentita pingat corpora,
— (32 —
54. (1.) Hymnus Tespertinus.
5
Verum reatum neseiis
Falsi ministrans criminis.
Tu per quietis munera
Assiste, custos pervigil.
6. Hostis proeul sit callidus;
Quod laedit, illud dormiat,
Qui dente saevo mandere
Certat cubantes lectulis,
7. Hie membra vinetus lugeat
Pulsare sese, quos foves.
Madente carne spiritus
Non enecetur naufragus,
8. Ornet cubile castitas,
Quae prima virtutum micat,
Tivat fides in pectore,
Quae luce vernat perpeti.
1, 3 dulce B. - 2, 3 anela B. — 2, 4 tepescet B. — 4, 1 Nox nulla B. —
5, 4 Adsit te custus B. — 7,4 none necetur B. — 8, 4 quiacluce vernat
perpeti B. — „Hymnus vespertinus dictus a domno Ennodio". B. — Bei
Thomasius, Opp. Omnia (ed. Vezzosi) II, 420 ohne Quellenangabe.
55. (2.) Hymnus Tempore Tristitiae.
5
1. Deus. perenne gaudium,
Pax, Christe, cordis anxii
Portusque fluetuantium,
Quem nee procella, turbidis
2. Si verrat inia motibus,
Potest fugare a pectore,
Qui mersa ponto sublevas«
Qui bubiugata sarcinis,
3. Qui dux prophetae naufragi,
Dum vivit esca beluae,
Dum nescit aequor, quod tenet,
Tutum ferino e gutture
4. Exactor abrumpis eibum.
Diro reduetus remige,
Custode salvus pessimo,
Vates. locutus te Deum.
Tunc iussa gessit fortior.
Immunda lymphis sobrium
Per busta terris vexerat;
Yivens sepulcra pertulit,
6. Viventis urnae prandium,
Secreta ceti prodidit
Testis verendus intimi.
Sic nos precamur, rex Deus,
7. Maerore fractos ut eibum
De ventre curarum rape.
Vivit medullis, quod necat,
Turbantur alta viscerum,
8. In fönte carnis ardor est,
Qui mergit, urit, adticit;
Sed, si serenus aspicis,
Pressura gignet gaudium.
— 63 —
1, 4 turpidis B. — 3, 2 uiuet B. — 3, 4 Totum ferinoe B. — 4, 1 ab-
rumpe spibum B. — ■ 4, 3 saluos B. — 4, 4 Vatis B. — 6, 1 ornae B. — 6, 3
verendos B. — 7, 1 factus B. — 8, 2, adficet B. — 8, 3 aspices B. — 8, 4
Presura gignet B. — „Hymnus tristitiae dictus a domno Ennodio" B.
56. (3.) Hymnus sancti Cypriani.
1. Vatis Cypriani et martyris
Cor, lingua, sensus, dignitas
Mortem ferendo proferunt.
Vitale bustum nex dedit,
2. Mucrone parta lux micat.
Dictis füit praefulgidus
Et ore dives unico,
Torrentis undam gurgitis
3. Impacta cornu spicula
Sermone vincens promptulo.
Opes verendi pectoris
Qui iure Christo reddidit,
4 Nunc munus implet pristinum,
Orator orat, obtinet
Et dura causis temperat,
Facit beatos ex reis,
5. Peccata rumpens carmine.
Non flamma, carcer, vinculum
Potest nocere, quos iuvat.
Mactare iussus hostias,
6. Lugenda risit numina;
Instante mox periculo
Fugit pericla funere,
Parvas loquendi schemate
7. Moras remisit ictibus,
Accivit enses laetior,
Currente leto plus celer;
Proconsul esse saevior
8. Nequivit ille Maximus,
Dum, quod minatur, munus est,
Nee tardat ira lenior
Christum volentes visere.
1, 3 pro runt B. — 1, 4 uitalibus tum B. — • 3, 2 promolo B. — 4, 2
optenit B. — 4, 4 beatus B. — 5, 3 iubat B. — 6, 4 stemmate B. — 7, 4
Proconsule B. — 8, 4 viscere B. — „Hymnus sancti Cypriani, dictus a
domno Ennodio" B.
57. (4.) Hymnus de Pentecoste.
1. Et hoc supernum munus est,
Quod lingua unguis militat;
Quis non tonantis praemia
Per dona eiusdem proferat?
2. Facit, loquendo qui sapit,
Dignum loquatur ut Deo,
Infundit. ecce, spiritus
Et ara rursus instruit,
3. Intrat veterno pectora
Eviscerata nubilo.
In hoc apostolis die
Dum verba verbum dividit
4. Sermone mundi praepotens
Et corda mundi coneutit,
Summis feratur laudibus,
Habet homo ora gentium.
5. Thrax, Gallus, Indus unus est:
Quod blanda ludit Graecia,
Quod saevit atrox barbarus,
Stridor Canopi murmurat,
6. Quod lingua latrat Parthica,
Pectus replevit hospitum ;
Mundi ad salutem curritur
Nolente mundo tot viis.
64 —
Quae sacra nunc remissio,
Paschalis instar gratiae,
Dum mysticam septemplici
Ornat coronam munere,
8. Augmenta plenitudinis
Opas ministrat divitis.
Nunc mente, voce psallite!
Hoc nostra debet mens Deo.
Aufser B: Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172.
A. — Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092 C. — Hymn.
ms. Beneventanum saec. 10. Cod. Vatican. Ottobon. 145. D.
1, 1 unus est B. — 1, 2 Unguis unguis B ; militans CD. — 1,4 perferat D. —
2, 1 Facit loquentem quem capit ACD. — 2, 2 Digne CD. — 3, 1 veterna
ACD. — 3, 2 Et viscerata CD. — 3, 3 apostoli D. — 3, 4 verba verbo di-
vidunt D. — 4, 2 mundi D. — 4, 2 contulit B. — 4, 3 ferantur D. —
4, 4 Homo habet B; Univit ora gentium ACD. — 5, 1 Trax B; Tunc
Gallus CD. — 5, 2 blande D. — .5, 3 barbarum B. — 5, 4 Canopis CD;
murmuris B. — 6, 1 hispidum AC. — 7, 1 Quid sacra B. — 7, 3 mystico
D. — 7, 4 muneris CD. — 8, 1 aucmenta B. — 8, 2 Opes ministrant diviti B. —
8, 4 Ut nostra debet B. — D hängt folgende, natürlich spätere Doxologie an:
Gloria patri Domino
Natoque, qui a mortuis
Surrexit, ac paraclito
In saecnlorum saecula.
„Hymnus de Pentecosten a domno Ennodio" B.
ös. (5.) Hymnus sancti Stephani.
Quid Stephano potentius?
Dicas coronam, martyr est ;
Hoc est homo, quod praemium,
Fructus laboris nomen est.
Laus haec brevis prolixa fit,
Sic, sie vocantur incliti.
Necis minister, aspice,
De morte vitam conferens
5. Nullis subaetam gressibus,
Secreta lustravit poli,
In veste carnis abditus
Clamavit : Ecce, filius
6. Consistit in dextra patris.
Dum saxa ferrent impii,
Dum mille leti machinas,
Solus bonorum conscius
3. Hoc dat saluti, quod necat.
Felix sub istis ictibus
Fit sempiternus exitu,
Cruore lucem praeparat,
4. Caelum sepulcri munere.
Hostem ut triumphus effugat,
Ceu palma sie congreditur.
Hie primus intravit viam
Orabat ex fide loquens,
Ne nescientes noxios
Caelestis ira perderet.
Insons erat vesania,
Reum furor provexerat,
Per vota currebat labor,
Crucem gemebat carnifex
Crescente, quem subegerat.
1, 1 potentius est B. — 7, 1 Nescis minister B. — 3, 1 negat, B. —
6, 1 consistet B. — 7, 3 perdere B. — „Hymnus sancti Stephani dictus a
domno Ennodio." B.
65
55). (6.1 Hymnus sancti Ambrosii.
1. Caelo ferunt Arabrosium
Nomen, honor vel actio ;
Nil debet hie faeundiae,
Dos omnis est a moribus.
2. Fortis iuvantem non cupit
Umbone munitus suo,
In caine nil carnis agit,
Regina mens in corpore
3. Conf regit omne lubricum.
Sic vixit ille non sibi,
Sed totus auetori Deo;
Adiectus hinc apostolis
4. Reduxit expulsam tidem,
Dixit triumphos martyrum
Linguae virentis laureis.
Hie ore praedam sustulit
5. De fauce serpentis feri.
Qui bella Christi militat,
Nudus timetur ensibus,
Vivit sepultus et iuvat
6. Clavum tenens ecclesiae.
Iustina virus perdidit,
Dat poena nati praemium.
Sedis memento lux tuae,
7. Exorna, sanete, posteros
Auetore fultos nobili,
Ne dux sereni culminis
In nube tectus horreat.
8. Qui pastor est antistitum,
Quod fuscat, omne submovet,
Gregein gubernat prineipum,
Magister est docentium.
1, 1 Caelo perunt haec Ambrosium B. — 2, 1 iubantera 13. — -2, 3
carnis egit B. — 4, 2 triumphus B. — 5, 3 Huius timetur B. — 5, 4 Uiuet
B. — 7, 2 Autore fultus B. — 8, 1 antestitum B. — 8, 2 fucat B. —
„Hymnus sancti Ambrosi, dictus a domno Ennodio" B.
<>0. (7.) Hymnus de Ascensione Domini.
1. Iam Christus ascendit polum,
Necavit ante funera,
Letum sepultus expulit.
Mors mortis impulsu ruit.
2. Cantate factum, saecula,
Funus subegit tartarum,
Vicit pereniptus exitum ;
Mors inde luget pallida,
3. Praesumpsit unde gaudium.
Escis vorator captus est,
Est praeda raptor omnium.
Iam rete vinetum ducitur,
4. Iacet catena in nexibus,
Serpens venena pertulit,
Mitis terit superbiam,
Agnus leonem eviscerat.
5. Plus istud est potentiae,
Quod nostra, Christe, suseipis
Et veste servi absconditus
Nos ad triumphum provehis,
6. Quam si coruscis sedibus
Fulgore teueres reos.
Deus patet per omnia,
Nullo remotus tegmine,
7. Sed, ut iacentes erigat,
Dignatus esse, quod sumus,
Redemit ipse ius suum,
Ovem reduxit perditam
8. Pastoris ad custodiam.
Levate portas, angeli,
Intret tremendus arbiter,
Maior tropaeis hostium.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. IX.
— m —
Aufser B auch : Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. —
Hymn. ms. Beneventan. saec. 10. Cod. Ottobonian. 145. C. — Hymn. ms.
Severinianum saec. 10. ex. Cod. Yatican. 7172. D. — Hymn. ms. Severinianum
saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. E. — Psalt. et hymn. ms. S. Sophiae
Beneventanae saec. 12. Cod. Neapolitan. VI F 2. F.
1 , 2 Nee auet B. — 1 , 3 Letus C : Letu A. — 1 , 4 impulsus DE ;
ruet B. — 2, 1 saeculi CDE. — 2,2 subiecit ACDEF; tartareum CDE;
tartari A. — 2, 4 Sors inde B. — 3, 2 Escae AF. — 3, 3 rator C. —
3, 4 rite vinetus ADE; rite victus C. — 4, 1 catenae ACDEF. — 4, 2
protulit B; proferens ACDEF. — 4, 3 teri D; teret super viam B. — 4, 4
leonem viscerat C. — 5,2 Quod nostra sanetus induens ADEF; nostrae
sanetus induens C. — 5 , 3 Servili veste absconditus DE ; servili veste
absconditur C; Teste servili absconditur A. — 5, 4 provehes B; provehit
ACDEF. — 6, 1 Quam si e coruscis B korrig; Quam hec coruscis DE; Quam
me coruscis C. — 6, 2 terreris B: Reos terreres fulgore DEF; terreret fulgore
AC. — 6, 3 patens ACDEF. — 7,3 Bedimens DE. — 8, 3 Intrat B. —
Nach Str. 8 folgt in D noch: Nunc Christe scandens. Gloria tibi, Domine,
Qui scandis. — Die Kollation von F verdanke ich der Güte des Herrn
Prälaten Dr. A. Franz, die von D Rev. Henry M. Baimister.
61. (8.) Hymnus sauetae Euphemiae.
1. Quae lingua possit, quis valeat stilus
Tantae triumphos virginis eloqui?
Nunc, mente molles, discite, masculi !
Exempla praestat — sumite desides ! —
2. Puella fortis, com superat viros.
Virtus teneri nescia semper est,
Nee iura sexus fraetaque mens ei,
Quae corde Christum coneeperit semel.
3. Solvunt caducis pectora vineulis,
Quibus repostus mentibus est Deus.
Tormenta torsit fortia corpore,
Lassante poena crevit amor crucis.
4. Si scire posses vincere martyram,
Vesane tortor, parcere disceres;
Flammas, flagellum, caruiiices, rotas,
Cui crux sequenda est, non metuit nimis.
5. Hanc cum caminis igne crepantibus
Iussisse fertur praeeipitem dari
Priscus, veneni fönte nocentior, —
Nam sie feralem tempore sordido
6. Dixere sanetae virginis arbitrum —
Huius ministri, dum cuperent nimis
Fornacis escae tradere martyram,
Lux tunc Olympi luce serenior
- 67 —
7. Opus removit saeva volentium,
Cum voce monstrant qui gladium simul:
Nos hinc, precamur, dirige tartaro,
Nam nostra sanctam non violat manus.
8. Turgescit illi feile iecur calens ;
Mox saxa, fossas, verbera, bestias,
Maius venenum, blanditias parat,
Quibus virago fortiter obstitit.
1, 2 triumphus B. — 1, 3 mollis B. — 2, 4 conciperit B. — 4, 1 possis
B. — 4. 4 metuet B. — 5, 2 Iussi fefertur B. — 7, 1 remouet B. — 8, 1
Turgiscet illi feile iecor B. — „Hymnus sanctae Euphemiae, dictus a domno
Ennodio." B.
62. (9.) Hymnus sancti Xazarii.
1. Angusta vitae tempora, 5. Nam ductor ille fortis est,
Parvis coacta terminis, Qui bella viribus docet;
Mors sancta donat crescere, Quem dicta militem trahant,
Aeterna fines praeparat. Si dux gerendis abstinet?
2. De fruge casuum venit, 6. Yentosa linguae hortatio,
Quod surgat humanuni genus ; Quod forma praestat, non habet,
In stirpe Nazarius bona Sed magna postquam semina
De morte lumen addidit. Scribente terra sarculo
3. Nerone felix principe 7. Glebis refundit optimis.
Diversa perpessus mala Mediolanum mox petit,
Substravit orbem, non gravi In qua triumpho nobili
Pavore cordis algidus. Carnis ruinam reppulit.
4. Sed ut profanis inderet, 8. Qui sede non digna iacens
Quo calle conscendant polos, Vatem tremendus mox monet,
Verus magister actibus Ut clara rursus munera
Exempla, non verbis dedit. Mundo refusus adderet.
Aufser B : Hymn. ms. Severinianus saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172.
A. — Hymn. ms. Severinianus saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. C. —
1, 3 dona AC. — 1, 4 fines AC. — 2, 2 Quo B. — 3, 1 infelix AC. — 3, 4
pauor et cordis alcidus B; algide C. — 4, 1 profanus indire A; indire
profanus C. — 4,2 consendant polus B ; Quod calle conscendat polum AC.
— 5, 3 dictam A; trahent C; tradunt A. — 6, 1 lingua AC. — 6, 2 Qua A;
Quae C ; non auet B. — 6, 2 postquam magna AC. — 6, 4 Scribentem AC ;
terram B. — 7, 2 Mediolanium B ; petiit AC. — 8, 4 perfusus AC. — „Hymnus
sancti Nazari, dictus a domno Ennodio." B.
63. (10.) Hymnus sauctae Mariae.
1. Ut virginem fetam loquar, 2. Exposcit, ipsa suggerat.
Quid laude dignum MariaeV Sint verba ceu miraculum;
Det partus, ornet, exigat, Quid, mens, requiras ordinem?
Quod clausa porta, quod patens Natura totum perdidit.
— 68
3. Hoc est salus, quod vincimur.
Cum sola virgo degeret,
Concepit aure filium,
Stupente factum corpore
4. Turgescit alvus spiritu.
Quod lingua iecit, semen est,
In carue Verbum stringitur.
De matre cuuctus noster est,
5 . De patre nil distans Deus.
Utrisque partus integer,
Qui gignit et qui percipit.
Nil maior ille servulis,
6. Sed nee minor creante fit.
Föns dieta clausus aeeipit.
Föns membra clausus egerit,
Nee rima crescit artior
7. Et vera proles emicat.
Die, mater et virgo, precor,
Quisquamne claudit exiens?
Artantur exta fetibus,
8. Vinclum pudoris natus est.
Q[uae se]de Christi dignior.
Quam sunt superna, crederis,
Nostri memento praepotens.
4, 1 Turgiscet B. — 4, 2 iecet B. — 5, 3 praeeipit B. — 5, 4 Cnil B ;
servolis B. — 6, 2 adeepit B. — 6,3 egeret B. — 7, 3 claudet B. —
8, 3 cre deres B. — „Hymnus sanetae Mariae, dictus a domno Ennodio." B.
64. (11.) Hymnus saneti Martini.
1. Cum gesta Martini loquor,
Nil laude dignum transeo,
Divisa virtus omnibus
Unum coaeta praetulit.
2. Labore magno martyr est
Victore carnis spiritu,
Hoc est triumphis proximum,
Si bella calcent intima.
3. Perdente vires corpore
Res fixa constat laureis,
Sublimat hostem mentium.
Qui vota membrorum facit.
4. Hie fontis ignem nesciens
Calore fervebat Dei,
Undis vapore iunetus est,
Christo dicatus actibus.
3, 4 facet B. — 4, 4 decatus B. ■
in astrum 1>. — 8. 2 antestitem B.
domno Ennodio." B.
5. Qua veste nudum texerat,
Hac rex nitebat aetheris;
Sordente panno adquiritur,
Quo fulget astrorum globus.
6. Quam iusta commutatio !
Ostrum rependit indigens,
Et regna mendicus parat.
Mox sacra vitae contigit,
7. De plebe lusit daemonum,
Iussit favillis surgere,
"Vixere tactu funera.
Flagella passus est libens,
8. Quibus coronam nexuit.
Compulsus ad antistitem
Votum repugnans induit,
Quod saneta complevit fides.
5, 4 Quod B. — 6, 2 Ostrum korrig.
- „Hymnus saneti Martini , dictus a
(!ö. (12.) Hymnus saneti Dionysii.
1. Dionysio Christus dedit
Quot bella, tot victorias;
Exsul piorum civis est,
Urbis supernae partieeps.
2. Constantius vatem loco
Quondam tyrannus expulit •
Non cessit iste turbido,
Crevit periculis fides.
69 —
3. Hoc sancta die professio,
Te poena tradit prosperis,
Optata raercaris malo:
Persiste, tortor, adiuvans,
4. Lux haec negando ceditur.
0 quam beata adversitas,
Si sie triumphant exsules !
Nihil verendo martyre
5. Confessor iste distitit.
Dispersa mors quos afficit,
Ad vota mortis evolant;
Nil lenta perdit coetio,
6. Intrat latenter abdita.
Vitale funus maeror est,
Velox medela transitus.
Risit furorem prineipis,
7. Fide manente cursitans
Fixus per orbem ducitur,
Qua sol coruscat acrior,
Negans bibendi copiam.
8. A te, tremende, sumimus,
Ceu nostra quae remuneras
Tu mitte sanetum poscere,
Quod ipse nobis conferas.
1, 1 Dionisio B. — 1, 2 Quod B. — 2, 1 autem loco B. — 2, 3 tur-
pido ß. — 5, 1 destitit B. — 5, 2 adficet B. — 5, 4 perdet B. — 6, 3 medella
B. — 6, 4 Riset B. — „Hymnus saneti Dionysii, dictus a donmo Ennodio." B
Venantius Fortunatus,
Episcopus Pictaviensis.
f nach 600.
Venantius Honorius Clementianus Fortunatus, in der Nähe von Treviso
im zweiten Viertel des sechsten Jahrhunderts geboren, erhielt seine Aus-
bildung in der Rechtswissenschaft sowohl wie in den freien Künsten zu
Ravenna. Durch die Fürbitte des hl. Martinas von Tours auf, wie er glaubte,
wunderbare Weise von einem Augenübel geheilt, unternahm er, wahrscheinlich
um das Jahr 565, eine Wanderung nach Gallien zu dem Grabe des Heiligen.
Sein Weg führte ihn über das Hoflager Sigiberts von Austrasien, wo er
wertvolle Verbindungen anzuknüpfen vermochte, während er in Tours mit
Gregor, dem Eusebius der Franken, in innige und dauernde Beziehungen trat.
Von Tours kam er nach Poitiers, wo die fromme und hochbetagte Rade-
gunde, die Witwe Chlotars I., in dem von ihr gegründeten Kloster des hl.
Kreuzes in stiller Abgeschiedenheit lebte. Der vertraute und sympathische
Verkehr, mit ihr und ihrer Pflegetochter Agnes, der Äbtissin des Klosters,
bewog ihn, in schon vorgerückterem Alter in den geistlichen Stand zu treten;
er wurde zum Presbyter geweiht und in der Folge, um die Neige des Jahr-
hunderts, zum Bischöfe von Poitiers erkoren. Die nähere Zeit seines Todes,
der in das angehende siebente Jahrhundert fällt, ist unbekannt. — Über das
Leben Fortunats vergl. Hist. Longobard. II, 13. — Bormann. Über das
Leben des lateinischen Dichters Venantius Fortunatus, Fulda 1848. —
Wilh. Meyer, der Gelegenheitsdichter Fortunat. (Abhandlgen der K. Gesellseh.
d. Wissensch. zu Göttingen. Philol. hist. Kl. Neue Folge Band IV Nr. •">)
Berlin 1901, S. 5—23.
Fortunat hat nach dem Zeugnisse des Paulus diaconus zahlreiche
Hymnen auf die verschiedenen Feste des Kirchenjahres verfafst: ,,maxime-
que hymnos singularum festivitatum" (Hist. Longobard. II, 13). Diese
Hymnen entziehen sich, wenn sie nicht in Verlust gerieten, jedenfalls unserer
Kenntnis. In den elf Büchern Gedichte, die uns von Fortunat erhalten sind,
befinden sich nur die vier, im nachfolgenden zum Abdruck kommenden
Hymnen. Die handschriftliche Überlieferung derselben ist eine doppelte, die
wir eine literarhistorische und eine liturgische nennen können, insofern die-
selben auf uns kamen einmal durch jene Handschriften, welche uns Fortunats
„Gesammelte Gedichte" aufbewahrt haben, andererseits durch liturgische
Handschriften, in denen diese Hymnen eine Stelle fanden. Für erstere Über-
lieferung kann ich mich auf die Ausgabe Leos (Mon. Germ. Auctt. antiq. IV)
beziehen, aus der ich die Texte übernehme, denen ich dann die Lesarten
einer Reihe von Handschriften der zweiten Gruppe beifüge. So richtig der
Herausgeber Fortunats daran getan, diese Gruppe nicht zu berücksichtigen,
in einem der hymnologischen Forschung dienenden Werke würde man ihr
Fehlen mit Recht beanstanden.
— 71 —
Aus den von Leo p. XXIV als „Spuria" bezeichneten Gedichten habe
ich drei aufgenommen aus Gründen, die bei den einzelnen Hymnen angegeben
sind. Auf die andern kann ich hier, da es mich zu weit führen würde,
des näheren nicht eingehen. Nur das eine sei bemerkt, dafs Leos Nr. IX
und X im Hymnarium des Kardinals Tommasi, entgegen der Behauptung
Leos, dem Fortunatus nicht zugeschrieben werden.
66. (1.) In Hoiiore sanctae Crucis.
Carm. C. III, n. 2.
Fange, lingua, gloriosi
proelium certaminis
Et super crucis tropaeo,
die triumphum nobilem,
Qualiter redemptor orbis
immolatus vicerit.
De parentis protoplasti
fraude factor condolens,
Quando pomi noxialis
morte morsu corruit,
Ipse lignum tunc notavit,
damna ligni ut solveret.
Hoc opus nostrae salutis
ordo depoposcerat.
Multiformis perditoris
arte ut artem falleret
Et medelam ferret inde,
hostis unde laeserat.
Quando venit ergo sacri
plenitudo temporis,
Missus est ab arce patris
natus orbis conditor
Atque ventre virginali
carne factus prodiit.
Vagit infans inter arta
conditus praesaepia,
Membia pannis involuta
virgo mater adligat,
Et pedes manusque, crura
strieta pingit fascia.
Pontif. ms. Pictaviense saec. 8. Cod. Parisin. Arsen. 227. A. — Rit. et.
6. Lustra sex qui iam peraeta
tempus implens corporis,
Se volente, natus ad hoc,
passioni deditus,
Agnus in crucis levatur
immolandus stipite.
7. Hie acetura, fei, arundo,
sputa, clavi, lancea
Mite corpus perforatur,
sanguis, unda profluit,
Terra, pontus, astra, raundus
quo lavantur flumine.
8. Crux fidelis. inter omnes
arbor una nobilis,
Nulla talem silva profert
flore, fronde, germine,
Duke lignum dulce clavo
dulce pondus sustinens.
9.
10.
Fleete ramos, arbor alta,
tensa laxa viscera
Et rigor lentescat ille,
quem dedit nativitas,
Ut superni membra regis
mite tendas stipite.
Sola digna tu fuisti
ferre pretium saeculi
Atque portum praeparare
nauta mundo naufrago,
Quem sacer cruor perunxit
fusus agni corpore.
- 72 —
Miss. ms. S. Albani Magunt. saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888. B. — Collect.
ms. S. Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592. C. — Collect, ms.
incert. orig. saec. 10. Cod. Vindobonen. 114. D. — Collect, ms. Laudunense(?)
saec. 10. Cod. Bernen. 455. E. — Trop. ms. Bambergense saec. 10. Cod.
Bambergen. Ed III 7. F. — Trop. ms.Sangallense saec. 10. Cod. »Sangallen.
380 G. — Collect, ms. incert. orig. saec. 10. Cod. Bruxellen. 8860—67. H.
— Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Eossian. VIII 144. I. — Trop. ms.
Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1240. K. — Hymn. ms. Veronense saec.
11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102) L. — Hymn. ms. Casinense saec. 10.
Cod. Casinen. 506. M. — Brev. ms. S. Eutychii Nursini saec. 10/n. Cod.
Vallicellan. B 79. N. — Trop. ms. Sangallense saec. 11. in. Cod. Sangallen.
376. O. — Trop. ms. Lemovicense saec. 11. in. Cod. Parisin. 1120. P. —
Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. Q. — Grad. ms.
Cameracense saec. 11. Cod. Cameracen. 79 (78). R. — Trop. ms. Emmera-
mense saec. n/i2. Clm. Monacen. 14083. S. — Grad. ms. Nivernense saec.
12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235 T. — Miss. ms. S. Floriani saec. 12.
Cod. Florian. III 208. U. — Grad. ms. Cameracense saec. 12. Cod. Cameracen.
61 (60). V. — Brev. ms. Altahense saec. n/i2. Clm. Monacen. 9633. W.
Ferner: Trop. ms. S. Albani Magunt. (?) saec. 10. Cod. Londinen. Add.
19768. — Trop. ms. Modoetinum saec. 10. ex. Cod. Capit. Modoetini 75.
— Trop. ms. Eporediense saec. 11. in. Cod. Capit. Eporedien. 60. — Trop.
ms. Martialense saec. 11. in. Cod. Parisin. 1121. — Trop. ms. Modoetinum
saec. 11. Cod. Capit. Modoetini 76. — Trop. ms. Novaliciense saec. 11.
Cod. Oxonien. Douce 222. — Trop. ms. Martialense saec. 11. Cod. Parisin.
909. — Trop. ms. Lemovicense saec. 11. Cod. Parisin. 903. — Trop. ms.
Martialense saec. 11. Cod. Parisin. 1136. — Grad, et Ant. ms. S. Petri
Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a XII 7. — Leo 1. c. p. 27 sq.
1, 1 gloriose H. — 1, 4 nobile KP. — 1, 6 immolandus OR. — 2, 1
parente H. — 2, 2 fraude facta ACHKLMPRV. — 2, 3 noxiali K. - 2, 4
mortem morsu A ; morsu in mortem BFGLORSUVW; curruitP; morte mors
occubuit HIN; morsu mors incubuit K. — 2, 5 Ipsi lignum B; natavit P;
natabit H. — 3, 3 Multis formis N; proditoris BEHIKLMNOPQR. — 3,4
ars ut artem BDEFGIKLNOPQU. — 4, 1 sacra K. — 4, 3 abarche patris
I. — 4, 5 Hac de ventre I. — 4, 6 caro factus LMST. — 5, 2 positus
praesaepia GIMN. — 5, 5 Et manus pedesque crura KLM: Pedes, manus
atque crura N. — 5,6 pangit fascia G-, cingit fascia IKMNPQU, cinxit
fascia L. — 6, 1 Lustris sex qui iam peracta M ; Lustri sex qui iam peractis
NW. — 6,3 natus ab (darüber ob) hoc C. — 6, 5 in cruce W; levatus
CI. — 6, 6 immolatus C; immolatur korrig. in immolandus P. — 7, 1
aceto ABCEFHIKLPQSU. — 7, 2 sputo BE; clavis HIMPQTU. — 7, 3
perfciratum H ; A milite corpus foratur C. — 7, 4undansA; profuit, darüber
aber die Interlinearglosse: currit vianat L. — 7, 5 mundi H. — 7, 6
lavatur I. — 8, 3 silva talem ABDEFGHIKLMOPQSTLT; silva tale N. —
8, 4 fronde flore CIKLT; fronde florem BDFOPQ; frondem florem N; flores
fronde H; flore fronde Q; germinans BFHNOPQ. — 8, 5 Dulces lignum Q;
dulce clavum C; dulceru clavum AEH; dulci clavo BDG; dulce clavi I; dulces
clavos NQSTU; dulces clavum P; dulce clavos L. — 8, 6 sustinet BMPU;
sustinent 1KL; sustine Q. — 9, 2 densa laxa BEOSUW. — 9, 5 Et superna
membra regi H. — 9, 6 Miti tendas ADFGMNOQTU; miti tendat KLP;
miti tendant I ; mite extendant H ; sunt mittenda stipite B. — 10, 2 pretium
saecli CAMI ; ferre saecli pretium I. — 10,4 nautae N ; mundi naufrago
BHMNP. — 10, 6 fuso H; corporis P. — Nach Str. 10 schiebt C ein:
11. Tenebrae et umbrae mortis 12. Viso redemptore mundi
patefactus inferus, mox infernus tremuit,
Praevidens ruina mundi Bella vincla damnatorum,
gustatoque vetito quos perversus perdidit,
Inde salvat, quod perierat, Ascendit sedem et celsam
crucis fructus exhibens. salutemque reddidit.
— 73 —
13. Quaesumus, salva damnatos 14. Quem totus mundus non portat,
agmina lugentium ; monumento clauditur,
Te prophetae cecinerunt Tertia die resurgit,
redemptorem omnium, saxum retro volvitur,
Tropaeumque mortis gustans, Tellus, pontum, polum, astra,
dans vexillum frontibus. adest auctor omnium.
An gleicher Stelle fügt TT die Strophe zu :
Quem totus mundus non capit, uno saxo clauditur
Atque morte iain peracta claustra inferni adiit,
Sic Deus trinus et unus die surgit tertia.
Am Schlüsse die Doxologie: Gloria et honor Deo usque quo altissimo
etc. CILMNOUW; Gloriam patri melodis personemus voeibus etc. K; statt
derselben in
FGO BSU
Sit patri natoque summo Gloria aeterno patri,
gratia cum spiritu, qui creavit omnia,
Sempiternae trinitati Gloria unico eius,
laus, salus et gloria, pro salute posito,
Quae creavit, quae redemit Spiritui [quojque saneto
quaeque nos illuminat. in aeterna saecula,
wobei in SU die Verse 2 und 4 vertauscht sind , BS in Vers 6 in sempi-
terna lesen. — In allen Quellen (Gradualien, Troparien, Sakramentarien),
welche dies Lied als Prozessionshymnus in Parasceve bieten, pflegt Str. 8
als Rundreim vor Str. 1 (nacb Str. 1 RV) zu stehen ; in alten Quellen, welche
das Lied als Hymnus zu den Tagzeiten bieten (Brevieren, Autiphonarien,
Hymnarien) pflegt vor Str. 6 Divisio einzutreten und Doxologie angefügt zu
werden. — Nur vier Strophen (8, 1, 2, 3) R; von Str. 2 ff. nur die Initien V.
Es ist hier noch beizufügen, dafs der Hymnus Fange lingua gloriosi
nach dem Vorgange Sirmonds häufig Fortunat abgesprochen und Claudianus
Mamertus beigelegt worden. So beispielsweise noch in Wetzer und Weites
Kirchenlexikon (2. Aufl.) s. v. Claudianus: „Namentlich rührt der schöne
Hymnus Pange lingua gloriosi lauream certaminis im Brevier am
Passionssonntage nach äufseren und inneren Criterien von ihm und nicht von
Venantius Fortunatus her." Sirmond glaubte eine in sich nichts weniger
als eindeutige Stelle in einem Briefe des Sidonius Apollinaris an Mamertus
(Mon. Germ. Auctt. antiq. VIII, 56) um so mehr auf diesen Hymnus beziehen
zu dürfen und zu müssen, als bereits ein alter Scholiast in einer von ihm
benutzten Handschrift dies getan habe. Ferner weise Gennadius de viris
illustr., nicht zwar, wie dies Werk gedruckt vorliege, wohl aber wie er es
handschriftlich in einem Codex von Mont-Saint-Michel gesehen habe, den
fraglichen Hymnus Mamertus zu : „Scripsit et alia nonnulla, inter quae et
hymnum de passione Domini, cuius prineipium est: Pange lingua
gloriosi." Nach Endlicher (Claudiani Mamerti Opera (Corp. Scriptt. eccl.
XL Vindobon. 1885, p. II) steht eine ähnliche Bemerkung, wie Sirmond sie
sah, auch in der Hs. H 145 von Montpellier (saec. 12.) fol. 103 b: „Nota
quod Claudianus composuit hymnum Pange lingua gloriosi lauream certa-
minis". Dennoch bemerkt Endlicher mit Recht abschliefsend : „Sed neque
hoc neque Gennadii, sigenuinum est, testimonium sufficere videtur, ut
hymnum illum Mamerto tribuamus, quem et veteres scriptores et Codices
omnes Venantio ascribant" (1. c. p. XLIX).
— 74 —
67. (2.) Hymnus in Honore sanctae Crucis.
Carm. 1. II, n. 6.
1. Vexilla regis prodeunt, 5. Arbor decora et fulgida,
Folget crucis mysterium, Ornata regis purpura,
Quo carne carnis conditor Electa digno stipite
Suspensus est patibulo. Tarn sancta membra tangere,
2. Confixa clavis viscera 6. Beata cuius bracbiis
Tendens mauus, vestigia Pretium pependit saeculi,
Redemptionis gratia Statera facta est corporis
Hie immolata est bostia. Praedam tulitque tartari.
3. Quo vulneratus insuper 7. Fundis aroma cortice,
Mucrone diro lanceae, Vincis sapore neetare,
Ut nos lavaret crimine, Iucunda fruetu fertili
Manavit unda et sanguine. Plaudis triumpho nobili.
4. Impleta sunt, quae concinit 8. Salve, ara, salve, victiraa,
David fideli carmine De passionis gloria,
Dicendo nationibus : Qua vita mortem pertulit
Regnavit a ligno Deus. Et morte vitam reddidit.
Mart. ms. Modoetinum saec. 9. Cod. Capit. Veronen. 90 (85). A. —
Hyran. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. B. — Brev. ms.
Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. C. — Trop. ms. Martialense saec.
10. Cod. Parisin. 1240. D. — Collect, ms. incertae orig. saec. 10. Cod.
Viiulobonen. 114. E. — Rit. et hymn. ms. Scheftlariense saec. 10. Clm.
Monacen. 17027. F. — Trop. ms. Martialense saec. 11. in. Cod. Parisin.
1120. G. — Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102)
H. — Hymn. ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5778. I. — Brev. ms.
5. Eutyehii Nursini saec. 11. Cod. Vallicellan. B 79. K. — Brev. ms.
Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. L. — Hymn. et. Sequent. ms.
Fredeslariense saec. 11. ex. Cod. Casselan. theol. IV0 25. M. — Grad, et
Ant. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Xouv. acq. 1235. X. — Leo
1. c. p. 34 sq.
1, 3 carnem A. — Nach Str. 1. schieben IN ein;
Confixus clavis innocens
Mortem peremit (pervenit N) innocens
Saevum tyrannum vinciens
Et nos ab illo liberans.
Str. 2 fehlt GKN. — 2, 2 manum I. — 2, 3 gloria A. — 2, 4 est fehlt
ABDFHM. — :J., 2 dirae ABCGHKN. — 3, 4 et fehlt BCGHILN; et aus-
radiert M: sasanguine X; — Str. 4 und 5 umgestellt F. — 4. 2 fidelis
BCFHM. — 5. 1 et fehlt BFGILN. — 5, 2 Erecta B; Elata AH; digna GL
— 5, 4 Tarn sacra F. — 6, 2 Saecli pependit pretium ABCFGI1IKM. —
6, 3 est fehlt ABCDEGIKLX. — 6, 4 que fehlt C: Praedam tulilque EL;
tartari E; tartaris L. — Str. 7 und 8 fehlen BDFGHIKX. — 7, 1 Fundeng
CL. — 7, 2 saporem C. — 7, 4 triumphum L. — Die Hss., in welchen Str. 7
und 8 fehlen, setzen dafür ein:
— iö —
7. O crux, ave, spes unica, 8. Te, summa Deus trinitas,
Hoc passionis tempore, Collaudet omnis spiritus,
Auge piis iustitiam Quos per crucis mysterium
Reisque dona veniam. Salvas, rege per saecula.
8, 2 Collaudat H. — 8, 4 Salvas, regis H; Regis, salva F. — Doxologie:
Deo patri C.
68. (3). De Cruce Domiiii.
Carm. 1. II, n. 1.
Crux benedicta nitet. Dominus qua carne pependit
Atque cruore suo vulnera nostra lavat,
Mitis amore pio pro nobis victima factus
Traxit ab ore lupi qua sacer agnus oves,
5 Transfixis palmis ubi mundum a clade redemit.
Atque suo clausit funere mortis iter.
Hie manus illa fuit clavis confixa cruentis
Quae eripuit Paulum crimine, morte Petrum.
Fertilitate potens, o dulce et nobile lignum,
10 Quando tuis rarais tarn nova poma geris !
Cuius odore novo defuneta cadavera surgunt,
Et redeunt vitae, qui caruere diem.
Xullum uret aestus sub frondibus arboris buius.
Luna nee in noctem sol neque meridie.
15 Tu plantata micas secus, est ubi cursus aquarum.
Spargis et ornatas flore recente comas.
Appensa est vitis inter tua brachia, de qua
Dulcia sanguineo vina rubore fluunt.
Collect, ms. incert. orig. saec. 10. Cod. Vindobonen. 114. A. — Hymn.
ms. Severinianus saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. B. — Hymn. ms.
Stverinianus saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. C. — Trop. ms. Eporediense
saec. 11. in. Cod. Capit. Eporedien. 60 D. — Trop. ms. Xonantulense saec.
11. Cod. Roman. 1343 (Sessor. 62). E. — Trop. ms. Xonantulense saec. 11.
Cod. Casanaten. C IY 2. F. — Trop. ms. Xovaliciense saec. 11. Cod.
Oxonien. Douce 222. G. — Grad. ms. ßrixiense(?) saec. 11. Cod. Oxonien.
Miscell. lit. 366. H. — Trop. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vatican. Urbin.
5#5. I. — Trop. ms. Ravennatense saec. n/j2. Cod. Capit. Mutin. O I n. 7.
K. — Trop. ms. Ravennatense saec. 12. Cod. Capit. Paduani A 47. L. —
Hymn. ms. Bobbiense saec. 12. Cod. Taurinen. F IV 18. M. — Collect, ms.
incertae orig. saec. 13. Clm. Monacen. 6911. N.
I nites B. — 2 lavit ABX. — 4 Traxit amore lupi HX ; quos sacer X ;
qui sacer L; oves agnus D: ovis L. — Transfixus BEIL. — 7 Sic KL. —
8 Qui GKL; Quae Paulum eripuit X. — 9 Felicitatem G: a dulceque nobile
X. — 10 gerit DG; gerunt H. — 11 nova G. — 12 Ut redeunt KL; qua
L; diem ABX: caruerunt dies G. — 13 Uret nulluni B: Xullus urit EF;
Nullus urens D : sub frontibus A ; arboris vivi G. — 14 nocte A bis M ;
meridiem H : meridies M. — 15 micas sedis est G ; es ubi M. — 16 et ornaris
DM: flore micante B; flore recentes E; caumas G. — 17 Aspersa D. — Am
Schlüsse die Doxologie:
Gloria magna Deo magnalia tanta patranti,
Qui tarn mira facit, gloria magna Deo.
— 76
KG ordnen die Verse wie folgt: 1 bis 4; 9 bis 14; 7, 8, 5, 6, 15 bis
18. — Nach Str. 18 folgt noch weiter in B:
Tartara fracta tui sunt viribus, atque draconis
Faucibus erepti pangimus, ecce, tibi.
Libertatis opem capimus temnendo tyrannum,
Iure tuo fultos iacula nulla nocent.
Arbor amara fuit nimium, quia gutture clauso
Nectus ad ima ruit primus in orbe parens.
Dulcis adesse satis nimiumque suavis alumna
Crederis atque tuis vivificansque salus.
Romphea mota (tuo patuit iuvamine vitae)
Est et tunc leti, hinc perit atque fugit.
Impia regna vident, pavido terrore tremescunt,
Cum, quem tu tuleras, palluit atque chaos.
Gaudia magna tenent, fuerant qui vincla barathri
Perpessi trucibus, munere perpetuo.
Mors maledicta cupit dum per te perdere vitam
Seque perisse dolet, vita manendo viget.
Nulla tuis meritis arbor confertur opima,
Cui decus e proprio pondere quippe manet.
Quo pendente super te monstrant saecla lugubrem
Cuncta diem, noctis texuit in speciein.
Mors inimica ruit, surgens, en, vita beata,
Tu veneranda micas, tu mundL sceptra tenes.
Ista super titulo splendens tenebras repulisti,
Laudibus inde tuis pangimus, ecce, melos.
Salve., quae brachiis mundo perferre medelam
Digna fuisti, tuis gaudia magna manent.
Plebs in honore tui sacro modulamine plaudat,
Cuncta caterva simul personet atque tibi.
Nostra salus perpes, tu crimina pelle redemptis,
Per te digna tibi quo modulemur. Amen.
Gloria magna Deo, magnalia tanta patranti;
Qui tarn mira facit, gloria magna Deo!
In C sind die Verse 1, 2, 5, 6, 7, 8 aus Carm. 1. II. n. 3 ohne Abstand
an Vers 18 angeschlossen. — Die Collationen der liturg. Hss. verdanke ich
H. M. Bannister.
69. (4.) Versus de Resurrectione Domini.
Carm. 1. III, n. 9.
Tempora florigero rutilant distincta sereno
Et maiore poli lumine porta patet.
Altius ignivomum solem caeli orbita ducit,
Qui vagus Oceanus exit et intrat aquas,
5 Armatis radiis elementa liquentia lustrans
Adliuc nocte brevi tendit in orbe diem.
Splendida sincerum producunt aethera vultum,
Laetitiamque suam sidera clara probant.
Terra favens vario fundit munuscula foetu,
10 Cum bebe vernales reddidit annus opes.
— 77 —
Mollia purpureum pingunt violaria carapum,
Prata virent herbis, emicat herba comis.
Paulatim subeunt stillantia lumina florum
Arridentque oculis gramina tincta suis.
15 Semine deposito lactans seges exilit arvis,
Spondeus agricolae vincere posse famem.
Caudice desecto lacrimat sua gaudia palmes,
Unde merum tribuat, dat modo vitis aquam.
Cortice de matris tenera lanugine surgens
20 Praeparat ad partum turgida gemma sinum.
Tempore sub biemis foliorum crine revulso
Iam reparat viridans frondea tecta nemus.
Myrta, salix, abies, corylus, siler, ulmus acernus,
Plaudit quaeque suis arbor amoena comis.
25 Construitura favos apes hinc alvearia linquens
Floribus instrepitans poplite mella rapit.
Ad cantus revocatur avis, quae carmine clauso
Pigrior hiberno frigore muta fuit.
Hinc philomena suis attemperat organa cannis,
30 Fitque repercusso dulcior aura melo.
Ecce, renascentis testatur gratia mundi
Omnia cum Domino dona redisse suo.
Namque triumpbanti post tristia tartara Christo
Undique fronde nemus, gramina flore favent.
35 Legibus inferni oppressis super astra meantem
Laudant rite Deum lux, polus, arva, fretum.
Qui crucifixus erat, Deus, ecce, per omnia regnat,
Dantque creatori cuncta creata precem.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
40 Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Nobilitas anni, mensum decus, arma dierum,
Horarum splendor scripula puncta fovent.
Hinc tibi silva comis plaudit, hinc campus aristis,
Hinc grates tacito palmite vitis agit.
45 Si tibi nunc avium resonant virgulta susurro,
Has inter minimus passer amore cano.
Christe, salus rerum, bone conditor atque redemptor,
Unica progenies ex deitate patris,
Irrecitabiliter manans de corde parentis,
50 Verbum subsistens et penetrare potens,
Aequalis, Concors, socius cum patre coaevus.
Quo sumpsit mundus principe principium,
Aethera suspendis, sola congeris, aequora fundis,
Quaeque locis babitant, quo moderante vigent,
55 Qui genus humanuni cernens mersisse profundo,
Ut hominem eriperes, es quoque factus homo.
Nee voluisti etenim tantum te corpore nasci,
Sed caro, quae nasci, pertulit atque mori.
— Yö —
Funeris exsequias pateris, vitae auctor et orbis,
60 Intras mortis iter dando salutis opem.
Tristia cesserunt infernae vincula legis,
Expavitque chaos lumiiiis ore prerai.
Depereunt tenebrae Christi fulgore fugatae,
Et taetrae noctis pallia crassa cadunt,
65 Pollicitam sed redde fidem, precor, alma potestas,
Tertia lux rediit ; surge, sepulte meus.
Non decet, ut huraili tumulo tua membra tegantur.
Neu pretium mundi vilia saxa premant.
Indignum est, cuius clauduntur cuncta pugillo,
70 Ut tegat inclusura rupe vetante lapis.
Liutea tolle, precor, sudaria linque sepulcro,
Tu satis es nobis, et sine te nihil est.
Solve catenatas inferni carceris umbras
Et revoca sursum, quidquid ad ima mit.
75 Redde tuam faciem, videant ut-saecula lumen,
Redde diem, qui nos te moriente fugit.
Sed plane implesti remeans, pie victor, ad orbem,
Tartara pressa iacent nee sua iura tenent.
Inferus, insaturabiliter cava guttura pandens,
80 Qui rapuit semper, fit tua praeda7 Deus,
Eripis innuinerura populum de carcere mortis
Et sequitur über, quo suus auctor adit.
Evomit absorptam trepide fera bellua plebem,
Et de fauce lupi subrahit agDUS oves.
85. Hinc tumulum repetens post tartara carne resumpta
Belliger ad caelos ampla tropaea refers.
Quos habuit poenale chaos, iam reddidit in te
Et quos mors peteret, hos nova vita tenet.
Hex sacer, ecce, tui radiat pars magna triumphi,
90 Cum puras animas sacra lavacra beaut.
Candidus egreditur nitidis exercitus undis,
Atque vetus Vitium purgat in amne novo.
Fulgentes animas vestis quoque Candida signat,
Et grege de niveo gaudia pastor habet.
95 Additur hac Felix consors mercede sacerdos,
Qui dare vult Domino dupla talenta suo.
Ad meliora trahens gentili errore vagantes,
Bestia ne raperet, munit ovile Dei.
Quos prius Eva nocens infecerat, hos modo reddit
100 Ecclesiae pastos ubere, lacte, siiiu,
Mitibus alloquiis agrestia corda colendo
Munere felici de vepre nata seges.
Aspera gens Saxo vivens quasi more ferino
Te medicante, sacer, bellua reddit ovem.
105 Centeno reditu tecum mansura per aevum
Messis abundantis horrea fruge reples.
— 79 —
Immaculata tuis plebs liaec vegetetur in ulnis,
Atque Deo purum pignus ad astra feras.
Una Corona tibi de te tribuatur ab alto.
110 Altera de populo vernet adepta tuo.
Collect, ms. incertae orig. saec. 10. Cod. Vindobonen. 114. A. — Trop.
ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. B. — Trop. ms. Emmera-
mense saec. u/i2. Clm. Monacen. 14083. C. — Leo 1. c. p. 59. ff.
9 Eus gaudens vario B über Easur. — 10 reddit et annus BC. — 11
pingit B. — Floribus arrident B. — 17 Caudice defecto A. — - 19 Cordice
A. — 20 Timpora sub hiemis B. — 25 constructura ABC. — 33 Iamque
C. — 39 sq. steben in ABC als Eundreim an der Spitze des Ganzen. — 41
mensium C — 42 fovens AC. — 45 Hinc tibi nunc B. — 57 tantuin cum
corpore AB. — 79 pandit B. — 83 Evomet ABC. — 87 lethale chaos C.
- 87 reddidit vitae AB. — 90 lavacra habeant BC. — 99 reddet A. — 100
obere leto sinu C. — 102 Munere felici B. —
BC gehören zu den wenigen Bücbern , welche das ganze Gedicht
Fortunats in die Liturgie einstellen, obschon sich 95 — 110 dazu absolut
nicht schicken. Zahllos ist dagegen die Zahl der Handschriften, die Bruch-
stücke des Ganzen als österlichen Prozessionshymnus bieten, und unübersehbar
bunt die Auswahl, die getroffen wird. Seltener beginnt dabei die Auswahl
nach Vorausschickung des Eundreims Salve festa dies mit „Tempora
florigero;" dies ist z. B. der Fall in dem Troparium Miudense 1024 — 33.
Cod. Berolinen. theol. IV0 11. Es bietet die ersten 38 Verse des Ganzen
unter Auslassung von 29 und 30. Eine kürzere Fassung bietet das Trop.
Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed III 7 ; es läfst auf die sieben
ersten Distichen die Verse 29 und 30, 37 und 38 folgen. Viel häutiger ist
eine andere Auswahl, die nach dem Eundreime mit Vers 31 einsetzt. Diese
Auswahl hat aus dem durchaus nicht liturgischen Original einen liturgischen
Hvmnus weitester Verbreitung herausgeschält.
Sabbato Sancto.
Ad Processionem.
E° Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus inferuum vicit et astra tenet.
1. Ecce, renascentis testatur gratia mundi
Omnia cum Domino dona redisse suo.
2. Kamque triumphanti post tristia tartara Christo
Undique fronde nemus, gramina flore favent.
3. Legibus inferni oppressis super astra meantem
Laudant rite Deum lux, polus, arva, fretum.
4. Qui crucifixus erat, Deus, ecce, per omnia regnat,
Dantque creatori cuncta creata precem.
5. Nobilitas anni, mensum decus, arma dierum,
Horarum splendor, scripula puncta fovent.
6. Christe, salus rerum, bone couditor atque redemtor,
Unica progenies ex deitate patris,
7. Qui genus humanum cernens mersisse profundo,
Ut hominem eriperes, es quoque factus homo,
8. Funeris exsequias pateris, vitae auctor et orbis,
Intras mortis iter dando salutis opem.
— 80 —
9. Pollicitam sed redde fidem, precor, alma potestas,
Tertia lux rediit, surge sepulte mens!
10. Solve catenatas inferni carceris umbras
Et revoca sursum, quidquid ad ima ruit.
11. Kedde tuam faciem, videant ut saeeula lumen.
ßedde diem, qui nos te moriente fugit.
12. Eripis innumerum populura de carcere mortis,
Et sequitur liber, quo suus auctor adit.
13. Hinc tumulum repetens post tartara carne resumpta
Belliger ad caelos ampla ü'opaea refers.
Rit. et Sacram. ms. S. Albani Magunt. saec. 10. Cod. Yindobonen.
1888. A. — Trop. ms. Epternacense saec. 12. Cod. ParisiD. 10510. B. — Grad,
ms. Nivernense saec. 11. Cod. Parisin. 9449. C. — ■ Trop. ms. Cameracense
saec. 11. Cod. Cameracen. 79 (78.) D. — Trop. ms. S. Arnulphi Meten,
saec. 12. in. Cod. Meten. 452. E. — Grad, et Ant. ms. S. Petri Salisburgen.
saec. 12. in. Cod. Petrin, a XII 7. F. — Grad. ms. Cameracense saec. 12.
Cod. Cameracen. 61 (60) G. — Grad. jus. Potaviense saec. 18. Cod. Hilarien.
148. H.
Zwischen 1 und 2 eingeschoben: Tempora florigero etc. C. — 2, 1
Iamque DG. — 2, 2 frondet E ; germine AF. — 3, 1 Legimus inferni C. —
3, 2 Laudent B. — 4. 5 und 6 fehlen DG. — 5,1 mentium BCDEFGH;
arma fehlt H. — 5. 2 Orarum A; scrupula cuncta H: scruspula cuncta U;
scrupula puncta E: favent F: favens H; fovens ACE. — 6 fehlt C. — 7
fehlt A. — 8 bis 13 fehlen F. — 8, 1 poteris C. — 8, 2 Intrans EFH. —
9, 1 Pollicita C; Sollicitam DEGH. — 9. 2 iam rediit G. — 10, 1 catenatia
E — 11, 2 moriente mit A. — 12 und 13 fehlen. DG. — 12, 2 Persequitur
liber B. — 13 steht hinter 7 H. — 13, 1 rumidum repetens A. — Nach 13
folgt in C, vermutlich aus einem Osterspiel :
Xamque nostrae abiere
Atque Iesum invisere,
Caeli cives dicunt illum
Vivum iam regnare.
Auch für Christi Himmelfahrt und Pfingsten wurden aus dein Gedichte
Fnrtunats Prozessionshymnen gewonnen. Die ins Unendliche variierende
Auswahl ins Einzelne zu verfolgen ist untunlich: wir müssen es uns an
einigen Beispielen genügen lassen. So gebrauchte man in Klosterneuburg
den folgenden kurzen Auszug:
In Ascensione Domini.
Ad Processionem.
R° Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus ascendit victor et astra tenet.
1. Ecce, renascentis adplaudit gratia mundi,
Sidera scandenti, rex pie, Christe, tibi.
2. Tu tumulum repetens post tartara carne resumpta
Belliger ad caelos ampla tropaea refers.
3. Mox, bone, glorifico remeans Phlegetonte triumpho
Pluribus exuvüs nobilis astra petis.
4. Caelica naturam ducens super agmina nostram
Fide piis umeris pastor ovem revehis.
— 81 —
Process. ms. S. Mariae Magd. saee. 14. Cod. Claustroneoburgen. 995. —
Das sind aus Fortunatus entlehnt fünf Verse (39, 31, 32, 85, 86) und ebenso-
viel hinzugedichtete. — In Sankt Peter in Salzburg sang man seit dem
12. Jahrhundert, bei dem gleichen Anlasse :
R° Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus ascendit victor et astra tenet.
1. Legibus inferni oppressis super astra meantem
Laudant rite Deum lux, polus, arva, fretum.
2. Qui crucifixus erat, Deus, ecce, per omnia regnat,
Dantque creatori cuncta creata precem.
3. Hinc tumulum repetens post tartara carne resumpta
Belliger ad caelos ampla tropaea refers.
Grad, et Ant. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a XII
7. — Dies sind aus Fortunat die Verse 39, 35, 36, 37, 38, 85, 86. — Noch
kürzer fafste man sich am Himmelfahrtstage in Melk:
Eft Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus ascendit victor et astra tenet.
1. Hinc tumulum repetens post tristia carne resumpta
Belliger ad caelos ampla tropaea refers.
2. Immaculata tuis haec plebs vegetetur in undis
Atque Deo purum pignus ad astra ferat.
Grad. ms. Mellicense saec. 13/u. Cod. Mellicen. 1056. — Hier sind ent-
lehnt die Verse 39, 85, 86, 107, 108. — Ein verwandtes Beispiel vgl. man
Anal. IV, Nr. 29. — Sehr weit hievon entfernt sich ein Prozessionshymnus
auf Christi Himmelfahrt, den Voisin, Bulletin de la societe historique de
Tournai, Tome VIII. (1862) p. 115, aus einem Tournaier Mefsbuch des
14. Jahrh. (Cod. Tornacen. XIII.) mitteilt. Inhaltlich würde dieser Cento
vielmehr für Pfingsten passen, denn er besteht aus den Versen 39, 85 bis
104 inkl., 107 bis 110 inkl. Der Herr Generalvikar Voisin hat keine Ahnung
davon gehabt, dafs das Gedicht ein Werk des Fortunatus sei, sonst hätte ei-
sernen schlechten Text nach den vorhandenen Ausgaben verbessern können
und müssen. — Ähnliche Centos machte man für Pfingsten. So in St. Florian:
R° Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua sacer accendit Spiritus igne suos.
1. Rex sacer, ecce, tui radiat pars magna triumphi,
Cum plurimas animas sacra lavacra tenent.
2. Candidus egreditur nitidis exercitus undis
Atque vetus vitium purgat in amne novo.
3. Splendidulas animas vestis quoque Candida signat,
Et grege de niveo gaudia pastor habet.
4. Additur ac felix Concors mercede sacerdos,
Bestia ne rapiat, munit ovile Dei.
Collect, ms. S. Floriani 1476. Cod. Florian. XI 117. — Das Lied be-
steht aus den Versen: 39 und 89 bis 94 inkl. — Ein längeres Gedicht, auch
für das Pfingstfest, das dieselbe Quelle bietet, ist nur in der ersten Hälfte
Entlehnung, wird aber sodann selbständig. Eine andere Gruppierung für
dasselbe Fest ist die folgende:
R° Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua nova de caelo gratia fulsit humo.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 6
— 82 -
1. Iamque triumphanti post tristia tartara Christo
Undique fronde nemus, gramina flore favent.
2. Altius ignivomum solem caeli orbita ducit,
Qui vagus Oceani exit et intrat aquas.
3. Arraatus radiis elementa liquentia lustrans
Adhuc nocte brevi tendit in orbe diem.
4. Splendida sincerura producunt aethera vultum,
Laetitiamque suam sidera clara probant.
5. Eus gaudens vario fundit munuscula fetu,
Cum bene vernalis reddit et annus opes.
6. Mollia purpureum pingunt violaria carapum,
Prata virent herbis, et micat herba comis.
7. Paulatim subeunt stillantia lumina florum,
Floribus arrident gramina cuncta suis.
Process. ms. Lincolniense saec. 15. Cod. Vatican. Ottobon. 308. —
Dies sind die Verse 39, 33, 34, 3 bis 10 inkl., 13, 14. — Eine andere Ent-
lehnung auf Pfingsten vgl. Anal. IV, Nr. 30.
Ein langer Cento „In diebus Rogationum ad processionem" findet sich
im Miss. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod. Petrin, a IX 11; er ver-
bindet die Verse 39, 47, 48, 55 bis 70 inkl., 73, 74, 71, 72, 75, 76, 49 bis
">4 inkl., 81, 82, 85, 86, 1, 2, 35 bis 38 inkl. — Auf die ganze Osterwoche
verteilt findet sich ein Cento in einem Processionale ms. S. Mariae
Magdalenae Claustroneoburgen. saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 995,
wie folgt:
R° Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Ecce, renascentis testatur gratia mundi
Omnia cum Domino dona redisse suo.
Namque triumphanti post tristia tartara Christo
Undique fronde nemus, gramina flore favent.
F e r i a s e c u n d a.
Tempora florigero rutilant distincta sereno
Et maiore poli lumine porta patet.
Altius ignivomum solem vehit orbita caeli,
Qui vagus oceanas intrat et exit aquas.
Feria tertia.
Auricomis radiis elementa liquentia lustrans
Adhuc nocte brevi tendit in orbe diem.
Splendida sincerum producunt sidera vultum,
Laetitiamque suam sidera laeta probant.
Feria Quarta.
Terra ferax vario fundit munuscula cultu,
Cum bene vernales reddit et annus opes.
Mollia purpureum pingunt violaria campum,
Prata virent herbis, et micat herba comis.
Feria Quinta.
Semine deposito lactens seges exsilit arvis,
Spondens agricolae vincere posse famem.
Caudice desecto lacrimat sua gaudia palmes,
Unde merum tribuat, dat modo vitis aquam.
— 83 —
Feria Sexta.
Cortice de matris tenera lanugine surgens
Praeparat ad partum turgida gemma sinum.
Tempore sub hiemis foliorum crine revulso
Iam reparat viridans frondea tecta nemus.
[Sabba to.]
Qui crueifixus erat, Deus, ecce, per omnia regnat,
Dantque creatori cuncta creata precem.
Christe, salus rerum, bone conditor atque redemptor,
Unica progenies ex deitate patris.
Auf die Sonntage nach Ostern verteilt das Lied Clm. Monacen. 27 130.
Grad. Ottoburanum saec. 12. wie folgt:
Dominica Pascha e.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Tempora florigero rutilant distincta sereno
Et maiore poli lumine porta patet.
Altius ignivomum solem caeli orbita ducit,
Qui vagus Oceanas exit et intrat aquas.
Armatis radiis elementa liquentia lustrans
Adhuc nocte brevi tendit in orbe diem.
Splendida sincerum producunt aethera vultum,
Laetitiamque suam sidera clara probant.
Terra favens (gaudens Hs.) vario fundit munuscula fetu,
Cum bene vernales reddit et annus opes.
Mollia purpureum pingunt (pingit Hs.) violaria campum,
Prata virent herbis, et micat herba comis.
Paulatim subeunt stillantia lumina florum,
Floribus arrident gramina tincta suis.
Semine deposito lactans seges exsilit arvis,
Spondens agricolae vincere posse famem.
Caudice desecto lacrimat sua gaudia palmes,
Unde merum tribuat, dat modo vitis aquam.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Dominica prima post Octavam Paschae.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Cortice de matris tenera lanugine surgens
Praeparat ad partum turgida gemma sinum.
Tempore sub hiemis foliorum crine revulso
Iam reparat viridans frondea tecta nemus.
Myrta, salix, abies, corylus, siler, ulmus, acernus,
Plaudit quaeque suis arbor amoena comis.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Dominica Secunda.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Constrüitura favos apes hinc alvearia linquens
Floribus instrepitans poplite mella rapit.
- 84 —
Ad cantus revocatur avis, quae carmine clauso
Pigrior hiberno frigore muta fuit.
Hinc philomena suis attemperat organa cannis,
Fitque repercusso dulcior aura raelo.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua De us infernum vicit et astra tenet.
Dominica Tertia.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Ecce, renascentis testatur gratia mundi
Omnia cum Domino dona redisse suo.
Namque triumphanti post tristia tartara Christo
Undique fronde nemus, gramina flore favent.
Legibus infermi oppressis super astra meantem
Laudant rite Deum lux, polus, arva, fretum.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Dominica Quarta.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Qui crucifixus erat, Deus, ecce, per omnia regnat,
Dantque creatori cuncta creata precem.
Nobilitas anni, mensum decus, arma dierum,
Horarum splendor scripula puncta favent.
Hinc tibi silva comis plaudit, hinc campus aristis,
Hinc grates tacito palmite vitis agit.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Dominica Quinta.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Qui genus humanuni cernens mersisse profundo,
Ut hominem eriperes, es quoque factus homo.
Nee voluisti etenim tantum te corpore nasci,
Sed caro, quae nasci, pertulit atque mori.
Funeris (muneris Hs.) exequias pateris, vitae auetor et orbis,
Intras mortis iter dando salutis opem.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
f^L Vgl. über dies Ostergedicht, W. Meyer, der Gelegenheitsdichter Venantius
Fortunatus (Berlin 1901.) S. 81 u. f.
70. (5.) Sabbato Sancto.
1. Tibi laus, perennis auetor, 2. Nox clara plus et alma
Baptismatis sacrator, Quam luna sol vel astra,
Qui sorte passionis Quae lurainum Corona
Das praemium salutis. Reddis diem per umbrani,
85
3. Dnlcis, sacrata, blanda,
Electa, pura, pulchra,
Sudans honore mella,
Rigans odore chrisma,
4. In qua redemptor orbis
De morte vivus exit
Et, quos catena vinxit,
Sepultus ille solvit.
5. Quam Christus aperuit
Ad gentium salutem,
Cuius salubre cura
Redit novata plasma.
6. Accedite ergo digni
Ad gratiam lavacri,
Quo fönte recreati
Refulgeatis agni.
7. Hie gurges est fidelis
Purgans liquore mentes,
Dum rore corpus udat,
Peccata tergit unda.
8. Gaudete candidati,
Electa vasa regni,
In morte consepulti,
Christi fide renati.
Pontificale ms. Pictavense saec. 8. Cod. Parisin. Arsen. 227. mit der
Bemerkung; „Interim canitur versus Fortunati presbyteri ad baptizatos."
— 5, 3 salubri; Fortunat setzt häufig dem Verse zulieb die Ablativform auf
e, wo i gefordert; vgl. Leo p. 389 s. v. Ablativus. — 5, 4 Da die Form
plasma, plasmae bei Commodian sich findet (Apolog. 310): Descendit in
tumulum Dominus suae plasmae misertus", wird das Vorkommen derselben
bei Fortunat nicht unerklärlich sein. — 7, 3 sudat.
Die Verfasserangabe der Hs. würde bei dem Alter dieser und da sie aus der
Bischofstadt Fortunats selbst stammt, unbedingtes Vertrauen verdienen, wenn
nicht Str. 5 Fehler aufwiese. Zwei derselben sind vorstehend erklärt: der
dritte äperüit (5, 1) wird auf mangelhafte Überlieferung zurückzuführen
sein, da das Wort ebenso schlecht in den Sinn als in das Versmafs sich ein-
fügt. Denn was soll es heifsen: Christus noctem aperuit? Man erwartet
ein Wort im Sinne von „geheiligt" oder ähnliches.
71. (6.) Hymnus in Xatale Homini.
1. Agnoscat omne saeculum
Venisse vitae praemium,
Post hostis asperi iugum
Apparuit redemptio.
2. Esaias quae praecinit,
Completa sunt in virgine,
Annuntiavit angelus
Sanctus replevit Spiritus.
3. Maria ventre coneipit
Verbi fidelis semine,
Quem totus orbis non capit,
Portant quellae viscera.
4. Radix Iesse floruit
Et virga fruetum edidit,
Fecunda partum protulit
Et virgo mater permanet.
5. Praesaepe poni pertulit,
Qui lucis auetor exstitit,
Cum patre caelos condidit,
Sub matre pannos induit.
6. Legem dedit qui saeculo,
Cuius decem praeeepta sunt,
Dignando factus est homo
Sub legis esse vineulo.
7. Adam vetus quod polluit,
Adam novus hoc abluit,
Turnens quod ille deicit,
Humillimus hie erigit.
8. Iam nata lux est et salus,
Fugata nox et vieta mors ;
Venite, gentes, credite,
Deum Maria protulit.
— 86 —
Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. — Hymn. ms.
Beneventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. B. — Hymn. ms.
Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). C. — Brev. ms.
Sangallense saec. 11. Cod. Sangallen. 414. D. — Psalt. et hymn. ms.
Valcidorense saec. 'Vi 2. Clm. Monacen. 13067. E. — Brev. ms. Secoviense
saec. n/i2. Cod. Graecen. 770. F. — Brev. ms. Secoviense saec. 12. Cod.
Graecen. 864. G. — Brev. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 763. H.
— Brev. ms. Superioris Althae saec. 12. Clm. Monacen. 96H3. I. — Dium.
et Hymn. ms. Scheftlariense saec. 12. Clm. Monacen. 17024. K. — Brev.
ms. 8. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod. Petrin, a V 24. L. — Brev. ms.
Pruvningense saec. 12. Cod. Vindobonen. 1826. M. — Psalt. et Hymn. ms.
Ostroviense anni 1174. Cod. Capit. Prägen. A 57. N. — Matut. ms.
Admuntense anni 1180. Cod. Admunten. 18. O. — Brev. ms. Emmeramense
saec. 13/i4. Clm. Monacen. 14 741. P. — Brev. ms. Lambacense saec. 13/i4.
Cod. Lambacen. CLXXII. Q. — Brev. ms. S. Georgia Prägen, saec. [12/i3.
et] 14. Cod. Prägen. XII E 5. B. — Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec.
14. Cod. Prägen. VII G 7. S. — Viat. ms. Iohannis Noviforen. saec. 14.
Cod. Mus. Bohem. XIII A 12. T. — Brev. ms. S. Floriani saec. 14. [et 13,]
Cod. Florian. XI 384. U. — Antiph. et Hymn. ms. Suecicum saec. 14. [et 15.]
Cod. Upsalen. C 422. V. — Psalt. et Hymn. ms. S. Mariae in Axpach saec.
14. Cod. Vindobonen. 1877. W. — Brev. ms. S. Aegidii Brunswicen. saec.
14. (Privatbesitz). X. — Dium. et Hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec. 15.
Cod. Upsalen. C 477. Y. — Brev. ms. Hanussii de Colowrat anni 1470.
Cod. Capit. Prägen. P 11. Z.
2, 1 Isaias E; Ysaias CFG; cecinit FK. — 2, 3 Annuntiante angelo B.
— 2, 4 Replevit sanctus B. — 3, 1 concepit fast alle Quellen. — 3, 2
Fidelis verbi BE; Fideli verbi A; Verbo fideli D; Verbum fideli CGIKO. —
3, 3 orbis non baiulat CDEFGIO. — 3, 4 Gestant AB. — 4,1 Iesse iam
alle Quellen, aber gegen die Reinheit des Verses. — 4, 2 fructus ADEFGIKO.
— 4, 3 fructu protulit CO. — 6, 3 homo factus est B. — 7, 1 Adam vetus
homo polluit B. — 7, 3 deiecit D. — 8, 2 Fugitque nox et hebetat mors B.
In zwei Teile geteilt (1 — 4 und 5 — 8) O; in drei (1 bis 3 ad Tertiam,
4 bis 6 ad Sextam, 7 bis 8 ad Nonam) CE ; in vier (1 und 2 ad Primam,
3 und 4 ad Tertiam, 5 und 6 ad Sextam, 7 und 8 ad Nonam) V.
Clichtovaeus , Elucidatorium Ecclesiasticum , Basileae 1517 fol. 18 b:
„Praesens hymnus iambicus est dimeter, ubique carminis illius leges exacte
servans praeter id, quod in septimo versu bis secündo loco pyrrichium habet
pro iambo. Auetor eius Fortunatus episcopus." Georg Fabricius, Poetarum
Veterum Ecclesiasticorum opera christiana, gab Gedichte des Fortunatus
heraus nach einer Murbacher Hs., die er von Johannes Oporinus erhalten ;
cfr. Comment. S. 57. Diese Hs. enthielt die WW. Fortunats in Büchern, und
darin diesen Hymnus, den er S. 694 druckt mit der Aufschrift „Ex lib. II."
In den uns erhaltenen Sammlungen Fortunats fehlt der Hymnus. Die Frage
nach seiner Echtheit hängt wesentlich zusammen mit derselben Frage be-
züglich des Hymnus „Quem terra, pontus, aethera", denn beide sind
ganz augenscheinlich von einem Verfasser.
72. (7.) Hymnus Beatae Mariae.
1. Quem terra, pontus, aethera 2. Cui luna, sol et omnia
Colunt, adorant, praedicant, Deserviunt per tempora,
Trinam regentem machinam Perfusa caeli gratia
Claustrum Mariae baiulat. Gestant puellae viscera.
— 87 —
8. Mirantur ergo saecula, 6. 0 gloriosa femina,
Quod angelus fert semina, Excelsa saper sidera,
Quod aure virgo concipit Qui te creavit provide
Et corde credens parturit. Lactas sacrato ubere.
4. Beata mater munere, 7. Quod Eva tristis abstulit,
Cuius supernus artifex Tu reddis almo germine,
Mundum pugillo continens Intrent ut astra flebiles,
Ventris sub arca clausus est. Caeli fenestra facta es.
5. Benedicta caeli nuntio, 8. Tu regis alti ianua
Fecunda sancto spiritu, Et porta lucis fulgida;
Desideratus gentibus Vitam datara per virginem,
Cuius per alvum fusus est. Gentes redemptae, plaudite.
Homil. ms. Benedictoburanum saec. 8. Clm. Monacen. 4542. add. saec.
sh. A. — Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. B. — Collect, ms.
Emmeramense saec. 9. Clm. Monacen. 14843. C. — Mart. et Collectar. ms.
Frisingense saec. 10. Clm. Monacen. 27305. D. — Rit. et hymn. ms. Scheft-
lariense saec. 10. Clm. Monacen. 17027. E. — Hymn. ms. Moissiacense
saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. F. — Hymn. ms. Farfense saec. 10. ex.
Cod. Roman. 175 (Farf. 4). G. — Hymn. ms. Beneventanum saec. 10. ex.
Cod. Vatican. Ottobon. 145. H. — Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex.
Cod. Vatican. 7172. I. — ■ Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin.
1092. K. — Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102).
L. — Brev. ms. Nursinum saec. 11. Cod. Vallicellan. B 79. M. — Hymn.
ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5776. N. — Hymn. et Sequent. ms.
Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV0 25. O. — Fragm. Miss.
et Brev. saec. n/i2. in Codice Admuntensi 215. saec. 12/i3. P.
1, 1 pondus N. — 1,2 Colant F. — 1, 3 Trina H; machina C;
maxinam F. — 1, 4 baiolat P. — 2, 1 Cui sol, luna G. — 2, 2 Deserviant
O. — 2, 4 puellae viscera fehlt P. — 3, 1 Mirentur CF; saeculi N. —
3, 2 fert nuntia F. — concepit fast alle Hss.; concoepit D. — 4, 1 munera
C; mater Maria AELP. — 4, 3 Mundo N. — Vor Str. 5 in:
Matrem per integerrimam
Opem ferens celerrimam
Dissolve, Christe, vincula,
Quae nostra nectunt crimina.
5, 1 Beata caeli BCKMN. — 5, 2 sancta L. — 5, 3 Desideratum N.
— Str. 5 fehlt F; nach Strophe 5 schliefst P mit Doxologie Deo patri
sit gloria Eiusque etc. Rest fehlt; nach Str. 5 Divisio MN. — 6, 2
supra CE. — 6,3 providens N. — 6,4 Lacta AO; Lactans DN; Lactasti
M. — 7, 2 redde B ; alvo C. — 7, 3 Intrant CDE. — 8, 1 alta CLN ; ganua
C. — Nach Str. 8 in KN:
Qui, Christe, natus virginis (virgine K)
Es auctor et mirabilis,
Nos ipsius suffragiis
Dona supernis gaudiis.
Nach dieser Str. folgt in K: Matrem per integerrimam etc. wie weiter
oben; statt dieser Strophe lesen wir in F:
Flos, Christe, decus virginum,
Florentem natum virgine,
Nos precibus virgineis
Solve precautes iugiter.
Die Doxologie, die dem Hymnus ursprünglich fremd ist, ist verschieden
in verschiedenen Hss. Der Hymnus steht „In Annuntiatione B. M. V." HM;
„In Purificatione ad Vesperas F, ad Nocturnum G. — Die Hs. P wird von
Mone II, 128 irrtümlich als dem 9. Jahrhundert angehörig bezeichnet. Die
Frage nach der Authenticität dieses Hymnus hängt, wie Ebert, Gesch. der
allgem. Literatur des Mittelalters, richtig bemerkt hat, mit der Frage nach
der Echtheit des Buches De laudibus sanctae Maria e (Auctt. antiq.
IV, 371 sqq.) zusammen. Die Frage hier aufzurollen und abzuhandeln,
fehlt der Raum. Ich mufs sie an anderem Orte zur Sprache und zum Aus-
trage zu bringen versuchen.
Eugenius III,
Episcopus Toletanus,
f 658.
Eugenius , Sohn des Evantius , eines edlen Goten , und Kleriker arj der
Palastkirche zu Toledo, floh, sich der Welt zu entziehen und den Studien
zu widmen, nach Zaragoza, wo er im Kloster der hl. Engratia in die Schar
der Mönche aufgenommen wurde. Nachdem er schon vorher Erzdiakon von
Zaragoza geworden, ward er 647, nach dem Tode Eugenius II (I), gegen seine
Neigung vom Könige Chindaswinth auf den bischöflichen Stuhl von Toledo
erhoben. Obschon schwächlicher Konstitution und von häufigen Krankheiten
heimgesucht, wufste er neben den Obliegenheiten seines Amtes noch Mufse
für wissenschaftliche Studien, ja für dichterische Betätigung zu finden. So
überarbeitete er auf Anregung Chindaswinths das Hexaemeron und die Satis-
faktio des Drakontius. Eugenius starb den 13. November 658.
Obschon uns von Eugenius berichtet wird, dafs er dem Kirchengesange
besondere Pflege angedeihen liefs, und dafs er die kirchlichen Officien neu
geordnet habe, sind uns doch kirchliche Hymnen unter seinem Namen nicht
überliefert. Da der Bischof Protasius von Tarragona sich mit dem Er-
suchen an ihn wandte , er möge eine Messe zu Ehren des hl. Märtyrers
Hippolytus verfassen, was Eugenius versprach, so könnte vielleicht der
Hymnus auf diesen Heiligen Anal. XXVII, 183 u. f. von ihm herrühren, um
so eher, da derselbe noch metrischen Bau aufweist. Vgl. Garns, Kirchen-
gesch. von Spanien II, 132 ff. Neues Archiv 26, 393—409.
Von den Gedichten des Eugenius ist neuerdings eine von F. Vollmer
besorgte Ausgabe erschienen (Auetores antiquissimi XIV, 235 sqq.), aus der die
wenigen Nummern unter den Poesien dieses Dichters exzerpiert sind, welche
der Hymnendichtung zugezählt werden können. Das Gedicht De incommodis
aestivi temporis (Anal. XI, 24,) wiederhole ich hier nicht. Ebensowenig den
schon Anal. XIX, 119 u. f. abgelehnten Hymnus auf Dionysius Areopagita.
Mit dem dort S. 120 gesagten vgl. man das Urteil Vollmers: „Dafs der
Hymnus auf S. Dionysius Areopagita, gedruckt bei Hagen, Carm. med. aevi
p. 56 nicht von Eug. ist, dem ihn Paris. 2832. fol. 111 und ein Codex von
Chartres 44. fol. 2. saec. XI. zuschreiben, erhellt auf den ersten Blick aus
der Metrik." Neues Archiv XXVI, 407.
73. (1.) Oratio ad Deum.
Rex Dens immense, quo constat machina mundi,
Quod miser Eugenius posco, tu perfice Clemens.
Sit mihi reeta fides et falsis obvia sectis,
— 90 —
Sit mihi praecipue morum correctio praesens.
5 Sim carus, humilis, verax, cum tempore prudens,
Secreti tacitus et linguae famine cautus.
Da fidum socium, da fixum semper amicum,
Da blandum, sobrium, parcum castumque ministrum.
Non me pauperies cruciet aut languor obuncet,
10 Sit comes alma salus et sufficientia victus.
Absint divitiae, fastus et iurgia litis,
Invidia, luxus et ventris pensio turpis,
Crimine nee laedam quemquam nee crimine laedar.
Sic bene velle queam, quo pravum posse recedat,
15 Nil turpe cupiam, faciam vel proloquar unquam,
Te mens desideret, lingua canat, actio promat.
Da, pater altitonans, undosum fletibus imbrem,
Quo valeam lacrimis eulparum solvere moles.
Da, precor, auxilium, possim quo vincere mundum
20 Et vitae Stadium placido percurrere passu.
Cumque suprema dies mortis patefecerit urnam,
Concede veniam, cui tollit culpa coronam.
Cod. Londinen. Vespas. A I saec. 7/s. A. — Cod. Parisin. 8093 saec. 8
B. — Cod. Parisin. 2832. saec. 9. C. — Cod. Leyden. Voss. lat. Q 69. saec
9. D. — Cod. Berolinen. Phil. 1825. saec. 9. E. — Cod. Darmstadien. 3301
saec. 9. F. — Cod. Valentinianen. 405 (387) saec. 9. G. — Cod. Parisin. 528
saec. 9. H. — Cod. Parisin. 1153. saec. 9. I. — Cod. Parisin. 13 377. saec
9. K. — Cod. Casinen. 439. saec. 9/io. L. — Cod. Vatican. Reg. 2078. saec
9/io. M. — Cod. Parisin. 7540. saec. 10. N. — Cod. Parisin 8071. saec. 10
O. — Cod. Lipsien. Senat. XLVIII. saec. 10. P. — Cod. Bruxellen. 8860—67
saec. 10. Q.
1. immensi A (korr.) DHJKO; immensus E; immense et G; qui K. —
2. Quod miser imploro Eugenius tu F; Quod miser imploro Egilhart tu G;
Quod miser imploro tu perfice A; Quod miser imploro tu perfice clemens D;
Quo miser imploro per Christum perfice A (corr.); Quod miser imploro David
tu perfice H ; Quod miser imploro exposcens tu perfice K ; Unde ego posco
miser supplex clementer adest[oj E : Quod miser imploro per Christum, [da]
pie clemens; dann noch: Da vigilem sensum, rex regum, euneta gubernans,
Da, precor , ingenium , da mentis lumen honestum Q. — 3 fehlt CMN. —
4 praeeipuae GN; praeeipua K. — -5 fehlt P; verax, humilis T; humilis,
verus M (1. m.). — 6 Sim crebro E ; flamine B; fulmine DEGHKPQ, am Rande
N; limine CMNO; eulmine calamine F. — 9 cruciet nee AFGI. — 10 uirtus
C. — 11 iurgia, lites EFI. — 12 Invidia ac luxus B; invidiae luxus AEFGI;
tensio N korr. — 13 ne laedam AEFGIMQ; ne crimine E. — 14 recreat F. —
15 Turpe nil Q, ut proloquar M. — 16 desiderat DH; Te mens, lingua canat,
desiderat, actio promat O ; Te mea mens sitiat, sermo canat, actio promat Q.
— 17 altetonans A (corr.). — 18 mores F. — 19 deprecor AF; quo possim
AC. — 20 Studium D ; placidum percurrere possim E. — 11 Dumque A. —
22 Concedes OP (corr.); concedet E ; Da veniam demens, cuitollit culpa coronam :
dann noch: Gloria summa tibi, caeli terrae [que] creator, Qui Deus es trinus
regnans super omnia solus Q.
Aufschrift: Oratio CNO; Oratio beati Eugenii iunioris B; Oratio eius-
dem M; Oratio saneti Eugenii, Toletani episcopi G; Oratio Eugenii epis-
copi L; Oratio Eugenii, Toletanae sedis episcopi DHKP; Oratio Eugenii,
Toletani episcopi AL; Oratio Eugenii, episcopi Toletani F. — Auctt. ant.
XIV, 232.
— 91 —
74. (2.) De Brevitate huius Yitae.
1. Criminum mole gravatus
et reatu saucius
Carmen insonare nitor
luctuosis quaestibus,
Lacrimis ora madescant,
verberentur pectora.
2. Mundus, ecce, nutat aeger
et ruinam nuntiat,
Tempora grata fugantur,
ingeruntur pessima,
Omnia mala propinquant,
et bona praetervolant.
3. Eugeni miselle, plora,
languor instat improbus ;
"Vita transit, finis urget,
ira pendet caelitus,
Ianuam pulsat, ut intret,
mortis, ecce, nuntius.
4. Cur inique concupiscis
falsa mundi gaudia,
Cur caduca non relinquis.
curris ad perennial
Dum petis tantilla lucra,
dona perdis maxima.
5. Die, miser, carne soluta
quid tibi solacium?
Nil boni portabis illic,
quo recedat ultio,
Poena te cremabit ardens,
anxiabit Spiritus.
6. Nemo te, miselle, crede,
nemo consolabitur,
Non parentes aut propinqui,
non sodales optimi;
Cuncta te proeul abibunt,
quae amasti dulciter.
7. Corrige, crudelis, actus,
terge noxam fletibus,
Sit tibi pro pane luctus,
lacrimae pro gaudio,
Pande Christo probra cordis
eiulando fletibus.
8. 0 Deus, bonum perenne,
semper exorabilis,
Cerne fletum profluentem
de medullis intimis,
Vincla criminum resolve,
pone finem lacrimis.
9. Nolo me, pater, Averni
maneipes incendio,
Flamma quo iugis adurat
membra citra terminum;
Hie repende, quod meremnr,
sit quies post transitum.
10. 0 genus mortale, mecum
lacrimas effundite,
Pauperi praebete victum,
„parce" Christo dicite;
Forsitan iram refrenat,
donat indulgentiam.
Cod. Parisin. 8093. saec. 8. A. — Cod. Parisin. 2832. saec. 9. B. —
Cod. Legionen. 8. saec. 10. C. — Cod. Bruxellen 8860 — 67. saec. 10. D.
1, 5 ora ma A (korr.); madeseunt BCD. — 1,6 verberantur ABD.
— 2, 1 natus (?) A; nuntiet (?) C. — 2, 5 appropinquat D. (korr.). — 3, 1
Eumenis ille plorans [lies : Heu me miselle plorans] D. — 3, 4 pendit ABC.
— 5, 1 solutus D. — 5, 2 quod D. — 5, 3 nil boni tecum portabis illic D.
— 5, 4 quod reeipias ultio D. — 5, 6 anxiabis spiritu D. — 6, 1 credet
ABC. — 6, 5 Cuucta a te AB (korr.); Cuncta tunc D; abebunt A (korr.). —
7, 1 hactu A; actum B; crudeles actus D. — 7, 4 lacrimis korr. in lacrimae
A; lacrimas D. — 7, 5 Christo pio corde D. — 7,6 hieulando D. — 8, 1
bonus perennisB ; bone perennem D. — 8, 3 profluendem A. — 9, 3 Flamma-
— 92 —
que iugis B: flammae quo iugis D; aduret(?) A. — 9, 4 citra nmndi terminum
D. — 10, 4 Christe D. — 10, 5 ira refrenans D. — 10, 6 donet B. — D
fügt noch bei :
Gloria et honor Deo, virtus et imperium
Una patri filioque, incliti [!] paraclito,
Cui honor et potestas in aeterna saeeula.
Aufschrift: Carmen de brevitate vitae C: Item eiusdem metro trochayco
de brebitate huius vitae A ; De annuntiatione ruinae. D. — Auctt. antiq. XIV,
235 sq.
75. (3.) Hymnus in Pacem.
1. Haec nostra nobis conferunt peccamina,
Quae provocarunt iudicis sententiam,
Quam nulla flexit digna paenitentia ;
Parce, redemptor !
2. Iucunda nobis quando donat tempora,
Nil laudis ille, nil sacramus gratiae;
Nunc ergo deest, qui ruentes allevet.
Parce, redemptor !
3. Kaptis amicis et perustis praediis
Deum precemur corde cum suspiriis,
Ut curvet hostes et resistat improbis.
Parce, redemptor!
4. Lux angelorum, iam benignus accipe,
Compesce bella, redde pacis gaudia,
Contrita corda sanet indulgentia.
Parce, redemptor !
5. Mors, ecce, dira nostra pulsat pectora,
Farnes perurget, tela belli concrepant ;
Concede, Christe, iam quieta tempora,
Parce, redemptor!
6. Non ira duret, sed medella proximet,
Qua deleantur prava, quae commisimus,
Et finiantur dura, quae pavescimus.
Parce, redemptor!
7. 0 pax perennis, o perennis gloria !
Pacem rogamus, pacis infer copiani,
Favore pacis gens quiescat barbara.
Parce, redemptor !
8. Pater superni numinis piissime,
Assiste fessis et iacentes erige,
Bellum paventes iam quietos effice,
Parce, redemptor!
— 93 —
9. Quur nostra vota, cur repellis lacrimas?
Cur deruisti, ne gementes audias?
Sucurre lassis consueta gratia,
Parce, redemptor!
10. ßivos aquarum profluamus proximi,
Panem petenti porrigaraus pauperi,
Clamemus omnes, rugiamus acriter :
Parce, redemptor !
11. Salvator alme, qui creasti saecula,
Ignosce, prosper, solve culpae vincula.
Ne pnniamur tanta propter crimina;
Parce, redemptor !
Cod. Matriten. 14, 22 saec. 10. — 3, 3 ostes. — 6, 2 pravaque. — 6, 3
duraque. — 7, 1 perhennis, o perhennis. — 7, 3 Fabore. — 8, 3 pabentes
— 9, 3 iam lassis. — Nach Str. 11 noch die Worte „Te confitentes, te do-
lentes poscimus. — Auctt. antiq. XW. 24-7 sq. — Die zwei vor Str. 1 be-
findlichen Strophentriimmer des verstümmelten Abcdars möchte Vollmer wie
folgt ergänzen:
[Frustrantur urbes his] repletae civibus
[Cladesque maer]ent bestiarum fletibus,
[Lupis et atris quod prae]bentur vulpibus;
Parce, redemptor!
f Gravis fortuna nos] misellos opprimit,
Turbis ubique territjamur ethnicis,
[Templaque sancta nunc] dicantur idolis ;
Parce, redemptor!
76. (4.) Oratio Vespertina.
1. Inclitae parentis almae, 2. Tolle monstra, stringe fibras
Christe, pignus unicura, et soporem tempera,
Membra, quae labore fessa Improba ne dum quiete
nunc repono lectolo, praegavantur viscera,
Cerne mitis et benignus Daemonum fraude maligna
atque clementissimus. sentiant piacula.
Cod. Matriten. 14, 22. saec. 10. — 1,1 almi korrig. in alme. — 1)4
prepono. — 2,3 nee dum. — „Versu[s] supra lectum." — Aucct. Antiq.
XIV, 264.
77. (5.) Oratio pro Eege.
Omnipotens rerum factor rerumque creator,
Accipe propitius, quae tibi, summe, loquor.
Porrige victricem pro sacro principe dextram,
Quae praestet votis prospera dona suis.
— 94 —
5 Perferat insignes semper ex hoste triumphos,
Nee cedat ullis te comitante malis.
Sit blandus famulis, sit lenis censor iniquis,
Sic nobis placeat, ne tibi displiceat.
Ut multa breviter parvo sermone perorem,
10 Sit bona tota gerens et mala nulla gemens
Te donante, precor, qui regnans trinus et onus
Texis in aeternum saecula euneta, Deus.
Cod. Matriten. 14, 22. saec. 10. — 4 bona suis. — 8 nee. — 11 regnas.
Auctt. Antiq. XIV, 263 sq.
78. (6.) Oratio pro Rege.
(Dubius.)
Oremus pariter toto de corde rogantes,
Ut tibi praesidio caelestia porrigat arma
Arbiter omnipotens, ut possis fortiter hostes
Debacchare tuos ferri de cuspide fossos
5 Et valeas regum multorura frangere colla,
Qui Dominum verum nolunt cognoscere Christum,
Qui Deus est unus vere cum patre colendus;
Quem superus totus cognoscit et infimus ordo,
Quem chorus angelicus collaudans semper adorat,
10 Et genitum patris totum diffusa per orbem
Ecclesia Christum cognoscit et omnipotentem;
Qui mare, tellurem, caelum, qui euneta creavit,
Quae mundus totus per totum continet iste ;
Qui posuit celso lucentia sidera caelo
15 Et roseis totum coloravit floribus orbem,
Sideribus variis superum depinxit Olympum,
Muneribus sacris mundum ditavit et imum ;
Qui concessit aquis geminos producere fruetus
Et diversa locis diversis ponere sanxit,
20 Scilicet altilium sursum laticumque deorsum,
Ut plebs pennivola caeli concrescat in auris
Et squammosa sali fluides concrescat in undis,
Ula poli volitans siccas transverberet auras,
Ista maris bibulas natans transcurrat arenas;
25 Cuius ad imperium rutilans adlampadat ignis
Et tremulas mittunt timida tonitrua voces,
Nebula discurrens properat dispergere nimbos,
Grandinis ut fractos iaculet de ventre lapillos,
Arcus in excelso servato foedere dural,
30 Ne cataelysmus aquae terrarum germina perdat,
Tendit et igniferos mundi per compita crines
— 95 —
Sol nimium rutilus, pulcherrimus atque coruscus,
Impleat ut totum proprio de luraine mundum.
Plura quid enumerem? Christo parere potenti
85 Omnia festinant, quae nunc per saecula durant.
Cod. Matriten. 14, 22 saec. 10. — 4 Debaccaret uos foro. — 8 superius
korr. in superus. — 19 locus. — 21 pinnibula; aures korrig. in auris. —
22 squamosalosum. — 23 siccans. — 24 transcurrit. — 26 timidas. — 30 Nee
cataclismus. — Auctt. Antiq. XIV, 275 sq.
Beda Venerabilis,
Monachus Wirimundensis,
t 735.
Geboren im Jahre 672 (oder 73) im späteren Territorium von Wearmouth,
das bei seiner Geburt noch nicht gegründet war, kam Beda, eben sieben
Jahre alt, als Oblatus in diese Abtei, in der er bis an sein Lebensende ver-
blieb. Mit 19 Jahren zum Diakon, mit 30 zum Priester geweiht, beide Male
durch die Hand des hl. Johannes von Beverley, ward er vom Papste Sergius I.
der ihn zu sehen verlangte, nach Rom berufen, scheint aber die Reise dort-
hin, vermutlich wegen des vorher erfolgten Ablebens des Papstes, niemals
angetreten zu haben. Der Rest seines Lebens verflofs in der Einsamkeit der
Zelle und in der Freude an literarischem Schaffen. Im Jahre 731 konnte er,
59 Jahre alt, sein bedeutendstes Werk, die Historia ecclesiastica gentis An-
glorum vollenden ; 733 (oder 34) hatte er einige Tage im Kloster seines
Ordens zu York und in der Gesellschaft seines Freundes, des Erzbischofes
Egbert verbracht, mufste aber 734 eine erneute Einladung mit Rücksicht
auf seine geschwächte Gesundheit ablehnen. Zu Anfang April 735 ward er
von Atembeschwerden befallen, welchen er am 26. Mai desselben Jahres erlag.
Es kann nicht dieses Ortes sein, die ausgebreitete literarische Tätigkeit
Bedas im einzelnen zu verfolgen oder zu würdigen Es beschäftigt uns die
Frage nach seinen Hymnen. Einen derselben, auf Ediltrudis, Nr. (1) hat er
selbst in seine Kirchengeschichte Englands aufgenommen, und so gegen die
Skepsis der Nachwelt sichergestellt. Von Beda selbst erfahren wir in
demselben Werke, dafs er einen „librum hymnorum diverso metro
siverhythmo" verfafst habe. Dieses Hymnenbuch als ein Ganzes müssen
wir als verloren beklagen. Elf Hymnen [Nr. (2) — (12)] sind indes unter
dem Namen Bedas von Georgius Cassander in seinen Hymni ecclesiastici
(Coloniae 1556) gedruckt worden; wie er selbst in der Widmung seines
Werkes mitteilt, waren sie ihm von dem kaiserlichen Rate Kaspar von Nydbruck
zur Veröffentlichung übergeben; „Hortatus es nos subinde, vir clarissime, ut
eos, quos ad nos misisti , Bedae presbyteri hymnos, si videretur, prelo ex-
cudendos tradamus" (1. c. p. 2i. Über die Echtheit dieser von Cassander an
das Licht gezogenen Hymnen sind die verschiedensten Ansichten laut ge-
worden. Einige verwarfen alle , andere nach subjektivem Empfinden oder
Gutdünken einen Teil, dieser diese, jener jene. Ich glaube, dafs wir die
Hymnen als authentisch anzusehen haben. Cassander, dem wir unser Ver-
trauen nicht zu versagen brauchen, fand sie in Quellen vor, welche sie mit
Bedas Namen verknüpften. Zwei derselben Nr. (2) und (3) vermögen wir
wenigstens in alten Quellen nachzuweisen, einen, Nr. (2), mit dem Namen
Bedas, so dafs dor Gedanke an ein späteres Fälscherstückchen ausgeschlossen
ist. Nach Inhalt und Stil , die von Schwung und Nüchternheit gleich
ängstlich sich fernhalten, zeigen die Hymnen nichts, was Bedas Autorschaft
ausschlösse. Die wenigen prosodischen Fehler formides, (3) Hymnus 9, 1 und
perseverat, (6) Hymnus 3, 3 sprechen nicht gegen Beda, der Miracula s.
Cuthberti XVI, 7 schreibt:
In meräcum latices valuit convertere nectar.
— 97 —
Endlich sind diese Gedichte ersichtlich das Werk eines Verfassers,
eine Auffassung, eine Ausdrucksweise, eine Verskunst spricht aus allen;
man vgl. beispielsweise Hymn. 8. 17, 3 u. f. mit Hymn. 9. 7, 3 u. f. Dieser
eine Verfasser ist aber Beda. Zweimal gebraucht derselbe in den uns be-
schäftigenden Hymnen das Wort lar [laresj in der Bedeutung von „Feuer" :
Einmal in dem Hymnus Nr. (5), in dem 9, 1 u. f. der Hl. Geist angeredet wird :
Linguam simul doctoribus
Laremque sacrum praebuit,
wozu Cassander (p. 212) in der Marginalnote bemerkt: „Larem pro igne
posuisse videtur". Demselben Spracbgebrauche begegnen wir wieder im (6.)
Hymnus, woselbst es 11, 3 u. f. von Agnes heifst:
Sic per lares et ferreas
Ad astra portas praevolat.
Da ist es von unschätzbarem Werte, dafs wir in einem unbestrittener-
mafsen von Beda herrührenden Werke, in den Miracula sancti Cuthberti IX,
31 von den Jüngern des Heiligen, die einen Fisch am Feuer rösten, lesen:
Tum laribus torrent epulas.
Erwähnen will ich noch , dafs in dem Gedichte de ratione duodecim
signorum, in der Baseler Ausgabe von 1563 tom. I, 494 derselbe prosodische
Irrtum sich befindet, dem wir Hymnus (6), 3, 3 begegneten:
Qui in bovem versum Iovem fabulose asseveraut.
Übergangen sind im folgenden die in der Baseler Ausgabe und auch bei
Giles fälschlich als „Hymnen" bezeichneten Gedichte de ratione temporum
(Giles I, 54), de celebritate quattuor temporum (Giles I, 55), de variis com-
puti regulis (Giles I, 69), de die iudicii (Giles I, 99).
Dagegen reihe ich den Hymnen Bedas zwei metrifizierte Psalmen an,
welche in den Handschriften, denen sie entnommen sind, Beda zugeschrieben
werden, und von denen, soweit ich sehen kann, der eine hier zum ersten.aale
gedruckt wird.
Bezüglich der näheren Lebensumstände Bedas sei verwiesen auf Giles I,
XLI — CLXVI. Was die Hymnen betrifft, ist es unnütz, sich auf andere Aus-
gaben zu beziehen, da sie ausnahmslos auf Cassanders Schultern stehen.
Abzusprechen ist Beda zweifelsohne der Hymnus oder das Gedicht de
psalmis gradualibus Ad Dominum clamaveram (Giles I, 239; Mone I,
593 ; Wackernagel 1 , 93). das zuerst mit anderen prosaischen Gebeten von
Martene (Thesaurus Novus Anecdotorum V, 394 sq.) unter Bedas Namen
veröffentlicht worden ist und sich auch in der Münchener Handsch. Clm.
14447. saec. 9. befindet.
Postscript um. So weit hatte ich geschrieben und mich mit dem
hymnischen Eigentum Bedas auseinandergesetzt, als ich von der Bamberger
Handschrift B II 10, einem Sammelbande des 10. oder 11. Jahrh. aus dem
Michaelkloster bei Bamberg Einsicht nehmen konnte. Dieselbe enthält u. a.
einen in vier Bücher gegliederten Traktat „De Laude Dei et de confessione
orationibusque sanctorum", als dessen Verfasser ein „Alchonius levita"
genannt wird, in dem wir niemand anders als Alkuin zu erkennen haben.
(Vgl. Vollmer, Auctt. antiq. XIV p. XV.) Dieser Traktat ist eine Sammlung
von Gebeten, die der Veranstalter derselben der Hl. Schrift, einigen Vätern und
christlichen Dichtern entlehnt. Ein Kapitel enthält solche Gebete „de antipho-
nario" , ein anderes (fol. 300 b sqq.) solche „de hymnis". Es sind dies an-
einander gereihte Bruchstücke aus kirchlichen Hymnen und zwar zwei aus Hymnen
des Ambrosius, eines aus dem „Te Deum", sieben von unbekannten Verfassern.
Alle übrigen Bruchstücke sind aus den nachfolgenden Hymnen
Bedas gezogen und zwar aus Nr. 2 die Strophen 19, 20, 28; aus Nr. 10 Str.
Dreves, Lateinische Hymnendichter II. 7
— 98 —
1 und 2; aus Nr. 8 Str. 1, 2 und 20; aus Nr. 11 Str. 1 und 12; aus Nr. 4
Str. 1, 31 und 32; aus Nr. 5 Str. 1; aus Nr. 7 Str. 1 und 4; aus Nr. 9
Str. 1 und 1; Bruchstücke also aus allen Hymnen bei Cassander, 3, 6 und
12 ausgenommen. Mit diesen Hymnen sind wir also nicht mehr schlechter-
dings auf Cassander angewiesen; wir haben sie nicht nur in einer Quelle
des 10. — 11. Jahrh. nachgewiesen, sondern wir wissen auch, dafs Alcuin
diese Lieder kannte. Damit ist in dieser Sache Cassanders Glaubwürdigkeit
glänzend gerechtfertigt.
Unter den Hymnenbruchstücken unbekannter Verfasser befinden sich
zwei, die zweifellos, eines, das nicht unwahrscheinlich Beda zuzuweisen. Das
legt zunächst die Umgebung nahe , in der wir sie finden , nämlich inmitten
Bedaseher Hymnen. Die zwei Hymnen sind 1. ein unbekannter auf Quadra-
gesima, von dem drei Strophen vorhanden, die ich w. u. unter Nr. (14) auf=
führen werde. Aufser der Nachbarschaft kennzeichnet diesen die Anfangs-
zeile: Adesto, Christe, cordibus als Kind Bedas; vgl. Nr. (10), Str. 1:
Adesto, Christe, vocibus. Der zweite Hymnus ist ein Osterhymnus,
es ist der Anal. XIV a, Nr. 65 mitgeteilte, von dem Alkuin die erste Strophe
ausgehoben hat. Dieser Hymnus ist mithin von Beda, zu dem er auch in-
haltlich und formell pafst. Wir sehen also ferner, dafs Beda nicht nur ein-
zelne Hymnen, sondern tatsächlich ein Hymnarium per anni circulum gedichtet
hat : in die vorhandenen Lücken treten dieser Fasten- und Osterhymnus
ausfüllend ein. Der dritte Hymnus, von dem Alkuin fünf Strophen ausgehoben,
ist der Anal. XII, Nr. 52 mitgeteilte Abcdarius Alma fulget in caelesti.
Auch dieser Hymnus kann nach Inhalt und Form recht gut ein Werk Bedas
sein. Die Strophen, die Alkuin auswählt, sind 1, 18, 23, 24 und 25. Zwischen
die Str. 23 und 24 schiebt der Sammler zwei Strophen eines anderen Abc-
darius ein:
Xristum regem, iam paterna Ydri fraudes ergo cave,
claritate splendidum, infirmantes subleva,
Ubi celsa beatorum Aurum temne, fuge luxus,
contemplantur agmina. suis [!] astra petere.
Dieselben dürften um so mehr einem anderen uns verlorenen Gedichte
Bedas entlehnt sein, als dies wohl verschriebene „suis" auf ihn hinzuweisen
scheint.
Noch drei weiteren Strophen gleichen Versmafses, unbekannter Herkunft
finden sich in Mitte der Exzerpte aus Beda, die ich hier hersetze:
In prophetis inveniris, Factor caeli, terrae factor,
nostro natus saeculo, congregationum maris,
Ante saecula (natus) fuisti, Oraniumque tu creator,
factor prime saeculi. quae pater nasci iubet.
Perfectisque cum coronam
iustus iudex afferes,
Tunc et nostrae parvitati
largire indulgentiam.
7J). (1.) Hymnus sanctae Edilthridae.
Alma Deus trinitas, quae saecula cuncta gubernas,
Adnue iam coeptis, alma Deus trinitas.
Bella Maro resonet, nos pacis dona canamus,
Munera nos Christi, bella Maro resonet.
Carmina casta mihi, foedae non raptus Helenae
Luxus erit lubricis, carmina casta mihi.
— 99 —
Dona superna loquar, miserae non proelia Troiae,
Terra quibus gaudet, dona superna loquar.
En, Deus altus adit venerandae virginis alvum
10 Liberet ut homines, en, Deus altus adit.
Feinina virgo parit mundi devota parentem,
Porta Maria Dei, femina virgo parit.
Gaudet amica cohors de virgine matre tonantis,
Virginitate raicans gaudet amica cohors.
15 Huius honor genuit casto de germine plures,
Virgin eos flores huius honor genuit.
Ignibus usta feris virgo non cessit Agatha,
Eulalia et perfert ignibus usta feris.
Kasta feras superat mentis pro culmine Tecla,
20 Eufemia sacra casta feras superat.
Laeta ridet gladios ferro robustior Agnes,
Caecilia infestos laeta ridet gladios.
Mukus in orbe viget per sobria corda triuraphus,
Sobrietatis amor multus in orbe viget.
25 Nostra quoque egregia iam tempora virgo beavit,
Edilthrida nitet nostra quoque egregia.
Orta patre eximio regali et stemmate clara,
Nobilior Domino est orta patre eximio.
Percipit inde decus regina et sceptra sub astris,
30 Plus super astra manens percipit inde decus
Quid petis, alma, virum, sponso iam dedita summoV
Sponsus adest Christus ; quid petis, alma, virum ?
Regis ut aetherei matrem iam, credo, sequaris,
Tu quoque sis mater regis et aetherei.
35 Sponsa dicata Deo bis sex regnaverat annis
Inque monasterio est sponsa dicata Deo.
Tota sacrata polo celsis ubi floruit actis,
Reddidit atque animam tota sacrata polo.
Virginis alma caro est tumulata bis octo Novembres,
40 Nee putet in tumulo virginis alma caro.
Xriste, tui est operis, quia vestis et ipsa sepulcro
Inviolata nitet, Christe, tui est operis.
Ydros et ater abit sacrae pro vestis honore,
Morbi diffugiunt. ydros et ater abit.
45 Zelus in hoste furit, quondam qui vicerat Evam,
Virgo triumphat ovans, zelus in hoste furit.
Aspice, nupta Deo, quae sit tibi gloria terris,
Quae maneat caelis, aspice. nupta Deo.
Munera laeta capis, festivis fulgida taedis,
Ecce, venit sponsus ! munera laeta capis.
7'
— 100 —
Et nova dulcisono modularis carmina plectro,
Sponsa, hymno exsultas et, nova, dulcisono.
Nullus ab altithroni comitatu segregat agni,
Quam affectu tulerat nullus ab altithroni.
Historia ms. eccl. gentis Angloriun anni 737. Cod. Cantabrigien. Kk
V 16. A. — Hist. ins. eccl. gentis Angloruin saec. 8. Cod. Londinen. Tiber. C
II B. — Hist. ms. eccl. gentis Anglorum saec. 8. Cod. Londinen. Tiber.
A XIV. C. — Hist. ms. eccl. gentis Anglorum saec. 10. Cod. Londinen.
Harl. 4978. D. — Hist. ms. eccl. gentis Anglorum saec. 11. Cod. Londinen.
Reg. 13 C 5. E. — Homil. ms. Benedictoburanuin saec. 8 9. Clm. Monacen.
4547. add. saec. 11. F. — Collect, ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen.
265. G. — Pass. ms. Zwettlense saec 12. Cod. Zwettlen. 24. H.
1 gubernans korrig. in gubernas D. — 2 Adue korrig. in anue A;
alme Deus G. — 3 nos paucis C. — 6 lubricus korrig. in lubricis A: lub-
ricus FH. — 7 loquor F. ■ — 8 Quae mundum exhilarant, dona FG. — 15
genuit custode germine F. — 16 virgineis korrig. in virgineos C. — 17
cessat BE; Agathe korrig. in Agatha A; Agathae BCEFG; Agathes H. —
18 Eulalia perfert F ; Eulalia et profert H. — 19 kasta fera H ; lumine
Tecla G. -- 20 sacras korrig. in sacra A; sacras BCFGH; fera H. — - 21
sq. gladius korrig. in gladios D. — 23 Multos in orbe FG; figet korrig. in
viget B. — 24 multos FG. — 25. Xostra aliis sacrior sed tempora FG; be-
avit korrig. in beata B. — 26 Aedilthryda AC ; Etildryda B; Ediltrida D;
Atheldrytha E; Aedildruda FG; Ediltruda H; nostra aliis sacrior FG. —
27 stemmata F. — 29 sq. percepit korrig. in percipit B. — 31 sponsa FG.
33 aetherei korrig. in aetherii E; iam caelo sequaris H. — 36 annos F. —
37 floruit astris F. — 39 Xovembres korrig. in Novembris E; Xovembris
CD; bis octo novemque H. — 40 putet korr. in putret B; patet korr. in
putet C ; pudet FG. — 42 Inviolate FG. — 43 sq. Ydros korrig. in Ydrops
B. — 43 abiit korrig. in abit B ; festis korr. in vestis C. — 45 Telus in G.
— 47 tibi fehlt D. — 51 sq. In nova F; lies En, nova? — 53 comitatus
egregat F; comitatu segreger H; segregat almi G. — 54 affectu korrig. in
effectu D.
„Incipit vita sanctae Edildrudis virginis" F; „Bedae, famuli Christi et
presbyteri, explicit liber de virtutibus sancti C'udberti, Lindisfarnensis eccle-
siae episcopi. Incipit Carmen eiusdem de virginitate Edildrudae reginae';
G. Beda führt in seiner Hist. eccl. IV, 20 den Hymnus mit den Worten ein:
„Videtur opportunum huic historiae et hymnum virginitatis inserere, quem
ante annos plurimos in laudem ac praeconium eiusdem reginae ac sponsae
Christi — et ideo veraciter reginaer quia sponsae Christi — elegiaco metro
composuimus, et imitari morem sacrae scripturae , cuius historiae carmina
plurima indita et haec metro ac versibus constant esse composita." Steht
auch in Cod. Capit. Colonien. 106. saec. 9. — Xach Analogie dieses Hymnus
sind die des Wulstan von Winchester gebaut; vgl. Anal. XLVIII, 9 ff.
Die Collation der englischen Handschriften verdanke ich Rev. H. M.
Bannister, die des Sangallensis besorgte in liebenswürdiger Weise Herr
Stiftsarchivar Joseph Müller.
80. (2.) De Operibus VI dierum et de VI aetatibus.
1. Primo Deus caeli globum 2. At per dies aetatibus
Molemque terrae condidit, Labentis aevi congruos
Terram sed umbris abditam Ornavit orbem et aethera
Abyssus alta texerat. Cunctamnue mundi macbinam.
— 101
3. Prima creator saeculi
Die tenebras effugans
Aquis adhuc absconditura
Lampavit orbem lumine.
-i. Lucis beata gaudiis
Mundi replevit incolas
Aetate mox altissimus
Prima creator saeculi.
5. Locatur inter caerula
Die secunda maximus
Poli globus, divisaque est
Utrimque lympha labilis.
6. Primo secundae tempore
Aetatis arca mystica
Hinc inde concurrentia
Locatur inter caerula.
7 Lucente saecli tertia
Die fluens sub aethere
Abyssus alta subsidet,
Virensque paret arida.
8. Electra proles Abrahae
De perfidorum tluctibus
Aetate florens claruit
Lucente saecli tertia.
9. Quarta iubar sublimium
Die emicabat siderum,
Solo poloque fulgidam
Lucis daturum gratiam.
10. Hebraea gens Davidico
Regno refulsit inclita
Aetate pandens actuum
Quarta iubar sublimium.
11. Xovum genus progignitur
Quinta die de limpidis
Nascens aquis natantium
Volantiumque sub polo.
12. Aetate quinta in Chaldea
Poenam luente Iudea
Fidelium de pertidis
Novum genus progignitur.
13. Sexta creatus est homo
Die, creatoris sui
Imaginem qui praeferens
Semper beatus viveret.
14. Summus creator omnium,
Per quem creatus est homo,
Aetate filius Dei
Sexta creatus est homo.
15. Obdormiente splendida
Plasmatur Adae femina,
Os illius ex ossibus,
De carne carnem obtinens.
16. De carne Christo propria
Et sanguinis mysterio
Iam sponsa nata est in cruce
Obdormiente splendida.
17. Post facta celsaconditor
Die quiescens septima
Eam vocari in saecula
Et esse iussit sabbatum.
18. Aetas quietis septima
Bene defunctos excipit,
Qua sabbatizat cum suis
Post facta celsa conditor.
19. Octava restat ceteris
Aetatibus sublimior,
Cum mortui de pristino
Terrae resurgent aggere.
20. Vultumque Christi perpetim
lusti cernent amabilem
Eruntque sicut angeli
Caelesti in arce fulgidi.
21. Hanc ad se vitae semitam
Ostendit ipse praevius
De matre natus virgine
Deus Deique filius.
22. Nam morte mortem destruens
Sexta subegit sabbati,
Quievit et in sabbato
In corde terrae conditus.
102
23. Vitaeque prima sabbati
Surgendo pandit ianuam
Suisque congaudentibus
Ascendit ad thronum patris.
24. Et sex in huius saeculi
Aetatibus nos praecipit
Nostram ferendo iam crucem
Ius omne leti vincere.
25. Intrabimus post omnia
Devicta mundi praelia
Carnis soluti vinculis
Vitae perennis sabbatum.
26. Sequetur una sabbati
Claudenda nullo termino,
Cum carnis immortalitas
Aeterna nobis redditur.
27. Sic carnis atque spiritus
Bino potiti gaudio
Scandemus ad caelestia
Regni perennis moenia.
28. Quo nos venire, quaesumus,
Concede, sancta trinitas,
Unumque te cognoscere
Verum Deum per saecula.
29. Hie igitur sperantibus
Nobis atque orantibus
In spiritu paraclito
Sit plena consolatio.
30. Sint corda clara et fortia,
Sit caro frugalissima,
In modum solis fervidus
Nunquam tepescat animus.
31. Alas virtutum geminas
Biformis donans Caritas
Creatori consimilem
Suam reddat imaginem.
32. Ut sabbatismi requie
Nostrae fruantur animae,
Donec surgente corpore
Sit stolae decus geminae.
33. Praesta, pater piissime
Patrique compar unice,
Cum spiritu paraclito
Nunc et per saecula.
Collect, ms. Salisburgense saec. 12. Cod. Vindobonen. 1743. A. —
Cassander, Hymni eccles. 86 sqq. B. —
7, 1 saeculi A. — 9, 2 micabat ß. — 9, 3 Polo soloque ß. — ■ 12, 1 sq.
zu Chaldea und Iüdea vgl. Miracula s. Cuthberti XLIV, 12 sq:
Namque opus hoc, Salomon fulvo quod fecerat auro,
Chaldea petrarum obtexit, heu, flamraa minis.
15, 4 carnem proferens B. — 18, 2 Post hoc futura est saeculum B. — 21, 1
Quam nobis ad se semitam B. — 22, 2 sabbati fehlt B; dabei am Rande:
„Deest tartarum vel feria vel aliquid tale." Str. 24 fehlt A. — 25, 2 Debita
inundi A. — Str. 29 u. ff. fehlen B. — Str. 33 nur mit den Anfangsbuch-
staben der Worte A. — Dieser Hymnus steht auch unter Bedas Namen in
dei Hs. 106 des Kölner Domkapitels (saec 9.), fol. 6: „Item hymnus Bedae
presbyteri de opere sex dierum primordialum et de sex aetatibus mundi" ;
der Text fol. 44 b. Leider ist mir nicht möglich, die Varianten der Hs.
mitzuteilen. — Str. 19, 20 und 28 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen.
saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat ,,De laude Dei").
— 20, 1 perpetes.
81. (3.) Iu Natali Innocentiuiu.
Hymnum canentesmar-
ty rum
Dicamus innocentium,
Quos terra flentes perdidit,
Gaudens sed aethra suseipit,
Vultum patris per saecula
Quorum tuentur angeli
Eiusque laudant gratiam
Hymnum canentes mar
tyrum.
103 —
3. Quos rex peremit impius,
Pius sed auctor colligit
Secum beatos collocans
In luce regni perpetis.
4. Qui mansiones singulis
Largitus in domo patris,
Donat supernis sedibus,
Quos rex peremit impius.
5. Bimos et inf ra purvulos
Herodis ira perculit
Finesque Bethlemiticos
Sancto respersit sanguine.
6. Praeclara Christo splenduit
Mors innocens fidelium,
Caelis ferebant angeli
Bimos etinfraparvulos.
7. Vox in Rama percrebui t
Lamenta luctus maximi,
Rachel suos cum lacrimis
Perfusa flevit filios.
8. Gaudent triumpho perpeti,
Tormenta quique vicerant,
Quorum gemens ob verbera
Vox in Rama percrebuit.
9. Ne,grex pusille,formides
Dentes ieonis perfidos,
Pastor bonus nam pascua
Vobis dabit caelestia.
10. Agnum Dei qui candidum
Mundo sequeris tramite,
Manus latronis impias
Ne?grexpusille,formides.
11. Absterget omnem lacri-
mam
Vestris pater de vultibus,
Mors vobis ultra non nocet
Vitae receptis moenibus.
12. Qui seminant in lacrimis,
Longo metent in gaudio,
Genis lugentum conditor
Absterge tomnem lacri-
mam.
13. 0 quam beata civitas,
In qua redemptor nascitur
Natoque primae martyrum
In qua dicantur hostiae!
14. Nunquam vocaris parvula
In civitatum milibus,
Ex qua novus dux ortus est,
0 quam beata civitas!
15. Astant nitentes ful gidis
Eius throno nunc vestibus,
Stolas suas qui laverant
Agni rubentes sanguine.
16. Qui perpetis pro patriae
Regno gementes fleverant,
Laeti Deo cum laudibus
Astant nitentes fulgidis.
Cassander 1. c. 117 sqq. — 5, 2 Bethleemiticos. — 12, 3 lugentium.
82. (4) In Ascensione Domini.
1. Hymnum canamus gloriae,
Hymni novi nunc personent,
Christus novo cum tramite
Ad patris ascendit thronum.
2. Transit triumpho gloriae
Poli potenter culmina,
Qui morte mortem absumpserat
Derisus a mortalibus.
3. Nam diri leti limina
Caecas et umbras inferi
Lustrans sua potentia
Leti ligarat principem,
4. Et, quos suos in actibus
Fideque lectos noverat,
Omnes Averni faucibus
Salvavit a ferocibus.
— 104 —
5. Laetamque vitae ianuam
Pandit redemptor omnibus,
Quos lex amara corporis
Vita pios privaverat.
6. 0 mira rerum claritas!
Miranda salvatoris est
Virtus, gemella gratia
Quae regna leti destruit.
7. Nara plurimos ab inferi
Portis reduxit spiritu,
Multos et ipso corpore
De fauce mortis eruit,
8. Surgentis ut de mortuis
Christi sonarent gaudia
Binos choros paschalia
Vita nova laetantium,
9. Binae cohortes aethera
Christum secutae ascenderent
Sedesque caelo perpetes
Inter tenerent angelos.
10. Huuc ergo cuncti consonis
Diem feramus laudibus,
Victor petit quo fulgidi
Iesus Olympi ianuas.
1 1 . Quo nobis ipse apud patrem
Thoros beatos praevius
Ac mansiones plurimas
Paravit auctor aetheris.
12. Quo tota praecedentium
A saeculo fidelium
Caterva caeli regiam
Pandente Christo subiit.
13. Erant in admirabili
Regis triumpho altithroni
Coetus simul caelestium
Polum petentes agminum.
14. Apostoli tum mystico
In monte stantes chrismatis
Cum matre claram virgine
Iesu videbant gloriam.
15. Ac prosecuti lumine
Laeto petentem sidera
Laetis per auras cordibus
Duxere regem saeculi.
16. Quos alloquentes angeli :
Quid astra stantes cernitis '?
Salvator hie est, inquiunt,
Iesus, triumpho nobili
17. A vobis ad caelestia
Qui regna nunc assumptus est,
Venturus inde saeculi
In fine iudex omnium.
18. Haec dixerant, et non mora.
Iuncti choris felicibus
Cum rege regum lucidi
Portis Olympi adproximant.
19. Emissa tunc vox angeli:
Portas, ait, nunc pandite,
Et introibit perpetis
Dux pacis et rex gloriae.
20. Respondit haec ab intimis
Vox urbis almae moenibus :
Quis iste rex est gloriae,
Intret poli qui ianuas?
21. Nos semper in caelestibus
Christum solemus cernere
Et eius una cum patre
Pari beamur gloria.
22. At praeco magni iudicis
Dominus potens et fortis est,
Qui stravit atrum in proelio
Mundi triumphans prineipem.
23. Quapropter elevamini,
Portae perennis aetheris,
Introeat rex gloriae,
Virtutis atque gratiae.
24. Mirata adhuc caelestium
Requirit aula civiuni :
Quis, inquit, est rex gloriae.
Rex iste tarn laudabilis?
— 105 -
25. Herilis at mox buccina
Respondit: Auetor omnium
Altissimus virtutum et
Rex ipse fulget gloriae.
26. Dictis quibus rex gloriae
Cum glorioso milite
Ingressus est in aethere
Sublime regnum gloriae.
27. Qua mansiones singulis,
Quos de profundis inferi
Abduxerat, pro congruis
Donavit almus actibus.
29. Venturus inde in gloria
Vivos simul cum mortuis
Diiudicare pro actibus
Iusto potens examine.
30. Quo nos, precamur, tempore,
Iesu, redemptor unice,
Inter tuos in aetbera
Servos benignus adgrega.
31. Da nobis illuc sedula
Devotione tendere,
Qua te sedere cum patre
In arce regni credimus.
28. At ipse euneta transiens
Caeli micantis eulmina
Ad dexteram sedit patris
Consempiternus nlius,
32. Nostris ibi tum cordibus
Tuo repletis spiritu,
Ostende patrem et sufficit
Haec nobis una visio.
Cassander 1. c. p. 198 sqq. A. — Hymn. ms. Moissiacense saec. 11.
Cod. Rossian. VIII 144. B. — Hymn. ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican.
5776. C. — Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laureutian. Conv. sup. 524.
D. — Hymn. ms Veronense saec. 10. Cod. Capit. Veronen. 109 ^102) E. —
Hymn. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Kasselan. Tbeol. IV 25. F. —
Brev. ms. S. Eutychii Nursini saec. 10/n. Cod. Vallicellan. B. 79. G.
1, 2 novi cum personent F. — 1, 4 throno C. — 2, 1 triumpho nobili
F. — 2, 3 mortem morte DE; Qui mors mortem C; assumpserat CE. — 6, 2
regnat C. — 15, 1 Hoc prosecuti BCDE; Hunc prosecuti G. — 15, 3 Laeti per
auras cordium G. — 16, 4 nobilis A. — 17, 1 Qui vobis E ; A vobis hinc
ad A. — 17, 2 Qui fehlt E. — 30, 3 aethere A. — 32, 1 cum cordibus A. —
32, 2 repleti A. — Alle Quellen mit Ausnahme von A haben nur die Strophen
1, 2, 14, 15, 16, 17, 30, 31 und die Doxologie: Gloria tibi, Domine, Qui
scandis super sidera usw.
Str. 1, 31 und 32 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n.
Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei"). — 1, 1
Hymnos canamus. — 32, 3 sufficiat. — 3, 4 Haec nobis mansio.
83. (5.) In Die Sancto Pentecostes.
1. Emitte, Christe, spiritus
Donum tui paracliti,
Quo nos replente munera
Rite canamus ipsius.
2. Elegit hanc qui primitus
Sacratiorem ceteris
Diem, dicaret qua suo
Ecclesiam charismate.
3. Cuius semel mirabilis
Nos edocet descensio,
Pios sacra perenniter
Ut lampet omnes gratia.
4. Erantque in uno cum suis
Apostoli consortibus
Solario sublimibus
Dei vacantes laudibus,
106 —
5. Cum niissus alto spiritus
Advenit a throno patris
Seseque collaudantium
Iplevit almus pectora.
6. Venit sono suavissima
Venitque ferventissima
In visione flammea
Lucens ab alto gratia.
7. Quae nos solet scientiae
Lustrare flamma ac lampade
Dilectionis intimae
Ignire nostra pectora.
8. Linguis in altus igneis
Linguae creator spiritus
Apparuit credentibus
Verbique donum contulit.
9. Linguam simul doetoribus
Lareraque sacrum praebuit,
Quos se loqui verbis docet
Seseque amare in cordibus.
10. Linguas babent qui tiamnieas
Cum caritatis spiritu,
Ardore mentem proximi
Christum sonando suggerunt.
11. Maiore qui miraculo
Quorum replevit pectora,
His omnium mox contulit
Late loquelam gentium,
12. Cunctis per orbem ut gentibus
Lingua canentes propria,
Iesu, tuam potentiam
Laudesque dicerent tuas.
13. 0 pulchra rerum gratia,
Cum dissonas et moribus
Et voce plebes antea
Nectebat unus spiritus !
14. 0 sancta vere civitas
Et vera pacis visio,
Cum lux fidei plurimos
Iam cor in unum cogeret!
15. Haec Iudeam beatitas
Primo replevit munere,
Haec usque mundi terminos
Terris refulget omnibus,
16. Unamque Christi gloriam
Linguae sonis distantibus
Par mentium devotio
Collaudat uno in spiritu.
Cassander 1. c. p. 211 sqq. — 2, 4 charismati. — 12, 4 tuas dicerent. —
14, 2 verae. — Zu 9, 2 Die Marginalnote : Larem pro igne posuisse videtur.
— Bei 12, 4 am Rande „forte: dicerent tuas." — Zu 15, 1 vgl. die Bemerkung
zu Hymn. (2) 12, 1.
Str. 1 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod.
Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei"). — 1, 3 Quo nos
repleti munere.
1. Illuxit alma saeculis
Dies beatae virginis,
Qua morte victa perpetis
Vitae recepit gaudia.
2. Intravit Agnes auream
Poli triumphans regiam
Agnique iuncta dulcibus
Congratulatur nuptiis.
H4. (6.) In Natali s. Agnetis.
3
Admixta castis virginum
In arce caeli coetibus
Carmen novum Deo patri
Unaque nato personat.
4. Iam digna tali praemio,
Quae fluxa mundi prospera
Pompasque saecli sordidas
Amore Christi spreverat.
107
5. Pulsata nee non asperis
Adversitatum spiculis,
Fortis fide perseverat,
Christo semel quam voverat.
6. Hostis ferox ab artubus
Tulit puellae pallium,
Stolam sed intus pectoris
Auferre nemo quiverat.
7. Quin Christus et forinsecus
Mittit poderem virgini,
Hanc veritatis intimo
Doceüs amietam linteo.
8. Inducta in aedem sordium,
A sorde martyr libera est,
Quin de loco prostibuli
Precum repente fit locus.
Cassander 1. c. p. 237 sqq.
Christus. — 12, 3 Civis.
9. Illuminatur caelitus
Latebra quondam daemonura,
Pulsoque leti principe
Vitae minister cernitur.
10. Probi probant magnalia
Deumque honorant martyris,
Illusor at miraculi
Mox morte digna plectitur.
11. Ab inferi quem ianuis
Martyr beata suscitans
Sic per lares ac ferreas
Ad astra portas praevolat.
12. Qua conditoris gloriam
Cernit sui per saecula
Cives et inter patriae
Caelestis bymnos concinit.
1, 2 beata. — 1, 3 Quae. — 7, 1 Qui
85. (7.) In Natiyitate s. Iohannis Bapt.
1. Praecursor alti luminis
Et praeco verbi nascitur ;
Laetare, cor tidelium,
Lucemque gaudens aeeipe !
2. Miranda cuius saeculis
Nativitas per angelum
Innotuit parentibus
Pia fide iam praeditis.
3. Sublime cui vocabulum
Iohannes ipse Gabriel
Imponit et clarissima
Ipsius acta praecinit.
4. Qui matris adhuc parvulus
Vulva retentus spiritum
Percepit almus gratiae,
Testis futurus gratiae,
5. Necdumque natus iam dedit
De luce testimonium,
Quod natus admirabili
Complevit ipse in gloria.
6. Hie plurimos ex Israel
Christi fidei subdidit
Et corda patrum in filios
Docens superna transtulit.
7. In Heliae qui spiritu
Venit prophetae semitam
Parare Christo ac plebibus
Iter salutis pandere.
8. Quo feminarum in filiis
Propheta maior nullus est,
Quin ipse miris actibus
Plus quam propheta claruit.
9. Baptisma paenitentiae
Qui praedicabat ac dedit
Turbasque Iesu gratiae
Illuminandas obtulit.
10. Ipsumque Iesum, qui omnia
Sancto lavans in spiritu
Emundat, in Iordanici
Tinxit fluento gurgitis.
— 108
11. Et baptizato protinus
Aperta vidit aethera
Nobis suo baptismate
Pandit polique regiam.
12. Atque in columba spiritum
Illum super descendere
Vidit. doli qui nescius
Mentes requirit simplices.
13. Audivit et vocem patris:
Dilectus hie est filius
A saeculo, dixit, meus,
In quo mihi complacui.
Cassander 1. c. p. 263 sqq. — 1,1 altus. — 16, 3 Vultuque. — Str. 1
und 4 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bam-
bergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei"). — 1, 1 alti. — 4, 3
und 4, 4 gratiae in beiden Quellen, weshalb ich die Lesart belasse.
14. Edoctus Ins oraculis
Baptista Iesum praedicat
Natum Dei, qui in spiritu
Sancto fideles abluat.
15. Quid sermo noster amplius
Huius canat praeconia?
De quo patris vox filio
Olim locuta praecinit :
16. En, mitto, dixit, angelum,
Tuam paret qui semitam
Vultumque praecurrat tuum
Solem rubens ut lucifer.
86. (8.) In Xatali ss. Petri et Pauli.
1. Apostolorum gloriam
Hymnis canamus debitis,
Votis vacemus annuis,
Iesu, fave precantibus.
2. Bariona Simon Petrus
Et doctor almus gentium
Festiva saeclis gaudia
Suo dicarunt sanguine.
3. Coniunxit hora transitus
Poli petentes ianuam,
Quos una semper Caritas
Mundo retentos iunxerat.
4. Diversitates gentium
Errore longo dissonas
Ad veritatis gratiam
Yerbis trahebant consonis.
5. Ecclesiae prineeps sacer
In monte lesum conspicit
Yocemque patris igneo
Audit poli de vertice.
6. Fulgentis ascendens poli
Tertia Paulus edita
Arcana discit, alteri
Proferre nulli quae licet.
7. Gressus Cephae per caerula
Christi iuvantur dextera;
Christus suos, ne saeculi
Demergat aequor, erigit.
8. Huius pericla saeculi
Vinci fide credentium
Paulus docet iam naufragos
Salvans ab undis socios.
9. Imis Simon e fluetibus
Mundi tideles extrahens
Pisces bonos, ut liberet,
Ad lucis effert patriam.
10. Kastris in huius saeculi
Manere iustos incolas
Paulus docet. tentoria
Texendo castris congrua.
11. Languore fessos transiens
Simonis urabra sublevat,
Mundat leprae contagium
Claudosque gressu roborat.
12. Magister altus gentium
Atri furores spiritus
Cunctumque morbuin per sua
Fugat potens sudaria.
— 109 —
13. Nox claudit ambos carcere
Pleno sed aethrae lumine
Umbras rident et vincala,
Christi vident qui gloriara.
14. Oppessa leto corpora
Ad Iuris auras suscitant
Hostesque iusti perfidos
Abdunt tenebris inferi.
15. Praefulgido stolas snas
Agni cruore laverant,
Gustando mortis poculura
Mortis triumphantprincipem.
16. Quantum sequi desideret
Christi Petrus vestigia,
Ad quem venire non timet
Scalam crucis per asperam !
17. ßegni perennis introit
Paulus per ensem regiam,
Nam qui Deum habet caput,
Ferro libenter dat suum.
18. Sic principes ecclesiae,
Sic vera mundi lumina
Mortis triumpho nobili
Sumpsere palmam gloriae.
19. Tropaea quorum insignia
Iam Roma felix continet,
Quorum Coronas totius
Orbis celebrat ambitus.
20. Yox ergo nostra te Deum,
Te corda nostra personent,
Teque in tuis mirabilem
Collaudet omne saeculum.
21. Xriste, precamur, ut quibus
Laudes ovantes dicimus,
Horum frui nos lucidis
Dones per aevum aspectibus.
22. Ymnis per aethram ac sua-
vibus
Apostolorum laudibus
Noster chorus hie consonet
Psalmis canorus dulcibus.
23. Zona benignus aurea
Nos cinge castimoniae,
Ut te videntes laudibus
Tuis vacemus perpetes.
Cassander 1. c. p. 271 sqq. — Str. 1, 2 und 20 auch in Collect, ms.
S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins
Traktat „De laude Dei"). — 20, 3 Te intus mirabilem.
87. (9.) In Decollatione s. Iohannis Bapt.
1. Praecessor almus gratiae
Et veritatis angelus,
Lucerna Christi et perpetis
Evangelista luminis,
2. Prophetiae praeconia,
Quae voce, vita et actibus
Cantaverat, haec astruit
Mortis sacrae signaculo.
Nam nasciturum saeculis,
Nascendo quem praevenerat,
Ac baptizaturum suo
Monstraverat baptismate,
Huiusce mortem innoxiam,
Qua vita mundo reddita est,
Signat sui praesagio
Baptista martyr sanguinis.
— 110 —
5. Quem vinculis et carcere
Ferox tyrannus abdidit,
Sed nulla laedunt vincula,
Quem dona cordis sublevant.
6. Christi videt qui gloriam,
Qui spiritus charismata,
Non hunc tenebrae carceris,
Non poena terret corporis.
7. Caput libens sanctissimum
Iam dissecandum praebuit,
Nee perdidit pius caput,
Verum caput cui Christus est.
8. Exsultat almi spiritus
Praeconis artus lin quere,
Praecursionis ut sacrae
Sic coepta dona compleat.
9. Nam quem manens in corpore
Ostenderat viventibus,
Hunc mortuis iam mortuus
Christum venire praedicat.
11. Iusti, prophetae et martyres
Et quique Cbristum a saeculo
Puris amabant cordibus,
Piis colebant actibus,
12. Cuncti Iohannis dulcibus
Laeti fiunt affatibus
Christumque poseunt ocius
Suos venire ad servulos.
13. Praecursor alme, dicito,
Quando, putas, adveniet
Adventus ille, qui prope est?
Descende, Iesu, et eripe.
14. Tandem redemptor paruit
Omnesqueinunum congregans
Tulit pios ab inferis
Polique regnis indidit.
15. Sic praedicator optimus
Magnusque Christum praevius
Postquam retentis corpore,
Postquam canebat mortuis,
10. Novo stupeseunt inferi
Ereptionis nuntio,
Gaudent chori fidelium
Una patrum cum plebibus.
16. Ducente Christo in aethera
Omnes fidelium choros
Cum ceteris perennia
Intravit ipse in gaudia.
Cassander 1. c. p. 290 sqq. — 13, 2 adveniunt ; am Rande: forte adveniet.
— Str. 1 und 7 auch in Collect, ms. Bamberg-euse saec. 10/n. Cod. Bam-
bergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei").
88. (10.) In Natali sanetae Dei Genetricis.
1. Adesto, Christ e, voeibus,
Inesto nostris mentibus,
Tua benignus dextera
Choros canentum protege.
3. Et tu, beata prae omnibus
Virgo Maria feminis,
Dei genetrix inclita,
Nostris faveto laudibus.
Qui natus es de virgine
Nostrae salutis gratia,
Da pura nobis pectora,
Da membra casta corporis.
4. Pudica cuius viscera,
Sancto dicata spiritu,
Davidis ortum semine
Regem ferebant saeculi.
— 111 —
5. Beata cuius ubera
Summo repleta munere
Terris alebant unicam
Terrae polique gloriam.
6. Festiva legis quae sacris
Ad alta templi limina
Caelestis aulae principem
Ulnis tulisti dulcibus.
7. Cuius sinu iam parvulura
Magi videntes conditum
Regem Deumque maximum
Votis precantur redditis.
8. Christum ferens Mempbitici
Quae sacra vertens numinis,
Deumque cernunt exteri,
Fugant sui quem patria.
9. Quae maesta mundi gaudium
Cum patre Ioseph quaeritas
Summique patris aedibus
Ovans sedentem repperis.
10. Cuius rogatu mysticas
Christus sedens ad nuptias
Aquas in alma transtulit
Vini rubentis pocula.
11. Cuius pium pertransiit
Ensis doloris spiritum,
Natum tuo de . corpore
Deum mori cum cerneres.
12. Quam filio tonitrui
Crucis tonans de vertice
Commendat auctor aetheris,
Ut virgo servet virginem.
13. Nati Deique iam tui
Quae cernis almo lumine
Post dira mortis vincula
Resuscitati gloriam.
14. Lucem poli quae conspicis
Adire patris dexteram,
Quam prima patris de sinu
Terras adire videras.
15. Sublimis inter splendida
Apostolorum sidera
Flamma sacrique spiritus
Impleta laudes concinis.
16. Laudem, Deo quam supplices
Christo canentes reddimus,
Christi genetrix, et tua
Commendet intercessio.
17. Hymnos sacrae quos virgini
Matrique castae dicimus,
Emmanuel, tu suscipe
Tuamque plebem libera.
Cassander 1. c. p. 293 sqq. — Str. 1 und 2 auch in Collect, ms.
S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Batnbergen. B II 10 (in Alkuins
Traktat „De laude Dei").
89. (11.) In Natali sancti Andreae.
Hymnus prior.
1. Nunc Andreae sollemnia
Laetis canamus mentibus,
Apostolatus gloriam
Qui ornat triumpho sanguinis.
2. Quem piscibus per turbida
Dum rete nectit aequora,
Christus vocavit cum suis
Ad regna caeli fratribus
— 112 —
3. Misitque late gentibus
Verbum salutis pandere
Ac saeculi de fiuctibus
Mentes levare credulas.
4. Qui mox üdei lampade
Dum lustrat oras Graeciae,
Dieque Christi fulgidus
Erroris umbras effugat.
5. Achaeus armis adpetit
Dux lucis arma tetricis,
Miles Dei sed fortiter
Hostis repellit impetum.
6. Pandit crucis mysteria,
Quae dira mortis pristinae
Solvit potenter vincula
Mundoque vitam contulit.
7. Agni refert et bostiam,
Qui nos ab hoste liberans
Vita beat trans aethera
Regnoque secum perpeti.
8. Inclusus atro carcere
Lucis minister aurea
Pacis vias ad sidera
Pandit catervis plebium.
9. Caesus flagellis septies
Tormenta risit omnia,
Septena quem repleverant
Iam dona sancti spiritus.
10. Tandem levatus in crucem
Terram reliquit sordidam
Mundisque felix passibus
Poli petivit ianuas.
11. Exeepit alma civitas
Nostrumque mater omnium
Laetata Christi martyrem
Apostolumque maximum.
12. Congaudet omnis civium
Nobis chorus caelestium
Magni videns perennia
Nunc Andreae sollemnia.
Cassander 1. c. p. 508 sqq. — 1, 2 vocibus. — 5, 2 lucis alma; dazu
am Rande : forte arma. — Str. 1 und 12 auch in Collect, ms. S. Michaelis
Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De
laude Dei"). — 1, 2 mentibus. — 12, 3 videns praemia.
90. (12.) In Natali sancti Andreae.
Hvmnus alter.
1. Salve, tropaeum gloriae,
Salve, sacrum victoriae
Signum, Deus quo perditum
Mundum redemit mortuus !
2. 0 gloriosa fulgidis
Crux emicas virtutibus,
Quam Christus ipse propra
Membris dicavit corporis.
3. Quondam genus mortalium
Metu premebas pallido,
At nunc reples fidelium
Amore laeto pectora.
4. En, ludus est credentium
Tuis frui complexibus,
Quae tanta gignis gaudia
Pandis polique ianuas.
5. Quae conditoris suavia
Post membra nobis suavior
Es melle facta et omnibus
Praelata mundi honoribus.
6. Te nunc adire gratulor;
Te caritatis brachiis
Complector, ad caelestia
Conscendo per te gaudia.
— 113 -
7. Sic tu libens me suscipe
Illius alma servulum,
Qui me redemit per tuam
Magister altus gloriam.
8. Sic fatur Andreas crucis
Erecta cernens cornua
Tradensque vestem militi
Levatur in vitae arborem.
9. Nee cessat altus de cruce
Docere turbam astantium,
"Vitam perennem cum Deo
Polique regnum pandere.
10. Quorum fide iam fervida
Turbaeque iudex territus
Se pollicetur nexibus
Hunc mortis atrae solvere.
11. At Andreas, caeli vias
Regemque caeli ac dulcium
Frequenti iam coneivium
Caelesti in arce contuens :
12. Iesu, precor, dixit, bone
Magister, ista de cruce
Me nemo vivum in corpore
Vinclis solutis auferat,
13. Prius meum quam spiritum
E carne raptum assumpseris
In patriaeque moenibus,
Cai milito, locaveris.
14. Haec dixit, et caelestibus
Emissa lux e sedibus
Circumdedit fortissimum
Christi corusca martyrem.
15. Splendorque sole clarior
Coram manendo plurimum,
Quae palma vel quae gloria
Crucem sequatur, edocet.
16. Quin ad poli mox edita
Reversus alti spiritum
Secum refert apostoli
Nodis solutum corporis.
17. Qua cum tuis fidelibus
Iesu triumphi carmina
Victor beatus saeculi
Gaudens in aevum personat.
18. Qua nobis inter agmina
Sublimium felicia
Da, Christe, sortem parvulis
Hymnos tibi canentibus.
Cassander 1. c. p. 310 sqq. — 15, 2 Horum manendo; dazu am Rande
die Bemerkung: Legendum videtur „Coram manendo plurimum" vel „Huic
immanendo plurimum".
91. (13.) In Resurrectione Domini.
1. Laetare, caelum, desuper,
Adplaude, tellus ac mare,
Christus resurgens post crucem
Vitam dedit mortalibus.
2. Iam tempus aeeeptum redit,
Dies salutis cernitur,
Quo mundus agni sanguine
Refulsit a nigredine.
3. Crux namque sacratissima
Ligni prioris vulnera
In patre nostri seminis
Sanavit hostem saucians.
Dreves, Lateinische Hymendichter. IX.
4. Mors illa, mortis passio
Est criminis remissio,
Illaesa virtus permanet,
Victus dedit victoriam.
5. Miretur omne saeculum
Crucis triumphum mysticae,
Haec signa congruentia
Velut tropaeum praesto sunt.
6. Sol namque, magnum luminar,
Horas dierum permeans,
Viso novo mysterio
Decepit orbem territus.
— 114 —
7. Velans caput caligine 9. Immitis ille tartarus,
Extinxit oranem lampadem, Ad se trahentis omnia
Errare noctem passus est Praesentiam non sustinens,
Meridiano tempore. Auimasfque] sanctas reddidit.
8. Finduntur et fortes petrae, 10. Nostrae fuit gustus spei
Hiantur antra plurima, Hie. ut fideles crederent
Defuncta surgunt corpora, Se posse post resurgere,
Yitae redduntur mortui. Vitam beatam sumere.
11. Nunc ergo pascha candidum
Causa bonorum talium
Colamus omnes strenue
Tantis renatis fratribus.
Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Yatican. 7172. A. —
Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. B. — 1, 2 Et
plaude AB. — 3, 3 In prece nostro semine AB. — 5, 1 omnem saeculum
AB. — 5, 3 Haec est signa AB. — 9, 1 tartarum A. — 10, 4 beatum surgere
B. — Str. 1 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod.
Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei").
92. (14.) In Quadragesima.
1. Adesto, Christe, cordibus, 2. Ad te preces, piissime
Celsa redemptis Caritas, Iesu, fide profundimus,
Infunde nostris fervidos Dimitte, Christe, quaesumus,
Fletus, rogamus, voeibus. Factis malum quod feeimus.
3. Sanctae crucis signaculo
Tuo sacrato corpore
Defende nos ut filios,
Omnes rogamus, undique.
Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10. Cod. Bambergen. B II 10
(in Alkuins Traktat „De laude Dei"). — 2, 1 o piissime. — 2, 2 perfundimus.
93. (15.) Soliloquium venerabilis Bedae presbjteri
de Psalmo XLI.
Cervus ut ad fontes sitiens festinat aquarum,
Sic mea mens ardet te, conditor alme, requirens
Viventemque sitit te cernere libera lucem.
O quando optati veniat mihi tempus amoris,
5 Quando tuam liceat faciem speciemque tueri?
— 115 —
Namque diu lacrimis pascor, noctemque diemque
Consociat gemitus, tolero dum dicta ridentum,
Me tibi qui vacuis spebus servisse ferebant.
Hinc et ego laetis maesta inter gaudia votis
10 Afticior totusque aniraa exsultante resolvor,
Spe certus, quoniam venerandi limina templi
Ingrediar genitorque tui sub nominis aula
Carmina laetitiae laudisque sonare perennis
Iam liceat fulvoque lyram percurrere plectro.
15 Quare ergo maestas, mens o gemebunda, querelas
Volvis et anxiferis turbaris saucia curisV
Quin magis a Domino vitam sperare memento.
Credo, pius genitor lacrimarum flumina siccet,
Induat et placidum dulcis confessio vultum.
20 Nam meus interno exundat de pectore luctus;
Meme quippe tui memorem facit, alme creator,
Ipse situs patriae, quae collibus undique laetis
Cincta nitet, mediam Iordanis et alluit unda
Fecundans patrios vitreo de gurgite campos.
25 Ecce, tuis tumidi iussis fremit aequoris aestus,
Spumeus inque vicem fervor concurrit abyssi,
Me coniurato certans me perdere fluctu,
Sed tua mandatur pietas, quae luce diei
Clarior e summis atra sub nocte refulget.
30 Haec labiis clausis, sed cordis voce frequenti
Deprecor implorans tete, spes unica vitae,
Qui me, inquam, solus sueras defendere ab hoste
Solarique pius maestum. Nunc quare repente
Oblitus miseri vultus avertis egenti,
35 Solivagusque gemo, dirus dum praevalet, bostis?
Qui mea decrucians vinclis et verbere membra,
Insuper ipsa fero bacchatur in ossa furore
Exprobratque, tui cunctas lascivus in horas
Relligio quod cassa hat, frustraque perenni
40 Sedulus obseq uium arderem deferre tonanti.
Sed rogo, quid tristes, anima o tremebunda, loquelas
Versas et stupido variaris in anxia quaestu?
Desipiant caeci, tibi sit spes unica Christus,
Terget ab ille oculis luctum vultuque ruborem.
45 Qui mihi perpes erit Deus, illi usque per aevum
Dona canam memori semper replicanda relatu.
Collect, ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 265. A. — Collect.
ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10. B. —
Collect, ms. Tegurinum saec. 10/n. Clm. Monacen. 19413. C. — Homil. ms.
Benedictoburanum saec. 8/9. Clm. Monacen. 4547. add. saec. 11. D.
2 alma D. — 6 Namque diu lacrimis poscor B. — 7 Cum sociat A. —
8 quia B. — 9 gaudia veris C. — 10 Afficiar ACD; resolvar BCD. —
— 116 —
11 lumina templi C. — 12 Ingredior CD; aulae D. — 15 gemibunda D. —
17 Cum magis a AC. — 21 memorem fac CD. — 22 patriaeque B. — 23
Cinctam det mediam A; Cinctam det medio D; undis D. — 25 tumidis B. —
26 inque virem fervor cucurrit D ; fervor concussit A. — ■ 28 piatasque B. —
31 spe D. — 32 sueveras B. — 33 Nee quare D. — 34 avertas CD. —
35 bis Schlufs felilen B. — 36 verberae C, verbera AD. — 38 in oras C. —
39 Religio quod casta fiet (korrig. in fiat) C; Religio que eausa fuit A;
Religioque eausa fiat D. — 42 quaestus AD. — 44 rubore A. — 45 Deus
illiusque per C.
„Item Carmen eiusdem (sei. Bedae) soliloquum de psalmo XLI. com-
positum" A; in C von späterer Hand am Rande: „Soliloquium venerabilis
Bedae presbyteri" ; in B am Rande des Gedichtes (nicht der Handschrift)
von erster Hand „Beda".
Beda liebt es auch in den Miracula s. Cuthberti Psalmverse zu metrifi-
zieren. Für die Echtheit dieser Paraphrase spricht auch in Vers 32 das
„sueras defendere ab hoste", womit zu vergleichen Miracula XII, 7; XIII,
19; XXIV, 22.
Die Collation von A verdanke ich Stiftsarchivar Joseph Müller in
St. Gallen.
94. 16.) Carmen venerabilis Bedae presbyteri
de Psalmo CXII.
Laudate altithronum, pueri, laudate tonantem,
Sit magnum Domini benedictum in saecula nomen.
Solis ab exortu Dominum laudate potentem,
Solis ad occasum in hymnis persistite laudum.
5 Excelsus gentes Dominus supereminet omnes,
Eius et astriferos transscendit gloria caelos.
Quis Domino est similis, sedes cui perpes in altis?
• Respicit ast humiles caelo terraque benignus,
Maerentes inopesque a rudere tollit eosque
10 Primates inter populi sublimat opimos.
In sterilem babitare domo miseratur et amplo
Laetari tribuit natorum germine matrem.
Carm. ms. Walafridi saec. 9. Cod. Sangallen. 869. A. — Collect, ms.
Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 265. B. — Collect, ms. S. Michaelis
Bambergen. saec. 10/ii. Cod. Bambergen. B II 10. C. — Homil. ms. Bene-
dictoburanum saec. 8/9. Clm. Monacen. 4547. add. saec. 11. D.
3 laudate po . . . D. — 9 a rudere fehlt (Lücke) C; tollet C. — 11 In
sterili AB; Inque sterilem habitare domos C; miseratus BD; opimos D.
„Carmen venerabilis Bedae presbyteri de psalmo CXXII". AD; „Item
Carmen eiusdem de psalmo XXII". B. In C am Rande des Gedichtes
(nicht der Handschrift): „Item Bedae".
In B und D folgen auf diesen Psalm noch drei weitere Verse, die sich
aber auf Ps. 3, 6 beziehen und also wahrscheinlich ein Bruchstück einer
weiteren Psalmenparaphrase Bedas bilden :
Non circumdantis timeo me milia plebis.
Quem metuant fines terrarum funditus omnes,
Gaudebunt mea, cum tibi decantavero, labra.
Der letzte Vers in D irrtümlich : Gaudebunt in ea, tibi cum cantavero,
labra. — Die Kollation von A und B durch die Güte des Herrn Stiftsarchivar
Joseph Müller in St. Gallen.
Paulus Diaeonus,
Monachus Casinensis.
f 799.
Paulus , mit dem ständigen Beinamen „der Diakon" , entstammte edler
Langobardensippe, die einst mit Alboin und Gisulf nach Italien gekommen.
Seine Vaterstadt war Cividale, wo er um das Jahr 730 das Licht der Welt
erblickte. Sein Vater hiefs Warnefried, Theudelinde die Mutter, ein jüngerer
Bruder Arichis. Erzogen zu Pavia an Ratchis' (744— 749) Hofe, ward er
von seinem Lehrer Flavianus in den Sprachen Latiums sowohl wie Attikas
unterrichtet. Wann und wie er an den Hof Arichis' von Benevent kam, ent-
zieht sich unserer Kenntnis; jedenfalls befand er sich 763 schon dort. Eine
Freundschaft, die nur der Tod löste, verband ihn mit dem vortrefflichen
Fürsten und seiner edlen Gemahlin Adelperga. Ebensowenig sind wir über den
Zeitpunkt unterrichtet, wann er dem geistlichen Stande sich widmete, wann
er zu Montecasino in den Orden des hl. Benedikt sich aufnehmen liefs ; wir
wissen nur, dafs beides vor seiner Reise nach Francien, also vor dem Jahre 782
geschah. Es war nämlich Paulus jüngerer Bruder, sei es 774 bei der Ein-
nahme von Pavia, sei es 776 bei der Niederwerfung des Aufstandes Hrodgauds
von Friaul, gefangen und über die Alpen weggeführt worden. Von der Not-
lage der Schwägerin und ihrer Kinder bestimmt, entschlofs sich Paulus nicht
nur die Freilassung des Bruders in einem noch erhaltenen Gedichte an Karl
d. G. zu erflehen , sondern begab sich , der Bitte gröfseren Nachdruck zu
geben , persönlich an das Hoflager des Königs (782). Hier wurde die Er-
füllung seiner Bitte zwar noch einige Zeit hinausgezaudert, ihm selbst aber
der liebenswürdigste Empfang zuteil, ja er wurde gegen eignen Wunsch und
Willen längere Jahre (ca. 782 — 786) am Hofe zurückgehalten, wo er wie mit
dem Könige, so mit verschiedenen Männern von Bedeutung bekannt und
befreundet wurde, am innigsten wohl mit Petrus Diaeonus aus Pisa. Auch ward
ihm der ehrenvolle Auftrag zuteil, die Kleriker, welche Karls Tochter
Rottrudis, der Verlobten des griechischen Kaisers, in ihre neue Heimat folgen
sollten , in der Sprache von Byzanz zu unterrichten. Ende 786 war Paulus
wieder in Montecasino , literarischem Schaffen hingegeben. In diese Zeit
fällt die Abfassung jenes Werkes, mit dem vor allem die Unsterblichkeit
seines Namens verknüpft ist, der Historia Langobardorum. Er starb den
13. April wahrscheinlich 799. Vgl. Bethmann, Archiv X, 288 — 324; Dümmler
Neues Archiv IV, 102—113.
Von den poetischen Werken unseres Dichters, soweit dieselben uns er-
halten , hat Dümmler im Rahmen der Monumenta Germaniae Historica eine
Ausgabe veranstaltet (Poetae Aevi Carolin! I, 27 — 86). Unter ihnen sind
nur wenige Hymnen. Zwei Gedichte auf den hl. Benedikt hat Paulus selbst
uns in seiner Historia Langobardorum aufbewahrt, das erzählende Gedicht
Ordiar unde tuos, sacer o Benedicte, triumphos (Dümmler 1. c.
36 sqq.), welches in 77 Distichen (versibus reeiprocis) die Wunder des hl.
Benedikt zusammenfafst (singula eius miracula per singula disticha elegiaco
metro coutexui) und einen, denselben Vorwurf nach den Dialogen des hl.
— 118 -
Gregor behandelnden Hymnus , von dem die meisten späteren Benediktus-
hymnen abhängig geblieben sind. Von den übrigen Hymnen, die ihm zu-
geschrieben werden, werde ich, um hier nicht zu weitläufig zu sein, bei
den einzelnen in den Noten handeln. Hier sei nur noch bemerkt, dafs ich
von den zwei Gedichten auf die hl. Scholastika , welche bei Wion, Lignum
Vitae I, 47, Paulus Diakonus zugeschrieben werden, keins aufgenommen habe,
da deren Abfassung durch unseren Dichter sich nicht stützen läfst. (Vgl.
auch Traube, Poetae Aevi Carolini III, 392). Noch weniger konnte ich mir
beifallen lassen, den Hymnus auf den hl. Merkurius, Martyr Mercuri
saeculi futuri, den Bethmann (Archiv X, 332 sq.), aus dem „höchst
.wunderlichen Buche" des Petrus Pipernus, De magicis effectibus Neapoli 1634,
mitteilt, hier aufzunehmen, da er ersichtlich viel späterer Zeit angehört.
Dagegen möchte ich Paulus Diaconus für den Verfasser des liebenswürdigen,
jedenfalls aus Montecasino stammenden Hymnus auf den hl. Maurus Confessor
Domini, Maure, paterni (Anal. XIV ff. 45) halten, eine Vermutung,
die ich allerdings durch äufsere Zeugnisse nicht zu stützen vermag. Warum
Dümmler die beiden Abcdare de bonis et de malis sacerdotibus (Poetae Aevi
Carolini I, 79 sqq. und 81 sq : Anal. hymn. XXXIII, 186 sqq. und 188 sqq.)
unter die Opera dubia des Paulus aufnahm, ist mir völlig unerfindlich.
95. (1.) Hymnus sancti Benedicti.
1. Fratres, alacri pectore
Venite, concentu pari
Fruamur buius inclitae
Festivitatis gaudiis.
2. Hac Benedictes aurea,
Ostensor arti tramitis,
Ad regna conscendit pater
Captans laborum praemia.
3. Effulsit ut sidus novum
Mundana pellens nubila,
Aetatis ipso limine
Despexit aevi florida
4. Miraculorum praepotens,
Adflatus aiti Haniine,
Resplenduit prodigiis
Ventura saeclo praecinens.
5. Laturus esum pluribus
Panis reformat vasculum,
Artum petens ergastulum
Extinxit ignes iguibus.
6. Fregit veneni baiulam
Crucis per arma cymbiam,
Coercuit mentein vagam
Leni flagello corporis.
7. Funduntur amnes rupibus,
Redit calybs e gurgite,
Currit per undas obsequens,
Peplo puer vitat necem.
8. Virus patescit abditum.
Mandata praepes efficit,
Hostem ruina content,
Cedit fremens leo grave.
9. Immota fit moles levis,
Rogus migrat phantasticus,
Fractum revisit sospitas,
Excessus absentum patet.
10. Rector vafer, deprenderis,
Inique possessor, fugis,
Futura, praenoscimini,
Arcana, cor, non contegis.
11. Fundantur aedes somniis,
Tellus vomit cadavera,
Dracone frenatur fugax,
Aether pluit numismata.
12. Vitrum resistit cautibus,
Manant olivo dolia,
Vinctum resolvit visio,
Vitam receptant funera.
— 119 —
13. Tanti potestas luminis 15. Haec inter instar nectaris
Voto sororis vincitur, Miranda plectro damit,
Quo plus amat quis, plus valet, Nam pinxit apte lineam
Enare quam cernit polum. Vitae sacrae sequacibus.
14. Non ante saeclis cognitura 16. Iam, dux alumnis sat potens,
Noctu iubar effulgurat, Assis gregis suspiriis,
Quo totus orbis cernitur Gliscat bonis hydrum cavens,
Flaramisque subvehi pius. Sit callis ut sequax tui.
Collect, ms. Corbeiense saec. 9. Cod. Parisin. 14143. A. — Hymn. ms.
Casiuense saec. 10. Cod. Casinen. 506. B. — Hymn. ms. Beueventanum
saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. C. — Hymn. ms. Severinianum
saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172 D. — Hymn. ms. Rhenoviense(?) saec. 10/n.
Cod. Turicen. Rhen. 91. E. — Hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Turicen.
Rhen. 82. F. -- Hymn. ms. S. Sophiae Beneventan. saec. 11. Cod.
Neapolitan. VI E 43. G.
1 , 2 concentum F. — 2 , 1 Ac Benedictus E ; Fac Benedictus D. —
2, 2 Hostensor A; tramite EF. — 3, 1 Qui fulsit ut G. — 3, 3 in limine
A; in limite C; ipse limite F. — 3, 4 Despexit tui florida D. — 4, 4
Venturo B. — 6, 1 baiula BDEG. — 6, 2 cymbria BEG- — 6, 3 Cercuit C. —
7, 2 calyps A. — 7, 4 puer vitam necet D. — 8, 3 ruinam AD — 8, 4 ut
leo D. — 9, 1 Imo sit moles A. — 9, 3 Factum A; revixit C. — 10, 2
Iniquus possessor furit C. — 10, 4 contegit BCDEG. — 11, 1 aedos E. —
11, 3 frenatum A. — 12, 2 olivum C. - 12, 4 Vita C. — 13, 3 Quod plus
amat D; quae plus valet D; qui plus valet CG. — 13, 4 quem cernit G.
— 14, 2 Natu iubar D; effulgorat C. — 14, 4 subvehi pium CF; subvehit
is pium D. — 15, 3 linea A. — Nach Str. 15 schieben BG ein:
Cernit germanae spiritum, Forma vivendi scribitur,
Secum cadaver condidit, Iter migrantis cernitur,
Mundum collectum conspicit Ab angelis deducitur,
Vatemque globo subvehi. Demensque menti redditur.
16, INamduxCF; alumne BG; alumnis adpetens C; alumnis praepotens
F. — 16, 2 Assit E; regis F. — 16, 3 Gliscant C. — 16, 4 callis tu A;
callis ut sequacibus D. Nach Str. 16 folgt in BG:
17. Hymnum patrono concinant 18. Gloria summum resonet
Nursia, Roma, Sublacus, Patrem, natum, paraclitum,
Nosque datori munerum Unum semperque Dominum
Deo dicamus gloriam. Cuncta per aevi saecula.
18, 1 summo G. — 18, 2 Patri, nato, paraclitum B; Patri nato,
paraclito G. — Eine andere Doxologie in C:
Alto tonanti gloria,
Sit proli laus quam maxima
Cum spiritu paraclito
Et nunc et in perpetuum.
In DE ist der Hymnus für die sog. kleinen Hören in vier Teile zerlegt,
die jedesmal mit der Doxologie Deo patri etc. schliefsen; die Teile um-
fassen ad Primam Str. 1 — 4; ad Tertiana 5 — 8; ad Sextam 9 — 12; ad
Non am 13—16. G teilt den Hymnus in zwei Teile 1 — 9 und 10 — 16.
Diesen seinen Hymnus hat Paulus Diaconus in seine Historia Lango-
bardorum I, c. 26 aufgenommen und mit den Worten eingeleitet: r Hymnum
quoque singula eiusdem patris miracula continentem metro iambico archiloico
— 120 —
ita texuimus." Für die Lesarten der Handschriften der Historia Lango-
bardorum verweise ich auf die Ausgabe von Waitz, Script. Rer. Langobard.
et Italic, p. 67. sq. Von den obigen Hs. habe ich die Kollation von A Dämm-
ler entlehnt; die andern hier aufgeführten Hs. hat D. nicht verglichen
96. (2.) Hymnus s. Iohaimis Baptistae.
1. Ut queant laxis resonare tibris
Mira gestorum famuli tuorum,
Solve polluti labii reatum,
Sancte Iohannes.
2. Nuntius celso veniens Olympo
Te patri magnum fore nasciturum,
Nomen et vitae seriem gerendae
Ordine promit.
3. Ille promissi dubius superni
Perdidit promptae modulos loquelae,
Sed reformasti genitus peremptae
Organa vocis.
4. Ventris obstruso positus cubili
Senseras regem thalamo manentem ;
Hinc parens nati meritis uterque
Abdita pandit.
5. Antra deserti teneris sub annis
Civium turmas fugiens petisti,
Ne levi saltem maculare vitam
Famine posses.
6. Praebuit liirtum tegimen camelus
Artubus sacris, strophium bidentes,
Cui latex haustum, sociata pastum
Mella locustis.
7. Ceteri tantum cecinere vatum
Corde praesago iubar adfuturum,
Tu quidem mundi scelus auferentem
Indice prodis.
8. Non fuit vasti spatium per orbis
Sanctior quisquam genitus Iohanne,
Qui nefas saecli meruit lavantem
Tingere lymphis.
— 121 —
9. 0 nimis felix meritique celsi,
Nesciens labem nivei pudoris,
Praepotens raartyr eremique cultor,
Maxime vatum!
10. Serta ter denis alios coronant
Aucta crementis, duplicata quosdam,
Trina centeno cumulata fructu
Te, sacer, ornant.
11. Nunc potens nostri meritis opimis
Pectoris duros lapides repelle,
Asperum planans iter et reflexos
Dirige calles,
12. Ut pius mundi sator et redemptor
Mentibus pulsa livione puris
Rite dignetur veniens sacratos
Ponere gressus.
13. Laudibus cives celebrant superni
Te, Deus simplex pariterque trine,
Supplices ac nos veniam precamur,
Parce redemptis.
Cod. Bernen. 363. saec. 9. A. — • Hymn. ras. Campidunense saec. 9/io.
Cod. Turicen. Eh. 93. B. — Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen.
506. C. — Eit. et hymn. ms. Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17072.
D. — Mart. et Collectar. ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen.
27305. E. — Hymn. ms. S. Iohannis Laudunen. (?) saec. 10. Cod. Bernen.
455. F. — Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Eossian. VIII 144. G. —
Hymn. ms. Ehenoviense (?) saec. 10. Cod Turicen. Eh. 91. H. — Hymn. ms.
Beneventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. I. — Hymn. ms.
Farfense saec. 10/n. Cod. Eoman. 175 (Farf..4.). K. — Hymn. ms. Farfense
saec. 11. Cod. Turicen. Eh. 82. L. — Hymn. ms. Bobbiense saec. 11.
Cod. Vatican. 5776. M. — Hymn. ms. S. Eutychii Nursini saec. 11. Cod.
Vallicellan. B. 79. N. — Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian.
Conv. sup. 524. O. — Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen.
109 (102) P. — Hymn. et Seq. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan.
theol. IV 25. Q. — Collect, ms. S. Mariae in Huisbroch (?) saec. [8 — ]11.
Cod. Vatican. Palat. 235. E. — Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Urbin.
585. S. — Trop. ms. Ehenoviense saec. 11. Cod. Turicen. Eh. 97. T. —
Hymn. ms. Ehenoviense saec. n/i2. Cod. Turicen. Eh. 129. U. — Brev.
ms. Altahense saec. u.'ia. Clm. Monacen. 9633. V. — Grad, et Ant.
ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. W. — Brev. ms.
Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. X.
1, 2 famuli tui T. — 1, 3 polluti labiis G; pollutis labiis N; labiis
reatu H. — 2. 1 olimpho G. — 2, 2 patre G. — 2, 3 gerendi T. — 3, 1
promisit L. — 3, 2 loquelle H. — 4, 1 abstruso C ; recubans cubili IKM. —
4, 3 Hunc H. — 4,4 pangit B. — Str. 4 fehlt E. — 5, 1 modicis sub
annis HKL; modicis ab annis I. — 5, 2 turmis I; petistis HL. — 5,3
saltim BGQ. — Str. 5 fehlt DE. — 6, 1 hirtum F ; irtum V. — 6, 2 Artibus
G; trophium W; bidentis A. — 6, 3 Ast latex K; korrig. N; austum GF;
satiata B. — Str. 6 fehlt DE. — 7,1 Ceteri tarnen B ; vates H ; affaturum
B. — 7, 3 auferentem Christum agnum (Glosse) A. — 8, 1 vastis M. — 8, 3
122
meruit laevantem A. — Str. 8 fehlt DE. — 9, 1 meritisque O. — 10, 1
coronat M. — 10, 3 Trino KQX ; centena C; fructum L. — Str. 10 fehlt
DE. — 11, 1 Hunc BL. — 11, 3 planas BGO; plana T; reflexo F. — 12, 1
At pius B. — 12, 2 pulsat IM; pulsans W; luvione AOW: lubione KL;
Mentibus laetis simulet piatis DE. — 12, 3 sacratus. — 12, 4 Pandere gressus
B. — 13, 3 at nos GIKMTV; et nos NW. — Str. 13 fehlt ABEFOQX;
statt dessen in A:
Gloria patri genitaeque proli
Et tibi, compar utriusque, semper
Spiritui sancto simul atque magnam
Laudem et honorem.
in B (über Rasur) und UX, in V am Rande beigefügt:
Laus Deo patri patris atque proli,
Laus et amborum tibi pneuma sacrum
Nunc et in toto maneat futuri
Tempore saecli.
T fügt am Rande den Anfang dieser Doxologie bei; in EO :
Hoc pater summus patris atque natus
Praestet et complex utriusque flatus,
Trinitas simplex pietasque perpes
Omne per aevum.
Nach Str. 13 fügen IHL eine zweite Doxologie hinzu , die natürlich über-
flüssig und Zutat ist:
Gloriam patri resonemus omnes
Et tibi, Christe, genite superne,
Cum quibus sanctus simul et creator
Spiritus regnat.
Der Hymnus erscheint für den kirchlichen Gebrauch häufig in mehrere
Teile (Divisiones) zerlegt. Keine Teilung haben ADEFIQSU, von denen aber
DEU Strophen auslassen: einmal teilen BCGKLMNOPWX, u. z. vor Str. 7
LMOPWX, vor Str. 8 CK. vor Str. 9 BG; dreimal teilen, wie die meisten
späteren Handschriften TW , so dafs je vier Strophen samt Doxologie auf
Vesper, Nokturn, Laudes treffen. Diese Teilung ist nicht nur die symmetrischste,
sondern auch die sinnentsprechendste, so dafs die Frage entsteht, ob sie nicht
schon vom Verfasser beabsichtigt gewesen sei.
Die Anfangssilben der Halbverse der ersten Strophe Ut, re, mi, fa, sol,
la hat bekanntlich Guido von Arezzo zur Bezeichnung der Töne der Noten-
skala gewählt. — Dümmler I, 83 sq.
Diesen Hymnus zählt Petrus de viris illustr. Casinen. c. 8 : unter den
WW. des Paulus auf mit den Worten: „Hymnus quoque s. Iohannis Baptistae
sanetique Benedicti" ; ebenso Albericus in seiner Chronik (Mon. Germ. SS.
XXIII, 725): „Fertur idem Paulus composuisse hymnum de s. Iohanne
Baptista''. Bei Durandus (Rationale divin. offic. 1. VII) hat sich bereits die
Legende des Stoffes bemächtigt: „Paulus historiographus, Romanae ecclesiae
diaconus, Casinensis monachus, quadam die, cum vellet paschalem cereum
consecrare, raucae sunt faetae fauces eius, cum prius vocales essent. Ut ergo
vox sibi restitueretur, composuit in honore beati Iohannis hymnum Ut
queant laxis."
Es ist mir unerfindlich, wie Dümmler dazu kommt zu schreiben: „Hymnos
autem de sancto Iohanne baptista et de assumptione Mariae virginis pactos
ei vix cum scriptoribus recentioribus attribuere audeo ," 1. c. 28. Ich sehe
im Gegenteile keine Gründe, die allgemeine Annahme in Zweifel zu ziehen
und diese Perle unter den lateinischen Hymnen dem Paulus abzusprechen.
— 123 —
Dasselbe gilt von dem folgenden Hymnus, obschon sich die Überlieferung für
ihn weniger einsetzt. Es ist auffallend, wenngleich sehr erklärlich, dafs
unser Hymnus jede Elision vermeidet: auffallend bei der sonst ausgesprochenen
Nachahmung der Antike; erklärlich, da jede Elision als eine Unbequemlich-
keit im Gesänge empfunden wird. Da ist jedenfalls die Beobachtung nicht
ohne Gewicht, dafs Paulus, während er in anderen Gedichten, auch in
dem mit dem Hymnus sancti Benedicti verschwisterten Ordiar unde tuos,
die Elision anwendet, sie in beiden Hymnen, dem auf Benedikt und dem
auf Johannes, sorgfältig vermeidet.
97. (3.) Hymnus in Assumptione B. Mariae T.
1. Quis possit araplo famine praepotens
Digne fateri praemia virginis,
Per quam veternae sub laqueo necis
Orbt retento reddita vita est?
2. Haec virga Iesse, virgo puerpera,
Hortus superno germine consitus,
Signatus alto munere fons sacer,
Mundum beavit viscere caelibi.
3. Hausto maligni primus ut occidit
Viro chelydri lerrigenum parens,
Hinc lapsa pestis per genus irrepens
Cuuctum profundo vulnere pereulit.
4. Herum misertus sed sator, inscia
Cernens piacli viscera virginis,
His ferre mortis crimine languido
Mandat salutis gaudia saeculo.
5. Missus ab astris Gabriel innubae
Aeterna portat nuntia virgini,
Verbo tumescit latior aethere
Alvus replentem saecula continens.
6. Intacta mater virgoque tit parens,
Orbis creator ortus in orbe est,
Hostis pavendi sceptra remota sunt,
Toto refulsit lux nova saeculo.
— 124 —
7. Sic virginalis vincula permanent,
Prodit pudoris dum thalamo potens,
Mansere clausae artius ut fores
Intrante Deo, quas sera vinxerat.
8. Hoc signat aedis ianua non patens,
Quam celsa vatis visio prodidit,
Soli tremendo pervia principi,
Mansura nempe clausa perenniter.
9. Sit trinitati gloria unicae,
Virtus, potestas, summa potentia,
Regnum retentans quae Deus unus est
Per cuncta semper saecula saeculi.
Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. — Hymn. ms.
Severinianum saec. 10. ex Cod. Vatican. 7172. B. — Hymn. ms. Severini-
anum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. C. — Hymn. ms. Casinense saec. 11.
Cod. Casinen. 420. D. — Hymn. ms. S. Sophiae Beneventanae saec. 11. Cod.
Neapolitan. VI G. 31. E. — Hymn. ms. S. Sophiae Beneventanae saec. 11.
Cod. Neapolitan. VI E 43. F. — Brev. ms. S. Sophiae Beneventanae
saec. 11. Cod. Vatican. 4928. G. — Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod.
Vatican. Urbin 585. H. — Hymn. ms. Monasticum saec. 12. in. Cod. Capit.
Vaticani D 156. I. — Psalt. ms. S. Sophiae Beneventanae saec. 12. Cod.
Neapolitan. VI F 2. K. — Hymn. ms. S. Renati Surrentini saec. 13. Cod.
Barberin. XI 171. L. —
2, 1 virga puerpera BC. — 2, 4 viscera BC. — 3, 2 virus, alle Hs. —
5, 1 Emissus astris DGH. — 5,2 virginis BC. 5 Alvus repente BC;
replente D. — 7, 2 Prodis H. — 7, 4 Intrante demum DGH ; seras iunxerat
BC. — 8, 1 hedis BC.
Petrus, De Viris illustr. Casinen. c 8. schreibt Paulus Diaconus einen
Hymnus auf Mariae Himmelfahrt zu mit den Worten: „Exstat pariter hymnus
Alcaico metro e veteri manuscripto Langobardo Beneventanae ecclesiae ritu,
in festo assumptae virginis driparae decantari solitus, a nostro Paulo, ut
asseritur, scriptus." Dies Zeugnis, das auf lokaler Tradition ruht, hat trotz
des beigefügten „ut asseritur" seinen Wert. Der Hymnus, von dem Petrus
redet, kann nur der obige sein. Die metrischen Licenzen sind nicht derart,
dafs sie die Abfassung des Liedes durch Paulus ausschlössen; das vor-
wiegende Auftreten desselben in Casinenser und Beneventaner Handschriften
stützt die Tradition.
98. (4.) Oratio Vespertina.
Christe, decus mundi, qui lux es clara diesque
Noctis tu tenebras illustrans detegis atras.
Lucifer exoriens lumen de lumine profers,
Vitam dignanter tribuis sine fine beatis.
— 125 —
2. Tu nos, omnipotens, dementer, sancte, precamur,
Hostis ab insidiis defendas nocte dieque.
Sit nobis in te requies ; tu, conditor alme,
Instantem fieri noctem largire quietem,
3. Ne gravis impediat noctis caligine somnus,
Hostis subrepat nobis ne fraude maligna,
Ne caro peccando fragilis consentiat illi
Nosque reos statuat iusto sub iudice Christo.
4. Gloria magna patri iugiter per saecula cuncta,
Gloria summa patris nato sit semper in aevum ;
Spiritui amborum pariter sit gloria perpes,
Gloria saeclorum per saecula sit trinitati.
Collect, ms. incertae orig. saec. 10. Cod. Lipsien. Rep. I, 74. Daraus
Haupt , Berichte der legi, sächsischen Gesell, d. Wissensch. Philol. histor.
Kl. 1850, S. 1—14; Dümuiler, Poetae Aevi Carol. I, 78. — 3, 2 subripiat.
— 3, 4 iustos.
Palliums II,
Patriarcha Aquilegiensis,
t 802.
Paulinus, etwa im zweiten Viertel des achten Jahrhunderts, vermutlieh
zu Cividale gehören, gehörte dem geistlichen Stande an und war, wahr-
scheinlich in seiner Vaterstadt „artis grammaticae magister", als er mit
Karl dem Grofsen bekannt wurde, von ihm (776) mit Landbesitz ausgestattet
und an den fränkischen Hof gezogen ward, wo er in dem Gelehrtenkreise,
mit dem der König sich umgeben hatte, zahlreiche Freunde fand. Im Jahre
787 zum Patriarchen von Aquileja erhoben , residierte er zu Cividale , be-
gleitete 796 König Pipin in das Land der Avaren , für deren Bekehrung er
leitende Grundsätze aufstellte, und hielt nach seiner Rückkehr noch in dem-
selben Jahre zu Cividale eine Synode ab. Zu den dogmatischen Fragen
seiner Zeit , namentlich in der Kontroverse gegen den Adoptianismus des
Felix von Urgel, nahm er in mehreren polemischen Schriften Stellung. Er
starb den 11. Januar 802 und wurde im Dom von Cividale beigesetzt.
Alkuin dichtete ihm die Grabschrift. Vgl. über sein Leben die Monographie
Giannonis, Paulinus IL, Patriarch von Aquileja, ein Beitrag zur Kirchen-
geschichte Österreichs im Zeitalter Karls des Grofsen. Wien. 1896.
Dafs Paulinus gedichtet, wird aufser durch die „Regula fidei" und die
Klage de Herico duce (Poetae Aevi Carolini 1, 126 ff. und 131 ff.) auch
durch Alkuin bezeugt, der für eine poetische Zuschrift dankend (Carm. XXII,
4) von ihm sagt: „Mellifluis nostras musis qui impleverat aures;" dafs er
speziell auch für kirchliche Zwecke gedichtet, wird von YValafrid (De exor-
diis et increm, rerum ecclesiast. c. 24) berichtet: „Traditur siquidem Paulinum,
Foroiuliensem patriarcham, saepius et maxime in privatis missis circa immo-
lationem sacramentorum hymnos vel ab aliis vel a se compositos
celebrasse."
Von den neun hier unter Paulinus' Namen vereinigten Hymnen hat
einige (Nr. 1, 2, 4, 5, 7) zuerst Georgius Cassander in seinen Hymni
Eeclesiastk-i, Coloniae 1556, (Abdruck Opera Omnia, Parisiis 1616, I, 147
bis 315) mitgeteilt, Nr. (5) ohne den Namen des Verfassers. Er entnahm
dieselben laut Vorrede (fol. 2 v.) aus Handschriften oder Abschriften (ex
aliis tuis libellis), die der kaiserliche Rat Kaspar von Nydbruck ihm behufs
Herausgabe gesandt, „in quibus fuerunt hymni aliquot Paulino inscripti.''
Da Cassander begriff, dafs der handschriftlich genannte Paulinus nicht der
Bischof von Nola sein könne, schlofs er, dafs Paulin von Aquileja gemeint
sein müsse. Ihm schlofs sich Madrisius an, der 1737 die erste Ausgabe der
Werke dieses raulin besorgte (Abdruck Migne PP.LL. 99) und der den
Hymnen des Cassander Nr. (6) beifügte. Von Nr. (3), das zuerst Ozanaiu
(vgl. Anal. XIV a, 5) aus Vatican. 7172. publizierte, hat Dümmler (Poetae
Aevi Carolini I, 140) erkannt, dafs es in die Serie der uns beschäftigenden
Hymnen gehöre, die er in Paulini Aquileiensis Carmina dubia einreichte,
leb kann zu den pondera Cassanders und Madrisius' ein neues Gewicht
— 127 —
hinzufügen. Ein bisher unbekanntes Gedicht „ad pluviam postulandam", in
demselben Versmafse geschrieben wie die Hymnen (2) — (8) findet sich unter
dem Namen des Paulinus in der Münchener Handschrift 2990. Die
Hymnen (2)— (8) stammen zweifellos von einem Verfasser; dieser Verfasser
ward und wird handschriftlich als Paulinus bezeichnet, kann also kaum ein
anderer sein als Paulin II. von Aquileja, um so mehr als dieser in seiner
Klage über Hericus sich desselben Versmafses bedient. Ist dies in der
Klage weniger sorgfältiger gehandhabt als in den Hymnen, so vermag doch
diese Beobachtung den Glauben an die Abfassung jener und dieser durch
einen Verfasser in dem nicht zu erschüttern, dem der Dichter kein Automat
ist und der insonderheit das Postskriptum Paulins hinter dem Carmen de
regula fidei (Dümmler 1. c. 130) gegenwärtig hat. Ähnliche Gründe sprechen
zugunsten der Hymnen (1) und (9), von denen letzterer schon frühzeitig mit
dem Namen des Hilarius von Poitiers in Verbindung gebracht worden; wohl
mit Unrecht. Madrisius , dem nur die zwei ersten und die beiden letzten
Strophen dieses Gedichtes bekannt waren, glaubte schon aus diesen auf
Paulin als Verfasser schliefsen zu sollen. Und in der Tat kann man sich,
vergleicht man Nr. (9) Str. 14 mit Nr. (4) Str. 2, dieses Gedankens nicht
erwehren.
Dagegen mufs der Hymnus 0 Petre petra ecclesiae, den Madrisius ohne
Angabe von Gründen Paulin beilegt, abgelehnt werden, da er höchst wahr-
scheinlich mozarabischen Ursprunges ist. (Vgl. Anal. XXVH, 228). Ebenso
ist es höchst zweifelhaft, ob das längere erzählende (und demgemäfs hier
ausgeschlossene) Gedicht „de Lazaro" mit dem Anfange „Fuit Domini
(Hiatus languens a Bethanien Paulin angehöre. Ihm schreibt es freilich
Parisin. 1154 zu; allein die Handsch. 227 der Bibliotheque de T Arsenal,
ein Pontifikale von Poitiers aus dem 8. Jahrhundert, welches neun Strophen
des Gedichtes zur Fufswascliung des Gründonnerstages (ad Mandatum) vor-
schreibt, bezeichnet dieselben als „versus Bedae". Die zwei letzten Strophen
der Handschrift des Arsenals fehlen dem Torso bei Dümmler (1. c. p. 138
sqq.) Sechs Strophen des Gedichtes finden sich auch in der Wiener Hand-
schrift 1888, einem Sakramentar von S. Alban in Mainz aus dem 10. Jahr-
hundert. Die Strophen stehen daselbst „in letaniis maioribus."
99. (1.) In Natiritate Domini.
Versus ante Episcopum.
1. Gloriara Deo in excelsis hodie
Caelestis primura cecinit excercitus,
Pax angelorum et in terra voeibus
Vera descendit.
2. Hodie caeli facti sunt melliflui,
Et mare dulces undas blando gurgite
Aequavit lento respirante sibilo
Flatu sereno.
3. Astra polorum rutilanti radio
Subfusa lactis irrorant dulcedinera,
Totus exsultat laetabundo gaudio
Gavisus mundus.
4. In hora, quando Iesus Christus Dominus
Nasci dignatus est sacra de virgine,
Dulcis, suavis ac desiderabilis,
Bethlem in urbe.
— 128 —
5. Angusti cunas pertulit praesepii,
Foeno iacere non abhorret Dominus,
Summa qui patris sedebat in dextera,
Rex angelorum.
6. Pannis velatus, vili strictus fascia,
Inclusus parvis lacrimabat cunulis,
Mater beata sancta premit ubera
De caelo plena.
7. Sanctus sacratae fecundavit Spiritus
Virginis vulvam, verbum caro factum est,
Et habitavit in nobis omnipotens,
Filius Dei.
8. Gabriel ante te praedixit angelus,
Quando felicem salutavit virginera.
Paries, inquit, filium, Emmanuel
Nomen habebit.
9. Pastores erant proximis in pascuis
Bethlem ad urbem, noctis sub silentio
Instabant suos supra greges vigiles;
0 quam beati !
10. Ciaritas Dei cinxit illos fulgida;
Angelus inquit : nolite pavescere,
En, ego modo magnum namque gaudium
Nuntio vobis,
11. Erit quod omni saeculo mirabile,
Hodie quia vobis Christus Dominus
Natus est Bethlem, Davidis in oppido,
Salvator mundi.
12. Hoc vobis Signum erit: in praesepio
Infantem pannis involutum positum
Invenietis cum Maria pariter,
Matre beata.
13. Subito facta fulgentis militiae
Est multitudo caelestis exercitus
Eodem simul angelo cum flammeo
Valde praeclara.
14. Gloria Deo in excelsis sidera
Plena sonabant, pax et in hominibus
Auditur bonae voluntatis vocibus
In terra sanctis.
— 120 —
15. Pastores namque loquebantur invicem :
Eamus usque in Betblem celeriter
Et videamus hoc de verbo, qualiter
Angelus dixit.
16. Yenerunt ergo, invenerunt puerum,
Angelus sicut dixit. in praesaepio
Positum, sanctara genetricem virginera,
Ioseph praesentera.
17. In caelo Stella novo clara radio
Refulsit, ante quae nunquam resplenduit,
Clarior cunctis astris, mundo nuntians
Gaudium magnum.
18. Hanc stellam magi fulgore perspicuo
In Oriente viderunt resplendere :
Hoc Signum, fantur, tarn famosum, nobile
Regis est magni.
19. Eamus ergo, inquiramus, ubi est,
Et offeramus Uli saltem munera
Nostris oblata de thesauris optima,
Aurum, tus, murram.
20. Haec tria magnum demonstrant mysteriura
Dona, quae Deo hominique dederant
Tres magi, sancto perdocente spiritu
More divino.
21. In auro regis signat excelleutiam,
In ture summum sacerdotem typicat,
Per murram Christi sepulturam mystice
Optime docet.
22. Ecce, venerunt magi Hierosolymam
Dicentes : Stellam vidimus perfulgidam
In Oriente; ubi est, qui natus est,
Rex Iudaeorum ?
23. Herodes magno timore perterritus
Revolvit sacras prophetarum paginas
Praecepit scribis : Legite, si verum est,
Scriptura teste.
24. Prophetam dudum dixisse commemorant :
Et tu, Bethlem, in terra Iuda minima
Nequaquam eris, ex te dux egreditur,
Iacob qui regit.
Dreves, Lateinische Hymnendichter II.
— 130 —
25. Herodes magis clam vocatis inquiens:
Ite, videte, ubi est; recurrite,
Referte mihi, ut et ego veniens
Adorem eum.
26. Vulpes Herodes, cur cauda dissimulas
Praedam captare, qui belvino guttnre
Sangainem sitis, agui carnes esuris,
Lupe crudelis?
27. Non vales tuara satiare rabiem,
Non agnus ille singularis moritur;
Nam, velis, nolis, ipse rex est Israel,
Rerum creator.
28. Mori dignatur alio in tempore,
Quando de cruce pretiosi fuderit
Sanguinis undam, quae mundi mortifera
Crimina tollat.
29. Quid fremis, pestis? iste rex omnipotens
Non quaerit tuum regnum ; tibi poterat
Donare suum, si non esses perfidus,
Valde superbus.
30. Quos iugulasti teneros agniculos
Sanguinolento, maledicte, gladio,
Ablactat vivos in ovili proprio
Pastor benignus.
31. Euntes magi, Stella nova praevia
Hos praecedebat, donec venit, steterat,
Ubi tunc puer erat in cunabulis,
Redemptor orbis.
32. 0 quam pervalde magno magi gaudio
Videntes stellam sunt gavisi ! protinus
Intrantes domum invenerunt puerum,
Virginis prolem.
33. Qui procedentes flexis eum genibus
Adoraverunt apertis de thesauris
Aurum, tus, murram obtulerunt Domino,
Regi Deoque.
34. In somnis Persae, ne redirent, caelitus
Sunt admoniti, ad Herodem perfidum;
Suam reversi sunt viam per aliam
In regionem.
— 131 —
35. Illusum demens se videns rex impius
A magis, Bethlem misit, cunctos pueros
Mox a bimatu et infra per gladium
Mandat extingui.
36. 0 quam crudelis saevaque sententia !
Mactare iubes teneram infantiam,
iDsciam mali; cur non parcis, impie,
Lacteae proli?
37. Vox in excelsis, heu, quam tristis resonat,
Ploratus multus, ululatus maximus!
Maternus luctus frustra premit ubera
Nullo sugente.
38. Salvete, flores martyrum candiduli,
Respersi tarnen rore, sed purpureo,
Felices nati hac in luce rosuli,
Pulchri, tenelli!
39. Caelestes prorsus, manibus angelicis
Collecti, estis in canistro positi,
Agni sub throno quam bene reconditi
In sempiternum.
40. Herodes iacet in profunde- tartari
Combustus fiammis, laceratus vermibus,
Pice decoctus, dissipatus fulgure,
Infelix ille.
41. In paradiso vos, famosi pueri,
Aureas domus fontesque lactifluos,
Mellitos modo possidetis rivulos,
Semper felices.
42. Gloria sanetae trinitati unicae,
Patri natoque, flamini paraclito,
Et nunc et ultra per immensa saecula
Sit semper. Amen.
Collect, ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1154. A. — Cod.
Bruxellen. 8860 — 67 saec. 10. in. B. — Grad. ms. saec. 10ii. Cod. Angelic.
]'. III 18 (123). C. — Martyrol. et hymn. Modoetin. saec. 9. Cod. Capit.
Veronen. 90 (85). D. — Cod. Capit. Veronen. 88 (83). saec. 10. add. saec.
10. E. — Georgii Cassandri Hymni Eccles. imp. Coloniae 1556. p. 101
sqq. F.
2, 2 undas fehlt E; unda D; dulcis undis A. — 2, 3 Equavi A. — 2,4
Flactus sereno C; Flato A. — 3, 1 rutilanti CDE; rutilantur A. —
3. 2 Subfusa D; laetis BF; inroram C; inrorat E; irrorat D; in terra A;
dulcedinis C; dulcedine A. — 3, 3 laetabundus C. — 3, 4 Gavisus Deus A.
— 4, 3 suavis hec desiderabilis D. — 4, 4 in orbe AB; in orbem D;
9*
— 132 —
in urbem C. — Str. 5 bis Schlufs fehlen D. — 5, 1 cuna C: praesaepia E.
— 5, 2 abborreret A. — 5, 3 Summa que A. — Str. 6 und 7 fehlen E. —
6, 1 ulli strictus A ; vili strictis C. — 6, 2 cunolis A. — 6, 3 sanctaque
pre ubera A; premet BC. — 7, 2' vulva A. — 8, 1 ante hoc praedixit
angelus F. — 8, 2 felice C. — 8, 3 inquid A. — 9, 1 propriis in pascuis
A. — 9, 2 ab urbe AE. — 9, 3 suas A. — 9, 4 Quoque beati A; O quam
beata C. — 10, 2 inquid A; paviscere B. — 10, 3 En ego mundo C. —
10, 4 Nuntia B. — 11, 1 saeculum mirabilis E. — 11, 2 quia fehlt C; nobis
Christus Deus C; quia Iesus Christus A. — 11, 3 Bethleem, Bethleem C;
est in Bethleem F; Natus in Bethleem est Davidis pomidis A. — 12, 1 eri
C. — 13, 1 fulgentes CE. — 13. 3 flameo A. — 13, 4 Vade C; praeclaro
A. — 14, 1 Gloriam AC — 14, 2 sonabatABC; in fehlt A. — 14, 3 Auditor
bone A; Audiatur E. — Str. 15 bis 40 inkl. fehlen E. — 15, 4 dixerat F.
— 16, 4 praesente C. — 17, 1 clara fehlt C: nova claro A. — 17, 3
resplendere C. — 17, 3 sq. fehlen C. — 17, 3 nuncia A: nuntiam B. —
18, 1 perspiciunt A. — 18, 2 videre A. — 18, 1 und 2 fehlen C. — 18, 3
signa A; fantur fehlt F; nobilem AB. — 18, 4 Regere rnagrii A. — ■ 19, 3
tesauris obtima A. — 20, 1 demonstrat C; demontrant A. — 20, 2 dederat
A. — 20, 3 magis compar docente Spiritus C; perducente ABF. — 21 , 1
regi AB; regni F; signat fehlt C: signa A; excellentia AC. — 21, 2 tibigat
A; tvpice C. — 21, 3 Christus sepultura C. — 21, 4 obtime A. — 22, 2
Stella C. — 22, 3 ubi es A. — 23, 2 Revolvit CF; prophetarum fehlt A. —
23, 3 scribi scripturas legite A. — 23, 4 Scriptu teste C. — 24, 1 Prophetae
A; comemorant A; commemorat B. — 24, 2 in fehlt ABF. — 24, 3 Nequam
eris B. — 25, 2 ubi est videte recurrite F. — 26, 1 Vulpis A, quur AB;
caudam A. — 26, 2 captaret C; quia belluino AF; gutturu C. — 26, 3
Sanguine C; igni carnes A. — 27. 1 valis A. — 27, 2 Magnus ille C. — 27, 3
velles, nolles A. — 28, 3 unda A; qui C. — 28, 4 tollit AF. — 29, 1 Qui
fremis C: petis A; istis C. — 29, 2 tibi poterat fehlt C. — 29, 3 Donare
suum fehlt C; Donare regnum BF. — 29, 4 Calde superbus C. — 30, 2
Sanguinolente maledicto gaudio A. — 31, 1 pervia A. — 31, 2 donec
veniens staret A. — 31 , 3 Ubi nunc C. — 32, 1 per valde C; magnum
magi gaudium A. — 32, 2 Stella C. — 32, 3 Intraute C. — 32, 4 Virgines
proles C. — 33, 1 procurrentes A. — 33, 2 Adoraverunt et apertis tesauris
A. — 33, 4 Regique Deo A. — 34, 4 Sic regionem A ; In regionem suam
C. — 35, 1 vidit A. — 35, 2 magos A : cunctus C ; puero F. — 35, 3 gladio
A. — 35, 4 extinguit C. — 36, 2 iubet tenera infantia A. — 36, 3 Inscia
B; In sua C; malis A. — 36, 4 Lacteo prolis A: Lactea prole C. — 37, 1
Mox in C. — 37, 3 premet C: praebet A. — 38, 1 candidoli A; candituli
B. — 38 , 2 Respersita est rore set A. — 38 , 3 hac in lucem resoli C —
Str. 39 bis 41 inkl. fehlen F. — 39, 2 Collectis sitis A; in canesto C. —
39, 4 In sempiterni A. — 40, 2 Combusti B. - 41, 1 formosi E. — 41, 2
Aureos AE , domos E. — 41, 3 Mellidos ABC; possidens E; rivolos B. —
42, 1 trinitatis A; trinae C; unicae fehlt C. — 42, 2 Patri natoque flamini
C. — 42, 3 saecula saeculorum C.
De [nativitate] Christi B ; Incipit versus de nativitate Domini A ; De
nativitate Domini E; Versus ante episcopum C.
100. (2.) In Purificatione sanctae Mariae.
[. Refulsit almae dies lucis candidus
Partum puellae virginis per aureum,
Quando supernis filius de sedibus
A patre missus homo nasci voluit,
Permansit idera proles alti numinis.
— 133 -
2. Legis sacratae sanctis cerimoniis
Subiectus omnis calamo Mosaico
Dignatur esse, qui regit pertulgidos
In arce patris ordines angelicos
Caelumque terram fundavit ac maria.
3. Postquam puellae dies quadragesimus
Est adimpletus, iuxta legem Domini
Maria virgo Iesum sanctum puerum
Ulnis sacratis templi tunc in atriis
Tulit tremendi genitoris unicum.
4. Mater beata carnis sub velamine
Deum ferebat umeris castissimis,
Dulcia strictis basia sub labiis
Deique veri hominisque impresserat
Ori, iubente quo sunt cuncta condita.
5. Duos parentes tulerunt candidulos
Pullos columbae lacteolis plumulis,
Dedere in templo par pro eo turturum,
Legis veluti promulgabat sanctio,
Quales perustas consecrarent hostias.
6. Dei sacerdos humilis, mitissimus
Erat in urbe, iustus, senex optimus,
Felix beatus Simeon caelifluo
Sanctoque plenus adfuit spiramine
Sacra sub aula nutu Dei concitus.
7. Hie namque dudum responsum aeeeperat
Sancto docente spiritu, quod vineulo
Mortis resolvi uon possit de corpore,
Donec videret Cbristum vivens Domini,
Quem misit altis genitor de soliis.
8. Suscepit ergo puerum in manibus
Agens superno genitori gratias,
Ulnis retentans benedixit Dominum,
Amore plenus cordis cum dulcedine,
Addens et alto sermone subintulit:
9. Dimitte tuum, Domine, nunc obsecro,
In pace servum, quia meis merui
Tuum videre salutare visibus,
Quod . praeparasti pietate unica
Ante tuorum populorum faciem,
— 134 —
10. Fulgensque lumen gentium in oculis,
Gloriam plebis Israelis germini ;
Positus hie est in ruinam scandali
Et in salutem Iacob stirpis aureae,
Donec secreta revelentur cordium.
11. Ipsius, inquit, tua, saneta genetrix,
Transibit ictus gladii per animam.
Servabat alto mystica sub pectore
Maria verba conferens alacriter,
Dictis supernis credula fideliter.
12. Doxa sit patri per immensa saecula
Et Iesu Christo, patris unigenito,
Decus, potestas, virtus super aethera
Sancto per omne saeculum paraclito,
Laus intinita, honor et imperium.
Hyran. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. A. — Hymn.
ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 1092. B. — Grad. ms. S. Laurentii
in Verano(?) saec. 10/n. Cod. Angelic. B. III 18. C. — Georgii Cassandri
Hymni ecclesiastici, Colon. 1556, p. 241 ff. D.
1, 1 Refulget D; candidum C. — 1, 2 post aureum D. — 1, 5 prolis
C; nominis CD. — 2, 1 Regis sacrato B; sanetum C. — 2, 2 subiectus
omnia AB; omni calamo D. — 2, 3 Dignatus esset qui regis de sedibus
C. — 2, 4 Ab arce CD. — 2, 5 Caelum qui AB; terra C; fundavitque CD.
— 3, 2 adimpletum C. — 4, 2 umeri castissimus C. — 4, 2 Dulcis adstrieta
C ; Dulcia strictim D. — 4, 4 Deoque vero homini impresserat AB. — 4, 5
Ore ABC; quod sunt C. — 5, 2 lacteoli plumuli C. — 5, 3 Dedero AB;
Dederunt C; in fehlt AB. — 5, 4 Regis veluti C; Legis veluti D; promul-
gabant saneti os C. — 5, 5 Quales per istas ABC. — 6, 2 in orbe D ; iuxta
senex C. — 6, 3 caelifluos C. — - 6, 5 verbi Dei conscius AB. — 7, 1 suseeperat
D. — 7, 3 posset AB. — 7, 4 Nisi videret AB. — 7, 5 Que misit C; alto
genitor de solio AB. — 8, 1 Suscepit namque AB; de manibus C. — 8, 2 Regis
superni genitoris gratia C; Egit superno D. — 8, 3 Ulnis redemptis C. —
8, 5 Addens et almo C; sermones AB. — 9, 3 Videre tuum CD. — 9, 4
pietatem unicam C. — 9, 5 facies C. — 10, 1 Fulgentem C, Fulgente D. —
10, 2 Gloria C; Israel C; germinis ABD. — 10, 5 secreta cordium sepellieut
C; se pallient D. — 11, 1 Ipsius ecce CD. — 11, 2 Transibit intus gladius
C; per nimiam AB. — ■ 11, 3 Servabat casto AB. — 12, 1 sq. in CD:
Gloria tibi, Iesu, magni nominis
Et tibi, nate patris unigenite,
nato pater unigenito C. — 12, 3 potest C. — 12, 4 omnes saeculum
paraclitum C. — „Incipiunt versi in Purificatione sanetae Mariae". C; „De
sancto Simeone" D. — „Paulini Aquileg." D.
101. (3.) Tempore (Juadrasreshnae.
1. Insigne sanetum, tempus aeeeptabile
Assunt, salutis dies venerabiles,
Plenis olivo sponso cum lampadibus
Curramus omnes obviam palmifero
Mundi superbo superato principe.
135 —
2. Caste pieque vivamus ac sobrie
Soli tremendo servientes Domino,
De corde puro totisque praecordiis
Landes feramus trinitatis unicae,
Quae nos redemit pretioso sanguine.
3. A paradisi laetabundis gaudiis
Nos traxit olim ciborum cupiditas,
Portas polorum dulcedo gluttifera
Clauserat alta dispensante gratia,
Quae nos reduxit ad caelorum limina.
4. Nos laeta traxit caro de paradiso,
Misit in buius saeculi exsilium;
In lacrimarum valle delitescimus,
Diris ligati peccatorum vinculis ;
Afflicta modo reducat ad sidera.
5. Ieiuniorum sunt sacrata tempora,
In quibus hostis bellum movet invidus ;
Ne sanctitatis cumulentur merita,
Tentationum infigit aculeos,
Quos sola sedat singularis bonitas.
6. Ieiuna vincit vitiorum milia
Divina caro suffragante gratia,
Resistit irae, abdicat libidinem,
Dat castitati triumphale praemium,
Cingit Corona virginalem verticem.
7. Moyses, electus Domini tirunculus,
Montis sub antro quadraginta dierum
Ieiuniorum consecravit ferias,
üt possit almo legem scriptam digito
Sancta sub aura leniter suscipere.
8. Propheta sanctus Helias abstinuit
Continuatis totidemque diebus,
Ionas dicavit triduani temporis
Ninivitarum celebre ieiunium,
Detersit omne criminis piaculum.
9. Föns pietatis, in finita bonitas,
Suscepta carne quadraginta diebus
Iesus redemptor ore nullo pertulit
Potum cibumque, sacravit ieiunium
A spiritali fame nos eripiens
— 13(3 —
10. Gloria Deo sit patri perenniter,
Sit seraper honor alti nato nominis,
Virtus, potestas sanctoque spiritui,
Sit trinitati decus et imperium
Per infinita saeculorura saecula.
Cod. Bruxellen. 8860—67. saec. 10. in. A. — Hymn. ms. Severinianum
saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. B. — Hymn. ms. Severinianum saec. 10.
ex. Cod. Parisin. 1092. C.
1, 5 Mundi tropaeo superato principe A. — 2, 1 Casto A. — 2, 2
serviamus A. — 2, 3 totis cum A. — 2, 4 Dei sapientiae A, augenscheinlich
Korrektur. — 3, 5 Qui nos reduxit A. — caro traxit BC. — 4, 3 valle
directi sumus BC. — 4, 4 Diris diligati A. — 4, 5 revehit ad sidera A. —
5, 2 movit ABC. — 5, 4 infligit A. — 6, 1 Ieiunia vincit A ; Parcitas vincit
vitiorum agmina BC. — 6, 2 Divinitatis suffragante BC. — 6, 3 refrenat
libidinem A. - — 6, 4 castitatis A; dafs castitati zu lesen, wird aus der
folgenden Zeile deutlich. — 6, 5 Cinxit BC. — 7, 2 Petrae sub A. — 7, 4
almam legem scriptam digitos BC. — 7, 4 sub aure B ; sub ture A. — 8, 1
Helias sustinuit A. — 8, 3 Ionas diacum triduam A. — 9, 3 ore nullus
pertulit A. — 9, 4 Potu ciboque BC. — 9, 5 fame fehlt A. — 10, 2 nati A. —
Die Doxologie lautet in BC:
Gloria tibi sit, pater ingenite,
Sit nato tibi virtus et imperium
Sancto simulque potestas spiritui,
Sit trinitati salus individuae,
Manens et regnans per immensa saecula.
Aus A gedruckt bei Dümmler Rhythmorum ecclesiasticorum aevi
Carolini specimen, Halis 1881, p. 20 sq.
102. (4.) In Resurrectione Domini.
1. Refulget omnis luce mundus aurea
Perfusus, aether irrorat dulcedinem,
Astra, iucunda caeli luminaria,
Cingit per orane decus radiantia,
Distillat aer balsamorum guttulas.
2. Occasus, ortus, aquilo, septentrion,
Tellusque pontus, oceani limites,
Lati polorura, iubilate, cardines,
Fontes aquarum, Humina labentia,
Gaudete, campi, montium cacumina.
3. Surrexit, ecce, Dominus ab inferis,
Devicta morte cum triumpho rediit,
Victor iniquum spoliavit tartarum,
Claustra gehennae fregit et chirographum
Mortis cruore diluit rosifluo.
— 137 —
4. Sol luminare, schema mundi candidum,
Delusit omne saeculum meridie,
Texit polorum lampades nigredine,
Caelum tabescit taetra nocte territum
Languit omnis mundus sub caligine.
5. Expavit arvum, tremuerunt maria,
Velum recisum templi mox per medium,
Fissae deinde patuerunt silices,
Multa piorum surrexerunt corpora
De monumentis, dudum qui dormierant.
6. Ut vidit anguis immolatum vespere
Corporis almi sanctum sacrificium,
Quod mane caelum replevit odoribus,
Dolore multo saucius increpuit,
Perculsus agni mansueti vulnere.
7. Vidit in ara sacram crucis hostiam.
Sanguinis undam, laticem de latere
Sancto fluentem, saeculi qui crimina
Abluit, alta paradisi gaudia
Data latroni, fractus colla sibilat.
8. Felix refulsit tristia post sabbata
Dies serena perlustrata lumine,
Quae sola cunctis antefertur diebus,
In qua redemptor surrexit a mortuis
Mundi superbo superato principe.
9. Venit Maria Magdalene sabbato,
Maria venit altera diluculo
Ad monumentum, portantes aromata.
Ut venientes corpus sacratissimum
Christi linirent redolente chrismate.
10. Concussa tellus ab irao resiluit,
Terrore pulsa riguerunt marmora,
Invasit horror mulieres pavidas,
Ab ore namque monumenti lapidem
Dum sanctus ovans angelus revolveret.
11. Flentes at illae loquebantur mutuo:
Quis a sepulcri clauso nobis ostio
Magnum revolvet lapidem, quo smyrnea
Tinguatur unda corpus, aromaticis
Litum respiret pretiosis roribus?
— 138 —
12. Angelus, ecce, Domini praefulgidus
Sedens in albis revoluto lapide
Illas refovit talibus alloquiis:
Quid vos in antris viventem cum mortuis
Quaeritis ? ipse surrexit, ut dixerat.
13. En, ecce locus, ubi fuit positus
Dominus; ite, dicite discipulis:
Surrexit, autem Gallilaem petiit,
Destruxit eum, qui mortis imperium
Habebat ante, sicut ipse dixerat.
14. Ibant alacri pectore feliciter,
Occurrit illis Iesus, mundi gloria,
Mitis, suavis ac desiderabilis,
Totus benignus, dulce desiderium,
Salus perennis aeternorum civium,
15. Spes namque mundi salutaris unica,
Föns, vita, virtus sempiterna veritas.
Pietas ardens, omnis consolatio,
Yultu sereno solis super radio
Dixit: Avete, sanctis mulieribus.
16. Illae sacratos ac desiderabiles
Sanctosque pedes tenuerunt dulcius,
Dedere strictim basia melliflua,
Plantas beatas non cessabant lambere
Per mille vices venerandis labiis.
17. 0 quam beatas, felices, lectissimas
Quapropter istas mulieres dixerim !
Sed nullus inest mihi sermo facilis,
Qui possit harum saltem summum tegminis
De laude iilum promulgando tangere.
18. Istos sacratos patriarchae nobiles,
Multi prophetae, reges et pontifices
Pedes videre voluerunt anxie,
Sed non viderunt, quos felices feminae
Dulci retentu meruerunt stringere.
19. Tunc Iesus illis, totus bonus Dominus,
Dixit: Nolite iam ultra pavescere,
Sed ite, meis dicite discipulis,
In Gallilaeam montis in cacumine
Eant, ibique me videbunt pariter.
— 139 —
20. Haec quippe visa festinantes poplite
Peracta sanctis dixerunt discipulis:
Surrexit, ecce, Dominus, ut dixerat,
In Gallilaea montis super verticem
Illuc euntes vos eum videbitis.
21. Cursim venerunt undecim discipuli
In Gallilaeam, sed Petrus ex nomine
Venit vocatus, suavique Domino
Adoraverunt, quibus vulnus lanceae
Ostendit atque clavorum vestigia.
22. Magno beati sunt gavisi gaudio
Omnesque prorsus felices discipuli;
Quidam labenti dubitabant pectore,
Firmabat unus Tbomas: Nisi videro
Latus apertum, non credam, per lanceam.
23. Nisi sacratas fixuras in manibus
Tangam, foderunt quas clavorum iacula,
Non credam. Iesus cui, dulcis Dominus,
Palpanda membra concessit continuo;
Dominus, inquit, meus et Deus meus.
24. Tunc dixit illis: Pax vobis, en, ego sum;
Omnis potestas in caelo cum gloria
Est data mihi, fixo corde credite,
In terra summa potestas, victoria
Mihi manebit per aeterna saecula.
25. Cur dicis, alta Dei sapientia,
Hanc esse tibi potestatem traditam,
Quam semper habes cum patre consimilem,
Datam sed carnis per naturam subditam,
De matre sancta quam venisti sumere?
26. A patre data non creditur aliter
Gignendo nisi modo ineffabili,
Nam semper aequa, semper compar gloria
Patri tibique sanctoque spiritui
Manet, potestas, virtus. laus, imperium.
27. Spirans in eos insufflavit protinus,
Sanctum. profatur, accipite spiritum,
Peccata quorum commissa dimittitis,
Erunt remissa, quorumque tenebitis,
Erunt retenta; his praeceptis edidit:
— 140 —
28. Nunc ite, cunctas per mundum celeriter
Gentes docete, Jordanis sub gurgite
In patris atque filii et spiritus
Sancti lavate nomine, praecipite
Mundum servare sacratum mysterium.
29. Docete cuncta servare ruricolas,
Praecepit, vobis quae mandavi lucida,
Quo tendit orbis quattuor ad angulos;
En, ego cunctis sum vobiscum diebus,
Quousque saecli fiat consummatio.
30. Mors inimica se perisse doleat,
Mortua vita mortis regnum diripit,
Mors illi ultra iam non dominabitur,
Ovem reduxit ad ovile perditam,
In cruce totum renovavit saeculum.
31. Sit tibi Deo patri laus et gloria.
Sit crucitixo decus et imperium
Sanctoque simul potestas spiritui,
Sit trinitati salus individua
Per cuncta semper saeculorum saecula.
Martyrol. et hymn. Modoetin.(?) ms. saec. 9. Cod. Capit. Veronen. 90 (85.)
A. — Cod. Bruxellen. 8860 — 67. saec. 10. B. — Hymn. ms. Severinianum saec. 10.
ex. Cod. Vatican. 7172. C. — Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod.
Parisin. 1092. D. — Psalt. ms. S. Vincentii Cenomannen. saec. 15. Cod.
Cenomannen. 134. E. — Georgii Cassandri Hymni Ecclesiastici, Colon. 1556,
p. 191 sqq. F. — Unvollständig bei Mone I, 186 ff. nach einem Blatte saec.
8. in Privatbesitz G.
1, 1 Refulgit G. — 1, 2 dulcidine G. — 1, 3 iucundis caelum luminariis
ABFG. — Str. 1 und 2 fehlen E. — 2, 1 Ortus, occasus AG; septendrion
A ; septendrio F. — 2, 5 Plaudite manu AG. — 3, 1 Surrexit enim G —
Str. 4 fehlt CD. — 4,1 Sed schema mundi , decus caeli rutilum A ; Si
luminare, schema mundi candidum E; Sol, schema mundi, decus caeli rutilum
G, als Lesart F. — 4, 2 Deluxit F; Diluxit omne B; meridiae G. — 4, 3
lampadis B. — 4, 4 tabescet B; terra nocte territur G; territus B. — 4, 5
obsidus G; Languit omnis mundus sub caligine CDF. — 5. 1 arva AHF;
der Vers fehlt G. — 5,2 Velum scissum A ; scissum est BEF ; rescissum
est G. — 5, 4 corpora surrexerunt B ; corpora surrexerant FG. — 5, 5 quae
dormierant E; De monumentis suis quae CD. — 6, 1 Ut vidit agnum immo-
latum CD. — 6, 3 Qui manet AB. — 6, 4 Dolore multos A. — 6, 5
Perculsus G, als Lesart F; Perfusus agnus mansuetus CD. — 7, 1 In ara
sacra CD; in aram F; aram sacram A. — 7, 2 unda A; latices de latere
AB; lancea de latere CD. — 7, 3 fluente CDG; saeculique CD; crimine B.
- 7, 4 Abluit BG. — 7, 5 fracta colla A ; fractus colla BFG. — 8, 1 tristia
post sabbata FG, tristia post sabbatum B; tristitias post sabbati CD. —
8, 2 die sereno G; serena A; serenus perlustratus B. — 8, 3 antecellit
diebus CDE. — 8, 1 sabbati G. — 9, 2 Altera simul Maria diluculo G. —
9, 3 Ut valde mane corpus BCDF. — 10, 2 Terre pulsari aguerunt A. —
10, 3 pavidus A. — 11, 1 Flente A. — 11, 2 sepulcro G. — 11, 3 Magno
removet lapide A; Magno removit lapide G; revolvet setze ich nach Marc.
— 141 —
16, 3. — 12, 3 refovet BEF; Talibus illas refovit G. — 12, 4 Quem vos in antris
CD ; Quod vos in astris ; Quid vos in astris F ; Quid, mulieres, viventem
cum mortuis G. — 12, 5 ipsum E. — Str. 13 ff. fehlen G. — 13, 2 Citius
ite CD. — 13, 3 Quia surrexit F; Gallilaeam abiit E. — 13, 5 ante sicuti
praedixerat BEF; Habebat, ibi vos eum videbitis A. — Str. 14 und 15
fehlen CDFG. — 14, 3 Suavis, pius amor saeeuli E. — 15, 2 sempiterna
deitas E. — 15, 5 Habete sanctis A. — Str. 16 bis 39 inkl. fehlen in
allen Quellen aufser A. — 16, 3 Dedero A. — 17, 4 saltim sumum tecminis
A. — 17, 5 filium A. — 18, 3 ansie A. — 20, 1 festinanter A. — 21 , 1
discipulis A. — 21, 3 Venit vocaui sonamque domino A. — 21, 5 adquem
clavorum A. — 23, 5 inquid A. — 24, 3 Est fehlt A. — 25, 4 ver-
schrieben A. — 26, 1 datam A. — 26, 2 Ginendo A. — 26, 4 que fehlt A.
— 27, 2 prefatur A. — 27, 3 Peccatorum concessa dimittitis A. — 27 , 5
Erunt fehlt A ; is praeceptis A. — 28 , 3 adque A ; spiritum A. — 28, 5
sacris misterium A. — 29, 2 mandavit A. — 30, 2 vitam A. — 16, 3 ultra
iam non illi CD; dominatur A. — 30, 4 ovilem A. — 30, 5 crucem A. —
31, 2 decus ac imperium E; virtus et imperium CD. — 31, 4 Salus individua
virtus A. — 31, 5 Per fehlt A.
103. (5.) In Natali ss. Petri et Pauli.
1. Felix per omnes festuin mundi cardines
Apostolorum praepollet alacriter,
Petri beati, Pauli sacratissimi,
Quos Christus almo consecravit sanguine,
Ecclesiarum deputavit principes.
2. Hi sunt olivae duae coram Domino
Et candelabra luce radiantia,
Praeclara caeli duo luminaria;
Fortia solvunt peccatorum vincula,
Portas Olympi reserant fidelibus.
3. Habent supernas potestatem claudere
Sermone sedes, pandere splendentia
Limina poli super alta sidera;
Linguae eorum claves caeli factae sunt,
Larvas repellunt ultra muudi limites.
4. Petrus beatus catenarum laqueos
Christo iubente rupit mirabiliter,
Custos ovilis et doctor ecclesiae,
Pastorque gregis conservator ovium,
Arcet luporum truculentam rabiem.
5. Quodcunque vinclis super terram strinxerit,
Erit in astris religatum fortiter
Et quod resolvit in terris arbitrio,
Erit solutum super caeli radium,
In fine mundi iudex erit saeeuli.
— 142 —
6. Non irapar Paulus huic, doctor gentium,
Electionis teraplum sacratissimum,
In morte compar, in Corona particeps;
Ambo lucernae et decus ecclesiae
In orbe claro coruscant vibramine.
7. 0 Roma felix, quae tantorum principum
Es purpurata pretioso sanguine!
Exceliis omnem mundi pulchritudinera,
Non laude tua, sed sanctorum meritis,
Quos cruentatis iugulasti gladiis.
8. Vos ergo modo, gloriosi martyres,
Petre beate, Paule mundi lilium,
Caelestis aulae triumpbales milites,
Precibus almis vestris nos ab omnibus
Munite maus, ferte super aethera.
9. Gloria Deo per immensa saecula
Sit tibi, nate, decus et imperium,
Honor, potestas sanctoque spiritui,
Sit trinitati salus individua
Per infinita saeculorum saecula.
Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. A. —
Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. B. — Hymn. ms.
Beneventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. C. — Hymn. ms.
Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. D. — Hymn. ms. Severinianum
saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. E. — Hymn. ms. Farfense saec. 10/n.
Cod. Roman. 175 (Farf. 4). F. — Psalt. et hymn. Marchianense saec. 9. et
10. Cod. Duacen. 170. add. saec. l0/n. Fa. — Hymn. ms. Veronense saec.
11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). G. — Brev. ms. Strumense saec. 11.
Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. H — Hymn. ms. Bobbiense saec. 11. Cod.
Vatican. 5776. I. — Brev. ms. Benedictinum saec. 11. Cod. Valicellan. B 79.
K. — Brev. ms. Altahense saec. n/i2. Clm. Monacen. 9633. Ka. — Grad.
et Antiph. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. L. —
Brev. et Orat. ms. Secoviense (Monial.) saec. 15. Cod. Graecen. 1611. M.
1, 1 festa CDE. — 1, 2 praepotens DE. — 2, 1 duo A. — 2, 4 Porta
L: olimphy A. — 3, 1 superna ADE; potestates L. — 3, 2 Sermonessedes
Gl: Sermone aedes F. — 3, 5 limitem KaM : hinter Str. 3 Divisio L. —
4, 2 iuvante DEF; rumpit M. — 4, 3 ovili H. — 4, 5 Arce AG; Arcens
DE; Arcent CFI: truculenta HI; rabie I; nach Str. 4 Gloria Deo etc. G. —
Str. 5 und 6 umgestellt A. — 5, 4 caelum G; solis radium B. — 6, 2
Ecclesiarum templum A. — 6, 5 bibramine C : nach Str. 6 Divisio AFIKL.
— 7, 1 tantorum militum DE. — 7, 2 expurpurata D. — 7, 5 Quos
truculentis A. — 8, 1 Hos ergo B: gloriosi principes ACDEF. — 8, 5 super
aethere D; super sidera AGHIL. — 9, 1 Patri supremo sit immensa M. —
9, 3 Una cum patre sanctoque L. — 9, 4 trinitatis D; individuae Ka. —
M hat nur die Strophen 4, 5 und 9.
Von den Hymnen des Paulinus hat dieser allein weite und weiteste
Verbreitung gefunden und findet sich daher in zahllosen Quellen, die
sämtlich zu vergleichen ebenso unnötig als unmöglich wäre. Er kommt
nirgends handschriftlich unter Paulinus Namen vor, wohl aber irrtumlicher-
— 143 —
weise (infolge von Verwechslung mit dem Hymnus Aurea luce et decore
roseo) unter dem der Elpis; so in Cod. Prägen. I G 39 saec. 15: „Hunc
ymprum fecit Helpes, nobilis domina, uxor Boecij senatoris , in honorem
sanctorum apostolorum Petri et Pauli." Georg. Cassander 1. c. p. 167 sqq.
bietet diesen Hymnus ohne den Namen des Verfassers; Thomasius, Opera
(ed. Vezzosi) II, 388 überschreibt ihn „Paulini," ohne Gründe beizubringen.
Für Paulin sprechen aufser den allgemeinen Gründen die von Madrisius und
Giannoni mit Recht betonte Übereinstimmung von 2, 2 mit Contra Felicem
I, 36: „Ecce, Petrus et Paulus, duo videlicet fulgentia mundi candelabra"
und von 2, 3 mit I, 45 : „Petrum Paulumque, duo praeclara caeli luminaria."
Trümmer dieses Hymnus sind noch heute in römischem Gebrauch. So dient
Strophe 4 mit einer Doxologie als Hymnus auf Petri Kettenfeier mit dem
veränderten Anfange: Miris modis repente liber ferrea Christo
iubente etc. — Ebenso bildet unter starker Umänderung die Strophe 5 nebst
einer Doxologie einen Hymnus für das Fest Petri Cathedra nämlich: Quod-
cunque in orbe nexibus revinxeris. — Strophe 7 endlich ist ebendort
in den umgedichteten Hymnus Aurea luce et decore r o s e o (Urbanische
Fassung: Decora lux aeternitatis aurea) eingeschoben.
104. (6.) In Natali sancti Marci.
1. Iam nunc per omne lux refulget saeculum,
Lux illa, patris quae lucet de solio,
Quae fons, origo, splendor lucis aureae
Habensque semper lumen indeficiens
Caelum serenat, arcens mundi tenebras.
2. Huius sacrato lucis de vib ramine
Suscepit almum radium sub pectore
Marcus beatus, doctor evangelicus,
Factus lucerna more tanti luminis,
Ardens fugavit saeculi caliginem.
3. Septem columnis una de candidulis,
Aureis septem unum de candelabris
Cingitque totum mundum claro sidere,
Ecclesiarum nititur sub culmine,
Sustentat altae fundamenta fabricae.
4. Quartum. quod olim viderat Hiezechiel,
Propbeta sanctus, animal lectissimum,
Vidit Iobannes ceu Christi recubitor
Leonis boc et typice sub specie
Clamore multo per deserta frendere.
5. Sic a beato Petro missus adiit
Aquileiensem dudum famosissimam
Urbem, sacrati verbi pullulantia
Disseminavit sata, quo centuplices
Fructus ad alta vexit felix horrea.
— 144 —
6. Christi dicavit raox ibi ecclesiam,
Nam fundamentum tidei fortissimum
Fixerat umim petram super limpidam,
Quam flumen undans nee ventorum fulmina
Quassare possunt. torrentes nee pluviae.
7. Deinde rursus cum corona rediens
Athleta Christi, compta pulchris liliis,
Mixtumque palmis lauro atque rosulis
Portabat gaudens diadema vertice,
Ingressus urbem Romam Christo comite.
8. His ita gestis pergit Alexandriarn
Sancto repletus spiritu, laetissimos
Fines per omnes iugiter Memphiticos
Patris tremendi praedicabat unicum
Venisse mundi pro salute hlium.
9. Turba crudelis Christi circa militem
Turnens parabat tormentorum spicula,
Vinxit catenis, transtixit aculeis
Dilaniando flagris sacra viscera
Carceris umbras misit ad phantasticas.
10. Primus superni nominis notitiam
Dedit in urbem Marcus Alexandriarn,
Christi dicavit mox ibi basilicam,
Quam expiavit pretioso sanguiue,
Yallavit almae tidei munimine.
11. Gloria patri, decus et imperium
Sit, nate, semper tibi super sidera,
Honor, potestas sanetoque spiritui,
Sit trinitati virtus individuae
Per infinita saeculorum saecula.
Hymn. ms. Severiniantim saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. A. —
Hymn. ms. Severinianüm saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. B. — 1, 3 splendorem
AB. — 3, 3 Cingit qui AB. — 5, 4 sato AB. — 11, 1 Gloriam AB. — 11, 4
trinitati- AB. — Diesen Hymnus hat zuerst Madrisius herausgegeben und
Paulin zugeschrieben. Er bemerkt: .. llvninuin hunc iuter schedas ill. episcopi
Adriensis repertum nepos eins, Laurentius a Turre, liumanissime communieavit.
Quem, statim ac legi, Paulinum illico auetorem agnovi." (Migne 1. c. 495).
In der Tat weist aufser .Metrum und Sprache hier vor allem der Inhalt auf
den Patriarchen von Aquileja.
10">. (7. In Dedicatione Ecclesiae.
1. Refulgent clara huius ternpli eulmina,
Perfusa luce septiformis spiritus
Christi rubeseunt purpurata sanguine,
Perlita rore pretiosi balsami
Odore fragrant mixtis aromatibus.
— 145 —
2. Sint semper istara supra domum, Domiue,
Tüi aperti, deprecaraur, oculi,
Auresque tuae sint intentae iugiter
Diem per omnem noctis et in tempore,
Tuoque semper ore benedicito.
3. Sit angelorum hie alta frequentia,
Descendat omnis huc caelestis gratia,
Diffusa saneto largiente spiritu,
Vultu sereno saneta semper trinitas
Pio favore dignetur inspicere.
4. Nubes sacrata, quae pendens ineubuit
Deo iubente supra tabernaculi
Tectum, beatus quod Moyses in eremo
Fixit, precamur, huius aulae moenia
Adflata saneto perfundat spiramine.
5. Famosa, dudum quae replevit atria
Templi dicati, nebula perlucida
Orante puro Salomone pectore,
Hanc missa, Christe, caeli de cacumine
Domum feeundet sempiterno munere.
6. Quicunque tuum sanetum nomen supplici
Plenoque corde precatusque fuerit
Huius in aedis saneto domicilio,
Te largiente sit über a crimine;
Exclude pestem, morbos omnes dilue.
7. Tuo sacrato hie depasti corpore
Tuoque saneto satiati sanguine,
Ab hoste tuo defensi munimine
Laeti fideles sortiantur servuli
Vitae perennis sine fine gaudia.
8. Rerum creator, Iesu, patris unice,
Munduni cruore salvas qui purpureo,
Peccata tollis solus qui pestifera,
Dignare tuos munere gratuito
Ad astra caeli mittere ruricolas.
9. Sit semper alta Deo patri gloria,
Omnis potestas sit dilecto filio
Sanctoque semper gloria paraclito,
Honor et virtus, laus, decus, imperium
Et nunc et ultra sit per euneta saecula.
Dreves, Lateinische Hyinnendichter. II. 10
— 146 —
Hymn. ms. Severiniartum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. A. — Hymn.
ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. B. — Georgii Cassandri
Hymni ecclesiastici Colon. 1556, p. 230 ff. C.
1, 1 Refulget A : Clara refulgent C. — - 1, 3 rubescunt fulgora sanguine
A; purpurato B. — 1, 4 Praeleta rore A; Praelato rore B; Perlitatore C.
— 1, 5 fragant A: flagrant BC. — 2, 1 Sint ista supra domum, üomine,
tui AB; Domini C. — 2, 2 Apertis semper, deprecamur AB ; oculi A; oculis
B. — 3, 1 Sint ABC; alba irequentia C. — 3, 2 hie AB. — 4, 1 Nubes
sacraque A; sacrasque B; quae fehlt AB: pendentes B. — 4, 2 Deo iuuente
AB. — 4, 3 Tecum beati A. — 4, 4 huius alme menie B ; alme meniae A.
— 5, 4 Hac missa A; Ac missa B; Hanc, Christe, caeli missa de C —
5, 5 feeundes C. — 6, 2 deprecatus fiierit C. — 6, 3 sacro domicilio A. —
7, 2 Tuoque sacro B. — 7, 5 perenni A: gaudiis AB. — 8, 2 salvasti purpureo
AB. — 9, 4 Honorque virtus C. — Am Bande: „Paul in i Aquileg." C.
106. (8.) Carmen S. Paulini ad pluviam postulandam.
1. Herum Creator, protector ornnipotens,
Älundum qui salvas pretioso sanguine,
Aera complens luce qui condiflua
Cuncta gubernas pio raoderamine,
Est tibi cura quoniam de omnibus.
2. Sol tuum iubes oriri splendiflue,
Latum vestire mandas orbera radio
Stellasque roris imbrera facis fluere,
Bibit quem tellus, fruetus offerre optimos,
Nutrit de quibus proprios ruricolas.
3. Tua sunt cuncta, de tua suseepimus
Omnia manu, Domine, largissima,
Licet ingrati munere gratuito,
Qui reples omne animal dulcedine,
Das escas eunetis tu solus viventibus.
4. Te deprecamur nos. quamvis inutiles
Servuli tui, Deus pater, subveni,
Xullis confisi nostris iam de meritis,
Sed tua certi summa de dementia,
Magna qui facis solus mirabilia.
5. Illo dignare, quaesumus, imperio
Mandare ventis, imperare nubibus,
Quod dudum nauta deperit; cum carperes
In navi somnum, dignatus es surgere
Tunc exoratus tuis a diseipulis.
6. Dixisti mari: tace! mox contieuit ;
Ventos iussisti prorsus obinutescere,
In se refudit mare fluetus tumidos,
Procella venti dissipata siluit,
Est facta magna quapropter tranquillitas.
— 147 —
7. Beatae modo genetricis virginis,
Mariae, sancti Michael et Gabriel,
Iohannis, Petri Paulique nos precibus
Apostolorum, deprecatu adiuva
Patriarcharura, prophetarum, martyrum.
8. Die Austro, flatu tranquillo per aera
Collecto spiret lento, die [et] Africo,
Fugata nube, resoluta nebula
Cessent effusas irrorare pluvias,
Terram fovere solis iube radio.
9. Turbo, procella, tempestas tonitruum,
Igneus aether coruscante lampade
Tuo iubente mitescant imperio;
Flagellum, digne quod meremur, grandinis
Sola suspende miseratus gratia.
10. Nos sumus digni railies, quam patimur,
Vindicta, iusto si feras iudicio
Percelli ; nostrae quodsi recordaberis
Iniquitatis, Domine, quis, Domine,
Alta potestas, sustinere poterit?
11. Sed quia tu es pius, dulcis Dominus,
Totus suavis ac desiderabilis,
Mitis, benignus, unicus omnipotens,
Aeterni patris tu dilectus filius,
Tuo nos salva cruore rosifluo.
12. Kyrie, eleison, miserere, Domine,
Parce placatus, infinita pietas,
Kyrie, eleison, subveni, misericors,
Indulge, dulcis bonitas, altissime,
Kyrie, eleison, Christe, tu nos libera.
13. Gloria Deo patri sit altithrono,
Gloria semper coaeterno filio,
Sit semper omnis gloria paraclito,
Trinus qui regnat Deus et omnipotens
In aevum et ultra per eunetaque saecula.
Collect, ms. Libehardi, prioris Eeichenbacen., anni 1476. Clm. Monaeen.
2990. — 1, 2 salvans. — 2, 5 Nutrix; roricolas. — 5, 3 dudum nostra
deperit. — 5, 4 somno. — 6, 4 dissipate. — 7, 2 Michaelis et Gabrielis.
— 9, 1 tonitrum. — 10, 4 Iniquitate. — 13, 4 sq. Trinus qui regnat Deus
et unus in aeternum et ultra per euneta sit saecula.
10*
— 148 —
107. (9.) Versus de Paenitentia.
1. Ad caeli clara non sum dignus sidera
Levare meos infelices oculos,
Gravi depressus peccatorum pondere;
Parce, redemptor!
2. Bonum neglexi facere7 quod debui,
Probrosa gessi sine fine crimiaa,
Scelus patravi nullo clausuni termino,
Subveni, Cbriste !
3. Cunctae, quae salso maris sunt in littore,
Arenae, mixtae purpuratis concbulis,
Non meis possunt coaequari vitiis,
Fateor. malis.
4. Doleo multis peccatorum iaculis
Confossus arcu, quo Venus libidinis
Intorsit lita spicula mortiferi
Fellis abunda.
5. Effudit daemon de pbaretra flammeas
Sagittas, nieuni super vulnus vulnera
Inrlixit statin) cupido turpissima
Fronte rugosa.
6. Factus sum vilis cuncta super vilia,
Venit latenter gladius superbiae,
Cordi infixit mucronem sub medio
Manu cruenta.
7. Genus serpentis adfuit invidia,
Veneni portans poeula pestiferi
Dedit in siti, mortis auctor exstitit
Sordida lues.
8. Horrida vultu faculam discordia
Igne succensam deferens sulpbureo
Medio meo posuit sub pectore,
Coxit amare.
9. Inter has quoque pennas gerens plumeas
Inanis cursim transvolavit gloria,
Quae me ventosa nitebatur subito
Fraude perire.
10. Kanendo venit fistula ingluvies.
Bona praesentis irrogabat temporis,
Extendit ventrem, temulentum reddidit,
Miscuit risus.
— 149
11. Lugere modo me permitte, Domine,
Mala, quae gessi, reus ab infantia,
Lacrimas mihi tua dona gratia
Cordis ab imo.
12. Hü eis, ut puto, vitiis tartarea
Tormenta multis non valent sufficere,
Nisi soccurrat, Christe, tua pietas
Misero mihi.
13. Nullum peecatum super terrae faciem
Potest aut scelus inveniri quodpiam,
A quorum non sim inquinatus faecibus
Infelix ego.
14. Ortus, occasus, aquilo, septentrion,
Caelum terraque, mare, fontes, flumina,
Montes et colles, campi, mixta rosulis
Lilia, flete.
15. Plangite mecum, astra rutilantia,
Mecum mugite, bestiae silvicolae,
Dicite: Tu es miser, qui sub impio
Crimine gemis.
16. Quis me de manu Cocyti flammivomi
Erui potest, nisi patris unica
Proles, quae munduni pretioso sanguine
Iure redemit?
17. Redemptor mundi, unica spes omnium,
Aequalis patri sanctoque spiritui,
Trinus et unus Dens invisibilis,
Mihi succurre.
18. Si me subtili pensas sub libramine,
Spes in me nulla remanet fiduciae,
Sed, rogo, tua me salva potentia,
Filius Dei.
19. Tolle peecatum, dilue facinora
Ablue sordes donoque charismatum,
Instaura meum clementer pectusculum
Munere tuo.
20. Yeniam peto non meis de meritis
Fisus, sed tua certus de dementia,
Qui bona reis pietate solita
Gratis impendis.
— 150 —
21. Xriste, te semper recta fide labiis
Confessus, corde credidi orthodoxo,
Haereticorum dogma nefas respui
Pectore puro.
22. Ymnum fideli modulando gutture.
Arrium sperno, latrantem Sabellium,
Adsensi nunquam grunnienti Simoni
Fauce susurra.
23. Zelum pro Christi sum zelatus nomine,
Me sancta mater lacte nam catholico
Tempus per omne nutrivit ecclesia
Ubere sacro.
24. Gloria sanctae trinitatis unicae
Sit Deo patri, genito, paraclito,
Laus mea sonet in ore per saecula
Domino semper.
Collect, ms. Hibernicum saec. 9 in. Cod. Carolsruhan. Augien. CXCV.
A. — Collect, ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1154. B. — Collect,
ms. Laudunense (?) saec. 10. Cod. Bernen. 455. C. — Mart. et Collectar. ms.
Frisingense saec. 10. Clm. Monacen. 27 305. D. — Glossar, ms. Ansileubi
saec. 10/n. Cod. Claromontan. 240 (189). E. — Opp. ms. S. Hilarii Pictaven.
saec. 12. Cod. Bernen. 100. F.
1, 3 depressos F. — 2, 2 cremina A; crimine C. — 2, 3 nullum C;
clauso DE; clausu B. — 3, 1 Cuncta E; mari CEF; salsi D. — 3, 2
conchiliis F. — 3, 3 coaequare B ; quoaequare E. — 4, 2 Confosso sarca D ;
Confusüs arcu C ; Confusus rui A ; quae Venus ABE ; quem Venus C ; qua
venenum D. — 4, 3 licta E ; lata CD ; mortifera BEF. — 4, 4 abunde E.
— 6,1 Effudit demum ABCDF. — 5, 2 vulnere ABCEF. — 5, 3 Infixit
ABCF; Cordis infixit mucrone sub medio E. — 5, 4 Manu cruenta E. —
6, 1 Factis A ; cincta super A ; super ilia ABCEF. — 6, 2 gladium ABCE ;
gladio F; superbia ABDF. — 6, 3 Cordi D; sub fehlt F; Infixit statim cupido
turpissima E. — 6, 4 Fronte rugosa E. — 7, 2 pestifera BEF. — 7, 3 in
sitem ABCE; mortus B. — 7, 4 sordita C. — 8, 1 Horrido F; facula BCDE.
— 8, 2 succensa CDE; succenso F. — 8, 3 mei D. — 9, 1 plumbeas BCE.
— 9,2 Inanes C ; Inanem BF ; cursi B ; cursim ACD ; transvolavi C ;
gloriam B. — 9, 3 ventosam B. — 9, 4 Fraude decepit E ; Perdere fraude
F. — 10, 1 festula C; ingluvia F. — 10, 2 irrogavit A. — 10, 3 ventre C.
— 11, 1 me modo F. — 11, 3 Latentia tuae mihi dona gratiae D. — 11, 4
ab immo F. — 12, 1 Mens utut puto D; vitis C. — 12, 2 Tormenta non
valent sufficere multis F. — 13, 2 invenire B ; inveniri copia DEF. — 14, 1
septentrio ABEF. — 14, 2 terramque BC. — 14, 3 Montes fehlt A; rosul
B; quoque rosulis A; rosula F; rosulo E^rosolis C. — 15, 1 rutulantia A.
— 15,2 Mecum mugete D ; Mugite mecum C ; silviculae AC. — 15,3
Cremine C; geris F. — 16, 1 Conciti E; Quoquidi C. — 16, 2 Eruere DF;
lies: Trahere potest? — 16, 3 Prolis BC; pretiosi sanguinis D. — 17, 1
hunica B. — 17, 2 Alius patris C. — 18, 1 penses sub libramina E. —
18, 3 Sed rogatiua A ; salva CD ; dementia EF. — 19, 1 delue A. — 19, 2
donaque AC; charismata A. — 19, 3 clementer fehlt D. — 20, 1 non de
meis BEF. — 20, 2 Fisus de tua certus sum C. — 20, 3 bona regis pietate
solida C — 21, 2 Confessum B; ore confesso F; credidit orthodoxa E. —
21, 4 Pectore toto E. — 22, 1 guttore A. — 22, 2 Harrium B; latrante C;
— 151 —
et latrantem F. — 22, 3 grunnientem D; grunienti C; Simoni fehlt E. —
22, 4 fehlt E ; Aure susurra BF. — 23, 1 Zeloque Christi BEF ; zelatus sum
D; sum zelatus nomine fehlt E. — 23, 2 Nam sancta mater A; Me mater
sancta E ; Me scamni lacte C ; lacte iam F ; lacte namque C ; lacte me
catholico A; catholico fehlt E. — 23, 3 omnem BE; ecclesae B. — 23, 4
Hubere B. — 24, 1 trinitati AD. — 24, 3 meum C; meo A; in ore fehlt
C; sonnet omnia per E; in omne per BF; saeculum AC. — 24, 4 Domini
AD: Dominum F.
„De lamentatione cuiusdam" A ; „Versus confessionis de luctu paenitentiae"
B; „Versus de paenitentia'' C; „Versus sancti Hilarii episcopi, almi confessoris,
quos composuit in novissimis diebus suis flendo atque fideliter paenitendo
peccata sua" F. — Aus A bei Mone I, 387 ff. (Irrig ist die Angabe Mones,
dafs A 1, 1 Ad caeli culmen non sum dignus lese); aus B und E bei
Du Meril II, 297 ff. Ein schlechter Abdruck bei Pitra , Analecta Sacra V,
138 ff., wiederholt in Zeitschrift für kath. Theol. XIII, 737 ff. — Madrisius
kannte von diesem Hymnus nur die zwei ersten und die beiden letzten
Strophen und hielt das Gedicht für verloren; die Bruchstücke genügten ihm,
um Paulin als den Verfasser zu vermuten : „Inter Opera s. Hilarii Pictaviensis
episcopi (edit. Paris. 1693 col. 1214) inseritur rhythmus quidam, qui, ut
verum fatear, sapit stylum phrasemque Paulini. (Migne 1. c. 501). Vgl.
u. a. Str. 14 mit Nr. (4), Str. 2. — A hatte Dr. A. Holder die Güte für
mich nochmals zu vergleichen.
Alcuiims Flaccus,
Abbas S. Martini Turonensis,
f 804.
Alkuin, auch Albinas genannt, war ein Sohn Northumbriens und das
Kind edler Angeln , Willibrords Verwandter. Seine Geburt dürfte in die
Mitte der dreifsiger Jahre des 8. Jahrhunderts fallen. Die Domschule von
York ward die geistige Amme des Knaben und Jünglings , von der später
der Mann sang:
Illie invenies veterum vestigia patrum,
Quidquid habet pro se Latio Romanus in orbe,
Graecia vel quidquid transmisit clara Latiuis.
Noch in jungen Jahren war es ihm vergönnt, mit Erzbischof Egbert (732 — 766)
Rom zu besuchen und später in Begleitung oder im Auftrage seines Lehrers
Aelbert Reisen im Frankenreiche zu machen, die ihn u. a. nach Murbach
und Echternach führten und mit verschiedenen kirchlichen Würdenträgern
bekannt werden liefsen. Als nach Egberts Tode Aelbert den Stuhl von
York bestieg (767), folgte Alkuin diesem in Leitung der Schule und nach
dessen Abdankung (778) auch in der der Bibliothek. Nach Aelberts Tode
(780) reiste er abermals nach Rom, für dessen Nachfolger Eanbald das
Pallium zu holen. Auf dieser Reise traf er (781) in Parma mit Karl d. G.
zusammen, folgte (782) mit mehreren seiner Schüler dem Rute des Königs
an seinen Hof, wo er als einer der angesehensten Glieder in den Gelehrten-
kreis trat, mit dem sich Karl umgeben hatte und in dem er den Namen
Flaccus führte. Bis zum Jahre 789 scheint Alkuin ununterbrochen im
Frankenreiche geblieben zu sein. Ausgestattet mit den Abteien Ferneres
und Saint-Loup de Troyes , blieb er bei Hofe, mit der Leitung der Palast-
schule betraut. Im Auftrage des Königs 7S9 "der 790 in die Heimat zurück-
gekehrt, betrat er 793 von neuem die fränkische Erde, in beständigem Ver-
kehr mit dem Herrscher und von diesem mehr noch denn früher zu Staats-
geschäften herangezogen. Im Jahre 796 zum Abte von Saint-Martin in Tours
ernannt, sollte und suchte er die dortige Schule zu liehen und zu einer
Zentrale geistigen Lebens und Strebens zu gestalten. Von 804 an /j>o- er
sich ganz auf Tours zurück und starb daselbst den 19. Mai desselben Jahres.
Unter den zahlreichen Poesien Alkuins linden sich nur wenige, welche
der Hymnendichtung zuzuzählen sind. Dieselben sind im folgenden nach
der Ausgabe Dümmlers (Poetae Aevi Carolini I, 160 — 351) wiedergegeben;
bei einigen konnte ein Teil der Quellen neu verglichen werden. Auch
Dümmlcr bleibt mit einer Au/ahl von Gedichten auf die Ausgaben von
Andreas Quercetanus, Paris 1617, und Frobenius, Regensburg 1777,.angewiesen.
Einen Hymnus Alkuins auf den hl. Richarius, von dem Mabillon Acta SS.
IV [, 117 eine Strophe anführt:
— 153 —
Tu struxisti coenobium
In loco prope Argubiurn
Et aliud in Centula,
Ambo perenni merito,
bat Dümmler vergeblich gesucht (Poetae aevi Carolini I, 164;: er ist leider
auch mir nicht zu Gesicht gekommen. Die Sequenz Summi regis
archangele Michael, die Mone I, 452 nach einer Trierer Hs., Nr. 120
(1285), dem Alkuin zuschrieb, ist nicht von diesem verfafst, obschon die
Handschrift ihn als Autor bezeichnet. Denn diese Annahme widerspricht
anderweitig festgestellten Tatsachen. Die Sequenz ist von einer Hand saec.
11. geschrieben. Der Vers „Has tibi symphonias plectrat sophus, induperator",
sind von anderer Hand am Bande beigefügt. Vgl. Dümmler 1. c. 169 und
348 sq.
Auetores antiq. XIV p. XV schreibt Vollmer Alkuin ein längeres Lied
zu mit dem Anfange Nunc tibi, C briste, carmina laeta, das sich in
Cod. Bambergen. B II 10 befindet. Er tut es, weil in einer vorhergehenden
Kapitelangabe sich die Worte befinden: „Albinus credulus", welche er
der Reihe nach auf das in Rede stehende Gedicht beziehen zu müssen glaubt.
Ich nehme dasselbe unter Alkuins Lieder nicht auf, hauptsächlich weil ich
nicht wage, ihm ein so verwahrlostes Gedicht beizulegen, in dem Adonii
vorkommen wie: Praesepe parvus — Ut redimeret — Iordänis amnis. —
Tamquäm (oder Namque) moriri ; sodann weil sich die im Inhaltsverzeichnisse
befindlichen Worte „Albinus credulus" doch nicht mit Sicherheit auf dies
Gedicht beziehen müssen. Teile desselben sind schon gedruckt worden
Anal. II, 80 und XI, 14; das Ganze XIX, 10 u. f.
108. (1.) Hymnus ad Deum.
Te homo laudet,
Alme creator,
Pectore, mente
Pacis amore,
Non modo parva
Pars quia mundi est,
2. Sed tibi, sanete,
Solus imago
Magna, creator,
Älentis in arce
Pectore puro
Dum pie vivit.
3. 0 Deus et lux,
Laus tua semper
Pectora et ora
Compleat, ut te
Semper amemus,
Sanctus, ubique.
Collect, ms. Emmeramense saec. 9. Clm. Monacen. 14510. A. — Collect,
ms. Emmeramense saec. 9,io. Clm. Monacen. 14 614. B. — Collect, ms.
Salisburgense saec. 9. Clm. Monacen. 15813. C. — Opera ms. Alcuini saec.
11. Ulm. Monacen. (d. Tegurin.) 18372. D. — Opera ms. Alcuini saec. 9.
Cod. Sangallen. 272. E. — Collect, ms. incertae orig. saec. 8/9. Cod. Montis
Pessulan. 141. F. — Auch in Cod. Casanaten. B IV 18.
1, 5 modo prava A. — 1, 6 Parsque mundi que über Rasur A. — 2, 1
sanetae B. — 2, 6 piae A; vivet F. — 3, 6 Spiritus ubique B.
Dies Gedicht ist aus Alkuins an Emma gerichteter Abhandlung über die
— 154 —
Seele genommen. Auf die drei im vorstehenden mitgeteilten, an Gott ge-
richteten Strophen folgen noch drei weitere, in welchen Emma aufgefordert
wird, diesen Hymnus zu singen:
Haec pia verba,
Virgo fidelis,
Ore caneto,
Ut tua mitis
Tempora Christus
Tota ffubernet.
5.
Te cui castam
Corpore, mente
Dirige templum,
Dulcis amica,
Et sine semper
Fine valeto.
6. Qui tibi solus
Sit, rogo, semper
Lux, amor atque
Forma salutis,
Vita perennis,
Gloria perpes.
4, 4 mittis A. — 4, 6 gubernat E. — Bei Dümmler 1. c. I. 303 ist diese
Ordnung der Strophe irrtümlicherweise verändert; es folgen sich 1. 2. 5. ;!.
4. 6. Diese Anordnung hat in der Tat B; ACD haben dagegen die obige,
vom Sinne geforderte Anordnung. Wie sich EF verhalten, kann ich nicht
sagen, da ich bei Dümmler keinerlei Angabe über die abweichende Strophen-
folge finde.
109. (2.) Hymnus sancti Vedasti.
1. Christe. salvator hominis ab ore
Hostis antiqui superantis Adam.
Nostra clementer, Domine, precamur
Suscipe vota.
2. Multa fecisti meritis tuorum,
Dona Vedasto propria dedisti.
Nos, tui servi, tua larga, Christe,
Corde rogamus.
3. Terra Francorum tenebras habebat.
Horridas dempsit radio salutis,
Viscera nostra pietate patris,
Christe, refulge.
4. Vultibus caecis pietate motus
Lumina clara dedit ipse sanctus,
Lucida fecit tenebrosa corda
Ignifer ille.
Debiles turbas solita salute
Reddidit sanas populo vidente.
.Multa praeclara Domino favente
Fortiter egit.
— 155 —
6. Mortifer ursus timidus recessit,
Voce Vedasti prohibentis ultra
Terminum scriptum penetrare dirum
Omne per aevum.
7. Pectore puro pia verba vera
Auribus fudit populi fidelis,
Auxerat inde numerum piorum
Sedibus altis.
8. Ob via venit radians columna
Splendida caeli coraitata plebe
Spiritum purum Domino vocante
Fine beato.
9. Zabulo victo fide cum iabore
Belliger miles penetravit astra,
Praemia digna retinet honore
Regis in aula.
10. Gloria laudis resonet in ore
Omnium patris genitaeque prolis,
Spiritus sancti pariter resultet
Laude perenni.
Lib. iniracul. et Offic. S. Vedasti saec. 11. Cod. Atrebaten. 686. A. —
Pass. ms. incert. orig. saec. 10. Cod. Vindobonen. 550. B. — Martyrol. ms.
Modoitiense (?) saec. 9. ex. Cod. Capit. Veronen. 90 (85). C. —
1, 2 Ostis sanguis superantis C. — 2, 2 Vedasti C. — 2, 3 tue larga
C. — 3, 1 babebant C. — 3, 2 Orridans densis radio C ; radios B. — 3, 3
pietatem C. — Str. 4—10 fehlen C. — 7, 3 Auserant B. — 9, 1 Zibulo B. —
Dümmler 1. c. p. 313.
110. (3.) Hymnus Yespertinus.
1. Luminis fons, lux et origo Iuris,
Tu pius nostris precibus faveto.
Luxque peccati tenebris fugatis
Nos petat alma.
2. Sancta vis cuius horainem creavit,
Iusque damnavit, pietas redemit,
Sis ut in cunctis pius atque iustus
Omnipotensque.
3. Excitat cur nos fidei potestas,
Erigit spei decus in futura,
Caritas iungit habitura önem
Tempore nullo.
— 156 —
4. Et pias vitae moderator huius
Et labor tempus habeat quiesque,
Dumque succedunt sibimet vicissim,
Nos vegetemur.
5. Ecce, transactus labor est diei,
Nosque te tuti sumus adnuente,
En, tibi grates agimus perennes
Tempus in omne.
6. Solis abscessus tenebras reduxit ;
Ule sol nos irradiet coruscus,
Luce qui fulva fovet angelorum
Agmina sancta.
7. Caelitus lumen rutilum refunde,
Et fuga mentis tepidae tenebras,
Simus accensi ut face spiritalis
Yaseula lucis.
8. Quas dies culpas bodierna texit,
Christus deleto pius atque mitis,
Pectus et puro rutilet nitore
Tempore noctis.
9. Sit procul luxus, procul omnis horror
Atque phantasma speciesque pulchra,
Mens sed insomnis valeat supernos
Cernere cives.
10. Te Deum semper vigilans requirat,
Cogitet cunctis resoluta curis
Actibus cunctis queat ut placere,
Rex, tibi summe.
11. Muniat frontem loca sive cordis
Sermo divinus crucis et tropaeum,
Daemonum vafros abigat maeandros
Sive rapinas.
12. Membra, quae casto dabimus cubili,
Prompta consurgant opus ad diurnum,
Quae suum mundum velit esse templum
Spiritus almus.
13. Quod pius totum habitet per aevum,
Hunc nee offendat vitium luesque,
Sed vocet vitae probitas, fiatque
Mansio grata.
— 157 —
14. Sit via prndens, via fortis, arta,
Iusta seu sollers bene temperata,
Huius ut cursus peragamus aevi
Tramite recto.
15. Sex dies iustos operemur actus,
Septimo captent anirai quietem,
Sint in octavo rediviva nobis
Gaudia vitae.
16. Gloria, laudum pia plenitudo,
Sit patri, proli, tibi, spiritusque
Sancte, qui trino vehis alma sceptra
Nomine solus.
Dümmler, Poetae aevi Carolini I, 349 nach der Ausg. von Quercetanus
1673 ff. — 6, 2 inradiat Q. — 9, 1 honor Q. — 9, 3 inerinis Q. — 11, 3
ambigat korr. in abigat Q. — 12, 1 casta Q. — 12, 3 venit Q. — 14, 1
Sed via prodens Q. — 15, 1 operamur Q. — 15, 2 animo Q. — 16, 2 Sit
patri soli Q; patri, nato Dümmler (nach Wattenbach).
111. (4.) Ad s. Benedictum Oratio.
0 Benedicte, vale, monachorum maxime pastor,
Quos generas verbis, hos rege iam precibus.
Iudicis ante thronum doctorura quisque cohortes
Deducet proprias, quas genuit Domino.
5 Tunc quoque tu monaehos deduxeris ante tribunal
Celsithroni regis, alme pater, proprios.
Auxiliare tuos precibus, quapropter ubique
Grex numero crescat, pastor amate, tuus.
Iam gregis ex numero pastoris gloria crescit,
10 Conserva meritis, ecce, tuos famulos.
Dümmler 1. c. p. 264 nach den Ausgaben von Quercetanus und Frobenius.
— 4 proprios, quos Q. — 8 tuum Q.
112. (5.) De Ecclesia.
Quam dilecta, Deus, mihi sunt tua templa, Sabaoth,
Virtutum Dominus, rex meus atque Deus.
Te, pater alme, meum cor, te caro quaerit ubique,
Tuque, Deus vivus, gaudia magna mihi.
Quique tuis tectis habitant, sunt valde beati
Et resonant laudes hie tibi perpetuas.
Hie mihi, quaeso, domum tribue, mitissime pastor,
Utque tuas laudes hie sine fine canam.
Dümmler 1. c. p. 324 nach den Ausgaben von Quercetanus und Frobenius
4 grandia magna Q.
— 158 —
113. (6.) De Ecclesia.
Haec sit sacra domus. sie sit, precor, aula salutis,
Ore simul, Christe, sit benedieta tuo.
Non hie flanima vorax laedat, non falgur ab alto,
Non languor cruciet, non labor atque fames,
Non rapidus daemon forum non factio fallax,
Sed maneat pietas hie, precor, atque salus.
Collect, ms. Tegurinum saec. 9. Clm. Monacen. 19410. — 2 benedictio
tua. — 5 facio. — Dümmler 1. c. p. 268. —
111. (7.) Benedictio Mensae.
Christe, Leus noster, benedic convivia mensae,
Quaeque tuis servis, raitissime, dona dedisti,
Per te sint benedieta quidem. Tu largiter almus,
Omnia tu dederas nobis, iam quidquid habemus.
5 Sunt bona quippe tua, quia tu bonus omnia condis.
Vos quoque, convivae, laudes, rogo, dicite Christo,
Semper in ore sonent pacis vel verba salutis.
Semper amat pacem Christus qui dixerat ipse:
„Do vobis meam pacem pacemque relinquo."
10 Sit quoque nostra manus miseris largissima semper
Pauperibus tribuens panes partemque eiborum.
Accipiet Christus, dederis tu pauperi quidquid,
Et tibi non tardat mercedem reddere magnam.
Collect, ms. S. Mariae Lucionen, saec. 9. ex. Cod. Parisin. 5577. A. —
Martyr. ms. Modoitiense(?) saec. 9. Cod. Capit. Veronen. 90 B. — Cod.
Angelic. V 3. 22. saec. 10. C. — 2 Quique AC ; tui servi B ; mitissima AB.
— 3 Per te sunt AC ; largitor ABC. — 6 Vos qui convivae AC. — Nach 6
folgt noch in B: Precibus mercens crimina magna; das Weitere fehlt. —
8 amate A; quia dixerat C. — 10 vestra manus C. — 11 partimque C. —
12 Accipiet hoc Christus A; paupere A, korr. in pauperi C. — „Versus
Alquini ad mensam" A ; „Versus Alcuini ante mensam" C. — Dümmler 1.
c. p. 327 sq.
115. (8.) Post Cibos sumptos.
Assis, Christe, dapes nunc benedicere sumptas,
Ut satient famulos fercula ista tuos.
Tu nostras animas, petimus, et Corpora victu
Dulcifero pascas, semper alas, vegetes.
Xamque eibum siccis et potum largum in arvis
Tu dederas populo rite petendo tuo.
Collect, ms. Tegurinum saec. 9. Clm. Monacen. 19410. — 2 satiant —
4 parcas; vigites. — Dümmler 1. c. p. 267 sq.
159 —
116. (9.) Ad Deum Precatio.
0 Deus omnipotens, nostrae spes sola salutis,
Exaudire preces famuli super omnia Clemens
Atque mei cordis tenebras depeile malignas,
Ut lux alma queat venas intrare fatentes.
5 Da lacrimas oculis, placidos da pectore sensus.
Da veniara, Christe, sceleratis da, rogo, gestis,
Da spem perpetuae faraulo mitissime vitae.
Tu mihi certa salus, dominus, rex, vita, potestas,
Ad te confugio et supplex tua munera posco,
10 Ut me defendas dement er ab hoste maligno
Inspiresque tuum durato pectore amorem
Inque vias laetum facias me pergere rectas,
Ne me fluctivagi teneant mala gaudia mundi,
Nee scelerum rapiat memet per crimina vortex,
15 Sed tua dextra suum servum comitetur ubique,
Ut laudes laeti tibimet dicamus ubique.
Collect, ms. Salisburgense saec. 9. Cod. Vindobonen. 89. — 7 mitissima.
— 11 Inspirasque: amore. — An das Lied schliefst sich in der Hs. un-
mittelbar, ohne Absatz das Gedicht ßedas lnter florigeras feeundi
cespitis herbas. — Von Frobenius II, 616 aus dieser Hs. unter Alkuins
Namen herausgegeben. Auch bei Dümmler I, 351, mit der Bemerkung: „De
huius carminis auetore nihil certi affirmari potest." Vgl. Neues Archiv IV, 138.
Theodulplms,
Episcopus Aurelianensis,
t 821.
Theodulph, gotischen Stammes, aus Septimanien oder Spanien stammend,
zum höfischen Gelehrtenkreise Karls des Grofsen zählend, spätestens seit 788
Bischof von Orleans, Abt von Fleury-sur- Loire und Saint- Aignan, besafs
nicht nur selbst hervorragende literarische Bildung, sondern bewährte sich
auch als eifrigen Förderer bildender und graphischer Kunst, wovon die
Kirche zu Germigny, die er bauen und ausmalen, sowie die Bibelhandschriften
Zeugnis geben , die er mit Miniaturen schmücken liefs. Im Jahre 798 vom
Kaiser zum „Missus dominicus" ernannt, begleitete er Karl nach Rom, um
mit ihm in der Streitsache des Papstes Leo und seiner Gegner zu ent-
scheiden. Auch bei Karls Sohn und Nachfolger, Ludwig dem Frommen,
stand Theodulph anfänglich in gleicher Gunst; 818 aber wurde er, der Teil-
nahme an der Schilderhebung Bernhards, Königs von Italien, bezichtigt,
sämtlicher Würden entsetzt und in ein Kloster in Haft gesetzt, wahrschein-
lich zu Angers, woselbst er 821 als Gefangener verschieden sein soll. Andere
verlegen den Ort seines Exils nach Le Mans, wieder andere lassen ihn, vom
Kaiser rehabilitiert, auf der Rückreise nach Orleans verscheiden. Vgl. Bzehulka,
Theodulf, Bischof von Orleans, Breslau 1875. Dümmler, Neues Archiv IV,
241 u. f.
Unter den zahlreichen Gedichten Theodulphs befinden sich nur sehr
wenige, die der hymnischen Dichtung zugezählt werden könnten. Sie sind
im folgenden nach der Ausgabe Dümmlers, Poetae Aevi Carolin! I, 437 ff.
wiedergegeben. Zu dem einzigen in liturgischen Gebrauch gekommenen Gedichte
Theodulphs, dem weitverbreiteten Gloria, laus et honor, sind die Lesarten
weiterer Handschriften hinzugefügt worden.
117. (1.) In Dominica Palmarum.
Ad Processionem.
Gloria, laus et lionor tibi sit, rex Christe, redemptor,
Cui puerile decus prompsit Hosanna pium.
Israel es tu rex Davidis et inclita proles,
Nomine qui in Domini, rex benedicte, venis.
5 Coetus in excelsis te laudat caelicus omnis
Et mortalis homo et cuncta creata simul.
Plebs Hebraea tibi cum palmis obvia venit,
Cum prece, voto, bymnis assumus, ecce, tibi.
— 161 —
Hi tibi passuro solvebant munia laudis,
10 Nos tibi regnanti pangimus, ecce, raelos.
Hi placuere tibi, placeat devotio nostra,
Rex pie, rex Clemens, cui bona cuncta placent.
Fecerat Hebraeos hos gloria sanguinis alti,
Nos facit Hebraeos transitus, ecce, pius.
15 Inclita terrenis transitur ad aethera victis,
Virtus a vitiis nos capit alma tetris.
Nequitia simus pueri, virtute vieti,
Quod tenuere patres, da, teneamus iter.
Degeneresque patrum ne simus ab arte piorum,
20 Nos tua post illos gratia sancta trahat.
Sis pius ascensor, tuus et nos simus asellus,
Tecum nos capiat urbs veneranda Dei.
Vestis apostolicae rutilo fulgore tegamur,
Te bene tecta ut ea nostra caterva vehat.
25 Tegmina sive animae sternamus corpora nostra,
Quo per nos semper sit via tuta tibi.
Sit pia pro palmae nobis victoria ramis,
Ut tibi victrici Sorte canamus ita:
Castaque pro ramis Salicis praecordia sunto,
30 Nosque operum ducat prata ad amoena viror.
Pro ramis oleae pietas, lux dogmaque sancti
Flaminis in nobis sit tibi rite placens.
Arbore de legis caedamus dogmata quaedam,
Quis veniendi ad nos sit via tuta tibi.
35 Nostraque sie praesens celebret devotio festum,
Continuo ut valeant annua festa sequi.
Urbem ut cum ramis et laudibus imus ad istam,
Celsa poli meritis fac ita adire piis.
Hanc in amore tuo collectam respice plebem
40 Suscipe et illius vota precesque libens.
Ecce, sacerdotum turbae popularis et aula
Concinit et laudes sexus uterque tibi,
Quos habet Andegavis venerabilis ambitus urbis,
Qui pia devota carmina mente canunt,
45 Quam Meduana morans fovet et Liger aureus ornat,
Quam rate cum levi Sarta decora iuvat.
Fruge, ope, nundinis pulchris et rebus abundans,
Obsita seu sanetis est bene tota locis.
Plebs venit Albini sanetae haec de sede beati
50 Cum voto et ramis carmina digna ferens.
Illaque baptistae coneurrit ab arce Iohannis
Consocians ramis dieta canora suis.
Nee, Martine, cohors tua serior, ahne, recurrit
Fertque manu ramos, mente et in ore melos.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 11
— 162 —
55 Turba Saturnini venit his sociata beati,
Quam crux et rami laus et adornat ovans.
Et, Petre, cella tuo vocitata e nomine sancto,
Quos quit, ad boc laudum mittere gestis opus.
Sergius et proprios martyr venerandus alumnos
60 Mittit ad officii gesta beata pii.
His tua, Maurili, coniungitur, ahne, caterva
Et prece, laude, sono sie pia vota canit.
Tardior Aniani non currit turba beati,
Istas ut laudes rex tibi Christe canat.
65 Plebsque salutiferae procurrit ab aede Mariae,
Huc quam transmisit pons, Meduana, tuus.
Plebs quoque Germani venit huc de sede beati,
Praesulis eximii pontificisque sui.
Scandimus, en, sanetum Michaelis ad atria clivuin,
70 Christe, tuus dulcis nos ubi iungit amor.
Quo sua pontifici iungatur turba benigno,
A capite et membris laus sonet ista Deo.
Hinc pia Mauritii veniamus ad atria saneti,
Quo simul et laudum et vox sonet ista precum.
75 Illic et titulis nos mater colligat una,
Quae caput et speeimen istius urbis habet.
Nostra ubi nos prex et benedictio praesulis ornet
Cum laude ac mittat ad sua quemque loca.
Pontif. ms. Pictaviense saec. 8. Cod. Parisin. Arsen. 227. A. — Collect,
ms. SangalJense saec. 9. Cod. Sangallen. 899. B. — Trop. ms. Augiense
saec. 10. Cod. Bambergen. Ed V 9. C. — Trop. ms. Bambergense saec. 10.
Cod. Bambergen. Ed. III 7. D. — Trop. ms. Martialense saec. 10. Cod.
Parisin. 1240. E. -- Rit. et Sacram. ms. S. Albani Maguntini saec. 10.
Cod. Vindobonen. 1888. F. — Trop. ms. S. Martini (?J Lemovicen. saec. 11.
in. Cod. Parisin. 1120. G. — Trop. ms. Sangallense saec. 11. in. Cod.
Sangallen. 376. H. — Trop. ms. Lemovicense saec. 11. Cod. Parisin. 903. I.
— Grad. ms. Cameracense saec. 11. Cod. Cameracen. 79 (78). K. — Grad,
ms. Vedastinum saec. 11. Cod. Cameracen. 76 (75). L. — ■ Cod. Parisiu.
8319. saec. 11. M. — Trop. ms. Emmeramense saec. 11/i2. Clin. Monacen.
14083. N. — Trop. ms. Martialense saec. n/i2. Cod. Parisin. 1136. O. —
Grad. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a XII 7. P. —
Trop. ms. S. Arnulpbi Meten, saec. 12. in. Cod. Meten. 452. Q. -- Trop.
ms. Epternacense saec. 12. Cod. Parisin. 10510. R. — Grad. ms. Cameracense
saec. 12. Cod. Cameracen. 61 (60). S. — Process. ms. Benedictin. saec. 13.
Cod. Vatican. 4750. T. — Grad. ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Bibl.
Archiep. Utinen. Oct. 2. U. — Grad. ms. Mellicense saec. 13/i4. Cod.
Mellicen. 1056. V.
Es enthalten die Verse: 1 bis 40, 53 u. f., 75 bis 78 G; 1 bis 36 AEM;
1 bis 14, 21 u. f. I; 1 bis 14 OQ; 1 bis 12 BCDFHNPRTUV; 1 bis 10 KS;
1 bis 8 L. Das ganze Gedicht, wie es vorliegt, kennen wir nur aus der Aus-
gabe Sirmonds (Paris 1646), aus der es bei Dümmler, Poetae Aevi Carolini I,
558 wiederholt ist.
3 rex fehlt M; prolis T. — - 4 Domine qui in U; in fehlt A; rex bene-
dictus I. — 5 caelitus EGNORSTU. — 5 sq. und 7 sq. umgestellt IN. —
6 et fehlt AQ. — 7 obviam U. — 8 hymni I; voce hymnis U. — 9 Hie
tibi KR; Si tibi G; solvebat R; munera laudis M. — 9 sq. und 10 sq. um-
— 163 -
gestellt I. — 11 Si placuere G. — 11 sq. und 13 sq. umgestellt Q. — 12 aus-
radiert H. — 13 hos gratia M. — 14 faciat O; transitis M. — 15 transitura G;
transiturad A ; ad aethera vitis EG. — 17 virtute vegeti AEG. — 18 dait
(statt da ut?)M; da ut (Dümmler). — 19 Segnes esque patrumG; nos simus
E; ab arce EGM; priorum A. — 20 sancte G. — - 21 Tu pius (Sirm.). —
23 togamus E. — 24 Te bene docta ut eis AM ; Te benedicte ut eas nostra
EG. ■ — 25 suae animae EG; sie animae (Sirm.); capita nostra G. — 26 sit
tuta tibi Deus E. — 27 pro palmis G; victoriam G; victoriae E; ramus
EG. — 30 Nos (Sirm.); uico korrig. in viro G; virorum E; uiros M. —
31 Oro ramis G; pietatis dogmaque saneti E. — 32 Flammis in nobis E;
pacens M. — 34 Qui veniendi E. — 35 sit praesens M. — 36 Continua A. —
38 facit adire piis G. — 39 Iam in amore tuo G. — 41 et ala (Dümmler).
— 42 Concinit has laudes G. — 53 recurrat G. — 54 Ferque G. — 78 hac
mittat G. — Vers 1 und 2 dienen als Rundreim. Dafs diese ihre Bestimmung
ursprünglich vom Dichter beabsichtigt, zeigen Verse wie 28, 62 die ohne den
Refrain des vollen Sinnes entraten.
Versus Dieotolfi C; Versus in ramis palmarum E; Versiculi F; Versus
Tietolfi unde supra H; Item versus I; Versus ad processionem N; Versus
ad portam O; Versus de palmis R. Auch in Trop. ms Mindense saec. 11. Cod.
Guelfenbyteran. 1110. (Helmstad. 1008.) mit der Bemerkung „Versus T i o t o 1 f i."
— Die Legende, welche sich an diese Hymne geknüpft hat und die uns
Hugo von Fleury berichtet (Mon. Germ. SS. IX, 363 sq.), ist als unhistorisch
fallen gelassen. Die Echtheit der zweiten auf Angers bezüglichen Hälfte des
Gedichtes (Vers 37 bis 78) ist bestritten von Celestin Port, Questions Angevines,
Angers 1879, mit nicht zu verachteten Gründen (Dagegen Liersch, Die Ge-
dichte Theodulfs, Bischofs von Orleans, Halle 1880, S. 62 ff.). Die Frage
ist wesentlich auf dem Boden der Angers'schen Lokalgeschichte zu lösen.
Man bezieht auf Vers 47 die Stelle bei Servatus Lupus (Ep. 20.): „Nundinas
in Theodulphi carmine legi producta paenultima" , obschon an dieser Stelle
nundinis, nicht nundinas steht.
118. (2.) In die Resurrectionis.
Eia, Camena, libens nunc dicito carmina, quaeso,
Nunc cane, posco, melos, eia, Camena, libens.
Festa decora satis nunc mecum promere certa,
Postmodo ut aeeipias festa decora satis.
5 Carmine dignus inest, pangamus carmina euneti,
Iste dies rutilus carmine dignus inest.
Mors quia vieta iacet Christo surgente perempta,
Laetemur euneti, mors quia vieta iacet.
Tartara vieta iacent Christo visente beatos,
10 Principe devicto tartara vieta iacent.
Expulit inde probos, reprobos dimisit ibidem
Calcatoque hoste expulit inde probos.
Caelica regna petunt post tartara dira beati,
Erepti a tenebris caelica regna petunt.
15 Verte, Camena, gradum nee taedia fratribus addas;
Hinc te quaeso, cito verte, Camena, gradum.
Dicito „Praesul, ave", colloque genuque reflexo
Hie et in aeternum dicito „Praesul, ave" !
Poetae Aevi Carolini I, 553 nach Mabillon, Vetera Analecta I, 37.
11*
164
119. (3.) In Adventu Regis.
1. En, adest Caesar pius et benignus,
Orbe qui toto rutilat coruscus
Atque prae cunctis bonitate pollet
Munere Christi.
2. Cernuus, prudens, sapiens, modestus,
Mitis et Clemens, moderatus acta,
Temperans, fortis. probus et honestus,
Censor et aequus.
3. Hie decus Iudae ecclesiae paterque
Ornat hanc sollers recreat fovetque,
Erudit, munit, colit instruitque
Dogmate largo.
4. Hie potens armis Domino favente
Viribus gentes reprimit superbas,
Harura et hie victor subigendo calcat
Colla triumphans.
5. (uius adventus miserante Christo
Et nitens multum facies serenat,
Civitas temet populosa nempe
Aurelianis.
6. Hinc Deo laudes agita perennes.
Cuius hie nutu properavit ad te,
Huius et vultum tibimet videndum
Praebuit, ecce.
7. Has canat clerus simul omnis et plebs,
Has senex pangat puer atque parvus,
Pauper et dives reboent ovantes
Pectore puro.
8. Hoc chorus cleri populique turba
Sapphicum Carmen recinens precetur,
Des Hludovico ut, Deus, imperandi
Tempora longa.
9. Prosperum Clemens ferat omne semper,
Pellat adversum proeul et repellat
Huius et vitam tueatur aevo
Tempore clemens.
— 105 —
10. Caesaris huius valeat per aevura
Nobilis coniunx seu clara proles,
Gaudeat felix populus domusque
Pace perenni.
11. Muniunt urbem hanc proceres fideles,
Qui pio Christo sua dedicarunt
Hostis adversi tolerando bella
Corpora casta.
12. Hi duces sancti reducesque sunto.
Ut tui, Caesar, foveantque temet,
Horam et obtentu superes duelles,
Poscimus omnes.
13. Actibus cunctis placeas tonanti
Et Dei leges mediteris almas,
Quis viara vitae valeas tenere
Tramite recto.
14. Temporis huius spatio peracto
Alta conscendens subeas polorum,
Te pius captet chorus angelorum
Et sibi iungat.
15. 0 decus regni, imperii propago,
Macte tu semper vigeas, Hluthari,
Et patris sedem teneas potenter
Saecla per ampla.
16. Sit patri et nato tibi spiritusque
Splendor aeternus bonor atque perpes,
Nunc ut in praesens, ita et in futura
Saecula semper.
Poetae Aevi Carolini I, 529 nach: Cod. Sangallen. 899. saec. 9. A. —
Mabillon, Vet. Anal. 410 (e Cod. S. Vitoni) ß. — 2, 1 Cermius A. — 2, 4
Censor et iudex B. — 3, 1 decus sudam A ; sudam ecclesiaeque pater fehlen v
B. — 4, 3 subiendo A. — 5, 1 adventu A. — 6, 1 agito AB; per annos B.
— 7,3 ovanter B. — 8, 2 retinens A. — 8, 3 ut fehlt B; deus operandi
B. — 11, 2 Qua B. — 11, 3 toleranda B. — 12, 1 Hie B. — 12, 2 faveantque
B. — 12, 3 duelles fehlt A. — 13, 3 Quo B. — 15, 2 hlothari B. — 16, 2
Semper aeternus A. — 16, 3 Nunc et B. — In A dem Nachfolger Theodulfs,
Ionas zugeschrieben.
120. (4.) In Adventu Regis.
1. 0 pater cleri populique decus,
Caesar insigni pietate pollens,
Ut fores nostras adeas libenter,
Poscimus omnes.
— 166 —
2. 0 Dei cultor miserorum et altor.
0 pupillorum viduaeque tutor,
Summe rex Clemens, precibus, rogamus,
Annue nostris.
3. Ergo iam tandem precibus rogatus
Redde te nostris domibus paratis
Et dies laetos habeas in ipsis,
Rex benedicte.
4. Te sacerdotum cborus atque cleri
Totius multum populique turba,
Namqae te maior pariterque minor
Cernere gestit.
5. Rex, vale, prudcns, venerande, salve,
Rex, ave nostrum capito, precamur ;
Poscimus Christum, ut tibi det salutem
Poplite flexo.
6. Sähet Albini precibus beati
Te. tuam prolem sociamque vitae
Sorte felici tibi mancipatam
Christus ubique.
7. Post dies saecli subeas tonantis
Regna tu felix. habeas quietem
Inter electos tribuente Christo
Fine perenni.
Poetae Aevi Carolini I, 560 nach Mabillon, Vetera Analecta I, 410.
Walalifridus Strabo,
Abbas Augiensis,
f 849.
Walahfrid, mit dem Beinamen Strabo oder Strabus (der Schieler), war
nicht „venerabilis Bedae sive frater sive consanguineus" IPitseus), sondern
von Eltern niederer Herkunft, alamannischen Stammes zu Anfang des 9. Jahr-
hunderts geboren und kam als Knabe unter Abt Haito (806 — 823) in die
Reichenau, wo nacheinander Erlebald, Wettin, Tatto und Grimald seine
Lehrer wurden. Später begab er sich zu Rhaban nach Fuld, kam durch
den Erzkanzler Hilduin an den Hof Ludwigs des Frommen und ward Er-
zieher seines Sohnes Karl. Nach Abt Erlebaids Tode verlieh ihm Ludwig
die Abtei Reichenau, aus der er indes schon bald von Ludwig dem Deutschen
verdrängt, 842 aber wieder eingesetzt wurde. Er starb 849 in Frankreich
auf einer Reise zu seinem ehemaligen Schüler Karl. Seine irdischen Über-
reste wurden auf der Reichenau bestattet. Vgl. Ebert, Zu der Lebens-
geschichte Walahfrid Strabos , Berichte über die Verhandlungen der kgl.
sächs. Gesellschaft der Wissensch. Philol. hist. Kl. XXX (1878) S. 100 ff.
Walahfrids Gedichte , unter denen sich nur eine kleine Anzahl von
Hymnen befinden — denn die Handschrift von der Jo. Pitseus (Relationum
Historicarum Tom. I. [Parisiis 1619] p. 146) redet: „Sacrorum hymnorum
librum unum, Oxonii in Bibliotheca publica", scheint verschollen — sind
uns in verschiedenen , vorwiegend aber in St. Gallischen oder ehemals
St. Gallischen Handschriften erhalten (vgl. Dümmler, Neues Archiv IV, 271 ff.),
die uns interessierenden vor allen in Sangallen. 869 und Vatican. Reg. 469.
Die Hymnen sind hier nach Dümmlers Ausgabe, Poetae Aevi Carolini II,
259 sqq. wiedergegeben; den verbreiteren sind die Lesarten weiterer, dort
nicht benutzter Handschriften hinzugefügt.
121. (1.) Hymnus de Natale Domini.
1. Gloriam nato cecinere Christo
Angeli, famam retulere clara
Voce pastores, nova concrepabant
Gaudia mundo.
2. Laus in excelsis, pia pax in arvis
Dicitur magnis celebranda votis,
Omnis adventu Domini movetnr
Machina rerum.
— 168 —
3. Virgo conceptu gravidatur almo,
Coniugum mutae sterilesque fibrae
Iam vigent donis uteri, prophetat
Carcere vates.
4. Splendidam caeli faculam dedere,
Movit ardorem sacra lux magorum,
Territant saevam nova Iudaeorum
Nuntia plebem.
5. Sera longaevus Simeon videndo
Vota tarn longe prius expetitam
Praedicat cunctis Domiüi salutem
Patris adesse.
6. Anna iam natu gravior, repente
Lucis attactu penetrata sanctae,
Quod diu traxit toleranter aevum,
Laeta peregit.
7. Martyrum flores ferus interemptor
Milibus multis avide cruorem
Quaeritans Christi cruciat malignae
Frigore mentis.
8. Ergo quam nostrae caput optionis
Novimus lucem celebrare plenis
Gaudiis, omni studeamus almae
Pacis amore.
9. Editus sacro patris ore semper
Virginis casta voluit sub alvo
Arta naturae tolerare factor
Munia nostrae.
10. Yirgo portantem veneranda portat,
Lactat altorem, vehit et parentem,
Spiritu praegnans operantis in se
Mater opusque.
11. Yeritas terra pietasque nata est,
Solvit et primae maledictionis
Damna, pro spinis tribulisque fructum
Terra ministrat.
12. Fructus hie terrae prius a propheta
Valde sublimis fuit indicatus,
Qui greges sanetos saturare vivo
Pane valeret.
— 169 —
13. Hie sub humana specie coruscans
Vile praesaepis voluit cubile
Ferre, quo sese dare nuntiaret
Pascua pastor.
14. Gaudeat caeli chorus, ut creator
Eius antiquum numerum novaret,
Ipse descendit, simul et superbura
Sterneret bostem.
15. Terra laetetur radiata tanti
Luminis tractu genus et rederaptum
Vota gratanti voveat feratque
Debita mente.
16. Cbriste, regnorum dominator, äuge
Principi nostro decus et triumphos
Eius et prolem bene cum pudica
Coniuge salva,
17. Sponsa quo felix tua sub patronis
Polleat tantis merito locoque
Praeminens mundo maneatque longa
Pace fidelis.
18. Christe, da nobis tua iussa vero
Corde seetari simul et beatis
Actibus vitae nitidum mereri
Stemma perennis.
19. Praestet hoc nobis deitas beata
Patris et nati pariterque saneti
Spiritus, summa pietate regnans
Omne per aevum.
Cod. Vatican. Reg. 469. (ol. Sang-allen.) saec. 9. ex. A. — Cod. Sangallen.
869. saec. 9. ex. B. — 8, 3 studii eamus korrig". in studeamus A. — 8, 4
lucis A. — 10, 3 pregnas A. — 11, 4 ministrans A. — 14, 1 Gaudeant A. —
17, 3 longo A.
122. (2.) Sabbato Quattuor Teniporuiu
Adventus Domini.
R. Omnipotentem
Semper adorent
Et benedicant
Omne per aevum
170 —
1. Astra polorum
Cuncta chorique,
Solque sororque,
Lumina caeli.
5. Arida, montes,
Germina, colles,
Flumina, fontes,
Pontus et undae.
2. Sic quoque lympbae
Quaeque supernae,
Ros pluviaeque,
Spiritus omnis.
3. Ignis et aestus,
Cauma geluque,
Frigus et ardor
Atque pruina.
4. Nix glaciesque,
Noxque diesque,
Lux tenebraeque,
Fulgura, nubes.
6. Omnia viva,
Quae vehit aequor,
Quae vehit aer,
Terraque nutrit.
7. Cuncta hominum gens,
Israel ipse
Christicolaeque,
Servuli quique.
8. Sancti bumilesque
Corde benigno,
Tresque pusilli
Exsuperantes
9. Rite camini
Ignei flammas,
Iussa tyranni
Temnere prompti.
Cod. Sangallen. 869. saec. 9. ex. A. — Grad. ms. Vedastinum saec. 11.
Cod. Cameracen. 76 (75). B. — Grad. ms. Ravennatense saec. 11. Cod. Capit.
Mutinen. O I N 7. C. — Grad. ms. Martialense saec. 11. Cod. Parisin.
909. D. — Grad. ms. Cameracense saec. 12. Cod. Cameracen. 61 (60). E. —
Miss. ms. Montis S. Michaelis saec. 13. in. Cod. Abrincen. 42. F. — Miss,
ms. S. Felicis Gerunden, saec. 14. Cod. S. Felicis s. n. G. — Miss. ms.
Gerundense saec. 14. Cod. Capit. Gerunden, s. n. H. — Miss. ms. Saris-
beriense saec. 15. Cod. Rossian. VIII 213. I. — Missale Tolosanum imp.
Lugduni 1524. K.
R, 2 sq. adorant et benedicunt alle Quellen aufser AD ; adorant et bene-
dicant D. — 1, 2 Cuncti C; Cuncta hominum gens I. — Str. 2 fehlt G. —
2, 1 Nie quoque BE. — 3, 2 gelique C. — 3, 4 pruinae AF. — 4, 4 nubis
C. — 5, 4 unda BE. — 6, 2 Quae vegit C. — 6, 3 Quae vegit C. — 7, 2
Israel Christi G. — 7, 3 bis Schlufs fehlt A. — 8, 4 exuberantes CG. —
9, 4 Tempore prompti. — FGHIK fügen folgende Doxologie an:
Sit genitori laus genitoque
Lausque beato flamini sacro;
das zweite laus fehlt I. — Der Text in D ist so abweichend, dafs er eine
vollständige Bearbeitung darstellt:
1. Astra polorum
Cuncti chorique,
Solque sororque,
Lumina quaeque,
2. Frigus et aestus,
Cauma roresque,
Nix glaciesque,
Noxque diesque,
— 171 —
3. Luxque tenebrae, Cetus [1: Cete] et ipsae
Fulgura nee ne, Volucres cunctae,
Montes et colles,
Flumina fontes, 6. Bestiae cunctae
Simul et omnes
4. Maria nee non Spiritus atque (et Hs.)
Aquae eunetaeque, Cuncta sacrata,
Sic quoque nymfae,
Quaeque supernae. 7. Tres puerique
- Simul honeste,
. Psallat et arva, Sidrag [et] Misac
Landet et oret Abdenagoque
8. Terna(m) persona(rn)
Unura collaudent.
Ganz so findet sieb der Text auch in Trop. ms. Martialense saec. 11. in.
Cod. Parisin. 1121. Nur 6, 4 liest diese Hs. Cuncta saneciti.
Das Gedicht ward als „Tractus" benützt „Sabbato quattuor temporum
adventus Domini" I: „Sabbato quattuor temporum post Pentecosten" K fol.
CXL verso; „Sabbato quattuor temporum Benedictiones" G; „Duo clerici de
seeunda forma in superpellicibus ad gradum chori hoc modo dieunt tractum" I.
123. (3.) Hymnus de saneto Gallo
Confessore Christi.
1. Vita sanetorum, via, spes salusque,
Christe, largitor probitatis atque
Conditor pacis, tibi voce, sensu
Pangimus hymnum.
2. Cuius est virtus manifesta toturn,
Quod pii possunt, quod habent, quod ore,
Corde vel factis cupiunt, amoris
Igne flagrantes.
3. Qui tua sanetum pietate Gallura
Indicem lucis superae dedisti,
Eius ut docti monitis tenebras
Mente fugemus.
4. Hie ad exemplum volucris canorae
Actibus sese prius excitavit,
Ut, quod ingessit vigor instruentis,
Vita probaret.
5. Qui potens verbo, venerandus actu,
Semper aeternis inhians lucellis,
Multa virtutis meruit supernae
Dona patenter.
— 172 —
6. Quaesumus, mundi sator et redemptor,
Ut sacris eius precibus tueri
Hanc velis plebem, tribuens, quod optat,
Corde benigne-.
7. Temporum pacem, fidei tenorem,
Languidis curam veniamque lapsis,
Omnibus praesta pariter beatae
Munera vitae.
8. Ne, quibus tanti dederas patroni
Prima provisor documenta Clemens,
Illius sacram patiaris umquam
Defore curam.
9. Cuius obtentu liquet accitari,
Iste ne laudem tibi, summe rerum
Rector, aeeeptam locus expedire
Cesset in aevum.
1 0. Hoc patris proles, pater boc benigne,
Spiritus praesens hoc utrique compar,
Nunc et aeterno facias perennis
Tempore saecli.
Cod. Vatican. "Reg. 469. (ol. Sangallen.) saec. 9. ex. A. — Cod. Sangallen.
562. saec. 9. B. — Hymn. ms. Rhenoviense saec. 10. Cod. Turicen. Rhen.
111. C. — Hymn. ms. Campidunense(?) saec. 10. ex. Cod. Turicen. Rhen.
83. D. — Cod. Londinen. Add. 21170. saec. 10/u. E. — Hymn. et Sequent.
ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Kasselan, theol. IV. 25. F. — Collect ms.
Cremifanense saec. [14. et] 11. Cod. Cremifanen. 126. G. — Cod. Parisin.
5364. saec. 12. H. — Brev. ms. Superioris Althae saec. 12. Clm. Monacen,
9633. I. — Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. K. —
Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Cod. Vindobonen. 1826. L. — Matut. ms.
Admuntense anni 1180. Cod. Adm unten. 18. M. — Brev. ms. Pragense
saec. 14. Cod. Prägen. XII G IIa. N. — Brev. ms. Emmeramense saec. 14.
Clm. Monacen. 14771. O. — Brev. ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen.
14757. P.
1, 3 pietatis D. — 2, 1 Huius D. — 2, 4 flagrantis D. — 3, 1 Qui via
sanetum N. — 3, 3 Ut docti eius G. — 3, 4 fugiamus DI. — 4, 1 canores
D. — 4, 3 in gestis D. — 5, 3 Plura virtutis DFGIKLMNOP; supermae A.
— 5, 4 signa BEH; potenter N. — 6, 1 Quos mundi N. — 6, 3 Velis hanc
N. — 7, 2 veniamque fessis N. — 7, 3 praesta BEHDFGIKLMNOP. —
7, 4 Munera vitae DEGIKLMNOP. — Str. 8 und 9 fehlen FILMN. — 8, 1
De quibus DG: Ut quibus L; Nee quibus F. — 9, 1 Huius BDFIKLM;
optentu E. — 9, 2 tibi fehlt D. — 9, 3 sq. fehlen H; tibi expedire L. —
9, 4 Cesset nunc et in aevum D. — 10, 2 Spiritus praestet I. — 10, 3 aeterni
F; faciat D; perenni FGHIKLNOP; facias manere M. — „Hymnus de saneto
Gallo" A; „Hymnus de saneto Gallo confessore", H; „Item ymrlus Walah-
fridi de saneto Gallo, confessore Christi" E; „Item ymnus Waltfridi de
saneto Gallo, confessore Christi". B.
— 173 -
124. (4.) In Nataleni sancti Mammetis
Hymnus eiusdem Strabonis.
1. Laudem beati martyris
Ad trinitatis gloriam
Sanctae canamus supplices,
Quae dat coronam testibus.
2. Adversa mundi pertulit,
Calcavit eins prospera,
Mammes tonanti reddidit,
Quod pro reis hie passus est.
3. Virtute, vita, moribus,
Sermone iueuudissimus,
In caritatis gratia
Semper manens ditissimus,
4. Spernens opes cum casibus
Mundi supernis institit,
Liber caducis exiit
Nil ambiens ex inrimis.
5. Mitis domans immitia
Illisque promens mystica
Vivebat inter bestias,
Quo cive gaudent angeli.
6. Adiutus armis spiritus
Vicit furores prineipum,
Saevi draconis conterens
Sacris caput conatibus.
7. Magni favor praeconii
Debetur isti martyri,
Cui Christus esset vivere,
Lucrum resolvi maximum.
8. Mansit fides in pectore,
Spes mente felix integra,
His maior illum Caritas
Intus, foris possederat.
9. Exsultet omnis supplicum
Coetus sereno gaudio
Huius patris suffragia
Pronis rogando cordibus.
10. Te, martyr, ergo quaesummus,
Mammes, fave poscentibus,
Sacro precatu protege,
Quos instruis certamine.
11. Impende curam dapsilis,
Aufer malum placabilis,
Confer boni solacia
Yitae parando praemia.
12. Sit trinitati gloria,
Virtus, honor per saecula,
Quae nos beatis martyrum
Semper iuvet suffragiis.
Cod. Vatican. Reg. 469. (olim Sangallen.) saec. 9. ex. A. — Cod. San-
gallen. 869. saec. 9. ex. B. — 5, 2 promaus korrig. promens B. — 12, 4
iuvat B. — „Hymnus in natale eiusdem" A.
125. (5.) Hymnus sancti Ianuarii Martyris.
1. Festa, quae magno colimus novoque
Gaudio, martyr Ianuarius mox
Fautor invisit Dominoque laudum
Munera perfert.
2. Additur tanto penitus favori
Caesar illustris cumulatque vota
Nomini trino tua, pacis auetrix,
Pompa, Lothari.
— 174 —
3. Gratias summo ferimus parenti,
Qui diem tanti voluit tropaei
Regis in nostri redimire magno
Lumine votum.
4. Concrepat tellus Latium per orane.
Tota miratur via Transpadani
Lirainis, quidnam nova gaudiorura
Nuntia signent.
5. Alta Penninus iuga flectit, horror
Solvit et cautes, retrahit fluenta,
Murmurant silvae, silices feraeque,
Terra stupescit.
6. Inde Ticini superatur amnis,
Mysticis gaudens pariter camenis
Vera respondet stupidasque mentes
Erigit orsis.
7. Urbe de magna numeri perennis
Unus advenit, iuvet ut beatum
Caesaris nostri populique proni
Semper honorem.
8. Hinc viri, matres, iuvenes senesque,
Divites, sani, tenues et aegri,
Quique, quod possunt, genus administrant
Laudis lionestae.
9. Ipse pugnaces docet et phalanges
Instar agnorum reboare laudes
Pacis, oblitas odii nocentis
Induperator.
10. Purpuram, sceptrum, diadema, fasces
Militum turmas, decus et paternum
Temnit, ut Christi melius honorem
Comprobet in se.
11. Nam pedes muHis medius catervis
Vadit et sacro scapulas feretro
Ossa gesturus pretiosa subdit
Martyris almi.
12. Clerus orditur sequiturque clerus,
Gesta mirandae sacra passionis,
Militis Christi referens triumphum
Vocibus istis:
— 175 —
13. Floridam mundi speciem, beate
Martyr. ut luti maculas putasti,
Respuens omnes vitiantis aevi
Pectore noxas.
14. Orane tormentum gladiosque saevos
Corde risisti, solido supernam
Intuens palniam genus omne leti
Lene putando.
15. Tu pios inter speciale fratres
Munus invictae fidei secutus
Spiritus inter superos mereris
Esse coheres.
16. Te sacerdotum veneratur ordo,
Hostiam temet quia victimamque
Vividara Christo sacra proferendo
Dona litasti.
17. Tota te plebis populique passim
Turba collaudat Dominumque pro te,
Quos tui saevam faciunt agones
Temnere mortem.
18. Ergo gratanter capito pieque
Dona, quae magnus parat imperator,
Iam subi sedes tibi praeparatas
Munere largo.
19. Illius regnum spatiumque vitae,
Coniugem, prolem populum fidelem
Semper oratu meritisque, martyr
Alme, iuvato.
Cod. Vatican. Reg. 469. (ol. Sangallen.) saec. 9. ex. — 1, 2 ianurius.
2, 2 vot[a]. — 10, 2 patenum. — 17, 4 morter.
126. (6.) Oratio Dominica.
Omnipotens auctor, caeli regnator in aula,
Sanctificetur honore tuum laudabile nomen
Longe repulso hoste, qui nos livore fatigat,
In terrisque hat nostris tua clara voluntas,
Sic veneranda poli qualis in culmine constat.
Summe pater, nobis panem concede diurnum,
— 17G —
Donec nostra fides meritum succrescat in almum,
Plura[que], quae facimus, nobis delicta remitte,
Ut veniam dantes laxemus debita fratrum.
10 Naturam nostram mala uon temptatio frangat,
Nos super et laqueos ne inducas bostis iniqui.
Ergo mali magnis tu nos defende periclis,
Ut mereamur inire tui alta ad praemia regni.
Ista quidem, lector, qui sim, cognosce loquela.
Cod. Sangallen. 869 saec. 9. ex.
127. (7.) De beata Maria Yirg-iue.
Sit Dominus tecum, semper tua gratia mecum,
Pacis et indicium porrige daque manum.
Ad te clamantes, lacrimis et voce precantes
Auxilio tutos undique redde tuos.
Exhilara tristes, solare, piissima, flentes
Nostraque turbata tergito prece tua.
Cod. Sangallen. 869. saec. 9. ex.
128. (8.) Incipit Psalmus.
Quam bonum, ecce, simul, fratres, concorditer omnes
Est babitare pios, capitis ceu vertice quondam
Limpida fomenti fundunt velamina pepli,
Udaque roriflui veluti cacumina collis
5 Hermon et Sion bumescunt rorida rura !
lllic perpetuo pollebunt munere patris,
Vitaque fine tenus durat per saecula sospes.
Cod. Sangallen. 869. saec. 9. ex. — 3 perfundunt korrig. in fundunt.
5 Aermon. — 6 pollebant korrig. in pollebunt.
129. (9.) In Adyentu Hlotharii Imperatoris.
R. Imperator magne, vivas
semper et feliciter.
1. Innovatur nostra laetos 2. Gaudeat totum tuorum
terra flores proferens, agmen bic fidelium,
Ver novum praesentat aetas, Omnis aetas, omnis ordo,
dum datur te cernere. corde dicens intimo:
— 177
Exstet adventus beatae
nunc tuae praesentiae
Gaudio plenus sereno
et favore simplici.
Iuste, felix et benigne,
mitis et piissime,
Pande mentis hie nitorem
nostra complens gaudia.
Quod minus digne valemus
Servitute debita.
Hoc tui donet favoris
laeta nobis gratia.
Sancta, Lotbari, Maria
virgo te cum fratribus
Et simul cum patre magno
servet, arraet, protegat.
7. Et Valens iunetus beatis
hoc precetur omnibus,
Vestra pax ut pace eunetos
firmet apta subditos.
8. Intus, extra, longe, iuxta
fulgeat concordia,
Brito cedat atque Bulgar,
omnis ardor hostium.
9. Vita, virtus et potestas
robur et victoria,
Fama felix te sequantur
atque vitae praemia.
10. Summa summae trinitati
sit per aevum gloria,
Quae gubernet et Coronet
per te omne saeculum.
Cod. Vatican. Reg. 469. (ol. Sangallen.) saec. 9. ex. A. — Cod. Sangallen.
899. saec. 9/io. B. — 7, 1 Valens für Valentinus, dessen Reliquien 830 nach
Reichenau kamen. — 7, 3 euntos B. — 8, 1 late iuxta A. — 9, 3 sequatur
AB. — 10, 1 Summa laude trinitati A.
130. (10.) In AdTentu Caroli, fllii Angrustorum.
R. Salve, regum sancta proles,
care Christo Carole.
1. Ecce, votis apta vestris
venit hora, psallite,
Gaudium cordis patescat
claritate carminum.
2. Nullus ordo, nulla rerum
nunc silescat vastitas
Mens et lingua, cor, voluntas
laudem dando personet:
3. Credimus superna votis
angelorum milia
Nostris congaudere digne,
ut dicamus cernui:
4. Anna vatem, Sara risum
non fudit libentius,
Quam de toto nunc tenellum
corde muleet Augia.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.
5. In te terra nostra patrem
suseipit cum fratribus,
Cum quibus tibi decora
pars honoris permanet.
6. Ferte nabla tibiasque,
Organum cum cymbalis,
Flatu quidquid, ore, pulsu
arte constat musica.
7. Dicat omne plebis agmen,
clerus ipse primitus,
Dives, pauper, sospes, aeger
consonent in laudibus:
8. Te Maria, sancta virgo,
cum subiectis omnibus
In salutem christianam
protegat feliciter
12
— 178 —
9. Turba quod simul piorura, 10. Gloriara dignam triformi
qui Deo sunt proximi, pangimus potentiae,
Actitet penes supernam, Quae te sanum vexit isthuc
poscimus, clementiam. Francorura per regmina.
Cod. Vatican. Reg. 469. (ol. Sangallen.) saec. 9. ex. A. — Cod. Sangallen.
899. saec. 9/io. ß. — 9, 3 Accitet A.
131. (11.) Hymnus de sanctis Sergio et Baccho.
(Dubius.)
1. Pangite, caeli, reboemus odas.
Alma promamus Domini tropaea,
Praecluem sanctis celebremus hymnum
Cordis ab imo.
2. Martyres sancti meritis micantes.
Sergius, Baccbus, socii Corona,
Carnis e claustro pariter migrando
Sidera supra,
3. Athletae fausti Domini superni,
Morte devicta superastis arma
Hostis antiqui trucis atque cosmi
Carnis agone.
4. Nunc, corouati fidei favore,
Vos decus, virtus sequiturque stemma*
Esse caelestis meruistis agni
Sanguine loti.
5. Qui pius mundi Deus et redemptor,
Martyr et miles radians herilis,
Rore robustus roseo salutis
Scbemate servi.
6. Quem vocat votis polus, unda, tellus,
Quemque collaudat chorus angelorum,
Tagma caelestis Solymae supernae
Consona cantu.
7. Quem timens atrox Erebi vorago,
Daemonum princeps metuit rebellis,
Zabulus taeter. sceleris repertor,
Mortis origo.
— 179 —
8. Inde vos saecli pretium sequentes,
Quaesumus, nobis meritis favete,
Noaog ut vestris nequeat uocere
Civibus istis.
9. Hie ronog vester vocitatur Alba
Civitas, sacris decorata gazis,
Quem sacrosaneti cineres adornant,
^a>f.iaza saneta.
10. Sospitas aegris, laxqia lassis,
Rosque caelestis veniaque nostris
Fertur omissis, timor atque maeror
Tollitur omnis.
11. Hymniger psallit eborus bieque vobis
Concinens nablo sonitu sonoro,
Cantibus saneti Trophimi videmur
Pangere melos.
12. Vos crucis Christi socios rogate,
Qui Dei patris comitantur aguura,
Intra caelorum mereamur urbis
Saepta subire.
13. Doxa sit patri genitoque Iesu,
Pneumati saneto siniul, ac potestas
Sit tibi trino, deitate soli,
Compar in aevum.
Cod. Sangallen. 899. saec. 10/n. A. — Brev. ms. Schwarzacense saec. 13.
Cod. Carolsruhan. Sw 2. B. — Milchsack I, 4 ohne Angabe seiner Quelle C.
1, 2 Alma per manus C. — 1. 3 Praedulcem C. — 2, 1 Martyres fausti
C. — 2, 2 et Bacchus C; socius B. — 2, 3 migravit B. — 3, 2 Mortis
devicti B.f — 4, 1 Hinc coronati fidei fervore C. — ■ Str. 5 bis 11 incl. fehlen
BC. — 6', 3 Tacma A. — 10, 2'Vosque A. — 12, 1 socii fideles BC. —
12, 2 Vos piis semper preeibus iuvate BC. — 13, 1 genitaeque proli B. —
Vgl. Neues Arch. IV, 276.
12 =
Magneutius Rabaims Maurus,
Archiepiscopus Maguutinus,
f 856.
Raban wurde zu Mainz, glaublich um das Jahr 776, geboren und ward
unter Abt Baugulf von Fuld (780 — 802) in die dortige Klosterschule auf-
genommen. Schon 801 zum Diakon ordiniert, wurde er von Baugulfs Nach-
folger Ratgar nach Tours zu Alkuin gesandt, dessen exegetischen, moral-
philosophischen und humanistischen Vorlesungen er folgte. Alkuin, mit dem
ihn eine bleibende Freundschaft und später ein reger brieflicher Verkehr
verband, gab ihm den Beinamen Maurus, das Prädikat Magneutius scheint
er sich selbst beigelegt zu haben. Nach Fuld zurückgekehrt, lehrte Raban
an der dortigen Schule, bis er 822 nach dem Tode Eigils, der 817, kurz
nach Rabans Priesterweihe, Ratgar im Amte gefolgt war, zum Abte seines
Klosters gekürt ward. Auch als solcher entsagte er nicht völlig der ge-
wohnten Lehrtätigkeit, da in dieser Zeit Lupus, Walafried, Otfried seine
Schüler wurden. Aber schon 842 legte Raban die ihm lästige Würde nieder
und zog sich auf den Petersberg bei Fuld zurück, um daselbst ausschliefslich
der Mufse und den Musen zu leben, als ihn 847 die Wahl von Klerus und
Volk auf den durch Otgars Tod erledigten Stuhl von Mainz berief. Noch
im ersten Jahre seiner Amtsführung berief er nach Mainz eine Synode, auf
der u. a. Gottschalk, einst in Fuld sein Schüler, seiner namentlich die Prä-
destinationslehre berührenden Irrtümer wegen verurteilt wurde. Ein Achtziger
starb Raban den 4. Februar 856.
Auf die ausgebreitete literarische Tätigkeit Rabans einzugehen, die sich
mehr in einer Verarbeitung des Gegebenen als in selbsteigenem Forschen ge-
fiel, ist nicht dieses Ortes. Wir haben uns auf seine Dichtungen und unter
diesen wieder auf seine Hymnen zu beschränken.
Rabans Gedichte sind zuerst von Chr. Browerus als Anhang der zweiten
Auflage seiner Fortunatus-Ausgabe aus einer alten Fuldaer Handschrift ver-
öffentlicht worden unter dem Titel: Hrabani Mauri, ex magistro et
Fuldensi abbate archiepiscopi Moguntini, poemata de diver-
sis. Moguntiae 1617. Die Handschrift, der Browerus diese Gedichte
entnahm, ist heute in Verlust geraten bis auf ein wenig umfangreiches Bruch-
stück, das jetzt einen Teil des Einsiedler Miscellan-Codex 266 ausmacht
und uns zeigt, dafs" Browerus' Quelle im 10. Jahrhundert geschrieben war.
Da die Handsclirift verloren, mufs uns der Abdruck die Quelle vertreten.
Die Hymnen Rabans stellen mit Ausnahme der Nr. 1 — 3, die im ersten
Teile der Carmina sich befanden, bei Browerus auf S. 66 ff. unter der Auf-
schrift: „Hymni llrabano in eodem msc. attributi." Der Heraus-
geber bemerkt dazu S. 144: „Porro hymnos nonnullos hie reperiri , qui
scriptoribus aliis vindicari possint, band diffitear; et quia vetustae membrauae
manu non antiquissima nonnullos insertos observavimus , eos ad dis-
crimen faciendum asteriseis insignivimus ; reliquos plerosque, quia eodem
charactere et titulo versuum Hrabani praescripti sunt, eidem seu prolis
legitimae parenti trausscribere nil veremur." Diesem Schlüsse pflichtet zwar
Dümmler, Neues Archiv IV, 290 mit den Worten bei: „Im allgemeinen wird
— 181 —
man diese Annahme gelten lassen können , insoweit nicht ein Gegenbeweis
geführt werden wird" : in seiner Ausgabe Rabans (Poetae Aevi Carolini II,
159 ff.) bezeichnet er jedoch alle diese Hymnen als Dubia mit Ausnahme
von zweien (Broweri NNr. 20 und 23), die er stillschweigend unter die
Genuina versetzt.
Mit einem Sterne hat Browerus nur fünf Hymnen als von späterer Hand
geschrieben stigmatisiert, die mit den Anfängen:
Quod chorus vatum.
Fit porta Christi pervia.
Gloria Deo in excelsis hodie.
Tibi, Christe, splendor patris.
Aurea luce et decore roseo.
Von diesen habe ich drei (den 2., 3. und 5.) als aufser Frage stehend fort-
gelassen, zwei (den 1. und 4.) als zweifelhaft an den Schlufs gesetzt.
Von Browerus' Nr. 24, die aus mehreren nicht zueinandergehörigen
Stücken zusammengesetzt ist, fangen aber ersichtlich neue Nachträge an,
wenn sie auch von erster Hand geschrieben gewesen, da sich unter denselben
auch Stücke anderer, mit Namen genannter Verfasser, wie Columbans und
eines Deudofredus finden. Aus diesem Wirrwarr habe ich zwei Stücke (26)
Deus orbis reparator und (25) Sophia patris als möglicherweise von Raban
herrührend unter den Dubia beibehalten. Die andern Dinge haben mit ihm
zweifellos nichts zu schaffen. Dagegen habe ich zwei Hymnen, die bei Bro-
werus sich nicht finden, den Hymnus Sanctorum meritis (21 und den
andern Fratres unanimes (22) als Raban gehörig eingeschoben. Für
diese Hymnen Nr. (1) bis (22) läfst sich meines Erachtens auch aus innern
Gründen die Überzeugung gewinnen, dafs sie legitime Kinder der Mu<e Rabans
sind, und dafs Browerus recht hatte, seiner Quelle mit der stets nötigen Vor-
sicht zu trauen. Ich mufs aber diesen Beweis, da er hier zu viel Raum be-
anspruchen würde, an anderem Orte führen.
132. (1 . Oratio Mauri ad Deiiui.
Omnipotens genitor. qui reruni es maximus auctor,
Xate coaequalis Spiritus atque Dei,
Unus natura, personis trinus et ipse
Vivificans cuncta, vita beata, Deus.
5 Respice me miserum flenti et miseratus adesto,
Qui graviter peecans aeger in orbe dego.
Eripe me his, invicte, malis, procul omnia pelle,
Quae mentem et corpus crimina dira tenent.
Nam vitam variis maeularam erroribus omnem
10 Atque tuam legem spernere non timui.
Lingua, mente, manu commisi noxia multa,
Textus evangelii quaeque vetare solet.
Et quid tunc volui deceptus fraude maligni,
Quemve sequebar amens decipulam hostis amans?
15 Ac miser inferni redolentia sulfure stagna
Ignem cum verme, perpete cum gemitu,
Elegi amare magis, quam dulcia gaudia caeli,
Turiferos campos quam, paradise, tuos.
— 182 —
Heu miser, heu demens, ubi nunc tua vita periret,
20 Quosve dares gemitus tortus in igne dire,
Ni Deus immensae bonitatis, verus amator
Humanae formae, retraberet miserans!
Fit quoque, quod dudum psalmista ast voce canebat,
Cum stupuit mirans dona superna Dei :
25 Ni foret adiutor Dominus, iam infernus liaberet
Sontem trux animam et cruciaret eam.
Nunc, Deus alme, tuum famulum pietate sueta
Conversum recipe, quem dolor excruciat.
Sana contritum. flentem solabere maestum,
30 Indulgens, quaeso. crimina cuncta tuo.
Da mihi spem veniae, fac corda maerentia laeta,
Commutans lacerum iam facias placidum.
Daque fidem plenam. da spem, da pignus amoris,
Mandataque tua corde mauuque geram.
35 Strinxi nie voto; comple hoc, pius arbiter orbis,
Natura fragilis quod celerare nequit.
Sitque opus omne tuum. quodcumque expendis alumno,
Sit tibi laus soli gloria sitque tua.
Cumque velis vitae finem finemque laboris
40 Imponere, servo tunc miserere tuo,
Xe occursus saevus noceat, ne Tartarus ardens,
Missus sed lucis ducat ad astra poli.
Dum iudex venias meritorum iura repandens,
lustifices servum tunc, precor, ipse tuum,
45. In dextra ponens, cum iustis praemia reddens,
Cernam quod vultum lucis in arce tuum.
Te, bone Iesu, precor, rector, salvator et auctor,
Quidquid protuleram rite loquendo prece hie,
Suscipias miserans famulum clementer et audi,
50 Ardua poscenti des quoque regna poli.
Portio sim plebis laudes et in ordine cantem
Sanctorum gratulans cantica grata tibi.
Gloria magna Deo. sempei tibi gloria, Christe,
Amen, in aeternum gloria magna Deo.
Collect, ms. Fuldense saec. 10. Cod. Eremiten. 266. — 4 beate korri^
in beata. — 39 que fehlt. — Browerus p. 6; Diimmler II, 171 sq.
133. (2.) Ad Deuin Oratio.
O Deus aeterne, mundi sanetissime rector,
Te mea mens ambit animaeque ac vivida virtus,
Laus, amor atque decus, cordis tu lumen honestum,
Membrorum gestum tu oeculorum reddis et usum.
5 Auribus auditum, manibus opus indis amatum.
— 183 —
Quidquid tellus habet, pontus atque aethera claudunt,
Et quidquid sentit, sapit, est et vivit ubique,
Omnia nempe tua sapientia condita fulcit,
Vivificat, servat valido et regit omnia nutu.
10 Fac me, summe pius, toto te corde fateri,
Te sermone loqui, te discere dogmate recto,
Quaerere te manibus pura te et mente precari.
Tu via, tu virtus, tu vita et ianua vitae.
Tu merces operis, tu factor, tu quoque doctor,
15 Da mihi nunc veniam misero et mea crimina laxa,
Fac me velle bonum, scire actu et rite probare
Sicque tuum laetum tribuas tunc cernere vultum
Perpetuo et vera me gaudia carpere fructu.
Collect, ms. Fuldense saec. 10. Cod. Eremiten. 266. — Browerus p. 9:
Dümmler II, 175.
134. (3.) Tersus more Litaniae facti.
Arbiter omnitenens, rerum tu summe creator,
Aspice de superis, omnipotens genitor.
Omnipotens genitor, ex quo sunt omnia, vere
Principium aeternum, tu miserere tuis.
5 Filius ipse Dei, per quem sunt condita cuncta,
Tu Clemens nostras suscipe, quaeso, preces.
Spiritus alme Dei, caeli terraeque repertor,
In quo sunt cuncta, tu pia vota vide.
Trinus personis, natura conditor unus.
10 0 Deus altithrone, semper adesto pius.
Clara Dei genetrix, sanctissima virgo Maria,
Ora pro nobis rite favendo Deum.
Pro nobis poscas, Michael archangelus, ipse
Et Gabriel fortis et Raphael medicus.
15 Cum aethereis turmis placantes sceptra superna
Propitium nobis celsithronum facite.
Zachariae natus praeco cunctique prophetae
Et sancti patres, conciliate Deum.
Coetus apostolicus, Christi comitatus honestus,
20 Tu precibus nobis limina pande poli.
Claviger aethereus Petrus Paulusque magister,
Andreas, Iacobus atque Iohannis amor.
Thomas cum Iacobo, Philippus, Bartholomaeus,
"Mattheus et Simon, Thaddeus et Mathias.
25 Doctrina gratulans rutilans et sanguine rubro,
Victorum alme chorus, nos rege tu moniti>.
— 184 —
Barnabas, Silas, Stephanus, Marcusquc Titusque,
Lucas et Clemens, sanetus Apollinaris,
Sixtus, Alexander, Cornelius et Cyprianus,
30 Felix, Urbanus Mauritiusque pius.
Cum quis tu, doctor Bonifaeius. inclite martyr,
Placans altithronum fuade preces. petimus.
Alme tuos socios vaoneas. Martine, precamur,
Pro nobis Dominum poscere rite pium.
35 Hoc Leo, Silvester simul et confessor Amandas,
Ambrosius praesul papaque Gregorius,
Augustinus honor. doctor Hieronymus atque
Maximinus pastor Eusebiusque gerat.
Hoc. Benedicte, tuis monaebis impende, precamur.
40 Cum Antonio et Paulo regna beata tenens.
Martyr Agatha Dei, foveas nos rite, precamur,
Agnes sie virgo, sie et Anastasia.
Lucia, Balbina, Petronella, Eulalia. Thecia.
Regina, Euphemia, Caeciiia, Sotheris,
45 Eugenia, Prisca, Monegundis, Praxidis. Afra,
Christina, Brigida turbaque casta poli.
Caelicolae euneti, sanetorum exercitus omnis,
Hoc preeibus agite, ut nos Deus ipse iuvet.
Expurget miserans, exaltet, diligat, ornet.
50 Illaesos servet, protegat atque regat.
Det pacem veram, det plenum munus amoris.
Actus det placidos spemque rinemque bonam.
Virtutum copiam tribuat mentemque benignain
Et carnem castam tempus et omne bonum.
55 Det victum. vestem, fidos det semper amicos
Atque hostes eunetos arceat ipse procul.
Famem depellat, morbos simul auferat omnes,
Conterat et longe daemonis insidias.
Curramus laeti, ut capiamus regna beata
60 Cum Christo sursum semper in arce poli.
Agnus sanete Dei. qui tollis crimina mnndi,
Semper in aeternum tu miserere tuis.
Tu nos. Christe, audi. tu exaudi. Christe, precamur,
Te sequimur, Christe, te volumus, cupimus. «
65 0 Domine, salva, quia vitam quaerimus abs te,
Redde tuum vultum. sie erit atque satis.
Tu quofniam] virtus. tu vita es. Christe perennis,
Tu, Christe, eleison, tu Kyrie eleison.
Browerus p. 48 sqq.; Dümmler II. 217 sq.
185 —
135. (4.) Hymnus <le Caritate.
1. Alta res magnumque bonum, salubre
Munus ex alto veniens supernum,
Conditoris maxime ius potentis,
Lux pia mundi,
2. Caritas praeclava tonantis atque
Ardor et communio trinitatis.
Cuncta virtus rite regens, potens lex,
Agmina caeli.
8. Haec creaturae fuit alma origo,
Nam per hanc caelestia condita exstant.
Et maris terraeque simul reperta
Germina constant.
4. Haec Adam primum dedit in se habere,
En, Dei exemplar fieretque imago
Conditoris praeposuitque toto hunc
Conditor orbi.
5. Haec prophetas et patri — fecit — archas.
Cum sacro spiramine eos replevit,
Ut salutarem pie praedicarent
Dogmate Christum.
6. Haecque huc descendere fecit ipsnm
Filium summi patris ad medelam,
Ut supernam terrigenamque plebem
lungeret auctor.
7. Haec pati Christum cruce, haec flagella,
Sputa, spinas ferre dedit, sepulcrum
Atque victorem fore deque morte
Surgere fecit.
8. Haec poli regnura dedit esse apertum,
Christus ex quo celsa petit, sequentes
Eius et vestigia fecit omnes
Scandere caelum.
9. Spiritum sanctum dedit haec ab arce
Pentecostes sicque [diem] sacravit,
Primitivum cum paracletus agmen
Visitat orbe.
— 186 —
10. Haec salubrem dirigit et cohortem,
Primitus Christi comites dehincque
Praedicatores fidei, ut salutem
Mundus haberet.
11. Martyres cum virginibus paravit
Ad honorem regis in arce magni,
Christianam ducit ad astra plebem, ad
Gaudia vitae.
12. Corpus haec Christi copulans adunit,
Membra cum membris sociat valenter,
Membra supponit capiti, caput cum
Corpore iungit.
13. Ecce, haec dilectio vera, haec arx
Summa virtutum, caput et regina,
Plenitudo haec legis utriusque,
Föns bonitatis.
14. Nemo viventum sine hac videbit
Regis aeterni faciem, sed atra
Introibit Tartara, horret hunc quo
Inferus ardens.
15. Hancque mandatum vocitat novum auctor,
Hanc habere eius comites iubebat;
Valde hinc nos hanc habeamus omnes
Pectore puro.
Browerus p. 66; Dümmler II, 244.
136. -5.) Hymnus de Natali Domini.
R. Christo nato, rege magno,
totus orbis gaudeat.
1. Lumen darum rite fulget 3. Hunc regalis virgo mater
orto magno sidere, partu gaudens edidit,
Quod per totum splendet orbem Quem Gabriel nuntiavit
umbras noctis aufugans. salvatorem gentium.
2. Dux de Iuda, quem propheta 4. Cum pastores excubantes.
olim iam praedixerat, cura mordet nam gregis,
Laetus nobis, ecce, venit Clarus ipsos ad laetandum
Bethlem nascens inclita. exhortatur nuntius.
187 —
5. Concinebat angelorum
turba laeta laudibus,
Terrae pacem praedicantes
caelo reddunt gloriam.
6. 0 stupendum mirandumque
sacramentum gloriae,
Quod tonantem supra cuncta
virgo gestat parvula!
7. Factor caeli, terrae factor
vulva est clausus feminae,
Auetor summus angelorum
tit praesaepe conditus.
8. Palmo caelum qui metitur,
terram claudit pugili,
Pannis paucis obvolutus
infans vagit parvulus.
9. Quae divisit lucem ab umbris
summi primum dextera,
Matris mammas, ecce, traetat
lactis potum quaesitans.
10. Os praeclarum conditoris,
quod formavit saeculum,
En, admotum nunc libenter
sugit matris ubera.
11. 0 beata mater Christi,
David stirpis femina,
Tu laus orbis et regina,
laeta virgo Maria.
12. Votis assis tu piorum
omne servans saeculum,
Patriarchis et prophetis
laus, Corona gloriae.
13. Ecce, sperant laetabunda
angelorum agmina,
Christi plebem quod gubernes
arcanorum conscia.
14. Namte, virgo, caelebs, nupta,
sexus oranis adpetit,
Tu parentes atque natos
deprecando protege.
15. Gaudet caelum cum supernis
angelorum milibus,
Omnis terrae plenitudo,
pontus, astra, flumina.
Collect, ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 899. A. — Sacram.
ms. S. Simeonis Treviren. saec. 9. Clm. Monacen. 10077. add. saec. 12.
B. — Viat. ms. Iohannis Noviforen. saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12.
add. saec. 14. C. — Browerus p. 68; Dümmler II, 245.
1, 4 effugans B; aufugat C. — 2, 1 prophetae BC. — • 2, 2 praedixerimt
B: praedixerant C. — 2, 4 natus inclitus BC. — 3,2 partu gaudens fehlt
C; ortum nobis edidit B. — 3, 4 salvatorem saeculi B. — BC haben nur
drei Strophen, ebenso Browerus ; in BC folgen nach dem Hymnus die Worte :
„Iam fulget oriens, iam praecurrunt signa, iam venit Dominus illuminare
nos."
137. (6.) Hymnus de Natali Innocentum.
Carmina psallere voce, lyra,
Edere nunc iuvat arte melos,
Quomodo lactea turba perit
Principis impie caesa dolo,
Ipsaque sanguine tineta suo est.
— 188 —
2. Ast ubi se furiata lues
Excitat inque necem Domini
Provocat invida corda ducis,
Concite mittere cogit eum
Stemere et agraina plura nece.
3. Ceu leo nam fremit in facinus,
Cuius ab ore tener subito
Effugit agnus in arva procul,
Vertit in innocuum arma gregem,
Atterit, excruciat, lacerat.
4. Sic Herodes stimulante chao
More lupi furibundus. amens,
Parvula milia strage dedit
Turgidus, horridus atque ferox,
Christus at arma nefanda vitat.
5. Quis tibi tunc, lanio, ardor erat,
Talia cum quoque prospiceres.
Pectore quosve dabas gemitus,
" Cum puerilia membra secans
Matribus ipse lugere dabas?
6. Dux bone, arbiter egregius,
Sanguine pasceris innocuo,
Corporibus minimis inbians
Viscera sobria dilaceras,
Gaudia mors aliena dabit.
7. Ergo age, tortor, adure, seca,
Divide membra coacta luto !
Solvere rem fragilem facile est;
Non penetrat dolor interius,
Mentis in arce manet Dominus.
8. Hie funeris quia causa fuit,
Praemia bis super astra dabit,
Tu quo, mortis amator amens,
Mortis in extima iure cadis
Et gemitum sine tine dabis.
9. Cedat amor lacrimantum hominum,
Qui celebrare suprema solent,
Flebile cedat et officium,
Martyribus quia regna patent,
Gaudia perpetuaque manent.
— 189 —
10. 0 socii, sine fine Deum
Carmine iara resonemus eum,
Qui sua munera rite dedit
Nostra libenter et ipse capit,
Christus et optiraus hie Deus est.
Browerus p. 69; Dämmler II. 246. — 1, 2 tunc. — 4, 5 Christus et arma.
5, 3 quosvis.
138. (7). Hymnus de Epipkania.
1. En, caeli rutilant lumina splendida,
Testantur Dominum nascere parvulum,
Qui format minima et qui ereat ardua,
Regni seeptra tenens est Deus atque homo.
2. Duxit Stella magos mystica quaerere
Regis paeifici rite eunabula,
Quem Iudaea tenens orbis in ultima
Diffusis radiis nuntiat inclita.
3. Herodes capiens impius auribus,
Quod rex hie fuerat natus, in urbibus
Iudaeae hunc citius quaerere praeeipit
Tristis moxque neci tradere destinat.
4. Inventus Dominus indice sidere est
In Bethlem pariter cumque parentibus,
Cui mox ergo magi munera deferunt,
Tus, murram, aurum ab Ophir regi, homini, Deo.
5. Huic, trux ipse licet saeviat horride
Herodes, iubeat caedere parvulos,
Regnum rite suum örmiter undique
Servatur Domino; corruit invidus.
6. En, est ista dies munere nobilis,
Baptismo haec Domini, nobilis exstitit,
Quod vinum Dominus fecerat ex aqua,
Commendat placide haec sacra dogmata.
7. Gaudemus pariter mentibus, en, precor,
Quod nobis Dominus hie pius advenit,
Quod nostra voluit munera sumere,
Quod baptisma dedit, pocula contulit.
8. Nam rex Christus adest orbis et arbiter,
Lux de luce pia et pater omnium,
Qui nos ad patriam ducat et optimam
Et vitae faeiat gaudia metere.
Browerus p. 70; Düramler II, 217.
— 190 —
139. (8.) Hymnus de Epipliania.
1. Venit Deus factus homo, 3. Aurum potentis regmina,
Exsultet omnis natio, Numen sacrum tus indicat
Caelum dedit sidus novum, Carnemque murra mortuam,
Apparet auctor omnium. Mundi piantera machinam.
2. Magi ferebant muuera 4. Herodes, hostes invidus,
Primi legati gentium, Ignorat baec trucissimus,
Quae cum sacro mysterio Cbristus saluti gentium
Signant latentis gloriam. Quae sie ministrat praevius.
5. Iesus, precamur, optime,
Tu nos benignus dirige,
Prompti feramus quod tibi
Laudis sacrata munera.
Diuru. et hymn. ms. Suecicum saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. A. —
Browerus p. 71 ; Dümmler II, 248.
3, 1 regimen A. — 3, 3 myrram A. — Doxologie: Praesta, beata trini-
tas. A.
140. (9.) In Epiphania Domini.
Item alius.
1. Cbristus, redemptor plebium, 3. Fletus amaros fundite,
Baptisma consecrat novum, Mentis secreta pandite;
Venite, euneti, criminum Salsae per ora lacrimae
Lavare sordes omnium. Dulcern salutem praeparant.
2. Iordanis amnem dedicat 4. Faex nulla nos coinquinet,
Salvator undas expians, Mortis vetustae portio,
Fontes abyssi, flumina Sed lucis almae mansio
Consecrat orbis artifex. Vitam perennem conferat.
5. Gloria tibi, Domine,
Qui natus es de virgine etc.
Brev. ms. Fuldense saec. 15. Cod. Fulden. Aa 81. B. — Browerus p. 71;
Dümmler II, 248.
1, 1 Christe A. — 2, 2 expiat A. — Der Umstand, dafs dieser Hymnus
sich im Breviere von Fuld, und dort allein wiederfindet, spricht stark für die
Abfassung durch Raban.
141. (10.) Hymnus dicendus in Pascha Domini.
R °. Surrexit quia Christus a sepulcro,
Collaetetur homo choro angelorum.
1. Cantemus Domino Deoque nostro,
Fratres unanines, probas verenter
Laudes ex animo pio canentes,
Nunc paschalia festa cum tenemus.
— 191 —
2. Agnus nempe sacer patres de Aegypto
Olim eduxerat edito cruore,
Et nunc sanguine Christus e tenebris
Infernalibus ipse nos redemit.
3. Qui sicut populum tulit priorem
Per rubrum mare hoste ibi interempto,
Sic baptismate nosque liberavit
Submerso zabulo unda passionis
4. Nam Iudaea fremens necem paravit
Christo inferre crucis dolo magistro,
Quam sedare nequit pia medela
Nee verbi Studium boni parentis.
5. Prendunt arte nova prodente alumno
Doctorem manibus, trahunt ligando,
Tradunt pontifici dein tyranno,
Insontem ut cruciet pium ac flagellet.
6. Post quae dant alapas, vomunt salivam
In sacram faciem et caput coronaut
Spinis, in cruce hunc repente figunt,
Potum fei dederant, latus terebant.
7. Emittens animam chaos penetrat,
Christus mortis ovans fugans tenebras,
Iustos eripuit, ligavit hostem,
Donans astra piis, dolorem iniquis.
8. Surgit dilueulo a sopore mortis
Salvator placide angelo ministro,
Custodes pavitant, pii resultant,
Gaudent diseipuli, invidi dolebant.
9. Cognovit Maria ex sono magistrum,
Thomas perque latus Deum reclamat,
Flagrans rite Petrus adit sepulcrum,
In monte Dominum undeeimque adorant.
10. Quid, Iudaea, furis Deo reluctans,
Fingens arte scelus dolo reperto,
Furatum crepitans, qui ovat coruscans,
Qui mundum reparat, Satan trueidat?
11. Laudant astra, poli, mare solumque
Gaudentes Dominum videre Christum,
Tristis sola doles iniqua fingens
Consors daemonum, partieeps gehennae.
Browerus p. 71; Dümmler II, 249. — 11, 2 vivere Christum.
— 192 —
142. (11.) In Asceiisione Domini.
Ad Vespern m.
1. Adest dies sanctus Dei 4. Reddunt quibus mox praevia
Claro resplendens lumine, Haec angelorum tum agmina:
Quo victor ad caelos potens „Rex gloriae fortis, potens,
Rex Christus exsultans petit. Est iste virtutum Deus."
2. Quem turba tunc cum laudibus 5. Claustra ast patent mox omnia,
Fortem resultans praedicat, Gaudent in alto milia.
Regem triumphantem sequens Christum sedentem cum vident
Intrat polorum ianuas. Laetum superna gloria.
3. Hoc tunc videntes principes 6. 0 rex supernae gloriae,
Hinc obstupescunt protinus, Qui patris in dextra sedes,
Quis sit tonans, interrogant, Tu nos vide clemens tuos
Tanti ducis hie transitus. Nunc deprecantes servulos.
7. Da spem, fidem et catholicam,
Da caritatis munera,
Grates pias rite ut tibi
Reddamus omni tempore.
Browerus p. 73: Dünimler II, 249. — Vgl. Analecta XII, 81.
143. (12). In Ascensione Domini.
Ad Matutinum.
1. Festum nunc celebre magnaque gaudia
Compellunt animos carmiua promere,
Cum Christus solium scandit ad arduum,
Caelorum pius arbiter.
2. Conscendit iubilans laetus ad aethera,
Sanctorum populus praedicat inclitum,
Concinit pariter angelicus chorus
Victoris boni gloriam.
3. Qui scandens superos vineula vinxerat,
Donans terrigeuis munera plurima,
Districtus rediet arbiter omnium,
Qui mitis modo transiit.
4. Oramus, Domine, conditor inclite,
Devotos famulos respice protegens,
Xe nos livor edax daemonis obruat
Demergat vel in inferos.
— 193 —
5. Ut cum flammivoma nube reverteris
Occulta hominum pandere iudicans,
Non des supplicia horrida noxiis,
Sed iustis bona praeraia.
6. Praesta hoc, genitor optime maxime.
Hoc tu, nate Dei et bone Spiritus,
Regnans perpetuo fulgida trinitas
Per cuncta pie saecula.
Collect, ms. Emmeramense saec. 9. Clm. Monacen. 14461. add. saec. 9.
A. — Rit. et hymn. rns. Scheftlariense saec. 10. Clm Monacen. 17027.
B. — Mart. et Collectar. ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen.
27305 C. — Hymn. ms. Beneventan. saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon.
145. D. — Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. E. — Hymn.
et Seq. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV. 25. F. —
Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farfen. 4.) G. —
Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). H. — Trop.
ms. S. Benedicti Mantuani saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 107 (100). I. —
Brev. ms. Secoviense saec. 1I/i2. Cod. Graecen. 770. K. — Brev. ms. Seco-
viense saec. 12. Cod. Graecen. 763. L. — Brev. ms. Secoviense saec. 12.
Cod. Graecen. 864. M. — Brev. ms. Superioris Althae saec. n/i2. Clm.
Mnnacen. 9633. N. — Browerus p. 73; Dämmler II, 249.
1. 1 bis 3, 2 fehlen C. — 2, 1 Conscendens iubilat G; Ascendens iubilat
D. — 2, 4 Victori bono D. — 3, 1 tartara vinxerat DGH. — 3, 3 rediens
KLM : Brow. — 4, 2 protege B. — 4, 3 doemonis F. — 4, 3 Dimergat
BCKLMX. — 5, 1 Ut cum in flammivoma AG; mit 5, 1 bricht I ab. — 5, 3 Ne
des, Brow. — 6, 3 Regnas H ; perpetua E ; perpetue D. — „In Ascensione,
in Laudibus vel vesperis" G; „In Vigilia Ascensionis ad vesperas" H.
144. (13.) Hymnus in Pentecosten.
1. Veni creator, spiritus, 4. Accende lumen sensibus,
VIentes tuorum visita, Infunde amorem cordibus,
Imple superna gratia, Infirma nostri corporis
Quae tu creasti pectora. Virtute firmans perpeti.
2. Qui paracletus diceris, 5. Hostem repellas longius
Donuni Dei altissimi, Pacemque dones protinus,
Föns vivus, ignis, Caritas Ductore sie te praevio
Et spiritalis unetio. Vitemus omne noxium.
3. Tu septiformis munere, 6. Per te sciamus, da, patrem
Dextrae Dei tu digitus, Noscamus atque filium,
Tu rite promisso patris Te utriusque spiritum
Sermone ditans guttura. Credamus omni tempore.
7. Praesta, pater piissime,
Patrique compar unice
Cum spiritu paraclito
Regnans per omne saeculum.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 13
— 194 —
Browerns p. 74. A. — Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506.
B. — Rit. et hymn. ms. Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17 072. C. —
Martyr. et Collect, ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen. 27305.
D. — Collect ms. S. Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592.
E. — Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII. 144. add. saec.
10/n. F. — Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. G. —
Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. H. — Hymn. ms.
Farfense saec. 10/n. Cod. Roman. 175 (Farfen. 4.). I. — Hymn. ms. Bene-
ventan. saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. K. — Hymn. ms. Fredes-
lariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV. 25. L. — Hymn. ms. Veronense
saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). M. — Hymn. ms. Bobbiense saec.
1 1. Cod. Vatican. 5776. N. — Brev. ms. Nursinum saec. 11. Cod. Valli-
cellan. B 79. O. — Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv.
sup. 524. P. — Brev. ms. Altabense saec. n/i2. Clm. Monacen. 9633. Q. —
Grad, et Ant. ms. Xivemense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. R. —
Pass. et Orat. ms. Emmeramense saec. 14. in. Clm. Monacen. 14528. S.
2, 4 spiritali K. — 2, 3 ignis fehlt A. — Str. 3 und 4 umgestellt R. —
3, 1 septiformis gratiae BQ; munere, darüber gratiae F. — 3, 3 promissum
patris BR. — 3, 4 ditas CDF : ditat K. — 4, 4 tirma CDF ; perpetim OP. —
5, 1 repeile F. — 5, 2 Pacemque redde F ; donans N. — 5, 4 omnem noxium
O. — Vor Str. 6 schieben CDS ein:
Da gaudiorum praemia,
Da gratiarum munera,
Dissolve litis vincula,
Astringe pacis foedera.
6, 3 Te utrorumque F. — Nach Str. 6 schieben OS ein :
Hie, Christe, nunc paraclitus
Per te pius nos visitet
Novansque terrae iaciem
Culpis solutos recreet.
Hierauf folgen in S noch die Stropben 7, 5, 6 des Hymnus Beata nobis
gaudia, Anal. II, 50. Die Doxologie lautet
in NIOP:
Gloria patri Domino
Natoque, qui ex mortuis
Surrexit ac paraclito
In sempiterna saecula.
in R:
Sit laus patri cum filio,
Sancto simul paraclito,
Nobisque mittat filius
Charisma saneti Spiritus.
Dieser über die ganze lateinische Christenheit verbreitete Hymnus stand
nicht nur in Browerus' Quelle unter anderen Hymnen Rabans , sondern er
wird auch in Cod. Londinen. Add. 18922, einem Breslauer Sammelbande des
15. Jahrhunderts, ausdrücklich als „Impnus Rabani" bezeichnet. Beachtet
man, dafs diese Angabe von Browerus' Quelle völlig unabhängig ist. und
dafs Raban im späten Mittelalter sozusagen ein vergessener Mann war, so
wird mau derselben ihre Bedeutung nicht absprechen können.
Moue I, 242 bekämpft die Meinung derer, welche diesen Hymnus Karl
dem Grofsen zuschrieben, mit der Entgegnung, dafs „die Handschriften dieses
Hymnus zum Teil älter sind als Karl der Grofse." Von den Handschriften,
die Mone benutzt hat, ist aber keine älter als das 14. Jahrhundert; mir ist
keine Handschrift dieses Hymnus bekannt, deren Alter Rabans Autorschaft
ausschlösse.
195
145. (14.) Item de Nativitate Doiuini.
1. Gratuletur omnis caro
nato Christo Domino,
Qui pro culpa protoplasti
carnem nostram induit,
Ut salvaret, quos plasmavit
Dei sapientia.
2. Verbum patris caro factum
nascitur ex virgine,
Non amissa deitate
forraam servi suscipit,
Ut peccatum de peccato
damnaret omnipotens.
3. Magnam valde commendavit
per Iohannem gratiam,
Baptizatus in Iordane
lavit mundi crimina,
Ut credentium purgaret
gentium piacula.
4. Quem et vox paterna vocat:
Ecce, meus filius,
In quo complacui, dilectus,
caeli, terrae dominus,
Ipsi, gentes, oboedite,
regesque, subdimini.
5. Qui venit surdis audituin,
caecis visum reddere,
Claudis gressus restaurare,
mortuos viviscere,
Paralyticos curare
daemonesque pellere,
6. Leprosos quoque mundare,
morbos omnes tergere,
Fluctus raaris mitigare,
ire super latices
Et ignota demonstrare
saeculis miracula.
7. Nam et sponte immolari
voluit pro omnibus,
Colaphis, sputis infectus,
coronatus sentibus
Lignoque clavis confixus
in crucis patibulo.
8. Hoc in ligno vitis vera
pinguem botrum protulit,
Ex qua nobis manaverunt
sacramenta maxima :
Sanguis roseus et aqua,
quae libantur mystice.
9. Virus pepulit chelidri
et momordit inferos,
Patriarchas captivatos
longum post exsilium
Ab inferno liberavit,
paradisum transtulit.
10. Claustra ferrea disrupit
et concussit Tartara,
Terra tremuit ab imo,
crepuerunt marmora,
Et multorem tunc sanctorum
surrexerunt corpora.
11. Exsultate, nationes,
plausu cordis intimo,
Quia vicit leo fortis
draconem pestiferum,
Passus est et resurrexit
cum triumpho nobili.
12. Sedem caeli repedavit
dextra patris residens,
Inde creditur venturus
in die iudicii
Mundi molem inflammare,
impios exurere,
13. Reddere sanctis mercedem
digno de certamine,
Qui praecepta servaverunt
testamenti gemini,
Ut effecti cives Dei
socientur angelis.
14. Gloria aeterno patri
et agno mitissimo,
Qui frequenter immolatur
permanetque integer
Deus unus in natura
cum sancto spiramine.
13*
— 196 —
Collect, ms. Fuldense saec. 10. (Nach Browerus p. 74) A. — Collect, ins.
Coloniense saec. 9. Cod. Capit. Colonien. XXXV. add. saec. 9. B. — Cod.
Scorialen. 6 III 2. saec. 9. (Nach Ewahl-Dümmler) C. — Cod. Bruxellen.
8860 — 67. saec. 10. in. D. — Trop. ms. Casinense saec. 11. ex. Cod. Vati-
can. Urbin. 602. E. — Trop. ms. incertae orig. saec. 11. Cod. Angelic.
B III 18 (128). F. — Brev. ms. Kremsense saec. 12. Cod. Capit. Olomucen.
258. G. — Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec. 14. in. Cod. Graecen. 789.
H. — Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec. 14. in. Cod. Graecen. 831. I. —
Brev. ms. S. Mariae Magdalenae Claustroneoburgeu. anni 1336. Cod. Clau-
stroneoburgen. 1000. K. — Brev. ms. Claustroneoburgense anni 1369. Cod.
Claustroneoburgen. 967. L. — Brev. ms. S. Floriani saec. 14. in. Cod.
Florian. XI 401. M. — Brev. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. XI 384.
N. — Brev. ms. Salisburgense saec. 14. Cod. Voravien. 378 (89). O. —
Brev. ms. Salisburgense saec. 15. Cod. Salisburgen. V 1 B 21. P. — Hymn.
et psalt. ms. Secoviense saec. 15. [et 14.] Cod. Graecen. 287. Q. — Diurn.
et hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. R. —
Offic. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a VI 52. S. —
Dümmler II, 25 a.
1, 3 Quia culpam B; Quia culpa BEF; Qui ob culpam D; Qui per
culpam LMNK; protoplausto B. — 1, 3 Deus sapientia A. — 1, 5 quod
plasmavit GHIKLMNPQRS; Ut credentium purgaret F. — 1,6 gentium
piacula F. — 2, 1 Verbum Dei GHIKLMNOPQKS ; caro factum est I. —
2, 3 Non amisit deitatem ADEFGHIKLMNOPQS. — 2, 4 accepit AB;
suscepit korrig. in suscipit C; suscepit alle andern Hss. -- 2, 5 peccatum de
peccatum de peccato C. — 3, 1 Magna valde F: Magna nobis O; Magnam
nobis GHIKLMNPQRS; condemnavit E. — 3, 2 et per C; per Iohannis
E. — 3, 5 sq. Ut salvaret quos plasmavit etc. wie oben 1, 5 sq. F. —
Str. 4 bis 14 inkl. fehlen EF; nach Str. 4 fügt F bei: Alleluia, alleluia patri
uni genito, Alleluia, alleluia spiritui paraclito, Alleluia, alleluia in sempi-
terna saecula. - - 4 , 1 Quem vox paterna vocavit ABGHIKLMNOPQRS ;
filium vocat C. — 4, 2 filius meus C. — 4, 3 In quo sibi complacuit A;
In quo complacuit dilectus B; In quo mihi complacui GHIKLOPQRS; In
quo mihi complacuit MN. — 4, 5 Ipsum gentes oboedite BD; Ipsum gentes
obaudite' GS ; Ipsi gentes obaudite HIOQ. — Str. 5 bis 14 inkl. fehlen A ;
5 bis 13 inkl. fehlen GHIKLMNOPQRS. — 5, 5 Paralyticos mundare B. —
6, 4 sq. saeculis demonstrare C. — 7, 1 et fehlt D; immolare B. — 7, 5
Lignum quoque clavis infixum D. — 7, 6 patibulum C. — 8, 1 Hoc maligno
fides vera D; vitis vere B. — 8, 3 Ex quo D. — 8, 6 bibantur C. —
Zwischen Str. 8 und 9 schiebt B ein:
Mersus traxit victor antri(x) taetri laesus tartara,
Terra tremuit ab imo, crepuerunt marmora,
Et multorum nunc sanctorum surrexerunt Corpora.
Da dies augenscheinlich nur eine andere Lesart von Str. 10 ist, mufs ent-
weder diese Einschaltung oder aber Str. 10 wegfallen. — Str. 9 und 10
fehlen D; umgestellt C. — 9, 1 Verus pepulit ilitri B. — 10, 1 Claustra
cetea B. — 10, 2 tartara concussit C. — 10, 3 ab imo tremuit B. — 11, 2
plauso BCD. — Str. 12 fehlt D. — 12, 1 repetavit B. — 12, 4 diem B. -
13, 2 digno Dei B; dignus de D; digne de certantibus C. — 13, 4 Christo
regi Domino D. — 13, 5 Et effecti D ; ut cafecti C. — 13, 6 sociantur D. —
Vor Str. 14 schiebt D noch ein :
Gratias agamus Deo, Christo regi Domino,
Qui baptismo relevavit et redemit sanguine,
Esse facit coheredes in regno perpetuo.
Str. 14 fehlt B. — 14, 8 immolavit HI. — 14, 5 Utraque Deus natura (':
Veraque Deus natura D; Unus Deus in natura S. — 14, 6 cum sancto
spiritu CD.
197
146. (15.) Hymnus de sancto Michaele Arehangelo.
1. Christe, sanctorum decus angelorum,
Rector human i generis et auctor,
Nobis aeternum tribue benignus
Scandere regnura.
2. Angeluni pacis Michael ad istam
Caelitus mitti rogitamus aulam,
Nobis ut crebro veniente crescant
Prospera cuncta.
3. Angelus fortis Gabriel, ut hostem
Pellat antiquum, volitet ab alto,
Saepius templum veniens ad istud
Visere nostrura.
4. Angelum nobis, medicum salutis,
Mitte de caelis Raphael, ut omnes
Sanet aegrotos pariterque nostros
Dirigat actus.
5. Hinc Dei nostri genetrix Maria
Totus et nobis chorus angelorum
Semper assistat simul et beata
Contio tota.
6. Praestet hoc nobis deitas beata
Patris et nati pariterque sancti
Spiritus, cuius reboatur omni
Gloria mundo.
Browerus p. 75 sq. — Trop. ms. Martialense anni 931 — 934. Cod.
Parisin. 1240. A. — Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506.
B. — Rit. et hymn. ms. Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17 072.
C. — Mart. et Collectar. ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10 Clm. Monacen.
27305. D. — Hymn. ms. S. Iohannis Laudunen. (?) saec. 10. Cod. Bernen.
455. E. — Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. F. —
Hymn. ms. Beneventan. saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. G. —
Psalt. et hymn. ms. Marchianense saec. [9. et] 10. Cod. Uuacen. 170. Gg. —
Brev. ms. Benedictin. saec. 11. Cod. Vallicellan. B 79. H. — Brev. ms.
Strnmense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. I. — Hymn. ms.
Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). K. — Hymn. et Seq.
ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. Theol. IV 25. L. — Grad, et
Ant. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235 M. — Brev.
ms. Rotomagense saec. 13. Cod. Mus. Venet. Cicogna 220 (51). N.
1 , 2 Auetor humani generisque rector GH. — -1,4 Scaudere caelum
BGHI. — 2, 1 Angelem G; Angelus pacis Michael assistat A. — 2, 2 mite
F. — 2, 4 eunetis C. — 3, 1 Angelum BK; forti I: Gabriel ut fortem A:
forte korrig. in hostem E. — 3, 3 veuiat F: veniet L; ad istum E; in istnd
ABHIM: et istud C. — 3, 4 Misertus nostri F. — 4, 1 Angelum pacis DK. —
4, 2 Mite F ; de caelo E. — 4, 3 Sanet languores A : languorem I : infirmos
— 198 —
G. — 5, 1 Hie Dei F. — 5, 2 Totus et omnis chorus F. — 6, 2 ac nati
I. — 6, 3 reboat in omni IMN; Brow. — In DK lautet die Doxologie:
Gloria patri genitaeque proli
Et tibi, compar utriusque semper
Spiritus alme, Deus unus omni
Tempore saecli.
147. (16.) Hymnus in Natale saneti Iohannis Baptistae.
1. Praeco praeclarus sacer et propheta,
Regis aeterni paranymphus almus
Voxque clamantis, Domino potenter
Dirige callem.
2. Qoi redemptorem digito notasti,
Rite tollentem scelus omne mundi,
Intimans agnum pietate eunetum
Solvere mundum.
3. Tuque sensisti reborare patrem,
Spiritum supra volitare sanetum,
Dum redemptorem meruisti in undis
Tingere Christum.
4. Teque splendentem fidei lucernam
Angelo teste decus et Heliae
Credimus natum, prece hodierna
Quem colit orbis.
5. Ecce, poscentum pie eerne plebem
Facque rogantes bene nos parentem
Sorte clementi munerave lucis
Sumere vota.
6. Augelus cum tu vocitaris alti,
Iure formantem rogita Tonantem,
Quatenus sanetis sociemur astris
Arce polorum.
7. Hocque tu praesta, genitor superne,
Nate supremi, dato hoc, redemptor,
Spiritus rector, tribue, precamur,
Omne per aevum.
Browerus p. 76. sq. A. — Hymn. ms. Severinian. saec. 10. ex. Cod. Vati-
can. 7172. B. — Hymn. ms. Severinian. saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. C. —
Hymn. ms. Rhenovien. saec. 10/u. Cod. Turicen. Eh. 91. D. — Hymn. ms.
Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). E. — Hymn. ms.
Elienoviense saec. n/i2. Cod. Turicen. Rh. 97. F. — Hymn. ms. Hermetis-
villanuni anni 1553. Cod. Griesen. 23. G.
— 199 —
1, 3 potenti D. — 2, 1 redemptore F. — 3, 1 revoare D; roboare F. —
3. 3 creatorem meruist in D. — 4, 1 eque mit fehlender Initiale D ; lucerna
D. — 5, 2 Facque regnantem bene ADEF. — 5, 3 numerare A; munerare
DEF; luci AD. — 6, 1 Angelum sanctum vocitaris D. — 6, 2 flagita Tonan-
tem F. — 7, 1 Hoc tuque F. — 7, 2 Nate superni dator ac redemptor F. —
7, 3 tribue, precamur fehlt F. — 7, 4 fehlt F. — G hat nur die Strophen 1,
2, 6 und 7; ebenso Cassander, Hymni eccles. p. 262 sq. und Daniel I, 267.
14S. (17.) Iu Natale Apostolorum Petri et Pauli.
1. Sanctorum pariter promite principum
Natalera, socii, psallite laudibus
Insignemque triumphum
Gaudentes soDitu date.
2. Hoc poscit utique inclita gloria
Tantorum comitum regis et optimi,
Cum quo lucis in arce
Laeti perpetuo manent.
3. Nam Petrus titulura erigit arduum,
Cum pro laude Dei claviger aetheris
Exsultat generosus
Caeli regna potens tenens.
4. Cuius perpetuus exstat et inclitus
Paulus nam socius, doctor et optimus,
Christi vas pretiosum
Et rector populi Dei.
5. En, quos iste vocat, ille supra locat,
Quos Paulus adhibet, hos Petrus inserit;
Christi testis uterque est,
Caeli civis et incola.
6. Christum morte crucis nam sequitur Petrus,
Cum caesus capite Paulus et horride est,
Victores caput unum
Ambo rite tenent Deum.
7
Nos horum precibus, Christe, piissimis
Te dones citius poscere caelitus,
Absit quod scelus omne
Et cuneta veniant bene.
8. Immunes manibus simus et actibus,
Sensum corde pium confer et optimum.
Ut te rite colentes
Cernamus Dominum greges.
— 200 —
9. Cuius orbis honor, cuius et aethera,
Cuius vita salus et bona maxima,
Est cui nomen in aevura,
Regnum perpetuum simul.
10. Sit patri ingenito gloria maxima.
Sit nato pariter consona gloria
Cum tlatu simul almo
Per cuncta pie saecula.
Hymn. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. theol.
IV 25. A. — Browerus p. 77 sq.: Dümmler II, 250. — 1, 1 promitte A. —
1, 4 sonitum A. — 4, 1 ut inclitus, Brow. — 5, 2 hoc Petrus inseret A. —
7, 3 Absit scelus quod omne A. — 7, 4 veniant bona A. — 9, 2 bona et
maxima A. — Str. 10 fehlt A.
149. (18.) Hynmus in Laudem sancti Bonifacii Martyris.
1. Inclita sanctorum cum gloria crescit ubique.
Et meritum splendor fulget in orbe soli.
Asia magnificat Jacobum, Ausonia quoque Petrum
Iohannemque Ephesus, Africa Cyprianum.
2. Non minus exaltans celebrat Germania laudes
Et Bonifacii opus martyris almiticum.
Ordinat bunc Roma, mittitque Britannia mater
Doctorem populis boc decus ecclesiae.
3. Pontificem summum, signorum fulmine darum,
Eloquio nitidum, moribus egregium,
Tanta propbetalis quem gratia fulcit honoris,
Ventura ut multa retuleritque nova,
4. Quem Francus Fresoque simul Saxoque ministrum
Aeteruae vitae praedicat esse sibi,
Quamquam Fresonum gens, moribus effera semper,
Martyris ergo manus sanguine polluerit.
5. Praedixit Christi sed vox verissima, quod nunc
Cernitur impletum pluribus esse locis :
Quod terra moritur, frumentum plurima confert
Semina fructumque multiplicare studet.
6. Sicque sacerdotis Domini laetissima crescit
Paucis ex granis gloriticanda seges.
Älortuus, ecce, modo viveusque, solebat ut ante.
Lucratur Christo agmina multivaga.
7. Signa movent populos, cernunt magnalia caeci,
Surdorumque sonus auribus ipse tonat,
Morborum fugiunt labes, furor impius atri
Daemonis absistit martyris ex precibus.
— 201 —
8. Sicque suum famulum Christus ditavit bonore,
Ut regnet caelo imperet atque solo.
3Iultorum aeternas Dominus dat crescere laudes,
Quos fidei meritum fecerat esse sacros.
9. Sed merito ecclesiae laudantur in orbe magistri,
Quos opus et verbum praeparat atque fides.
Ergo vir iste Dei spernens mundana reliquit
Pro Christo cuncta, qui meliora daret,
10. Centuplicemque metens fructum hie aeeipit amplum,
Insuper aeternam possidet et requiem.
Dignus laude quidem est vitara sine crimine ducens,
Qui aevi sie metas clauserat et numeros.
11. Aceola iam Domini saevum iam vicerat hostem,
Cum Christo regnat aceola iam Domini.
Gaudia magna Dei iam intravit laetus et ille
Invitat nos ad gaudia magna Dei.
12. Sanguine nempe suo requiem sibi comparat almam,
Impetrat hanc nobis sanguine nempe suo.
Martyrio decorat, quidquid Germania nutrit,
Et proprio subolem martyrio decorat.
13. 0 patria, o populus, tanto ditata patrono,
Per quem vita venit, o patria, o populus !
Dignaque quae fueras, o ter quaterque beata,
Praesule hoeque regi dignaque quae fueras.
14. Gloria digna Deo, talein qui illum dedit esse,
Quique dedit nobis, gloria magna Deo.
Gloria magna Deo semper per saecula cuncta,
Dicamus omnes : gloria magna Deo.
Browerus p. 73; Dümmler II, 234 sq.
150. (19.) In Natale saneti Andreae Apostoli.
1. Nobis, ecce, dies ordine congruo
Venit nunc celebris, clarus, amabilis,
Quo victor super alta
Scandit propere sidera
"2. Andreas, Domini sanetus apostolus
Germanusque Petri, prineipis incliti,
Princeps ipse virilis
Consors martyrio fuit.
3. Dum Christum comites gressibus et pares
Exaequant pariter. dogmata colligunt,
Eius morte sequuntur
Et vestigia per crucem.
— 202 —
4. Piscator fuerat Petrus et Andreas,
Post ambo rapiunt orbis et agmina,
Yastant aequora mundi
Ad regna atque trabunt poli.
5. Laudem rite crucis fortiter expetunt,
Dum Christi crepitant de cruce gloriam,
Caeli regna capescunt,
Vitam de cruce colligunt.
6. Andreas utique conspiciens crucem
Exclamat subito taliter intonans :
Salve, sancte triumphus,
Christi perpetuus honor.
7. Me nunc tu famulum suscipe cernuum,
Quae dudum Dominum extuleras pium,
Tu nunc redde magistro,
Quae me exquisieras Deo.
8. Huius nos precibus, Christe, piissimis
Absolve, petimus, ipse reatibus,
Luci trade redemptos,
Purgans sanguine noxios.
9. Da mentem sobriam sie regis advenam,
Da stamen operis de fece corporis,
Intus, foris, ubique
Tu nos, inclite, protege.
10. Praesta hoc, genitor optime maxime,
Hoc tu, nate Dei, et bone spiritus,
Regnans solus in arce
Per euneta pie saecula.
Browerus p. 80 ; Dümmler II, 251.
151. (20.) Hymnus de Confessore.
1. Sancte confessor, meritis beate,
Gerne devotum tibi congregatum
Mentibus coetum resonare cantum
Voce canorum.
2. Qui tuum gaudet celebrare festum,
Quo sacer letum viceras amarum,
Corporis claustra reserans eumlo
Victor ad astra.
— 203 —
3. Unde nunc praesens pie, te rogamus,
Iadicera pulses precibus sacratis,
Quatenus nostri miserando Clemens
Sit memor auctor.
4. Detque nos semper sibi corde fidos
Actibus gratis satis et placere,
Omnis et noxae veniam mereri
Ipse redemptor.
5. Hoc, pater sancte, precibus beati
Adnuas, tecum tuus atque natus
Almus et flatus tribuat, precamur,
Trinus et unus.
Browerus p. 81 ; Dümmler II, 252.
152. (21. Hymnus de sanctis Marcellino et Petro Martyribus.
E. 0 victores gioriosi.
his ovate laudibus.
1. Claras laudes ac salubres,
posco, fratres, dicite,
Quas proferre cogit apte
nunc sanctorum gloria.
2. Quos virtute regis almi
fortes vidi martyres,
Marcellinus atque Petrus
iam vicerunt saeculum.
3. Quos arx orbis et regina.
Roma quondam protulit,
Ipsa misit ad supernum
regis Christi solium.
4. Exorcista Petrus exstat,
Marcellinus presbyter,
Plebem sacram convocantes
ambo Christo praeparant.
5. Verbo curant ac medelam
aegris praebent artubus,
Ex insanis foris arcent
vim horrendam daemonis.
6. Qui torquentur caesi flagris,
exarantur unguibus,
Vincti taetro bi catenis
includuntur carcere,
7. Xam in cippo Petrus arto,
Marcellinus crustulis
Fracti vitri decubando
toto nudus corpore.
8. Iudex ater quos Serenus
certat poenis vincere,
Uli laudes valde dignas
Christo regi personant.
9. Qui de caelis misit ipsis
mox solamen angeli,
Ut de vinclis liberati,
quoquo vellent, pergerent.
10. Ipsi vero roborati,
confortati martyres
Post sereno iam parati
praesentari festinant.
11. Tunc Serenus turbulentus
valde iratus praecipit,
Ut in silva tracti foras
truncarentur Candida.
12. iiuo profecti gratulantes
celsa scandunt sidera.
Laudes illic sempiternas
Christo dicunt principi.
— 204 —
13. Hoc hymnista Carmen offert
pauper vobis, martyres,
Qualecumque sit, teuere
servus vester obtulit.
Browerus p. 81 sq.; Dümmler II, 235 sq. — 2, 1 Quot. — 8, 1 serenus. —
11, 1 serenus. — 10, 3 Post serens.
153. (22.) In Festis plurimorum Martyrum.
1. Sanctorum meritis inclita gaudia
Pangamus, socii, gestaque fortia,
Nam gliscit animus promere cantibus
Victorum genus optimum.
2. Hi sunt, quos retinens mundus inhorruit,
Ipsum nam sterili flore peraridum
Sprevere penitus teque secuti sunt,
Rex Christe bone, caelitus.
3. Hi pro te furias atque ferocia
Calcarunt hominum saevaque verbera,
Cessit his lacerans fortiter ungula
Nee carpsit penetralia.
4. Caeduntur gladiis, more bidentium
Non murmur resonat, non quaerimonia,
Sed corde tacito mens bene conscia
Conservat patientiam.
5. Quae vox, quae poterit lingua retexere,
Quae tu martyribus munera praeparas?
Rubri nam fluido sanguine laureis
Ditantur bene fulgidis.
6. Te, trina deitas unaque, poseimus,
Ut eulpas abluas, noxia subtrahas,
Des pacem famulis, nos quoque gloriam
Per euneta tibi saecula,
Psalt. et hymn. ms. Anglicanum saec. 9/io. Cod. Vatic. Reg. 338. A. —
Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casineu. 506. B. — Rit. et hymn. ms.
Seheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17 072. C. — ■ Mattyr. et Collectar.
ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen. 27305. D. — Collect, ms.
S. Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592. E. — Hymn. ms.
Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. F. — Hymn. ms. S. Iohannis
Laudunen. (?) saec. 10. Cod. Bernen. 455. G. — Psalt. et hymn. ms. Marchia-
nense saec. [9. et] 10. Cod. Duacen. 170. Gg. — Hymn. ms. Beneventanum
saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. H. — Psalt. et hymn. ms. Far-
fense saec. 10/u. Cod. Roman. 175. (Farf. 4.) I. — Hymn. ms. Veronense
saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). K. — Hymn. et Sequent. ms.
— 205 —
Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. Theol. IV. 25. L. — Grad, et Ant.
ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisiu. Nouv. acq. 1235. M. — Brev. ms.
Pruvniugense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. N.
1, 2 socia E. — 2, 1 Hie sunt F; inorruit F. — 3, 1 ferociam CG;
ferocium D. ■ — 3, 2 suaque verbera G. — 3, 3 ungulas G. — 3, 4 Nee car-
sit B; Neearsit G. — 4, 2 nee querimonia A; Brow. — 4, 3 cordis taciti
C. — 4, 4 patientia K. — 5, 3 Rubris I; nam fulgido K; laurei F — 5, 4
bene fulgidi F. — 6, 1 Te summa deitas unaque Gg; Te summa deitas una
te posciinus M. — 6, 2 abluat K. — 6, 3 gloria BFGK.
Der Anfang dieses Hymnus ist entlehnt aus Eugenius Toletan. ad Euse-
bium presb. „Sanctorum meritis elaro semperque beato" (Auctt. autiq. XIV,
268). Mehrfach bezieht sich Hinkmar von Rheims in seinem Werke De non
trina deitate auf diesen Hymnus. Am interessantesten ist für uns die folgende
Stelle, aus der hervorgeht, dafs er den Verfasser unseres Liedes nicht kannte
oder auch vielleicht nicht kennen wollte: „ex hymni, cuius initium est:
„Sanctorum meritis inclita gaudia", cuiusque compositorem hactenus
in venire nequivimus, finalitate, ubi a quibusdam cantatur vel potius
blasphematur : „Te trina deitas" (Migne PP. LL. 125, 498.). Die Kirche hat sich
in dieser Blasphemie durch Hinkmar nicht irre machen lassen; sie hat diese
Doxologie so gesungen bis auf Urban VIII., ja sie singt sie noch heute, da
der gröfste Theologe der mittelalterlichen Kirche gerade mit diesem be-
anstandeten Vers seinen Sakramentshymnus „Sacris sollemnis" beschliefst.
154. (23.) De saneto Martine
1. Fratres, unanimes foedere nexili,
Mecum partieipes luminis annui,
Quo solis bodie fulminat orbita
Martini revehens festa celebria,
2. Cantemus pariter Carmen amabile,
Martini meritis oppido nobile,
Clerus nam populo consonet organo,
Grandi nam volupe est psallere gaudio.
3. Martinus quoniam vota fidelium
Attendit tribuens euneta salubria,
Confert bic famulis rite canentibus
Stellis aureola serta micantibus.
4. Cunctis candelabrum luminis exstitit
A multis tenebras mortis et expulit,
Virtutum statuit crescere germina,
In quorum fuerant pectore crimina.
5. His nos subsidiis undique praediti
Pangamus proprio cantica praesuli,
Laudemus parili voce, quod adprobat,
Damnemus vigili mente, quod improbat.
6. Martinum preeibus gens modo Gallica
Dignis sollicitet nostraque Francia,
Martinus faciat tempora prospera ;
Mundi Christe salus, o tibi gloria.
— 206 —
Trop. ms. Rhenoviense saec. n/ia. Cod. Turicen. Rhen. 97. A. — Antiph.
ms. Sanctense saec. 13. Cod. Capit. Sancten. s. n. B. — Brev. ms. Tullense
saec. 15. (Privatbesitz.) C. — Brev. ms. saec. 14. Cod. Lincen. Cc II 17.
D. — Brev. ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 14638. E. — Brev.
Maguntinuin imp. Lugduni 1507. F. — Brev. Traiectense imp. Coloniae
1517. G.
1, 3 fulgurat orbita D. — 2, 2 nobilis A. — 2, 3 populis E: insonet
D; consonat AB. — 3, 2 Transscendens tribuit DEF. — 3, 4 aureolis A. —
4. 3 germina crescere A. — 5, 2 über jiroprio „inclito" A. — 6. 2 Nostra
et Germania, darüber Saxonia A: nostra Germania DEF: nostraque Fresia
G. — Obschon F Germania liest, ist doch zweifellos Franeia die ursprüng-
liche Lesung, was indes hier ..unser Frankenland" heilst, wie schon der
Gegensatz zu (Jens GaUica anzeigt und was in die Zeit und den Mund des
„Franken" Raban pafst. (In französischen Brevieren kommt das Lied, wie
man sich in Chevaliers Repert. überzeugen kann, nicht vor.) Martinus ist
Bistumspatron von Mainz, daher 5, 2 Pangamus proprio cantica prae-
s u 1 i , was nicht auf eine Abfassung in oder für Tours zu deuten ist. — ■
6, 3 facit A.
155. (24.) In Puriflcatioue B. M. V.
(Dubius.j
R° Qui sine peccato templi est oblatus ad aram,
A nobis Clemens crimina quaeque demat.
1. Quod chorus vatum venerandus olim
Spiritu sancto cecinit repletus,
In Dei factum genetrice constat
Esse Maria.
2. Haec Deum caeli Dominumque terrae
Virgo concepit peperitque virgo
Atque post partum meruit manere
Inviolata.
3. Quem senex iustus Simeon in ulnis
In domo sumpsit Domini gavisus,
Ob quod optatum proprio videret
Lumine Christum.
4. Tu libens votis, petimus, precantes
Regis aeterni genetrix faveto,
Clara quae celsi retinens Olympi
Regna petisti.
5. Sit Deo nostro decus et potestas,
Sit salus perpes, sit bonor perennis,
Qui poli summa residet in arce
Trinus et unus.
Kit. et Miss. ms. S. Albani Maguntini saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888.
A. — Trop. ms. Maguntinuin (?) saec. 10. Cod. Londinen. Add. 19768. B. —
Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. C. — Rit. et hymn. ms.
— 207 —
Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17 072. D. — Hymn. ms. S. Iohannis
Laudunen. (?) saec. 10. Cod. Bernen. Ah'). E. — Hymn. ms. Moissiacense
saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. F. — Hymn. ms. Beneventan. saec. 10.
ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. G. — Hymn. ms. Severinian. saec. 10. ex.
Cod. Vatican. 7172. H. — Hymn. ms. Severinian. saec. 10. ex. Cod. Parisin.
1092. I. — Hymn. ms. Farfense saec. 10/n. Cod. Eoman. 175 (Farf. 4.) K. -
Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). L. — Hymn.
ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV. 25. M. — Brev. ms.
Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. N. — Psalt. et hymn. ms. Val-
cidorense saec. u/ia. Clm Monacen 13067. O. — Brev. ms. Altahense saec.
11/i2. Clm. Monacen. 9633. Oo. — Grad, et Ant. ms. Nivernense saec. 12.
Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. P. — Brev. ms. Rotomagense saec. 13. Cod.
Venet. Cicogna 220 (51). Q. — Viat. ms. Iohannis Noviforen. saec. 14. Cod.
Mus. Bohem. XIII A 12. R. — Diurn. ms. Caelestin. Parisien. saec. 15.
Cod. Vindobonen. 2019. S. — Browerus p. 74 sq. T.
R, 1 templi oblatus est R. — 3, 3 Hoc quod BFNQ; optavit F: videre
F. — 4, 1 precantum BNOo. — 4, 3 celsa GK; retines MN; retines korrig.
in retinens D; renitens FQ; Olymphi O. — 4, 5 Regna beata MN. - — 5, 2
Sit laus perpes HIKL. — 5, 3 summa poli GK. — Der Rundreim nur in
AB, in denen der Hymnus als Prozessionshymnus zur Lichtervveihe steht,
und in R.
156. (25.) Hymnus de Mickaele Archangelo.
(Dubius.)
1. Tibi, Christe, splendor patris, 3. Quo custode procul pelle,
Vita, virtus cordium, rex Christe piissime,
In conspectu angelorum Orane nefas inimici,
votis, voce psallimus, mundos corde et corpore
Alternantes concrepando Paradiso redde tuo
melos damus voeibus. nos sola dementia.
2. Collaudamus venerantes 4. Gloriam patri melodis
omnes caeli milites, personemus voeibus,
Sed praeeipue primatem Gloriam Christo canamus,
caelestis exercitus, gloriam paraclito,
Michael em in virtute Qui Deus trinus et unus
conterentem zabulum. exstat ante saecula.
Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. — Martyr. et
Collectar. ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen. 27 305. B. —
Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. C — Hymn.
ms. S. Iohannis Laudunen. (?) saec. 10. Cod. Bernen. 455. add. saec. 10.
D. — Psalt. et hymn. ms. Marchianense saec. [9. et] 10. Cod. Duacen. 170.
Dd. — Hymn. ms. Beneventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobonian. 145.
E. — Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 10/ii. Cod. Roman. 175. (Farfen. 4.)
F. — Hymn. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. Theol.
IV 25. G. — Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup.
524. H. — Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102).
I. — Grad, et Antiph. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq.
1235. K. — Brev. ms. Rotomagense saec. 13. Cod. Mus. Venet. Cicogna 220
(51). L. — Brev. ms. Romanum saec. 13/u. Cod. Archiv. Venet. 122. M.
1, 2 vita ac virtus Dd. — 2, 1 Collaudemus C. — 2, 6 zabulon DK. —
3, 1 pellens B. — 3, 2 Christe rex B; piissimi E. — 3, 4 mundo AGHK; casto
— 208 —
corde E; et fehlt D. — 3, 5 redde tua I; redde tuos E. — 4, 1 Gloria
HIK. — 4, 5 Qui trinus et imus Deus I.
In späteren spanischen Brevieren ward dieser Hymnus auf das Fest des
Angelus Gustos angewandt und dementsprechend Str. 3 umgedichtet :
Collaudemus venerantes omnes caeli milites,
Sed praecipue custodem urbis, regni, populi.
Qui concessus ahs te, praesul, nos custodit perpetim.
So Brev. Bur^ense imp. Compluti 1538; Brev. Cordubense irap. Cordubae
1557.
Unter Urban VIII. fand man diesen Hymnus zu barbarisch und dichtete
ihn rücksichtslos um in: Te splendor et virtus patris (vgl. Kepert.
hymnol. 20236); als später das Fest des hl. Raphael eingeführt wurde, er-
innerte man sich nicht, dafs dieser Hymnus früher verfehmt worden war; er
war jetzt gut genug, und man änderte nur die dritte Strophe entsprechend um :
Collaudemus venerantes omnes caeli principes,
Sed praecipue fidelem medicum et comitem,
Rapliaelem, in virtute alligantem daemonein.
So hausen nun der Beschnittene und der Unbeschnittene friedlich beisammen.
157. (26.) Hymnus de Christo.
(Dubius.)
Sophia patris,
Christe magister,
Munera linguae
Dulcia nostrae
Da, Deus auctor
Rexque redemptor.
Semina verbi
Sparge per orbem,
Gentibus ut te
Rite canentes
Laudibus ornent,
Lucis amator.
5
Psallite summo,
Psallite regi,
Psallite Iesu,
Psallite Christo,
Psallite vivo,
Psallite vero.
Hosanna in altis,
Hosanna in astris,
Hosanna in arvis,
Hosanna in undis,
Hosanna in istis,
0 Deus, odis.
Gloria patri,
Gloria nato,
Gloria sancto
Spiritui, qui es
Summo potestas
Sanctaque virtus.
Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. n/i2. Cod. Bambergen.
B II 10. add. saec. 13/u. (Das Gedicht hängt unmittelbar angeschlossen an
Nunc tibi, Christe, und ist wie der zweite Teil von diesem im 13. oder
14. Jahrb. neu geschrieben, da das letzte Blatt beschädigt.) — ■ Browerus
p. 84; Dümmler II, 257.
Die Str. 2 — 5 schon Anal. XIX, 12, ebenfalls angehängt an das Lied
Nunc tibi Christe, von dem es aber die Doxologie scheidet. Vgl. über
letzteres das in der Einleitimg zu Alkuins Hymnen S. 153 Gesagte.
158. (27.
- 209 —
Hyniuus Paenitentis.
(Dubius.)
1. Deus, orbis reparator,
lux aeternae gloriae,
Mihi, quaero, paenitenti
praebe pius veniara,
2. Ut admissi delitescant
facinoris cumuli,
Quorum gravi mole cogor
anxiari spiritu.
3. En, ad rutila polorum
non sum dignus sidera
Infelices pro delictis
sublevare oculos.
4. Nisi tu cleinens mearum
lacrimarum rivulos
Ope tuae pietatis
digneris respicere.
5. Ut ablata vitiorum
sorde puro pectore
Tibi regi sempiterno
grates queam solvere.
6. Ergo pius obstinati
duritiam corculi
Et mollesce et maerore
sere medicaminis,
7. Qui cum patre sempiterna
regni tenes solium
In unitate perenni
atque sancto spiritu.
Martyrol. ms. Modoitiense(?) saee. 9. ex. Cod. Capit. Veronen. 90 (85).
A. — Browerus p. 83. B. — 2 , 1 eommissa delitescat A. — 2 , 2 cumulus
A. — 2, 3 male A. — 2, 4 anxiaris A. — 3, 1 ad ultima polorum B —
4, 3 Opern A. — Str. 5 ff. fehlen B. — 5, 1 oblata A. — 5, 4 gralasque
ex absolvere A. — 6, 1 obstinate A. — 6, 2 torculis A. — 6, 4 medicamine
A. — 7, 2 tene A. — Zu Str. 3 vgl. den Hymnus Ad caeli dam non sum
dignus sidera, w. o. S. 148.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.
14
Florns,
Diaconus Lugduncnsis,
saec. 9. med.
Florus, dem Klerus des Lyoner Sprengeis angehörig, später Magister der
Dornschule, dann (Erz-)Diakon der Domkirche, über dessen Lebensschicksale
uns nichts Näheres bekannt ist, war ein von den Zeitgenossen geschätzter
und gefeierter theologischer Schriftsteller und Dichter. Walahfrid Strabo und
Wandalbert von Prüm, jener in seinem Gedichte an Agobavd von Lyon
(Poetae Aevi Carolini II , 357) , dieser in der Einleitungsepistel seines Mar-
tyrologiums an Otricus (Ibid. II, 569), rühmen sein Wissen und bewundern
seine Bücherei. Über Florus' anderweitige Schriften vgl. Ebert, Allg. Gesch.
d. L. des MA. II , 268 ff. Unter seinen Gedichten befinden sich zwei , die
der Dichter selbst als Hymnen bezeichnet (1 und 2), drei metrische Psalmen-
paraphrasen (3, 4 und 5) und eine ebensolche Umschreibung des sog. Canticum
trium puerorum ; dieselben sind im folgenden in der Dümmlerschen Passung
(Poetae Aevi Carolini II, 507 sqq.) wiedergegeben.
Nach dem Vorgange Dümmlers belasse ich bei den Hymnen des Florus
auch ein Carmen de cereo paschali , das einen sonst völlig unbekannten
Dichter Drepanius zum Verfasser hat. Da es in einer Handschrift sich
findet, in der auch Gedichte des Florus gesammelt sind, hat es den ersten
Herausgeber der letzteren, G. Morel, verleitet, in seiner 1560 zu Paris er-
schienenen Ausgabe den Dichter Drepanius mit unserem Florus zu identifizieren
und diesem den Namen Drepanius Florus beizulegen. Wahrscheinlich war,
wie aus dem Inhalte seines Carmen abzuleiten ist, dieser Drepanius wie
Florus (Erz-)Diakon einer Kirche, vielleicht auch der Lyoner, da der Diakon
nicht nur die Laus Cerei in der Liturgie des Charsamstages zu singen hatte,
sondern sie altem Brauche zufolge auch nicht selten verfasste.
159. (1.) Hymnus in sollemnitate sancti archangeli Michaelis.
Clarent angelici sublimia festa diei
Allatura piae dona beata animae.
Hunc etenim Michael, aulae caelestis alumnus,
Conspicuo nobis consecrat ore diem,
5 Dignatus Petri Paulique invisere sedem
Imperiumque fovens, inclita Roma, tuum.
Qui proceres inter primaeva luce coruscos
Egregio vultu splenduit orbe novo,
Cum Deus expulsis luccm depromeret umbris
19 Conderet et stabilem nocte ruente diem.
— 211 —
Hie vati eximio plaeidi Iordanis ad undam
Se castris Domini prodidit esse ducem,
Cum saero in campe- stricto consisteret ense
Subrueretque piis impia saepta tubis,
15 Deiciens Septem victrici fulmine gentes
Sacratisque Deo mystica regna ferens.
Hunc Gabriel solum auxilium sibi ferre fatetur
Ad pia caelestis castra tuenda Dei,
Admissas referens Danielis in atria caeli,
20 Quas saneto impastus fuderat ore, preces.
Hunc oculis mentis inter myrteta beatus
Zacharias roseo sidere vidit equo,
Tendentem niveas templa ad caelestia palmas
Proque Dei affectu plebe rogare pio.
25 Quattuor ex gemino ruerent cum monte quadrigae
Disparibus raptae praeeipitanter equis,
Dum ruti atque nigri, nivei variique iugales
Perlustrant euneti iugera vasta soli,
Atque Dei summo referunt exaeta ministro
30 Principis et pendent ad pia iussa sui,
Hierusalem Dominus larga pietate reviset
Atque illa aeterno iam fiet aula Deo,
Quam tantus numerus hominumque gregumque replebit,
Nullius ut muri cingier orbe queat,
35 Sed Deus banc ignis iugi munimine cinget,
Consumens hostes lumen et intus agens.
Hie sub fine etiam, cum serpens ille vetustus
Intulerit Christo proelia cassa Deo,
Caelestem cupiens telis excindere sedem
40 Et populum sacrum carpere dente fero,
Consurget toto caelestis turbine pugnae
Flammarumque globis castra nefanda premet.
Tum populus Christi perfecta pace fruetur,
Semper et angelico concinet ore melos.
45 Hunc igitur tantum, rex optime. Christe, patronum
Respice et ipsius nos prece purifica.
Cod. Parisin. 2832. saec. 9. A. — Cod. Parisin. 7558 saec. 9. B. — 7
pia meua luce B. — 10 necte ruentem. — 23 planmas B. — 25 rurent B.
— 33 Hirusalem B. — 35 repleam B. — 36 cingier orbeaqueat B. — 43
pagne. — Dümmler II, 504 u. f.
160. (2.) Hymnus in Satale sanetorum Iohannis et Pauli.
Iohannis Paulique diem sol attulit orbi,
Qui rubra martyrii serta cruore gerunt.
Unicus hos sanguis germano foedere iunx.it,
Unica mors fratres morsque fidesque parit.
14*
212
5 Olim Romulei servantes moenia regni
Barbaricos strarant saepe mucrone globos.
Nunc ovium Christi purissima saepta tuentes
Daemonicas arcent vi precibusque minas.
Hos morti addixit sacra pro lege tyrannus,
10 Contemptor Christi, Iulianus rabidus.
Unius ille Dei cultum prius ore ferebat,
Donec ad culmen scanderet imperii.
Ast ubi convaluit misero terrena potestas,
Idolum vero praetulit ille Deo.
15 Tum famulos Christi lanians et sanguine pastus
Iunocuo horrendis saevit ubique modis.
Verum ubi caelesti prospexit Christus ab arce
Audivitque pii sanguinis ille preces,
Confestim misero cladem exitiabilis horae
20 Destinat, hostili hostis ut ense ruat.
Vastata ecclesia Persas in bella vocarat
Ac multis saeptus milibus ibat atrox,
Cum subito arentes deserti rux-is in agros
Devenit et cuneos perdit ubique suos,
25 Qua neque victus erat nee fons nee fluminis unda.
Caumate sed nimio tota iacebat humus.
Dumque fremens montes, valles camposque peragrat,
Sicubi vel modico stilla liquore fluat,
Incidit adversas condiguo errore phalanges
30 Perfossusque atra cuspide pectus obit.
Sed rabidus semper et in ipsa morte rebellis
Infremit et summum hac voce lacessit herum :
Ebibe nunc nostrum, quem quaeris, Christe, cruorem
Atque avidus leto iam satiare meo.
35 Ille quidem tales iusto sub iudice poenas
Exsolvit, post haec Tartara caeca petens.
At Domini testes sacrato sanguine loti
Vertice laurigero sidera celsa petunt,
Quos toga paeifico vestit praefulgida eultu
40 Regalique ambit purpura clai*a peplo.
Hos ceu fruetiferas florens paradisus olivas
Irriguo vitae iugiter amne rigat.
Hi sunt aeterno candelabra fulgida templo
Progenies lucis et pietatis honos,
45 Sidereo regi sublimi semper in aula
Astantes, populis qui pia vota ferunt.
Quorum propitius preeibus nos respice. Christe,
Et purga, obscaenum quidquid inesse vides.
Cod. Parisin. 2832 saec. 9. — Dflmmler II. 541 ü. f. — 4 Unica mox
fratres. — 14. Idolium vero.
213
161. (3.) Epigranima Psalmi vicesimi secundi.
Me pater oranipotens clementi iure gubemat,
Non mihi dira fames, non ulla nocebit egestas.
Assunt graminei colles et pascua laeta,
Assunt et liquidi fontes et flumina larga.
5 His ego uutritus, his semper abunde refectus,
Iustitiae rectos contendam carpere calles,
Quos mihi dux mentis secreto lumine pandit,
Ipsius ut nomen celebretur laude perenui.
Illum ego corde sequens leti mortisque tenebras
10 Intrepido calcabo pede, mala nulla timebo.
Meme quippe tuae, pie rex, correptio virgae
Me baculus, pater alme, tuus firmatque regitque.
Tu mihi delicias, tu mensam epulasque parasti,
Quis satur invictas adipiscar pectore vires
15 Adversasque acies pulchro certamine vincam,
Ut mihi post validos pugnae victricis agones
Laetitiae largo caput aspergatur olivo
Lucifluusque calix pleno me proluat haustu
Servatusque tua cunctis pietate diebus
20 Sidereum Christi merear conscendere templum,
Sub quo perpetuis vivam feliciter annis.
Cod. Parisin. 7558. saec. 9.-2 Non me. — 6 colles. — 9 laeti. — 17
capud. — 19 cinctis. — Dümmler II, 535.
162. (4.) Epigraniuia Psalmi vicesimi sexti.
Lux mihi pura Deus, Deus est mihi vivida virtns,
Nee tenebras igitur nee mortis iura verebor.
Hoc tutore mea et munitur denique vita.
Ne me dira loco possit formido movere.
5 Sed spernam eunetos robustis viribus hostes.
Qui properant nostras malis absumere carnes.
Ecce, meum tanto pulsant qui turbine pectus.
Robore contrito tristi periere ruina.
Sive ergo castris sedeant seu proelia temptent.
10 Ponam corde metum, spem tota mente resumam.
Unum est. quod caeli dominum terraeque poposci
Quodque ardens nimio voti fervore requiram,
Ut maneam cunctis Christi sub moenibus annis.
Ipsius ex saneto succensus semper amore
15 Saepius aeterni visam sacra limina templi.
Hie me namque, feris cum cingerer undique bellis.
— 214 —
Swb proprio abscondit thalamo velisque sacratis
Obtectum grata niraium confovit in umbra.
Hie me praevalida saxi sublimis in arce
20 Constituit saevosque super pius extulit bostes,
Quo subieeta meus temnet certamina vertex.
Ibo igitur sacri veneranda per atria templi
Ac munus laudum Christi devotus ad aram
Persolvam gaudensque melos et carraina dicam.
25 0 Deus, aetberei censor mitissirae regni,
Pande salutiferas maestis clamoribus aures,
Quosque gemens fundo, miseratus respice fletus.
Te mea vult facies, te mens, te corda precantur,
Conspectum facienique tuam, pater alme, requiro,
30 Neve pios oculos sanetum neu subtrabe vultum
Neu famulum, Dominus, bello ineumbente relinque.
Esto mihi Clemens potius fidusque patronus
Nee me contemptum truculentis desere monstris.
Meme quippe feri quondam liquere parentes,
35 At bonus hie Dominus dulei pietate refovit.
Pande mihi rectum perplexa per avia callem
Legis et.eximiam tribue fulgere lucernam,
Ne ferro accinetos ineurram nescius bostes,
Sed duce te gradiar inimica per agmina tutus.
40 Nam me falsiloqui cinxerunt undique testes ;
Nil tarnen insontem mendacia vana nocebunt,
Sed mendax proprium portabit lingua reatum.
• Ast ego confido, Domini quod gaudia larga
Vitali in patria lactus sine fine videbo.
45 Exspecta Dominum constanti corde benignum,
Semper et adversis conrlige viriliter armis,
Nam bona perpetui patiens feret inclita regni.
God. Parisin. 7558. saec. 9. — 3 et fehlt. — 5 hostis. — 13 anni. —
22 sacra. — 27 fleti. — 31 bello fehlt. — 38 aeinetos. — 39 tutis. — 43
Aest. — Dümmler II, 535 ff.
163. (5.) Epigranima Psalmi yicesimi septiini.
1. Ad te, polorum conditor, 3. Audi precantis anxia,
Clamore supplex intimo Pater supreme, murmura,
Votum precemque dirigo ; Dum templa caeli ad ardua
Aurem benignus commoda. Elata tollo brachia.
2. Nam si tuis oraculis 4. Ne me scelestis, obsecro,
Indigna gesto pectora, Et criminosis coetibus
His exsto iam simillimus, Mixtum trahas ad intima
Imo vorantur qui laou. Poenae voracis Tartara,
— 215 —
5. Qui lingua et ore subdolo
Pacem loquuntor proximo,
Dirum sed altis contegunt
Bellum feri praecordiis.
6. His ergo, iudex optirae,
Parem repende gratiam.
Tormenta versutis vafra
lnfer malignis callida.
7. Manus iniquis actibus
Vitamque fraudi deditam
Condigna plectat ultio,
Fraus fraude victa concidat.
8. Domus dolosis inlita
Fucis perenne corruat,
Quae facta mens nescit Dei,
Densis tenebris horreat.
9. Grates polorum principi,
Qui vota servi supplicis
Vocemque Clemens flebilem
Tanto beavit munere !
10. Hie dimicantem protegit,
Iuvat, tuetur, erigit,
Huius favente numine
Claros triumphos consequor
11. Tunc dura post discrimina
Caro dolore libera
Florebit et decus novum
Pulchrae salutis induet.
12. Huic ergo prompto spiritu
Mei decoris principi
Laudes sacrabo debitas
Dulces et bymnos concinam.
13. Hie namque virtus inclita
Plebis beatae praeminet,
Hie ipse Christo proflua
Servat salutis gaudia.
14. Salva, creator optime,
Plebem redemptam sanguine
Tuaeque dita praemiis
Hereditate gloriae.
15. Hanc cum potenti dextera
Seraper guberna et protege,
Extolle summis hanc bonis
Aevi perennis saeculis.
Cod. Parisin. 7558. saec. 9. — 6, 2 rependi. — 7, 4 vita.
15, 1 hanc o potenti. — Dümmler II, 537.
14, 4 liereditas.
IM. (6.) Epigramma Hymni Ananiae, Azariae, Misaelis,
sanetorum trium pueroruin.
Omne, quod aeternus per verbum condidit auetor,
Auctoris nomen celebret laudesque resultet
Exaltetque suum per saecula euneta parentem.
Angelicae vestro turmae benedicite regi,
5 Ingentumque simul resonet vox celsa polorum.
Hunc modulentur aquae, quas sustinet arduus aether,
Hunc omnis saneto virtus decantet amore,
Hunc sol ardenti psallat splendore coruscus,
Hunc gelido fulgens collaudet lumine luna,
10 Huuc pariter totus stellarum concinat ignis.
Te pluvia exundans, te ros lenissimus edat,
Discordesque aurae concordi voce resultent.
— 216 —
Artificem proprium pulcherrima flamma loquatur,
Et rapidus Domini nomen simul aestus anhelet.
15 Hoc glacialis hiems, hoc torrida personet aestas,
Roseida temperies et tempora cana pruiuis
Horrendumque gelu et magni vis frigoris ingens
Et glacies crustis vertens immanibus undas
Atque nives denso velantes vellere terras
20 Auetori per saecla Deo sua carmina dicant.
Hunc nox somniferis involvens euneta tenebris
Atque dies varios distinguens luce colores
Mortalesque animos terrentia fulgura laudent
Et nubes largo ditantes ubere terras.
25 Te, sator, immensas tellus fundata per undas,
Te quoque sublimi gaudentes vertice montes
Et colles humili speetantes sidera collo
Aeriaeque sonent iueundo murmure silvae
Atque omnis celebret fetus telluris opimae.
30 Tum fontes gelido moderantes caumata potu
Et maria horrendo quatientia litora fluetu
Flumineusque canat lapsus clamore sonoro.
Te ceti immanes et quidquid reptat in undis
Et volucrum dulcis laudet concentus in agris.
35 Te pecorum mitis grex, inclite, personet et te
Vis etiam resonet rabidarum torva ferarum.
Hüne hominum omne genus pollens ratione potenti
Innumeris recinat unguis, hunc ipsa resultet
. Israelitarum nimium plebs cara tonanti,
40 Vosque, sacerdotes, quos nobile germen Aaron
Edidit, et sacro levitae sanguine creti,
Quos propra templi voluit Deus esse ministros,
Perpetuas supero laudes persolvite regi.
Spiritus hunc animaeque ciant per saecla piorum
45 Et saneti atque humiles pura pietate frequentent.
Hunc Anania sacer summo sustollat amore,
Atque Azaria simul reverendo praedicet ore,
Et Misael pulchro sanetus collaudet amore,
Qui se de medio fornacis turbine tutos
50 Eruit et venti rorantis tiamine fovit,
Cum rapidis cineti canerent haec carmina flammis,
Vimque suam oblitus sanetos non laederet ignis.
Res mira et nullis abolenda in saecula saeclis!
Non caro, non vestis, non verticis ipse capillus
55 Ardorem sensit piceum flammaeve vaporem,
Quin laeti atque alacres ipso poscente tyranno
Egressi in laudes veri domuere profana
Ora Dei, quo pallcnti mirantia vultu
Horrore ingenti tremuerunt barbara corda.
— 217 —
60 Hunc et nos igitur summum sanctumque parentem
Cum nato, iramensi statuit qui culmina caeli,
Cumque sacro flatu, virtutum auctore potentum,
Laudibus assiduis digno exaltemus honore.
Te, Domine, aeternus caelorum praedicat axis,
65 Te laudat caeli sacrosancto exercitus ore,
Glorificatque ingens cunctarum machina rerum,
Extollit, metuit, clamat, benedicit, adorat.
Cod. Parisin. 7558. saec. 9. A. — Cod. Parisin. 2832. saec. 9. B. —
3 Exsultetque sum per saecla B. — 7 virtutis korrig. in virtns A. — 17 gelum
A. — 19 valentes A. — 22 distinguens lucet odores B. — 25 immensa
stellus A. — 30 acumata potu A. — 35 porsonet B. — 39 Hisrahelitarum
B. — 42 Quas A. — 53 saeculis A. — 56 tyramno A. — 58 spallenti B. —
63 assiduus B. — Dümmler II, 538 u. f.
165. (7.) Incipit Tersus Drepaiii de Cereo Paschali.
Alme Deus rerum, caeli custodia, cuius
Legibus aeternis vertigine concita iugi
Volvitur immensi socialis machina mundi,
Te caelum et, quidquid caeli tegit aureus ümbo,
5 Te chorus astrorum, te sol, te menstrua luaa,
Te nimbi et nebulae verrentesque aequora venti,
Te lucis noctisque vices, te quattuor anni
Tempora transcursis in se redeuntia metis,
Te terra et, quidquid terras ambitque tegitque.
10 Te freta, te curvis errantia flumina ripis,
Te properi fontes et iussae stare paludes,
Te pronae pecudes sortitaeque alta volucres,
Te muti pisces, te virosi serpentes
Pro se quisque tremunt; age, rerum maxime rector,
15 Sidereas acies oculorum blanda tuentum
Ad famulos demitte tuos vultuque serenus
Aspice constructam tanta in mysteria plebem,
Unum quae trino celebrat sub nomine numen.
Non sie Idaeis simulatur Dindyma Gallis,
20 Attica nee Grais nuribus vigilatur Eleusis,
Orgia Thebanus vel agit nocturna Cithaeron,
Nil habet insanum strepitu, nil ture vaporum,
Sanguine nil madidum, nil cursibus immoderatum
Nox sacris operanda tuis, tantum prece pura,
25 Simplicibus votis manibusque ad celsa supinis
Te colimus natumque tuum, quem euneta tuentem
Et tibi consortem verbo genitore creasti,
Ignea quem celsi linquentem moenia caeli
Visurumque suas hominis sub imagine terras
30 Intacto praegnans utero dedit iimuba mater.
— 218 —
Hunc ut per totam possimus dicere noctera,
Inferimus claros sanctis altaribus ignes.
Vestibus innumeris tereti circuraflua gyro
Aequoream cohibet formatrix cera papyrum,
35 Cera, domus mellis. Iam cetera turba colentum
Nigrantes tenuat vario splendore tenebras,
Übertat stuppas, fervet discordia Concors,
Ut, dum sacra pio peraguntur mystica ritu,
Aemula sidereis vigilent funalia üammis.
40 Haec tibi quippe, tui patris indiscreta propago,
Multa luce micans terra nox splendet in omni,
Nox claro mage clara die; gens nulla nivali
Usque adeo subiecta polo est, quam frigore pigrum
Sidus et aeternae premat inclementia brumae,
45 Quae te, Christe neget. Rutilum qua flammeus orbem
Sol agit, occidui qua meta secunda diei est
Et qua prima patet rediturae ianua lucis,
Tu coleris. Dum finis erit, dum terra manebit,
Vertetur caelum, vertentur mensibus anni,
50 Semper bonos nomenque tuum laudesque canentur.
Cod. Parisin. 7558. saec. 9. — Nach 50: „Finit Drepanius". — Dümmlerü,
564 ff.
Godescalcus,
Monachus Orbacensis,
f 86Ö.
Gottschalk , Sohn Berns , eines sächsischen Grafen , und zu Anfang- des
9. Jahrhunderts geboren, ward in kindlichen Jahren als Oblat nach Fuld ge-
stiftet und von Raban gegen seinen Willen zum Mönch geschoren. In den
Künsten der Schrift und des Gesanges unterrichtet, schlofs er mit Walahfrid
während dessen Aufenthaltes in Fuld den Bund der Freundschaft und erhielt
von diesem den Namen Fulgentius beigelegt. Zum Jünglinge gereift, entfloh
Gottschalk vor den höheren Weihen aus dem Kloster und ward von Erz-
bischof Otgar von Mainz auf einer in seiner Angelegenheit einberufenen
Synode zu Mainz (869) seiner Gelübde ledig erklärt, während Raban Be-
rufung an eine, vom Könige zu präsidierende Synode einlegte. Gottschalk
begab sich nun nach Corbie, wo er mit Rathramnus Freundschaft schlofs,
besuchte Bischof Lupus von Chälons und mufs in dieser Zeit, wie es heifst,
von dem Chorbischofe Richbold, die Weihen erhalten haben. Wahrscheinlich
ist auch in diesen Jahren ein erster Aufenthalt Gottschalks in Orbais an-
zusetzen. Von Francien zog derselbe sodann nach Italien, ward von Eber-
hard , Markgrafen von Friaul , aufgenommen und verbrachte zwei Jahre auf
einer nicht näher bekannten Insel. Durch einen Brief Rabans , der ihn
häretischer Ansichten über die Prädestination zieh, von dem Hofe Eberhards
verscheucht (846), durchzog er Dalmatien, Pannonien, Steiermark, überall
seine Lehre von der Vorherbestimmung verbreitend , und kehrte auf diesem
Wege nach Deutschland zurück, wo inzwischen sein Freund Walahfrid Abt
der Reichenau geworden war. Im Oktober des Jahres 848 auf einer Mainzer
Synode unter dem Vorsitze Ludwigs des Deutschen und des inzwischen zum
Erzbischofe beförderten Raban verurteilt und gestäupt, ward er des Reiches
verwiesen und zu Hinkmar von Rheims abgeschoben , der ihn mit einigen
Komplicen in das Kloster Orbais sperrte. Von neuem auf dem Konzil zu Carisiacum
(Q^uiersy), 849, unter dem Vorsitze Karls des Kahlen und Hinkmars ver-
urteilt, suspendiert und gestäupt und in dem Kloster von Hautvilliers ein-
gesperrt, gelang es ihm trotz des scharfen Gewahrsams, durch Schriften und
Gegenschriften für seine Lehre zu kämpfen, ein Kampf, an dem sich Hink-
mar, Raban , Rathamnus u. a. beteiligten , das ganze Frankenreich sich zu
interessieren schien. Noch auf seinem Todesbette zum Widerrufe vermahnt
und, da er sich zu einem solchen nicht verstand, der Tröstungen der Sterbenden
beraubt, verschied Gottschalk den 30. November 869 (870). Vgl. Freystedt,
Studien zu Gottschalks Leben und Lehre, Zeitschrift f. Kirchengesch. XVIII
(1897) 1—22; 161—82; 529—45 und vor allem Traube, Poetae Aevi Caro-
ini III, 707—720.
— 220 —
Von den Dichtungen Gottschalks ist uns nur weniges erhalten. Was
daraus in das Bereich der Hymnenliteratur gerechnet werden kann, ist im
folgenden teils nach den Quellen, teils nach der Ausgabe von Traube, a. a.
O. 724 — 732 wiedergegeben.
1<»6. (1.) Oratio ad Christum Prima.
Christe, mearum
Lux tenebrarum,
Memet in atrum
Griminis antrum
Sive barathrum
Respiee lapsura.
6. Tu Deus unus
Cum patre summus,
Flamine plenus,
Semper amandus,
Mente colendus
Seu venerandus.
Unde per almum,
Te rogo, flatum,
Nobile verbum,
Qui regis ipsum
Cum patre mundum
Compar in aevum,
7. Tu metuendus
Rexque tremendus,
Tutor haben dus
Et reverendus
Duxque sequendus
Atque petendus.
Erue servum
Valde misellum.
Pelle piaclum,
Tolle reatum,
Dirige gressum,
Redde paratum
Inclitus omnis
Conditor orbis
Luxque perennis,
Tu pia cunctis
Norma ministris,
Forma salutis,
Atque clientem
Suscipe tlentem
Teque timentem.
Da mihi mentem,
Fraude carentem,
Pravä caventem,
Dextera fessis,
Spes quoque lapsis,
Palma regressis,
Sedula iustis
Gloria servis
Et decus almis.
Ima sinentem,
Summa petentem
Tcque colentem
Atque scientem,
Te venerantem,
Quin et amantem.
10. Spes mea, Christe,
Rex benedicte,
Lux pia vitae
Duxque perite.
Pastor amande,
Quin venerande,
— 221
11. Respice nunc nie,
Da, sequar ut te;
Iam miserere
Iamque niedere
Et tibi fac nie
Iamque placere.
12. Gloria lausque
Sit tibi, Cbriste,
Cum genitore,
Quin et amore
Nunc utriusque,
Quin sine fine.
Collect, ms. incert. orig. saec. 11. Cod. Guelfenbyteran. 1164 (Heimst.
1062.1 — 1, 3 atru. — 3, 3 pliadum. — 3, 5 dirigre. — 6, 3 flammine. —
7, 1 Tum intuendus. — 7, 3 Tu cor habeudus. — 7, 6 Atque per. — 9, 4 scedula.
— 10, 4 rexque perite. — 11, 6 placer. — 12, 5 Nunc iusque. — Überschrift :
„Versus Godescalchi". Einige Verse dieses Liedes auch in Collect, ms. S.
Augustini Cantuarien. saec. 11. Cod. Cantabrigien, Gg V 35, nämlich:
1. Christe, mearum 3. Erue servum
Lux tenebrarum, Valde misellum,
Memet in altum Pelle piaclum,
Criminis antrum Tolle reatum
Dirige gressum Sive paratum
Respice lapsum. Aspice lapsum.
4. Atque clientem
Suscipe flentem
Teque timentem,
Da mihi mentem
Temet amantem
Omnipotentem.
1, 3 altrum. — 3, 3 piaculum. — Die weiteren Irrungen dieses Exzerptes
zeigt der Vergleich mit dem obigen Texte. — Vgl. Traube 1. c. 724 sq. und
737.
1(>7. (2.) Oratio ad Christum altera.
1. Spes mea, Christe,
Rex benedicte,
Lux pia vitae
Duxque perite,
Pastor amande
Seu vencrande.
2. Summe creator
Et reparator,
Sis mihi factor
Semper et auctor,
Sis animator
Et recreator.
3. Tu iugis esto
Gloria servo,
Perpes alumno
Vita misello,
Semper adesto,
Rex pie, voto.
Respice flentem,
Quaeso. clientem,
Te metuentem
Atque petentem,
Te venerantem,
Quin et amantem.
Porrige dextram,
Erige vernam,
Exue multam.
Postulo, culpam,
Corrige vitam
Tu male tritam.
Tolle ruborem,
Mitte pudorem,
Pelle pavorem,
Funde nitorem.
Velle rigorem
Daque vigorem.
•»}
Necte timoreni,
Quin et amorera,
Posco, perennem
Per genitorem,
Qui regit omnem
Fortiter orbem.
Semper ubique,
Christe, tuere
Et mihi, celse,
Tu miserere
Daque timere
Atque amare,
Per tua, sancte,
Scripta meare,
Corde vel ore
Hinc peragrare,
Perpete niente
Hinc recitare.
10.
11.
12.
Da meditari
Et modulari,
Ore profari,
Corde operari
Et tibi regi
Da famulari.
Haec ego verbi
Munere summi
Atque corusci
Posco adipisci,
Pressus enormi
Mole piacli.
Cbriste, clienti
Consule flenti
Et, precor, audi
Vota miselli,
Unice tili
Patris amandi.
13. Sedula dulci
Laus genitori
Et tibi proli
Flamini et ipsi,
Perpes et uni
Laus deitati.
Collect, ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisiu. 1154. — 7, 3 perhennem
semper. — 7, 5 reget. — 8, 3 Teque timere. — 9, 1 per via sancte. — 9, 2
et scripta meare. — 9, 5 perpeti. — 10, 3 proferri. — 11, 5 pressum. —
11, 6 More. — 12, 4 Uitam miselli. — Aufschrift: ..Incipit Carmen". —
Cfr. Anal. XIX, 16; Traube 1. c. 725 sq.
l«s. (3.) Oratio ad Christum tertia.
1. Christe, rex regum, dominans in aevum,
Lumen aeternum patris atque verbura,
Qui regis cunctum pietate mundum.
Factor egentum.
2. Flebilem multum miserere servum,
Mente corruptum recreans alumnum,
Sis memor dudum tibi recreatum
Atque redemptum.
3. Fac mihi Signum, pie rex, benignum,
Quin et indignum, rogo, redde dignum,
Ut canam laudum tibi, Christe, metrum
Nunc et in aevum.
— 223 —
4. Corrigas ipsam, precor, alme, vitam,
Fraude devictam vitiisque tritam,
Ut tibi dignam, Deus, obsequelam
Iam modo solvara.
5. Tende praecelsam, peto, sancte, dextram
Et fuga foedam variamque lepram,
Pelle iam noxam, nimium nocivam
Delue culpam.
6. Expia vernam reparando formam,
Exhibe gratum citius medelam,
Forte ne tetram ruar in gehennam
Daemone plenam.
7. Nempe tu pridem, Deus, hunc in orbem
Veneras omnem recreare plebem,
Omnibus pacem populisque lucem
Ferre perennem.
8. Tuque mortalem, Deus alme, carnem
Sumpseras idem, bomo factus autem
Fuderas dulcem simul et salubrem
Sponte cruorem.
9. Hancque per mortem religando fortem
Liberas omnem, reparator, orbem,
Vasa caelestem revehens ad arcem
Rege nitentem.
10. Tanta tu, pastor pariterque doctor,
Perpes adiutor iugis atque tutor,
Feceras, ductor, sator et redemptor
Lucis et auctor.
11. Sis mihi factor, mihi sis et altor,
Esto protector iugiterque rector,
Esto defensor, necis o peremptor,
Semper et ultor.
12. Esto salvator simul et ducator,
Sis gubernator, velut es creator,
Sis triumphator mihi sive victor
Et superator.
— 224 —
Collect, ms. Martialense saec. 9. Cod. Parisin. 1154. — 3, 2 Qui nee
indignum. — 4, 2 uniusque tritam. — 6, 3 ne terram. — 7, 4 Fore. — 8, 1
Tu quem. — Zu 9, 1 vgl. „Cum fortis armatus custodit atrium suum,
in pace sunt ea, quae possidet". Luc. 11, 26. — Aufschrift: „Versus cuius-
dam". — Cfr. Anal. XXIII, 47; Traube 1. c. 727 sq.
169. (4.) Oratio ad Christum quarta.
1. 0 veneranda Dei suboles
Inclita patris et effigies,
Intime splendor et alma dies,
Qui loca lumine euneta reples
Totus et in genitore manes,
2. Nempe minus patre nee quid habes,
Sceptra pari ditione tenes,
Quaeque cupis, Domine, illa potes,
Nam recreas revocasque homines
Et patria pietate foves.
3. Qui miseros facis incolumes
Linquere crimina quique iubes,
Nos et in exsilio esse doles
Ad patriamque redire mones
Teque Deum reperire doces.
4. Tu, rogo, suseipe nunc humiles,
Quas ego, rex, tibi fundo preces
Meque, precor, miserum releves
Ac pietate tua vegetes
Et proeul a vitiis segreges.
5. Omnibus, ora, bonis solides,
Ne premat amplius ulla lues,
Sed merear tuus esse comes,
Ut mihi detur amanda quies,
Quam meruere tui proceres.
6. His tua, Christe, patet species,
Emicat et rutilat facies,
Hinc quoque sunt iugiter hilares
Teque colunt et amant alacres;
His, Deus, obsecro, me socies.
Collect, ms. incert. orig. saec. 10. Cod. Parisin. 3877. — 6, 5 Über me
nos. — Aufschrift: „Versus Gothascalci1'. — Vgl. Traube 1. c. 728.
— 225 —
170. (5.) Versus de Ploratu paenitentiae.
7
1. 0 Deus, miseri
raiserere servi.
Ex quo enim me iussisti
Hunc in mundum nasci,
Prae cunctis ego amavi
Vanitate pasci.
Heu, quid evenit mihi !
2. 0 Deus, miseri 8,
miserere servi.
Tu nie, Domine, fecisti,
Ut servirem tibi ;
Ego miser te dimisi
Et longe abivi.
Heu, quid evenit mihi !
3. 0 Deus, miseri 9.
miserere servi.
Tu me quoque redemisti
De iugo servili,
Et ego te non agnovi
Nee ad te redivi.
Heu. quid evenit mihi !
4. 0 Deus, miseri 10.
miserere servi.
Mandata, quae praeeepisti,
Prob, dolor, reliqui,
Fateor voce lugubri,
Nimium deliqui.
Heu, quid evenit mihi !
5. 0 Deus, miseri 11.
miserere servi.
Almam legem, quam dedisti,
Denique neglexi
Et illa, quae vetuisti,
Avide dilexi.
Heu. quid evenit mihi !
6. 0 Deus, miseri 12.
miserere servi.
Cuncta bona praeterivi
Animo libenti
Atque multa mala egi
Pectore ferventi.
Heu, quid evenit mihi !
Dreves. Lateinische Hymnendichter. II.
0 Deus, miseri
miserere servi.
Voluptates non dimisi,
Sed his me addixi
Et totius me peccati
Vinculis devinxi.
Heu, quid evenit mihi !
0 Deus, miseri
miserere servi.
Iram tuam provoeavi
Crimine frequenti
Ideoque te offendi
Offensa ingenti.
Heu, quid evenit mihi !
0 Deus, miseri
miserere servi.
Sed quid plura dicam tibi,
0 pia lux saeeli?
Mala quoque, quae permisi,
Cuncta miser feci.
Heu, quid evenit mihi !
0 Deus, miseri
miserere servi.
Ergo iam suecurre flenti,
Domine, clienti,
Scelera tibi fatenti,
Veniam petenti.
Heu, quid evenit mihi !
0 Deus, miseri
miserere servi.
Affer opem indigenti
Iam manu clementi
Vulneraque detegenti
Medere languenti.
Heu, quid evenit mihi!
0 Deus, miseri
miserere servi.
Subveni te invocanti
Et in te speranti,
Dextram da, quem redemisti,
Iam periclitanti.
Heu. quid evenit mihi !
15
— 226
13. 0 Deus, miseri
raiserere servi.
Igitur vos, omnes sancti,
Coheredes Christi,
Exorate prece dulci
Pro rae infelici.
Heu, quid evenit mihi !
17. 0 Deus, miseri
miserere servi.
Martyrumque gloriosi
Beatorum globi,
Flagitate pro miselli
Peccatis alumni.
Heu, quid evenit mihi !
14. 0 Deus, miseri
miserere servi.
Alma tu, Maria, tui
Virgo mater Dei,
Interventu nunc salubri
Memor esto raei.
Heu, quid evenit mihi !
18. 0 Deus, miseri
miserere servi.
Patriarchae quin electi
Et prophetae sancti,
Suffragamini petenti
Precibus clienti.
Heu, quid evenit mihi !
15. 0 Deus, miseri
miserere servi.
Sancte Michael, insigni
Supplicato regi.
Deprecentur atque cuncti
Angelorum chori.
Heu, quid evenit mihi !
19. 0 Deus, miseri
miserere servi.
Virgines o clarae, vestri
Per amorem sponsi
Memoramini nunc mei
Delictis oppressi.
Heu, quid evenit mihi!
16. 0 Deus, miseri
miserere servi.
Claviger quoque praecelsi,
Sancte Petre, regni,
Socios adiungens tibi
Preces funde patri.
Heu, quid evenit mihi !
20. 0 Deus, miseri
miserere servi.
Insuper vos, summi Dei
Confessores almi,
Opern ferte, precor, mihi
Oratu instanti.
Heu, quid evenit mihi !
Collect, ms. Martialense saec. 9. Cod. Parisin. 1154. A. — Pass. ms.
Aeduense(?) saec. 10. Cod. Semin. Aeduen. 33. add. saec. 10. B.
1. - misere korr. 13. — 1, 7 Statt heu liest B konstant gunav (oder
guay). — 2, 1 sq. Diesen Refrain setzt B nur einmal (vor Str. 1). 3, 7
quid evenit mihi läfst B in der Folge fort. — 4, 4 dolo A. — 6, 5 Atque
multa mala peregi A: adque mala multa egi B. — 7, 3 Voluntates AB. —
8, 6 offenso A. — 9, 5 Malaque quae permisisti B. — 10, 6 poetenti B. —
11, 5 Vulneraque degenti B. — 11, 6 Me delinquenti B. — 12, 5 quam AB.
— 12, 6 peridyanti B. — 13, 3 Interea omnes A. ■ — 13, 4 choeredes B. —
15, '-\ insignis B. — 15, 5 deprecemur A. — 16, 3 praecelse B. — Str. 18
steht vor 16 B. — 20, 3 Insignes o summi B. — 20, 5 mihi precor B. —
Str. 20 steht vor 19 B.
„Versus Godiscalchi et oratio" A; „Versus Gotiscalci" B. — Cfr.
Anal. XXIII, 48 sq. ; Traube 1. c. 729 sqq.
227
171. (6.) In Landern ss. Trinitatis.
1, Ut quid iubcs. pusiole,
Quare mandas, filiole,
Carmen dulce me cantare,
Cum sim longe exsul valde
Intra mare?
0 cur iubes cauere?
2. Magis mihi, miserule,
Flere übet, puerule,
Plus plorare quam cantare
Carmen tale. iubes quäle,
Amor care.
0 cur iubes canere?
:'>. Mallem, scias, pusillule,
Ut velles tu, fratercule,
Pio corde condolere
Mihi atque prona mente
Conlugere.
0 cur iubes canere V
4. Scis, divine tiruncule,
Scis, superne clientule.
Hie diu me exsulare,
Multa die sive nocte
Tolerare.
0 cur iubes canere?
5. Scis captivae plebeculae
Israeli cognomine
Praeceptum in Babylone
Dccantare extra longe
Fines Iudae.
0 cur iubes canere ?
6. Non potuerunt utique
Nee debuerunt itaque
Carmen dulce corain gente
Alieua nostrae terrae
Resonare.
0 cur iubes canere?
7. Sed quia vis omnimode,
Consodalis egregie,
Canam patri filioque
Simul atque procedente
Ex utroque.
Hoc cano ultronee.
8. Benedictus es, Domine,
Pater, nate, paraclite,
Deus trine, Deus une,
Deus summe, Deus pie,
Deus iuste.
Hoc cano spontanee.
9. Exsul ego diuscule
Hoc in mare sum , Domine,
Annos nempe duos fere,
Nosti fore, sed iamiamque
Miserere.
Hoc rogo bumillime.
10. Huic cano ultronee
Interim cum, pusiole,
Psallam ore, psallam mente
Psallam die, psallam nocte
Carmen dulce
Tibi, rex piissime.
Collect, ms. Martialense saec. 9. Cod. Parisin. 1154. A. — Poss. ms
Aeduense(?J saec. 10. Cod. Semin. Aeduen. 33. B. — Collect, ms. Ande-
gavense(?) saec. 9. Cod. Andegaven. 477 (461). C.
1, 1 O quid C. — 1, 2 mandas fratercule B. — 2, 3 plus plore A. —
2, 4 Carmen dare C: iubes quare A. — 2, 6 canere fehlt B; iubes canere
fehlt von hier an immer A. — 3, 1 Malern A. — 3, 3 cum dolore AC. —
3, 4 promo mente A. — 3, 5 Cum lugere A. — 3, 6 canere fehlt C. — 4, 1
divina vaetriencule C; tyroncule A. — 4, 2 superna cliencule C. — 4,4
Multa sive nocte die C. — 4, 6 Von hier ab fehlt der Refrain C. — 5, 1
plebicule BC; prebicule A. — 5, 2 cum nomine A. — 5, 4 longe extra BC.
— 6. 1 itaque BC. — 6, 2 utique BC. — 6, 4 Alienae C; nostri AC; nostri
15*
— 228 —
in C. — 7, 1 Sed quam vis C. — 7, 2 O sodalis AC ; carissime C. — 7, 3
Cano AC; Traube bemerkt: patri; entmtiandum patre; dazu ist doch
zu bemerken, dafs der Binnenreim in den ersten und zweiten Zeilen an-
gestrebt, aber nicht durchgeführt ist. — 7, 4 das weitere fehlt C ; procedeuti
15. — 7, 6 O cur [iubes canere] AB'. — 8, 2 Nate pater A. — Str. 9 fehlt
B. — 9, 6 Huic rogo A. — 10, 2 Interim cum pusione gegen den Rhythmus
A. — 10, 3 psallam voce B. — 10, 4 Psallam mente , psallam uocte B. —
10, 5 Psallam die B. — Str. 10 bei Traube:
Interim cum pusione
Psallam ore, psallam mente,
Psallam voce, [psallam corde],
Psallam die, psallam nocte
Carmen dulce
Tibi, rex piissime.
Vgl. Anal. XIX, 10; Traube 1. c. 731 sq; Bibl. des Chartos LIX (1898)
667 sq.
Sedulius Scottus,
Scholasticus Leodiensis,
f nach 874.
Über die Lebensschicksale dieses Dichters irischer Nationalität besitzen
wir keine anderen Nachrichten als jene, die wir seinen Gedichten zu ent-
nehmen imstande sind. Geboren im ersten Viertel des 9. Jahrhunderts, ver-
liefs er, nachdem er sich tüchtige theologische und literarische Kenntnisse
erworben und zum Presbyter ordiniert war, seine Heimat und fand gastliche
Aufnahme bei Bischof Hartgar von Lüttich. Dies geschah zwischen 840,
dem Amtsantritte Hartgars, und 851, dem Todesjahre der Kaiserin Irmgard,
das unsern Sedulius schon in Lüttich fand. Seine Tätigkeit an der dortigen
Domschule liefs ihm reichliche Zeit, sich literarisch zu betätigen. Er selbst
schildert uns die Aufteilung seiner Stunden unter seine vsrschiedenen
Neigungen mit den Worten:
Aut lego vel scribo, doceo scrutove sophiam,
Obsecro celsithronum nocte dieque meum;
Vescor, poto libens, rhythmizans invoco Musas,
Dormisco stertens, oro Deum vigilans.
Hartgars Gunst (dieser starb 855) übertrug sich auf dessen Nachfolger
Franco, weiland Abt von Lobbes. Sedulius lebte noch 874. da er die, in
diesem Jahre zu Lüttich stattfindende Zusammenkunft Karls des Kahlen und
Ludwigs des Deutschen besingt. Vgl. Grosse, Sedulii Scoti Carolina, Königs-
berg 1868. — Dümmler, Sedulii Scotti Carmina quadraginta, Halle 1869. —
Dümmler, Neues Archiv IV, 315 ff. — ■ Pirenne, Sedulius de Liege (Memoires
courones et autres memoires publies par l'Academie Royale de Belgique
XXXHI) Bruxelles 1882.
Unter den zahlreichen Gedichten des Sedulius finden sich nur wenige,
die wir der Hymnenliteratur beizählen können. Dieselben sind im nach-
folgenden der Ausgabe Traubes (Poetae Aevi Carolini III,) entnommen. Am
Schlüsse füge ich zwei Osterlieder bei, die zuerst (mit sechs anderen Ge-
dichten) von Hagen, Carmina medii aevi, Bern 1877, veröffentlicht wurden,
und von denen Dümmler, Neues Archiv IV, 315 ff. den Nachweis angetreten
und — wie mir scheint — erbracht hat, dafs sie Sedulius beizulegen seien.
Vgl. die beipflichtenden Aufserungen Eberts (Allg. Gesch. d. Literatur des
M. A. II , 193) sowie die ablehnenden Bemerkungen Traubes (a. a. O. 153).
Läfst mau die fraglichen Gedichte als Schöpfungen des Sedulius gelten , so
ist man deshalb noch nicht genötigt, diesen mit Dümmler nach Italien über-
siedeln und dort sterben, ja nicht einmal mit Pirenne eine Romreise unter-
nehmen zu lassen. Die von karolingischen Dichtern viel geübte Praxis auf
Bestellung für andere (ex persona alterius) Verse zu schreiben, würde uns
einen dritten, noch gangbareren Weg zeigen, um die Widmung von Gedichten
des Sedulius an Tado von Mailand (f 868) erklärlich zu finden.
— 230 —
172. (1.) De Paschali Festiritate.
Sedulius.composuit.
1. Haec est alma dies, sanctarum sancta dierura,
Veris pulcher honos signiferique decus.
Hie est namque dies, Dominus quem fecit Iesus,
In quo laetetur cosmicus orbis ovans.
2. Crinibus hunc niveis croceo vestitus amictu
Solis ab exortu lucifer, ecce, stupet.
Clarus et oeeiduis rutilascit Vesper in horis
Atque sui Domini noscit amore diem.
3. Vernat stelligeri Septemtrio cardine caeli
Haec septenaria lampade festa colens.
Aegypti tenebras dispellit luce Canopus
Ac sie lucifluos spargit ab ore globos.
4. Aurea sideream transcurrit luna per aethram,
Gestans seeptrigerum nunc diadema novum
Ipsaque celsithroni miratur cornua Christi
Exaltata, sui prineipis ac domini.
5. Titan gemmigeri centrum conscendit Olympi,
Ardens flammivomis emicat, ecce, rotis.
Victorem celebrat Christum rota fulgida solis,
Dum fit nocte nitens maior in orbe dies.
6. Tellus florigeras turgescit germine bulbas
Floribus et pictum gaudet habere peplum.
Nunc variae volucres permuleent aethera cantu,
Produnt organulis celsa tropaea novis.
7. Exsultant caeli, laetatur terreus orbis,
Nunc Alleluia centuplicatque tonos.
Nunc chorus ecclesiae hymnizans cantica Sion
Ad caeli superos tollit Hosanna polos.
Cod. Vatican. Palatin. 591. saec. 15. — 3, 3 Canopos. — 6,1 bullas.
Dümmler, Sedulii Carmina p. 27 sq.; Traube, Poetae Aevi Carolini III, 218.
173. (2.) Idem Contra Plaijam.
1. Libera plebem tibi servientem,
Ira mitescat tua, sanete rector,
Lacrimas clemens gemitusque amaros
Respice, Christe.
— 231 —
2. Tu pater noster dominusque celsus,
Nos tui servi sumus, alme pastor,
Frontibus nostris rosei cruoris
Signa gerentes.
3. Infero tristi tibi quis fatetur?
Mortui laudes tibi num sacrabunt?
Ferreae virgae, metuende iudex,
Parce, rogamus.
4. Non propinetur populo tuoque
Nunc calix irae meriti furoris,
Clareant priscae miserationes,
Quaesuraus, audi.
5. Deleas nostrum facinus, precamur,
Nosque conserva, benedicte princeps.
Mentium furvas supera tenebras,
Lux pia mundi.
6. Sancte sanctorum dominusque regum.
Visitet plebem tua sancta dextra,
Nos tuo vultu videas serenus,
Ne pereamus.
Cod. Vatican. Palat. 591. saec. 15. — 1, 3 gemens korrig. w. o. — 2, 2
tui serio. — 5, 2 benedicite korrig. w. o. — Pirenne, Sedulius de Liege p.
61; Traube, Poetae Aevi Carolini III, 209.
174. (3.) Contra Pluvias inundautes.
1. Te, beate rex, precamur 3. Quaesumus, superne rerum
ore, corde, mentibus, temperator oranium,
Quo serenus atque mitis Frugibus sit te regente
des serena tempora. blanda temperatio.
2. Ecce, nunc aquosus aer 4. Comprecamur, alme rerum,
imbre rura perluit, te, imperator omnium,
Uberes agros vides ut Vitibus sit te dictante
über unda dissipat. fertilis serenitas.
Cod. Vatican. Palat. 591. saec. 15. — 2, 4 dissipet. — 4, 3 Vitibus te
uincante korrigiert w. o. — 4, 4 terulis. — Grosse, Sedulii Scoti carmina,
p. 6; Traube, Poetae Aevi Caroliui III, 218. Der abrupte Schlafs legt die
Vermutung nahe, dafs das Lied nicht vollständig erhalten ist.
175. (4.) Oratio contra falsidicos testes.
Lux aeterna, Deus, fons lucis, fons veritatis,
Perspicua tales argue luce viros.
— 232 —
Ins est namque tibi gemitus audire tuorum,
Qui te quique tuura nomen amore sonant.
5. Tu pater es veri, verus Deus, orania verax,
Te verum Dominum cuncta creata probant.
Ergo fuga densas, o lux immensa tenebras,
Detege mendosos luminis ore globos
Non confundantur mites te principe pacis,
10. 0 tili David, o Salomone prior,
Sed confundantur mendosi daemonis arma,
Quis inopes contra sibilat aspis oves.
Tu, leo de Iuda, tu, rex, tu, splendide Cbriste,
Vince latebrosas luce nitente strophas.
15. Clarescat cunctis erroris et atra caverna,
Unde serit piceas falsa loquela faces.
Tu quondam fueras castae fautorne Susannae,
Testes falsidici nee valuere viri?
Non illis geminus numerus, non cana vetustas
20. Profuit, haud fusum falsa per ora malum,
Sed te veraci Domino, te iudice summo
Sorpserunt reprobos Tartara caeca viros;
Qui dilexerunt mendosis figmina plastis,
Inter mendosos praemia digna luunt.
25. Magne, tui victrix sie splendet celsa potestas,
Cuius in aspectu nubila falsa cadunt.
Tu solus nobis sis iudex, Christe, benignus
Alto deque throno propitiare tuis.
Credimus altitbroni genitum te, maxime rector,
30. Speramus mitem mitibus esse ducem.
Ergo tuis famulis alienae sarcina molis
Non adponatur iudice te Domino.
In te sperantes non confundamur in aevum,
Sceptri virga tui frangat enorme nefas.
35. Iustitiae trutinam manibus rege, candide iudex,
Vera volent sursum, vergat in ima malum.
Tu nobis clipeus, tu sis turrisque salutis,
Maxime, tu miseros respice, Cbriste, tuos.
Cod. Vatican. Palat. 591. saec. 15. — 5 verus dr (statt ds). — 19 venustas.
— 20 Profluit. — Pirenne, Sedulius de Liege, p. 64 sq.; Traube, Poetae
Aevi Carolini III, 213 sq.
170. (5.) De Strafe Normannorum
Gaudeant caeli, mare, cuncta terra,
Gaudeat Cbristi populusque vernans,
Facta miretur Domini tonantis
Fortia patris.
— 233 —
2. Laudibus dignis, bonitatis auctor,
Magnus in magnis opifex beatus
Cuncta dispensat dominante nutu
Sceptriger orbis.
3. Spes, salus raundi, pius ipse rector,
Conterens pravos hurailes coronat;
Sublevat valles reprimitque montes
Celsa potestas.
4. Qui facit rectis radiäre verum
Lumen in cordis speculoque mentis,
Quos tegit semper pietate pollens
Conditor almus.
5. Pauperes, dites, laici, potentes,
0 coronate clericalis ordo,
Omnis aetatis decus atque sexus,
Plaudite cuncti.
6. Brachium patris validum potentis,
Ecce, protrivit subita rebellem
Strage Norraannum, pietatis hostem ;
Gloria patri !
i
Proelium campo struitur patenti,
Splendor armorum radiat per auras,
Voce bellantum varia tremescit
Machina caeli.
8. Tela sparserunt geminae phalanges,
Danus infelix sua damna quaerit,
Ferreos imbres serit atque tixit
Agmen enorme.
9. Quem sitiverunt varios per annos,
Sanguinem sumunt rabidi tyranni,
DuJce fit cunctis satiare pectus
Caede virorum.
10. Quique foderunt foveas, ruere;
Quae fuit turris nimium superba,
Ecce, curvatur nihilata Christo
Gens inimica.
1 1 . Sternitur grandis populusque fortis,
Tota contrita est maledicta massa,
Sorbet os mortis subolem malignam;
Laus tibi, Christe !
— 234 —
12. Hinc ferunt stragem populi fuisse
Praeter ignotos hominesque viles
Horrido campo nimio cruore
Tres myriades.
13. Iustus est iudex, dominator orbis,
Christian orum decus omne, Christus,
Gloriae princeps, domitor malorum
Regraine sumrao.
14. Fortis est turris, clipeus salutis,
Conterens hello validos gigantes,
Cuius excelsura super omne nomen
Est benedictum.
15. Ultor exsistit populi fidelis.
Qui maris quondam tumidis procellis
Pressit Aegyptum celeres rotasque
Obruit irao.
16. Ostriger Iesus super omne regnat,
Quidquid excelsus genitor creavit,
Stirpe Davidis benedieta proles,
Gloria nostra.
17. Cui rependatur tymiama voti,
Quem celebremus pietatis actu,
Cui melos promat super astra regi
Fistula laudis.
18. Gloriae plausus, modulans Hosanna
Personet patrem genitumque Christum,
Spiritum sanctum polus, unda, tellus,
Gloriticate.
Cod. Vatican. Palatin. 591 saec. 15. — 3, 2 Conteres. — 4, 2 Über
lumen: „vel Christus"; speculoque mtis. — 8, 1 Tala. — 9, 4 Caede suorum.
- 11, 3 hos. — 17, 3 über super astra regis „vel : liquidi canoris. — Grosse,
Sedulii Scoti Carmina, p. 8; Traube, Poetae Aevi Carolini III, 208.
177. (60 Hymnus Paschalis
ad Tadonem prior.
1. Omnium regi referamus oranes
Gratias. Christo, Domino Sabaoth,
Cuncta quem laudant elementa regem
Consona votis.
2. Quem canunt cives Solymae supernae,
Cum regit mundum, mare, rura, Stellas
Continens nutu Dominus creator
Omne creatum.
3. Pascha qui nostrum, via, vita fulsit,
Ortus in terris oriens ab alto,
Carnis in claustro patiendo mortem
Morte redemit.
4. Providus custos generis humani,
Morte devicta rediens redemptor,
Victor ad vitam tulit ipse praedam
Mortis ab ore.
5. Hinc planetarum chorus axe fulget,
En, iubar pulchrum speculumque solis
Plena fulgescit radiisve luna
Lumine fratris.
6. Inde congaudet polus. unda, tellus,
Gloriam Christo recinunt ovantes
Praepetes pennis volucres volatu
Nunc philomelae.
7. Tado, te Christi pretiosa palma
Sublevet semper meritis in altum,
Omnibus nobis pater atque fautor
Orbe remotis.
Cod. Bernen. 363. saec. 9. — 1, 3 quae. — 4, 3 über praedam mundum
— 6,3 über pennis omnes. — 6,4 neben Nunc philomelae „Carmina
cantant". — Hagen, Carmina medii aevi, p. 1 sq.; Traube, Poetae aevi
Carolini III, 232.
178. (7.) Hymnus Pasclialis
ad Tadonem alter.
Emicat, ecce, dies paschalibus alma triumphis,
In qua congaudent sidera, rura, solum.
Salve, festa dies, festarum sancta dierum,
Qua Deus infernum vicit et astra tenet.
Tellus, en, vario pandit sua munera partu,
Spondens agricolae vincere posse famem.
Surrexit Christus, sol verus, vespere noctis,
Surgit et hinc Domini mystica messis agri.
— 236 —
Nunc vaga puniceis apium plebs laeta labore
10 Floribus instrepitans poplite mella legit.
Nunc variae volucres permulcent aethera cantu,
Temperat et pernox nunc philomela melos.
Nunc chorus ecclesiae cantat per cantica Sion
Alleluia suis centuplicatque tonis.
15 Tado, pater patriae, caelestis gaudia paschae
Percipias meritis, limina lucis: ave !
Cod. Bernen. 363. saec. 9. — 6 Über agricolae vincere posse famem
„agricolis plurima dona suis". — 11 Über aethera „aera". — 12 Über
melos „sonos". — Hagen Carmina medii aevi, p. 3.
Ratpertus,
monachus Sangallensis
f nach 884.
Ratpertus, von Geburt ein Züricher, über dessen äufsere Lebensumstände
uns nur wenig berichtet wird, blühte in der zweiten Hälfte des 9. Jahr-
hunderts unter den Äbten Grimald und Hartmut und war, wie Notker und
Tutilo , wenngleich älter als beide , ein Schüler Isos und des Marcellus.
Durch seine Casus sancti Galli als Geschichtsschreiber für sein Kloster, doch
nicht nur für dieses von Wichtigkeit , war er auch als Dichter nicht un-
tüchtig. So besang er die Einweihung des Frauenmünsters seiner Vater-
stadt, ja er beschrieb sogar in deutschen, uns leider nur in der lateinischen
Übersetzung des IV. Ekkehart erhaltenen Versen das Leben des hl. Gallus.
Als Lyriker feiert ihn schon Ermenrich in seinem Briefe an Grimald : „Insuper
et Alpes philosophantur circum, sub quibus iugum Sambutinum Radpertus
lyrico possidet sono." (Ermenrici Epist. ad Grimoldum ed. Dümmler, Halis
1873, p. 34.) Was uns von seinen liturgischen Dichtungen erhalten und be-
kannt geblieben, verdanken wir vorwiegend der St. Galler Hs. 381. Ob
auch Nr. (5) von Ratpertus herrührt, läfst sich mit Sicherheit nicht feststellen.
Der Tag seines Todes ist der 25. Oktober, das Jahr aber ist ungewifs.
Vgl. Ratperti Casus Sancti Galli, ed. Meyer von Knonau (Mitteilungen
zur Vaterland. Gesch. XIII) St. Gallen 1872, S. VI ff. — Ekkeharti (IV)
Casus sancti Galli, ed. Meyer von Knonau (Mitteilungen XV), St. Gallen 1877,
S. 4, n. 16. — Dümmler, Neues Archiv IV, 542.
179. (1.) Versus Ratperti ad Processionem diebus doininicis.
Ardua spes mundi solidator et inclite caeli,
Christe, exaudi nos propitius famulos.
Virgo Dei genetrix, rutilans in honore perenni
Ora pro famulis, sancta Maria, tuis.
5 Angele summe Dei, Michael, miserescito nostri,
Adiuvet et Gabriel atque pius Raphael.
Aspice nos omnes, Clemens baptista Iohannes,
Petreque cum Paulo nos rege doctiloquo.
Coetus apostolicus sit nobis fautor et omnis
10 Ac patriarcharum propheticusque chorus.
Poscere nunc Stephanum studeamus carmine summum,
Ut cum martyribus nos iuvet ipse pius.
— 238 —
Inclite Laurenti, qui flamraas exsuperasti,
Victor ab aethereo nos miserere choro.
15 Splendide Silvester Gregori ac sancte magister,
Nos quoque cum sociis ferte iuvando polis.
0 Benedicte, pater monachorum, Galleque frater,
Cum reliquis sanctis nos refovete polis.
Maxime de Suevis superis coniuncte catervis,
20 Sancte Otmare, tuum laetifica populum.
Inclite Magne, tuam Clemens nunc inspice plebem,
Auxilio tutos undique redde tuos.
Virgineos flores Agnes Agathesque ferentes,
Auxilio vestris addite nos sociis.
25 Innocuos pueros resonemus laude peractos,
Qui modo nos pueros dant resonare melos.
Omnes o sancti, nostrae succurrite vitae,
Perque crucem sanctam salva nos, Christe redemptor.
Ira deque tua Clemens nos eripe, Christe.
30 Nos peccatores audi, te, Christe, rogamus.
Ut pacem nobis dones, te, Christe, rogamus.
Crimen ut omne tuis solvas, te, Christe, rogamus.
Aurae ut temperiem dones, te, Christe, rogamus.
Ut fruges terrae dones, te, Christe, rogamus.
35 Ut populum cunctum salves, te, Christe, rogamus.
Ecclesiamque tuam firmes, te, Christe, rogamus.
Fili celsithroni, nos audi, tete rogamus.
Agne Dei patris, nobis miserere pusillis.
Christe, exaudi nos, o Kcgie ijfxcov el&ijoov.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Saugallen. 381. A. — Trop. ms.
Barnbergense saec. 10. God. Bambergen. saec. 10. Ed. III 7. B. — Rit. et.
Miss. ms. S. Albani Maguntini saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888. C. —
Collect, ms. liturg. Cellense (vel Hornbacense) saec. 10. Cod. Vatican. Palat.
489. D. — Trop. ms. Mindense ann. 1024. Cod. Berolinen. Theol. IV. 11.
E. — Trop. ms. Emmeramense saec. u/i2. Clm. Monacen. 14083. F. —
Process. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. IV G 5. G.
6 Adiuva B. — 9 fautur et omnes D. — 9 und 10 fehlen G. — 11
Poscito tu, Stephane, veniam et, Heimrame beate F. — 12 nos iuvet intrepidus
G ; nos redimat Dominus F. — 13 bis 26 inkl. fehlen B. — 14 miserate AE. —
Vor 15 schiebt D ein:
Martyr magne Dei, nobis, Fabiane, faveto
Cum socio Eustachio prelibus [sie] atque suis.
An gleicher Stelle G:
Martyr sancte Dei, nostri miserere, Georgi,
Atque tuis preeibus gaudeat iste locus.
Viteque Wenceslae, pariter (cum) martyr(e), Adalberte,
Martyr et ipse Dei, nos refove miseros.
239 —
An gleicher Stelle C
Care üeo martyr, patriae decus huius herile,
Sancte Albane, tuis esto favens t'amulis,
Victor, Alexander, meritis utrique beati,
Nobis orate de Domino veniam.
15 Gregorii D. — 17 bis 22 fehlen D ; statt dessen :
Addere Perminii nobis miserando misellis
Atque tuis precibus, sancte Philippe, iuva.
Nach 16 schiebt D ein:
() Martine, Dei confessor, summe sacerdos,
Gemma sacerdotum, auxilium fer ymon.
17 Magneque frater F. — 18 Tu pie cum sanctis nos refove reliquis F. —
19 bis 22 inkl. fehlen DFG. — 19 Maxime de Francis D. — 22 Pontifiees
fidos ac reliquos famulos D. — Nach 24 schiebt D ein:
His Waldburga comes nostras, pia, suscipe voces
Nos et cum Domino protege, sancta, polo.
Am gleichen Orte interpoliert G: Sis, Margareta, comes nostras pia etc. wie
D. — 25 u. f. fehlen DFG. — 30 audi te, sancte, rogamus D. — 32 his 37
inkl. fehlen B. — 33 Aeris ut temperiem G. — 34 u. f. fehlen D. — 36 te,
summe, rogamus D — 37 audi, Christe, rogamus D ; audi, te deprecamur G ;
nos exaudito, precamur F. — 39 audi nos B; o fehlt B; ymon eleison
A bis G. — „Versus Eatperti ad processionem diebus doininicis" A;
„Versus in dominicis diebus" B; „Letania metrica" D. Die Litanei steht auch
in dem Trop. Mindense saec. 11. Cod. Guelfenhyteran. 1110 (Heimst. 1008)
mit der Aufschrift: „Versus Katperti ad processionem diebus festis." —
Vgl. dazu Ekkehard IV. Casus S. Galli c. 6: Katpertus, qui Anlua spes
miuuli .... dictaverant." — Wertlos für die Gestaltung des Textes, ver-
anschaulichen die nicht sanktgallischen Handschriften die Zersungenheit des
Liedes.
ISO. (2.) Item eiusdem ad Eucliaristiam sumendam.
Laudes, omnipotens, ferimus tibi dorm colentes
Corporis immensi sanguinis atque tui.
Tangimus ecce, tuara, rector sanctissime, mensam,
Tu, licet indignis, propitiare tuis.
5 Propitiare pius, peccata absolve benignus,
Prosit ut invictis appropiare sacris.
Angelus aethereis sanctus descendat ab astris,
Purificans corpus cor pariterque pius.
Haec mediana potens caeli nos ducat in arces,
10 Interea terris dans medicamen opis.
Quod colimus fragiles, salvator, respice Clemens
Summeqae pascentes protege pastor oves.
Protege, quas recreas, hostis ne proterat illas,
Consolidans dono nos sine fine tuo.
— 240 —
15 Nam sumus indigni, quos ornes munere tali,
Tn pietate tua, rex, rege castra tua.
Hoc, pater omnipotens, cum Christo perfice Clemens,
Spiritus atque potens, trinus et unus apex.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380. A. — Trop. ms.
Sangallense saec. 10/it. Cod. Sangallen. 381. ß. — Trop. ms. Sangallense
saec. 10/n. [et 13.] Cod. Sangallen. 382. C. — Trop. ms. Sangallense saec. 11.
Cod. Sangallen. 376. D. — Trop. ms. Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen.
Ed III 7. E. — Cod. Vindobouen. [Pseudo-Augustinus de categoriis] saec. 10.
add. saec. 10 F. — Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. Theol.
IV 11. G. — Trop. ms. Emmeramense saec. n/ia. Clm. Monacen. 14083. H.
3 Pangimus EFH ; sanctissime, laudem FH. — 6 ut intactis F. — 7 des-
cendit F; descendat sanctus H. — 9 adarces EFH. — 10 dat medicamen F. —
11 Ad colimus E. — 12 Sumeque F. — 16 tua protege castra tua H. — „Item
eiusdem ad eucharistiam sumendam" B; „Ad eucharistiam suscipiendam"
D; „Versus Radperci ad communicandum." G; „Versus ad sumendam
eucharistiam" H. — Mit der Aufschrift: „Versus Hartmanni [sie] ad
eucharistiam" in Trop. Mindense saec. 11. in. Cod. Guelfenbyteran. 1110
(Heimst. 1008).
181. (3.) Item Ratperti ad Beginam suscipiendam.
Aurea lux terrae, dominatrix inclita, salve,
Quae dominus nostris nunc benedieta venis.
Larga maneto tuis semper, clarissima, servis
Qui tibi mente canunt Carmen et ore ferunt.
5 Plus bodie solito radiat sol clarus in alto,
Cumque, serena, venis, nubila euneta teris.
Floribus arva nitent, quia te nos visere cernent,
Fetibus atque solum germinat omne bonum.
Gloria magnificae rutilas celsissima Romae
10 Atque Italos radiis comis amoena tuis.
At tibi se famulam praebet Germania fidam
Saepius et facie te cupit aspicere.
Caesaris ipsa decus populorum corrigis actus
Pluribus et validis imperitans populis.
15 Nunc sine fine vale miserans et nostra tuere,
Sit tibi magna salus, laus honor atque decus.
Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. Cod. Sangallen. 381. A. — Trop. ms.
Mindense saec. 11. in. Cod. Guelfenbyteran. lllU(Helm. 10U8). B. — „Versus
Ratperti" B. — Dieses Lied enträt des religiösen Momentes, welches sonst
die sanktgallischen Begrüfsungshymnen der Herrscher kennzeichnet. Gleich-
wohl mag ihm hier der Platz belassen sein, den ihm die Mönche in ihren
liturgischen Büchern anwiesen. — „Bei der Kaiserin, an welche die obigen
Verse gerichtet sind, kann kaum an eine andere gedacht werden als an
Karls des Dicken Gemahlin Richgard , die Tochter Erchangers, die mit ihm
zugleich im Januar oder Februar 881 die Kaiserkrone empfing. Dümmler,
St. Gallische Denkmale (Mitteilungen der antiquarischen Gesellschaft in Zürich
XII.). Zürich 1859, 256.
241
1S2. (4.) Versus Ratperti de Festivitate Sancti Galli.
R. Annua, sante Dei, celebramus festa diei,
Qua, pater, e terris sidera, Galle, petis.
1. Ecce, dies populis micat haec sanctissima nostris,
Quorum tu princeps auctor ad astra meas.
2. Finibus occiduis abiens succedis eois,
Dans lucem plebi dogmatis igne toi.
3. Quae tenebrosa fuit fidei nee luce refulsit.
Per te caelestem coepit habere diem.
4. Hie ubi nocticolae tenuere cubilia larvae,
Ad laudem Christi psallit ubique chorus.
5. Hie fuit, ecce, feris statio gratissima saevis,
Nunc sedes sanetis te respuente manet.
6. Tu, pater, huc veniens fers tecum pacis honores,
Hinc totum pellens, quidquid adesse nocet.
7. Expuleras noeuum complens dulcedine totum,
Quo corpus linquens spiritus astra petit.
8. En, hodie meritam tu post certamina palmam
Sumpsisti, Galle ; protege nos hodie.
9. Iam super astra nitens famulorum suseipe laudes
Qui te devoto nunc iubilant modulo.
10. Aspice propitius venerantes nobile pignus
Corpus praeclarum, Galle beate, tuum.
11. Aspice, quae canimus, expurga corda benignus,
In rebus eunetis rector adesto tuis.
12. Hinc Domino trino laeti pangamus in uno,
Qui nos hunc talem fecit habere patrem.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. — Process.
ms. Sangallense saec. 12. Cod. Sangallen. 260. B. — 5, 2 respuente jeden-
falls fehlerhaft; lies vielleicht residente oder remanente? Dümmler, Neues
Aivli. IV, :A1: ..in Cod. S. Galli 381. p. 142, 360 p. 25 abgedr. bei Canis. V.
736, woselbst es Metzler Ratpert zuschreibt. Die Hss. nennen keinen Ver-
fasser". Dies ist unrichtig. Die Überschrift steht in A.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 16
242 —
183. (5.) Ad Descensum Fontis.
(D u b i u s.)
Ro Rex sanctorum angelorum,
totum mundum adiuva.
1. Ora primum tu pro nobis,
virgo mater germinis,
Et ministri patris summi,
ordines angelici.
2. Supplicate Christo regi,
coetus apostolici,
Supplicetque permagnorum
sanguis fusus raartyrura.
3. Sancte Galle, pater alme,
tuo fac oramine,
Quo dignetur his festivis
interesse gaudiis —
4. Implorate, confessores
consonaeque virgines,
Quo donetur raagnae nobis
tempus indulgentiae.
5. Omnes sancti atque iusti,
vos precamur cernui,
Ut purgetur crimen omne
vestro sub oramine.
6. Huius, Christe, rector alme,
plebis vota suscipe,
Qui plasmasti protoplastum
et genus giguentium.
7. Fac interna fontis huius
sacratum mysterium,
Qui profluxit cum cruore
sacro Christi corpore.
8. Mitte sauctum nunc amborum
spiritum paraclitun
In hancplebem, quam recentem
fons baptismi parturit,
9. Ut laetetur mater sancta
tota nunc ecclesia
Ex profectu renascentis
tantae multitudinis.
10. Praesta, patris atque nati
compar sancte spiritus,
Ut te solum semper omni
diligamus tempore.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. — Hymn. et
Sequent. ms. Fredeslarien.se saec. 11 Cod. Casselan. theol. IV. 25. B. —
Trop. ms. Emmeramense saec. n/i2. Clm. Monacen. 14083. C. — Miss. ms.
Garstense saec. 12. Cod. Lincen. r p 15. D. — Pontif. ms. Augustanum
saec. 12. Clm. Monacen. 3917. E. — Miss. ms. Pragense saec. 12[ — 15].
Cod. Mus. Bohem. XIV D 12. F. — Trop. ms. Sangallense saec. ,0/n.
Cod. Sangallen. 382. add. saec. 13. G. — Grad. ms. Aquilegiense saec. 13.
Cod. Kossian. VIII 18. H. — Grad. ms. Aquilegiense saec. 14. Cod. Semin.
Goritien. G. I. — Grad. ms. Aquilegiense saec. 14. Cod. Semin. Gm-itien.
F. K. — Auch in Process. ms. Schafihaburgense saec. 14. Cod. Capit.
Schafthal nirgen 154. — Process. ms. Aqueligiense saec. 15. Cod. Capit. Utinen.
VI. — Collect, ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 14 703. —
Process. ms. Schafihaburgense saec. 16. Cod. Capit. Schafi'naburgen. 9*. —
Rituale ms. Glemonense anni 1559. Cod. Civit. Utinen. s. n.
1, 3 summi patris H. — 2, 3 Supplicatque D. — Str. 3 fehlt immer
aufser in AG. — 4, 2 consonentque HIK. — 5, 3 omne crimen D. — -r>. 4 sub
hnamine A. — Nach Str. 5 schieben HIK ein:
— 243 —
Hermachora, diu optato
nos refove gaudio,
Ut colatur haec sancta te
praesente ecclesia.
6, 4 germen gignentium HIK: genus gigantium D, gygantium ß. — Str. 7
und 8 umgestellt BCDEFHIK. — 7, 1 Ac in terra fontis D; Hac interna E. —
7, 2 sacramentum mysterium E. — 8, 1 abborum D. — 8, 3 receutis E. —
Str. 9 fehlt AG. — 9, 1 Et laetetur BDE. — 9, 3 Et profectu C; renastis D.
„Sabbato sancto ad fontem" B; „Letania ad baptismum in sabbato" C;
., Versus ad processionem, quae fit ad fontem benedicendum in vigilia paschae
et pentecostes" G. — Von Dümmler, Neues Archiv IV, 542 unter Nr. X
unter Ratperts Gedichten aufgeführt : „bei Canisius V, 745 ; Daniel I, 2ö0 :
Mone I, 183 (woselbst es Ratpert abgesprochen wird);" ebenso von Scherer S. 134.
16:
Waldrammus,
Monachus Sangallensis,
saec. 9. ex,
Über das Leben dieses St. Gallischen Mönches und Dichters, dem
Ekkehart IV., wie es scheint mit Unrecht, den Titel decanus beilegt, er-
fahren wir nichts Gewisses. Abt Salomo bezeichnet ihn in seinem Gedichte
an Dado, Bischof von Verdun, als „doctiloquus vir", Hartmann der Biograph
der hl. Weibrath, als „venerabilis monachus et presbyter, literis eruditus et
egregius praedicator", während Ekkehart IV. seine musikalische Tüchtigkeit
hervorhebt mit den Worten: „cuius etiam melodiae, quis fuerit, non celant".
Als Verfasser . der Sequenz Nr. (1) bezeichnet ihn Ekkehart IV. in den
Casus S. Galli c. 46: „Waltrammus autem, quem supra diximus, decanus,
sed et Hartmanrms. qui abbas noster factus est, quas fecerant laudes, sua
nomina quia proferuntur in cantileuarum libellis, studiose transimus, praeter
quod Waltrammi sequentia Sollemnüatem Indus dewti filii ecclesiae sine
eius nomine scribitur". Der Name des Dichters ist von späterer Hand auch
in Cod. Sangallen. 875 beigefügt. Das zweite und vierte Gedicht wird ihm
handschriftlich zugeschrieben in Cod. Sangallen. 381. und Helmstadien. 1008.
Dafs auch (3) von ihm, bleibt Vermutung. Vgl. über ihn Ekkeharti (IV)
Casus S. Galli ed. Mayer von Knonau St. Gallen 1877, S. 137, n. 47-5 und
S. 164, n. 592.
184. (1.) In Dedicatione Ecclesiae.
1. Sollemnitatem huius,
2 a. Devoti 2 b. Nimiruin
filii, ecclesiae, vestrae matris, colite,
3 a. Quae vosmet 3 b. Quae partus
ex alvo terrenos
spiritali genuit, caeli beredes freit.
4 a. Igitur celebris 4 b. Istius qui matris
haec eunetis se natos
festivitas maneat, esse pro certo sciant.
5 a. Oremus omnes, 5 b. Omnes oremus,
— 245
6 a.
Ut matri coniunctos
6 b.
Ac pacis aeternae
catholicae
consocians
omnipotens
visionis
filios faciat in
coetibus angelicis
Hierusalern
coheredes
celsa iucundos
esse tribuat.
7 a.
Amen et Amen,
7 b.
Fiat et fiat.
8 a.
0 sancti,
8 b.
Salvator
haec domus
hoc nobis
quorum artus continet,
precibus vestris donet,
9 a.
Quod nullis meritis
9 b.
Ut puta qui terra
coguovimus
sumus atque
nos mereri propriis,
tabescens cinis.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. add. saec. 12/i3.
A. — Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. '618. B. — Trop.
ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380. C. — Trop. ms. Sangallense
saec. ,0/n. Cod. Sangallen. 382. D. — Trop. ms. Sangallense saec. 11. in.
Cod. Sangallen. 376. E. — Seq. ms. Sangallense anni 1507. Cod. Sangallen.
(Brander) 546. F. — Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. IV.o
11. G. — Miss. me. Murbacense saec. 13. Cod. Colmarien. 444. H. ,
3 b, 3 facit H. — 8 b, 3 nostris ABCEH. — 9 a, 3 sqq. fehlen B.
185. (2.) Versus ad regem suscipiendum.
Rex benedicte, veni, visens habitacula Galli,
Otmari tectis accipiende sacris.
Istud sanctorum concludit milia templum,
Quam subiens aedem experiaris opera.
5 Iugiter ista suis te servet turba sub alis,
Cuius reliquias haec tenet aula pias.
Francia te Suevis, o rex, direxit alendis,
Iam pecuare tuum pasce diu viduum.
Noricus et Sclavus, Bemanus, Saxo, Toringus
10 Corde manent alacri te dominante tui.
Occiduae gentes, Hispania, Gallia triplex
Se studeant propere sub tua sceptra dare.
Italiae populus diverso sanguine mixtus
Ad te pigmentis palliolisque ruat.
15 Ebrus, Thermoodon, Thrax, Nucbul, Bosforus, Ufens
Sumant maxillis iam tua frena suis.
Hos inter populos nostri miserere, monarchos,
Commonitus fido a Salomone tuo.
Fias placatus nobis maneasque misertus,
20 Quos stirps Scottorum suasit in hanc eremum.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. — 10 dominante
sui. — „Item Waldrammi de quo supra".
246
186. (3.) Versus ad regem suscipiendum.
1. Imperatorum genimen potentum,
Macte regnorum novitate mira,
Semper antiquis famulis benigne
Rex, miserere.
2. Franciae reges micaere patres
Fulgidi regis Karoli per orbem,
Nee minus matres Alemanna tellus
Misit honoras.
3. Hie domus, hac est patria creatus
Fautor Otmarus benedictus abba,
Gallus ex Scottis veniens beavit
Omnia nostra.
4. Barbaros terrens proprios foveto,
Cum quibus omnes Orientis artes,
Immo quadrati superabis arvi
Summa vel ima.
5. Iuris et pacis moderator aequus,
Temperans, fortis vigeas per omne
Tempus hie degens, super astra caeli
Hinc abiturus.
Collect, ms. Sangallense saec. 9. Cod. Sangallen. 889. A. — - Trop. ms.
Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. B. — „Item de quo supra". —
,,Sie scheint Waldrammus zum Verfasser zu haben, dessen Namen beim
unmittelbar vorhergehenden Gedichte in der Handschrift genannt ist."
Schuliger, Sängerschule S. 32. not. 2. Dieser Grund besagt nichts. Auch
Scherer legt im Handschriftenverzeichnis von St. Gallen das Gedicht Wald-
ramm bei ; doch ist sein Anspruch zweifelhaft.
Ist. (4.) Tersus ad Processionem.
R. Votis supplieibus voces super astra feramus,
Trinus ut et simplex nos regat omnipotens.
1 Sancte pater, iuva nos, 3. Summae sedis minister,
Sancte tili, salva nos, Quis ut Deus, Michael,
Compar bis et Spiritus, Cum supernis civibus
Ungue nos intrinsecus. Sis nobis propitius.
2. Sancta virgo virginum, 4. Praeco Christi Iohannes,
Stella maris, Maria, Agni Dei ostensor,
Tu pro nobis filium Redemptoris baptista
Ora, Christum Dominum. Tu nos Deo commenda.
— 247 —
5. Sancte Petre ac Paule
Cunctique apostoli.
Vos orate pro vestris
Christianis populis.
6. Iuncti saucto Stephano
Universi martyres,
Estote auxilio
Populo catholico.
7. Sancte Galle, succurre,
Sancte Ottmare, subveni,
Nos cum confessoribus
Adiuvando precibus.
s. 0 martyr Felicitas
Cohors atque virginum,
Postulate pro nobis
Maiestatis Dominum.
9. Omnes sancti Domini,
Angeli et homines,
Vos ad aures divinas
Ferte preces sedulas.
10. Ut nobis remissio
Peccatorum donetur,
Aeris temperies
Terraeque fertilitas.
11. Pacem nobis imploret
Vestra intercessio,
Sanitätern corporum
Et perenne gaudium.
12. Ut famem et morbi vim
Amovere dignetur
Omnipotens Dominus,
Obtinete precibus.
13. Ut saeviens gladius
Et paganus populus
Depellatur a nobis,
Te rogamus, Domine.
14. Ut pastorem tueri
Nostrum velis et clerum,
Omnes simul oramus,
Iesu Christe, audi nos.
15. Ut rex noster Chuonradus
Eius et exercitus
Hinc et inde servetur,
Oramus, Christe, audi nos.
16. Ut cruore redemptum
Pretioso populum
Conservare digneris,
Oramus, Christe, audi nos.
17. Animas catholicas
In aeterua requie
Confoveri iubeas,
Oramus, Christe, audi nos.
18. Omnes tibi canimus,
Universi clamamus
Yocibus et cordibus :
Oramus, Christe, audi nos.
19. Oramus, Christe, audi nos,
Christe, Christe, audi nos;
Kyrie, eleison, canimus,
Christe, eleison, psallimus.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. — Trop. ms.
Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed. III 7. B. — Rit. et Sacram.
S. Albani Magunt. saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888. C. — Collect, ms.
Cellense (vel Hornbacense?) saec. 10. Cod. Vatican. Palat. 489. D. — Trop.
ms. Milidense anni 1024. Cod. Berolinen. IV0 11. E. — Trop. ms. Emmeramense
saec. n/i2. Clm. Monacen. 14083. F.
R, 1 vocis D. — R, 2 ut fehlt D. — Str. 1 fehlt D. — 1, 1 adiuva F. —
1, 4 Iunge nos E. — 2, 1 Sancta mundi domina CE. — 2, 4 Ora XPOYE-ßYM.
D. — 3, 2 Quis sicut Deus F. — 2, 4 Nos iuvato precibus D. — 4, 3
baptisma D. — 4, 4 Nos Deo concilia D. — 5, 1 Petre cum Paulo D. —
— 248 -
5, 2 Cunctisqtie apostolis D. — 5, 8 pro cunetis BEF; Implorate pro nobis
D. — 5, 4 Maiestatis Dominum D. — Vor Str. 6 schiebt C ein :
Martyr Christi, Theodole
Patroneque Albane,
Fune (?) vinctis meritis
Nos solvite criminibus.
Statt Strophe 6 haben
D:
Protomartyr Stephane
Omnes atque martyres,
Vos orate pro eunctis
Piebibus catholicis.
O praesul sancte Emmerame
Et omnes martyres, devote
Estote in auxilio
Populo catholico.
Vor Str. 7 schiebt C ein:
Obodarde confessor
Martineque pariter,
Nos cum confessoribus
Adiuvate precibus.
Statt Strophe 7 haben:
D:
Sancte pater Philippe
Pirminiqu.e, pariter
Nos cum confessoribus
Adiuvate precibus.
0 Benedicte, pater pie,
Sancte Galle, doctor bone,
Nos cum aliis confessoribus
Adiuvate precibus.
8, 1 Et martyr D. — 8, 2 Et virginalis castitas F. — 8, 3 Postulate pro
nostris F. — 8, 4 Iesum Christum peccatis F. — Str. 9 lautet in
D:
Omnes sancti Domini
Angeli et homines,
Commendate populos
Domino catholicos.
F:
Omnes sancti Dei,
Nos exaudire dignemini
Et ad aures divinas
Ferte nostras miserias.
Str. 10 ff. fehlen F. — 10, 3 temperiem C. — Str. 11 lautet in BCD:
Ut pacis tranquillitas
Corporumque sanitas
A Christo detur nobis,
Obtinete meritis.
Str. 12 fehlt BCD. — Str. 13 hinter 15. BCD. — 14, 1 Ut praesulem D;
Ut N praesulem C; tueri fehlt CD. — 14, 2 Clerum eius et omnem BD;
Eius clerum et omnem D. — 14, 3 Conservare digneris BCD. — 14, 4
Oramus, Christe, audi nos. BCD. — 15, 1 Ut rex noster D; rex noster Otto C;
rex noster Henricus E. — Str. 16, 17 und 18 fehlen BCD. -- Str. 19
lautet in BCD:
Christe, Christe, audi nos,
Kyrie, eleison, canimus,
Christe, eleison, canimus (psallimus C),
Iesu pie, audi nos.
In der einzigen St. Galler Hs., die heute dieses Lied enthält, ist dasselbe
namenlos. Dagegen überschreibt das Mindener Tropar (saec. 11 in.) zu
— 249 —
Wolfenbüttel (Cod. Helmstadien. 1008), welches wie sein Milchbruder, die
Berliner Hs. IV0 11. mittelbar oder unmittelbar nach St. Gallischen Vor-
lagen geschrieben wurde, dasselbe mit den Worten: „Versus Waldrammi
unde supra" ; ein Beweis, wenn es dessen bedürfte, dafs in St. Gallen Quellen
vorhanden waren, die heute nicht mehr fliefsen. Bei Canisius Lect. aut. V,
746 wird das Gedicht ohne jede handschriftl. Grundlage dem Notker Balbulus
zugeschrieben.
Der Königsname in 15, 1 hat nichts mit der Abfassung des Liedes zu
schaffen, wie Winterfeld (Poetae Aevi Carolini IV, 327.) nach Dümmler (Neues
Arch. IV, 547) meint ; er zeigt nur durch seiuen Wechsel an, unter welchem
Kaiser die betreffende Handschrift geschrieben wurde.
Hartmannus,
Abbas Sancti Galli,
f 925.
Über die Herkunft und Jugend dieses (jüngeren) Hartmann geben uns
die St. Gallischen Geschichtsqnellen keinerlei Aufschlufs. Im Jahre 895 be-
gegnen wir ihm dann urkundlich als Diaconus, 910 — 13 als Camerarius,
920 als Propst. Nach dem Tode Salomos III. (5. Januar 920), wenngleich
erst nach längerer Sedisvakanz, zum Abte gewählt, stand er als solcher dem
Stifte nur noch kurze Zeit (drei Jahre und drei oder vier Monate) vor. Vgl.
Ekkeharti , Casus Sancti Galli ed. Meyer von Knonau (Mitteilungen zur
Vaterländischen Geschichte XV), St. Gallen 1877, S. 4 n. 16; S. 165 n. 596,
S. 176 n. 617.
Unsere Kenntnis von den liturgischen Dichtungen Hartmanns ruht wieder
auf den St. Gallischen und einigen andern Handschriften , die Abschriften
von St. Gallischen Vorlagen sind. Nur einer Dichtung unseres Autors gibt
auch Ekkehart Zeugnis, wenn er in seinen Casus c. 6 schreibt: „Consuluntur
Hartmannus, consilio magnus, ille quidem, qui Humili prece melodiam fece-
rat". Vgl. Dümmler, Neues Archiv IV, 556.
Die Nummern (6) bis (10) folgen sich, ohne Namen des Verfassers in der
St. Galler Handschrift 381 in der hier beibehaltenen Ordnung. Die fünf
Lieder, die sich alle auf ein und dieselbe Tatsache, dafs Adalbero, Bischof
von Augsburg (887 — 910) St. Gallen mit Reliquien des hl. Mang von Füfsen
beschenkte, welche von Saloino III. in eine zu Ehren des hl. Kreuzes und
des hl. Magnus erbaute Kirche feierlich übertragen wurden (vgl. Nr. (9) 8, 1),
bilden somit einen Cyklus, ein Ganzes; spricht man eines derselben Nr. (10)
mit C'anisius, Schubiger und Dümmler dem Hartmann zu, so macht man es
eben dadurch wahrscheinlich, dafs er alle fünf Lieder verfafst hat. Nr. (10)
ist für das „Einholen" der Reliquien geschrieben, Nr. (11) für die „Über-
tragung", Nr. (7), (8) und (9) sind für Umzüge mit denselben gedichtet,
Nr. (6) ist schlechthin als Hymnus gedacht. Da Ratpertus beim Amts-
antritte Adalberos entweder schon tot war oder bald nach demselben ge-
storben ist, kann an ihn als Verfasser dieser Mang-Lieder nicht gedacht
werden. Höchstens könnte Notker in Frage kommen.
188. (1.) Versus Hartmanni ante Evangelium cantandi.
1. Sacrata libri dogmata 2. Muuderaus omnes corpora
Portantur evangelici, Sensusque cordis simplici
Cunctis stupenda gentibus Purgantes conscientia
Et praeferenda laudibus. Verba pensemus mystica.
— 251 —
3. Vultus declini pariter
Clausa tenentes storaata
Stemus intentis auribus,
Ut decet, ante Dominum.
4. Nee sat videtur sonitus
Auditu solo capere,
Ni cor purgatum teneat
Factisque iussa compleat.
5. Sic mandat ipse maximus
Magister, summi filius,
Sensus nostrorum pectorum
Arvis diversis comparans.
6. Sunt, ait, rura plurima,
Quis semen frugis spargitur,
Censu sed multum dispari
Reddunt aeeepta foenora.
7. Quaedam saxorum Stramine
Replentur nimis pessimo,
Frugemque necat maximus
Ardor solaris luminis.
8. Quaedam siccato germine
Replentur spinis horridis,
Viarum strata plurimis
Officiunt seminibus.
9. Ast qui felices fertili
Glebas feeundat germine,
Illum laetantem cumulat
Fructus laboris centuplex.
10. Sic voluntatis integrae
Perfecta nitent opera,
Terraque cordis optimi
Centenum refert numerum.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 378. A. — Trop. ms.
Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380. B. — Trop. ms. Sangallense
saec. 10. Cod. Sangallen. 381. C. — Trop. ms. Sangallense saec. ,0/n.[et 13.]
Cod. Sangallen. 382. D. — Trop. ms. Sangallense saec. 11. Cod. Sangallen.
376. E. — Grad. ms. Ottobnranum saec. 12. Clm. Monacen. 27130. F.
1, 1 evangelii E. — 2, 2 simplicis F. — 3, 1 Vultus. — 5, 2 Artus
diversis BE. — 6, 2 Quo semen F. — 9, 3 cumulat laetantem D. — „Versus
Hartmanni ante evangelium, cum legatur, canendi" C; „Versus H art in anni
ante evangelium cantandi" E; „Versus ante evangelium, eum legatur,
canendi" D; auch in Trop. Mindense saec. 11. in. Cod. Guelfenbyteran.
1110 (Heimst. 1008) mit der Aufschrift: „Isti versus Hartmanni canendi
sunt, antequam legatur evangelium". — 1,1 sqq. und 1, 3 sqq. abwechselnd
als Rundreim benutzt.
18$). (2.) Versus eiusdem de Natali Iuuocentum
Ad Pr ocessionem.
Salve, lacteolo decoratum sanguine festum,
Salvete, innocua corpora fusa neci.
Concinit, ecce, Deus, tibimet grex iste pusillus
Festivum laude praeveniendo diem.
5 In qua morte pia puerorum maxima turba
Occidit et victrix regna superna capit.
Nam quia terrenum metuit disperdere regnum,
Impius immani rex feritate furit.
Audierat regem, quem euneta oracula dudum
10 Spondebant vatum, virgine matre satum,
Iudaicae gentis cui debita regna manerent,
Hocque magos Stella testificare nova.
— 252 —
Nee mora, pestifera succenditur efferus ira,
Dum sibi praeripier regia iura timet.
15 Mox iubet innocuam ferro prosternere plebem
Destinat atque neci corpora lacteola.
Perderet ut Cbristura, dum nemo evaderet ipsum,
Inter et innumeros sterneret hunc pueros.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. — Trop.
ms. Sangallense saec. 10/n. Cod. Sangallen. 382. B. — Trop. ms. Mindense
anni 1024. Cod. Berolinen. Theol. IV 11. C.
10 vatum fehlt B. — 11 bis Schlufs fehleu B. — 17 Perderet et C. —
„Versus eiusdem de natali innocentum ad processionem" AB; „Versus in
vigilia innocentum ad processionem". C; auch in Trop. ms. Mindense saec.
11. iu. Cod. Guelfenbyteran. 1110 (Heimst. 1008), als „Versus eiusdem in
natale innocentum". — 1 und die beiden Hälften von 2 abwechselnd als
Rundreim gebraucht.
190. (3.) Item eiusdem de eadem Festivitate.
1. Cum natus esset Dominus,
Turbatur rex ineredulus,
Magi tulerunt munera,
Quos Stella duxit praevia.
6. Mas omnis infans oeeidit,
Quem novus partus protulit,
Scrutatur, ah ! eunabula
Ac ipsa matrum ubera.
2. Herodes rex interrogat,
Quo Christus nasci debeat,
Locumque dici Üagitat,
Ut hunc necare valeat.
Quid furis. crndelissime
O carnifex et pessime?
Hie solus, qui requiritur,
Impune Christus tollitur.
3. Adorant magi Dominum
Viamque carpunt aliam,
Nee saevi regis impiam
Ultra vident praesentiam.
8. Pectus tenellum rumpitur,
Matrum sinus perfunditur,
Sed lactis plus quam sanguinis
De loco stillat vulneris.
4. Tunc rex Herodes fervida
Succenditur insania
Mandatque sterni milia
Lactantium innumera.
9. Salve, lactans exercitus,
Flores sanetorum martyrum,
Ad aram summi numinis
Qui laeti semper luditis.
5. Completur saeva iussio,
Mactatur omnis pusio,
Aetatis bimae parvuli
Vel infra subduntur neci.
10. Nos vos laudantes pueros
Semper iuvate preeibus,
Vobiscum uti iugiter
Possimus laeti psallere.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. — Trop.
ms. Maguntinum [?] et Tegurinum saec. 10 et 11. Cod. Londinen. Add.
19 768. bis. B et C. — Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen.
Theol. IV 11. D.
I
— 253 —
1, 2 Turbatus D. — „Item eiusdem de eadem festivitate". A. — „Versus
in epiphania Domini ante evangelium" 1); auch in Trop. ms. Mindense
saec. 11. in. Cod. Guelfenbyteran. 1110 (Heimst, 1008) mit der Aufschrift:
„Item versus eiusdem unde supra".
191. (4.) Item eiusdem ad Processionem diebus dominicis.
R ° Humili prece et sincera devotione
Ad te clamantes semper exaudi nos.
1. Summus et omnipotens genitor, qui cuncta creasti,
Aeternus Christus filius atque Deus,
Xec uon sanctificans dominator, spiritus almus
Unica maiestas trinaque sola Dei.
2. Ipsa Dei genetrix, reparatrix inclita mundi,
Quae Dominum casto corpore concipiens
Perpetua semper radias cum virginitate,
Indiguos famulos, virgo Maria, tuos —
3. Angelici proceres. caelorum exercitus omnis
Aeterno semper lumine conspicuus,
Agmine ter trino supero per sidera regno
Laudibus aeternum concelebrans Dominum, —
4. Petrus cum Paulo, Thomas cum Bartholomaeo
Et Iacobus sanctis nos relevent precibus.
Andreas, Mattheus, Barnabas atque Iohannes,
Matthias, Lucas, Marcus et altisonus.
5. Coetus apostolicus duodeno sidere comptus,
Propitius cunctos protege nos famulos,
Et, quos muitiplices lacerant per crimina pestes,
Peccata absolvens fac bona cuncta sequi.
6. Nunc Stephanus, Linus, Clemens Anacletus et almus
Xystus, Alexander Corneliusque pius,
Hippolytus, Vitus, Laurentius atque Modestus
Chrysogonusque pius nos miserando iuvent.
7. 0 vos martyrio decorati in nomine Christi
Conspicui testes, purpurei proceres,
Qui bello invicti superastis daemonis iras,
Conspirata manus vincere morte minas.
8. Silvester, Damasus, Gregorius Ambrosiusque,
Hilarius, Zeno, Maximus atque Leo,
Martinus, Proculus, Caesarius Eusebiusque
Orent pro nostris criminibus variis.
— 254 —
9. Ordo sacratus confessorum praecipuorum,
Auxilio tutos undique redde tuos
Atque tua nosmet prece dimittendo reatum
Nos fragiles multum cladibus omnigenis —
10. Paulus et Antonius, Macarius Arseniusque,
Pachomius, Beda, Attala, Paphnutius,
Bertolphus, Libertinus, Basilius atque
Hieronymus doctor, nos miserate, precor.
11. Galle, Dei summi miles fortissime Christi,
Nobis nunc famulis auxiliare tuis.
Nil sie perspieuum poterit vox clara referre,
Ut decet in tali nunc patris obsequio.
12. Hie tibi perpetuis resonant concentibus aedes
Ossibus et sacris semper habetur bonos,
Cum laeti famuli celebrant hie festa benigni
Laudibus instantes nocte dieque tuis.
13. Dirige corda pius et tempora dirige nostra
Atque dies laetos ducere da famulos,
Ut semper valeant tibimet cantare quieti,
Te quoque caelesti cernere luce poli.
14. 0 dilecte Deo, radians virtute corusca
Sancte Ottmare pater, iunge preces pariter.
Intercede pius veniam poscendo misellis
Aureque iam blanda carmina pereipiens.
15. Summe Dei eultor, monachorum rector et abba,
0 Benedicte, sacer atque benigne pater,
Istud coenobium coetumque tibi famulantum
Nostraque sanetificans euneta tuere simul.
16. Felicitas felix. Eulalia, Digna, Verena
Petronellaque cum perpete Perpetua,
Agnes atque Agathes, Christina, Euprepia, Thecla,
Eufemia, Regula, Eugenia atque bona,
17. Virginitate chorus resplendens candidularum
Turba puellarum integritate nitens,
Quae geminis gaudes pulchrum decorata coronis
Laude pudicitiae martyriique simul,
18. Omnes nunc saneti, nostris suecurrite lapsis
Et veniam eunetis ferte iuvando malis ;
Nam vestris preeibus, petitis quaeeunque rogantes,
Annuit ipse pius nilque negat Dominus.
— 255 —
19. Pacem perpetuam, rogitamus, prospice, Christe,
Et sanae vitae gaudia longa diu,
Temperiem caeli tribuens, ut copia frugum
Omnibus exundet ubere laetitia.
20. Agne Dei patris, qui mundi crimina tollis,
Optatae pacis raunera dona tuis.
Kigie TtavTOXQaTOQ, Yacog codiLers rcdvteq
— v ßaoileig rjfxäiv, Xqlox\ eXeyoov r^fxwv.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. — Trop.
ms. Sangallense saec. 10/n. [et 13.] Cod. Sangallen. 382. B. — Trop. ms.
Bambergelise saec. 10. Cod. Bambergen. Ed III 7. C. — Rituale et Miss.
ms. S. Albani Maguntini saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888. D. — Trop.
ms. Maguntinum (?) et Tegurinum saec. 10. et. 11. Cod. Londinen. Add.
19 768. E. — Pass. ms. Cellense (Hornbacense?) saec. 10. Cod. Vatican.
Palat. 489. F. — Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. Theol.
IV. 11. G. — Trop. ms. Nonantulense saec. 11. Cod. Roman. 1343 (Sessor.
62). H. — Trop. ms. Einmeramense saec. 11. Clm. Monaceu. 14083. I. —
Trop. ms. Nonantulense saec. u/ia. Cod. Casanaten. C IV 2 (1741). K. —
Proeess. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VI G 15. L.
R, 2 Christe exaudi nos DFIKL. — 1, 2 filius atque tuus L. — 2, 1
Sancta Dei genetrix I ; reparatrix et inclita DFL — 2, 2 bis 4 fehlen I ;
dafür: Ora pro nobis et pia pro populis. — 2, 3 Perpetuam F; radians GH.
— 3, 1 omnes H. — 3, 2 conspicuos C. — 3, 3 radians per sidera HK;
regni K; regem H. — 3, 4 concelebrant D. — 3, 2 bis 4 fehlen I; dafür: Pro
toto mundo funde preces Domino. — 4, 2 Et Iacob K; Et Iacobi CD;
sancti C ; revelent F. — 4, 3 sq. fehlen I. — Von 4, 4 springt F auf 20, 1
über. — Str. 5 fehlt L. — 5, 2 Cunctos propitius H. — 5, 3 Ut quos C. —
5, 4 absolve H. — 6, 1 Tunc L. — 6, 2 Alexander precatibus omnes C;
Eustachius fortis cum sociisque suis L. — 6, 3 fehlt C; Georgius, Cosmas,
Vitus , Wenceslaus , Adalbertus L. — 6, 4 miserendo A ; Christo credentes
protege martyr oves C. Dann springt C auf Str. 19 über. — Statt Str. 6
setzt I ein:
Norica regna tuens, Heimrame, precatibus omnes
Christo credentes protege, martyr, oves.
Istud coenobium coetumque tibi famulantum
Nostraque sanctificans cuncta tuere simul.
An eben dieser Stelle schiebt H drei Strophen auf Synesius und Theopontus
ein. Vgl. Anal. XXIII, 84; D setzt an diese Stelle Str. 11 bis 14 auf
Theodolus angewandt (Theodole summi miles) und Str. 14 auf Alban (Sancte
Albane pater). — 7,1 Qui sunt martyrio I. — 7,2 Orent pro nostris
criminibus variis I. — 7, 3 u. f. fehlen I, das sofort auf Str. 15 übergeht.
— Vor Str. 8 drei Strophen auf Silvester eingeschaltet H; daran reihen sich
Str. 11 — 13 inkl. auf Adrian angewandt (Adriane Dei miles); die weiteren
Abweichungen von H siehe Anal. XXIII, 1. c. — 8, 1 Urbanus, Damasus H.
— Str. 9 fehlt L. — 9, 1 Ordo confessorum sacratus K. — 9, 2 Auxilio
totos B. — 10, 2 Bachumius D. — 10, 3 Pertolfus G; Pertolius D; Blasius
pater, Augustinus, praesul amandus L. — 12, 1 perpetuo B. — 17, 2 gaudens
D. — ■ 18, 2 ferte iuvando polis D; milis C. — 18, 3 Iam vestris DL. —
18. 3 u. f. fehlen I. — 19, 2 sanctae vitae D; longe diu D. — Str 19 fehlt
CFIL. — 20, 1 sq. zweimal. — 20, 1 mundi qui K. — 20, 3 sq. fehlen I.
— 2j, 1 Kyrrie (Kyrie) pantocrator ysos sodisse tepantes AG : Kyrie panto-
crator ysos sodisse te pantes B; Kyrie pantocrator ysossodisse te pantes CK:
Kyrie pantocrator yson sodisse te pantos 1) ; ysosodisse te pantos F : Kyrie
— 256 —
panton craton ysos sodisse te pantes H; ysos sodisse te pontos L. — 20, 2
Suba syleos ymon, Christe, eleyson ymas A; Su basyleos ymon, Christe,
eleyson ymas B; Su basileos imon, Christe, eleison imas C; Sub basiltos
ymon, Christe, eleyson ymas D; Sub asileos ymon G; Sub basileos ymon,
Christe, eleison ymas HL; Sub basileos ymon, Christe, eleyson ymas K. —
„Item eiusdem ad processionem diebus dominicis" A; „Letania in dominicis
diebus" G; „Dominieales Letaniae" I. — Für die Feststellung des Textes
sind die nicht St. Gallischen Handschriften so gut wie wertlos; sie schildern
aber die liturgische Zersungenheit des Liedes. Vgl. bezüglich dieser Litanei
die Bemerkung Ekkeharts w. o. in der Vorbemerkung'.
192. (5.) Yersus Hartmanni ad suscipienduin Regem.
Suscipe dementem, plebs devotissima, regem
Ducque canens Galli teeta sub alta pii.
Iam, benedicte, veni, rector dignissime mundi,
Dextera te Christi protegat arce poli.
5 Actibus in eunetis tibi prospera euneta superne
Proveniant votis et sine fine piis.
Hoc nos instanter rogitamus pectore fido,
Hoc petimus omnes nocte dieque simul.
Te nobis blandum dederat dilectio Cbristi,
10 Qui nosmet tanta sedulitate foves
Insita te nobis bonitas et saneta voluntas
Ante dedit carum, quam quoque visus eras.
Cernere nunc faciem liceat virtute nitentem,
Optio quod nostra saepe cupita fuit.
15 Rex, dominus regum, factor rectorque potentum,
Qui te terreno praetulit imperio,
Hie te confortet semper virtute polorum
Et secum regno laetificet populo.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381.
193. (6.) In Susceptione Reliquiarum saneti Magni.
1 . Mire eunetorum Deus et creator,
Mitis et fortis solidator orbis,
"Vota servorum tibi subditorum
Aspice Clemens.
2. Pangimus darum cupidi triumphum,
Mente gaudentes simul et precantes,
Sanctus ut praesens super astra gaudens
Nos benedicat.
— 257 —
3. Ille dam vita frnitur cadnca.
Lucis aeternae radios videre
Visibus cordis studuit sab imis
Fretus ab altis.
4. Nomen hie Magni reserando plebi
Viribus magnis colitur celebris,
Auetos a Gallo superis amando
Dogmate largo.
5. Hostis immitem domuit furorem,
Pacis auetorem comitando suavem,
Omnibus sanetae placidaeque vitae
Normula factus.
6. Ille post darum remanens magistrum,
Eius exemplis inhians beatis,
Turbidum mundi reprobans honorem
Terrea sprevit.
7. Spiritu pauper fuit hie minister,
Hinc et in regno micat ille dexter,
Mitis exstabat, tenet atque terram
Viva gerentem.
8. Fervido planctu simul hie dolebat.
Inde solatum Dominus coronat
Tristibus spretis lacrimisque tersis
Perpete regno.
9. Famis, en, iustae pariterque sitis
Damna perpessus fuit hie beatus.
Unde divinis dapibus repletus
Gaudet in astris.
10. Hie fuit Clemens miserans misellos,
Eius et iudex miseretur altus,
Tota cum mundi species obibit
Fine sub uno.
11. Corde nam mundo fuit atque puro,
Hinc Deum clare meruit videre
Filius summi simul et vocari
Pacifer ipse.
12. Persecutorem toleravit iste,
Iusta dum vovit Dominoque redtlit,
Inde caelestem merito decorem
Possidet ipse.
Dreyes, Lateinische Hymnerxliehter. II. 17
— 258 —
13. Bis quater surarais speciebus, ecce,
Praeditus splendet pater hie beatus,
Omnibus nobis veniam benignus
Conferat idem.
14. Inde nunc caeli rutilans in aula
Civis aeternae sociusque turmae
Nostra placatus pius et benignus
Crimina tergat.
15. Praestet hoc nobis genitor perennis
Katus et plenus patrii vigoris
Spiritus saneti moderante nostros
Lumine sensus.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. — Von Schubiger,
die Sängersehule St. Gallens, S. 38, doch ohne Angabe seiner Gründe Rat-
pertus zugeschrieben und auch von Dümmler, Neues Archiv IV, 542 (als
Nr. X) unter Ratpertus Gedichten aufgeführt. Bei Canisius, Lectt. Antiq. V,
750 als „Versus Ratperti de saneto Magno".
1W. (7.) In Susceptione Reliquiaruni saneti Magni.
1. Iam fidelis turba fratrum 4. Hinc exsultent astra caeli
voce dulei consonet, lacteusque circulus,
Hymnum dicat et serena Signa tum bis sena saltent
partiatur dramata, et Corona nobilis
Dulce pondus et beatum Ornatusque totus soli
in lectica deferens. conditori cognitus.
2. Scandens et descendes inter 5. Nos istorum semper clara
montium confinia consecuti munia
Silvarum scrutando loca Sanctitati tantae cantu
valliumque coneava, personemus bombico,
Nullus expers ut locus sit Exaudire quod delectet
istius solaminis. euneti plasten saeculi.
3. Iamque caelum iamque terra 6. His ineeptis assit alma
iamque pontus laudibus felix et theotocos,
Plaudant atque circumquaque Assit Petrus, hunc sequatur
vox emissa plebibus omnis atque apostolus,
Auctorem patremque tanti Martyr et confessor atque
tamque clari luminis. turba saneta virginum.
7. Nunc redemptor et creator,
auetor veri gaudii,
Largiatur aptaro nobis
virtutis tiduciam,
Ut sibi volendo digna
captemus perennia.
Tmp. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381.
— 259 —
195. (8.) In Susceptione Reliquiarum sancti Magni.
1. 0 rector invictissirae 5. Nam spiritas ex sidere
Regumque sator inclite, Haec creditur revisere,
Nostras preces cum carmine Gaudens honore provehi
Intende nunc piissime. Quandoque reddendnm sibi.
2. Timenda res est denique, 6. Nunc Magnus iste nomine
Praesumimus quam tangere, Maiorque Christi munere
Artus et horum pandere, Defendat alma gratia
Quos tu beasti in aethere. Plebis viantis pectora.
3. Absterge nostra, quaesumus, 7. Portamus, ecce, cernui
Peccata, quae commisimus, Pignus decoris spien didi
Ut sancta membra tangere Nunc plana, nunc per aspera
Non poena sit sed praemium. Ad sedis aptae culraina.
4. Adest fides promptissima, 8. Hie civium caelestium
Spondens per ista munia Lux clara splendet obvia,
Nos adiuvari certius; Ac compares fidissimi
Discedat hinc iam perfidus. Iunguntur ore nobili.
U. Illic parentis gloriam
Summique nati gratiam
Cum claritate spiritus
Laetis canamus voeibus.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381.
196. (9.) In Susceptione Reliquiarum sancti Magni.
1. Christus ad nostras veniat camenas,
Christus et vocem tribuat salubrem,
Christus ad vitam vehat et perennem
Se modulantes.
2. Audiat nosmet chorus angelorum,
Protegat nos plebs et apostolorum,
Patriarchae omnes simul et prophetae
Luce perenni.
3. Martyrum turbas petimus serenas,
Sanguinis palma pretioqae ciaras,
' Vocis ut nostrae modulis reeeptis
. Gaudia praestent.
17*
— 260 —
4. Nunc sacerdotes monachosque claros
Ad preces nostras cupidi vocaraus,
Nosmet ut seraper foveant et nostra
Pace suavi.
5. Virginum dulces nitidosque flores
Semper in nostro petimus favore
Esse praesentes simul et fugantes
Noxia quaeque.
6. Omniura sane rutilus piorum
Coetus ad nostram vigilet salutem,
Invidum pellens rapidumque furem
Munere Christi.
7. Christe, nunc servos miserare fidos
Ob precem sanctae nitidaeque plebis,
Inter hos Magni meritum recordans,
Maxime iudex.
8. Per Crucera sanctam moderare nostram,
Conditor, vitam tribuens quietam,
Perditis culpa veniam rependens,
Luminis auctor.
9. Pacis augraentum tribuas, rogamus,
Utque salvemur, pariter precamur,
Ac remittendi decus exhiberi
Te miserante.
10. Aetheris blandos facilesque raotus
Frugis et largos reraeare quaestus,
Regibus vitam populisque pacem
Da, pater orbis.
11. Praesuli nostro dominans faveto
Huicque caelestera tribuens honorem
Posthumum Petri facito perenni
Laude beatri.
12. Agne, qui tollis facinus reorum,
Conditor lucis, miserere nobis,
Christe, nos audi, patris alme fili,
Kyrie, eleison.
Trop. ms. Sangallense sae<% 10. Cod. Sangallen. 381, A. — Trop. ms.
Sangallense saec. 10/n. Cod. Sangallen. 382. B. — Trop. ms. Cremifanense
saee. 12. Cod. Cremifanen. 309. C.
— 261 —
Nach Str. 1 schiebt C ein:
Virginum virgo meritis Maria
Atque cum choris Michael novenis
Digni cum dignis precibus Iohannis (Iohannes Hs.)
Ferte iuvameu.
Da diese Str. in den St. Galler Quellen fehlt und die Chöre der Engel auch
2, 1 vorkommen , dürfte dieselbe spätere Zutat sein. — 2 , 2 et fehlt C.
— 3, 2 palmam C. — 3, 3 susceptis C. — 7, 1 miserere C. — 8, 3 repren-
dens A. — 11, 2 que fehlt B. — In C der Rundreim: Exaudi, Domiue,
miseris miserere famulis; lies: famulis miserere? — „Dominica post as-
censionem Domini ad processionem. Ut Vita sanctorum canitur." B.
197. (10.) In Susceptioue Reliqniarum Sancti Magni.
R°. Carmina nunc festis psallamus rite choreis,
Obvia laetantes pectora qui ferimus.
1. Aurea iam resonent redimitis carmiDa bombis,
Quae variis mixtim vocibus aura ferat.
Nil sie perspieuum poterit vox clara referre,
Ut decet in tali nunc patris obsequio.
2. Sic devota tarnen pandamus ora canentes
Pectore de puro hos referendo sonos:
Istuc iam properans, Domini dilecte, propinqua.
Quo tibi condigna corporis aula nitet.
3. Hie tibi perpetuis resonant concentibus aedes,
Ossibus et sacris semper habetur bonos,
Dum laeti famuli celebrant hie festa benigni
Laudibus instantes nocte dieque tuis.
4. Laetus ob hoc nostros blandusque invisito fines
Atque pius servis auxiliare tuis;
Iam nunc servitiis famulum consuesce tuorum
Prosper et huc vultum flecte, serene, tuum.
5. Dirige cor da pius et tempora dirige nostra
Atque dies laetos ducere da famulos,
Ut semper valeant tibimet cantare quieti,
Te quoque caelesti cernere luce poli.
6. Sternere supplieibus ishaec modo patria votis
Et venerans tanti suseipe membra viri,
lpsas omnigeno decorans cum flore plateas,
Lumine perpulchris obvia lampadibus.
— 262 —
7. Adveniunt pariter necnon comitantur euntem
Perspicui fratres, angelici proceres.
Qai sancti feretrum circumvolitando beatum
Alarum expansu undique membra tegant.
8. Inde Columbanus, nostcr pater atque magister,
Alpibus excursis aeriisque viis
Hie aderit praesens alacrisque ad gaudia tanta
Agmina coniungit consociata simul.
9. Coniunguntur ei celeres gressusque fatigant
Tres quoque Francorum Scottigenae pariles,
Quos volitans fama asciscens ad gaudia tanta
Unitos tulerat dulcibus obsequiis.
10. Obvius hinc proprios Gallus producit alumnos
Longius oecursu adpropians rapido.
Hunc circum medium numerosis coetibus auetus
Densatur nitidus caelicolum populus.
11. Omnes qui pariter saneta te voce salutant
Et proprios lares, Magne, subire rogant,
Ut, quos aetbereis retinet communio templis,
Hie quoque consortis iungat honoris amor.
12. Interea Ottmari praestabit cura beati,
Mansio construeta quoque parata fiat,
Ut nil displiceat venientis hospitis ori,
Omnia splendenti sed niteant facie.
Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. Cod. Sangallen. 381. — Zu diesem
Gedichte bemerkt Canisius (bezw. Metzler) V, 753: „Incerti auctoris, monachi
tarnen S. Galli atque, ut videtur Hartmanni propter quosdam eius versus,
quos habet etiam in litania Hurnüi prece". Dem schliefst sich Schubiger
an, Sängerschule 34, n. 2 und zweifelnd Dümmler N. A. 1. c. Nr. VI.
11)8. (11.) In Susceptione Reliquiaruin Sancti Magni.
R. Miles, ad castrum properes novellum *
Pridem et notos repetas locellos.
Posside terram tibi praeparatam,
Iam, comes Galli, sociare illi.
1. Nos sua, Magne, 2. Nunc studet ille
Pignora Gallus Rus laquearque
Miserat ad te Te veniente
Teque venire Comere laute,
Oppido poscit. Nil remoreris.
— 263 —
Sexus uterqoe,
Vir mulierque,
Turba pedestris,
Coetas equestris
Vociferantur.
6.
Ad tua quisque
Limina stratus
Te sibi poscat,
Sancte, favere;
Esto misertus.
4. Te, pater, aetas
Expetit omnis,
Ut veniendo
Concta mederis
Et modulantur.
Igne nocivo,
Grandine, morbo
Daemonis astu,
Marte fameque
Protege cives,
Quando parata
Ingrediaris
Tecta, patrone,
Nos famulantes
Ipse tuere.
Corporis ut qui
Reliquiarum
Condere partem
Proraeruerunt,
Iuveris illos.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. — Vgl. Diimmler
a. a. O. Nr. "VTI. Wem Hartmann für den Verfasser von (6) gilt, dem
liegt es nahe, ihn auch für den Dichter dieses Liedes für die gleiche Ge-
legenheit zu halten. Ganz daneben ist es aber, wenn Canisius V. 760 in
Hartmann auch den Dichter des Liedes Tribus signis Deo dignis sehen
möchte, das schon nach Ausweis des Reimes späterer Zeit angehört. Vgl.
Anal. XX, 128.
Odo,
Abbas Cluniacensis,
f 943.
Odo , der Begründer der berühmten Kongregation von Cluny , war 878
(oder 79) wahrscheinlich in der Landschaft Maine geboren. Sein Vater Abbo,
durch Rechtskenntnis und literarische Bildung hervorragend, nahm eine ein-
flufsreiche Stellung am Hofe Wilhelms von Aquitanien ein. Von heftigen
Kopfschmerzen befallen, liefs sich Odo, der vielleicht schon von den Eltern
dem Altardienste verlobt war, zu St. Martin in Tours zum Kleriker scheren,
eine Zeremonie, die ihm Heilung seines Leidens brachte. Fulko, Graf von
Anjou, sein Gönner, wohnte derselben bei. Odo studierte nun zunächst unter
der Leitung Odalrichs, des Scholasters von St. Martin, dann zu Paris unter
der des Remigius von Auxerre , kehrte hierauf nach Tours zurück , wo er
Kanonikus, Scholastikus und Präzentor von St. Martin wurde. Dies Leben
und Streben genügte indes seiner frommgerichteten Seele nicht. Mit einem
Gefolgsmanne Fulkos, Adhegrin mit Namen, liefs er sich 908 (oder 909) von
Bern in die in der Freigrafschaft Burgund belegene Abtei Baume aufnehmen.
Nach dem Tode Bernos, der auch den Abteien Cluny, Massai und Bourgdeole
vorstand, ward Odo um 924 zum Abte gewählt und ihm vom Erzbischofe
Berengar von Besancon, die Benediction erteilt. Er beginnt mit diesem
Momente ein überaus tatenreiches Leben , indem er in zahlreichen Klöstern
die ursprüngliche Zucht herstellt und dieselben — ein bisher unbekanntes
und beispielloses Vorgehen — zu einer Art geistlichen Ordensstaates zu-
sammenschlofs, der sich später zu dem weitverbreiteten, reichbegüterten und
einflufsreichen „Ordo Cluniacensis" erweiterte. Noch zu Odos Lebzeiten
hatte derselbe nicht nur im gesamten Frankreich Fufs gefafst, sondern auch
weit über die Alpen, ja bis nach Unteritalien hinübergegriffen. Auch in die
öffentlichen Angelegenheiten von Staat und Kirche ward er, wie es in einer
Zeit, die Imperium und sacerdotium mehr und mehr verquickte, nicht anders
zu denken, tiefer und tieier hineingezogen, so dafs sein Dasein fortan einer
ununterbrochenen Reise nicht unähnlich sieht. Diesen verschlungenen Lebens-
pfaden nachzugehen, kann nicht Aufgabe dieses Ortes sein. Odo starb im
Kloster St. Julien zu Tours den 19. November 943, noch auf dem Totenbette
Hymnen auf den hl. Martinus dichtend. Vgl. Vita Odonis auctore Iohanne
monacho coaevo, Migne 133, 43 — 86. ; Haureau, Hist. Lit. du Maine I, 133
sqq.; Sackur, die Cluniacenser I, 43 — 116.
Auch die literarische Tätigkeit Odos in ihrer Gesamtheit kann uns hier
nicht beschäftigen. Bezüglich derselben sei verwiesen auf Sackur II, 331 bis
336. Odo war besonders als Musiker hervorragend. „Odo musicus," schreibt
Sigebert von Gembloux, „ex archicantore Turouensi monachus et primus
abbas Cluniacensis, in homiliis scribendis et declamandis et maxime in
componendis sanctorum cantibus elegans ingenium habuit." De
Scriptt. eccl. 124. Es sind uns aber neben einer Anzahl in Prosa abgefafster
Antiphonen auf Martin von Tours, den Lieblingsheiligen Odos (Bibl.
— 2(55 —
Cluniacen. 262 sqq.), nur wenige Hymnen erhalten. Von den in der Bibl.
Cluniacen. mitgeteilten haben wir noch jenen der hl. Maria Magdalena
„Lauda mater ecclesia" zu streichen. Er kann nicht von Odo stammen, mit
dessen Verskunst er im Widerspruche steht, und gehört zweifellos einer
späteren Zeit an. Stünde es fest, dafs Odo Hymnen auf Magdalena verfafst,
wofür ich mich vergeblich nach einem älteren Zeugnisse umsehe, so hätten
eher die beiden Hymnen „Fidelium devotio" und „Maria fusis
crinibus" (Anal. II, 97 sq.) für sein Werk zu gelten. Die uns erhaltenen
Trümmer der hymnodischen Tätigkeit Odos sind im folgenden zusammen-
gestellt und ist des Verfassers Autorrecht in den Noten begründet.
199. (1.) In sancti Martini.
Ad Vesperas.
1. Rex Christ e, Martini decus, 3. En, pauper hie et modicus
Hie laus tua, tu illius, Polum dives ingreditur,
Tu nos in hunc te colere, Caeli cohortes obviant,
Quin ipsum in te tribue. Linguae, tribus, gentes ovant.
2. Qui das per orbis cardines, 4. Ut vita fulget transitus
Quod gemma folget praesulam, Caelis et arvo splendidus ;
Da, quos premunt eulpae graves, Gaudere eunetis pium est,
Solvat per ingens meritum. Cunetis salus sit haec dies.
5. Sit trinitati gloria,
Martinus ut confessus est,
Cuius fidem per opera
Qui semper in nos roboret.
Brev. ms. Gasinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. — Collect, ms.
Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1240. B. — Psalt. et hymn. ms.
Marchianense saec. [9. et] 10. Cod. Duacen. 170. C. — Hymn. ms.
Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. D. — Brev. ms. Strumense
saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. E. — Hymn. ms. Veronense
saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102.) F. — Hymn. ms. S. Sophiae
Beneventan saec. 11. Cod. Neapolitan. VI E 43. G. — Brev. ins. S.
Eutychii Nursini saec. 11. Cod. Vallicellan. B. 79. H. — Hymn. ms. Farfense
saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farf. 4). I. — Antiph. et Grad. ms. Nivernense
saec 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. K. — Bibliotheca Cluniacen. col. 264. L.
1, 4 Et ipsum B. — 2, 1 Cui das A ; orbem F. — 3, 2 Dives polum
ABG: Caelum dives CIK. — 3, 3 Caeli fehlt A. — 4, 2 Caelis et orbi I. —
7. 1 trinitatis F. — 7, 3 fide F. — 7, 4 In nos et ipse roboret CEFHIK.
— Vor Str. 5 schieben B eine (die erste), D zwei Strophen ein :
Erili nocte media Martine, mundus te colit
Abrahae sinus subiit, Consertum ut apostolis,
Qui pace migrat reddita, Voces precantum suseipe,
Quam reddet et nunc dyscolis. Cunetis, quod egent, obtine.
Vinzenz von Beauvais bemerkt in seinem Speculum Historiale c. 55
von Odo: „Hie etiam antiphonas et hymnos de beato Martino dietavit
— 266 —
et vitam beati Geraldi deseripsit", und Iohannes monachus, der Biograph
Odos, der spätere Abt von Salerno, schreibt in seiner Vita 1. 1. c. 10: „Tres
vero hymnos in eius (sei. Martini) laude composuit, e quibus unius
tantum exemplar inserere huie operi adiudicavi :
Rex Christe, Martini decus,
Hie laus tua, tu illius,
Tu nos in hunc te colere,
Quin ipsum in te tribue."
Sackur 1. c. II, 331 bemerkt dazu (not. 4 und 5) „Johannes zitiert einen
davon, und zwar den gedruckten; die andern sind unbekannt geblieben."
Dies ist glücklicherweise nicht ganz zutreffend. Der eine gedruckte Hymnus
(Bibl. Cluniac. 264) besteht nämlich aus zweien; der zweite beginnt mit den
Worten Martine par apostolis. Schon das Hymnar von Moissac, einer
Abtei, die zu Cluny gehörte, trennt die beiden. Als dritten im Bunde werden
wir dann, den Hymnus Martine iam consul poli hinzuzufügen haben.
Hat Odo diese Hymnen schon als Kanonikus von St. Martin zu Tours
gedichtet, oder erst als Abt von Cluny? Der Ort, an welchem Johannes von
demselben spricht, möchte ersteres vermuten lassen. Sieht man indes ge-
nauer zu, so kann man sich des Eindruckes nicht erwehren, dafs er von
denselben in einer Art Digression redet und die chronologische Reihenfolge
für einen Augenblick verläfst. Die Verse des zweiten Hymnus nämlich 4, 3 sq:
Monastico nunc ordini
Iam pene lapso subveni,
die in keines Menschen Mund passen, wie in den Odos, zeigen deutlich,
dafs diese Hymnen nicht ein Kononiker für Kononiker sondern ein Mönch
für Mönche schrieb. Die Hymnen finden sich denn auch nicht in den Chor-
büchern von St. Martin.
•200. (2.) In saneti Martini.
Ad Nocturnum.
1. Martine, par apostolis, 3. Qui ter chaos evisceras,
Festum colentes tu fove, Mersos reatu suscita,
Qui vivere diseipulis Diviseras ut chlamydem,
Vis aut mori, nos respice. Nos indue iustitiam.
2. Fac nunc, quod olim gesseras, 4. Ut specialis gloriae
Nunc praesules clarifica, Quondam recorderis tuae,
Auge decus ecclesiae, Monastico nunc ordini
Fraudes relide Satanae. Iam pene lapso subveni.
5. Sit trinitati gloria,
Martinus ut confessus est,
Cuius fidem per opera
Qui semper in nos roboret.
Brev. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. — Collect, ms.
Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1240. B. — Psalt. et hymn. ms.
Marchianense saec. [9. et] 10. Cod. Duacen. 17U. C. — Hymn. ms. Mossiacense
saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144 D. — Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod.
— 267 —
Laurentian. Couv. sup. 524. E. — Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod.
Capit. Veronen. 109 (102) F. — Hymn. ms. S. Sophiae Beneventan. saec.
11. Cod. Neapolitan. VI E 43. G. — Brev. ms. S. Eutychii Nursini saec.
11. Cod. Vallicellan. B 79. H. — Hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod.
Roman. 175 (Farf. 4). I. — Antiph. et Grad. ms. Nivernense saec. 12. Cod.
Parisin. Nouv. acq. 1235. K. — Bibl. Cluniacen. col. 264. L.
Vor Str. 1 Martine mundus te colit etc. B. — Str. 1 und 2 umgestellt
B. — 1, 4 Vis et mori H; non respuis EH; non respuit I. — 2, 2 praesule
E. — 2, 3 Auge piis D. — 2, 4 elide AD. — 3, 1 Cui ter A; eviscera F.
— 3, 4 iustitia B. — 4, 3 hordini D. — 5, 1 trinitatis F. — 5, 4 In nos
et ipse roboret CEFHIK. — Vor 1, 1 Divisio C; Divide H. Dieser und
der vorhergehende Hymnus sind nur einer AGL.
Dieser Hymnus ist als von Odo herrührend durch den Umstand be-
glaubigt, dafs er mit dem von Johannes zitierten in Cluny zu einem ver-
schmolzen war. Er ist es auch durch die folgende Stelle bei Udalricus,
Constitutiones Cluniacenses 1.1, c. 43: „Quod festivitatem s. Martini cum
octavis celebramus , hoc processit a primo loci nostri abbate proprio,
scilicet domino Odone, qui Turonis oriundus S. Martini alumnus et
canonicus erat ibidem; unde antiphonas, non antiquas sed novas, quas modo
decantamus in depositione sancti confessoris et episcopi, super nocturnos
ipse fecit, ipse hymnum, ipse quoque, ut praemissum est, octavas suas
indixit . . . Omnibus horarum hymnis hie versus apponitur: Martine par
apostolis."
201. (3.) In sancti Martini.
Ad Laudes.
1. Martine, iarn consol poli, 3. Coraplexus olim monachos
Causas precantum inspice, Revise nunc licet reos,
Iam intimus comes Dei, Et simus in memoria
Cunctis, quod egent, obtine. In speciali gloria.
2. Te mundus omnis percolit 4. Affectus ut ille tuus,
Consertum ut apostolis, Qui non refutat vel pecus,
Hanc redde singulis vicem, Nos corrigat donans, tuae
Placa suum his iudicem. Quod suppetit clementiae.
5. Sit trinitati gloria,
Martinus ut confessus est,
Cuius fidem per opera
Qui semper in nos roboret.
Brev. ms. Maioris Monasterii saec. 11. Cod. Rotomagen- 243. A. —
Brev. ms. S. Mauritii Turonen. anni 1343. Cod. Turonen. 145. B. — Brev.
ras. Lingonense saec. 12. Cod. Turonen. 807. C. — Brev. ms. Columbense
saec. 13. Cod. Ebroicen. 31. D. — Brev. ms. S. Petri de Cultura saec. 13.
Cod. Cenomannen. 188. E. — Brev. ms. Lirense saec. 14. Cod. Ebroicen.
120. F. — Brev. ms. Turonense saec. 15. Cod. Turonen. 147—148. G. —
Brev. ms. Turonense saec. 15. Cod. Parisin. 1032. H. — Brev. ms. Benedictin.
saec. 15. Cod. Parisin. 1043. I. — Brev. Turonense imp. Parisiis 1522. K.
— 1, 3 intime HI. — 3, 1 Amplexus BG. — Str. 3 fehlt H.
Dieser Hymnus erweist sich meiner Meinung nach als der gesuchte, zu
den beiden vorhergehenden gehörige Drilling, denn er ist ihnen formell und
inhaltlich verwandt. Formell : er zählt dieselbe Strophenzahl wie jene,
— 268 —
beobachtet wie jene das Metrum, meidet die Elision, aber ebenso den Hiatus
mit Ausnahme nach m. Inhaltlich: Man vergleiche:
Hymnus 2. Hymnus 3.
Martine par apostolis, Te mundus omnis percolit
Festum colentes tu fove. Consertum ut apostolis.
Zu letzterem ist auch heranzuziehen Hymnus 4, Str. 5, 4: Ut con-
sertus apostolis.
Hymnus 2. Hymnus 3.
Monastico nunc ordini Complexus olim monachos
Iam pene lapso subveni Eevise nunc licet reos.
In Cluny hat sich dieser Hymnus , wenn er dort je im Gebrauch war,
was zweifelhaft ist, nicht erhalten, wohl aber in den Benediktinerstiften in
und um Tours. Es kann nämlich recht wohl der Fall sein, dafs die Hymnen
ursprünglich für ein solches Stift, Saint Julien de Tours oder Marmoutiers
geschrieben wurden und hernach in Cluny nur einer, aus zweien zusammen-
gesetzt, in Gebrauch kam.
Aufser diesem Hymnus erinnern stark an Odos Art auch die Hymnen
In laude Martini, Deus, Anal. XII, 186, von dem im Hymnar von
Moissac zwei Strophen (5 und 6) in den ersten Hymnus Odos eingegliedert
erscheinen; Martine, praesul optime, Anal. XII, 187, der im Hymnar
von Moissac und im Brevier von St. Martin von Tours vorkommt, der aber
einmal Hiatus aufweist. Auch der Hymnus Martine, confessor Dei,
Anal. XXVII, 218, gemahnt manchmal an Odos Behandlungsweise.
'202. (4.) Hymnus in honorem sancti Martini, a S. Odone in
extremis compositus.
1. Martini renitet, en, speciosa dies,
Qua scandit modicus dives Abrahae sinus,
Concentusque poli obvius astat ei,
Nos hymnis hunc honoremus.
2. Est Iesus vehemens laus, honor atque decus,
Nam caelos decorat arvaque clarificat.
Emergens quasi sol alter ab occiduo
Splendorem dat in hunc diem.
3. Cultorem Domini hie tener imbiberat
Et nil praeter eum sumere iam poterat,
Signis a puero plenus et in senio
Ipso fide fit inclitus.
4. Qui, nee dum madidus fönte sacro laticis,
Vestivit Dominum parte suae chlamydis
Et semet gelidat, algidus ut tepeat,
Nosque nunc meritis tegat.
5. Ter virtute potens mortibus imperitat,
Signorum titulis totus ubique micat,
Ut, quod Christus habet, nomen ibi niteat,
Ut consertus apostolis.
— 269 —
6. Instinctu supero cardine quadrifido
Gens, linguae, populi hunc celebrant seduli,
Certatimque fluit illius ad tumulum,
Martinum decet hoc decus.
7. Haec, Martine, dies arva polosque replet,
Sit per te salubris his, quibus est celebris,
Sit gaudere pium, sit generale bonum
Hoc per te, pater inclite.
8. Tu pacem reparas hie et ad astra migras,
Nunc nos te raedio concilies Domino
Odonis famuli, hoc opus qui condidit
Emigrando de saeculo.
9. Misertus, domine, quos enutristi pie,
Semper misericors, misericordissime
Tetolonis servi ceterisque tuis
Miserere, o Martine.
Mabillon, Annales Ord. S. Benedicti III, p. 712 mit der obigen Auf-
schrift und dem Zusätze : „Communicavit D. Edm. Martene." — 2, 4 dat
hunc diem, a. R. „alias invidiam." — 5, 3 niteseit. — 8, 4 Emigrans. —
Der Hymnus ist metrisch gedacht, enthält aber einzelne Fehler, die teils
auf schlechte Überlieferung, teils auch darauf zurückzuführen sein mögen,
dafs der Sterbende nicht die Zeit hatte , die letzte Feile anzulegen. Das
Metrum :
— VJ — V^-> — I — ^_A_' — ^KJ —
— W — ^>— i — \J —
Fehlerhafte Stellen sind: 1, 2 Abrahäe. — 1, 4 hüue honoremus. — 8, 3
qui condidit, was sich allenfalls verbessern liefse, ohne den Binnenreim zu
zerstören in: hoc opus condidit hie.
Der Binnenreim ist ersichtlich angestrebt, aber nicht durchgeführt. —
Str. 9 ist nicht mehr von Odo, sondern von Erzbischof Theotolo , der seiue
Silben nicht mifst, sondern nur zählt, hinzugefügt. Vielleicht liefsen sich
auch die zwei letzten Zeilen von Str. 7 auf seine Rechnung setzen unter
der Annahme, dafs der sterbende Odo sie unvollendet gelassen.
Zur Geschichte des Hymnus vgl. Mabillon l. c. III, 461, wo nach der
Chronik des Klosters Saint-Julien in Tours von Odos letzten Tagen erzählt
wird: „Atque ut erat semper saneti Martini memoria et laudibus oecupatus,
singulis diebus versus singulos in eius honorem composuit, quorum initium
est „Martini renitet, en, speciosa dies", extremi : „Theotoloni servis ceterisque
suis miserere, o Martine."
203. (5.) De Corpore Christi.
Convivas epuli mundos Deus esse superni
Edocet et servis Dominus vestigia lavit.
— 270 —
Muneribus variis et pluribus inde reiectis
Frumentum et vinum cunctis hoc protulit unum.
5 Hoc sacrat, hoc, nimium quod fit breve, quod ninus altum
Tarn modicum sumptum, tarn facile tamque pacatum,
Sufficit hoc solum mundi piare piaclura.
Hinc placet hoc munus, quo fit de pluribus unum;
Corpus hinc capiti, caput inde cohaeret et illis.
10 Hoc genus, hoc unum placet, hoc durabit in aevum,
Hoc facile est, nitidum, simplex deitateque plenum.
Bibliotheca Cluniacen. col. 263. — 2 Ut docct; a. R. Edocet. — 6 facile
atque pacatum. — 8 quod fit.
Ekkehartus,
Decanus Sancti Galli,
+ 973.
Ekkehart I., einer adeligen Sippe des Thurgaues entsprossen, erhielt, als
Knabe der St. Galler Klosterschule zugewiesen , von seinem Lehrer Gerald
(„ab adulescentia usque senilem vitae finem semper scholarum magisteru,
sagen von ihm die Casus) eine hervorragende literarische Bildung, die schon
dadurch allein hinlänglich bekundet wird, dafs er in noch jugendlichen
Jahren und fast ein Anfänger befähigt war, den spröden Stoff des Walthari-
liedes in lateinische Hexameter umzugiefsen und so der Nachwelt zuzuhanden.
Sein vom vierten Ekkehart so stark betonter liebenswürdiger Charakter
(natura et studio caritatis dulcedine plenus) bewirkte, dafs er zunächst unter
Abt Craloh zum Dekan, ja nach dessen Tode (958) zum Abte erwählt wurde,
eine Würde, der er indes, infolge eines Sturzes vom Pferde hinkend, ent-
sagte. Nachdem er unter Abt Burchard (958 — 971) eine Romfahrt vollendet,
für die vom Papste erhaltenen Reliquien des hl. Johannes des Täufers die
(1578 niedergelegte) Johanneskirche erbaut und vier seiner Neffen, zwei
Ekkeharte , Burchard und Notger dem mönchischen Berufe zugeführt hatte,
starb er den 14. Januar 973.
Was wir von den liturgischen Dichtungen des ersten Ekkehart wissen,
verdanken wir den Angaben des vierten: „Scripsit enim doctus ille sequentias:
Prompta mente canamus , Summum praeconem Christi, Qui benedici
cupitis , A solis occasu. De sancta Afra Antiphonas, ut reliquias eius,
mereretur, Liutoldo (lies Udalrico) episcopo et sequentiam dictavit. Hymnum
0 martyr aeterni patris, Ambulans lesus, Adoremus gloriosissimum
scripsit (Casus S Galli. c. 80). Von diesen Werken sind uns die vier an
erster Stelle genannten Sequenzen sowie der Hymnus 0 martyr aeterni
patris in St. Galler Handschriften erhalten. Über Afra ist uns unter Ekke-
harts Namen keine Sequenz überliefert; doch findet sich in den älteren
St. Galler Handschriften eine Afrasequenz, die wir auf diese Angabe der Casus
gestützt, um so eher Ekkehart beizulegen berechtigt sind, als sie sich im
Stile ganz den Sequenzen dieses Autors verwandt zeigt, von denen Notkers
aber sich entfernt. Die beiden folgenden Anfänge bezeichnen aller Wahr-
scheinlichkeit nach prosaische Antiphonen, vermutlich aus dem Officium
des hl. Andreas.
Nachdem Ekkehart IV. sich dann gegen allzu sklavische Übertragungen
aus der Muttersprache ins Lateinische ausgelassen, fügt er bei: „Quae
deceptio Ekkehardum in opere illo (dem Walthariliede) adhuc puerum fefellit,
sed postea non sie, ut in lidio Charromannico: Mole ut vincendi ipse
quoque oppeteret.u Auch diese Sequenz ist uns in der Abschrift Branders,
dem die Stelle Ekkeharts nicht gegenwärtig war, und der daher den Ver-
fasser nicht ahnte, erhalten. Wenn dagegen Brauder in seiner Sequenzen-
sammlung auch die Prose auf den hl. Constantius „Christo, regi regum,
virgo" vermutungsweise Ekkehart beilegt („Credo Ekkeharti"), so haben wir
dieser Ansicht schwerlich gröfsere Bedeutung beizulegen. Von Interesse ist
— 272 —
es dagegen zu sehen, dafs alle Sequenzen Ekkeharts bis auf eine bereits
vorhandenen (mit einer Ausnahme auf Notker zurückgehenden) Melodieen
unterlegt sind, dafs also Ekkehart wohl Dichter, nicht aber auch Ton-
dichter war.
Vgl. Ekkeharti (IV) Casus S. Galli, ed. Meyer von Knonau (Mitteilungen
zur vaterl. Gesch. XV u. f.) St. Gallen 1877, S. 280 ff.
204. (1.) De sanctissinia Trinitate.
1. Prompta mente
2 a. Trinitati 2 b. Patri summo,
canamus qui cuncta
individuae: condidit verbo,
3 a. Eiosque sancto 3 b. Universalem
et unico per quem pater
filio Deo, fecit machinam,
4 a. Spirituique, 4 b. Et omne bonum
qui procedit fovet, äuget
ab utroque et adimplet.
5 a. His tribus 5 b. Nescia
est par et simplex Crescendi, nunquam
unaque deitas, quae valet minui,
6 a. Absque tempore 6 b. Et mortalibus
regnans, temporibus pie quaerentibus
metas statuens vitam tribuens,
7. Quam nobis dare
dignetur.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 378. A. — Trop. ms.
Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380 ß. — Trop. ms. Sangallense
saec. 10. Cod. Sangallen. 381. add. saec. 10. C. — Sequent. ms. Rheno-
viense saec. 10/n. Cod. Turicen. Rhen. 132. D. — Trop. ms. S. Benedicti
Mantuani saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 107 (100). E. — Trop. ms.
Emmeramense saec. n/ia. Clm. Monacen 14083. F.
3 b, 3 machina E. — 4b, 3 et implet AE. — 5a, 1 Hie tribus E. — 5 b,
2 sq. numquamque F; quae nunquam E. — 6 a, 3 metas imponens CEF. —
6 b, 3 vitam condonans EF. — Mel. : „Metensis minor'' ABC.
205. (2.) De sancto Beuedicto.
1. Qui benedici cupitis,
2 a. Huc festini currite, 2 b. Terrena spernite,
Benedicti patris ad poli gaudia
opem quaerite, mentes tendite,
- 273 —
3 a. Qoo vir inclitus iste
certissimam
monstravit semitam,
4 a. Hie iam a prirao flore
et annis teneris
maturis raoribus
seneetam possidens,
5 a. Quantas Deo animas
lucratos fuerit,
Dominus numerat
et hostis ingemit,
6 a. Iste calicem
letali potu spumidura
eminus
raisso signo crucis
ceu saxo iacto fregerat.
7 a. Ut sacer Moyses
de rupe fluvium
preeibus elicit,
ferrum natare praeeipit.
8 a. Orbati patris luctura
abstersit
defuneto vitae reddito.
9 a. Diu praescriptum
beati sui transitus
10 a. Obeunte eodem
quidam pulcberrimam
viderant viam.
3 b. In quo nil nisi pia
simplicitas
ac norma radiat.
4 b. Cunctas laseivae carnis
illecebras domans,
hagio pneumati
se vas exliibuit.
5 b. Cuius novas naenias
et crudelissima
proelia caelitus
suffultus straverat.
6 b. Persequentium
ruinas dolet ut David,
opera
absentum spiritu
cognoscit Helisaico.
7 b. Ut Petrum Dominus,
sie Maurum currere
fecerat pelagus,
pbvsin per fidem superans.
8 b. Collectum mundi globum
nocte ceu
sub solis iubare vidit.
9 b. Diem praenoscens
signavit caris fratribus.
10 b. Per quam illis est dictum
Benedictum patrem
caelos advectum,
11 Quo sequi
nos donet Christas.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 378. A. — Trop ms.
Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 331. add. saec. 10. B. — Trop. ms.
Sangallense saec. 10/ii. [et 13.] Cod. Sangallen. 382. C. Grad. ms.
Sangallense saec. 12. Cod. Sangallen. 375. D — Trop ms Bambergense
saec. 10. Cod. Bambergen. Ed V 9 — Trop. ms. Casinense saec. 11. Cod.
Casinen. 546. F. — Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. theol.
IV. 11 G. — Trop. ms. Emmeramense saec. 1'/i2. Clm. Monacen. 14083. H.
— Hvmn. t-t Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Kasselan. Theol.
IV. 25. I. — Miss. ms. Garstense saec. 12. Cod. Lincen. T o 15. K. — -
Miss. ms. Sanblasianum saec. 12. Cod. Paulan. 25. 3. 17 (Blas. memb. 60).
L- — Trop. ms. S Benedicti Mantuani saec. 11. Cod. Capit. Veronen.
107 (100J. M. — Trop ms. Wingartensei?) saec. 13. Cod. Stuttgartien. HB
Asc. 95. N.
2a, 2 gaudia poli I. — 2a, 3 mentem M. — 3 b. 1 In qua HI. — 5a,
2 fuerat M.* — 5b, 1 Huius H. — 5b, 4 sraverat GL — 7a, 4 praeeepit
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 18
— 274 —
GH. — 7 b, 4 pbysira N. — 8b, 2 per noctem M, — 8b, 3 videt ABEGHIL.
— 9 a, 1 perseriptnm M. — 10 a, 3 viderat M; viderunt N. — 11, 1 Quam
sequi I. — Mel: lustus germinabit.
206. (3.) De sancto Columbano.
1. A solis occasu
usque ad exortum
2 a. Est cunctis nomen tuum,
Deus, laudabile,
3 a. Qui lustret orbem radiis
4 a. Hie Columbanus nomine
columbinae
vitae fuit,
5 a. Hie terram cum Abraham
reliquit et cognatos
propter Deum.
6 a. Huic pastum
dat Deus
in deserto
cum Moyse.
7 a. Hie feras mansuefacit
et corvos ut Elias
et Daniel.
8 a. Huic ipse veritatis hostis
nutu Dei
2 b. Qui in de novum solem
mittis mira lege,
3 b. Et foetu terras vegetet.
4 b. Dignus habere Spiritus
saneti pignus
in hac vita.
5 b. Hie cum Iohanne regis
incestum increpare
non metuit.
6 b. Huic caelum
obsequi
est parat um
cum Iosue.
7 b. Hie persecutiones
cum apostolis Christi
perpetitur.
8 b. Testatur, quod hie veritatis
eultor foret.
9. Nos ergo tete poseimus,
beate, quo nos Domino
tu commendes.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Bangallen. 378. A. — Trop. ms.
Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380. B. — Trop. ms. Sangallense
saec. 10. Cod. Sangallen. 381. C. — Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. [et
13.] Cod. Sangallen. 382. D. — Trop. ms. Sangallense saec. 11. in. Cod.
Sangallen. 376. E. — Grad. ms. Sangallense saec. 12. Cod. Sangallen. 375.
F. Trop. ms. Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen Ed V 9. G. —
Trop. ms. Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed III 7. H. — Trop.
ms. Emmeramense anni 1024—39. Clm. Monacen. 14322. I. — Trop. ms.
Emmeramense saec. llli>i. Clm. Monacen 14083. K. — Hymn. et Sequent.
ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Kasselan. IV. 25. L. — Trop. ms.
Sammaglorianum saec. 11. in. Cod. Parisin. 13252. M. — Grad. ms.
Sanbippolytanum saec. 12. Cod. Vindobonen. 1821. N. — Sequent. ms.
Ehenoviense saec. ,0/n. Cod. Turicen. Khen. 132. O.
2b, 1 solem novum L. — 3a, 1 lustrat IK. — 3b, 1 i'otu HIKL.
4 b, 2 sq. umgestellt M. — 4b, 3 in hae terra L. — 5b verstellt M. — 6a
— 275 —
und 6 b hinter 7 a M. — 7 a, 1 mansuefecit L: mensefecit M. — 7 a, 2 et
Helias. B. Von ut Elias an Neuschrift saec. 13. D. — 7 b, 8 a und 8 b fehlen
M. — 7b, 1 persecutionem IK. — Vor Str. 9 schiebt M ein: Hie Danielis
eonsors inter preces secretorum resplenduit; darauf 5 b. — 9, 1 te depos-
eimus GHIKLMN. — 9, 2 domine M. — 9, 3 commendas K. — 9, 1 bildet
in den Hss. meist eine eigene Klausel, seltener 9, 2; musikalisch besteht
aber kein Parallelismus zwischen 9, 1 und 9, 2. — Melodie: Beatus vir,
qui suffert.
207. (4.) In Decollatione s. Iohannis Bapt.
Summum praeconem Christi
collaudemus laeti,
2 a. Quo ipsa veritas
protestatio
maiorem fore neminem
3 a. Hie matre diu
iam sterili editus
4 a. Sed qui de eaelo
meruit
nominari,
mundi nequit
illecebris infici;
5 a. Et solus solius
inhaerens Dei visibus
6 a. Severitatemque
sibimet placitam
ceteris intentans
7 a. Hie idem maior vatibus,
aequipar angelis,
peccata mundi
tollentem notat digito,
Hunc talem
ac tantum
protervae saltatrici
exponit praemium
maechus rex adulter.
2 b. In natis gignentum
praeter unum,
naq&iviy casta genitum.
3 b. Non solum patri
muto eloquium reddit,
sed plurimis gaudium.
4 b. Innocens degere
qui cum desiderat,
vitat omnes
exsecrandi
consortii aditus
5 b. Corporis lubricos
Inxus edomans carnem
spiritui subegerat
6 b. cOöov ad civ&gwntov
corda parat Deo
verbis et exemplis.
7 b. Utque nil boni deforet,
famulus Dominum,
patris saperni
voeibus prodiho»,
supersedente saneto
spiritu caelo
mirante lavat flumine.
8 b. Proh dolor,
proh nefas,
ah, scelus inauditum !
quis tantum facinus
cogitaret unquam?
18*
— 276
9 a. Sed tu quidem, Christi
nepos egregie,
martyr memorande,
9 b. Praecurre iam gaudens,
nuntia mortuis
vitam adventare
10. Nosque de tenebris
luci restitutos
offer Christo.
Grad. ms. Sangallense saec. 12. Cod. Sangallen. 875. A. — Grad. ms.
Sangallense saec. 13. Cod. Sangallen. 379. B. — Trop. ms. Emmeramense
saec. ll/i2. Clm. Monacen. 14088. C. — Miss. ms. Sanblasianum saec. 12.
Cod. Paulan. 25. 3. 17. (Blas. memb. 60). D. — Miss. ms. Sanblasianum anni
1482. Cod. Paulan. 25 2. 15 (Blas. memb. 61). E.
1, 2 collaudamus CE. — 2 a, 2 protectatur A. — 2 b, 3 parthenu ABCDE.
— 5 a, 1 At solus DE. — 6 b, 1 Adon ad DE. — 7 a, 2 et qui par CDE. —
8b, 2 ius omne violatum C. — 9b, 3 advenisse CDE. — Mel: „Captiva" A.
208. (5.) De saiicto Paulo.
2 a.
3 a.
5 a.
1. Concurrite huc
et insulae,
Mentibus ut promptulis
magist ro gentium
assistatis,
laudibus
hunc super aethera
elevantes.
populi
Et qui tuuc, sub umbra
■priscae legis
velamine Mosaico
obsitus,
daemoni
se praebuit hospitium,
2 b. Hie lupus licet ferox
ovile Domini
turbaverit,
mitior
agnelli vellere
induitur.
3 b. Ecce, nunc caelesti
illustratus
ex iubare. pneumatico
hagio
nitidum
vas exhibet et electum.
Nee mora,
ubi Christum
indi^nantem
[audivit],
quod sibi praesumpsisset
contra calcitrare,
se protinus
coaptavit
ad eius opus.
Iamque baptizatus
atque spiritalis
unetione charismatis
refectus
plehi iustorum iungitur
5 b. Et, qui paulo ante
castra christiana
perseeutor invaserat,
pro iisdem
dimicans signa corripit
— 277 —
6 a. Et primo eongressu
rabiem Iudaicam
in Damasco
confuderat acri bello.
7 a. Denique iste belliger
eximius
Asiam
et Lybiam indomitam
monarcbo
priraato
tributarias esse fecit.
8 a. Hie Cilicos
atque Achaicos,
Rhodios, Iconium,
Thessalonieam, Pontum
Galatiarnque vicit,
9 a. His pro sudoribus
sie eum Dominus
coronavit,
10 a. Post longos
in membris mundi conflictus
caput ipsura Romam
in impetu mentis adit.
IIa. Quem verus tantas sibimet
rex ferentem
vidit laureas,
12 a. Nunc preces fundite sedulas,
qui gratia vos
Christi nostis indigos,
quia Paulus hie
magnus est apud Deum,
13 a. Nos igitur supplices
in hac die
nee non omni tempore,
o Paule,
cum Christo refice.
6 b. Exinde collectis
viribus Arabicam
experiri
profectus est barbariem.
7 b. Noctibus tarn indefessus
ut diebus
ad solam
summi imperatoris
laudem arte
et virtute
palmae gloriam asciscere.
8 b. Emathios,
Troas, Ephesios,
Atticos, Corinthios,
Pamphilicos[que] Cretas,
Thraces et lllyricos.
9 b. Ut arcana caeli
prius intraret, quam
obierit.
10 b. Haue tanto
propulsaverat triumpho,
mole ut vincendi
ipse quoque oppeteret.
IIb. Simoni, dueum prineipi,
mox coaequat
in arce poli.
12 b. Ut preces dando continuas
magnus ille nos
in paradisiacis,
in quae raptus est,
collocet secum locis.
13 b. Ut Stadium fidei
legitimum
haud lassis permeantes
cursibus
coronam reportemus.
Sequent. ms. Sangallense anni 1507. Cod. Sangallen. Brander) 546. —
7, 5 arti — 8 a, 2 et Achaicos. — 9 a, 2 sie eum coronavit Dominus. —
13b, 1 Studium. — .3b, 3 haud lapsis. — Aufschrift: De sanetissimo Paulo
apostolo ac gentium doctore in commemoratione eiusdem „liddy Karlo-
mannici." Vgl. eine zweite, derselben Weise folgende Sequenz bei Dume-
ril I, 163 ff. und über beide Bartsch, die lat. Sequenzen des M.A., 157 ff. —
— 278 —
Vgl. Meyer von Knonau a. a. V. S. 290, n. 964. Die Deutung Meyers,
„liddy" oder wie Ekkehart IV schreibt „lidius" von der Lydischen Tonart
herzuleiten, möchte ich mir nicht aneignen. Auch die w. o. zitierten Worte
Ekkeharts enthalten Unverständliches, da es sich doch bei diesem Werke
unseres Dichters scheinbar nicht um eine Übertragung handelt, sondern um
Unterlegung eines neuen lateinischen Textes unter die vorhandene Melodie
eines deutschen Sanges.
209. (6.) Hymnus in fatale unius Martyris.
1. 0 martyr aeterni patris,
Invicte miles filii,
Athleta fortis Spiritus,
Nobis fave poscentibus.
2. Christi crucem tu baiulas
Christoque confixus cruci,
Iucunda spernens saeculi,
Gau des modo in regno Dei.
3. Nunc ergo nobis, quaesumus,
Praesens adesto comminus
Omne impetrando commodum
Et post perenne gaudium.
4. Praesta, pater piissime
Patrique compar unice,
Cum spiritu paraclito
In sempiterna saecula.
Brev. ms Sangallense saec. 11. Cod. Sangallen. 387. A. — Brev. ms.
Sangallense saec' 11. Cod. Sangallen. 413. zweimal: fol. 442. B: fol. 457.
C. — Psalt. et hymn. ms. Sangallense saec. 15. Cod. Sangallen. 440. D. —
Hymn. ms. Sangallense (Mindense?) saec. 12. Cod. Berolinen. VIII 1. E. —
Brev. ms. Sangallense saec. 15. Cod. Sangallen. 526. F. — Brev. ms.
Disertinum saec. 12. Cod. Sangallen. 403. G. — Hymn. ms. Severinianum
saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. H. — Hymn. ms. Severinianum saec. 10.
ex. Cod. Parisin. 1092. I. Brev. ms Emmeramense saec ]3/u. Clm. Monacen.
14741. K.
1, 1 Confessor aeterni ACDK. — 2, 1 baiulans E. — 2, 4 in fehlt EI.
3, 2 Praesens fehlt K. — 4, 1 sqq. Deo patri HI.
210. (7.) De sancta Afra.
1. Laudes Deo perenni,
2 a. Auctori redemptionis,
nostra persultet nunc
harmonia,
3 a. Huius ipse
diei nobis
consecravit
sancta praeconia,
4 a. Mutatio dexterae
placida cuius
apparebat
in beata Afra,
2 b. Qui vult omnes salvos esse,
nulluni fraudans sua
dementia.
3 b. Mundans vas ad
spiritalia.
quod replebat
inimicitia,
4 b. Quam sordibus erutam
fecerat munda
sibi offerrc
thymiamata
— 279 —
5. Carnis ac suae sacrificia.
6 a. Quam de luto sumptam 6 b. Et cum candidulis
caelestia virginibus
fecit calcare fecit habere
pedibus lilia regni consortia,
7. Huius obtentu
nostra tergat
pius delicta.
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. — Trop. ms.
Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen 380 add. saec. 13. B. — Trop. ms.
Sangallense saee. 10/n. Cod. Sangallen. 382. Xeuschrift saec. 13. C. —
Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 378. D. — Trop. ms.
Sangallense saec. 11. Cod. Sangallen. 376. E. — Trop. ms. Mindense anni
1024. Cod. Berolinen. IT0 11. F. — Trop. ms. Heidenhemen.se saec. 11.
Cod. Oxonien. Seiden sup. 27. G. — Grad. ms. Ottoburanum saec. 12.
Clm. Monacen. 27130. H. — Sequent. ms. Sangallense anni 1507. Cod.
Sangallen. (Brander) 546. I.
2a, 2 praesultet CDGHI. — 3b, 1 Mundans nos DH; Mundans hoc ad
AEI. — 3b, 3 quos D: replebit AH. — 4a. 4 Afara E. — 4 b. 2 fecerat
amoris H. — 6a, 1 Quam delicto H. — • 6a, 3 dedit calcare G. — 6b, 1 Ac
cum AEFHI: At cum D: candulis H. — 7. 1 Cuius CGH. — Melodie:
Amoen;1. CF: Pascha AI: Fidicula E.
Fulbertus,
Episcopus Carnotensis,
f 1028.
Fulbert mufs etwa um die Mitte des zehnten Jahrhunderts geboren sein,
aller Wahrscheinlichkeit nach in Italien, vielleicht in Rom. Er entstammte
unangesehener und unbegüterter Sippe:
Sed recolens, quod non opibus neque sanguine fretus
Conscendi cathedram, pauper de sorde levatus,
schreibt er von sich selbst. In der Jugend Kleriker bei einem italienischen
Bischöfe, kam er später nach Rom, ward vielleicht hier schon ein Schüler
Gerberts, dem er dann nach Rheirns gefolgt sein könnte. Jedenfalls treffen
wir ihn als Schüler Gerberts, als Mitschüler und Freund Roberts des Frommen
zwischen den Jahren 984 und 987 in der Krönungsstadt der französischen
Könige. Vielleicht 9>7, jedenfalls 992 kam er nach Chartres, erhielt hier
ein Lehramt, ein Kanonikat und endlich das Kauzleramt, das er urkundlich
1004 bereits innehatte. Im Jahre 1006 durch die Gunst Roberts zum
Bischof"} ernannt und von Leotheric, Erzbischof von Sens, seinem früheren
Mitschüler konsekriert, entsagte er auch als Bischof dem Lehrfache nicht,
entfaltete aber aufser demselben auch eine rege äufsere Tätigkeit, wie er sich
denn neben dem kirchlichen auch am politischen Leben der Nation lebhaft
beteiligte. Den 7. September 1020 zerstörte Feuer die Kathedrale von
Chartres; Fulbert baute sie von neuem. Das Jahr 1022 ist durch eine
Romreise des Bischofs bezeichnet; 1028 am 10. April verschied er, nachdem
er 21 Jahre und 6 Monate den bischöflichen Sitz innegehabt, einen der ge-
feiertsten Namen seines Jahrhunderts, ja des gesamten Mittelalters, der Nach-
welt hinterlassend. Vgl. Pfister, De Fulberti Carnotensis vita et operibus,
Paris 1885; Clerval, Les ecoles de Chartres au moyeu-age (Memoires de la
societe archeologique d' Eure et Loire Tome XI) Chartes 1895, p. 31 — 40.
Bezüglich der Hymnen Fulberts sind wir im grofsen und ganzen auf
die Editio princeps seiner Werke angewiesen Auch die eingehenden
Forschungen Clervals haben hier keine neuen Wege gewiesen. Die erste
Ausgabe Fulberts veranstaltete Charles de Villiers: „D. Fulberti Carnotensis
episcopi antiquissimi opera omnia. Parisiis MLCVHI." Villiers konnte aus
drei Handschriften schöpfen: die eine, damals im College de Navarre be-
findlich, ist noch vorhanden: es ist der heutige Parisinus 14167. Die 11s.
enthält keine Hymnen. Die beiden anderen Hss. , Dennys Petau und
Nicolas Lefevre gehörig, sind verschollen. Im nachfolgenden sind aus der
Ausgabe de Villiers diejenigen Stücke ausgehoben, welche als in die Hymnen-
literatur gehörig bezeichnet werden können. Wo mir Handschriften zur
Hand waren, habe ich sie verglichen; wo nicht, mufste ich de Villier folgen.
Nicht unwichtig ist die Pariser Hs. 2872, aus der Pfister einige noch un-
edierte Gedichte Fulberts mitteilen konnte. Sie besteht aus drei Teilen: der
erste (fol. 1 — 24) saec. 12. enthält nur Briefe; der zweite (fol. 25 — 28) saec.
11. in. enthält fast nur Gedichte, darunter leider blofs zwei Hymnen; der dritte
— 281 —
(fol. 29- 130), ein Apographum des angehenden 17. Jahrh., enthält Briefe,
Predigten und Gedichte. Eine Anzahl von Stücken, die de Villiers als
„Hymnen" oder als „Prosen" bezeichnet, habe ich nicht aufgenommen, aus
dem einfachen Grunde, weil sie weder das eine noch das andere sind. Nennt
er doch z. B. den Hymnus Chorus novae Jerusalem fol. 184 ein Respon-
sorium. Sie einzeln hier aufzuführen, kann ich füglich unterlassen.
Ein weiteres liturgisches Opuskulum Fulberts lehrt uns Wilhelm von
Malmesbury (Gesta pontificum Anglorum, Lond. 1870, p. 440) kennen. Er
erzählt, dafs eine gelähmte Person, die schon viele Heiltümer Heilung halber
besucht hatte, doch immer vergebens, angelockt durch die Wundertaten Ald-
heltns, nach Malmesbury kam. „Iam paschalis laetitiae favor mentes mor-
talium hilaraverat, iarmuie secunda die peregrinos agebamus. Cantabatur
ille versus, quo Fulbertus Carnotensis episcopus pulcherrima dis-
iuncta Iudaeos convenerat, ut aut sepultum reddant Christum, aut resurgeutem
adorarent, cum illa ante erucifixum baculis innixa stans gravi praeter solitum
ad terram ruina pavimentum allisit." Dieser „Versus" Fulberts lautet (nach
Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monaeen. 27037):
Dicant nunc Iudaei, quomodo milites custodientes sepulcrum perdiderunt
regem ad lapidis positionem. Quare non servabant petram iustitiae? Aut
sepultum reddant, aut resurgentem adorent nobiscum dicentes Alleluia.
Dieser Versus kommt auch vor mit Farsa (nach Brev. ms. Garstense anni
1415. Cod. Lincen. r p 12):
Dicant nunc Iudaei,
Qui crucifixerunt filium Dei,
Quomodo milites,
Scelerum suoriini coraplices,
Custodientes sepulcrum perdiderunt regem
Caelum et terram regentem
Ad lapidis positionem?
Advolverunt enim sepulcro lapidem.
Quare non servabant,
Sicut pacti fuerant,
Petram iustitiae,
Qui sunt convicti suae perfidiae?
Aut sepultum reddant, —
Alterum illorum eligant —
Aut resurgentem adorent
Piaque voce Concorden t
Nobiscum,
Ut laudent Christum
Dicentes Alleluia. •
Es bleibt somit ungewifs, ob der tropierte oder der tropierende Text von
Fulbert herrührt. Die gröfsere Wahrscheinlichkeit spricht wohl für den
ersteren.
Eine Oxforder Hs., Cod. Iunius 121., legt fol. 1 in einer im 13. Jahr-
hundert niedergeschriebenen, die Verfasser verschiedener Sequenzen betreffenden
Notiz Fulbert die Sequenz Exsultemus in hac die festiva (Anal. VIII, 220)
bei. Es heifst in der Hs. an vorletzter Stelle: „Fulbertus, episcopus
Carnotensis: Exsultemus in hac. die festiva." Die Notiz enthält, soweit
sie kontrollierbar ist, wahres und falsches fast zu gleichen Teilen. Auf
welche Seite diese Angabe zu schlagen, bleibt unsicher. Ich habe daher den
Text aus Anal. VIII nicht wiederholt.
Endlich ist hier auf die zum Teile jedenfalls unechten, zum Teile sehr
fraglichen Poesien hinzuweisen, die Fulbert im sogenannten Codex Calixtinus
zugeschrieben werden. Vgl. über die (Quelle Anal. XVII, 5 — 16; die Texte
ebenda S. 191, 200—207.
211. (1). Precatio ad Deum.
Tu, qui de nihilo mundum finxisse probaris —
Nam tibi materies nulla coaeva fuit —
Et nutu facili noto tibi tempore solves,
Tarn diutarne debinc, quam prius exstiteras,
Quantulus hie noster modus est, quo saecula volvi
Cum vitiisque iubes strenua bella geri !
Regem militibus propriis te semper adesse
Ad bene certandum nos vegetando proba.
Opera ms. Fulberti saec. [12. 11. in. et] 17. Cod. Parisin. 2872. A.
De Villiers fol. 182 b. B. —
•212. (2). In Xatiritate Domini.
2 a. Cuius pater fecit
omnia,
mater est
virgo sacratissima.
3 a. Verbum, corde patris
genitum ante saecula,
4 a. 0 mira genitura,
o stupenda nativitas !
5 a. Sic te nasciturum,
fili Dei,
vates tuo docti
spiritu dixerant.
6 a. Elementa
vultus exbilarant,
7 a. Clamando :
Salve nosque salva,
Sonent regi nato
nova cantica,
2 b. Generalis bic nescit
feminam,
illa est
sine viro gravida.
3 b. Alvus matris prodit
corporatum post tempora.
4 b. 0 proles gloriosa,
humanata divinitas !
5 b. Sic te Oriente
laudes tibi
cantant, pacem terris
angeli nuntiant.
6 b. Omnes saneti
gaudentes iubilant
7 b. Deitas
in personis trina,
Simplex usia.
Trop. ms. Wintoniense saec. 10/u. Cod. Oxonien. Bodl. 775. add. saec.
11. A. — Trop. ms. Wintoniense saec. 11. Cod Coli. Corp. Christi Canta-
brigien. 473. b. — Trop. ms. Carnotense saec. 13. Cod. Angelic. D V 3
(435), C. — Grad. ms. Rotomagense saec. 14. Cod. Parisin. 905. D. — Sequent
et hymn. ms. Emmeramense saec. 15/ie. Clm Monacen. 14667. E. — Miss.
ms. Silvanectense saec. 15. Cod. Sangenovefen. BB1. 11 Fol. (102i. F. —
Miss. ms. Rotomagense saec. 15. Cod. Portos Gratiae 325. G. — De Villiers
fol. 173 b.
— 283 —
1, 1 regi, alleluia, nato C. — 2b, 1 nescit hie C. — 2b, 4 sine virgo
gravida D. — 3a, 1 corde prius F. — 3b, 1 matris gessit DEG. — 3b, 1
per tempora E. — 6b, 2 laudantes AB; cantantes D. — 5a. 4 dixerunt
D. — 5b, 3 docti tuo DE. — 7a, 1 Salve clamando ABCDEFG. — Vgl.
Kehrein S. 33.
213. (3). In Epiphania Domiui.
1. Nuntium vobis fero de supernis:
Natus est Christus, dominator orbis,
In Betlüem Iudae, sie enim propheta
Dixerat ante.'
2. Hunc canit laetus chorus angelorum,
Stella declarat, veniunt Eoi
Principes digno celebrare eultu
Mystica dona.
3. Tus Deo, murram troelotem humando,
Bratheas regi ebryseas decenter,
Dum colunt unum, rneminere trino
Tres dare terna.
4. Gloriam trinae monadi canamus,
Cum Deo divae genitore proli
Flamini nee non ab utroque fuso
Corde fideli.
Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. ex. Cod. Rossian. VIII 144. A. — Hymn.
ms. Veronense saec. 1 1. Cod. Capit. Veronen. 90. B. — Grad, et Antiph.
ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. C. — Offic. ms.
Praedicat. Italic, saec. 13. (Privatbesitz). D. — Horar. et Vesp. ms. Atrebatense
saec. 15. (Privatbesitz). E. — Brev. Augustense imp. Taurini 1533. F. —
Opera ms. Fulberti Carnoten. saec. [12. 11. in et] 17. Cod. Parisin. 2872.
G. — De Villiers fol. 183 a. H.
2, 1 Nunc canit C; Tunc canit DF; Hiuc canit E. — 2, 2 veniunt eo
G. — 2, 3 Principe C; Principem B; Principi E; dignum celebrare cultura
ACG. — 3, 1 Tus Deum ABC; myrra . A; troclades B; troclatem C; trocletes
E: trocletam F; murram tribuunt sepulto D; tribuunt sepulcro G. — 3, 2
BratheaA; BrateaD; BratheamF; regis A; chryseaA; chryseam F; decenti
ABCF; Auream regi speciem decenti DG. — 3, 3 meruere trino D. — 3, 4
ternas ACE. — 4, 1 trino A; monodi C; Gloriam magno Domino canamus ß;
Gloriam patri modo decantemus EF. — 4, 2 Cum Deo diro genitori proli
A; Cum Deo digno E. — 4, 3 fuso fehlt A; Flamine sacro ab utroque E;
Et tibi nee non ab utroque C. — 4, 4 fidelis B.
Zwei Gründe lassen sieb allenfalls gegen die Abfassung dieses Hymnus
durch Fulbert geltend machen: einmal das Alter von A, das die Verfasser-
schaft Pulberts zwar nicht ausschliefst, aber gefährdet erscheinen läfst;
zweitens der Gebrauch des griechischen Wortes chryseas , da Fulbert des
Griechischen unkundig war :
Me non Argolici doeuit, sed virga Latini,
Mecum Virgilius, nequaquam lusit Homerus.
Aber auch ein- des Griechischen Unkundiger kann ja ein Gedicht mit
einzelnen griechischen Brocken verunzieren. Dagegen spricht wieder sehr
— 284 —
für Fulbeit, dafs die Doxologie des Hymnus dieselbe ist wie die des Hymnus
auf den hl. Geist (Nr. 6). Üo mufs es bei dem Verdachte sein Bewenden
haben. Sicher ist der Hymnus französischen Ursprungs, da er in französischen
Handschriften häufig, aufserhalb Frankreich äufserst selten sich findet.
214. (4). De sancta Cruce.
Vexillum regis venerabile cuncta regentis,
0 crux sancta, micans super omnia sidera caeli,
Mortifero lapsis gustu quae sola reportas
Antidotum vitae, fructum suspensa perennem,
5 Te colo, te fateor venerans, te pronus adoro.
Christus principium, finis, surrectio, vita,
Merces, lux, requies, sanctorum doxa, coroua,
Pro servis Dominus redimendis hostia factus,
In te suspendens per lignutn toxica ligni
10 Purgavit clausae reserando limina vitae.
Tantae pars ego suni libertatis, bone pastor,
Sed mala semper agens nunquam tibi digna rependi.
Heu, mihi iam bibulae numerum transscendit arenae
Sarcina multorum, mihi quae crevere, malorum !
15 Sed quia. peccantis potius bona quam mala quaeris,
Plusque tibi pcccat, spem qui peccando relinquit,
Ad te confugio, tibi supplico connteorque.
Parce, precor, miserere mei, miserere meorum,
Defuncti qui sunt et in liac qui luce, parentum.
20 Qui bona fecerunt mihi pro te, centupla redde,
• Qui mala, convertens peccamina cuncta remitte,
Omnes hoc signo qui te venerantur et orant,
Dirige, sustenta, custodi, protege, salva.
Da, procul a nobis elatio sistat ut omnis,
25 Quo tibi submisso placeamus pectore semper.
Protege nos iugiter ventosae laudis ab aura
Et nobis dignas confer tibi solvere grates,
Invidiae maculam de mentibus ablue nostris
Infundens nobis ignem caelestis amoris,
30 Irae compescens stimulos fac nos patientes
Tristitiamque fugans in damnis spem retinentes.
Crimen avaritiae nobis dona fugiamus,
Ut pietatis opus placite tibi ferre queamus.
Ingluviem ventris nos vincere sobrietate
35 Luxuriaeque luem casto concede pudore,
Ut per te mundi, per te quoque viribus aucti
Constanter vitam studeamus adire supernam.
Opera ms. Fulberti saec. [12. 11. in. et] 17. Cod. Parisin. 2872. A. —
De Villiers fol. 177 b. B. — 2ü fecerunt bis per te centupla B. — 21 remittis
B. — 25 submissi placeamus pectore puro B. — 26 ventosa B. — 33 pla-
cide A. —
— 285 —
215. (5). In Resnrrectione Domini.
1. Chorus novae Ierusalera
Novam meli dulcedinem
Promat colens cum sobriis
Paschale festum gaudiis.
2. Quo Christus, invictus leo,
Dracone surgens obruto,
Dum voce viva personat,
A morte functos excitat.
3. Quam devorarat improbus,
Praedam refundit tartarus,
Captivitate libera
Iesum sequuntur agmina.
4. Triumphat ille splendide
Et dignus amplitudine,
Soli polique patriam
Unam fecit rempublicam.
5. Ipsum canendo supplices
Regem precemur milites,
Ut in suo clarissimo
Nos ordinet palatio.
6. Per saecla metae nescia
Patri supremo gloria
Honorque sit cum filio
Et spiritu paraclito.
Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. ex. Cod. Rossian. VIII 144. A. — Hyran.
ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5776. B. — Brev. ms. Sangallense
saec. 11. Cod. Sangallen. 387. C. — Brev. ms. S. Petri Salisburgen. saec.
12. Cod. Petrin, a V 24. D. — Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm.
Monacen. 23037. E. — Brev. ms. Engelbergense saec. 12. Cod. Engelbergen.
42. F. — Brev. ms. Baiocense saec. 13. Cod. Capit. Baiocen. 73. G. —
Brev. ms. Pataviense(?) saec. 13. Cod. Hilarien. III. H. — Psalt et hymn.
ms. Portae Mariae Virginis in Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877.
I. — Collectar. et Capitular. ms. Hilariense saec. 14. Cod. Hilarien. 48.
K. — Hymn. ms. Pragense('P) saec. 14. in. Cod. Vindobonen. 15108. L. —
Hymn. ms. Cisterciense saec. 14. Cod. Carolsruhan. Pm. 47. M. — Brev.
ms. Tegurinum saec. 14. Clm. Monacen. 19302. N. — Psalt. et hymn. ms.
Buribergense anni 1395. Clm. Monacen 23101. O. — Sequent. et hymn.
ms. Emmeramense saec. 15/i6. Clm. Monacen. 14667. P. — De Villiers fol.
184 a.
1, 2 Nova meli dulcedine BDH; Nova mellis dulcedine L. — 1, 3 Promat
edens cum A. — 2, 1 invivietus B. — 2, 2 obruta B. — 2,3 viva voce
BE. — 3, 2 Praedam refudit BDEGHOP. — 3, 3 Cativitate B. — 4, 2 Et
difi-nis L ; Qui dignus O. — 4, 4 Una fecit A. — 5, 1 Ipsum canendo D. —
5, 4 hordinet A. — 6, 1 saecla mente nescia LP. — 6, 3 Honor virtus cum
L. — 6, 4 Sancto simul paraclito L.
Dieser Hymnus wird Fulbert zugeschrieben in der Chronik des Martinus
Oppavien. (al. Martinus Polonus): „His temporibus floruit Fulbertus, Carno-
tensis episcopus, qui inter alia laudabilia Stirps lesse et Solem iustitiae et
Chonis novae Ierusalem composuit." Mon. Germ. SS. XXII, 466. Auf dies
Zeugnis beruft sich G- Fabricius, Comment. p. 57., von dem vermutlich wieder
G. ('assander abhängig ist (Hymn. eccles. 1556 p. 183). Das Zeugnis des
Polonus gewinnt an Glaubhaftigkeit, weil es den Hymnus zusammen mit
Antiphonen nennt, die auch sonst Fulbert zugeschrieben werden.
216. (6). De Spiritu Sancto.
Organum mentis tibi, quaeso, nostrae
Temperans plectro moderare linguae.
Cuius ad laudem cupide movemur,
Spiritus alme.
— 286 —
2. Tu Dei patris genitique pura
Caritas, qua se pariter benigne
Confovent et, quae bona audit auctor
Esse creata.
3. Tu fidem spiras, sacra iura dictas,
Gratiae largus venia reperta,
Victor errorum, probe veritatis
Testificator.
4. Cum venis, culpam lacrimae sequaces
Diluunt, vitae recalescit ignis,
Atque compuncti cremat ara cordis
Tus pietatis.
5. Gloriam trinae monadi canamus,
Cum Deo divae genitore poli
Flamini nee non ab utroque fuso
Corde fideli.
Opera ras. Fulberti saec. [11. in. 12. et] 17. Cod. Parisin. 2872. A. —
De Villiers fol. 184 a. B. —
217. (7). In Nativitate B. M. V.
1. Solem iustitiae, regem paritura bupremum,
Stella Maria maris bodie procesbit ad ortum ;
Cernerc divinum lumen gaudete, fideles.
2. Stirps Iesse virgam produxit virgaque florem,
Et super bunc rlorem requievit spiritus almus;
Virgo Dei genetrix virga est, flos fiiius eius.
3. Ad nutum Domini nostrum ditantis bonorem
Sicut spina rosam genuit ludaea Mariam,
Ut vitium virtus operiret, gratia culpam.
De Villiers fol. 177 b. A. — Brev. ms. Dominican. saec. 14. [et 15].
Clm. Monacen. 23154. B. — Collect, ms. Franciscan. Parisien. saec. 15/i6.
Cod. Parisin. ^639. C. — 1, 2 nobis processit C. — In B bilden diese Verse
die dritten Responsorien der drei Nokturnen zum Feste der Geburt Mariens
u. z. 1 in der dritten, 2 in der ersten, 3 in der zweiten Nokturn. Betreffs
der Autorschaft Fulberts vgl. das beim Hymnus Chorus novae Ierusalem
Gesagte.
2ls. (8). De saneto Carauno.
1. Carus abunde, Caraune, nites
Idque vocamine significas 5
Lyricos ideo
Tibi versiculos
Canimus hilares
Et amore pio,
Tu, pie martyr,
Posce nobis veniam.
— 287 —
2. Roma superba suis titulis
Hunc genitoribus eximium
Tulit ingenii
Validi puerum,
Animo facilem.
Specie nitidum ;
Tu quoque, martyr,
Posce nobis veniam.
De Villiers fr. 181. b. — Auf dies Bruchstück eines Caraunus-Hymnus
folgt ohne Überschrift ein anderes Gedicht mit dem Anfange Prandia laut«
modum : in dem Abdrucke bei Migne ist aus den beiden disparaten Stücken
eines gemacht.
211). (9;. De sancto Martine
1. Inter patres monastiei
Yel cleriealis ordinis
Martinas est virtutibus
Insignis et miraculis.
2. Non quilibet de pluribus.
Sed ille solitarius
Primo, dehinc Turonicae
Praesul paterque patriae.
3. Directa quem prudentia
Fortisque temperantia,
Quin universa sanetitas
Ornavit, hoc est Caritas.
4. Is pauperi quam dividit,
Se veste Cbristus induit.
Dans signa tantae gratiae
Necdum renato cernere.
Mox foute caeli roseidus,
Sancto repletur spiritu
Divoque fretus numine
1t ut potens apostolus.
Confutat ortas baereses,
Iussu repellit daemones,
Leprae medetur oseulo
Et mortuis precario.
Quid igne rapto caelitus
Cremasse fana funditus
Gravesque moles per fidem
Hunc transtulisse praedicem,
Dedisse caecis sidera,
Sentire surdis Organa
Mutisque praecinentibus
Aptasse claudos saltibusV
9. Quot gesserit buiusmodi
Miraculorum milia,
Fugit ligari calculo
Velut suburra pontica.
Opera ms. Fulberti saec. 11. in. [12. et 17.]. Cod. Parisin. 2827. A. —
Brev. ms. Maioris Monasterii saec. 13. Cod. Turonen. 153. B. — Brev. ms.
Lirense saec. 14. in. Cod. Ebroicen. 119. C. — Brev. ms. S. Vincentii
Cenomannen. saec. 15. Cod. Semin. Cenomannen. s. n. D. — De 'Villiers
fol. 176 b. E. —
1, 1 patres monachalis E. — 1, 3 sq. Virtutis excelentia | Martinus [est]
notabilis E. — Str. 2 fehlt C. — 2. 3 Primo deinde E. — 3, 1 Diserta
quem E — 5 , 1 roseido DE. — 5,2 repletus E : replente D. — 5, 4 Id
ut B; Et ut E. — 6, 3 Medetur leprae E. — De Villiers bezeichnet dieses
Lied als „Prosa de divo Martino ;" die Bezeichnung ist unzutreffend, da das
Stück ein metrisch gebauter Hvmnus ist.
— 288 —
220. (10). Prae Gaudio Pacis.
1. Sanctum simpliciter Patrem cole,
pauperum caterva,
Quantumque nosti, laudibus honora,
2. Ad normani redigit qui subdita
saecla pravitati,
Potens novandi sicut et creandi
3. Et, grave damnate, longi tibi
subvenit laboris
Opern ferendo pacis et quietis.
4. Iam proceres legum rationibus
ante desueti,
Quae recta discunt, strenue capessunt.
5. Praedo man um cobibet furcae memor,
et latrone coram
Inermis alte praecinit viator,
6. Deute saturnali restringitur
evagata vitis
Cultuque tellus senta mansuescit.
7. Gaudet lancea falx, gaudet spata
devcnire vomer,
Pax ditat imos, pauperat superbos.
8. Salve, summe pater, fer et oranibus
integram salutem,
Quicunque pacis diligunt quietem.
9. At, qui bella volunt, hos contere
dextera potenti,
Tradens gehennae filios maligni.
Opera ms. Fulberti saec. 11. in. [12 et 17]. Cod. Parisiu. 2872. A. —
Ibidem 2° manu saec. 17. B. — De Villiers fol. 182a. C. — 2, 3 Potens
uouendi B. — 3, 1 Et grave dam nati B; Et gratia damnati C. — 4, 3
recte BC. — 9, 1 Et qui AC. — 9, 3 Trudens C.
221. (11). Oratio pro Rege.
Regum princeps atque virtus,
cuius nutu inaria
Caelum gyrat, terra perstat,
disponuntur saecula,
289 —
De Villiers fol.
10 vivat in aethere.
Regi Ruodberto, nato
stirpe nobilissima,
Sic doraare des superbos
et subiectis parcere,
Ut hie regnans gloriosus
quondam vivat aethere.
177 a.
2 cuius nutu mundi. — 5 Regi Roberto. —
(12.) Kyrie rex genitor.
1 a. Kyrie, rex genitor
ingenite,
vera essentia
eleison.
1 c. Kyrie, qui nos tuae
iraaginis
signasti specie
eleison.
De Villiers fol. 182b. — Vgl. dies Kyrie farcie Anal. XLVII, 75 sqq.
Das Alter der Quelle A schliefst Fulberts Autorschaft nicht aus, da es als
saec 10. ex bezeichnet wird, eine Wertung, die ohnehin nur auf paläo-
graphischer Abschätzung ruht.
Dreves. Lateinische Hymnendichter. II.
19
Heribertus a Rothenburg.
Episcopus Eistadiensis,
t 1042.
Heribert, der Eichstädter Überlieferung zufolge aus dem Geschlechte der
Grafen von Rothenburg a. T. entsprossen und verwandt mit dem gleich-
namigen Erzbischofe von Köln, studierte in Würzburg, ward Domherr und
1021 Bischof von Eichstädt. Als solcher reduzierte er sein Kapitel von
70 auf 50 Kanoniker, entfaltete eine grofse Bautätigkeit und war bemüht,
den Verlust, welchen die Errichtung des Bamberger Bistumes seinem Sprengel
zugefügt, zu ersetzen. Konrad II. war bereit, ihm die Abtei Neuburg a. D.
zu überweisen, wenn er den Sitz des Bistums verlegen und die Gebeine des
hl. Willibald dahin überführen wolle. Ein plötzlicher Sinneswechsel des
Kaisers verhinderte die Ausführung des Planes und alterierte den Bischof
derart, dafs er auf der Rückkehr vom kaiserlichen Hoflager in Freising er-
krankte und den 24. Juli 1042 verschied. — Vgl. über ihn: Anonymus
Haserensis, De episcopis Eistetensibus (ed. Bethmann) Mon. Germ. SS. VII,
261 sqq. — Gretzer, Catalogus episcoporum Eistettensium, Ingolstadii 1617.
— Strauss, Viri scriptis, eruditione ac pietate insignes , quos Eichstadium
vel genuit vel aluit. Eichstadü 1790.
Unsere Kenntnis von der Tätigkeit Heriberts als Hymnendichter ruht
auf den detaillierten Angaben des nur wenig jüngeren Anonymus von Hase-
rieth (Herrieden); er lebte unter Bischof Gundechar IL (f 1075). Derselbe
schreibt in dem schon erwähnten Lebensabrisse : „Hie Herbipoli jnutritus,
edoctus, egregia dietandi dulcedine in tantum enituit, ut tunc tem-
poris hac in arte nulli seeundus fuerit. Ilic spiritu saneto adüatus sex
hymiKis pulcherrimos composuit: unum de sanota cruce: Salve crux
sinn tu: alterum de saneto Willibaldo: Muri, fons, ostium; tertium de saneta
Walpurga: Ave, flos virginum; quartum de saneti Stephani Inventione:
Deus deorum Domine; quintum de saneto Laurentio: Conscewlat i<s,int>
sidera; sextum de omnibus sanetis: Omnes si</»nn ordines. De saneta
Maria vero fecit quinque intimas orationes, quarum onmium commune initium
est: Ave, Maria, gratia plena. Fecit etiam duas has initiatas [?| modulationesj
„Advertite, omnes popidi" ei „Peccatores, peccatrices quandam." Mon.
Germ. 1. c. p. 261. Die sechs genannten Hymnen sind uns erbalten: die
Mariengebete und die beiden letztgenannten Stücke kennen wir nicht. Soviel
alier scheint gewifs, dafs sie nicht in den Kreis der Hymnendichtung Helen.
Wir beobachten, dafs die Hymnen Heriberts, namentlich Nr. (4) und (6) in
den Brevieren verschiedentlich gekürzt wurden; es ist daher nicht aus-
geschlossen, dafs wir von einigen nicht den vollen Text besitzen.
— 291
223. (1.) De saiicta Crnce.
1. Salve, crux sancta, salve, mundi gloria,
Vera spes nostra, vera ferens gaudia,
Signum salutis, salus in periculis,
Vitale lignum, vitain portans omnium.
2. Te adorandam, te crucem vivißcam
In te redempti, dulce decus saeculi,
Semper laudamus. semper tibi canimus,
Per lignum servi, per te, lignum, liberi.
3. Originale crimen necans in cruce,
Nos a privatis, Christe, munda maculis,
Humanitatem miseratus fragilem
Per crucem sanctam lapsis dona veniam.
4. Protege, salva, benedic, sauctifica
Populum cunctum crucis per signaculum,
Morbos averte corporis et animae,
Hoc contra signum nulluni stet periculum.
5. Laus Deo patri sit in cruce tilii,
Laus coaequali sit sancto spiritui,
Civibus summis gaudium sit angelis,
Honor in mundo sit crucis inventio.
Hymn. ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5776. A. — Hymn. ms
Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109. B. — Hymn. ms. S. Sophiae
Benevent, saec. 11. Cod. Neapolitan. VI E 43. C. -- Hymn. ms. Angli-
canum saec. 11. Cod. Londinen. Vesp. D XII. D. — Matut. ms. Admuntense
anni 1180. Cod. Admunten. 18. E. — Brev. ms. S. Petri Salisburgen. saec.
12. in. Cod Petrin, a V 24. F. — Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec.
12/i3. Cod. Graecen. 1237. G. — Psalt. et hymn. ms. Mosacense saec. 13.
Cod. Archiep. Utinen. 8° 20. H. — Brev. ms. Aquilegiense saec. 13/i4. Cod.
S. Danielis 166. I. — Brev. ms. Gorziense saec. 14. in. Cod. Spinalien.
204 (97). K. — Brev. ms. Emmeramense saec. 14. ex. Clm. Monacen. 14771.
L. — Brev. ms. Zagrabiense saec. 15. Cod. Cathed. Zagrabien. VII 6. 115.
M. — Breviarium Eistettense imp. s. 1. et a. N. — Breviarium Eistettense
imp. s. 1. 1483. O.
Ferner Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. — Brev.
ms. Emmeramense saec. l3/u. Clm. Monacen. 14741. — Psalt. et hymn.
ms. Ostroviense anni 1174. Cod. Cap. Prägen. A 57. add. saec. 14. in. —
Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen VI F 12 a. -
Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec. 14. in. Cod. Graecen. 789. — Brev.
ms. Teplense anni 1353. Cod. Prägen. VII F. 23. — Brev. ms. Pragense
saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIV E 13. — Brev. ms. Pragense saec. 14.
Cod. Mus. Bohem. XIII F 14. — Psalt. et hymn. ms. Portae Mariae V. in
Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877. — Psalt. et hymn. ms. Olomucense
saec. 14. Cod. S. Iacobi Brunen. 33. — Brev. ms. Trebonense saec. 15.
Cod. Prägen. VI F 12. — Psalt. et hymn. ms. Buribergense anni 1395. Clm.
Monacen. 23101. — Brev. ms. Hanussii de Colowrat anni 1470. Cod. Capit.
19*
— 292 —
Prägen. P 11. — Psalt. et Antiph. ms. S. Petri Erphesfordien. anni 1481.
Cod. Rosenbergen. 62. — Brev. ms. FF. Teutonicorum anni 1498. Cod. Mus.
Bohem. XII G 17. — Breviarium Coenobii S. Mariae Suessionen. imp.
Parisiis 1533.
1, 2 vera muudi gaudia B. — - 1, 4 portans hominum M. — 2, 1 vivi-
ficandam K. — 2, 4 per te suraus liberi K. — Nach Str. 2 häufig „Divisio",
u. a. G. — 3, 3 liberatus fragilem A. — 4, 1 salvifica G. — 4, 3 Virtutes
äuge, vitia cuncta preme B. — 4, 4 Concordes serva, rebelles pacifica B. —
5, 1 Laus Deo patri , laus in cruce A1KO ; Sit Deo patri laus in cruce
BCFGH; Sit trinitati laus in cruce M. — 5, 2 Sit coaequalis laus sancto
ACFGHIK, gegen den Reim; Sit coaequali laus sancto B; Sit coaequalis
laus semper spiritui E: Laus coaequalis sit sancto M; Laus coaequali, laus
semper spiritui O. — 5, 4 crucis sit ABFGK; statt „inventio" häufig
„exaltatio" ; häufig „ad libitum" daneben.
Dieser Hymnus steht auch in Cod. Carnoten. 162. saec. 12 fol. 250 b
mit der Angabe; „Versus Henrici imperatoris de sancta cruce;" ge-
meint ist Heinrich II. Dieselbe Bemerkung wiederholt Cod. Alexandrin. 93.
I (Acta SS. ms. Constantini Caietaui) fd. 22: „Hymnus Henrici regis in
festo iuventionis sanctae crucis." Am Schlüsse : Excerptum ex antiquo
breviario nostrae bibliothecae (d. h. Monte casinos) ante annos septingentos
scripto." So interessant diese Angabe und so frappant die Übereinstimmung
der beiden Quellen ist, die bestimmten Angaben des Anonymus Haserensis
schliefsen die Autorschaft Heinrichs aus.
224. (2.) De sancto Willibaldo.
1. Mare, fons ostium atque terrarum,
Deus, tu omnium caput bonorum,
A te bona fluunt, ad te recurrunt.
2. Longe ab insulis pars bona maris
Ad fontem rediit teque requirit,
Iesu, viventium fontera aquarum.
3. Maris fons est Deus, pars Willibaldus,
Quem proeul patriis sitit ab oris,
Cervi more suum tendit ad baustum.
4. Anglorum insulae felix alumne,
Nos prece sedula dignos fac aqua,
Quam quisquis biberit, sitim post nescit.
5. Mundos baptismate fraudes iniquae
Semper inficiunt maleque mergunt
Per stagnum criminis in poenam mortis.
6. Sed tuis preeibus omnes rogamus
De saeva eripi noxa Charybdis
Tangentes lacrimis portum salutis.
7. Laus tibi, trinitas, laus et potestas,
Te laudant flumina, caeli ac terra,
A mari ad mare laus sit hac die.
— 293 —
Brev. ins. Pruvningense saec. 12. Cod. Vindobonen. 1826. A. — Brev.
ms. Emmeramense saec. 14. ex. Clm. Monacen. 14771. B. — Brev. Eistettense
imp. s. 1. et a. C. — Brev. Eistettense imp. s. 1. 1483, D. — 5, 1 fraudes
fehlt C. — 5, 2 malosque mergunt B. — Vgl. Anal. IV. 174. Dieser und
der folgende Hymnus sind auf Melodie und Schema des ^Nikolaus-Hymnus
Plnudat Jaditia lux hodierna gedichtet. Letzterer ist der ältere: er ver-
bindet Metrum und Reim, während die Hymnen Heriberts rhythmisch sind.
225. (3.) De sancta Walpnrgra.
1. Ave, flos virginum, soror magnorum
Fratrum Willibaldi et Wunibaldi,
Ave, virginei sponsa decoris.
2. iDter innumeros. quos misit sanctos,
Te lectam genuit lectamque misit
Florem angelicum Anglia raater.
3. Te mater Domini, mater et virgo,
Choreis virginum virginem iunxit
Filioque suo sponsam dicavit.
4. Ingressa thalamum regis caelorum
Audis angelicum earmen iucundum:
Intra. virgo. tui gaudium sponsi.
5. Laus tibi, trinitas, laus et potestas,
Te laudant virgines quinque prudentes,
Te oret pro nobis virgo "Walburgis.
Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VI F 12. A.
— Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VII G 7. B. —
Brev. ms. S Georgii Prägen, saec. 14. Cod. Prägen. XII G 11. C. — Brev.
Eistettense imp. s. 1. et a. D. — Brev. Eistettense imp. s. 1. anno 1483.
E. — Ferner: Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. [12/is. et] 13. Cod. Prägen.
XII E 5 — Hymu. et Antiph. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. Cod.
Prägen. XII E 15 c. — Diurn. ms. Pruvningense saec. 14. Cod. Alto-
vaden. X.
2, 2 Electam genuit lectamque A : Te laetam genuit laetamque BDE. —
5. 3 Walburga B; Walpurgis D. — Cfr. Anal. IV, 256.
220. (4 i In Iuventione 8. Stephani.
1. Deus, deorum domine, 3. Omnes devoti martyres,
Rex sempiternae gloriae. Laudate protomartyrem,
Rex invictorum militum, Vestris dignus est laudibus
Carmen exaudi supplicum. Vestri dux belli praevius.
2. Terra tegens absconditum 4. Donatur primus laurea
Dulcis thesauri pretium In acie dominica,
Invento protomartyre Quem prostratum lapidibus
Mundo reddit spem gratiae. Dei assumpsit tilius.
— 294 —
5. Iam, protomartyr Stephane,
Preces devotas accipe,
Quibus per te nos quaesumus
Deo placari caelitus.
6. Quem pro persecutoribus
Exaudiebat Dominus,
Et pro tuis supplicibus
Exaudiet propitius.
7. Vosque iuncto Nicodemo,
Gamaliel et Abibon,
Pro sine fine excessibus
Finem non date precibus.
8. Deo patri sit gloria
Eiusque soli tilio
Cum spiritu paraclito
Et nunc et in perpetuum.
Collect, ms. Benedictoburanum saec. n/i2. Clin. Monacen. 4608. A. —
Brey. ms. S. Georgii Prägen saec. 14. in. Cod. Prägen. I G 17. B. —
Hymn. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. XII E 15 a. C.
— Hymn. ms. S. Mariae Magdalenas Claustroneoburgen. anni 1336. Cod.
Claustroneoburgen. 1000. D. — ßrev. ms. Chimense (?) saec. 14. Cod.
Vindobouen. 1893. E. -- Brev. ms. S. Floriani saec. 14. [et 13.] Cod.
Florian. 384. F. - Brev. ms. Pataviense saec. 14. Cod. Lambacen. CLXXIV.
G. — Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1199.
H. — ■ Brev. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. XI 416. I. — Collect.
ms. BrigittinumC?) saec. 15. Cod. Praedicat. Vindobonen. 282. K. — Brev.
ms. S. Iacobi Viennen. saec. 15. Cod. Praedicat. Vindobonen. 70. L. —
Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 15. Cod. Claustroneoburgen. 1189. M.
— Brev. et Orat. ms. S. Andreae ad Traisam saec. 15. Cod. Ducumburgen.
85. N. — Brev. ms. Hospitalense saec. 15. Coi. Paulan. 26. 1. 25 (ol.
Hosp. memb. 122). O. — Brev. ms. Pataviense saec. 15. Cod. Admunten.
874. P. — Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 15. ex. Cod. Claustroneo-
burgen. 1169. Q.
ABC haben nur die Str. 1, 5, 7. — 1, 1 Deus, tuorura domine, HKLMQ.
- 1, 4 Exaudi carmen K. — 2, 3 In ventre protomartyre D. — 3, 4 Nostri
dux KL. — 4, 1 Coronatur K; primus fehlt N. — 5, 1 Nam protomartyr
(': Nunc protomartyr BC. — 5, 4 Deo placere LN. — 7, 1 Vosque que K.
— 7,- 2 Abiban K. — 7, 3 Pro fine sine BC. — 7, 4 Finem nobis date K;
Non date finem N". — Der Hymnus ist der einzige unter den sechs, der sich
im gedruckten Eichstätter Brevier nicht findet.
227. (5.) De saneto Laurentio.
1 . Conscendat usque sidera
Caelique pulset intima
Vox atque cantus omniuin
Te Deum collaudantium.
Qui superatis ignibus
Et impiis tortoribus,
Devictis saevis hostibus
Nunc gaudet in caelestibus.
2. Adest namque festivitas
Et dies venerabilis,
In quo caelum pro meritis
Laurentius ingressus est.
4. Ipse dignetur Dominum
Rogare clernentissiinuni,
Ut ab aeternis ignibus
Nos salvet et daemonibus.
5. Deo patri sit gloria
Eiusque soli filio
Cum spiritu paraclito
Et nunc et in perpetuum.
— 295 —
Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). A. —
Matut. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunten. 18. B. — Brev. ms.
Superioris Althae saec. 'Via. Clm. Monacen 9633. add. saec. 12. C. — Psalt.
et hymn. ms. Mosacense saec. I2/i3. Cod. Archiep. Utinen. Fol. 18. D. —
Brev. ms. Lambacense saec. '" u. Cod. Lambacen. CLXXVII. E. — Brev. ms.
Emmeramense saec. 18/u. Clm. Monacen. 14741. F. — Brev. ms. S. Georgii
Prägen, saec. 14. in. Cod. Piagen. 1 G 17. G. — Hymn. et Ant. ms. S.
Georgii Prägen, saec. 14 in. Cod. Prägen. XII E 15 c. H — Brev. ms.
SanbTasianum saec. 14. Cod. Paulan. 25. 2. 34 (Sanbl. memb. 50). I. —
Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Mus. Bolitm. XIV G 13. K. — Brev. ms.
Aquilegiense saec. 15. Cod. Semin. Brixinen. s. n. L. — Brev. ms. Ioliannis,
plebani in Bichnow Bohemicali anni 1485. Cod. Altovaden. 98. M. —
Breviarium Eistettense imp. s. 1. et a. N. — Breviarium Eistettense imp. s.
1. 1483. O.
Ferner : Brev. ms. Gluniacense saec. 12. [et 14.J Cod. Lincen. T p 19.
— Brev. ms. Teplense anni 1353. Cod. Prägen. VII F 23. — Brev. ms.
Pragense saec 14. [et 15.] Cod. Prägen. VI F 12 a. — Brev. ms. Trebonense
saec. 15. Cod. Prägen. VI F 12 b. — Brev. ms. Hanussii de Colowrat anni
1470. Cod. Capit. Prägen. P 11. — Brev. ms. Pragense saec. 15. Cod.
Capit. Prägen. O 83. — Psalt. et Antiph. ms. S. Petri Erpbest'urten. anni
1481. Cod. Rosembergen. 62. — • Diurn. et hymn. ms. Benedictin. Suecie.
saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. —r Brev. ms. Salislmrcrense saec. 15. Cod.
Salisburg-en. V 1. I. 257. — Brev. ms. S. Michaelis Hildeshemen. saec. 15.
(Privatbesitz). — Brev. ms. Emmeramense saec. 14. Clm. Monacen. 14 771.
— Brev. ms. Gorziense saec. 14. in. Cod. Spinalien. 204 (97). — Brev. ms.
Canon. August, saec. 15. Clm. Monacen. 23 101.
1, 4 Te, Deus I. — 2, 3 In qua AL. — 3, 3 Saevis devictis G. — 4, 4
Salvet nos K. — In L auf Vincentius
228. (6.) De Omnibus Sanctis.
1. Omnes superni ordines, 6.
Quibus dicatur hie dies,
Mille milleni milies,
Vestros audite supplices.
2. Primum virtutes igneae, 7.
Mox repletae scientiae,
Exin iuvate nos prece,
Sessiones dominicae.
3. Tum vos, caelestes Domini 8.
Et prineipes praevalidi
Potentiaqae praediti,
Estote nobis placidi.
4. Hinc ditati virtutibus 9.
Vosque tremendi nutibus
Et fulgurosi vultibus,
Christi favete plebibus.
.">. Omnes, quos Dei gratia 10.
Ab hac exemit patria
Bona donans caelestia,
Xostra laxate crimina.
Tu pater assis Abraham,
Ciaram regens prosapiam,
Cum ipsis necessariam
Nobis precando veniam.
Tandem, David, hymnidicis
Hinc inde stipatus choris,
Pulcher coronis regiis,
Cunctis suecurre miseris.
Sacer, adesto flagitans,
Coetus futura praedicans,
Nobis Christum concilians,
In caelo iam tripudians.
Omnes, dum carnem induit,
Quos Christus praesens doeuit
C'uosque absentes imbuit,
Erigite, quod corruit.
Hinc posce, Dei genetrix,
Omnisque carnis domitrix,
Ut cesset culpa perditrix,
Et plebs salvetur debitrix.
— 296 —
11. Nostros, superne claviger, 12. Nunc omne sacerdotium,
Et novae pacis legifer Primus ordo pontificum,
Omnisque Christi crucifer, Clerum docendo subditum
Actus mundate pariter. Fletura tergite supplicum.
13. Istud concede, triuitas
Et indivisa unitas,
Domus regens pacificas
Aetates per interminas.
Collect, ms. Sangallense saec. 12. [et 14.] Cod. Sangallen. 18. A. —
Brev. ms. Sangallense saec. 15. Cod. Sangallen. 418. B. — Psalt. ms.
Sangallense saec. 15. Cod. Sangallen. 438. C. — Brev. ms. Sangallense saec.
15. Cod. Sangallen. 526. D. — Legend, ms. Alderspacense saec. 10. Clm.
Monacen. 2531. add. saec. 1!/ia. E. — Brev. ms. Emmeramense saec. 14. ex.
Clm. Monacen. 14 771. F. — Psalt. et hymn. Bnribergense anni 1395. Clm.
Monacen. 23 101. G. — Hymn. ms. incertae orig. saec. 15. Cod. Stuttgartien.
16 101 (nach Mone III, 13). H. — Antiph. ms. Sangallense saec. 15. Cod.
Sangallen. 529. I. — Hymn. ms. Cellae S. Mariae in Austria saec. 15. Cod.
Campolilien. 15. K. — Brev. ms. Eistettense imp. s. 1. et a. L. — Brev.
Eistettense imp. s. 1. 1483. M.
Der ganze Text nur in ACH; B hat 1. 2. 4. 6. 10. 11.; D hat 1. 2. 4.
6. 10. 11. 12. 18; E hat 1. 2. 6. 10 und Doxol.: Deo patri; F hat 1. 2. 4.
6. 10 ohne Doxol.; G hat 1. 2. 4. 10. 6 und Doxol.: I hat 1. 5. 6. 8. 12.
11. 13.; LM haben 2. 4. 6. 10 und Doxol.
1, 2 baec dies BCH. — 1. 3 millenis B; Milleni mille milies D; Mille
in milies I. — 1. 4 Xostros F. — 2, 3 Exhinc CD; Exinanite nos (a. K:
Exin iuvate) B. — 2, 4 Sessionis G. — 3, 1 Cum vos H; Dum vos C. —
3, 3 praedici H. — 4, 1 dicati H. — 4, 2 tremendis D ; mutibus M. — 4, 3
fulgurosis CD. — 4, 4 fovete (a. E. favete) B ; precibus BF. — 5, 2 dans
CI. — 6, 2 Ciaram gerens FGHLM. — 6, 4 Nobis donando E. — 7, 2
chorus CH. — 8, 2 Caecus t'utura H. — 8, 3 conciliens H. — 9, 2 Christe
A. — 9, 4 qui corruit ACH. — 10, 1 Nunc posce ACI; Hoc posce D; Tu
pascis Dei 13. — 10, 3 cessat BH; culpae B. — 10, 4 salvatur BI; solvatur
AC. — 11, 1 suprenie elavier A: Pater adesto clavier BF; Sacer adesto
clavier CELM; Sacer adesto claviger DG. — 12, 1 Hinc omne C. — 12, 4
Fletus D. — 13, 3 regnas H.
Odilo de Mercoria,
Abbas Cluniacensis,
t 1048.
Odilo , der dritte Sohn Beralds von Mercoeur und seiner Gemahlin
Gerberga, erblickte das Licht der Welt 962. Er studierte zu St. Julien de
Brioude und ward Kanoniker daselbst. "Wilhelm Abt von St. Benigne zu
Dijon wufste ihn für das Mönchtum zu gewinnen und Majolus von Cluny
nahm ihn in seine Abtei auf. Schon bald darauf liefs dieser, die Last des
Alters empfindend, Odilo zu seinem Coadjutor, den 11. Mai 994 zum Abte
■wählen. In Odilo wiederholt sich die rastlose Tätigkeit Odos. Unter ihm
greift die Reform nach Deutschland und Spanien hinüber, erreicht Cluny den
Höhepunkt innerer Tüchtigkeit und äufserer Machtstellung. Mit den Päpsten
seiner Zeit von Gregor V. bis zu Clemens II. steht er in fortwährendem
Kontakte, häufig in persönlichem Verkehre. Ebenso zu den Kaisern sächsischen
und salischen Stammes, zu Otto III. und Heinrich IL, zu Konrad IL und
Heinrich III. Innige Freundschaft verband ihn mit der hl. Kaiserin Adelheid,
deren Leben er beschrieb, die er durch ein kirchliches Offizium verherrlichte.
Im Jahre 998 führte er das Fest Allerseelen in der Obedienz von Cluny und
damit in der Christenheit ein; 1032 ernannte ihn Johann XIX. motu proprio
zum Erzbischofe s'on Lyon und übersandte ihm das Pallium ; aber Odilo
lehnte die angetragene Würde beharrlich ab, und auch das Mifsvergnügen
des Papstes machte ihn in seinem Entschlüsse nicht wankend. Im Jahre
1046 unternahm der Abt von Cluny seine letzte Romreise — es war die
neunte — wohnte der Wahl und Krönung des Papstes Clemens IL (des
Bischofs Suidger von Bamberg) sowie der Kaiserkrönung Heinrichs III. bei.
Willens heimzukehren verunglückte er den 13. Januar 1047 durch einen
Sturz vom Pferde. Im Oktober 1048 begab er sich zur Visitation in das
Priorat von Souvigny (Bourbonais) und starb daselbst den 31. Dezember des-
selben Jahres. Er ward später im linken Nebenschitfe der Kirche an der
Seite seines Vorgängers Majolus beigesetzt, dessen Officium er verfafst, den
er in Hymnen verherrlicht hatte. Vgl. Jotsaldus , Vita Odilonis, Bibl.
Cluniacen. 329 sqq.; Ringholz, der hl. Abt Odilo, Brunn 1885; Sackur, Die
Cluniacenser I, 300 ff.: Jardet, Saint Odilon, Lyon 1898.
Die literarische Hinterlassenschaft Odilos ist nicht grofs. Zu aus-
gebreiteter literarischer Tätigkeit mufste dem Vielbeschäftigten die nötige
Mufse fehlen. So sind uns auch nur wenige Hymnen von ihm erhalten, zwei
derselben sogar unvollständig. Diese geringen Reste seiner hymnodischen
Dichtung sind im folgenden teils nach handschriftlichen Quellen, teils nach
Marriers Bibliotheca Cluniacensis zusammengestellt. Vgl. Sackur a. a. O.
II, 341 u. f.
298
•229. (1.) In Assninptione Beatae Mariae.
1. Adest dies laetitiae,
Iucundus omni lumine,
In quo regina virginum
Scandit iter astriferum.
2. Angelorum praefulgidis
Circumvallata cuneis,
Quamque sanctarum virginum
Sequitur agmen inclitum.
3. Ut decet omnes credere,
Caelesti diademate
Clarus occurit obvius
Christus ex ea genitus
4. Ultra angelorum gloriam
Thorum delicti neseium
Secum ad patris solium
Reportat pignus Optimum.
5. Caelestis regni civitas
Et eius omnis dignitas
Parentem sui principis
Votis honorat congruis.
6. Cum quibus nos laetissima
Huius diei gaudia
Concelebremus alacres
Deum laudando supplices.
7. Huius festi clarissima
Prosequamur praeconia
^lentis affectu supplices,
Effectu vocis alacres.
Collect ms. Cluniacense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496. A.
— Biblioth. Cluniacen. col. 406. B. — „Reliqua desiderantur in ms. sicut
et magna pars sermonis sequentis." B.
230. (2.) In Natmtate Beatae 3Iariae.
1. Oritur sidus inclitum
Illustrans omne saeculum,
Per quod dies et tempora
Assumunt vitae lumina.
Collect, ms. Cluniacense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496. A.
Biblioth. Cluniacen. col. 408. B. — ..Reliqua non exstant in Ms." B.
231. (3.) In sanctae Adelheidis.
1. Anni voluto tempore
Festiva lux Adalheidae
Nobis beatae elarait,
Qua saeculum iam respuit.
2. Apostolici dogmatis
Instructa didascalicis,
Sic utitur regalibus,
Ut usa non sit fastibus.
-".. Fudit opes largissimas
Donis replens ecclesias,
Regni facultas maxima
Dispersa pavit agmina.
4. Marthara sequi decreveratj
Opus manu compleverat,
Ainii Mariam pectpre,
Secuta Christum cernere.
— 299 —
5. Summo tonanti gloria
Aeterna sit per saecula,
Qui nos sacris sollemniis
Iungat polorum gaudiis.
Vita ms. S. Adelheidis saec. 15. Cod. Eremiten. 86. A. — Brev. ms.
Pollingense saec. 15. Clin. Monacen. 11771. B. Breviarium Magdeburgense
imp. Xurembergae 1491. C. — Bibliotheca Cluniacen. col. 369. D.
1, 2 Adelhaidis B; Adheydis C. — 1, 4 Quae C; Quae secu lumen
resplenduit B. — 2, 1 In apostolici B. ■ — 2, 2 didascolicis BC. — 3, 1
largissime C. — 4, 2 manus compleverat B. — Vgl. Mon. Germ. SS. IV, 649.
232. 4.) In sancti Maioli.
In 1. Vesperis.
1 . Victoris agni sanguine
Dies sacratus hodie,
Fusus suprerao lamine,
Gemina pollens lampade.
2. Ecce, paschale gaudiam
Fulget per omne saeculum
Magni Maioli transitum,
Vitam siraul et meritum
3. Pangat clerus et populus,
Maxime grex monasticus,
Quo nil habuit dulcius,
Dum esset terris positus.
4. Praecedit Christus patiens,
Maiolus illum confitens
Sequitur recto tramitc.
Dei praeventus munere.
5. Patriarcharum solidam
Fidem opere coluit,
Quod chorus vatum cecinit,
Fideli tide credidit.
6. Ordinis apostolici
Sectando sacra dogmata
Factus est pater inclitus
Ipse vir apostolicus.
7. Cuius clara confessio
Coronatur martyrio
Decertando legitime
Subacto mundi principe.
8. Templum ipse virgineum
Pectus sacravit proprium,
Caelestis vitae nuntius
Recte vocatur angelus.
9. Quorum gaudet nominibus
Pater noster egregius,
Hie nos iungat in aethera
Christi favente gratia.
10. Tibi sit laus et gloria
Tollenti mundi crimina
Cum patre et saneto spiritu
In sempiterna saecula.
Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496 saec. 12 in. — Augenscheinlich aus der-
selben Hs. Bibliotheca Cluniacen. col. 291. — Wiederholt aus Anal. XIX,
187 sq.
233. (5.) In sancti Maioli.
Ad Xocturnum.
1. Cbriste, eunetorum via, lux sanetorum,
Precibus sacris venerandi patris,
Magni Maioli, populo fideli
Gaudia pacis
— 300 —
2. Mitte de caelis veniamque nostris
Largire culpis
Assit et nobis gratia perennis
Spiritus almi.
3. Cuius protecti munere potenti
Patrum exemplis meritisque celsis
Pariter artum mereamur altum
Scandere regnum.
4. Gloria patri genitaeque proli
Et tibi, compar utriusque semper
Spiritus alme, Deus unus, omni
Tempore saecli.
Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496. saec. 12. in. — Daraus Bibl. Cluniacen.
col. 291 sq. — Wiederholt aus Anal. XIX. 188.
234. (6.) In sancti Maioli.
Ad Laudes.
1. Maiole, consors procerum 3. Unde, pater, nos respice
Regum regi placentium, Pressos peccati pondere,
Inter caelestes aulicos, Depone gravem sarcinam,
Divinitatis conscios, Leviga conscientiam.
2. Honoris privilegio 4. Hie faseibus depositis
Coetu iunetus monastico, Mortis solutos vineulis
Sed et choris angelicis Iunge nos, tuos servulos,
Frueris aula luminis. Monachis praestantissimis.
5. Cum quibus nos perpetua
Possideamus gaudia
Christi favente gratia
Per infinita saecula.
Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496. saec. 12. in. — Daraus Bibl. Cluniacen
col. 292. — Wiederholt aus Anal. XIX, 189.
235. (7.) In sancti Maioli.
In 2. Vesperis.
1. Christe, eunetorum pariter tuorum
Palmitum vitis, Deus alme, nobis
Praebe Maioli celebrare tanti
Festa patroni.
2. Quem tibi nostris placuit diebus
Pluribus signis meritisque dignis
Regibus coram bominumque turmis
Glorificare.
— 301 —
3. Annuas istisque sie interesse
G-audiis nos perpetuis et almis,
Pro reis gestis merito carere
Ut nequearaus.
4. Quaesumus, rector, pietatis auetor,
Noster hie pastor tibi sit precator,
Quo tua nobis pietate eunetis
Crimina dones.
5. Cuius in tanto pia vota festo
Congruit nobis iugiter caneudo,
Insuper Paschae tibi duplicatas
Solvere laudes.
6. Trinitas, unus Deus atque summus,
Sit tibi, rex, gloria sempiterna,
Qui regis tanta bonitate euneta
Omne per aevum.
Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496. saec. 12. in. — Daraus Biblioth.
Cluniacen. col. 292. — 6, 2 Deus unus. — Wiederholt aus Anal. XIX, 189 sq.
Leo IX.,
Romanus pontifex,
t 1054.
Bruno, der Sohn Hugos II. Grafen von Egisheim, und der Hilewida von
Dagsburg, erblickte da* Liebt der Welt ilen 21 Juni 1002 zu Egisheim im
Elsas*. Beide Eltern waren nicht nur von hoher Geburt ider Vater war
ein Vetter Konrads II.), sondern auch von höherer Bildung; waren sie doch
beide des Lateinischen mächtig. Fünf Jahre alt, ward Bruno dem Ilischofe
Bertbold von Tul zur Erziehung übergeben: Adalbero, nachmals Bischof von
Metz, ein älterer Studiengenosse des Knaben, versah bei diesem eine Art
von Hofmeisterstelle. Nach der Wahl Konrads II. zum römischen Könige
kam Bruno an dessen Hoflager und machte als Erzdiakon von Toul an der
Spitze der Bistumsmannen den Römerzug des Kaisers mit (1026). Wahrend
desselben starb den 1. April Bischof Hermann von Toul, ein Todestall, der
Bruno in die Heimat zurückrief. Zum Nachfolger des Verstorbenen erkoren,
ward er am 19. Mai von seinem Verwandten, dem Bischöfe Dieterich von
Metz, inthronisiert, aber erst am 9. September des folgenden Jahres von Erz-
bischof Poppo von Trier geweiht Als Bischof hielt er treu zu Kaiser und
Reich, so namentlich im Kriege desselben um Burgund gegen Odo von
Champagne. Diese Treue übertrug er auch auf Konrads Nachfolger Heinrich III.
Inzwischen war am 9. August Papst Damasus, der zweite deutsche Papst,
mit Tode abgegangen. Da der Erzbischof von Lyon die auf ihn gefallene
Wahl ablehnte, einigten sich auf dem Fürstentage zu Worms der Kaiser und
die Abgesandten des römischen Klerus auf Bruno als Nachfolger, der auch
nach einigem Zögern die Wahl unter dem Namen Leo IX. annahm. Als
Papst führte er. ähnlich wie die Kaiser pflegten, ein fast ununterbrochenes
Wanderleben, das ihn von Salerno bis Köln, von Reims bis Pressburg
führte. Zahlreich sind die Konzilien und Synoden, die der den L'luniaeensischen
Reformideen zuneigende Papst in den wenigen Jahren seiner Regierung ab-
hielt. Die letzten Anstrengungen seiie-s Leben- galten der Vertreibung der
Normannen aus Unteritalien. Dieselbe mifslang gänzlich. In der unglück-
lichen Schlacht von Civitate (18. Juni 1053) ward er selbst ein Gefangener
des Feindes. Doch konnte er den 12. März 1054 Benevent verlassen und
nach Rom zurückkehren, wo er den 19. April desselben Jahres verschied.
Vgl. Wibertus, Vita Leonis papae IX. (Mabillon Acta SS. VI. II, 49; Migne
141. 457 sqq.). Brucker, P. P., L'Alsace et l'Eglise au temps du pape
saint Leon IX. Strassbg. 1889.
Bruno von foul war als Musiker hervorragend. So schreibt von ihm
Sigebert von Gemhloux in seiner Chronik zum Jahre 1048: „Hie de multis
sanetis cantus composuit et scripsit ecclesiae utilia." (Mon. Germ. SS. IV.
359). Ebenso der Anonymus Mellicensis c. 85: „Hie in musica subtilis-
simus fuit et inter cantus alios, quos plurimos edidit, historiam beatissimi
papae Gregorii satis artificiose composuit (Ausg. v. Ettlinger
S. S3). Am eingehendsten berichtet Wibert, der Biograph Leos 1. I. c. 13:
„Sapientia divinarum humanarumque arrium in eo refulgebat amplissima,
maxime artis delectabilis musicae peritia, qua antiquis auetoribus non modo
I
— 303 —
aequiparari poterat, iramo in mellifica dulcedine nonnullos eorum praecellebat.
Nam componens responsoria in veneratione gloriosi martyris Cyriaci
sanctique Hidulphi, Treviroram archiepiscopi , nee non beatae Odiliae
virginis atque venerandi Anglorum apostoli Gregorii doctoris divini laudes
servitii mirifico decore ampliavit" (Migne. 1. c. 481). Der Dominikaner
Johannes de Bayono, welcher in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts schrieb,
nimmt zwar diese „Responsorien" für einen Mönch von Moyenmoutier namens
Hnmbert, der später Kardinal wurde, in Anspruch, welcher dieselben dem Bischöfe
Bruno zur Komposition übergeben habe: „Hie anno 1044 laudes SS. . . ., quae
vulgo responsoria nominantur, rhythmice ac metrice componens, episcopo
Brunoni modulanda tradidit" (Vgl. Brucker 1. c. p 119. not. 3). Auf diese
Behauptung ist indes kein grofses Gewicht zu legen gegenüber den Angaben
des gleichzeitigen Wibert.
Von den Werken, welche dieser anführt, können wir leider nur das
Gregoriusotficum nachweisen. Es ist zweifellos das Anal. V, 184 mitgeteilte,
das im elften Jahrhundert wie auf einen Schlag in den römischen Brevieren
auftaucht. Die Zeit stimmt also mit der Leos IX., und es begreift sich das
Auftreten im römischen Breviere, wenn ein Papst der Verfasser war. Das
Officium auf Hidulphus Anal. V, 192 tf. kann nicht von Bruno herrühren;
es ist jünger und zeigt spätere Formen in Rhythmik und Reim. Bei den
vielen und nahen Beziehungen, die Bruno als Bischof von Toul zur Abtei
Saint-Evre hatte, möchte man erwarten, dafs er Hymnen oder ein Officium
auf den hl. Aper gemacht. Aber auch das Officium auf diesen Heiligen
Anal. XVIII, 20 sq. fällt in eine jüngere Zeit. Sonst habe ich in Hand-
schriften nur noch die beiden im folgenden mitgeteilten Gedichte unter Leos
Namen gefunden.
236. (1.) De saiicto Gregorio.
In I. Vesperis.
Ad Magniücat.
A. Gloriosa sanetissimi
Sollemnia Gregorii
Toto corde catholica
Suscipiat ecclesia,
Cuius doctrina aurea
Per mundi splendet climata,
Quam meritis et preeibus
Christo commendet, quaesumus.
Vgl. Anal. V, 184 sqq. Aufser den dort genannten findet sich dies
Officium u. a. in folgenden Quellen:
Antiph. ms. Romanum saec. 11. Cod. Graecen. 258. — Brev. ms. Pratense
saec. 12. Cod. Parisin. 12035. — Antiph. ms. Nivernense saec. 12. Cod.
Parisin. Nouv. acq. 1236. — Brev. ms Crucilingense saec. 12. Cod.
Frauenfelden. Y 28. — Brev. ms. Maguntinum saec. 12. Cod. Scaffnaburgen.
54. — Brev. ms. incert. orig. saec 12. Cod. Bruxellen. 353. — Brev. ms.
Aquüegiense saec. 12/i3. Cod S. Danielis V. — Antiph. ms. Lambrechtense
saec. J-/i3. Cod. Graecen. 258. — Brev. ras. Wingartense saec. 13. Cod.
Fulden. Aa 56. — Antiph. ms. Claustroneoburgense saec. 14. in. Cod. Clau-
stroneoburgen. 1015. — Collect, ms. Aspacense saec. [13. et] 14. in (Jim.
Monacen. 3215. — Brev. ms. S. Sepulchri anni 1340. Cod. Capit. Posonien.
— 304 —
88. — Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Capit. Posonien. 32. — Antiph.
ms. Sabariense saec. 14. Cod. Sabarien. s. n. — Brev. ms. S. Floriani
saec. 14. Cod. Florian. 401. — Brev. ms. Wratislaviense saec. 14. Cod.
Capit. Posonien. 159. — Brev. ms. Wormatiense (Reinoldi de Sickingen)
saec. 15. Cod. Parisin. 1310. — Antiph. ms. Schaffnaburgense saec. 15.
Cod. Schafmaburgen. 4. — Brev. ms. Hungaricum saec 15. Cod Gyula-
Febervarien. Ms. IV S. — Brev. ms. Walthausense saec. 15. Cod. Lincen.
L p 24. — Viat. ms. Johannis Noviforen. saec. 15. Cod. Mus. Bohem. XIII
A 12. — Brev. ms. S. Alexandri Embecen. saec. 15. Cod. Gotingan. 239.
— Brev. ms. Nissense saec. 15. Cod. Wratislavien. I Q 246. — Brev. ms.
Stephani de Nagylak saec 15. Cod. Mus. Hungar. 343. — Antiph. ms.
Posoniense saec. 15. Cod. Capit. Posonien 2. — Brev. ms. Lamspringense
anni 1446. Cod. Guelfenbyteran. 168 (Helm. 145). — Brev. ms. Ducum-
burgense anni 1451. Cod. Ducumburgen. 67. — Breviarium Lubucense imp.
s. 1. et a. — Breviarium Sedunense imp. 1497.
237. (2.) In Tigilia Natiyitatis Domini.
Ad Laudes.
1. Egredere, Emmanuel, 3. Sicque lege deposita
Quem nuntiavit Gabriel, Tua simus sub gratia,
Uti sponsus de thalamo Qui aperis diu clausuni
Virginis matris utero Bonis intrandi aditum.
2. Spiritus sancti opere 4. Laus sit patri et filio,
Sine virili semine, Spiritui paraclito,
Ad tuum natalitium Unitati sit gloria
Delens Evae flagitium. Per infinita saecula.
Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. A. — Brev. ms.
S. Sophiae Beneventän. saec. 1,/i2. Cod. Vatican. 4928. B. — Brev. ms.
S. Sophiae Beneventanae saec. n/ia. Cod. Neapolitan. VI E 43. C. —
Collect. Fragment, ms. saec. [11. et] 12. Cod. Eremiten. 366. D. — Psalt.
et hymn. ms. Eugelbergense saec. 13. Cod. Engelbergen. 61. E. — Cod.
Wratislavien. I F 236. saec. 15. F. — Milchsack I, 6 (ohne Angabe einer
Quelle) G. — Brev. Constantiense imp. 1499. H.
1, 1 Egredietur H. — 1, 3 Tamquam sponsus H. — 2, 3 Per tuum G ;
Factus in tine temporum G. — 2, 4 Homo creator omnium H. — Nach
Str. 3 schiebt G ein:
Verbum procedens a patre,
Lumen verum de lumiue,
Deus de caelis humilis,
Homo nobis visibilis.
3. 1 Da, ut lege G. — Statt Str. 3 und 4 setzt H:
3. Terra nostra fructifera 4. Gentium exspectatio
Germen profert puerpera, Patris descendens solio,
Ad eius natalitium Et [1.: Ut] in Israel reliquias
Delens Evae flagitium. Spiritu misso colligas.
Nach Strophe 3 schiebt G ein:
Servos veni redimere Ut cum sanctis perenniter
Tuo sacrato sanguine, Laudes solvamus pariter
Fac nos tecum resurgere Saeculorum altissimo
Devicto mortis principe, Laudes ovantes Domino.
- 305 —
In BundC wird der Hymnus bezeichnet als „Leonis papae", womit
nur Leo IX. gemeint sein kann, zu dessen Metrik der Hymnus, so wie ABC
ihn bieten, stimmt. Man erinnert sich angesichts der Quellen unwillkürlich
an den unfreiwilligen Aufenthalt dieses Papstes in Benevent, wo er auch das
Weihnachtsfest 1053 feierte, das vielleicht zu diesem Hymnus Anlafs ward.
Vgl. Anal. XXIII, 13.
238. (3.) Kit hin us papae Leonis IX.
1. 0 pater Dens aeterne,
de caelis, altissime,
Respice iacentera multis
perforatum iaculis,
Singaltibns in extremis
suspirantem ultirais.
2. Invoco te, Iesu Christe,
fili patris unice.
Cui consabstantialis,
deitate similis,
Pietate factus homo
virginis ab atero.
3. Advocatum te subnixe,
Spiritus paraclite,
Proeedentem ab utroque,
flagito, sanetissime,
Per te patrem nliumque
credam omni tempore.
4. Unus es in trinitate,
trinus unus Domine,
Fabricator sempiterne
[trinae mundi machinae],
Lapsum stude reformare,
prostratum erigere.
5. Heü, miser per peccatum 11.
attraxi exordium,
In peccatis sum coneeptus
parentum sceleribus,
Huic natus luctuosae,
proh dolor, miseriae.
6. Ex quo natus visum cepi, 12.
auditum obtinui,
Tactum, gustum, odoratum
a te, factor omnium,
Talibus ditatus donis,
studui laseiviae.
Oreves, Lateinische Hymnendichter. II.
7. Beneficium aeeepi,
non servans, ut debui,
Sed perverse errabunda
destruxit infamia,
Quod ad bonum datum fuit,
in malum se contulit.
8. Sicque crescendo decrescens,
multa mala peragens,
Quae nie vexit tum perversa
gravitas infantia,
Hanc post sibi effraenata
capit pueritia.
9. Adulescens perpetravi
mala, quaeque potui,
Verbis, factis, totus foedus
cogitationibus,
Vitia sie sum lucratus
miser pro virtutibus.
10. luventute iam constrictus
patratis sceleribus
Catenatus sum induetus
servus ut emptitius
Volens, nolens per diversa
reatus facinora.
Unde magna cum virtute,
heu, coepi deficere,
Amans malum, vitans bonum
deserensque Optimum,
Mensque fuit ruitura
per quaeque flagitia.
Iam tunc coepi cogitare
saeculo me tradere
Delectari atque eius
oblectationibus
Adversa nee ulla timens,
salutera despiciens.
20
306 —
13- Hierusalem linquens sanctam,
eivitatem optimam,
Yere est quae pacis visio,
descenderam Iericho,
Huius mundi ad defectum
totuin dedi animuni.
14. Insperate laqueatus
cecedi improvidus
In manus tan dem latronum
dire saevientium,
Me quaerentum devorare
leonina rabie.
15. Captum, caesum, vulneratum.
spoliatum, miserum
Reliquerunt semivivum,
ad terrain depositum,
Duris rlatibus spirantem
peneque exauimem.
16. Sic et omnis male captus,
saeculo qui deditus
Sanctae pacis visionem
dimittit Hierusalem,
Iericho. lunae defectum
adhuc tenens noxium,
17. Inde cadet in latrones,
videlicet daemones,
Vitiis misellum plagant,
virtutibus spoliant,
Immortalitatem demunt.
rationem nequeunt.
18. Iam [iacet] velut captivus,
cui nullus proximus.
Parens. notus vel amicus,
doloris qui conscius,
Nisi pius Deus meus,
super omnes providus.
19. Sacerdos currens transivit,
viso nie praeteriit,
Perdidit compassionem
non sciens se liominem,
Pietatem habens nullam
seu misericordiam.
20. Ut sacerdos, sie levita
ipsa tenens devia,
Minor gradu, par in actu
simili exhibitu,
Mente transit ipse prava
cordis cum duritia.
21. Transiens Samaritanus
visum flexit placidus
Et respexit me iacentem,
lividum ac debilem,
Magna sua pietate
accessit humillime.
22. Custos qui Samaritanus,
Christus Dei filius,
Peccatores sauciatos
respexit in filios,
A respectu pio cuius
recreatur Spiritus.
23. Secum ducens in iumentum
corpus quidein carneum
Ecclesiae, quo sanandum
dueimur, ad stabulum.
Plagis aptans legis vinuni
gratiaeque oleum.
24. Respice nunc, Iesu Christe,
pietatis unicae,
Fleete visum tuum ad me,
rlagito, piissime,
Ut respectus queam mea
plangere facinora.
25. Respexisti quondam Petrum
peccato obnoxium.
Qui respectus flevit dure
divino ex munere,
Ad gratiam restauratus
permansit apostolus.
26. Respexisti et latronem,
sceleratum liominem,
Ut te Detim maiestatis
fateretur humflis:
Meruit sie paradisi
tecum portas ingredi.
— 307
27. Respexisti at Mariam,
peccatricem animara,
Quae compuncta sub momento
haud se dedit nuntio,
Pedibus sed provoluta
deflevit flagitia.
28. Lacrimis eos rigavit
et capillis abluit
Frequentibus stillans guttis,
ut careret maculis,
Perunxitque pretiosi
fomento antidoti.
29. Multum est sibi dimissura,
quod dilexit plurimum,
Passionem veneratur
huius, quo diligitur,
Eius capiti unguentum
superfundens pisticum.
30. 0 sancta taa voluntas,
creator et bonitas,
Respicis qui te credentes,
ut a morte revoces,
Bodus pastor oves tuis
reportas in umeris.
31. Sic, sie. pastor, nunc iacenti.
languido ac debili
Elevandum manum praebe,
velis me erigere,
Ut erectus possim stare
coram te, dulcissime.
32. Piagas meas, [cicatrices]
novas atque veteres
Studeas sie tu curare,
quaeso, bone medice.
Sim per te ut hinc securus,
sanatus languoribus.
33. Oleum infundens sanetum.
vinnm simul optimum,
Tuum ponens interventum
perducas ad stabulum.
Pellens mortem, donans vitam
fac, tecum ut veniam.
34. Duobus largitis nummis
donis fulto mysticis,
Stabulario comitte
mei curam gerere,
In tua reversione
respice me, Domine.
35. Hoc des, pater ingenite,
nate unigenite,
Par spiritus ab utroque
procedens paraclite,
Deus unus, sempiterne
regnator per saecula.
Pass. ms. Admuntense saec. 1,/i2. Cod. Adraunten 664. — 6, 6 Lies:
laseiviis? — 9,3 factus 11, 5 Mensque fit. — 13, 3 Übersehufs von einer
Silbe. — 15, 5 suspirantem. — 16, 5 Hierusalem lunae defectum. — 20, 5
transit ipse prae. — 29, 4 a quo diligitur. — 31, 3 Elevandum für ad elevandum.
— 34, 3 comite. — 35, 1 Hoc Deus pater.
20-
Herimannus Contractus,
Monachus Augiensis,
f 1054.
Herimann, mit dem Beinamen Contractus, ward den 18. Juli 1013 ge-
boren (1013 Herimannus ego 15. Kai. Augusti natus sum). Sein Vater war
Wolfenrad IL, Graf von Veringen auf Altschhausen (OA. Saulgau); die
Mutter, Hiltrude mit Namen, wird uns vom Sohne als eine Frau von seltener
Herzensgüte gerühmt. Sieben Jahre alt bezog Herimann unter Abt Hern
die Klosterschule der Reichenau (1020 ego Herimannus litteris traditus sum
17. Kai. Octobris), um später in die Zahl der dortigen Mönche eingereiht zu
werden , unter denen sich auch einer seiner Brüder — er hatte im ganzen
dreizehn Geschwister ■ — Werinharius befand. Von Kindheit an gichtbrüchig
und verkrümmten Oberleibs, so dafs er aufserstande war, sich alleine fort-
zubewegen, war er auch der Sprache halb beraubt, vermochte blofs im Flüster-
tone zu reden und konnte mir schwer verstanden werden. All dies körper-
liche Elend hinderte ihn nicht, ein beliebter Lehrer und ein fruchtbarer und
gefeierter Schriftsteller zu werden. Aufser seinem Hauptwerke, dem Chronicou
Augiense, der ersten Weltchronik des MA. , verfafste er mathematische,
astronomische und musikalische Schriften. Namentlich als Komponist erfreute
er sich allgemeiner Bewunderung. Er starb den 21. September L054 und
ward in der Familiengruft zu Altschhausen beigesetzt. Vgl. über sein Leben
das Elogium Herimanni seines SchüleVs und Freundes Bertholdus, Mon. Germ.
SS. V, 267 sqq; Hansjakob, Herimann der Lahme, Mainz 1875.
Von den liturgischen Schöpfungen Herimanns ist uns nur wenig unter
seinem Namen überliefert. Sein Schüler Bertholdus schreibt in dieser Hin-
sicht: „Cantus item historiales plenarios , utpote quo musicus peritior nou
erat, de sancto Georgio, sanctis Gordiano et Epimacho, sancta Afra martyre,
sancto Mangno confessore et de sancto Wolfgango episcopo mira suavitate
et elegantia euphonicos praeter alia huiusmodi perplura neumatizavit et
composuit." Berthold redet hier von sog. Historien oder Officien. Eine
dieser Historien ist uns bekannt, die der hl. Afra. Vgl. Brambach, Die
verloren geglaubte Historie der hl. Afra und das Salve regina des Hermanuus
Contractus, Karlsruhe 1892. Dies Officium trägt im Cod. Augien. LX. zu
Karlsruhe die Marginalnote: „Haue historiam composuit Hermanuus contrac-
tus:" es ist bis auf ein Kesponsorium [vgl. Nr. (9)] in Prosa abgefafst. Den
in Augsburg zu diesem Officium üblichen Hymnus „Gaucle, civitaa Aitfi)<xt<iu
werden wir Herimann nicht zuschreiben dürfen. — Die Kreuzsequenz „GfrateSf
honos, hierarchia" wird dem Contractus von Gottschalk von Limburg zu-
gewiesen: „domnus Herimannus de sancta cruce sequentiam Grates, honus,
hierarchia dicitur composuisse"; vgl. Dreves, Godescaleus Lintpur^ensis,
Leipzig 1897 , S. 105 Diese Angabe Gottschalks findet ihre Bestätigung in
der Einsiedler Hs. 366. saec. 12., in welcher bei dieser Sequenz am Rande
der Name Herimannus steht. — Bezüglich Nr. (2) habe ich ein älteres
Zeugnis für Herimann nicht gefunden, glaube aber den neueren Autoren, wie
Schuliger (Sängerschule S. 84) aufs Wort , dafs diese Sequenz von ihm her-
— 309 —
rührt, weil sie ebenso wie Nr. (4) und (5) ganz die in Nr. (1) sich häufenden,
charakteristischen Eigentümlichkeiten an sich trägt. — Rücksichtlich der
NN. (6 , (7) und <9) kann ich auf die angezogene Schrift von Brambach ver-
weisen. Nr. (3) wird zwar in der Einsiedler Handsch. 366 p. 6 durch
Marginalnote einem, sonst völlig unbekannten „[He] iuricus m" zugeschrieben,
einem Zeugnisse, bei dem ich mich unbedingt beruhigen würde '), wenn nicht
die spätere Tradition, welche diese Sequenz dem Contractus zuweist, durch
die stilistischen Besonderheiten derselben eine so starke Stütze fände , und
wenn es nicht ein nur zu leicht zu erklärender Lapsus calami wäre wenn ein
Heinricus statt eines Herimannus monachus der Feder entflösse. In Cod.
Oxonien. Iunius 121 heifst es fol. 13. von einer Hand des 13. Jahrb. geschrieben:
„Hermannus contractus fecit Sancti Spiritus assit nöbis grafin et Are
praeclara." Die erstere Angabe ist irrig; die zweite zeigt aber doch, dafs
Htrimann schon im 13., nicht erst im 16. Jahrhundert für den Verfasser der
berühmten Sequenz galt. — Nr. (8) wird dem Reichenauer Sänger von
Thrithemius (Chronicon Hirsaugien. I, 149) zugeschrieben. Wer dieselbe
mit Nr. (9: vergleicht, wird dem unschwer beistimmen.
Durandus (1230 — 96) legt in seinem Rationale divinorum officiorum 1.
IV. p. I. rub. 22. noch audere Dichtungen dem Herimann bei: „Hermannus
Contractus Thetunieus, inventor astrolabii. composuit sequentias illas:
Bex omnipotens et Sancti Spiritus et Are Maria et Antiphonam Alma
■redemptoris mater et Simon Bariona. Die Sequenz Bex omnipotens kann
aber, abgesehen davon, dafs sie keinerlei Ähnlichkeit mit andern Werken
desselben zeigt, Herimann schon deshalb nicht zugeschrieben werden, weil
sie in Handschriften vorkommt, die älter sind als er. Vgl. Anal. VII, 83.
Dasselbe gilt von der Sequenz Sancti Spiritus as*it nöbis gratia. Bei der
Antiphon oimon Bariona handelt es sich um einen prosaischen Text, den
Herimann wohl nur vertont hat; was dagegen Durandus mit der Sequenz
„Ave Maria" meint, bleibt leider ungewüfs. Wollte er vielleicht die in
Frankreich nicht übliche Sequenz Ave praeclara niaris Stella bezeichnen?
Von Sequenzen, die wortwörtlich beginnen, wie Durandus sie beginnen läfst,
und für uns in Betracht kommen könnten, wage ich die eine Are, Maria,
gratia plena, Dominus tecum, virgo serena (Kehr. S. 203) unserem Dichter
nicht beizulegen, weil sie sich der Reimsequenz sehr viel mehr nähert, als
dies sonst mit seinen Sequenzen der Fall ist; die andere: Ave Maria, gratia
plena, Dominus tecum (Anal. XL, 115) enthält eine Reihe von Wendungen,
welche mich bestimmt an die Autorschaft Gottschalks von Limburg glauben
lassen.
Von einem Rhythmus Herimanns auf die Ungarnsiege Kaiser Heinrichs
vom Jahre 1040 hat uns Otto von Freising wenigstens die Kunde bewahrt:
„Unde rursus est ille rhythmus Hermanni Contracti de praefato triumpho
compositus, qui sie ineipit: Vox haec melos pangatu. Sein Gedicht de octo
vitiis prineipalibus hat Dümmler, Zeitsch. f. deutsches Altertum XIII, 385 ff.,
herausgegeben.
239. (1.) De saneta Cruce.
1. Grates, honos,
hierarchia
et euphonizans tibi
interrainabiliter
hymnologia,
J) Vgl. Dreves Godescalcus Lintburgensis, Leipzig, 1897, S. 21.
— 310 —
2 a. Sacrosancta
tu patris hostia,
Iesu Christe, rex monarchos,
omniura antistes et
evXoyovfiGve,
2 b. Pietate
tu, propitiator,
qui gratuita ipsum te
propter nos obtuleras
ozavooi in ara.
3 a. Suavitatis Spirans
Deo torridulus odorem,
cum. eumandrita,
profunderes tuum
pro erroueo
grege cruorem.
3 b. Yas excoctus igne
passionis ut testaceum,
summe plastes, tu
fragilium physin
restauras pius
irae vasorum.
4 a. Legis qui peccatum
crucisque
factus es maledictum,
libidinis victimarum
bestiale nostrum
caelitus,
o Emmanuel, ablue delictum.
5 a. Tu magnus,
respice parvulos,
archiater, nos morbidulos
6 a. Tu totus desiderium,
böni totius genus
generalissimum,
gaudiraonium
tu quam verissime
hyperbolicum
solaque tu soteria,
Clemens tui nos intima
pasce theoria.
7 a. Fac, nos calix inebriet
perquam optimus
sobrietatis,
spiritalium
dulcedinis,
aeternorum mirae
dilectionis
sophiaeque salutaris,
quo vitis Sorech palmites
fructus plures
forre queamus laetantes.
•ib. Reconciliator,
asylum
spesque sola reorum,
inspirans dedititiam
tu confessionem,
fer nobis,
parclite. propitiationem.
5 b. Et contra
mortis poterium
Yitae propines antidotum.
6 b. Qe ög TtdiTa ekeij/xtov,
acfEGig benignula
tu xCov ai.iaQTiLüi',
sanctimonium
dulce, iucundulae
tu deliciae,
portus quietis unicae,
aqyog patrum et optimas
ikerjGov tjuäg.
7 b. Et tu, solus qui fortiter
crucis torcular
tristeque prelum —
vir de gentibus
nullus tecum —
idem ipse botrus
elegaus Cypri
rubicundulus calcasti,
bibens nobiscum poturn te
ipsum nobis
tui fer patris in regno,
— 311 —
a. Nos ut immolantes 8b. Teque, dux, sequamur
tui sanguinis sacri sponte voluntaria.
tibi rubentia non abre ut Simon
musta cotidie et in angaria,
mundicorditer mundo revera
et intime moriendo
nudam crucem nuduli tibique nos, non nobis,
baiulemus vera vita,
carne et noy, postbac vivendo,
9. Rex, Christe, noster crucifixe,
praestante
tua pietate nimia,
qui redemptio sola
totaque nostra
tu propitians
es misericordia.
Trop. ms. Emmeramense saec. 12. in. Clm. Monacen. 14845. A. — Grad,
ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a XII 7. B. — Miss,
ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 479. C. — Seq. ms. Secoviense saec.
12. Cod. Graecen. 1584. D. — Sequent. ms. Eremitense saec. 12. Cod.
Eremiten. 366 E. — Grad. ms. Ottobnranum saec. 12. Clm. Monacen. 27 VoO.
F. — Auch : Miss. ms. Garstense saec. 12. Cod. Lincen. F o 15. — Miss.
ms. Augustanum saec. 12. Cod. Londien. Add. 11669.
1, 5 ymnoloia D. — 2a, 5 eulogemene A. — 26, 2 tu fehlt ABCDF.
— 2 b, 4 obtuleris E. — 2 b, 5 stauros CD ; stayros ABE. — 3b, 1 Vas es
coctus B. — 3b, 3 tu fehlt ABCDEF; fragilium fehlt E. — 3b, 5 restaures F.
— 4a, 4 und 4b, 4 Neue Initiale CD. — 4b, 4 inspiras E. — 5b, 2 poti-
rium F. — 5 b, 3 propinans AE. — 6 a, 2 totius generis E. — 6 a. 4 sancti-
monium BCD. — 6a, 5 verissimum B. — 6a, 7 tu fehlt E. — 6a, 8 tua
B. — 6 b, 1 Theu ABCDEF ; panton B ; eleymon ABCDE — 6 b, 2 affesis A
benignicula AE. — 6 b, 3 tu ton amartyon BE; amartion A; amarthion CD.
— 6b, 4 gaudimonium BCD. — 7a, 2 per quem ACDE. — ■ Str. 7a und 7b
umgestellt E. — 7b, 5 nullusque. F. — 7b, 10 ipsum nobis F. — 7b, 11
regnum B. — Str. 8 a ff. fehlen E. — 8a, 7 nudula A. — 8 a, 9 die unrichtige
Form noy (statt r&3) beizubehalten zwingt das Versmafs. — 8b, 3 zu abre
vgl. Diefenbach, Glossarium Latino-Germ. p. 5. — 8 b, 9 post haec AC 9, 1
Te Christe A; O Christe F. — 9,4 qua redemptio CD. — 9, 5 totaque
fehlt F; nostra que F.
Die Autorschaft des Hermannus Contractus bezeugt E , das den Namen
des Verfassers beifügt, sowie Gottschalk von Limburg Opusc. 2, 12: Domnus
Herimannus de sancta cruce sequentiam Grates, honos, hierarchia dicitur
composuisse." Vgl. Hymnol. Beiträge I, 105.
•240. (2.) In Pascha Domini.
1. Rex regum, Dei agne,
leo Iuda magne.
— 312
2 a. Cruce virtutum
mors peccati,
vita iustitiae,
Daus fructum iam ligni vitae
pro gustu scientiae,
pro rapina gloriae.
3 a. Haec dies Domini celebris
pax est in terris,
fulgor inferis
et lux superis,
Dies duplicis baptismi
legis, evangelii.
4 a. Submersis hostibus,
signatis postibus
assum pascba
nocte domo
una iam cum lactucis
ede agrestibus.
5 a. Hac die
nos lava. Christe,
mundans bysopo
Fac et dignos
boc mysterio,
mare siccans,
Leviathan
perforans maxillam
hämo, armilla.
6 a. 0 flos virgineae
virgae fraglans,
Plena septemplici
rore lampas,
Vino, lacte pulchrior
specie,
Rosae rubor,
lilii candor,
Quo te tantae clementiae
cousilio
Microcosmi
inclinaveras auxilio,
Ut miseri particeps
redemptor esses,
Absque peccati naevo
gestans formulam peccati.
2 b. Dum tuus sanguis
ius rompbcae
restrinxit flammeae,
Paradisi pandit hortum
stirps oboedientiae
mediana gratiae.
3 b. Christus pascha est homini,
dum vetus transit,
novus surgit ;
haec dies Domini.
Gaude, mens expers fermenti,
plena panis azimi.
4 b. Accinctis renibus,
pellitis pedibus
cum baculo
propera et
caput cum in testinis
et pedibus vora.
5 b. Calice
nos inebria,
sopi, suscita,
De torrente
bibens in via
damna nostra,
Tu pontifex
hostia, torcular
calcans tu uva.
G b. 0 consanguinee
servi domine,
Spes avaavdaeiog
primae, ultimae
per iusiurandum semini
Abrahae
Firma et nos,
dux düdvarog,
Nos tuo convivificans
corpori,
Commortuos
Adae, parenti veteri,
Tu membris fortioribus
iungens infirma,
Vitae aeternae
des pascua, tu pascha.
— 313 -
Trop. ms. Germanicum saec. 1!/i2. Cod. Angelic. R IV 38 (948). A. —
Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584. B. — Grad. ms.
Secoviense saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314 C. — Miss. ms. Admuntense
saec. 12. Cod. Admunten. 786. D. — Miss. ms. Florianum saec. 12. Cod.
Florian. III 208. E. — Miss. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod. Petrin.
a IX 11. F. — Grad. ms. Wingartense saec. 12. ex. Cod. Mus. Palat. Vin-
dobonen. 118. G. — Trop ms. incertae orig. saec. 13. Cod. Stuttgartien.
HB. Asc. I 95. H. — Grad. ms. Pataviense (?) saec. 13. Cod. Hilarien. 148.
I. — Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 378. add. saec. 13.
K. — Miss. ms. Mellicense saec. 14. Cod. Mellicen. 1057. L. — Miss. ms.
Pataviense saec. 14. Cod. Zwettlen. 229. M. — Miss. ms. Zagrabiense saec.
15. Cod. Capit. Zagrabien. XLIV 2. 323. N. — Ferner: Enchir. S. August,
ms. saec. 12. Clin. Monacen. 17 058. add. saec. 12. — Grad. ms. Rhenoviense
saec. 13. Cod. Turicen. Rh. 23. — Miss. ms. Secoviense saec. 15. Cod.
Graecen. 147. — Miss. ms. Pataviense saec. 15. Cod. Rossian. X 158.
1, 1 Rex Deus, Dei agne BCDEFGIL. — 2 a, 1 Crucis virtute BCDEFKN;
crux es virtutum M. — 2 a, 4 da BCDEG. — 2 b, 1 Cum BDFJKL. — 2 b,
2 rompheae fehlt M; ropheae L; tropheae N. — 2 b, 3 restinxitDH; restin-
guit BCEF; restringit I; perstrinxit N. — -2b, 6 gloriae M. — 3a, 1 Hie
dies HK. — 3a, 2 est pax EF. — 3 a, 3 fulgur BCDEGIL. — 3a, 4 ut nix
superis BCDEFGILM; lumen superis N. — 5a, 3 duplici FI. — 3a, 6 et
evangelii GHIKLMN. — 3b, 1 hominis N; Domini CH. — 3b, 4 hie H;
dies fehlt M. — 3b, 3 novum KL. — 3b, 5 Pange mens K; fermentis H.
— 4a, 3 assunt pascha H. — 4a, 5 iam fehlt DGK. — -4b, 1 und 2 um-
gestellt K. — 4b, 6 ac pedibus K; et plantis N; fora L. — 5a, 2 nos
Christe lava ELN. — 5 a, 3 mundans nos F. - 5a, 4 et fehlt BCDEFGIKLMN.
— 5a, 5 nos mysterio EFIKLM. — 5a, 8 maxilla E. — 5a, 9 armillam
DGHIKLMN. — 5b, 3 sopis I; sopitos suscita H. — 5b, 5 in via bibens
L. — 5 b, 6 damua fehlt F; nostri F; poenas nostras N. — 5 b, 9 tu calcans
N; tu una L. — 6 a, 1 O fehlt E. — 6 a, 2 nagrans BEGHIKLM; flammans
F. — 6 a, 4 Nive lacte GK. — 6a. 5 sq. und 6 sq umgestellt DK. — 6a, 9
Quod te H. — 6 a, 12 inclinaverat H. — 6 a, 13 miseris LX. — 6 a, 16 formula
E. — 6 b, 1 Ergo consanguinee EFIL. — 6 b, 3 Spe BCEFGIKLM. — 6 b, 9
Tuo nos N; Nunc tuo CEFIL; Hunc tuo B. — 6 b, 10 corporis H. — 6 b, 12
veteris G. — 6b, 15 In te aeternae BC EFILM; aeterne mit Melisma. —
6 b, 16 dano LMN.
241. (3.) In Assumptione B. Mariae V.
1. Ave, praeclara
maris Stella,
in lucem gentium
Maria,
divinitus orta.
2 a. Euge, Dei porta,
quae non aperta
veritatis lumen,
ipsum solum iustitiae,
indutum carne
ducis in orbem.
2 b. Virgo, decus mundi ,
regina caeli,
praeelecta ut sol,
pulchra lunaris ut fulgor,
agnosce omnes
te diligentes.
— 314
3 a. Te, plenam fide
virgam almae stirpis Iesse,
nasciturara
priores
desideraverant
patres et prophetae.
4 a. Tu agnum regem,
terrae dominatorem,
Moabitici
de petra deserti
ad montem filiae Sion
transduxisti.
5 a. Hinc gentium
nos reliquiae
tuae sub cultu memoriae,
mirum in modum
quem es enixa,
propitiationis agnum,
regnantem caelo
aeternaliter,
devocamus ad aram
mactandum mysterialiter.
6 a. Fac fontem dulcem,
quem in deserto
petra praemonstravit,
degustare
cum sincera fide
renesque constringi
lotos in mari,
anguem aeneum in cruce
speculari.
7 a. Audi nos,
nam te tilius
nihil negans honorat.
8 a. Da fontem boni visere,
da purae meutis oculos
in te defigere,
3 b. Te, lignum vitae,
sancto rorante pneumate
parituram
divini
floris amygdalum
signavit Gabriel.
4 b. Tuque furentem
Leviatban serpentem
tortuosumque
et vectem collidens
damnoso crimine mundum
exemisti.
5 b. Hinc manna verum
Israelitis
veris, veri Abrabae filiis,
admirantibus,
quondam Moysi
quod typusfigurabat, iamnunc
abducto velo
datur perspici ;
ora« virgo, nos illo
pane caeli dignos effici.
6 b. Fac igni sancto
patrisque verbo,
quod rubus ut flamma
tu portasti,
virgo mater facta,
pecuali pelle
discinctos pede
mundis labiis cordeque
propinquare.
7 b. Salva nos,
Iesu, pro quibus
mater virgo te orat.
8 b. Quo haustu sapientiae
saporem vitae valeat
mens intellegere,
9. Christianismi fidem
operibus redimire
beatoque fine
ex huius incolatu saeculi,
auctor, ad te transire.
— 315 —
Grad. et. Antiph. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a.
XII 7. A. — Miss. ms. Admuntense saec. 12. Cod. Admunten. 780. B. — Mis-^.
ms. Sanblasianum saec. 12. Cod. Panlan. 25. 3. 17 (ol. Sanbl. membr. 60).
C. — • Miss. ms. Sitanstettense saec. 12. Cod. Sitanstetten. 14. D. — Grad.
ms. Secoviense saec. 12. Cod. Vindobonen. 13814. E. — Miss. ms. S. Floriani
saec. 12. Cod. Florian. III 208. E. — Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clm.
Monacen. 27130 G. — Sequent. ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen.
14845. H. — Grad. ms. Bambergense saec. 12. Cod. Bambergen. Ed. III 2.
I. — Miss. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod. Petrin, a IX 11. K.
— Grad. ms. Salisburgense saec. 12. Clm. Monacen. 11004. add. saec. 12.
L. — Evang. ms. S. Floriani saec. 12. Cod. Florian. XI 29. add. saec. 12.
M. — Grad. ms. Sanblasianum saec. 12/i3. Cod. Vindobonen. 1909 N. —
Grad. ms. Pataviense saec. 13. in. Cod. Hilarien. 148. O. — Grad. ms.
Aquilegiense saec. 13. Cod. Rossian. VIII 18. P. — Miss. ms. Maguntinum
saec. 13. [et 15.] Cod. Rossian VIII 120. Q. — Miss. ms. Veteris Montis
saec. 13. Cod. Mus. Archiep. Colonien. VI 2. R. — Grad. ms. Minorum
Colonien. anni 1299. Cod. Mus. Archiep. Colonien. VIII 237. S. — Grad,
ms. Mellicense saec. 13/i4. Cod. Mellicen. 1056. T. — Miss. ms. S. Barbarae
in Algia saec. 13/i4. Cod. Sangenovefcn. 96 (BB1. Fol. 7.) U. — Grad.
ms. Aquisgranense anni 1330. Cod. Capit. Aquisgranen. XIV. V. —
Ferner: Miss. ms. S. Coronae saec. 13. Cod. Prägen. IB 10. add. saec. 14.
— Miss. ms. Hospitalense saec. 14. in. Cod. Paulan. 27. 3. 19 (Hosp. memb.
49). — Trop. ms. Wingartense? saec. 13. Cod. Stuttgartien. HB I Asc. 95.
— Miss ms. Monasteriense saec 15. Cod. Monasterien. 347 (41). — Grad,
ms. Unterlindense saec. 15. Cod. Colmarien. 445. add. saec. 15. — - Grad,
ms. Praedicatt. Colonien. anni 1425. Cod. Capit. Aquisgranen. XXVII. —
Miss. ms. Zwettlense saec. 15. Cod. Zwettlen. 198. — Miss. ms. Agriense
anni 1394. Cod. Capit. Agrien. U 2 VI 5. — Grad. ms. Praedicatt. Insulen.
saec. 15/i6. Cod. Upsalen. C 513.
1, 3 in luce IP. — 2b, 4 fulgur P. — 2b, 6 über diligentes indigentes
E. — 3a, 1 und 3b, 1 vertauscht A. — 3a, 5 desideraverunt I. — 3b, 5
über signavit aqnovit E. — 4a, 6 transduxisti korrig. in traduxisti E. —
5a, 1 Sic gentium P. — 5a, 7 in caelo GP. — 5a, 9 devotamus AIL; re-
vocamus G. — Str. 6 a und 6 b umgestellt H. — 6 a, 5 quam sincera II. —
6 a, 6 resque N. — 6 b, 3 flamma IT. — 6 b, 7 discincto G. — 6 b, 8 mundos
H. — 7b, 3 virgo mater E. — 8a, 1 Fac fontem GL. — 8a, 2 da puros
AFHI. — Str. 8 b fehlt AEHIL; ist nachgetragen F. — 9, 2 redimere I. —
9, 3 que fehlt I; Alinea H.
242. (4.) De sancta Maria Magdalena.
1. Exsurgat totus almiphonus
supercaelestium chortis
citharoedorum
omnifarie Deo
eulogizans cum Alleluia.
Vgl. Text und Lesarten dieser Sequenz Anal. XL1V, 204 ff
243. (5.) De sanctissima Trinitate.
1. Benedictio
trinae unitati,
simplici deitati
semper omnifaria:
31 G
2a. Parenti,
cui sempiternalis
stat identitas,
sempiternitas
iatriel mira :
2 b. Par verbo,
quod coessentiva
sapientia,
vere veritas
exsplendet viva.
3 a. Tibi et, amborum
voluntas,
pneuma, et suavitas;
tu beatitudo sancta,
sanctitas es exstantiva.
3 b. Tres omnium genus
bonorum
generalissimum,
wv, ens, nobis ex quo vita
stillat, atnor et sophia.
4 a. Optima veraque
aeternitas,
aeterna et optima
veritas,
vera aeternaque
bonitas.
4 b. Odium, falsitas
morsque cedant,
figuram tuam nobis
explicet
usia, ratio,
Caritas.
5 a. Föns, in quo sunt, vivunt,
quorum umbras mortales
expetunt,
vitae deliciae,
decus, sotheria,
regnuin. virtus,
victoria.
5 b. Fac tuos supplices
tuae dilectionis
compotes,
effuga daemones,
orbem cbristianum,
io y.ai dlcpa,
magnifica.
6 a. Pater, El, Eloi,
Eloe, Elion,
Ia, Sadai,
lux, Samain,
tu Eie, rex
Sabaoth, ineffabilis,
Adonai,
tuum nos plasma
conserva.
(Jb. Proles Emmanuel,
mire niirabilis,
summe consul,
])eus fortis,
Dominus iustus,
futuri pater saeculi,
princeps pacis,
Iesu Messia,
nos salva.
t a.
Spiritus timoris
pietatis,
scientiae,
fortitudinis,
consilii,
iniellectus
ac sapientiae,
nos illustra,
unge, sanctifica.
7 b. Simplex trinitatis
tu unitas,
unitatis
trina deitas,
purga culpas,
aegros sana,
hostes pacitica,
solve vincla,
pelle pericula.
— 317 —
8. Ac te sitientes
pio vultu saties
paceque aeterna
in Ierusalera superna.
Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clin. Monacen. 27130. A. — Grad,
ins. Secoviense saec. 12. Cod. Vindobonen. 13 314. B. — Seq. ms. Emmera-
mense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. C. — Miss. ms. Florianum saec. 12.
Cod. Florian. III. 208. D. — Miss. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod.
Petrin, a IX 11. E. — Miss. ms. SeligenpergenseT?) saec. 12. Cod. Florian.
XI 396. add. saec. 12 13. F. — Grad. ms. Ratingense saec. 12/i3. Clm. Monacen.
10 075. G. — Grad. ms. Pataviense saec. 13. in. Cod. Hilarien. 148. H. —
Offic. ms. Altahensia anni 1442. Clm. Monacen. 9508. I. — Grad. ms.
Monasteriense saec. 15 (Privatbesitz). K. —
Ferner: Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380 add. saec.
12. — Grad. ms. Cranenburgense saec. 13. Cod. Capit. Cranenburgen. s. n.
— Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584. — Oration. ms.
Secoviense (Monialium) saec. 12. Cod. Graecen. 1501. (In beiden letzteren
Anfang: Benedictio summae trinitati.) — Grad. ms. Veteris Montis (1) saec.
13. Cod. Mus. Archiep. Colouien. VI 2. — Grad. ms. Sanblasianum saec. 12/i3.
Cod. Vindobonen. 1909. — Miss. ms. Hospitalense saec. 14. in. Cod. Paulan 27.
3. 19. (Hosp. memb. 49). — Miss. ms. Hospitalense anni 1427. Cod. Paulan.
26. 1. 9. (Hosp. memb. 7). — Miss. ms. S. Gangolphi Maguntini anni 1444.
Cod. Maguntin. 136. — Cant. ms. Tegurinum saec. 15. Cgm. Monacen. 716. —
Grad. ms. Freckenborstense (Oitbergae de Langen) anni 1530. Cod. Frecken-
horsten. s. n.
1, 2 summae trinitati B; unitatis F. — 2 a, 2 qui sempiternalis CD. — -
2a, 3 est identitas K; idemptitas G. — 2a, 5 iactriel D; yatriel Fl; ia triel
H; ya triel E. — 2 b, 1 verbum AG. — 2 b, 2 quo H; coessentia I. — 2 b, 4
vera ADEFH. — 2 b, 5 exsplendent G; explens et viva A. — 3a, 1 Sibi H.
— 3a, 4 sacra H. — 3a, 5 extentiva D. — 3 b, 1 Tu es omnium D; Rex es
omnium K; Tres omnium F. — 3 b, 2 simplex et F. — 3 b, 3 principalissimum
F. — 3b, 4 o ens D; oriens F. — 4b, 1 Odia CDEH. — 4b, 2 cedat
CGHIK. — 4b, 4 explicet C; exprimat F; exprimant E; expleat AGH1K;
expleant D. — 4b, 5 usya EF; usion D. — 5a, 2 cuius umbram D. —
5 a, 4 in te deliciae EFGK. — 5 a, 6 virtus fehlt C. — 5 b, 1 Fac nos supplices
C — 5b, 2 dilectioni AFI. — 5 b, 6 oki alpha A; o et alpha GIK; o qui
alpha CDEFH; w fehlt H. — 5b, 7 sanctifica DK. — 6a, 1 hei A; eloy
CDEFHK; eloym I; heloim A. — 6a, 2 heloe AI; eloym K; helion AI;
elyon DEFGHK. — 6a, 3 Ya EFGK; saday FK; sadday AGEIK; saddaym
E: iassadday D; iassa day H. — -6a, 4 samay F; sammay D; sammaym
CH ; amayn K; amaim A; amaym G. — Eye G; eige A; egie C; yeie I;
yge E; geie F; genye D; iege K; ie ie H. — 6 a, 9 sanctifica D. — 6 b, 5
Dominus fehlt E; iustus fehlt E. — 6 b, 6 pater futuri DEK. — 7 a, 1 Öpes
timoris C. — 7a, 7 laus sapientiae A. — 8, 1 Et te A; Ad te FGHK. —
8, 2 tuo vultu D; vultu tuo A. — 8, 3 pacemque H.
244. (6.) Antiphona Maior de B. M. V.
Alma redeniptoris mater, quae pervia caeli
Porta manes et Stella maris, succurre cadenii,
Surgere qui curat, populo, tu quae genuisti
Natura mirante tuuni sanctum genitorem,
Virgo prius ac posterius, Gabrielis ab ore
Sumens illud Ave, peccatorum miserere.
— 318 —
Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. A. — Psalt.
ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1119. B. — Psalt. et Orat. ms.
Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1202. C. — Brev. ms. Secoviense saec. 12.
Cod. Graecen. 832. D. — Collect, ms. Emmeramense saec. 11. Clm. Monacen.
14965 a. add. saec. 12. Da. — Trop. ms. Maitialense saec. 11 — 14. Cod Parisin.
1139. add. saec. 13. E. — Diurn. ms. Pruvningense saec 14. Cod.
Altovaden. X. F. — Caut. ms. Altovadense anni 1410. Cod. Altovaden. 42.
G. — Orat. ms. Tirnsteinense saec. 15. Cod. Ducuraburgen. 84. H. — Horae
et Orat. Ultraiectinum saec. 15. Cod. Altovaden. II. I. — Cant. ms. S.
Iacobi Augustani anni 1481. Clm. Monacen. 6913. K. — Collect, ms. Italicum
anni 1489. Cod. Paulan. 25. 4. 19 (ol. Sanbl. memb. 45). L. — Psalt. et
hvmn. ms. SS. Udalrici et Afrae anni 1494. Clm. Monacen. 4301. M.
2 manens BCDDaEFGHIKLM. — 3 quae D; curas ACEFGH; cura O.
— 4 mirantem A. — 5 prius tu posterius ABCDDaE ; aut posterius F. —
In A ist fol. 329 b sqq. Herimans Historia sanctae At'rae von einer Hand
des 12. Jahrh. eingetragen. Unmittelbar an dieses Officium, mit dem sie
doch nichts zu tun hat, schliefst sich fol. 241 b die Antiphon Alma redemp-
toris. Der eine Verfasser beider Stücke erklärt, warum sie beide hier
beieinanderstehen. — In Da steht die Antiphon mit Neumen en points
superposes. — Die Antiphon steht auch in Cod. Vindobonen. 3721 (Collect,
ms. Luuaelacense saec. 15). Die Tabulae codicum III, S. 63 geben als Ver-
fasser Johannes Sax an. Diese Angabe ist unrichtig, ebenso wie der an
gleichem Orte angegebene Anfang „Maria redemptoris mater". Die Hs. liest
richtig: „Alma redemptoris". Vor dem Liede steht zufällig die Einleituugs-
formel eines Briefes, die beginnt: „Iohannes, dictns Sax etc.; dieselbe wurde
von den Tabulae irrtümlicherweise als Autorenangabe aufgefafst.
245. (7.) Antipliona Maior de B. M. V.
Salve, regina misericordiae,
\"ita, dulcedo et spes nostra, salve!
Ad te clamamus exsules tilii Evae,
Ad te suspiramus geraentes et flentes
5 In liac lacrimarum valle.
Eia ergo, advocata nostra,
Illos tuos misericordes oiulos ad nos converte
Et Iesum, benedictum fructum ventris tui,
Nobis post hoc exsilium ostende,
10 0 Clemens, o pia,
0 dulcis Maria.
Brev. ms. Secoviense saec. 11/ia. Cod. Graecen. 1244. A. — Psalt. ms.
Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1119. B. — Brev. ms. Secoviense saec.
12. Cod. Graecen. 832. C. — l'salt. et Orat. ms. »Secoviense saec. 12. Cod.
Graecen. 1202. D. — Trop. ms. Martialense saec. 11 — 14. Cod. Parisin. 1139.
add. saec. 13. E. — Antiph. ms. Lambrechtense saec. 12. Cod. Graecen.
528. add. saec. 13. F. — Collect, ms. Ottoburanum saec. 12/ia. Clm. Monacen.
9921 add. saec. 13. Fa. — Antiph. ms. S. Coronae saec. 13. Cod. Fragen.
XII C 7 a. G. — Hvmn. et psalt. ms. Cistereiense (postea Valdicense) saec.
13. Cod. Prägen. VII V 11. add. saec. 14. in. II. — Horar. et Orat
Ultraiectinum saec. 15. Cod. Altovaden. II. 1. — Cant. ms. S. Iacobi
Augustani anni 1481. Clm. Monacen. 6913. K. — Psalt. ms. Hasileense saec
1 16. Cod. Paulan 25. '_'. 33 (ol. Sanbl. memb. 57). L. — l'salr. et hvmn ms.
SS. Udalrici et Afrae anni 1494. Clm. Monacen. 4301. M. — „Ad M.igni-
— 319 —
ficat" E; „In Purificatione B. M. V. ad Magnif." G; „In festis IX lectionum
et infra I. — Vgl. über das Salve regina Brambach a. a. O. S. 15 und
S. 16 n. 8 — 17. — Das jetzt übliche Wort mater in Vers 1 (mater miseri-
cordiae) findet sich in keiner Quelle und ist ein spätes Einschiebsel des
XVI. Jahrh.
246. (8.) Antipkoua de B. Maria Y.
0 Hörens rosa, Domini mater speciosa,
0 virgo mitis, o fecundissima vitis,
Clarior aurora, pro nobis omnibus ora,
Ut simus digni postrema luce beari.
Offic. ms. Millestadien, saec. 12. Cod. Virunen. 38. A. — Brev. ms.
Emmeramense saec. 14. ex. Clin. Monacen. 14771. B. —
2 o iucundissima vitis B. — 4 fehlt B. — Ant. ad. Complet. in Concept.
B. M. V. A. — Ant. 2. ad Laudes in Assumpt. B. M. V. B. — Vgl. Anal.
V, 50; XXIV, 6.
247. (9.) Responsorium d. s. Afra.
R. Martyr sancta Dei, quae flagrans igne fidei
Flammas sprevisti tortorum, victima Christi,
Qui foedant mores, precibus restingue calores,
V. Crescat ut in nobis divini fervor amoris.
Antiph. ms. Augiense saec. 12. Cod. Carolsruhan. Aug. LX. A. — Brev.
ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 27037. add. saec. 12. B. — Brev.
ms. Augustanum saec. 15. Clm. Monacen. 3902. C. — In 2. Noct. Resp. 4
A; In 1. Vesp. Resp. C.
Otlilo.
Monachus Emmeramensis.
f 1072.
Othlo (auch Otlohc geschrieben) war in Oberbayern zu Anfang des 11.
Jahrhunderts geboren. Schon als Knabe kam er nach Tegernsee, wo er mit
gleichgrofsem Eifer als Erfolg die Kunst des Bücherschreibens erlernte, und
von da nach Franken. In die höheren Wissenszweige führte alsdann die
Hersfelder Schule ihn ein: namentlich fühlte er sich von den Klassikern,
unter ihnen am meisten von Lucanus angezogen. Durch Bischof Meginhard,
der von seiner Kunst als Schreiber erfahren, erhielt er einen Ruf nach Würz-
burg und ein Kanonikat an der dortigen Kathedrale, entsagte indes 1032 der
Welt und trat unter Abt Burkhard in das Kloster St. Emmerau ein. Bald
ward er mit der Leitung der dortigen Klosterschule und zwischen 1052 und
56 auch mit der des Stiftsdekanates betraut. Nachdem er dreifsig Jahre im
Kloster zugebracht . entzog er sich 1062 den Anfeindungen der jüngeren
Ordensgenossen, indem er mit Genehmigting des Abtes Reginward sich in
die Abtei Fuld begab. Vier Jahre weilte er dort, seine Zeit zwischen Schreiben
uL,d Abschreiben von Büchern teilend. Im Jahre 1066 nach Regensburg zurück-
berufen, begab er sich zunächst nach Amorbach und von da im folgenden
Jahre nach St. Emmerau. wo er den 23 November 1072 (oder 73) verstarb.
Vergl über sein Leben B. Pez, Thesaurus Anecdot. III. p. 1 sqq. Monum.
Germ. SS. XI, 376 <qq.
Die Schritten Othlos gehören teils der Hagiographie (Leben des hl.
Wolfgang, des hl. Boniracius, des hl. Magnus teils der asketischen und
mvstischen Theologie an iLibrr de t<-ntationibus suis. Liber visiouum u. a. I
Migne PP. LI.. 146, 10 — 122: Mon, Germ. SS. XI. 378 sqq. Die hier
mitgeteilten religiösen Gedichte sind seinem eigenen Autogramm, den Münchener
Handsch. 1-4-4HJ und l-4 7-V> t-ntnommen. die beide mannigfache Korrekturen
von der Hand de< Verfassers aufweisen.
24*. (1). Oratio ad Deum.
0 princeps pacis, recolendus nomine patris,
0 patris verbum, per quod manet omne ereatum.
Spiritus o sancte, quo constant cuncta creante.
His qui personis Deus unus semper haberis,
Ordine qui miro finis constas et origo
Leges aeternas ac solus iure gubernas,
0 pater aeterne, cui semper idem manet esse.
Qui genus humanuni miseratus mortificatam
— 321 —
Propter mortifera primi delicta parentis
10 Vivere fecisti pretioso sanguine Christi,
Cuius in adventu mundum totum reparasti,
Cuius iudicio statuentur cuncta sub aequo,
Da mihi velle bonam, vires ad perficiendum.
Nam sine te nequeo vel mente capessere quidquam,
15 Tu nisi des votum, frustrabor ad omnia motum.
Unde mihi, posco, Clemens hoc annue primo,
Quo proferre queam poscendi verbula recte,
Exin sinceris precibus, precor, ut pius assis;
Da mihi, quaeso, fidem, per quam te semper adorem
20 Quaque sciam plane, quod iustum sit vel inane.
Spem concede mihi talem, spes unica nostri,
Qua sufferre queam vitae caelestis habenam.
Restat in bis prima virtus, dilectio bina.
Qua te factorem debemus amare hominemque,
25 Quam, Deus, infunde super intima cordis abunde.
Non mea mens, quaeso. laedatur more superbo,
Adveniat rite custos patientia vitae.
Mors et perditio, discedat caeca libido.
Me quoque, posco, regas, cum videro res alienas,
30 Ne quid in bis captus fieri compellar avarus.
Non cibus aut potus me deprimat immoderatus.
Fac, precor, et vestes contemnere me pretiosas,
Da vigiles artus ad cuncta tui famulatus
Atque quiescentes solita de fraude tuere,
35 Ne corrupta caro somno turbetur araaro.
Sint procul invidia, iactantia, lis, sed et ira,
Nee rebus vanis me laus seducat inanis.
Non peto, divitias nee honores carnis ut addas,
Sed da propitius tantum solacia victus
40 Fructificaque, mihi quaeeunque talenta dedisti,
Quatenus usuram merear tibi reddere iussam.
Sicque meos mores in amore tuo, precor, aptes,
Ut mea sit cura, quod gestet vita futura,
Ac regno Christi merear tandem sociari,
45 Qui tecum, pater, et cum pneumate regnat in aevum.
Opera autogr. Othloui Emmeramen. saec. 11. Clm. Monacen. 14490.
A. — Opera autogr. Othloni Emmeramen. saec. 11. Clm. Monacen. 14756.
fol. 106. ß. — Ibidem 2° fol. 159. C.
1. O pater aeterne, cui semper idem manet esse BC. — 2 bis 4 incl.
fehlen B. — 4 O qui personis tribus his Deus unus haberis C. — 7 fehlt
BC; zwischen den Zeilen nachgetragen A. — 9 zwischen den Zeilen nach-
getragen ABC. — 11 zwischen den Zeilen nachgetragen AC. — 12 fehlt B. —
24 zwischen den Zeilen nachgetragen AC. — 25 Quam, precor, infunde. BC. —
31 und 32 zwischen den Zeilen nachgetragen AC. — Vor 33 schiebt B ein:
Ne videar quemquam per tales laedere vestes. — 3^ Non rogo divitias C;
vel honores B. — 45 tecum patre et A.
Dreves. Lateinische Hvmnenclichter. II. 21
322 —
249. (2.) Hymnus de Xatali Domiiii.
1. 0 salus rnundi, sator universi.
Sola spes vitae, decus o perenne,
Debitas laudes tibi nos ferentes
Suscipe cleraens.
2. Qui volens totum reparare mundum.
Gratiam miris dederis habenis,
Ne iugo legis premeretur omnis
Plasmatis aetas.
3. Haec agens gratis vice caritatis
Res protoplasti miserans levasti
Et premens taudem Leviathan anguem
Nos revocasti.
4. Kam coaeternum tibi, summe, verbum
Prolis bumanae speciem probare
Miseras orbi, sine labe naevi
Virgine sumptam.
5. Iam novum lumen datur ad salutem.
Natus est nobis novus auctor orbis,
Splendor aeterni patris ac superni
Iam caro factus.
6. Ille signatas reserans figuras
Legis obscurae fideique purae
Sensibus nostris aderit perennis
Pro renovaudis.
7. Nulla vis nobis remanet doloris,
Filius summi vigor exstat omni,
Qui fide pura vigilique cura
Credit in ipsum.
8. Hinc melos bymni resonemus illi
Supplici voto studioque toto,
Ut coheredes sibimet fideles
lnveniamur.
9. Laus patri summo sit honorque nato,
Pneumati sancto decus atque doxa,
Qui manens trinus Deus est et unus
Semper ubique.
Opera autogr. Othloni Emmeramen. saec. 11. Clin. Monacen. 14756. —
323 —
250. (3.) Yersus super Evangelium
„Cum natus esset Iesus".
1. Cum puer Iesus deitate plenus
Bethlehem Iuda genetrice summa
Editus mire sub Herode rege
Viseret orbem,
2. Mox recens Stella- simul est oborta.
Quam magi quidam Oriente visam
Usque regalem comitantur urbem
In Hierusalem.
3. Et requirentcs inibi manentes
Inquiunt illis: Reserate nobis,
Quo sit hie natus modo tarn probatus
Rex Hebraeorum.
4. Vidimus mempe super hoc potente
Sideris miri radios oriri,
Hüne ut oremus, ideo venimus
Partibus istis.
5. Audit haec maestus nimium scelestus
Atque cum totis Hierosolymitis
Anxius cura capitur dolosa
Hostis Herodes.
6. Et vocans eunetos populi raagistros
Sciscitabatur, quid ad haec agatur,
Unde sit Christus, ubi quippe natus
Inveniatur.
7. At requisiti ita sunt locuti:
Bethlehem castrum parit ergo Christum,
Sicque revera legitur propheta
Hinc cecinisse :
8. Bethlehem Iuda, eris haud minuta
Inter affines procerum cohortes,
Exiet namque novus auetor a te,
Qui regat omnes.
9. Tunc magis illis pariter vocatis
Coepit oeculte ab eis notare,
Quando praedictum iubar esset ortum,
Quod sibi fulsit.
21
— 324 —
10. Exin insanus ait his tyrannus:
Ite iam, quaeso, puerum sequendo
Et nimis caute, ubi sit, rogate
Regulus idem.
11. Cumque compertum teneatis illura,
Siquidera certe mihimet referte,
Ipse quo regem veniens eundem
Pronus adorem.
12. Haec magi dicta capiant dolosa;
Tum dehinc rursum iniere cursum
Ac satis gratum iter inchoatum
Perficiebant.
13. Sed statim Stella Oriente visa
Praevia luce comes est ubique,
Usque dum supra remaneret ipsa,
Quo fuit infans.
14. Cuius aspectu nimium gavisi
Tngredi sancta meruere tecta,
Quo puer Iesus genetrix et eius
Inveniuntur.
15. Moxque prostrati studio fideli
Supplices Christum venerantur ipsum,
Insuper dona tribuere trina
Mystica valde.
16. Nam Deus ture celebratur apte,
Est et in murra hominis figura,
Rexque nimirum rutilans per aurum
Significatur.
17. At magi somno moniti supremo,
Ut minus regem redeant Herodem,
Sunt viam nisi aliam reverti
In regionem.
Opera antogr. Othloni Emmcramen. saec. 11. Clm. Monacen. 14756.
251. (4.) In Resurrectioiie Domini.
Oblato Christo studeat sibi quilibet isto
Tempore paschali laudis dono speciali
Pacificare Deum, qui depopulans hypogaeum
Ut tiro magnus, tondendus mitis ut agnus,
— 325 —
5 Agnos excinit exinde suosque redemit,
Nos miseros vero simili pietate supremo
Patri placavit, miserando reconciliavit.
Mors contra vitani pugnam confert inimicam,
Dux regnat vitae vivus mortis sine Ute.
10 Die, die ergo pia nobis dukisque Maria,
Quid vidisti flens prope tumbam quando stetistiV
Angelicos festes, sudaria, lintea, vestes.
Unica spesque mea surrexit et hoc Gallilaea
Approbat, est visus ibi nara multis redimendus.
15 An vis Iudaee tibi credamusve Mariae?
Illius sanis verbis tu falsificaris.
Qui vivis vere, tu nobis, rex, miserere.
Opera autogr. Othloni Erameramen. saec. 11. Clin. Monacen. 14490.
Zuschrift, wie es scheint, von Othlos Hand. — Von Vers 5 an metrische Um-
schreibung des Victimae paschali.
252. (5.) Item in Resurrectione Domini.
Vocibus altisonis Dominum laudemus in odis
Caelestique melos regi dulces iubileraus,
Per se, non actus, qui caelitus est caro factus
Sub carnis fatis latitante typo deitatis.
5 [Dum] tegitur pannis mundis puerilibus annis,
Illi fit euna praesaepis mansio dura.
[E]ius praeeeptum miserans, qui fecit ineptum,
Non inproviso nudum pulsum paradiso,
Subditur egregie Iosepb matrique Mariae.
10 Se circumeidi patitur [ri]tu puerili,
Sicut peccator in templo purificatur,
Crimina delere qui scitur nostra valere.
Sub ditione pari baptismi fönte lavari,
Qui sibi servus erat, ab eo dignando volebat.
15 Fortis et, ut nostis, temptamina pertulit hostis,
A nullo tactus lapidum refugit quoque iactus
Sustinuitque famem plerumque sitis cruciamen
Ac auditorum plantas lavit ipse suorum.
Haec intus facta, quamvis vi corporis acta,
20 Non poterat sane deitas eius latitare.
Verbo divino mutavit aquam cito vino,
Orbatos visu vestivit luminis usu,
Sanos reddebat leprosos, quosque videbat,
Patres defunetos iubet ipse resurgere eunetos.
25 Omnes curabat, quos [a]quae vis debilitarat,
Quos cruor impinxit, iluxus hos ipse restrinxit.
— 326 —
Panibus e quinque satiavit milia quinque,
Ventos sedavit, mare ceu siccum peragravit,
Linguas mutorum iussu verbi reseravit,
30 Aures surdorum sputo tactas reparavit,
Febres morborum quartanas porro fugavit.
Talia post signa, post haec signacula digna
Sponte sua capitur, crucifigitur et sepelitur.
Ast in morte sua sol subtrahitur quoque luna.
35 En, lux illius est nobis orta diei,
Quam fecit Dominus, typus aeternae requiei.
In qua ceu fortis leo vicit debita mortis
Atque suis visus est dilectis redivivus
Post, primus primae peecanti primo Mariae,
40 Fratribus undenis post bac maerore repletis,
Informans illos scripturas corde pusillos,
Gentibus ut plane scirent iilas reserare.
Ecce, resurgentem sollenniter omnitenentem
Laetitia multa laudant nascentia cuncta.
45 Cuncta carent luctu, segetes vernant modo fructu,
Producit flores varios ex more colores
De terra late tersa nivis asperitate.
Carmina nunc plena dulcedine dat philomena,
Nunc sol et luna perlucent clarius una,
50 Herbarum vellus producit florida tellus.
Ergo die, fratres, hac exsultemus alacres,
Instat quae fulgens, in qua de morte resurgens
Mundi salvator, verus vitae reparator,
Caelestis nobis patefecit iter regionis.
55 Totus iucundus sit per pia gaudia mundus,
Coniubilent sancti simul Alleluia tonanti.
Opp. autogr. Othlonis Emmeramen. saec. 11. Clin. Monacen. 14490. —
Zuschrift von anderer Hand , aber mit einer Korrektur, die Othlos Hand zu
sein scheint.
253. (6.) Versus super sequentiam sancti Spiritus.
Assit iam nobis dementia spiritus alini,
Quae sibi cor nostrum faciat consistere templum,
Expellens inde peccatorum genus omne.
Spiritus alme, veni nos et dignare tueri,
5 Fac procul borrendas de nostro corde tenebras.
Tu consolator et purae mentis amator,
Infer chrisma tuum clemens in pectora nostrüm.
Tu quoque cunctorum mundator flagitiorum,
Mundatos hominis oculos fac interiores,
10 Ut sie caelestem mereamur cernere patrem,
Quem possunt oculi iustorum cernere soli.
— 327 —
Tu sanctos vates fecisti degere tales,
Ut rairanda Dei canerent praeconia Christi.
Discipulos Christi tarn fortes esse dedisti,
15 Eius ut in cunctum veherent miracula mundum.
Cum machinam reruni faceret Deus oranigenarum,
Tu foturus aquas has iure tuo solidabas.
Tu lymphas pandis animabus vivificandis
Ipseque carnales fieri das spirituales,
20 Tu quoque divisum per linguae Schismata mundum
Et varios ritus coadunasti, pie flatus.
Idolatras gentes, hoc est simulacra colentes,
Ad cultam Domini tu, praesul summe, vocasti.
Nunc assis, sancte, nobis clamantibus ad te ;
25 Nam sine te frustra tit tota precatio nostra.
Tu, qui cunctorum docuisti corda piorum,
Efficiens illos proprio de numine dignos
Christi discipulos, hodie tu, spiritus, ipse
Insolito cunctis benedicens munere saecl[is]
30 Hunc idcirco diem fecisti iure celebrem.
Opera autogr. Otbloni Emmeramen. saec. 11. Clm. Monacen 14756. —
Aufschrift wie oben. — Poetische Umschreibung1 der Sequens : Sancti spiritus
assit nobis gratia.
254. (7.) Versus de die iudicii.
0 vos christicolae, qui iam remanetis in orbe,
Dum bene possitis, pergite de vitiis,
Nam valet hie multa constans oratio vestra,
Quam tunc pro nihilo proferet omnis homo,
5 Cum suprema dies actus reseraverit omnes,
Et Deus omnipotens de superis veniens
Iustos in dextra, sed pravos parte sinistra
Pastor ut ex hoedis dissociabit oves.
Talibus intenti verbis animo sapienti
10 Semper traetate, quod genus estis Adae.
Praesens vita brevis, sed erit Ventura perennis,
Nempe beatus homo despicit apta modo,
Aedificat mores, ad veros tendit honores,
Nam, quod mundus amat. hoc velut umbra labit.
15 Si nos ex variis cognoseimus ultimn signis,
Hinc minus incauti turbine iudicii,
Eius in oecursum teneamus pectora sursum,
Ut Dominus veniens inveniat vigiles.
Nam sol et luna pallescent lege sub una,
20 Rebus abhinc finis coeperit esse cinis.
Denique nil restat, nisi, quod spes ultima praestat,
Quod mortale fuit, hoc moriendo ruit,
At animae meritum mercedis pereipit usum.
— 328 —
Sic quondam lenis propitiusque nimis,
25 At tunc districtus veniet nimiumque verendus.
Tunc quoque monstrabit vulnera, quae subiit.
Quem transfixerunt, ut . fert scriptura, videbunt
Reddentes planctum, prob dolor, ia vacuum.
Cum transfixa cutis sit spes et causa salutis,
30 Si quos error amat, bosce salus reprobat.
Porro dies ille complebit vata Sibyllae
Atque propbetarum comprobat indicium,
Cordis et arcana fieut hoc tempore plana,
Illic sero gemet, quem modo risus habet.
35 Ille dies mire pravis advenerit irae,
Quos reparare modo nulla valet ratio,
Si quasi securi sectantes commoda mundi
Nee curant animas aedificare suas.
Illic causa gravis, quam nee incredulus audis,
40 0 miser imprudens, pessima quaeque gerens.
Nolis sive velis, hoc iudieium patieris,
Gestis et ipse tibi discutiendus ibi.
Tunc igitar linques invitus carnis amores,
Nil mercedis habens, his quia nunc frueris,
45 Sed magis aeternum pro talibus ibis in ignem,
Quo dolor, ah et vae semper erit sine spe.
0 nimium miseri, sentite locum miserendi
Et vel adhuc vobis poscite pacis opem.
Currite, dum quitis et vitae lumen habetis,
50 Dum maneat tempus, non neglegatur opus.
At neglegens tempus fuerit sine fine neglectus,
Quod sibi quisque legit, hoc habiturus erit.
Nam sermone brevi concluditur hie modus ei,
Perpes vita bonis, mors sine fine malis.
55 Haec pensate, viri, libeat virtute potiri,
Ne mortis turbo vos capiat subito.
Opera autogr. Othloui Emmeramen. saec. 11. Clm. Monaden. 14490.
Alplianus L,
Archiepiscopus Salernitanus,
f 1085.
Alphanus von Salerno erblickte das Lieht der Welt in der Stadt, die
ihm den Beinamen gegeben, unter der Regierung des Fürsten Guaimarus III.,
mit dem er nahe verwandt war. Seine Geburt mufs in die Jahre 1015 bis
1020 fallen. Er besuchte die berühmte ärztliche Hochschule seiner Vater-
stadt, verband aber mit dem Studium der Medizin das der schönen Wissen-
schaften und der Gottesgelehrtheit und trat in jungen Jahren in den geist-
lichen Stand. Seine Brüder, deren Namen uns die Geschichte verschweigt,
nahmen Teil an der Verschwörung des Pandulphus, der am 3. Juni 1052
Guaimarus IV. zum Opfer fiel. Dafs Alphanus an dieser Gewalttat be-
teiligt gewesen, ist unwahrscheinlich, jedenfalls aber unerwiesen. Übergehen
wir die weiteren politischen Ereignisse. Im Jahre 1054 kam Desiderius,
Mönch des Sophienklosters zu Benevent, ein Sprofs des langobardischen
Fürstenhauses dieser Stadt, Heilung1 suchend nach Salerno. An ihn schlofs
sich Alphanus in inniger Freundschaft an, begleitete ihn nach Benevent und
nahm daselbst das Ordenskleid des hl. Benedikt. Zwei Jahre später traten
beide in das Kloster von Monte Casino über, doch schon 1057 ward Desiderius
zum Abte des Klosters von Capua, Alphanus zum Abte des Klosters San
Benedetto in Salerno erwählt. Nach dem Tode des Erzbischofes Johannes
ward Alphanus zu seinem Nachfolger erkoren und in den Quatembertagen
des März 1058 zu Rom vom Papste Stephan IX. konsekriert. Die Regierung
Alphanos fällt in die Zeit der Ausbreitung der Normannischen Herrschaft in
Unteritalien , welche derjenigen seines eigenen Hauses ein Ende bereitete.
Seine Lage mufste eine noch schwierigere sein, weil die Päpste von Leo IX.
bis zu Gregor VII. mehr denn einmal ihre Politik gegenüber den eindringenden
Eroberern wechselten, je nach den Bedürfnissen des Atigenblicks. Es ist
schwer, an diesem Orte unmöglich, die politische Stellung Alphanos in den
verschiedenen Phasen dieses Kampfes zu verfolgen und zu präzisieren. Am
13. Dezember 1076 zog Robert Guiscard in Salerno ein; das letzte lango-
bardische Fürstentum des unteren Italien war gefallen. Das Verhältnis des
Kirchenrürsten zu dem Eroberer war ein freundliches; sie fanden sich zu ge-
meinsamer Arbeit zusammen, indem sie die berühmte Kathedrale des hl.
Matthäus erbauten. Um die Concha der Apside lief die Inschrift:
Da, Mathaee pater, patris hoc det et innuba mater,
Ut pater Alphanus maneat sine fine beatus.
Zu Anfang des Jahres 1085 konnte Gregor VII., von Heinrich VI. aus
Rom vertrieben, den vollendeten Dom einweihen; am 28. Mai starb der Papst,
und Alphano begrub ihn in seiner Kathedrale. Am 9. Oktober desselben
Jahres folgte der Bischof dem Papste in die Grube. Wir besitzen über Alphano
eine eingehende Monographie von Michelangelo Schipa, Alphano I..
Archivescovo di Salerno, Studio Storico-Letterario. Salerno 1880. Vgl. auch
Gisebrecht, De literarum studiis apud Italos primis medii aevi saeculis. Berolini
1845. Über Alphanos Schriften vgl. Petrus Diaconus, De viris illustribus
— 330 —
Casinen. VI , 10 (bei Muratori , Rerum Italic. Scriptt. VI , 34 sq.) ; Leo von
Ostia, Chronicon Montis Casinen. Muratori IV, 455.
Für die Gedichte Alphanos kommen zwei Hauptquellen in Betracht:
Erstens die Handschrift seiner Gedichte Cod. Casinen. 280 saec. 11. ex.;
zweitens das seltene Sammelwerk des Tito Prospero Martinengo ; vgl. Titel
und Inhalt Anal. XXII, 5 sq. Aus diesen beiden Quellen sind die liturgischen
Hymnen Alphanos bereits im XX. Bande der Analecta gedruckt worden. Es
sind die folgenden :
Adesto sancte Spiritus XX, 190.
Ad patris decus optimi 244.
Alma dies rutilat toto celeberrima mundo 230.
Apostolorum nobili victoria 188.
Ardet intactae faciem puellae 18.
Aureo solis radio perenni 54.
Ecce dies rediit iubili 207.
Fontem perennis gratiae 73.
Fulgur aspectus placuit virorum 274.
Gaudere fratres nos hodie decet 197.
Igne divini radians amoris 17.
Laetare mater parturis quae filios 189.
Laudibus vestris modulando noster 241.
Praebe Christe canentibus 242.
Quid tuo nobis potius placere 198.
Eex regum Deus omnium 205.
Salve dies tutoribus 104.
Sanctis martyribus laus honor et decus 103.
Virgo dicata üeo nobis Christina faveto 72.
Virgo sideris ardua sedibus 73.
Votis tuorum Christe fidelium 107.
Ein Reimofncium auf die hl. Sabina steht Anal. XXIV, 274 sqq. Es
bleiben hier nur einige andere lyrische Poesien Alphanos nachzutragen, die
sich nur bei Martinengo rinden. Dom Bruno Albers in Monte Casino hatte
die Güte, die Texte nochmals mit der ersten Ausgabe, Nr. (1) mit der Hand-
schrift zu vergleichen.
255. (1.) Ad Christum precatio.
Christe Deus, vitae verae fabricator et almae,
Christe Deus, pulchri conditor atque boni,
Christe Deus, per quem, quod non est, tendit ad esse
Atque, quod est, factum creditur ex nihilo;
5 Christe, malum qui non ullum facis et facis esse,
Pessima ne fiant et bona proveniant;
Christe, malum nibilum qui confugientibus ad te,
Qui vere bonus es, ex ratione probas;
Christe Deus, per quem sunt et cum parte sinistra
10 Omnia perfecta condita, pulclira, bona;
Christe Deus, quem, quidquid amare potest, amat illud.
Sive sit ignoi*ans sive sciens, quod amat ;
Christe, pater Clemens, cui verum non nisi mundos
Noscere perfectum et reperire placet ;
— 331 —
15 Christe, sator veri, per quem sunt omnia vera
Et per quem sapiunt omnia, quae sapiunt;
Christe, pater clemens, perfectaque summaque vita,
Quo vivit summe, vivere quidquid habet ;
Christe Deus, cuius totius machina mundi
20 Est regnum, quem non sensus obire potest ;
Christe Deus, cuius de regno venit in ista
Lex etiam regna iustitiaeque vigor ;
Christe, pater clemens, a quo discedere mors est,
Est in quem regredi vita, manere salus;
25 Christe Deus, nisi deeeptus, quem nemo relinquit,
Quem, nisi praemonitus, quaerere nemo valet;
Christe, pater Clemens, quem non nisi iustificatus,
Non nisi mundatus invenit, invoco te.
Christe, pater Clemens, ad quem contendere amare,
30 Et quem conspicere est illud habere, quod est;
Christe, fides cui nos vera excitat, erigit et spes,
Iungit amor, per quem vincimus omne malum;
Christe, pater Clemens, qui nos miserando reducis
Ad te, qui vera ianua, vita, via es;
35 Christe Deus, proprio qui nos dignaris honore
Quique coheredes nos facis esse tuos;
Pax mea, laus mea, spes mea, res mea, lux mea, Christe,
Glorifico, veneror te, benedico, colo.
Te solum laetor, te solum gaudeo, solum
40 Amplector, cupio, diligo, quaero, sequor.
Cod. Casinen. 280. saec. 11. fol. 73b. sqq. — Vorstehendes ein Bruch-
stück aus einer längeren „Oratio seu confessio metrica" mit dem Anfange
Pr.isca lavans proprio; vgl. Ughelli, Italia Sacra II, 1115 sq. Das
Ganze , ein Dialog zwischen dem Betenden und Christus konnte ich füglich
nicht aufnehmen, diese charakteristische Partie mochte ich nicht missen. Die
zum Teil sinnstörenden Lesefehler Ughellis hier zu verzeichnen hat keinen
Zweck.
256. (2.) Loquitur Maria virgo ad lesum natuin.
Has mundi tenebras noster bene veneris infans
Visere, qui lato diffundis lumina caelo.
Fili mei filique Dei, novus accola, salve.
Sed quis, quo properas, compar genitoris, ab alto
5 Prosiliens, quo nate venis? qui lata polorum
Reples, telluris sinus hie mage complacet artus?
Concludi num forte venis, qui fine carebas?
Qui stans euneta moves, venisti in carne moveri?
Qui geris in dextra mundanae pondera molis,
10 Ancillae tremulique senis portabere palma?
Cuius caelicolae paseuntur munere, parvas,
Quas tarnen implesti, placuit tibi sugere mammas?
— 332 —
Quem superi cecinere chori. quo dante beati
Exsultant animi, venisti emittere luctus?
15 En, age, iam nostros subeas, mi nate, lacertos,
Parva geret magnura genetrix fragilisque potentem,
Factorem gestabit opus nubesque deoorem.
Astat inops ancilla tibi, quae mollia parvo
Membra tegat panno ; non hie domus inclita sumptus
20 A dparat, ancillae desunt gnavique ministri,
Cumque furat Boreas, non igne aut pelle fovebo.
En, tenerum patere loculo deponcre corpus,
En, tibi pro lecto praesaepe insternitnr amplo,
Qualia nate legis, tali tibi more parabo.
Martinengo 1. c. p. 193 sq. —
257. (3.) Incipit Oda in honorem Innocentum.
10
Candentem segetis novae
Miremur cumulum, choros,
Qui fauces teneras agant
Coram principe canticis.
Gaudet primipilos recens
Ductor mittere praevios,
Laetatur paribus puer
Flurum primitias legens.
Hie gaudet titulis loqui,
Quo.s prorsus dabat inscius
Aetas et sine crimine.
Sic dignis canitur prior,
Insons innoeuum tonat;
Si linguae officio carent,
15 Clamat sanguineus rubor,
Occisi resonant decus,
Quod vivi nequeunt loqui.
Quid vis, tigride durior,
Quid, saevis canibus canis
20 Peior? quid furiis vacasV
Pignus caelicolum putas
Infandis manibus premi?
Sed frustra tumeat furor,
Et te magnificum puer
25 Materna ubera subbibens
Vincat, te fugiens dornet.
Martinengo 1. c. p. 19"> sq. — 5 primipulos. — 10 inseios.
quid. — „Explicit de Innocentibus".
20 Prior
10
258. (4.) De saneta Christina.
Intemerata fide nostrae suecurre ruinae,
Ipse dedit vires, cuius amore viges.
Te patre contempto regi coniuneta superno
Iurgia derides, verbera nulla times.
Et quia te Christus salvator possidet intus,
Ira, furor, gladius nil valet exterius.
Iussa dueum spernis, temnis praeeepta parentis,
Sic servat sponsam rex in agone suam.
Aestuat Urbanus, fremit Idion et lulianus;
Arma pudicitiae quis superare potest?
— 333 —
Sed quia mente colis Christum, quem nomine prodis,
In fragili sexu fortis inest animus.
Caelitus igniti frigescit flamma camini,
Virgineum corpus non retinet pelagus.
15 Non rota, non ferrum, non spicula mille furentum
Immutant animum, virgo beata, tuum.
Virgineis precibus iuvenis de morte resurgens
Aetherei regis subditur imperiis.
Quid Iuliane facis ? quid, censor inique, moraris?
20 Yictus es, ut video, pectore femineo.
Pertice, quod restat, tenta, quod durius exstat,
Non cesset feritas, non vacet impietas,
Aufer adhuc linguam, miser, aufer utramque mamillan,
Sed si non loquitur, mente Deo fruitur.
25 Nos tibi commissos, Christina, piissima virgo,
Protege perpetuis, poscimus, auxiliis.
Affluat in nobis aeterni munus amoris,
Quam colis, ad patriam grex tuus ut veniat.
Martinengo 1. c. p. 170. — „In eandem" (sei. Christinam).
259. (5.) De saneta Katharina
Laudes non pigeat promere cantibus,
Quas virgo meruit, nee meritis pares.
Candor virgineus, praeeipuus nitor,
Quo fulsit sapiens, et stabilis valor
5 Extolli titulis iure petunt novis,
Virtutum numerus, quo viguit brevi
Hoc vitae spatio sub fragili statu,
Extolleas Catharinae niveum decus,
Quod non dilacerent plurima commoda,
10 Non tollat species, divitiis cadat,
Sexus feminei libera portio.
Grandis sub tencrae visa scientia
Arcano iuvenis multa scientibus,
Dum profert fidei mystica dogmata,
15 Non infert aliquid conscia contio
Victricis retinens lumina fulgidae
Perdentesque animas inveniunt eas.
Excellens fragili robur in arbore
Experta est, regimen quae tenuit, manus,
20 Dum pulsat precibus, dum furiis minax
Carnem dilacerans sub tenebris locat,
Ut demptis dapibus praeeipitet neci.
— 334 —
Splendor sed famulae gaudia congregat,
Ut carnem foveant; pabula pracparat.
25 Verbum fructificat, germina colligit,
Fortis terribiles non timuit rotas
Et mortem patitur. ne subeat necem,
Et lac consequitur vulnera candidum,
Montanoque locant vertice funera
30 Dextrae caelicolum, quis refluit liquor
Reddens debilibus membra valentia.
Martinengo 1. c. 191 sq. — 8 Caterinae. — „Alia oda in ipsius laudem''
•2(>0. (6.) De sancta Katharina.
Alulta nos cogit bonitas puellae
Cantico laudes agitare nostro,
Pauca dum spernit, sibi quae parentes
Liquerant. multis opibus fovetur.
5 Sceptra dum regis fragilis reliquit.
Alta dotavit iuvenem corona.
Plurima fulsit Catbarina forma.
Sed magis pulcbram numerosa virtus
Reddidit summi meruitque patris
10 Unico iungi speciosa nato.
Eius amplexu cupiens foveri,
Terra quod posset dare, non cupivit
Prosperum quidquam mala nee refugit.
Unde nee praesul potuit minaci
15 Pectus illius removere vultu
Eius et sprevit placitis favere.
Monstrat arguto rationis actu,
Quae ridem lustrent, senibus togatis •
Vicit, et victis placuit subesse,
20 Fine dum vitam sübeunt carentem.
Carnifex ferro lacerat tenellam,
Forte sed pectus nequiit ferire;
Carceris taetra latuit caverna,
Splendor ast summi patuit decoris
25 Et lucrum Cbristo parat in caterva.
lam novum pondus cecidit rotarum
Ante se, sacrum tulit et maniplum.
Iussa sed tandem caput amputari,
Suj>plices Cbristo rogitat ferendos.
30 Vulnus illatum laticem dat album,
Caelicae turbae sepelivit ossa
Puritas, manant oleum salubre.
Martinengo 1. c \>. 190. — 7 Caterina. — „Oda in laudem eiusdem virginis.'-
335 —
261. (7.) Ad Landern sanctae Luciae virgiuis et martyris.
Qui caelos quondam statuisti lumina terris
Spargere, da tenebras pellentis munera lucis.
Nocte licet pressos nubes nos pallida condat,
Lucida gaudemus tarnen hie quaudoque tueri.
5 Clara quidem fidei gestans sub agmine virgo
Lumina nos doeuit constanti lucida bello
Sistere, dura preeibus Dominum vicisse tonantem
Yisa quoque est morbo praestans sufi'ragia matris.
Multa parat daemon, vis carnis proelia, mundus,
10 Docta ferit iaculo latitantem nubibus hostem.
Luce micans fidei carnis molimina viiicit,
Dam se terricolae faeibus non iungit amantis.
Quae potiora quidem caelestis foedere sponsi,
Quem fovet in minima diffundens munere raembra?
15 Fortior insurgit mundus pro marte seeundus,
Inde sinister adest et verbo et verbere turgens.
Nulla potest animum fragili sub carne virilem
Frangere vis clausuni, de cuius robore traxit
Robora mortalis moles; nam sistere visa est
20 Multimodis hominum conatibus acta boumque,
Ad loca perdendi ut traheretur foeda pudoris.
Incensas superat flammas nee vulnera mortis
Expavit sacroque cbarismate fota reliquit
Membra quidem terrae, sed spiritus aethera scandit.
25 Hie tua lucifero resplendet eulmine sedes,
Hie sacer amplexus tibi porrigit oscula sponsus,
Huc quoque nos tua vota trabant, o lucida virgo.
Martinengo, 1. c. p. 194 sq. —
262. (8.) Incipit Oda excitativa militis Christi.
Quid stas? otio quid, pugil, haeres?
Belli moveat fervidus horror.
Quodsi retrabat frivola virtus,
En, auxilium dextera Christi
5 Praestat, fragiles portans umeros.
Intende ducis, quam cape, formam,
Forti dabitur fulva Corona.
Prudentia te protegat ante,
Et iustitia postera purges,
10 Ac, ne tumeas temne seeunda,
Laevam retine robore fortis.
— 336 —
Summi capias iussa magistri
Servant fragilem, si bene servas,
Sermone sacro sternitur hostis.
15 Ensem capias hunc tibi tutum,
Nee le subigi crux sinet hosti.
Hac qui steterit, non timet illum,
Miles tegitur votaque fundens,
Moyses populum protegit orans.
20 Scutum fidei suseipe fervens,
Ictus poteris tollere victor ;
Spes d'et galeam, quae caput abdit,
Cape loricam membra tegentem,
Quam iustitiae dextra propinet.
25 Multum iuvat et cingere lumbos,
Pacis caligas subdere talis,
Hostis latitans his cadet armis.
Martinengo 1. c. p. 209. — 7 Dabitur forti — 18 Tegitur miles. — 25
Iuvat et multum. — - 26 Caligis pacis subdere talos. — Zwei Fehler oder
Anomalien vermag ich nicht zu beheben : 5 portans nmeros ist eine erste
Vershälfte an Stelle einer zweiten; 2:3 Cape loricam fehlerhaft oder allenfalls
eine zweite Vershälfte an Stelle einer ersten.
•J(>;{. (9.) De Omnibus Saudis.
1. Gaudete, iusti, mites et paeifici,
Et omnes recti corde gloriamini,
Semper manentis possessores bravii,
Filii Dei, conspectores Domini,
Sic ordo sacri testatur eloquii.
2. In vobis quidem sanetus ille iugiter
Spiritus pietatis, sapientiae
Et intellectus, timoris, scientiae,
Consilii, fortitudinis residet,
Largiter satis unumquemque imbuens.
3. Inenarranda Domini est pietas,
Qui tantum diligit corda humilia,
Ut ca replens septiformi gratia
Spiritus sui condat babitacula,
Cuius est fruetus gaudium, pa\, Caritas.
4. Sternit elata, fundit arrogantia,
Bracbio suo content praelustria,
Sic quondam summa redimitum gloria
Pro sola tantum angelum superbia
Felicitate reppulit perpetaa.
— 337 -
5. Qui tarn formosus et decorus exstitit,
Ut nihil intra paradisum Domini
Aequari posset eius pulchritudini,
Platani, cedri, vertex et abietis
Fondibus eius non fuit aequabilis.
6. Similitudinis Dei signaculum
Erat decoris specie praenimius,
Cuius in veste fulserat carbunculus,
Sapphirus, iaspis, sardius, chrysolithus,
Smaragdus, onyx, beryllus, topazius.
7. Infelix homo, qui, cum superbierit
Elationis crimine, passurus sit,
Si iustus iudex veniam non tribuit,
Qui claritatis tantae lumen intulit,
Ut rite cunctis praeferetur angelis.
«
8. Sed felix ille, quem res istae possident :
Mens bona, pectus purum, vita innocens,
Cuius in caelo merces orbe maior est,
Et nomen ille magnus über continet,
Quem ante tempus scripserat oranipotens.
9. Illic divinae pietatis munere
Vos, Oderisi, tu, Dinetras mundule,
Conscripti vitae fulgitis caractere;
Apostolorum chorus hinc et martyres
Et confessores exsultant ac virgines.
10. Postquam finita statione saeculi
Vos scriptor idem antiquus citaverit,
Caelorum regni claviger mox aperit,
Regis aeterni virgo mater excipit
Et statim choris sociat angelicis.
11. Sanctorum omnis concinit exercitus,
lubal est primus in choro canentium,
Pulsat Maria, soror Aaron, tympar.um,
Rex autem David personat psalterium
Et Benedictus reguläre praemium.
12. Cernit insignes legis sui dogmate
Inter ignitos et condensos lapides
Nitore miro coruscare pariter,
Miratur opus et laudat artificem,
Inde scholarem rimatur originem.
Dreves, Lateinische Hymnendichter II. 22
— 338 —
13. Accedit Maurus, Honoratus, Placidus,
Et Coustantinus, Faustus et Simplicius,
Beato Patri omnes ita referunt:
Quos sie miraris, ex Casino prodeunt;
Hos expolivit noster Desiderius.
14. Cui pater almus grates fert innumeras
Eique digna praemia pronuntiat,
Auctorem rerura omnium expostulat,
Ut in superna angelorum gloria
Sibi cum illo congaudere liceat.
15. Inter haee vobis Seraphim micantia
Sanctus et sanetus, sanetus proclamantia
Inaestimanda conferunt tripudia,
Canere iubent canticorum cantica,
Ut illa quater triginta sex milia.
16. Citharizantes cantico virgineo
Decenter agno psallitis purpureo,
Laudatis eum in choro et tympano,
Cantatis ei in chordis et organo,
Caeli terraeque iubilatis Domino.
17. Cuius effecti gloriae partieipes,
Iam, precor, sitis mei seraper memores,
Sic eum mihi facite placabilem,
Ut me dignetur superis coniungere,
Unde vos possim vel longe respicere.
Martinengo I. c. p. 178 sqq. — 2, 1 In nobis. — - 6, 1 quid cum. — 6, 5
praeferrentur. — 8, 3 Conscriptis. — 9, 2 Vos oderis . . . tudine . . . tras
mundule. — 16, 3 Sic tum mihi. — Da dieser Hymnus bei Martinengo unter
den Werken des Alphanus steht, belasse ich ihn da, wo ich ihn finde, ob-
schon Zweifel an seiner Echtheit nur zu begründet sind, du wir sonst keine
rhythmischen Dichtungen von Alphanus kennen.
Godescalcus Luitpurgensis,
Praepositus Aquensis,
f 1098.
Über die Lebensumstände dieses fruchtbaren deutschen Sequenzendichter*
sind wir nur sehr ungenügend unterrichtet. Wir erfahren aus seinen eigenen
Werken, die uns in der Wiener Handschrift 917 (saec. 12.) aufbewahrt sind,
dafs er Mönch zu Limburg an der Hardt war, dafs er zum Lehrer einen
Mönch Heinrich mit Namen hatte , der gleichfalls Komponist war und ein
Eesponsorium mit dem Anfange Omni* lapis pretio'sus verfafst hatte. Wir er-
fahren, dafs Gottschalk in seinem Kloster das Predigtamt ausübte, und dafs
seine Predigten seinen Mitmönchen Anlafs zur Kritik gaben; dafs er eine
Historia, d. h. ein Festoffizum, auf die Patrone seines Stiftes, die hl. Irenäus
und Abundius , verfafst und vertont hatte ; endlich dafs er Dichter von
Sequenzen war, von denen er vier, die Nr. 1, 2, 4 und 5, mit den Anfangs-
worten nennt, von einer, Nr. 3, den vollen Text mitteilt.
Wir erfahren dann aus anderer Quelle, einem Werke des bekannten
Humanisten Wimpheling „De Hymnorum et Sequentiarum auctoribus . . .
brevissima eruditiuncula" vom Jahre 1499, dafs Wimpheling, Wackei und
Keuchlin in dem pfälzischen Kloster Klingenmünster eine handschrift-
liche. Kaiser Heinrich IV. gewidmete Sequenzensammlung sahen, welche
dessen Hofkaplan Gottschalk, zugleich Probst des Liebfrauenmünsters in
Aachen, zum Verfasser hatte. Aus den Sequenzen, welche dieselbe enthielt,
teilt der Humanist fünf, die Nr. 4, 5, 6, 7 und 8 mit. Da zwei dieser
Sequenzen, 4 und 5, auch unter den fünf Sequenzen der Wiener Handschrift
sich befinden, so folgt, dafs der Mönch Gottschalk von Limburg a. d. Hardt
und der Probst Gottschalk von Aachen eine Persönlichkeit sind. Dies wird
bestätigt durch eine Nachricht des Necrologium Aquense, dem zufolge der
Probst Gottschalk in Aachen das Fest der Divisio Apostolorum einführte,
für welches wir schon den Mönch eine Sequenz verfassen sahen. Gottschalk
starb als Probst von Aachen den 24. November 1098.
Eine dritte kurze Nachricht über ihn bietet, das obige bestätigend und
ergänzend, der Anonymus Mellicensis (ed. Ettlinger p. 95): „Gotscalchus,
monachus de Clinge (nicht Declinge), scripsit inter alia libellum quattnor
sermonum, quorum primus est de conceptione s. Iohannis Baptistae, secundus
de sancta Maria, tertius de dispersione apostolorum, quartus de initio
evangelii secundum Matthaeum." Wir erfahren also von eifern zweiten
opusculum quattuor sermonum, ähnlich offenbar dem der Wiener Handschrift
917, in welchem der zweite sermo möglicherweise identisch ist mit dem von
mir aus Vindobonen. 2235 herausgegebenen. Dafs diese Nachricht des Ano-
nymus vertrauenswürdig ist, beweist der Inhalt des dritten Sermo. Wir er-
fahren ferner, dafs Gottschalk auch Mönch des Klosters Klingenmünster war,
in welchem Wimpheling sein Opus Sequentiarum fand. Ob wir den Aufent-
halt Gottschalks in diesem anderen pfälzischen Kloster vor oder nach seiner
Liinburger Zeit anzusetzen haben, bleibt ungewifs. Vgl. Dreves, Godescalcus
22*
— 340 —
Lintpurgensis (Hymnol. Beiträge I) Leipzig 1S97, aus welcher Monographie
im folgenden Gottschalks Sequenzen übernommen sind. Ich habe denselben
nur eine weitere (Nr. 19) hinzugefügt, an der ich untrügliche Anzeichen
Gottschalkischer Art wahrzunehmen glaubte.
264. (1.) De sancta Cruce.
1. A solis ortu
et occasu,
ab aquilone et mari,
Christe, laus sit tibi,
2 a. Quattuor per crucis cornua
viva pacis hostia,
3 a. Non tarnen in omni homine,
sed in his tantum, qui te
credunt et fatentur
solum Deura,
4 a. Peccati destruis corpus
qui Deus,
suis quattuor
partibus quod construxit
diabolus.
5 a. Suggestio, delactatio,
consensus, consuetudo
mali, quibus perit homo.
6 a. His nialis captivam
Sunanitera animam
ecclesia
revocat ad te
quater dicens ei:
7 a. Hunc artos et dysis,
anatole, mesis notant,
qua suis in primis
Adam literis
signant nomine.
8 a. Nam via crucis
quos ad te non trahis,
in quadrifida
nunquam
lucis gaudebunt patria.
2 b. Quattuor per mundi cliraata
rumpens mortis vincula,
3 b. Quem clamant evangelia
quattuor Deum missum
a patre. Dominum
Iesum Christum.
4 b. Quae sunt aspis, basiliscus
et leo
simul et draco,
quatriduanae mortis
vocabula.
5 b. Quattuor quae crucis cornibus
adfigens mortificas
tuae carnis vulneribus.
6 b. Revertere, revertere,
revertere,
revertere
despecta, crucis
notans quadrangulum.
7 b. Quem disseminatum
his quattuor plagis terrae
suis in filiis
ad te revocas,
bone crucifer.
8 b. In cruce iungis
simul caelestia
et terrestria,
per tuum
sanguinem cuncta paciticans.
341
9 a. 0 benedicte,
dum tu maledictum
factus es pro nobis,
maledictus
nam omnis, qui pendet
in ligno, nos facis
de maledictis benedictos.
10 a. Hanc tituli
inscriptionem,
inscriptam
nobis spiritu sancto
crucis charactere,
IIa. Cuius est imago
regis et superscriptio,
quae moneta nos,
dragma, quam invenisti.
12 a. Dominus quorum tu
sicut hominum
hinc, qnod Deus homo
factus es ;
13 a. Frumento et vino
stabilitus es nobiscum
stayros in ara?
14 a. Corpore
qui tuo et sanguine,
quos devirginavit Satan,
9 b. Te adorantes,
Iesu Nazarene,
rex Iudaeorum,
in occulto,
non in manifesto
Iudaei, qui tuo
imperio sunt intitulati.
10 b. Ne corrumpi
sinas in nobis
in finem,
tu, finis sine fine,
Dei patris nate.
IIb. Quam inspicientes
patriae cives supernae
dignantur suos
conservos cognoscere.
12 b. Angelum in caelo
vitae confortans
de morte hominem
reparas.
13 b. Panis angelorum
nos reficiens et vinum
germinans virgines.
14 b. Nos tuos
revirgines, virginis
tili, Deus benedicte,
15. Ut simus revirginati
cum sancto sancti.
Miss. ms. Slierbacense saec. 12. Cod. Stierbacen. I 13. A. — Miss. ms.
Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 479. B. — Grad. ms. Ottoburanum saec.
12. Clm. Monacen. 27 130. C. — Orat. ms. Secoviense (Monial.) saec. 12.
Cod. Graecen. 1501 D. — Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen.
1584. E. — Miss. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 769. F.
1, 4 Laus sit tibi, Christe BDEF. — 2 a, 2 patris hostia ADEF. —
3 a, 3 et feblt D. — 2 b, 2 mortis pocula C. — 4 a, 3 suis a quattuor D. —
5 a, 3 quibus perit homo tribus A. — 5 b, 1 Quattuor per crucis cornua AD.
— 6 a, 2 Sunanitis A. — 7 a, 1 Hinc arctos D — 7 a, 2 mesim D. — 8 a, 2
quod ad te D. — 8 a, 3 quadrifidae ADEF. — 8 a, 5 in patria E. — 9 a, 2
cum tu D. — 9b, 1 Te adoramus AD. — IIa, 2 et fehlt D. -- IIa, 3 sq.
qua monetas nos dragmam AEF; quam monetam nos dragma D. — 11 b, 4
agnoscere DEF. — 12 a, 1 Dominus quorum es BDEF. — 12 a, 3 tu qui
Deus BDEF; in quo Deus C. — 12b, 4 reparans DEF. — 13b, 3 vino
ABC. — 13 b, 3 germinas ABC. — 14 a, 2 quo tuo DEF. — 14 b, 2 revirgines
fili DEF. — 14 b, 3 virginis Deus EF; benedicte D.
— 342 —
265. (2.) De beata Maria Virgine.
1. Fecunda verbo
tu virginüm virgo,
2 a. Maria, 2 b. Dignare
Dei raater inclita, nos indignos famulos
omni laude te laudare,
tu sola digna. regina caeli,
3 a. Mediatrix 3 b. In qua Deo
raediatoris iunctus est homo
tu genetrix, Deus homini.
4 a. Unius tria sunt facta 4 b. Angelus ne cadat, homo
trinitatis opera lapsus hinc ut redeat
in carne de te snmpta: temptator nee resurgat.
5 a. Se similans altissimo 5 b. Immortaliter mortuus
iam nee par est infirao, sed est mendax spiritus,
redemptus quia quem strangulat ventris
vivit homo. tui fruetus.
6 a. At nos vitae reparat, 6 b. Ergo, omnium domina,
angelum firmat, filium placa,
in se quos unus sociat. supplices tuos adiuva,
7. Per quam solam solus
omnibus
vitam dat salvandis.
Trop. ms. Rhenoviense saec. l0/n. Cod. Turicen. Rhen. 132. add. saec.
11. A. — Miss. ms. S. Floriani saec. 12. Cod. Florian. III 208. JB. — Miss.
ms. Slierbacense saec. 12. Cod. Slierbacen. I 13. C. — Miss. ms. S. Petri
S.ilisburgen. saec. 12. Cod. Petrin, a IX 11. ü. — Miss. ms. Garstense
saec. 12. Cod. Lincen. r o 15. E. — Miss. ms. Sitanstettense saec. 12.
Cod. Sitanstetten. CXXVll. F. — Miss. ms. Voraviense saec. 12. Cod.
Voravien. 37. G. — Grad. ms. Sanhippolytanum saec. 12. Cod. Vindobonen.
1821. H. — Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. I.
— Sequent. ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. K. — Grad,
ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 180. L. — Grad. ms. Disertinum
saec. 12. Cod. Sangallen. 344. M. — Miss. ms. Pragense saec. 13. Cod.
Altovaden. CXII. N. — Grad. ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Rossian. VIII
18. O. — Miss. ms. Magimtinum (Monastic.) saec. 13. in. God. Rossian. VIII
120. P. — Grad. ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. Q.
3a, 3 tui genetrix OP; tu genetrix homini C. — 3b lautet in I: In
qua Deus factus est homo et homo Deus. — 3 b, 3 homini fehlt und 4 a
schliefst ohne Absatz an 3 b an. C. — 4a, 3 der ursprüngliche Text in una
carne tua (vgl. Godecalcus Lintpurgen. p. 77j ACM. — 4 b, 1 Angelus ut
gaudeat I. — 4b, 3 ne resurgat ABCLNOP; ne triumphet CI. — ■ 5a, 1 Sed
similans O; simulans C. — 6 a, 1 Ad nos A: Et nos K. — 6 a, 2 angelos
BI; integrat I. — 6 a, in te quos L; unum OP. — Mel. siehe Godescalcus
Lintpurgen. p. 19-J.
343
266. (3.) In Assumptione beatae Mariae.
1. Exsulta, exaltata
super creata cuncta.
2 a. Creatoris omnium
genetrix Dei,
virgo virginum,
3 a. Cui chorus omnis obviat
in excelsis
beatorura spirituum,
4 a. Quam Christus per seipsum
hie visitat,
de carnis ergastulo
suseipiens
matris animam,
5 a. Sed cum sit sepultum
corpus tuum
mortis debito,
6 a. Quam solidavit
ignis spiritus saneti,
testam tui
corporis virginei,
in qua patris
splendor voluit
incorporari,
7 a. 0 quanta vel qualis
gloria tuo sufficit
corpori plus
quam virgineo .
8 a. Qui sie suam
in te devinxit
omnipotentiam,
quod nulli sine te
suam monstrabit
praesentiam.
9 a. Sed nee patriarcha
nee propheta
nee plus quam propheta
ante te pervenit
ad Dominum
adhuc clauso
caeli regno,
2 b. Stella maris, Mai'ia,
caeli regina,
mundi domina.
3 b. Iubilans dignis laudibus
exeunti
hinc, Aegypti de finibus.
4 b. Honorem tibi praebens,
quem fieri
praeeipit parentibus
de filiis
a se genitis.
5 b. Adhuc ne sepultum
sit, est tuo
dignum filio.
6 b. Hanc nee corrumpi
nee putredine solvi
optat tibi
plebs fidelis Domini
et Corona
resurgentium
nunc te laetari.
7 b. Hinc, quod comprehenderat
incomprehensibilem
Deum cuncta
comprehendentem ?
8 b. Nam te sine
sicut Deus non
venit ad hominem,
sie homo sine te
ad Deum nunquam
perveniet.
9 b. Exspectantes tui
ventris fruetum,
qui est spes sanetorum,
per quam exspeetatus
fidelium
caeli claustra
reseravit.
344 —
10 a.
IIa.
Cuius claves
tenens Petrus
nulli pandit,
nisi tuum natum
adorantibus.
Inter quos
noscat nos
natus ex te
virgine
notatos suae
crucis caractere.
12.
10 b. Qui ad tuum
imperium
dat ingressum
se tibi devote
commendantibus.
IIb. Cum dederit
dilectis
suis somnum,
nos simus
iilii mercis
fructus ventris tui.
Qui fructus
in se nos dignetur
mortis in somno sopire
et cum sanctis suis
resuscitare.
Opusc. ms. Godescalci saec. 12. in. Cod. Vindobonen. 917. A. — Grad,
ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. B — 2b fehlt B. —
4 b, 2 quem deferri B. — 6 a, 5 in quo B. — 7 a, 3 competit B. — 8 a, 5
monstravit B. — 9 b, 4 cuius mors in cruce B. — 9 b, 5 fidelibus B. — IIa,
5 genetrice B. — IIb, 5 merces B.
267. (4.) In Divisione Apostolorum.
1. Caeli enarrant gloriam
Dei filii,
verbi incarnati,
facti de terra caeli.
2 a. Haec enim gloria
soli Domino est congrua,
3 a. Istud consilium,
lapso bomini auxilium,
est antiquum et profundum
et verum factum, solis
tantum sanctis cognitum.
4 a. Hie est dominus
exercituura,
Deus, cuius sunt angeli
missi in terram apostoli.
5 a. Pax vobis, ego surn,
inquit, nolite iam timere,
praedicate verbum Dei
creaturae omni
coram regibus et prineipibus.
2 b. Nomen est cuius
magni consilii angelus.
3 b. Cum angelus iste,
bomo natus ex muliere,
immortalem ex mortali.
de terra caelum fecit,
ex homine angelum.
4 b. Quibus se ipsum
vivum praebuit
resurgens multis argumentis,
pacem victor mortis nuntians.
5 b. Sicut misit nie pater,
et ego mitto vos in mundum ;
estote ergo prudentes
sicut serpentes
estote ut columbae simplices.
— 345 —
6 a. Hinc Petrus Romam,
apostolorum
princeps, adiit,
Paulus Graeciam,
ubique
docens gratiam;
ter quattuor alii
proceres in plagis terrae
quattuor evangelizantes
trinum et unura.
7 a. In omnem teram exivit
sonus eorum
8 a. Quam speciosi
pedes evangelizantium
bonum, praedicantium pacem,
9 a. Qui verbo
saecula fecit,
quod pro nobis verbum
caro factum
est in fine saeculorum,
10 a. Hi sunt caeli,
in quibus, Christe, babitas,
in quorum verbis tonas,
fulguras signis.
roras gratia.
IIa. Germen iustum,
suscita terram nostram,
quam apostolicis
verbis serens
germinare facias.
6 b. Andreas, Iacobus
uterque, Philippus,
Bartbolomaeus,
Simon. Thaddaeus.
Iobannes,
Thomas et Matthaeus,
duodecim iudices,
non ab uno, sed in unum.
divisi per orbem divisos
in unum colligunt.
7 b. Et in fines orbis terrae
verba eorum.
8 b. Sanguine Christi
redemptis ita dicentium:
Sion, regnabit Deus tuus !
9 b.
10 b.
IIb.
12 b.
12 a. Hi caeli,
quos magni consilii angelus
inhabitas,
quos non servos,
sed amicos appellas,
quibus omnia,
quae audisti
a patre, notificas.
13. Miserere nobis
tu, qui habitas,
rex, in caelis.
Trop. ms. Rhenoviense saec. 10/n. Cod.
A. — Trop. ms. Sangallense saec. 10/n.
11.
Hoc verbum,
quod praedicamus
Christum crucitixum,
qui vivit
et regnat Deus in caelis.
His dixisti :
Rorate, caeli, desuper,
et nubes pluant iustem,
aperiatur
terra germinans.
Quorum verbis
verbum patris tenentes
in patientia
fructum ferre
fac nos tibi, Domine.
In quorum
divisione collectum gregem
custodias
indivisum
et in vinculo pacis,
ut in te unum
simus, sicut
in patre tu es unus.
Turicen. Rhen. 132. add. saec.
Cod. Sanoallen. 378 add. saec.
— 346 —
13. B. — Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13 814. C. —
Trop. ms Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27130. D. — Sequent. ms.
Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. add. saec. 12. E. — Grad,
ms. Salisburgense saec. 12. Clm. Monacen. 11004. add. saec. 13. F. —
Miss. ms. Ratingense saec. 13/u. Clm. Monacen. 10075. G. — Miss. ms.
Maguntinum (Monastic.) saec. 13. in. Cod. Rossian. VIII 120. H. — Grad,
ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Rossian. VIII 18. I. — Grad. ms. Augus-
tanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. K. — - Miss. ms. Bambergense saec. 15.
Cod. Rossian. VIII 232. L.
1, 1 hinter gloriam Alinea A. — 3a, 2 hinter auxilium Alinea AF. —
3 a, 4 factis F. — 3 b, 1 Dum DI. — 3 b, 2 factus ex. E. — 3 b, 3 Alinea
AF. — 4 b, 3 in multis FHL. — 5 a, 3 Alinea F. — 5 b, 3 Kein Alinea F.
— 6 a, 4 Alinea DFGK. — 6 a, 5 ibique D. — 6 a, 6 gratiam fehlt F. —
6a, 7 alii ausgestrichen C; quattuor hii HL. — 6a, 7 Alinea DGK. — -6a,
7 sq. proceres alii F. — 6 b, 4 Kein Alinea DFG ; Alinea K. — 6 b, 7 Kein
Alinea DG; Alinea K. — 6b, 8 sed in uno EK. — 6b, 9 colligunt in unum
L. — Str. 8 ff. fehlen A. — 8a, 3 bona H. — 9a, 1 Hoc verbum K. -
10b, 5 germinet F. — IIa, 3 suscitat FL; terra nostra CG; in H ist das
m in beiden Worten ausradiert. — IIa, 5 faciat F. — IIb, 3 Alinea E.
— 12 a, 3 Alinea E. — 12 b, 2 festivitate collectum H. — 12 b, 6 unum ut
in te unum DEHIK. — 12b, 6 Alinea E. — 12b, 7 simus semper sicut C.
— Mel. siehe Godescalcus Lintpurgen. p. 196 sqq.
268. (5.) De s. Maria Magdalena.
1. Laus tibi, Christe,
qui es creator
et rederaptor,
idem et salvator ;
2 a.
3a
Caeli, terrae, maris,
angelorum
et hominum
Qui peccatores,
venisti,
ut salvos faceres,
4 a. Quorum de grege
ut Chananaeam
Mariam visitasti
Magdalenam,
5 a. In domo Simonis
leprosi conviviis
aecubans typicis.
6 a. Peccator contemnit
compeccantem,
peccati nescius
paenitentem
exaudis.
emundas,
foedam adamas,
ut pulchntm facias.
2 b.
3 b.
4 b.
Quem solum Deum
confitemur
et Dominum ;
Sine peceato
peccati
assumens formulam.
Eadem mensa
verbi divini
illam micis , hanc refovens
poculis,
5 b. Murmurat pharisaeus,
ubi plorat femina
criminis conscia.
6 b. Pedes amplectitur
dominicos,
lacrimis lavai,
tergit crinibus
lavanda,
tergenda,
unguento unxii.
osculis circuit.
347 -
7 a. Haec sunt convivia,
quae tibi placent,
o patris sapientia.
7 b. Natus de virgine
qui non dedignaris
tangi de peccatrice.
8 a. A pbarisaeo
es invitatus,
Mariae ferculis
satiatus.
8 b. Multum dimittis
multum amanti
nee crimen postea
repetenti.
9 a. Daemoniis
eam septem
mundans septiformi
spiritu,
9 b. Ex mortuis
te sorgentera
das eunetis videre
priorem.
10 a. Hac, Christe, proselytam
signas ecclesiam,
quam ad filiorum mensam
vocas alieniMnam.
10 b. Quam inter convivia
legis et gratiae
spernit pharisaei fastus,
lepra vexat haeretica.
11 a. Qualis sit, tu scis, tangit
te quia peccatrix,
quia veniae optatrix.
Hb. Quidnam haberet aegra.
si non aeeepisset,
si non medicus adesset?
12. Rex regum dives
in orones,
nos salva
peccatorum tergens euneta
crimina,
sanetorum spes et gloria.
Trop. ms. Rhenoviense saec. 10/n. Cod. Turicen. Ehen. 132. add. saec.
11. A. — Trop. ms. Emmeramense saec. 11. Clm. Monacen. 14322. B. —
Trop. ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14083. C. — Grad. ms.
Ottoburanum saec. 13. Clm. Monacen. 27130. D. — Sequent. ms. Emmera-
mense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. E. — Grad. ms. Salisburgense saec.
12. Clm. Monacen. 11004. F. — Grad. ms. 8ecoviense(?) saec. 12. Cod.
Vindobonen. 13314. G. — Miss. ms. Maguntinum (Monast.) saec. 13. in.
Cod. Rossian. VIII 120. H. — Trop. ms. Sangallense saec. 10'ii. Cod.
Sangallen. 378. add. saec. 13. I. — Grad. ms. Aquilegiense saec. 13. Cod.
Rossian. VIII 18. K. — Miss. ms. Ratingense saec. 13. Clm. Monacen. 10075.
L. — Grad. ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. M. — Miss,
ms. Bambergense saec. 15. Cod. Rossian. VIII 232. N.
1, 2 Alinea A. — 1, 3 et fehlt B. — 2 b, 1 Te solum Deum F. — 2 b,
3 et hominem EGK. — 6 a, 3 Alinea D. — 6 a, 5 Alinea D. — 6 a, 5 sq.
exaudis, emundas E; exaudit, emundat F. — 6 b, 3 sq. lacrimis pedes tergit
A. — 6 b, 4 sq. lavando, tergendo ABCDKN. — 6 b, 7 nngit A. — 7 b, 3 a
peccatrice A. — 9 a, 3 sq. septiformis spiritus DFK. — 9 h, 2 resurgentem
KN. — 10 a, 1 Hanc, Christe DL. — 10 b, 3 pharisaeus factus L. — 10 b, 4
vexatus haeretica A. — 10 b, 4 falsa vexat iustitia G. — Mel. siehe Godes-
calcus Lintpurgen. p. 201.
348
269. (6.) In Conversione s. Pauli.
1. Dixit Dominus:
ex Basan
convertam,
convertam in profundum maris.
2 a. Quod dixit et fecit,
Saulum ut stravit
Paulum et statuit
3 a. Quod dum impugnat
audivit: Säule,
Säule, quid nie prosequeris?
4 a. A facie
Domini mota est
terra contremuitque
mox et quievit.
5 a. Hinc lingua tuoium
est canum
ex inimicis
rediens ad te, Deus,
6 a. Docens crucifixum,
nee esse alium
praeter Christum Deum,
7 a. Hinc lingua sacerdotum
more canis dum perlinxit,
legis et evangelii
duos molares
in bis contrivit.
8 a. Qui convertendis
conversum converteras
Paulum, vas electum,
9 a. Quo docente Deum
mare vidit et fugit,
Iordanis
conversus est retrorsum,
2 b. Per verbum suum
incarnatum, per quod
fecit et saecula.
3 b. Ego sum Christus ;
durum est tibi,
ut recalcitres stimulo.
4 b. Dum cognito
credidit Domino,
Paulus persequi cessat
conchristianos.
5 b. Dum Paulus in ore
omnium
sacerdotum
iura dat praeeeptorum,
6 b . Cum patre qui regnat
et saneto spiritu,
cuius testis Paulus.
7 b. Corrosit universas
species medicinarum,
quibus curantur saucii,
reficiuntur
enutriendi.
8 b. Per quem conversus
ad nos tu vivificas,
Christe, peccatores.
9 b. Quia turba gentium,
vitiorum rediens
profundo,
Og, rege Basan, confuso
10. Te solum adorat,
Christe, creatorem,
quem et cognoscit in carne
venisse redemptorem.
- 349 —
Grad. ms. Secoviensef?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. — Grad,
ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. 13. — Sequent. ms. Emmera-
mense saec. 12. Clm. Monacen. 14845 add. saec. 12. C. — Grad. ms. Salis-
burgense saec. 12. Clm. Monacen. 11004. add. saec. 13. D. — Miss. ms.
Katingense saec. 13. Clm. Monacen. 10075. E. — ■ Trop. ms. Sangallense
saec. 10/n. Cod. Sangallen 378. add. saec. 13. F. — Grad. ms. Augustanum
saec. 13. Clm. Monacen. 3914. G. — Miss. ms. Barabergense saec. 15. Cod.
Kossian. VIII 232. H. — Grad. ms. Gaesdoncanum saec. 15 Cod. Gaesdon-
can. s. n. I.
1, 3 convertar C. — 1, 4 convertam nachgetragen C. — 3 a, 2 audiit
B. — 3 b, 1 Christe C; Iesus HI. — 4 a, 3 quo fehlt B. — 4 b, 3 cessans
ABDE. — 4b 4 christianos C. — 5a fehlt D. — 5a, 1 Hie lingua AC;
Hie linguas B. — 5 b, 3 secretorum CD. — 7 a, 1 Hie lingua C. — 7 a, 2
canum CH. — 7a, 5 contritas A; contritos CD. — • 7b, 1 corrasit ADE;
collegit B; conlegit (legit korr.) C. — 7 b, 5 et nutriendi D. — • 8 a fehlt EI.
— 8 a und b umgestellt BC. — - 8 a, 1 Quo convertendi D. — 8 a, 2 conversus
D. — 8b fehlt DEI. — 9b, 2 rediens vitiorum B; relicto vitiorum EHI. —
10, 1 Te Deum adorat B. — 10, 2 Christum BEHI. — 10, 3 et fehlt D ;
teque cognoscit I. — Nach 10, 4 von anderer Hand: Te solura cum patre et
spiritu saneto trinum et unum semper laudamus Amen. C. — ■ Mel. siehe
Godescalcus Lintpurgen. p. 204. sqq.
Von dieser Sequenz schreibt der Anonymus Mellicensis (ed. Ettlinger
p. 77): „Paulus* Iudaeus, Fuldensis monachus, vitam saneti Herhardi, Ratis-
ponnensis episcopi, sed et de conversione saneti Pauli apostoli composuit
prosam, cuius hoc est exordium: Di xit Dominus: ex Bas an convertam."
Diese Angabe des Anonymus, der ja auch sonst mancherlei Irrtum bucht,
kann gegenüber dem Zeugnisse Wimphelings, der die Sequenz in der Klingen-
münsterer Sammlung Gottschalkscher Prosen sah , wohl kaum ins Gewicht
fallen, um so weniger, als sie ganz den Charakter des Legendarischen an
der Stirne trägt.
270. (7.) In Decollatione s. Iohamiis B.
1. Psallite regi
nostro psallite,
psallite,
psallite sapienter.
2 a. Nam psalteriura
est iueundura com cithara.
2 b. Nato virginis
quo psallens natus sterilis
3 a. Citharam carnis
percussit
in domo Doraini,
3 b. Dum, quod sonabat
clamando,
doeuit vivendo,
4 a. Mortificando,
quae super terram
sunt, membra
et hoc alios docendo,
4 b. Praeparans Christo
plebem perfeetam
Iohannes,
vox clamantis in deserto.
5 a. Sed vox haec impium
Herodem, quem corripit,
minime corrigit.
5 b. Haud tarnen taeuit,
sed ad usque sanguinem
sceleri restitit.
350 —
6 a. Non licet, inquit, te
fratris tui
habere coniugem
raptam sibi,
peccasti,
quiesce,
paenitentibus
sie praeeipit Dominus.
7 a. Sedet in tenebris
lucerna lucis,
araicus omnipotentis ;
8 a. Meretrix suadet,
nata precatur,
rex iubet, sanetus
decollatur.
9 a. En, quoraodo
perit iustus,
quasi non sit Deo
dilectus, .
10 a. Nos corde percipiinus,
qualis et quantus est, quam
convicinus dignitate
Christo sit et morte.
1 1 a. Carcere carnis
duetum quem ferunt
psallendo
caelis angeli angelum.
6 b. Vocem incantantis
sapienter
Herodes ut aspis
surda spernit,
ut iustum
et sanetum
Iohannem timet,
quem vinxit in carcere.
7 b. Studet deliciis
mundi prineipis
filius perditionis.
8 b. Dat rex saltanti
caput Iohannis,
qui sanetus ante
tit quam natus.
9 b. Cum sit eius
pretiosa
mors haec in conspectu
Domini.
10 b. Nam morte turpissima
damnatur sponsus, sponsi
et amicum damnat morte
recte turpissima,
IIb. Et nos in terris
tibi psallere
fac, Christe,
in memoriam baptistae,
12. Herodis spreta
quo mensa,
ipsum te dum sumimus,
sein per tibi psallamus.
Grad. ms. Secoviense(V) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. — ; Grad,
ms. Otloburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. B. — Miss. ms. Maguntinum
(Monast.) saec. 13. in. Cod. Rossian. VIII 120. C. — Trop. ms. Wingartense
(?) saec. 13. Cod. Stuttgardien. HB. 1 Asc 95. add. saec. 13. D. — Grad,
ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. E. — Miss. ms. Bambergense
saec. 15. Cod. Rossian. VIII 232. F.
1, 3 fehlt CD. — 1, 4 prudenter BCF. — 3a, 2 percussam D. — 3b, 1
sonavit A. — 4a, 4 boc fehlt F; et haec B. — 6b, 6 ut sanetum CF. —
6b, 7 timens I). -- 7a, 2 lucens D. — 7b, 2 prineeps huius A. — 8a, 2
puella saltat F. — 8b, 3 antequam sit natus F. — 8b, 4 sit quam D. —
9b, 1 Dum sit CD. --.9b, 3 hie A. — 10a, 1 pereepimus F. — 10a, 2
talis ac tantus ABD; est fehlt A. — 10a, 3 quia vieimus BCF. — 10 b, 3
sq. et amicum morte turpi damnat turpissimi A. — 10 b, 4 turpissima korr.
— 351 —
in turpissimi B. — IIa, 2 fehlt F; eductum A. — 10a, 4 caelis fehlt A;
sancti angeli F. — 12, 1 ut spreta A. — 12, 2 quo fehlt A ; mensam D. —
12, 4 te quie A: te Deum sumimus F. — 12, 5 caiiamus DF. — Mel.:
Laus tibi, Christe qui es creator.
271. (8.) De Tilginibus.
1. Exsultent filiae Sion
in rege suo,
2 a. Nescientes thorum
delicti crimine
sordidatum,
3 a. Cuius gratiae
mira opera
in sanctis tuis
sunt merita,
4 a. Quae fragili
sexu femineo
viriliter
carnis iure domito
5 a. Hoc miratur
serpens antiquus,
calcaneum eius
observabat callidus.
6 a. Insidias bostis
hanc, Christe, docuisti
virginem vincere
in prima congressione.
7 a.
a.
Quem haec virgo
resistens a se
fecit fugere,
Kam inter virgines adducta
post eam, quae
est mater intacta,
virginum virginis,
Mariae digna est
pedissequa.
2 b. Quarum, Christe, sponsus
virginum virginis
es tilius.
3 b. Ut das cernere
hac in virgine,
cuius festa
sunt hodie.
4 b. Angelicam
hie vitam duxerat,
in carne dum
praeter carnem vixerat.
5 b. Quo-d nocere
dum machinatur,
sub pedibus feminae
caput eius teritur.
6 b. Dum non consentiret,
sed illi resisteret,
vincere qui solet,
temptatus si non repugnet.
7 b. Quo fugato
adpropinquavit
tibi Domino.
8 b. Te agnum sine macula
iam sequitur
stola Candida,
filium virginis,
quocumque, virginum
flos, ieris.
9. Cuius intercessione
tu nos tuere.
Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindohonen. 13314. A. —
Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. B. — Trop. ms.
— 352 —
»Sangallense saec. 10/u. Cod. Sangallen. 378. add. saec. 13. C. — Grad. ms.
Salisburgense saec. 12. Clm. Monacen. 11004. add. saec. 13. D. — Sequent.
ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. add. saec. 12. E. — Grad,
ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Rossian. VIII 18. F. — Grad, ms Augustanum
saec. 13. Clm. Monacen. 3914. G. — Miss. ms. Bambergense saec. 15. Cod.
Rossian. VIII 232 HG.
3a, 4 sunt edita BGH. — 5a, 4 observare H. — 5b, 1 Quo H: Ut
noceret E. — 6b, 4 temptatum D: repugnat B. — 7b, 2 appropinquabit
BD. — 7 b, 3 tibi, Domine H; Dominus E; Christo Domino A; — 8 a, 1
Nunc inter BDEFH. — 8 a, 2 postea quae B. — 8a, 3 mater est BDFH.
- 8 a, 4 filium virginis Mariae B. — 8 a, 5 es DE. — 8 b, 1 ierit DFH. —
9, 1 Huius DF. — Mel. siehe Godescalcus Lintpurgen. p. '206 sqq.
272. (9.) In Xativitate Douiini.
1 a. Verbum aeternaliter
unigenitum,
infallibile principium,
2 a. Vigor
lucis, aevura temporis,
mundi
mobilis rex stabilis,
3 a. Ut dragmam requireret
decimarn.
Lucernam accendit,
tabernaculum
in sole posuit,
prodiit,
quo flamma
sui caloris
testa duresceret
hominis.
4 a. Se uobis pabulum
parvulis, potum,
lac, butyrum praebens et
solidum cibum.
5 a. Gustent Adae filii
bunc suaviter
adipern tritici,
benedictum seminis
Abrahae granum.
6 a. 0 magni
consilii angelus,
o pax, o veritas,
ad gemmam in caeno venis
e caelo.
1 b. Patris lingua, calamus,
sapientia,
virtus, ratio perpetua,
2 b. Panis,
quo greges angelici
vivunt,
cives theologici,
3 b. Ut ovem redimeret
perditam,
Pastor bonus fit agnus
ovis virginis,
ros absque macula
velleris,
quo primae
nos bysso stolae
ut sponsam revestiat
gloriae.
4 b. In favo est mel
hominis verbi,
in manna Emanuel
Israel veri.
5 b. Virus vomant colubri,
desiderent
fontem vivum cervi
serpentis antidoto
aenei hausto.
6 b. Rex pie,
nos dirige in arta,
qua cursitas. via,
gigas, vita, Hos de virga
Maria.
— 353 —
Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13 314. — 3b, 3
und 8 eine Silbe mehr als die Gegenzeile; ebenso 4a, 1 — Mel. : Dies
sanctificatus. — Wiederholt aus Anal. IX, 14 sq.
273. (10.) In Octava Epiphaniae.
1. Laus tibi, Christe,
sponso sponsae,
laus in te
trinitati sanctae.
2 a. Quia mundi sator,
salus es et
reparator,
3 a. Vi rationis
cor signans
angeli et hominis,
4 a. Tu fons benigne,
finis aeterne,
origo
rerum, clausula operum,
5 a. Ut consors naturae
humanae
des homini
divina sapere,
6 a. Quem pater tunc per te
in pneumate
voluit, fecit,
fovit machinam,
creatae,
formatae
distiuguis, pingis
speciem variam.
7 a. Hanc. flos stirpis Iesse,
unctus oleo
ungis laetitiae,
8 a. Cuius timoris
2 b. Rebus dans singulis
tuae umbras
imaginis,
3 b. Eius crystallum
indurans,
nuius testam solidans.
4 b. Corde parentis
unicus uatus,
es fratres
habere nos dignatus;
5 b. Et lucis particeps
divinae
cor hominis
non laedant tenebrae.
6 b. Tibi corpus aptans
ecclesiae.
palmites viti,
membra capiti,
sordentem,
marcentem
tu fide mundas,
spiritu vegetas.
7 b. Septeno chrismate,
quod in Iordane
columba intulit Noe.
8 b. Vox in virtute
vox super aquas, est pietatis,
ut mentes terreat moralis regula
fluetivagas, gravitatis.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. IX.
23
354
9 a. Scientiae
sacrae dogma
vox est
in magnificentia.
10 a. Vox scindit consilii
flammas incendii,
voce intellectus movet
Cades desertum Dominus.
11 a. Pax mundi cordis, Christe,
miserator noster,
egens, lugens,
mitis, pauper,
12 a. Te solem de Stella ortnm
in ture, auro, murra,
monstrat Stella gentium,
dominum, regem, mortulem.
9 b. Vox Domini
fortitudo,
cedros
confringit in Libano.
10 b. Vox de sapientia
cervis dat pascua,
his, quibus descendit Deus,
homo ascendit gradibus.
IIb. Tu mali temptantis
dimitte debita,
tu pauis, da
regnum patris.
12 b. In vinum converte aquam
et legem in gratiam,
pro figura veritas,
pro iugo tu hereditas.
Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. — 3a, 3
angeli, hominis. — 6b, 1 korrig. in: tibi coniungens corpus. — 7a, 1 stirps
Iesse. — 7a, 3 fehlen zwei Silben. — IIb, 2 korrig. in: solve debita. —
IIb, 3 sq. tu panis, fac nos velle regnum patris; über „fac nos" die Korrektur:
„da". — Mel: Laus tili/ Christe oder Psallite. — Wiederholt aus Anal.
IX, 18 sq.
274. (11.) In Transflguratione Domini.
1. Speciosus forma
prae filiis bominum,
2 a. Vultum desiderant cuius
angeli
deiformem intueri,
3 a. Hodie
formae pandit divinae
lucem inaccessam per lucem
theophanicam,
4 a. Vultu soli,
veste par nivi,
qualem soli
tres cernebant tbeorici.
ö a. Hie est natus
mihi dilectus,
in quo mihi complacui,
2 b. Pro nobis exinanitus,
in forma
servi rex humiliatus,
3 b. In monte
transnguratus celso,
verus ipse mons montium,
celsior caelo.
4 b. Caro, sanguis
non revelavit,
sed caelestis
pater, vox cuius edixit:
5 b. Hunc docentem
omnes audite,
buic iubenti oboedite.
— 355 —
6 a. 0 vere nimium beati
huius secreti conscii,
7 a. Mirabile secretura
vobis est revelatura,
quos nubes obumbravit
pater docuit.
8 a. Hie, caeli claviger,
carne dormis, corde impiger.
9 a. In hunc montem conscendite
post tres istos
de tribus quique
tomis terrae.
10 a. In paternae
maiestatis
regnans celsitudine,
6 b. Vos, Petre, Iacobe, Iohannes,
ex electis electi tres!
7 b. Nubes haec non terrorem,
sed gratiae dat rorem,
non fumo subobscura,
sed lucivoma.
8 b. 0 sonum gratiae
vobis condignura, Boaner-
gae!
9 b. Nunc homo supra hominem
exstat Iesus,
mons niundis corde
conspieuus.
10 b. Ut Moyses
et prophetae
cecinere consone.
11. Quo nos post te,
rex Iesa, trabe.
Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. — Offic.
ms. Altahensia anni 1442. Clm. Monacen. 9508. B. — Miss ms. Brixinense
— Hymn. et Sequent. ms. Emmera-
D. — Miss. ms. Salisburgense anni
Grad. ms. Sedlicense saec. 15. ex.
saec. 15. Cod. Vindobonen. 1782. C.
mense saec. 15. Clm. Monacen. 14667.
1490. Cod. Vindobonen. 1778. E. —
Cod. Prägen. XIII A 5 c. F. —
1. 2 prae natis BCDEF: hominum Iesus CEF. — 3a, 4 symbolicam
BCDEF. — 3 b, 2 excelso C. — 3 b, 3 mons ipse montium E. — 4 a, 1 solis
BF. — 4a, 2 par veste nivi D. — 4a, 4 deividi BD; dei filii CE. — 4b, 3
sq. pater caelestis ABC'DEF. — 4b, 4 cuius vox DCF. — 5 a, 1 Hie natas
est E. — 5 b. 2 semper audite B. — 5 b, 3 soli omnes oboedite B. — 6 b, 1
Tu, Petre, BCDEF. — 7a, 3 quod nubes E. — 7a, 4 edoeuit CBDEF. —
7 b, 3 subobscurat B. — Str. 8 a und b umgestellt BCDEF. — 8 a, 1 Tu
caeli claviger BDF. — 8b, 1 O somnum gratiae BCDEF. — 8b, 2 nobis
D. — 9 a, 4 thronis terrae B. — 9 b, 3 mundus BCF. — 9 b, 4 prospieuus
B; perspieuus CDEF. — Str. 10a und b umgestellt BD — 11, 1 Tu nos
post te CEF. — CEF nach Rev. H. M. Bannister. — Mel: Eia turma.
275. (12.) In Octava Pentecostes.
1. Pater, da per verbum
nobis septiformera spiritum,
2 Li. Qui septena
signacula
dissignans doceat
nos oninem iustitiara
2 b. Et devotas
cor excitans
in preces provebat
per beatitudines.
23*
356
3 a. Timor Domini,
iudicii claviger,
Summo iudici
dos prosternat,
hactenus
inilatos et rebelies
reddat supplices
ac spiritu pauperes,
4 a. Clavis pietas Christi
scansionis
peccatis
nostris adversanti
legi
donet consentaneos.
5 a. Det scientia
resurgendi conscia
His paraclitum,
qui lugent, ut liberentur
mortis corpore,
quod repugnat animae.
6 a. Qui esuriunt iustitiam,
hos fortitudo reficiat,
Christi tumulum recludens,
quae scandalizant,
membra proiciat,
panem rogitet.
7 a. Intellectus,
baptismatis
dissignator,
8 a. Unde Deum rogent
mundicordes,
9 a. Similitudo
patris pacificis
Detur spiritu,
qui dat sapere,
qui Domini aperit natale,
10 a. His muneribus
cumulavit
patres Dei digitus:
Adam nomina
primitiva
rebus cunctis
imposuit,
inspiratus
dono sapientiae;
3 b. Legis apicem
et iota non solvere,
Fratri temere
non irasci
vel laeso
mox reconciliari,
sanctum fieri
orans nomen Domini.
4 b. Adaperiens novum
testamentum
heredes
patris formet mites,
petat,
Dei regnum veniat.
5 b. Pellat etiam
a corde luxuriam,
Nos erudiens
flagitare, ut voluntas
fiat Domini
tarn carne quam spiritu.
6 b. Dono parili consilium
misericordes remuneret,
Crucem reserans exoret
pro inimicis,
dimitti debita
pacto postulet.
7 b. Mundet corda,
ut nesciat
dextram laeva.
8 b. In temptationem
ne inducat.
9 b. Ducat ad vitam
viam per arduam
Per ieiunia,
elemosynam,
oramen a malo liberatos.
10 b. Noe habuit
intellectum,
Abraham consilium,
Fortis Isaac
permanebat,
scitus Iacob
et Moyses
legislator
pius, David humilis.
357
IIa. Ergo pari
voto imploremus
spiritum
septiformem, septuplura
nos expurget tandem
IIb.
Et per septem
gradus spiritales
perducat
expurgatos ad ipsam
contemplationem
12. Veritatis.
Cod. Palat. Vindobonen. 628. saec. 11. A. — Grad. ms. Secoviense(?)
saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. B. — Grad. ms. Augustanum saec. 14.
in. Clm. Monacen. 39U6. C. Miss. ms. Augustanum saec. 14. Cod. Vatican.
Palat. 503. D. — Sequent. ms. Sangallense anni 1516. Cod. Sangallen.
(Brander) 546. E.
la, 3 designans DE. — 2 b, 3 preces vehat E. — 3a, 8 et spiritu B. —
3b, 2 iotam ABE. — 4a, 6 donec D. — 5a, 1 Ut scientia B. — 5b, 1 Pellat
et B. — 6 b, 5 dimitti fehlt D. — 7 a, 3 designatur E. — 8 a, 1 Inde BC. —
9 a, 3 spiritui C. — 9 a, 5 qui donum B. — 9 b, 1 viam D — 9 b, 2 vitam
D. — 9 b, 3 ieiunium C. — 10 b, 5 permanebit E. — 10 b, 6 sqq. fehlen E. —
IIb, 1 Ut per C. — IIb, 4 ipsius B. — IIb, 5 contemplatione C; in-
spectionem B. — DE nach Rev. H. M. Bannister. — Mel. : Frigdola.
276. (13.) In Exaltatione s. Crucis.
2 a. Dominum mecum
et exaltemus nomen
eius in id ip&um,
3 a. 0 altitudo
atque profundura
crucis purpuratae
in Christi sanguine,
4 a. Haec sursum corda
stipite suo
levat, quo exaltatus
est per ipsam
trahens ad se omnia,
5 a. Sed quia tunc vere
diligitur Dominus,
cum servus
ut sese diligit
conservulos,
amicos
et hostes pariter.
6 a. Hoc signo consignati
famuli
clareamus
conformes Domino,
Magnificate
2 b. Qui ascendit in
palmam, apprehendere
fructus eius dulces.
3 b. Quae caelo terram
reconciliat,
suprema contingens
et ima penetrans.
4 b. Ut toto corde,
tota anima,
tota fortitudine
diligatur
nos in finem diligens.
5 b. In ligno transverso
sacri patibuli
docemur
expansis manibus
crucifixi
dextros et
sinistros amplecti.
6 b. Ut iugiter in nobis
ferveat
ipsius et
fratrura dilectio.
— 358 —
7 a. Cuius ne tepescat 7 b. Ligna duo crucis,
ignis caelicus, en, colligimus,
8. Per quae panis coquatur,
quo Elias verus
pascens pascatur.
Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. — 3a, 2
et prorandum. — Wiederholt aus Anal. IX, 26 sq.
(i4.;
l.
In Exaltatione s. Crucis
2 a. Magni regis novam
in cruce victoriam,
3 a. Qua evacuatum
est peccati veteris
chirögraphura.
4 a. Qua torcular calcat,
de Edom qui venerat
et de Bosra.
5 a. Per crucem Deo
reconciliatur mundus,
per lignum nunc redemptus,
per lignum
in Adam venditus.
6 a. Crux, vitae lignum,
vitam mundi portans
atque pretium,
tu vectrix es botri,
nati in vineis Engaddi.
7 a. 0 virtus crucis,
mundum attrahis
amplexando tuis
hinc inde brachiis.
8 a. Christus carnis templum,
hac dierum
summa constructum,
quod tetragrammaton
Adam graece
colligit, in te
dissolvendum obtulit
sed ut mundum •
salvet quadritidum,
reaedificat
post triduum.
Magnificent confessio
atque pulchritudo
2 b. In qua triumphatus
est mortis principatus.
3 b. Qua paschalis agni
immolatur victima
pro ovili.
4 b. Cuius antidotum
serpentini vulneris
sanat morsum.
5 b. Per crucem astris
sociatur matutinis
factura novissima,
restaurans
caeli dispendia.
6 b. Christus, pax nostra,
inimicitias
solvens in te
his, qui erant prope,
dans pacem, et qui a longe.
7 b. 0 excelsa crux,
ima perforans,
vinctos, quos absolvis,
ad summa erigis.
8 b. Agne patris summi,
cruce tollens
crimina mundi, .
da, ut in augmento
caritatis,
fidei, spei
stayros sacrosanctae
valeamus
cum sanctis omnibus
dimensiones
comprehendere.
359
9 a.
Ut proximis
condolentes,
carnera
macerantes,
crucis alraae
baiulos
tua trahas post
vestigia.
9 b.
Quo hie tuti
et indemnes,
ibi
ad tribunal,
iudex, tuum
simus
sanetae crucis
per signaculum,
10.
Annuntiantes
in geutibus,
quia regnavit
Deus a ligno.
Cod. Palat. Vindobonen. 628. saec. 11. A. — Grad. ms. Secoviense(?)
saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. B. — Trop. ms. Emmeramense auni
1106 — 25. Clm. Monacen. 14845. add. saec. 12. C. — Grad. ms. Ottoburanum
saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. D. — Sequent. ms. Secoviense saec. 12.
Cod. Graecen. 1584. E. — Grad. ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen.
3914. F. — Miss. ms. Augustanum saec. 14. in. Clm. Monacen. 3906. G. —
Miss. ms. Vindobonense saec. 15. (Privatbesitz) H.
Ferner: Grad. ms. Sangallense saec. ,3/i4. Cod. Sangallen. 379. — Grad,
ms. Claustroneoburgense saec. 14. in. Cod. Claustroneoburgen. 588. — Miss,
ms. Sangallense saec. 14. Cod. Sangallen. 337 b. — Miss. ms. Strigoniense
saec. 15. Cod. Salisburgen. V 3 B 20. — Sequent. ms. Lunaelacense anni
1461. Cod. Vindobonen. 4977. — Sequent. ms. Sangallense anni 1516. Cod.
Sangallen. (Brander) 546.
1, 1 Magnificet BEFG. — 3a, 2 pacti AB. — 3b und 4a umgestellt
H. — 3b, 1 paschali H. — 5a, 3 nunc ausradiert C. — 6a, 4 vectris AB;
vectis CDEFG. — 6 b, 5 dat pacem CFGH; pacem et qua longe E. — 7 a, 3
tuis amplexando D. — 8 a, 2 ac dierum E. — 8 a, 4 Alinea FG; quam ACDF;
detragrammaton FG. — 8a, 6 te fehlt E; in se CFG. — 8a, 10 fehlt AB. —
8b, 4 Alinea FG; in alimento E. — 8b, 5 verae caritatis B. — 8b, 11
comprehendere DEFG. — 9a, 1 Christe B. — 9a, 7 sq. tua adtrahas post
veniam D. — 9 b, 1 Ut hie BEFGH. — 9 b, 8 signacula A. — 10, 4 a ligno
Deus.
278. (15.) In Exaltatione s. Crucis.
1 a. Serpens antiquus
vicit in ligno,
2 a. Quo Claudicat dudum
in posteris
carnis successio,
3 a. Verum arcano
gratiae commercio
subvenit plasmator,
protoplastum
reformans veterem.
1 b. Primo parenti
virus infundens.
2 b. Et colligit spinas
et tribulos
prona posteritas.
3 b. Ligno contractum
primum Adam seeundus
extendit in ligno,
in quo mortem
vita mortifieat.
— 360
4 a. Christi figuram aeneara
intuebatur populus
antiquus in ligno,
5 a. Hoc crucis tropaeum
praecessit crucem,
quod in ligno crucifigendi
crucifigendus agebat.
6 a. Christe Iesu,
fili-Dei athanatos,
qui unigenitus theotocos,
intactae virginis,
passus es in cruce.
4 b. Et intuentem populum
Christus venturus in carne
salvabat a morte.
5 b. Qui ferens in cruce
nostros languores
ovem, quam hostis abstulerat,
victor reportat umeris.
6 b. Dele culpam
et, quam pro culpa patimur,
tolle afflictionem corporis,
hagios o theos,
per virtutem crucis.
Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. — Miss,
ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 769. add. saec. ,2/i». B. — Miss,
ms. Millestadiense saec. 12. Cod. Virunen. (Hist. Verein f. Kärnthen) 214
(6/35). C. — Miss, ms- Secoviense saec. 12. ex. Cod. Graecen. 479. D. —
Grad. ms. Pataviensef? saec. 13. Cod. Hilarien. CXLVIII. E. — Miss ms.
Mellicense saec. 13. Cod. Mellicen. 1701. F. — Miss. ms. Secoviense anni
1320. Cod. Graecen. 469. G. — Miss. ms. Cremifanense saec. 14. Cod.
Cremifanen. 373. H. — Miss. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. XI
388. I. — Grad. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 14. Cod. Petrin, a IV 14.
K. — Miss. ms. Slierbacense anni 1484. Cod. Slierbacen. I 14. L. — Sequent.
ms. S. Petri Salisburgen. saec. 16. Append. ad Miss. Roman, imp. Venetiis
1513. M.
2 a, 1 Quod E. — 3 a, 1 arcanum H. — 4b, 1 populos B. — 4b, 2 in
carne venturus E. — 5 a, 1 O crucis EH. — 5 a, 3 in signo B; crucifigendis
I. — 6 a, 3 genetricis BDG. — 6 a, 5 es fehlt B. — 6 b, 3 tolle feblt EH. —
Wiederholt aus Anal. VIII, 23.
279. (16.) De Ang-elis.
1. Summae trinitatis
tres summi
adestote angeli,
2 a. Tu purgator Raphael,
illustrator Gabriel,
consummator Michael,
3 a. Nam tu purgator
oculorum,
quos caecavit stercus
avium,
et demonstras
purgatorem cordium,
quibus nocet
foeditas
cogitationum.
2 b. Nos purgantes macula,
replentes scientia,
consummantes gratia.
3 b. Sed tu, qui visum
Danieli
pandis et secretum
virgini,
te ostendis
scientiarum miuistrum,
quae de sursum
descendunt
a patre luminum.
361
4 a. Tu, qui habes aureum
turibulum
cum incensis orationum,
5 a. Ergo, quod Petras,
Iohannes, lacobus
inter apostolos,
0 a. lacobus
et Raphael explantant
vitia,
Iohannes atque Gabriel
illustrant corda.
7 a.
8 a.
9 a.
10 a.
IIa.
12 a.
Tu draconem,
tu Nerouem
bumilias,
tu angelum,
tu hominem,
Michael
nani sonat : Quis ut Deus ?
humilis at crucem
gyrat Petrus,
Sic ter terni
docetis ordines,
ter sanctus consone
conclaraantes,
Ad huius sanctae
trinitatis cultum saDC-
tissimura
Vos ternos
continue
ordines vestro
iuvamine
Ut qui per superbiam,
vanitatem. illecebram,
heu, samus oppositi
patri, verbo, pneumati,
13 a. In sancta fide, spe,
caritate
sani, laeti, integri.
14
4 b. Deum placas humilis
altissimum,
minister consummationum.
5 b. Hoc vos, Michael,
Gabriel, Raphael,
estis inter angelos.
6 b. Tu, Petre,
tuque, Michael, bini
vertices,
perfectricis virtutis
paris perfectores.
7 b. Hinc daemonum,
hinc Romanum
triumphantes
in Domino
principatum.
8 b. Docentes
omnem gloriam caelo,
terra soli Deo
condebitam.
9 b. Trinum atque
unum Deum, solum
sanctum, sanctis cunctis
praeferendum.
10 b. Coniugatorum,
contineutium atque
rectorum
IIb. Purgate,
illustrate,
humilitate,
perficite.
12 b. Iam per abstinentiam,
oramen, elemosynam
sobrie, iuste, pie
vivamus Deo placite,
13 b. Ter sanctus clamantes
dulcisone
corde, ore, opere,
Simusque vobiscum grati
summae trinitati.
Grad. ms. Öecoviense('?J saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. — ■ Cberschufs
von je einer Silbe: 3b. 6: 5b, 3: 6b, 5 ; 12b, 4. — Wiederholt aus Anal. IX, 275.
— 362 —
280. (17.) De Angelis.
1. Michael, Gabriel,
Raphael, adestote,
2 a. Summae trinitatis
nuntii summi,
3 a. Nam tu sacerdotum
Deo ministrantum
comminister
es, Michael,
4 a. Sed tu, Gabriel,
sine fiue Iesum
nuntias regnaturum,
5 a. Tu, Raphael,
medicando
atque nuptias
ordinando
6 a. Sic tus et aurum
murraraque vos offertis
et offerre docetis
2 b. Tres tribus officiis
praepositi.
3 b. Iuxta aram templi
director incensi
aureum per
turibulum.
4 b. Contra peccatum
administras regnum
iustitiae invictum.
5 b. Deo mentem,
menti carnem
casto socias
coniugio.
6 b. Sacerdotale
regnum in castitate
disponendo ecclesiae.
7. Quae sacrata ut regina
coniuncta Christo
iara plene vobis collaetetur,
per vos vestrosque cives iuvetur.
Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 18 314.
holt aus Anal. X, 267.
Wieder-
281. (18.) De beata Maria Virgine.
1. Mater dilecta
dilecti ex dilecto,
dilectionis gratia plena,
semper virgo,
sancta Maria.
2 a. Nam ut ovum volucris
fotu et calore
animatum
circumdare
cognoscitur intra
se fotum,
2 b. Sic tu integra divino
calescens amore
virum novum
circumdabas
iuxta leremiae
praedictum.
363 —
3a. Conceptum hunc
in utero sine tactu pudoris
genuisti
integra, non sentiens
partum doloris.
4 a. Quo veneno
infecti medullitus
5 a. Ut te iuvante
antidotum
de tua carne confectum
in altaris mysterio
digne sumamus,
3 b. Tu es ergo
evangelicum illud patrisovum,
seorpionis
letifero veneno
prorsus oppositum.
4 b. Te benignam
pulsamus gemitibus,
5 b. Ne ultra scorpio
inficiat,
sed tuus amor foveat,
quo fovente sanissimi
semper vivamus,
6. Dilecti tuo
dilecto ex dilecto,
dilectionis plena virgo.
Grad. ms. Secoviense('P) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. — Miss,
ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 479. B. — Miss. ms. Secoviense
saec. 12. Cod. Graecen. 789. C — Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod.
Graecen. 1584 D. — Miss. ms. S. Floriani saec. 12. Cod. Florian. III 208.
E. — Brev. ms. German. saec. 12. Cod. Londinen. Add. 18302. F.
2 a, 2 fetum et A; fotu te D. — 2 b, 1 Hie tu D. — 3 b, 1 Tu es igitur
ACE. — 5 a, 1 Et te D. — 5 b, 1 kein Alinea D. — 6 b, 2 inhiscat D. —
5b, 4 Alinea D. — 6, 3 virgo, saneta Maria E. — Wiederholt aus Anal.
X, 107 sq.
2S.». (19 ) De beata Maria Yirgine.
1. Ave, Maria,
gratia plena,
Dominus tecum,
benedieta
tu in niulieribus.
2 a. Gratiam
filii tui,
quam merito
amisimus,
tu, gratia
plena, piis repara
preeibus.
3 a. Tu super
omnia benedictum
generans benedieta,
nos a mortis
maledicto libera.
2 b. Dominum,
qui nasciturus
ex te totus
erat tecum,
obtineas
misericordem esse
nobiscum.
3 b. Tu, vitae
porta supernae et
via caelestis patriae,
nos exsules
digneris reducere.
— 364 —
4 a. Ave, gratia plena 4 b. Hie nobis et mortis in
et pietate, bora suecurre
quae genuisti plenum ac in orbis examine
gratia et veritate. nos tuos recognosce.
Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. — Miss.
ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 769. B. — Miss. ms. Sitanstettense
saec. 12. Cod. Sitanstetten. XIV. C. — Miss. ms. Garstense saec. 12. Cod.
Lincen. ro 15. D. — Miss. ms. Garstense saec. 12. [13. et 14.] Cod. Lincen.
Jp 17. E. — Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. F. —
Grad, et Sacram. incertae orig. anni 1151. Cod. Stuttgardien. Bibl. Fol. 20.
G. — Grad. ms. S. Albani Mosacen. saec. 13. in. Cod. Oxonien. Canon.
Lit. 340. H. — Collect, ms. Scbeftlariense saec. 13. [et 12.] Clm. Monacen.
17212. add. saec. 13. in. I. — Miss. ms. Admuntense saec. 13/i4. Cod.
Admunten. 751. add. saec. 14. K. — Miss. ms. Mellicense saec. 14. Cod.
Mellicen. 1057. L. — Miss. ms. Mellicense saec. 15. Cod. Mellicen. 991.
M. — Miss. ms. Lambrecbtense saec. 15. Cod. Graecen. 115. N. — Miss,
ms. Admuntense anni 1485. Cod. Admunten. 692. O.
2 b, 1 Domini KO; nascitur DI. — 2 b, 2 ex te feblt LM. — 2b, 5 esse
misericordem N. — 3 a, 3 generas ENO. — 3 b, 1 porta vitae HN. — 3 b, 2
ad viam K. — 4 b, 1 Hinc nobis DEO; Sic et nobis X. — 4b, 3 ac mortis
examine ACGH ; ac mortis in examine N. — Wiederholt aus Anal. XL, 115.
283. (20.) In saneti Petri ad Vincula.
1. Benedictes Dominus
Deus Israel,
qui erexit nobis
cornu salutis.
2 a. Nam salutis cornu, 2 b. Ventilans destruxit
fides Petri apostoli, huius prineipem saeculi.
3 a. Quis est, qui vincit 3 b. Nisi qui credit,
nunc mundum quod Petrus
et eius prineipem, confitens doeuit?
4 a. Tu, quem bomines 4 b. Super homines
bominem dieunt atque prophetas
excelsum es Christus,
sicut unum ex prophetis, viventis Dei filius.
5 a. Fortior inferi 5 b. Quam caro et sanguis
est portis haec fidei nequaquam revelavit,
clara confessio, sed pater caelestis.
6 a. A petra sumitur 6 b. Haec est victoria
nomen Petri, vincens mundum
qui iunetus angulari fides nostra, deprompta
lapidi per Petrum,
portatur quae vincula
et portat dissolvit,
strueturam firmam tenebras fugat,
totius ecclesiae. aperit carceres.
— 365 —
7 a. Haec est laetitia 7 b.
suo pastori
congaudentis ecclesiae,
8 a. Victo Herode 8 b.
succedit Nero
vincendus a Petro
apostolo.
9 a. Cum Simone 9 b.
quoque mago
fuit illi
maximus conflictus ;
10 a. Nunc, pastor ecclesiae, 10 b.
nos vinctos respice
duabus catenis
magnis, culpis
culparumque poenis.
IIa. Lupos rapaces arce IIb.
de gregibus Christi,
quos pascendos suscepisti,
Quod lupus Herodes
frustratus fremit
et plebs Iudaica gemit.
Illum vivendo,
hunc moriendo
devicit vinci
nescius Petrus.
A Simone
tarnen magno
Simon magus
cecidit devictus.
Culpas septuagies
septies dilue,
poenas amovendo
sempiterna
gaudia obtine.
Simonis magi fraudes
destrue malignas
per tuas preces benignas,
12. üt portis
inferi fractis
et caeli
elevatis
grex tui regiminis
pascatur vitae pascuis.
Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. — Sequent.
ms. Sangallease anni 1516. Cod. Sangallen. (Brander) 546. B.
5 a, 1 Fortior est inferis B. — 5 a, 2 est portis fehlt B. — 6 a, 7 firmat
B. — 6b, 8 carcerem B. — 7b, 2 prostratus B. — 8b, 1 videndo B. —
9b, 3 Simon magis B. — 10a, 1 Tu pastor B. — IIb fehlt B. — 12, 1 Et
portis B. — 12, 2 über fractis : ablatis A. — Mel: Laus tibi, Christe, qui
es creator oder Psaüite. — „Cuiusdam nostrorum antiquorum patrum tituli
Iucunda." B. — Die Lesarten von B nach Kehrein Nr. 383.
284. (21.) De ss. Iolianne Bapt. et Iohanne ETang.
1.
Audite, cali,
audi, tellus,
auditu digna
testimonia
divinitus data.
366
2 a. Verbum summi patris,
quod eructatum
homini, angelo dedit
esse ac sernper esse,
ut daret isdem
optime esse.
3 a. Hoc verbum, caro factum
in matre virgiue,
processit de thalamo
sponsus amabilis
in habitu carnis.
4 a. Vox enim tonans
Iobanues evangelista
conterruit fugans,
fuhninavit hostes
ecclesiae
verbi fortitudine.
5 a. Kam vox tonitrui apostolus
in rota orbis
terrae cognitus,
sed vox clamantis
est in deserto parata
Domino parare
perfectam plebem,
praeco nobilis,
ardens et luceus lucerna
aeterni luminis.
6 a. Nam caro verbum
et verbum caro
est unus Emmanuel
in naturis
equidem duabus, sed
unitus taliter,
ut unum sit electrum,
in quo nostri
argenti fulgor crevit.
7 a. Audi nos, homo,
quem sie pater
euneta donans honorat.
8 a. Audite, pariles
Iobanues, qui quasi
duo Cherubim
vosmet respicitis,
2 b. Carnem nostram sumpsit,
qua instauraret,
quae in caelis sunt, omnia,
quaeque in terris sunt, euneta,
coniungens in se
ista et illa.
3 b. Hoc verbum, vocem sumens
in casto theologo,
gigas currens prodiit
in fortitudine
vocis tonitrui.
4 b. Haec vox dum personat,
abyssus abyssum invocat,
Iohannes evangelista
Iohannem baptistam,
testis testem,
verax veracem, vox vocem.
5 b. Uterque pari testimonio
in huius mundi
auditorio
plenum gratia
et veritate confirmat
unigenitum patris,
regnantem caelo
aeternaliter,
sed visum in terris localiter
ac temporaliter.
6 b. Crevit revera,
crevit in tantum,
ut nihil sit praeclarius;
nam lux lunae
lucem solis induit,
dum non ad inensuram
clarificando Deus
hominem
lux nubem lucem fecit.
7 b. Audi nos, pater,
quem et Deus
factus homo honorat.
8 b.
Cum testimonio
pari asseritis
totum aureum
propitiatorium.
— 367 —
9. Quod ut propitium
sit nobis,
vos orando impretate.
Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. — Mel :
Ave, praeclara.
285. (22.) De sancto Matthaeo.
1. In Deum vivum
exsultet iubilando
caro et cor nostnim.
2 a. Etenim passer
adinvenit sibi domum,
3 a. Ascensiones
in corde
qui tanc disposuit,
4 a. Misericordias
nunc et in aeternum
cantemus patri
misericordiarum,
5 a. Clarior facie Moysi
resplenduit
facies Matthaei,
6 a. Hi duo consistunt
in capite
veteris ille, hie
novae scripturae,
sed ille
antiquam,
hie novam
scribit genealogiam.
7 a. Haec est mutatio,
quam operatur excelsi
prineipis dextera.
8 a. Talis est fruetus
paenitentiae
et gratiae lapsos
relevantis
9 a. Est etenim
omne debitum
ad hoc servo
a Deo dimissum,
2 b. Quando Christus Iesus
ad se voeavit Matthaeum.
3 b. Cum mundanarum
curarum
vincla deposuit.
4 b. Inter apostolos
et evangelistas
qui locavit
conversum publicanura.
5 b. Nam liber generationis
Christi clarior
est libro Genesi.
6 b. Proinde quanta est
distantia
inter scripturarum
prineipia
antiquae
et novae,
tanta est
in Matthaeo et Moyse.
7 b. Legem qui dederat,
nunc evangelizatur a
legis transgressore.
8 b. Et publicanos
eunetos unius
exemplo ad vitam
revocantis.
9 b. Ut suiniet
per exemplum
misereri
sciat conservoruin.
— 368 —
10 a. Hinc vultu propitio
humana facie
praefulget
in caelis
iuxta thronum
suramae gratiae,
11 a. At tu, Mattbaee,
cordis et vultus humani,
plagam generis humani
10 b. Qua leo, bos, aquila
vultu borribili
praemoustrant
virtutem
divinorum
terribiliura.
IIb. Clemens respecta
simul et precibus cura,
sicut tua est curata.
12. Quo tuo
freti auxili
per Christum sie sanemur
a peceatis omnibus,
ut te sanatum credimus.
Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. — Miss,
ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 479. B. — Prosar. ms. Secoviense
saec. 12. Cod. Graecen. 1584. C. — Miss. ms. Vindobonense saec. 15.
(Privatbesitz) D.
3b, 1 Dum D; mundarum C. — 5b, 3 genesis D. — 6a, 8 taxat (lies
texit) genealogiam D. — 6b, 6 ac novae A. — 8a, 4 revelantis D. —
8b, 1 Ac BC. — 8b, 3 ad se BCD. — 9a, 1 enim B. -- 9a, 3 hoc sibi
D. — IIb, 2 et pleniter BCD. — Mel: Laus tibi, Cliriste, qui es Creator
(oder Psallite). — Vgl. Mone III, 128, der die Sequens aus B mitteilt mit
dem verstümmelten Anfange: In Deuru exsultet.
5 a.
286. (23.) In Natale Eyaugelistaruni.
1. Regnum tuum
regnum omnium saeculorum,
Domine, rex regum.
2 a. Cuius regni gloriam
et potentiam
tuam loquuntur
3 a. Leo, vitulus, homo,
aquila profunda
rimans mysteria:
4 a. Quorum forma et doetrina,
Christe cum regina,
sponsa tua,
significaris ecclesia.
Et ecclesiae
nati horaines
ut membra novi
sunt hominis,
2 b. Plena oculis quattuor
animalia
ante et retro.
3 b. Marcus, Lucas, Matthaeus,
Iohannes oeculta
verbi eruetuans.
4 b. Homo factus, bos in cruce,
leo, cum resurgis,
aquila
super astra Deus volitans.
5 b. Crucifigentes
se cura vitiis
in crucis ara
sunt vituli.
369
6 a. Vultu sunt leonino
ad resistendum
fortiter diabolo;
7 a. Sic sunt enira, Christe,
quadrigae
tuae salvatio,
8 a Auriga tui currus
super hos equos
scandens, Domine,
9 a. Ut subvecti
hoc in curru
maris de tumultu
portum perpetuae
contingamus patriae.
6 b.
7 b.
8 b.
9 b.
Aquilam tunc exprimunt,
in verum solem
figunt ut intuitum.
Quadrifida cruce
quam rotae
dant evangelicae.
Viam fac equis tuis
in luto multo
nostri pectoris.
Ubi sanctus,
sanctus, sanctus
nato maris stellae
tibi clamemus
his cum animalibus.
10. Quorum sit nobis
oculorum multitudo
bonae vitae circumspectio.
Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. add. saec.
12. A. — Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584. B. — Miss.
ms. Secoviense saec. 12. ex. Cod. Graecen. 479 C. — Grad. ms. Ottoburanum
saec. 12. Clm. Monacen. 27130. D. — Hymn. et Sequent. ms. Emmeramense
saec. 15. Clm. Monacen. 14667. E. —
2a, 3 loquentur B; loquitur D. — 3a und b umgestellt BC. — 3b, 3
eructans AB. — 5b, 3 in ara crucis D. — 7a, 1 Hie sunt BC. — 8b, 2
in multo luto D.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.
24
Reginaldus Cantuariensis,
Monachus Sancti Augustini,
f nach 1109.
Das Geburtsjahr Reginalds von Canterbury haben wir im zweiten Viertel
des elften Jahrhunderts zu suchen. Als den Ort seiner Geburt bezeichnet er
selbst ein in Frankreich gelegenes Fagia, nach Liebermann Faye-la-Vineuse
im nordöstlichen Poitou, nach andern Tiffauges oder Titauge (Theofagium)
an der Sevre. In seinem Heimatsorte in die ersten Anfangsgründe des
Wissens eingeführt, kam er, jedenfalls frühzeitig, in die Abtei Noyers im
Bistume Tours. Vielleicht dafs er schon hier dem Benediktinerorden sich
anschlofs, vielleicht dafs es erst später in Le Bec geschah ; dieses wie jenes
bleibt blofse Vermutung. Gewifs ist, dafs er vor dem Jahre 1092 nach Eng-
land auswanderte und Mönch von Saint-Austin in Canterbury wurde. Hier
begann er — die Zeit ist ungewifs . — ■ jedenfalls aber vor 1102, sich der
lateinischen Dichtkunst hinzugeben Das genaue Datum seines Todes ent-
zieht sich unserer Kenntnis; jedenfalls war er 1109 noch am Leben, in
welchem Jahre ihn ein uns erhaltenes poetisches Dankschreiben erfreute.
Vgl. Wright, Biographia Britannica II, 77 sqq.; Liebermann, Reginald von
Canterbury (Neues Archiv XIII, 519 — 556); Dictionary of National Biography
XLVII, 420 sq.
Wir besitzen von Reginald eine Sammlung kleinerer Gedichte, meist
poetischer Episteln, die uns in drei Handschriften, zwei englischen und einer
Münchener, überliefert sind. Diese kleineren Gedichte, die Liebermann a.
a. O. herausgegeben hat, enthalten nichts, was in den Rahmen der Hymnen-
dichtung einbezogen werden könnte, zwei kurze Elegien (Nr. 11 und 12)
ausgenommen, die sich nur in Laud. Miscell. 40 finden und von Liebermann
wohl aufgeführt, aber nicht abgedruckt sind. Alle diese Gedichte Reginalds
sind, in den verschiedenen Spielarten des leonischen Hexameters, zum Teil
mit ausgesuchten Künsteleien geschrieben. Dasselbe gilt (bis auf einige
wenige Parerga) von dem gröfseren epischen Werke, das vor allem den Ruf
Reginalds begründete, der Vita Malchi monachi captivi. Diese enthält am
Schlüsse im Vi. Buche eine ganze Reihe von Gebeten und anderen lyrischen
Zugaben, welche für die hymnologische Forschung von Interesse und zum
Teil nicht ohne poetischen Wert sind. Dieselben werden hier zum ersten-
mal veröffentlicht. Ich mufs dankend erwähnen, dafs ich die Kollation der
englischen Handschriften der Liebenswürdigkeit meines allzeit hilfsbereiten
Freundes Rev. H. M. Bannister verdanke.
287. (1.) Tristichon Malchi ad Deum patrem.
1. Rerum plasmator, Deus, omnipotcnsque creator,
Perpetui nati, patre perpetuo generati,
Participes fieri fac nos ab eoque lueri.
— 371 —
2. Principium verum, cui subdita machina rerum
Vivit et incedit. respondet, servit, oboedit,
Fac tibi nos subici, calcare dolos inimici.
3. Qui Satanam, caelis deiectum vi Michaelis,
In barathrum trudis, hominem pro daemone cudis,
Fac, bene vivamus, ne cum Sathana pereamus.
4. Qui post fallacem Sathanam ratione capacem
Adam plasmasti, sed eurn culpa reprobasti,
Casibus innumeris hominis miseri misereris.
5. Qui per Abel, fratcr quem Cain perdidit ater,
Iam Christi rubeum signabas morte tropaeum,
Per Christi mortem Christi defende cohortera.
6. Qui per Enoch raptum, paradisi sedibus aptum,
Praestruis in fine mundi medicare ruinae,
Nunc etiam morbis pietas tua consulat orbis.
7. Qui Noe vexisti super aequor et eripuisti,
Saecula iusta parum cum mersit abyssus aquarum,
Ne male mergamur, te quaesumus, eripiamur.
8. Qui per Abram perimis spoliatos rebus opimis
Quinque simul reges nisos evertere leges,
Quantumcunque vales, nisus preme daemoniales.
9. Qui Loth de Sodomis dux ad campestria promis
l'erdis et obscaenos Sodomitas stercore plenos,
Exime cunctorum nos de puteo vitiorum.
10. Qui lob vexatum totiens totiensque probatum
Sanas divina bona multiplicans medicina,
Aspice languentes, fer opem sanaque dolentes.
11. Quique Ioseph gratum tibi servas immaculatum
Et dominam cari proprio siuis igne cremari,
Effice nos gratos tibi semper et immaculatos.
12. Qui mare siccasti populum per sicca vocasti,
Cum superimponis pelagus cuneo Pharaonis,
Perde malignantes et nobis insidiantes.
13. Qui Deus Adonai tabulas in monte Sinai
Sancto scripsisti digito Moysique dedisti.
Per tua mandata vehe nos ad regua beata.
14. Qui nuce, qui flore, qui germine, fronde, virore
Gestamen vestis Aaron signis manifestis,
Fac, ut amor crescat in nobis spesque virescat.
24*
— 372 —
15. Qui genus omne Chore puncto facis unius horae,
Hoc obitu dignos, terram sorbere malignos,
Disice placatus nostri genus omne reatus.
16. Qui Phinees ira propria requiescis ab ira
Et removes plagam, dedit ut manus aemula plagam,
Vulnera nostrarum sana miserans animarum.
17. Ut male pergentem per asellam verba loquentem,
Quod populum vendit, Balaam tua vox reprehendit,
Sic mala vitare doceas nos et superare.
18. Qui muros Iericho sub Iosue frangis amico
Civibus et turbis deletis illius urbis,
Duritiam cordis tollas et crimina sordis.
19. Qui facis exertos Deborae per bella lacertos,
Tempora per Sisarae quae clavum fixit amare,
Expedias actus, noster cadat hostis abactus.
20. Qui duo signa boni praesaga notas Gedeoni,
Quae simul ac vidit, bostilia castra cecidit,
Signa triumphandi zabulum dabis et superandi.
21. Qui nece Susannam salvas, maeroribus Annam,
Natum dans Annae, cynicos perdendo Susannae,
Da subolem vitae, vitae da regna cupitae.
22. Qui subvertis Heli, ne iudicet, et Samueli
Das puero vati cathedram vatis reprobati,
Nos transferre velis ad regna tui Samuelis.
23. Qui Saulis rabie David manibusque Goliae
Eripis et vasti regni sibi sceptra locasti,
Eripe nos morti, caelorum iunge cohorti.
24. Qui vim Samsoni dederas, sensum Salomoni —
Pacifer est alter, invicti roboris alter —
Da dociles mores et vires interiores.
25. Qui tibi Thesbitem iusfüm, super omnia mitem,
Subvehis igne rota regione locando remota,
Culpae suspensos nos esse fac irreprehensos.
26. Qui praedam ditis, puerum revocas Sunamitis —
Reddunt tartarei iuvenem meritis Helisaei —
Nos a peccato redivivos purificato.
27. Quique manum Iudith regis, ut caput extaque fudit
Regis Holofernis, et eum turpi nece sternis,
Sic vegeta mentem cum daemone bella gerentem.
— 373 —
28. Qui per opem caeli clauso coraes es Danieli
Per solitumque bonum defendis ab ore leonura,
Dextra soo more tua nos trabat hostis ab ore.
29. Qui pueros mire per flamraas ire, redire
Cogis inambustos, hymnum tibi pangere iustos,
Ure cor et renes nostros et fac tibi lenes.
Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. — Collect,
ms. Rofiense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. — Collect, ms.
Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C. — Collect, ms. Anglicum
saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500. D. — Collect, ms. Anglicum
saec. 13. Cod. Oxonien. Digby 65. E.
3, 1 .Sathanas D; Sathan E. — 3,2 trudi D. — 3, 3 nee eum B. —
7, 2 mersis A. — 8, 2 Quinque C. — 8, 3 Ut quaeunque vales B. — Str.
14 steht hinter 16 E. — 15, 3 Discite B. — 16, 1 requiescit AC. — 16, 3
sanas CD. — 18, 2 delectis D. — 19, 2 quem clavum fixit A: clavum quem
fixit BCDE. — 19, 3 Expidias A. — 21, 1 salvans A. — 24, 1 dederis
BCD. — 29, 2 tibi fehlt E. — In allen Hss. geht Str. 1 voraus:
Fecerat et monachus sub eodem tempore Malchus
Quaedam scripta precum faciens hoc ordine secum,
lila peroravit, calamo cantuque notavit.
BD haben am Rande zu Str. 20 die Glosse:
l'rimtim Signum :
Rore madet vellus, sub rore fit arida tellus.
Secundum:
Aruit et vellus, maduit sub vellere tellus.
B setzt die beiden Verse sogar in den Text.
288. (2.) Tetrastichon Malchi ed fllium Dei.
1. Cbriste, patris verbum, qui destruis omne superbum,
Exaltas bumiles, tumidos reputas tibi viles,
Cum patre maiestas, cui gloria, summa potestas ;
Esto memor memorum, remove genus omne tumorum.
2. Factor facturae ratione tibi placiturae,
Cum non essemus, qui feceris, ut fieremus,
Lapsos postea nos tollis de pulvere sanos;
Nunc etiam sana nova vulnera et veterana.
3. Virgine de sacra sine semine qui caro sacra
Et Deus egrederis et in bac hominis misereris.
Sic duo, sie unum, ne sis duo, Christus, at unum,
Ne ruat in peius, hominem serva, genus eius.
4. Sic homo, sie Deus es, non unus ut esse recuses,
Sic caro, sie anima duo, sed substantia prima
Et species simplex, hominis substantia duplex;
Respice figmentum. caro carnem, membra parentum.
— 374 —
5. Hanc tibi pro reprobvis carnera placuit dare nobis,
Nobis, pro nobis, de nobis, omnia nobis,
Qui tibi credidimus, tidei ruga quique subimus ;
Hoc, quod es, et serva, rogat baec bumana catcrva.
6. Hoc, quod habes et amas, carnem caro nostra reclamat,
Hac alapas, letora, convitia fers et acetum,
Sputa, fei et miseris, Deus, hac in carne mederis;
Aegrotos cernas, medicinas adde supernas.
7. Quique resurgendo, scandendo, dona serendo
Mysti^a de caelis, vatis promissa lohelis,
Frigida corda virum reddis flamraantia mirum;
Ut facis haec, vere fac nos hoc igne calere
8. Gloria cui Domino perpes de funere trino,
Dasque tribus vitam mortemque repellis avitara,
Urna, domus, porta festes, quia lux redit orta;
Erige labentes et adhuc in sorde iacentes.
9. Ut tibi baptistam Iohannem sive sophistam
Dissimilem iustis facis uti melle locustis
Et iugulo plecti nee vero morte reflecti;
Fac nos eunetorum luxus odisse eiborum.
10. Ut tribuis Petro solacia carcere taetro,
Dura catenarum disrumpens vincla suarum,
Vinctus ab Herode über fugit indice Rodae;
Vincula nostrorum pariter dissolve malorum.
11. Ut facis electum tibi vas in quadra refectum,
Cum fureret, Saulum, mutato nomine Paulum,
Mox infeeundi verbum parit orbita mundi ;
Nos ita mutato tibi quadrifidosque dolato.
12. Ut tuus Andreas, quem puniit hostis Aegeas,
Cum patitur pro te, Salve crux, inquit, amo te,
Te per te fruitur, flammis alius sepelitur;
Sic nobis dona requiem secumque Corona.
13. Utque sub insano Iohannem Domitiano
Illaesum pleno pice, sulphure prodis aeno,
Vita redit iuvenum, sua perdit iura venenum;
Perpetuus custos sie omnes protege iustos.
14. Cum lapidaretur, tua quem tutela tuetur,
Stephanus invictus, lapidam non senserat ictus,
Agnum cumque videt caelo, sua vulnera ridet;
Sic mala nos mundi contemnere fac fugibundi.
— 375 —
Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. — Collect,
ms. Roffense saec. 12. Cud. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. — Collect ms.
Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C. — Collect, ms. Ang-
licum saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500. D. — Collect, ms. Anglicum
saec. 13. Cod. Oxonien. Digbv 65. E. — Orat. ms. Tegurinum anni 1469.
Clm. Monacen. 19124. F.
1, 3 Cum prece AF; pars potestas D; parque potestas BCE. — 1,4
timorum D. — 2, 4 vel veterana BCDE. — 3, 2 et fehlt D. — 3 , 4 in
poenis B. — 5, 1 placuit fehlt AF. — 5,3 Qui tibi est didymus AF. —
6, 2 cum vitia C. — 7, 4 vera face BE; vere face CD. — 9, 2 facias AF. —
9, 3 vera F. — 10, 3 incide D. — 11 , 2 nomine pua B. — 12, 1 punit
C. — 12, 3 Ut per te E; aliis ACE. — 12, 4 secum quoque dona AF. —
13, 1 Ut sub C. — 14, 4 furibundi AF.
2sy. (3.) Tetrasticon ad sanctani crucem.
1. 0 decus, o clavi suaves in stipite suavi,
0 über, o lignum divino sanguine dignum,
0 pia crux Christi, quae tincta cruore fuisti;
Sanguinis hoc sacro sacri nos tinge lavacro.
2. Robora conscendit tua Christus ibique pependit,
Virginei floris honor et Mos castus honoris,
Fers, geris ipsa Deum, sumis de morte tropaeum;
Servet ab impura lue nos tua sancta figura.
3. Rex in te magnus pia victima fit, pius agnus,
Victima, quae lavit nos et te sanctificavit,
Suscipis hinc rorem laticis rubeumque liquorera ;
Potibus bis menles nostras satia sitientes.
4. Sola polum scandis secretaque caelica pandis,
Gaudia stelliferae sedis per te patuere,
His habiles donis iustos hac sede reponis,
Vota precesque danius, fac, ut illuc ire quearaus.
5. Per te vita datur, per te mors evacuatur,
Clausa recluduntur, reclusi suscipiuntur,
Pondeie peccati per te sumus exonerati;
Per te quaesitae vehe nos ad gaudia vitae.
6. Cum barathri clatros leo fortis frogerit atros,
Te duce confregit, praedas ex hostibus egit,
Te duce terrificum tutudit perimens inimicum ;
Hac ope communi Stimulantia crimina puni.
7. Furibus antiquis timor exstiteras et iniquis,
31 agnus eras terror Iudaeis, gentibus error,
Qui prius horrori, nunc est cruciatus amori-,
Hostibus horrorem, credentibus infer aruorem.
— 376 —
8. Alta super caelos gemitus attendis anhelos,
Te polus iinplorat, mare servit, mundus adorat,
Angelicus coetus pangit tua munia laetus;
Te prece condigna petimus, famalos rege, signa.
9. Morte gravabamur, sed te relevante levamur,
Dum mors vivebat, mortis nos vita premebat,
Mors iacet exstincta, per te sunt vincla revincta ;
His sumus exuti per te, simus ergo soluti.
Collect, ms. Tegurinuin saec. 12. Clm. Monacen. 18580 A. — Collect,
ms. Roffens'e saec 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. — Collect, ms.
Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C — Collect, ms. Anglicum
saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500. D. — Collect, ms. Anglicum
saec 13. Cod. Oxonien. Digby 65. E. — Orat. ms. Tegurinum anni 1469.
Clm. Monacen. 20124. F.
2, 1 ubique F. — 3, 1 Rex cum te E. — 3, 3 hunc E. — 4, 1 scelera-
taque B. — 4, 3 ac sede D. — 4, 4 Vita precesque D; illic ACF. — 5, 1
Certe vita A. — 5, 2 seclusi B : recipiuntur E. — 5, 3 simus ADF. — 6, 1
barathri datos AF: barathri claustros BD. — 7, 1 tumor B. — 7, 2 timor
AF: gentililius F. — 7, 3 Quae pi-ius F; prius errori D; non est AF. —
8, 2 servi D. — 8, 3 tua numina DF; coetus peragit DE. — 9, 1 relevare
D. — 9, 3 revicta D ; sumus ergo C.
290. (4.) Tristichon ad sanctam Crucem.
1. O crux, vivificum quae pondus sustinuisti
Et portare Deum cum corpore promeruisti
Nudaque nudatum Domini corpus tetigisti;
2. O crux, quae pretium mundi benedicta tulisti
Et rubeum rubra calicem de vite bibisti,
Expugnare malos hoc sanguine praevaluisti.
3. 0 crux Iudaicam feritatem deseruisti,
Ecclesiam fundans gentiles edomuisti
Et domitos Christo fidei lymphis genuisti.
4. O crux, quae Satanam de gentibus bis- pepulisti;
Mysterioque crucis veram subolem peperisti
Et regale genus de*servis instituisti;
5. O crux, ante metum viventibus exhibuisti,
Morte sacrata Dei terrore malo caruisti,
Ergo places, o crux, quae quondam displicuisti.
6. O crux, velle mori pro iustitia monuisti
Et tormenta pati debere tuos docuisti
Aethereamque domum dare te nobis pepigisti.
— 377 —
7. 0 crux, quae tenebras comitante Deo petiisti
Infernique seras et pessula comminuisti
Et mortis laqueos et scandala saeva scidisti;
8. 0 crux, de paleis frumentum seposuisti,
Solos de tenebris electos eripuisti,
Cum quibus ereptis caelos etiam subiisti.
9. 0 crux, sideribus quae clarior emicuisti
Ac renitens caelo sanctis loca sancta dedisti,
Gratia magna tibi, quae tot potes et potuisti.
10. Ergo bonis tantis sit laus ex ore precantis,
Ergo fave genti crucifixum teque fatenti
Cultoresque crucis, o crux, fer ad atria lucis.
Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. — Collect,
ms. Koffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. — Collect,
ms. Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Yesp. E III. C. — Collect, ms.
Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. oUO. D. — Collect, ms.
Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Digby 65. E. — Orat. ms. Tegurinum
anni 1469. Clm. Monacen. 19 124 F. —
1, 2 portare Dominum D. — 2, 2 de vita B. — 3, 2 Ecclesiamque
ADF. — 6, 3 pepegisti ACDF. — 10, 1 boni E. — Dieses Lied hängt in
allen Quellen unmittelbar mit dem vorhergehenden zusammen, und hat also
keine Aufschrift: nach 10, 3 folgen noch die beiden Verse:
O crux, protege me sub mortis agone supremae,
Crux sacra, dum vivo, me salvet ab hoste nocivo.
291. (5.) Tetrastichon Malchi ad Spiritum Sauctum.
1. Omnipotens flauten, patris prolisque ligamen,
Spiritus amborum, parium par nexus amorum,
Vivificum numen, oriens de lumine lumen,
Pleno sorde, malis, tua sit mihi laus venialis.
2. Hie ubi vult spirat, vadit, manet, omnia girat,
Res nova procedit, venit inde nee inde recedit,
Mirificum totum sensu linguaque remotum,
Expiet hie mentem magnalia tanta paventem.
3. Luminis alme dator, caeli terraeque creator,
Ordo, Dei digitus, donum patris, unetio, ritus,
Gratia, fons vivus, lex, ignis, amor genitivus,
Spiritus, ipse veni, maerentum pectora leni.
4. Pneumate repletis cum mystica dona prophetis
Das, opifex horum sapiens mirabiliorum,
Mira loqui mutos facis et sapientia brutos,
Pneumatis ignaros fac enaros et tibi caros.
— 378 —
5. Sic ope divina cum claustra salus inopina
Yirginis intravit, nee se nee eam violavit,
Yirginei partus utero tu conficis artus ;
Ad vitam portus sit nobis illias ortus.
6. Sic avis in specie partum super ipse Mariae
Veneras et mundas Iordanis feceras undas,
Intrat aquas harura duce te plasmator aquarura ;
Munditiae munus praebete, duo Ueus unus.
7. Discipuli Christi, quibus ignea dona dedisti,
Fantur inaudita nee in hac coramunia vita,
Gens stupet, arescit, sonus viget, gloria crescit ;
Propitius dona nobis haec ignea dona.
8. Subiuga sub ritum fidei summe stabilitum,
Qui coadunasti gentes, quas ante creasti
Cum patre cum nato deitate tibi sociato;
Annue, gens eadem compagine vivat eadem.
9. Catholicae testes fidei qui fingis agrestes.
Per quam dulce mori nee parcere velle cruori
Alartyribus donas et eos super astra Coronas.
Quo vivant tecum, da nobis vivere seeum.
10. Quod nocet, extricas, Satanae fraudes inimicas
Vi premis aeterna, componis in arce superna
Elysiae sedis, quos dignos lumine credis;
Hanc, petimus, sedem per te mereamur et aedem.
Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clin. Monacen. 18580 A. — Collect,
ms. Eoffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. — Collect, ms.
Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C. — Collect, ms. Anglicum
saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500 D. — Collect, ms. Anglicum
saec. 13. Cod. Oxonien. Digby ö5. E. — Orat. ras. Tegurinum anni M69.
Clm. Monacen. 19124. F. —
1, 4 tua laus mihi sit venialis BCDE. — 2, 1 Hie qui vult D; Sic ubi
vult ACF. — 2, 3 remotu D. — 3, 4 maerentium BCDEF. — - 4, 1 Pneumatis
AF. — 4,3 multos B. — 6, 2 Veneris ABCDEF; feceris ABCEF. — 6, 3
duce fehlt B. 6,4 praebete Deus duo unus C; praebete Domino Dens
unus E. — 7 , 1 ignea corda dedisti C. — 7, 3 sonus urget B. — 8, 3 tibi
solidato D. — 9, 4 vivant F. — 10, 1 extrices F. — 10, 3 Helisie ACDEF;
Elisei B.
292. (6.) Tetrastichon Malchi ad s. Mariam et ad apostolos.
1. O genetrix Christi, quae virgo Deum genuisti,
3later virtutis et nostrae causa salutis.
Tu tuus et natus nostros tergete reatus,
Salva per puerum sanetissima nos mulierum.
— 370 —
2. Virgo Deo sirailis, te causa rogat nionachilis,
Esto cunctorum, genetrix, custos monachorum,
Vise, parens Christi, per amorem quos genuisti,
Ipsis esto pia protectrix, virgo Maria.
3. Tuque, sacer Roraae Petre pastor et incola, prome
Numen et omne nefas dimitte, piissime Cephas;
Est ignoscendi data lex tibi vel miserendi,
Dilue dilutus, solvendos solve solutus.
4. 0 tu, Thoma sacer, vir spiritualis et acer,
Doctor et o Paule, caelestis verbifer aulae,
Qui sermone piagas premis, alter pollice piagas,
Munus opis certae nobis orando referte.
5. Philippumque patrem, sanctum Simonis quoque fratrera,
Andream iustum petimus Marcumque venustum,
Consortes fidei, verbi, crucis et requiei,
Ut maculas tergant, ne nos in tartara mergant.
6. Cari cara Dei sancti suboles Zebedaei,
Hie martyr faustus, hie sacri pontifex haustus,
Arabo refulgentes, caelo terraque potentes,
Impetret hie veniam poscentibus, ille sophiam.
7. Simon, Thaddaeus, Matthias, Bartholomaeus,
Natus et Alphaeo, Lucas sociante Matthaeo,
Signiferi caeli, populo praebete fideli,
Quod sibi praeberi per vos rogat et redhiberi.
8. Sanctae vel sancti, quotquot placuere tonanti
Vita condigna, Christi pietate benigna
Obtineant vitam prece nobis usque cupitam ;
Tuque mei miseri dignare, Deus, misereri,
Protege nie, rege me, sit cura tibi, rogo, de me.
Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. — Collect,
ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. — Collect, ms.
Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C. — Collect, ms. Anglicum
saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500. D. — Collect, ms. Anglicum
saec. 13. Cod. Oxonien. Digby 65. E. — Orat. ms. Tegurinum anni 1469.
Qm. Monacen. 19124. F.
1, 1 Deum peperisti BCE. — 1,3 tergite F. — 3, 4 solvendo C. —
4, 1 O fehlt AF. — 6, 2 hie sacer ADF. — 6, 3 Ambo resurgentes D.
293. (7.) (Juaterniones Malchi ad Angeluni suiiin.
1. Angele, qui meus es custos pietate superna,
Me tibi commissum serva, tueare, guberna;
Terge meain meutern vitiis et labe veterna
Assiduusque comes mihi sis vitaeque lucerna.
— 380 —
2. Angele, fide comes, sapiens, venerande, benigne,
Me movet et turbat mortis formido malignae
Intentatque mihi poenas et tartara digne,
Tu succurre, precor, barathri ne niergar in igne.
3. Angele, confiteor, quia saepe fidem violavi
Spiritibusque malis numeroso crimine favi
Et praecepta Dei non, sicut oportet, amavi,
Prob dolor, et prave Christum vivendo negavi.
4. Angele, quando meos actus per singula tango
Meque reum mortis video, per singula plango,
Ora rigo lacrimis, meutern cruciatibus ango ;
His me solve malis, et laudes votaque pango.
5. Angele, me iugi tua salvet cura rogatu,
Ne pro multimodo peream damnerque reatu,
Me de terribili tua liberet ars cruciatu,
Dignus ut angelico possim fieri comitatu.
6. Angele, qui nosti, quae sunt in fine futura,
Qui medicus meus es, mea spes, mea vulnera cura,
Yulnera, mens quibus est, nisi eures me, peritura;
Ergo mei cordis fac sint penetralia pura.
7. Angele, nulla, reor, vox sufficit enumerare,
Quotve quibusve modis libuit delicta patrare,
Sed mibi, qui potis es, fer opem veniamque precare,
Proque salute mea, comes optime, sollicitare.
8. Angele, mox ut ego baptismate sum renovatus
Et posui veteris maculas in fönte reatus,
Sum tibi tuque mihi tradente Deo sociatus;
Fac, precor, ut tecum pro me roget ordo beatus.
9. Angele, trina mali vis urget me vehementer
Et trahit in facinus mentemque rapit violenter,
Scilicet ebrietas et luxus et ira frequenter,
Has igitur furias, has, angele, perde potenter.
10. Angele, communi luxus nocet utilitati,
Ebrietas auffert regni promissa beati,
Ira viri sanctae contraria tit gravitati;
Haec portenta, rogo, metuendi comprime fati.
11. Angele, qui veram confers animae medicinam,
Ex anima divelle mea pestem hanc genuinam,
Ne ruat in casus aliquos mortisve ruinam,
Sed valeam laetus deitatem cernere trinam.
— 381 —
12. Angele, tolle metum, spem. gaudia, tolle dolorem,
Quatuor haec hominem sutfocant interiorem,
Haec adimunt fidei sacrum temerando liquorem;
His igitur pulsis sanctum mihi confer amorem.
18. Angele, verna tuus humili te voce precatur,
Ut tibi commissam se serves, ne moriatur,
Nam corruptelae vitiis et mole gravatur;
Ergo tuum vegeta, ne mortis fasce prematur.
14. Angele, per Christum rogo te, quo gloriticaris,
Ut non cum reprobis reprobari me patiaris,
Sed me iustifices et ab hoste malo tuearis
Meque iuves caelo cuneis assistere claris.
15. Angele, fac per eum, qui fecit in aethere Stellas,
Mysterium cuius nullas scio scire tabellas,
Ut, quaecunque nocent, propria virtute repellas,
Iurgia, livorem remove mundique procellas.
16. Angele, qui nostram fragilem scis condicionem,
Solve Deo, quam non valeo, pro me rationem
Ac mihi, dum vivo, veram pete relligionem,
Vivorumque simul post mortem da regionem.
17. Angele, sobrietas, modus et pietas abierunt,
Hisque superfluitas, tumor et levitas subierunt,
Omnis me virtus et bonestas deseruerunt,
Tu revoca vires, quae sie me destituerunt.
18. Angele, qui meus es caelesti munere custos,
Qui veterem vitam reprobas moresque vetustos
Et nos esse novos cupis et sine crimine iustos,
Renes ure meos ardore libidinis ustos.
19. Angele, qui mentis nitidae verax es amator
Iustitiaeque meae studiosus ad aethra relator,
Ante Denm testis meus esto, mei miserator,
Parce mihi, ne me reprobet damnetque creator.
20. Angele, multa premunt, vincenda superbia restat,
Haec me prae eunetis vitiis odiosa molestat,
Haec per verba foris iaetantia se manifestat,
Huic oppone manum per eum, qui vivere praestat.
21. Angele, mille modis stimulant me crimina centum
Et mihi divinum cupiunt auferre talentum,
"Non ars ulla iuvat nee opes nee cura medentum ;
Spes raea tu solus, me fatis eripe fientum.
— 382 —
22. Angele, qui maestos et tristia corda serenas,
Aufer, quas timeo, meritas pro crimine poenas;
Crimen namque meum pelagi superavit arenas,
Tu mala, quae merui, .remove torraeuta, catenas.
23. Angele, roundani consurguut undique fluctus,
Undique formido, lacriraae, suspiria, luctus,
Iustitiaeque boni vix sunt hoc tempore fructus;
Sed tot ab aerumnis sim te revocante reductus.
24. Angele, saepe rui, volo surgere meque fatigo,
Membraque cum vitiis tidei sartagine frigo
Et cum daemonibus iugi certamine Üigo,
Meque iuva per eum, cuius nescitur origo.
25. Angele, qui meus es paedagogus et assecla dives,
Qui tribuente Deo felix per saecula vives,
Ducat ad aetheros tua me dementia cives,
Nee me pro meritis aeterno lumine prives.
26. Angele, cuius id est deitatis nosse profundum,
Qui potes in puncto totum percurrere mundum,
Curre, veni, fer opem simul et munimen abuudum,
Semper adesto mihi praesens mea vota seeundum.
27. Angele, peceavi; non sunt tot in aequore stillae,
Non tot in orbe manent per regna iacentia villae,
Quot mala commisi, neque sunt tot in igne favillae;
Evacua tarnen haec, quamvis sint millia mille.
28. Angele, multa tibi mea sum peccata professus
Et prope defeci eulparum pondere pressus ;
Tu remove eulpas et mentis dirige gressus,
Mens ut inire queat sanetos ereeta recessus.
29. Angele, respice me miserum peccata fatentem,
Eftice securum preeibus tormenta paventem
Auxiliisque tuis ad caelum dirige mentem,
Meutern corporea sub conditione gementem.
30. Angele, quo fugiamV tot sunt contraria laetis,
Ut vix sufficiant ullis recitanda poetis,
Vix et ego valeam portum sperare quietis;
Sed tu cum soeiis requiem portumque rogetis.
31. Angele, fe^tiua, tege me munimine grato
Invidiaeque malum fraudisque venena fugato,
Intus et exterius me semper purificato,
Ut per te merear regno gaudere bcato.
— 383 —
32. Angele, dulce tuum, mihi sie irapende iuvamen,
Lustret ut omnipotens per te mea pectora flamen
Optaturaque mihi tribuat mentis renovamen,
Subjungatque pium plebs omnis : Fiat et Amen.
Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. — Collect,
ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. — Collect, ms.
Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C. — Collect, ms. Anglicum
saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500 D. — Collect, ms. Anglicum
saec. 13. Cod. Oxonien. Digby 65. E. — Orat. ms. Tegurinum anni 1470.
Clm. Monacen. 20021. F. — Orat. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod.
Petrin, a IV 39. G.
1, 2 serva, defende, guberna ACFG. — 3, 3 non ut oportet FG. — • 3, 4
Christum prave. D. — 4, 2 mortis videns FG. — 5, 2 Nee pro B ; damner
peveamque E. — 6, 2 Qui meus es medicus FG. — 6,3 nisi eures mea
peritura ADFG. — 8, 3 satiatus G. — 8, 4 ut fehlt C. — Str. 9 fehlt D. —
9, 1 terna mali G ; terreni mali F ; me fehlt AFG. — 9, 2 rapit vehementer
E. — 9, 4 Has ergo furias FG. — 10, 4 portenda A. — 11, 1 animae confers
ABFG. — 11, 2 hanc fehlt C. — 12, 4 His ergo pulsis FG. — 13, 1 precamur
B. — 13, 2 se fehlt AFG. — 14, 3 fehlt E. — 14, 4 Me iuves E. — 15, 1
fac fehlt AFG; fecis I). — 15, 4 livores AFG. — 16, 2 Solve, quam non
valeo, pro me Deo rationem FG. — 19, 2 aethera velator B. — 19, 4 Parce
mihi reo D. — 20, 3 seminifestat C. — 21, 3 nee opus AFG; cura fehlt E;
medendum B. — 21, 4 solus es, es über der Linie C. — 22, 4 tormenti
FG. — 23, 3 bone korrig in boni E. — 23, 4 sum F. — 24, 2 sartagine
fingo B. — 24, 4 Me iuva per AFG. — Str. 25 fehlt D. — 27, 4 haec tarnen
F; haec tu quamvis G. — 28, 4 excessus FG. — 29, 1 me respice FG. —
30, 1 quos fugiam D; contraria legis AFG. — 30, 2 reeidenda poetis C. —
30, 3 Vix ut ego FG. — 31 , 2 Invidique D. — 32, 3 Aptatumque C. —
32, 4 et fehlt G. —
Aufschrift: Quaterniones Malchi ad angelum suum AB; Tetrasticon ad
sanetum angelum D ; Tetrasticon Malchi E. — Drei Strophen dieses Gebetes
(1. 3. 2) stehen auch in Clm. Monacen. (ol. Schiren.) 17466 saec. 15. auf
einem Vorsetzblatte saec. 14. sowie in Cod. Petrin, a IV 38 saec. 15. Fünf
Strophen (1. 2. 3. 4. 5.) finden sich in der Prager Hs. XIII E 3 saec. 14
294. (8.) Epodou Reginaldi super Malchum.
1. Pater Deus, factor meus,
Regurn rex et Domine,
Te cum nato ioereato,
Te cum saneto flamine
Supplex oro et adoro,
Licet pressus crimine.
Quem foedavit et gravavit
Multa labes scelerum,
Tua manus, ut sim sanus,
Me confortet miserum,
Ope tua lues sua
Medicatur vulnerum.
Assistentis et credentis
Pius fave preeibus,
Me clementer ac potenter
Duris solve nexibus,
Quibus ligor et affligor
Miris cruciatibus.
4. Quam tinxisti et lavisti
lnsiguitam titulis
Semel sacro in lavacro,
Mentem lava maculis,
Sit abluta et soluta
A peccati vineulis.
— 384 —
5. Fac benignus, ut sim dignus
Preces tibi fundere,
Te laudare, praedicare,
Nomen tu.uni canere,
Furo corde absque sorde
Hymnura tibi pangere.
Collect, ms. Tegurinum saec. 12. (Jim. Monacen. 18580. A. — Collect.
ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Land. Miscell. 40. B. — In B sind
die Strophen nur vierzeilig, es fehlt jedesmal die fünfte und sechste Zeile.
Str. 1 lautet in B:
Audi, Dens, quid te reus,
M->le pressus criminum,
Supplex orat et implorat,
i Credens in te Dominum.
4, 1 Quam finxisti et dedisti B. — 4, 2 Mentem lava maculis B. — Auf
diese Invocatio folgt, im selben Versmafse geschrieben, in A in sechs-, in B
in vierzeiligen Strophen , ein langes erzählendes Lehrgedicht de mundo , de
elementis, de Adam, de Eva etc. etc. Den Schlufs bildet dann der folgende
Hymnus auf Malchus, eingeleitet mit den Worten: Nunc canamus et pro-
mamus Malchum nostri ordinis.
295. (9.) De sancto Malcho.
3.
4.
Suo rhythmum bunc et hymnura
Dedicemus nomini,
Ad honorem et amorem
Christi tarnen Domini,
Ut superno et aeterno
Assignemur lumini.
Uli detur et cantetur
Laus et honor iugiter,
Qui virtutis et salutis
Dona praestat largiter,
Per quem tanta scripsi, quanta
Malchus egit fortiter.
Plurimorum laudes, quorum
Deus est laus, contuli,
Ad extremum verba demum
In captivum appuli,
Vita cuius non est buius,
Qui nunc vivit, populi.
Non peccabo, si aequabo
Sanctis huius temporis
Malclii vitam, redirnitam
Omni lucendecoris,
Ipsum cio corde pio,
Ut sit memor memoris.
5. Ergo ille sanctis mille
Est aequandus meritis,
Qnisquis amat Deum, clamat
Huius nomen militis
Nee non fandae et amandae
Suae sacrae comitis.
6. Illura ferae servavere,
Nam paganos ocius
Invaserunt et straverunt,
Malchus stabat medius
Ista videns et conti dens,
Adhuc tarnen dubius.
7. Cui bona inter dona
Tum per innocentiam
Spes manebat et gaudebat
Tum per Dei gratiam,
Evadendi et vivendi
Habebat fiduciam.
8. Quid terroris, quid amoris
Corde suo fuerit,
Cum servire et perire
Suos hostes viderit,
Se servatum et vitatum,
Null us sermo prompserit.
385
9. Quam virtutem et salutem
Menüs suae puritas
Uli dedit, sicut credit
Sensus nostri parvitas,
Causa pravis leti gravis
Exstitit rnalignitas.
10. Vera fide homicidae
Strangulati pereunt,
Ibi stulti sunt sepulti
Nee ad sua redeunt
Sic iniusti, sed raox iusti
De spelunca exeunt.
13
11.
12.
Unde rogo te et cogo,
Nostri lector epodi,
Sero, mane mecum cane
Monachum huiusraodi,
Retractemus et narreraus
Sui textum exodi.
Digno laude viro plaude,
Mecum ede canticum,
Verba misce, mecum disce.
Carmen istud rhythmicum,
Lyram tange, mecum pange
Melos panegyricura.
Aetas frequens et plebs sequens,
Universi posteri
Docti fiant, vitam sciant
Huius nostri pueri,
Nam benignus est et dignus
Menü purae inseri.
Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. — Collect,
ms. Koffense saec. 15. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. — 4, 4 lue
decaris A. — 4, 5 Ipsum eio A. — In ß ist das Lied so abweichend, dafs
es angezeigt ist, seinen vollen Text hier folgen zu lassen :
1. Suo rhythmuni hunc et hymnum 4. Dei donum, quod leonum
Dedicemus nomini, Dono sospes viveret,
Ad honorem et amorem Cum saevire et perire
Christi tarnen Domini. Suos hostes viderit.
Per quem tanta, scripsi quanta,
Malchus egit fortiter,
Uli detur et cantetur
Laus et honor pariter.
Ergo ille sanetus mille
Sanctis vixit sanetius,
Cui bona inter dona
Datur hoc excelsius
5. Quam virtutem et .salutem
Mentis dedit puritas,
Mortem hostis, sicut nostis,
Sua dat iniquitas.
6. Unde rogo te et cogo,
Nostri lector epodi,
Sero, mane mecum cane
Munachum huiusmodi.
7. Digna laude mecum plaude,
Mecum ede canticum,
Illum laudo, illi plaudo
Carmen edens rhythmicum.
296. (10.) De quot quot et tot tot.
Quot sunt horae et quot morae, 2.
Quot annorum spatia,
Quot suntlaudes et quot fraudes,
Quot in caelis gaudia,
Quot sunt visus et quot risus,
Quot virorum studia ;
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.
Quot sunt montes et quot fontes
Et quot ignes aetheris,
t^uot sunt apes et quot dapes
Et quot aves aeris,
Quot sunt metus et quot fletus,
Quot labores miseris :
25
386 —
3. Quot sunt lares 3t quot pares,
Quot per raun dum flumina,
Quot sunt boves et quot oves,
Quot in pratis gramina, .
Quot sunt stillae et quot villae,
Quot villarum nomina •,
4. Quot sunt leges et quot greges
Et quot fron des arborum,
Quot sunt valles et quot calles
Et quot urabrae nemorum.
Quot sunt manes et quot canes
Et momenta temporum ;
5. Quot sunt formae et quot normae,
Quot in terris bomines,
Quot sunt luctus et quot fluctus,
Quot in mari turbines,
Quot sunt grues et quot sues
Et quot vitae ordines:
6. Quot sunt stellae et quot velle,
Quot in castris milites,
Quot sunt rura et quot iura,
Quot in orbe divites,
Quot sunt fures et quot mures,
Quot in agris limites ;
10.
Quot sunt patres et quot matres
Et quot matrum pueri,
Quot sunt rogi et quot logi,
Quot metrorum numeri,
Quot sunt poenae, quot catenae,
Quot in orco miseri;
Quot sunt mores, quot colores
Et quot rerum species,
Quot sunt vites et quot lites,
Quot bellorum acies,
Quot sunt mortes et quot sortes,
Quot malorum rabies:
Tot honores, tot favores
Et tot laudum titulos
Malcho demus et cantemus
Dulces illi modulos,
Qui ut bonus sie patronus
Nos agnoscat famulos.
Voce rauca seripsi pauca;
Malcbe, grata sumito
Meque Deo gratum meo
Tua prece facito.
Hie consisto, versu isto
Malchi Carmen limito.
11. Alpba Deus initium,
£2 sit finis et praemium.
Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clin. Monacen. 18580. A. — Collect.
ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. — 1, 3 fraudes
et quot laudes B. — 4, 3 calles et quot valles B. — 9, 1 Quot honores tot
A. — Aufser diesen Abweichungen fehlen in B von allen Strophen die fünfte
und sechste Zeile; ebenso 11, 1 sq. Aufschrift in B: Comparatio.
2!>7. (11.) Homo de Terra.
Quid tibi pendenti loquar et pro nie morienti?
Quid loquar aut edam? stupeo magnalia quaedam.
Mens bebet et cordis, sua lux fugit. borrida sordis,
Efficior mutus, feror in lacrimis resolutus,
Non babeo mentem, qua te videam morientem.
Intueor lignum, clavos pretiumque benignuin
Et lateris rivum, qui diluit orane noeivum.
— 387 —
Penso raeam causam, numeroso crimine clausam.
Nee spes ulla manet, nisi nie tua passio sauet.
10 Dignus eram poenis, croce, flammis. morte, catenis,
Et quasi sub eultro positum me surripis ultro.
0 pietas Christi, quid in hoc fieri voluisti ?
Dum pro me moreris, me vivere velle videris.
Quas referam grates, quae dona per has bonitatis ?
15 Cordis vota boni tua sint libamina doni.
Collect, ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. — 13,
me velle vivere videris Hs. —
298. (12.) Christus de Cruce.
Quid contemplaris ? morior, ne tu moriaris,
Tactus amore pio pia pro te victima ho,
Mortis ut exsortem faciam te. suffero mortem,
Probra crucis tolero, tua dum lucra, non mea, quaero.
5 Huius agone crucis tibi comparo gaudia lucis,
Scilicet istud ago. mea ne moriatur imago.
Tota salus hominis meus est in hac cruce finis,
Mortem morte gravi, dum pro te suffero, stravi,
Sanguine quaesitam mortalibus erogo vitam.
10 Robora conscendi crueifixus ibique pependi.
Grates ergo bonas et praemia digna reponas.
Ne sis ingratus mihi, cuius es arte piatus.
Haec nisi magna satis sunt dona meae pietatis,
Addo tuus Iesus fio tibi potus et esus,
15 Suaviter appositae bibe; mandc eibaria vitae.
Collect, ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40.
25*
Marbodus,
Episcopus Redonensis,
t 1123.
Marbod, neben Hildebert von Lavardin und Baudry de Bourgeuil eine
der gefeiertsten literarischen Gröfsen des 11. Jahrhunderts, erblickte das Licht
der Welt um das Jahr 1035 zu Angers, wo sein Vater Robert, nach seinen
urkundlich beglaubigten Beinamen Pelliciarius undParamentarius zu schliefsen,
ein Pelzhändler, das Haupt einer zahlreichen und angesehenen Familie war.
Seine ersten Studien machte Marbod in den Schulen der Vaterstadt unter der
Leitung Rainalds, eines Schülers Fulberts von Chartres. Mit Recht, schreibt
er in der Vita Maurilii II, 3 ff, besinge ich diesen, den Patron von Angers,
Scilicet a puero proprio quem iungere clero
Dignatus, pavit iuvenemque docendo levavit.
Später übte er ebenda die erste Lehrtätigkeit aus, welche solchen Bei-
fall fand, dafs ihn Bischof Eusebius Bruno 1067 an die Spitze aller Schulen
der Stadt berief. Nachmals finden wir ihn mit der Würde des Erzdiakons be-
kleidet. Diesen Titel führte er, als ihn 1096 Urban II. zu Tours zum Bischöfe
von Rennes ernannte. Als nach der Resignierung Gottfrieds von Angers
Zwi^tigkeiten bezüglich der Wiederbesetzung des Stuhles Klerus und Volk
in zwei Parteien spaltete, trat Marbod mit Entschiedenheit für den jugend-
lichen Rainald von Martigne, einen seiner ehemaligen Schüler ein, wurde
aber wegen dieser seiner Parteinahme von den Gegnern Rainalds, wie es
liiefs, auf Anstiften Gottfrieds von Vendome gefangen und eine Zeit lang in
Haft gehalten. Nachdem Rainalds Wahl durchgedrungen, geriet er mit diesem
selbst in Zwistigkeiten, da derselbe ihn aller Pfründen beraubte, die er auch als
Bischof von Rennes noch in der Heimatdiözese besafs, und erst 1108 kam
eine Aussöhnung der Prälaten zustande. Im Jahre 1104 auf dem Konzil
von Tours anwesend, verwaltete Marbod 1109 während einer Romreise Rai-
nalds auch dessen Diözese. Gegen Ende seines Lebens zog er sich, acht-
undachtzig Jahre alt, in das Kloster Saint- Aubin zurück und starb daselbst
den 11. September 1123. Vgl. Ernault. Marbode eveque de Rennes. Sa vie
et ses oeuvres. Rennes 1889. (Bulletin et Memoires de la societe archeologique
du departement Ille-et-Vilaine. Tome XX, II).
Marbods Gedichte, unter denen sich nur wenige hymnische oder hymnen-
verwandte Dichtungen finden, liegen uns in der Ausgabe von Beaugendre
(Paris 1708) vor. Bei der durch Haureaus Untersuchungen über Hildebert
erschütterten Zuverlässigkeit dieses Herausgebers ist es von Wichtigkeit, zu
erfahren, dafs er in wesentlichen Dingen, namentlich aber bezüglich der
Hymnen, ganz auf der Editio princeps der Werke Marbods fufst. Diese
hat den Titel: „Incipit liber Marbodi, quondam nominatissimi praesulis
Redonensis etc. — Coloph.>n: „Impressum Redonis ... impensis reverenr
dissimi . . . Domini | Yvonis, I>>i ijnttin Ri-rtoni mis ,],;.<<■<],) . . . || per
loannem Bäudowyn, primum et wnicum chälcographum finitque die
sabbati, vigesima prima mensis Maii mnw Domini millesimo quingentesimo
- 389 —
vicesimO quarto." Vgl. Brunet III. 1391 sq.; Panzer VIII, 244; Grässe IV,
379 sq. Das Werk ist in kl. 4 ° mit gotischen Typen auf unpaginiertem
Papier gedruckt; es enthält folgende Gedichte:
Fol. 2 b. Maria mater Domini — De s. Maria Magdalena.
„ Omnes immundi currite — De s. Maria Magdalena.
„ Peccatrix quaedam femina — De s. Maria Magdalena.
„ Aniversae [sie ] creaturae — Oratio ad Patrem.
Fol. 3 a. Iesu Christe, Dens noster — Oratio ad Filiuni.
„ Cum recordor, quanta cura — Oratio ad Deum.
„ O saneta virgo virginum — - Oratio ad s. Mariam.
Fol. 3 b. Cum sacerdotum celebrant — De sacerdotibus.
Eine zweite Serie von sechs Gedichten findet sich zwischen der Vita b.
Maurilii und dem Liber de Lapidibus eingeschoben :
Fol. 25a. Stella maris, quae sola paris — Oratio ad matrem Domini.
„ Missus ad egregiam tulit — De annuntiatione Domini.
Fol. 25 b. Inter festa Dei micat huius — De epiphania.
Fol. 26 a. Scribere delectat rem. quae — De ypapanti Domini.
„ Destructor mortis vitaeque — Triumphus Christi.
Fol. 26 b. Confessor vel laus stat primus — De XII patriarchis.
Bei der Seltenheit dieser Ausgabe, die schon zu Beaugendres Zeit zu den
libri rarissimi gehörte, wollte ich diese Angaben, die ich Henri Omont danke,
nicht unerwähnt lassen. Die vier letzten Gedichte habe ich im folgenden nicht
aufgenommen, weil sie der didaktischen Poesie angehören, nicht der hymnischen.
Hält man mit Ernault und Ferry (De Marbodi, Kedonensis episcopi, vita
et carminibus, Nemausi 1877) die Autorschaft Marbods bezüglich des Lapi-
darius aufrecht, so kann ihm doch der Hymnus Cives caelestis patriae
(Beaugendre col. 1679) nicht zugeschrieben werden. Sein Vorkommen im
Hymnar von Moissac (Anal. II, 97) schliefst Marbod aus, dem das Gedicht
wohl nur wegen der Berührung mit dem Inhalte des Lapidarius beigelegt
ward.
299. (1.) Oratio Marbodi Episcopi.
1. Saticti Felix et Adaucte,
pretiosi martyres.
(^iui per fidem superastis
saevos mundi prineipes.
2. Impetrate mihi vestro
peccatorum veniam,
Qui soletis sitienti
terrae dare pluviam.
3. Vidi bis, cum siccitate
morerentur segetes,
Arva finderentur siti.
desperarent homines.
4. Postquam vestra saerosaneta
sunt prolata pignora,
Statim venit de superuis
exoptata pluvia.
5. Rursum vidi, dum natarent
arva magnis imbribus,
Premerentur curvae messes
noeivis grandinibus,
6. Postquam vestras sacrosanetas
promsimus reliquias,
Statim fulsit impetrata
caelitus serenitas.
7. Vos habetis potestatem
caeli portas claudere.
Rursus inde, quando vultis,
largas imbres fundere.
8. Irrigate, quaeso, meam
sitientem animam,
Non per imbrem, sedperillam,
quae nie mundet, gratiam.
— 390 -
9. Vobis mens deservivit
qualiscunque calaraus,
Per vos inundi conservator
mihi sit propitius.
Comment. Bibl. ms. saec. 11. Cod. Rotomagen. 148 (A 202). add. saec.
12. A. — Beaugendre col. 1546 B. — Diese Oratio folgt auf die Vita rhyth-
mica der beiden Märtyrer. Sie ist also wie diese in Angers, mithin vor
1096, geschrieben; denn die Reliquien dieser Heiligen, von deren Tragen
im Bittgange diese Oratio redet, befanden sich in Angers. Cfr. Acta SS.
Aug. VI, 547. n. 9.
Dies Gebet , das an den Schlufs einer vita metrica der beiden Märtyrer
angefügt ist. die allgemein für authentisch angesehen wird, ist für uns des-
halb von Wichtigkeit, weil es wie die Vita den Nachweis erbringt, dafs
Marbod es sich bei reimenden trochäischen Tetrametern mit dem stumpfen
Reime, mit der sogenannten Assonanz genügen liefs.
300. (2.) De Aniiuntiatione B. Mariae.
Missus ad egregiam Gabriel tulit ista Mariam :
Innuba semper, ave, Hos pulcber olensque suave
Christum ventre feres, benedicta super mulieres,
Solus eri.t salvas, tua quem salvaverit alvus.
5 Ex te nascetur^ qui sceptra David moderetur,
De fructu cuius spes gei.ninis exiet buius,
Nunc et in aeternum geret hie diadema paternum,
Iesus erit dictus, super omnia rex beneriietus.
O felix fruetus vertens in gaudia ludus,
10-0 germen sanetum, neque tale fuit neque tantum !
Talibus auditis reddit virguneula mitis:
Quomodo coneipiam vel mater quomodo riarn,
Quae, sicut vovi, neque nosco virum neque novi?
( lorruptos artus sequitur coneeptio partus ;
15 Quae coitum nescit, venter suus unde tumescit?
Virgine sie fata vox est divina relata :
Progenies Iesse, Deus est qui sie iubet esse,
Quique iubens esse facit esse iubendo necesse,
Spiiitus aeternus tibi, casta, favorque paternus
20 Intus obumbrabit ventremque tuum gravidabit,
Filius ipse Dei, noctis sator atque diei.
Rector caelorum, Deus et dominus dominourn,
Natorae geminae, sine prineipio, sine fine,
Ultimus et primus, longus, brevis. altus et imus,
25 l'arvulus et magnus. magnus leo, parvulus agnus,
Ex te mortalis, qualis pater, ex patre talis.
Et tu, Stella maris, miseris eris auxiliatrix,
Spes peccatorum, regina beata polorum,
In terris totis pia. saneta vocabere votis.
— 391 —
30 Iustitiae solis genetrix sine semine prolis.
Neu dubitare velis exemplo facta fidelis,
Helisabeth sterili datus est in ventre senili
De marcente viro magnus puer ordine miro.
Lacte tumens pectus iam discit habere senectus,
35 Pignore gaudet anus, gaudet quoque pignore canus.
Partus cognatae minor est et discrepat a te ;
Iudex et praeco nee pondere penditur aequo.
Sed tarnen et similem servi probat actus herilem,
Si sterilis gravis est, si virgo puerpera visa est.
40 Unam qui credit, non hunc res altera laedit.
Hinc firmato fidem, duo mira Deus facit idem.
Credula respondit : Qui per te tanta spopondit,
Ut sähet mundum, mihi det tua verba seeundum.
Collect, ms. 8. Gatiani Turonen. saec. 12. Cod. Turonen. 890. A. —
Collect, ms. Augustin. Tolosan. saec. 13. Cod. Tolosan. 871. B. — Collect.
ms. Tongerloense saec. 13. Cod. Bruxellen. 3185 (7797—806). C. — Beaugendre
col. 1567. D. — 3 mente feres B. — 7 gerit D. — 10 tale fecit neque B. —
11 fatur virguncula D. — 19 tibi castae. — 31 Nee dubitare B: velis verbo
iam facta D. — 38 tarnen ut similem D. — 40 non habet res altera D. —
41 facit Deus D.
301. (3) Oratio paenitentis saepe lapsi
Me miserum ! quid agani? porto sub pectore plagam,
Plagam peccati foetentis et inveterati,
Tamquam si portem sub eodem pectore mortem.
Quam quotiens lavi, quotiens emplastra ligavi,
5 A corruptela totiens est vieta medela.
Mille ligaturas admovi nil valituras,
Semper rupta cutis, semper via nulla salutis.
Hinc totis horis mens est mea plena timoris,
Nam formidat ita subito discedere vita
10 Et flammas horret, quibus ultio crimina torret,
Flammas aeternas infernalesque cavernas.
Cum tarnen haec meditor, frustra consurgere nitor,
Haerens quippe luto prae consuetudine nuto.
In tot et in tantis violavi iussa tonantis,
15 Quod prope despero meliorari, quia sero.
Sed quamvis sero, tarnen adiutoria quaero,
Non humaiia quidem, nam sunt mihi cognita pridem;
Sola divina sum salvandus medicina.
Ad te suspiro, caeli non subdite gyro,
20 Summe sacerdotum, tibi defero debile votum.
— 392 —
Dextera salvatrix, fac, haereat ista cicatrix,
Nee renovet sulcum, sicut solet, ulcus hiuleum.
Christe, Dei verbum, qui despicis omne superbum,
Exaltas bumiles, tollis de pulvere viles,
25 Plasmator rerum, lumen de lumine verum,
Huc adhibeto manus, ut fecit Samaritanus,
Ablue divino saniem cum sanguine vino
Et, donec vivo, perfundito vulnus olivo.
Ut vino lotum saneturque unguine fotum.
30 Et, maior caelo, tibi, quod dolet, omne revelo,
Culpas agnosco, laxari debita posco.
Spernere me noli, quia peceavi tibi soli,
Nee me trade neci, quia coram te mala feci.
Mundi salvator nostraeque salutis amator,
35 Per cuius nutum replet faeundia mutum,
Per cuius numen reeipit caecatio lumen,
Ex oculis cordis mihi tolle, quod est ibi sordis,
Et linguam mutam fac ad bona verba solutam.
Languida qui sanas, cava reples5 aspera planas,
40 Rectiticas tortum, mortem convertis ad ortum,
His aliisque malis pleno mihi sis venialis.
Virgo parens Christi, placa mihi, quem genuisti,
Audi, care Deo, qui natus es ex Zebedeo,
Exora pro me, Petre, nobilis incola Romae,
45 Et tu, Paule sacer, vir spiritualis et acer,
Omnes electi. Dominum prece cogite flecti.
Collect, ms. S. Gatiaui Turonen. saec. 12. Cod. Turonen. 890. A. —
Collect, ms. S. Mariae de Prato saec. 12. Cod. ßernen. 710. B. — Collect.
ms. Floriacense saec. 12. [13. et 14.J Cod. ßernen 702. C. — Collect, ms.
Voraviense saec. 12/i3. Cod. Voravien. 33 (111). D. — Collect, ms. Fürsten-
feldense saec. 13. Clm. Monacen. 6911. E. — Beaugendre col. 1574. F.
4. Nam C. — 5 fehlt B. — -6 admovi ut valituras D. — 7 rupta cuptis
C. — 8 In totis B; Omnibus hanc horis E; horis cum mens mea plena F. —
9 fehlt B; decedere F. — 11 fehlt B. — 12 Cum tarnen hoc B. — 13 prae
consuetudine mitto C; nitor D. — 14 sq. fehlen B. — 15 Quot B; quod
pene F; quoque sero DE. — Nach 16 schieben BC ein:
Filius est irae, qui vult impune perire,
Ast impune perit, qui non sibi congrua quaerit,
Ergo, licet sero, tanien adiutoria quaero.
17. non sunt nisi cognita E. — 19 fehlt B. — 20 debile totum C. —
21 fac fiat plaga cicatrix C; fac ut abeat ista D. — 22 Nee removet sulcum,
sicut movet ulcus in ulcum D; Nee renovet sulcum, sicut movet ulcus inulcum.
E. — 23 esse superbum C. — 26 Hie adhibeto F; Hunc adhibeto E. — 27
divino famem F. — 28. Atque redivivo perfundito BC. — 29. sanetur et
unguine BC. — 36 fehlt BC. — 37 Visum restaura, quia vitiet omnia bona
F. — 44 Petre urbis incola D. — 46 Dominum mihi cogite BC. — De
paenitentia versus D. — Vgl. über die Echtheit dieses Stückes Haureau, Des
Poemes Latins attribues ;'i Saint Bernard p. 20.
393
302. (4.) Oratio ad Matrem Domiui.
Stella maris, quae sola paris sine coniuge prolem,
Iustitiae darum specie super omuia solem,
Gemma decens, rosa nata recens, perfecta decore,
Mella cavis inclusa favis imitata sapore
5 Omnirnodos tuus almus odos praecellit odores,
Exsuperat, quos ver reserat, tua gratia flores.
Corporeus te, casta, Deus conceptus inundat,
Exoriens, passus, moriens nos crimine mundat.
Ut miseros trahat ad superos, venit altus ad ima,
10 Eripitur, dum mors moritur, plasmatio prima.
Eximium fuit hoc nimium tibi, sancta virago,
Virgineum quod per gremium patris exit imago.
Amplexus solet hie sexus sentire pudendus,
Ut paribus de seminibus queat edere fiendos,
15 Tu vero praegnans utero servansque pudorem
Producis Dominum lucis vitaeque datorem.
Luciferi mater pueri, te mundus adorat,
Te preeibus, te carminibus devotus adorat.
Post Dominum tu spes hominum, quos conscia mordet
20 Mens sceleris, quae per Veneris contagia sordet.
Supplicium post Judicium removeto gehennae,
Elisios concede pios habitare perenne.
Collectan. ms. saec. 13. Cod. Oxonien. Digby 65 A. — Beaugendre
1559 sq. B. — 4 mutata sapore B. — 5 bis 16 fehlen A. — 18 honorat B. —
19 quo conscia B. — 22 Elisios habitare pios concede perenne B. — An
dies Gedicht ist in der Oxforder Hs. ohne Absatz an das Carmen Petri Pic-
toris angehängt „Esse, quod est ex se, Deus est" etc. Zu der An-
rede „casta" (v. 7) vgl. Nr. 2, 19.
303. (5.) Oratio pro fldelibus defuuetis.
Christus, rex magnus atque Dei patris agnus,
Qui ligno fixum se morti tradidit ipsum,
Ob nostros actus placabilis hostia factus.
Ante suum letum fei praegustans vel acetum,
Ut nos eriperet. quos vis inimica teneret,
Arbore pro quadam, quam perfidus attigit Adam
Per deeeptorem vetitum gustando saporem,
Unde fuit dignum pro ligno ponere lignum,
Sicque fuit iustum pro gustu ponere gustum,
— 394 —
10 Hie tandem medicus, cui subditus est iniraicus
Et mors et morbus et frigus et ardor et orcus,
Huic, cui vos vultis, prosit reliquisque sepultis.
Collect, ms. S. Gatiani Turonen. saec. 12. Cod. Turonen. 890. A. —
Collect, ms. S. Albini Andegaven. saec. 12. Cod. Andegaven. 303 (294). B. —
Collect, ms. Audegavense saec. [11. et] 13. Cod. Andegaven. 287 (276). C. —
Beaugendre col. 1578. D.
304. (6.) Oratio ad Patreai.
1 Universae creaturae
Domiuator increate.
Rerum motus principalis,
Beatus et immortalis,
5 Virtus una, spien clor unus,
In quo non est plus et minus ;
Unus Deus, tres personae,
Trinum nomen, unum esse;
Qui de limo primum patrem
10 Et de patre primam matrem,
Consequenter ex duobus
Propagasti totum genus,
Quibus et de eaelo mentes
Inspirasti descendentes,
15 Ut sequenda nosse possent
Sequerentur et, quae nossent.
Praesta mihi, Deus meus,
Factor et refector meus,
Ut mens ortus sui memor
20 Te sequatur, bone duetor,
Et sie currat libens post te,
Ut et corpus trahat post se.
In mandatis tuis vadat
Sic, ut nunquam prorsus cadat.
25 Peto ergo mentem sanam
Et amantem diseiplinam
Et cum sanitate mentis
Incolumitatem carnis.
Tu plasmator utriusque,
30 Da, quod competit utrique.
Ad peccandum proni sumus
Et ad bumum redit bumus;
Tu ruinam nostram fulei
Pietate tua dulci.
35 Quid est homo, proles Adae,
Germen necis dignum clade?
Quid est bomo nisi vermis,
Res infirma, res inermis?
Ne digneris huic irasci,
40 Qui non potest mundus nasci,
Noli, Deus, hunc damnare,
Qui non potest non peccare.
Iudicare non est aequum
Creaturam, non est tecum.
45 Non est miser bomo tanti,
Ut respondeat tonanti.
Sicut umbra, sicut fumus,
Sicut foenum facti sumus,
Miserere, Deus trine,
50 Miserere, miserere.
Beaugendre col. 1557 sq. — 38 Res infima. — 44 non est mecum. —
Dieses und das folgende Gedicht stehen wohl augenscheinlich in einem ge-
wissen Zusammenhange mit Hildeberts Oratio ad ss. Trinitatem. Was abhält,
diese Dichtungen ohne weiteres als Erzeugnisse Marbods anzusehen , ist die
Tatsache , dafs der Beim (hier der weibliche) unvergleichlich nachlässiger
gehandhabt ist, als es in Marbods Hexametern der Fall ist. Ist der Inhalt
seiner nicht unwürdig, die Form möchte man ihm nicht zutrauen. Indes ist
anderseits zu beachten dafs wir auch bei Marbods Zeitgenossen Gottfried
von Vendome auf ähnliche Nonchalance stofsen, die dieser jedenfalls leicht
in der Lage gewesen wäre zu vermeiden; ich erinnere an Keime wie reo
und virgo r carnem und precem etc. Gesetzt, Marbod hätte diese Verse ge-
schrieben, so müfsten wir ihnen das Verdienst zuweisen, llildebert zu seinen
unsterblichen Trochäen veranlafst zu haben.
:l!>:
30*. (7.) Oratio ad Filium.
1 Jesu Christe, Deus r.oster,
Bone pastor et magister,
(^ui cum esses forma Dei
Coaequalis patris tui,
5 Propter hominum saiutem
Induisti carnis vestem
Et de ventre virginali
Tamquam sponsus processisti.
Sic in carnis vetustate
10 Conversatus sine labe,
Ut et opus adimpleres
Et exemplum nobis dares;
Opus, in quam, pietatis,
Superans affectum mentis.
15 Contumeliis vexatus
Et in cruccm sublevatus
Generalis mortis iura
Destruxisti morte tua.
Dormivisti, surrexisti,
20 Super caelos ascendisti. ,
Inde venies in fine,
Quae fecisti, iudicare,
Redditurus digna factis
Cum redditione carnis.
25 Deus-homo, Iesu Christe,
Miserorum, miserere ;
Deus-homo, rex caelorum,
Miserere miserorum.
Huius fidei confessor,
30 Licet reus et transgressor
Duplex, oro, Iesu Christe,
Nomen super nomen omne,
Ut peccata confitenti
Et. virtutes anhelanti
35 Haec condones, illas dones,
Sicut ipse docens mones,
Ut et lumbos praecingamus
Et luceruas teneamus.
Cum virtutes mandas quaeri,
40 Quas appellas reguum Dei,
Da, quod iubes, ut quaeramus,
Et sie iube, quod agamus.
Inter euneta, quae requiro,
Unum est, ad quod suspiro,
4 h Quod exposco speciatim,
Hoc et posco nominatim,
Contra carnis corruptelam
A te flagito medelam.
Propter tuam pietatem
50 Dona mihi castitatem
Et me ipsum et te nosse,
Sicut est humanuni posse.
Ilis, ex quibus voluisti
Me seeundum carnem nasci,
55 Et maioribus ipsorum
Computatis retroversum
Cunctis praesta, Deus dives,
Vitam inter tuos cives.
Fratres meos et sorores
60 His in donis fac consortes ;
Parentela mihi iunetos,
Clemens Deus, salva eunetos.
Omnes, qui tideles vivunt
Vel fideles obierunt.
65 Sempiterna fac quiete
Frui sine meta metae.
Sit laus patri sempiterno
Filioque coaeterno,
Tibi, flamen utriusque,
70 Laus sit aequa cum utroque.
Beaugendre col. 1558. — Vgl. das zur vorhergehenden Nummer Bemerkte.
r0f>. (8.) Oratio ad sanetam Mariam.
2
O saneta virgo virginum
Quae genuisti Dominum,
Triumphatorem zabuli,
Reparatorem saeculi,
Ego peccator nimium
A te posco remedium,
Esto patrona misero,
Sa ms atque defensio.
396
3. Incumbunt hostes undique
Mortem quaerentes animae,
Perversi foris homines,
Intus maligni daemones.
-i. lam mihi multä vulnera
Inflicta sunt, o domina.
Quae, nisi tu curaveris.
Sunt mihi causa funeris.
5. Consensi suadentibus
Mortale crimen hostibus
Et ob hoc reus tencor,
Culpam meam contiteor.
6. Kam quinque sensus corporis
Effeci portas criminis,
Pulchra videndo cupiens,
Lene tangendo diligens.
7. Audivi libens turpia.
Narravi gaudens frivola,
Kares replivi saepius
Illicitis odoribus.
8. Esu potuque dulcium
Sum delectatus nimium,
Peccavi per superbiam
Et per inanem gloriam.
9. Pollutus sum periurio,
Contaminatus odio,
Per iniquum mendacium
Fefelli saepe proximuin
10. Et de rapinis pauperum
Collegi lucrum pcssimum,
Irae et avaritiae
Servivi quasi dominae.
11. In corpore et anima
Commisi cuncta scelera,
Kam, corpus quod non potuit,
Mens perpetrare voluit.
12. Me turpis cogitatio.
Me pestilens locutio,
Me culpa damnat operum,
Me nequitas consensuum.
13. Haec tibi nunc confietor,
0 cunctis sanctis sanctior,
Tu causam meam suscipe,
Tu dignum poenis eripe.
14. Exora tuum filium,
Ut mihi det remediuin.
Ex tua carne genitus
Favebit tuis precibus
15. Et matri, quae se peperit.
Kegare nihil poterit.
Per eius natalitium,
Per ipsius ieiunium,
16. Per asperas iniurias,
Flagella, sputa, alapas.
Quae sponte sua pertulit.
Qui se pro suis obtulit,
17. Et per vestem coccineam,
Et per coronam spineam,
Per clavos, per patibnlum.
Per cicatrices vulnerum.
18. Per aperturam lateris,
Per rivum sacri sanguinis.
Per sanctam eucharistiam
Et per baptiömi gratiam,
19. Per sacramenta fidei.
Quae corde credcns didici,
Imploro te, piissima.
Pro impetranda venia,
20. Ut mihi Christi passio
Culparum sit remissio
Et eius ressurectio
Virtutum augmentatio.
Collect, ms. s. Jacobi in Insula Leodii saec. I8/u. Cod. Darmstadien;
2777. A. — Pass. et Orat. ms. Emmerameuse saec. 14. in. Clm. Monaceu,
14528. B. — Orat. ras. Lambacense saec. 14. Cod. Lambacen. (I. XXXVI. C\
— Collect, ms. incerti orig. saec. 15. Cod. Oxonien. Canon. Scriptt. eccl. 1 1 T
D. — Orat. ms. Hercnlis ducis Ferrarien. saec. 15. Cod. Marcian. L II 60.
— 397 —
E. — Collect, me. Hospitalense saec. 15. Cod. Vindobonen. 4347. F. — Orat.
ms. Campense anni 14ö'2. Cod. Darmstadien. 521. G. — Scala caeli saec. 14.
Cod. Prägen. X11I E 3. H. — Collect, ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15.
Cod. Petrin, b VI 3. I. — Collect, ms. Augiense saec. u iö. Cod. Carolsruhau.
Aug. 36. K. — Collect, ms. Franciscan. Parisien. saec. 15i6. Cod. Parisin.
3639. L. — Orat. ms Gallicum saec. 15. Cod. Hagen. AA 175. M. — Horae
11. M. V. ad usum Cisterciensem imp. s. 1. et a. (1497.) X. — Opera Marbodi
1524. tbl. 3. (ap. Beaugendre 1559) O.
1, 1 Sancta virgo virginum C; Ave, regina virginum E: Maria, virgo
virginum F. — 1, 2 peperisti F. — 1, 3 Trium factorem cubulli D. — 2, 1
Ego peccavi nimium BCEL. — 2, 2 peto O. — 2, 3 patrona devio B. —
2, 3 sq. feblen F. — 2, 4 Et salus et defensio O. — 3, 1 Me gravant hostes
CGF. — 3, 3 Adversi foris H; Foris perversi BCE. — 4, 1 Xam mihi CF.
— 4, 2 Inflixere, o domina C. — 4, 3 Quae tu nisi EFL. — 4, 4 Sint C.
— 5, 1 heu, suadentibus EF. — 5, 2 Mortalen E. — 5, 3 Et fehlt D: Et
ob id E; Ob hocque reus I; In hoc reus videor G. — 5, 4 Meam culpam
D. — 6. 2 Portas effeci H: Effecti portae criminum O. — 6, 3 videndo
diligens BG. — 6, 4 Leve C: Lena I; Levia G; tangendo cupiens BG. —
7, 4 In illicitis D. — 8, 1 Esuque potu dulcium H. — 8, 4 Et per vanam
gloriam D — 9, 2 otio 0. — 9, 3 saepe fehlt O. — 10 sq. fehlen H: später
zugefügt B. — 1U, 1 Et de substantia pauperum BGI; De substantia C. —
10, 2 Sum male usus plurimum BG: Collegi censum plurimum CL. — 10, 1
et fehlt G : vel avaritiae 0: ira et avaritia E. — 10, 1 sq. und 3 sq. umgestellt
D. — 10, 2 Feci hierum D. — 10. 4 quasi fehlt H; Servivi et lucuriae BCDI;
et superbiae F. — 11. 1 vel anima O; et in anima F. — 11, 2 multa scelera
CDEGL: euneta crimiua II; multa crimina F. — 11, 3 Xam quae corpus GL;
non valuit L. — 11, 4 studuit F. — Str. 12 fehlt H: später zugefügt B. —
12, 2 pestilis D; Me pestilens aecusat locutio G. — 12, 3 eulpae damnant F.
— 12. 4 Me iniquitas BC; Iniquitas consensuum G; Me pravitas consensuum
F: nequitas consciorum O. — Xach Str. 12 schiebt D ein:
Peccavi per malitiam,
Quandoque per miseriam,
Xec possum de nie surgere
Tanto depressus pondere.
Diese Str. ist spätere Zutat, wie der Reim zeigt. — 13, 1 Hoc tibi F; tibi
fehlt D. — 13, 2 O fehlt BD; In eunetis sanetis sauetior F: Quae eunetis
exstas sanetior G. — 13, 4 Et dignum CEFL; Me dignum DG; erue D. —
Xach Str. 13 schiebt D ein:
Tuis beatis labiis
Et dedicatis meritis.
14. 1 Exoro C; Exora pro me filium F. — 14, 2 Ut det mihi BEFGHL. —
14, 3 Ex carne tua H. — 14, 4 Tuis favebit CEFI. — 15, 1 quae te peperit
D; quae se genuit CG: Matri, quae Iesum peperit L. — 15. 2 Nihil negare
BDFL. — 15, 4 Et per ipsius D: Et per eius G. — 16, 2 Flagella. Sputa
CH: et alapas BD. — 16, 3 Quas BEO. — 16, 3 Cum se pro F; Dum se
pro c. — 17, 1 Et fehlt BFH; Per chlamydem CGI. — 17, 2 Et fehlt CIL
— 17, 4 Et per mortis supplicium F; Per mortis supplicium C; Et mortis
per supplicium I. — 18, 2 rivos BF. — 18, 4 Et fehlt CH. — 19, 2 Quae
credendo didici C. — 19, 4 Per impetranda C: Ut mihi detur venia B. —
20, 1 Ut Christi mihi GH. — 20, 2 Sit eulparum L: Sit de praesenti
remissio E. — 20, 3 Et sua resurrectio B. — Xach 20. 3 eingeschoben:
Malorum diruinutio FI. — 20, 4 Et virtntum F; Et tuae ac suae pietatis optata
propitiatio I. — Xach 20, 4 wird beigefügt:
E: Atque eius ascensio, B: Laus trinitati debita,
Spiritus saneti missio. Honor, potestas (et) gloria
Tu haec mihi des gaudia, Perenniter sit omnia
Cum ipso sim in gloria. In saeculorum saecula.
— 398 —
CF : Te opitulante
Et ipso donante
Domino nostro Iesu Christo,
Tuo dilecto filio,
in der zweiten Zeile Ipsoque praestante C, das dann noch fortfährt: qui cum
patre et spiritu sancto vivit et regnat Deus per usw.
D : Et per suam ascensionera G : Et ipsius ascensio
Me ducat ad visionem. Sit mihi consolacio.
307. (10.) De sancta Maria Magdalena.
Ad Yesperas.
1. Peccatrix quondam feraina,
Ecclesiae notissima,
Exuta carnis onere
Caelos ascendit hodie.
2. Huius qui coluut exitum,
Recenseant introitum
Ad laudem summi Domini,
Qui tantum praestat bomini.
3. Sedebat apud Simonem
Deus indutus bominem,
Accessit niaerens languida
Ad medici vestigia.
4. Ex magno desiderio
Processit b%ec praesumptio,
Ut attrectaret meretrix,
Quem tulit virgo genetrix.
5. Quid vellet, voce tacuit,
Sed lacrimis exposuit,
Et osculis et crinibus
Oravit pro criminibus.
6. Interpellavit unguine.
Cum non est ausa famiue,
Dans pbarisaeo scandalum,
Sed Deo sacrificium.
7. Ob hoc recessit omniuni
Soluta nexo criminum
Christo ferente veniam,
Qui protulit sententiam,
8. Sit patri laus ingenito
Et eius unigenito
Cum spiritu paraclito
Nee nato nee ingenito.
Brev. ms. Redonense saec 15. Cod. Vatican. Ottohon. 548. A. — Brev.
ms. s. Albini Andegaven. saec. 15. Cod. Andegaven. 10S. B. — Brev. ms.
SS. Cosmae et Damiani prope Turones saec. 15. Cod. Turonen. 152. C. —
Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. D. ■ — Hymn. ms.
Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven 106. E. — Breviarium Lochense
imp. Turonibus 1536 F. — Breviarium S. Albini Andegaven. irnp. Andegavi
1531. G. — Brev. S. Melanii Redonen. imp. Redonis 1526. 11. — Beaugendre
1. c. col. 1557. I.
1, 1 Peccatrix quaedam CGI. — 1, 2 novissima H. — 2, 1 Cuius qui
CI. — 7, 3 Ipso ferente I. — Vgl. Anal. XII, 167.
Dafs Marbod wirklich der Verfasser dieses und der folgenden beiden
Hymnen sei, welche die editio prineeps ihm zuschreibt, findet eine nicht
unerhebliche Stütze in dem Umstände, dafs die Hymnen gerade in dem
Kloster in Gebrauch waren, in dem Marbod seine Tage beschlofs, in Saint-
Aubin zu Angers, und auch in das Brevier der Kirche zu Rennes übergingen
Der Umstand, dafs der Reim nicht zweisilbig, kann gegen Marbod nicht
zeugen, spricht vielmehr für ihn. Vgl. das zu Nr. (1) Bemerkte.
- 399 -
308. (11.) De sancta Maria Magdalena.
Ad Noeturnum.
1. Maria, mater Domini.
Maria, soror Lazari,
Duae patronae caelitus
Collatae sunt fidelibus.
2. Impar aucilla dominae,
Sed pari fulgens nomine ;
Haec forma paenitentiae,
At illa mater veniae.
3. Est illa virgo virginum,
Sanctorum princeps omnium,
Haec peccatorum eonscia
Et criminosis commoda.
4. Maria pedes genuit,
Quos illa plorans tenuit.
Quiii dilexit nimium,
Purgatur labe criminum.
5. Haerens humi miserrima
Complectitur vetigia,
Undas, quas fudit oculis,
Piis desiccans osculis.
6. Accessit eiu5 merito
Mirabilis dignatio.
Unguento nardi pistici
Perfudit caput Domini.
7. Aequalis mundi terminis
Laus huius vivet operis,
Concurrens evangelio
Ipso testante Domino.
8. Huic se resurgens Dominus
Manifestavit primitus,
Infamem quondam feminam
Constituens apostolam.
9. Sit patri laus ingenito
Et eius unigenito
Cum spiritu paraclito
Nee nato nee ingenito.
Brev. ms. S. Albini Andegaven. saec. 15. Cod. Andegaven. 108. A. —
Brev. ms. SS. Cosmae et Damiani prope Turones saec. 15. Cod. Turonen.
152. B. — Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. C. —
Hyinn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 106. D. — Breviarium
Lochense imp. Turonibus 1536. E. — Breviarium S. Albini Andegaven. imp.
Andegavi 1531. F. — Brev. S. Melanii Redonen. imp. Eedonis 1522. G. —
Beaugendre 1. c. col. 1555. sq. H.
Str. 3 fehlt F. — 5, 4 desiccat G. — Str. 7 nur in H. — 8, 1 Huic se
surgens E. — Tgl. Anal. XII, 167 sq. sowie das zu Nr. 10 Bemerkte.
30!). (12.) De sancta Maria Magdalena.
Ad Laudes.
1. Omnes immundi, currite,
Föns patet indulgentiae,
Nullus desperet veniam,
Qui servat paenitentiam.
2. Exemplum Dei filius
Ostendit peccatoribus,
Mariam, vas spurcitiae,
Septeno plenam daemone.
3. Qua quondam nulla turpior,
Qua nunc vix ulla sanetior,
Quae Cbristi pedes abluit,
Sed mox et caput irabuit.
4. Abhorret Christus neminem,
Deus non spernit homineni ,
Agamus illi gratias
Pias fundendo lacrimas.
— 400 —
5. Pedes, quos nudat Dominus, 7. Peccatrix haec sanctissima
Tergamus nostris crinibus, Nostra propulset crimina,
Superfluis ex opibus Eius nobis oratio
Ministremus pauperibus. Sit virtutum largitio.
6. Augebit nobis gratiam, 8. Sit laus patri ingenito
Qui praestat indulgentiaui. Et eius unigenito
Ut nostra ex fragrantia Cum spiritu paraclito
Redoleat ecclesia. Nee nato nee ingenito.
Brev. ms. Redonense saec. 15. Cod. Vatiean. Ottobon. 548. A. — Brev.
ms. S. Albini Andegaven. saec. 15. Cod. Andegaven. 108. B. — Brev. ms.
SS. Cosmae et Damiani prope Turones saec. 15. Cod. Turonen. 152. C. —
Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. D. — Hymn. ms.
Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 106. E. — Breviarium Lochense
imp. Turonibus 1536. F. — Breviarium S. Albini Andegaven. imp. Andegavis
1531. G. — Breviarium S. Melanii Redonen. imp. Redonis 1522. H. —
Beaugendre 1. c. col. 1557. I.
2, 4 plenam dedecore I. — 3, 4 caput inunxit I. — Vgl. Anal. XII,
168 und das zu Nr. 10 Bemerkte.
Anerkennt man diese drei Magdalenenhymuen als das Produkt Marbods,
so entsteht die Frage, ob ihm nicht auch die drei Hymnen auf den hl. Albinos,
Anal. XII, Nr. 125 — 127 zuzuweisen sind, von denen die beiden ersten den
Magdalenenhymnen nicht unähnlich, der letztere der folgenden Nr. 13 ver=>
wandt erscheinen.
810. (13.) Hymnus de Sacerdotibus.
Ad Laudes.
1. Dum sacerdotum celebrant fideles
Festa sollemni veneranda eultu,
In tuas laudes honor hie redundat,
Summe sacerdos.
2. Cuius ex dono potuere saneti
Saeculi fastus et opes caducas
Ac voluptatum laqueos tenaces
Luditkare.
3. Sed nee adversis poterant moveri
A tuae certo fidei tenore,
Quos futurorum rata praemiorum
Spes animabat.
4. Unde post vitae fragiles labores
Rite decursos patrias adepti
Caelitus sedes solida beati
Pace fruuntur.
— 401 —
5. Gloriae summum decus atque laudis
Rex tibi regum, deitas perennis,
Quidquid est rerum, celebret per orane
Tempus et aevum.
Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 106. A. — Hymn.
ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. B. — Breviarium Ande-
gavense imp. Andegavis 1541. C. — ■ Beaugendre 1. c. col. 1560. D.
3, 1 adversus B. — 3, 2 Adrie certi B. — 4, 2 patriae AB. — 4, 3
Caelicas sedes AB ; Aetheris sedes C. — Str. 5 fehlt G. — Vgl. Anal. XIX, 29 sq.
Zugunsten der Annahme, dafs dieser Hymnus, den ihm die Editio princeps
zuschreibt, von Marbod verfafst sei, spricht der Umstand, dafs er in an-
gevinischen, und nur in angevinischen Quellen vorkommt. Ist dieser
Hymnus von Marbod verfafst, dann sind es aber auch die beiden folgenden,
die ich deshalb hier aus Anal. XIX, 28 sq. wiederhole.
311. (14.) Hymnus de Sacerdotibus.
Ad Vesperas.
1. Hi sacerdotes Domini sacrati
Consecratores Domini fideles
Atque prudentes famuli fuere
Ecclesiarum.
2. Namque susceptae benedictionis
Dona servantes studuere, lumbos
Fortiter cincti, manibus coruscas
Ferre lucernas.
3. Dum clientelae Domini fatentur
Esse se factos bumiles ministros,
Debitum cunctae meminere victus
Solvere sumptus.
4. Sicque suspensi vigilesque, quando
Ianuam pulsans Dominus veniret,
Obviaverunt cito properanti
Pandere limen.
5. Gloriae summum decus atque laudis
Rex tibi regum, deitas perennis,
Quidquid est rerum, celebret per omne
Tempus et aevum.
Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 106. A. — Hymn.
ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. B. — Str. 1 — 3 incl. aus-
radiert. B. — 3, 1 fatentes A. — Mel: Iste confessor.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 26
— 402 —
312. (15.) De Sacerdotibus.
Ad Matutinum.
1. Talis ac tanti meriti laborem
Regis aeterni pietas benigna
Munerans larga retributione
Dulciter inquit:
2. Euge. dilecti mihi, serapiterni
Gaudii mecum bona iara tenete,
Rebus in paucis quia vos fideles
Esse probavi.
3. lam in Abrahae sinibus recepti,
Iara suae certi solidae salutis,
Nos adhuc carnis laqueis ligatos
Solvere curent.
4. Gloriae summum decus atque laudis
Rex tibi regum, deitas perennis,
Quidquid est rerum, celebret per omne
Tempus et aevum.
Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 106 A. — Hymn.
ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. B. — 3, 1 Nam in AB. —
Der Hymnus ist wohl nur ein Teil (divisio) des vorigen. Mel: Iste confessor.
313. (16.) Oratio ad Denm.
1. Cum recordor, quanta cura 5. Cum singultu preces fundo,
Sum sectatus peritura Flecto genu, pectus tundo,
Et quam dura sub censura Ore loquens tremebundo
Mors exercet sua iura, Ad te clamans de profundo:
2. In interiori meo, 6. Iesu Christe, tili Dei,
Quod est parens soli Deo, Consubstantialis ei,h
Dans rugitum sicut leo, Factor noctis et diei,
Pro peccatis meis fleo. Quaeso, miserere mei.
3. Cum recordor transiturum 7. Per parentis primae morsum
Me per mortis iter durum Lapsi sumus huc deorsum,
Et, quid de me sit futurum Gravant nobis culpae dorsum,
Post examen illud purum, Quas commisimus seorsum.
4. Mentis anxius tumultu, 8. Per secundam genetricem,
Quae virtutum caret cultu, Saeculi reparatricem,
Tristi corde, tristi vultu, Veterem converte vicem
Preces fundo cum singultu. Corpus lavans atque psychen.
9. Sit laus Christo, nostro patri,
Sit laus suae sanctae matri,
Qui nos tueantur atri
A suppliciis barathri.
— 403 —
Collect, ms. S. Gatiani Turonen. saec. 12. Cod. Turonen. 890. A. —
Beaugendre col. 1558 sq. ß; ein zweites Mal col. 1619 sq. C. — 3, 1 Dum
AC. — 5,2 Fleso genu C. — 7, 2 Lapsus sum et hinc retrorsum B. —
7, 4 comittimus B. — 8, 4 psychen fehlt B ; Sichern C. — 9, 1 Christo sit,
laus patri B. — 9, 2 Sit laus et aeternae B: matri fehlt B. —
Dieses Lied, das die Editio princeps Marbod zuschreibt, wäre nach
Inhalt und Form Marbods nicht unwert; es findet sich auch in einer Hand-
schrift, die nachweislich viele Gedichte Hildeberts und Marbods enthält.
Seine wohlbesagte Form steht aber in einem auffallenden Gegensatze zu der
vernachlässigten von Nr. (6) und (7), so dafs es schwer fällt, beide ein und
demselben Autor zuzuweisen Da aber Hildeberts Hymnus auf die Drei-
faltigkeit: Alpha et 0, magne Dens ebenso wohl besorgte Formen zeigt, wird
man auch mit der Möglichkeit rechnen müssen, dafs Marbod, der überhaupt
in einer Zeit des Überganges lebt, die sich allmählich zu reineren rhythmischen
Formen durchringt, im hohen Alter dem Fortschritte der Zeit gefolgt sei,
den er in seiner Jugend nicht kannte. Es wird also seine Autorschaft nur
mit Mifstrauen anzunehmen sein, um so mehr als dies Lied eine auffallende
Verwandtschaft zu anderen, jüngeren Dichtungen, so zu dem Liede Heu, lun,
mala mundi vita (Mone 1, 411 ff.) und Cum revolvo ioto coräe (Mone I, 413 ff.)
aufweist.
2U
Goffridus Viiidocinensis,
Abbas SS. Trinitatis et Cardinalis S. Priscae,
f 1132.
Gottfried von Vendome war zu Angers als Sprosse einer vornehmen
Familie geboren, nennt er doch Moritz und Rainald von C'raon seine Ver-
wandten. Vermutlich war auch der Erzdiakon von Angers, Haimericus, der
den Knaben aufzog, ein solcher. Noch in kindlichem Alter trat dieser
in das Benediktinerkloster der heiligen Dreifaltigkeit in Vendome, zu dessen
Abte er, ungeachtet seiner Jugend, nach dem Rücktritte Bernos gewählt
ward (21. Aug. 1093). Yvo von Chartres erteilte ihm die Benediktion. Schon
im folgenden Jahre eilte er nach Rom, wo er dem von den Wibertisten be-
drängten Papste Urban II. zu dem Besitze des Laterans und der Engels-
burg zu verhelfen wufste, indem er die nötigen Summen vorschofs, die der
Befehlshaber Terrucio für Übergabe derselben forderte.' Der Papst bewiefs
ihm seine Dankbarkeit dadurch, dafs er dem Stifte die ihm entrissene Kirche
der heiligen Prisca am Aventin und dem Abte den mit ihr verbundenen
Kardinalstitel verlieh. Nach dem berühmten Konzile von Clermont, dem auch
Gottfried beiwohnte, besuchte der Papst diesen in seiner Abtei (1095). Auch
mit den folgenden Päpsten von Paschalis II. bis Innocenz II. blieb Gottfried
in ununterbrochenem Verkehr, überstieg er doch nicht weniger als zwölfmal
die Alpen, wobei er mehrfach in Gefangenschaft geriet. Im übrigen erwies
er sich als ein unerschrockener und nimmermüder Vorkämpfer für die Rechte
seines Klosters und mischte sich nicht selten auch in die Händel seiner
geistlichen Nachbarn, so u. a. 1101 in die strittige Bischofswahl zu Angers,
in der er gegen Reinald von Martigne und dessen Beschützer, Marbod von
Rennes, Partei ergriff. Nachdem er noch 1131 dem Konzil von Reims
beigewohnt, starb er den 26. März des folgenden Jahres zu Angers. Vgl.
Gallia Christiana VIII, 1368; Compain, Etüde zur Geoffroi de Vendöme,
Paris 1891.
Die literarische Bedeutung Gottfrieds liegt in seinen Streitschriften (Vgl.
Neues Archiv XVII, 327 ff) und seinen Briefen (Vgl. Hist. Liter. XI, 180 ff;
Neues Archiv XVIII. 666 ff.) Hymnen besitzen wir von ihm nur wenige und
wenig hervorragende , die aber insofern von literarhistorischem Werte sind,
als sie auf die Umbildung der rhythmischen Formen im ausgehenden elften
und angehenden zwölften Jahrhundert Licht verbreiten. Sie sind hier nach
der Ausgabe Sirmonds (Paris 1610) unter Angabe seiner Quellen wiederholt.
— 405
314. (1.) Oratio ad Matreiu Domini.
1. 0 Maria gloriosa,
Iesse proles generosa,
Per quem fuit mors clamnata
Atque vita reparata.
2. Virgo semper pretiosa,
Super omnes speciosa,
Stella maris, eaeli porta,
Ex qua mundo lux est orta.
3. Templum sacrum salvatoris,
Refugium peccatoris,
Mundi salus, mors peccati,
Summi facta parens nati.
9. Hie, cuius est semper esse,
Seit, quid mihi sit necesse;
Meam seit infirmitatem,
Quam sauet per pietatem.
10. Est haec mea infirmitas
Peccatum et iniquitas.
Cicatrix mei vulneris
Obduratio sceleris.
11. Morbo peccati langueo,
Qui rae curet, non habeo,
Sola misereri mei
Potest mediana Dei.
4. Quae filium habes regem,
Qui divinam dedit legem.
Tu mater, tu sponsa Dei,
Mei miserere rei.
5. De convalle lacrimarum,
Pressus mole peccatorum,
Ad te clamo, virgo pia,
Sis mihi dux atque via.
6. Quem tu, beuedieta, regis,
Observat praeeepta legis,
Deum amat, Heum credit,
Numquam ab illo recedit.
7. Rege, quaeso, nie miserum,
Sanctissima mulierum,
Ut divinae memor legis
Sim ad velle magni regis.
12. Peccans corde, peccans ore
Recessi a Creatore,
Sed suecurre mihi reo,
Mater eius, saneta virgo.
13. Fac mihi [hunc] propitium,
Quem genuisti filium,
Pro nie apud Iesum ora
Et suecurre sine niora.
14. Qui assumpsit ex te carnem,
Exaudiet tuam precem ;
Nihil tibi denegabit,
Quem mamilla tua pavit
15. Et cui inter eunabula
Cara dedisti oscula ;
Quidquid illum petieris,
Impetrare [tu] poteris.
Qui per suam caritatem
Praestet mihi castitatem,
Ut mundus ab omni sorde
Hunc diligam puro corde.
16. Heus puer ex te natus
Et filius nobis datus
Mundet sua pietate
Me omni iniquitate.
Opera ms. Goffridi Yindocinen. saec. 12. Cod. Ceuoniannen. (ol. s.
Petri de Cultura) 130 fol. 19 b. — Sirmond 1. c. 316 sqq. — 8, 3 Et mundus.
— 16, 4 Me ab omni.
406
315. (2.) De sancta Maria Magdalena.
Ad Vesperas.
Maria paenitentiae,
Forma lapsis, spes veniae,
Ut nos auctor bonitatis
Iam sepultos in peccatis
Resuscitet, obtine.
Oi^a pro peccatis nostris,
Iustificata peccatrix,
Eo mentis studio,
Quo aeterno, vivo, vero
Supplicasti Domino.
Irrigavit te, Maria,
Christi pietatis unda;
Qui te lavit et mundavit,
Nos abluat a peccatis
Caritatis gratia.
Haec infirma ad medicum
Venit quaerens remedium,
Prosternitur, non loquitur,
Sed lacrimis confitetur;
Sic agit negotium.
Plenus misericordia
Dat medicus remedia,
Nulla respuit vulnera
Omnipotens medicina,
At vult cordis intima.
Offert haec paenitentiam,
Hie confert indulgentiam,
Fugat septem daemonia
Septiformis dementia
A conversa femina.
7. Paenitentis devotio
Peccatorum remissio
Fiat nobis ; summo Deo,
Qui est nostra redemptio,
Laus, honor et gloria.
Opera ms. GoftVidi Vindocinen. saec. 12. Cod. Vindociuen. 193.
Sirmond'l. c. p. 318 sp. — 1, 2 Formula. — 2, 3 fehlt eine Silbe. —
31<>. (3.) De sancta Maria Magdalena.
Ad Nocturnum.
1. Maria quaedam nomine,
Magdalena cognomine.
Arte sedueta daemonum
Peccatrix fuit nimium.
2. Quae specie intumuit
Et turpiter suceubuit,
Superbae mentis vitio
Venit carnis corruptio.
3. Crimen quidem est gravius
Mentis, sed carnis turpius ;
Dum turpius erubuit,
Quod est gravius, timuit.
•1. Quaerit ancilla dominum,
Optat infirma medicum ;
Obtulit haec obsequium,
Hie contulit remedium.
5. Mirifica potentia
Et pietatis gratia,
Quae in ista peccatrice
Vulnus sanavit vulnere.
6. Gloria sit patri summo,
Laus eius unigenito,
Honor spiritui saneto,
Trinitati uni Deo.
Opera ms. GoftVidi Vindocinen. saec. 12. Cod. Vindocinen. 193.
Sirmond 1. c. p. 320.
407
317. (4.) De sancta Maria 3Iagdalena.
In Laudibus.
1. Et miseras et miseros
Vocat üeus misericors
Omnes ad paenitentiam
Et pollicetur veniam.
2. Contemptor paenitentiae
Solus est expers veniae,
Factor misericordiae,
Christe, nostri misererc.
3. Immensa tua bonitas
Mariae dedit lacrimas,
Per lacrimarum fluvium
Fluxum restrinxit criminum.
4. Haec subdita daemoniis
Atque dedita vitiis
A te prius obtinuit,
Quidquid tibi exhibuit.
5. A te cordis compunctio
Et capillorum tersio
Et pedum osculatio
Et unguenti effusio.
6. Totum tuae pietatis,
Quod fecit baec pro peccatis,
Quod pro nostris faciamus,
Da pie, ne pereamus.
7. Deo patri et filio,
Spiritui paraclito
Honor, virtus et gloria
In sempiterna saecula.
Opera ras. Goffridi Vindocinen. saec. 12. Cod. Vindocinen. 193.
Sirmoud 1. c. 320 sq.
flildebertus de Lavartiiio,
Archiepiscopus Turonensis,
f 1133.
Hildebert, einer der distinguiertesten lateinischen Dichter des gesamten
Mittelalters, erblickte 1056 auf dem Kastell von Lavardin bei Montoire-sur-
Loire das Licht der Welt. Sein Vater, ebenfalls Hildebert genannt, war
Dienstmann des Salomon von Lavardin, seine Mutter trug den Namen
Beresindis. Man hat Hildebert zu einem Schüler Berengars von Tours ge-
macht, dem er ein Epitaphium gedichtet; es ist uns indes über Hildeberts
literarischen Werdegang nichts berichtet. Er tritt uns zuerst (nach 1085)
als Scholaster der Domschulen von Le Mans entgegen ; 1091 wird er vom
Bischöfe Hoel zum Archicfiakonus befördert und nach dessen Tode (Juli 1096)
in zwiespältiger Wahl zum Bischöfe von Le Mans gekürt. Der Herr von
Le Mans, Elie de la Fleche, stimmte der Wahl zu, der Lehnsherr, Wilhelm
der Rote von England, lehnte sie ab; erst zu Weihnachten konnte die
Konsekration erfolgen. Als drei Jahre später, nach der zweiten Fehde gegen
Elie de la Fleche der König nach Le Mans kam, führte er Hildebert in einer
Art Gefangenschaft mit sich nach England , weil der Bischof sich weigerte,
die Türme seiner Kathedrale niederzulegen, von denen aus, wie der König
behauptete, seine Truppen beschossen worden seien. Erst der Tod Wilhelms
(2. Aug. 1100) gab Hildebert die Freiheit wieder. Er benutzte sie zu einer
Romreise, erbat von Paschal II. seine Enthebung, kehrte aber, als diese
verweigert wurde, mit reichen Mitteln für den Ausbau seiner Kathedrale nach
Hause Izurück (Pfingsten 1101). Im Jahre 1112 ward Hildebert hinter-
listiger Weise von Hubert, Truchsefs des Grafen Rotrou du Perche, in Nogent-
le-Rotrou gefangen gesetzt und bis März 1112 in Haft gehalten. Im Jahre 1116
erschien in Le Mans, eben als Hildebert seine zweite Romreise antrat, Heinrich
von Lausanne , erbat und erhielt die Erlaubnis, in der Diözese zu predigen
und benutzte die Gelegenheit, diese gegen den abwesenden Bischof auf-
zuwiegeln. Als Hildebert um Pfingsten zurückkehrte, entwich der fanatische
Sektierer aus der Stadt nach Saint-Calais, und bald auch aus dem Sprengel,
doch hatte der Prälat noch lange zu tun, bis sich die Wogen wieder glätteten,
die jener erregt hatte. Am 25. April 1120 erlebte Hildebert die Freude, die
im wesentlichen vollendete Kathedrale zu konsekrieren; 1123 reiste er ein
drittesmal nach Rom zu Kalixt II und wohnte aller Wahrscheinlichkeit nach
dem Laterankonzil dieses Jahres bei : sieber ist seine Anwesenheit auf dem
Konzil von Chartres 1124. Nach dem Tode Gisleberts von Tours ward er
von Klerus und Volk des Erzbistums einstimmig zum Nachfolger erwählt;
lange schwankte er, ob er die Wahl annehmen solle; ein Befehl des Papstes
und die Bestätigung des Königs machten seinem Schwanken ein Ende. Auch
diese letzten Jahre Hildeberts verliefen nicht ohne Störungen; sie brachten
ihn in Gegensatz zum Könige, der das Recht beanspruchte, die Domdigni-
täten zu vergeben, mit dem Bischof von Dol, der die Metropolitanwürde
über die bretonischen Bistümer, beanspruchte. In dem römischen Schisma von
— 409 —
1130 nahm Hildebert eine zuwartende Stellung ein; noch im Februar weihte
er eine Kapelle des Klosters Eedon; den 18. Dezember desselben Jahres ent-
schlief er zu Tours, siebenundsiebzig Jahre alt. Yg]. über Hildeberts Leben
Dieudonne Hildebert de Lavardin, eveque du Maus, archeveque de Tours
(1056—1133). Sa vie, ses lettres. Paris 1898.
Wir besitzen von Hildeberts poetischen Werken nur eine vollständige
(leider zu vollständige) Ausgabe, die von Beaugendre (1708), die 1854 von
Bourasse neu herausgegeben und noch weiter „vervollständigt" wurde (Migne
PP. LL 171); beide Herausgeber haben nämlich ohne Berechtigung und Be-
weis , ja vielfach ohne den Versuch eines solchen, Hildebert Dinge zu-
gelegt, die dieser nicht geschrieben. Dies veranlafste Haureau zu
seinen vorbildlichen Untersuchungen: Les Melanges Poetiques d' Hildebert
de Lavardin (Paris 1882.) Nur verschwindend wenige unter Hildeberts
lyrischen Gedichten lassen sich den Hymnen (im weiteren Sinne) zuzählen.
Dies Wenige ist im folgenden zusammengestellt. Nicht aufgenommen habe
ich die zuerst von Bourasse veröffentlichte , von Haureau nicht behandelte
„Lamentatio peccatricis animae", Migne 1. c. 1339 spp. Sie steht in der Hs.
von Tours 1040 (13. Jahrh.), aus der sie Bourasse herausgab, ohne Namen
des Verfassers. In der Behandlung erinnert sie lebhaft an das bekannte
Dulcis Iesii memoria und dürfte wie dieses dem 13., höchstens dem aus-
gehenden 12. Jahrh. zuzuweisen sein. Der männliche Keim ist hier niemals
stumpf, sondern stets zweisilbig :
Cum dies mortis venerit, Unde nunc miser rideo,
Cum mors urgere coeperit, Unde sie modo gaudeo?
Tunc mihi risus deerit, Quare non semper lugeo,
Tunc sero luctus aderit. Cur peccata non defleo.
Ist der Reim besser, als Hildebert ihn gebraucht hätte, so ist die Be-
tonung schlechter. Aber auch inhaltlich lassen sich solche breitspurigen
Geistlosigkeiten dem immer geistreichen Hildebert nicht zuweisen.
318. (1.) De sanctissiina Trinitate.
Alpha et O, magne Deus, Mundummovensnonmoveris,
Heli, Heli, Deus raeus, Locum tenens non teneris,
Cuius virtus totura posse, Tempus mutans non mutaris,
Cuius sensus totum nosse, Vaga firmans von vagaris,
5 Cuius esse summum bonum, 25 vis externa vel necesse
Cuius opus, quidquid bonum. Non alternant tuum esse.
Super euneta, subter euneta, Heri nostrum cras et pridem
Extra euneta, intra euneta : Semper tibi nunc et idem •
Intra euneta non inclusus, Tuum, Deus, hodiernum
10 Extra euneta non exclusus, 30 Iudivisum, sempiternum.
Super euneta nee elatus, In hoc totum praevidisti,
Subter euneta nee substratus ; Totum simul perfecisti
Super totus praesidendo, Ad exemplar suramae mentis
Subter totus sustinendo. Formam praestans elementis,
15 Extra totus complectendo, 35 Nate patri coaequalis,
Intra totus es implendo. Patri consubstantialis,
Intra nusquam coartaris, Patris splendor et figura,
Extra nusquam dilataris. Factor factus creatura,
Super nullo sustentaris, Carnem nostram induisti,
20 Subter nullo fatigaris. 40 Causam nostram suseepisti,
410 —
Sempiternus temporalis,
Moriturus immortalis,
Veras horao, verus Deus, 90
Impermixtus horao-deus.
45 Non conversus hie in carnem
Nee minutus propter carnem,
Hie assumptus est in Deum
Non consumptus propter Deum, 95
Patri compar deitate,
50 Minor carnis veritate.
Deus pater tantum Dei,
Virgo mater sed et Dei.
In tarn nova ligatura 100
Sic utraque stat natura,
55 Ut conservet, quidquid erat,
Facta quiddam, quod non erat.
Noster iste mediator,
Iste noster legislator, 105
( ürcumeisus, baptizatus,
60 Crucifixus, tumulatus,
Obdormivit et descendit,
Resurrexit et ascendit,
Sic ad caelos elevatus 110
Iudicabit iurlicatus.
65 Paraclitus increatus,
Neque factus neque natus,
Patri consors genitoque
Sic procedit ab utroque, 115
Ne sit minor potestate
70 Vel discretus qualitate.
Quanti illi, tantus iste,
Quales illi, talis iste,
Ex quo illi, ex tunc iste. 120
Pater alter, sed gignendo,
75 Natus alter, sed nascendo,
Flamen ab bis procedendo,
Tres sunt unum subsistendo.
Quisque trium plenus Deus, 125
Nos tres tarnen dl, sed Deus.
80 In hoc Deo, Deo vero,
Tres et unum assevero,
Dans usiae unitatem
Et personis trinitatem.
In personis nulla prior, 130
85 Nulla minor, nulla maior,
Unaquaeque semper ipsa
Sic est constans atque fixa,
Ut nee in se varietur
Nee in ullam iransmutetur.
Haec est fides orthodoxa,
Non hie error sive noxa,
Sicut dico, sie et credo
Nee in partem pravam cedo.
Inde venit, bone Deus,
Ne desperem quamvis reus.
Reus mortis non despero,
Sed in morte vitam quaero.
Quo te placem nil praetendo
Nisi fidem, quam defendo.
Fidem vides; hac imploro,
Leva fascem, qua laboro,
Per hoc sacrum cataplasma
Convalescat aegrum plasma.
Extra portum iam delatum .
Iam foetentem, tumulatum
Vitta ligat, lapis urget,
Sed, si iubes, hie resurget.
Iube, lapis revolvetur,
Iube, vitta disrumpetur,
Exiturus nescit moras,
Postquam clamas : Exi foras!
In hoc salo mea ratis
Infestatur a piratis,
Hinc assultus, inde fluetus,
Hinc et inde mors et luctus.
Sed tu, bone nauta, veni,
Pro nie ventos, mare leni,
Fac, abscedant hi piratae,
Duc ad portum salva rate.
Infecunda mea fieus,
Cuius ramus ramus siecus,
Incidetur, incendetur,
Si promulgas, quae meretur.
Sed hoc anno dimittatur,
Stercoretur, fodiatur,
Quodsi needum respondebit,
Flens hoc loquor, tunc ar-
debit.
Vetus hostis in nie furit,
Aquis mersat, flammis urit,
Inde languens et afflictus
Tibi soli sum relictus.
Ut hie hostis evanescat,
Ut intirmus convalescat,
411 —
Tu virtutem ieiunandi
135 Des intirmo, des orandi.
Per haec duo Christo teste
Liberabor ab hac peste.
Ab hac peste solve m entern, 175
Fac devotum paenitentem,
140 Da timorem, quo prioiecto
De salute nil coniecto.
Da spem, fidem, caritatem,
Da discretam pietatem, 180
Da contemptum terrenorum,
145 Appetitum supernorum.
Totum, Deus, in te spero,
Deus. ex te totum quaero,
Tu laus mea, meum bonum, 185
Mea cuncta tuum donum.
150 Tu solamen in labore,
Medicamen in languore,
Tu in luctu mea lyra,
Tu lenimen es in ira,
Tu in arto liberator, 190
155 Tu in lapsu relevator,
Metum praestans in provectu,
Spem conservans in defectu.
Si quis laedit, tu rependis,
Si minatur, tu defendis, 195
1 60 Quod est anceps, tu dissolvis,
Quod tegendum, tu involvis.
Tu intrare me non sinas
Infernales officinas,
Ubi maeror, ubi metus,
165 Ubi foetor, ubi fletus,
Chi probra deteguntur, 200
Ubi rei confunduntur,
Ubi tortor semper caedens,
Ubi vermis semper edens,
170 Ubi totum hoc perenne.
Quia perpes mors gehennae.
Me receptet Sion illa,
Sion, David urbs tranquilla,
Cuius faber auctor lucis,
Cuius portae lignum crucis,
Cuius claves lingua Petri,
Cuius cives semper laeti,
Cuius muri lapis vivus,
Cuius custos rex festivus.
In hac urbe lux sollennis,
Ver aeternum, pax perennis,
In hac odor implens caelos,
In hac festum semper melos.
Kon est ibi corruptela,
Non defectus nee querela,
Non minuti, non deformes,
Omnes Christo sunt con-
formes.
Urbs caelestis, urbs beata,
Super petram collocata,
Urbs in portu satis tuto,
De longinquo te saluto.
Te saluto, te suspiro,
Te affecto, te requiro.
Quantum tui gratulentur,
Quam festive conviventur,
Quis affectus eos stringat
Aut quae gemma muros pin-
Qnis chalcedon, quis iacin-
thus,
Norunt illi, qui sant intus.
In plateis huius urbis
Sociatus piis turbis
Cum Moyse et Elia
Pium cantem Alleluia.
Collect, ins. s. Nicolai Patavien. saec. 12. Clm. Monacen. 16073 A. —
Collect, ms. Victorinnm saec. 12. Cod. Parisin. 14867. B. — Collect, ms.
Cirencestrense saec. 13. Cod. Parisin. 11867. C. — Collect, ms. Carthusiae
Montis s. Üeati prope Confluentiam saec. 13. [14. 15.] Cod. Vindobonen. 898.
D. — Collect, ms. Voraviense saec. 12/i3. Cod. Voravien. 33. (111). E. —
Collect, ms. Pruvningense saec. 15. Clm. Monacen. 12007. F. — Speculum
historiale Vincentii Bellovacen. saec. 14. Clm. Monacen. 17132 G.
1 AO Deus meus ABD. — 2 mens Deus B. — 9 nee inclusus D. — 9 und
10 hinter 12 AF; — 10 und 9 hinter 12 G. 10 nee exclusus F. — 11 und 12
umgestellt BCG, — 12 nee subtractus A. — 13 Supra totus C: possidendo B.
— 14 subsistendo AB. — 16 Intra totus in complendo FG. — 17 nunquam B.
— 412 —
— 17 und 18 umgestellt und hinter 20 A. — 19 und 20 umgestellt BDG.;
19 und 20 hinter 24 F. — 25 Vis alterna B; Vel externa D; Vel alter-
num A; vel necesse ABDF. — 26 Non alternat BG; noii alterna F. — 31
Iam hoc totum D; praevidisti F. — 35 pater G. — 36 substantialis F. —
41 Sempiternus immortalis AD. — 42 Moriturus temporalis AD. — 46 Nee
initus propter D ; Nee consumptus propter B. — 47 Haec assumptus F ;
assumptus es BD. — 50 Minor patris veritate D. — 52 mater sedque Dei
C. — 53 Iam tarn nova F. — 56 Facta quidem quod F. — 58 Iste noster E. —
62 fehlt B. — 63 Hie ad caelos D. — 65 Paraclytus A. — 69 Nee sit F; Nee
est B. — 70 Nee discretus B; Vel districtus F. — Hinter 73: Quantum illi,
tantum iste BG. — 74 Pater alter non nascendo D. — 76 Flamma ab bis
D. — 79 sed fehlt F; sed unus Deus D. — 89 Nulla BCD. — Vers 1—89 incl.
fehlen E; statt dessen:
Tres personae principales,
Coaeternae, coaequales,
Deus unus, Deus trinus,
Nihil maius, nihil minus
In hac trina unitate,
In hac una trinitate;
Patris manus atque munus
Est cum patre Deus unus.
91 error sine noxa ABCDFG; error, non est noxa E. — 93 Non in pravam
B; Nex in ullam AF. — 94 bis Schlufs fehlen F. — 94 Inde veni B; As>is
ergo bone E. — .95 Ne disperem C. — 96. Deus mortis D. — 99 quam
ostendo B. — 100 haue imploro CDG : hac implora A. — 101 facem AD ;
qua B; quam E. — 106 Victa ligat G; Vinclum ligat E. — 107 fehlt G;
Si tu iubes E. — 108 lapis revertetur D. — 109 victa CG; vinclum E;
dissolvetur E. — 110 und 111 fehlen E ; dafür Per te verum salvatorem etc.
Vgl. Nr. lb XVI, 7—16. -- 112 In hoc solo G. -- 114 et inde E. -
115 Et inde mors et inde luctus E. — 113 abscedat D. — 122 Incendetur,
ineidetur E. — 123 Sed promulgas A ; quae meretur B. — 124 Hoc et anno
E. — 126 Quodsi nondum B. — 127 Flens hoc dico E; dann Hoc averte
etc. Vgl. Nr. lb, XVI, 33—36. — 130 Unde C. — 131 Soli tibi E —
135 et orandi E. — 141 nil congesto B. — Nach 145 in E: Seda lites etc.
Vgl. Nr. 1 b , XVII , 19 bis XIX , 5. — 147 Totum Deus ex te AD. — 148
Tu lux mea A. — 149 Cuncta mea E. — 151 in dolore EG. — 153 Tu
solamen es AD. — 156 praestas B; in profectu E. — 157 conservas G. —
158 tu defendis A. — 158 und 159 fehlen C. — 159 minetur B. — 160 tu
involvis E. — 161 tu dissolvis. — Nach 161 in E: Tu aspiras etc. Vgl.
Nr. lb. XIX, 21 bis XX, 2. — 164 ubi fletus E. — 165 uti metus E. —
167 deteguntur A. — 168 Ubi terror semper E. — 171 Quasi perpes B. vis
gehennae D. — Nach 171 schiebt E ein:
Sed cum caris meis eunetis,
Sive vivis sive defunetis,
173 Urbs Davidis, urbs E. — 175 porta E ; Signum crucis B. — 176 signum
Petri C. — 182 und 83 fehlen D. — 183 semper festum BDE. — 185 nee
querela E. — 188 und 89 fehlen D. — 191 Ex hoc mari te saluto C. — Nach
191 in E: De longinqua regione etc. Vgl. Nr. lb XXI, 21—24. — 192
Iam saluto, iam suspiro E. — 193 Iam affecto, iam requiro E. — 194 Quan-
tum in te A; gratulantur B. — 195 convivantur B. — 197 quae muros
gemma AD; quae murum gemma E. — Nach 201 schliefst E wie Nr. 1 b
XXI, 35 ff. — 201 Sociatus felicibus turbis D. — 103 cantum Alleluia C,
cantem laetanter Alleluia C.
„Hildeberti archiepiscopi de s. Trinitate" A. — Über andere Quellen
mit Hildeberts Namen sowie über seine Autorschaft vgl. Haureau a. a. O.
- 413 —
72 Nr. XXXVIII ; doch ist zu bemerken, dafs die Münehener Hs. 8304 nicht
Hildebert als Verfasser nennt, sondern anonym ist, auch nicht das Gedicht
Hildeberts, sondern eine weitgehende Bearbeitung desselben bietet. Dieselbe
zeigt, was ein lyrischer Dichter zu gewärtigen hat, wenn er einem Theologen
in die Hände fällt, und wie sehr sich ein Gedicht durch blofse Zusätze, die
nicht einmal schlechte sein müssen , verderben läfst. Diese Bearbeitung ist
im folgenden unter Nr. lb mitgeteilt:
(lb) Confessio fldei catholicae de s. Trinitate.
I. De Patre.
Adonai, magne Dens,
Heli, heli Dens meus,
Cuius virtus totum posse,
Cuius sensus totum nosse,
5 Cuius esse summum bonum,
Cuius opus omne bonum.
Super cuncta, subter cuncta,
Extra cuncta, intra cuncta,
Intra cuncta nee inclusus,
10 Extra cuncta nee exclusus,
Subter cuncta nee substratus,
Super cuncta nee elatus,
Super totum praesidendo,
Subter totum sustinendo,
15 Extra totum complectenclo,
Intra totum es implendo.
Intra nusquam coartaris,
Extra nusquam dilataris,
Subter nullo fatigaris,
20 Super nullo sustentaris,
Mundum movens non moveris,
Locum tenens non teneris,
Tempus mutans non mutans,
Vaga firmans non vagaris,
25 Vis externa vel necesse
Non alternant tuum esse.
Heri nostrum, cras et pridem
Semper tibi nunc et idem.
Tuum, Dens, hodiernum
30 Indivisum, sempiternum ;
In hoc totum praevidisti,
Totum simul perfecisti
Ad exemplar artis purae
Formam praestans creaturae.
35 Haec ars lumen, virtus, vita
In facturis viget ita,
Ut lux lucis inaccessae
Cunctis rebus praestet esse
Et lux lucens in obscuris
40 Formam donet creaturis.
Lumen verum lucet darum
In obscuro tenebrarum ;
Lucem tenebrae perpendunt,
Sed non eam conprehendunt.
45 Quotquot eam reeeperunt,
Lux in luce semper erunt.
Haec lux vita, verbum, causa
Apud patrem fuit clausa,
Sed per verbum eruetatum,
50 Quidquid exstat, est creatum.
II. De Incarnatione Verbi.
Verbum altum et profundum,
Per quod fecit Deus mundum,
Est in mundo factum caro,
Gaudet mundus facto raro.
5 Verbum magnum et immensum,
Quod excedit omnem sensum,
Quod excellit intellectum,
Virgo capit, vas electum.
Verbum patris, verbum bonum,
10 Per amborum sacrum donum
In cor matris eruetatum
Virgo parit incarnatum.
Eructavit verbum pater,
Quod coneepit virgo mater;
15 Ventrem virginis intactum
Implet verbum caro factum.
Verbum pater eructavit,
Quo virginem feeundavit;
Virgo mater, sponsa Dei,
20 Parturivit na tum ei.
Splendor patris et figura,
Veras Deus in natura,
Verus homo fit ex matre
Nullo nisi Deo patre.
25 Vultus patris et imago,
Pater matris et propago,
Portus virginis mirandus,
Homo Deus adorandus,
Verbum patris et sophia
30 Carnem sumpsit de Maria.
Verbum caro de Maria,
Deus homo, tu Messia,
Deus solus et supernus,
Quem nee polus nee internus,.
414
35 Quem non capit terra, mare
Corpus intrat puellare.
Deus loquens in prophetis :
0 pastores, ut videtis,
In praesaepi quasi mutus
40 Vagit pannis involutus.
Virgo viruin sine viro
Parit mirum partu miro ;
Partu novo, partu raro,
Deus horao, verbum caro.
III. De laude Virginis matris.
Solem Stella matutina,
Regem regum tu, regina,
Verbo casta concepisti,
Virgo clausa genuisti.
5 Virgo mater felix nimis,
Fide pulchra, spe sublimis,
Desponsata caritate,
Fecundata deitate,
Sola mater impolluta,
10 Virgo partum consecuta.
Sola nato digna Deo,
Virgo permanens cum eo.
Virgo flore fructuosa,
Virgo prole gratiosa,
15 Virga fructu pretiosa,
Virgo partu gloriosa,
Inter matres nominanda,
Super matres honoranda,
Vultu quasi sol et luna
20 Partu vincis omnes mia.
Porta, virgo, partum tuum,
Qui te portat opus suum,
Pasce panem angelorum,
Lacta regem saeculorum.
25 Sic descendit huc de caelis
Semen Abrahae fidelis,
Semen, quod in se eredentes
Benedicit omnes gentes.
IV. Item de Verbi Incar natione.
Verbum patri coaequale,
Patri consubstantiale,
Splendor patris et figura,
Factor factus creatura,
5 Carnem nostram induisti,
Causam nostram suseepisti,
Verus horao, verus Deus,
Impermixtus homo Deus.
Virgo partu virginali
10 Et coneeptu spiritali
Proe.reavit increatum
Verbum patris incarnatum.
Non est versus hie in carnem
Nee minutas propter carnem,
15 llic assumptus est in Deum
Nee consumptus propter Deum.
Patri compar deitate,
Minor earnis veritate,
Verus Deus, verus homo,
20 Homo Deus, Deus homo.
In tarn nova ligatura
Sic utraque stat natura,
Ut conservet, quidquid erat,
Facta quiddam, quod non erat.
25 O humanae linguae plectrum
Lauda mirum hoc electrum,
Quo divina et humana
Uniuntur tide sana.
V. DePassione, Resurrectione et Ascensione.
C Friste, noster mediator,
Christe, novae legis lator,
Circumcisus, baptizatus,
Crucifixus, tumulatus,
5 Obdormivit et descendit,
Resurrexit et ascendit,
Sic ad caelos elevatus
Regnat rex inthronizatus.
Cuius sedes est a dextris
10 Summi regis, Dei patris,
Cui conregnat sumptus homo
De David regali domo,
Ut sit salus inde reo,
Quod conregnat homo Deo.
15 Hie in throno pietatis
Dans virtutum dona gratis,
Post in throno aequitatis
Reddens iusta pro patratis,
Tandem iudex revelatus
20 Indicabit iudicatus.
Prae immensitate cuius
Detit locus mundi huius,
Sempiternitate cuius
Cedet tempus mundi huius.
25 Specialitati cuius
Cedet forma mundi huius,
Praeteribit nam figura
Mundi huius, non natura,
Quando solüs apparebit,
30 Sub quo mundus disparebit,
Sicut apparente sole
Nunc disparent luna, stellae.
In splendore tanti solis
Lumen dulce fiet solis.
35 Quibus opus tenebrarum
In hac vita non est earum.
415 —
VI. De Spiritu Sancto.
Paraclitus increatus,
Neque factus neque natus,
Patri consors genitoque
Sic procedit ab utroque,
•5 Ne sit minor protestate
Vel discretus maiestate.
Quantus pater, tantus natus,
Tantus utriusque flatus;
Qualis pater, talis natus,
10 Talis utriusque flatus.
Pater alter, sed gignendo,
Natus alter, sed nascendo,
Flamen ab bis procedendo,
Tres sunt unum subsistendo ;
15 Quisque trium plenus Deus,
Non tres di, sed unus Deus.
VII. De Deo trino et uno,
In hoc uno Deo vero
Sic tres unum assevero,
Ut usiae unitatem
Et personis trinitatem
5 Assignare non formidem,
Cum sit trinus unus idem.
In personis nulla prior,
Nulla minor, nulla maior,
Unaquaeque semper ipsa,
10 Sic est constans atque fixa,
Ut nee in se varietur
Nee in ullam transmutetur.
Summus pater, summus natus,
Summus utriusque flatus,
15 Hi tres unus summus Deus,
Unus trium bomo-Deus.
Pater, verbum, sacer flatus,
Tres sunt unus potentatus;
VIII. Quod Christus
persona,
Christus, clausae matris partus,
Non cum tribus est ut quartus,
Sed ex tribus trium unus.
Tres hi pater, natus, munus.
5 Tres sunt pater, natus, munus,
Homo Deus trium unus,
Divae matris divus partus,
Unus trium, nullus quartus.
Una trium personarum
10 Homo compar est duarum,
Unus trium verbum patris
20 Fit per flatum caro matris.
Pater, filius ac munus,
Tres personae Deus unus ;
Unde Deus tres personae
Vera sunt confessione.
25 Tres hi tribus in personis
Unum fide rationis,
Una trium est usia,
Unus trium de Maria.
Una trium non persona,
30 Sed natura valde bona,
Summe bona, summum bonum,
In quo nihil passionum.
Una trium est natura,
Nullus trium creatura,
35 Licet unus trium natus
Sit ex matre proereatus.
sit tertia in trinitate
non q u a r t a.
Homo verbi unitate
Unus est de trinitate.
Tres personae principales,
Coaeternae, coaequales,
15 Deus unus, Deus trinus,
Nihil maius, nihil minus.
In hac trina unitate,
In hac una trinitate
Patris manus atque munus
20 Est cum patre Deus unus.
IX. Quod Christus in naturis
Verbum caro sunt unita
Sicut auro margarita,
Una fit ex bis corona,
Una sie ex his persona.
duabus una sit persona.
5 Haec et haec est ex duobus
Et perroanet in ambobus,
Una tarnen est utraque
Vera fide usquequaque.
X. De personal] et naturali unione.
Una magis haec persona Adunatus in persona,
Quam sit una haec corona,
Una haec est unione,
Una haec conexione.
Factor factus est factum
Geminatus in natura,
Non compactus ut corona.
Unio haec personalis
10 Et omnino naturalis,
lila neque naturalis
Nee omnino personalis.
41Ö
XI. Ostensio personalis unionis per simile.
Duae Christi sunt naturae,
Creatoris, creaturae,
Una, non duae personae
Naturarum unione,
5 Sicut earo corporalis
Animaque spiritalis
Units homo, una vita,
Duo simul sunt unita.
Hoc Iudaeus, hoc paganus,
10 Hoc et pseudochristianus,
Si non credat in scripturis,
Saltem oernat in naturis.
XII. Ostensio naturalis unionis per simile.
Sunt naturae dissidentes,
Nuiiquam sese capientes,
Ut lux solis circumfundi
Terrae potest, non infundi.
5 Sunt et aliae naturae,
Quae servato suo iure
Per naturam uniuntur
Nee imitae permutuntur[!].
Aurum igne inflammatur,
10 Aer luce illustratur,
Sed nee aer lumen erit,
Neque aurum igne perit.
Sola solis lux ' apparet,
Sed lux aere non caret,
15 Ut nee aer caret luce,
Quam capit natura duce.
Sic et ignis solus claret,
Cum et aurum vix apparet;
Sed hoc aurum magis purum,
20 Quod in igne fit obscurum.
Sic utraque uniuntur
Nee utraque confunduntur,
Xe utrius sit defectus,
Sed alterius profectus.
25 Ignis auro adunatur,
Non in aurum permutatur,
Natttraliter concreta
In natura sunt discreta.
Auri massa cum ignitur,
30 Ignem passa counitur,
Totum aurum, totum ignis;
Sic in ferro, sie in lignis.
Totum toti adunatur,
Totum hoc et hoc vocatur,
35 Non hoc vel hoc ut ex parte,
Sed hoc et hoc sine parte.
VIII. Confirmatio de unione duarum naturarum
salva utriusque proprietate.
Sic nimirum fide sana
Lux divina, lex humana,
Unus Christus, homo-Deus,
Tottis homo, totus Deus.
5 Duae Christi sunt naturae,
Quaeque salvo suo iure,
Utriusque nihil perit,
Sed, quod fuit, est et erit.
Eadem sunt adunata,
10 Non in altera mutata,
Nihil hie divisionis,
Nihil est confusionis.
Non est ergo Iesus mens
Semihomo, semideus,
15 Sed tinitus ex dttohus
Et perfectus in ambobus.
Sic assumens et assumptus,
Non absumens et absumptus,
Deus-homo, unus Christus,
20 Indi visus, incommistus.
XIV. Quod dorn us creatoris sit creatttra nationalis.
Domus huius maiestatis,
Creatricis trinitatis,
Est creatus intellectus
Ita sanus et perfectus,
5 Ita purus et quietus,
Ut est angelorum coetus,
Cui homo sociatur,
Dum peccatis expurgatur,
Ut amborum coniunetura
10 Domus ntinquam ruitura
Ipso stet inhabitante,
Quo fundata est creante.
Haec est fides orthodoxa,
Non hie error, non est noxa,
15 Sicut dico, sie et credo
Nee in partem pravam cedo.
417 —
XV. (»ratio ad totam triuitatem.
Assis ergo, bone Deus,
Ne desperem, quamvis reus,
Heus mortis non despero,
Sed in morte vitam quaero.
5 Quo te placem, nil praetendo
Nisi ridem, quam defendo;
Fiele vivens hac imploro,
Leva fascem, qua laboro.
Per hoc sacrum cataplasma
10 Convalescat aegrum plasma.
XVI. Oratio contra carnem.
Extra portam iam delatiuii
Iam foetentem tumulatum
Vinclum ligat, lapis urget ;
Si tu iubes, hie resurget.
5 Iube, lapis revolvetur,
Iube, vinclum dissolvetur,
Per te verum Salvatorem
Foetor meus in odorem,
Mors in vitam convertetur,
10 Si a te praeeipietur ;
Exiturus nescit moras,
Postquam clamas: Veni foras.
Ergo clama voce forti,
Violentus esto morti
15 Captivans captivitatem,
Dans captivo libertatem.
In hoc salo mea ratis
Infestatur a piratis,
Hinc assultus, inde fluetus,
20 Hinc et inde mors et luctus.
Sed tu, bone nauta, veni,
Preme ventos, mare leni,
Fac, abscedant hi piratae,
Duc ad portum salva rate.
25 Infecunda mea ficus,
Cuius ramus pene siecus,
Incidetur, incendetur,
Si promulgas, quod meretur.
Sed hoc anno dimittatur,
30 Stercoretur, fodiatur;
Quodsi needum respondebit,
Flens hoc dico, tunc ardebit.
Hoc averte, clemens Deus,
Ne succendar, quamvis reus ;
35 Tu in risum verte luctum,
Infecundo praestans fruetum.
XVII. Oratio contra hostem.
Vetus hostis in me furit,
Aquis mersit, flammis urit,
Inde languens et adflictus
Tibi soli sum relictus.
5 Ut hie hostis evanescat,
Ut infirm us convalescat,
Tu virtutem ieiunandi
Des infirmo et orandi.
Per haec duo Christo teste
10 Liberabi >r ab hac peste.
Ab hac peste solve mentem,
Fac devotum paenitentem,
Da timorem, quo proiecto
De salute nil coniecto.
15 Da spem, fidein, caritatem,
Da discretam pietatem,
Da contempeum terrenorum,
Appetituni supernorum,
Seda lites, fac nos mites,
20 Quos in omni bona dites.
XIX. Contra murjdum.
Iesu Christe, fili Dei,
In te fidein cordis raei,
In te iacto cogitatum,
Tibi subdo me prostratum.
5 Totum, Deus, in te spero,
Deus, ex te totum quaero,
Tu laus mea, meum bonum,
Cuncta mea tuum donum.
Tu solamen in dolore,
10 Medicam en in languore,
Tu in luctu mea lyra,
Tu lenimen es in ira,
Dreves, Lateinische Hyinnendichter
Tu in arto liberator,
Tu in lapsu relevator,
15 Metum praestas in profectu,
Spem conservas in defectu.
Si quis laedit, tu rependis,
Si minatur, tu defendis,
Quod est aneeps, tu dissolvis,
20 Quod tegendum, tu involvis.
Tu aspiras velle rectum,
Velle transfers in effectum,
Ut non in se glorietur.
Quisquis verum intuetur.
IL 27
418
25 Sed in te auctore boni,
Dante vires ratione,
Quibus premat carnis motum,
Habens a te posse tot um.
Tu serenas nebulosa,
30 Tu exornas maculosa,
lnhonesta tu honestas,
Indecoris decus praestas,
XX. De Inferno.
Fili David, manu fortis,
Qui fregisti portas mortis,
Tu intrare me non sinas,
Internales officinas,
5 Ubi maeror, ubi metus,
Ubi foetor, ubi fletus,
Ubi probra deteguntur,
Ubi rei confunduntur,
Ubi tortor semper caedens,
10 Ubi vermis semper edens,
Ubi totum boc perenne,
Quia perpes mors gehennae.
XXI. De Ierusalem caelesti.
Sed cum caris meis cunctis
Sive vivis seu defunctis
Me receptet Sion illa,
Urbs Davidis, urbs tranquilla,
5 Cuius faber auctor lucis,
Cuius porta lignum crucis,
Cuius muri lapis vivus,
Cuius eustos rex festivus.
In hac urbe lux sollennis,
10 Ver aeternum, pax perennis,
In hac odor implens caelos,
Tn hac semper festum melos.
Non est ibi corruptela,
Non defectus, non quaerela,
15 Non minuti, non deformes,
Omnes Christo sunt conformes.
Urbs' caelestis, urbs beata.
Supra petram collocata,
Urbs in poi'tu satis tuto
20 De longinquo te saluto.
De longinqua regione,
De hostili legione
Te paccatam civitatem
Tuamque iucunditatem
25 Iam saluto, iam suspiro,
Iam affecto, iam requiro.
Quantum tui gratulentur,
Quam festive conviventur,
Quis te murus circumcingat,
30 Aut quae murum gemma pingat,
Quis chalcedon, quis iacinthus,
Norunt illi, qui sunt intus.
Ad asylum huius urbis
Sociandum piis turbis
35 Trahe me post te, Messia,
Trahi fac nos, o Maria.
Quo tu, virgo, mater Christi,
Nos post ipsum praecessisti,
Ubi fructus ventris tui,
40 Ipse Christus atque sui,
Ubi soli simul cuncti
Deo suo sunt coniuncti,
Ubi mala iam non erunt,
Quae priora transierunt.
45 Ubi sine nocte dies,
Ubi sine fine quies,
Ubi pax firmatis portis,
Ubi nulla poena mortis,
Ubi nullus finis vitae,
50 Ubi laudes infinitae.
Cunctis sanctis unus cantus
Semper sanctus, sanctus, sanctus.
Sanctus pater, sanctus natus,
Sanctus utriusque flatus,
55 Cuncti concinunl creati
Increatae trinitati,
Uni, soli, vero Deo
In aeterno iubilaeo.
Collect, ms. Augustin. Monacen. saec. 12. Clin. Monacen. 8304. — XIV,
16 in parvam partem. — XVI. 7 verum Salomonem. — i0 praecipitetur. —
XVII, 5 hi hostis. —
Eine kürzere Bearbeitung, die mit vorstehender das Meiste gemeinsam
hat, steht in einem Collect, ms. Haslacense anni 1240. Clin. Monacen. 12513;
es ist deshalb nicht notwendig , dieselbe liier mitzuteilen. Ebenso halte ich
für unangezeigt, die Bearbeitung des Prior Konrad von Gaming hier wieder
abzudrucken. Auch sie stützt sich auf die vorstehende, umfafst aber nur
die erste Hälfte des Hildebert'schen Gedichtes. Wer sich für dieselbe
interessiert, sei verwiesen auf Mone I, 14, wo dieselbe aus Clm. Monacen.
3012 (Collect. Andecense saec. 15) mitgeteilt ist.
419 —
319. (2.) In Nativitate Domini.
Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,
Qua Deus illuxit, lux et imago Dei.
Ecce, novae lucis oriuntur gaudia nobis,
Nox abit, orbis avet, mors peritura pavet.
5 Iam repetit sursum solaris lampada cursum,
Pax redit et requies ; boc docet aucta dies.
Saecula iucundo redeunt Saturnia mundo,
Aurea regna vigent ; desine, ferrea gens !
Omnia mirentur, stupeant, timeant, venerentur !
10 Qui regit omne, quod est, fit caro, sed Deus est.
Quod patriarcharum typicaverat umbra piorum,
Quod lex et vates clauserat, ecce, patet.
Spina rosam, Iudaea Deum, nubecula solem
Et genuit iugem Stella Maria diem.
15 Virga ferens florem cum fructu spirat odorem,
Flos Christus, caro nux, nucleus est deitas.
Cui sine matre pater, cui patre manet sine mater,
Dixerat ut Gabriel, nascitur Emmanuel.
Salve, porta Dei, via, virgo Maria, diei,
20 Per quam lux orbis fulsit ab arce patris.
Collect, ms. S. Nicolai Patavien. saec. 12. Clm. Monacen. 16073. —
Da das Lied in dieser Handschrift zwischen Gedichten Hildeberts steht —
«s folgt unmittelbar: Tollimur e medio fatis urgenti b us omnes , so-
dann: In natale sacro novae solle in nia missae mit der Autschrift
„EiusdemCur in natale Dei tres celebrentur missae" — , zweifle ich nicht,
dafs es von Hildebert sei , dessen Geist es unverkennbar atmet. Vgl.
Anal. XLIII, 18.
320. (3) De Yirginitate beatae Mariae.
Sol, crystallus, aqua dant qualemcunque figuram
Virginci partus aedilicantque fidem.
Si tingatur aquis et soli subiciatur,
Scintillas profert integer ille lapis.
5 Flamine sie mundata sacro subieetaque soli
Iustitiae peperit integra virgo Deum.
Si bene euneta notes, aqua, sol, crystallus et ignis
Sunt flamen, verbum, virgo Deusque puer.
Flamen aquae, verbum soli, virguneula gemmae,
10 Stirps igni quadam conditione coit.
Flamen aqua, quia lavit eam, verbumque supernum
Sol, quia non violat et tarnen intrat eam.
Yirgo lapis, quia virgo parit, puer exprimit ignem,
Nam virtute micat, lumine corda replet.
27*
15 Sic umbra Hamen, ingressu caelibe verbara,
Virgo fide, suboles carne Deoque simul
Conficiunt cataplasma novum, quo vita sepultis
Virtuti merces, moribus ordo redit.
Ho*- aperit tumalos, hoc agmina sacra refundit,
j Hoc sopplel casum terra, gebenna, polus.
Ad caelos hinc subsilient cinis, ossa, medulla;
Hoc animam earni reddet, atrique Deum.
Collect, ms. S. Nicolai Patavien. saec 12. Clin. Monacen. 1(>0T:> A. —
Haureau, Los Melanies poetiques d' Hildeberl de Lavardin p. -17. B. — 2
erudiuntque fidem B, — :> tinguatur. A. — •"> sq. fehlen A. 11 nquae A. —
16 simul fehlt A. 21 All caelum sie subsilient B. 21 raedullae B. „Idera
[sol. Hildebertus] «!<■ aequipollentia virginitatis Dei genetriois." A.
821. [.) Planotus Animae«
Angustae fragilisque d< mus iamiamqae ruentis
Hospita servili condicione preraor
El tamquaro gravibus vinclis seu carcere clausae
Spem Libertatis vis superesse licet.
5 Triste iugum cervice gero gravibusque catenis,
l'roli dolor, ad mortem non moritura trahor.
Magna satis. reminiscor enim, sperare solebam,
Dum non alter amans, Christe, sed unus eras,
Integritas, species, vestis nova, digna ftiere
10 Sublimis sponsi dote, favore, thoro.
Dos celebris, favor aetemus, thronus immäculatus,
Fructus in Ins et honor paxque perennis erat.
Tota placens, quia tota recens, quia Candida eultu
Sperabain caelos pacta pudore Deum.
15 vi sup ros iter arripui, via niulta patebat,
Qui comitaretur quique praeiret, erat
Heu mihi, quam docilis t'alli. quam prompta subire
Turpia, quam velox ad mea damna t'ui !
Hospitium sponsus mira fabrieaverat arte.
20 *^uo suseopta brevi tempore casta t'ui.
Nam mihi yersutus, sed origiue clarus adulter
Illusit famula subreserante t'ores.
111 ins lenocinio periisse pudorem
Flagitiisque ream suceubuisse fleo.
25 Sie male eontemptum sponsi suspiro t'avoreni
Ad primumque gemens mente recurro \irum.
Mussitat, obloquitur, praesentibus imperat uti
Deliciis, opibus, nomine laetat eram.
His perversa modis coeptum pervertit honestum
:"0 Et miseram, quo vult, imperiosa trahit.
— 421 —
HoepitH lex
-
i
Ta
40 E
Qu
Qu.,
40 .
Ap'
• "
Verba ;
U
etm Auiiixa»-.
1. He«,
Qu,
2. h
Vi: 1 .
Vir i
Vix impf
3. 1 c
Merx. •
Jj;
Va:
i
Qui b
Qui .
Qu.
422 —
5. Laus sublimis opes, crimen egestas,
Praepollet facinus, sordet honestas ;
Ha, nunc innocuis iura rainantur,
Ausi flagitium sceptra lucrantur.
6. Ha, quam sollicito quisque labore
Occursat medico carnis amore;
De morbis animae nulla querela,
Aegrotam sequitur tarda medela.
7. Quo tarn fida comes sim reditura,
Quam tristem calicem tunc bibitura,
Non attendis, homo, quodque fateris,
Xec nostri sociam ncc revereris.
8. Sic nunc, sie etiam sunt tibi nota
Xec prosunt animae tot sua vota,
Esto praemonitus, aedibus istis
Succedet propere mansio tristis.
Hommey p. 427. A. — Beaügendre col. 948. B. — 2,2 est omni (Var.)
B. — 6, 4 Egressam sequitur A. — 7, 3 quod quaeque A. — 8, 1 Si nunc
sie A; Si nee sie etiam (Var.) B. — 8, 3 sedibus istis (Var.) B. — Genommen
aus Hildeberts „Q uerimonia et conflictus carnis et Spiritus".
Bernliardus Morlanensis,
Monachus Claniacensis,
um 1140.
Bernhard von Morias Heimat dürfte, da er ausdrücklich als Fraucigena
bezeichnet wird , nicht zu Morlaix in der Bretagne, sondern in Morias (oder
Morlac, heute Morlaas), der alten Hauptstadt von Bearn , zu suchen sein.
Über die Zeit seiner Geburt wie über seine Lebensschicksale sind wir ohne
jede Nachricht. Wir erfahren nur, dafs er unter Peter dem Ehrwürdigen,
dem er sein Carmen de contemptu mundi widmet, Mönch in Cluny war.
Die Verfasser der Histoire Literaire de la France unterscheiden ihn aus-
drücklich von Bernhard von Cluny, der unter Abt Hugo die Consuetudines
Cluniacenses aufzeichnete, sowie von einem anderen Cluniacenser gleichen
Namens, Bernhard dem Dicken, Grofsprior von Cluny, dem Peter der Ehr-
würdige ein Epitaphium dichtete (Migne PP. LL. 189, 40), während Brau-
müller (Wetzer und Weite 2. Aufl. II , 435 u. f.) die Identität mit letzterem
Bernhard für sicher, mit ersterem für wahrscheinlich hält. "Vgl. Histoire
Literaire XII, 236 sqq.
Unter den poetischen Werken Bernhards von Morias ragen zwei be-
sonders hervor, sein Gedicht de Contemptu mundi und das s. g. Mariale,
das nachfolgend zum Abdrucke kommt. Ersteres, ein umfangreiches Lehr-
gedicht in einer Spielart des leoninischen Hexameters geschrieben, ist schon
frühzeitig durch den Druck vervielfältigt, zuerst 1482 in Paris „in magna
domo Campi Gaillardi"; gekürzt ebendaselbst „apud Guidonem Mercatorem"
(Liron, Singularites historiques III, 484). Flacius Illyrikus nahm es in seine
„Varia doctoruin piorumque virorum de corrupto ecclesiae statu poemata"
Basel 1556 auf, Nathan Chyträus und Elhard Lubin veranstalteten eigene
Ausgaben, Bremen 1597, Rostock 1610 (Vgl. Leyser 418).
Das Mariale wurde zuerst von Hommey in seinem Supplementum patrum
(Paris 1684), 163 — 180 herausgegeben, der sich in einer eigenen Dissertatio
bemühte , die Autorschaft des hl. Bernhard von Clairvaux nachzuweisen, in-
dem er zahlreiche parallele Stellen aus Bernhards Prosa beibrachte. Neuer-
dings hat Ragey denselben Weg beschritten, indem er ein gleiches mit
Stellen aus den Werken Anselms von Canterbury versucht, den er für den
Dichter des Mariale erklärte (Sancti Anselmi, Cantuariensis archiepiscopi
Mariale seil liber precum metricarum. Londini [1884]). Auch von dem Ver-
suche Rageys gilt mutatis mutandis das Urteil , welches die Verfasser der
Histoire Literaire über den Hommeys aussprechen , wenn sie von dem
Mariale sagen: „ecrit, que le P. Hommey s'efforce en vain de revendiquer
ä Tabbe de Clairvaux" (1. c. p. 24F. Anselm wird durch die Verskunst des
Mariale ausgeschlossen, welche von der seinen verschieden, mit der Bernhards
— 424 —
von Morias dagegen auffallend verwandt ist. Das entscheidendste Argument
Rageys, nicht um Anselms Verfasserschaft zu begründen, wohl aber um die
der beiden Bernharde auszuschliefsen, .beruht auf Täuschung. Er behauptet
nämlich Cod. Londinen. 21927. der Bruchstücke des Mariales enthält, gehöre
dem 11. Jahrhundert an. sei somit älter als Bernhard. Rev. H. M. Bannister
hat auf meine Bitte das Alter der Handschrift geprüft und von drei anderen
kompetenten Beurteilern prüfen lassen; alle' weisen die Handschrift einstimmig
in die Mitte des 12. Jahrhunderts zurück. Schon Haureau hat instinktiv
an der Richtigkeit der Behauptung Rageys gezweifelt (Vgl. Des Poemes
Latins attribues ä Saint Bernard p. 87). Er fafst sein Urteil über die An-
sprüche der beiden Kirchenlehrer an das Mariale später dahin zusammen:
„Le poeme Ut iucundas cervus undas .... n'est certes pas plus de Saint
Anselme que de saint Bernard ä qui d'autres copistes l'ont attribue" (Xotices
et extraits V, öl).
Trotz der verschiedenen Ausgaben des Mariale, bezüglich derer ich auf
Haureau an ersterem Orte S. 82 verweise, auch trotz der Rageys von 1884,
ist die vorliegende die erste mit kritischem Apparate. Die Handschriften,
auf denen die folgende Textrezension ruht, sind:
Collect, ms. Gallicum saec. 12. in. Cod. Parisin. 2445 A. A. — Collect.
ms. Zwettlense saec 12. Cod. Zwettlen. 55. B. — Psalt. ms. Tinmuthense
(?) saec. 12. med. Cod. Londinen. Add. 21927. C. — Collect, ms. Tinmu-
thense (?) saec. 12. ex. Cod. Londinen. Harl. 2882 D. — Collect, ms. Gal-
licum saec. 12. ex. Cod. Parisin. 2833 add. saec. 12/i3. E. — Collect, ms.
Pratense (ol. Cirencestrense) saec. 13. Cod. Parisin. 11867. F. — Collect.
ms. Gallicum saec. 12 13. Cod. Parisin. 10522. G. — Collect, ms. Anglicum
saec. 14. Cod. Londinen. Reg. 2 A IX. H. — Collect, ms. Anglicum saec.
14. Cod. Londiuen. Reg. 8 B I. I. — Collect, ms. Dunelmense saec. 14. ex.
Cod. Londinen. Reg. 7 A VI. K. — Collect, ms. Sosmense saec. 15. Cod.
Parisin. 15161. L. — ■ Orat. ms. Tegurinum saec. 15. Clm. Monacen. 19824.
M. — Collect ms. Parisinum saec. 15/i6. Cod. Parisin. 3639. X. — Collect.
ms. Augiense saec. u/i5 Cod. Carolsruhan. Aug. 36. O.
Die Kollation von B verdanke ich der Güte des Herrn Stiftsbibliothekar
von Zwettl P. Benedict Hammerl O. C. ; die von CDHIK der liebenswürdigen
Mitarbeit Rev. H. M Bannisters, der auch Provenienz und Alter bestimmte;
die von EF besorgte Cl. Blume. Ich brauche wohl nicht hinzuzufügen, dafs mir
aufser diesen noch andere Handschriften des gesamten Mariale bekannt
sind. Solcher, die nur einzelne Teile desselben enthalten, ist eine ungezählte
Menge; sie alle herauszuziehen wäre ein Ding der Unmöglichkeit, das uns
obendrein nicht weiter brächte, als wir schon sind. Ob Prooemium und Epi-
logus dem Mariale ursprünglich angehören oder nicht, ist eine Sache, die
sich nicht so einfach erledigt, als Ragey dies glaubt. Da weder das eine
noch der andere etwas enthält, was die Autorschaft das Verfassers ausschliefst,
und das Prooemium sich in mehreren Quellen, der Epilogus sich in einer
Quelle findet, belasse ich dieselben da, wo sie sich finden.
323. (l.) Mariale
Prologus.
0 lumen verum, quo lux est facta dierum,
Lumen praeclarum. sapientia, fons animarum,
Quae requiem fessis tribuis. solacia fessis.
Et quae iustificas animas clementer iniquas,
- 425 —
5 Ad te suspiro, tibi supplico teque requiro,
Pane salutari cupiens te dante cibari;
Verus enim panis tua verba cibusque perennis.
Föns vitae, rora refovens mea caelitus ora,
Funde tuum rorem, ne deficiendo laborera
10 Et, ne languescam, mibi da, quae non perit, escam.
Langueo ieiunus ; quo sublever, annue munus ;
Nempe super dulces epulas pia pectora mulces.
Insuper excellis dulcore cibaria mellis.
Tu super argentum renites oculis sapientum.
15 Nee lapides cari tibi possunt aequiparari;
Auruni vile putat mens, quam tua gratia mutat.
Solis fulgorem superas lunaeque decorem
Cunciaque transscendis. quibus instat mundus habendis.
Te quicumque caret, quasi foenum transit et aret,
20 Prudentes animae dono pietatis opimae
Fructibus et specie cumulantur ad instar olivae.
Stultus ut herba cadit, modicura viget et cito vadit,
Iustus florebit quasi palma diuque raanebit.
Ut cedrus Libani vivet radice perenni,
25 Sic benedicetur, te quisquis habere meretur.
Da mihi, lux lucis, nullis haerere caducis,
Sic me purifica, ne mens mea tractet iniqua.
Da fidei scutum, me reddens undique tutum.
Praesta virtutem, qua crimina euneta refutem,
30 Sensum sincerum, valeam quo cernere verum.
Virtutum genetrix et criminis unica victrix,
Sic, precor, ut renes reprimas carnemque refrenes,
Ut sanete vivam curam cohibendo noeivam,
Ut sie restringam cauto moderamine linguam,
35 Ne, dum laxatur, quae sint reticenda, loquatur.
Christe, fave votis, quem sensibus invoco totis,
Ut sapiens tiam veram sitiendo sopliiam.
Verba sapore salis mea condi spiritualis,
Fac me sollertem, ne sentiat hostis inertem.
40 Qui facis infantes charisraate laudis ovantes
Oraque muta doces formosas promere voces,
Oris claustra mei resera sermone fideli,
Quo tibi laus detur, quo proximus aedificetur.
Sic me caelesti virtute, piissirae, vesti,
45 Ut sim paeificus prudensque, piusque pudicus.
Me tibi commendo, ne peccem despiciendo,
Mecum, quaeso mane, ne quidquam fallat inane,
Et sie interna, quos diligo, luce guberna.
Ut mecum vitam mereantur habere beatam.
426
Rhythmus I.
1. Ut iucundas cervus undas
Aestuans desiderat,
Sic ad Deum, fontem vivum
Mens fidelis properat.
2. Sicut rivi fontis vivi
Praebent refrigerium,
Ita menti sitienti
Deus est remedium.
10. Recordare, quis et quare
Sis a Deo conditus,
Cuius heres nunc maneres,
Si fuisses subditus.
11. 0 mortalis, quantis malis
Meruisti aftici,
Dum reetori et auctori
Noluisti subici !
3. Quantis bonis superponis
Servos tuos, Domine !
Sese laedit, qui recedit
Ab aeterno lumine.
12. Sed maiores sunt dolores
Infernalis carceris,
Quo mittendus et torquendus
Es, si male vixeris.
4. Vitam laetam et quietam,
Qui te quaerit, repperit ;
Nam laborem et dolorem
Metit, qui te deserit.
5. Pacem donas et coi*onas
His, qui tibi militant,
Cuncta laeta sine meta
His, qui tecum habitant.
6. Heu, quam vana, mens humana,
Visione falleris
Dum te curis nocituris
Imprudenter inseris !
7. Cur non caves lapsus graves,
Quos suadet proditor,
Nee affeetas vias rectas;
Quas ostendit conditor '?
8. Resipisce atque disce,
Cuius sis originis,
Ubi degis, cuius legis,
Cuius sis et ordinis.
9. Ne te spernas, sed discernas
Homo, gemma regia,
Te perpende et attende,
Qua sis factus gratia.
13. Cui mundus est iueundus,
Suam perdit animam,
Pro re levi atque brevi
Vitam perdit optimam.
14. Ergo cave, ne suave
Iugum spernas Domini
Nee abieeta lege reeta
Servias libidini.
15. Si sunt plagae, curam age,
Ut curentur citius,
Ne, si crescant et putrescaut,
Pergas in deterius.
16. Ne desperes, nam coheres
Christi esse poteris,
Si carnales, quantum vales,
Affectus excluseris.
17. Si formidas, ne diffidas,
Sed medelam postula,
Noxam plange, corpus ange,
Dilue piacula.
18. Si vivorum et funetorum
Christum times iudicem,
Debes scire, quod perire
Suum non vult supplicem.
— 427
19. Preces funde, pectus tunde,
Flendo cor humilia;
Paenitenti et gementi
Non negatur venia.
20. Exorando et laudando
Mariam commemora,
Nam delere potest vere
Quaecumque facinora.
21. Si antiquus inimicus
Suggeiit illicita,
Stellam maris, r.e vincaris,
Alente posce subdita.
22. Si te sentis temptamentis
Urgeri daemonicis,
Mox respiras, si requiras
Matrem sunimi iudicis.
26. Nam placatum eius natum
Tunc habere poteris,
Si fideli mente caeli
Reginam rogaveris.
27. Virgam Iesse, quam praeesse
Cunctis scis viventibus,
Supplex ora et implora
Totis hane visceribus.
28. Hanc require, quae lenire
Solet corda tristium;
Certus esto, quod sit praesto
Votis se preeantium.
29. Haec regina de ruina
Faciet te surgere,
Haec profecto te directo
Deducet itinere.
23. Nam si quando te temptando
Dirus serpens laeserit,
Suspiranti et oranti
Pia mater aderit.
24. Quodsi forte mortis portae
Te vicinum sentias,
Crede tarnen, quod iuvamen
Per eam accipias.
25. Si te doles ferre moles
Culparum prementium,
Hanc precare, ut placare
Possis eius filium.
80. Ipsa multos iam sepultos
Fecit reviviscere,
Haec adversos et subversos
Potest Deo iungere.
31. Ipsam ama, ad hanc clama
Cordis desiderio,
Ut sust entet et praesentet
Te beato filio.
32. Hanc si colis, veri solis
Perfrueris lumine,
Hac adiutus eris tutus
Ab omni formidine.
Hoc credendum et fatendum
Ad honorem Domini,
Quod subiecit, quidquid fecit,
, Christus matri virgini.
Rhythmus II.
1. Omni die die Mariae,
Mea, laudes, anima,
Eius festa eius gesta
Cole splendidissima.
Contemplare et mirare
Eius celsitudinem,
Die felicem genetricem,
Die beatam virginem.
428
3. Ipsam cole, ut de mole
Criminum te liberet,
Hanc appella, ne procella •
Vitiorum superet.
4. Haec persona nobis bona
Contulit caelestia,
Haec regina nos divina
Illustravit gratia.
5. Lingua mea, die tropaea
Virginis puerperae,
Quae inflictuin maledictum
Miro transfert genere.
6. Sine fine die reginae
Mundi laudum cantica,
Eius bona semper sona,
Semper illam praedica.
7. Omnes mei sensus, ei
Personate gloriam,
Frcquentate tarn beatae
Virginis memoriam.
8. Nullus certe tarn disertae
Exstat eloquentiae,
Qui condignos promathymnos
.Eius excellentiae.
9. Omnes laudent, undegaudent,
Matrera Dei virginem,
Kullus fingat, quod attingat
Eius celsitudinem.
10. Nemo dicet, quantum licet
Laudans, eius merita,
Cuius euneta sunt creata
Ditioni subdita.
11. Sed necesse, quod prodesse
Constat piis mentibus,
Ut intendam et impendam
Me ipsius laudibus.
12. Quamvis sciam, quod Mariam
Nemo digne praedicet,
Tarnen vanus et insanus
Est, qui illam reticet.
13. Cuius vita erudita
Disciplina caelica
Argumenta et tigmenta
Destruxit baeretica.
14. Cuius mores tamquam flores
Exornant ecclesiam,
Actiones et sermones
Miram praestant gratiam.
15. Evae crimen nobis limen
Paradisi clauserat,
Haec, dum credit et obedit,
Caeli claustra reserat.
16. Propter Evam homo saevam
Accepit sententiam,
Per Mariam babet viam,
(L)uae ducit ad patriam.
17. Haec amanda et laudanda
Cunctis specialiter,
Venerari et precari
Decet illam iugiter.
18. Ipsam posco, quam cognosco
Posse prorsus omnia,
Ut evellat et repellat,
Quaecumque sunt noxia.
19. Ipsa donet, ut, quod monet
Eius natus, faciam.
Ut finita carnis vita
Laetus hunc aspiciam.
Rhythmus III.
0 eun darum feminarum
Decus atque gloria,
Quam electam et proveetam
Seimus super omnia.
2. Clemens audi, tuae laudi
Quos instantes conspicis,
Munda reos et fac eos
Bonis dignos caelicis.
429 —
3. Virga Iesse, spes oppressae
Mentis et refugium,
Decus mundi, lux profundi,
Domini sacrarium.
4. Vitae forma, morum norma,
Plenitudo gratiae,
Dei templum et exemplum
Totius iu&titiae.
5. Virgo, salve, per quam valvae
Caeli patent miseris,
Quam non flexit, nee illexit
Fraus serpentis veteris.
6. Gloriosa et formosa
David regis filia,
Quam elegit rex, qui regit
Et creavit omnia.
7. Gemma deeens, rosa recens,
Castitatis lilium,
Castum chorum ad polorum
Quae perducis gaudium,
8. Rationis et sermonis
Facultatem tribue.
Ut tuorum meritorum
Laudes promam strenue.
9. Opto nimis, ut imprimis
Tui des memoriam,
Ut frequenter et decenter
Tuam cantem gloriam.
10. Quam vis muta et polluta
Mea sciam labia,
Praesumendum, nonsilendum
Est de tua gloria.
11. Virgo. gaude, omni laude
Digna et praeconio
Quae damnatis libertatis
Facta es occasio.
12. Semper munda et feeunda
Virgo et puerpera,
Mater alma, velut palma
Floren s et fruetifera.
13. Cuius flore vel odore
Reereari cupimus,
Cuius fruetu nos a luctu
Liberari credimus.
14. Pulchra tota, sine nota
Cuiuscumque maeulae,
Fac nos mundos et ineundos
Te laudare sedule.
15. 0 beata, per quam data
Nova mundo gaudia,
Et aperta lide certa
Reg na sunt caelestia.
16. Perquammunduslaetabundus
Vero fulget lumine,
Antiquarum tenebrarum
Exutus caligine.
17. Nuuc potentes sunt egentes
Sicut olim dixeras,
Et egeni fiunt pleni,
Quod tu prophetaveras.
18. Per te morum nunc pravorum
Relinquuntur devia,
Doctrinarum perversarum
Pulsa sunt vestigia.
19. Mundi luxus atque fluxus
Docuisti spernere
Deum quaeri, carnem teri,
Vitiis resistere,
20. Mentis cursum tendi sursum
Pietatis studio,
Corpus angi, motus frangi
Pro caelesti praemio.
21. Tu portasti intra casti
Claustra ventris Dominum
Redemptorem, ad honorem
Nos reformans pristinum.
22. Mater facta, sed int acta,
Genuisti lilium,
Regem verum atque rerum
Creatorem omnium.
— 430 —
23. Benedicta, per quam victa
Hostis est versutia,
Restitutis spe salutis
Datur indulgentia.
29. Eruditus et munitus
Divinis eloquiis,
Timoratus et ornatus
Sacris exercitiis.
24. Benedictus rex invictus,
Cuius mater crederis,
Qui reatus ex te natus
Nostri solvit generis.
25. Reparatrix et solatrix
Desperantis aniraae,
A pressura, quae Ventura
Malis est, me redime.
26. Pro me pete, ut quiete
Sempiterna perfruar,
Ne tormentis comburentis
Stagni miser obruar.
27. Quod requiro, quod suspiro,
Mea sana vulnera,
Et da menti te poscenti
Gratiarum munera.
28. Ut sim castus et modestus,
Dulcis, blandus, sobrius,
Pius, rectus, circumspectus
Simultatis nescius.
30. Constans, gravis et suavis,
Benignus, amabilis,
Simplex, purus et maturus,
Patiens et humilis.
31. Corde prudens, ore studens
Yeritatem dicere,
Malum nolens, Deum colens
Pio semper opere.
32. Esto nutrix et adiutrix
Cbristiani populi,
Pacem praesta, ne molesta
Nos perturbent saeculi.
33. Da levamen et iuvamen
Tuum illis iugiter,
Tua festa sive gesta
Qui colunt alacriter.
34. Pater Deus, fili Deus,
Deus alme spiritus,
Per aeterna nos guberna,
Deus unus, saecula.
Rhythmus IV
1. Salutaris Stella maris,
Summis digna laudibus,
Quae praecellis cunctis stell is
Atque luminaribus.
2. Tua dulci prece fulci
Supplices et refove,
Quidquid gravat vel depravat
Mentes nostras, remove.
3. Virgo, gaude, quae de fraude
Daemonis nos liberas,
Dum in vera et sincera
Deum carne generas,
4. Illibata et ditata
Caelesti progenie,
Gravidata nee privata
Flore pudicitiae.
5. Nam. quod eras, perseveras,
Dum intaeta generas,
111 um traetans atque lactans,
Per quem facta fueras.
6. Mihi maesto nunc adesto
Dans perenne gaudiuni,
Dona, quaeso, nimis laeso
Optatum remedium.
431
7. Commendare me dignare
Christo, tuo filio,
Ut non cadara, sed evadam
De rnundi naufragio.
8. Fac me mitem, pelle litem,
Compesce lasciviam,
Contra crimen da munimen
Et mentis constantiam.
9. Non me liget nee fatiget
Saeculi cupiditas,
Quae obseurat et indurat
Mentes sibi subditas.
10. Nunquam ira, nunquam dira
Me vincat elatio,
Quae multorum fit malorum
Frequenter occasio.
11. Ora Deum, ut cor meum
Sua servet gratia,
Ne antiquus inimicus
Seminet zizania.
12. Da virtutum mihi scutum
Ne in hello concidam
Fidem rectam, spem robustam,
Caritatem fervidam.
13. Da furoris et timoris
Superare vitia,
Et ut linguam sie restringam,
Ne loquatur noxia.
14. Maris Stella, interpella,
Quem portasti utero,
Ut hoc mare transmeare
Cursu donet prospero.
15. Det timorem et amorem
Sui semper nominis,
Donet pacem et fornacem
Extinguat libidinis.
16. Castitatis, pietatis
Munimenta conferat,
Assit rector et protector
Nee unquam me deserat.
17. 0 praeclara. viam para
Ad supernam patriam,
Sic me sana, ut mundana
Gaudia despiciam.
18. Quod imploro, non ignoro
Dare te fidelibus,
Cuius iussa inconeussa
Manent modis omnibus.
19. Mater bona, meis dona
Requiem parentibus
Necnon eunetis iam defunetis
Notis et affinibus.
20. Hunc egenum fac ad plenum
Pervenire gaudium,
Quo mauere et videre
Tuum possim filium.
21. Meos notos fac devotos
Piis semper actibus,
Ut mandatis veritatis
Totis instent viribus.
22. Mala pelle et refeile
Hostium versutias.
Spiritales et carnales
Compesce nequitias.
23. Virgo lenis, a catenis
Criminum nos eripe,
Ut soluti simus tuti
Victo mortis principe.
24. Adiutricem et tutricem
Te ubique sentiant.
Qui felicem genetricem
Dei te pronuntiant.
25. Maris Stella, de procella
Saeculi nos libera
Protegendo et praebendo
Cuncta nobis prospera.
26. Splendorpatris, factor matris,
Iesu, nostra gloria,
Da, ut fiam per Mariam
Tui dignus gratia.
— 432
27. Dominator et salvator
Mundi benignissime,
Da virtutem et salutem
Corporis et animae,
Ut saluti restituti
Te laudemus, Domine,
Qui salvasti, quos creasti,
Natus alma virgine.
29. Pater Deus, fili Deus,
Deus alme spiritus,
Per aeterna nos guberna,
Deus unus, saecula.
Rhythmus V.
1. Mater Christi, quae tulisti
Sacris hunc visceribus
Absque viro partu miro,
Quo pax datur gentibus.
2. Huc aspectum, huc affectum
Dirige propitium,
Condescendens et impendens
Miseris auxilium.
3. Virgo mitis, quae contritis
Spem largiris veniae,
Posce Deum, ut tropaeum
Suae det ecclesiae.
4. Dona pacem et fallacem
Inimicum contere,
Ne ignitis is sagittis
Possit nos elidere.
5. Iucundare, quae portare
Meruisti Dominum,
Mundi lucem, vitae ducem,
Salvatorem hominum.
6. Incorrupta et intacta
Genuisti puerum,
Nulluni tarnen hinc gravamen
Tuum laesit uterum.
8. Aliarum teminarum
Proles fletu funditur,
Partus iste nil seit triste,
Quando Deus nascitur.
9. Benedicta, quae delicta
Primae matris operis
Et divinam medicinam
Impetrasti miseris.
10. Benedictus, qui amictus
In te carnis trabea
Nos erexit et evexit
Ad regna siderea.
11. 0 quam letis a prophetis
Es laudata voeibus,
Hoc secretum, quod impletum
Est in te, mirantibus !
12. Te beatam et praelatam
Cunctis esse doeuit,
Cum suave illud Ave
Gabriel aperuit.
13. Tu portasti et lactasti,
Benedicta domina,
Quem adorat, quem honorat
Mundi trina machina.
Alter partus gravat artus,
Incutit suspiria;
Tuus fruetus pellit luctus
Dans aeterna gaudia.
14. Adorabas et lactabas
Deum factum hominem,
Qui nos lavit et salvavit
Suum ponens sanguinem.
— 433 -
15. Vagientem et lactentem
Confovebas gremio,
Servi ille, tu ancillae
Functa es officio.
16. Tu docentis et vescentis
Usa es praesentia,
Te sciente et vidente
Fecit mirabilia.
17. Te praesente et monente
Consecravit nuptias,
Quando vino repentino
Sex implevit hydrias.
18. Tu divinae disciplinae
Pascebaris gratia,
Dum signorum et verborum
Eins esses conscia.
19. Quot angores, quot dolores
Tua sensit anima,
Cum in crucem summum ducem
Gens levavit pessima !
20. Quot lamenta, quot tormenta,
Quanti tui gemitus,
Cum rex caeli tarn crudeli
Morti esset traditus !
21. Corde tristi pertulisti
Passionis gladium,
Cum irrisum et occisum
Tuum cernis filium.
22. Nam rex magnus velut agnus
Immolari voluit
Et par crucem nobis lucem
Et salutem tribuit.
23. Eius poena nos ad regna
Provehit caelestia,
Crux virtutis et salutis
Certa est fiducia.
24. Mundum regens velut egens
Visus est incredulis,
Ut per formam servi normam
Vitae daret servulis.
Dreves, Lateinische Hymnendichter.
25. Rex immensus est suspensus
Crucis in patibulo,
A poenarum aeternarum
Salvans nos periculo.
26. Pius Iesus flagris caesus
Et Corona spinea
Coronatus et per latus
Est transfixus lancea.
27. Qui effringens chaos ingens
Spoliavit inferos,
Fractis portis dirae mortis
Vinctos facit liberos.
28. 0 quam laeta es effecta
Die facta tertia,
Cum rex fortis victae mortis
Protulit indicia !
29. Nam antiquum inimicum
Diris stringens vinculis
Se videndum et tangendum
Praebuit discipulis.
30. Quis narrare, quis pensare
Tuum possit gaudium,
Quando maestis rex caelestis
Pacis dedit nuntium?
31. Unde tibi laus ascribi
Debet atque gloria,
Quae tantorum gaudiorum
Facta es materia.
32. Post tot signa, quae tu digna
Meruisti cernere,
Ad paternum vides thronum
Filium ascendere.
33. Cui iuncta super cuncta
Potestatem obtines,
Omnis soli, omnis poli
Supergressa ordines.
34. 0 regina, huc inclina
Piae mentis lumina
Et excusa prece fusa
Servulorum crimina.
II. 28
— 434 —
35. Iam sublirais facta nimis
Manes iuxta filiura,
Celsa sede intercede
Pro salute omnium.
38. Ulis mecum dona precum
Tuarum suffragia,
Ut moderna et aeterna
Fruamur laetitia.
36. Nos conforta et reporta
Munus indulgentiae,
Ut reformes nos enormes
Ad statura iustitiae.
33. 0 Maria, mater pia,
Tuum da subsidium,
Quo vincamus et vivamus
In terra viventium.
37. Meis caris largiaris
Iam defunctis veniam
Et cunctorum commodorum
His, qui vivunt, copiam.
40. Da medelam et tutelam
Cunctis te colentibus,
Pacera bonam et coronam
Cum supernis civibus.
41. Pater Deus, fili Deus,
Deus alme Spiritus,
Per aeterna nos guberna
Deus unus saecula.
Rhythmus VI.
1. Ave, virgo, quae origo
Nobis es laetitiae
Redemptorem et auctorem
Pariendo gloriae.
2. Virgo mater, per quam ater
Spiritus occubuit,
Quo primaeva mater Eva
Suggerente corruit;
3. Alma parens, omni carens
Corruptelae macula,
Quam elegit, qui conf regit
Dirae mortis vincula ;
4. Clemens praesta, ut qui festa
Tua gaudent colere,
Gratulentur et ditentur
Verae lucis munere.
5. Mater Christi, quae das tristi
Animae laetitiam,
Da, quod quaero, ut sincero
Corde Christo serviam.
6. Mansuetum et quietum
Redde meum animum,
Ut in Deum aut in meum
Nou delinquam proximum.
7. Margarita summi sita
Regis diademate,
Quae cunctarum gratiarum
Es ornata schemate;
8. Maris Stella, Dei cella
Virtutisque speculum,
Quam miratur et precatur
Universum saeculum ;
9. Da, ut queam meutern meam
Emundare vitiis
Exercendo et colendo
Sacris eam studiis.
10. Dona, inquam, ut evincam
Temptamenta daemonum,
Ne permittas per sagittas
Me perire criminum.
435 —
11. 0 decora, Deum ora,
Ut det mihi veniam.
Et sis custos, ne rohustos
Meos host es sentiam.
12. Obtineto, ut, quod peto,
Merear accipere.
Ut in finem non declinem
A recto itinere.
13. 0 puella, quae ut Stella
Matutina radias,
Cum nocturnas pellensumbras
Veram luceui nuntias,
14. Curam habe, ut a labe
Criminum purifices,
Et, qua nites, tuos dites
Castitate supplices.
15. Princeps mortis nos intortis
Inquietat iaeulis-,
Tu resiste, ne nos iste
Suis trahat vineulis.
16. Dona pacem, per quam vacem
Divinis obsequiis,
Ne per curas transituras
Veris priver gaudiis.
17. Da, ut gratum famulatum
Reddam regi gloriae,
Et ipsius amor pius
Meae sint deliciae.
18. Reos munda et circumda
Tuo nos praesidio,
Fac securos nos et puros
Ab omni contagio.
19. Liberari et salvari
Per te nos confidimus.
Quam dementem et potentem
Super omnes novimus.
20. Nam praedives inter dves
Es caelestis patriae,
Ex qua manat, qui nos sanat,
Föns caelestis gratiae.
21. 0 sophia, quam Maria
Incarnatam edidit,
Nee sie florem vel decorem
Castitatis perdidit,
22. Tibi canto nunc pro tanto
Laudes beneficio,
Quo laetati et ditati
Sumus vitae praemio.
23. Rex virtutum, cuius nutum
Nihil potest fallere,
Nos tuere atque verae
Lucis dita munere.
24. En, ieiunus a te munus
Posco, ne deficiam,
Ut sacrarum scripturarum
Mihi des scientiam.
25. Micas panis velut canis
Dari mihi postulo.
Et, quod quaero, tuo spero
Te daturum servulo.
26. Rex benigne, fac me digne
Tuam matrem colere,
Quae portavit et lactavit
Te sacrato ubere.
27. Da virtutem, ut refutem
Omnem immunditiam,
Fac me mitem, ut devitem
Zelum et superbiam.
28. Honestorum mihi morum
Para elegantiam,
Pelle dolum, ut te solum
Pura mente cupiam.
29. Iesu bone, sie dispone
Horam mei transitus.
Ut ad chorum electorum
Meus pergat Spiritus.
30. Pater Deus. tili Deus,
Deus ahne Spiritus,
Per aeterna nos guberna,
Deus unus. saecula.
23*
— 436 —
1. Luxsanctorum, speslapsorum,
Virgo mater Domini,
Per quam vita restituta
Est perennis homini,
2. Geraebundo corde fundo
Ad te preces, domina,
Namque gravi, quam paravi,
Premor valde sarcina.
8. Solve moles, sicut soles,
Quibus pressus iaceo,
Et excusa, quod confusa
Mente factum doleo.
4. Dolor ingens me constringens
Vehementer cruciat,
Culpae telum cor anbelum
Siquidem dilaniat.
5. 0 quam pravi et ignavi
Sunt, qui mundum diligunt,
Xou attendunt, cui vendunt
Se, qui Deum negligunt.
6. Yere caecus et ut pecus,
Expers est scientiae,
Quem deflectat hoc, quod spec-
tat
In valle miseriae.
7. Namquem fructum nisi luctum
Praestant mundi gaudia,
Cuius cura gignit dura
Miseris supplicia?
8. Parce flenti et dolenti;
Summe rerum arbiter,
Kam mandata per te data
Sum transgressus nequiter.
9. Erubesco et tabesco
Tuam timens faciem,
Dum meorum delictorum
Perpendo congeriem.
Rhythmus VII
10
Ingens metus atque fletus
Meam turbat animam,
Pavet sensus, dum suspensus
Horam pensat ultimam.
11. Quis futurus est seeurus
In illo examine,
Quando patent, quae nunc-
latent,
Arguente lumine?
12. Quo dolore, quo maerore
Deprimentur miseri,
Qui abyssis pro commissis-
Snbmergentur inferi 1
13. Ululatus et ploratus
Frustra dabuut perditi,
Cum maligni saevo igni
Semel erunt traditi.
14. Heu, quid egi, quo impegir
Quo infelix cecidi !
Quo deducunt, quem seducunt,,
Fraudes hostis perfidi !
15. Ad quem tendam, ut tremen-
dam
Evadam sententiam?
Quem requiram, per quem iram
Iudicis effugiamV
16. 0 Maria, qua sophia
Prodiit altissimi,
Ut credendo et sequend»
Posset homo redimi,
17. Formidandura redde blandont
Iudicem supplicibus,
Ke iratus ob reatus
Saevis tradat ignibus.
18. Caeli scala, fac me malar
Quae impugnant, vincere
Et in bono, quod proponor
Constanter persistere.
437 —
19. Nunquam sinas in me spinas
Vitiorum crescere,
Quae ad fructura nos virtutum
Doces semper tendere.
20. Clemens dona, ut patrona
Velis esse misero,
Ut sis mecum, cum ad aequum
Tribunal processero.
21. Supplicando me commendo
Tuo patrocinio,
Ne rex fortis dirae mortis
Tradat me supplicio.
22. Preces funde et responde
Pro me ante iudicem,
Nam offensae sunt immensae,
Quae accusant supplicem.
23. Desperarem, si pensarem
Mea tantum merita
Nee audissem aut sensissem
Te salvare perdita.
21. Mater alma, tuis salva
Precibus hunc miserum,
Quem subegit et confregit
Magna moles scelerum.
25. A peccatis et a mortis
Libera praepositis
Te poscentem et habentem
Spem in tuis meritis.
26. Virgo lenis, a terrenis
Munda nos affectibus
Et eunetorum delictorum
Nos absolve nexibus.
27. Paradisi, quo divisi
Exsulamus, aditum
Nobis pande, quod ob grande
Nimis potes meritum.
28. lllic patrem atque matrem
Meam fac constitui
Et bonorum aeternorum
Ubertate perfrui.
29. Regem caeli pro fideli
Semper ora populo,
Ut ab isto duce Christo
Eruamur saeculo.
30. Deo cara, uobis para
Viam ad caelestia,
Ubi frui Christi tui
Mereamur gloria.
31. Auetor mundi, qui effundi
Tuo ventre voluit,
Se amare et servare
Nobis det, quod doeuit.
32. Pater Deus, tili Deus,
Deus alme Spiritus,
Per aeterna nos guberna,
Deus unus, saecula.
Rhythmus VIII.
1. Caeli porta, qer quam orta
Salus est fidelium.
Porta lucis, quae perducis
Ad perenne gaudium :
2. Virgo clara, quae ignara
Virilis consortii
Meruisti esse Christi
Mater, Dei filii:
3. Virgo prudens, quae exeludens
Primae eulpam feminae
Gestas fruetum non produetum
Ex virili semine;
4. Sume vota nee remota
Tuis sis supplieibus,
Sed intende et defende
Nos a malis omnibus.
438 —
5. Multa de te sunt prophetae
Locuti praesagia,
Non ignari singulari
Te ditandam gratia.
6. Nam qui nasci atque pasci
Tua carne voluit.
Nee scripturis ncc figuris
Tuas laudes tacuit.
7. Prima parens sensu carens
Meruit interitum,
Dum serpenti se fallenti
Credit gustans vetitum.
8. Causa plane tu humanae
Salutis praecipua,
Tua causa quondam clausa
Patet caeli ianua.
9. Nam spernendo et cavendo
Blandimenta saeculi,
Quod est mirum, caput dirum
Contrivisti zabuli.
10. Serpens dirus suum virus
Evae dando nocuit.
Sed prudentem tuam mentem
Fallere non potuit.
11. Tu primatum et ducatum
Gerens continentium
Casti gregis chorum regis
Per callem egregium.
12. Mundi florem contra morem
Tui spernens generis
Carnis curam et natnram
Cohibendam suggeris,
13. Yiam rectam et perfectam
Pandens te sequentibus.
Ut modestis et honestis
Se perornent moribus.
14. Nam mundana prorsus vana
Docuisti gaudia,
Fugitiva et nociva,
Falsa, deceptoria.
15. Mater Eva morte saeva
Prolem suam perdidit;
Toa fides. qua renides,
Nobis vitam reddidit.
16. Tu praeclarus es thesaurus
Omnium charismatum.
Sane plenus et amoenus
Hortus es aromatum.
17. Fonsredundans,reosmundans
Aquarum viventium,
Hinc qui bibunt, non peribunt
Sed habent remedium.
18. Föns signatus, non turbatus
Bestiarum pedibus,
Non confusus, red conclusus
Divinis virtutibus.
19. Exquiiitis margaritis
Ornantur monilia,
Sed tuorum plane morum
Exstat maior gratia.
20. Solent mire delinire
Yernantes areolae;
(^uam plus grata vernant sata
Caelestis agricolae !
21. Flores verni solent cerni
Voluptate nimia ;
Tu delectas mentes rectas
Praecellenti gratia.
22. Nam si flores dant odores
Et decorem proferunt,
Mox marcescunt et arescuut
Nee durare poterunt.
23. Tuus viror, quem plus miror.
Non est corruptibilis,
Nee marcescit nee decrescit,
Sed est immutabilis.
24. Tua fama tbynüama
Balsamumcjue superat,
Dum fraglascit, mentes pascit
Et a morte liberal.
- 439
25. Nunc elati sunt prost rati,
Sicut dicis cantico,
Et abiecti sunt provecti
Honore mirifico.
26. Universus est aspersus
Mundus Christi gratia,
Qui te matre sine patre
Natus regit omnia.
27. Concubinae et reginae
Tuas laudes praedicant,
Linguae, gentes iam credentes
Tibi rite supplicant.
28. Te laudantes et mirantes
Pulchrae Sion filiae
Illustrari et ornari
Tua gaudent specie.
29. Te decoratn ut auroram
Universis praeferunt,
Te electam et perfectam,
Te reginam asserunt.
80. Quae est ista tarn venusta,
Elegans et inclita,
Quae tot donis, tot coronis
Est virtutura praedita?
31. Turturinas habes genas,
Columbinos occulos,
Speciosa ut columba
Ad aquarum rivulos,
32. Cuius vita insignita
Cunctis est virtutibus,
Cuius gesta sunt honesta
Prae cunctis viventibus;
33. Quae pigmentis et unguentis
Cunctis es suavior,
Speciosis prorsus rosis
Liliisque gratior.
34. 0 felicem genetricem,
Cuius sacra viscera
Meruere continere
Continentem aethera!
35. Felix pectus, in quo tectus
Rex caelorura latuit,
Felix venter, quo clementer
Carnem Deus induit.
36. Felix sinus, quo divinus
Requievit spiritus,
Felix alvus, quo fit salvus
Homo fraude perditus.
37. Felix thorus et decorus
Istius puerperae,
Quem maritus, ut est ritus,
Non praesumpsit tangere.
38. 0 mamilla, cuius stilla
Fuit eius pabulum,
Qui dans terrae fructus ferre
Pascit omne saeculum.
39. Hac in domo Deus homo
Fieri disposuit,
Hie absconsus pulcher sponsus
Vestem suam induit.
40. Sic natura vinci iura
Novo stupet ordine,
Rerum usus est exclusus
Pariente virgine.
41. Mater Dei, nostrae spei
Causa et exordium,
Posce natum, ut optatum
Nobis det remedium.
42. Istum caecum sana precum
Tuarum suffragio,
Ut per viam ire sciam
Tuo gratam filio.
43. In hac vita sie me dita
Donis salutaribus
Dando pignus, quo sim dignus
Gaudiis caelestibus.
44. De mortalis vitae malis
Me dignanter erue
Et post mortem fac consortera
Quietis perpetuae.
— 440 —
45. Pro meorum propinquorum
Te salute postulo,
Ut laetentur et salventur
Ex omni periculo.
46. 0 beata, miserata
Preces meas suscipe.
Et de malis universis
Nos dementer eripe.
47. Pater Deus, fili Deus,
Deus alme Caritas,
Per aeterna nos guberna
Saecla, Deus trinitas.
Rhythmus IX.
1. Animarum spes lapsarum,
Virgo raater, unica,
Gignens regem , cuius legem
Mundi servat fabrica,
2. Porta ducis, qui per crucis
Salvans nos mysterium
Ad sanctorurn angelorum
Restaurat consortium.
3. Sume laudes atque grates,
Quas devotus concino,
Namque scio sie me pio
Placiturum Domino.
4. 0 beata, benedieta,
Gloriosa domina,
Quae divina medicina
Mundi purgas crimina.
5. Felix mater, cuius venter
Omni carens macula
Regem texit atque vexit,
Qui gubernat saecula.
6. Quam sacrata, quam beata
Manus atque brachia,
Quaepaverunt. quaegesserunt,
Per quem vigent omnia.
7. Culpa Evae corruptelae
Fecit nos obnoxios,
Tu captivos adoptivos
Facis Dei filios.
8. Virgo mitis, imperitis
Lumen da scientiae
Et adflictis pro delictis
Posce munus veniae.
9. Quae es sola plena schola
Yirtutum caelestium,
Intuere et niedere
Morbis te poscentium.
10. Quis narrare, quis pensare
Tua possit merita,
Per quam gratis captivatis
Est libertas reddita.
11. Non est sensus sie extensus
Ut tot laudes disserat,
Nee humanuni os tarn sanum,
Ut tot voces proferat.
12. Nulluni naevum. nihil saevum,
Nil, quod laedat, contines,
Tarn decore quam honore
Universis praemines.
13. Omnes orent et honorent
Tuam excellentiam,
Quamvis bene nullus plene
Tuam narret gloriam.
14. Licet digne tarn insigne
Nullus laudet meritum,
Magnum tarnen est iuvamen
Hoc fateri debitum.
441 —
15. Stella niaris, quae praeclaris
Emicas virtutibus,
Praedicata et laudata
A supernis civibus,
16. Ab errore tuo more
Pereuntes libera,
Fac redire et largire
Gratiarum munera.
17. Primum quidem nobis fidem
Tuis äuge precibus
Et da nobis, ut te probis
Imitemur actibus.
18. Spe labentes firma mentes,
Caritate robora,
Fac concordes, pelle sordes,
Exousa facinora.
19. Iesse proles, solve moles,
Quaemepremunt, scelerum
Atque pacem da feracem
Perfectorum operum.
20. Truculentus et cruentus
Hostis instat nimium,
Nempe certat, ut subvertat
Me per carnis vitium.
21. Nunc latenter, nunc patenter
Non cessat irruere,
Quaerens artem atque partem,
Qua possit subripere.
22. Conservare me dignare,
Gloriosa domina,
Et relide homicidae
Furentis conamina.
23. Sermo vanus aut insanus
Mihi non subripiat,
Non auditus aut pruritus
Gulae me decipiat.
24. Kon me tactus aut olfactus
Ad peccatum concitet,
Non me visus sive risus
Aut furor praecipitet.
25. Sic nociva incentiva
Sopiantur corporis,
Ut frigescant et quiescant
Pravi motus pectoris.
26. Sit serena mens et plena
Spiritali gaudio,
Illustrata et purgata
Yerae lucis radio.
27. Meum pectus sie affectus
Caritatis repleat,
Ut abeo, quidquid Deo
Displicet, removeat.
28. 0 Maria, vitae via,
Plena Dei gratia,
Inter Deum et hunc reum
Precor, ut sis media.
29. Funde precem, ne in necem
Decidam perpetuam.
Ut sim castus atque fastus
Huius mundi respuam.
30. Ille duetor et instruetor
Assit mihi spiritus,
Qui te mundam et feeundam
Fecit esse caelitus.
31. lila, inquam, ne delinquam,
Me conservet gratia,
Qua replevit te, qui flevit
Inter tua brachia.
32. Orbis rector et protector
Noster clementissime,
Nos invise, ut elisae
Convalescant auimae.
33. Lumen sparge tuae largae
Super nos clementiae,
Atque maestis da caelestis
Solamen laetitiae.
34. Dei fili, ex hostili
Serva me fallacia.
Da, ut fiam per Mariam
Tua dignus gratia.
442
35. Ob amorem et honorem
Matris tuae tribue,
Ut cum bonis fruar donis
Quietis perpetuae.
36. Te laudamus et rogamus
Per ipsius meritum,
Ut aeterni nobis regni
Clemens pandas aditum.
37. Pater Deus, fili Deus,
Deus alme Caritas,
Per aeterna nos guberna
Saecla. Deus trinitas.
Rhythmus X.
1. 0 regina, quam divina
Praeelegit gratia,
Cuius partus sacrosanctus
Instauravit omnia.
2. Quae odorem gratiorem
Türe das et balsamo,
Qua excelsus est egressus
Ut sponsus de thalamo.
3. Mater regis, per quem legis
Panduntur mysteria,
Cuius natum olim vatum
Canebant praeconia.
4. Föns virtutum, da, ut lutum
Vitiorum deseram,
Mentis visum atque nisum
Ad superna transferam.
5. Sic infundas, qua redundas,
Cordi meo gratiam,
Ut terrena fide plena
Praeditus despiciam.
6. Mater Dei, cordis raei
Munda penetralia
Ac meorum labiorum
Dilue contagia,
7. Ut peccatis expurgatis
Deum honorificem
Et a corde pulsa sorde
Laudes tuas praedicem.
8. 0 benigna, quis te digna
Laude possit colere,
Quae ditari singulari
Meruisti munere?
9. Cum aurora sit decora,
Quando rubens oritur,
Comparata minus grata,
Minus pulchra cernitur,
10. Luna claret, quando paret
Nullis tecta nubibus,
Sed maiorem tu fulgorem
Piis infers mentibus.
11. Cunctis horis lux fulgoris
Tui nos laetiticat,
Nam vix una nocte luna
Super terram emicat.
12. Luna plena fit amoena,
Sed defectum patitur,
Modo patens, modo latens
Nunquam stare noscitur.
13. Tu corusca, nunquam fuscar
Nostri dux itineris,
Non obtecta, sed electa
Sicut sol aspiceris.
14. Est revera solis sphaera
Mira luce praedita,
Saepe tarnen ob velameu
Nobis est abscondita.
— 443 —
15. Tu praeclara, nunquam rara,
Cuncta supergrederis,
Quae uec tectum nee defectum
Aut occasum pateris.
16. Tota munda et iueunda,
Tota es mirabilis,
Tibi vita nee audita
Nee est visa similis.
17. Cives poli tuae proli
Semper cantant gloriam
Venerantes et mirantes
Tuam excellentiam.
IS. Angelorum nempe chorum
Dignitate superas,
Principatus, potentatus
Et virtutes ceteras.
19. 0 quam grata et beata
Tua est memoria !
Actiones et sermones
Tui sunt remedia.
20. Cuncta reeta et perfecta,
Cuncta sunt salubria,
Ex bis venit, quae nos lenit,
Vitalis fragrantia.
21. Gratulamur et conamur
Laudes tuas canere,
Quam vis totum cor devotum
Nequeat exprimere.
22. Sic est densa, sie immensa
Laudis tuae copia,
Ut profunda et faeunda
Succumbant ingenia.
23. Nemo praebet, quantas debet,
Laudes tuae gloriae,
Qua processit, qui repressit
Auctorem malitiae.
24. Benedicta, quae relicta
Vana carnis gloria
Aeternorum gaudiorum
Exstitisti nuntia.
25. Benedictus, qui adfiictus
Crucis in patibulo
Nos salvavit et douavit
Pacem suo populo.
26. Yirgo mitis. inbnitis
Praedicanda laudibus,
Tuum natum fac placatum
Cunctis te colentibus.
27. Da perfectum intellectum,
Quo devitem noxia
Fac nie nosse et da posse
Quaeque sunt utilia.
28. Curam gere, ut sincere
Conversari studeam
Et devotus carnis motus
Spiritu coerceam.
29. Mater agni, qui tyranni
Victor cepit spolia,
Quo elisi paradisi
Caremus laetitia.
30. Noxas dele parentelae
jNIeae* tuis preeibus
Et da cunctis mihi iunetis
Frui bonis omnibus.
31. Virgo saneta, mater casta,
David proles inelita,
Pia prece nos de faece
Peccatorum suscita.
32. Proles Iesse, per quam fessae
Reparantur animae,
Fac nos fortes et cohortes
Tenebrarum comprime.
33. Ab bis telis tuos velis
Supplices defendere
Quibus perit, quisquis quaerit,
Carni satisfacere.
34. Virgo lenis, nos a poenis
Salva gehennalibus
Nee substerni nos inferni
Sinas cruciatibus.
444 —
35. Vitam laetam et quietam
Fac nos semper agere,
Ut virtutis et salutis
Gaudeamus munere.
36. Supplex oro, ut in choro
Te sanctorum videam
Et divinae sine fine
Dono lucis gaudeam.
37. Iesu Christe, per quem iste
Mundus primo factus est,
Homo-Deus, per quem reus
Homo liberatus est;
38. Metuende rex, defende
Nos a malis omnibus
Redde vicem hanc feliccm
Mariam colentibus.
39. Ut restaures nos, baec aures
Tuas pulset precibus,
Haec sustentet et praesentet
Tuis nos aspectibus.
40. Rex aeterne, pio cerne
Supplices iutüitu
Et illustra corda nostra
Tuo sancto spiritu.
41. Propter illam, quaemamillam
Tibi dedit parvulo,
Munimentum et augmentum
Tuo praesta populo.
42. Pastor bone, a leone
Tuas oves libera
Et cum illis, qui in caelis
Gaudent, nos adnumera.
43. Regi magno laus et agno,
Patri atque filio
Flaminique, qui utrique
Compar est imperio.
Hb yt hm us XI.
1. Beatarum feminarum
Virgo beatissima,
Illum gerens,- qui nos quaerens
Visitavit infima,
5. Ut non segnis sumniis regnis
Admisceri studeam,
Ne ab istis exsul tristis
Sine rine maneam.
2. Regis mater, cuius pater
Non cognovit feminam,
Mater eius, mundi huius
Qui gubernat machinam.
3. Quae caelesti adimplesti
Totum orbem dogmate,
Nos emunda, quae fecunda
Facta es charismate.
6. 0 beata fiant grata
Nostra tibi cantica.
Nee sit vilis haec exili?
Tibi laus et modica.
7. Grates solvo, dum revolvo,
Quanta nobis feceris,
Dum perpendo, quam horrendo
Malo nos subtraxeris.
De terreno fac me caeno
Nisu mentis surgere
Atque totum meum votum
Ad summa dirigere.
8. Crimen Evae fecit breve
Nostrae vitae spatium,
Intinitae per te vitae
Nobis datur gaudium.
— 445 —
9. Non est iustum tarn venustum
Opus et piissimum
Oblivisci, quod addisci
Convenit potissimum.
10. Immo vere hoc silere
Magnum est periculum,
Quo purgari et salvari
Constat omne saeculum.
11. Praedicandus et laudandus
Tui fructus uteri,
Tua gesta manifesta
Debent cunctis fieri.
12. Gabrielis est de caelis
Ad te factum nuntium,
Quod completum hosti metum,
Nobis dat praesidium.
13. A praeclara missus aula
Sublimique solio
Fert secreta, quae repleta
Sunt perenni gaudio.
14. Sic legatus destinatus
Ob regales nuptias
Petit terras, ut supernas
Pandat amicitias.
15.
16.
Ad terrenas officinas
Est elapsus aethere,
Dei nutum et statutum
Tibi curat pandere.
19. Primis annis plena magnis
Thesauris scientiae,
Deo cara et ignara
Totius malitiae ;
20. Vincens sexum et complexum
Carnalem despiciens,
Deo placens sive tacens
Sive os aperiens ;
2 1 . Corde prudens, semper studens
Legis observantiae,
Ex hoc sane non huraanae
Laudem quaerens gloriae;
22. Actione et sermone
Irreprehensibilis
Et cunctarum gratiarura
Fulgore mirabilis.
23. Divinorum secretorum
Lator ad te properat,
Fert arcanum, quod humanuni
Genus fide liberat.
24. Nee silendum, quod stupendum
Honorem exhibuit
Te mirante, nam hoc ante
Nulla nee post meruit.
25. Hie legatus est testatus
Cunctis te praecellere,
Plane quando te mirando
Salutavit genere.
Adte tendens,quaeresplendens 26. Pandit ore cum honore,
Eras stirpe regia, Quod futurum noverat,
Deo cari et praeclari Et declarat, quod rex paratr
David regis filia; Qui te consecraverat.
17. Mente mitis, margaritis
Gratiarum praedita,
Nulli nocens , omnes docens
Vita Deo placita;
18. Iam adulta et inculta,
Non mente, sed corpore,
Sancta eultu, saneta vultu,
Prorsus sancta pectore;
27. Salutavit, nuntiavit
Dei beneheium
Ore blando declarando,
Quod haberes tilium.
28. Primum Ave, post suave
Depromit mysterium,
Quod est ingens et pertingens-
Ad salutem omnium.
446
29. 0 Maria, Deo digna,
Plena, inquit, gratia,
Benedicta et beata
Saecula per omnia.
30. Amans Deum apud eum
Invenisti gratiam,
Qua repleta eris laeta
Prolem gignens regiam.
31. Ne formides, sola fides
Tibi dabit filium,
Contra morem salvatorem
Generabis omnium.
32. Mater eris et diceris
Omnis orbis domina,
Eris parens, sed non carens
Castitate pristina.
33. Ne tarberis, ne raiseris
Audiens, quod paries;
Gignes quidera, sed ut pridem
Virginem te senties.
34. Appetitus et pruritus
Carnis ignorabitur,
Partum tarnen in te flamen
Sanctum operabitur.
35. Summa virtus atque sanctus
Te replebit Spiritus,
Ut cunctorum saeculorum
Rex sit tuus genitus.
39. Credidisti, quod audisti
Mente devotissima,
Ante partum et post partum
Manens integerrima.
40. Ut scripturae praedixere,
Facta es puerpera,
Iam cum nato coronato
Regnas super aethera.
41. Universae iam conversae
Gentes te magnificant,
Te precantur, te mirantur
Ac devote praedicant.
42. Sunt caelestes chori testes,
Quibus es praeposita.
Te cunctorum electorum
Transscendisse merita.
43. Totus orbis te pro morbis
Et necessitatibus
Deprecatur, ut fruatur
Optatis successibus.
44. Te laudamus et rogamus,
Feminarum gloria,
Tuam prolem, verum solem,
Nobis reconcilia.
45. Nos conserva, ne caterva
Laedat adversantium.
Atque caecis tuae precis
Porrige subsidium.
36. Erispraegnaus,namque regnans 46. Preces fände, ne immundae
In aeternum Dominus Succumbam libidini,
Sumet corpus, per quod opus Ut mens mea non sit rea
Mundi tollet facinus. In conspectu Domini.
37. Is salvabit, quem purgabit
A peccatis, populum,
Regnaturus et daturus
Regnum Ins in saeculum.
38. Exsultabunt et laudabunt
Te lideles feminae,
Erunt omnes nationes
Tuo salvae germine.
47. Stella maris, quae ignaris
Subvenis et perditis,
In hoc sab nos a malo
Tuis salva meritis.
48. Ne amaris patiaris
Absorberi fluetibus,
Qui extollunt atque colunt
Te devotis mentibus.
- 447
49. Virgo mitis, ab ignitis
Iaculis me libera,
Quibus cadunt, qui non vadunt
Tua per itinera.
50. Geraebundas fero pondus
Culparum ingentium,
His solutum ad virtutum
Trahe me fastigium.
51. Alma virgo, supplex rogo
Tuam excellentiam,
l't aeternam per te cernam
Tui nati gloriam.
52. 0 Messia, de Maria
Nate seraper virgine,
Qui purgasti et salvasti
Mundum tuo sanguine.
.53. Auetor vitae, nobis mitte
Yeritatis spiritum,
Ut sciamus et agamus.
Quod est tibi placitum.
54. Da virtutem, ut immutera
Usum pravi operis,
Dona, inquam, ut relinquam
Cursum vitae veteris.
55. Rex immense, me recense
In terra viventium,
Ne sis meraor, quibus premor.
Peccatorum omnium.
56. Culpas lava, quibus prava
Sordet conscientia,
Ut sincera mente pura
Comprebendam gaudia.
57. Nee in lacum me opacum
Permittas descendere,
Quo mittuntur, qui premuntur
Peccatorum pondere.
58. Lux aeterna, sie guberna,
Quos vocasti, filios,
Ut incestus atque quaestus
Devitemus noxios.
59. Iudex iuste, rogamus te,
Ut des eunetis veniam,
Qui Mariae, matris tuae,
Diligunt memoriam.
60. Sit divinae sine fine
Decus atque gloria
Maiestati, qua creati
Sumus nos et omnia.
Rbythmus XII.
1. Virgo splendens, quae trans-
scendens
Electnrura ordines
Magistratum et primatum
Sanctitatis obtines:
4. Föns virtutum, sie pollutum
Meum os purifices,
Ut favore digua fore
Mea verba iudices.
2. Quae enixa non amissa
Castitate Dominum
Via pacis ire facis
Nos ad patrem luminum;
3. Stella maris, quae testaris
Erroris itinera
Relinquenda et agenda
Novae lucis opera ;
5. Importunus et indignus
Tuis sum praeconiis,
Cum obsessus et oppressus
Multis sim flagitiis.
6. Tarnen spero, quod non ero
Expers voti penitus,
Si te colam, per quam solam
Est ad vitam reditus.
448 —
7. Benedicts, cuius vita
Summo regi placita
Hostera stravit, culpam lavit,
Restauravit perdita.
8. Mater Dei, preces ei
Funde, quae nos muniant,
Preces funde, ut secundae
Quaeque res eveniant.
9. Tuas preces efticaces
Esse nunquam ambigit,
Quisquis illum, quem pusillum
Lactavisti, diligir.
10. Yirgo lenis a venenis
Me draconis libera,
Cuius doli celsa poli
Labefactant sidera.
11. Pensa, pensa, quam immensa
Carnis sit fragilitas,
Quam iniquum inimicum
Nostra fert humanitas !
12. Dei aula, circumvalla
Tuo nos munimine.
Reos solve, iustos fove,
Imbecilles sustine.
13. Mediatrix et salvatrix
Intirmarum mentium,
Fave votis, dans aegrotis
Optatum remedium. '
14. Caecis lumen et acumen
Caligosis repara,
Leva pressos, iuva fessos,
Maerentes exbilara.
15. Egenorum et vinctorum
Consolare gemitum,
Peregrinis et captivis
Gratum posce reditum.
16. Ut laetantes navigantes
Veniant ad littora,
Violentos Claude ventos
Mota sedans aequora.
17. Inimicos fac amicos
Et benignos invicem,
Ut non gravem, sed suavem
Sentiamus iudicem.
18. Pro Iudaeis, licet reis,
Tuum roga filium,
Ut agnoscant hunc et poscant
Eius adiutorium.
19. 0 magistra et ministra
Verae sapieutiae,
Fac me rectum et perfectum
In via iustitiae.
20. Posce natum, ut reatum
Meum ipse deleat,
Et implora, ut in bora
Mortis nil me terreat.
21. Ora regem, ut sie legem
Ipsius custodiam,
Ut ex mundo transeundo
Laetus hunc aspiciam.
22. 0 beata, sie peccata
Tuis dele preeibus,
Quae commisi, paradisi
Ut quiescam sedibus.
23. Te colentes fac gaudentes,
Cuncta pellens noxia
Et procura, ut mansura
Perfruamur gloria.
24. Maris Stella, sie compella
Aures summi iudicis,
Ut nos festis rex caelestis
Societ angelicis.
25. Ut in sorte et cohorte
Supernorum avium
Numeremur et laetemur
In terra viventium.
26. Vitae dator et plasmator
Ac redemptor hominis,
Clavis David, quem portavit
Venter almae virginis.
449 —
27. Benedicte rex, dimitte
Cuncta mihi debita,
Quae contraxi, nara haec auxi
Semper agens vetita.
28. Heu, quam male spiritale
Baptismi mysterium
Violavi! nam foedavi
Me per omne vitiom.
29. Male feci, quod subieci
Pravis me spiritibus
Serviendo et favendo
Sceleratis actibus.
30. Fili Dei, cordis mei
Dissipa caliginem,
Ne descendam in horrendam
Inferni voraginem.
31. Tnterventu et obtentu
Matris tuae virginis
Me timore et amore
Reple tui nominis.
32. Pius esto et memento,
Quid pro nobis feceris,
Pro indignis et malignis
Quanta sustinueris.
33. Preees audi et custodi
Nos a cunctis hostibus,
Exoratus et placatus
Matris tuae precibus
34. Intercedat baec et reddat
Nobis te placabilem,
Quem portavit atque pavit
Lacte factum humilem.
35. Propter eam, quaeso, meara
Munda conscientiam,
Ne offendam reverendam
Vultus tui gloriam.
36. 0 beate, pietate
Tua me iustifica,
Quid gerendum, quid dicen-
dum,
Mihi semper indica.
37. Deus homo, fac de domo
Nos exire carceris,
Ut iam dones mansiones,
Quibus ipse cerneris.
38. Tuum vultum nunc occultum
Tuis iam fictelibus
Manifesta atque praesta
Pacem te colentibus.
39. Fac intrare nos praeclarae
Tuae domus atria
Atque bonis mansionis
Nos supernae satia.
40. Tibi nato cum beato
Patre laus et gloria
Flaminique, qui utrique
Compar est per omnia.
Rhythmus XIII.
1. Laus fidelis Israelis,
Virgo plena gratia,
Quae. dum paris, non privaris
Virginali gloria,
2. Quam praescitam et electam -
Deus ante saecula
Benedixit et promisit
Per vatum oracula;
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.
3. Iesse virga, sie nos purga
Vitiorum sordibus,
Ut remotis bis devotis
Te laudemus mentibus.
4. Insensatos et ingratos
Esse Dei gratiae
Se ostendunt, qui non reddunt
Laudem tuae gloriae.
29
— 450
5. Sese fraudat, qui non laudat
Genetricem Domini,
Qui non orat hanc, ignorat,
Quid sit datum homini.
6. Precor ergo, sacra virgo,
Ut meum obsequium
Sit acceptum nee ineptum
Sit laudantis Studium.
7. Benedictus sit beatus
Tui fruetus uteri,
Cuius dono pax humano
Restauratur generi.
8. Quam iueundum lux in muudum
Venit indeticiens,
Carne sumpta ex innupta
Matre nobis oriens.
9. Res novella, quod puella
Regem nostrum genuit,
Regem magnum nee sie damnum
Pudoris sustinuit.
10. Quam sacrata et beata
Genetricis ubera,
Ex qua natus et lactatus
Est, qui regit sidera.
11. 0 mamillae, quibus ille
Parvulus nutritus est,
Iussu cuius mundi buius
Ornatus perfectus est.
12. Protoplasti culpa euneti
Gloriam amisimus,
Per consortem eius mortem
Gemiuam ineurrimus.
13. Per Mariam, dum Messiam,
Eius natum, sequimur,
Immortales et aequales
Angelis effieimur.
14. Dei mater, fae gratanter
Tua nos soll ein nia
Celebrare et vitare
Carnis desideria.
15. Virgo mitis, impeditis
Libertatem postula,
Pelle falsa et relaxa
Delictorum vineula.
16. Maris Stella, seda bella,
Seda malos bomines,
Ne nosmergant aut dispergant
Mundi huius turbines.
17. In hoc mari dominari
Non permittas spiritus,
Quibus mentes imprudentes
Subruuntur funditus.
18. Ex boc freto tuo peto
Erui praesidio
Et postremo in supremo
Collocari gaudio.
19. lter tutum per virtutum
Gradus mibi praepara,
Gressum leva, ne in saeva
Miser ruam tartara.
20. Magnum onus gesto pronus
Culparum congerie,
Onus grave, quod est pravae
Poena conscientiae.
21. Audiendo et videndo,
Verbis et operibus
Me destruxi et seduxi
Variis erroribus.
22. Virgo clemens, tuam gemens
Precor excellentiam,
Ut eunetorum delictorum
Mibi poscas veniam.
23. Mater bona, mente prona
Deprecor ac supplico,
Da virtutem, ut non nutem
Impetu daemonico.
24. Te requiro, ut a diro
Hoste me custodias
Et coronam sempiternam
Mibi dari facias.
— 451 —
25. Sit voluntas, nam facultas
Tuum velle sequitur,
Quidquid völes, tua proles
Dare non raorabitur.
26. Virgo pulchra falgens ultra
Cuncta caeli sidera.
Postulamus, ut sumamus
Per te vitae raunera.
27. Curam gere. ut videre
Mereamur filium.
Quaere pacem, ne rainacem
Vibret in nos gladium.
28. Meam vitam fac munitam
Fide et operibus,
Ut ad ceuam intrem plenam
Bonis imraortalibus.
29. Dei verbum, qui superbum
Cruce vincens zabulura
Expiasti protoplasti
Noxa tuum populum.
30. A malignis pro indignis
Patiens crudelia,
Ut terrenos et egenos
Sublimares gloria.
31. Rex caelestis, sie modestis
Me perorna moribus,
Ut bonorum aeternorum
Dignus sim muneribus.
32. Munimentum sit credentum
Eius intercessio,
Quae te pavit et gestavit
Sacrosancto gremio.
33. Reis parce. qui ab arce
Missus es aetherea
Carne sumpta, ut eorrupta
Restaurares terrea.
34. Tua mundet et feeundet
Corda nostra gratia,
Ut virtutum ferant fruetum
Expellendo vitia.
35. Innocenter et prudenter
Fac nos cuncta gerere.
Xe phantasma tuum plasma
Possit ullum fallere.
36. Fac me cautum atque promp-
tum
In hoc vitae stadio.
Ut per fletus fruar laetus
Summae pacis bravio.
R h v t h m u s XIV
1. Stella maris, singularis
Mater excellentiae,
Quae post natum prineipatum
Tenes sanetimoniae
2. Mediatrix, summi patris
Ex qua nasci genitus
Est di gnatus, per quem datus
Est ad vitam reditus.
3. Roga Christum, ut auditum
Praebens te colentibus
Xos gubernet et exornet
Gratiae muneribus.
4. Salve virgo. quae nos iugo
Absolvisti criminis,
Quo ligavit nos et stravit
Primi lapsus hominis.
5. Iesse virga, omnis lingua
Debet te percolere,
Tibi gentes debent grates
Atque laudes reddere.
6. Xam dum verbum sempiternum
Summi patris generas,
Tuo partu a reatu
Nos antiquo liberas.
29*
452
Reges multi atque iusti,
Per divinam gratiam
Inspirati, tui nati
Poscebant praesentiam.
16. Iesse virga, tuura roga
Benedictum filium,
Ut nos servet et enervet
Fraudes adversantium.
0 beata, revelata
Per te nunc prophetica
Sunt secreta et completa
Legis priscae mystica.
17. 0 beata, postulata
Nobis Clemens obtine,
Redde tutos et exutos
Nos ab omni crimine.
9. Virgo florem contra morem
Atque fructum arida
Germinavit, quae signavit,
Quod tu fores gravida.
18. Dei mater, iucessanter
Nobis posce veniam
Et ounctorum commodorum
Confer affluentiam.
10. Tu nimirura nunquam virum
Passa prolem regiam
Edidisti nee sensisti
Pariens trist itiam.
19. Aufer bella et flagella
Famem, pestem, gladium,
Tribulatis pietatis
Impende solaeium.
11. Stella maris, quae, dum paris,
Non perdis signaculum
Castitatis, a peccatis
Tuum solve servulum.
20. Pax et quies nostros dies
Faciant laetissimos,
Ne languores aut maerores
Nostros gravent animos.
12. Virgo splendens, quae ascendens 21. Mater bona, nobis dona
Sicut fumi virgula Tuum patrocinium,
Procedentis ex pigmentis Ut regnemus et laudemus
Omni cares macula, Tuum semper rilium.
13. Sit salutis causa eunetis,
Quod te Deum eredimus
Genuisse et mansisse
Yirginem asserimus.
22. Factor orbis, qui pro nobis
Natus es ex femina,
Crucis poena aliena
Qui purgasti crimina,
14. 0 Maria, prece pia
Nobis fer auxilium,
Cuius nomen dat solamen
Miseris ad gaudium.
23. Ad te clamo, ut ex hämo
Me peccati liberes
Et coronae sempiternae
Donativo muneres.
15. Nomen sanetum, per quod
planctum
Aeternum evasimus.
Nomen bonum. per quod donum
Salutis aeeepimus.
24. Matris prece me de nece,
Quam formido, libera
Pelle metum, fac me laetum
Cuncta sanans vulnera.
— 453 —
25. Rex virtutem fac devotum
Me in tuae laudibus
Genetricis, quae pudieis
Gessit te visceribus.
26. Eius laudes contra fraudes
Inimici faciant
Nos invictos et adflictos
A nialis eripiant.
27. Rex perennis, fac nie regnis
Gaudere caelestibus
Cum amicis genetricis
Tuae sanctae precibus.
28. Inter oves. quas tu foves
Pietatis gratia.
Me recense atque raensae
Tuae bonis satia.
29. Illibatae matris nate,
Christe, spes fldeliura,
Da cum sanctis ignorantis
Finem regni gaudium.
30. Tibi nato cum beato
Patre laus et gloria
Flaminique, qui ntrique
Compar est per omnia.
Rhythmus XV
1. Mater Dei, per quam rei
Consequuntur veniam,
Quae vicisti maledicti
Serpentis astutiam,
2. Benedicta, fac nos ita
Tua festa colere,
Ut venturam per te iram
Possimus evadere.
. 0 insignis, ut te dignis
Valeamus laudibus
Yenerari, fac mundari
Nos a culpis omnibus.
4. Te laudare, praedicare
Atque benedicere
Delectantur. qui conantur
Ad summa pertingere.
5. Nam et ipsi quondam missi
Caeli cives incliti
Congaudebant nee tacebant,
Quanti esses meriti.
6. Virgo felix, per quam caelis
Atque terris gaudium
Est tributum, quae virtutum
Gemmis fulges omnium,
7. Deprecare, ut vitare
Nos peecata faciat
Rex aeternus, ne infernus
Post mortem deglutiat.
8. Virgo saneta, cerne, quanta,
Perferanus iugiter
Temptamenta, et sustenta
Nos. ut stemus fortiter.
9. Heu, quid feci, cum me neci
Tradidi perpetuae,
Vanitate captus vitae
Brevis et exiguae.
10. Quantis visus sum elisus
Et auditus lapsibus,
Gustus, tactus et olfactus
Vulneratus sensibus !
11. Virgo mitis, ad te tristis
Et maerens confugio.
Meliorem ad languorem
Curam non invenio.
12. Te rogare singulare
Lapsis est remedium,
Sanitatis vulneratis
Per quam datur gaudium.
454 —
13. Te requirat, qui suspirat
Pressus mole criminum,
Habens ratum, quod placatum
Reddes ei Dominum.
14. Deo iuncta potes cuncta
ftare te rogantibus,
Cum benignis et malignis
Imperes spiritibus.
15. Quae seductis spes salutis
Esset aut solacium,
Si non nobis factor orbis
Daret hoc remedium ?
16. Si divina medicina
Defuisset vulneri,
Quid facturi, quo ituri
Nos eramus miseri ?
17. Mater prima nos ad ima
Suo traxit crimine,
Nunc reatus est ablatus
Tuae prolis sanguine.
18. Nunc regressus est concessus
Ad superna gaudia
His, qui vincunt et relinquunt
Mundi desideria.
20. Virgo mitis, a delictis
Nos emunda prccibus,
Ut purgati simus apti
Iungi caeli civibus.
21. Lumen verum, factor rerum,
Mundi rector fabricae,
Tot procellis, tot flagellis
Nos adflictos respice.
22. In diebus nostris rebus
Nos secundis sustine
Et custodi nos ab omni
Incorruptos crimine.
23. Fide muni nos et uni
Caritatis munere,
Nullus terror, nullus error
Possit nos subvertere.
24. Rex aeterne, a gehennae
Salva nos supplicio,
Quos peccato solvis dato
Mortis tuae pretio.
25. Prece matris nos ab atris
Libera spiritibus,
Ne cum ipsis pro commissis
Damnemur reatibus.
19. Cunctis sanctis es pro tantis
Grata beneficiis,
Cunctis cara et praeclara
Magnis privilegiis.
26. Iesu bone, visione
Tua nos laetifica,
Sic guberna nos, ut regna
Consequamur caelica.
27. Tibi noto cum beato
Patre laus et gloria
Flaminique, qui utrique
Compar est per omnia.
Epilogus.
1. 0 salutaris, virgo, Stella maris,
Generans prolem, aequitatis solem,
Lucis auctorem. retinens pudorem,
Suscipe laudem.
— 455 —
2. Caeli regina, per quam medicina
Datur aegrotis. gratia devotis,
Gaudium maestis, mundo lux caelestis
Spesque salutis.
3. Aula regalis, virgo specialis,
Posce medelam nobis et tutelam,
Suscipe vota precibusque cuncta
Pelle molesta.
•i. Virtutum chori, summo qui rectori
Semper astatis atque iubilatis,
Ovis remotae memores estote
Xüsque iuvate.
5. Felicis estis patriae caelestis
Cives, cunctorum nescii malorum,
Quae nos infestant miseramque praestant
Undique vitam.
6. Unde rogamus atque supplicamus,
Ut foveatis atque muniatis
Vestros conservos, quorum rex super vos
Cum patre regnat.
7. Patriarcbarum atque prophetarum
Pollens senatus diluat reatus,
Sedens in tbronis, renitens coronis,
Vestibus albis.
8. Ordo sanctorum nos apostolorum
Regat docendo, foveat regendo,
Votis intendant, supplices defendant,
Vincula solvant.
9. Pacis augmentum poscat innocentum
Grex candidatus, quos rex perturbatus
Iussit necari, metuens privari
Culmine regni.
10. Triumphatores, mundi qui rectores
Fide vicerunt, gloriam spreverunt,
Xobis suorum praestent triumphorum
Gaudia secum.
11. Impetret votum cborus sacerdotum
>~ecnon cunctorum coetus confessorum.
Omnes qui gratum Deo famulatum
Exhibuerunt.
- 456 —
12. Grex virginalis oret, ut de malis
Saecli praesentis sicut et sequentis
Eripiamur et, quod postulamus,
Accipiamus.
13. Universorum cunei sanctorum
Caelo regnantes audiant rogantes,
Quibus adiuti mereantur uti
Luce perenni.
14. Omnes electi, compotes effecti
Vitae beatae, Dominum rogate,
Nobis ut laetam donet et quietam
Ducere vitam.
15. Praestet levamen nobis et iuvamen,
Quo mundi fluctus gehennaeque luctus
Sic evadaraus, ut, quod peroptamus,
Obtineamus.
16. Lux sempiterna, pie nos guberna,
Pater ac nate parque deitate
Spiritus sancte, Deus unus ante
Saecula trinus.
I Lesarten. Prologus AB; ferner Collect, ms. Trebonense anni 1381.
Cod. Prägen. XIII B 5. P. — 1 lumen rerum B. — 5 te supplices A. —
10 Ut non lacescam A; Ut ne lacescam BP. — 13 Tu superexcellis A. —
14 oculos P. — 18 habendus P. — 21 Fructibus et spiritus B. — 22 et cito
cadit B. — 24 Utque cedrus A. — 32 ut vires A. — 40 Tu facis BP. —
44 bis 49 fehlen A. — 45 pius, pudicus P.
Rhythmus I. — 1, 1 iucundus (später korr.) A. — 1, 3 Sic ad divum
N; fontem verum M. — 2, 2 praebet A. — 2, 3 se ierenti F. — 2, 4 Est
Deus K. — 3, 1 Tantis bonis L; Multis bonis E. — 3, 2 Servis tuis O. —
4, 2 requirit B; invenit EL. — 5, 2 Hos qüi M. — 5, 3 Cuncta bona L. —
6, 3 Cum te EN; te crucis F. — 6, 4 Impudenter FKO; nescienter E; in-
geris B. — 7, 1 Tu non E; Dum non B. — 7, 2 Quos nunc suadet M;
suauet (später korr.) B. — 7, 3 Non affectas G. — 8, 1 Respice I. — 8, 3
Cuius regis, cuius legis EM; Cuius degis, cuius egis L; Cuius legis cuive
degis N; Ubi legis, cuius legis BG. — 8, 4 Cuius sis et originis B. —
9, 1 Nee F. — 9, 3 te attende E. — 10, 1 quid et quare BDGIL; quod et
quare MN. — 10, 3 Huius A; Cui L. — 11, 1 Immortalis LN. — 11, 3
Cum FNO; actori I; Creatori et auetori BGM. — 12, 1 Sed peiores D; sunt
tortores L. — 12, 3 Quo torquendus et mittendus GM. — 13, 1 fit ioeundus
I. — 13, 3 Pro re brevi atque levi BGO. — 14, 2 iugum perdas EL. —
14, 3 Ne abieeta D; Ne subieeta M; Et abieeta FK. — 14, 4 exeluderis
F. — 15, 1 sint N. — 15, 2 Ut curantur L; Ut sanentur E. — 15, 3 cres-
cant, inputrescant B. — 15, 4 Pergant I; Pereas velocius L. — 16, 1 Non
desperes EO; iam coheres A. — 16 , 2 Esse Christi L. — 16, 3 sq. fehlen
B. — 17, 3 plangens, corpus angens E. — 17, 4 Diluens E. — 18, 1 Si
vivorum defunetorum M. — 18, 4 Non vult suum BLO; Suum fehlt E. —
19, 1 Pectus tunde, preces funde G. — 20, 4 Cuncta haec facinora DEIN;
457
Haec cuncta facinora 0. — 21, 3 ne cunctaris O. — 21, 4 posse F; Roga
mente subdita E. — 22, 2 daemocis B; daemoniacis KM; Affligi E. —
23, 2 Malus serpens E ; Dirus draco O. — 23, 3 Superanti L. — 24, 1 Sed
si forte E. — 24, 4 Per illam M; recipias DI; suscipias O. — 26, 2 Nunc
habere O. — 26, 4 oraveris E. — 27, 2 sis F; Cunctis sanctis viventibus
O. — 27, 4 Cunctis bis DI. — 28, 1 linire BF. — 28 , 2 Corda solet D. —
28,4 rogantium O. — 29, 2 Facit et resurgere N; Faciet resurgere 10. —
Str. 30 fehlt B. — 30, 3 aversos DIKL ; et submersos DEIKLMNO. — 31, 1 et
hanc clama L. — 32, 1 Veri solis, si hanc solis DIEMO. — Str. 33 fehlt N.
Rhythmus II. — 1, 2 Laudes mea aniina O. — 1, 3 Eins gesta, eius
festa BFKO; Eius bona semper sona M. — 1,4 splendidissime B; Semper
illam praedica M. — 2,2 Suam celsitudinem E ; Eius pulchritudinem
L. — 4, 1 He persona nobis dona I. — 4, 3 sq. nebem obigem Text: Haec
regina de ruina | Faciet te surgere B. — 5, 2 virgini BL. — 5, 3 Quae in-
fictum G. — 5 , 4 Miro mutat munere C. — 6,2 Mea laudes anima M. —
6, 3 Eius bono F; Huius bona L; Eius festa, eius gesta M. — 6, 4 illa B;
Cole splendidissima M. — 7, 1 Neue Initiale G ; Omnes ei sensus mei L. — 8, 1
Nemo certe GO. — 9,2 Dei matrem M. ■ — 9 , 3 fingit korr. in fingat C ;
Nullus dicat quod G; ut attingat A. — 9, 4 Huius CDI. — Str. 10 fehlt
N. — 10, 1 quantum decet L. — 10, 2 Eius laudans M. — 10, 3 Eius
cuncta C ; Quae prae cunctis Dei sanctis L. — 10, 4 Erit semper praeelecta
L. — Str. 11 fehlt N. — 11,2 Piis constat mentibus EG, Piis distat mentibus
F. — 11, 3 Ut intendam me impendam G. — 12, 2 Nullus, digne G. — 12, 3
Vanus tarnen G; vel insanus E. — 12, 4 Est qui eam M; eam reticet
D. — 14, 2 Illustrant FK. — 14, 4 Miram dant fragrantiam C. — Str. 15
hinter 19. C. — 15, 1 nobis lumen B. — 15, 4 claustrum C. — Str. 16
fehlt C. — 16, 1 homo tristem I. — 16, 2 Audivit sententiam E. — Str. 17
fehlt N. — 17, 2 Nobis specialiter C. — 17, 4 Decet eam LO. — 18, 2
depellat K. — 18, 3 et depellat F. — 18, 4 Sunt quaecunque ACDEGI. —
19, 2 Natus eius CDFIKL. — 19, 3 Et finita G; carnis lucta L. — CDIN
ziehen die Str. 1 und 2 des folgenden noch zu diesem Hymnus. Dann schiebt Nein:
1. Speciosa plus quam rosa
Magis candens lilio,
Garens pari, singulari
Sola digna filio;
2. Plus decora quam aurora,
Luna praecellentior
Et solaris luminaris
Radio intensior;
3. Flos regalis, virginalia
Chori lux egregia,
Quam de Iesse ortam esse
Stirpe constat regia;
4. Dans odorem meliorem
Murra et aromate,
Odoratum magis gratum
Omni thymiamate ;
5. Purga mentem iam foetentem
Et corruptam graviter,
Resipiscat et iam discat
Fragrare suaviter
6. Foetor gravis, qui de pravis
Procedit radicibus,
In odorem meliorem
Versis cedat vicibus.
7. Inquinavi sorde gravi
Mentem, linguam, opera,
Ad delendas omnes mendas,
Quae me laedunt, propera.
8. Casta parens labe carens,
Salutis puerpera,
Stella maris, ab amaris
Casibus me libera.
9. Sacra vitis, uva mitis,
Da potum, quem sitio,
Ut affectum geram rectum
Purgatus a vitio.
10. Fluat stilla de mamilla
Gloriosae virginis,
Fundat rorem, qui ardorem
Extinguat libidinis.
11. O puella, interpella
Tuum pro me filium
Et dignare meo dare
Dolori consilium.
12. Roga Deum, ne me reum
Damnet propter crimina,
Sed afflicto pro delicto
Vitae pandat limina.
458
18. Delictorum funestorum
In profundum corrui,
Virens male criminale
Vix quidquam abhorrui.
14. Sum periurus nee sum purus
A reatu sanguinis,
Involutus et pollutus
Foetore libidinis.
15. Sum profanus, mendax, vanus,
Sum tenax et stupidus,
Sum dolosus et gulosus,
Detractor et invidus.
16. Sum superbus et acerbus,
Carens patientia,
Quasi demens ira fremens,
Pacatus ad vitia.
17. Plenus vanis ac profanis
Cogitationibus,
Dolo plenis et obscaenis
Effluo sermonibus.
18. Sic malorum qui tantorum
Mole pressus iaceo,
Huius rei causa Dei
Nomen sanctum taceo.
19. Pro peccatis perpetratis
Vehementer doleo
Et ad Deum vultum meum
Levare non audeo.
20. Mater Dei, cordis mei
Dolorem considera,
Preces meas, quaeso, vehas
Ad regentem sidera.
21. O benigna, laude digna
Gloriosa domina,
Quae divina medicina
Mundi purgas er ira in a.
Hierauf folgen Rhythmus IX, 1(3 — 27; dann
22. lila, inquam, ne delinquam
Me conservet gi-atia,
Qua replevit te, qui flevit
lnter tua hrachia.
23. Mater casta, semper asta,
.David proles inclita,
Pia prece me de faece
Vitiorum suscita.
24. Te honoro, te adoro,
Mater, flexis genibus,
Tu eunetorum delictorum
Absolve me nexibus.
25. Mei patris atque matris
Memorare, domina,
Hos conserva et enerva
Eorum peccamina.
Dann Rhythmus VIII Str. 45, worauf weiter
26. Serva eunetos mihi iunetos
Amoris solacio,
Orbem totura fac devotum
In tuo servitio.
27. Nostrum regem, iustam legem
Fac, quaeso, componere
Et post mortem fac consortem
Requiei superae.
28. Rege clerum, äuge verum,
Rectores ecclesiae
Fac ferventes, non tepentes
In zelo iustitiae.
29. Tarn absentes quam praesentes
Fratres nostres refove
Et ab illis, quidquid illis
Est noeivum, remove.
30. Auge fruetus, pelle luctus,
Fluctus tolle noxios
Et imbelles et rebelles
Tibi fac obnoxios.
Dann folgen der Reihe nach XII Str. 17, 18, 14, 15, 16; XV, 1; XIV, 19,
20; XII, 28. Vor letzterer Strophe aber noch:
31. Pro defunetis Deum eunetis
Exora fidel ibus,
Ut gaudentes resurgentes
Perfruamur gloria.
— 459 —
Rhythmus III. — 1, 3 Et transvectam E. — 2, 2 infantes L; aspicis
GM. — 2, 3 sq. nachgetragen C. ■ — 2, 4 Dignos bonis 0. — 3, 4 refugium
L. — 4, 1 Vitae uornia , morum forma BG. — 5,3 Quod non K. — 6, 1
fructuosa M. — 6, 3 elegit, qui nos regit 0. — 7, 3 et polorum O. — 7, 4
Qui F. — 9, 1 opta I. — 9, 3 Ut decenter et frequenter B. — 9, 4 Landein
tuam gloriam O. — 10, 2 Meam scia F. — 10, 3 nee silendum A ; vel silendum
F.— 10, 4 gratia B. — 11, 3 überaus K: (später korr.)B: ubertatis L. — 11, 4
es KI. — 12, 2 Virgo es EFK; Es virgo D. — 12, 4 et fehlt G. — 13, 1
et odore K; vel colore B; Cuius flore velut rore M. — 14, 3 Fac me mundum
et iueundnm O. — Str. 15 und 16 umgestellt A. — 15, 1 quam fehlt B. —
16, 1 Per te mundus MO; O quam mundus L; mundus est iueundus B. —
16, 2 Vero fulgens lumine B. — 16, 4 Exitus O. — 17, 1 Tunc A. — 17, 3
*icut pleni E. — 17, 4 Sicut prophetaveras O. — 18, 1 morum perversorum
MO ; morum pessimorum E. — 18, 2 Relieta sunt M. — 18, 4 vestia (später
korr.) B; praestigia AFKLMO. — Str. 19 bis 22 verstellt N. — 19, 1 sq. und
3 sq. umgestellt DI. — 19, 1 Mundi fluxus atque luxus LO. — 20, 3 Carnem
frangi motus angi DI ; Corpus frangi, motus angi B. — 20, 4 caelesti studio
L. — 21, 2 Ventris claustra GM. — 21, 3 Creatorem ad 0; ad amorem K. —
21, 4 Nos fehlt 0. — 22, 3 Deum verum M. — 23, 3 Destitutis BEKLMN.
— 24, 4 Solvit nostri A. — 25, 1 et salvatrix 0. — 25, 2 animis F. —
Str. 26 bis 33 verstellt B; statt dessen hier:
Da virtutem et salutem Corporis et animae,
Ut saluti restituti Te laudemus, Domine,
Qui salvasti, quos ereasti Xatus alma virgine.
26, 3 tormentis obruentis DIN. — 26, 4 Stanni G; eruar 0. — 27, 1 sq. und
3 sq. umgestellt E. — 27 , 1 Quot B; Hoc requiro, hoc O. — 28, 1 castus
spernens fastus N. — 28, 2 clemens , sobrius O. — 28, 3 Ut resurgam et
non tangam E. — 28, 4 Simulatus FO; Simulatis B; Perversa ulterius E.
— 29 , 2 Diversis eloquiis L. — 29, 4 Sacris aedifieiis L. — 30, 1 ac FK ;
Nulli gravis sed suavis O. — Str. 32 fehlt E. — 32, 4 conturbent DKIL;
comburent X. — 33, 3 sine gesta K; tua gesta B. -- Str. 34 fehlt EN. —
34, 4 Deus alme Spiritus L: Saecula divinitus F.
Rhythmus IV. — 1, 1 Singularis M. — 2, 2 Supplica et refove A. —
2, 3 aut depravat O. — 2, 4 refove (später korr.) B. — 3, 1 Virgo quae de
fraude gaude B. — 3, 2 Daemonum FKLMO. — 3, 3 Cum DF; Dum tu vera
A. — 3, 4 Carne Deum BEL. — 4, 1 dila (später korr.} B ; dicata L. — 5, 3
traetas atque lactas E. — 6, 1 Mihi quaeso nunc BG. — • 6, 2 fehlt B. —
6, 3 Dona quaeso fehlt B; mihi laeso E. — 7,2 Iesu tuo O. — 8, 1 me
fehlt L : pellens B. — 8,2 Compelle AEN ; Depelle D ; Compelle korr. in
Depeile I. — 8, 4 mente custodiam BG ; Et vinetis constantiam F. — 9, 1
ne tätiget EL. — 9, 3 et obdurat F; indurat et obscurat O. — 10, 1 ira
neque devia O. — 11, 4 Inserat cicania M. — 12, 3 Fidem iustam N; spem
perfeetam O; spem ereetam EK; perfeetam (korr. saec. 15.} B. — 13, 1 Da
tumoris et furoris GMO. — 13, 3 lignum F. — 14, 2 in utero O. — 14, 4 Cursu
queam prospero L. — 15, 1 Da timorem DIL. — 15, 3 Dones L. — 15, 4
Extingue L. — 16, 4 Nee me unquam DG; Ne me unquam BFIKLO; Un-
quam me ne N ; Qui me nunquam E. — 17, 2 Ad caelestem BFK. — 18, 3
Cuius missa F. — 18, 4 Modis manent BG. — 19, 4 Votis K. — Str. 20
und 21 umgestellt M. — 20. 1 Me egenum LMO. — 20, 4 Possim tuum L.
— Str 21 fehlt O. — 21. 2 semper affectibus B; Caritatis actibus G. —
21, 4 instet B. — Nach Str. 21 in M:
Föns amoris, eunetis horis
Nobis posce veniam
Et eunetorum commodorum
Confer affluentiam.
— 460 —
22, 2 Bestiales et O. — 22, 4 Compelle DFIN. — 23, 1 de catenis O. —
23, 2 Daemonum nos B. — 24, 1 et nutricem BEFGIKLM. — 24, 2 sentiat
K. - 24, 3 Qui gaudenter et frequenter M. — 24, 4 Te Dei N ; Tuas laudes nun-
tiant M. — Str. 26 und 27 umgestellt DIN. — 26, 2 vera gloria F. —
26, 4 Tua dignus DK; Dignus tua B. — 27, 3 Nos a malis tuearis B. —
27, 4 Semper clementissime B. — Str. 28 verstellt B. — 28, 3 Quos salvasti
LN. — 28, 4 alme O. — Str. 29 fehlt EL. — 29, 4 Saeeula divinitus O. —
Statt Str. 29 in N:
Iesu bone, sie dispone
Horam mei transitus,
Ut ad chorum electorum
Meus pergat spiritus.
Rhythmus V. — 1,1 Pater (später korr.) F. — 2, 1 Huc affectum, huc
aspectum F; Hunc affectu, hunc prospectu K. — 2, 2 dirie B; propitius
M. — 2, 3 Condescendens B; Non descendens K; et appendens I. — 4, 2
destrue B. — 4, 3 hie saggittis M; bis saggitis ELN. — 4, 4 Possit nos
hie laedere I; fehlt B. — 5, 1 Iucundare, quae portare B. — 5, 3 mundi
ducem L. — 6, 1 et innupta DFKN. — 6, 2 filium O. — 6,3 huic K. —
6, 4 Tuum sensit uterum B. — 7, 1 Altet I. — 7, 3 Huius fruetus L. —
8 , 2 Geminarum F. — 8 , 3 nil sit triste I ; nil dat triste M ; nihil triste
LO. — Str. 9 und 10 umgestellt BFGKLMO. — 10, 2 Vitae carnisL; Nost-
rae carnis N. — 10, 3 et provexitDIN; et revexit MO. — 11, 1 et prophetis
D. — 11, 3 quod completum DGI; impletum B. — 11, 4 In te est BFGIKO.
- — 12, 3 Dum NO. — 12, 4 apparuit L. — 13, 3 et honorat M; Quem hono-
rat et adorat N. — 13, 4 Trina mundi DEFIKLNO; Tota mundi GB. —
14, 4 fundens O. — 15, 2 Quem fovebas K; Cum fovebas F. — 15, 3 Tu
servile, tu arcili D; Tu servile, tu ancillae I; Servit ille, tu aneillae EG,
Maeret ille, tu ancillae M; Lactens ille, sed ancillae N. — 16, 1 Tu nas-
centis et docentis N. — 16, 3 et praesente EF. — 17, 1 Te vidente et F;
Te monente et praesente K. — 18, 1 Cum divinae BEFIKM. — 8,3 Cum
signorum G; De verborum et factorum L. — 19, 1 tot dolores B; et dolores
E; Quot languores, quot dolores IK; Quot dolores, quot angores FL. —
19, 3 Dum in LO; ducem fehlt 15. — 19, 4 impia E. — 20, 1 Quot tormenta,
quot lamenta FK. — 20, 3 Dum rex M. — 21, 3 Dum BGLO. — 21, 4 cernens
M; Tuum vides E. — 22, 1 Hie rex magnus sicut O. — 23, 1 Cuius
DEFGKMO; nobis regna L; nos ad regna O; ad amoena N. — 23, 2 Nos vexit
N; Vere duxit gaudia O. — 23, 4 fudutia B. — 24, 3 Ut per norraam vitae
formam E. — 24, 4 dares F; Servi daret E. — 25, 1 est extensus G. — 25, 2
In crucis E. — 25, 3 De poenarum L. — 25, 4 Salva K; Salvat E. — 26, 1 Diris
Iesus LMO. — 26, 3 Verberatus et per N; et prelatus L; et velatus O. — 26, 4
Transfixus est B ; Et transfixus N ; Ac transfixus O. — Str. 27 ff. fehlen L. ■ — 27, 1
Confringens BM; effringens A. — 27, 4 fecit BDEIKN. — 28, 1 es completa
N; et repleta O. — 28, 2 Die, virgo, tertia N; Facta die tertia O. — 28, 3
Dum MO; Qua rex N; dirae mortis E. — 28, 4 Pertulit EFO; iudicia AE
— 29, 2 Duris E. — 29, 3 Dum tangenduni se videndum O. — 30, 1 Quis
pensare, quis narrare F; Hinc narrare, quis pensare O. — 30, 3 Unde maestis
O; Quoniam maestis B. — 31, 1 Inde tibi NO. — 32, 1 Post haec signa
GB. — 32, 2 Ad patronum N; vides regnum B. — 32, 4 conseendere FG:
contendere K. — 33, 1 semper K; nater euneta B. — 33, 3 Omnis poli,
omnis soli E ; Omnes soli, omnes poli GMNO. — 34, 1 adelina E. — 34, 4
Famulorum B. — 35, 1 Nam DIMO; suellmis I. — 35, 2 Iuxta niane filium
B. — 35, 4 hominum F. — 3'5, 1 Nunc DI. — 36, 3 Et reformes DIN. —
37, 1 Tuis caris O. — 37, 1 sq. iam defunetis largiaris E. -- 37, 3 Et
bonorum meritorum MO. — 38, 3 vel aeterna D. — 38, 4 Perfruamur gloria
O. — Str. 39 und 40 fehlen N. — 39, 1 Raum für neue Initiale B. — Str.
39 lautet in C:
— 461 —
Sustentare nie dignare,
Henedicta domina,
Xe dimissum in abyssum
Gravis trahat sarcina.
Str. 41 fehlt EO.
Rhythmus VI. — Str. 1 bis 25 fehlen N. — 1, 2 laetitia I. — 1, 3 sq.
hinter 3, 2 F. — 1, 3 actorem I. — 1, 4 gratiae K: gloria I. — 2, 1 Ave,
mater L: per quam pater K. — 4, 1 Gemens F. — 4, 4 lucis aethere O. —
•5, 1 das fehlt (später ergänzt) B. — 5, 3 quod rogo L. • — 6, 1 Tu mansuetum
M. — 6, 2 Meum redde M. — 6, 3 nee in meum O; atque meum E. — 6, 4
Non fehlt O. — 7, 1 Margita (später korr.) B. — 7, 4 Exornata B; stemate
BDGIK. — 8, 2 Virtutumque M; Tu virtutis speculum O. — ■ 9, 2 Amovere
noxiis LMO. — 9, 3 Excolendo, exercendo LO. — 9, 4 Eam sacris D. — 10, 1
convincam D. — 10, 3 Nee D. — 11, 1 Ac decora L; decora mater, ora E. —
11, 3 Et sit DI; Esto custos GO; ut robustos L. — 11, 4 Hostes meos FGIK. — ■
12, 3 Et in hnem LO. — 13, 3 Dum EGLO ; nocturnas pellis LO. — 14, 1 Curae
habe L; et a labe O. — 14, 3 Ut quo K; Esca dites tuos nites E. — 14, 4
Castitatis E ; simplices O. — 16, 2 eloquiis B. — 16, 3 perituras ABGIKMO.
— 16, 4 liget vineulis O. — 17, 1 Et ut LO. — 17 , 3 Ac ipsius O; prius
B. — 18, 2 Nos tuo O. — ■ 19, 3 Quam demente et potente I ; Dux dementem
F. -— 19, 4 Super euneta G. — 20, 1 Iam praedives A;"intra cives F. —
20, 2 Es supernae patriae G; Es caelestis gloriae B. — 20, 3 sq. fehlen
AB. — 20, 3 Ex quo L. — 20, 4 Sol caelestis G. — 21, 1 quem B. —
21 , 2 incarnatum B. — 22 , 2 Laudis A. — 22 , 3 Nam saluti restituti
Sumus hoc mysterio ABEFGIKLMO. — 23, 2 Nemo potest BG. — 23, 4
dieta (später korr.) B ; Dita lucis GL. — 24, 1 atque munus DI ; En, ieiunus
posco munus BFM; Hoc ieiunus posco LO. — 24, 2 A te, ne BFMO. —
24, 3 Et F; Ac O; sanetarum BI. — 24, 4 Ut quod L. — 25, 2 Mihi dari
BEFKM. — 25, 3 Et, quod spero, tuo quaero DI. — 26, 2 Matrem tuam G.
— 27, 4 Crimen et B; et invidiam E. — 28, 1 sq. und 3 sq. umgestellt N. —
28, 2 Praesta BDEFGIKO. — 28, 3 vite solum B. — 28, 4 sentiam LMO. —
29, 2 mei exitus M. — 4 purgat F. — Str. 29 fehlt E. — Str. 30 fehlt BENO.
Rhythmus VII. — Str. 1 bis 15 fehlen N. — 1, 1 Dux ABEGO; spes
maestorum DI. — 1,4 Perennis est BFGKL. — 2 , 1 Tremebundo L. —
2 , 2 Preces ad te domina BEFGI. — 2, 3 Quia gravi O ; Nam quem gravi,
quem speravi B; qua peceavi LM. — 3, 3 excussa L. — 4, 4 Fortiter
dilaniat E. — 5,3 Cur futura permansura O. — 5, 4 Homines non eligunt
O. — 5, 3 sq. fehlen L. — 6, 1 velut pecus O; Vere est caecus ut pecus
B. — 6, 2 es A. — 6, 3 Quem deketat BDIKMO; hoc quod speratB; quod
exspeetat M. — 7, 1 Nam quem luctum nisi lutum K; Nulluni fruetum O.
— 7, 2 Praebet I. — 7, 4 suspiria M. — 8, 1 Ergo flenti O. — 8, 2 Parce,
rerum arbiter O. — 8, 3 a te data G. — Nach Str. 8 eingeschoben in M:
Pro peccatis perpetratis
Paenitere renui.
Paenitere vel dolere
Pro peccatis nolui.
9, 1 et tremesco M. — 9, 3 Cum KM. — 9, 4 caliginem O. — 10, 1 fletus
atque metus BG. — 10, 2 turbat DEFIK. — 10, 4 Horam timet BDGI. —
Horam penso L. — Str. 11-32 fehlen E. — 11, 1 Qui D. — 12, 1 Quo
maerore, quo dolore O. — 12, 2 Depriventur B; Deprimuntur F. — 12, 3
Cum abyssäs M. — 12, 4 Submerguntur FI; Demergentur B. — 13, 1
prostatus F. — 13, 2 dabant I; miseri L. — 13, 3 Dum O; semeligni DFL
— 13, 4 Simul erunt M; Saevo erunt F; Servo erunt DI. — -14, 3 quae
sedueunt O; Quos dedueunt, quos B. — 15, 1 Ad quid ADHK; Nam quo
tendam G. — 15, 1 sq. ut evadam tremendam B. — 15, 3 sq. Qui neglexi
et despexi | Divinam praesentiam O. — 16, 1 quam KO. — Str. 17 fehlt
N. — 18, 1 Felix scala LO. — 19, 1 nie in spinas B. — 19, 3 Quae ad
— 462 —
luctum, non ad fruetum N; Sed ad fructum me virtutum O. — 19, 4 Doce
F : Doces nos ascendere B ; Cogunt semper tendere N. — 20, 3 Et sis AKLO.
— 20, 4 perrexero L; processio F; Iudicem processero B. — 21, 1 Contidendo
me N. — 21, 4 Me tradat B. — 23,' 2 Mea solum L; tantum crimina B. —
23, 3 Ni audissem A; Nee audissem, nee sensissem M; et sensissem K. —
23, 4 Te salvantem N. — 24, 1 Caeli valva N. — 24, 2 me miserum O. —
24, 4 Moles magna BF; criminum BO. — 25, 1 A eulparum vel poenarum
ABFGKLMO; 0 beata non post fata N. — 25, 2 Me salva propositis
ABLM; Salva me propositis GO; Me shias cum perditis N. — 25, 3 Me
poscentem et 0. — Nach Str. 26 schiebt M ein:
Nos divinae medicinae,
Yirgo sine macula,
Munda reos et t'ae eos,
ßegnare per saecula.
27, 1 quem amisi N. — 27, 2 Morsu patris aditum N. — 27, 3 quae ob
M; Mihi pande quod per grande N. — 28, 2 meam fehlt B. — 29, 1 Regi
O. — 30, 1 viam para BFGHIKLNO. — 30. 2 Nobis ad BFGHIKLNO. —
31, 2 Ventri tuo H; Tuo venire voluit B. — 31, 2 Tuo alvo O. — 31 , 3
Te amare DFHIO. — 31, 4 quod voluit K. — Str. 32 fehlt L; Vor Str. 32:
Regi magno laus et agno etc. K; Statt Str. 32: Regi magno laus et agno
etc. DIN; statt Str. 32 in M.
Quod optamus et rogamus,
Donet almus spiritus,
Qui te lavit, qui vallavit,
Qui sacravit caelitus.
Rhythmus VIII. — 1, 3 deducis B. — 2, 3 Meruisti esse mater B. —
2, 4 Dei Christi filii B. — 3,3 Gestans N: perductiun F. — 4, 3 Huc in-
tende BFGHK. — 5,1 Multe O. — 5, 4 Te ditam gratia B: Te ditatam
G. — 6, 3 De scripturis B; Nee figuris nee scripturis I. — 6,4 Landes
tuas H. — 7 , 1 sq. und 7, 3 sq. umgestellt DIN. — 7, 3 Dum DIK. —
8, 1 Causa sane O. — 8, 3 Tui causa ABU; Cuius Causa MO. — 8, 4 Caeli
patet BGM. — 11, 2 Geris BGM. — 11, 3 choros FGHK; Casti regis choros
gregis B; Casti regis chorum gregis O. — 12, 2 Spemens tui DIN; Tui
spernis BG. — 12, 4 Cohibere BGM : Colli bendo HK. — 15, 2 Prolem suum
B; Suam prolem IK; prodidit E. — 15, 3 renites BDGILM. — 15, 3 sq.
lauten in N : Fides tua mundum sua j Mundum culpa reddidit. — 15, 4
Vitam nobis FHK. — 16, 1 sq. lauten in N: Super aurum te thesaurum |
Pentiums charismatum. — 17, 1 redundans et abundans L. — 17, 3 Hunc
K; Hinc qui non peribunt bibunt A. — 17, 4 De terra viventium O. —
18, 3 Non couclusus sed confu-uis (später korr. in perfusus) B: Non conclusus
sed couclusus L. — 19, 1 Exquisitas margaritas O. — 19, 2 ornant K. —
19, 4 Maior exstat BDGHIKL; gloria B. — 20. 1 mire redimire N. — 20, 3
Plus quam grata O; versant F. — Str. 20 und 21 fehlen I. — 21, 3 Mentes
nostras tu delectas O. — 22, 2 praeferunt DFGHIKLM. - 22. 3 mades-
eunt L. — 23, 1 quod plus BHK; quo plus LMO; quam plus N. — 23, 3
Non marcescit BHFNO; Non madescit, non decrescit L; nee durescit (über
Rasur) K. — 24, 3 Cum FL; flagrascit ß, über Rasur K; flagrescit A;
fragrascit IKM : mentem FH. — 25, 1 elati nunc prostrati A. — 25, 2 doces
BHK. — 26, 3 patre sine matre B. — 26, 3 Qui de matre L; patre sine
matre B; Qui te patre sine G. — 27 , 2 Laudes tuas G. — 27, 3 Lingua
mente iam intentae LO, iam fehlt indes O; Longe gentes , Korrekt, saec.
15. B. - 27, 4 Tibi recte L. — Str. 28 fehlt I. — 29, 1 In decoram F;
et auroram BO. — 29, 2 Universi ALMN; proferunt F. — 30, 1 Neue Initiale
vorgesehen B; tarn sumista O. — 30, 2 et coronis O. — Str. 30 und 31 lauten
in N:
463
30. Quae est ista sancti cista
Et utri sacranum ?
Miror matrem Deum patrem
Habentem et filium.
31. Mater Dei, habe mei
In morte memoriam,
Iube nato, ne renato
Mihi neget veniam.
Str. 31 und 32 fehlen B. — 31 , 1 habens AGHIKO. — 31, 3 Eius gesta
L. — 32, 1 Tua vita N. — 32, 2 sq. fehlen A. — 32, 3 Tua gesta N. —
32, 4 Cunctis admirantibus LO. — 33, 2 est BGH1K. — 33, 3 cunctis rosis
O; rosis fehlt L. --35, 1 Felix lectus A ; Sanctus pectus O. — 35, 2 Rex
virtutum ABCDHKMO; tacuit A. — 35, 3 Felix mater L: quae K. — Str.
35 und 36 umgestellt M. — 36, 1 Almus sinus O ; Felix venter, quo clementer
M. — 36, 2 quäl; Christus est absconditus M. — 37, 1 thorus atque ehorus
15. — 37, 3 Quam ABCDGIL. — Nach Str. 37 schiebt C ein:
O sacratae et beatae
Manus atque brachia,
Quae paverunt et vexerunt.
Per quam vigent omnia.
38, 3 Qui dat G; fructum DFIK. — 38, 4 Pascens O. — 39, 1 Fac in D;
In hac O. — 39, 3 Sic DO. — 40, 1 Hie BCFHIKL; Hinc natura GM;
Haec natura O ; vinci iam K. — 40 , 3 Cuius usus est A ; exusus B. —
Nach Str. 40 schiebt M ein :
Felix sinus, quo divinus
Requievit Spiritus,
Felix ulna sub mamilla
Christus iacet inicltus.
42, 1 Meque caecum M; Istura coetum DK. — 42, 2 praesidio BG. — 42, 4
Gratam tuo G; Gesta tno L; Gestam tuo B. — 43, 2 spiritalibus A. —
43, 3 Dona pignus LMO. — 45, 1 Ac meorum O. — 45, 3 Ut lactentur et
solvantur B. — 45, 4 Ab omni BMN. — 46 , 2 Preces nostras BDGHKM.
46, 3 Et de maus, specialis N. — 46, 4 Clementer nos B; Virgo servum
eripe N. — Str. 47 fehlt LN. — 47, 2 alme Spiritus BFGO. — 47, 3 Ad
te mane nee non sane O. — 47 , 4 Deus unus saecula BF ; Mens pergat
exitus O. — Nach Str. 47 schiebt B ein :
1. O Maria, Stella maris,
Naviganti salutaris,
O Maria, caeli porta,
Per quam mundo lux est orta;
2. O Maria, virga Iesse,
Digna Dei mater esse,
Quae tulisti germen iustum
Rubum servans incombustum ;
3. Ut ab isto tarn benignus
Invocetur, non est dignus,
Semper egit malam vitam,
Vitam malam malis tritam.
4. Sed qui matrem deprecatur,
Christus eum miseratur,
Splendor patris coaequalis
Homo factus est mortalis.
5. Sumpta carne verae matris
Ex amore Dei patris,
Ut deleret nostram sordem
Tradens se misericordem.
6. Ora, mater, pro nie natum,
Poenam tollat et reatum,
Quia dixit : Mortem nolo,
Peccatoris vitam volo.
In virtute sanetae crucis
Sequitur Stella tantae lucis.
Rhythmus IX. — ■ 1, 1 Feminarum spes L. — 1, 3 gignes B. — 1, 4
Servat mundi BG. — 2, 1 Porta lucis FHIK ; quae H. — 2, 2 Salvas I. —
3, 1 laudes tu quae gaudes O. — 3, 2 O beata nobis grata O; O beata at-
que dieta B. — 4, 4 purgans B; Purgas mundi F. — 6, 1 Quam sacratae,
quam beatae DGHIKLO. — 6, 3 et gesserunt O. — 6, 4 vient (später korrig.)
— 464 —
B. — 7, 2 Nos fecit HK. — 8, 3 Tu afflictis FGHK. — 9, 1 Quae es tota
redundata B. — 9, 4 morbura H. — 11, 2 und 11, 4 vertauscht O. — 11, 4 Ut
tot laudes BL. — 12, 1 Nulluni venum F ; Nulluni novum DI ; nihil senum
F; nulluni sevum M. — 12, 1 sq. fehlen B. — 12, 2 laedit A; Non, quod
laedat continens M; retines LO. — 13, 1 sq. und 3 sq. umgestellt D. —
13, 3 Quamvis plene, nullus bene AN. — ■ 13, 4 narrent L. — 14, 2 Nemo
laudet BGO. — 14, 3 est hoc iuvamen B. — 15, 1 Kaum für neue Initiale
belassen B. — 15, 2 emines K. — 15, 3 praedita (spater korr.) B. — 18, 1
Spem labentis F; Spem habentes I; Spe gaudentes B; Sepe labentes M;
firma mentis FH. — 18, 4 Exclude N. — 19, 3 veracem AHMO ; feracem
korr. in veracem I. — 20, 1 Frauduleutus et M. — 20, 4 Per carnis me
HN. — 21, 1 Nunc patenter, nunc latenter IML; Nunc patenter nunc silenter
O; Nunc patent, nunc latent B. — 21, 2 irrumpere N. — 21, 3 partem fehlt
B; Quaerens partem atque artem L. — 21, 4 subrepere HIK. — ■ 22, 2
O benigna domina N. — -22, 4 molimina N. — 23, 1 atque insanus B. —
23, 2 Non mihi BFHKN. — 23, 3 non pruritus A ; et pruritus I ; vel pruritus
N. — 23, 4 deiciat O. — 24, 1 sq. und 3 sq. umgestellt L. — 24, 1 Non
auditus aut I; et olfactus O; vel olfactus N. — 24, 2 excitet A. — 24, 3
risus sive visus BG ; risus, non me visus A ; visus neque risus O. — 24, 4
Aut iocus N. — 25, 3 Et I; Ut restringat et B; Ut quiscant et frigescant
M. — 25, 4 Motus pravi N. — 26, 1 cerena I; mens impleta B. — 26, 2
Salutari gaudio LN. — 28, 1 vitae pia D. — 28, 3 et me reum KMO. —
29, 1 ne in necem DHIK. — 30, 1 et inductor O. — 31, 4 Intra GM. —
32, 3 Nos revise M; ut illisae F; ut allisae O. — 34, 1 sq. und 3 sq. um-
gestellt M. — 34, 3 sq. Fac videre et gaudere | De Mariae gloria FHK. —
36, 1 Te rogamus et laudamus AFL; Te rogamus et oramus O. — 36, 3 Ut
perenni nobis M ; Ut aeterni clemens regni H. — 36 , 4 Nobis pandas H ;
pendas L. — Str. 37 fehlt L. — 37, 2 alme Spiritus FO; alme trinitas B.
— 37, 4 Saecula I; Deus unus saecula O.
Rhythmus X. — 1, 2 Praeelegit dementia L. — 1, 3 Cui partus B;
Cuius natus mire datus N. — 1, 4 Restauravit FIN. — 2, 3 Que exclusus L.
— 2, 4 e thalamo HO. — 3, 1 Pater regis B; per quam FHKLO. — 4, 1
Mons B . — 4, 3 nisum atque visum DIN. — 5, 1 Infundas korr. in infundo
H; ut retundas B. — 5, 3 fine plena F. — 5, 4 penitus FHK; despiciam
B. — 7 , 1 peccatis expiatis vel purgatis D ; expugnatis M. — 7 , 4 Tuas
laudes M. — 8, 1 Raum für Initiale belassen B. — 8, 2 Possit laude BG.
— 9, 1 Dum aurora sie L; Tunc aurora fit BG. — 10, 2 Nulla I. — 10, 3
tunc fulgorem B. — 11, 1 sq. und 11, 3 sq. umgestellt HK. — 11, 2 clari-
ticat HK. — 11, 3 Nam vix luna noctem una O. — 11, 4 terrat O. — 12, 1
sq. und 3 sq. umgestellt M. — 12 , 2 Novi dux N. — 12, 4 Nusquam stare
BFG; cernitur HK. — 13, 1 nusquam K. — 14, 1 Tu es vera BFGHKM.
— 14, 3 Spera tarnen BGHK; obvelamen M; et velamen BG; per velamen
HK. — 14, 4 Nobis es BM; Nunquam es GHK. — 15; 1 praeclara nam-
que rara A; praeclara Deo cara FL. — 15, 4 Nee occasum HK. — 16, 2
Tota et I. — 16, 3 Tua vita K; Tue vita H; Tibi nulla nee M. — 17, 2
canunt O. — 18, 3 potestatus M; potestates DI. — 19, 3 Actionesque F. —
20, 3 qui KL. — 20, 4 Vitali O; flagrantia B; fraglantia G. — 21, 1
Gratulantur et conantur BG. — 21, 2 Tuas laudes BO. — 21, 3 Te quaerat
exprimere B. — 22, 2 Tuae laudis BFHK. — 22, 4 suecumbunt I. — 23, 1
Nemo potest L; quantum BFG. — 23, 3 represcit I. — 25, 1 qui adfixus
M; rex adflictus B. — 25, 3 Qui sanavit B. — 25, 4 suam D. — Str. 26
hier und nach Str. 22 ein zweitesmal B. — 27, 1 profectum N. — 27, 4
Haec quae sunt A; Quaecumque utilia O. — 28, 2 valeam M. — 28, 3 Ut
GM. — Str. 29 fehlt N ; Str. 29—43 fehlen L. — 29, 1 Mater magni M;
Mater Dei BG. — 29, 4 Caruirnus B. — 31, 1 sq. in N: Virgo facta, ut in-
taeta | Mater sis et inclita N. — 32, 2 roborantur DIMNO. — 32, 3 nos
sortes B; me fortem et cohortem O. — 32, 4 reprime I. — 33, 1 tuuni O.
— 33, 2 Supplicem O; eripere B. — 33, 3 quisquis velit M. — 34, 3 me
inferni O. — 35, 2 me semper O. — 35, 4 Gaudeam de miniere O. — Nach
— 465 —
Str. 35 schiebt I Str. 6 des Rhythmus XI. ein. — 36, 3 Ut divinae G. —
36, 4 Lucis dono G. — Str. 36 bis Schlufs als selbständigen Teil N. — 37, 2
primum BFDHIK. — 39, 1 Et N; restauret H ; hie HK. — 39, 3 Et su-
stentat N ; praesentat et sustentat O. — 39, 4 Nos tuis. — 40, 3 Creator da
nostra corda N. — 40 , 4 Firma saneto spiritu N. — 42, 2 Tuos F; Oves
tuas O. — 42, 3 quae in FI; Liberatae, collocatae N. — 42, 4 Laetentur
in dextera N. — Nach Str. 43 schiebt N ein:
Ad sanetissimam Dei genetricem.
I.
1. O Maria, vitae via,
Vitis vitam germinans,
Primae sortis damna mortis
Nostrae vita terminans.
2. Templum Dei, salus rei,
Mater regis gloriae,
Caeli porta, qua lux orta,
Nostrae spes victoriae.
3. Gignens natum nee creatum
Sine maris semine
Partu miro, carens viro
Contra morem feminae.
4. Me tuere, Stratum fere
Vitiorum pondere,
Quae fovere mors est vere,
Prorsus mors recondere.
II.
1. 0 Maria, mater pia,
Gabrielis famine
Fide grata, spe beata
Sacro plena flamine.
2. Mater prolis, carens dolis,
Speciosa facie,
Stella solis, vernans polis,
Vas caelestis gratiae.
3. Vas electum, vas dilectum
Dei providentiae,
Vas provisum, post excisum
Manu sapientiae.
4. Me tuere, quamvis serae
Datum paenitentiae,
Seit prodesse, non obesse
Tuae vis potentiae.
III.
1. O Maria, vitae via,
Christi sponsa Domini,
Ventris fruetu dempto luctu
Vitam reddens homini.
Dreves, Lateinische Hymnendichter.
2. Stella poli, maris, soli,
Sola potentissima,
Plena luce, Christo duce
Vitae spes certissima.
3. Mater facta, sed intaeta
Blandientis nexibus,
Mater facta, sed intaeta
Carnis a complexibus.
4. Castrum cordis plenum sordis
Deprime radicitus,
Ut perversus mox subversus
Motus sit illicitus.
IV.
1. O Maria, mater pia,
Castitatis lilium,
Carne munda, qua feeunda
Dei gignis filium.
2. Mundi lumen, caeli numen,
Ex te rex egreditur,
Sic natura carnis iura
Superans transgreditur.
3. Flos honoris, flos decoris,
Flos spineti gloria,
Ex te duetus nobis fruetus
Pax est et victoria.
4. Fac me servum non protervum,
Tuae laudi deditum,
Spe salutis et virtutis,
Ope summa praeditum.
V.
1. O Maria, vitae via,
Virga florens aurea
Et regina iam divina
Sublimata laurea.
2. Dei thronus, noster bonus
Cibus et mirabili.s,
Vivis eunetis et detunetis
Placens et amabilis.
II. 30
— 466 —
3. Super caelos tibi melos
Sonat vox angelica,
Vox in polo, vox in solo
Tibi plaudit caelica.
4. Me devotum tibi totum
Servum fac exsistere
Et de corde mundo sorde
Laudibus insistere.
VI.
1. O Maria, mater pia.
Stirpe nascens regia.
Virginalis flos, regalis
Proles et egregia.
2. Ex te nasci, laete pa^ci
Rex caelorum voluit,
Sola digna, sis benigna.
Cum mens iuxta coluit.
3. Tu lucerna, qua superna
Lux Christus exoritur.
Nobis salus, qui, ne malus
Mmiatar, moritur.
4. Cuius morte mortis sorte
Muni me, piissima,
Et hac laude, virgo, gaude
Recoli, dignissima.
VII.
1. O Maria, vitae via.
Mundi salus praevia,
Iter caeli, lux fideli,
Dux ignorans devia.
2. Labe carens, sola paren^
Tanti digna filii,
Singularis ex te paris
Angelum consilii.
3. Virga Iesse, non subesse
Carnis nosti vitiis,
Carne, corde carens sorde,
Patet res indiciis.
4. Terge dono tibi prono
Meae mentis crimina,
Clausa rite malis vitae
Mihi pande limina.
VIII.
1. O Maria, mater pia,
Spiritus sacrarium,
Prece pura foedum cura
Pectoris armarium.
2. Mala deme, hostem preme
Tua vi nefarium,
Pande gratis pietatis
Tuae promptuarium.
3. Nobis verum patrem rerum
Dans consiliarium
4. Da caeleste tuis peste
Liberis donarium,
Nostri cordis, pleni sordis,
Morbum curans varium.
IX.
1. O Maria, vitae via.
Fidei spectaculum,
Castitatis, honestatis,
Gratiae signaculum.
2. Prophetarum fide darum,
Et legis oraculum.
Incarnati Christi nati
Corporis umbraculum.
3. Veri cibi iugis tibi
Sub fide signaculum,
Mater vitae, nostri mitte
Criminis piaculum.
4. Matris fide natos vide
Mortis vincens iaculum,
Mater, ave, natis fave
Vitae dans spectaculum.
III 4, 1 Castum. — VII 3, 2 Carni. — Rhythmus XI— XV fehlen .V
Rhythmus XL — 3, 1 sq. und 3, 3 sq. umgestellt FHK. — 3, 3 Me
emunda O: quo AI. — 4, 2 Visu I. - 4, 3 votum meum B. — Str. 6 fehlt
I. — 6, 2 Tibi nostra B: Tibi mea 0; Mea tibi M. — 6, 3 Ne sitMO; hie
K: hoc (später korr.) B. — 7, 4 Nos malis B. — 8, 2 Vitae nostrae BFHK.
— 8, 3 Infinitae nobis vitae BFHK. —8, 4 Per te datur BFHK. — 9,2
Opus tarn piissimum O. — 9, 3 adipisci B. — 10 , 3 ac B. — 11, 1 ac B.
— 11, 4 Cunctis debent H. — 12, 3 hostis B. - 12 , 4 da I. — 13, 1 O
praeclara (); Christus clara H. — 13, 2 Caelestique FHK. — 13, 3 Fer 0.
— 14, 1 Hie legatus FGHIKMO; Hie ligatus (später korr) B. - 14, 3
— 467 —
Metit DI : ut aeternas O. — 15, 2 Elapsus de aethere 15. — 15, 4 Curat
tibi BPHK. — 16, 2 Eins stirpe M. — 16, 3 cara et praeclarä K. — 17, 2
Virtutumque praedita O. — 18, 1 Nam adulta O: sed inculta FH; hie in-
culta K. — 18, 3 Sancta vultu, saneta eultu HKO. — 18, 4 Sancta prorsus
BGHKMO. — Str. 20 fehlt I. — 21, 1 Corde pudens virgo prudeus 0. -
21, 2 Legis studens observantiae O. — - 23, 3 Et arcanum O. — 24, 1 quam I. —
24, 3 non hoc ante I. — 24, 4 Nee post ulla DI; Ulla non promeruit M. —
25, 1 Sic legatus 10. — 27, 4 habens B. — 28, 1 quam suave F. — 28, 2
miraculum B. — 2y, 1 O benigna Deo O. — 29, 3 Semper grata et O. — 30, 2
Meruisti K. — 30, 3 Quae repleta A. — 31, 2 Dabit tibi B. — 32, 2 Terrae,
caeli domina O. — 32, 3 et non DI. — 33, 1 Non turberis DI : Nee turberis
O ; nee mireris 10. — 33, 3 Digna quidem sed O. — 35, 1 Summi virtus patris
sanetus M. — 35, 3 Et DI. — 35, 4 tuus sit BG. — 36, 1 atque regnans
K; ipse regnans O. — 36, 4 Tollet nundi FHKO. — 37, 1 Hie salvabit
BDGIO; Sie salvabit A; Is salvabit H. — 37, 4 Eegnum is O. — Nach
Str. 37 Regi magno etc. 0. — 38, 2 fideles animae BGO. — 38, 4 Salvae
tu FHK. — 40, 2 Nam cum nato O. — 40, 4 Regnans B. — 41, 3 et pre-
cantur I; et mirantur M: Te mirantur, te precantur BGO: Te mirantur ac
precantur FHK. — 41, 4 Te devote GHK. — 43, 3 Te precatur 10. —
44, 3 Tuum B. — 45, 4 Porrige solatium G. — 46, 2 Subcubant B; eupidini
AB. — 47, 3 sq. fehlen A. — 48, 1 Nee amaris GKM. — 49, 2 Me iaculis
A. — -49, 4 Per tua I. — 50, 2 ingentia A; prementium H. — 50, 3 His
ablatum D; is ablutum I. — 50, 4 flagitium B. — 51, 1 virgo tuam rogo
KO. — 51, 2 Tua exeellentia I; Supplex excellentiam O. — 51, 3 aeternam
vite cernam O. — 51, 4 gloria I. — 52, 1 in AB neuer Abschnitt. — 52, 2
Natus M. — 52, 3 salvasti et purgasti BHK. — 53, 4 sit tibi M. — 55, 3
Nee sis BGM. — 55, 4 Peccatorum pondere B. — 56, 3 mente vera BFHIKMO.
— 57 , 1 Ne in lacum G. — 58 , 4 Per te vitem noxios D. — 59, 3 matris
piae O. — 60, 4 Nos sumus H. — Nach Str. 60 Regi magno etc. und
Pater Deus etc. O.
Rhythmus XII. — - 1, 2 quantus cendens F. — 1, 3 Magistratus et
primatus FK ; Magistratum et primatum III ; Magistratum qui primatum D.
— 2,1 enixa virga fixa O. — 2, 2 Sanctitate B. — 2,3 Viam BHK; iter
facis I. — 3, 2 itinere O. — 3, 3 Delinquenda DI. — 3,4 novae legis O.
— 4 , 2 Os meum H. — 4, 4 Verba mea H. — 5, 3 Dum DI. — 5, 4 sim
fallatiis B. — 7, 1 Benedicta digne dieta O. — 7, 2 placuit M; Cuncta Deo
placita O. —7,4 Reparavit BFGHKO; Perdita restituit M. — 8, 2 qui I.
— 8, 3 sq. fehlen B. — 9,2 nullus FHK. — 9, 4 Tu lactasti O. — 11, 1
Ergo pensa, quam O. — 11, 2 sit fehlt D. — 12, 4 Imbelliees B. — 13, 4
Optimum remedium O. — l4, 1 sq. und 3 sq. umgestellt O. — 14, 1 Mentis
lumen FHK. — 15, 3 Iuva pressos, leva fessos M. — 15, 1 et victorum D ;
et eunetorum KO — 15, 4 posce DMO; meritum BDFHIMO. — 16, 1 Ut
ovantes G. — 16, 2 Redeant ad G. — 16, 3 tunde ventos N. — 16, 4 Mea
sedans M; Meta B: sedens B. — 17, 2 Et concordes N; ad iuvicem B. —
18, 3 Ut cognascant hunc G ; hie et poscant N. — 18, 4 Optatum remedium
X: Suum adiutorium O. — 19, 1 Raum für neue Initiale B. — 21, 1 et sie
D. — 21, 3 Et de mundo M. — 22, 3 Dele tuis HK. — 23, 1 Te credentes
B. — 23, 2 pelle ANO. — 23, 3 ut futura N. — Nach 25, 4 Amen O;
neuen Abschnitt markieren ABFO. — 26, 2 Et redemptor G. — 26, 4 Alvus
almae MO; Alvus saerae FHK. — 27, 3 nam vel auxi B. — 27, 4 agens
debita D: augens debita I: Agens semper BK. — 28, 2 Baptismi sacra-
mentum G, später korrig. in sacrificium B. — 29, 2 Me pravis FHKO: me
fehlt B. — 29, 3 fovendo O. — 31, 3 Te timore B. — 31, 4 Tai reple
DHIK. — 32, 1 esto, memor est<> M. — 32, 2 Qui (m2 que) proficeris K:
Quid nobis pro feceris H : profeceris 0. — 33, 4 Tuae matris FKO. — 34, 1
et haec O. — 34, 3 Quae portavit G; Linguam frenet, cor serenet M. —
34, 4 Carnem stringat fragilem M. — 35, 4 gratiam B. — 36, 1 Iesu nat.-
pietate O. — 36, 3 Quid dicendum, quid gerendum FHK. — 36, 4 Semper
mihi M. — 37, 3 Et iam AHF: Atque dones O. —38, 1 non ocultum B-
30*
— 408 -
--39, 1 praedare nos intrare DI. — 39, 4 supernis K; socia FM. — 40, 3
quod utrique M. — Nach Str. 40 Pater Deus etc. O.
Rhythmus XIII. — 1,1 Lux fidelis H. — 1, 3 non gravaris 0. —
2, 3 et praemisit F; et praedixit B; Xobis fecit et praefecit M. — 2, 4 Omni
sine macula M. — 3, 4 laudemus O. — 4, 4 laudes FGHK. — 6, 1 O honesta
virgo praesta M. — -6, 4 gaudium F. — 7, 1 O quam gratus et beatus M.
— 7,4 Restauruntur K. — 8, 1 Quod iucundum O; immundum D. — 8, 2
Nee non indeficiens I. — 9, 2 Nostrum regem RKM. — 9, 4 Pudens sus-
tinuit B. — 10, 1 quam beata BHK. — 10, 2 Quam F; genitrix D. - 10, 4
regit omnia (später korrig.) B. — 12, 4 Gemitum amisimus I. — 13, 2 Natum
eius BGHKMO ; Natus eius F. — 14, 1 Dei mater nobis grata B ; Fac gratanter
et constanter M. — 14, 2 Tua fac sollemnia B. — 15, 3 Falsa pelle et evelle
M. — 15, 4 Peccatorum M. — 16, 1 feda bella B. — 16, 3 disperdant O -
16, 4 Huius mundi BFKM. — 17, 4 BEHKO: penitus O. — 19, 1 Inter
tuum B. — 19, 3 Pressum leva ABGKMO. — 19, 4 Ego ruam O. — Str.
20 und 21 hinter 24 B. — 20, 1 Magnus O. — 20, 3 Cuius F; grave et per-
prave M. — 20, 4 Poenam M. — 21, 3 me seduxi K; detruxi B; et fehlt
B. — 21, 1 Ergo Clemens O. — 22, 4 Poscas mihi FHK. — 23, 3 Des M;
et non FHK. — 23, 4 daemoniaco K. — 24, 2 Me hoste B; 24, 3 Ut co-
ronam O; Atque cernam sempiternam M. — 24, 4 dare I; Vitam, in qua
radias M. — 25, 2 Velle tuum H. — 27, 2 Tuum possim filium FHK. —
27, 3 Tuere pacem B. — 28, 2 Vite et D; Verbis et I. — 29, 1 Iesu
verbum O. — 30, 3 Ut extremos M. — 31, 4 honoribus B. — 32, 1 Sic I;
cernendum B. — 32, -3 Quae portavit et gestavit M. — 32, 4 Te saneto suo
gremio M. — 33, 1 Mihi parce FH. — 33, 2 Missus est K; Missus sum
F. — 34, 3 Et virtutum H: ferant frustrum D. — 34, 4 Expellenda B. —
35, 1 Prudenter et pudenter O. — 35, 2 agere B. — 35, 4 laedere BM. —
36, 1 nee non castum O; promptum atque cautum M. — 36, 2 Ut post
DFGHIKM; fruat K; — 36, 4 Summae lucis radio F. — Nach Str. 36 hat M
zwei Doxologien: Pater Dens, fili Deus etc. und vor dieser;
Tibi nato cum beato
Patre laus et gloria
Flaminique, quod utrique
Compar est per omnia
Rhythmus XIV. — 1,4 Tenens D. — 2,1 Mater nati summi A;
summe I; Mediatrix et salvatrix O. — Nach Str. 3 schiebt O ein:
In aeternum per supernum
Regnum suae gloriae
Victoria et gloria
Mariae, matri piae.
Darauf: Eius nato cum beato etc.; Pater Deus, fili Deus etc. — 4,2 Obli-
visci criminis M. — 4, 3 Quos B. — 5, 1 virgo, omnis ordo K. — 5, 2
colere B. — 5,3 Omues gentes complaudentes M ; Tibi gentes atque grates
O. — 5,4 solvere B; Debent grates reddere M; Debent laudes O. — 6, 3
Illo partu M. — 8, 2 Per te sunt HKQ. — 8, ö Nunc secreta FHKO. —
8, 4 Sacrae legis FHK ; Priscae legis O. — 9, 2 fruetu B. — 9, 3 sq. fehlen
F. — y, 8 quem I. — 9, 4 flores O; Quod tu ferres gaudia B. — 10, 2 Fassa
A. — 11, 4 salva FHKO; populum FH. — 12, 2 Velut fumi. O. — 12, 3
pimentis D; praecedentis I. — 12, 4 carens BGDI; C'arens omni FHKMO.
— 13, 1 Fit salutis AO. — 13, 2 Qui te M; crederis O. — 13, 3 Tenuisse
et B. — 13, 4 Virginem te asseris O. — 14, 1 Raum für neue Initiale B.
— 15, 2 evadimus B. — 15. 4 aeeipimus I. — 16, 1 Tu aurora solis ora
M. — 16, 3 nos salvet B. — 16, 4 Fraudem O. — 17, 3 tuos K. — 20, 3
ac maerores D; et maerores I; vel maerores B. — 21, 1 bona sis patrona
M. — - 21, 2 Nobis in auxilium M. — 22, 1 Auetor orbis K: qui iam nobis
— 460 —
B : qui et nobis G. — 22, 2 Factus es H. — 23, 2 Peccati me BH. — 23, 4
numeres BO. — 24, 1 a nece O. — 24, 2 Quem B. — 25, 1 Fac me totum
nunc devotum M. — 25, 2 tili D; tuis BI,' In ipsius laudibus M. — 26, 1
Tuae laudes O. — 26, 3 Nos munitos et invictos M. — 26, 4 A malo A. —
27, 4 sanctis HIKM. — 28, 4 Bonis saucias O. — 29, 2 Iesu, spes O. —
29 , 3 Da cum bonis pacem malis M ; Sic purgatos fac beatos O. — 29 , 4
In terra viventium O. — Str. 30 fehlt O.
Rhythmus XV. — 1, 3 Da cunctorum commodorum N. — 1, 4 Nobis
affluentiam N. — 2, 2 Festa tua FHK. — 3, 1 Cunctis signis 0. — 3,2
Mereamur laudibus G. — 4, 1 laudare, venerari M. — 4, 4 Ad summum O.
— 5,1 olim missi O. — 5, 4 Cuius esses FH; Cuius essent K. — 6, 2
terrae DI. — 6, 4 fulgens F. — 7,4 Nos post mortem glutiat HKO; Post
mortem absorbeat G. — 8, 2 Perferamur B. — 8, 4 Nos fehlt B. — 9, 1
cur me D; quod me I. — 10, 1 sq. visus et auditus sum elisus HK. —
10, 2 lapidibus B. — 11, 1 Virgo clemens ad te maerens M. — 11, 2 Ac
tristis M. — 12, 3 Vanitatis K. — 13, 1 qui respirat I. — 13, 2 Mole
pressus FHO. — 13, 3 Habens carum B. — 13, 4 Reddet B; eis H. —
14, 1 potens FH. — 14, 2 te colentibus B; te petentibus FMO. — 15, 2
aut auxilium FGKO. — 15, 3 Si non bonis DI. — 17, 3 Hie reatus DI. —
18, 1 sq. und 3 sq. umgestellt O. — 18, 1 Hinc B; Hunc D; ingressus est
DI; est eonfessus B. — 18, 3 His convineunt et B. — 18, 4 Munda B;
Carnis desideria FHKO. — 19, 1 est pro H. — 19, 3 Cunctis clara B ; clara
atque cara O. — 20, 1 Ergo mitis O. — 21, 2 factor fabricae BM. — 22, 2
Nos terrenis sustine O. — 22, 3 Et ab omni nos custodi M. — 23, 1 muni
atque uni M. — 24, 1 et gehennae I ; Rex caelorum a malorum M. — 24, 3
Tot flagellis, tot procellis F. — 25, 3 Ne abyssis pro commissis M. — 25, 4
Mergamur reatibus M. — 26 nos et regna B; ut nos regna O. — 27, 3 quod
utrique M. — Nach Strophe 27 in H folgende üuzugehörige Strophen:
1. Mater patris et filia, 2. Regina poli curiae,
Mulierum laetitia, Mater miserieonliae,
Stella maris eximia, In hac valle miseriae
Audi nostra suspiria. Sis reis porta veniae.
3. Maria, propter filium
Confer nobis remedium,
Bone fili, prece matris
Dona tuis regna patris.
In F schliefst sich an gleicher Stelle das Lied Virgo, gaude, digna laude
(Mone II, 373) an, da-< wohl gleiches Versmafs mit dem Mariale hat, indes
ein selbständiges Lied zu sein scheint.
Epilogus. — Aufser A auch in Cod. Vatican. 311. add. saec. 15. V.
— 10, 1 Mundique rectores V. — 10, 3 donent triumphorum V. — 13, 2 Caelo
gaudentes nobis sint dementes V. — 15, 3 ut quae nunc speramus V. —
II. Abteilung und Umstellung. — A teilt den Hymnus ein, wie er
vorstehend gedruckt ist, nur hat es neue Initialen auch bei XI, 52 und
XII, 26 ; diese bedeuten indes nicht, dafs ein neuer Rhythmus beginnt, sondern
dafs der Dichter sich am Schlüsse des Hymnus an Gott wendet. Vgl. IV,
27: VI, 23: IX, 32: X, 37: XIII, 29: XIV, 22; XV, 21.
B stellt stark um: I: II; HI 1—26; IV; V 1—34; III 27—34; VIII;
IV 1-27; V 35-41; VI; VII: IX; X 1—22: 26; 23— 43; XI; XII; XIII
1-13; XIV 10-30; XV 1—10; XIII 14—36; XIV 1-9: XV 11—27.
C hat nur II 1—14; 17—19; 15; III; IV 1—2 mit der Aufschrift: „Laus
et oratio de saneta Maria"; V 34 — 41 mit der Aufschrift: „Ad eandem";
VIII 34-40 unter dem Titel: ,, Item de cadem".
D setzt Initialen an folgenden Stellen: I; II; III 3; IV; V 1; V 11:
— 470 —
VI; IX: X; XI 1: XI 29; XI 52; XII 1; XII 26; XII 35; XIII; XIV 14;
XV 1; XV 21; es setzt keine VII 1, VIII 1, XIV 1.
E enthält: I; II; III 1-10; VIII 24-32; III 11—31; 33; IV; V;
VI 1—28: VIII 1—10; VI 29-30.
F markiert alle Hymnenanfänge mit Initialen, ausgenommen II und XIV,
hat aber dafür Initialen bei XI 52 und XII 26 (wie A). Am Rande hat
spätere Hand die einzelnen Teile mit Zahlen numeriert, die auch bei II
und XIV, XI 52 und XII 26 angebracht sind und daher (wie in A) 17 statt
15 Teile ergeben.
G ordnet ähnlich wie B : I; II; III 1 — 26: Da virtutum etc. ; Pater Deus etc. ;
V 1—34; III 27—34; IV 1—26: V 35—41: VI; VII; VIII; IX; X; XI; XII;
XIII 1—14: XIV 11—30; XV 1—10; XIII 15—36; XIV 1-9; XV 11—15. —
Es setzt folgende Nummern zu den einzelnen Abschnitten : 1(1, 1): II (V, 1);
III (IV, 1); IV (VI, 1); V (VII, 1); VI fVIII, 1); VII (IX, 1); VIII (X, 1);
IX (XI, 1); X (XII, 1), XI (XIII, 1); XII (XV, 1). Initialen auch bei II, 7;
III, 25; V, 19; V, 25; IX, 15; XI, 52; XII, 19; XII, 26; XIII, 16; XIV, 4;
XIV, 22; eine solche fehlt XIV, 1.
H beginnt erst mit VII 30; HK setzen Initialen vor allen Hymnen mit
Ausnahme von XII.
I setzt Initialen zu III 3; IV; V 1; V 39; VI: VII 1; VII 16; VIII; IX;
XI; X 34; XI 1; XI 29; XI 52; XII 1; XII 26: XIII; XIV 1; XIV 14;
XV. Es fehlen solche bei I, II, III 1.
L geht nur bis X 29 infolge von Beschädigung der Handschrift.
N bietet: I; II; dann Interpolation mit der Aufschrift: „Ad miserorum
et pauperum adiutricem"; III „Alia ad virginemu ; IV; V; VII 16 — 32 „Ad
Dei matrem" ; VIII 1 — 46 „Ad caeli et terrae imperatricem" VI 26 — 29 ;
X 1 — 36 „Ad caelestis panis et poculi propinatricem" ; X 36 — 43 „Ad matrem
salvatoris" ; Interpolation „Ad sanctissimam Dei genetricem".
O macht aus dem Ganzen zwei Teile, jeden mit einer Praefatio; Prae-
fatio: II 1; I 20-33; II 2—19; III 1—4; 29. Erster Teil: III 5—34;
IV 1—19; 21; 20; 22—26; III 10 (2°); IV 27—29; V 1-8; 10; 9: 11—40;
VI; VII; VIII; IX 4—6; 28—31; 1-3; 7—27; 32-37. Praefatio: I 1—19.
Zweiter Teil: X; XI 1 — 37, Regi magno usw.; 38 — 60, Regi magno usw.,
Pater Deus usw.; XII 1—25, Doxol: 26—40, Doxol.; XIII; XIV 1—3 Inter-
polation, Doxol.; XIV 4—29; XV 1—27.
Die gröfsten Umstellungen und Interpolationen erlaubt sich M, welches
andere Gedichte gleichen Versmafses , darunter eins mit dreifachem Binnen-
reim in das Mariale hineinarbeitet; deswegen sind oben nur die Lesarten
der Hs. eingetragen, unbekümmert um die Stellung der Strophen. Die Um-
stellungen und Interpolationen derselben sind folgende. Auf I und II als
„Pars Prima" folgt
Pars II.
Beginnt mit Rhythm. III, 1; 7—9; 14; dann:
6. Me dignare te laudare, 9. Da, beata, mihi rata
Stella clare radians, Atque recta scribere,
Genti sane christianae Me ditari et testari
Verum mane nuntians. Velle, fari, facere.
7. Föns divinae medicinae, 10. Os facundum, cor fecundum,
Virgo sine macula, Dona mundum labium.
Munda reos et fac eos Rationem et sermonein,
Regnare per saecula. Ne quid sonem impium.
8. Servum audi et exaudi 11. Non superbis, non acerbis
Tuae laudi sedulum, Assit verbis gratia,
Os distingue, cor accinge, Iutellectus regat \ ectus
Solve linguae vinculum. Sermo rectus labia.
471 -
12. O beata, os dilata,
Sint haec grata carmina,
Sit accepta, non despecta
Tibi mea pagina.
13. Hanc dignare acceptare,
Mater, aure placida,
Fiant vota tibi nota,
Dicta nostra lucida.
14. Da fateri verbum veri,
Dux misericordiae,
Da vigorem, ne laborem,
Funde rorem gratiae.
15. Lac distilla ex mamilla
Dulci illa labiis,
Ut amicam te pudicam
Verbis dicam sobriis.
17.
18.
19.
20.
21.
Huic servire dat redire
Ipsis irae filiis,
Huic substerni dat aeterni
Frui regni gaudiis.
Genetricem tarn felicem
Laudibus nunc efferam,
Hanc adibo et, ut quibo,
Preces ei offeram.
Hanc affecto sensu recto
Collaudando promere,
Hanc ex voto corde toto
Semper opto poscere.
Surgam, quaeram matrem veram
Et sinceram virginem,
Quae dat mutis os virtutis,
Dissolutis ordinem.
16. Virgo diva, tu nociva
Ope Dei reprime,
Eius bona, eius dona
Pande, sona, exprime.
Es folgen Rhythm. III, 12 und IV, 24.
24. Quod rogamus, quod optamus,
Donet almus Spiritus,
Qui te lavit, qui vallavit,
Qui sacravit caelitus.
Non desistam hanc magistram,
Matrem istam quaerere,
Quae de portis dirae mortis
Potest me eripere.
Darauf:
Pars III.
1. Ave, virgo, qua1) caligo
Ab hoc mundo pulsa est,
Mox absorpta lux est orta,
Caeli porta patens est.
2. Virgo gaude, virgo plaude,
Ave, virgo regia,
Per quam saeva et primaeva
Tolluntur naufragia.
3. Mater, gaude, digna laude,
Quae nos fraude eruis,
Cum antiquum inimicum
Vincis, victum obruis.
4. Vas decoris, dux pudoris
Cincta choris virginum.
Plus decora quam aurora,
Pro me ora Dominum.
5. Gravidata nee privata
Dote sacrae virginis,
Placa natum sat iratum
Ob reatum criminis.
6. O dileeta et proveeta,
Fac nos reeta agere,
Culpas flere, spe gaudere,
Deum vere quaerere.
10.
11.
12.
Nil obliquum, nil iniquum,
Nihil fictum agere,
Nil avari aemulari,
Nihil fari temere.
Malum ferre, non referre,
Terram terrae linquere,
Te, lucerna sempiterna,
Caeli verna cernere.
Menti fessae et oppressae,
Radix Iesse, subveni,
Quae suecurris perituris
Facta turris Libani.
Carnis flammas, quas non amas
Tu nos fac extinguere,
Vitae cursum tendi sursum,
Mundi luxum spernere.
Da, dux aequi, reeta sequi,
Velle, fari, facere,
Me corones, mihi dones,
Haec, quae mones, agere.
Caelo sita margarita,
Lux et vita gentium,
Fac lucemam sempiternam.
Tuum cernam filiuin.
l) 1, 1 quam Hs. —
472
13. Da timere, da videre
Lucem verae fidei,
Iesum Christum, benedictum
Fructum ventris nivei.
14. Tuearis me praeclaris
Cingens charismatibus,
Oma donis, quae probaris
Dare pronis mentibus.
15. Fac me mitem, ut devitem
Iram, litem, odium,
Fac amandum, mitem, blandum,
Gravem, cautum, sobrium.
16. Circumspectum et perfectum,
Fortem, rectum, humilem,
Patientem et prudentem,
Mundum flentem debilem.
17. Castum, purum ac maturum,
Mundi mundum maculis,
Timoratum et armatum
Sacris patrum regulis.
18. Clemens dele parentelae
Meae cuncta scelera,
Des cognatis pietatis
Tuae grata viscera.
19. Stella maris, largiaris
Meis caris gratiam,
Vivis cunctis ac defunctis
Mihi iunctis veniam.
20. Meum patrem, meam matrem
Duc in partem dexteram,
Meis notis dextra fortis
Subdat mortis1) viperam.
21. Christi praesta fortis dextra,
Tu, fenestra aetheris,
Quae te pandis et expandis
Liberandis miseris.
22. Me terrenum, me egenum
Duc ad plenum gaudium,
Da locari et laetari
In terra viventium.
23. Serpentinas in me spinas
Nunquam sinas crescere,
A pressura me Ventura
Pia cura tegere.
24. Cum districtus et invictus
Iudex Christus venerit,
Vox terroris et horroris
Cives orbis fregerit,
25. Tunc indigni et maligni
Flebunt igni subditi
Et internas et externas
Lugent poenas perditi.
26. Heu, quid feci, cur obieci
Mentem neci nesciam?
Heu, quid egi, cur perfregi
Normam leti sociam?
27. Quo tunc pergam, quo me vertam,
Quem tunc quaeram medium ?
Quo patrono, cuius dono
Iungar choro ovium.
28. Quem requiram, per quem iram
Possim illam fugere,
Per quem Iesum saepe laesum
Queam flexum reddere?
29. 0 Maria, mihi pia
Sis in die Domini,
Tunc adiutrix et conductrix,
Modo nutrix subveui.
30. Meliorem vel maiorem,
Quam nunc orem, nescio
Nee personam, quam praeponam,
Aeque bonam sentio.
31. Quod sincero corde quaero,
Saltem sero tribue,
Intestinae me ruinae
Vel in fine erue.
32. O decora, Iesum ora,
Ut in hora ultima
Reum salvet, omne levet,
Quidquid pavet anima.
33. Da sim tecum, et sis mecum
Ante aequum iudicem,
Tunc absconde et reconde
Yerbis placans vindicem.
34. Sis persona et matrona
Et da bona stautia,
Sis medela et tutela,
Mea vela turpia.
35. Me impendo, me commeudo
Tibi flendo, domina,
Me dignare conservare
Caeco dare lumina.
') 20, 4 Mortis subdat Hs.
— 473
Es folgen Rhythm. IX, 19—22, dann:
40. Lux naturae, lux scripturae,
Renes ure famuli,
Ut devotus tibi totus
Frangam motus Stimuli.
Hierauf wieder aus Rhythm. IX, 23 — 27; dann:
46. Lacrimando laudes pando
Tuo sancto nomini,
O patrona, mihi dona
Clemens bona Domini.
47. De culparum plurimarum
Leva Stratum pondere,
His solutum ad virtutum
Fac me statum pergere.
48. Ora Deum, poscens eum,
Ut cor meum foveat,
Ut ipsius me unius
Amor pius repleat.
49. Me conforta et reporta,
Caeli porta veniam,
Obtineto et faveto
Ut, quod peto, capiam.
50. Imperitis et contritis,
Virgo mitis, subveni,
Pro peccatis et orbatis
Vultum patris praeveni.
51. Aufer maesta, vires praesta,
Tu fenestra siderum,
Mater casta, fer ad astra
Holocausta pauperum.
52. Tura precum defer tecum
Ad conspectum Domini
Et iratum ob peccatum
Placa natum homini.
Zum Schlüsse Pater Deus ,
Lied Virgo, gaude, digna 1
Strophen erweitert. Sodann:
53. Rex aeterne, rex superne,
Tuos cerne supplices,
Nee iratus, sed placatus
Nostros actus iudices.
54. Culpae vindex atque index,
Iuste iudex Domine,
Rex Messia, de Maria
Nate pia virgine,
55. Mors serpentis, spes iacentis,
Partus ventris nivei
Rex virtutum, pelle luctum
Daque fruetum fidei.
56. Sitientis et egentis
Audi mentis gemitum,
Ad internam et aeternam
Pande vitam aditum.
57. Nobis parce stans in arce,
Flos immarcessibilis,
Nos caelesti stola vesti
Rex inaestimabilis.
58. Rex benigne, fac nos digne
Fac nos sine scelere,
Matrem illam, matrem piam,
Matrem tuam colere.
59. Factor orbis, esto nobis
Turris fortitudinis,
Nos ab hoste trabe post te,
Fili matris virginis.
fili Deus usw. — Es folgt als Pars IV das
au de (Mone II, 373), doch um eine Reihe von
Pars V.
O Maria, mater pia
Cunctorum fidelium,
Quae portasti et lactasti
Christum Dei filium.
Stella maris, singularis
Consolatrix omnium,
Vitae porta, qua est orta
Laus et salus gentium.
O dileeta, praeelecta
Inter omnes feminas,
Quae per Christum mundumistum
Obscurum illuminas.
Virga Iesse, velis esse
Mihi in auxilium,
Pro me Deum rogans meum,
Tuum dulcem filium.
O lucerna, qua superna
Gratia resplenduit,
Dum creator et salvator
Mundi carnem induit.
Virgo felix, quae in caelis
Dominaris, omnium
Consolatrix et salvatrix
Sis ad te clamantium.
474
Da timorem et amorem
Dei mihi, domina,
Da honorem et decorem
Et devinci crimina.
Te laudantes et amantes
Non possunt deficere,
Te laudare et amare
Est cum Christo vivere.
10.
Illum regis et protegis
A cunctis criminibus,
Ut in caelis per te felix
Laetetur cum civibus.
Cives caeli cum fideli
Plebe laudant Mariam,
Matrem Christi, quae dat isti
Mundo caeli gloriam.
Str. 11 und 12 sind Str. 3 und 4 aus Rhythmus III.
23. Benedicta eius vita
13. Lux caelorum, spes lapsorum,
Virgo morum praevia,
0 lucerna sempiterna,
Dei plena gratia.
14. O decora, doce ora,
Doce corda nescia,
Nee sit vilis haec textilis
Mei oris hostia.
15. His loquelis, his querelis
Aures velis flectere,
Et affectum et aspectum
Ad nos rectum ducere.
16. Columbinos et benignos
Flectens ad nos oculos,
Tuae laudi laetos audi,
Nos custodi sedulos.
17. Primum quidem spem et fidem
Des et idem sapere,
Spe pugnare, fide stare,
Caritate currere.
18. Ab ignitis me sagittis,
Virgo mitis, exime,
A catenis et venenis,
Virgo lenis, erue.
19. Efficaci et veraci
Cinge patientia,
A re prava corpus lava,
Cor ab avaritia.
20. Mater agni, regis magni,
Templum saneti spiritus,
Fac perire, non sentire
In me irae fremitus.
21. Da, succingam et restringam
Freno linguam intime,
Impudicam et iniquam
Carnem iungam animae.
22. A mundana vel humana
Peste, vana gloria,
Me defende et intende,
Ne sit menti noxia.
Fuit ita sobria,
Ut virtutis et salutis
Esset cunctis praevia.
24. Generosa et formosa
Virgo rosa Nazareth,
Roga natum, ut beatum
Nobis statum reparet.
25. Nos guberna, lux supemaT
Lampas plena Iericho,
Impinguata, illustrata
Lumine seraphico.
26. O Maria, prophetia
A te dieta geritur,
Est prostrata gens elata,
Pauper aueta cernitur.
27. Fidem äuge, hostem punge,
Regina Ierusalem,
David germen, Iacob semenr
Vivens lumen Bethlehem.
28. Sion turris, quae oecurris,
Iuncta muris Israel,
Cui fit diguus atque divus
Paranymphus Gabriel.
29. Nos sincere contuere,
Virgo serenissima,
Qui turbamur, confutamur,
Veluti peripsima.
30. Quis narrare, quis pensare
Posset dotum titulos,
Quibus eulta et suffulta
Fulges ultra angelos.
31. O Maria, prece pia
Nobis fer auxilium,
Cuius nomen est solaraen
Miseris et gaudium.
32. Nomen sanetum, per quod plano-
tum
Aeternum evasimus,
Nomen bonum, per quod donum
Salutis aeeepi ums.
47;
33. O Maria, o tu pia,
Pacis via mentibus,
Dat solamen et levamen
Timm nomen omnibus.
34. Spem reportat, cor confortat,
Dulce sonat nimium,
Cum dulcore, cum amore
Stat in ore omnium.
35. O Maria, mater pia,
Dum generas filium,
Xos de portis dirae mortis
Perducis ad gaudium.
36. Nam dum facta et mandata
Nati tui sequimur,
Post hanc lucem caeli ducem
In requie (con) sequimur.
37. Virgo munda et fecunda,
Dulcis spes amantium,
Quae amicta carne sita
Caelo iuxta filium,
38. Es superna praestans dona
Omnibus fidelibus,
His inprimis, qui opimis
Tuis instant laudibus.
39. O benigna, laude digna
Salvatrix fidelium,
Mater Dei, cordis mei
Munda domicilium.
40. Mater felix, quae das caelis
Et terrae laetitiam,
Caritatis atque pacis
Praesta mihi gratiam.
41. O spes mea, ad me mea
Dulci cordis tramite
Et me necte viae rectae
Mandatorum semitae.
42. O iucunda, sordes munda
Mentis meae sauciae,
Uti laeter et iucunder
Domo conscieutiae.
43. Gaude, sancta, per quam tanta
Deus mundo tribuit,
Quod aeternum Dei verbum
In te carnem induit.
44. Te laudare et amare
Da mihi cum gaudio,
Atque velis me in caelis
Praesentare filio.
Hier folgen aus Rhythmus IV Str. 26—29.
Pars VI.
1. Virgo, gaude, digna laude,
Porta salve caelica,
Quae fulsisti, quae fuisti
Mater Christi unica.
2. Fulgens una plus quam luna
Sol et cuncta sidera,
A caducis nos educis
Monens lucis opera.
3. Concubinae et reginae
Tibi digne cantitant,
Speciosae ac formosae
Tibi sponsae militant.
4. Cinctam florum, liliorum
Ac rosarum specie
Te facundae ac fecundae
Laudant cunctae filiae.
ö. Tarn venusta, tarn augusta
Quae est ista, inquiunt,
Quam caelestes et terrestres
Ierarchiae ambiunt?
6. Cuius genae sunt serenae
Quasi genae turturis,
Columbinus ac benignus
Visus expers fulguris.
7. Flore salvo huius caro
Fervet aromatibus,
Ipsa miram primam myrram
Castis spirat manibus.
8. Haec unguentis, haec pigmentis
Sacrae mentis affluit,
Haec odorem, haec maiorem
Caelo florem genuit.
9. O felicem genetricem,
Per quam pacem sumpsimus,
O felicem, quam doctricem,
Lucis lucem hausimus.
10. O in caelis regnans felix,
Dux fidelis gentium,
O tu fortis victrix mortis,
Finis mortis mentium.
11. O flos florum, doctrix morum,
Angelorum domina,
Nostra Eva, nostra laeva
Nostra lava crimina.
12. O polita margarita,
Regis sita vertice,
O sublimis facta nimis
Nos in imis respico.
— 476 —
13.' O Maria, mater pia, 15. Quies fessis, portus mersis,
Dux et via praemii, Universis requies,
Dux Hebraei, porta spei, Vera vita, tuos dita
Mater Dei filii. Benedicta milies.
14. Dux constanti, pes labenti, 16. 0 beata, qua est data
Princeps sanctimoniae, Veritas et gratia,
Auris surdo, vestis nudo Caeli cives fac nos, dives
Plenitudo gratiae. In misericordia.
17. Nos reflamma cordis flauima,
O tu manna gratiae,
Dulci illa de mamilla
Eorem stilla veniae.
Hier folgen aus Rhythmus IV Str. 6 — 16 incl.: dann aus Rhythmus XII
Str. 19 — 25 incl. : endlich aus Rhythmus IX Str. 32 — 36, mit der Doxologie
Sit Messiae, sit Mariae
Omni die gratia,
Patri, proli et amori
Deo soli gloria.
Es folgt Pars VII = Rhythmus XI. Pars VIII = Rhvthm. III, 5
und 6; XIV, 1—17; IV, 17—26; XIV, 19-21: XII, 1—18: dann:
Quod optamus, quod rogamus,
Donet almus Spiritus,
Qui te lavit, qui vallavit,
Qui sacravit caelitus.
Hierauf aus Rhythm. XV Str. 21—27.
Pars IX.
1. Gaude. virgo, quae origo
Nobis es laetitiae
Redemptorem et auctorem
Pariendo gloriae.
Es folgen aus Rhvthm. IV ►Str. 3 und 2: VI, 3-5: VIII, 34; IX, 5;
VIII, 36, 35, 39, 40.
14. Felix sinus, quo divinus
Requievit Spiritus,
Felix ulna(!) sub mamilla.
Christus iacet inclitus.
Hierauf aus Rhythm. VIII Str. 36 und 38, aus XIII Str. 11 und 10.
18. Quam sacratae quam beatae
Manus atque brachia,
Quae paverunt et gesserunt,
Per quem vigent omnia.
19. Pulchrae genae iunctae plene
Genulis deifici-.
Os beatam saturatum
Osculis mellirluis.
Sudann aus Rhvthm. III Str. 11—13, 15-33 und aus VIII Str. 41.
4;
42. Mater Dei, nostrae spei
Causa et exordium,
Posce natum ut optatum
Xobis det remedium.
43. Quo sonati sauciati
Sine sorde vulnerum
Transferamur et ducamur
In sanctorum numerum.
Hierauf VIII. 42, 43; IX, 4: VIII, 45; IX, 28-31; «odann: Quod op-
tamus usw.: endlich VI, 21 — 30.
Pars X besteht aus V, 1—4; VI, 4— 6;
V, 39—41 : XIV, 22—30.
V, 5-38; IX, 1-3; 8-18;
1. O sanctamm femiuarum
Lumen darum, femina,
Princeps poli, maris, soli,
Digna caeli domina.
2. Iucundare et laetare,
Habes, quare gaudeas,
Plane geris, quo laeteris
Unde felix polleas.
3. Enutristi, portavisti
Membra Christi pueri,
Adorasti, quem lactasti
Fructum casti uteri.
4. Puer erescit. culpam nescit,
Qui quod fecit, factus est,
Felix mater, tuus pater
Ipse puer tuus est.
5. Servit tibi et tu sibi
Forma servi subditur,
Tu ancillae, servi ille
Puer vice fungitur.
6. Te hortante et astante
Votis sancte operi
Primum Signum duxit dignum
Aquam vinum fieri.
7. Honoratae ac sacratae
Sunt et a te nuptiae,
Quando vinum ad divinum
Xutum fundunt hydriae.
8. Quam flevisti, cum vidisti
Corpus Christi Domini,
Per Pilatum flagellatum,
Saevo datum agmini.
9. Es maerentis ac dolentis
Passa mentis gladium
Sub tortore, sub angore
Cernens fore filium.
Pars XI.
10.
•pinis laesum, flagris caesum
Cernis Iesum Dominum,
Tuam prolem mundi solem,
Redemptorem homiuum.
11. Rex virtutis se acutis
Clavis, sputis, alapis
Et illatis offert gratis
Palmis, flagris, colaphis.
12. Kex damnatus, perforatus
Est per latus lancea,
Duriora passus lora
Cum Corona spinea.
13. Rex suavis, o vox gravis !
Ligno clavis tenditur,
Rex immensus est suspensus
Cruce, tensus figitur.
14. O quam laeta es effecta,
Quo impleta gaudio,
Cum Messiae lux Mariae
Fulsit die tertio!
15. Cum finita et contrita
Morte vita claruit,
Cum tonantis, triumphantis
Vultus sanctus paruit.
16. Cum rex David hostem stravit,
Spoliavit inferos,
Nos refecit, hunc deiecit,
Servos fecit liberos.
17. Cum absorptis, vinclis mortis
Fortis fortem perdidit,
Qui leonis et draconis
Caput nobis subdidit.
18. Laetiora suis ora
Sine mora referens,
Lactu pleuae Magdalenae
•Se Mariae offerenc.
478
19. Tu dux moris, dux pudoris,
Iuncta choris gratiae,
Non divisa es gavisa
Iesu visa facie.
20. Istis factis et peractis
Throno patris dexterae
Exaltatum et levatum
Vides natum scaudere.
21. Tuam prolem. verum solem,
Praeceptorein fidei,
Sempiteruis et paternis
Regnis ceruis invehi.
22. Quem sincere meruere
Tua ferre viscera,
Stat elatis conculcatis
Eex in patris dextera.
23. Stat protector et prorector,
Sed et rector omnium,
Eex cunctorum saeculorum
Regit thionum patrium.
24. Cui iuncta et assumpta
Super cuncta tolleris,
Coronaris, dux vocaris
Terrae, maris, aetheris.
25. Angelorum et sanctorum
Omnem cborum transiens
Es sublimis facta nimis
Summa imis unieus.
26. Principatum et primatum
Iuxta natum obtines,
Sicut soli, sie sunt poli
Tibi proni ordines.
27. In sollenni et peremii
Summi regni gloria
Imperatrix et salvatrix
Regnas, radix regia.
28.
Dux venusta, dux augusta,
Sedens iuxta filium
Celsa sede intercede,
Nunc pro grege gentium.
29. Ascendisti et sedisti
Iuncta Christi lateri,
Ciaritatem, venustatem
Ipsa praestans aetberi.
30. Nobis nata, nobis data,
Exaltata nobis es,
Et pro nobis, prineeps orbis,
Redemptoris mater es.
31. Quo te rapis, vivens lapis.
Quo evadis altior,
Restitutis dux virtutis.
Quo me fugis celsior?
32. Huc, regina, te inclina,
Caelos digna regere,
Regnas caelis, dux fidelis,
Ne me velis fugere.
33. Exaltata et levata
Super alta siderum.
Amplexanda, veneranda,
Mater blanda pauperum.
34. Te quaerentem et currentem
Post te meutern sustine,
Me interne et materne
Mentis cerne lumine.
35. 0 sublimis facta nimis
Caeli primiceria,
O proveeta, me exspeeta
Donans reeta omnia.
36. Maior caelo te anbelo
Culpae telo saue ins.
Te requiro, te suspiro
Morbo diro anxius.
37. Sponsa Dei, placens ei
Ad te mei oculi
Dirigantur, si gravantur,
Curam gere servuli.
38. Sui'ge, blanda, surge. saneta,
Surge, magna domina,
Surge, curre et suecurre
Carnis ure crimina.
39. Consolatrix et salvatrix,
Iesse radix, adveni,
Ad te fleudo cor accendo,
Manus tendo, subveni.
Es folgen schliefslich aus Rhythm. XIII Str. 23—36.
Pars XII = Rhythm. II, 1—2; VIII, 1—34: VI, 7— 20 dann
51. Illibatae et beatae,
Iesu, nate virginis,
Vitae dator, mundi sator,
Homo, factor hominis,
52. Fili Dei, compar ei,
Porta spei publicae,
Rex fidelis Israeli-.
Nos de caelis respice.
479 —
53.
54.
55.
A mundaua ehristiana 56.
Plaga sana pectora
Et sustentes te credentes,
Aegras mentes robora.
Rex tremende, nos defeude, 57.
Nobis tende dexteram,
Inimicam et antiquam
Sterne victam viperam.
A leone et dracone, 58.
Iesu bone, libera,
Quos de portis traxit mortis
Tua fortis dextera.
Benedicte rex, eraitte
Lumen vitae mentibus,
Regnum patris dona matris
Sacrae sacris precibus.
Rex virtutum. nobis tutnm
Praebe scutum fidei,
In supernum et paternum
Fac nos regnum provehi.
Sit Messiae, sit Mariae
Omni die gratia,
Patri, proli et amori
Deo soli gloria.
Pars XIII == Rliythm. X, 1—30; XV, 2—20: dann:
50. Benedictis a delictis
Nos emunda precibus,
Ut purgati simus apti
Iun^i caeli civibus.
Quod optamus, quod rogamus usw. —
X, 37—43.
Pars
1. O Maria, o tu pia,
Fulgens diademate.
Cordis penum fac serenum,
Sacri plenum pneumate.
2. Föns medelae, corruptelae
Meae, dele facinus,
Ope precum fer buuc tecum.
Ut sit mecum Dominus.
3. Opern suam atque tuam.
Ut non ruam, flagito,
Caeli s.cala pellens mala
Me sub ala tegito.
4. Flos fraglascens, flos non marcens,
Fructus pascens angelos,
Flos provecte, flos electe
Ad nie flecte oculos.
5. In hoc freto inquieto
Cursum peto liberum,
Deo cara et praeclara,
Portum para prosperum.
6. Lux exortum, duc ad portum
Nos per luraen gratiae,
In hoc salo nos a malo
Salva, virgo gloriae.
7. Mater ducis, quae producis
Germen lucis hominum,
Me in grege Christi rege
Et in lege Domini.
8. Da, timorem et ardorem
Carnis plorem iugitei
Et ut ream vitam meam
Gaudens fleam dulciter.
Pater Deus, tili Deus usw. — Endlich
XIV
9. Puriores praesta mores,
Ut, quod horres, horream,
Meos renes sie refrenes
Ut, quod tenes, teneam.
10. Post tumultus, post singultus
Dei vultum videam,
Sempiternam et aeternam
Pacem certam habeam.
11. Xon casuros, non lapsuros
Cernam muros gloriae
Et sonorum illum chorum
Filiorum gloriae.
12. Praesens Dei faciei
Laudes ei resonem,
Iubilando et cantando
Ore blando intonem.
13. David proles, sicut soles,
Solve moles scelerum.
Ad magistrum Iesum Christum
Reduc istum miserum.
14. Post errorem ad pastorem
Reduc ovem perditam,
A^pirandae et sperandae
Vitae pande semitam.
15. Ora Deum, poscens eum,
Ut hunc reum liberet
Xe molestus et infestus
Carnis aestus superet.
16. Carnem frena, cor serena,
Virgo plena gratia,
Lumbos stringe, cor accinge
Mentis terge vitia.
480
17. 0 patrona, mihi dona
Cingi zona aurea,
Da successum, fer oppressum
Atque fessuni recrea.
18. Stirps Iessaea, dux astraea,
Mea terge scelera,
Et mundana ac humana
Clemens sana vulnera.
19. O regina, buc festina,
Plagis vina inice,
De olivo compassivo,
Donec vivo, refice.
20. Cor compunge, mentem unge,
Vino iunge oleum,
Des amorem in auctorem
Et da florem hiveum.
21. A terrenis nos venenis,
Virgo lenis, libera,
Medicamen et solamen
Vulneratis praepara.
22. Stirps regalis, dux vitalis
Nos a malis eripe,
A peccato defensato
>[<>rtis fraeto principe.
23. Radianti et flagranti
Igne sancti spiritus
Ruiturae et impurae
Carnis ure fremitus.
24. Reluctantis et obstantis
Blanda carnis iurgia
Tu eompesce pia prece
Mediatrix regia.
25. Maris Stella, caeli cella,
Interpella filium,
Üt placatus rex beatus
Praestet nunc auxilium.
26. Speciosa caeli rosa,
Gloriosa domina,
Corruptelae et querelae
Nostrae dele crimina.
27. Roga gratis vultum patris
Pro peccatis omnium,
Et discordes fac concordes
Tergens sordes mentium.
28. Mater Dei, in qua rei
Habent spei plurimum,
Nos dignare transportare
Mundi mare maximum.
29. Ne erremus, te videmus,
Assis remus, anchora,
Et ignaris largiaris
Nobis maris litora.
30. Dux credentum, spes iacentum
lube ventum conteri,
Sis conductus, ne nos fluctus
Poenis mergant inferi.
31. Stella maris, quae probaris
Stellis claris clarior,
Vere pura creatura,
Ipsis caelis purior.
32. Stella lucens, nos conducens,
Nostra mulcens pectora,
Da quieta et repleta
Pace laeta tempora.
33. Urbs conclusa, nos excusa
Prece fusa filio,
Et repelle vim procellae
Tuae stellae radio.
34. Vultu leni princeps veni
Nazareni agminis,
Nos de portis trabe mortis,
Turris fortitudinis.
35. Iustos tege, reos rege,
Mater novae gratiae,
Nos circumda, nos emunda
Lavans unda veniae.
Hiernach Pater Deus, Ali Deus usw. und letztlich XII, 26 — 40.
Pars XV = Rhytbm VII, 1; XIII, 1—9; 12—22; X, 31—36.
Quod optamus usw., Pater Dens usw. und endlicb :
Dann
1. Bona mater, per quam frater
Nobis noster auctor est,
Qua reatus expiatus,
Ex qua Deus natus est.
2. Propter illum, quem pusillum
Lactavisti, subveni,
Nos accessu et successu
Dona Iesu Domini.
3. Pili bone, menti pronae
Bonum omne tribuas,
Propter matrem sospitatem
Atque pacem aunuas.
4. Actiones et sermones
Nobis dones regere
Et peccatis emundatis
Vultum patris cernere.
481
5. Mater bona, pia, dona,
Quod mens prona supplicat,
Suspirando et orando
Ore blando praedicat.
6. Propter partum tibi datum,
Tuo altum utero,
Miserere et niedere
Modo huic misero.
7. Fili dulcis, qui nos fulcis,
Lux et lucis conditor,
Fili matris, verbum patris,
Pietatis genitor,
8. Propter illam, quae mamillam
Suam tibi praebuit,
Da sincere te videre,
Quem haec ferre meruit.
9. O amanda, mater blanda,
Amplexanda domina,
Stella lucis, quae conducis
Sanctae crucis agmina.
10. Propter Christum, benedictum
Tui fructum uteri,
Sempiternum et supernum
Nobis regnum aperi.
11. Bone tili, de hostili
Dissi m i 1 i tudinis
Regione nos expone,
Fili bonae virginis.
12. Tibi gratis et beatis
Tuae matris precibus
Efficacem et veracem
Dona pacem omnibus.
13. Mater pia, vim, Maria,
Frange diabolicam,
Flectas agnum, regem magnum,
Pelle manum hosticam.
14. Propter illum, quo vexillum
Dante primum obtines,
Sis conductus, pelle luctus,
Pacis fructus semines.
15. Fili pie, stirps Mariae,
Nos in die Domini
Contuere et dignare
Opern ferre homini.
16. Prece huius, inter cuius
Infans flesti brachia,
Fove stantes, fer labantes,
Discordantes socia.
Dreves, Lateinische Hymnendichter
17. Mater clara, Deo cara
Incom p a r a biliter,
Cunctis, qui te colunt rite,
Bona mitte iugiter.
18. Mater, mater, bona mater,
Immo mater optima,
Universis te professis
Mater assis proxima.
19. Fili matris pietatis,
Splendor patris luminum,
Dux bonorum, salva chorum
Filiorum hominum.
20. Prece matris solve gratis
Vetustatis filios
Vagos funda, lapsos munda
Et circumda sobrios.
21. Mater bona et persona,
Cunctis dona gaudium,
Adoptatis et renatis
Pande matris gremium.
22. Mater nostra, matrem monstra,
Nos a culpis expia,
Et peceato propulsato
Natos nato socia.
23. Bone fili, sis ovili
Reconciliatio,
Da felicem genetricem
Gregi ducem proprio.
24. lila mater est, tu frater,
Magnus super alios,
Fide firma tu confirma
Fratres, illa filios.
25. Bona mater et tu frater,
Bone noster Domine,
Tu Maria, tu Messia,
Nate pia virgine,
26. Ambo mites, ambo dites
In misericordia,
Caritate nos ligate,
Nobis date gaudia.
27. Quod iubetis, id donetis
Malis spretis agere,
Quod amatis, tribuatis
Vi vis factis colere.
28. Bone frater, bona mater,
Ambo semper placidi,
Amovete et arcete
Fraudes hostis perfidi.
II. 31
— 482 -
29. Scorpiouis et leonis 30. Sit Messiae, sit Mariae
Tensa bonis retia Omni die gratia,
Dirumpatis et frangatis Patri, proli et amori,
Suae artis noxia. Deo soli gloria.
31. Sit divinae sine fine
Deens atque gloria
Maiestati, qua creati
Sumus nos et omnia.
Es folgen noch die überzähligen Worte : redempti et salvati ; dann :
Amen. Expliciunt.
III. Handschriftliche Bemerkungen. „Incipiunt Commendationes
beatae Mariae" F. — „Incipiunt hymni sanctae Mariae" G. — „In Laudibus
beatissimae virginis Mariae" L. — „Invocatio divinae sapientiae facta a
Bernard o monacho in laudem perpetuae virginis" A. — „Bernardi
Francigenae orationes rhythmicae in honore virginis" N. — In I am
Anfange :
„Auctorem sciri si sit revera necesse,
Gallia Be mar dum doctorem credidit esse".
In K am Schlüsse von erster Hand :
„Auctorem sciri si sit revera necesse,
Gallia Bernard um doctorem edidit esse.
Nomen in hoc velut in reliquis vis nosse libellis?
Apella Mariale, quod est de laude Mariae".
An den hl. Bernhard denkt Collectan. ms. Carthusiae Erfordien. saec. 15.
Cod. Londinen. Add. 30935 fol. 363: „Per octavam Assumptionis gloriosae
virginis Mariae vel omni tempore, cum tibi placuerit, semper dicendae sequentes
orationes in honore virginis Mariae. Et sunt orationes sancti Bernardi,
devoti doctoris". Ganz dieselbe Bemerkung in einem andern Orat. ms.
Carthusiae Erfordien. saec. 15 in Privatbesitz.
O hat folgende Bemerkungen : Soliloquium (später korrig. in Praefatio
in soliloquium) s. Thomae de Aquino". — „Explicit praefatio; incipit
soliloquium soliloquiorum sancti Thomae Aquino praedicatoris ad
sanctam Mariam virginera gloriosam". — „Explicit soliloquium soliloquiorum
sancti Thomae de Aquino".
„Incipiunt rhythmi devotissimi S. Leonis papae in laudem gloriosae
et semper virginis Mariae" M. — Ähnlich Orat. ms. S. Petri Salisburgen.
saec. 14. [et 15.] Cod. Petriu. a I 20: „Incipiunt devotissimi rhythmi sive
orationes beati Leonis papae ad honorem editi virginis gloriosae".
Cod. Parisin 16499. fol. 343: „Meditationes sancti Anselmi de beata
virgine".
Hildegardis.
Älagistra Montis S. Ruperti,
f 1179.
Hildegard, die gefeierte Mystikerin des 12. Jahrhunderts, war 1098
(oder 99) als das zehnte Kind ihrer Eltern auf Burg Böckelheim an der
Nahe, unfern von Kreuznach, geboren. Ihr Vater Hildebert und Mechtild,
ihre Mutter, waren adeligen Stammes und gräflich Sponheimsche Dienst-
mannen. Als dieselben an ihrer Tochter schon in zartester Jugend Zeichen
visionärer Veranlagung wahrzunehmen glaubten , übergaben sie Hildegard
im Alter von nur acht Jahren zur Erziehung an eine Xonne, Jutta mit
Namen , die eine Schwester des Grafen Meginhardt von Sponheim war und
das Frauenkloster zu Disibodenberg leitete. Hildegard blieb in der Fol?e
in diesem Kloster und ward nach dem Tode ihrer Erzieherin 1136 Coder 37)
an deren Stelle zur Meisterin desselben erwählt. Seit dem Jahre 1141 be-
gann sie, innerem Antriebe gehorchend, ihre Visionen aufzuzeichnen, wobei
sie sich der lateinischen Sprache bediente. Da sie diese aber nur höchst
mangelhaft beherrschte, standen ihr nacheinander verschiedene Mönche
(Volmar, Gottfried, Ludwig, Wibert) zur Seite, welche Casus und Tempora
in ihrem Diktat „in Ordnung zu bringen" hatten. Im Jahre 1147 auf 48
prüfte Papst Eugen III., damals gerade in Trier verweilend, die Aufzeichnungen
Hildegards, hiefs sie, namentlich auf Anregung Bernhards von Clairvaux,
gut und erlaubte der Verfasserin niederzuschreiben, was immer sie sehe.
In demselben Jahre 1147 verlegte Hildegard ihr Kloster auf den Rupertsberg
bei Bingen: nachmals (1165) stiftete sie das Filialkloster Eibingen. Neben
der Aufzeichnung ihrer Visionen beschäftigte sie ein ausgebreiteter Brief-
wechsel mit Personen aller Stände; zählten doch Kaiser und Papst.
Kardinäle und Bischöfe, Äbte und andere Würdenträger zu ihren Korre-
spondenten. Auch unternahm sie in kirchlichem Interesse Reisen nach
Frankreich, Schwaben, dem Niederrhein, nach Köln, Trier und Metz, Würz=
bürg, Bamberg und anderen Orten. Sie starb hochverehrt und hochbetagt
den 17. September 1179 und ward auf dem Rupertsberge beigesetzt. — Vgl.
über Hildegards Leben vor allem Schmelz eis, das Leben und Wirken
der hl. Hildegardis. Freiburg i. B. 1879. — Roth, F. W. E. Beiträge zur
Biographie der Hildegard von Bingen O. S. B. (Zeitschrift f. kirchl. Wissen-
schaft und kirchl. Leben. Jahrg. 1888, S. 453 ff).
Unter den Schriften Hildegards finden sich auch eine Reihe von geist-
lichen Gesängen. Sie bilden, mit ihren Singweisen versehen, den Schlufs
der Wiesbadener Hildegard-Handschrift Nr. 1 (Codex mit der Kette), der im
12. Jahrhundert geschrieben ist. Die Noten sind auf fünflinige Systeme mit
roter F- und gelber C-Linie eingetragen. Aus dieser Quelle teilte zuerst
Mone einige Lieder Hildegards mit, weitere Schmelzeis (a. a. O. S. 460-494;
Singweisen zu fünf Liedern im Anhange). Den gesamten Liederinhalt der
31*
— 484 -
Handschrift publizierte Willihalra Roth in seinen Fontes rerum Nassoicarum
I III (Wiesbaden 1880) 433 — 456. Diese Gesänge setzen sich aus Antiphonen
und Responsorien , Hymnen und Sequenzen zusammen und schliefsen mit
einem allegorischen Melodrama, Ordo vir tu tum betitelt. In den Rahmen
dieser Analecta konnten nur die als Hymnen und Sequenzen bezeichneten
Stücke Aufnahme finden ', die ich zu diesem Zwecke aus der Quelle selbst
kopiert habe. Streng genommen haben wir in diesen in Prosa nieder-
geschriebenen Liedern nur den Entwurf, die Kladde von Hymnen und
Sequenzen vor uns. Hildegard, welche das Latein so wenig meisterte , dafs
sie sich stets eines Korrektors ihrer Aufzeichnungen bedienen mufste, be-
herrschte selbstredend noch weniger die kunstreichen Formen der Hymnen-
und Sequenzenstrophen ihrer Zeit. Den Korrektoren aber mochte es un-
tunlich erscheinen , selbst wenn sie es vermocht hätten, diese Entwürfe in
Verse umzugiefsen, da sie bei einem solchen Versuche genötigt worden
wären, sich zu weit vom Originale zu entfernen. So blieb es denn bei den
Entwürfen, die, sei es von Hildegard, sei es von anderer Hand mit Sing-
weisen versehen wurden. Diese Melodien sind jedesmal andere für die
einzelnen Strophen der Hymnen sowohl als der Sequenzen. Von musikalischem
Parallelismus kann bei letzteren so wenig Rede sein wie von textlichem, ja
der erstere versagt oft gerade da am meisten , wo man noch eine Spur des
letzteren vermuten möchte, wie z. B. in Nr. 4 Absatz 7 und 8. Durch
diesen Mangel an Form unterscheidet sich Hildegard sehr zu ihren Un-
gunsten von Herradis von Landsberg, welche sie andererseits durch die
Originalität des Inhaltes weit hinter sich zurückläfst.
324. (1.) Sequentia de Spiritu Sancto.
1. 0 ignis Spiritus paracliti, vita vitae omnis creaturae, sanctus
es vivificando forraas.
2. Sanctus es ungendo periculose fractos, sanctus es regendo
foetida vuluera.
3. 0 spiraculum sanctitatis , o ignis caritatis, o dulcis gustus
in pectoribus et iufusio cordium in bono odore virtutum.
4. 0 fons purissimus, in quo consideratur , quod Deus alienos
colligit et perditos requirit.
5. 0 lorica vitae et spes compaginis membrorum omnium et o
cingulum honestatis, salva beatos.
6. Custodi eos , qui carcerati sunt ab inimico, et solve ligatos,
quos divina vis salvare vult.
7. 0 iter fortissimum, quod penetravit omnia in altissimis et
in terrenis et in omnibus abyssis, tu omnes componis et colligis.
8. De te nubes fluunt, aetber volat, lapides humorem habent,
aquae rivulos educunt, et terra viriditatem sudat.
9. Tu etiam semper educis doctos per inspirationem sapientiae
laetificatos.
10. Unde laus tibi sit , qui es sonus laudis et gaudium vitae,
spes et bonor fortissimus, dans praemia lucis.
- 4S:
325. (2.) Hymnus de Sancto Spiritus
1. 0 ignee spiritus, laus tibi sit, qui in tympanis et cytharis
operaris.
2. Mentes bominum de te flagrant et tabernacula anirnarum
eorum vires ipsarum continent.
3. Inde voluntas ascendit et gustum animae tribuit, et eius
lucerna est desiderium.
4. Intellectus te in dulcissimo sono advocat ac aedificia tibi
cum rationalitate parat, quae in aureis operibus sudat.
5. Tu autem semper gladium habes illud , abscifnjdere , quod
noxiale pomum per nigerrimum homicidium profert,
6. Quando nebula voluntatem et desideria tegit , in quibus
anima volat et undique circuit.
7. Sed mens est ligatura voluntatis et desiderii.
8. Cum vero animus se ita erigit, quod requirit pupillam mali
videre et maxillam nequitiae , tu eum citius in igne comburis , cum
volueris.
9. Sed et cum rationalitas se per mala opera ad prona
declinat . tu eam , cum vis , stringis et confringis et reducis per
infusionem experimentorum.
10. Quando autem malum ad te gladium suum educit, tu illud
in cor illius reflngis, sicnt in primo perdito angelo fecisti, ubi turrim
superbiae illius in infernum deiecisti.
11. Et ibi aliam turrim in publicanis et peccatoribus elevasti,
qui tibi peccata sua cum operibus suis confitentur.
12. Unde omnes creaturae, quae de te vivunt, te laudant, quia
tu pretiosissimum unguentum es fractis et foetidis vulneribus , ubi
illa in pretiosisshxas gemmas convertis.
13. Nunc dignare nos omnes ad te colligere et ad recta
itinera dirigere. Amen,
326. (3.) Sequentia de Sancta Maria.
1. 0 virga ac diadema purpurae regis, quae es in clausuni
tua sicut lorica.
2. Tu frondens floruisti in alia vicissitudine, quam Adam omne
genus bumanum produceret.
3. Ave. ave, de tuo ventre alia vita processit, qua Adam filios
suos denudaverat.
4. 0 flos, tu non germinasti de rore nee de guttis pluviae,
nee aer desuper te volavit , sed divina claritas in nobilissima virga
te produxit.
5. 0 virga, floriditatem tuam Deus in prima die creaturae
suae praeviderat.
— 4S6 —
6. Et de verbo suo auream materiam, o laudabilis virgo, fecit.
7. 0 quam magnum est. in viribus suis latus viri, de quo Deus
formam mulieris produxit, quam fecit speculum omnis ornamenti sui
et amplexionem omnis creaturae suae !
8. Inde concinunt caelestia Organa et miratur omnis terra, o
laudabilis Maria, quia Deus te valde amavit. Quam valde plangen-
dum et lugendum est, quod tristitia in crimine per consilium serpentis
in mulierem fluxit.
9. Nam ipsa mulier, quam Deus matrem omnium posuit, viscera
sua cum mulieribus ignorantiae decerpsit et plenum dolorem generi
suo protulit.
10. Sed , o aurora, de ventre tuo novus sol processit, qui
omnia crimina Evae abstersit et maiorem benedictionem per te
protulit, quam Eva hominibus nocuisset.
11. Unde, o salvatrix, quae novum lumen humano generi
protulisti, collige membra filii tui ad caelestem barmoniam.
327. (4.) De Sancta Maria.
1. 0 viridissima virga, ave, quae in ventroso flabro sciscitationis
sanctorum prodisti,
2. Cum venit tempus, quo(d) tu floruisti in ramis tuis; ave,
ave sit tibi, quia calor solis in te sudavit sicut odor balsami.
3. Nam vitae rloruit pulcher flos , qui odorem dedit omnibus
aromatibus, quae arida erant.
4. Et illa apparuerunt omnia in viriditate plena.
5. Unde caeli dederunt rorem super gramen et omnis terra
laeta facta est, quoniam viscera ipsius frumentum protulerunt, et
quoniam volucres caeli nidos in ipsa habuerunt,
6. Deinde facta est esca bominibus et gaudium magnum
epulantium ; unde, o suavis virgo, in te non deficit ullum gaudium.
7. Haec omnia Eva contempsit.
8. Nunc autem laus sit altissimo.
328. (5.) Hymnus de Sancta Maria.
1. Ave, generosa, gloriosa et intacta puella, tu pupilla castitatis,
tu materia sanctitatis, quae Deo placuit.
2. Nam haec superna infusio in te fuit, quod supernum verbum
in te carnem induit.
3. Tu candidum lilium , quod Deus ante omnem creaturam
inspexit.
4. 0 pulcberrima et dulcissima, quam valde Deus in te
delectabatur, cum amplexionem caloris sui in te posuit ita, quod tilius
eius de te lactatus est.
- 487 —
5. Venter enim tuus gaudium habuit, cum omnis caelestis
symphonia de te sonuit, quia virgo filium Dei portasti; ubi castitas
tua in Deo claruit.
6. Viscera tua gaudium habuerunt sicut gramen , super quod
ros cadit, cum ei viriditatem infudit, ut et in te factum est, o mater
omnis gaudii.
7. Nunc omnis ecclesia in gaudio rutilet ac in symphonia sonet
propter dulcissimam virginem et laudabilem Mariam, Dei genetricem.
Amen.
329. (6.) Hymnus de Sancto Matthia.
1 . Matthias, sanctus per electionem, vir praeliator per victoriam,
ante sanguinem agni electionem non habuit, sed tardus in scientia
fuit quasi homo, qui perfecte non vigilat.
2. Donum Dei illum excitavit, unde ipse prae gaudio sicut
gigas in viribus suis surrexit, quia Deus illum praevidit sicut hominem,
quem de limo formavit , cum primus angelus cecidit , qui Deum
negavit.
3. Homo, qui electionem vidit, vae, vae, cecidit; boves et
arietes habuit, sed faciem suam ab eis retrorsum duxit et illos
dimisit.
4. Unde foveam carbonum invasit et desideria sua osculatus
in studio suo illam sicut Olympum erexit.
5. Tunc Matthias per electionem divinitatis sicut gigas surrexit,
quia Deus illum posuit in locum , quem perditus homo noluit. 0
mirabile miraculum, quod sie in illo resplenduit !
6. Deus enim ipsum praevidit in miraculis suis , cum nondum
haberet meritum operationis, sed mysterium Dei in illo gaudium
habuit, quod idem per institutionem suam non habebat.
7. 0 gaudium gaudiorum, quod Deus sie operatur, cum nescienti
homini gratiam suam impendit ita, quod parvulus nescit, ubi magnus
volat, cuius alas Deus parvulo tribuit.
8. Deus enim gustum in illo habet, qui seipsum nescit, quia
vox eius ad Deum clamat , sicut Mathias fecit , qui dixit : 0 Deus,
Deus meus, qui me creasti, omnia opera mea tua sunt.
9. Nunc ergo gaudeat omnis ecclesia in Matthia, quem Deus
in foramine columbae sie elegit. Amen.
330. (7.) Sequeutia de Sancto Disibodo.
1. 0 praesul verae civitatis, qui in templo angularis lapidis
ascendens in caelum in terra prostratus fuisti propter Deum.
2. Tu peregrinus a semine mundi desiderasti exsul fieri propter
amorem Christi.
— 488 —
3. 0 mons clausae mentis, tu assidue pulchram faciem aperuisti
in speculo colurabae.
4. Tu in absconso latuisti, inebriatus odore florum, per cancellos
sanctorum emicans Deo.
5. 0 culraen in clavibus caeli, quod propter perspicuam vitam
mundum vendidisti, hoc certamen, alme confessor, semper habes in
Domino.
6. In tua enim mente fons vivus clarissima luce purissimos
rivulos eduxit per viam salutis.
7. Tu magna turris ante altare summi Dei et huius turris
culmen obumbrasti per fumum aromatum.
8. 0 Disibode, in tuo lumine per exempla puri soni membra
mirificae laudis aedificasti in duabus partibus per filium hominis.
9. In alto stas non erubescens ante Deum vivum et protegis
viridi rore laudantes Deum ista voce:
10. 0 dulcis vita et o beata perseverantia, quae in hoc beato
Disibodo gloriosum lumen aedificasti in caelesti Ierusalem !
11. Nunc sit laus Deo in forma pulchrae tonsurae viriliter
operante
12. Et superni cives gaudeant de his , qui eos hoc modo
imitantur.
331. (8.) De Sancto Euchario Sequentia.
1. 0 Euchari, inclita via ambulasti, ubi cum filio Dei mansisti,
illum tangendo et miracula eius, quae fecit, videndo.
2. Tu eum perfecte amasti, cum sodales tui exterriti erant pro
eo, quod homines erant, nee possibilitatem habebant bona perfecte
intueri.
3. Tu autem in ardente amore plenae caritatis illum amplexus
es, cum manipulos praeeeptorum eius ad te collegisti.
4. 0 Euchari, valde beatus fuisti, cum verbum Dei te in igne
columbae imbuit, ubi tu quasi aurora illuminatus es et sie funda-
mentum ecclesiae aedificasti.
5. Et in pectore tuo coruscat dies, in quo tria tabernacula
supra marmoream columnam stant in civitate Dei.
6. Per os tuum ecclesia ruminat vetus et novum vinum,
videlicet poculum sanetitatis.
7. Sed et in tua doctrina ecclesia effeeta est rationalis ita,
quod supra montes clamavit , ut colles et ligna se declinarent ac
mamillas illius sugerent.
8. Nunc in tua clara voce filium Dei ora pro hac turba , ne
in caeremoniis Dei deficiat , sed ut vivens holocaustum ante altare
Dei fiat.
489
332. (9.) Sequentia de Sancto Maximino.
1. Columba aspexit per cancellos fenestrae, ubi ante faciem eius
sudando sudavit1) balsamum de lucido Maximinus.
2. Calor solis exarsit et in tenebris resplenduit, unde gemma
surrexit in aedificatione templi purissimi cordis benevoli.
3. Iste turris excelsa, de ligno Libani et cypresso facta,
iacyntho et sardio ornata est, urbs praecellens artes aliorum artificura.
4. Ipse velox cervus cucurrit ad fontem purissimae aquae,
fluentis de fortissirao lapide, qui dulcia aromata irrigavit.
5. 0 pigmentarii, qui estis in suavissima viriditate hortorum
regis ascendentes in altum, quando sanctum sacrificium in arietibus
perfecistis.
6. Inter vos fulget bic artifex, paries templi, qui desideravit
alas aquilae osculando nutricem sapientiam in gloriosa fecunditate
ecclesiae.
7. 0 Maximine, mons et vallis es et in utroque alta aedificatio
appares, ubi capricornus cum elepbante exivit et sapientia in
deliciis fuit.
8. Tu es fortis et suavis in caeremoniis et coruscatione altaris
ascendens ut fumus aromatum ad columnam laudis.
9. Ubi inter cedis pro populo, qui tendit ad speculum lucis,
cui laus est in altis.
333. (10.) De Sancto Ruperte
1. 0 Ierusalem, aurea civitas, ornata regis purpura,
2. 0 aedificatio summae bonitatis, quae es lux nunquam
obfuscata !
3. Tu enim es ornata in aurora et in calore solis.
4. 0 beata pueritia, quae rutilas in aurora, et o laudabilis
adulescentia, quae ardes in sole !
5. Nam tu, o nobilis Ruperte, in bis sicut gemma fulsisti,
unde non potes abscondi stultis hominibus , sicut nee mons valli
celatur.
6. Fenestrae tuae, Ierusalem, cum topazio et saphyro specialiter
sunt decoratae.
7. In quibus dum fulges, o Ruperte, non potes abscondi tepidis
moribus, sicut nee mons valli , coronatus rosis , liliis et purpura in
vera ostensione.
8. 0 tener flos campi et o dulcis viriditas pomi et o sarcina
sine medulla, quae non flectit pectora in crimina !
*) sudan Hs.
— 490 —
9. 0 vas nobile, quod non est pollutum nee devoratum in
saltatione antiquae speluncae et quod non est maceratum in vulneribus
antiqui perditoris !
10. In te symphonizat Spiritus sanetus , quia angelicis choris
associaris et quoniam in filio Dei ornaris , cum nullam maculum
habes.
11. Quod vas decorum tu es, o Ruperte, qui in pueritia et in
adulescentia tua ad Deum anhelasti in tiraore Dei et in amplexione
caritatis et in suavissimo odore bonorum operum.
12. 0 Ierusalem, fundamentum tuum positum est cum torrentis *)
lapidibus , quod est cum publicanis et peccatoribus , qui perditae
oves erant, sed per filium Dei inventae ad te cueurrerunt et in te
positi sunt.
13. Deinde muri tui fulminant vivis lapidibus, qui per summum
Studium bonae voluntatis quasi nubes in caelo volaverunt.
14. Et ita turres tui, o Ierusalem, rutilant et candent per
ruborem et per candorem sanetorum et per omnia ornamenta Dei,
quae tibi non desunt, o Ierusalem.
15. Unde vos, o ornati et o coronati, qui habitatis in Ierusalem
et, o tu Ruperte, qui es socius eorum in hac habitatione, suecurrite
nobis famulantibus et in exsilio laborantibus.
334. (11.) De Undecim Milibus Virginuin.
1. 0 ecclesia, oculi tui similes saphyro sunt et aures tuae
monti Bethel , et nasus tuus est sicut mons murrae et turis et os
tuum quasi sonus aquarum multarum.
2. In visione verae fidei Ursula filium Dei amavit et virum
cum hoc saeculo reliquit et in solem aspexit atque pulcherrimum
iuvenem voeavit dicens:
3. In multo desiderio desideravi ad te venire et in caelestibus
nuptiis tecum sedere, per alienam viam ad te currens velut nubes,
quae in purissimo aere currit similis saphyro.
4. Et postquam Ursula sie dixerat, rumor iste per omnes
populos exiit.
5. Et dixerunt : Innocentia puellaris ignorantiae nescit, quid dicit.
6. Et coeperunt ludere cum illa in magna symphonia, usque
dum ignea sarcina super eam cecidit.
7. Unde omnes cognoscebant, quia contemptus mundi est sicut
mons Bethel.
8. Et cognoverunt etiam suavissimum odorem murrae et turis,
quoniam contemptus mundi super omnia ascendit.
9. Tunc diabolus membra sera invasit, quae nobilissimos mores
in corporibus istis oeeiderunt.
l) torrentibus Hs.
— 491 —
10. Et hoc in alta voce omnia elementa audierunt et ante
thronum Dei dixerunt:
11. Wach, rubicundus sanguis innocentis agni in desponsatione
sua effusus est.
12. Hoc audiant omnes caeli et in summa symphonia laudent
agnum Dei , quia guttur serpentis antiqui in istis margaritis materie
verbi Dei suffocatum est.
335. (12.) Hymnus.
1. Cum vox sanguinis Ursulae et innocentis turbae eius ante
thronum Dei sonuit, antiqua prophetia venit per radicem Mambrae
in vera ostensione trinitatis et dixit :
2. Iste sanguis nos tangit, nunc omnes gaudeamus.
3. Et postea venit congregatio agni per arietem in spinis
pendentem et dixit :
4. Laus sit in Ierusalem per ruborem huius sanguinis.
5. Deinde venit sacrificium vituli, quod vetus lex ostendebat,
sacrificium laudis circumamicta varietate et quae faciem Dei Moysi
obunbilabat, dorsum illi ostendens.
6. Hoc sunt sacerdotes, qui per linguas suas Deum ostendunt
et perfecte eum videre non possunt.
7. Et dixerunt: 0 nobilissima turba, virgo ista, quae in terris
Ursula vocatur , in summis columba nominatur , quia innocentem
turbam ad se collegit.
8. Turba magna, quam incombustus rubus , quem Moyses
viderat, significat et quam Dens in prima radice plantaverat, in
homine, quem de limo formaverat, ut sine commixtione viri viveret,
cum clarissima voce clamavit in purissimo auro, topazio et saphyro
circumamicta in auro.
9. Nunc gaudeant omnes caeli et omnes populi , cum illis
ornentur. Amen.
336. (13.) Symphonia Virginuin.
1. 0 dulcissime amator, o dulcissime amplexator, adiuva nos
custodire virginitatem nostram.
2. Nos sunus ortae in pulvere, heu, heu, et in crimine Adae;
valde durum est contradicere, quod habet gustus porai ; tu erige nos,
salvator Christe.
3. Nos desideramus ardenter te sequi; o quam grave nobis
miseris est te immaculatum et innocentem regem angelorum imitari !
4. Tarnen confidimus in te, quod tu desideres gemmam requirere
in putredine.
5. Nunc advocamus te sponsum et consolatorem , qui nos
redemisti in cruce.
— 402 —
6. In tuo sanguine copulatae simus tibi cum desponsatione,
repudiantes virum et eligentes te filium Dei pulcherrima forma, o
suavissimus odor desiderabilium deliciarum , semper suspiramus post
te in lacrimabili exsilio; quando te videamus et tecum maneamus?
7. Nos sumus in mundo, et tu in mente nostra, et amplectimur
te in corde, quasi babeamus te praesentem.
8. Tu, fortissimus leo, rupisti caelum descendens in aulam
virginis et destruxisti mortem aedificans vitam in aurea civitate.
9. Da nobis societatem cum illa et permanere in te, o dulcissime
sponse , qui abstraxisti nos de faucibus diaboli , primum parentem
nostrum seducentis.
337. (14.) Syinphonia viduarum.
1. 0 pater omnium et o rex et imperator gentium, qui constituisti
nos in costa primae matris , quae construxit nobis magnum casum
aerumnae; et nos secutae sumus illam in propria causa, in exsilio
sociantes nos illius dolori.
2. 0 tu nobilissime genitor, per summum Studium currimus ad
te et per dilectissimam atque dulcissimam paenitentiam , quae nobis
per te venit, anhelamus ad te et post dolorem nostrum devotissime
amplectimur te.
3. 0 gloriosissime et pulcberrime Christe, qui es resurrectio
vitae , nos reliquimus propter te fertilem amorem coniunctionis et
comprehendimus te in superna caritate et in virginea virga nativitatis
tuae et in altera vice copulatae sumus tibi , quam prius essemus,
secundum carnem.
4. Adiuva nos perseverare et tecum gaudere et a te nunquam
separari.
Herradis a Laudsberg,
Abbatissa Hohenburgensis,
t 1195.
Über Herkunft und Lebensschicksale der Äbtissin Herrat von Hohenburg
ist so gut wie nichts zu ermitteln. Sogar der Familienname „von Landsberg"
ruht nur auf örtlicher Überlieferung, ohne sich urkundlich beglaubigen zu
lassen. Herrat folgte als Äbtissin der am 22. August 1167 verstorbenen ge-
lehrten Relindis, welche auf dem Odilienberge, wie Hohenburg auch genannt
wird, die Regel des hl. Augustin eingeführt oder neu belebt hatte. Be-
rühmter als durch ihre Stiftungen, die Priorate St. Gorgon und Truttenhausen,
ist Herrat durch ihr Werk, den Hortus deliciarum, geworden. Es war dies
eine mit Miniaturen reich ausgestattete Handschrift von 324 Blättern , die
sich inhaltlich als eine Art theologisch-mystischer Encyklopädie, eine Synopse
aus den Büchern der hl. Schrift und eine Blütenlese aus den Werken der
Väter und kirchlichen Schriftsteller darstellte , in welche auch eine Anzahl
geistlicher Lieder und religiöser Dichtungen verwebt war. Alle diese Ge-
dichte glaubte man ohne weiteres der Äbtissin Herrat zuschreiben zu dürfen.
Ich habe an anderem Orte (Zeitschrift für kathol. Theol. XXIII [1899]
S. 632 — 648) den Beweis geführt, dafs dies nicht angängig ist, dafs sich viel-
mehr nur einige wenige Lieder des Lustgartens als literarisches Eigentum
Herrats behaupten lassen. Da die Handschrift des Hortus zugleich mit einer
späteren Abschrift den 23. August 1870 ein Raub der Flammen wurde, sind
diese Lieder im folgenden nach dem Werke Engelhardts „Herrad von Landsberg,.
Äbtissin zu Hohenburg oder St. Odilien im Elsafs im zwölften Jahrhundert
und ihr Werk Hortus deliciarum , Stuttgart und Tübingen 1818", mitgeteilt,
welches uns, selbst bereits zur Seltenheit geworden, das verlorene Original
notdürftig ersetzen mufs. Zum Vergleiche konnte bei einigen Texten heran-
gezogen werden : Albrecht , History von Hohenburg oder St. Odilienberge
Schlettstadt 1751. Für alles weitere Detail kann ich mich auf meine vor-
erwähnte Abhandlung beziehen, woselbst auch die Literatur über Herrat
zusammengestellt ist. Den Liedern Herrats lasse ich anhangsweise zwei
Gedichte des Hortus über ihr Kloster Hohenburg folgen, welche nach Aus-
weis des Akrostichons zwei ihr befreundete, uns nicht näher bekannte Geist-
liche namens Konrad und Hugo verfafst haben.
494 —
338. (1.) Rhythmus Rerradis abbatissae,
per quem Hohenbursreuses virsrunculas amabiliter salutat et ad veri
sponsi ftdem dilectionenique salubriter iiivitat.
1. Salve, cohors virginum
Hohenburgiensium ,
Albens quasi lilium,
Amans Dei filium.
2. Herrat devotissima,
Tua fidelissima
Mater et ancillula,
Cantat tibi cantica.
3. Te salutat millies
Et exoptat in dies,
Ut laeta victoria
Yincas transitoria.
4. 0 multorum speculum,
Sperne, sperne saeculum,
Virtutes adcumula,
Veri sponsi turmula.
5. Insistas luctamine
Diros hostes sternere.
Te rex regum adiuvat,
Quia te desiderat.
6. Ipse tuum animum
Firmat contra zabulum,
Ipse post victoriam
Dabit regni gloriam.
7. Te decent deliciae,
Debentur divitiae,
Tibi caeli curia
Servat bona plurima.
8. Christus parat nuptias
Miras per delicias,
Hunc exspectes principem
Te servando virginem.
9. Interim monilia
Circumdes nobilia
Et exornes faciem
Mentis purgans aciem.
10. Christus odit maculas,
Rugas spernit vetulas.
Pulchras vult virgunculas.
Turpes pellit feminas.
11. Fide cum turturea
Sponsum istum redama.
Ut tua formositas
Fiat perpes claritas.
12. Vivens sine fraudibus
Es monenda laudibus.
Ut consummes optima
Tui gradus opera.
13. Ne vacilles dubia
Inter mundi flumina,
Yerax Deus praemia
Spondet post curricula.
14. Patere nunc aspera
Mundi spernens prospera.
Nunc sis crucis socia,
Regni consors postea.
15. Per hoc mare naviga
Sanctitate gravi da,
Dum de navi exeas,
Sion sanctam teneas.
16. Sion turris caelica,
Bella teneus astria,
Tibi fiat statio
Acto vitae spatio.
17. Ibi rex virgineus
Et Mariae filius
Amplectens te redamat,
A maerore relevat.
18. Parvipendens omnia
Tentatoris iacula
Tunc gaudebis iugiter
Iubilando suaviter.
— 495
19. Stella maris fulgida,
Virgo mater unica,
Te coniungat filio
Foedere perpetuo.
22. Vale, casta contio,
Mea iubilatio.
Vivas sine crimine,
Cliristum seraper dilige.
20. Et me tecum trahere
Kon cesses precamine
Ad sponsura dulcissimum,
Virginalem filium.
23. Sit hie über utilis,
Tibi delectabilis
Et non cesses volvere
Hunc in tuo pectore.
21. Ut tuae victoriae,
Tuae magnae gloriae
Particeps inveniar.
De terrenis eruar.
24. Ke more struthineo
Subrepat oblivio
Et ne viam deseras,
Antequam pervenias.
Engelhard p. 121. A. — Albrecht p. 283. B. — 1 , 2 Hohenburgensium
B. — 4,2 Sperne, quaeso, saeculum B. — 5, 4 Qui vel te desiderat B. —
8, 3 Nunc exspectes B. — 11, 2 reclama A. — 11, 4 Caritas B. — 12, 3
consumas B. — 12, 4 Tua gradus A. — 13, 3 Verus Deus B. — 15, 3 de
nave prodeas B. — 16, 2 tenens aeria B. — 16, 3 fiet B. — 17, 1 Tibi rex
B. — 17, 3 te reclamet A; te redamnat B. — 17, 4 relevet A; A maiore
reluat B. — 19, 3 Te coniungens B. — 20, 2 Ne cesses B. — 21, 3 inveniat
A. — 21, 4 eruat A. — 23, 3 Non cesses revolvere B. — 24, 2 Surripiat
B. — 24, 4 provenias A.
339. (2.) Rhythmus de primo homine.
Primus parens hominum,
Lumen cernens caelicum,
Ita fuit eonditus,
Coetus ut angelicas
Consors esset illius
Ac foret perpetuus.
4. Hunc et spoliaverant,
Semivivum liquerant.
Cui subvenit gratia
Ille de Samaria,
Stabulo induxerat,
Curam eius egerat.
Serpens hunc deeeperat,
Pomum quod gustaverat,
Fuerat quod vetitum,
Et sie vicit miserum,
Statim pulsus patria,
Pulcbra' liquit atria.
5. Eius sanans vulnera
Solita dementia.
Sic nos pius Dominus
Eruit de faueibus
Colubri nequissimi,
Hostis invidissimi,
3. Flebilis miserrimum
Ruit in exsilium,
Plagis est impositus
Diris de latronibus,
Quos infelix ineidit,
Patria dum excidit.
Qui hurnani generis
Gaudet de miseriis
Cruciatu pascitur,
Poenae pater dicitur.
Visu est horribilis.
In omni terribilis.
— 496 —
7. Nullis flecti precibus
Potest crudelissimus,
Si in malo opere
Quemquam sentit vivere,
Hunc dolose decipit,
Servum sibi eligit.
8. Servis suis praemia
Dabit amarissima,
IUos quando tartarum
Mergit in sulphureura ;
Eius aula sordida
Multa habet tristia.
14. Habet post delicias
Haec aeternas tenebras;
Ibi fletus hominum
Et est Stridor dentium,
Claraor hie plorantium,
Dolor ululantium.
15. Iudex hie tartareus
G-audens cruciatibus
Mala nostra trutinat
Poenam et remunerat.
Ne nos in voragine
Versaremur raisere.
9. Ibi errant animae,
Dolor adest undique,
Gemitu raaerentiura
Et luctu dolentium
Domus tota personat,
Ipse poenas ordinat.
10. Orcus sedens solio
Ignis, pice furaido,
Visus eius horridus,
Dolor aestuantibus,
Pro diversis vitiis
Poenas tradit singulis.
11. Potentes potentibus
Committit tortoribus ;
Ibi sunt angustiae
Et multae miseriae,
Ibi paenitentia
Sine indulgentia.
12. Vae, vae lamentabile
Clamant semper animae,
Verba dant precantia
Nee auxiliantia,
Post calorem nimium
Aquas intrant nivium.
13. Nulla tarnen anima
Nisi carnis faniula
Pertimescat tartarum
Et regem tartareum,
Quae internis tenebris
Carne iacet debilis.
16. Deus quaerens venerat
Ovem, quam perdiderat,
Et, qui legem dederat,
Legi se subdiderat
Et pro bis, quos condidit,
Mortem diram subiit.
17. Nobis sie compatiens
Dederat omnipotens
Liberum arbitrium
Devitandi tartarum,
Vitia si spernimus
Et si bona faeimus,
18. Nil nocebit animam,
Veniet ad gloriam.
Et debemus Dominum
Et amare proximum;
Haec praeeepta gemina
Ducunt ad caelestia.
19. Et per portam ferream
Dant ad urbem semitam,
In qua lux iustitiae
Et est vox laetitiae,
In qua gaudent agmina
Eequie perpetua.
20. Est vere floridior
Et sole splendidior,
Mellis habet flumina,
Dulcis aurae flamina,
Dicta pacis visio
Ornatu angelico.
— 497
21. Est exstructa civitas,
In qua est iucunditas.
In tarn dulci patria
Nulla erunt taedia,
Ibi exsultatio,
Ibi delectatio.
22. Inenarrabilia
Ibi dantur gaudia,
Quae paravit Dominus
Sese diligentibus ;
Festinemus ingredi
Civitatem Domini.
23. Fungamur exsilio,
Ut nos Dei filio
Iungamus feliciter
Et perpetualiter.
Hoc concedat omnibus
Saeculorum dominus,
Qui per cuncta tempora
Regnat summa gloria.
Engelhardt, S. 142. — 10,4 Dolor est aestuantibus.
intrans. — 23.1 Fugiamus exsilio.
12, 6 Aquas
340. (3.) Rhythmus de Domino
1. 0 rex pie, o dux viae, 5.
Iesu Christe, optirae,
Nostrum chorum laudes morum
Doce tibi promere.
2. Ut concordes mentis sordes
Tua ope caelica
Espurgemus et mundemus
Cordis nostri intima.
3. Ut psallamus et vovamus
Vota nostra pleniter,
Spe sincera, vita vera
Te colentes iugiter.
4. Tu, fons vitae manans rite
In purgata pectora,
Rigas mentem sitientem
Sancta per charismata.
Engelhardt, p. 147. — 3, 2 plenitus. — 3, 4 iugitus. — 5, 3 jedenfalls
verderbt; lies vielleicht Onus grave fac suave oder ähnliches.
nostro Iesu Christo.
Tu solamen et levamen
Pro te tribulantibus.
Onus leve huius suave
Bene laborantibus.
Flos virtutis, spes salutis,
Honor ineffabilis,
Pulchritudo, sanctitudo
Est inaestimabilis :
Te sitire et te scire
Fac nos in hac nebula,
Sic curramus, ut spernamus
Mundi huius flamina,
Ut secure viae durae
Linquamus pericula
Et mox laete ac quiete
Caeli dones praemia.
341. (4.) Rhythmus de Monte Hohenburc.
(Appendix I).
1. Hoc in monte vivo fönte 2.
Potantur oviculae,
Esum vitae sine lite
Congestant apiculae.
Dreves, Lateinische Rymnendichter. II.
Nectar darum scriptuarum
Potant liberaliter,
Bibant, bibant, vivant, vivant
Omnes aeternaliter.
32
— 498
3. Yultus harum lumen carum 7
Habent datum caelitus,
Reginarum has sanctarum
Credas esse penitus.
4. Genus tale speciale, 8
Genus Christo proximum,
Est commune tibi, une,
Fructum portans maximum.
5. Naevum nescit , nam ignescit 9.
Caelibatus gloria,
Semper mentem gemiscentem
Dat sponsi memoria.
6. Illum spectat, vix exspectat, 10.
Ut remoto speculo
Bonae spei faciei
Contempletur oculo.
Ut sodales virginales
Vivant sine crimine
Sub Messia cum Maria,
Virgines cum virgine.
Coetus iste nihil triste,
Nihil laevum doleat,
Rectitudo, sanctitudo
Semper hinc redoleat.
Aula I)ei virginei
Chori sunt et thalamus,
Dictat namque sie utramque
Cito scribens calamus.
Yerus sponsus nunc absconsus
In caeli palatio
Servet, regat, has protegat
Saeculorum spatio.
Engelhardt p. 128 A. — Albrecht p. 285. B. — 3, 3 hos B. — 8, 3
utrumque AB. — 9, 3 reget B. — Str. 7 steht an letzter Stelle; das
Akrostichon: „Hohenburgensibu s Conrad us", weist ihr indes den
richtigen Platz an hinter Str. 6. Es beweist auch , dafs dies Gedicht nicht
von, sondern fü r Herrat geschrieben ist.
342. (5.) Item Rhythmus de Monte Hohenburc.
(Appendix II).
Cantus suavis, gestus gravis,
Modus pudicitiae
Eternalis absque malis
Signa sunt laetitiae.
Regis natae sie ornatae
Sunt ab intus singulae,
Dant fimbrias tunc aureas
Nunc absconsae gemmulae.
0 spes certa, quae operta
Licet sit in speculo,
Sponsum Deum, regem verum,
Videbitis oculo.
Engelhardt p. 131. A. — Albrecht p. 285 B. — 2, 2 Gaude fehlt A.
5, 1 sunt ornatae B. -- 5, 2 Sic ab intus B. — Das Akrostichon „Hugo
Sacerdos" beweist, dafs auch dies Lied für Herrat geschrieben, nicht von
ihr verfafst wurde.
1. Hunc ad montem vitae fontem
Derivavit gratia,
Ubertatis, castitatis
Irrorans solacia.
2. Gaude laeta, canta sueta,
Gaude, cohors virginum,
Ordo cuius ornat huius
Saecli domicilium.
3. Sacer eultus, simplex vultus,
Casta mens et humilis,
Amatori, servatori
Christo est amabilis.
Peregrinus,
Monachus Hirsaugiensis,
saec. 12/i3.
Unter diesem Namen, richtiger vielleicht Pseudonym, ist uns in Hand-
schriften des 12. und 13. Jahrhunderts ein Dialog- zwischen einem Presbyter
Peregrinus und einer Jungfrau Theodora erhalten , welcher in einer Reihe
von Quellen von einem akrostichischen, doppelchörigen Hymnus begleitet ist,
der den Titel Epithalamium virginum führt. Nach dem Vorgange von
Trithemius (De Scriptt. eccl. 384) ist dieser Dialog und der zugehörige Hymnus
von Leyser, Fabricius u. a. als das Werk eine- Conradus Hirsaugiensis, der
zu Beginn des 12. Jahrh. gelebt habe, angesehen worden. Noch G. Schepss,
der 1889 ein anderes, von Trithemius demselben Konrad von Hirschau bei-
gelegtes Werk ediert hat (Conradus Hirsaugiensis Dialogus super auctores
sive Didascalion. Würzburg 1889), schreibt: „Die für unseren Zweck ent-
scheidende Stelle, an deren Richtigkeit zu zweifeln wir trotz der, wie be-
kannt , bedenklichen Unzuverlässigkeit des Trithemius keinen genügenden
Grund haben, findet sich in dem Werk De Scriptoribus ecclesiasticis c. 384".
(S. 3). Diesen von Schepss noch vermifsten Grund zum Zweifel hat seitdem
Dr. Valentin Rose (Die Handschriftenverzeichnisse der Kgl. Bibliothek zu
Berlin XII, 137) erbracht. In dem Berliner, vom Verfasser selbst herrührenden
Manuskripte der Scriptores des Trithemius aus dem Jahre 1492 (Cod. lat.
Fol. 410j weifs dieser noch nichts von einem Konrad von Hirschau, nennt
vielmehr den Verfasser nur: „Peregrinus, monachus, ut fertur, eiusdem
coenobii Hirsaugiensis". Erst in der Baseler Ausgabe von 1494 ist aus
dem Peregrinus endgültig ein Konrad von Hirschau geworden. Dafs wir es
bei dieser Bereicherung seines Wissens nicht sowohl mit einem Funde, als
mit einer Erfindung des Trithemius zu tun haben, das legen Analogieen aus
der sonstigen Sehriftstellerei des Abtes von Sponheim nur zu nahe. So
wird es geraten sein, wenn wir es uns mit dem Wissen desselben von 1492
genügen lassen.
Das Epithalamium des Peregrinus ist im folgenden nach drei Hand-
schriften wiedergegeben: der Z wettler Handschrift 180, 12. Jahrh. (A),
der Würzburger Handschrift Mp. th. f. 107, einst nach Ebrach gehörig,
12.— 13. Jahrh. (C); der Handschrift von Troyes 252, 13. Jahrh., die aus
Clairvaux stammt. Das Gedicht findet sich auch in der Berliner Hand-
schrift Phil. 17013, 13. Jahrh., deren Heimat Igny ist. Der Umstand, dafs
alle diese Handschriften gerade aus Zisterzienserklöstern stammen, läfst auch
die Angabe, dafs Peregrinus ein Mönch von Hirschau war, in bedenklichem
Lichte erscheinen. Bezüglich der Zwettler Handsch. möchte ich noch be-
merken, dafs der gedruckte Handschriftenkatalog des Stiftes das Corpus
derselben dem 12. , das Epithalamium aber dem 13. Jahrhundert zuschreibt,
ein Eindruck, den ich nicht gewonnen habe. Die Handschrift gibt uns so-
mit auch für die Altersbestimmung des Verfassers nach unten hin eine Grenze.
32*
— 500 —
Jeder der beiden Chöre, die nebeneinander herlaufen und so zu singen,
beziehungsweise zu lesen sind, dafs nach Str. 1 des ersten, Str. 1 des zweiten,
nach Str. 2 des ersten Str. 2 des zweiten Chores folgt u. s. f., besitzt ein
eigenes Akrostichon. Das des ersten lautet : „O qualis es, o quantus, quam
suavis, o rerum pater in gratia, qua stabit aeternaliter unica mater catholica,
sponsa, columba, intermiuabili munere rosa, Alleluia" ; das des zweiten:
„O quam miranda , quam praeclara, quam magna multitudo dulcedinis tuae,
Domine, quam abscoudisti timentibus te, perfecisti autem sperantibus, Deus,
in te, Alleluia". Nur in der Würzburger Handschrift sind beide Akrostichen
(bis auf Kleinigkeiten) ungestört und die Strophen parallel geschrieben, wie
sie nachstellend im Drucke wiedergegeben werden. In den beiden andern
Handschriften sind die Strophen derart durcheinander geworfen, dafs nicht
nur das Akrostichon zerstört, sondern jedes Verständnis unmöglich gemacht
ist. Die Strophenfolge ist nämlich
in A: I, 1—33; II, 1—33; I, 34—66; 11,34—66; I, 67-98; II, 67-98;
I 99 — 129 : II 99 129.
in B: I, 1-U«; II, 1-48; I, 49-96; II, 49—96; I, 97—129; II, 97—129.
Aus dieser Zusammenstellung ist tabellarisch abzulesen , durch welchen,
beiden Schreibern , dem von Zwettl und dem von Clairvaux , gemeinsamen
Irrtum die Verwirrung in beiden Handschriften entstand. In beider Vorlage
war das Gedicht in zwei Kolumnen geschrieben , so dafs Chor neben Chor
stand ; die Abschreiber sprangen aber am Kolumnenschlusse statt von Kolumne
1 der ersten auf Kolumne 1 der zweiten Seite u. s. f. , von Kolumne 1 der
ersten auf Kolumne 2 der ersten Seite über. Wir sehen auch, dafs in der
Vorlage des Zwettler Schreibers 2 x 33 Zeilen auf die Seite kamen, in der
des Kopisten von Clairvaux 2 X 48.'
Dies zur Erklärung vorausgeschickt , mag der Text der interessanten
Dichtung mit beigefügtem Variantenverzeichnisse sich anschliefsen.
343. (1.) Epithalamiuiu Christi virginum altemantium.
Chorus prior.
1. 0 fontis im da perpetis 1.
Inexhaustae dulcedinis,
2. Quis meutis saltus peudulae 2.
Praevidit donum gratiae,
:). Yiventis Stella gratiae, 3.
Mundi claret in vespere,
4. Ad quos sponsa mirifica, 4.
Mater surgit catholica,
5. Lex nempe mortis abiit. 5.
Vita Christus ut prodiit,
6. Intrant sponsae palatium 6.
Regis aeterni roseum,
7. Splendentis aulae solium 7.
Sponsus pandit, rex omnium,
8. Eternitatis gratia 8.
Caeli patescunt atria,
9. Sanctorum sancta penetrat 9.
Regina, rex quam adlevat,
Chorus alter.
0 mellis stilla stabilis,
Christe, tuis spes credulis !
Quod sanctis tuis praeparas,
Vices rerum ut terminas.
Ymbram mundani corporis
Vincens perfectis radiis.
Amicta stola duplici
Lege inaestimabili.
Miranda praebens gaudia,
Vera disponens sabbata.
Mane concivit fulgidum
Vitae splendens ad praemium.
Intranti secretissima
Assignando sponsalia.
Rerum cum muiabilium
Cursus cessat et temporum.
Agonis acta proelia
Recompensans per praemia.
501 —
10. 0 lingua, mentis iubilum 10.
Quae profert illis cognitum,
11. Quam dignis fulget meritis 11.
Sponsa caelorum principis,
12. Vernantis templum regiae 12.
Scandit Christo iam praeduce,
13. Agelli vernant rosei, 13.
Campi rubent purpurei,
14. Non alba marcent lilia, 14.
Rubens spirat bic rosula,
15. Turgescunt dulci nectare 15.
Virentes florum gemmulae,
16. Yictricem palma turmulam 16.
Exornat florentissimam,
17. Sparguntur horti gramina, 17.
Nardus, narcissus, balsama,
18. Quae constant sanctis typica, 18.
Mastix et gutta cibara,
19. Yitalis ligni gratia 19.
Diversa thyraiamata
20. Attendit corapta floridis 20.
Virgo decus fasciculis,
21. 3Iirandis fulgens floribus 21.
Sic sponsa surgit altius,
22. Signa praetendit laurea 22.
Lata conscendens atria,
23. Yirtutum pompis inclita 23.
Regis procedit filia,
24. Aeterno iunctae tempori 24.
Cursus respondet meriti,
25. Virgo iuncta candidulis 25.
Festiva iam virgunculis,
26. Intranti sponsus obviat, 26.
Re, spe, donis corroborat,
27. Surgens aurora eroceos 27.
Spargit splendore radios,
28. O quantus amor intimus 28.
Ardescit illic ignibus,
29. Riruare fontem gratiae, 29-
Quam propinat rex patriae,
30. Exponit clausos bactenus 30.
Thesauros Christus civibus,
31. Rorant caeli iustitiam, 31.
Abstrusam produnt gratiam,
32. Voluntas singularibus 32.
Alma dives muneribus
Natalem qui suscipiunt,
Ultra mori qui nequeunt?
Dum naevo carnis solvitur,
Quo surgente nunc labitur.
Appendit visu stupido,
Quod profertur in praemio.
Qua spirant opobalsama
Soli sponsae recondita.
Yirtutum odor intimus
Sed notatur bis floribus.
Ardentes candent violae,
Murra, crocus bic, aloe.
Miratur hortum germinis
In floreis deliciis.
Pratum florenti purpura
Veris proponit tempora.
Recens amomum, fistula,
Grana turis cum cassia.
Exponit, carpobalsama,
Storax hie, xylobalsama.
Commendat auster omnia
Perflans hortum per gramina.
Lucis adeptum floreis
Prodens triumphum palmulis.
Aulam vernantem rosulis
Plantis oberrans pendulis.
Regnis inveeta lacteis,
Campis laeta mellifluis.
Applaudunt chori caelici
Dote ditatae virgini.
Quibus concessit capere
Solis sponsus vim gratiae.
Vita viventes solidat,
Bonum firmans, quod fecerat.
Avertens umbram sidere,
Sole clarae iustitiae.
3Iembra dum vero capiti
Iungit effectus fidei !
Mirandum eunetis saeculis,
Magis sed lucis filiis.
Auri fulgentis pondera
Sensus replens scientia.
Gratis collatam incolis
Iactis proeul miseriis.
Mutantes gratis statuit,
Statutos lumen efricit.
502
33. Morantem tantis gaudiis 33.
Chorum vitae perpetuis
34. Promissum virgo caelica 34.
Sponsi cernit per praemia,
35. Auetori iuneta omnium 35.
Yitae sumit initium,
36. Taedis splendet sponsalibus, 36.
Quot processit virtutibus,
37. Emerge, dulcis filia. 37.
Nitesce iam, virguneula.
38. Regnanti regnura obviat. 38.
Christo sponso se collocat
39. In mundi quondam vespere 39.
Quam nox pressit miseriae,
40. Non ultra vergit pendula 40.
Eventum rerum dubia
41. Gratanter iuneta prineipi 41.
Vestitur stola duplici.
42. Regalis ponipa thalami 42.
l'ulchrae profertur virgini,
43. Astringit istam purpura 43.
Auro, gemmis interlita,
44. Cingunt arniillae braebia 44.
Et dextram tloxtrochiria,
45. Istam discriminalia 45.
Comunt olfactoriola,
46. Aevis fulgit splendoribus 46.
Et mysticis ornatibus,
47. Quaenam hie tarn niirificis 47.
Ornanda tot induniis,
48. Yirgo sericas sindones. 48.
Teristra, periscelides
49. Amor, o Christe. virginis 49.
Unda redemptae sanguinis,
50. Sancte sanetorum Domine, 50.
Quis hoc stabit in munere,
51. Tantis donis ut dignus sit, 51.
Quis unquam hie sie prolicit,
52. Alma virtus tidelium, 52.
Tuorum leeus civium,
53. Beatus urbis aecola. 53.
Plenae festiva gratia.
51. Inventus cum virgineis 54.
Flos stabit conventiculis,
55. Tempus interminabile 55.
Paschali constans ordine
Agnus praecurrit, agmina
Digna sequuntur milia.
3Iutari prorsus nescia,
Statu transscendens tempora.
Vitali seeptro glorians.
Legi carnis flos dominans.
Laetatur lucis gratia,
Quam fert iustis iustitia.
Tandem visura nobilem
Christum Deum et hominem.
Iam regnatura perpetim
Donis collatis affatim.
Tuetur sol immobilis
Et pax interminabilis.
Yeracis festo sabbati
Lucra metens iam fldei.
Dona suseepta laudibus
Signans et votis omnibus
Ostrum insigne, specula
Yates praedixit talia.
Dotalis torques. lunula,
Mitra, vitta cum iibula.
Yernat monile gemmulis
In aures iunetis annulis.
Lapilli vernant aureis
Huius ornatu guttulis.
Coronis rubet aureis
Yictis horrendis proeliis.
Ex torta bysso Candida
Cocco bis tineto florida'.'
Dotali sumit pignore;
0 vestis decor mysticae !
In hac te fixa gratia
Quae digne laudant carminaV
Xotis tuis quod praeparas,
Yices rerum ut terminas.
Iactura licet omnium
Te quaerat, spem viventiam?
Sion urbis introitum
Quis habebit et praemium?
Totum bonum qui vendicat,
Quod ex parte praeviderat.
Vernat in patre omnium
Unus amor laetantium.
Estatis ortu tenditur.
Quo labor omnis tollitur.
503
56. Exstat unus in omnibus, 56.
Ut semper flos stet spiritus,
57. Tempus vicissitudines 57.
Nee habet hie rautabiles,
58. Ex solis huius iubare 58.
Est vis plena scientiae,
59. ßerum nosse prineipium 59.
Est verum iustis sabbatum,
60. Nil huic comparabile, 60.
Splendori tanto simile,
61. Adsanctosbaecluxspargitur, 61.
Hinc tota merces sequitur,
62. Lux lucis haec cognoscitur, 62.
Umbra mentis qua vincitur,
63. Iesu, Iesu, rex omnium, 63.
Quos gratis salvas, civium.
64. Tua tuos in gratia 64.
Dum perfundis iusolita,
65. Electis o tripudium 65.
Saltu mentis praecognitum
66. Regum regis o regia, QQ.
Vocatis plena eopia.
67. Ynitum aedificium 67.
Compago reddit lapidum,
68. Non intrat istam perfidus, 68.
Non exit lucis filius.
69. Isti suas per species 69.
Sunt vitro comparabiles,
70. Coruscat templum iaspide, 70.
Fide virenti lapide,
71. Aulae sapbyrus congruit, 71.
Quem solis splendor provebit,
72. 3Iittens ex se ut aureas 72.
Hie ebrysoprassus guttulas
73. Arcis supernae solium 73.
Monstrat in bis ebrysolitbum,
74. Transscendens lapis omnia 74.
Glaucus rerum viridia
75. Extra pallenti formula, 75.
Virens intus per merita,
76. Regni floret in foribus 76.
Iacintbus gratus regibus,
77. Color triplex quem denotat, 77.
Non ametbystus lateat
78. Alto virtutum speculo 78.
Laetatur urbs topazio,
Defectus non bic senii.
Non mors ex arte colubri.
Orto sole iustitiae
Mortales cedunt tenebrae.
3Iundo cordi cognitio
Deitatis et visio.
In boc beatis requies
Cognovisse, quod Deus es.
Non mundi Vertex aureus
Nee totus orbis ambitus.
Eternae pacis visio.
Trinitatis agnitio.
Qua fruetus vitae prodeunt,
Vel mutari qui nesciunt.
Totis, voce quis explicat,
Urbs caelestis quod praeparat ?
Adunans uno munere
Multos in nostro vespere.
Mori nunquam nee cadere,
Mutari nee deficere!
Alta muris et turribus,
Clara suis in milibus !
Bono constans artifice,
O civis buius regiae !
Stat ordo bxus lapidum
Quater trium per numerum.
Constant quidam purpureae
Naturae, quidam igneae.
Olim mundi qui pallidum
Virtute vicit flosculum.
Notans colore sidera,
Claras in mundi vespera.
Dictae perornat Solymae
Castra virenti iubare.
In verbo legis aureum,
Menü lucentem hominum.
Se smaragdus bis inserit,
Morum decor quem prospicit.
Talis beryllus ponitur,
Qtri caesus fulgens redditur.
In sanetis immutabilis,
Cursu mutatur temporis.
Testern Cbristi purpureus,
Violaris et roseus.
Insignis bic multicolor.
Unde coniunetis dignior.
— 504 —
79. Templi stat portis aureis 79.
Onyx coloris triplicis,
80. Hie flaramescit carbunculus, 80.
Vitae clarus virtutibus,
81. Ornat aulam sed ultimus 81.
Compar in gestis sardius,
82. Luculenta chrysocomis 82.
Templi strueturam gemmulis
83. Iunguntur vivi lapides, 83.
Polivit istos artifex,
84. Constat caelestis specnla 84.
Hamm petrarum formula.
85. Attriti corporalibus 85.
Probandi tuusionibus
86. Sion istis construitur, 86.
His petris vivis cogitur,
87. Pace regnum componitur, 87.
Non bellis saevis quatitur,
88. Ordo quietis omnia 88.
Pace disponit agmina,
89. Non signifer Romuleis 89.
Coronam captat aquilis,
90. Suspendit fidem visio 90.
Regis patente solio,
91. Alta corda quae tenuit. 91.
Pars augetur, non deficit,
92. Caelum caeli pax aperit, 92.
Quae sola sanetis adfuit,
93. O merces, vitae speculum, 93.
Fontis aeterni poculum,
94. Lucis creator, Domine, 94.
Quis hie stabit in munere,
95. Tnde profectus hominum 95.
Te, Christe, promerentium,
96. Millenae mortes martyrum 96.
Tale non aequant meritum,
97. Bona bonus, rex optime, 97.
Sorti procuras propriae
98. Agonistae victoria, 98.
Tu Corona stas aurea,
99. Iesu, vita viventium, 99.
Spes aeterna regnantium,
100. Nomen tuum in saecula 100.
Quae digne laudant carmina.
101. Trinum personis applica, 101.
Sed unum in substantia.
Mitis, benignus, sobrius,
Christo nihil aeeeptius.
Exemplo lux et dogmate,
Matri iunetus catholicae.
Non legis carnis inscius,
Dum florebat virtutibus.
Tutis adauget gaudia,
Cessat ferri materia.
Iactos duris malleolis
Cursu labentis temporis.
Beatos quae significat,
Sanctos Dei quae typicat.
Yivaci lima secti sunt,
Inde muris conveniunt.
Sunt ab hac proeul omnia
Vitae, mortis discrimina.
Terror letalis buccinae
Silet paccato milite.
Exstat proeul his finibus
Inflatis mors draconibus.
Portae iam nitent patulae,
Pax una certae patriae.
Ex donis iam exhibitis
Spes peribit ex superis.
Regnans sursum immobilis,
Quia interminabilis.
Florem mundi dum tererent
Et pacem Deum quaererent.
Ethra per alta bibulos
Sitibundis dans rivulos !
Cum regni sit introitus
Merces actis laboribus?
Iam te fontem qui hauriat,
Lux aeterna quo radiat.
Semper quod est nee deficit,
Cui bono nil officit.
Te ipsum dando filiis ;
Quid plus quaerant in prae-
miisV
Intranti praebens lauream
Post felicem victoriam.
Amore quo tunc iubilet,
Te lucem qui suseipiet !
Ybi trinus et unitas
Ubi unus et trinitas?
Totum indivisibilem
Nee gradibus rotabilem.
505 —
102. Ex mundi ponto naufragi 102.
Carapum portus siderei
103. Rex saeculorum Domine, 103.
Miles clamabit curiae
lu4. Mille malis in bravio 104.
Xulla fit comparatio,
105. lam factorera conspicere 105.
Est sine fine vivere,
106. Nota creantis visio 106.
Cuncta replet in gaudio,
107. Auris habet, quo-d mulceat, 107.
Gustus, suave quod sapiat,
108. Bonum hie orane saeculo, 108.
Statu florenti caelico,
109. Instate tantae gratiae, 109.
O vos omnes orbicolae,
110. Lux in te, rex, lucentium, 110.
Quos gratis salvas, omnium,
111. Iam mundi nutat orbita, 111.
Rerum vergit materia,
112. Morbis mundus et moribus 112.
In nos grassatur languidus,
113. Yerba tua cognoseimus 113.
Pressuris multiformibus,
114. Non sol, non luna tempora 114.
Adesse celant ultima.
115. Ex terrae motus murmure, 115.
Yentorum crebro turbine,
116. Rector rerum, hinc respice, 116.
Quos virga regis gratiae,
117. Ex te restat auxilium, 117.
Qui casus nosti mentium,
118. Robur adauge stantibus, 118.
Spem surgendi oadentibus,
119. O lux et dux ad patriam, 119.
Christe, lapsis da dexteram,
120. Sole tuo nos praeveni, 120.
Ne nos diei ultimi
121. Auetori laudum cantica 121.
Mentis fidelis immola,
122. Ad sponsum laudes fundite. 122.
Sponsae, flores ecclesiae,
123. Laetetur virgo virginum, 123.
De qua fruetus viventium,
124. Lucernas ornet splendidas, 124.
Stolas aptet candidulas
Ex dono tuo capiunt,
Qui te corde nunc sitiunt.
Mille actis laboribus :
Quid salvati rependimus?
Summam longi certaminis
Non coaequat lex muneris.
Porta mortis dum clauditur
Nee esse nox permittitur.
Expleto flendi nnbilo
Sol umbram vertit radio.
Restant perblanda tactui,
Dulcis odor olfactui.
Aeterni Status temporis,
Talis Christus in praemiis.
Noctem mundanam fugite,
Dum vacat lacem quaerere.
Te suspirando quaerimus,
Precum assis effectibus.
Iam decor omnis avolat,
Quem vis nativa proereat.
Benigne fer auxilium
Tuis iam necessarium.
Yenere, quae praedixerat
Vox, quae torpentes excitat.
Signa patent praenuntia,
Turbatur mens hinc anxia
De fluetuum excursibus
Rerum finem perpendimus.
Egris offer et baculum,
Casuris sustentaculum.
Teile tuum, vis praepotens,
Abiectos hinc recolligens.
Sis portus culpa naufragis,
Lux sanetis conscientiis.
In te ad te nos erige,
Rector, oecursu veniae.
Nox involvat taeterrima.
O rex, o nos tunc adiuva.
TE lucem qui iam reddidit,
Noctem mortis quem rep-
perit.
Ad florem florum germina
Ferte rosas et lilia.
Laturus saeclo dulcia
Yitis vera convivia.
Lucis gratanter suboles
Pannos ponendo veteres.
— 506 —
125. Ex dignis sponsus nobilis, 125. Expertes lucis animae
Laudatur conscientiis, Digne nullo stant carmine.
126. Laudando cunctis saeculis 126. Laus sit in novis canticis,
Die hymnum, decus virginis, Agnum vitae ffuae sequeris.
127. Vincenti lignum dabitur, 127. Yitae coronarn aeeipit,
Quo paradisus colitur, Mundum virgo quae vicerit.
128. Intranti man reconditum 128. In Stella victrix fulgida
Christus offert et calculum, Lucis cognovit opera.
129. Ascripta suramis civibus 129. Aspectus ad nunc animo
Locat throne- rex inclitus, Hymnus erit cum cantico.
Chorus prior. 1, 1 O fons unda C. — 5, 2 Vita Christus prodiit C. —
6, 1 Intranti ABO. — 14, 1 marcent hie ABC. — 14, 2 spirant C. — 18, 1
sacris B. — 20, 1 floridulis AB. — 21, 1 folgent B. — 24, 2 respondit BC.
— 25, 2 Festina C, virguneula B. — 26, 2 spem B. — 28, 1 quantis C. —
29, 2 Quem B. — 30, 2 Omnibus B. — 31, 1 Rorantes poli C. — 33, 1 in
gaudiis AC; et tantis B. — 34, 1 virgo catholica ABC. — 36, 1 Tot telis
A; Tot taedis BC. — 36, 2 Quod AC. — 37, 1 Emergit BC. — 37, 2 Nites-
cit BC. — 38, 2 Christo sponsa BC. — 39, 2 processit B; praecessit C. —
40, 2 Eventu B. — 43, 2 inclita B. — 45, 1 Iam discriminalia A. — 46, 1
Aeternis folget ABC. — 46, 2 Sic mysticis BC. — 47, 1 haec. B. — 47, 2
in divitiis AC. — 48, 1 sindones sericas AC. — 56, 2 stent ABC — 57, 2
Non habet C. — 61 , 2 Haue BC. — 62, 2 cum vincitur B. — 68, 2 Non
fehlt C. — 69, 1 Istis A. — 73, 2 Monstrate A. — 75, 2 per omnia B. —
84, 1 caelesti B. — 86, 1 exstruitur BC. — 87, 2 belli B. — 91, 1 qui A;
quum B. — 91, 2 nee deficit BC. — 95, 1 Unum B. — 97, 1 Bonum bona
B. — 100, 2 Quod digne AC. — 102, 1 mundo AC ; naufragii A. — 104, 2
sit AB. — 107, 2 qui A. — 108, 1 omni A. — 108, 2 Statim A; Stanti B;
Santi C- — 110, 1 Lux vitae C. — 110, 2 salvas gratis B. — 116, 1 hie A.
- 119, 2 lapis A. — 120, 2 Et nos diei A. — 121, 2 Meute fidelis AC.
— 124, 1 splendifluas A. — 128, 1 manna ABC.
Chorus älter. 1, 2 Christus C. — 6, 1 conseivit ABC. — 8, 1 Rerum
commutabilium B. — 10, 2 morique nequeunt B. — 11, 2 cum urgente B.
- 22, 2 splendulis AC. — 25, 1 carpere C. — 27, 2 clara C. — 28, 2 affectus
C. — 33, 1 procurrit C. — 41 , 1 Bona C. — 43, 1 Dotales C. — 43, 2
confibula AC. — 45, 2 ornatum B. — 44, 1 monili et gemmulis A. — 50, 1
quos praeparas A. — 51, 1 Factum A; Näctura B. — 59 , 1 In his B. —
69, 1 Constat B. — 69, 2 quaedam AC. — 70, 1 qui perfidum A. — 73, 2
luceuti B. — 81, 1 lege B. — 87, 2 peccato A. — 88, 1 Exstant AB. —
89, 1 iam nee patulae A; iam nunc patulae C. — 90, 2 perhibet A. —
92, 2 pacem Domini C. — 105, 2 Nee esse nostrum mutabitur C. — 114, 1
per nuntia AB. — 117, 1 rex praepotens A. — 117, 2 hinc fehlt A. —
120, 1 involvat AB. — 120, 2 O rex tunc nos C. — 126, 2 qua C -
129, 1 Primus erit in A. — Vgl. Zeitschrift für kath. Theol. Jahrg. 1900,
S. 346. ff.
Guido de Basochis,
Cantor Catalaunensis,
t 1203.
Guido von Bazoches entstammte einer altadeligen Familie , die auf dem
Stammgute gleichen Namens safs und einen Ast des weitverzweigten Ge-
schlechtes derer von Cätillon bildete. Sein Vater hiefs Gervasius ; seine
Mutter, Hadewidis von Rumigny, war eine Enkelin des Kreuzfahrers Balduin II.
von Hennegau. Guido hatte zwei jüngere Brüder, Nicolaus, Herrn von Bazoches
und Milo, Abt von Saint-Medard de Soissons, sowie eine Schwester, die nach
der Grofsmutter Aelidis hiefs und mit einem Herrn von Chäteau-Porcien ver-
mählt war. Ihr Sohn , Rainaudus , trat wie der Onkel in den geistlichen
Stand und ward Archidiakonus, wir wissen nicht, in welchem Sprengel.
Seiner Mutter Bruder, Balduin von Rumigny, war Archidiakon von Laon.
In seinem siebenten Jahre ward Guido , den seine Mutter schon vor
seiner Geburt „Gott verlobt" hatte , von seinem Onkel väterlicher Seite,
Haimo, damals noch Archidiakonus, später Bischof von Chälons-sur-Marne
(1151 — 1153), aus dem elterlichen Hause entführt, in den Wissenschaften
unterrichtet und (nach 1151) zum Kleriker geschoren. Haimo starb zu rasch,
um seinen Neffen zu den Würden verhelfen zu können, die er ihm zweifels-
ohne zugedacht. Guido wurde Subdiakon und später Kanonikus und Kantor
der Kirche von Chälons. Ersteres sagt er selbst in einer für seinen Grab-
stein verfafsten Inschrift:
Officium q u i n t u s contulit ordo mihi,
denn der fünfte ordo ist eben der des Subdiakonats; dafs er als Kantor von
Chälons starb , bezeugt Alberich von Troisfontaines. Höher ist er auf der
Staffel hierarchischer Würden nicht gestiegen. Dafs er sich um solche nicht
angelegentlicher bemühte, ward ihm, namentlich seitens seiner Verwandten,
zum Vorwurfe gemacht. Er verteidigte sich gegen denselben in einer eigenen
Schrift, Apologia contra malignos (vgl. Wattenbach, Die Apologie des Guido
von Bazoches; Sitzungsberichte der kgl. preufs. Akad. d. Wissenseh. 1893
I, 395 — 420). Aus den Briefen Guidos erfahren wir, dafs er sich studien-
halber auch in Paris (Ep. 4.) und Montpellier (Ep. 9. 11. 13.) aufhielt, von wo
er die Abtei Saint-Gilles besuchte, sowie dafs er durch seine Lehrtätigkeit
zeitweise von Chälons ferngehalten wurde. Im Jahre 1190 schlofs er sich
dem Kreuzzuge Philipp Augusts an , über den zwei seiner Briefe uns spär-
liche Nachrichten geben , machte die weltberühmte Belagerung von Akkon
mit und starb, in die Heimat zurückgekehrt, im Jahre 1203. Guido war,
wie er in der schon erwähnten Grabschrift uns belehrt, von mittlerer Gröfse
(Maior eram brevibus, brevior maioribus) , weder reich noch arm (Nee dives
nee egens), sondern mit seinem bescheideneu Einkommen zufrieden, dem
Spiele, d. h. vor allem der Jagd, und dem Studium zugetan (Et ludis datus
et studiis), doch jenem selten, diesem anhaltend sich hingebend (sed rarus in
illis, creber in bis).
Die Hymnen des Guido von Bazoches sind uns in der Handschrift seiner
Briefe, einst der Abtei Orval gehörig, nuflmehr auf der Athenäumsbibliothek
zu Luxemburg befindlich (Cod. 27, ancien 108), aufbewahrt. Vgl. Wattenbach,
— 508 —
die Briefe des Kanonikus Guido von Bazoches, Sitzungsber. d. kgl. preufs.
Akad. d. Wissensch. 1890 I, 161 — 179. Er pflegt nämlich jeden seiner
Briefe mit einem, sei es geistlichen, sei es weltlichen, Liede zu beschliefsen.
Mehrere derselben sind aus eben dieser Handschrift bereits von Mone heraus-
gegeben, einige andere von Wattenbach, Aus den Briefen des Guido von Bazoches,
Neues Archiv XVI, 67 — 113. Ich würde der Schrift nach diese Handschrift
in das 13. Jahrhundert setzen ; Mone hat sie dem 12. zugeschrieben, und auch
Wattenbach urteilt: „Vermutlich ist uns das Original (er will sagen eine
vom Autor veranstaltete und revidierte Sammlung) erhalten, obgleich auf den
ersten Blick die Handschrift etwas jünger erscheint" (Sitzungsber. S. 177).
„Wichtiger aber ist die ganze Anlage; es ist durchaus keine gleichmäfsig
gemachte Abschrift, sondern von verschiedenen Händen gemachte Kopien,
welche meistens sorgfältig durchkorrigiert sind u. z. an einigen Stellen so,
dafs kaum eine andere Hand als die des Verfassers anerkannt werden kann"
(S. 178). Ich habe im Abdrucke jedem Liede die Worte hinzugefügt, mittelst
deren es an den Text des Briefes angeschlossen wird. Zur Genealogie Guidos
vergleiche man Lippert, Zu Guido von Bazoches und Alberich vonTroisfontaines,
Neues Archiv XVII, 414.
344. (1.) De Xatiyitate Domüii.
1. Qui cuncta condidit
In sapientia,
Per eius reddidit
Nobis auxilia,
Quae prima perdidit
Insipientia,
Per illam reparans,
Quos serpens perdidit
A Deo separan s.
2. Haec domura similis
Scrutanti feminae,
Quae testae fragilis
Accenso luraine
Apparens humilis
Dragmam in nomine
Repperit decimam.
Regis imagine
Fulgentem animam.
3. Sol veri luminis,
Quem virgo concipit,
De carne virginis
Dum carnem accijiit,
Naturam hominis,
Kon culpam suscipit
Et necessariam
Poenam non recipit
Sed voluntariam.
4. Merito numinis
Fit homo socius
Per ipsum luminis
Lumen, ut alius
Non esset hominis
Quam Dei filius.
Et idem hominum
Mediator pius
Esset ad Dominum.
5. Carnem ingenitus
Sumere potuit
Ut unigenitus,
Sed non opportuit,
Quia, qui geuitus,
Et non, qui genuit,
Humano generi
Et mitti debuit
Et homo fieri.
6. Cur datum filio,
Carnem ut sumeret,
Quae dignos odio
Caros efficeret,
Est item ratio,
Prolis acciperet
Ne nomen alius,
Vel idem fieret
Pater et filius.
— 509 —
7. Illud angelicum
Igitur gloriae
Cantemus canticum
Regi iustitiae,
Qui misit anicum,
Ut eius hodie
Nos a miseria
Redderet gratiae
Misericordia.
Ep. VI. — Scholaribus sociis suis sibi pluriruum diligendis. — Am
Schlüsse: ., In margine paginae respicite, precor, et recipite pro amore meo
missum vobis a nie munusculum de meorum flosculis studiorum ad vestrorum
recreationem atque solaciura laborantium semper in stndiis animorum".
34.5. (2.) In Circumcisione Doniini
De Festo Baculi.
Anni novi reditus
Nova reddit gaudia,
Concessa divinitus
Sollennis laetitia
Nobis datur hodie,
Datorern laetitiae
Collaudet ecclesia.
0 lux digna laudibus,
Xovam refers speciem,
IVIediis frigoribus
Pingens urbis faciem
Floribus purpureis.
In vernalem revehis
Hieme temperiera.
Florum speciositas
Conventus nobiliura,
Canora iucunditas
Est concentus avium,
Fructus notaut opera,
Largitoris munera
Dant messis indicium.
Vere flores varii
Et fructus amabiles
Viri sunt egregii
Et personae nobiles,
Qui florent in frigore
Et brumali tempore
Sunt immarcessibiles.
7.
Praeferendus ceteris
Morum celsitudine
Non minus quam generis
Multiformi lumine
Serenat ecclesiam,
Magis autem patriam
Luminoso nomine.
Fructus tui probitas
Sunt illius opera,
Mira cuius largitas
Quamvis det innumera,
Magis placent omnibus,
Quam his pro muneribus,
Propter ipsum munera.
0 gestator baculi,
Te probat et praedicat
Cleri vox et populi,
Tuis gestis vendicat
Laudis omne solium,
In te solum omnium
Invitantur oculi.
Quae te canet debitis
Laudibus subtilitas,
Quoniam a meritis
Humilis sublimitas
Tuis non erigitur,
Cuius esse noscitur
Sublimis bumilitas.
— 510 —
9. Iam triumphat aemulos
Laus tuörum actuum,
Tuos canit circulos,
Celebrat noraen tuum
Aeterna memoria,
Tibi laus et gloria
Nunc et in perpetuum.
Epist. V. — Adulescenti clarissimo. — • Am Schlufs: „Verum quia te
cognovi promerendae scholaris amore gloriae et dulcedine laetitiae iuvenilis
illectum, quanta decet hilaritate nobilem animum exspectata gaudia de baculi
festivitate clero populoque tuae civitatis in anni principio redditurum, carmen
epistulae subditum mitto tibi de te noviter editum, lascivae iuventutis in
choro coram te modulatione dulcisona decantandum".
Nach Str. 1 folgen noch die Verse: Qui praeclarum genere | Se declarat
opere, die dem Versmafse nach überzählig, dem Sinne nach sich nicht als
Rundreim anfügen. — Vgl. Neues Archiv XVI, 74.
346. (3.) In Cireumcisione Domini.
De Festo Baculi.
Adest dies
optata, socii,
Quidquid agant
et velint alii,
Nos choream
ducamus gaudii.
Pro baculo
Exsultet hodie
clerus cum populo.
Hoc omnibus
unum negotium
Nobis instat
et negat otium,
Laetitiae
Dans exercitium.
Pro baculo
Exsultet hodie
clerus cum populo.
0 quam felix,
• cuius ad gaudia
Conveniunt
de tota Francia
Referentes
ei praeconia.
Pro baculo
Exsultet hodie
clerus cum populo.
4. Decet ergo
baculi baiulum,
Tantae iure
laudis ad cumulum
Bene gestis
ut emat aemulum.
Pro baculo
Exsultet hodie
clerus cum populo.
5. Xovum dandi
genus inventitat,
Petentibus
ita subventitat,
Quod petentes
dando praeventitat.
Pro baculo
Exsultet hodie
clerus cum populo.
6. Dator ille
non debet negligi,
Pro se dona
Qui magis colligi
Quam donando
se facit diligi.
Pro baculo
Exsultet hodie
clerus cum populo.
— 511 —
7. Cantilenam
dilectis sociis
Guido rnittit
hanc de Basociis,
Interesse
promptus his gaudiis,
Nisi procul
esset in studiis.
Pro baculo
Exsultet hodie
clerus cum populo.
Ep. XXII. — Dilectis in Christo Domino fratribns et sociis suis
Cathalaunensibus. — Schlufs : „Invitatus autem vestrae sollemnitatis ad
gaudia , quia scholaribus vinculis irretitus advenire non possum , ne toturn
deesse me doleam, quibus interesse gauderem, non timui (sed inverecundiam
excusat affectus) subnectere carmen et nrittere vobis, non quidem viris
altioris inte] lege ntiae praesentandum, sed in Chorea lasciviae iuvenilis coram
gestatore baculi decantandum". — Vgl. Xeues Archiv XVI, 84.
347. (4.) In Epiphania Doniini.
1 a. Regi nato, quem decorus
Dedit incorruptae thorus,
Psallat corde noster chorus
Et ore supplici,
2 a. In hac enim adoratur,
In Iordane baptizatur,
Aqua vinum consecratur
Divino munere.
3 a. Reges regem veritatis
Tres adorant tribus datis,
Trina fidem trinitatis
Signat oblatio.
4 a. Lavit plasma plasmatorem,
Lavit mundus mundiorem,
Lavit sanctus sanctiorem,
Fontem in flumine.
5a. Novum opus et divinum!
Aqua coepit esse vinum,
Conditorum se dominum
Ostendit conditor,
6 a. Stella duce speciali
Ducem quaerunt
Principes Sabaei,
1 b. In hac die laudis mirae
Nos dignetur exaudire,
Quam dignatur insignire
Honore triplici.
2 b. Stella solem declaravit,
Praeco verbum baptizavit,
Aquam vinum dulcoravit
Mutato genere.
3 b. Confitentur enim pure
Regem auro, Deum ture,
Murram dedit sepulturae
Mira devotio.
4 b. Sed quis lavit et quem ? Deum
Homo, servus regem, eum,
Qui redemit suum reum
Proprio sanguine.
5 b. Dum factum est, ut imperat,
Dum diversa confoederat
Et naturam rege[ne]rat
Naturae genitor.
6 b.
Murram ferunt,
Tus filio Dei.
512 —
7 a. Imperator a milite
Coronatur,
Christus a Iokanne;
8 a. Formam ponit elementum,
Quam dederat
Prima nativitas,
9 a. Et nos ergo mente pari
Reges istos imitari
Sicque trinum venerari
Deum studeamus,
10 a. Ut nos perfundat radio,
Quem magorum consilio
Inspiravit indicio
Stellae clarioris
Ha. Et qui über a crimine,
Sacro respersus flamine,
Mundi crimen in flumine
Detersit hodie,
12 a. Et ut aquam contra morem
Vini vertit in liquorem,
Ita suae per amorem
Misericordiae
7 b. Diva peruuctus alite
Baptizatur
In Iordanis amne.
8 b. Dum mutatur in pigmentum,
Quae fuerat
Legis austeritas.
9 b. Aurum in sapientia,
Tus in precum flagrantia.
Carnis in abstinentia
Murram offeramus.
10 b. Et nos per suam gratiam
Yisitatos ad patriam
Vi am ducat per aliam
Vitae melioris.
Hb. Nos expurget a peccatis
Et antiquae vetustatis
Labern tollat a reatis
ßaptismo gratiae.
12 b. Nostris malis nos exuat,
Fide sua nos imbuat
Et aeternalis induat
Splendore gloriae.
Ep. III. — ß. de Roseto , carissimo suo simul et elarissimo viro. —
Schlafs: „Quia vero Carmen, quod in festivitatis illius (sacrae videlicet ap-
paritionis) honore tibi paraveram, in qua luce lucidius mira tuae claritatis
probitas apparens et detractionis omnino delevit maculas et invidiae tenebras
abolevit, inter impetus eonvolantium et videre volentiura et diripientium
procellas manus tuas evasisse conquereris illud tibi supponi[t] pagina sequens
et imponit epistolae finem, qui dilectioni meae non potest imponi". ■ —
•Us. (5.) De Beata Maria V.
R. Nostris, regina, precibus
Esto patens ad filium,
Quo clauso venit, ostium,
Salvare nos ab hostibus.
Laudes canamus virginis,
Quae sermone, non semine
A Deo, non ab homine
Fit Dei mater hominis,
Superni saepta flaminis
Urbs septiformi flumine.
2. Salve, virgo, flos virginum,
Producens fructum gratiae,
Cuius esus esuriae
Spes saginatur hominum.
In quo medela criminum,
In quo salus ecclesiae.
513 —
Ex parte rerum principis
Salutem tibi nuntius
Affert seruiniverbius ;
Dum verbum aure percipis,
In verbo verbum concipis,
Fit tuus Dei filius.
Ros gratiarum omnium
Dum vellus tuum saturat,
In quo gratum refulgurat
Deo reclinatoriura,
Carnis in te cilicium
Verbi splendore purpurat.
4. 0 quam bene te iudicas
In tbrono tanti muneris,
Quantae culmen ascenderis
Humilitatis, indicas,
Dum ancillam te praedicas,
Cuius mater eligeris.
Tota descendit deitas
In templum tui pectoris;
De terra tui corporis
Nobis est orta veritas
Et aeterna divinitas
Incepit esse temporis.
In qua propitiatio
Veritati fit obvia,
Per quam pax et iustitia
Convenerunt in basio
Iustorum in concilio.
Dei mater et filia,
Tuo nos reconcilia
Patri simul et filio.
Ep. VIII. — Excellenti dominae de Castello Porcensi , sorori suae
plurimum diligendae. — Am Schlufs; „Huius gloriosae Dei genetricis et
virginis quia novi landibus insistere celebrandis et devotissiraam exsistere
te cultricem , tibi laudes eiusdem rhythmice mitto compositas , supplicatu
ante reverendam eius imaginem dicendas in oratione seu dulci modulatione
cantandas*. Mone II, 35 u. f.
E, 3 hostium. — 2, 2 Procedens. — 5, 6 Verbis. —
349. (6.) De Beata Maria Y.
R. 0 gloriosa domina,
Quorum te laudant carmina,
Precamur, dele crimina.
1. Dei matris cantibus
Sollemnia
Recolat sollennibus
Ecclesia.
Vota tuis auribus
Concilia
Te devotis vocibus
Laudantia,
Digna dignis laudibus.
Dreves, Lateinische Hvninemliehter. II.
2. Tua nos restituit
Conceptio,
Quos serpentis obruit
Deceptio,
De mortis eripuit
Confinio
Et finem imposuit
Exsilio,
Quod Eva promeruit.
33
514
Est et venerabilis
Sollemnitas
Nobis tua nobilis
Nativitas,
Surgeret ut fragilis
Humilitas,
Per quam venit humilis
Sublim itas
Incomprehensibilis.
Quam tibi vox attulit
Angelica,
Mund um salus extulit
Ad caelica,
Bona secum detulit
Vivifica,
Mala nobis abstulit
Mortiüca
Et in salutem contulit.
Pudoris incognitus
In te nitor,
Cuius nullus coitus
Est cognitor,
Ex te nobis editus
Est conditor,
Idem tibi genitus
Et genitor,
Patris unigenitus.
Te decet fecunditas
Virginalis,
Luminum festivitas
Spiritalis ;
Cera est virginitas
Parentalis,
Linum est humilitas
Filialis,
Ignis est divinitas.
7. Ades ergo miseris
Supplicibus,
Et nostri niemineris
Ut precibus,
Nos coniungas superis
Spiritibus,
Quo praelata ceteris
Caelestibus
Fructu tuo frueris.
Ep. VII. — Dominae de Basochiis honorandae plurimum et diligendae
sibi genetrici suae G., primo genitus eius. — Am Schlufs : „Quam (Mariain)
quia diligis et quidquid intellegis concinere laudes ipsius et ad gloriam
pertinere, mitto tibi singulas de singulis eius sollemni tati bus lauda-
tionis rhyth[micae] clausulas, quas edidisse sive dixisse decenter ad eius
honorem non sinet inremuneratum esse, quae genuit bonorum omnium
largitorem". — Mone II, 6 u. f.
R, 2 te am Rande. — 4, 3 Bemerkenswert ist das Wort salus im Sinne
von Salutatio. Vgl. Anal. XLVI, 6.
350. (7.) De sancto Aegidio.
1. Alme confessor meriti potentis,
Gratiae templum supereminentis,
Sume devotae tibi vota meutis
Aure benigna.
2. Quae quidem, semper quoniam petenti
Larga blanditur gremio patenti,
Si tarnen digne petat, est frequenti
Supplice digna.
— 515 —
3. Flore sub primae tenerae iuventae,
De novo factus senior repente,
Luce virtutura satis evidente
Enituisti.
4. Dum genus cclsum celebremque fundum
Iussa contemnens Domini secundum,
Mira res ! mundo superando mundum
Terga dedisti.
5. Tu comes verus Domini sequelae,
Qui dator reddis celeris medelae
Luminum caecis decus et loquelae
Munera mutis.
6. Tu pio transfers animo petitus
Naufragas mentes, opifex peritus,
Pacis ad portum veniaeque litus,
Aura salutis.
7. Hinc, quod ut sanctus merito colaris,
Quod Deo dignus, quod et assequaris,
Quidquid excelsum Dominum precaris,
Ciaret ubique.
8. Ergo pro nobis, pie pastor, ora,
Nos ut extrema facias in bora
Horrida longe positos ab ora
Partis inique.
Ep. XIII. — Non solum generis principalis, sed renalis etiam dignitate
nee minus vitae titulia excellentioris illustri, domino et avuneulo suo N. —
Am Schlufs: „Ante sacrum cuius altare flexis genibus, erectis manibus,
supinis oculis , corpore simul ac mente profusus ad sublimis curiae faciem
fidelem causae meae dirigens advocatum famulante fluvio lacrimarum ad
portum misericordiae suae nullum timens repulsae naufragium navigium
hui us orationis impegi. — Mone III, 165.
351. (8.) De saneto Aegidio.
Susoipe, sanete pater Aegidi, quos tibi fruetus
Obsequiis peperit mens mea nupta tuis.
Suscipe, quos supplex tibi dedico laudis honores,
Flores ingenii deliciasque mei.
5 Ille crucis titulus, baec ubera semper amavit,
Pascua cordis amat binnulus ille patris.
Pectore sincero nihil est pretiosius Uli,
Munus ei nulluni gratius esse reor.
Unde tibi placeant, o digne sacerque sacerdos,
10 Quae constant Domino dona placere tuo.
33*
— 51(5 —
Auribus ergo piis, oculis dignare serenis,
Quas tibi devotus offero, mentis opes.
lila meis aditum pictas tua praebeat ad te,
Quae nunquam precibus novit abesse piis.
15 Haec illos oculos, illas mihi porrigat aures,
Quas super adfiietos semper habere soles.
lila suae dono dulcedinis, haec mihi vota
Compleat hancque mihi compluat imbre sitim.
Sicut corporeis merui tua limina per te,
20 Sic merear pedibus cordis adire Deum.
Sit requies labor iste, sit haec veniae via limes,
Iu quibus excessi, lima sit iste mihi.
Ep. XIV. — Sacro conventui Sancti Aegidii. — „Unde laudes eiusdera
[sancti Aegidii] in extremo margine praesentis paginae comprehendens breviter
eas et deliciose depingit. Quorum ego frontem bis apud eum supplicantibus
verbis versibus insignivi". — 10 constat. —
352. (9.) De sancto Aegidio.
Quantum decet,quantum valet,
Quanto Dei zelo calet
Caterva fidelium,
Digna laude veneretur,
Cui digna laus debetur,
Beatum Aegidium.
Sanum prece pretiosa
Reddit virum, quem virosa
Consumebat laesio;
Solvit clave labiorum
Et virtute meritorum
Captum a daemonio.
Hie Athenis oriundus
Adhuc aevo tener, mundus
A mundi laseivia,
Vicit opes virtutibus,
Genus excessit moribus,
Aetatem scientia.
Christi verus imitator
Paupertatis fit amator
Et relictis omnibus
Exsul abit, tollit crucem,
Älavult Christum sequi ducem,
Quam praeesse dueibus,
3. Hie fons largae pietatis
Opus piae largitatis
Primum suae tribuit
Sanctitatis argumentum,
Dans egeno vestimentum,
Quo se magis induit.
7. Praedam ventis atque mari
Datos munit salutari
Precum propugnaculo ;
Dat salutem destitutis,
Opern vitae constitutis
Mortis in articulo.
Ut compararet caelicam,
Terrenam dedit tunicam,
Dedit, immo vendidit;
Emit enim largiendo,
Quod avare possidendo
Primus homo perdidit.
Arelatem transfretavit,
Hie a febre revoeavit
Filiam Theocritae ;
Fines petit Nemausorum,
Gratuletur gens Gotorum
Tanto felix hospite.
517 —
Corvus pavit in deserto
Servum Dei, quem aperto
Currus tulit aere;
Mel, locusta praecursori,
Cerva patris huius ori
Lac propinat ubere.
10. Armipotentis Franciae
Regem orando gloriae
Regi reconciliat,
Suum ei dum reatum,
A quo sibi revelatum,
Et dimissum nuntiat.
EP. XIV.
Mone in, 165.
getragen.
11. Nobis ergo propitius
Sanctus pater Aegidius
Precum suarum aegide
Gregem se venerantium,
Nostrae salutis ostium,
Defendat a tyrannide.
Folgt unmittelbar auf Suscipe sancte pater (Nr. 8). —
8, 3 Tehocrite. — 9, 3 bis 11, 6 von anderer Hand nach-
353. (10.) De s. Iohanne Baptista.
1 a. 0 praecursor, ortu cuius
Gloriosa fulget huius
Diei sollemnitas,
2 a. Dies enim haec insignis,
Dies est haec digna dignis
Laudibus ecclesiae,
3 a. Vox clamantis in deserto,
Gabrielis non incerto
Conceptus oraculo
4 a. Ventris adhuc in abdito
Materni clausus posito
Virginis in regia,
5 a. Citra virum, supra vires
Soli subis ut servires
Deo solitudinem,
6 a. Victus ibi tibi vilis,
Tibi vestis hirta pilis
Sacros artus induit,
7 a. Yere maior mulierum
Inter natos Deum verum
Baptizans in homine.
8 a. Divina voce merito
Plus quam propheta diceris.
Qui salvatorem populo
1 b. Dona nobis, te rogamus.
Ut devote persolvamus
Laudes tibi debitas.
2 b. Qua lux solem praecessisti,
Odor florem praevenisti,
Miles regem gloriae.
3 b. Reserasti mox genitus
Vocem patri divinitus
Negatam ihcredulo.
4 b. Tuae regi iustitiae
Dedicasti laetitiae
Beata primordia.
5 b. Fugis turbas, fugis urbes,
Ne qua levitate turbes
Sanctitatis ordinem.
6 b. Tantae tarnen dignitatis,
Quod et verbo veritatis
Approbari meruit.
7 b. Lavans eum, qui nos lavit
A peccatis et mundavit
Mundum suo sanguiue.
8 b. Deum demonstras digito.
Longe visum a ceteris
Et veluti sub speculo.
— 518 —
9 a. 0 quam felix eremita, 9 b. Cuius illustratur vita
Quantae vir abstiuentiae, Tot septiformis gratiae,
Quam sacris pollens do- Tot virtutum insignibus !
tibus,
10 a. In quo labes vitiorum 10 b. lila vestis angelorum,
Nulla prorsus laboravit, Virgiualis ignoravit
Sed naevum immunditiae Candor innocentiae.
1 1 a. Fructus ditat hos ter denus, IIb. Nos ergo piis precibus
Ulos vero sexagenus, Tuis astantes laudibus
Ornat honor te centenus Solve noxarum nexibus,
Caeli, vatum maxime. Martyr invictissime.
Ep. XXIX. — Ohne Anrede des Adressaten. — Schlufs: „Dilectis autem
fratribus et sociis meis, quos ego felices et unanimes esse desidero, carmen
mitto suppositum de sancti baptistae Iohannis imminente natali compositum,
noviter expositum (1: expolitum?) ab inende meditationis et compositionis
vagina recenter egressum, quod, ut eis praesentes et eos ex parte mea salutes,
plurimum meminisse volo". — Mone III, 42 u. f.
IIa, 2 Hornat. . — IIa, 4 natum maxime (Mone). —
354. (11.) De saneto Lupeutio.
Martyr insignis sacer et sacerdos,
Quem tuae laudis modulamur hymnum
Blandus aeeeptes, tibi supplicamus,
Sancte Lupenti.
Iura qui propter Domini subisti
Carceris tristes tenebras iniqui,
Digna perpessus mala criminosis
Crimine liber.
Qui Brunichildis solio superbae
Sanguinem iustum sitiente ferro
Caesus invicto bravium petisti
Mortis agone,
Dum sacrum non es caput exsecratis
Pro fide verae veritus salutis
Perfidos vertens dare, veritatis
Verus amator.
Ad duas partes duo mira fiunt:
Alterum prineeps caput amne mersum
Reddidit luci, tulit unda corpus
Pondere pressum.
— 519 —
6. Tunc repertores referant moventur
An caput membris capitive corpus;
Sed caput membris placuit reponi
Pacis amore.
7. Unde collaudet populus fidelis
Cum pari summum genito parentem
Atque px*ocedens ab utroque flamen,
Compar utrique.
Fol. 136. Ungewifs, zu welchem Briefe gehörig. Vorher: „Schedula
nondura clausa cum subisset animum, quod super absentia mea deberem vos
aliquo rhythmico carmine consolari , vosque iuxta vestram consuetudinem
inter duplicibus festis nou habere de sancto Lupentio laudem praecedentem
ad legendum evangelium procedentem , scribere placuit et vobis mittere de
eodem hymnum sapphico pede currentem et praecurreutem fistulam laudationis
tubam evangelicae lectionis. — Vgl. Neues Archiv XVI, 110.
355. (12.) De sancto Lupentio.
1. Christo nostra devotio,
Sacro flagrans spiramine,
Laudis excelsa gloriam
Voce resultet hodie,
Qui certanti Lupentio
Sancto pro suo nomine
Concessit et victoriam
Et praemium victoriae.
2. Hie dum pro vitae merito
Dignum et aeeeptabile
Regi regum exhiberet
Sacerdotis officium,
Agone mortis inclito
Nactus tropaeum nobile,
Declaravit, quod haberet
Regale sacerdotium.
3. Qui Brunichildis impiae
Comprehensus malitia,
Iussa cuius hostiliter
Fervebant contra Dominum,
Pro amore iustitiae
Poenas in patientia
Superavit alacriter
Caesus a viris sanguinum.
— 520 —
4. Huic dum nocturno tempore
Rohdo simul et Augminus
Degeneri militia
Nudatis instant ensibus,
Caput truncant a corpore,
Sed, ut occultent facinus,
Gravi pressum materia
Trudunt utrumque fluctibus.
5. In laudem Christi militis
Duplex ibi mirabile
Divinitatis munere
Datur eidem tempori:
Nam de profundo gnrgitis
Caput refert pes aquilae,
Corpus obrutum pondere
Reportat unda littori.
6. Tunc repertores partium
Movet pia contentio
Super diversis partibus,
Quae cui reddi debeat.
Tandem Deum timentium
Mediante consilio
Placet, ut pulsis litibus
Caput ad membra redeat.
7. Iste martyr egregius
Dignus laude iidelium,
Cuius Deus exaudiat
Insistentes praeconiis,
Gregem istum Lupentius
Orando spiritalium
Nunc et semper custodiat
A luporum insidiis.
Fol. 136. Das Lied folgt unmittelbar auf den vorhergehenden Hymnus.
Vgl. Neues Archiv XVI, 111.
356. (13.) De sancto Reinigio.
1 a. Oremus omnes pariter, 1 b. Voce profert laetabunda,
Imploremus humiliter, Deo nostro sit iucunda
Ut haec, quam nostra contio Decoraque laudatio.
2 a. Christi namque confessoris 2 b. Cuius doctrina, moribus
Nostri vox resultat oris Et exemplorum floribus
Gloriosa praeconia, Sancta vernat ecclesia.
521 —
3 a. Huic in Laudunensi pago
Felix ortus et propago
Clara parentum serie;
3 b. Laudunensi pago uatus
Fuit, sed praedestinatus
Pater Remensi patriae.
4 a. Princeps hie praesulum
Francorum populum
Prius incredulum,
Super quem zabulum
Regnare repperit,
4 b. Eo, quod impio
De sub dorainio
Raptum remigio
Praedicatorio
Prudenter traxerit
5 a. Ad portum gratiae,
Datos perfidiae
Reddens iustitiae
Navis ecclesiae
Rector egregius.
5 b. Fuit divinitus
Antequam genitus
Noraine cognitus
Et sacra proditus
Voce Reraigius.
6 a. Ciaret ab exordio
Sancta conversatio,
Deitatis munere
Signa coepit agere,
Dum adhuc nutricio
Penderet ab ubere.
6 b. Quo nutritus fuerat,
Lacte matris reserat
Liniendo loculos
Oculorum oculos
Eius, qui praedixerat
Ortus sui titulos.
7 a. Necdum adoleverat
Cum, sicut didicerat,
Se subtraxit populo,
Retraxit a saeculo
Pedem, quo vix steterat
In eius vestibulo.
7 b. Declaratur pontifex
Et salutis opifex
Spiritali lumine
Perfusus et unguine,
Fitque sacer sacrifex
Coram sacra virgine.
8 a. Captum mente,
constrictum vineulis
Inopiae,
carentem oculis,
Verbo solvit,
recreat epulis,
Decorat lumine.
8 b. Sic unitas
summa per famulum,
Trinitatis
eultorem sedulum,
Operatur
uno miraculum
Trinum in homine.
9 a. Conflagrantis
urbis Remensium
Se dans globis
flammarum. ovium
Sedat ignes,
sed et daemonium
Puellae nobilis
9 b. Fugat fusis
ad Deum preeibus
Et mox mortis
addictum legibus
Redivivam
reddit parent bus.
Ob hoc plus humilis.
522 —
10 a. Christus chrisma
paradisiacum
Misit ei,
cum Parisiacum
Regem Deo
sacravit una cum
Regis militia,
10 b. Iniraicos
crucis exsuperans
Et sanguine
Christi confoederans,
Generatos
morti regenerans
Ad vitae praemia.
IIa. 0 Francorum
gentis apostole,
Super ea,
quam Deo subole
Lucratus es,
affectu condole
Paterni pectoris
IIb. Et in huius
mundi naufragio
Fluctuantes
tuae remigio
Sanctitatis
refove gaudio
Superni littoris.
1 2 a. Sancte pater
et venerabilis,
Digne praesul
et admirabilis,
Esto clemens
et exaudibilis
Tuis supplicibus,
12 b. Ut per tibi
concessam gratiam
Apud Christi
misericordiam
Invenire
possimus veniam
Nostris excessibus.
Ep. I. — Reverendo patri ac domino Henrico, Remorum archiepiscopo.
— Am Schlüsse : „In cuius honore sacratissimi Deoque gratissimi confessoris
depictum flore rhythmico facienti finem epistolae dictamen adnecto". —
Mone III, 490 ff. •
Str. 4a und b über Rasur. — 4b, 2 Desub dominio (Mone), mit der
Anm. „für sub nach dem Französischen dessous; ich glaube, man verweist
richtiger auf den Hebraismus im Officium S. Clementis (ßrev. Rom. Nov. 23.
Noct. I Resp. 1.): „de sub cuius pede fons vivus emanat". — 4b, 3 Remigio
(Mone). — 9 a, 1 Cum flagrantis. — 9 a, 3 Sedans. — 11 a, 4 sobole. — 11 b, 4
Remigio (Mone). —
357. (14.) De ss. Rufiuo et Valerio.
In hoc sacro sollemnio
[Sollenni cum praeconio]
Laudes regentis omnia
Resultet in ecclesia
Modulis laetitiae,
Qui pro se militantium
Rufinum et Valerium
Donativo muneravit
Et victores honoravit
Mercede victoriae.
2. Vere namque sunt victores
Veritatis assertores,
Qui pretioso sanguine
Fuso pro Christi nomine
Purpurant ecclesiam.
Claris Romae natalibus
Orti Gallorum gentibus
Deum verum praedicabant
Et egenis erogabant
Facultatum copiam.
— 523
Hoc audito iudex quaeri
lubet eos et torqueri;
Infideles atque rei
Catenatos servos Dei
Trahunt ad supplicium.
Sistuutur ante praesidem,
Profitentur veram fidem,
Flagellantur a iudice,
Christum fatentes publice
Verum Dei filium.
Post tormenta, post labores,
Post flagella. post dolores,
Signo Christi triumphali
Praemuniti, capitali
Plectuntur sententia.
Quorum devotis precibus
Irretitos criminibus
Nos a peccatis abluat
Rex caelestis et annuat
Sempiterna gaudia.
■i. Furibundus frendet leo,
Uli laudes canunt Deo,
Mox truduntur in carcere,
Sub catenarum pondere
1 Clamantes ad Dominum :
Pro cuius fide caedimur,
Cuius amore patimur
Haec tormentorum genera,
Christe redemptor, libera
Nos a viro sanguinum.
Christi martyr, o Rufine,
Cum quo viges sine fine,
Pande nobis tua prece,
Qui iacemus in hac faece,
Polorum palatia.
Christi miles, o Valeri,
Memor esto nos tueri
Et pro nobis orans Deum
Pio regi gregem reum
Pie reconcilia.
Fol. 115. Ungewifs, zu welchem Briefe gehörig. — Vor dem Hymnus
die Worte: „De sanctis martyribus nostris, quia tantis in periculis invocati
fuerunt a nie suppliciter et in tanta mihi miseria misericorditer adfuerunt,
seribere placuit et mittere tibi laudes triumphalem eorum passionem sub
elegantia rhythmica concinentes. —
358. (15.) De sancto Stephano.
1. Protomartyr Stephanus
tuus, o rex gloriae,
Et invictus signifer
caelestis militiae
Hostes tui nominis
vicit ho die,
Domine,
Suo sanguine.
3. Sit laus protomartyri
Stephano, qui Spiritus
Sancti plenus gratia
veritatis inclitus
Defensor exsistere
non est veritus,
Domine,
Suo sanguine.
Tui protomartyris
Stephani sollemnia
Psalmis, hymnis, laudibus
recolat ecclesia,
Qui promissa meruit
a te praemia,
Domine,
Suo sanguine.
Tuum protomartyrem
Stephanum, qui fortiter
Triumphavit hodie,
collaudemus pariter,
Consecrans ecclesiam
tuam digniter,
Domine,
Suo sanguine.
- 524 —
Protomartyr Stephane,
qui devotis precibus
Exorasti Dominum
pro te lapidantibus.
Assistentes protege
tuis laudibus.
Domine,
Tuo sanguine.
6. Pro beato Stepbano
tibi benedicimus.
Rex, Corona martyrum.
tibi grates agimus,
Imitari, petimus,
da. quod colimus,
Domine,
Suo sanguine.
Ep. XXIV. — G. de Basochis b. Cathalauneusis ecclesiae venerabili
concanonieo et amantissimo sibi philograpbo. ... — Sehlufs: ..Sed et Carmen,
etsi forte minus laudabile, laudatorium tarnen domini et patroni nostri proto-
martyris ad honorem et amorem tuum flore tibi rbvthmico simul et rbetho-
rico colore depinxi , qui color inter multiplices species annominationis non
Ultimos elegantiae blandimento per commutationem casuum fit hoc modo'". —
Mone III, 510.
359. (16.) De 8. Thoma Cantuariensi.
1 a. Martyr Christi, quem laudamus
Martyr, cuius eelebramus
Diem natalitium.
2 a. Iste dignus Thomas dici
Non solum apostolici
Norainis promeruit.
3 a. Adversanti qui perverso
Propter Deum ex adverso
Staus in die proelii,
4 a. Yirum angelicum
Et patrem patriae
Propter iustitiam
Damnat exsilio
TyrannusAnglicus.
5 a. In hoc certamine
Vir plenus gratia,
Pro Christi nomine
Pulsus ab Anglia,
Venit magnifkum
Ad regem Franciae,
Regem pacificum.
Regem ecclesiae
Dcfensorem.
6 a. Sub hac perfidia
Redditur Anglicis
Pater amabilis ;
1 b. Donet nobis. ut insigne
Recolamus sui digne
Triumphi praeconium.
2 b. Sed virtutum et sanctorum
Apostoli meritorum
Consors esse studuit.
3 b. Pastor bonus exposuit
Et pro suis opposuit
Se murum refugii.
4 b. Fremit in medicum
Frenantem impie
^lentis insaniam
Sacro consilio
Suum phreneticus.
5 b. Illustris exsulum
Rex reconciliat
Tyranno praesulem,
Qui dolum palliat
Pacis umbraculo
Fictae vel fictilis,
Namque discipulo
Tradenti similis
Occulit osculo
Proditorem.
6 b. Redit iustitia.
Comes pontificis
Inseparabilis.
7 a. Proh dolor, igitur
Dolus cletegitur,
Et quid atrocius?
Quo patre lilius
Immolatur,
Hie e contrario
Pater a filio
Trucidatur.
Ornat altaria
Spiritalis
Iam pridem hostia
Triumphalis.
>25 -
7 b. Mactatur pontifex
Sacer et sacrifex
Fit sacriticium
Suave nimium
Maiestatis
Summae conspectibus,
Res mira ! manibus
Exsecratis.
Punitus gladiis
Anglicorum,
Potitur gaudiis
Angelorum.
Ep. XVIII. — N. , carissimo fratri suo, militanti Deo vitae claustralis
in castris Ocliis sub nigris indumentis. — Am Schlafs: ..Quod si non ista
sufficiunt, interim, donec nos offeramus invicem oculis et osculis nos iun-
gamus, precor, ut in epistolae üne respicias et reeipias pro solacii supple-
niento Carmen, quod de novi et electi martyris et archipraesulis Deo dilecti
Thomae victoriosa passione compositum tibi mitto". —
3 a, 1 Adversante. —
2.
300. (17.) De s. Thoiua Cantnariensi.
3
Luge lucis, Anglia,
Sublato tibi radio,
Luge, rnater, pro filio,
Plange patrem, filia,
Plange, Cantuaria,
Tuum decus et decorem,
Sponsa virum, grex pastorera,
Magistrum eeclesia.
Sed parcendum potius
Est lacrimis, vox flentium
Convertatur in gaudium ;
Nam de morte clarius
Triumphat egregius
Christi miles, quem deeepit
Mortis reus et praeeepit
Oecidi rex impius.
Dat caritatis Stadium
Largam dolendi copiam
Et maerendi materiam,
Sed vincendi Studium
Et vincentis praemium
Premit causam tristitiae,
Dat gaudere victoriae
Corona Stipendium.
Nam tanta de praemio
Triumphantis debet esse,
Tarn sollennis, est necesse,
Sit ut exsultatio,
Quanta de supplicio
Patientis et agone.
De beata passione
Quam pia compassio.
Haec est illa lacrimarum
Bipertita divisio,
Quas bimembris compunetio
Fönte trahit gratiarum,
Ut in sacro scripturarum
Invenimus eloquio.
Lavat istis se lamentis
Sub timore eonstitutus,
Sed amore resolutus
Consolatur bis fluentis,
Aestum liquefacit mentis,
Ut dilectus est locutus.
526
Pia naturae pignora
Gignit ex carne genitus
Affectus istos gemitus,
Praesentis inter aequora
Vitae pacis ad littora
Suspirat in his spiritus.
10. Hie est typus altarium.
Quorum hoc aere regitur,
Illud ex auro legitur;
In isto sacrificium
Immolatur carnalium,
In illo tus incenditur.
Sic non de carne femina,
Sed de costa producitur,
Cum animale regitur
A ratione domina,
Cuius cum siccat lumina,
Caro pro costa redditur.
11. Debemus diligentius
Hunc sanetorum affectuum
Modum servare mutuum
Sicut axa superius.
Cum haberet inferius,
Suspirabat irriguum.
9. In hac scala descendentes
Per gradus eius mysticos
Super greges erraticos
Et iterum ascendentes
Contemplari piae mentes
Solent cives angelicos.
12. Ergo chorus ecclesiae
Poenis assit medullitus,
Quas vicit martyr inclitus
Congratulemur gloriae,
Qua gloriatur hodie
Victor in astris positus.
Ep. XX. — G. de Basochiis dilecto suo Petro. — Schlafs : „Unde pro
solacii detrimento, quod mutuo nobis facit absentia, redimendo de beato
Thoma novo martyre uoviter editum carmen epistulae tibi dedieatae subnecto'*. —
361. (18.) Becta nionentem sequendum.
Quisquis consilia
reeta monentis,
Perverse prohibet
lumina mentis;
Est ergo funditus
qui sapientis
Contemnit stolidus
iussa medentis.
Talern nie fateor
ergo fuisse,
Qui te sustinui
deseruisse,
Iutirmus medico
terga dedisse,
Qui vere poteras
consuluisse.
2. Nolentem raedici
iussa subire
■Infirmum merito
constat obire,
Sic, qui consilium
spernit inire,
Censetur pariter
iure perire.
4. Tu me consilii
luce serenus,
Dives cuius eram
mentis egenus,
Castigando tuis
doctor amoenus
Certabas monitis
reddere foenus.
— 527 —
5. Hi virtutis erant 6. Sed ventis tribuens
fortia tela, haec vagabundis
Quorum zelus erat Digue nostra caret
absque querela, cymba secundis,
Vitae naufragiis Quam contra variis
prospera vela, atque profundis
Morum vulneribus Fortunae pelagus
apta medela. militat undis.
7. Iam succurre meis,
obsecro, spebus
Sacris autidoto
de speciebus,
Sic sint laeta tuis
tempora rebus
Et multis faveat
vita diebus.
Ep. IX. — Venerabili viro , magistro suo N. — Schlufs : „Quapropter
ex vagina metrici carminis sententiosum praecipitans in mea dilecta
mucronem ex ore meo me iudico. Parcite confitenti. —
2, 3 meritor. — 3, 8 consiluisse.
362. (19.) De Bono Mortis.
Quam gravis exsilii fuit baec proscriptio, per quam
Ad patriam reditus non nisi morte datur.
Haec uigra condicio est et Candida, flebile pactum,
Laetitiaeque simul levis et aspera lex.
5 Non vitet quis enim, valeat cum vivere, mortem,
Ad patriam nolit quisve redire suam.
Sed superat reditus dulcedo mortis amarae,
Cedit et invitus victus amore timor.
Mors ea mors felix, mors vivere digna vocari,
10 Mors, vitae praeco, semper emeuda mibi.
Mors ea mors haec est, de qua scriptura: Beati
In Domino, clamat, qui moriuntur, erunt.
Det Deus omnipotens placiti cum venerit hora
Consummare tuos hoc tibi fine dies.
Ep. XXI. — G. de Basochiis carissimo suo Petro. — Das Gedicht
schliefst ohne weitere Einleitung an den Brief an.
Philippus de Grevia,
Cancellarius Parisiensis,
t 1236.
Philippe de Greve war nach Alberich von Troisfontaines in der zweiten
Hälfte des 12. Jahrh. zu Paris geboren. Wir werden daher seinen noch
ungedeuteten Beinamen vielleicht mit der Pfarre Saint-Jean en Greve (Sancti
Johannis in Gravia) in Verbindung bringen dürfen, deren Kirche im Jahre
1800 niedergelegt ward , um dem Hotel de Ville Platz zu machen. Über
seine Jugend, seinen ersten Unterricht, seine weiteren Studien, die ihn wohl
kaum aus seiner Vaterstadt geführt haben , sind wir völlig ununterrichtet,
Im Jahre 1217 (Alberich nennt das Jahr 1223) finden wir ihn als Kanzler
der Pariser Kirche (nicht des Königs , auch nicht der Universität) an der
Spitze aller vom Erzstuhle abhängigen Unterrichtsanstalten. „Eodem anno
factus est cancellarius Parisiensis Philippus, optimus theologus, de
ipsa civitate oriundus, cuius patruus fuit Galtherius senior, camerarius"
(Alberich, Mon. Germ. SS. XXIII, 913). Bald nach seiner Ernennung geriet
der Kanzler in heftige Fehde mit der Universität, die er seiner Jurisdiktion
botmäfsig machen wollte; er ging so weit, die Lehrenden zu exkommunizieren,
die Lernenden einzusperren. Die Sache kam nach Rom vor Honorius III.
(1219), der Philipp vorlud, gegen ihn entschied, seinem Spruche indes keine
weiteren unliebsamen Folgen gab.
Um 1224 erhob dieser neuen Streit, diesmal gegen die Bettelmönche, denen
er untersagte , andere Hörer als ihre eigenen Kleriker zuzulassen. Wieder
entschied der Papst, diesmal Gregor IX, der grofse Gönner der Mendikanten,
gegen den streitbaren Kanzler.
Abermals loderte der Streit 1229 auf, diesmal zwischen der Universität
und den Bettelorden. Dafs der Kanzler auch an diesem Zwiste sich beteiligt
habe, macht der Umstand wahrscheinlich, dafs er sich 1230 aus Paris ge-
flüchtet hatte, wo ihm vermutlich der Boden zu heifs geworden. Im folgenden
Jahre war er indes wieder in Paris und waltete seines Amtes, „theologicae
scholae Parisiis gloriose praefuit" (Henricus Gandaven. de ^criptt. eccl.
c. 50).
Einen letzten Streit, in dem nur Magister Arnoldus, späterer Bischof
von Amiens, ihm zur Seite stand, focht der Kanzler mit gewohnter Schärfe zu-
gunsten der Erlaubtheit der cumulatio beneficiorum. Er starb nach Alberich
von Troisfontaines, der seine Grabschrift mitteilt, zu Weihnachten des Jahres
1237 (Mon. Germ. 1. c. 940), nach Henri d'Andeli, der wohl mehr Glauben
verdient, am Stephanstage 1236:
Qui de sa mort vuet savoir terme,
M et CC et XXXVI
loigne ensemble, et tot issis
De sa mort saura verite
L' andemain de Nativite.
— 529 —
(Vgl. Paul Meyer, Henri d'Andeli et le chancelier Philippe. Roraania I,
215). Thomas von Cantimpre erzählt uns eine Sage über den Tod des
„Kanzlers" (De apibus I, 6), Henri d'Andeli feiert ihn in Versen, welche
uns die hohe Bedeutung des Mannes für die Kirchen- und Gelehrtengeschichte
seiner Zeit nahebringen, den er, ohne sich dem Gesj)ötte preiszugeben, den
tüchtigsten und weisesten nennen darf, „qui fut en la crestiente".
Der rastlose Kanzler war auch ein fruchtbarer Schriftsteller. Wir be-
sitzen von ihm, noch ungedruckt, eine Summa theologica und drei Predigt-
werke: Sermones festivales, Sermones super Psalterium, Sermones super
Evangelia. Daneben fand er noch Zeit für die Dichtkunst und die Musik ;
denn er ist immer einer der besten und produktivsten Dichter des 13. Jahr-
hunderts, der sich an der liturgischen wie der nichtliturgischen, an der
geistlichen wie der weltlichen , an der lateinischen wie der Poesie in der
Volkssprache mit gleichem Eifer beteiligt. Wir besitzen leider kein voll-
ständiges Repertoir der poetischen Werke des Kanzlers , sondern lernen
einzelne hier, andere dort kennen.
Eine Anzahl seiner Poesien verrät uns Salimbene in seiner Chronik,
eine weitere die Handschrift des Britischen Museums Egerton 274 (vgl. Anal.
XX, 16 ff.), eine dritte die Darmstädter Hs. 2777, ein Sammelband des
Dominikanerklosters St. Jakob in Insula zu Lüttich aus dem 13. oder dem
Anfange des 14. Jahrhunderts. Sie stellt fol. 3a bis 4b 26 Texte, leider
meist unvollständig, oft nur die erste Strophe wiedergebend, zusammen unter
der Überschrift: „Ista sunt dicta Cancellari Parisiensis." Aufser diesen drei
Quellen finden wir einzelne Lieder da und dort dem Kanzler zugeschrieben.
Da die meisten seiner Gedichte bereits im XX. und XXI. Bande der Analecta
gedruckt sind, können im folgenden nur die noch ungedruckten mitgeteilt
werden. Ich werde aber hier eine alphabetisch geordnete Liste seiner Lieder,
so weit sie uns bekannt sind, zusammenstellen unter Angabe der Quelle,
welche uns Philipp als Autor nennt, und des Ortes, wo das Gedicht gedruckt
ist. Ich werde dabei Salimbenes Chronik mit S., die Egertonhandschrift mit
E, die Lütticher Handschrift zu Darmstadt mit L bezeichnen.
Zuvor noch eine Bemerkung. Ich habe Anal. XX, 17 in bezug auf die
Egerton-Hs. gesagt: „Sicher von Philippus ist, was vor fol. 42a steht,
sicher nicht von ihm, was nach fol. 58 a folgt, vielleicht von ihm, vielleicht
auch nicht, was zwischen beiden Grenzen liegt." Dies ist durch die Darm-
städter Handschrift widerlegt. Sie enthält ein Gedicht, das in der Egerton
Hs. auf fol. 42a steht; es sind also auch die Lieder fol. 42a bis 56b von
Philipp. Dies bestätigt Henri d'Andeli, der in seinem Dit du Chancelier
Philippe diesem ein Lied zuschreibt, das in der Egerton Hs. auf fol. 45a steht:
Un condut, ou il ne faut rien,
Fist: Ar/mina militiae,
Que li der n'ont mie oblie.
Ferner folgt nun (vgl. Anal. XX, 19), dafs alle Lieder der Ab-
teilung XIII. des Codex Laurentianus PI. 29. 1 von Philipp de
Greve sind. Ich werde diese Lieder also in die Liste aufnehmen und mit
einem XIII. bezeichnen, da sie uns, eines ausgenommen, nirgends als Lieder
des Kanzlers bezeichnet werden, sondern seine Verfasserschaft nur durch
einen Schlufs festgestellt ist.
Ad cor tuum convertere . . L XXI, 104.
Aestimavit hortulanum . . . S L,
Agmina militiae E XXI, 195.
Annus renascitur XIII XX, 91.
Aristippe quamvis sero _ . . L XXI, 152.
A sinu patris mittitur . . . XIII XXI, 45.
A solis ortus cardine . . XIII XX, 37.
Ave gloriosa virginum regina E XX, 170.
Ave Maria virgo virginum . XIII XX. 208.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 34
— 530
Beata uobis gaudia ....
Beata viscera Mariae virgims
Bonum est confidere . . .
Breves dies hominis ....
Bulla fulminante
Centrum capit circulus . . .
Christo psallat ecclesia . . .
Christo sit laus in caelestibus
Christus assistens pontifex. .
Christus patris gratiae . . .
Crux de te volo conqueri . .
Culpae purgator veteris . .
Cum sit omnis caro tbenum .
De patre principe ....
Descende caelitus
Dies salutis oritur ....
Dum medium silentium . .
Ecce mundi gaudium . . .
Ecce tempus gaudii ....
Excutere de pulvere ....
Exsultet haec contio . . .
Exsultet plebs fidelium . . .
Exsurge dormis Domine . .
Felix dies et grata ....
Festa dies agitur
Fidelium sonet vox sobria . .
Filii Calvariae
Fontis in vivulum ....
Gaude Sion devoto gaudio
Homo considera
Homo natus ad laborem . .
Homo quam sit pura . . .
Homo qui semper moreris
Homo vide quae pro te patior
Iam ver aperit terrae gremium
Illuxit lux caelestis gratiae .
In agni convivio
In Domino confidite ....
In hac die Dei
In hoc ortus occidente . . .
In hoc statu gratiae ....
In omni fratre tuo ....
In rerum principio ....
In salvatoris nomine ....
Inter membra singula . . .
In veritate comperi ....
Laqueus eonteritur . ' . .
Luto carens et latere . . .
Minor natu tilius
Mors vitae propitia ....
Mundi princeps eicitur . . .
Mundus a munditia ....
Nicolae praesulum ....
Nitimur in vetitum ....
Novum ver oritur
Offerat ecclesia
( t labilis sortis humanae . .
0 Maria noli rlere . .
O Maria virginei
L .
L .
L .
XIII
E .
S .
XIII
XIII
L .
XIII
XIII
E .
XIII
XIII
XIII
L .
XIII
XIII
L .
XIII
XIII
L .
XIII
E .
XIII
XIII
L .
XIII
E .
LE.
S .
L .
E .
XIII
XIII
XIII
XIII
XIII
L .
XIII
E .
XIII
E .
E .
E .
E .
XXI,
XX,
XXI,
XXI,
XXI,
XX,
XXI,
XX,
L,
XXI;
XXI.
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XX,
XX,
XX,
XXI,
XXI,
XXI,
L,
XXI,
XX,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XX,
XX,
XXI,
XXI,
XXI,
XX,
XX,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XX,
E XIII XXI,
E .
XIII
XIII
E .
XIII
E .
XIII
X1I1
L .
s .
E .
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XXI,
XX,
XXI,
XXI,
L,
XX,
176.
148.
122.
95.
126.
88.
4::.
93.
45.
20.
47.
95.
37.
55.
47.
38.
95.
93.
105.
86.
42.
27.
89.
44.
85.
146.
51.
93.
197.
20.
98.
18.
94.
91.
66
41.
38.
53.
95.
200.
60.
189.
116.
203.
195.
39.
196.
40.
41.
144.
88.
106.
94.
50.
97.
141.
— 531 —
O mens cogita quod proderit . . E XXI, 97.
Omnes gentes plaudite XIII XXI, 43.
O quanto consilio XIII XX, 210.
Pange lingua Magdalenae . . . S L,
Passionis aemuli XIII XXI, 48.
Pater creator omniura XIII XX, 89.
Pater sancte diete Lotharius. . . E XXI, 173.
Procedenti puero XIII XX, 90.
Processit in capite XIII XXI, 46.
Psallite regi gloriae XIII XX, 95.
Quid ultra tibi facere L XXI, 141.
Qui pro nobis mori XIII XXI, 50.
Quisquis cordis et oculi SE XXI, 114.
Quo me vertara neseio L XXI, 143.
Quomodo cantabimus L XXI, 165.
Quo vadis, quo progrederis . . . L ' . . XXI, 107.
Rex et sacerdos praefuit . . . . L XXI, 173.
Rex omnipotentiae XIII XXI, 41.
Salva nos Stella maris XIII XX, 209.
Salve virgo virginum XIII XX, 209.
Si vis vera frui luce L L,
Sol est in meridie E XX, 212.
Sol oritur in sidere L XX, 82.
Suspirat spiritus E XXI, 109.
Tempus adest gratiae XIII XXI, 51.
Tempus est gratiae E . . XX. 31.
Transite Sion filiae XIII XXI, 49.
Vae mundo a scandalis L XXI, 148.
Venditores labiorum ...... E XXI, 203.
Veni sancte spiritus E XXI, 56.
Venit Jesus in propria L XX, 164.
Veris principium XIII XX. 92.
Veritas aequitas E XXI, 127.
Veritas veritatum L XXI, 120.
Veterem maerorem pellite .... XIII XX, 92.
Vetus purgans facinus XIII XXI, 43.
Vide quo fastu rnmperis . . . . L XXI, 159.
Vineam meam plantavi XIII XXI, 47.
Vitia virtutibus E XXI, 118.
Vivere quae tribuit XIII XXI, 39.
Vocis tripudio XIII XXI, 46.
Mit dieser Liste ist natürlich die poetische Produktion Philipps de Greve
keineswegs erschöpft. Zweifellos hat er auch einen guten Teil der anderen
Lieder des Codex Laurentianus geschrieben, so beispielsweise die beiden
Gedichte über den Nagel Christi: Clavus pungens acumine (Anal. XXI,
22) und Clavis clavo retunditur (Anal. XXI, 169), da uns Alberich
von Troisfontaines berichtet, dafs er ein opusculum über den Verlust und
die Wiederauffindung dieser Reliquie verfafst hat (Mon. Germ. 1. c. p. 931).
Die Handschrift der Laurentiana PI. 25. 3., ein Franziskanergebetbuch
vom Jahre 1293 (vgl. Bandini I, 751) bezeichnet Philipp als Verfasser des
Liedes Virgo, templum trinitatis, (Mone II, 165) und der Sequenz
Mi ss us Gabriel de caelis (Mone II, 53), welch letztere indes die Ox-
forder Hs. Jun. 121 in einer gleichfalls dem 13. Jahrhundert angehörigen
Eintragung einem Prior von Montaigu zuweist: „Prior Montis acuti:
Hodiernae lux diei et Missiis Gabriel de caelis." Beide Gedichte
lassen indes den Geist, der aus den sonstigen Poesien des Kanzlers spricht,
stark vermissen und verletzen nicht nur ausnahmsweise die Cäsur, die
Philipp de Greve nach der zweiten Dipodie des trochäischen Tetrameters zu
34*
— 532 -
beobachten pflegt, so dafs ich es nicht wage, ihm die beiden Hymnen bei-
zulegen. Den Geist des Kanzlers vermisse ich auch in dem Glossenliede
Ave, Dei genetrix et immaculata, welches in Clm. Monacen. 14940
demselben zugeschrieben wird, während die Salzburger Handschr. Petrin, a
I 14 und a IV 9 Robert Grossetete als Verfasser bezeichnen: „Sequens
salutatio virginis gloriosae est composita per magistrum Rudbertum,
tjuscopum civitatis Linconiensis, et Urbanus VI. eam confirmavif
etc. (vgl. Anal. XXX 274 ff.). Dagegen könnte von ihm herrühren die
Sequenz Inter natos mulierum (Anal. XXXIX, 173 sq.), die eine Kölner
Handschrift mit seinem Namen in Verbindung bringt, obschon auch diese
Sequenz dreimal die beregte Cäsur verletzt. Ferner sind im Stile des
Kanzlers auch die beiden Cantionen: Post dubiam, post nugatoriam
und Xec mare flu mini gehalten, die Hagen (L'armina medii aevi, 182 ff.
und 186 ff) aus Codex Bernen. 568 herausgegeben hat, dessen Alter (saec.
12.) dann vielleicht etwas zu hoch eingeschätzt ist. Doch da dies alles sich
wohl vermuten, nicht aber beweisen läfst, mag es genügen, darauf hin-
gewiesen zu haben.
363. (1 ) De sancta Maria Magdalena.
Ad Vesperas.
Pange. liugua. Maudalenae
Lacrimas et p;audium.
Sonent voces laude plenae
De concentu cordium.
Ut concordet philomenae
Turturis suspirium.
4. In praedulci mixtione
Nardum ferens pisticum
In unguenti fusione
Typum gessit mvsticum,
Ut sanetur unctione.
Unxit aegra raedicum.
lesum quaerens eonvivarum
Turbas non erubuit.
Pedes unxit, lacrimaruin
Fluvio quos abluit.
Crine tersit et culparum
Lavacrum promeruit.
5. Pie Christus lianc respexit
Speciali gratia,
Qaia raultum hunc dilexit,
Dimittuntur omnia,
Christi, quando resurrexit,
Facta est praenuntia.
Suum lavit mundatorem,
Rivo fons immaduit,
Pium fudit fons liquorem
Et in ipsum refluit,
Caelum terrae dedit rorem,
Terra caelum compluit.
Gloria et honor Deo,
Qui paschalis hostia,
Agnus mente, pugna leo,
Victor die tertia
Resurrexit cum tropaeo
Mortis ferens spolia.
Collect, ms. Pratense (ol. Cirencestren. '?) saec. 13. ex. Cod. Parisin.
11867. A. — Collect, ms. Italicum saec. 14. in. Cod. Rossian. IX 43. B. —
Brev. ms. FF. Teutouicorum saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1197. C.
— Brev. ms. Cantabrigiense saec. 15. Cod. Duacen. 167. D. — Collect, ms.
Vadstenense saec. 15. Cod. Upsalen. C 23. E. — Diurn. et hymn. ms.
Benedictin. Suecic. saec. 15. Cod. Upsalen C 477. F. — Brev. ms. Emmera-
mense saec. 15. Clm. Monacen. 14 757. G. — Orat. ms. Campense anni 1462.
— 533 —
Cod. Darmstadien. 521 H. — Miss. ms. Romano-Franciscan. amii 1478. Cod.
Capit. Xovarien. XLI (129). I — Brev. ms. FF. Teutonicorum anni 1498. Cod.
Mus Bohem. XII G 17 K.
1, 1 Collaudemus Magdalenae DE. — 1, 2 Lacrimis I. — 1, 3 lade B.
— 1, 5 Et concordet BCDFGH. — 2, 5 Crimen A; texit BI. — 2, 6 Lavacrum,
quod meruit B. — 3, 2 Rivo fontis immaduit I. — 3, 3 fundit A. — 3, 6
Caelum terra CG; Caelum terrae F; Terra caelo B. — 4, 3 Et unguenti
AF. — 4, 5 Spiritalis unctioue I. — 4, 6 Aegra unxit F. — 5, 2 Spiritali
gratia I. — 5, 3 hanc dilexit I. — 5, 5 Christus I. — 6, 2 paschali BCF.
— 6, 3 Agnus morte pugnat I ; Agimus mente F. — 6, 6 Ferens mortis praemia
C. — Str. 5 und b' fehlen; an Str. 4 schliefst sich ohne Unterbrechung:
Aestimavit hortulanum etc. G.
364. (2.) De sancta Maria Magdalena.
Ad Xocturnum.
1. Aestimavit hortulanum 4. Iesu bone, Iesu pie,
Et hoc sane credidit, Quid te monstrans latitas?
Seminabat enim granum, Quid occultas te Mariae,
Quod in mentem cecidit, Meutern cuius habitas ?
Linguain movit et non manum, Intus plena vero die
Lingua Iesum indidit. Nescit, ubi veritas.
2. Non agnovit figurali 5. 0 quam mire Iesu ludis,
Latentem imagine, A quibus diligeris !
Menüs agrum spiritali Quando ludis, non illudis,
Excolentem semine, Nee fallis nee falleris,
Sed cum eam speciali Sic includis, quod exeludis,
Designavit nomine. Notus non agnosceris.
3. Haec a Iesu Iesum quaerit, 6. Gloria et honor tibi,
Sublatum conqueritur, Spes, vita, lux animae.
Iesum intus mente gerit, Per quem sperat se proscribi
Iesus praesens quaeritur, Libro mortis pessimae;
Mentem colit, mentem serit Praestent sibi nos conscribi
Iesus, nee pereipitur. Peccatricis lacrimae.
Collect, ms. Pratense (ol. Cirencestren. '?) saec. 13. ex. Cod. Parisin.
11867. A. — Collect, ms. Italicum saec. 14. in. Cod. Rossian. IX 43. B. —
Brev. ms. FF. Teutonicorum saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1196. C. —
Brev. ms. Cantabrigiense saec. 15. Cod. Duacen. 167. D. — Diurn. et hymn.
ms. Benedictin. ^ueeic. saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. E. — Brev. Emme-
ramense saec. 15. Lim. Monacen. 14757. F. — Orat. ms. Campense anni
1462. Cod. Darmstadien. 521. G. — Brev. FF. Teutonicorum anni 1498 Cod.
Mus. Bohem. XII G 17. H.
1. 3 .Seminavit E. — 1, 5 Linguam novit AB. — Str. 2 fehlt F. — 2, 1
Nam agnovit G. — 2, 5 sq. designavit speciali E. — 3, 1 Hie a Iesu G. —
3, 6 non perspicitur F. — 4, 1 Iesu, Iesu, Iesu pie B. — 4, 2 Quid
demonstrans latitas A. — 4, 4 Mente cuius BG. — 5, 1 Iesu laudis C. —
5, 3 nee illudis F. — ■ 5, 5 Sed includis A; nee exeludis F; Iam amanti te
exeludis E. — 6, 1 et honor Christi F. — 6, 2 Spes vitae G. — 6, 3 Per
quam BE. — 6, 4 mortis anxiae F.
— 534 —
365. (3.) De sancta Maria Magdalena.
Ad Landes.
0 Maria, noli flere,
Iam non quaeras aliura;
Hortulanus hie est vere
Et colonus mentium,
Intra mentis hortum quaere
Mentis operariura.
Iam non miror, si nescisti
Magistrum, dum seminat ;
Semen, quod est verbum Christi
Te magis illuminat,
Et Rabboni respondisti,
Dum Mariam nominat.
2. Unde planctus et lamentumV 5. Pedes Christi quae lavisti
Quid mentem non erigisV
Quid revolvis monumentum ?
Tecum est, quem diligis ;
Iesum quaeris, et inventum
Habes nee intelligis.
Fönte Iota gratiae,
Quem ab ipso reeepisti,
Funde rorem veniae.
Resurgentis, quem vidisti,
Fac consortes eloriae.
Unde gemis, unde ploras?
Verum habes gaudium ;
Latet in te, quod ignoras,
Doloris solacium ;
Intus habes, quaeris foras
Languoris remedium.
Gloria et honor Deo.
Cuius praefert gratia
Invitanti pharisaeo
Mariae suspiria,
Cenam vitae qui dat reo
Gratiae post prandia.
Collect, ms. Pratense (ol. Cireucestren. '?) saec. 13. ex. Cod. Parisin.
11867. A. — Collect, ms. Italicum saec. 14. in. Cod. Rossian. IX 43. B.
— Collect, ms. Vadstenense saec. 15. Cod. Upsalen. C 23. C. — Brev. ms.
Cantabrigiense saec. 15. Cod. Dnacen. 167. D. — Orat. ms. Campense anni
1462. Cod. Darmstadien. 521. E.
2, 2 mentis B. — 3, 1 gemis fehlt B. — 3, 5 Habes intus A. — 4, 1
quod nescisti A. — 4, 6 Cum Maria B: Mariam cum E. — 5, 2 leta gaudie
A. — 5, 5 Eesurgentem quem B; Kesurgentem quae AE. — 6, 3 Invitante A
36(J. (4.) In Inventione s. Crucis.
1 a. Si vis vera frui luce,
In praeclara Christi cruce
Gloriari studeas,
2 a. Haec est clavis secretorum,
• Hoc in fronte signatorum
Signum est victoriae:
3 a. In hoc vecte botrus vectus.
In hoc palo praedilectus
Morbos sanat omnium ;
1 b. Ut de passionis clavis
Fabricetur tibi clavis,
Qua caelum introeas.
2 b. Hoc sigillum summi regis,
Haec est scala novae legis,
Hoc vexillum gloriae.
3 b. Hie est lectus praeelectus.
Ex electis est confectus
Liliis convallium.
— 535 —
4 a. In hoc signo triumphali, 4 b. Mare credit et obedit.
In hac virga pastorali, Mundus credit, et recedit
Yirga paenitentiae, Error ignorantiae.
5 a. Ergo mundas et fecundas 5 b. Aqua munda. nos emunda
Nobis undas. crux, effundas Et caelesti nos fecunda
De petra dulcedinis. Fönte plenitudinis.
Collect, ms. S. Iacobi in Insula Leodii saec. 13 14. Cod. Darmstadien.
2777. A. — Trop. ms. Martialense saec. 13. Cod. Parisin. 1086. B. — Trop.
ms. Martialense saec. 11 — 14. Cod. Parisin. 1139. add. saec. ir i-i. C. —
Cant. ms. Petri de Medicis saec. 13. ex. Cod. Laurentian. PI. 1. 29. D. —
Hymn. et Sequent. ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 14667. E- —
Miss. ms. Posoniense saec. 15. Cod. Mos. Hungarici 219. F. — Grad. ms.
Caelestin. Parisien, saec 16. Cod. Ma zarin. 448. G. — Sequent. ms.
Sangallense anni 1516. Cod. Sangallen. (Brander-) 546. G.
Str. 2 fehlt AD. — 3 a, 1 recte F. — 3 a, 2 praeelectns C. — 3 b, 2
collectus AD. — Str. 4 fehlt AD.
367. (5.) Contra Potentes saeciili.
Exsurge, dormis Domine?
Nihil in tuo nomine
Potentes agunt hodie,
Miserere miseriae
Miserandorum pauperum
Et inventorum scelerum
Tua virtute dexterae
Potentes cito contere,
Qui laborem consideras
* Et laborantem liberas.
Collect, ms. S. Iacobi in Insnla Leodii saec. 13/u. Cod. Darmstadien. 2777.
36s. (6 ) Cantio de Christo.
Christus assistens pontifex
Formam scripsit pontificum,
Quibus praefecit unicam,
Ut pauperum sit opifex.
In quo virtutum normula,
In quo vivendi regula
Monstrat satis inspecta,
Quod ceteris praemineat.
Quasi qui viam doceat,
Zachaeus super tecta.
Collect, ms. S. Iacobi in Insula Leodii saec. 13/u. Cod. Darmstadien. 2777.
Hermannus Iosephus,
Canonicus Steiuveldensis,
f 1241.
Hermann, der sich später den Beinamen Joseph zulegte, wurde um die
Mitte des zwölften Jahrhunderts zu Köln von armen Eltern geboren. Schon
die Knabenzeit desselben ist, wenn wir der Legende vertrauen, erfüllt von
naiv-frommen Erscheinungen und Wundern, welche das asketische Stilleben
dieser mystisch-innigen Seele begleiten. Erst zwölf Jahre alt trat Hermann
in das Prämonstratenserstift Steinfeld in der Eifel (Kreis Schieiden). Zu
seiner Ausbildung nach Friesland, vermutlich in das Prämonstratenserkloster
Mariengaerdt , gesandt, kehrte er von dort nach Steinfeld zurück, um dies
nicht mehr zu verlassen, es sei denn für kurze Tage, während derea er in
benachbarten Frauenklöstern aushilfsweise der Seelsorge oblag und mit der
Einrichtung von Uhren sich befafste. Er starb auf einem solchen Ausflug-e
in dem Cisterzienserinnenkloster Hoven bei Zülpich den 7. April 1241. Er
ward zunächst in Hoven beigesetzt, später aber nach Steinfeld überführt.
Sein Leben ist uns von einem seiner vertrautesten Ordensgenossen, in dem
man den Prior seines Stiftes erkennen will, in anmutiger Weise beschrieben.
Gedruckt von Van der Sterre, Lilium inter spinas, Vita b. Joseph presbyteri
et canonici Steiuveldensis, Antwerpiae 1626.; Acta SS. April I, 682 sqq.
Das Leben des Prämonstratensers Goetghebuer von Tronchiennes ist neuer-
dings gedruckt von F. Timmermans, Yie du bienheureux Herman Joseph,
suivie de sa vie latine par Eonovicinus Kaso. Lille 19Ü0. Vgl. über die
älteren Vitae Van der Sterre S. 268 ff.
Was die Hymnendichtungen Hermanns betrifft, so berichtet uns sein
Steinfelder Biograph, dafs er zu Ehren der hl. Ursula und ihrer Gefährtinnen
„novi cantus historiam" verfafst habe, eine Aufgabe, in der er von einer der
Jungfrauen in wunderbarer Weise unterstützt wurde, sowohl was den Text
als was die Singweise betrifft. Es ist darüber gestritten worden (vgl. Van
der Sterre S. 312 ff), was wir unter dieser „Historia" zu verstehen haben.
Nach Mafsgabe des mittelalterlichen Sprachgebrauchs unmöglich etwas anderes
als ein liturgisches Officium auf die Heiligen. Ob ein gereimtes und welches
etwa aus den bekannten, läfst sich nicht bestimmen. Ferner stammt von
ihm jedenfalls der Jubilus O vernantes Christi rosae und das Marien-
lied Gaude, plaude, clara rosa, wahrscheinlich auch das Lied I e s u
du 1 eis et decore. Dagegen haben wir keine hinreichenden Gründe, ihn
mit Van der Sterre für den Verfasser der Sequenz Virginalis turma
— öoi —
sexus (Kehrein S. 823) und des Gebetes Claude, virgo gratiosa, (Ana-
lecta XV, 93) zu halten. Ähnliche Wendungen lassen mich Hermann Joseph
auch für den Verfasser des Liedes Summi regis cor, aveto halten, das
dem Liede Salve mundi salutare ursprünglich nicht angehört, sondern im
Stile wie in der Überlieferung stark abweicht. Endlich kann man sich fragen,
ob unser Dichter, da er ein Reimofficium auf Ursula verfafst hat, nicht auch
Verfasser des Reimofficiums und der Hymnen auf den hl. Potentinus (Anal.
XIII, 217 sqq. und XII, 221 sq.) sei/ Die von Van der Sterre S. 228 ff.
herausgegebenen Texte sind neuerdings ohne jede Verbesserung oder Er-
läuterung, ja unter Weglassung der Anmerkungen des Herausgebers ab-
gedruckt worden von Van Spilbeeck, Beati Hermanni Joseph . . . Opuscula,
Namurci 1899.
300. (1.) Inbilns de s. Ursula et Sociis.
0 vernantes Christi rosae,
Supra modum speciosae,
0 nitentes margaritae,
Diligenter exquisitae.
Eleganter expolitae,
Advenite, nie audite,
In servura me suscipite.
Ego pauper atque talis,
Ut sim vester specialis,
Vestro fervens in amore,
Vestro fiat cum fervore,
Dum vos oro vel honoro,
Gratum vestro sit in choro,
Et vicem, quaero reddite.
0 reginae puellares,
Passione sancta pares,
Deo vos familiäres,
Praedilectae singulares,
Nunc florete, nunc gaudete,
Semper novae, semper laetae
Festivum chorum ducite.
Vos iucundae philomenae,
Quarum turmae sunt undenae,
Sponsae Dei Deo plenae,
Decantate laudem bene,
Virginales per choreas
Et caelestes per plateas
Iucundum Carmen dicite.
2. 0 puellae, o agnellae,
Christi carae columbellae,
Sine dolo, sine feile,
Caeli stellae, Dei cellae,
lubilate purpuratae.
Coronatae conregnate
Cum agno innocentiae.
0 quam estis vos securae,
Deo semper frniturae,
Cum quo estis permansurae,
Nun quam eo cariturae,
Quem videtis, quem tenetis,
Qui vos ulnis stringit laetis
Serena ridens facie.
4. Date voces in sublimi,
Angelorum chori primi
Locum dantes admirentur,
Iucundantes collaetentur,
Vestram novam melodiam,
Inauditam harmoniam,
Auscultet sancta trinitas.
0 dilectae consorores,
Quarum nunquam marcent flores,
Ipse sibi vos praevidit.
Qui de valle vos praescidit.
Vos elegit, vos collegit
Et in sertum sibi fregit,
Pulcherrima divinitas.
538
5. Te, o turba generosa,
Praeit illa florens rosa.
Sola rosa principalis,
Nee est ibi rosa talis,
Quae sit sibi coaequalis,
Mater tota curialis,
Quae tulit caeli dominum.
Ipsa est dileeta mea
Vos praecedens in Chorea,
Cuius nomen et persona
Sua lucent in Corona,
Quam inscripsit Deus pater,
Haec est illa Iesu mater,
Maria, virgo virginum.
Ad hanc vocem, o athletae,
Laetas aures adhibete ;
Quid decantet, peraudite
Et post agnum mitem ite,
Novis stolis decoratae
Post dilectum ambulate
Cantantes cum tripudio:
Eia, modo iubilemus,
Laudem Deo decantemus,
Qui a mundo nos protexit
Et de mundo nos transvexit,
Nos de terris adunavit
Et in caelis coronavit,
Nos implens omni gaudio.
6. Haec vos praeit cum bonore,
Trabens suo vos odore,
Ferens Signum vexillare
Modulatur vobis clare,
Per floreta, per roseta
Promit vobis Carmen laeta,
Cantantes subsequimini.
Sumraas voces angelorum,
Omne genus musicorum,
Haec suprema pbilomena
Sua vincit cantilena,
Quam sequentes condecenter
Diligenter et ardenter
Dilectum complectimiui.
9. Exsultemus et laetemur
Et cum agno iueundemur,
Delectemur, epulemur,
Novo cantu modulemur.
Hie est annus iubilaeus,
0 quam suavis es, o Deus!
Post te ardenter currimus.
Aestuantes prae amore
Nos consperge dulei rore,
Sponse noster praedilecte,
Trabe nos post te directe,
Te sitimus, te sentimus.
In cor tuum omnes imus,
De vena vitae bibimus.
7. Dulcis sponsus, qui vos amat,
Sic ad vos de tbrono clamat:
0 dileetae. o sodales,
Sponsae meae speciales,
Me videte, me habete,
Memet ipsum possidete,
Sentite, perfruimini.
Per meipsum vos complector
Et in vobis condelector,
. 0 victrices, e felices,
Meae carae dilectrices,
Yester ego sum et ero,
Quem amastis corde mero,
Me sponsum osculamini.
10. In te omnes commoramur,
Te in nobis amplexamur,
Yultum tuum contemplamur,
Quem amantes inflammamur
Et nos satis admiramur,
Quod de te non satiamur,
Excedis enim omnia.
Tibi laudem cum Maria.
Quae nos duxit in bac via,
Nostro dam us salvatori,
Pro quo dulce fuit raori,
Qui amasti, qui iuvisti,
Qui ad te nos pertraxisti,
Tibi sit laus et gloria.
— 539 —
11. 0 insignes spousae Dei, 12. Nulla vestrum ibi desit,
Mementote, quaeso, mei, Virgo mater prima praesit,
Non sit vobis hoc indignum Si qua mihi faex inhaesit,
Paupertatis meae Signum, Quae me sua labe laesit,
Et hoc vobis Carmen darum, Vestra prece procul fiat,
Quam vis parvum. quam vis parum, Vos praesentes hostis sciat
Feratis cum laetitia. Et se confusum doleat.
0 praeclarae vos puellae, Quidquid unquam feci mali,
Nunc implete meum velle Vestro flore virginali,
Et, dum mortis venit hora, 0 puellae, palliate
Subvenite sine mora; Et me Deo praesentate,
In tarn gravi tempestate Coram eo mecum State,
Me praesentes defensate Causam meam defensate,
A daemonum instantia. Ne draco locum habeat.
Van der Sterre (ex ras. Steinfeldensi) p. 231 sqq. A. — Orat. ms.
Lunaelaeense saec. 15. Cod. Vindobonen. 3835. B. — Orat. ms. S. Petri
Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a IV 29. C. — Orat. ms. Campense anni
1462. Cod. Darmstadien. 521. D. — Collect, ms. SS. Udalrici et Afrae 1481.
Clra. Monacen. 4423. E. — Orat. ms. Lehninense anni 1518. Cod. Perolinen.
IV. 29. F.
Ferner: Orat. ms. incert. orig. saec. 15. Cod. Stuttgardien. lb 40. —
Orat. ms. Germanicum saec. 15. Cod. Parisin. 11343. — Orat. ms. S. Petri
Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, b II 3. — Weitere Quellen und deren
Lesarten siehe Mone III, 545.
1, 3 Refulgentes margaritae BCE. — ■ 1, 7. In famulum suscipite F. —
1, 8 Ego pauper et egenus malis F. — 1, 11 Fiat vestro BCE. — 2, 1 et
agnellae BCE. — 2, 2 Carae Christi D. — 3, 2 Castitate sancta CE; Casti-
tate facta B. — 3, 9 turbae DE; sunt amoenae BCE. — 4, 11 praecidit
BCDE. — 5, 1 Deo turba C. — 5, 2 Exit illa BCE. — 5, 6 tota divinalis
BCE. — 5, 10 Nomen cuius D. — 5, 13 illa fehlt F. — 6, 2 Suo trahens
BCE; Trahens vos suo F. — 6, 5 per vineta BCE. — 6, 9 Omne melos
organorum F; Omne melos musicorum BCDE. — 6, 12 Consequentes
condecenter BCE. — 7,30 dilectae consodales BCE. — 7, 5 Me habete,
me videte F. — 7, 8 Per memutipsum vos E. — 7, 9 Et vobiscum F. —
7, 10 Per victricss o felices BCE. — 7, 11 Meae raerae B; Carae meae D.
— 7, 13 corde mero D. — 8, 2 Aures pronas adhibete B ; Aures vestras
CE. — 8, 4 Et post raitem agnum F; Post hunc agnum mitem B. — • 8, 12
terris adamavit BCE. — 9, 3 Delectemur, iucundemur (!) F. — 9, 5 Hie est
noster iubilaeus BCE. — 9, 6 es tu, Deus F. — 9, 9 dulei ore BCEF. —
9, 4 De vera vite BCE. — • 10, 1 A te omnes coronamur F. — 10, 2
complexamur BCE. — 10, 4 Quam EF; videntes F. — 10, 6 Quo non satis
satiamur BC. — 10, 12 qui vivisti C. — 10, 13 Qui nos ad te BCE; Qui
nos ad hoc F. — 10. 4 Sit tibi laus BCDF; Tibi laus et E. — 11, 5 Sit
hoc vobis F. — 11, 6 Quamvis parum, quamvis rarum F. — 11, 10 bis
12, 2 inkl. fehlen B. — 11, 10 urget hora CDE; coget hora F. — 12, 5
fehlt F. — 12, 11 fehlt F; Coram Deo mecum CE. — Nach 12, 14 setzt F
Amen, fügt aber dann noch bei:
O caelestis aulae rosae,
Super solem speciosae,
Cum dilecto eompausantes,
Sublevate nos laudantes
Ad aeterna gaudia.
Nach Str. 12 fügen BCE noch die folgenden drei Strophen auf Maria bei:
— 540 —
Super cunctas et prae cunctis
Iara puellis Christo iunctis
Te extollo, te honoro,
Seraphino super choro
Quae potenter dominaris,
Universis principaris,
Maria potentissima.
Imperatrix reginarum,
Arcis Sion sceptrum darum
Summa tenes potestate,
In qua cuneti civitate
Te regln am venerantur,
Inclinantur, incurvantur
Tua ad imperia.
Principissa tu praeclara,
Christo sponso valde cara,
Quem iucunde oseularis,
Laetabunde amplexaris,
Cuius gustu satiaris,
Nee a quoquam superaris
Per euneta caeli agmina.
Singularis es et una,
Cui nulla est seeunda,
Intra thalami secreta
Cubans cum dilecto laeta,
Cuius frueris amplexu,
Eins gaudens in aspectu,
Sponsa divinissima.
Nostrum decus et lucerna,
Te appello tuus verna,
Cuius thoro virginali
Semper glisco famulari
Cum caterva puellarum,
Tuarum pedissequarum,
Te praesenta filio.
Pro me illum depreceris,
Quae repulsam non vereris
Ante thronum maiestatis,
Ut agnoscat mis peccatis
Meque salvet, qui creavit
Et cruore suo lavit,
Me suo aptans solio.
1, 13 Inclinantur et curvantur B. — 2, 4 Laetabundo C. — 2, 13 Cuius
gaudens C; in conspectu korrig. in aspectu E. — 3, 1 O nostrum decus CE;
Omnius decum et B. — 3, 7 praesente BE. — Gegen die Authentizität dieser
Strophen spricht das Fehlen derselben bei Van der Sterre, die gegenseitige
Abhängigkeit von BCE, das Fehlen der Anakruse 1, 14; 2, 7; 2, 14; 3, 7;
endlich die Verletzung der Cäsur 2, 10 und 11.
Für die Authentie des Gedichtes spricht es , dafs van der Sterre es aus
einer Steinfelder Handschrift veröffentlichen konnte: „de hymno, qui in
Steinveldensi MS vocatur Iubilus" (p. 314); vor allem aber die Ausdrücke
columbellae 2, 2 und rosa 5, 2—4, die Hermanns Lieblingsausdrücke
waren zur Bezeichnung der Jungfrauen Ursulas und seiner ,,Braut" (vgl.
Vita c. 22 und oben 5 , 8) Maria. Denn so erzählt uns das Steinfelder
Leben Hermanns c. 29.: „unde et postea totam sacram sodalitatem illam
neenon omnes virgines Deo devotas Col um beilas vocare quasi nomine
usitato consuevit," (v. d. Sterre p. 89) und c. 24 : „Cognoscens ille loquentem
(Mariam), quam non noverat in aspectu: Tune es, inquit, o Rosa? Sic
enim ex nimia familiaritate , suppresso nomine reverentiae eam vocitare
consuevit" (v. d. Sterre p. 76). Dafs das Gedicht irrtümlicherweise Lans-
pergius zugeschrieben (vgl. Sterre p. 345), beweisen die Handschriften, die
älter sind als dieser.
370. (2.) Iubilus de B. Maria V.
Gaude, plaude, clara Rosa,
Esto maesto cara prosa,
Salutanti, supplicanti,
Te roganti die amanti:
• In Christo te servavero.
Colens volens te sentire,
Quod sis praesens, faemescire,
Intuentem intuere,
Sinum tuum da patere
Me totum tibi offero.
2. Gaude, mea speciosa,
Cui clamo : Rosa, Rosa,
Pulchra niinis et formosa,
Super omnes amorosa
Tu sola sine compare.
Gaude, mea tu dulcedo,
Vere dulcis plus quam medo,
Tu cor meum dulcorare
Et me debes debriare
Voluptuoso neetare.
— 541 —
Das Weitere dieses Liedes vgl. Anal. XXXII, 92 sqq. — Dasselbe
findet sich bei v. d. Sterre p. 245 mit der Bemerkung: „Alia oratio, quae
ab eodem creditur esse composita." Schon Anal. 1. c. p. 99 habe ich be-
merkt, dafs, wenn das Ursulalied Hermann Joseph zum Verfasser habe, man
ihm auch das Lied zuschreiben müsse. Da jenes feststeht, ist kein Grund
mehr vorhanden , an der Angabe des Cod. Paulan. Hosp. cart. 326 zu
zweifeln: „Item quidam presbyter devotus nomine Ioseph composuit
sequentem orationem de beata virgine." Vgl. die Anrede Mariens als Ro sa:
1, 1; 2, 2; 16, 4: Sola Rosa tu vocaris etc. Vgl. 21, 1 Gaude nunc,
dilecta mea, und Nr. (1) 5, 8 Ipsa est dilecta mea.
Da ich keinen Grund sehe , den Text Sterres als authentischer an-
zusehen , so wiederhole ich hier das Lied aus Anal. XXXII nicht , sondern
begnüge mich die Abweichungen des Druckes von Sterre hier beizufügen.
Sein Text ist im ganzen um drei Strophen länger; dies Mehr findet sich
zumeist eingangs des Gedichtes :
1. Gaude, plaude, clara Rosa, 3. Gaude, mea specialis,
Esto maesto cara prosa, Pulchra, suavis, curialis,
Salutanti, supplicanti, Meus amor, spes in malis,
Te roganti die amanti Non est tanta. non est talis,
In Christo te servavero. Tu omnium pulcherrima.
Ex quo nusquam absque pia Ave, mater, ave, cara,
Trinitate es, Maria, Sancta parens, aurem para
Atque choris angeloruin, Salutanti, supplicanti
Corda movet hoc tuorum Te roganti et amanti
Et me, qui te desidero. Tu semper esto proxima.
2. Gaude, mea valde grata, 4. Tu imago Dei viva,
Non ingrata, sed parata Sanctitatis expressiva,
Sis indigno famulanti, Vultum tuum rosulentum,
Te instanter collaudanti, Adamatum, luculentum
Accepta hoc, quod profero. Recogito, considero.
Gaude, volo te sentire, Vellem, vellem te sentire,
Quod sis praesens, fac me scire, Quod sis praesens, fac me scire,
Intuentem intuere, Aurem tuam huc inclina,
Sinum tuum da patere Caeli mitis es regina,
Me totum tibi offero. Me totum tibi offero.
In diesen Strophen sind so auffallende Wiederholungen (vgl. 1 , 3 und
sq. 3, 8 sq.; 2, 10 und 4, 10), dafs man versucht wird zu glauben, Sterre
habe Varianten in den Text aufgenommen. Mit Str. 5 = Str. 2 folgt nun
sein Text dem Analecta 1. c. mitgeteilten mit folgenden Abweichungen:
2, 2 Tibi clamo. — 2, 9 Debes et hoc debriare. — 3, 1 conspectum. —
3, 3 Quod tu pia. — 3, 8 et neglecto. — 4, 3 Cuius amor est ut mel. —
4, 4 Cuius sapor nescit fei. — 4, 7 hunc qui. — 4, 8 Multum laetus ad-
miratur. • — 4, 10 tuo. — 5, 1 — 5 fehlen. — 5, 10 amoenitas. — 6, 7 0
sollennis sponsa. — 7, 5 Et dicis : Cur non curritis? — 7, 6 est vox —
7, 9 et sentite. — 7, 10 Vos fehlt. — 8, 5 Ac. — 8, 7 Dominatoris. —
8, 10 timidis. — 9, 4 Quam sentire tarn suave. — 9, 9 In qua gaudet. — -
10, 10 Fac eulpae, poenae. — 11, 3 und 4 umgestellt. — Zwischen 11, 5
und 6 eingeschoben:
Gaude, gignens Dei natum,
Tractans, lactans osculatum
Reverenter, diligenter,
Quo me frui da frequenter,
Alumna feeundissima.
11, 7 Quem in morte habuisti. — 12, 3 Carbo, lampas, fax, scintilla. —
13, 2 Consolare me fruetuosa (formosa korr. Sterre). — 13, 9 ad te ridet.
— 542 —
— 15, 1 ex fervore. — 15, 6 Perge mecum tu in. — 16, 8 meo tu inngaris.
— 16, 9 Ad cor meum tu loquaris. — 16, 10 nunc ad. — 17, 1 summa
creatura. — 17, 2 Mater Dei, virgo pura. — 17, 10 Et meum desiderium. —
18, 2 Virgis gemmis. — 19, 1 aspectu. — 19, 2 defectu. — 19, 6 Intra
dulcis meum. — 10, 9 und 10 umgestellt. — 20, 2 In quo lucet. — 20, 4
Egressuros de liac. — 20, 5 Tu trahe nos non. — 21, 4 Cantantes novum
canticum. — 21, 9 es. — 22, 5 Caritatis brachio. — 22, 8 prompte dabis.
— 22, 10 Quin dicas: Ecce. — 23, 1 — 5 lauten:
Gaude, decor virginalis,
Tu conserva nos a malis
Et in tua laude vere
Dona, virgo, nos gaudere,
Gaudentium laetitia.
23, 7 absque viro. — 24, 2 Cordi tuo. — 24, 7 Cum te mea mens
affectat. — 24, 10 O virgo beuignissima. — 25, 7 Quis amare te nequibit.
— 25, 10 abicias. — 26, 4 Tu in vera. — 26, 5 Es totum, quod. — 26, 10
In sanctorum. — 27, 4 Qui amare te addiscunt. — 27, 8 Cuius fulgens. —
27, 9 Est candoris blandimentum. — 28, 2 In qua. — 28, 3 De qua. —
28, 4 De qua. — 28, 9 vadens. — 28, 10 animam. — 29, 4 Et cor meum
dulcorare. — 29, 9 me sustenta. — 29, 10 abicias. — 30, 1 Gaude, mater
verbi Dei. — 30, 2 Me exaudi, te elegi. — 30, 3 gaudens. — 30, 5 Et totis
meis viribus. — 30, 6 tu decora. — 31 , 3 Leva lapsum , foedum lava. —
31, 5 caste, caute. — 31, 9 in vigore. — 32, 3 speculare. — 32, 4 con-
templare. — 32, 5 In sua. — 32, 6 in eo. — 32, 10 vivo lumine. — 33, 6
Meum gaude. — 33, 9 Te ut laudem, mihi fave. — 34, 1 Gaude, cara, carens.
— 34, 8 Ne sit amo'r sine causa. — 35, 5 Sed fehlt. — 35, 7 purum dans
affectum. — 37, 1 Gaude, semper tota 37, 2 Audi clemens vota. — 37, 3
Gaude, laeta plus. — 37, 5 sonent auribus. — 37, 6 Cara mea. — 37, 8
Totum tibi.
371. (3i Inbilus de D. N. Iesu Christo.
1 . Iesu dulcis et decore, 3.
Rosa fragrans miro more,
Sponse meus amorose,
Supra modum speciose,
Dilectc mi pulcherrime.
Ubi, quaeso, commoraris,
Ubi vis, ut perquiraris,
Ubi cubas aut quiescis,
Qui sie sapis et dulcescis,
O dulcis sapor animae?
2. Trahe me, o mi dilecte, 4.
Meam in te mentem flecte,
Tuo curram in odore
Fatigata prae amore,
• Da manum dicens : sequere.
Vide mentem, quae te videt,
Cuius cor ad te subridet,
Nullam curam habet sui,
Ut dilecto possit frui ;
Sta, care mi, convertere.
Esto mihi simque tibi,
Ubi cubas, sim et ibi,
Mecum meo sis in lecto,
Ut cum tali sim dilecto,
Sit lectus noster floridus.
Uonius nostra liliosa
Delicata sit cum rosa,
Nam et noster est dilectus
Pulcher totus et perfectus,
Rubicundus et candidus.
Adpropinqua, veni, care,
Cum amante commorare.
Ne offendam te amicum,
Tolle, quidquid est iniquum.
De cordis mei medio.
Omne bonum de te spero,
Corde fruor te sincero,
De me prorsus nil praesumo,
Cuius vita par est fumo,
Tu scis in me, quod nescio.
>43 -
5. Ergo veni, Iesu bone,
In cor meum te repone.
Esto mecum ista vice,
0 dilecte mi amice,
Sic venias, ut senüam.
Iam cor meum dilatatur
Et iam in te delectatur,
Sentit vere te praesentem,
Sentit te in se in an entern,
Praegastat suavem gratiam.
9. Iam cor meum non sit suum,
Vivat tibi sitque tuum :
Sit in te et tu in eo,
Ut quiescat sie cum Deo
Fiatque unus Spiritus.
Cordis mei in conclavi
Fare mihi voce suavi,
Sponse meus tarn dilecte.
Singularis, praeelecte,
Quem diligo medullitus.
6. 0 quam dulcis hie affectus. 10.
Quo iam gaudet meum peetus,
Blandus amor atque lenis
Meis natat iam in venis,
0 tantae grates gratiae !
Mihi. care. coaptare,
Mihi totus adplicare
Te amantem amplexare
Et cor meum osculare :
0 qualis hie es hodie !
Da responsum colloquenti,
Te ex corde complectenti,
In meipso tu loquaris
Et, ut intus audiaris.
Auditum cordis aperi.
Quid in caelis mihi eris,
Qui tarn dulcis hie haberis?
Quid es ibi, rex caelorum,
Choros implens angelorum,
Qui talis hie es pauperi?
7. 0 dulcedo magna Dei,
Imple sinum cordis mei,
Dulis amor, augmentare,
Quidquid placet, operare,
Da mei et favuni ingere.
Cellam pande, plue vinum,
Funde lac, da mei divinum,
De torrente voluptatis
Large da, nam habes satis;
Non possunt haec sufheere.
11. Ubi lucent tot coronae,
Iesu dulcis. Iesu bone,
Quam es ibi gloriosus
Et omnino copiosus
Quam largus in dulcedine.
Tuo vacant in amore,
Qui te vident in decore,
Ad tarn dulce blandimentum
Post hoc carnis tegumentum
Me fer pro tuo nomine.
Temet ipsum dabis totum,
Da de manu tua potum,
Cellam tuam intro tecum,
Totus eris ibi mecum.
Datums dulce poculum.
Da et gustum de lagena
Granatorum musto plena,
Cordis tui de catino
Principali da de vino
Post poculum dans osculum.
12. Ubi coram tuo vultu,
Eaptus carnis de tumultu,
Fruar te pro velle meo.
Satiatus dulei Deo
Amore individuo
Languet meum cor et aret,
Quoadusque non apparet,
Cuius me sagitta ferit;
0 quam bene mihi erit.
Cum fruar te perpetuo 1
— 544 -
13. Eia, solve me captivam,
Ut in aevum tecum vivani ;
Quod te amo, non ignoras ;
Frange ergo longas moras,
Quo citius perficiar.
Ad amoena vitae loca
Sunamitem tuam voca;
Mei, qoaeso, memoreris
Et in longum ne moreris,
Aut hie amore moriar.
Van der Sterre p. 239 sqq. A. — Orat ms. Lunaelacense saec. 15. Cod.
Vindobonen. 3848. 15. — Orat. ms. Tegurinum saec. 15. Clm. Monacen.
20001. C. — Orat. ms. Lehninense anni 1518. Cod. Berolinen. IV0 29. D.
— Orat. ms. Tegurinum saec. 15. Clm. Monacen. 19824. E. — Orat. ms.
S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, b VII 10. F.
1, 2 Flos odorans BCDEF. — 1, 5 mi revertere F. — ■ 1, 6 demoraris
BCDEF. — 1, 8 et quiescis BCDEF. - 2, 2 Mentem meam BCDEF. —
2, 3 currat BCDEF. — 2, 4 Fatigatus A; Fatigato BEF. — 2, 5 sequere
me B. — Sta fehlt BCEF; O care D. — 3, 3 Meo mecum DF. — 3, 4 Ac
sub uno simus tecto B; Ac si uno simus CE; Ac de sub uno tecto F. —
3, 7 sit ut rosa BCDEF. — 3, 10 et fehlt ABF. — 4, 2 commorare E. —
4, 7 fruar BCDEF. — 4, 8 De me vero nil BCDEF. — 5, 1 Iesu veni
BCDEF. — 5, 2 te compone BCDEF. — 5, 3 mecum in hac vice BDF ;
hac in vice CE. — 5, 6 dilatetur BCDEF. — 5, 7 inflammetur BCDEF. —
5, 8 Sentiat te venientem BCDEF. — 5, 9 Semper mecum permanentem
BCDEF. — 5, 10 Praegustet BCDEF. — Vor 6, 1 schiebt D ein:
Ut cum fönte lacrimarum
Cor contritum et amarum
Tuo saneto in altari
Delectetur epulari
Affectu tantae hostiae.
6, 7 Quo dulcescit meum pectus BCDEF. — 6, 5 O fehlt BCEF; alles
weitere fehlt BCDEF.
Van der Sterre überschreibt das Gedicht: „Oratio ad D. N. Iesum
Christum, quae ab eodem creditur composita;" sie stand in der Handschrift,
welcher er sie entnahm, unmittelbar vor Nr. (2). Die Analogie des Liedes
mit den beiden vorhergehenden, was Versmafs, Stil und Stimmung betrifft,
läfst an der Autorschaft des Hermann Joseph nicht zweifeln.
Ioliaimes de Garlandia,
Magister Studii Parisini,
f nach 1252.
Johannes de Garlandia war seinem eigenen Zeugnisse zufolge ein geborener
Engländer. Die Zeit seiner Geburt werden wir im letzten Viertel des 12. Jahr-
hunderts zu suchen haben. Denn er ging, nachdem er in Oxford unter einem
sonst unbekannten Lehrer mit Namen Johannes von London studiert, behufs
weiterer Ausbildung nach Paris, und da er hier noch Alanus von Lille hörte,
der 1202 starb , ist die Zeit dieses Pariser Aufenthaltes und damit auch ein
Anhaltspunkt für die ungefähre Bestimmung der Zeit seiner Geburt gegeben.
Er hat Frankreich nicht wieder verlassen , das er als seine zweite Heimat
betrachtete.
Anglia cui mater fuerat, cui Gallia nutrix.
De triumphis ecclesiae (ed. Wright) p. 59. Aus einem andern seiner Werke,
dem Dictionarius, erfahren wir, dafs er 1218 bei der Belagerung von Toulouse
gegenwärtig war. Als 1229 die Universität dieser Stadt errichtet wurde, ward
er einer der ersten Professoren der neuen Hochschule; er blieb indes nur drei
Jahre an derselben tätig. Nach dem Tode des Bischofs Folquet, genannt von
Marseille (25. Dez. 1231), sank die Universität zusehends, und die wachsende
öffentliche Unsicherheit veranlafste viele zur Flucht, unter ihnen Johannes de
Garlandia. In der Nähe von Moissac gefangen genommen, infolge eines glück-
lichen Zufalls aber wieder befreit, erreichte er nicht ohne weitere Abenteuer
Paris (1232 oder 33), wo er den Rest seines Lebens verbracht zu haben scheint.
Hier ward u. a. auch Roger Bacon sein Schüler. Er war 1252 noch am Leben,
da er den Tod Ferdinands III. von Kastilien (30. Mai 1252) berichtet, dürfte
aber dieses Datum nicht allzulange überlebt haben.
Bezüglich der Lebensumstände des Dichters beziehe ich mich auf Wright,
Th., Johannes de Garlandia, De Triumphis Ecclesiae Libri octo, London 1856,
S. V bis X ; vgl. derselbe, Essays on subjects connected with the Literature,
populär superstitions and history of England in the middle ages, I (London
1856) p. 215 — 218; bezüglich der von ihm verfafsten Schriften sei auf Haureau,
Notices sur les ceuvres authentiques ou supposees de Jean de Garlande
(Notices et Extraits XXVII (1877) II, 1—86) verwiesen.
Von Hymnen und geistlichen Liedern können wir dem fruchtbaren
Versifex nur diejenigen zuweisen, die er als Beispiele seiner Poetria magna
(vgl. Haureau 1. c. p. 81 sqq.) einverleibt hat. Einen Teil dieser Poetria,
die „ars rhythmica" , hat, ohne den Verfasser zu kennen, Zarncke nach der
Wiener Handschrift 3121 in den Berichten über die Verhandlungen der kgl.
sächs. Gesellschaft der Wissenschaften, Bd. XXIII (1871), S. 55. ff. abgedruckt.
Die im folgenden mitgeteilten Hymnen und Lieder konnten von Zarncke der
Mehrzahl nach nur unvollständig wiedergegeben werden.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 35
— 546 —
372. (1.) De Conceptione beatae Mariae.
Hymnus Primus.
1. Rerum frena tenens conditor omnium,
Portus naufragii, dextra natautium,
De Stella rutilans sol sine motibus,
Nobis surge cadentibus.
2. Virtus oranipotens, vera scientia,
Perdurans bonitas, oranibus omnia,
Stellam mitte tuam nocte viantibus,
Quae sit dux, via gressibus.
3. Floris principio prata virentia
Dant risura genito flore recentia,
Gaadet mater humus, gaudet et incola
Concepta sibi vermula.
4. Matris, Christe, tuae festa colentibus
Purgatis tribuas aethera sordibus,
Laetura redde diera, quo rosa gignitur,
Flos florum tibi pingitur.
5. Promissam canimus laude propbetica,
Quae lux est miseris stellaque Dautica,
Lucis principium mox colit infima,
Ne uox luce sit ultima.
6. Udam fons hodie dulcis humum facit.
Granum laetitiae cultor humi iacit,
Phoenix concipitur lapsis et unica
Lampas scalaque caelica.
7. Mundi, Christe, salus veraque pbysica,
Falli vulneribus nescia practica,
Conceptae meritis pectoris ulcera
Mundes, qui regis aethera.
Clm. Monacen. 6911. saec. 13. A. — Cod. Palat. Vindobonen. 3121. saec.
15. B. — 1,2 Pons post naufragii B. — 1, 2 notantium B. — 2, 1 una
scientia B. — 2, 3 Stella A. — 3, 2 Dat B. — 3, 3 über mater als Glosse
Anna, über incola ebenso Joachim A. — 3, 4 Et concepta sibi A; Sibi
concepta B. — Str. 4 bis 7 fehlen B — 7, 2 nescit practica A. — Als Beispiel
für das Metrum asclepiadeum choriambicum „ut in hoc hymno, quem com-
posui de conceptione beatae Mariae virginis. Quae conceptio intellegitur
sanctificatio in utero". Nach dem Hymnus: „Cantus huius hymni idem est
cum cantu huius hymni, qui sie ineipit: Sanctorum meritis inclita gaudia
etc." A. — Zarncke a. a. O. S. 78 u. f. Str. 1 bis 3; seine Quelle liest aber
2, 1 nicht, was er in ihr gelesen hat.
— 547 —
373. (2.) De Conceptioiie beatae Mariae.
Hymnus secundus.
1. 0 parens virgo pariens parentem,
Splendor aestivus sine carnis aesta,
Dumus incensus, sine rore virga
Florida, salve.
2. Germinat radix, humas irrigatur,
Planta pubescit, rosa purpuratur,
Hortus alludit, violae resultant,
Incola plaudit.
3. Lucis allatrix, medicina morbi,
Scelerum latrix, lavacrum reorum,
Gratiae mater, genetiva pacis
Surgit oliva.
4. "Virgo lactatrix, genetrix pudica,
Laeta spes, vernans via, sol obumbrans,
Umbra perlucens, inarata tellus,
Perdita reddis.
5. Erigas lapsos, tenebras serena,
Vise desertos fragilesque firma
Pauperes dita, moderare modum,
Pectora munda.
6. Vasculum fusum Ioachim decorum
Nectar includat, satiem virorum,
Manna de caelo, medicura reorum,
Cuncta regentem.
7. Summe rex Clemens, tribuas colenti
Festa conceptae genetricis almae
Posse caelestem patriam videre
Te duce, Cbriste.
Clm. Monacen. 6911. saec. 13. A. — Brev. ms. Lambacense saec. 14.
Cod. Lambacen. CLXXIV. B. — Brev. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian.
XI 403. C. — Brev. ms. saec. 14. Cod. Vindobonen. 1893. D. — Brev. ms.
Montis Aprini saec. 15. Clm. Monacen. 6035. E. — Cod. Palat. Vindobonen.
3121 ; saec. 15. F. — 1,2 Splendor feblt B. — ■ 1, 3 Divinus incensus B. —
2, 3 Ortus A; Cetus alludit F. — Str. 3 bis 6 fehlen B. — 3, 2 lavatrix
C. — 5, 1 Dirigas lapsus A. — 5, 2 Planta desertas C ; In se desertas B. —
6, 1 Vasculo fuso C. — 6, 2 satiem verorum DE ; reorum C.
„Item est alius hymnus corapositus de conceptione beatae Mariae virginis.
Est autem metrum sapphicum, adonicum .... Cantus huius idem est cum
cantu huius hymni: Ut queans laxis resonare fibris." A. — 2, 4 Incola
35*
— 548 —
plaudit ist zu vergleichen mit Nr. (1) 3, 3 gaudet et incola und der zu-
gehörigen Glosse. — Zarncke a. a. V. Str. 1, 2 und 7. — Wiederholt aus
Anal. IV, 42 sq.
374. (3.) De Conceptione beatae Mariae.
Hymnus Tertius.
1. Solis superni regia,
Te summa fulcit gratia
Septem columnis aureis
Et clausulis eburneis.
Semen solo committitur,
Quo vita mundo redditur,
Suo colonus semine
Loto revivit crimine.
2. Pyropus illic emicat,
Opusque fabrum praedicat,
Materiae praeiudicat,
Hanc Christo sedem vendicat.
3. Huins domus inceptio
Est virginis conceptio.
Casae colunt hanc corporum,
Ut tecta mundet pectorum.
5. Serena virgo virginum,
Noctem serena flentium,
In hoc mari tarn mobili
Tu risus esto flebili.
6. Pedes regas per lubricum
Pede regendo lubricum,
Ne vox opusque iambicent
Statumque meutis implicent.
7. Oliva. pacis virgula,
Nos expiet virguncula
Eeisque rumpens vincula
Sähet suos per saecula.
C'lm. Monacen 6911. saec. 13. A. — Cod. Palat. Vindobonen. 3121. saec.
15. B. — Str. 3 bis 6 fehlen B. — 4, 1 Semel. A. — 4, 3 über colonus
wieder Joachim. A. — 5, 3 In hoc nobili mari. A. — 6, 3 Über iambicent
erläuternd: titubent A. — 7, 3 Reosque A. — Vor dem Hymnus : „Item est
metrum iambicum dimetram, quäle estistud: Iam lucis arto sidere, constans
ex iambis positis indifferenter cum iuterpositione spondaeorum, qui ponuntur
semper in primo loco, ut hie." Nach dem Hymnus: Cantus huius rhythmi
idem est cum cantu huius hymni , qui sie ineipit: VexiUa regis prodeunt.
A. — Bei Zarncke a. a. O. Str. 1, 2 und 7.
375. (4.) De beata Maria Tirgine.
1 a. Virgo mater salvatoris,
Stella maris, stilla roris,
Et cella dulcedinis.
1 b. Da spiramen veri rloris,
Florem fruetus et odoris,
Fructum fortitudinis.
2a. In hoc mari sis solamen 2b. Aura perfles in hoc mari,
Xobis, cymba, dux, tutamen, Quae praefalges singulari
Remex, aura, statio, Semper igne pi-aevio.
— 549 —
3 a. Haec est arca Noe viva,
Haec columba cum oliva,
Haec est pacis nuntia,
4 a. Dat Rebecca luctatorem,
Rachel loseph provisorem
In Aegypti finibus;
5 a. Haec post mare tyrupanizat,
Haec Saüli citharizat
David mundo pariens;
6 a. Ruth in agro spicas legit,
Booz sponsam hanc elegit
Salutaris nuntius,
7 a. Raguelis haec est nata,
0 Tobia, tibi data
Servata coniugio,
8 a. Holofernem Iudith stravit.
Iahel clavo perforavit
Te fugacem, Sisara;
9 a. Semper lucens est lucerna,
Extra Bethlehem cisterna,
Quam rex David sitiit ;
10 a. Parturit ex Elcana
Tandem Anna filium,
Spes Saülis orphana,
Quo ius perdit regium.
IIa. Haec regina veniens
Ab Austernis finibus,
A stupendo rediens
Salomonis dotibus.
12 a. Isti sunt apostoli
Fontes duodeni
13 a. Quid intrico tot scripturas
Et extrico tot figuras?
Haec est nobis omnia.
3 b. Haec est Sara nobis ridens,
Sibi risum dari videns
Isaac ex gratia.
4 b. Haec est via rubro mari,
Per quam viam naufragari
Nequis mundi fluctibus.
5 b. Haec est David Sunamitis,
Casto thoro casta, mitis,
Thorum viri nesciens.
6 b. Haec Susanna, quam accusat
Nunc Iudaeus et incusat
Fraudis fictae conscius.
7 b. Esther uxor haec Assueri,
Per quam Aman contorqueri
Meruit suspendio.
8 b. Haec est palmae nuntiatrix,
Haec sub palma iudicatrix
Manu forti Delbora.
9 b. Manna Gomor adimpletur,
Quo plebs Christi satietur,
Diu quod esuriit.
10 b. Samuelem parturit
Quo pastor inungitur,
Rex austerus deperit,
Et puer extollitur.
IIb. Terra plaudit fontibus
Helim duodenis
Et palmis virentibus
Decies septenis.
12 b. Et palmae discipuli
Decies septeni.
13 b. Haec est decus virginale
Et exemplum speciale
Mulierum gratia.
Clm. Mouacen. 6911 saec. 18/u. (Str. 1 bis 4a fol. 22b; Str. 4b bis 13b
fol. 17 b. A. — Cod. Londinen. Reg. 7 A VI. saec. u/i5. B. — Cod. Admunten.
637. saec. 14. C. — Cod. Mellicen. 711. saec. 15. D. — Cod. Palat. Vindobonen.
3121. E. — 1 b 1 vivi floris A: mihi floris ü. — 2a 1 mare E. — 2b, 1 perflens
— 550 —
B; perflas E. — 2b, 3 Super igne B. — 3 a, 1 arbor Noe B. — 4 b, 1 est fehlt
C. — 4b, 3 Nequi B; Nequis tradi, nicht tendi (Zarncke), fluctibus E. — 5a 1
Haec et Sauli E. — 5 a, 3 periens AD. — 6 b, 1 accusat fehlt B. — 6 b, 2 Nunc
videns est BD. — 6 b, 3 Fraudis suae A. — 7 a, 3 Servato AE. — 7 b, 1
uoxor D; haec fehlt A. — 8a, 2 Ioel C; Kachel E. — 8a, 3 Te fugantem
CD; fugentem B; Cisara CE; Cisaram A; Cisura D. — 8b, 3 forto C. —
9 a, 3 Qua C. — 9 b, 1 Sicut manna Gomor B; Magna Gomor D. — 10 a, 1
ex Elena D. — 10 a, 3 Spes Saülis fehlt D ,- Spes est Saulis E; Spe salutis
orphana B. — 11 a, 2 Austrinis E. — 11 a, 3 radiens E; — Astupescit rediens
A. — IIb, 1 sq. fehlen D. — 12b, 1 Et palim C. — 13a, 1 Quid in circo
E. — 13a, 2 Quid ex circo E. — Zeilenfolge in Str. 15: 1, 2, 4, 6, 5, 3
D. — ,,Sequitur rhythmus tertius IohannisAnglici diversimode coloratus."
BD. — Zarncke a. a. O. S. 70 sq.
376. (5.) De sancta Katharina.
1 a. Vita nobis exemplaris,
Vita tota militaris
Katharinae floruit.
2 a. Flos est soli Pelopaei
Katharina, sponsa Dei,
Costi regis filia,
3 a. Nescit pudicitiae
Sigillum confringere,
4 a. In tristi laetitia,
Amica saevitia
Iucundari negligit,
5 a. Nam ut fuit morti parens
Virginis uterque parens,
Caeli crevit pluvia,
6 a. Flos pruinam reprehendit,
Argumentis ad hoc tendit,
Vernet ut iustitia,
7 a. Est illaesa coma, vestis,
Rosam gravis artat restis,
Est et rlecti nescia;
8 a. Nutrit rosam sol de caelo
. Et illustrat sacro zelo,
Tormentorum ut in prelo
Rideat victoria.
9 a. Rosa flagris tiagellatur
Et plus trita decoratur
Rotis, clavis media;
1 b. Virgo, gemma virginalis,
Norma vitae triumphalis,
Nos pugnare docuit.
2 b. Flos in bruma plus vernavit,
Idolatras dum perflavit
Congelans malitia.
3 b. Nescit immunditiae
Blandimentis cedere.
4 b. Sed dulce naufragium,
Mellitum absynthium
Dedignanter abigit.
5 b. Dum in patris tectis manet,
In tyranno bruma canet,
Surgit flos audacia.
6 b. Quinquaginta viri docti
Sunt conversi, flammis cocti
Pro vitali gloria.
7 b. Rosa, heus, incarceratur,
Haue regina consolatur,
Porphyrii socia.
8 b. Angelus hanc consolatur,
Nix regina roseatur
Tarn decenter et ornatur
Morum per crinalia.
9 b. Rotas has Crasates fecit,
Angelus rotas deiecit
Quattuor sternens milia.
551 —
10 a. Rosa vernat inoffensa.
Sed regina laude pensa
Trans mamillas est suspensa
Fixa per hastilia.
1 1 a. Vox oranti favet Dei,
Quod, qui laude servit ei,
Quae vult, sumatpraemia.
12 a. Haec in monte novo more
Est delata cum canore
A caelesti curia;
Christi miles gloriatur,
Cum ducentis laureatur.
Est eductus, ut caedatur
Flos ab Alexandria.
Lac est fusum pro cruore
Et caelorum flos odore
Spirat in sublimia.
12 b. Oleum de tumba manat,
Morbos omnes fide sanat,
Flos nos sanet venia.
10 b.
IIb.
Clm. Monacen. 6911. saec. is/n. (Str. 1 bis 5b fol. 17b: Str. 6a bis 12b
fol. 22a). A. — Cod. Admunten. 637. saec. 14. B. — Cod. Mellicen. 711. saec.
15. C. — Cod. Palat. Vindobonen. 3121. saec. 15. D. — 1 a, 1 Via D; novis
C. — la, 2 Via D. — 1 b, 2 Normae vita C. — 2a, 3 Costi regis erat filia
A. — 2b 3 Cogelans A; militia CD. — 3b, 2 Blandimenti AB; Blandimenta
C. — 4 b, 2 absonicum C. - 4 b, 3 Dedignatum BC. — 5 a, 3 circuit pluvia
D. — 5b, 1 tectis fehlt D. — 5b, 3 flos andaga D. — 6a, 3 Fervet ut C.
— 6b, 2 Sunt ferrenti flamma cocti D. — -7a, 2 artat testis D. — 7a, 3
Et est flecti CD. — 8 a, 2 sacro gelo D. — 8 a, 3 Eeddat victoria C. — 8 b
2 Vix regina C; Vir regina B; Et regina D. — 8b, 3 Cum ducentis coro-
natur C; Cum cedendis at ornatur D. — 9a, 2 plus torta C. — 9b, 1
Rosas has Cirates B; Bas Crasates rotas C; Has Cursares rotas D; vgl.
zu diesem Eigennamen die Anm. bei Zarncke a. a. 0. S. 67. — 9 b, 3 Quater
sternens CD. — IIa, 1 Exoranti favet D. — IIa, 2 servet B. — „Sequitur
secundus rhythmus Iohannis Anglici de sancta Katharina." C. — Vgl. Zarncke
a. a. O. S.*66 u. f.
377. (6.) De Principio Magistrali.
1. Ad insultus aequoris
nutat parva ratis;
Quae non ratis pertiraet
minas tempestatis?
Vos phaselum dubiam
meae parvitatis
Ad portum, benevoli
nautae, dirigatis.
2. Intro cum formidine
Magna magnum mare,
Xon est mirum militem
novum formidare ,
Sed vos mihi speculum
laetor radiäre,
Per quos viam speculer
timens oberrare.
Faciem in speculo
virgo speculatur,
Prospicit, in facie
si quid deformatur,
Emundata facies
amne reformatur
Et formosa speciem
nivis aemulatur.
Speculo sie ratio
modo puellari
Naturae primordio
fertur speculari;
Triplex sed est speculum,
triplex contemplari,
Triplici se ratio
studet conformari.
552
5. Primum lucet vitreum,
in quo perscrutatur,
In subiecto qualiter
forma maritatur,
Quid miscet concretio
et quid iramutatur,
Quid perdit, quid generat
et quid generatur.
10. Dum rixatur aquilo
tempore brumali
Et aquas incarcerat
claustro glaciali,
Iam exspirant lilia
flatu boreali,
Rosa pallens moritur
fr-igore letali.
6. Ex argento speculum
aliud candescit,
Hie subiectum prospicit,
quomodo quiescit,
Ut res forma indita
fluetuare nescit,
Forma cum abstrahitur,
pura iuvenescit.
11. Yer aeternum possidet
causa primitiva,
In hoc saneti speculo
euneta vident viva,
Quae subieeta tempori
mutant defectiva,
Per peccatum stygiae
mortis ineursiva.
7. Tertium binc speculum
auro depuratur,
Meliori specie
res hie figuratur,
Hie idea nobilis
Deos decoratur,
Mundi flens exsilio
longe deviatur.
12. Hie esse phantasticum
nostrum lamentamur,
lllic Deo similes,
hie adnihilamur,
lllic esse verius
longe contemplamur,
Sed hie esse perdimus,
culpa deformamur.
8. Fontis sui specie
caret obfuscata,
Orbata prineipio,
patre viduata,
Res terrestris subiacet
caeno deturpata,
Huc illuc in fluetibus
orbis agitata.
13. Ergo si nos volumus
Deo reformari,
Exsules virtutibus
decet renovari,
Culpa sapientiam
dedit ignorari,
Yirtute scientia
petit restaurari.
9. Sic fit, ut in tempor.e
veris palliatur
Tellus palla viridi,
tota picturatur.
In parentis gremio
dum flos educatur.
Carpi nondum rustica
manu lamentatur.
11. Prout est scientia,
demum virtus erit,
Ex virtute defluit
vitiumque terit,
Habitu disposita
extra si se gerit,
Virtutis originem
uullam sibi quaerit.
553 —
15. Suscitata studio
surgit rediviva
Et cescit scientia
virens ut oliva,
Seritur in pueris
hora sementiva,
Floret in iuvenibus
fructus redditiva.
16. Viri fructum colligunt
cum raaturitate,
Auetori consimiles
raentis honestate;
Planta sapit arborera
vitae venustate
Et radicem surculus
raorum novitate.
17. Quia Status optimus
virtus floret mentis
Speciali gratia
euneta largientis,
Rore suo compluat
os ineipientis,
Ut virtutum vireat
novis incrementis.
18. Si ferar Piatonicam
per opinionem,
Evagatur animus
per digressionem,
Sed sie philosophicam,
tangam rationem,
Licet usus arguat
banc assertionem.
19. In nobis scientia
sera sepelitur,
Corporis ex carcere
languens inanitur,
Ut scintilla flamine
paulum enutritur
Et adulta dogmate
longa reperitur.
20. Descendit ut pluvia
mentis irrigatrix.
Quemque suo modulo
visit amplexatrix.
Haec ut mentis nubilo
pulso sit viatrix,
Attulit huc logica
me sermocinatrix.
21. Via patet logices
vera directiva
Et ad certitudinem
veri deduetiva,
Huius comes mathesis
est demonstrativa,
Vera tantum eligens
ex his processiva.
22. Rationis speculum
vestrae porrigatis,
Speculer ut Vitium
meae ruditatis,
Ut limetur ruditas
lima novitatis,
Et illimis pateat
via veritatis.
Clm. Monacen. 6911. saec. 13/u. A. — Cod. Mellicen. 711. saec. 15. B. —
Cod. Palat. Yindobonen. 3121. saec. 15. C. — 1, 2 natat A. — 1, 3 rata ABC.
— 2,1 Ictus cum formidine C. — 2 , 2 Magnum magna B. — 2,5 bis 8
fehlen C ; infolgedessen läfst Zarncke a. a. O. S. 62 mit Str. 3 ein neues Lied
beginnen. — 3, 5 Et nudata C. — 3, 6 ame reformatur B ; omne reformatur
A. — 4, 1 Specula B; sit C. — 4, 7 Triplici de radio A. — 4, 8 se conso-
lari BC. — 5, 1 Primo B. — 5, 3 In seeundo qualiter B. — 5, 5 Quod B. —
5, 6 quod B. — 5, 7 Quod perdit; Quid perat C; Quod B. — 5, 8 et quod
B. — 6, 2 aliud eadem seit A. — 6, 3 Hinc seeundum prospicit B. — 6, 5
forma vidua B; formis vidua C. — 6, 6 fruetuare B. — 6, 7 subtrahitur
B. — 7, 4 res hinc BC. — 7, 5 Hinc B; ide nobilis A. — 7, 6 Deus B. —
7, 7 Munda A. — 7, 8 derivatur C. — 8, 6 scaeno B. — 8, 7 Hinc illud
B-, in flexibus C. — 9, 6 Dum flos fehlt B. — 10, 1 Cum BC; vehitur
aquilo C. — 8, 4 gratiali C. — 11, 3 In hac se iam speculo C. — 11, 4
videt A. — 11. 6 mutant A. — 11, 7 Per pet stygi B. — 12, 3 Hie Deo
dissirailes B. — 12, 4 hie auxiamur A. — 12, 5 Illud B. — 12, 7 hoc B. —
— 554 —
13, 2 Ex multis virtutibus B. — 14, 2 donum virtus BC. — 14, 4 vniumque
B. — 14, 5 disposito C; Habita dispositio B. — 14, 6 sie se C. — 14, 7
Yirtus B. — 15, 1 suscitatur C. — 15, 2 crescit rediviva BC. — 15, 4 virtus
ut oviva B; tnatris ut oliva C. — 15^ 8 rediviva A. — 16, 3 consiliens B.
— 16, 6 plantae venustate C. — 16, 7 radice A. — 17, 2 Virtus floruin
C. — 17, 7 Et AB. — 18, 1 ferat C; Platonica B. — 18, 4 discretionem
B. — 19, 5 sq. und 6 sq. umgestellt B. — 19, 7 adulto A. — 19, 5 flamen
B. — 19, 6 parvo enutritur C. — 20, 4 crescit B. — 20, 5 Haec in mentis
B; Hie ut C. — 20, 6 pullo fit matrix B. — 20, 7 hinc B; hie C — 21, 1
logicis AB. — 21, 2 veri C. — 21, 4 rerum deduetiva C — 22, 2 speculae
B. — 22, 6 meae novitatis AB. — 22, 7 Et vel imus pateat B. — „Sequitur
primus rhythmus Iohannis Anglici in traetatu de rhythmis pro exemplo
domestico de prineipio magistrali." B. — Vgl. Zarncke a. a. O. S. 62 ff.
378. (7.) De Licentia Puerorum circa Natale Doiuini.
1. Ludo praeter solitum
et ludendo salto,
Applico, qui fueram
fluetuans in alto,
Regis natalitia
caelestis exalto,
Iam nova progenies
caelo demittitur alto.
2. Carceris excutio
catenas ex collo,
Cum plausu repatrians-.
quod est meum, tollo,
Per quem iugum tollitur,
Dominum extollo,
Casta, fave, Lucina, tuus
iam regnat Apollo.
3. Doctorem laudabimus
eum describentes,
(v>uem benignum sensimus
saepe delinquentes,
Saepe nos adduxerat
secum colludentes,
Saepe refert animus
lusus gravitate carentes.
4. Sua pulchritudine
superat affines,
Gallicanos undique
perscruteris fines,
Eum ferre lauream,
velis vel non, sines
Ob digitos Baccho
dignos et Apolline crines.
Naturae ditaverat
largitas doctorem,
Dans illi dulcedinis
melicae canorem,
Singularem contulit
florentis bonorem
Oris et in niveo
mixtum candore ruborem.
Sapit linguam Tullii
vox oris faGundi,
Fontem pigmentarium
pectoris profundi,
Doctriuale balsamum
sermonis iueundi
Dictaque mirantum
magni primordia mundi.
Ratione logica
destruit errores,
In arte syntaxeos
superat maiores,
Dirigit erraticos,
instruit minores,
Hie canit errantem
lunam solisque labores.
Curego nequissimus
Verres paret verri,
Optet ut in Socratem
Anytos deferri
Aut ut Nero Senecam
faciat offer ri ;
Quis furor, o cives,
quae tanta licentia fern?
555 —
Citius avertite
scuticorum lora,
Aut de vestro scelere
personabunt fora,
Nascetur confusio
cessabunt priora
Olla ceu mundi
suprema coegerit hora.
12. Amodum refugium
invenire spero,
Ludam cum puellulis,
illud est, quod quaero,
Petrus, noster socius,
bacchatur ex mero
Et clavam ostendens:
haec, ait, arma gero.
10. 0 doctor liberrime,
dissolve catenas
Et disiungas compedes
et laxes habenas,
Quae nostras ex studio
minuerunt genas,
Parte leva minima
nostras et contrahe poenas.
13. Noster doctor doctior
est inter doctores,
Est inter discipulos
mitis mitiores,
Comis comes omnibus,
sive sint algores
Seu mulcent zepbyri
natos sine semine flores.
11. Magister de cetero
ludat cum magistra
Dicens: crura Candida
nobis subministra
Ostendendo mentulae
turgida registra,
Ceu gerat in d extra
baculum clavamque sinistra.
14. Ergo qualis fuerit
doctor, si quis quaerat,
Ex praedictis animum
certiorem gerat,
Hie doctorem audiat,
et audita serat,
Inscribat foliis:
Naso magister erat.
Clm. Monacen. 6911. saec. 13/u. A. — Cod. Mellicen. 711. saec. 15. B.
— Cod. Palat. Vindobonen. 3121. saec. 15. C.
1, 1 Lucto B. — 1, 3 Amplico B. — 1, 5 natalitio B. — 2, 1 exartio A.
— 2,2 a collo C; catenas Apollo A. — 2, 7 tuus A. — 3, 1 C liest nicht
Datorem (Zarncke). — 3, 5 Saepe nos dedux B. — 3, 7 refert annus B. — 3, 8
gravitate caelites B. — 5, 2 C liest nicht decorem (Zarncke). — 5, 4 mellitae
A ; mellicae BC. — Str. 6 bis 14 fehlen C. — 7, 3 synthaseos mit der Glosse
„grammatica" A ; synthesias B. — 8, 1 Curgo nequissimus B ; mit der Interlinear-
glosse : „Nomen latronis vel mali pueri, qui vult verberare magistrum suum
ad natale" A. — 9,2 verces parat B. — 8, 8 Optat et in B. — 8, 4 anetus A ;
auerus B. — 8, 8 quae fehlt AB. — 9, 1 avertute A. — 9, 2 sentit lora B. —
9, 3 de nostro A. — 9, 6 cessabunt prae ora B. — -9, 7 Scelera ceu B. — 9, 8
cum suprema B. — 10, 3 disiunge B. — 10, 7 Parce leva mina B. — 12, 1
Modo A. — 12, 4 id est quod B. — 12, 6 bacham ex mero B. — ■ 12, 8 et ait
arma B. — 13, 2 est fehlt B. — 13, 5 Comes comis B. — 14, 7 Conscribat B.
— „Sequitur riemus quartus I ohannnis Anglici , ubi versus adiungitur, et
est ille riemus de licentia puerorum circa natale Domini." B. Diese „Versus
adiuneti" sind: 1, 8 Virg. Ecl. IV, 7; 2, 8 Virg. Ecl. IV, 10; 3, 8 Ovid Ex
Ponte» I 9, 9; 4,8 Ovid Metam. III, 421; 5, 8 Ovid Metam. XV, 67; 6, 8
Virg. Aen. I, 742; 7, 8 Lucan. Pharsal. I, 8. — 8, 8 Lucan. Pharsal. I, 73;
9, 3 Ovid Ex Ponto II 8, 35; 10, 8 Ovid Fast. I, 99; Ovid Fast. I, 254:
Ovid Metam. I, 108; Ovid Art. amat. III, 812.
556 —
379. (8.) Landes Studii.
1. Concinat laetas lyra mentis odas,
Voxque sit laetae coraes aequa menti,
His opus firmo sociare cantor
Foedere temptet.
2. Die Deo foris modulos placentes,
Lacrimis summo modulare duci,
Per preces temptes penetrare caelum
Tramite stricto.
3. Ut viam discant, fugiant scholares
Deditos carni vitiique servos,
Semper insistant operi venusto,
Seria quaerant.
4. Me iuvat laudes studii levare,
Fönte nos cuius Dea sacra potat,
Q.uae reservatrix Heliconis aufert
Nectaris haustum.
5. Cuius exbausit Nicolaus undam
Et bibit plene Katherina potum
Et salutaris sitiebat aquae
Pocula Paulus.
6. Non onus fortes retrahit catervas,
Lucta sed dulcem revebit quietem,
His labor ludum sapit et voluntas
Robur adauget.
7. Vita florescit speciosa cleri,
Pulchra Pallas si comitatur illum,
Et fugit Cypris, fugit et gementis
Planctus avari.
8. Non dolo fallax aliena raptat.
Dives est. quando nihil est in arca,
Poculum dicit fluviale Bacchum
Parvula laudans.
9. Unus in dignam cathedram levatur,
Claustra gratatur reliquus tenere,
Alter in densis eremita silvis
Pascitur herbis.
— 557 —
10. Hie oves pascit dape spiritali,
His facit vitae scaturire fontem,
Hie studet turbam studii rigare
Fönte Minervae.
Clm. Monacen. 6911. saec. 13 ij. A. — 6, 2 Luctu sed dulcis. — 6, 4
Kobur äuget. — Aus einer Serie von 19 Oden in horazischen Mafsen, welche
die Poetria magna abschliefsen.
:JnO. (9.) Oda de constautia beatae Katharinae.
1. Huc adverte libens, Pari,
Mentem munditiae verbaque suseipe,
Quae claudas animo tuo,
Quae fruetum pariant dentque tibi eibura
2. Sexus debilior virura
Prudens induerat, virgo Deo placens,
Costi progenies pia.
Heu, fortes pudeat, magnanimos viros
3. Hos dum femina praeterit
Et carnis stimulos militia domat,
Vincit supplicii rainas,
Non horret tenebras, vineula, verbera
4. Scandit clavigeras rotas,
Poenae nescit onus salvifica fide,
Quam dat gymnasii labor,
Et doctrina Dei levat in aethera.
Clm. Monacen. 6911. saec. 13/u. — Aus derselben Serie von 19 Oden.
Ioliannes Fidauza Bonaventura.
Cardinalis Episcopus Albanensis,
f 1274.
Geboren 1221 zu Bagnorea im Kirchenstaate, Sohn des Johannes Fidanza
und der Maria Ritella, trat der junge Johannes Fidanza, nachdem er diesen
Familiennamen mit dem Namen Bonaventura vertauscht, wahrscheinlich schon
1238, siebzehn Jahre alt, in den Orden der Minderbrüder ein, studierte zu-
nächst an der Ordensschule zu Orvieto , dann, von 1242 oder 43 an, unter
der Leitung seines Ordensgenossen, des Alexander von Haies, zu Paris, wo-
selbst er 1248, zum Bakkalaureus promoviert, die eigene Lehrtätigkeit er-
öffnete. Der von 1254 bis 1260 währende, mit der Niederlage der Akademiker
und der Verbannung ihres Vorkämpfers des Mag. Wilhelm von Saint-Amour
endende Streit der Hochschulprofessoren gegen die Bettelmönche, an dem
auch Bonaventura durch eine Schrift sich beteiligte, war schuld, dafs er erst
1257, zugleich mit Thomas von Aquino, den Doktorgrad erhielt, nachdem er
bereits, von seinem Vorgänger Johannes von Parma hierfür empfohlen, zum
Minister generalis seines Ordens erwählt worden war. Er wirkte in dieser
Eigenschaft an der inneren Pazificierang und Festigung des Ordens bis
zum Jahre 1273, in welchem ihn Gregor X., der nicht zum wenigsten den
Empfehlungen Bonaventuras die Tiara verdankte , zum Kardinalerzbischofe
von Albano ernannte. Schon früher , 1265, hatte ihm Clemens IV. das eng-
lische Erzbistum York angetragen, welches er indes ausschlug. Mit den Vor-
bereitungen des Lyoner Konzils von 1274 betraut, das, dem Wunsche des
Papstes entsprechend, eine Vereinigung der griechischen und der abend-
ländischen Kirche in die Wege leiten sollte , starb er noch vor Schlufs der
Kirchenversammlung in der Nacht vom 14. auf den 15. Juli desselben Jahres.
Erst zwei Jahrhunderte später ward er von Sixtus IV. in die Zahl der Heiligen
versetzt (1482), nachdem ihn längst die Franziskaner (oder Skotisten) Schule,
als Doctor seraphicus dem Doctor angelicus, dem hl. Thomas von Aquin, ent-
gegengestellt hatte.
Bezüglich der Dichtungen Bonaventuras ist eine Tatsache höchst auf-
fallend, dafs nämlich in Handschriften des 13. , ja des 14. Jahrhunderts nur
höchst selten und vereinzelt ihm ein Lied zugeschrieben wird, dafs dagegen
in Handschriften des 15. Jahrhunderts auf einmal, wie ex condicto, zahlreiche
Poesien mit seinem Namen in Verbindung gebracht werden. Es geschieht
dies regelmäfsig in Handschriften des ausgehenden 15., wo nicht des angehenden
16. Jahrhunderts, die, wie die wörtlich übereinstimmenden Rubriken ver-
muten lassen, aus Wiegendrucken geschöpft haben, in denen wir genau die-
selben Angaben finden. Diese Bewegung steht wieder augenscheinlich mit
der zu Ende des Jahrhunderts (1482) erfolgten Kanonisation des Heiligen in
ursächlichem Zusammenhange.
Auch in der neuesten Ausgabe der WW. des Heiligen, in welcher im VIII.
Bande ein Teil der hierhergehörigen Poesien zusammengestellt ist, findet
sich noch Einzelnes, was Bonaventura schlechtweg abzusprechen. Dahin
— 559 —
gehört vor allem das Alphabetum Religiosorum p. LIX. Ein Blick auf die
Handschriften genügt, um das eben Gesagte bestätigt zu finden. Dahin gehört
die Philomena , die zweifelsohne nicht Bonaventura, sondern John Peckhatn
angehört. Die Corona beatae Mariae, wie sie 1. c. p. 677 sq. abgedruckt
ist, besteht aus zwei getrennten Dingen, die an sich nichts miteinander zu
schaffen haben , nämlich aus dem kurzen , später viel als Sequenz benutzten
Liede Gaude, virgo, mater Christi (Mone II, 162) und einem andern Mediatrix
Dei et hominum, dessen Strophenanfänge den Namen Maria bilden, und dessen
Rhythmik und Reimkunst sich auf den ersten Blick als von der des ersteren
Liedes völlig verschieden erweisen. Verfasser des zweiten Liedes kann
Bonaventura nicht sein, weil er einer solchen Vei'skuust, wie sie ihm hier
zugemutet wird , nicht fähig war. Das erste Lied , das für sich allein in
geradezu unzähligen Quellen überliefert ist , habe ich nirgends Bonaventura
zugeschrieben gesehen. Eine Zwettler Handschrift (Collect, ms. Zwettlense
saec. 12. Cod. Zwettlen. 353), welche es in einer Zuschrift des 13. oder 14.
Jahrh. enthält, fügt die Bemerkung bei: „Hanc orationem , scilicet Gaude,
Maria, sanctus Edmundus constituit et eo tempore a domino papa obtinuit,
ut, quacunque '.die eam quis dixerit, ea die indulgentiae [ !] quadraginta dierum
habetit."
Auf die Gedichte, welche die neuesten Herausgeber abgelehnt haben,
will ich hier nicht näher eingehen. Keines von ihnen hat Ans pruch darauf,
rehabilitiert zu werden, denn sie sind sämtlich Bonaventuras unwürdig, zwei
ausgenommen, die Paraphrase des Salve regina und das sog. Psalterium
minus. Diese beiden Gedichte enthalten sachlich und formell nichts , was
gegen eine Abfassung durch Bonaventura spräche; der Psalter ist sogar ein
unter der mittelalterlichen Hyrnnenliteratur hervorragendes Werk. Beide aber
sind nicht beglaubigt. D ie drei Handschriften, die beim Psalter Bonaventuras
Namen nennen, gehören dem späten 15. und dem 16. Jahrhundert an. Das-
selbe gilt von dem Salve regina] die vier Handschriften, die es Bonaventura
zuweisen, verraten durch den Ausdruck „ordinatum per sanctum Bona-
venturam" ihre Abhängigkeit von den Wiegendrucken. Es kann daher auch
die an letzter Stelle angeführte Breslauer Handschrift unmöglich saec. 15. in.
sein , da Bonaventura erst Ende des Jahrhunderts heilig gesprochen wurde.
Ein Gedicht haben zuerst die neuesten Herausgeber dem doctor seraphicus
beigelegt. Es ist das Passionslied Anal. XXXI, 64. Die Herausgeber fanden
es in einer römischen Handschrift (Corsin. 41 E 28), die sie dem 14. Jahrh.
zuweisen mit der Bemerkung: „Incipit meditatio beati Bonaventurae de
passione Domini nostri Jesu Christi." Inhalt und Form stehen dieser An-
nahme nicht im Wege. Von nochmaligem Abdrucke sehe ich indes ab.
381. (1.) Ligimni Vitae.
1. 0 crux frutex salvificus,
Vivo fönte rigatus,
Cuius flos aroraaticus,
Fructus desideratus.
Iesus ex Deo genitus, 3. Iesus conformis patribus,
Iesus praefiguratus, Iesus raagis monstratus,
Iesus emissus caelitus, Iesus submissus legibus,
Iesus Mariae natus. Iesus Mariae natus.
— 560
Iesus baptista caelicus, 9.
Iesus hoste temptatus,
Iesus signis mirificus,
Iesus transfiguratus.
Iesus pastor sollicitus, 10.
Iesus fletu rigatus,
Iesus rex nobis agnitus,
Iesus panis sacratus.
Iesus dolo venumdatus, 11.
Iesus orans prostratus,
Iesus turba circumdatus,
Iesus vinclis ligatus.
Iesus notis incognitus, 12.
Iesus vultu velatus,
Iesus Pilato traditus,
Iesus morte damnatus.
Iesus spretus ab omnibus, 13.
Iesus cruce clavatus,
Iesus iunctus latronibus,
Iesus feile potatus.
Iesus sol morte pallidus,
Iesus translanceatus,
Iesus cruore madidus,
Iesus inturnulatus.
Iesus triumphans mortuus.
Iesus surgens beatus,
Iesus decor praeeipuus,
Iesus orbi praelatus.
Iesus ductor exercitus,
Iesus caelo levatus,
Iesus largitor spiritus,
Iesus laxans reatus.
Iesus testis veridicus,
Iesus iudex iratus,
Iesus victor maguificus,
Iesus ponsus ornatus.
Iesus rex, regis filius,
Iesus über signatus,
Iesus fontalis radius,
Iesus finis optatus.
14. His nos, crux, ciba fructibus,
Illustra cogitatus,
Rectis duc itineribus,
Hostis frange conatus.
15. Sacris reple fulgoribus,
Spira pios afflatus,
Sisque Christum timentibus
Tranquillus vitae Status.
Collect, ms. S. Crucis Florent. saec. 13/i4. Cod. Laurent. Plut. XIX
Cod. 10; zweimal, mit prosaischem Zwischentext A; ohne denselben B. —
Sequent. et hymn. ms. Senense saec. 14. Cod. Senen. G III 2. C. — Collect,
ms. Pruvuingense [saec. 12. et] anni 1384. Clin. Monacen. 13 102. D. — Collect,
ms. incertae orig. saec. 14. Clm. Monacen. 23444. E. — Collect, ms. incertae
orig. saec. 15. Clm. Monacen. 23449. F. — Orat. ms. Augustanum saec. 15.
Clm. Monacen. 3702. G. — Libri et tractatus s. Bonaventurae imp. Coloniae
1486. H.
2, 2 fehlt D. — 2, 4 Maria natus F. — 3, 2 tribus magis H. — 5, 2
fructu rigatus C. — 5, 3 agnitus fehlt F ; cognitus ü ; Iesus propheta agnitus
H. — 6, 4 vinculis EGH. — 7, 3 Pilato praesentatus D. — 8, 2 cruci dam-
natus B; cruci elevatus F. — 8, 4 aceto potatus H. — 9, 1 sol fehlt B. —
9, 2 Iesus tarnen lanceatus B. — 10, 4 orbis AE. — 13, 1 rex regum H. —
13, 4 sumus optatus, a. Rand korrig. in finis A.
Dieses Lied ist aus dem Werke des hl. Bonaventura , das den Titel
Lignum vitae trägt, ausgezogen, in welchem die einzelnen Verse der Strophen
2 bis 13 gleichsam Kapitelüberschriften bilden, während die Str. 1, 14 und
15 in der Einleitung stehen. Ich verweise bezüglich dieses Werkes auf die
neue Ausgabe S. Bonaventurae Opera Omnia VIII, p. XL sq.; ferner p. XLII,
woselbst dies Werk als in 175 Handschriften vorfindlich nachgewiesen wird,
— 561 —
von denen 29 verglichen wurden. Der „textus genuinus" steht ebenda S. 69
u. f. ohne Lesarten. Er weicht von dem vorstehenden nur dadurch ab, dafs
die Str. 14 und 15 hinter Str. 1 gestellt sind, welchen Platz sie in den Hss.
einzunehmen pflegen , welche das ganze Werk bieten , während sie in den
Codices, welche nur das Gedicht exzerpieren, öfter (und richtiger) an den Schlufs
gestellt erscheinen. Vgl. der Lebensbaum, aus dem Lateinischen usw. Zweite
Auflage, Freiburg i. B. 1888., Vorwort z. 2. Aufl.
Dieses aus dem Werke des seraphischen Lehrers exzerpierte Lied ist als-
dann mehreren Erweiterungen und Bearbeitungen unterzogen worden, welche
sich meist auch schon dadurch als spuria verraten , weil sie bezüglich des
Reimes nicht die Regeln durchführen , welche wir Bonaventura in diesem
„textus genuinus" beobachten sehen. Es erstreckt sich nämlich bei ihm auch
der männliche oder stumpfe Reim ausnahmslos über zwei Silben: genitus,
caelitus; patribus, legibus; caelicus, mirificus.
2. Iesus ex patre genitus,
Iesus liber signatus,
Iesus cunctorum dominus,
Iesus desideratus.
3. Iesus promissus patribus,
Iesus praefiguratus,
Iesus emissus caelitus,
Iesus Mariae natus.
4. Iesus sub lege positus,
Iesus magis rnonstratus,
Iesus redemptor parvulus,
Iesus infans fugatus.
5. Iesus puer proficiens,
Iesus vir baptizatus,
Iesus panis esuriens,
Iesus victor temptatus.
6. Iesus nobis circuiens,
Iesus nobis lassatus,
Iesus pro nobis indigens,
Iesus inhonoratus.
7. Iesus miranda faciens,
Iesus verbis sensatus,
Iesus peccata diluens,
Iesus transfiguratus.
8. Iesus unguentis redolens,
Iesus asello latus,
Iesus subiectis serviens,
Iesus agnus oblatus.
9. Iesus futura praevidens,
Iesus angustiatus,
Iesus cruore effluens,
Iesus orans prostratus.
Dreves , Lateinische Hymnendichter.
Bearbeitung I.
O crux, frutex salvificus,
Vivo fönte rigatus,
Quem flos exornat fulgidus,
Fructus fecundat gratus.
10
Iesus emptus argenteis
Iesus turba vallatus,
Iesus captus ab impiis,
Iesus ter denegatus.
11. Iesus satur opprobriis,
Iesus vultu velatus,
Iesus concisus alapis,
Iesus collaphizatus.
12. Iesus astrictus vinculis,
Iesus perflagellatus,
Iesus punctus aculeis,
Iesus dire plagatus.
13. Iesus risus a perfidis,
Iesus falso accusatus,
Iesus spretus a propriis,
Iesus morte damnatus.
14. Iesus crucem circumferens,
Iesus veste nudatus,
Iesus morti se offerens,
Iesus ligno clavatus.
15. Iesus orbem concutiens,
Iesus planctu rigatus,
Iesus matri compatiens,
Iesus feile potatus.
16. Iesus clamando moriens,
Iesus transverberatus,
Iesus infernum adiens,
Iesus intumulatus.
17. Iesus captivos eruens,
Iesus resuscitatus,
Iesus ad patrem rediens,
Iesus glorificatus.
II. 36
)G2
18. Iesus dona distribuens,
Iesus clarificatus,
Iesus, monarcha praesidens,
Iesus summe beatus.
19. Iesus purgans a sordibus,
Iesus splendor optatus,
Iesus spirans afflatibus
Iesus cruce immolatus.
20. Per hunc, crux, christiformibus
Esto vitalis flatus,
Profectus in virtutibus
Ac sempiternus status.
Collect, ms. S. Crucis Florent. saec. 13/i4. Cod. Laurent. Plut. XIX.
Cod. 10. A. — Collect, ms. incertae orig. saec. 14. Cod. Marcian. L II 65.
B. — Collect, ms. Pruvningense [saec. 12. et] anni 1384. Clin. Monacen. 13 102.
C. — Cant. ms. Franciscan. saec. 15. Cod. Marcian. It. IX 145. D.
1 , 4 fecunda A ; fecundit B ; Fructus desideratus D. — 2,3 culitorum
A. — 2, 3 bis 3, 2 inkl. fehlen B. — 3, 4 Iesus ex matre natus B; de matre
C. — 4, 1 u. f. fehlen D. — 6, 1 circumiens B ; compatiens D. — 6, 3 indiens
A. — 7, 2 viris sensatus D. — 8, 1 redoles D. — 8, 3 subditus serviens
D. — Von Str. 8 an verläuft D wie folgt.
Iesus amore fervidus,
Iesus amaricatus,
Iesus cruore madidus,
Iesus angustiatus.
13. Iesus astrictus vinculis,
Iesus dure plagatus,
Iesus crucem baiulans,
Iesus immaculatus.
10. Iesus a Iuda venditus,
Iesus percussus graviter,
Iesus a turba vallatus,
Iesus ter denegatUs.
14. Iesus foras egrediens,
Iesus veste nudatus,
Iesus ultro se offerens,
Iesus (in) cruce levatus.
11. Iesus contemptus turpiter,
Iesus vultu velatus,
Iesus percussus graviter,
Iesus colaphizatus.
12. Iesus contemptus viliter,
Iesus morte damnatus,
Iesus illusus nequiter,
Iesus false accusatus.
15. Iesus orbem concutiens,
Iesus planctu rigatus,
Iesus matri compatiens,
Iesus feile potatus.
16. Iesus clamando moriens,
Iesus translanceatus,
Iesus emittens spiritum,
Iesus cruce immolatus.
17. Iesus infernum adiens,
Iesus intumulatus,
Iesus captivos eruens,
Iesus resuscitatus,
Iesus ad patrem rediens,
Iesus glorificatus.
10, 1 datus argenteis A. — 13, 3 spretus apostolis A. — 13 , 4 donatus A.
— 14, 1 vocem circumferens A. — 15, 2 platu A. — 19, 4 cruci C; immo-
ratus A. — 20, 1 crux fehlt B; christiformi B. — 20, 3 Perfectus A. —
„Expliciunt LXXII operationes Iesu Christi. Sequuntur duodecim loca
notabilia, in quibus gessit Christus operationes mirabiles, quae quidem loca
digesta sunt breviter a praedicto fratre Bonaventura rhythmice." Unter
letzterem ist der „textus genuinus", wie oben mitgeteilt, verstanden. Diese
Bearbeitung I vgl. S. Bonaventurae Opera VIII, 86 sq.
563 —
Bearbeitung II.
O crux, frutex salvificus,
Vivo fönte rigatus,
Quem flos exornat fulgidus,
Fructus fecundat gratus.
2. Iesus, rex, regis filius,
Iesus de Deo natus,
Iesus promissus patribus,
Iesus praefiguratus.
3. Iesus afflatu genitus,
Iesus donis ditatus,
Iesus in lucem editus,
Iesus sol mundo datus.
4. Iesus infans pauperculus,
Iesus mamrna lactatus,
Iesus tener puerulus,
Iesus cultro plagatus.
5. Iesus legi suppositus,
Iesus ulnis portatus,
Iesus ostensus regibus,
Iesus regno fugatus.
6. Iesus plenus virtutibus,
Iesus, vir baptizatus,
Iesus, ferarum socius,
Iesus hoste temptatus.
7. Iesus verbis veridicus,
Iesus zelo flammatus,
Iesus signis mirificus,
Iesus transfiguratus.
8. Iesus pius affectibus,
Iesus illacrimatus,
Iesus, rex orbis agnitus,
Iesus asello latus.
9. Iesus, servorum famulus,
Iesus, panis sacratus,
Iesus Iudaeis proditus,
Iesus orans prostratus.
10. Iesus turba circumdatus,
Iesus vinclis ligatus,
Iesus spretus ut reprobus,
Iesus ter denegatus.
11. Iesus Pilato traditus,
Iesus morte damnatus,
Iesus flagellis lividus,
Iesus cruce clavatus.
12. Iesus iunctus latronibus,
Iesus feile potatus,
Iesus clamansque anxius,
Iesus exanimatus.
13. Iesus cruore madidus,
Iesus translanceatus,
Iesus sepulcro conditus,
Iesus mundo sublatus.
14. Iesus triumphans mortuus,
Iesus surgens beatus,
Iesus ductor exercitus,
Iesus caelo levatus.
15. Iesus hierarcha eaelitus,
Iesus orbi praelatus,
Iesus largitor spiritus,
Iesus laxans reatus.
16. Iesus, princeps pacificus,
Iesus, sponsus ornatus,
Iesus, iudex aequissimus,
Iesus, rex exspectatus.
17. Iesus, cunctorum dominus,
Iesus desideratus,
Iesus, alpha, principium,
Et 0, finis optatus.
Purga nos, crux, a sordibus,
Perlustra cogitatus,
Perfectos fae virtutibus
Sacrosque spira flatus.
19. Defensa nos ab hostibus
Nosterque sis ducatus,'
Quo per te sit mortalibus
Aeternae vitae Status.
Collect, ms. Simonis Tungren. (S. Iacobi Leodien.) saec. 13/u. Cod.
Darmstadien. 2777. A. — Cant. ms. Franciscan. saec. 15. Cod. Marcian. It.
IX 145. B.
3, 1 afflatus B. — 3, 4 mundo natus B. — 11, 4 cruce levatus B. —
12, 1 vinctus latrouibus B. — 12, 3 clamans et anxius B. — 17, 4 Iesus
desideratus B. —
36*
— 564 —
„In nomine Domini nostri Iesu Christi incipit arbor vitae, in quo
tota Christi texitur series, cdita per beatum patrem fratrem B onaventuram,
ordinis niinomm, sacrosanctae ecclesiae Romanae cardinalem." B. —
Die aus dem Lignum vitae exzerpierten und die sodann erweiterten Texte
wurden schon frühzeitig auch mit Singweisen versehen. Die Herausgeber
der Opera Omnia bemerken diesbezüglich Bd. VIII, p. XL sq.: Hoc referunt
chronica Fr. Bartholomaei Aquensis, ordinis Praedicatorum, asservata Taurini,
biblioth. Universitatis in Cod. G II 84 merabr. saec. 13. vel 14. Ibi fol. 57
legitur : „Illo etiam tempore floret B o naventu ra, magnus frater in ordine
Fratrum Minorum et homo clericus et devotus crucifixo. Qui posuit passionem
Iesu in cantilena fletus sequentiae, quae sie currit: O crux, frutex salvificus,
etc. et in qualibet clausula replicatur: O crux etc. Kequire; alibi habes." —
Eine Singweise zum „textus genuinus" ist uns in einer Berliner Hand-
schrift des 14. Jahrb. erhalten, von der „Lebensbaum" S. 68 ein Faksimile
gibt. Die Singweise ist eine hymnische, d. h. dieselbe Melodie kehrt für
alle Strophen wieder, nur der Rundreim hat eigene Weise.
^=:ö>=:^:=r-J.
H:
C5^_=_|_=_
:=±=c£E35
R. 0 crux, fru - tex sal - vi - fi - cus, Vi - vo fori - te
z|— ,, s_0_^— - 1 1:
1. Ie-sus ex De - o ge - - ni-tus, Ie - sus prae-ti - gu - ra - tus
illliilli^ölilll
Ie-sus e-mis-sus cae-li-tus Ie-sus, Ma - ri - ae na - tus.
Auf diese Melodie kann sich die vorerwähnte Nachricht des Fr. Bartho-
lomaeus Aquensis nicht beziehen, da diese von einer sequenzartigen Melodie,
„cantilena fletus sequentiae" redet Eine solche Melodie, aber nicht zum
„textus genuinus" , sondern zur „Bearbeitung II" enthält die vorerwähnte
Darmstädter Hs. 2777. Der Refrain hat aber hier eine dreifache Singweise,
die abwechselnd wiederholt wird :
R. 1. 0 crux, fru-tex sal -vi - fi-cus, Vi - vo fon - te ri - ga - tus,
— *=====3=S=.
— 1=:
EE=E
J=5=
Eg^s:
t-
Ö=t
?»
Cu -ius flos a - ro - ma - ti - cus, Fruc-tus de-si - de - ra - tus.
— 565 —
Fp=p— £p-ö:=F
-p
--
^I==^ Ll^-h-^ — — — i —
i f Ie - sus,
| Ie - sus
rex, re - gis fi
af - fla - tu ge
li - us,
ni - tus,
Ie - sus de
Ie - sus do-
:Ä
a^£^
De - o na
nis cli - ta
tus,
tus,
Ie - sus pro-mis - sus pa - tri - bus,
Ie - sus in lu - cem e - di - tus,
4— \~
Ie - sus prae - fi - gu - ra - tus.
Ie - sus sol niun-do da - tus.
-f= — fe — f=
2 '
Ie - sus, in - fans pau-per - cu - lus, Ie - sus mam - ma
Ie - sus le - gi sup-po - si - tus, Ie - sus ul - nis
EB£
m
t=t
:t:
lac
por
ta
ta
tus,
tus,
[e
Ie
sus, te
sus 0
ner
sten
pu
sus
e
re
ru - lus,
gi - bus,
Ie - sus cul - tro
Ie - sus reg - no
pla - ga
fu - ga
tus.
tus.
«Ö^
--:t-c=ÜpIEr
— ^_]I — »_i 3
R.2. 0
crux, fru-tex sal - vi - fi - cus,
i
£=
-R — f=— f= — — -
T-
Vi - vo fon - te ri - ga - - tus, Quem flos ex - or - nat
:f=:
pf=!
:r;
il ^=55
m^i
i'ul - gi - das, Fruc - tus fe - cun - dat gra
tus.
^J=iE^
:fcp
4— s-l^
1=t
!=^fe^EE
o f Ie - sus ple-nus vir - tu - ti-bus, Ie-sus, vir bap-ti - za - tus.
\ Ie - sus ver-bis ve - ri - di-cus, Ie-sus ze - lo flam-ma - tus.
— 566
:=r|=£=^
Ie - sus, fe - ra - rum so - ci - us, Ie-sus ho - ste tenip - ta-tus,
Ie - sus sig-nis mi - ri - fi - cus, Ie-sus trans-fi - gu - ra-tus.
. j Ie - sus pi - us af - fec
| Ie - sus, ser - vo - rum fa
ti - bus, Ie - sus il - la-
mu-lus, Ie - sus, pa - nis
cn
sa
ma
cra
tus,
tus,
Ie - sus, rex or - bis a - gni - tus,
Ie - sus Iu - dae - is pro - di - tus,
Ie - sus a - sei
Ie - sus o - rans
^=£e^e^
:^=t:
lo la -
pro - stra
tus.
tus.
- f Ie - sus tur - ba cir - cum - da - tus, Ie-sus vin - clis
) Ie - sus Pi - la
to tra - di - tus, Ie-sus mor-te
li - ga
dam - na
tus,
tus,
Ie - sus spre - tus
Ie - sus fla - ge
ut
lis
re - pro - bus,
li - vi - dus,
f— bzt— B
Ie - sus
Ie - sus
ter de - ne - ga - tus.
cru - ci cla - va - tus.
ni - bus, Ie - sus fei - le
di - dus, Ie - sus trans-lan-
567 —
=£333
|^==^===i=|^
R. 3. 0 crux, fru-tex sal - vi - fi - cus, Vi- vo fon-te ri - ga - tus
: P^t — o— — -
Eg-mrraaES
S=cH
Juem flos ex-or-nat ful - gi-dus Fruc - tus fe-cuu-dat gra-tus.
p>" ';üil
:t=t
iü
=E£
~ f Ie - sus tri-um-phans raor-tu - us, Ie - sus sur-gens be - a - tus,
\ Ie - sus, hie-rar - cha cae-li - tus, Ie -sus or - bi prae-la - tus,
Ie-sus, duc-tor ex - er - ci - tus, Ie-sus cae-lo le - va - tus.
Ie-sus, lar- gi - tor spi-ri-tus, Ie-sus, rex ex - spec-ta - tus.
;ea
i;
t=4=
q I Ie - sus, prin - ceps pa - ci - fi - cus, Ie - sus, spon-
' \ Ie - sus, cunc - to - rum do - mi-nus, Ie - sus de-
— = — s — P — i
sus or - na - tus, Ie - sus, iu - dex ae - quis - si - mus,
si - de - ra - tus, Ie - sus, al - pba, prin - ci - pi - um,
fc^
^— =p:
Ie - sus, rex ex - spec - ta
Et 0, fi - nis op - ta
—.fcs. -=,
tus. |
tus. J
K. 3. rep.
:=t
qz
q f Pur-ga uos, crux, a
' \ De - t'en - sa nos ab
sor - di - bus, Per - lu - stra
bo - sti - bus, No - ster- que
f=F
=t
:=:
:z:
:z:
co - gi - ta - tus, Per - fec - tos fac vir - tu - ti - bus
sis du - ca - tus, Quo per te sit mor - ta - li - tas
:z:
Sa - cros-
Ae - ter -
que spi - ra fla - tus. \ L
nae vi - tae sta - tus. j p
>68 —
iünnü
Zum Schlüsse noch die Bemerkung, dafs das Lied nicht nur eine sequenzen-
artig eingerichtete Melodie hatte, sondern dafs es vereinzelt auch als Sequenz
liturgisch benutzt wurde, so in der Missa votiva de nomine Iesu im Missale
Fratrum B. Mariae de Mercede, imp. Barcinonae 1507 (Bibl. du Mans).
382 (2.) Officium sanctae Crucis.
Ad Ma tut in um.
1. In passione Domini,
Qua datur salus homini,
Sit nostrum refrigerium
Et cordis desiderium.
2. Portemus in memoria
Et poenas et opprobria
Christi, coronam spineam,
Crucem, clavos et lanceam.
3. Et piagas saeratissimas,
Omni laude dignissimas,
Acetum, fei, arundinem.
Mortis amaritudinem.
4. Haec omnia nos satient
Et dulciter inebrient,
Nos repleant virtutibus
Et gloriosis fructibus.
5. Te crucifixum colimus
Et toto corde poscimus,
Ut nos sanctorum coetibus
Coniungas in caelistibus.
6. Laus, bonor Christo vendito
Et sine causa prodito,
Passo mortem pro populo
In aspero patibulo.
Ad L a u d e s.
Christum ducem,
Qui per crucem
Redemit nos ab hostibus,
Laudet coetus
Noster laetus,
Exsultet caelum laitdibus.
Poena fortis
Tuac mortis
Et sanguinis effusio
Corda terant,
Ut te quaerant,
Iesu, nostra redemptio.
3. Per felices
Cicatrices,
Sputa, flagella, verbera,
Nobis grata
Sint collata
Aeterna Christi munera.
4. Nostrum tangat
Cor, ut plangat,
Tuorum sanguis vulnerum,
In quo toti
Simus loti,
Conditor ahne siderum.
Passionis
Tuae donis
Salvator nos inebria,
Qua fidelis
Dare velis
Bcata nobis gaudia.
— 569 —
Ad Primam.
1. Tu, qui velatus facie 2. Te petimus attentius,
Fuisti, sol iustitiae, Ut sis nobis propitius
Flexis illusus genibus, Et per tuam clementiam
Caesus quoque verberibus, Perducas nos ad gloriam.
3. Laus, honor Christo vendito.
Ad Terti am.
1. Hora qui ductus tertia 2. Fac nos sie te diligere,
Fuisti ad supplicia, Sanctamque vitam ducere.
Christe, ferendo umeris Ut mereamur requie
Crucem pro nobis miseris, Frui caelestis patriae.
3. Laus, honor Christo vendito.
Ad Sexta m.
1. Crucem pro nobis subiit 2. Honor et benedictio
Et stans in illa sitiit Sit crueifixo filio,
Iesus sacratis manibus Qui suo nos supplicio
Clavis fossus et pedibus. Redemit ab Aegyptio.
3. Laus, honor Christo vendito.
Ad Nonam.
1. Beata Christi passio 2. Gloria Christo Domino,
Sit nostra liberatio, Qui pendens in patibulo
Ut per hanc nobis gaudia Clamans emisit spiritum
Parata sint caelestia. Mundumque salvans perditum.
3. Laus, honor Christo vendito.
Ad Yesperas.
1. Qui pressura 3. Nostrae genti,
Mortis dura Recolenti
Solvisti nexus criminum, Tuae mortis supplicium,
Nos ad pacem Da virtutem
Duc veracem, Et salutem,
Iesu, Corona virginum. Christe, redemptor omninm.
2. In flagellis 4. In amara
Potum fellis Crucis ara
Bibisti amarissime, Fudisti rivos sanguinis,
Pro peccatis Iesu digne,
Perpetratis, Rex benigne,
Aeterne rex altissime. Consors paterni luminis.
— 570 —
5. Sanguis Christi,
Qui fuisti
Peremptor hostis callidi,
Fac sitire
Nos, venire
Ad cenam agni providi.
Ad Completorium.
1. Qui iacuisti mortuus 2. Succurre nobis, Domine,
In petra, rex innoeuus, Quos redemisti sanguine,
Fac nos in te quiescere Et düc nos ad suavia
Semperque laudes reddere. Aeternae pacis gaudia.
3. Laus, honor Christo vendito.
Brev. ms. Franciscanum saec. 14. in. Cod. Vatican. 10000. A. — Brev.
ms. Xanctonense saec. 14. Cod. Parisin. 16309. B. — Orat. ms. Italicum
saec. 14. Cod. Roman. 477. C. — Horae B. M. V. sec. usum. Gebennensem
saec. 14. Cod. Vatican. Palat. 538. D. — Scala caeli saec. 14. Cod. Prägen.
XIII E 3. E. — Orat. ms. Campense anni 1462. Cod. Darmstadien. 521.
F. — Orat. ms. Caelestin. S. Mariae de Parisius saec. 15. Cod. Mazarin.
3897 (605). G. — Oi'at. ms. Italicum saec. 15. Cod. Rossian. VIII 48. H. —
Orat. ms. Vallis Iocosae saec. 15. Cod. Labacen. 44. I. — Orat. ms. Vallis
Iocosae saec. 15. Cod. Labacen. 45. K. — Orat. ms. Claraevallense saec. 15.
Cod. Trecen. 1612. L.
AdMatutinum. — 1, 4 Et fehlt; Et mentis L. F. — Str. 1 fehlt hier,
findet sich aber später. L. — 2, 2 Et fehlt AEGIK. — 3, 1 Et poenas A.
— 3, 4 Et mortis F. — 4, 1 nos sauciet D. — 4, 2 illunünent C. — Str.
4 bis 6 fehlen hier, finden sich aber später L; statt dessen:
Qui pax et summa requies, Hie traditur et capitur,
Vexatus mit pluries, Conspuitur et caeditur,
Triginta nummis venditus Deluditur, exuitur,
Et sine causa proditus. Velatur et oeeiditur.
6, 3 Mortem passo CEG.
Ad Laudes. — Dieser Hymnus fehlt L. — 1,4 Psallat coetus K. —
1 , 5 Nune laetus K. — 2 , 1 Poena fortissime I. — 2, 2 Dirae mortis FG.
— 2, 4 Corda trahant A ; Nos damnatos C. — 2, 5 Et te A ; Reddat gratos
C. — 3, 5 Sunt collata CGHIK. — 4, 1 Primuin tangat C. — 4, 3 sanguem
1. — 4, 5 Sumus ADEF. — Auch nach diesem Hymnus wiederholt die Doxo-
logie des vorhergehenden CFIK.
Ad Primam. — 1,3 Felix illusus E; illusis D. — 1,4 Diris caesus
verberibus L. — 2, 1 Te petamus C. — Nos perducas ADI.
Ad Tertiam. — 1, 'S Gravem frendo CH. — 2, 1 Fac nos in te quies-
cere I. — 2, 2 Vitamque sanetam D; Carnem mundumque vincere CH. —
2, 3 Ut valeamu.5 EIK; frui requie A. — 2, 4 Caelestis frui FG; caelestis
gloriae CH.
Ad Sexta m. — 1, 1 Crucem sanetam subiit E. — 1, 3 Et sacratis I;
Iesus sacratus K. — 1, 4 Clavis fossis AHGI; Clavis ac fossis pedibus E;
Clavis fixus ac pedibus K; Fixis clavis et C. — 2, 2 crueifixo Domino FGI.
— 2, 4 Ab Aegypto C; Salvavit ab D; ab exitio AFGK ; ab exsilio DL. —
— 571 —
Ad Nonarn. — 1, 2 Sit nobis AF. — 1, 3 Et per haue E; Per quam
et nobis H. — 1, 4 Collata sint C; Aperta sint D; Donata sunt H. — Str.
1 fehlt L. — Str. 2 und alles weitere fehlt C. — 2, 1 Commoriamur Domino
H. — 2, 4 Mundum sie salvans G; Sic mundum salvans L; Mundum restaurans
perditum E. — Nach Str. 2 fügt L bei:
Haec horrent caeli sidera,
Dum vident, tollunt lumina,
Scinduntur templi marmora,
Mors viva reddit corpora.
Ad Y esperas. — 2, 1 Cum flagellis E. — 2, 2 Potu A. — 3, 1 Nostrae
gentis D : Tuae genti H ; Omni genti IK ; Piae genti G ; Nostrae menti E. —
3, 2 Recolentis D. — 3, 3 Mortis tuae HIK. — 3, 4 Iesu redemptor FG. —
4, 4 sq. Per quem caecis lumen reddis H. — 5, 3 hostis invidi DEIK. —
5, 4 Fac secure IK; Nos conducas H. — - 5, 5 Et nos venire F; et inducas
H. — Dieser Hymnus fehlt L. —
Ad Completorium. — 1, 2 In pace rex H. — 1, 4 Semperque laudes
solvere D ; Tibique laudes reddere K ; Et te redemptor, quaerere H. — 2, 2
redemisti Domine F; Redemptis tuo sanguine H. — 2, 3 nos ad caelestia
EFGIK; Educ nos de miseria. — 2, 4 Aeterna A; Aeternae vitae DL; Et
dona pacis gaudia H. —
Von diesem Officium spricht die Chronik der 24 Generäle ; „Hie Generalis
(Bonaventura) ad instantiam Domini et saneti Ludovici, regis Franciae, officium
devotissimum de cruce composuit" (Cfir. Anal. Franciscana III , 331). Eben-
so B : „Incipit officium sanetae crucis , completum a fratre Bonaventura ad
preces domini Ludovici." Weniger Gewicht ist auf die Zeugnisse des Franciscus
Samson (Minister generalis von 1475—1499) u. a. zu legen (vgl. Opera Omnia
V, p. LVII sq.); denn da ihnen bezüglich anderer Opuscula Irrtümer unter-
laufen, ist ihre Autorität vermindert. Dagegen weist die eigentümliche Form
der Hymnen ad Laudes und ad Vesperas, die zuerst in dem Hymnus Decus
morum , (lux minorum (Officum s. Francisci in 2. Vesp.) von dem Cardinal
Thomas von Capua angewandt wurde, bestimmt auf einen Franziskanerdichter.
Man kann sich daher nur dem Urteil der neuesten Herausgeber der Opera
Omnia anschliefsen : „Hinc satis certum videtur illud esse opus S. Bonaventurae"
vm, P. lxi).
383. (3.) Landismns de saneta Cruce.
Pars Prior.
1. Recordare sanetae crucis, 3. Ama crucem, mundi lucem,
Qui perfeetam vitarn ducis, Et habebis Christum ducera
Delectare iugiter: Per aeterna saecula;
Sanetae crucis recordare, Cruce corpus circumeinge,
Et in ipsa meditare Hanc constringe, manu pinge
Insatiabiliter. Consignando singula.
2. Stes in cruce Christo duce, 4. Cor in cruce, crux in corde
Donec vivas in hac luce Sit, cum corde sine sorde,
Moto proeul taedio, Quae tranquillum faciat;
Non quiescas nee tepescas, Lingua crux efficiatur,
In hoc crescas et calescas Crucem promat et loquatur
Cordis desiderio. Et nunquam deficiat.
— 572 —
Crux in corde, crux in ore
Quodam intimo sapore
Det tibi dulcedinem,
Crux in membris dominetur
Et ubique situetur
Intra totum hominem.
12. Cum temptatus et afflictus,
Derelictus quasi victus
Es inter angustias,
Non sis piger neque lentus,
Sed sollicitus. intentus,
Cruce frontem munias.
10.
11.
Cor a cruce sorbeatur
Et in illara rapiatur
Amoris incendio,
Dissipata carnis rixa
Mens sit tota crucifixa
Spiritali gaudio.
Specialem fer amorem
Et praecipuum bonorem
Crucis salutiferae.
Cum fervore medullarum
Nisu virium tuarum
Velis banc diligere.
In praeclara cruce stude
Et in ipsam te reclude
Magna cum laetitia :
Cbristo sis contixus cruci,
Ut tu valeas perduci
Secum ad caelestia.
Quaere crucem, quaere clavos,
Quaere manus, pedes cavos,
Quaere fossam lateris;
Ibi plaude, ibi gaude
Sine fraude summa laude,
Quantumcunque poteris.
Istud pactum non sit fractum,
Crux praecedat omnem actum,
Ut succedant prospera ;
Crux est optima medela,
Contra zabulorum tela
Valde salutifera.
Sis in cruce Christi totus,
Prompto animo devotus
Iubilo dulcedinis ;
Servum Dei crux defendit,
Comprehendit et ostendit
Viam rectitudinis.
13. Cum quiescis et laboras,
Quando rides, quando ploras,
Doles sive gaudeas,
Quando vades, quando venis,
In solaciis et poenis
Crucem corde teneas.
14. Crux in omnibus pressuris,
Multum gravibus et duris
Est tutum remedium,
Crux in poenis et tormeatis
Est dulcedo piae mentis
Et verum refugium.
15. Crux est vena paradisi,
In qua solum sunt confisi,
Qui vicerunt omnia ;
Crux est mundi medicina,
Per quam bonitas divina
Fecit mirabilia.
16. Crux est salus animarum,
Verum lumen et praeclarum,
Et dulcedo cordium;
Crux est vita beatorum
Et thesaurus perfectorum
Et decor et gaudium.
17. Crux est speculum virtutis,
Gloriosae dux salutis,
Tota spes ridelium;
Crux est decus salvandorum
Et solacium eorum
Atque desiderium.
18. Crux est navis, crux est portus,
Crux deliciarum hortus,
In quo florent omnia ;
Crux est fortis armatura
Et protectio secura
Conterens daemonia.
573 —
19. Crux est arbor decorata,
Christi sanguine sacrata,
Cunctis plena fructibus,
Quibus aniraae fruuntur,
Cum supernis nutriuntur
Cibis in caelestibus.
21. Crucem quaere, crucem gere,
Christi crucem intuere,
Ut amore langueas,
Summa fide crucem vide
Et plenissime conride
Donec vitam habeas.
20. 0 quam felix permanebis, 22. Circa crucem exercere
Nunc in cruce si studebis,
Donec mundo vixeris,
Sine fine laetus eris
Tu, qui san et am crucem quaeris,
Si perseveraveris.
Mentem debes, huic placere
Et hanc semper gerere;
Hoc est opus salutare
Circa crucem laborare
Corde, ore, opere.
Pars Altera.
Recordare, frater pie,
Septem vieibus in die
Passionis Domini,
Per quam sumus liberati
Et aeternae vitae dati
Ac superno lumini.
Quam despectus et abiectus
Rex caelorum est effectus,
Ut salvaret saeculum;
Esurivit et sitivit,
Pauper et egenus ivit
Usque ad patibulum.
2. Hanc si amas et honoras,
Dicas illi certas horas
Adhibendo Studium :
Horam primam, matutinam,
Sextam, ternam, vespertinam,
Nonam, completorium.
6. Recordare paupertatis
Et extremae vilitatis
Et gravis supplicii ;
Si es compos rationis,
Esto memor passionis,
Fellis et absynthii.
Quando sedes, stas et iaces,
Quando loqueris et taces,
Fessus cum quieveris,
Christum quaeras, in quosperas,
Crucifixum corde geras,
Ubicumque fueris.
7. Cum deduetus est immensus
Et in cruce tunc suspensus,
Aberant diseipuli ;
Manus, pedes confoderunt
Et aceto potaverunt
Summum regem saeculi.
Diligenter pone mentem
Super Christum patientem
Ut tibi condoleas,
Christi mortem, Christiane,
Plange sero, plange mane,
In planctu congaudeas.
Illi oculi beati
Sunt in cruce obscurati
Et vultus expalluit ;
Suo corpori tunc nudo
Non remansit pulchritudo,
Decor omnis abfuit.
— 574 -
-9. Propter hominum peccata 13.
Eins caro crnciata
Fait inter verbera,
Membra sua sunt distenta
Propter aspera tormenta
Et illata vulnera.
10. Inter raagnos cruciatus 14.
Est in cruce lacrimatus
Et emisit spiritum :
Suspiremus et fleamus,
Toto corde dolearaus
Super unigenitum.
11. Dum boc audis. ingemisce 15.
Et in istis planctum misce
Et cordis maestitias,
Corpns ange, corde plange,
Mentem frange, manu tange,
Christi mortem sentias.
12. Virum respice dolorum 16.
Et novissimum virorum,
Fortem ad supplicia;
Tibi gratum sit et aequum
Iam in cruce mori secum
Et pati convicia.
Quando vides te afflictum,
Desolatum, ita victum,
Quod quasi deficias,
Christi cogita dolores,
Graves poeuas et labores,
Sputa, contumelias.
Bone f rater, quidquid agas,
Crueifixi vide piagas
Et sibi compatere,
Omni tempore sint tibi
Quasi spiritales cibi,
His gaudenter fruere.
Crucifixe, fac me fortem,
Ut libenter tuam mortem
Plangam, donec vixero,
Tecum volo vulnerari,
Te libenter amplexari
In cruce desidero.
Da cruorem quasi rorem,
Ut te plorem redemptorem
Christum, qui me refoves,
Non tc trices, sed felices
Cicatrices mille vices
Tuas in me renoves.
17. Totum sit, quod ego dixi,
Ad honorem crucifixi,
Ad laudem et gloriam,
Üt meorum peccatorum
Gloriosus rex caelorum
Mihi donet veniam.
Collect, ms. Silvae S. Martini (prope Geraldiraontem) saec. 15. Cod.
Vindobonen. (KK. Familien-Bibl.) 7961. A. — Orat. ms. Augiense saec. 14/i5.
Cod. Carolsruban. Aug. 36. B. — Cod. Darmstadien. 2775. saec. 15. C. — Collect,
ms. Fianciscan. Monacen. saec. 15. Clm. Monacen. 9003. D. — Orat. ms. Tegu-
rinum saec. 15. Clin. Monacen. 19824. E. — Orat. ms. Cleophae de Baden
anni 1516. Cod. Paulan. 25. 1. l£. (Sanbl. memb. 76). F. — Collect, ms.
Minorum Trecen. anni 1517. Cod. Mazarin. 996 (902). G. — Orat. ms.
Lebninense anni 1518. Cod. Berolinen. IV6 29. H. — Orat. ms. S. Petri Salis-
burgen. saec. 15. Cod. Petrin. I b. 20. I. — Libri et tractatus s. Bonaventurae
imp. Coloniae 148^. K.
Pars prior. — Anordnung der Strophen in B: 10: 5; 6: 7; 11:12:14;
16, 1—3; 17, 4-6; 18; 19: 20, 4—6; 20, 1—3; 21; 22. Fünf Strophen des
ersten Teiles (1. 3, 9, 12, 15) hat es in den zweiten Teil hinübergenommen;
drei Strophen (13, 14, 19) fehlen ihm gänzlich: dagegen bietet es fünf Strophen,
die in den andern Quellen nicht vorhanden sind. Die erste derselben ersetzt
Str. 1 und lautet :
— 575 —
1. Si virtutes Christi scires, Si temptares et gustares,
Dando vires reperires Quam libenter laborares
Maxima solacia, Ad habenda talia.
Ferner schaltet es nach Str. 19 folgende drei Strophen ein:
Crux exoellit omne donum Crux est tota virtuosa,
Et acquirit omne bonum Speciosa, copiosa
Suis amatoribus, Glorioso munere.
Crux expellit omnem metum
Et cor facit esse laetum Crux doctrinas dat divinas,
Plenumque fulgoribus. Notas neque peregrinas,
Ad se trahit omnia,
Crux est plena gaudiorum, Crux amanda, crux miranda,
In qua Christus, rex caelorum, Veneranda praedicanda
Voluit occumbere, Dona dat caelestia.
Am Schlüsse des ersten Teiles, nach Str. 22 fügt endlich B noch bei:
Nos dignare custodire, Per virtutem sanctae crucis
Crucifixe, cui servire Duc nos ad aeternae lucis
Iure debent omnia, Gloriosa gaudia.
I, 3 Conlectare CD. — 1, 5 in ipsa delectare A. — 2, 2 vivis DH. — 2, 3
Modo procul dubio CDHK. — 2, 4 non tepescas DH. — 2, 5 ut calescas
CDK; et valescas H. — 4, 2 Absque sorde sit cum corde CK; Absque sorde
sit concorde D; Absque sorde sie concorde H. — 5, 3 Dat B. — 5, 4 bis
6 lauten in B:
Crux est gladius et scutum,
Quod ex omni parte tutum
Esse facit hominem.
7, 2 Praecipuum da honorem H. — 7, 3 Crucis A. — 7, 4 Nisi virium BC-
— 8, 2 in ipsa CH. — 9, 3 fossa CDH. — 10, 5 Contra zabulontis HK. —
II, 6 Vitam rectitudinis CD. — 12, 3 Et inter CD. — 12, 5 sollicite CHK.
— 12, 6 frontem inclinas D. — 13, 1 aut laboras C. — 13, 5 et in poenis
K. — 14, 2 Et in gravibus CDK; In gravibus atque duris H. — 14, 3 Est
tutum CK; Totum est remedium H. — 15, 1 Crux est porta paradisi BCDHK.
— 15 , 2 In qua saneti sunt BCH. — 16, 2 Sacrum lumen B. — 16 , 3 Ac
dulcedo B. — 17, 3 Cuncta spes DK; Tuta spes H. — 19, 3 Plena eunetis
B. — 19, 4 animae eruunter K. — l9, 4 bis 6 lauten in B:
Quibus animae devotae
Sunt ab omni labe latae
Nitentque virtutibus.
20, 1 manebis K. — 20, 2 Si in cruce nunc studebis B. — 20, 3 Si per-
severaveris B. — 20, 6 Donec mundo vixeris B. — 21, 2 Crucifixum intuere
B. — 21, 3 Ut defendi valeas B. — 22, 2 Mentem debes hinc CD; Mente
fehlt H; Debes omnibus placere A; Debet omnibus B. — 22, 3 Hanc corde
semper gerere C; Et hanc corde semper gerere CK; Et hanc corde gerere
H. — 22, 5 Secus crucem laborare B. — 22, 6 et opere K.
Pars Altera. ■ — Nur dieser zweite Teil auch in: Orat. ms. S. Mariae
de Parisius saec. 15. Cod. Mazarin. 3897 (605). L. — Reihenfolge der Strophen
in B: II 1; 3; 2; 4 bis 12; I 9; 1; II, 13; 14: I 15; 16, 4—6; 17, 1—3;
II 15 bis 17.
1, 6 Et superno CDK. — 2, 1 Hunc si amas B. — 2, 3 Ad habendum
— 576 —
Studium B. — 2, 4 Matutinam horam primam H. — 2, 5 Priraam, sextam
CDHK. — 3, 1 aciaces B. — 3, 4 Iesum quaeras B. — 4, 6 Et in planctu
gaudeas D. — 5, 1 et deiectus D. — 6,5 Memor esto L. — 7, 3 Abierunt
discipuli DHK. — 7, 4 pedes perfoderunt DH ; prob, foderunt C. — 8, 1 Cuius
oculi CDHK; Eius oouli L. — 8, 4 und 5 umgestellt L. — 8, 6 Omnis decor
B: aufugit CDH. — 9, 2 Sua caro CD; cruentata B. — 9, 3 Dira ferens
verbera B. — 9,4 Membra eius B. — 10, 1 bis 3 und 10, 4 bis 6 um-
gestellt. L. — 10, 3 Sic emittens spiritum. B. — -11, 1 Dum haec B; Qui
haec audis DHKL. — 11, 6 Christique saucias B; Christi mortis saevitias
CDK; Secum poenas sentias L. — 12 , 6 Compati CH; confitia B. — 13, 1
Qnando eernis B. — 13, 2 atque victum B. — 13, 3 Et quasi B. — 13,. 4
Iesu cogita B; cogites CDHK. — 13, 5 Poenas graves et CDHKL; et mae-
rores CDHK: Diras poenas et squalores B. — 14, 1 Eia frater B. — 14, 5
Delicati cordis cibi L. — 15, 4 Tecum peto B. — 15, 5 Et libenter H. —
16, 1 Da maerorem B; Da dolorem DHK. — 16, 3 Iesu, qui me B; qui te
renoves CK. — 16, 4 Non te plices CDHK; detubices A; da vibices L: da
in vices B. — 16, 5 Mille vices cicatrices L. — 16, 6 Yias in me renoves
A; refoves C; Tuas in te refoves K. —
Die Gewifsheit, dafs dies Gedicht von Bonaventura verfafst sei, ist nicht
so grofs, wie sie es für das vorhergehende Officium s. crucis ist. Die neuesten
Herausgeber, haben dies Gedicht in 20 Handschriften nachgewiesen, von
denen nicht weniger als 14 dasselbe ausdrücklich dem doctor seraphicus zu-
schreiben. Aber gerade die beiden einzigen Hss. des 14. Jahrhunderts, Corsin.
41 E 28 und Faustina A VI, sowie eine Oxforder Hs. von 1433 bezeichnen
— irrigerweise selbstredend — Bernhard als Verfasser. Mit Unrecht folgern
die Herausgeber aus der von ihnen zitierten Stelle des Repert. Hymnol. (II,
448 Nr. 17045), dafs die Hs. 406 von Grenoble Bonaventura als Verfasser
nenne. Chevalier sagt dies nicht; ob es der Fall, entzieht sich meiner Kenntnis.
Ein anderer Irrtum ist es, dafs sich das Gedicht in der Münchener Hs. 19139
befinden soll. Dies trifft nicht zu; ich war daher auch nicht in der Lage,
die Lesarten dieser Quelle beizufügen.
Von den jüngeren Handschriften (sämtlich saec. 15 — 16) haben nicht
weniger .als neun in wörtlicher Übereinstimmung die folgende Rubrik:
„Laudismus de sancta cruce, quem cecinit venerabilis Bonaventura, epis-
copus et cardinalis, cord'is, de visceribus." Das weist, namentlich die
auffallende Schlufswendung, auf eine gemeinsame Quelle; und da diese Rubrik
genau so in der Strafsburger Ausgabe von 1495 steht, vielleicht also auch
in der Kölner von 1484, kann man sich der Vermutung kaum erwehren, dafs
diese späten Handschriften Abschriften aus Wiegendrucken seien, deren älteste
sich möglicherweise unserer Kenntnis entziehen, wie denn die früheren Heraus-
geber gedruckte Quellen kannten, welche den letzten Editores unauffindlich
blieben. Gegen diese Vermutung spräche lediglich der Umstand , dafs
Bonaventura in der angezogenen Rubrik nicht „heilig", sondern nur „venera-
bilis" genannt wird, was auf die Zeit vor 1482 (Jahr der Kanonisation) weisen
würde. Das Gesagte gilt auch von der zweiten Rubrik, die sich überein-
stimmend in einer Münchener (Clm. 9003) und einer Darmstädter Hs. (2242)
findet, und also ebenfalls auf eine gemeinsame Quelle zurückgeht: „Laudismus
sanctae crucis, editus a fratre et domino Bonaventura, ordinis Minorum
cardinali episcopo Albanensi, magistro sacrae paginae et doctore eximio."
Es kommt hinzu, dafs dieser Laudismus im II. Teile, jStr. 13, 1 sq.,
Str. 14, 2 sq., namentlich aber in Str. 15 so starke Anklänge an das Stabat
mat'cr enthält, dafs notwendig der Verfasser des einen Liedes das des andern
gekannt und vor Augen oder im Ohre gehabt haben mufs. Am liebsten würde
man für beide Lieder einen Dichter annehmen. Die Abfassung des Stabat
mater durch lacopone da Todi ist bekanntlich nichts weniger als feststehend.
Endlich kann ich mich des Eindruckes nicht erwehren, dafs zwischen
dem Tone des Lignum vitae und zwischen dem lyrisch getragenen des
Laudismas ein tiefgehender Unterschied zutage tritt.
— 577 —
Was wir aus dem Gesagten zu folgern haben , ist wohl dies : Das Ge-
dicht findet sich erst in späten Handschriften mit dem Namen Bonaventuras
in Verbindung gebracht. Ich meinesteils würde mich nicht wundern , wenn
auch dieses Lied Peckham angehört, an dessen Art und Weise es gemahnt.
Wir haben aber keine durchschlagenden Gründe, es aus der Liste der Werke
Bonaventuras zu streichen, sondern werden richtiger tun, dasselbe, immer
mit der nötigen Reserve, dem herkömmlichen Verfasser zu belassen.
384. (4.) De Septem Yerbis DX. Iesu Christi.
Primum Verbum.
Iesu, salutis hostia,
Salutis sacrificium,
Iesu, salutis gratia,
Salutis beneficium,
5 Iesu, tuta fiducia,
Iesu, tutum refugium.
Tu pro humano geuere,
Ut captivum redimeres,
Tu pro huinano foedere,
10 Ut exsulem reduceres,
Tu pro humano scelere,
Culpas nostras ut tolleres,
Tu pro divino munere,
Ut nos Deo coniungeres,
15 Non recusasti vincula,
Non flagella, non verbera,
Non latronum patibula,
Non livores, non vulnera;
Sed dum te crux susciperet
20 Et hostis in te fremeret,
Dum malleus percuteret,
Et clavus carnem scinderet,
Dum sensum dolor angeret
Et sacer sanguis flueret,
25 Dum passio te premeret
Angustiaqae cresceret,
Patrem rogasti precibus,
Ut tamquam ignorantibus
Tuis ignoscat hostibus
30 Ac te crucifigentibus,
Dicens: Pater, ignosce Ulis,
quia nesciunt, quid faciunt.
0 mitis patientia,
0 mansueta mititas,
0 immensa dementia,
0 immensa benignitas,
35 Qui ut ovis mitissima
Non promis querimoniam,
Qui ut mater carissima
Iam excusas iniuriam,
Ut anima dulcissima
40 Tenes benevolentiam,
Ut voluntas piissima
Praestas misericordiam.
Ad te vadit spes animae,
Ad te clamant suspiria,
45 Ad te decurrunt lacrimae,
Te pulsant desideria
Confidenter dicentia:
Ignosce nobis, Domine.
Secundum Verbum.
Iesu, largitor veniae,
Iesu, solamen tristium,
Iesu, laus paenitentiae,
Iesu, spes paenitentium,
5 Dum penderes innoxius
Crucifixus et anxius
Inter latrones medius,
Horum in poena socius,
Dum te unus argueret
10 Et stulte reprehenderet,
Dreves, Lateinische Hymnendichter II.
37
— 578
Dum insultans insurgeret
Et blasphemando diceret :
„Si tu es Dei filius,
Salva temetipsum et nos,
15 Esto tibi propitius,
Tu, qui salvasti alios" ;
Dum alter hunc corriperet
Et hunc stultum ostenderet,
Dum se malum concederet
20 Et te iustum assereret,
Dum ad te se converteret
Et supplex tibi diceret :
Memento mei. Domine,
Dum ad tuum perveneris
25 Regnum plenum dulcedine,
Dum te regem ostenderis;
Tu amans paeniteutiam,
Corda trahens per gratiam,
Kon solum hanc memoriam
30 Concessisti. sed gloriam
D i c en s : Amen7 dico tibi, li odie
mecum eris in paradiso.
0 prompta Dei Caritas,
Prompta misericordia,
0 prompta liberalitas,
Prompta munificentia,
35 Ad te currit devotio,
Ad te redit memoria,
Ad te languet affectio
Et ad te paenitentin
Coram te fit co
40 Tibi patent prac
Ideo cum fiducia
Tibi precamur, L
Qui es sine malit
Solus et sine crimine,
45 In tua patientia
Memento nostri, Domine.
Tertium Verb um.
Iesu, lux et rex gloriae,
Fili Dei et hominis,
Iesu, flos pudicitiae,
Fili Mariae virginis,
5 Dum haec virgo sanctissima,
Tota plena doloribus,
Genetrix amantissima,
Tot confecta maeroribus,
Tua mater carissima
10 Tota perfusa fletibus,
Nutrix diligentissima,
Tota fracta singultibus
Iuxta crucem assisteret
Et te pendentem cerneret,
15 Dum tormenta conspiceret
Et prae luctu deficeret,
Tu videns matrem flebilem,
Pressam amaritudine,
Matrem tarn venerabilem,
20 Dignam beatitudine,
Videns quoque discipulum
Amatum et amabilem,
Fidelem Dei famulum,
Iohannem vita nobilem
25 Adloquens ambos dulciter
Piae vocis oraculo
Commendasti benigniter
Matrem tristi discipulo
Dicens matri: Midier, ecce
filins hius. Deinde dis-
cipulo; Ecce, mater tua.
O qualis permutatio,
30 O quanta inaequalitas,
O qualis consolatio,
O quam magna acerbitas,
Dum custos matri traditur,
Pro magistro discipulus,
35 Dum per matrem suscipitur
Pro Deo vir pauperculus,
Dum matri custos mittitur
Pro rege simplex famulus !
Sic tuae, Iesu, gratiae
40 Me commendo humiliter
Tuaeque providentiae
Me committo perenniter,
579 —
Ut exorante virgine
Pro nobis te suppliciter
45 A peccatorura turbine
Simus securi iugiter.
Quartum Verbum.
Iesu, patris ingeniti
Yirtas et sapientia,
Iesu, cuiusque conditi
Tenor et consistentia,
5 Tu virtute rairabili
Stellam infans produxeras,
Tu virtute consimili
Panes multiplicaveras,
jNIorbos omnes sanaveras,
10 Defunctos suscitaveras,
Opera mira feceras,
Totum orbem formaveras,
Tu virtute terribili
Daemonia eieceras,
15 Tu virtute consimili
Hostes tuos prostraveras,
Sed affixus patibulo,
Patri factus oboediens,
Iussu patris in vinculo
20 Vinctus manens et patiens,
Qui vult, quod banc angustiam
Ut infirmus sustineas
Nee divinam potentiam
Te liberans exerceas;
25 Quapropter tuo sensui
Condolens naturaliter.
Clamorem confers planetui
Dicens lamentabiliter :
Heli, Hell, lama sabaetani,
hoc est : Bens mens, Dens meus,
ut quid dereliquisü me?
0 lamentum mirabile
30 Salutem agens hominum,
0 innocens cor bumile
Poenas deplorans criminum !
Ad te me fert compassio,
Te pro me pati sentio,
35 Ante te me proicio
Tecumque luctum facio.
Nam iste luctus utilis
Est mihi pro solacio,
Qui mihi praemiabilis
40 Sit in aeterno gaudio.
Quintum Verbum.
Iesu, dulcis memoria.
Sitibunda dilectio,
Iesu, dulcis fiducia,
Laetabunda refectio,
5 Dum extensus exsisteres
Super oram patibuli,
Dum immolatus ageres
Redemptionem populi.
Dum lamentum ostenderet
10 Super te vultus saeculi,
Dum te nudum aspiceret
Muudus instar speetaculi,
Dum hostes te deluderent
Et noti tui fugerent,
15 Dum clavi membra tenderent
Et nervi se contraherent.
Dum vulnera tumescerent
Et humores defluerent,
Dum carnes contremiscerent
20 Et virtutes arescerent,
Sitim sensisti fervidam,
Sitim amore languidam,
Sitim virtutum cupidam,
Nostrae salutis avidam,
25 Benigne dicens: Sitio,
Hominum fidem cupio
Salutemque desidero,
Pro qua me pati offero.
O sitis saluberrima
30 Exoptans amicitias,
37'
580 —
0 sitis cordis intima
Frangeiis concupiscentias.
Praesta, ut ad te sitiam
Et ista siti ardeam,
35 Pravamque sitim fugiam,
Donec ad fontem transeam.
Potumque vitae capiam,
Quo felix semper maneara
Et Deum meum videam
40 Sanctam ingressus patriam.
Sextum Verbum.
Iesu, nostra redemptio,
Iesu, redemptor omnium,
Iesu, nostra dilectio,
Iesu, salus credentium,
5 Dum per crucis mysterium
Diligenter perageres
Redeniptoris officium,
Ut hominem redimeres
Sustinendo supplicium,
10 Ut inde nos eriperes,
Consummans sacrificium
Tuae carnis et sanguinis,
Consummans pacis proelium
Salutaris certaminis,
15 Consummans transitorium
Cursum huius imaginis,
Consummans opificium
Redemptionis hominis,
Dum mortis horam cerneres,
20 Dum hac vita deficeres,
Dum finem iam contingeres,
Dum omnia perficeres,
Ut in summa concluderes,
D i x i s t i : Consummatiim est.
25 Nam Iesus crucifixus est
Et agnus immolatus est,
Nam sanguis eius fusus est
Et pretium solutum est,
Diabolus devictus est
30 Et bellum consummatum est,
Chirographum deletum est
Et homo iam redemptus est.
0 bonitas, bone Iesu,
Qui es nostra iustitia,
35 0 veritas, vere Iesu,
Qui es nostra scientia,
0 Caritas, care Iesu,
Qui es nostra redemptio,
0 sanctitas. sancte Iesu,
40 Nostra iustificatio,
Consumma nobis gratiam
Et consumma iustitiam,
Consumma conscientiam
Et consumma laetitiam.
Septimciin Verbum.
Iesu, via rectissima,
Iesu, salutis ostium,
Iesu, porta tutissima,
Iesu, protector omnium,
5 Iesu. salubris veritas
Et lux mentem illuminans,
Iesu, vitae felicitas.
Dulcor in corde iubilans,
Dum in extremis ageres,
10 Ut animam deponeres,
Dum hanc vitam desereres,
Ut ad limbum descenderes,
Volens viam ostendere,
Per quam debemus pergere,
15 Volens cunctos instruere,
Qui facti sunt de pulvere,
Volens illum ostendere,
Qui potest nos defendere,
In quo debent confidere,
20 Qui mortem debent capere,
Tuum sacratum spiritum
Tuo patri sanstissimo
Commendasti per gemitum
Sermone devotissimo
D i c e n s : Pater, in rhanus tuas
commendo spiritum meum.
581 —
25 Et inclinato capite
Fixus in crucis stipite
Tu emisisti spiritum
Et orbi talem freraitum,
Quod quisque per circuitum
30 Tuum percepit obitum,
Ut cuncta fletum facerent
Et elementa tremerent,
Ut saxa se dirumperent
Et sepulcra se panderent,
35 Ut terrae motus fieret,
Velum templi se scinderet.
Ut luna retrocederet
Solque contenebresceret,
Ut mundus ingemisceret
40 Et natura flens diceret:
Ego lugens deficio,
Vel Deo inest passio.
0 mors, mors lacrimabilis,
Super quam plorant omnia,
45 0 mors, mors lamentabilis,
Super quam flent innoxia,
0 mors, mors admirabilis,
Qua suscitantur mortui,
0 mors, mors amicabilis,
50 Qua exaltantur strenui,
0 mors sacra, mors nobilis,
Per quam delentur scelera,
0 mors pia, mors utilis,
Per quam donantur munera,
55 Praesta, ut haec memoria
Nos teneat continue
Et stimulet praecordia
Corque pungat assidue,
Ut menti lumen influat
60 Et in agendis instruat,
Ut nos a culpis exuat
Et vitae donum tribuat.
Collect, ms. Ludovici, ducis Aurelianen. , saec. 15. Cod. Parisin. 458.
A. — Orat. ms. Caelestinor. S. Mariae de Parisius saec. 15. Cod. Mazarin.
3897 (605) B, — Orat. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, b I
20. C. — Orat. ms. Franciscan. Monacen. saec. 15. Clm. Monacen. 9084. D.
— Collect, ms. Minorum Trecen. anni 1517. Cod. Mazarin. 996 (902). E. —
Orat. ms. Cleophae de Baden anni 1516. Cod. Paulan. 25. 1. 18. (ol. Sanbl.
memb. 76). F.
Primum Verbum. — 5 und 6 fehlen AB. — 6 Iesu fehlt CF. — 9
und 10 fehlen AB. — 13 und 14 fehlen AB. — 15 verbera AB. — 16 non
vincula AB. — 17 und 18 umgestellt AB. — 22 crucem scinderet C. — 23
Dum dolor sensum A; Cum dolor sensum B; ageret B; augeret C. — 31 ff.
fehlen F. — 42 Praebes C. — 46 Et pulsant desideria C.
Secundum Verbum. — In AB steht „Quintum verbum" an zweiter
Stelle. — 3 paenitentium F. — 6 und 7 fehlen CF. — 6 Et cruciflxus anxius
A. — 16 Sicut salvasti CF. — Nach 16 noch einmal: Salva temetipsum et
nos A. — 18 fehlt AB. — 20 fehlt AB. — 25 dulcedinis B. — 26 ostenderes
ABF. — 29 huic memoriam AB. — 31 ff. fehlen F. — 37 und 38 fehlen C.
— 41 und 42 fehlen AB. — 43 Cum tu sine malitia Aß. — 44 Tu solus sine
AB. — 46 Memento mei A B.
Verbum Tertium. — 6 Tota perfusa fletibus AB. — 7 und 8 fehlen
AB. — 10 und 11 fehlen AB. — 10 percussa fletibus CF. — 19 Matrem hanc
AB. — 23 Fidelem tuum famulum AB. — 28 Christi discipulo CF. — 29 ff.
fehlen F. — 31 desolatio C. — 32 O quae matris acerbitas C. — 34 Pro rege
simplex famulus AB. — 37 und 38 fehlen AB. — 39 O Iesu tuae AB. —
42 Commendo me AB. — 44 Pro nobis stet suppliciter C. —
Verbum Quartum. — 3 cuiuscunque A. — 6 induxeras CF. — 6 und
8 vertauscht CF. — 9 steht hinter 11 CF. — 15 fehlt AB. — 19 ut vinculo
CF. — 21 Qui vult per hanc AB. — 23 Nee dietam potentiam CF. — 29 ff.
fehlen F. — 29 sq. und 31 sq. umgestellt AB. — 33 fert me C; Ad te me
confert A. — 34 Pro me te pati C. —
Verbum Quintum — 7 und 8 fehlen AB. — - 9 sq. und 11 sq. um-
gestellt CF. — 9 Dum te mundus aspiceret AB. — 10 Nudum instar AB. —
— 582 —
13 hostea de te luderent C; hostis de te luderet F. — 15 Et clavi AB. —
17 und 18 fehlen AB. — 20 decrescerent AB. — 21 Sitim sumpsisti CF. —
22 und 23 fehlen AB. — 28 Pro quo pati me C; fehlt F. — 29 ff. fehlen
F. — 34 isti C. — 35 Pravam sitim effugiam C. — 36 ad te fontem C. — 37
hauriam C. — 39 Et felix in te gaudeam AB.
Verbum Sextum. — 2 Iesu virtus credentium AB. — 3 devotio AB.
— 4 Iesu redemptor omnium AB. — 15 Consummas B. — 16 huius fehlt
A. — 20 fehlt AB. — 27 Sanguis eius effusus est CF. — 33 ff. fehlen F. —
40 Qui es nostra B; Qui es iustificatio A. —
Verbum Septimum. J — 9 in fehlt B. — 17 und 18 fehlen AB. —
26 Iesus in crucis F. — Nach 26 schieben CF zwei Verse ein :
Acriter cruentato te
Turpiter et indebite,
in denen der Beim unrein ist. — 28 orbis CF; talis C. — 29 und 30 fehlen
AB. — 32 und alles weitere fehlt A. — 33 Ut petrae B. — 39 et orbis B.
— 42 Dei B. — 43 ff. fehlen F. — 43 sq. und 45, sq. umgestellt B. — 48 und
49 fehlen B. — 50 Qua sublimantur cernui B. — 54 donantur praemia C.
— 58 Et cor pungat B. — 62 Et caeli bonum tribuat B.
„G., patriarchae Antiocheni, de Septem verbis ultimis in passione
Domini", Aufschrift späterer Hand, B. — „Incipit opus seraphici doctoris,
sancti Bonaventurae, valde devotum de Septem verbis Domini nostri Iesu
Christi in cruce." E. — „Incipit opus praeclari Bonaventurae valde devotum
de Septem verbis Domiui nostri Iesu Christi in cruce." C. — „Incipit opus
sancti Bonaventurae valde devotum de septem verbis Domini nostri Iesu
Christi." F.
Dieser Hymnus wird Bonaventura nur in jüngeren Handschriften zu-
geschrieben, denen obendrein B widerspricht. Wir kennen aber scheinbar
auch keine älteren Handschriften. In der äufseren Mache der sieben Lieder
ist nichts, was die Autorschaft Bonaventuras ausschlösse. Nur zweimal (II,
14 und 16, VII, 6 und 8) kommt ein ungenügender Reim vor; dies ist aber
auch in dem zweifellos echten Officium sanctae crucis einmal der Fall. In-
haltlich liegt nichts zutage, was gegen Bonaventura spräche, ja es ist sogar
eine groise Ähnlichkeit zwischen diesem Werke und dem Lignum vitae nicht
zu verkennen. So wird man sich dem Urteile der neuesten Herausgeber der
WW. Bonaventuras anschliefsen müssen: „Deficientibus antiquioribus testimo-
niis hymnus adnumerandus est dubiis opusculis." Opp. Omnia VIII, p. CVI;
vgl. p. 674 not. 3. Vgl. denselben aus andern Hss. Anal. XV, 40 ff.
Thomas Aquinas,
Ordinis Praedicatorum,
t 1274.
Thomas von Aquin erblickte das Licht der Welt zu Eoccasecca, unweit
von Aquino, wahrscheinlich zu Ende des Jahres 1225. Sein Vater Landoltb,
Graf von Aquino, war langobardischer Abkunft, seine Mutter Theodora, eine
geborene Gräfin von Theate, normannischen Blutes. Fünf Jahre alt ward
Thomas zum Besuch der dortigen Schulen nach Monte Casino verbracht,
von wo er 1235 nach Neapel an die dortige Hochschule übersiedelte. Aber
noch im selben Jahre nahm er das Kleid des hl. Dominikus. Aus Besorgnis
vor dem Unwillen seiner Familie ward er von den Ordensoberen nach Rom
und weiter nach Paris verschickt, auf der Reise dahin aber bei Aquapendente
von seinen Brüdern überfallen und auf Castell San Giovanni gefangen gesetzt.
Nach Jahresfrist durch den Einflufs der Mutter in Freiheit gesetzt, ging er
mit dem Magister generalis seines Ordens , Johannes Teutonicus, über Paris
nach Köln, wo er Alberts des Grofsen Schüler wurde. Er begleitete diesen
in der Folge nach Paris (1245), kehrte aber 1248 mit ihm an den Rhein
zurück, unter seiner Leitung mit Vorlesungen für die studierenden Ordens-
genossen betraut. Von 1251 an las er zu Paris im Konvent Saint-Jacques
über den Meister der Sentenzen, wrard 1254 (oder 56) zum Lizenziaten promo-
viert und nach längerem Widerstände der Universität im Oktober 1257 in
das Dozentenkollegium eingereiht. Im Jahre 1260, spätestens 61, verliefs
er aber Paris wieder und wreilte teils in der unmittelbaren Umgebung des
Papstes Urban IV. , teils in verschiedenen Städten Italiens. Das Bistum
Neapel, das ihm von Clemens IV. angetragen wurde, schlug er aus, wohnte
1265 dem Kapitel seines Ordens in Anagni bei und leitete 1269 bis 71 die
Schulen der Dominikaner in Rom; 1272 finden wir ihn wieder in Paris,
1274 in Neapel, von wo ihn Gregor X. zum zweiten Konzil von Lyon berief.
Auf dem Wege dahin erkrankte er im Hause seiner Nichte Francesca von
Ceccano zu Maenza und starb in dem nahegelegenen Zisterzienserstifte
Fossa nuova den 7. März 1274. Johann XXII. versetzte ihn den 18. Juli
1323 in die Zahl der Heiligen.
Für die Hymnologie kommt Thomas von Aquin in Betracht als Ver-
fasser des Officiums für das Fest des Fronleichnams. Dieses Fest verdankt
seinen Ursprung den Gesichten einer Klosterfrau namens Juliana von Cornillon-
Mont bei Lüttich , welche sich dem Dominikaner Hugo und dem Erzdiakon
Jacobus Pantaleon anvertraute. Ersterer ward bald darauf zum Kardinal-
legaten ernannt und führte das Fest zunächst im Lütticher Sprengel ein;
letzterer ward 1261 Papst und dehnte das neue Fest 1264 auf die ganze
Christenheit aus. Mit Abfassung des Officiums, Tagzeiten und Messe, be-
traute er Thomas von Aquin, der jene mit unvergänglichen Hymnen, diese
mit einer unsterblichen Sequenz ausstattete. Aufserdem stammt von ihm
das tief empfundene Adoro te devote. Ferner wird ihm zuweilen ein
Tropus zum Sanctus mit dem Anfange Divinum mysterium zugeschrieben.
Vgl. denselben Anal. XLVII, 333.
584
385. (1.) In Festivitate Corporis Christi.
Sequentia.
1 a. Lauda, Sion, salvatorem,
Laucia ducem et pastorem
In hymnis et canticis.
2 a. Laudis thema specialis
Panis vivus et vitalis
Hodie proponitur,
3 a. Sit laus plena, sit sonora,
Sit iucunda, sit decora
Mentis iubilatio ;
Dies enim sollennis agitur,
In qua mensae prima recolitur
Huius institutio.
4 a. Quod in cena Christus gessit,
Faciendum hoc expressit
In sui memoriam,
5 a. Dogma datur christianis,
Quod in carnem transit panis
Et vinum in sanguinem;
6 a. Sub diversis speciebus,
Signis tantum et non rebus
Latent res eximiae,
7 a. A sumente non concisus,
Non confractus, non divisus,
Integer accipitur;
8 a. Sumunt boni, sumunt mali,
Sorte tarnen inaequali
Vitae vel interitus;
9 a. Fracto demum sacramento
Ne vacilles, sed memento
Tantum esse sub fragmento,
Quantum toto tegitur.
10 a. Ecce, panis angelorum,
Factus cibus viatorum,
Vere panis tiliorum,
Non mittendus canibus.
1 b. Quantum potes, tantum aude,
Quia maior omni laude,
Nee laudare sufficis.
2 b. Quem in sacrae mensa cenae
Turbae fratrum duodenae
Datum non ambigitur.
3 b. In hac mensa novi regis
Novum pascha novae legis
Phase vetus terminat ;
Vetustatem novitas,
Umbram fugat veritas,
Noctem lux eliminat.
4 b. Docti sacris institutis
Panem vinum in salutis
Consecramus hostiam.
5 b. Quod non capis, quod non
vides,
Animosa firmat fides
Praeter rerum ordinem.
6 b. Caro cibus, sanguis potus,
Manet tarnen Christus totus
Sub utraque specie.
7 b. Sumit unus , sumunt mille,
Quantum isti, tantum ille,
Nee sumptus consumitur.
8 b. Mors est malis, vita bonis ;
Vide, paris sumptionis
Quam sit dispar exitus.
9 b. Nulla rei fit scissura,
Signi tantum fit fractura,
Qua nee Status nee statura
Signati minuitur.
10 b. In figuris praesignatur,
Cum Isaac immolatur,
Agnus Paschae deputatur,
Datur manna patribus.
— 585 —
IIa. Bone pastor, panis vere, IIb. Tu qui cuncta scis et vales,
Iesu nostri miserere, Qui nos pascis hie mortales,
Tu nos pasce, nos tuere, Tu nos ibi comrnensales,
Tu nos bona fac videre Coheredes et sodales
In terra viventium. Fac sanetorum civium.
Miss. ms. Sitanstettense saec. 12. Cod. Sitanstetten. 14. add. saec. 13.
A. — Grad. ms. Bambergense saec. 12/i3. Cod. Bambergen. Ed III 2. add.
saec. 13. B. — Miss. ms. Baiocense saec. 13. [et 14.] Cod. Capit. Baiocen.
62. C. — Miss. ms. S. Dorotheae Vindobonen. (ol. Centulense ?) saec. 13.
Cod. Vindobonen. 1933. D. — Miss. ms. S. Floriani saec. 13. Cod. Florian.
XI 390. add. saec. 13. ex. E. — Miss. ms. Stubenbergense saec. 13/i4. [et 15.]
Cod. Graecen. 281. add. saec. ,3/i4. F. — Miss. ras. Lambrechtense saec. 13/i4.
Cod. Graecen. 703. G. — Miss. ms. Admuntense saec. 13/i4. Cod. Admunten.
751. H. — Grad. ms. Mellicense saec. 13/i4. Cod. Mellicen. 1056. 1. — Miss.
ms. Hilariense saec. 14. in. Cod. Hilarien. 9. K. — Trop. ms. S. Patricii
Dublinen. anni 1352. Cod. Cantabrigien. Add. 710. L. — Miss. ms. Zwett-
lense saec. 13. Cod. Zwettlen. 398. add. saec. 14. M. — Miss. ms. Pataviense
saec. 14. Cod. Zwettlen. 229. N. — Miss. ms. Hospitalense saec. 14. in.
Cod. Paulan. 27. 3. 19. (ol. Hosp. memb. 49.) add. saec. 14. O. — Miss. ms.
Praedicatt. Novae civitatis saec. 14. in. Cod. Graecen. 878. P. — Miss. ms.
Westmonasteriense saec. 14. Cod. Westmonasterien. s. n. Q. — Miss. ms.
Montis S. Michaelis saec. 14. Cod. Abrincen. 43. R. — Miss. ms. Mellicense
saec. 14. Cod. Mellicen. 1057. S. — Miss. ms. Ord. S. Iohannis Hierosoly-
mitani saec. 14. Cod. Petrin, a V 12. T. — Miss. ms. Metense saec. 14.
Cod. Capit. Treviren. 161. U. — Miss. ms. 8. Hippolyti anni 1399. Cod.
Vindobonen. 1828. V. — Trop. et Seq. ms. Clai'omontanuin saec. 15. Cod.
Claromont. 57. W. — Miss. ms. Sarisberiense saec. 15. Cod. Rossian. VIII
213. X. — Grad. ms. Lambacense saec. 15. Cod. Lambacen. 60. Y. —
Miss. ms. Aquilegiense anni 1478. Cod. Vindobonen. 1831. Z.
Offic. ms. Pratensia saec. 13. Cod. Parisin. 13232. — Grad. ms. Bam-
bergense saec. 13. Cod. Bambergen. Ed III 13. — ■ Miss. ms. Gallicum saec.
13. ex. Cod. Londinen. Add. 23935. — Miss. ms. Romanum saec. 13. ex.
Cod. Oxonien. Bodl. Miscell. Liturg. 354. — Miss. ms. Praedicatt. saec. 13.
Cod. Carolsruhan. Pm. 46. — Grad. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 13/i4.
Cod. Petrin, a IV 14. — Miss. ms. Senonense saec. 14. Cod. Londinen.
Add. 30058. — Miss. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. 388. — Miss.
ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. 391. — Miss. ms. S. Coronae saec.
14. in. Cod. Prägen. XIV B 20. — Miss. ms. Cremifanense saec. 14. Cod.
Cremifanen. 14. — Miss. ms. Cremifanense saec. 14. Cod Cremifanen. 373.
— Miss. ms. Aeduense saec. 15. Cod. Semin. Aeduen. 120. add. saec. 15.
lb, 1 tantum gaude ABEGHIKMNOPUVXZ; gaudes F. — 1 b, 3 sufficit
D. — 2a, 1 thema spiritalis AEHKMOPV. — 2a, 2 vivus et letalis B. —
2b, 1 sacra AFKOUV. — 2b, 2 Turba I. — 3a, 1 sit serena FMN. —
3a, 2 Sit iueunda itque munda M; Sit iueunda, sit amoena N. — 3a, 4
enim fehlt M ; Dies iste sollennis B. — 3a, 5 In fehlt M ; prima fehlt X ;
prima colitur AHM. — 3b, 3 Pasce vetus Z; Pasche vetus B. — 3b, 6
Nocte V; ehvminat F; illuminat BDKUX. — 4 a, 1 tristis gessit C. — 4 b, 1
Doctis ADEFHIPV; Sacris nobis institutis MN. — 4 b, 3 Consecravit AEF
HIMOPV. — 5 b, 1 Quod non sapis HOP. — 6 a, 2 Signis tarnen AEFIMN
TVZ. — 6b, 2 Christus tarnen O. — 7a, 1 non consumens W. — 7a, 2
nee divisus K. — 7b, 2 Tantum isti, quantum ille FMN ; illi G. — 8 a, 2
tarnen non aequali B. — 8b, 2 Inde paris DF ; Vide panis N. — 9 a, 2
Non facilles Z. — 9b, 2 Signi tarnen B. — 9b, 4 Signatim FG. — 10a, 2
Lux factus eibus W. — IIa, 3 Tu nos pasche DPX; Tu nos pastor E. —
IIb fehlt. B. — IIb, 3 Tuos ibi DW. — IIb, 5 fac sanetorum omnium
AEFHIKNOV.
586
3S6. (2.) In Festivitate Corporis Christi.
Ad Vesperas.
Pange, lingua, gloriosi
Corporis mysterium
Sanguinisque pretiosi,
Quem in mundi pretium
Fructus ventris generosi
Rex effudit gentium.
4. Verbum caro panem verum
Verbo carnem efficit,
Fitque sanguis Christi merum,
Et, si sensus deficit,
Ad firmandum cor sincerum
Sola fides sufficit.
Nobis natus, nobis datus
Ex intacta virgine
Et in mundo conversatus
Sparso verbi semine
Sui moras incolatus
!Miro clausit ordine.
5. Tantum ergo sacramentum
Yeneremur cernui,
Et antiquum documentum
Novo cedat ritui,
Praestet fides supplementum
Sensuum defectui.
In supremae nocte cenae
Recumbens cum fratribus
Observata lege plene
Cibis in legalibus
Cibum turbae duodenae
Se dat suis manibus.
Genitori genitoque
Laus et iubilatio,
Salus, bonor, virtus quoque
Sit et benedictio,
Procedenti ab utroque
Compar sit laudatio.
Brev. ms. S. Dorotheae Vindobonen. saec. 13. Cod. Vindobonen. 1717.
A. — Antiph. ms. S. Mariae de Villari saec. 13. Cod. Bruxellen. 6436. B.
— Hymn. ms. S. Mariae Magdalenae Claustroneoburgen. saec. 13/u. Cod.
Claustroneoburgen. 1001. C. — Antiph. ms. Salemitanum anni 1318. Cod.
Heidelbergern Salem. X 6. D. — Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec. 14. in.
Cod. Graecen. 789. E. — Antiph. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod.
Prägen. ATII II 1. F. — Agenda et hymn. ms. Cistercien. saec. 14. in. Cod.
Prägen. VI E 17. G. — Collect, ms. Aspacense saec. [13. et] 14. in.
Clin. Monacen. 3215. H. — Antiph. et hymn. ms. Suecicum saec. 14. [et 15.]
Cod. Upsalen. C 422. I. — Collect, ms. Hilariense saec. 14. Cod. Hilarien.
48. K. — Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIV E 13. L.
— Matutin. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunten. 18. add. saec. 14.
M. — Viat. ms. Iohannis Noviforen. saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12.
N. — Orat. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VI G 16 c. add.
saec. 14. O. — Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 14. Cod. Claustroneoburgen.
1199. P. — Diurn. ms. S. Petri Salisburgen. (Monial.) saec. 14. Cod.
Petrin, a IV 11. Q. — Psalt. et hymn. ms. Portae Mariae V. in
Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877. R. — Brev. ms. Chimense(?j saec.
14. Cod. Vindobonen. 1'893. S. — Brev. ms. Florianum saec. 14 [et 13.]
Cod. Florian. XI 384. T. — Antiph. et hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec.
15. Cod. Upsalen. C 477. U. — Brev. ms. Trebonense saec. 15. Cod.
Prägen. VI F 12 b. V. — Brev. ms. Pragense saec. 14. [et 15.] Cod.
Prägen. VI F 12 a. W. — Brev. ms. Hanussii de Kolowrat anni 1470.
Cod. Capit. Prägen. P 11. X. — Psalt. ms. Basileense saec. 15/i6. Cod.
Paulan. 25. 2. 33 (ol. Sanbl. memb. 57). Y. — Hymn. ms. Sanblasianmn
anni 1504. Cod. Paulan. 25. 1. 34 (ol. Sanbl. memb. 12 ). Z.
— 587
Nach Str. 2 schalten die Zisterzienserbreviere DK ein:
Ipse verbum, quo creavit
Alpha cuncta primitus,
Ens antiquum incarnavit
Innovans paraclitus,
Hinc nos suo carne pavit
Dens homo genitus.
O mirandum sacramentum,
Idem, quando nascitur,
Se daturus alimentnm
In praesaepe ponitur,
Xiiviim condens testamentum,
Dum [Cum K] pascha recolitur.
Hinter Str. 2 Divisio DK. — 3, 3 legis plene M. — 4, 2 Verbum carnem
CE. — 4,3 Christi sanguis E. — - 5 , 1 Tandem ergo A ; Sanctum ergo C.
— 5,2 Venei-emur pretiosi N. — 5 , 3 Et antiqui M. — 6 , 5 Procedentis
A. — 6, 6 Semper sit CHK.
Das Brev. ms. Praedicatorum saec. 13. ex. Cod. Barberin. XI 43 ent-
hält das Officium Corporis Christi nachgetragen mit der Bemerkung: „Incipit
officium de corpore Christi editum a fratre Thoma de Aquino, ordinis
fratrum Praedicatorum". Das Brevier enthält bereits das Officium des hl.
Dominikus, das später nachgetragen ist.
387. (3.) In Festivitate Corporis Christi.
Ad Nocturnum.
1. Sacris solleraniis iuncta sint gaudia,
Et ex praecordiis sonent praeconia,
Recedant vetera, nova sint omnia,
Corda, voces et opera.
2. Noctis recolitur cena novissima,
Qua Christus creditur agnum et aziraa
Dedisse fratribus iuxta legitima
Priscis indulta patribus.
3. Post agnum typicum expletis epulis
Corpus dominicum datur discipulis
Sic totum omnibus, quod totum singulis
Eius fatemur manibus.
4. Dedit fragilibus corporis ferculum.
Dedit et tristibus sanguinis poculum,
Dicens: accipite, quod trado, vasculum,
Omnes ex eo bibite.
5. Sic sacrificium istud instituit,
Cuius officium committi voluit
Solis presbyteris, quibus sie congruit,
Ut sumant et dent ceteris.
6. Panis angelicus fit panis hominum,
Dat panis caelicus figuris terminum ;
0 res mirabilis ! Manducat Dominum
Servus pauper et humilis.
— 588 —
7. Te, trina deitas unaque, poscimus,
Sic tu nos visita, sicut te colimus,
Per tuas semitas duc nos, quo tendimus,
Ad lucem, quam inhabitas.
Hymn. rns. S. Mariae Magdal. Claustroneoburgen. saec. 13,i4. Cod.
Claustroneob. 1001. A. — Brev. ms. Secoviense saec. 14. in. Cod. Graecen.
789. B. — Antiph. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VII
H 1. C. — Orat. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VI G
16 c. D. — Collect, ms. Aspacense saec. 14. in. Clm. Monacen. 3215. E.
— Matut. ms. Admuntense anni 1080. Cod. Admunten. 18. add. saec. 14.
F. — Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIV E 13. G. —
Viat. ms. Iohannis Noviforen. saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12. H.
— Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1199.
I. — Brev. ms. Chimense(?) saec. 14. Cod. Vindobonen. 1893. K. — Brev.
ms. Florianum saec. 14. [et 13.] Cod. Florian. XI 384. L. — Brev. ms.
Cisterciense saec. 14. Cod. Florian. XI 399. M. — Brev. ms. Pragense
saec. 14. [et 15.] Cod. Prägen. VI F 12 a. N. — Psalt. et hymn. ms. Portae
S. Mariae in Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877. O. — Antiph. et
hymn. ms. Suecicum saec. 14. [et 15.] Cod. Upsalen. C 422. P. — Diurn.
ms. S. Petri S ausbürgern (Monial) saec. 14. Cod. Petrin, a IV 11. add.
saec. 14/i5. Q. — Brev. ms. S. Dorotheae Vindobonen. saec. 13. Cod. Vindo-
bonen. 1717. add. saec. 15. R. — Diurn. et hymn. ms. Benedictin. Suecic.
saec. 15. Cod. Upsalen. C 422. S. — Brev. ms. Trebonense saec. 15. Cod.
Prägen. VI F 12 b. T. — Brev. ms. Hanussii de Kolowrat anni 1470. Cod.
Capit. Prägen. P 11. U. — Hymn. ms. Sanblasianum anni 1504. Cod.
Paulan. 25. 1. 34. (ol. Sanbl. memb. 12.) V.
1, 4 Cordis voces B. — 2, 3 legitimae A. — 2, 4 Pacis indulta A. —
3, 2 dator A; datum H. — 3, 3 Fit totum H. — Str. 3 und 4 fehlen B.
4, 2 saluti poculum E. — 4,3 quod dardo vobis vasculum A. — 7, 2 Sic
nosque visitas BE; Sic tu nos visites H; Sicut nos visitas F. — 7, 4
Suppliciter te petimus AB.
388. (4.) In Festivitate Corporis Christi.
Ad Laudes.
1. Verbum supernum prodiens 4. Se nascens dedit socium,
Nee patris linquens dexteram, Convescens in edulium,
Ad opus suum exiens Se moriens in pretium,
Venit ad vitae vesperam. Se regnans dat in praeraiura.
2. In mortem a diseipulo 5. 0 salutaris hostia,
Suis tradendus aemulis Quae caeli pandis ostium,
Prius in vitae ferculo Bella premunt hostilia,
. Se tradidit diseipulis. Da robur, fer auxilium.
3. Quibus sub bina specie 6. Uni trinoque Domino
Carnem dedit et sangoinem, Sit sempiterna gloria,
Ut duplicis substantiae Qui vitam sine termino
Totum eibaret hominem. Nobis donet in patria.
— 589 —
Hymn. ms. S. Mariae Magdalenae Claustroneoburgen. saec. 13|u. Cod.
Claustroneoburgen. 1001. A. — Brev. ms. Secoviense saec. 14. in. Cod.
Graecen. 789. B. — Orat. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen.
VI G 16 c. add. saec. 14. C. — Brev. ms. Pragense saec. 14. [et 15.] Cod.
Prägen. VI F 12 a. D. — Matut. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunten.
18. add. saec. 14. E. — Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 14. Cod.
Claustroneoburgen. 1199. F. — Brev. ms. Chimense(?) saec. 14. Cod.
Viudobonen. 1893. G. — Brev. ms. Florianum saec. 14. [et 13.] Cod.
Florian. 384. H. — Collect, ms. Hilariense saec. 14. Cod. Hilarien. 48. I.
— Collect, ms. Aspacense saec. [13. et] 14. in. Clm. Monacen. 3215. K. —
Antiph. et. hymn. ms. Suecicum saec. 14. [et 15.] Cod. Upsalen. C 422. L.
— Diurn. ms. S. Petri Salisburgen. (Monial.) saec. 14. Cod. Petrin, a IV
11. add. saec. 14/i5. M. — Brev. ms. S. Dorotheae Vindobonen. saec. 13
Cod. Vindobonen. 1717. add. saec. 15. N. — Psalt. et hymn. Portae Mariae
V. in Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877. O. — Diurn. et hymn. ms.
Benedictin. Suecic. saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. P. — Brev. ms. Trebo-
nense saec. 15. Cod. Prägen. VI F 12 a. Q. — Brev. ms. Hanussii de
Kolowrat anni 1470. Cod. Capit. Prägen. P 11. R. — Hymn. ms. Sanbla-
sianum anni 1504. Cod. Paulan. 25. 1. 34. (ol Sanbl. memb. 12.) S.
2, 1 morte B; discipulis E. — -2, 3 ferculis E. — 3, 2 Corpus dedit
K. — 3 , 3 Ut triplicis substantiae K ; dann ist triplicis substantiae auf
Christus zu beziehen. — 5, 2 Bella premis B.
389. (5.) Oratio in praesentia Corporis Christi.
1. Adoro te devote, latens deitas,
Quae sub bis figuris vere latitas;
Tibi se cor raeum totum subicit,
Quia te contemplans totum deficit.
2. Visus, gustus, tactus in te fallitur,
Sed auditu solo tute creditur ;
Credo, quidquid dixit Dei filius,
Verbo veritatis nihil verius.
3. In cruce latebat sola deitas,
Sed hie latet siraul et humanitas,
Arabo tarnen credens atque confitens
Peto, quod petivit latro paenitens.
4. Piagas sicut Thomas non intueor,
Deum tarnen meum te confiteor ;
Fac me tibi semper magis credere,
In te spem habere, te diligere.
5. 0 memoriale mortis Domini,
Panis vivus vitam praestans homini,
Praesta meae menti de te vivere
Et te illi semper dulce sapere.
— 590 —
6. Pie pelicane, Iesu Domine,
Me immundum munda tuo sanguine,
Cuius una stilla salvum facere
Totum mundum posset omni scelere.
7. Iesu, quem velatum nunc aspicio,
Quando fiet illud, quod tarn sitio,
Ut te revelatu cernens facie
Visu sim beatus tuae gloriae.
Orat. ms. Lehninense anni 1518. Cod. Berolinen. Theol. lat. IV0 29.
A. — Orat. ms. Libehardi, prioris Reichenbacen., anni 1476. Clm. Monacen.
2990. B. — Collect, ms. Praedicatorum saec. 15. Cod. Casanaten. D V 26
(311). C. — Orat. ms. Herculis Ferrarien (?) saec. 15. Cod. Marcian. L II 60.
D. — Orat. ms. V. Iustinae Patav. saec. 15. ex. Cod. Marcian. L. III 173.
E. — Collect, ms. Italicum saec. 15. Cod. Rossian. IX 44. F. — Collect,
ms. incert. orig. saec. 15. Cod. Yindobonen. 4061. G. — Orat. ms. S. Petri
Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a III 37. H. — Orat. ms. Caelestinorum
S. Mariae de Parisius saec. 15. Cod. Mazarin. 3897 (605). I.
Orat. ms. Ehenoviense saec. 15. Cod. Turicen. Rhen. CXIX. K. —
Orat. ms. Cisterciense saec. 15. Cod. Darmstadien. 8° 1228. L. — Orat.
ms. incert. orig. saec. 15. Cod. Darmstadien. 2772. M. • — Miss. ms.
Casinense(?) saec. 14. Cod. Casinen. 128. add. saec. 14/ib. N. — Orat. ms.
Wratislaviense saec. 15. Cod. Univ. Friburgen. Helv. s. n. O. — Horae
B. M. V. sec. usum Romanae Curiae saec. 15. Cod. Vatican. 6259. P. —
Collect, ms. Cluniacense saec. 15. Cod. Parisin. Nouv. acq. 346. Q. — ■
Cursus de Domina sec. ecclesiam Hamburgensem imp. Rostochie (Ludov.
Dietz) 1522. R. — Varianten aus K — R nicht verzeichnet.
1, 1 te fehlt FG, nachgetragen G; latens veritas CDEFGH; latens
hostia B. — 1, 2 Teque sub his G; sub istis figuris I; sub his formis FG.
- — 1, 3 Tibi cor meum se E; totum afficit H. — 2, 1 gustus fehlt G; Visus,
tactus, gustus FI. — 2, 2 Sed solo auditu BFHI ; Sed solus auditus G ; tuto
creditur A ; in te creditur H ; in te tuto creditur B. — 2,3 Nihil veritatis
verbo Gl; Nihil verbo veritatis H; Nil veritatis hoc verbo CDE. — 3, 1
sola divinitas B. — 3, 2 simul fehlt H. — 3, 3 Ambo vere credens BW.
4, 1 non fehlt H. — 4, 2 Meum tarnen Deum FG; te esse confiteor A. —
5, 2 Panis verus CDEF; Panis vive I; Panis veram vitam G. — 5, 3 Fac
me semper de te magis vivere I. — 5, 4 te fehlt H; illi fehlt G; Et te
mihi semper I; Et te semper illi CDEF; dulcem I. — 6, 2 Munda me
immundum L — 6, 3 Una stilla sola salvum facere H. — 6, 4 possit A;
potest E ; Mundum posset totum ab omni I. — 7 , 1 Iesum D ; Iesu te
velatum H; Iesu pie, quem nunc A; O Iesu, quem B; Iesu, quem nunc
velatum G. — 7, 2 istud G ; puod iam sitio B ; quod tantum sitio E ; quod
tarn cupio G. — 7, 3 te fehlt H; cernam I; revelata facie videam B. —
7, 4 Visu fehlt G; Visus H; statt dieses Verses in I: In regno tuae collo-
catus gloriae I; in B: In perenni requie, ubi tu es gloria beatorum per in-
finite saecula saeculorum.
„Ad sacramentum eucharistiae oratio beati Thomae" A. — „Oratio
sancti Thomae de Aquino, quam dixit in obitu suo , quando sumpsit
eucharistiam". B. — „Oratio sancti Thomae de Aquino, quam ipse
dicebat ante hostiam consecratam". C. — „Oratio, quam dicebat sanctus
Thomas de AquiDO post elevationem corporis Domini nostri Iesu Christi".
D. — „Devota oratio sancti Thomae de Aquino in honore corporis
Christi dicenda ab omni communicare volenti". E. — „Oratio, quam dicebat
sanctus Thomas de Aquino ante corpus Christi". F. — „Sequitur oratio,
quam fecit Thomas de Aquino super corpus Domini in extremis vitae
— 591 —
suae horis". G. — „Oratio sancti Thornae, quam dixit in felici transitu
suo, quando recepit eucharistiam". H. — „Oratio in praesentia corporis
Christi". I.
„Devota oratio beati Thomae de Aquino ad corpus Christi". K. —
„Oratio sancti Thomae de Aqu i n o". L. — „Oratio sancti Thomae de Aquino,
quam dixit in felici transitu suo, [quando] eucharistiam recepit". M. —
„Alia oratio sancti Thomae". N. — „Oratio beati Thomae de Aquino".
0. — „Hos versus promisit [sie] sanetus Thomas de Aquino instante
suo obitu ante sumptionem corporis Domini nostri Iesu Christi". P. —
„Oratio dicenda, quando corpus Christi in altari traetatur, quam sanetus
Thomae de Aquino composuit". Q. — „Oratio beati Thomae de Aquino
ante communionem". R —
Ioliannes Peckham,
Archiepiscopus Cantuariensis.
f 1292.
John Peckham (Johannes Pecchamus) ward zu Peckham in Sussex in
der Nähe von Lewes-Priory geboren. Ob er mit der adeligen Familie der
Peckham of Arches, die noch im 18. Jahrhundert blühte, in Verbindung zu
bringen ist, bleibt ungewifs. Er studierte zuerst in Lewes-Priory, dann zu
Oxford und trat ebenda in den Orden des hl. Franziskus, begab sich dann
nach Paris (bald nach 1250), hörte Bonaventura und erhielt nach Erlangung
des Doktorgrades einen Lehrstuhl der Theologie. Wie Bonaventura ver-
teidigte auch er den Orden gegen die Angriffe, deren Seele Wilhelm
von Saint-Amour war (1252 — 62). Im Jahre 1270 als Lektor für seine Ordens-
genossen nach Oxford zurückgekehrt , ward er 1275 zum Provinzial der
englischen Franziskaner erwählt und wohnte im ersten Jahre seines
Provinzialates dem Generalkapitel des Ordens in Padua bei. Wenige Jahre
später ward er vom Papste als „Lector sacri palatii" nach Rom berufen.
Als solcher sah er Bischöfe, Kardinäle und sonstige Würdenträger unter
seinen Zuhörern, die sich erfurchtsvoll erhoben, wenn er den Hörsaal betrat,
ein Zeichen der Deferenz, das sie alsbald unterliefsen , als er zum Erz-
bischofe ernannt war, da sie es auf den Menschen, nicht auf den Bischof be-
zogen wissen wollten.
Nach dem Tode Roberd Kilwardbys (1278) war nämlich Robert Burnell
zum Erzbischofe von Canterbury gewählt worden. Nikolaus III. verwarf die
Wahl und ernannte Peckham , sehr gegen dessen Wunsch und Neigung
(25. Jan. 1279). Am ersten Fastensonntage, den 19. Februar, wurde dieser
konsekriert, reiste über Paris, Amiens (21. Mai) und Abbeville nach England,
wo er den 4. Juni landete. Seine Inthronisation fand erst den 8. Oktober
in Gegenwart Eduard I. statt; doch hatte er schon am 29. Juli zu Reading
eine Synode abgehalten. Eine zweite tagte 1281 zu Lambeth. In dem um
diese Zeit sich entspinnenden Kampfe mit Wales spielte Peckham insofern
eine hervorragende Rolle , als sein Bestreben , Wales den englischen Ge-
bräuchen zu konformieren, nicht wenig zum Ausbruch der Feindseligkeiten
beitrug, Absichten, die er dann nach dem Tode Llywelyns von Wales aus-
zuführen in die Lage kam. Persönlich liebenswürdig und bescheiden ward
Peckham als Erzbischof gleichwohl in eine fast ununterbrochene Reihe von
Händeln mit seinen Suifraganen, mit Äbten und Klöstern, ja mit dem Könige
verwickelt, Händel, die mit wechselndem Geschick und Erfolg zum Austrage
gebracht wurden und sich um so häufiger wiederholten, als der Erzbischof
sich nicht nur um die Wahrung der Rechte seines Stuhles (wirklicher oder
vermeintlicher), sondern ebenso um die der Mendikanten, in erster Linie des
eigenen Ordens bemühte. Eine besonders lebhafte theologische Fehde ent-
— 593 —
spann sich 1284 zu Oxford zwischen ihm und den Dominikanern bezüglich
der Lehre über die Form des Leibes Christi im Grabe und in der hl.
Eucharistie. Peckham starb nach langwieriger Krankheit zu Mortlake den
8. Dezember 1292 und ward den 19. desselben Monats im nördlichen Quer-
schiff des Domes von Canterbury begraben. Eine ausführliche Lebens-
beschreibung Peckhams gab Ch. T. Martin, Registrum epistolarum Fratris
Iohannis Peckham, archiepiscopi Cantuariensis. Vol. I-II1, London 1882 — 83.
I, LYII— LXXV; II, XXXVII— CVIII; III, XXVII- LVI. Ein Auszug
daraus Dictionary of National Biography XLIV, 190—197.
Peckhams ausgebreitete philosophische und theologische Schriftstellerei
kann uns hier ebensowenig beschäftigen als seine umfassende administrative
Tätigkeit. Eine Liste seiner Werke, die zum gröfsten Teile ungedruckt
sind, gibt Martin a. a. O. III, LVI — CXLIV, zugleich mit dem Nachweise
handschriftlicher Quellen, soweit ihm solche auffindbar waren. Was seine
religiösen Dichtungen betrifft, die ihm einen der ehrenvollsten Plätze unter
den mittelalterlichen Hymnoden sichern, so sind dieselben im folgenden zu-
sammengestellt. Ausgeschlossen habe ich die „Defensio fratrum m endi-
cantium" (Cambridge Dd XIV 20) mit dem Anfange: „0 Christi vicarie
monarcha terrarum", da dieselbe der didaktischen, nicht der lyrischen
Dichtung angehört; Auszüge bei Martin 1. c. III, CX sqq. Ferner ein Ge-
dicht über die Unterschiede des Jugend- und Greisenalters (Cambridge Ee
VI 6), das mit den Worten beginnt: „Dum iucenis crem, hidens wunquam
re<[uievi" ; abgesehen vom Inhalte, ist auch die Autorschaft Peckhams nicht
erwiesen, da das Gedicht in der Handschrift ohne Namen ist. Vgl. Martin
1. c. III, CXXII sq. Endlich ein langes Gedicht, eine Art Planctus „humiliter
confitentis", das in der zuletztgenannten Cambridger Handschrift fol. 42 aus-
drücklich Peckham zugeschrieben wird. Es fehlt aber in der Handschrift
infolge von Beschädigung der Anfang des Gedichtes. Auch kann ich das
Bedenken nicht unterdrücken, dafs der häufige und ungenierte Gebrauch des
Taktwechsels von der sonstigen Art Peckhams abweicht. Vgl. Martin 1. c.
IH, CXVIH sqq. — Was endlich das nach Tanners Bibliotheca Britannica vom
Handschriftenkatalog der Universitätsbibl. von Cambridge II, 519 und von
Martin 1. c. IH, CXX Peckham zugeschriebene Psalterium Beatae
Mariae, beginnend mit den Worten „Mente concipio laudes conscribere"
oder vielmehr: „Ave, virgo virginum, jxtrens absque pari" anlangt, mufs ich
auf das Anal. XXV, 171 Gesagte zurückverweisen. Es ist zu beachten, dafs
keine Hs. Peckham als Verfasser dieses Psalters bezeichnet, während zwei
Stephen Langthon nennen, der auch Hymnograph war.
390. (1.) De sanctissima Trinitate.
Officium.
In 1. Vesperis.
Antiphonae.
1. Sedenti super solium 2. Sequamur per suspiriura,
Congratulans trishagium Quod geritur per gaudium
Seraphici clamoris In sanctis caeli choris,
Cum patre laudat filium Levemus cordis Studium
Indifferens principium In trinum lucis radium
Reciproci amoris. Splendoris et amoris.
Dreves, Lateinische Hyninendichter. II. 38
— 594 —
Vgl. das Weitere Anal. V, 19 sqq., wo dies Officum abgedruckt ist. —
Zu den dort mitgeteilten Quellen wären hinzuzufügen: Collect, ras. Cantu-
ariense auni 1452. Cod. Londinen. Reg. 10 B IX. — Brev. ms. Franciscan.
saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1164. — Brev. ms. Franciscan. saec. 15.
Cod. Parisin. 13244. — Brev. ms. Franciscan. saec. 15. Cod. Parisin. 760.
— Brev. ms. Franciscan. saec. 15. Cod. Borgian. M VI 23. Ferner alle
Brevierhandschriften , die zu den folgenden drei Hymnen namhaft gemacht
werden. — Betreffs der Autorschaft Peckhams vgl. Anal. XXIII, 5 sq.;
XXV, 5; Martin 1. c. III, CXXIX. — Einen ausführlichen Kommentar zu
diesem Officium schrieb Franciscus Titelmannus unter dem Titel : Liber de
sacrosancta et superbenedicta Trinitate, in quo ecclesiasticum officium, quod
in illius sollemnitate legit Romana ecclesia clare lucideque explanatur, simul
et, quidquid de illa fide tenendum est, facili compendio succincte exponitur.
Per fratrem Franciscum Titelmannum Hassellensem etc. Antwerpiae 1530. —
Unter Sixtus IV. ward das Officium Peckhams ins römische Brevier auf-
genommen, unter Pius V. daraus wieder entfernt.
391. (2.) De sanctissima Trinitate.
Ad Vesperas.
1. In maiestatis solio
Tres sedent in triclinio,
Nam non est consolatio
Perfecta solitario.
4. Hoc gaudium est spiritus,
Quo patri natus iungitur,
Et unum bonum funditus
In tribus bis concluditur.
2. Aeternae mentis oculo
Dum pater in se flectitur,
In lucis suae speculo
Imago par exprimitur.
In tribus est simplicitas,
Quos non distinguit qualitas,
Nee obstat tribus unitas,
Quam ampliat immensitas.
Imaginis consortium
Nativus praebet exitus,
Consorsque spirant gaudium
Ingenitus et genitus.
6. Per solam vim originis
Communio tit numinis
Nativi duetu germinis
Votivique spiraminis.
7. Ingenito et genito
Cum spiritu paraclito
Honoris simpli debito
Psallamus corde dedito.
Brev. ms. Franciscanum saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1164. add.
saec. 14/i5. A. — Brev. ms. Franciscan. Gallic. saec. 15. Clm. Monacen.
19299. B. — Brev. ms. Lambacense saec. [14. et] 15. Cod. Lambacen.
CLXXIII. C. — Diurn. ms. S. Petri Salisburgen. (Monial.) saec. 15. Cod.
Petrin, a II 26. D. — Brev. ms. Romanum saec. 15. Cod. Rossian. VIII
30. E. — Psalt. et hymn. ms. SS. Udalrici et Afrae anni 1494. Clm. Monacen.
4301. F. — Brev. ms. Olivetanum saec. 15. Cod. Ambrosian. Z 33 sup. G. —
Brev. sec. rubricam sacri monasterii Montis Pannoniae imp. Venetiis 1506.
H. — Psalterium cum fideli castigatione magnis cliaracteribus impressum
Parisiis (Berchtoldus Rembolt) 1509. I. — 3, 3 spirans F. — 5, 4 Quos
ampliat F. — 7, 4 corde debito A.
— 595 -
392. (3.) De sanctissinia Triuitate.
Ad Nocturnum.
1. 0 lux beata trinitas,
Tres unum, triam unio,
Imperialis unitas
In trium contubernio.
2. 0 pater innascibilis
Natura semper pullulans,
Pondus rei vertibilis
Verbo virtutis baiulans.
3. 0 verbum in principio,
Paternae splendor gloriae,
Tu conditorum ratio,
Lux cordium, fons veniae.
4. 0 amor, sancte Spiritus,
Concordiae spiraculum,
Summi dulcoris halitus,
Pax, foedus, fructus, osculam.
5. Pater gignit imaginem
Aequatam sibi penitus,
Solamque per originem
Ab ipsis differt spiritus.
6. Tres unum Deum credimus,
Unam trium essentiam,
Tribus unam impendimus
Honoris reverentiam.
Brev. ms. Franciscanum saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1164. add.
saec. u/i5. A. — Brev. ms. Franciscanum saec. 14/i5. Cod. Parisin. 1290.
B. — Brev. ms. Franciscanum anni 1474. Cod. Hilarien. CXII. C. — Brev.
ms. Franciscan. Gallic. saec. 15. Clm. Monacen. 19299. D. — Brev. ms.
Lambacense saec. [14. et] 15. Cod. Lambacen. CLXXIII. E. — Brev. ms.
Romanum saec. 15. Cod. Rossian. VIII 30. F. — Psalt. et hymn. ms. SS.
Udalrici et Afrae anni 1494. Clm. Monacen. 4361. G. — Brev. ms. Olivetanum
saec. 15. Cod. Ambrosian. Z 33 sup. H. — Brev. sec rubricam saeri monasterii
Montis Pannoniae imp. Venetiis 1506 I. — Psalterium cum fideli casti-
gatione imp. Parisiis 1509. K. — 1, 2 Tres fehlt A; trinum A. — Str. 1
lautet abweichend in B :
O lux, beata trinitas
Et vita. semper radians,
Tu principalis unitas,
Cuncta, quae sunt concilians.
2, 1 O fehlt A. — 3, 3 conditoris C. — 3, 4 fons vive (oder virie) B. —
4, 1 sancti C. — 5, 2 Aequalem sibi I. — 6, 1 Deum colimus DI. — 6, 2
Trinam essentiam B. — 6, 3 unam fehlt B.
393. (4.) De sanctissima Triuitate.
Ad Laudes.
1. Festi laudes hodierni
Ritu ductas annuo
Cives gaudio superni
Celebrant perpetuo.
Regem trinum dum ter terni
Chori laudant mutuo.
2. Vita, melos, cor supinum,
Trini cultus munere
Veneremur regem trinum,
Voce, votis, opere,
Quem lex iubet masculinum
Ter in anno colere.
38*
— 596 —
3. Singulari maiestati
Decus et imperium,
Sacrosanctae trinitati
Sit pereune gaudium,
In quo siraus nos beati
Per te, Ckriste, praemium.
Brev. ms. Eomano-Franciscan. saec. 14. Cod. Claustroneoburgen.
1164. A. — Brev. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 14. Cod. Petrin, a IV 1.
B. — Brev. ms. Franciscan. Gallicum saec. 15. Clm. Monacen. 19 299. C. —
Brev. ms. Lambacense saec. 15. Cod. Lambacen. 476. D. — Brev. ms. S.
Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a IV 12. E. — Brev. ms. S. Petri
Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a I 10. F. — Brev. ms. Romanum saec.
15. Cod. Rossian. VIII 30. G. — Brev. ms. Lambacense saec. 15. Cod.
Lambacen. CLXXVI. H. — Psalt. et hymn. ms. SS. Udalrici et Afrae anni
1494. Clm. Monacen. 4301. I. — Brev. ms. Franciscan. saec. 15. Cod.
Borgian. M VI 23. K. — Brev. ms. Olivetanum saec. 15. Cod. Ambrosian.
Z 33 sup. L. — 2, 3 Veneremur H. — Mel: Fange lingua. — Wiederholt
aus Anal. IV, 14.
394. (5.) De sanctissinia Trinitate.
In 2. Vesperis.
1. Aeternae lucis claritas 4. Per solara vim originis
Nos tribus ornans viribus Naturae fit communio,
Monstrat, quod causans veritas Nativitas imaginis,
Trina sit hypostasibus. Spiraminis processio.
2. Trium una dum cernimus 5. Quam felix trium Caritas
Signatos nos imagine, Uno se fruens gaudio,
Unam trium advertimus Quia non est iucunditas
Lucem in trino lumine. Perfecta solitario.
3. Patris se mens intelligens 6. Laudum clara praeconia,
Ortum dat unigenito Sint trinitati simplici,
Natamque prolem diligens Ipsique nos per omnia
Processum dat paraclito. Subdamus corde supplici.
Brev. ms. Romano-Franciscan. saec. 15. Cod. Vatican. 4760 (II). —
1, 3 Monstratque. — 6, 4 corde simplici. — Der Hymnus steht in der Quelle
zur zweiten Vesper des Dreifaltigkeitsofficiums von Peckham, ist daher wahr-
scheinlich von diesem verfafst. Da auch das Officium des hl. Franziskus,
nach dessen Schema dasjenige Peckhams gedichtet ist, vier Hymnen besitzt,
ebenso das des hl. Antonius von Padua , ist es wahrscheinlich , dafs auch
dieses vier Hymnen hatte, von denen der der, zweiten Vesper leicht aufser
Gebrauch kommen konnte. Auch der Hymnus Festi laudes fehlt in vielen
Quellen, welche die andern beiden Hymnen haben. Dann atmet aber dieser
Hj'mnus ganz und gar den Geist der drei andern. Vgl. namentlich 5, 3 sq.
mit Nr. (2) 1, 3 sq. — Wiederholt aus Anal. XXIII, 10.
597 —
395. (6.) De Corpore Christi.
1. Ave. vivens hostia, 2. Ave, vas clementiae,
Veritas et vita, Scrinium dulcoris,
In qua sacrificia In quo sunt deliciae
Cuncta sunt tinita, Caelici saporis,
Per te patri gloria Veritas substantiae
Datur infinita, Tota salvatoris,
Per te stat ecclesia Sacramentum gratiae,
Iugiter munita. Pabulum amoris.
Vgl. den Text Anal. XXXI, 111 sq.; Über die Autorschaft Peckhams
ebenda S. 113: Martin 1. e. III, CXIV; ferner weiter unten Nr. (8), An-
merkung, S. 601.
Zu den Anal. XXX, 112 sq. genannten Quellen ist noch hinzuzufügen.
Cod. Londinen. Arund. 374 saec. 14: „Incipit devota meditatio de sacramento
altaris et eius utilitatibus, edita a fratre Iohanne Picthano, ordinis
minorum, archiepiscopo Cantuariensi et primate totius Angliae". — Cod.
Londinen. Harl. 913. saec. 14., der aber nicht den vollständigen Text, sondern
nur Bruchstücke bietet: „Haue meditationem de corpore Christi composuit
Frater Iohanne s Pecham de ordine Fratrum minorum, archiepiscopus
Cantuariensis." — Clm. Monacen. 5362 saec. 15: „Dominus Iohannes,
archiepiscopus Cantuariensis, composuit istam meditationem. Quicumque
eam devote dixerit, XL dies veniae pro peccatis criminalibus obtinebit." —
Clm. Monacen. 7611 saec. 15: „Hanc orationem de saci-amento altaris edidit
Iohannes frater de Pischano, ordinis minorum, archiepiscopus Cantu-
ariensis et primate [!] totius Angliae." — Collect, ms. Italicum saec. 15.
Cod. Rossian. IX 44: „Devota meditatio de sacramento altaris et eius
virtutibus, edita a fratre Iohanne Pisano, archiepiscopo Cantuariensi"
(A). — Brev. ms. Cavense anni 1 308. Cod. Casanaten. C III 2 (1575) : „Haec
carmina de corpore Christi composuit frater Iohannes de Pithyano." —
Orat. ms. Carth. Hildeshemen. saec. 15. Cod. Capit. Treviren. 116: „Iohannes
Pisanus, archiepiscopus Cantuariensis."
Ohne Angabe des Verfassers: Orat. ms. S. Mariae Magdalenae Hildes-
hemen. saec. 15. Cod. Gotingan. 233. — Orat. ms. Vallis Iocosae saec. 15.
Cod. Labacen. 44. (B). — Orat. ms. Anglicum saec. 15. Cod. Oxonien.
Eawlin. C 558 (C). — Als Hymnus auf Matutin und Laudes verteilt im
Breviarium Kimense imp. 1518.
Lesarten in ABC : 1, 3 In quo AC. — 1, 5 patris C. — Str. 3 und 4
umgestellt C. — 4. 2 Munus et finale A. — 5, 6 Est hoc beatorum C. —
6, 8 Pereat divine C. — 7, 4 Xon solum AC. — 8, 7 Potestque hoc A. —
9, 7 suggitur C. — 11, 6 Qui vis nos C. — 12, 1 Mos est hinc amantium
B. — 13, 4 digneris A. — Str. 13 hinter 15 B. — 15, 1 superna C. — In
B folgt am Schlufs noch : Nobis consecrantibus etc. (Anal. 1. c. 113) und weiter:
Laus et iubilatio sit uni et trino,
Honor, virtus, gloria sit donanti dona,
Per quae sacrificia offert (nunc) ecclesia
Ad delendum crimina per nos perpetrata.
Insuper altissimo grates referamus,
Qui nos semper reficit, quem nos manducamus,
Sic ipsum, quem sumimus, ita collaudemus,
Hie semper sie vivimus, ut secum regnemus.
— 598 —
Dafs diese Strophen unecht, braucht nicht bemerkt zu werden. In C
ist das Lied zu einem Stundeng-ebet aufgeteilt; Doxologie jedesmal : Gloria
tibi, Domine | Pascens nos cottidie etc. Vgl. Anal. 1. c. 114.
Str. 9 und 10 dieses Liedes hat Roth aus einer Darmstädter Hs. ab-
gedruckt, (Romanische Forschungen VI, 44j, ohne das Bruchstück als solches
zu erkennen. — Auf gleicher Unkenntnis beruhen in Chevalier's Repert.
Hymnologicum die Nr. 23597, 23749, 27686, 33769, wo die Bruchstücke
dieses Reimgebetes als „Hymnen" des Papstes Johannes XXD1. ausgegeben
werden.
396. (7.) De Sacrameuto Altaris.
Hostia viva, vale, fidei fons, gloria matris,
Donuni finale, vera figura patris.
Vivens panis, ave, cum nurnine iuncte suave,
Me prohibens a vae, mis memor, eia, fave.
5 Manna viatorum, veniae via, forma sopliiae,
Ductor amatorum, sis mihi norma viae.
Panis dulcoris, caeli cibus, esca saporis,
Vas salvatoris, esto memor memoris.
Praesidium, Domine, virtus plebis peregrinae,
10 Quam Deus in fine frangere neve sine.
In te pane quidem sunt tres, non dii, Deus idem,
Sunt tres non idem, non tria numen idem.
Duplex natura Deus es, bominis caro plena
Permanens pura ; laus tibi verbigena !
15 Corpus idem numero, quondam de virgine natum,
In cruce letatum, credo videre mero.
Panis in altari, caelo caro pura videris,
Visu mutari, nurnine non poteris.
Nil etiam pateris indignum, si comedaris,
20 Ut vis, sie caperis, hostia sponte daris.
Tu qui dignaris tribui nobis et in esu,
Esca salutaris, mis miserere, Iesu.
Orat. ms. Anglicanum saec. 15. Cod. Oxonien. Rawlinson C 558. —
6 amator. — „Versus compositi a fratre Iohanne de Peccham, totius Ang-
liae primate, de sacramento altaris." — Abschrift von Rev. H. M. Bannister.
397. (8.) De Deliciis Virginia Gloriosae.
Salve, saneta mater Dei, 2. Salve, Deo consecrata,
Radix vitae, robur spei Priusquam buic mundo nata,
Mortis in angustiis. Intra matris uterum,
Per te quaeso consolari, Dono fixa speciali,
Da sincere meditari Ut nee lapsu veniali
De tuis deliciis. Peccares in posterum.
— 599 —
3. Salve, Stella principalis,
Tai namque lux natalis
Finem fert erroribus;
Virginalis flos illuxit,
Vita tota formam duxit
Vitae novae moribus.
4. Salve, tantae paritatis
Vas, ut regem maiestatis
De supernis traxeris,
Gabriele nuntiante
Inaudita post et ante
Nuntia susceperis.
5. Salve, tutrix castitatis
Nee adhaerens nuntiatis,
Donec certa fieres,
Salvo virginali flore
Quod caelesti fusa rore
Filium coneiperes.
6. Salve, casta Sunamitis,
Fide credens inauditis,
Dei plena radio ;
Salve, lux humilitatis,
Te ancillam vocans gratis
Data regi filio.
7- Salve, spiritu lustrata,
Salve, carne repurgata
Caeli refrigerio;
Salve, Deo superfusa,
Salve, generans conclusa
Cordis ex incendio.
10. Salve, tantam gerens prolem,
Fructum vitae laesis, solem
Tenebratis proferens,
Visionem pastoralem
Stellam viamque regalem
Corde puro conferens.
11. Salve, lege volens regi,
Non astrieta tarnen legi
Purgandae puerperae;
Nam impurum nil sensisti
Nee de viro coneepisti,
Sed de Dei munere.
12. Salve, templo figurali
Finem eultui legali
Ferens tuum filium,
Simeone gratulante
Sed et tibi comminante
Suae mortis gladium.
13. Salve, tutrix Nazarei,
Qui est omnis tutor rei,
Secessu Aegyptio,
Tui cura et custodis
Frustrans furiam Herodis
Fugiens cum filio.
14. Salve, gratulans infantem
Ex Aegypto remeantem
Galilaeae eivibus;
Sic stans extra nunc Iudaeam
Tandem visitabit eam
Veniens ex gentibus.
Salve, Deum ventre gerens, 15. Salve, Iesum quae latentem
Qui humanuni genus maerens
Per te sie laetificat;
0 quam gaudens cecinisti,
Alvo Christum cum sensisti,
Canticum Magnificat!
9. Salve, partu singularis,
Virgo gignens virgo paris,
Virginum purissima;
Gaude tanti vultum regis
Videns, cuius pannis tegis
Membra sincerissima.
16.
Repperisti disserentem
Tridui post reditum ;
Laeta tecum reduxisti,
Gaudens tecum tenuisti
Regem regum subditum.
Salve, cernens coruscantem
Miris factis et monstrantem
Deitatis gloriam,
Operando potestatem,
Praedicando veritatera,
Vitae sanetimoniara.
600 —
17. Salve, grandi cum dolore
Iesum madidurn cmore
Cernens in patibulo;
Sed hinc minus doluisti,
Quod hunc pati credidisti
Pro salvando saeculo.
22. Salve, caelitus assurapta,
Xou mens sola, sed resumpta
Corporis substantia,
Ubi sola te transcendit.
Olim in te qui descendit,
Incarnati gloria.
Salve, salutis alumna,
Salve, fidei columna,
In qua rides floruit,
Quando percusso pastore
Grex dispersus est timore
Et in fide eorruit.
23. Salve, iubar singulare,
Caeli summi luminare
Toti mundo radians,
Universum restauratum
Per te videns et substratum
Tibi digne glorians.
19. Salve, Iesum triumphantem
Et infernum spoliantem
Cognoscens cum gaudio.
Et post mortem vitae datum
Yique sua suscitatum.
Gaudens tali rilio.
24. Salve, virgo tarn sublimis,
Carceratos nos in imis
Prece tua libera.
In te iuva confidentes
Et devote recensentes
Data tibi munera.
20. Salve, virgo. videns laeta
Mala mundi post deleta
Conscendentem rilium,
Super solium caeleste
Coucurrente turba teste
Civium caelestium.
25. Salve, sola spes salutis,
Nos in valle servitutis
Pressos tot miseriis
Iuva pia potestate,
Tabescentes egestate
Tuis reple gaudiis.
21. Salve, gaudens contemplata
De supernis destinata
Munera discipulis,
Iuxta filii promissum
Spiritum de caelis missum
Igneis in lingulis.
26. Hoc in fine, mater, oro,
Votis totis boc imploro,
Virginum piissima,
A nie diligi dignare
Et me digne fac amare
Te, virso dulcissima.
27. Cessent alii amores,
Tui trabant me odores
Et incendant gratiae ;
Hoc detinear languore.
Hoc nutriri da dulcore
Ad obtentum gloriae.
Collect, ms. Anglicuni saec. 13. Cod. Coli. Balliol. Oxonien. 230. add.
saec. 13. A. — Collect, ms. Italicum saec. 14. Cod. Marcian. VI 174. B.
— Collect, ms. Duuelmense saec. 14. ex. Cod. Londinen. Reg. 7 A VI. C.
— Orat. ms. Angiense saec. 14 15. Cod. Carolsruhan. Aug. 3H. D. — Kotuli
— 601 —
ms. precum Margaretae Andegaven., reginae Angliae 1445 — 1448. Cod. Coli.
Iesu Oxouien. 124. E. — Orat. ms. Flandricum saec. 15. Cod. Bruxelleu.
5826. F.
Str. 2 bis 23 inkl. fehlen A. — 1, 5 Da sermonem meditari B. — 2, 2
Ante huic mundo D; Postquam huic B. — 2, 5 Ut ne CD; totam B. — 4, 2
virga regem B. — 4, 6 susciperes D. — 5, 1 turris C; nutrix E; mater D.
— 5, 2 adhaeres D. — 5, 4 Salve DEF. — 5, 5 Quae caelesti BD. — 6, 1
sola mitis F. — 6, 3 plena gaudio E. — 6, 4 Ave, lux D. — 6, 5 vocant
B. — 6, 6 Dato regni solio CE; Data regni solio D. — 7, 1 illustrata F.
— 7, 2 carne fehlt C. — 7, 6 in incendio E. — 8, 2 Qua E. — 8, 3 Per
te hoc laetificat D. — 8, 4 gaudens occurristi B. — 8, 5 gaudens genuisti
D. — 9, 2 Virgo manens D. — 9, 4 Gaudet vultum tanti B; Ave, vultum
tante regis D. — 9, 5 eius pannis . D ; pannis regis DEF. — 10, 1 geris F.
— 10, 2 lapsum [1. lapsis] solem D. — 10, 6 proferens C; perferens DF. -
11, 2 astricta vero legi B. — 12, 4 Simeonem gratulantem D. — 12, 5 tibi
comminante B; Atque tibi comminantem D. — 13, 2 Quae est tutor omnis
D. — 13, 3 Seeessu in Aegypto D. — 13, 4 Tui iura cum custodis C ; Cui
curam cum custodis E. — 13, 5 furias D. — 14, 4 nunc fehlt D ; Sic stans
non extra B ; Sic reducens ad F. — 14, 5 visitabat B ; visitasti D. — 15, 1
Salve Christum BCDE; reclusisti B. — 16, 6 Vita BE. — 17, 2 Christum
BCEF. — 17, 4 hinc fehlt D. — 17, 5 Quod tunc D. — 17, 6 pati doluisti
C. — 18, 2 Ave D. — 18, 5 dispersus prae timore D. — 18, 6 Dum in
fide D. — 18, 6 Gaude EF. — 19, 6 Gaude tali BC. — 20, 2 Mundi huius
post D. — 20, 3 Concedentem B ; Ascendentem D. — 20, 4 Supra BCE. —
20, 5 Occurrente D. — 21, 6 In liguis igneis D. — 22, 4 solam ACEF. — 22, 6
incarnata C. — 23, 2 summum BCDE. — 23, 5 Pro te F. — 24, 4 In te
vive confidentes B. — 24, 6 Tua sancta munera D. — 25, 1 Salve, schola,
spes C; Salve, spes nostrae salutis D. — 25, 3 Pressus D. — 25, 4 Iuva
tua pietate BD. — 25, 6 reple copiis BF. — 26, 3 purissima D. — 26, 6
Virgo dilectissima D. — 27, 2 me dulcores D. — 27, 3 incedant D; inten-
dant E. — 27, 4 detineant C. — 27, 5 Hoc nutriti da C ; Hoc nutri tuque
dulcore F. — 27, 6 Ad optatum D.
„Iubilus sancti Bernardi abbatis ad Mariam virginem de omnibus deliciis
eiusdem" D. — Die Handschrift F bemerkt zu diesem Liede u. zu Nr. 395 (6)
das Folgende:
„Simplex pertractatio deliciarum virginis gloriosae; item meditatio de
sacramento altaris perutilis.
Universi noverint christifideles, quod anno Domini 1276 existente anno
primo pontificatus Domini papae Nicolai tertii, qui vocabatur dominus
Iohannes Gaytans[!] eodem anno frater Iohannes Anglicus, lector
fratrum minorum , Romae composuit duas salutationes , unam de beata
virgine Maria et alteram de sacramento altaris , quas scripsit in quadam
scedula , quam scedulam pependit iuxta ostium altaris domini papae in
ecclesia beati Petri Romae. Et eodem anno ego Iohannes Iudoci
Flandrigena, Morinensis dioecesis, iuvenis clericus exsistens in curia Romana
et impetratione mea perpetrata in forma communi copiam praedictarum
salutationum obtinui gratiose. Deinde anno Domini 1326 ego praedictus
Iohannes Iudoci , senex effectus et debilis , quia per 48 annos curam ani-
marum personaliter obtinui et ad praesens habeo curam animarum parochiae
Montis glaciei i. e. de Ysemberghe in territorio Furnensi, et maxime
desiderans salutem animarum omnium fidelium christianorum , et ideo prae-
dictas salutationes, quae praevalent omni auro et argento et omni lapide
pretioso, in quadam scedula scriptas nomine testamenti mei multis praelatis
et presbyteris curatis Morinensis dioecesis destinare propono. Quam scedulam,
domini mei, in ecclesiis vestris, si vobis placuerit, honeste ponatis, ita quod
quilibet fidelis literatus valeat copiam obtinere. Valete in nostro salutari, pro
me et pro fratre Iohanne Anglico , compositore praedictarum salutationum,
si placuerit, velitis orare". — Die Lesarten von ACE verdanke ich Rev. H. M.
Bannister.
— 602 —
398. (9.) Philouiena.
I. Prooemium.
1. Philoraena, praevia
temporis amoeni,
Qoae reccssum nuntias
imbris atque caeni,
Dum demulces aniraos
tuo cantu leni,
Avis prüden tissima,
ad nie, quaeso, veni.
2. Veni, veni, inittam te.
quo non possura ire,
Ut amicum valeas
cantu delinire,
Tollens eius taedia
voce dulcis lyrae,
Quem, heu, modo nequeo
verbis convenire.
3. Ergo, pia, suppleas
meum imperfectum
Salutaudo dulciter
unicum dilectum
Eique denunties,
qualiter affectum
Sit cor meum iugiter
eius ad prospectum.
4. Quod si quaerat aliquis,
quare te elegi
Meum esse nuntium,
sciat, quia legi
De te quaedam propria,
quae divinae legi
Coaptata mystice
placent summo regi.
5. Igitur, carissime,
audi nunc attente,
Nam si cantum volucris
huius serves mente,
Eius imitatio
spiritu docente
Te caelestem musicum
faciet repente.
6. De bac ave legitur,
quod, cum deprehendit
Mortem sibi proximam,
arborem ascendit
Summoque diluculo
sursnm rostrum tendit
Diversisque cantibus
totam se impendit.
7. Cantilenis dulcibus
praevenit auroram,
Sed cum dies rutilat
circa primam horam,
Elevatur altius
vocem in sonoram,
In cantando nesciens
pausam sive moram.
8. Circa vero tertiam
quasi modum nescit,
Quia semper gaudium
cordis eius crescit,
Fere guttur rumpitur,
sie vox invalescit,
Et quo cantat amplius,
et plus inardescit.
9. Et cum in meridie
sol est in fervore.
Tunc disrumpit viscera
nimio clamore,
0 ci, oci clamitat
illo suo more
Sicque sensim deficit
cantus prae labore.
10. Sic quassatis organis
huius philomenae,
Rostro tantum palpitans
fit exsanguis paene,
Sed ad nonam veniens
moritur iam plene,
Cum totius corporis
disrumpuutur venae.
— 603 —
11. Ecce, dilectissime,
breviter audisti
Factum huius volucris,
sed, si meministi,
Diximus iam primitus,
quia cantus isti
Mystice conveuiunt
legi Iesu Christi.
14. Mane vel diluculum
hominis est Status,
In quo mirabiliter
Adam est creatus;
Hora prima, quando est
Christus iucarnatus;
Tertiam die spatium
eius incolatus;
12. Restat, ut int ellegas
esse philomenam
Animam virtutibus
et amore plenam,
Quae, dum mente cogitat
patriam amoenam,
Satis favorabilem
texit cantilenam.
15. Sextam, cum a perfidis
voluit ligari,
Flagellari, conspui,
dire cruciari,
A ludaeis perfidis
nequiter traetari,
Crucifigi denique,
clavis terebrari.
13. Ad augmentum etenim
suae sanetae spei
Quaedam dies mystica
demonstratur ei,
Porro beneficia,
quae de manu Dei
Homo consecutus est,
horae sunt diei.
16. Nonam die, cum moritur,
quando consummatus
Cursus est certaminis,
quando superatus
Est omnino zabulus
et hinc exturbatus;
Vesperam, cum Christus est
sepulturae datus.
IL Cantus in Diluculo.
17. Diem istam anima
commorans in hortis
Suae facit terminum
spiritalis mortis,
Scandens crucis arborem,
in qua leo fortis
Vicit adversarium
fractis mortis portis.
18. Statim cordis organa
sursum elevando,
Suum a diluculo
cantum inchoando
Laudat et glorificat
Deum replicando
Ei, quam munificus
fuit haue creando.
19. Pie, inquit, conditor,
quando me creasti,
Quam sit tua pietas
larga, declarasti,
Nam consortem gloriae
tuae cogitasti
Facere gratuito,
gratis quam amasti.
20. 0 quam mira dignitas
mihi est concessa,
Cum imago Domini
mihi est impressa,
Sed crevisset amplius
dignitas possessa,
Nisi iussum Domini
fuissem transgressa.
— 604
21. Nam tu, summa Caritas,
tibi cohaerere
Me volebas iugiter
sursumque habere
Dulce domicilium
tecumque manere
Et me velut filiam
alere, docere.
23. Unica suavitas,
unica dulcedo,
Cordium amantium
salutaris praedo,
Totum, quidquid habeo
vel sum, tibi dedo,
Denique depositum
meum tibi credo.
22. Ex tunc disposueras
me coadunare
Caelicis agminibus
teque mihi dare,
Sed pro tanta gratia
quid recompensare
Possum. prorsus nescio,
nisi te amare.
24. Oci cantat tale cor
gaudens in pressura,
Dicens, quia dignum est,
ut a creatura
Diligatur opifex
talis mente pura.
Ei cum exstiterit
de se tanta cura.
III. Cantus ad Primam.
25. Sic mens hoc diluculum
transit meditando;
Sed ad Primam transferens
vocem exaltando,
Tempus acceptabile
pie ruminando,
In quo venit Dominus
carne se velando.
28. Digne zelus vehemens
est hie ardor dictus,
Cuius est dominio
rex caelorum victus,
Cuius sanetis vineulis
captus et constrictus
Pauperis infantuli
pannis est amictus.
26. Tunc liquescit anima
tota per amorem,
Pavida considerans
omnium auetorem
Yagientem puerum
iuxta nostrum morem,
Ut curaret veterem
servuli languorem.
29. 0 praedulcis parvule,
puer sine pari,
Felix, cui datum est
te tunc amplexari,
Pedes, manus lambere,
de te consolari,
Tuis in obsequiis
iugiter morari.
27. Plorans ergo clamitat :
die, fons pietatis,
Quis te pannis induit
nostrae paupertatis?
Tibi quis consuluit
sie te dare gratis,
Nisi zelus vehemens,
ardor caritatis '?
30. Heu me, cur non lieuit
mihi demuleere
Yagientem parvulum,
dulciter tenere,
Illos artus teneros
sinu refovere
Eiusque eunabulis
semper assidere.
- 605 —
31. Credo, pius parvulus
hoc non abhorreret,
Immo more parvuli
forsan arrideret
Nee se a pauperculo
tangi probiberet
Et petenti veniara
facile faveret.
33. 0 quam dulce balneum
ei praeparassem,
0 quam libens umeris
aquam adportassem,
Praesto matri virgini
semper ministrassem
Pauperisque parvuli
pannulos lavassem.
32. Felix, qui tunc temporis
matri singulari
Potuisset preeibus
ita famulari,
Ut in die sineret
semel osculari
Suum dulcem parvulum
eique iocari.
34. Sic affeeta pia mens
sitit paupertatem,
Cibi pareimoniam.
vestis vilitatem,
Labor ei vertitur
in iueunditatem,
Yilem esse saeculi
dicit venustatera.
IV. Cantus ad Tertiam.
35. Ergo sie infantiam
Christi recolendo,
Horae primae canticum
strenue psallendo,
Transitum ad Tertiam
facit recolendo,
Quanta Christus passus est
homines docendo.
38. Clamat ergo: Domine,
dulcis praedicator,
Exsulum refugium,
pauperum amator,
Qui es paeüitentium
pius consolator,
Post te debet currere
iustus et peccator.
36. Tunc cum fletu recolit
illius labores,
Sitim, famem, frigora,
aestus et sudores,
Quae dignanter pertulit
propter peccatores,
Dum illorum voluit
innovare mores.
37. Mox amoris faeibus
tota concremata
Oci, oci clamitat
avis haec beata.
Mundo mori cupiens,
quia via lata,
Ei foetet saeculi,
sie est delicata.
39. Iusto quippe regula
tua est doctrina,
Peccatorum speculum,
vitae diseiplina,
Fessis et debilibus
efficax resina,
Aegris et languentibus
potens medicina.
40. Primus in hoc saeculo
caritatis scholam
Instaurasti, qnaerere
docens Dei solam
Gloriam, deponere
gravem mundi molam
Et sie posse perditam
rehabere stolam.
— 606 —
41. Sed hanc scholam temere
mundus irridebat,
Spernens et adnihilans,
quid quid promittebat ;
Tua vero bouitas
vices non reddebat,
Immo paenitentibus
totum ignoscebat.
44. Ut quid multa dicerem?
quotquot sunt secuti
Eius magisterium,
a suis abluti
Vitiis sunt, optimis
moribus imbuti
Et ab hostis invidi
fraude facti tuti.
42. Quippe cui proprium
erat misereri,
Diligi desiderans
magis, quam timeri,
Ubera, non verbera
proferens austeri
Praeceptoris noluit
more revereri.
45. Felix, cui licuit
sub hoc praeceptore
Conversari iugiter
et ab eius ore
Mel caeleste sugere,
cuius prae dulcore
Amarescunt cetera,
plena sunt foetore.
43. Hoc in adulterio
novit deprehensa,
Quam sit tua pietas
dulcis et immensa,
Magdalena sensit hoc,
ei cum offensa
Est dimissa, gratia
multiplex impensa.
46. Haec et multa talia
dum mens meditatur,
Ad reddendas gratias
tota praeparatur,
Et laudando Dominum
magis inflammatur,
Sicque horae tertiae
cantus terminatur.
V. Cantus
47. 0 c i , o c i anima
clamat in hoc statu,
Crebro fundens lacrimas
sub hoc incolatu,
Laudans et glorificans
magno cum conatu
Christum, qui tot pertulit
suo pro reatu.
48. In hac hora pia mens
ebria videtur,
• Sed circa m e r i d i e m
calor cum augetur,
Ut amoris iaculo
tota perforetur,
Mox ab illa passio
Christi recensetur.
ad Meridiem
49
50.
Plorans ergo respicit
agnum delicatum,
Agnum sine macula,
spinis coronatum,
Lividum vulneribus,
clavis terebratum,
Per tot loca corporis
totum cruentatum.
Tunc exlamat milies
oci cum lamentis,
0 c i , oci miseram,
quia meae mentis
Turbat statum pallidus
vultus morientis
Et languentes oculi
in cruce pendentis.
— 607
51. Quare sie decuerat,
inquit, te benignum
Agnum mortis exitum
pati tarn indignum?
Sed sie disposueras
vincere malignum,
Et hoc totum factum est
ad amoris Signum.
56. Quasi hamum Caritas
tibi praesentavit,
Mori cum pro nomine
te sollicitavit,
Sed sub esca placita
hamum oecultavit,
Cum lucrari animas
te per hoc monstravit.
52. Haec amoris signa sunt,
quae postrema primis
Copulans associas,
summa iungens imis,
Monstrans, quod sie moriens
nos amares nimis ;
Totum enim effluis
tot apertis rimis.
57. Te quidem aculeus
hämi non latebat,
Sed illius punetio
te non deterrebat,
Immo hunc impetere
tibi complacebat,
Quia desiderium
escae te trahebat.
53. Tu amicus novus es,
tu es novum mustum;
Sic te vocat sapiens,
et est satis iustum,
Totus enim effluis
reddens dulcem gustum,
Fundens carnis dolium,
licet vas venustum.
58. Ergo pro me misera,
quam tu dilexisti,
Mortis in aculeum
sciens impegisti,
Cum te patri victimam
sanetam obtulisti
Et in tuo sanguine
sordidam lavisti.
54. Tantis signis monitus
paenitens iam credat,
Quod praecordialiter
Christus ei se dat;
Ista signa recolam,
ne me Satan laedat,
Nam peccati rabiem
nihil ita sedat.
59. Quis miretur igitur,
si pro te suspiro,
Iuncta sine meritis
tarn zelanti viroV
Nam affectum allicis
meum modo miro,
Pro me vitam finiens
exitu tarn diro.
55. Ista signa recolens
o c i , o c i clamo,
Dulcis Iesu, querula,
quod te minus amo,
• Stringi tarnen cupio
diseiplinae chamo,
Sicut pro me captus es
caritatis hämo.
60. Vere iam non debeo
tantum suspirare,
Immo iuxta verbum lob
carnem lacerare,
In caverna lateris
nidum praeparare
Et extremum spiritum
illic exhalare.
— 608
61. Plane, nisi moriar, 66.
tecum non quiescam,
Oci, oci clamitans
nunquam conticescara,
Ab hoc desiderio
vere non tepescam,
Quantumcunque plus in hoc
saeculo vilescam.
Heu, cur beneficia
Christi passionis
Penes te meraoriter,
homo, non reponis?
Per hanc enim rupti sunt
laquei praedonis,
Per hanc Christus maximis
te ditavit bonis.
62. Tunc ut demens clamitat:
veniant lanistae,
Qui adfigant miseram
cruci tuae, Christe;
Erit enim exitus
dulcis mihi iste.
Si complectar moriens
propriis ulnis te.
67. Suo quippe corpore
languidum te pavit,
Quem in suo sanguine
gratis balneavit,
Post hoc suum dulce cor
tibi denudavit,
Ut sie innotesceret,
quantum te amavit.
63. Yere sie, non aliter
rabies doloris.
Qua cor meum singulis
terebratur horis,
Deliniri poterit,
nisi tu, dulcoris
Föns abundans, medicus
mei sis languoris.
68. 0 quam dulce balneum,
esca quam suavis,
Quae sumenti digne fis
paradisi clavis !
Ei, quem tu reficis,
nullus labor gravis,
Licet sis fastidio
cordibus ignavis.
64. Sane dulcis medicus
es, qui nunquam pungis,
Sed a corde vitium
leniter emungis;
Nam, quos tibi firmiter
per amorem iungis,
Tuis charismatibus
semper eos ungis.
69. Cor ignavi siquidem
minime perpendit,
Ad quid Christus suum cor
homini ostendit,
Super alas positum
crucis nee attendit,
Quod reclinatorii
vices hoc praetendit.
65. Heu, quam damnabiliter .
mundus est caecatus,
• Qui cum sit ab hostibus
dire vulneratus,
Hunc detrectet medicum,
cum sit tarn paratus,
Languidis aperiens
suum dulce latus !
70. Hoc reclinatorium
quotiens monstratur
Piae menti, totiens
ei glutinatur,
Et sicut aeeipiter
totus inescatur
Super carnem rubeam,
per quam revocatur.
609
71. Post hoc clamat anima
quasi dementata:
0 reclinatoriura,
caro cruentata
Per tot loca propter rae,
cur non eruciata
Tecum sum, dum moreris,
tibi colligata?
74. Ergo dulcis gutturis
organo quassato,
Lingua tantum palpitans
sonitu sublato,
Sed pro verbis pia mens
fletu compensato
Lamentatur Dominum
corde sauciato.
72. Quamvis tarnen miserae
istud sit negatum,
Mihi quendam eligam
novum cruciatum,
Gemitum videlicet
iugemqae ploratura,
Donec mundi deseram
gravem incolatum.
75. Sic languenti siquidem
nil nisi plorare
Potest satisfacere,
sive suspirare;
Suos enim oculos
nequit revocare
A Christi vulneribus
aut cor separare.
Post haec dulcis anima
plus et plus fervescens
Sensu tota deficit,
corpore tabescens
Iam vix loqui sufficit,
sed affectu crescens
Suo lecto recubat
utpote languescens.
76. Sic est autem animus
illius illectus,
Quasi ei praesens sit
moriens dilectus,
Nee a cruce Domini
retrahit aspectus,
Quia ibi oculus,
ubi est affectus.
77. Gemitus, suspiria,
lacrimae, lamenta,
Sibi sunt deliciae,
eibus, alimenta,
Quibus nova martyr est
iugiter intenta,
Suoque martyrio
praebent incrementa.
VI. Cantus ad Non am.
78. In hoc statu respuit, 79.
quidquid est terrenum,
Mundique solacium
reputat venenum,
Sed ad N o n a m veniens
moritur ad plenum,
Cum amoris impetus
rumpit carnis frenum.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.
Nam cum Consummatum est
recolit clamasse
Hora nona Dominum
et sie exspirasse,
Quasi simul moriens
clamat penetrasse
Vocem istam suum cor
atque lacerasse.
39
— (310
80. Ferre tandem impotens
iaculum tarn forte,
Moritur, ut dictum est,
sed felici morte;
Nam panduntur protinus
ei caeli portae,
Dignam ut intellegat
se sanctorum sorte.
84. Iam quiescant oculi,
cesset aquaeductus,
Nam ex parte percipis
spei tuae fructus,
Quia, per quem saeculi
evasisti fluctus,
Tuos inter oscula
consolatur luctus.
81. Requiem pro anima
tali non cantamus,
Immo est Introitus
missae Gaudeamus,
Quia, si pro martyre
Deum exoramus,
Ut decretum loquitur,
ei derogamus.
85. Die, die, dulcis anima,
ad quid ultra fleres?
Habes caeli gaudium
tecum, et lugeres?
Et si velles amplius,
certe non valeres,
Quia salus omnium
est, cui adhaeres.
82. Eia, dulcis anima,
eia, rubens rosa,
Lilium convallium,
gemma gratiosa,
Cui carnis exstitit
foeditas exosa,
Felix tuus exitus
morsque pretiosa.
86. Sed iam metrum finio,
ne sim taediosus,
Nam si vellem scribere,
quam deliciosus
Sit bic Status animae
quamque gloriosus,
A malignis dicerer
fallax et mendosus.
83. Felix, quae iam frueris
requie cupita,
Inter sponsi brachia
dulciter sopita
Eiusque spiritui
fortiter unita,
Ab eodem reeipis
oscula mellita.
87. Quidquid tarnen alii
dieunt, frater care,
Istam novam martyrem
libens imitare,
Dumque talis fueris,
Christum deprecare,
Ut nos cantus martyris
doceat cantare.
Collect, ms. S. Cuthberti Dunelmen. saec. [13. et] 14. Cod. Oxonien.
Laud. miscell. 368. A. — Collect, ms. Anglicum saec. 15. in. Cod. Oxonien.
Rawlinson A 389. B. — Collect, ms. Anglicum saec. 14. Cod. Cantabrigien.
Ee VI 6. C. — Collect, ms. Anglicum saec. 15. Cod. Cantabrigien. Dd IV
35. D. — Collect, ms. Anglicum. saec. 15. Cod. Londinen. Reg. 8 G VI.
E. — Collect, ms. Gottwicense saec. 14. [et 15.] Cod. Gottwicen. 192. F.
— Collect, ms. Campense saec. 14/i5. Cod. Vindobonen. 883. G. — Collect,
ms. Claustri Superioris apud Nursiam saec. 15 Cod. Vindobonen. 4547. H.
— Orat. ms. Caelestin. S. Mariae de Parisius saec. 15. Cod. Mazarin. 3897
(605). I. — Collect, ms. Roggenburgense saec. 15. Clm. Monacen. 15312.
K. — Collect, ms. Augiense saec. 14/i5. Cod. Carolsruhan. Augien. 36. L.
— Orat. ms. Tegurinum saec. 15. Clm. Monacen. 19824. M.
Str. 1 bis 7 fehlen C. — 1, 4 atque sceni EM; nivis, brumae, caeni L.
— 611 —
— 1)5 Dum mulcescis FKM. — 1,6 cantu tuo A. — 1,7 Avis prae-
dulcissima ABDEGHIL. — 1,8 quero E. — 2, 1 Veni, precor, mittam te
L. — 2, 3 Ut dilectum H; dilectam FG. — 2, 5 eius tristia KM. — 2, 6
vice dulcis BEI; sono dulcis F. — 2, 7 Quam FGH; modo nescio FHK. —
3, 4 cor mihi dilectum FG. — 3, 8 ad eius I; profectum FGHI; iu aspectum
A. — 4, 4 sciant I. — 4, 7 Et optato muuere K; Adoptata mystica G. —
4, 8 summo placent BE. — 5, 1 carissima ABEFGI. — 5, 3 cantu G. —
5, 4 serves huius A ; servas GH. — 5, 5 Et secutus fueris H. — 5, 7
musicam AI; tibiam GH; scire tuam musicam L. — Nach Str. 5. „Explicit
prologus". Iucipit earmen Philomena M. — 6, 2 deprehendi G. — 6, 3
propriam E. — 6, 4 ascendi G. — 6, 6 rostrum sursum FGHKM; tendi G.
- 6, 7 Et diversis F; Diversis melodiis L. — 6, 8 se totam BDEI; impendi
G. — 7, 2 praeviat M. — 7, 3 rutilat dies I. — 7, 5 Elevata dulcius M. —
7, 6 in canoram ABDEFL. — 7, 8 neque moram IL. — 8, 2 moram nescit
H. — 8, 4 eius cordis I; cordis ei L. — 8, 7 Ex quo I; cantat altius
FGHIKM. — 8, 8 hinc plus D; hie plus A; magis inardescit H. — 9, 1 At
cum II ; Sed cum LM. — 9, 2 solet in fervore F. — 9, 3 discerpit viscera
FGH. — 9, 5 clamitans CDEFIL. — 9, 6 fehlt G; illa suo H. — 9, 7 sensu
FH ; sensus CD. — 9, 8 dolore L. — 10, 1 cassatis ABCDE. — 10, 3 tarnen
palpitans HLM. — 10, 5 Sic ad nonam H; iam pene G. — 11, 1 Ecce,
dilectissima FG ; Ecce, o dulcissima ABE: Ecce, iam dulcissima D; Ecce,
nunc dulcissima H; En, dilecte frater mi L. — 11, 2 quia breviter L. —
11, 5 Dicimus D; Factus sum tarn L. — 12, 1 ut intellegam G; ut intellego
FM. — 12, 5 mente peragrat FGHKM ; mente pertraetat I. — 12, 7 delecta-
bilem GKM. — 12, 8 tesit L. — 13, 2 sanetae suae F. — 13, 3 Quae dum
mystica dies F; quidam dies mystici M. — 13, 4 demonstrantur M. — 13, 8
sunt horae FGHM. — 14, 4 homo est F. — 14, 5 Prima quando filius H.
— 14, 5 Dei incarnatus H. — 14, 5 sq. Christus est A. — 14, 7 Tertia
est spatium C; Tertia dum Pontio H. — 14, 8 esse incolatus M; Pilato
immolatus H. — 15, 1 Sexta cum CG; Sexta dum H. — 15, 4 dure cruciari
GM; dire cruciari D; spinis coronari L. — 15, 5 und 6 fehlen L. — 15, 5
bis 8" lauten in FGHKM:
Crucifigi denique, clavis terebrari
Caputque sanetissimum spinis coronari.
Nach 15, 8 in L:
Pendens cum latronibus tandem lanceari.
16, 1 Nona cum sie moritur G: Nona vero moritur H; Nonam, quando
moritur F; Sed nona cum L. — 16, 6 conturbatus G; effugatus L. — 16, 7
Vespera GHIL. — 17, 1 ictum GH. — 17, 2 meditans in F. — 17, 4
specialis C. — 17, 5 Crucis scandens A. — 17, 8 mortis fractis portis
mortis ABCH. — 18, 1 Sicque cordis L; cordis Organum FGM ; fractis portis
G; mentis Organum CD. — 18, 3 Eum a dilueulo C; Summoque dilueulo H. —
18, 5 Pandat et B. — 18, 6 meditando F. — 18, 7 Ei quam magnificus ABFH ;
Ei quam mirificus I ; Sibi quam mirificus M ; Quantumque mirificus I. —
19, 1 Die, inquit D; Clemens, inquit L. — 19, 3 Quam sie H; Quam sit
larga pietas F; Quam larga sit pietas L. — 19, 4 tua declarasti FL. —
19, 6 tuae coaptasti L. — 19, 7 gratuitam H. — 19, 8 quem ABCEFI.M.
— 20, 2 est mihi BCDE. — 20, 6 dignitas concessa H; res possessa
M. — 21 , 1 summa deitas G. — 21, 4 tecumque habere AC; et tecum
habere F; tecum habere D. — 21, 5 bis 32, 5 fehlen G. — 21, 7 me fehlt
D; Et nie velis filiam A; Et me velut filium IM. — 21, 8 et docere D;
fovendo docere L. — 22, 1 Iam tunc F. — 22, 5 pro tua gratia F. — 22, 7
Possim BFIL. — 22, 8 fehlt F. — 23, 4 salvatoris praedo CD. — 23, 5
totum quod. D. — 23, 6 aut sum L; tibi cedo BH ; tibi redo AD; tibi
reddo I. — 23, 7 Meumque depositum L. — 23, 8 tibi, Iesu, credo L. —
24, 1 clamat F; cantant D. — 24,- 1 sq. Congaudens tale cantat oci in
39*
— 612 —
pressura L. — 24, 7 Cum diligentis fuerit AC; Cum diligenti fuerat E ; Cum
dilecta fuerit B; Cui diligens fuerit DI; Cum de ipsa fuerit L. — 24, 8 tarda de
se cura H; de te tanta G; de me tanta F; illi tanta L. — Str. 25 fehlt AD. —
25, 1 diluculo C. — 25, 2 pergit meditando L. — 25, 4 elevando F. — 26, 1
Hinc liquescit D ; Sic liquescit L. — 26, 4 actorem E. — 26, 5 Vagieutem
parvulum ACDEHILM. — 27, 1 clamita L. — 27, 2 Diffons pietatis A. —
27, 5 Quis tibi ABCEI: Quis te D. — 27, 7 Nobis nisi vehemens L. —
28, 1 Dignus C. — 28, 2 hie amor CDE. — 28, 3 Per quam sponte Dominus
L. — 28, 4 sq. und 5 sq. umgestellt C. — 28, 4 est caelorum L. — 28, 5
Suis sauetis C. — 29, 1 Pie dulcis D. — 29, 2 Iesu sine L. — 29, 4 cui
nunc D. — 29, 5 Manus, pedes H. — 29, 6 flentem consolare FHM. —
29, 7 Tuis et obsequiis L. — 29, 8 digne maneipare L. — 30, 1 Heu, heu,
cur non H; Heu cur me D. — 30, 3 puerum H. — 30, 4 et cum flente
flere FHKM; blandaque tenere L. — 30, 5 Illius artus D; teneres E. —
30, 6 confovere HM. — 31, 1 Puto pius FHKLM. — 31, 2 haec FHIKM.
— 31, 3 sq. und 5 sq. umgestellt FHILM. — 31, 4 forsitan rideret H. —
31, 7 Et peccanti veniam F. — 31, 8 facillime faveret BE; facile praeberet
HL. — 32, 6 semel amplexari H. — 32, 7 pedes sui parvuli L. — 32, 8
locari E. — 33, 1 sq. und 3 sq. umgestellt FH. — 33, 1 O quam libens
balneum FGIK; Et quam libens balneum H. — 33, 3 humero CD; libens
humilis H; Quam libens in humeris M. — 33, 5 In hoc libens virgini
FGHKM ; O quam matri L. — 33, 7 Pamuüosque parvuli H ; Eiusque in-
fantuli L : Ut sie tristem aiiimum F. — 33, 8 pannulos levassem G ; pauperis
lavissem H; meum recreassem F. — 34, 3 parsimoniam L. — 34, 7 saeculi
fehlt M: saeculo H. — 35, 2 retexendo FGHKM. — 35, 3 primae strenue
A. — 35, 6 revolvendo L. — 35, 4 canticum psallendo A; strenue canendo
IM. — 35. 7 Quantum FI: Christus pertulit L. — 35, 8 hominem C; populos
docendo A. — 36, 1 recitat FGHIKM ; replicat L. — 36, 4 et dolores L. —
36, 5 dignanter passus est L. — 36, 8 emendare L. — 37, 1 Mox illorum
faseibus ABCDE ; illorum faeibus I. — 37, 4 mente sublimata L. — 37, 6
cuius via lata FK. — 37, 7 Ei foret saeculi C; Et foetet saeculi D; Cui
foetet saeculum FK. — 37, 8 sie est Deo data I. — 38, 1 Domino CDEIL;
Dominus G. — 38, 3 O exsulum E. — 38, 5 Atque paenitentium L. —
39, 1 Iirsta EFG; Iusta nempe L; Iusti HI. — 39, 2 vitae est F; via es
M : tu es et doctrina I. — 39, 3 Sanctitatis speculum L. — 89 , 4 Menti
disciplina F: Mitis disciplina GH: Miti diseiplina M: vitae medicina D. —
39, 5 ac L. — 40, 1 Prius in hoc GH. — 40, 3 Instaurare C: Docuisti
quaerere G. — 40, 4 Doces BE; ei solam GH: stolam L. — 41, 2 deridebat
GL; abhorrebat F. — 41, 3 Spernans G. — 41, 6 vicem F. — 41, 8 remitte-
bat GH. — 42, 1 Quippe tui AB; Quippe tibi CGH. — 42, 3 Desiderans
diligi BEI. — 42, 5 Verba et non verbera C. — 42, 7 voluit DG; renuens
L. — Nach Str. 42 folgt in D Str. 53. — 43, 1 Haec in FM ; Sic in G. —
43, 2 movit F. — 43, 3 Quanta sit H ; eins pietas BE. — 43, 3 sq. scilicet
pietas G. — 43, 4 scilicet immensa FM; bonitas immensa H. — 43, 5
sentit E: Hoc sensit Magdalene L. — 43, 6 Cum ei L. — 43, 7 et gratia
C. — 44, 1 Et quid BCDEGHIM : Et quid plura L; Quitquit multa dicere
F. — 44, 2 quotquot sint F: quidquid sint secuti G. — 44, 3 tuum magi-
sterium L. — 44, 4 a suis absoluti G; a suis imbuti D. — 44, 5 sunt moribus
GHM. — 44, 6 moribus induti D; optimis imbuti GHM. — 45, 1 Quam
felis cui L. — 45, 3 Conservari G. — 45, 5 caelestis E; suggere CD. —
45, 7 Pompa mundi vilis est L. — 45, 8 sunt dolore G; plenaque foetore
L. — 47, 1 Oci, oci clamitat F. — 47, 2 anima in hoc F. — 47, 3 fundans
E. — 47, 6 cum magno ABCDEIL: dulci pro palatu F. — 47, 7 Illum qui
tot L. — 47, 8 prorsus L ; pro suo ABCDEI ; pro nostro F. — Str. 48 fehlt
H. — 48, 1 pura mens M. — 48, 4 cum calor ABCDEI. — 48, 6 vita per-
foratur E. — 48, 7 Sic- ab illa I: ab illo G. — 48, 8 remmtetur G. —
49, 1 respice L. — 49, 5 verberibus M. — 49, 6 perforatum LM. — 49, 7
loca laterum M: lacerum FG; Ac per euneta corporis L. — 49, 8 fossum,
cruentatum FGHKM; loca cruentatum L. — Str. 50 fehlt G. — 50, 1 Nunc
— 613 —
D; exclama L; exclaraat inilies FHIM. — 50, 3 misera L; Oci, o me
miseram BE ; occy, occy miseriam D. — 50, 5 Statum turbat L. — 50, 7
languentis D; oculos AC. — ■ 50, 8 cruce morientis I. — 51, 1 Siccine decu-
erat FGM; decreveras H; decreverat D; Quare sie oportuit L. — 51, 2 Iesu
te L; benigno G. — 51, 3 Agni A. — 51, 4 patri iam E; indigno G. —
51, 5 Atque sie H; proposuerat A. — 51, 6 maligno G. — 51, 7 totura pati
est M. — 51, 8 ob amoris Signum HL; sub amoris signo G. — 52, 1 Haec
amoris signa sunt L; Sed amoris A. — 52, 2 et postrema M. — 52, 3
copulas associans AB; copulans associans E; copulans assoeiat FILM;
copulansque dulciter G. — 52, 4 summis F. — 52, 5 Monstrans DFHI. —
52, 6 nos amare A ; nos amores E ; nos amaret F. — 52, 7 Dum te totum
funderes FGHILM. — 52, 5 bis 8 lauten in D :
Dum te totum funderes tot apertis rimis,
Ut et me virtutibus reficeres opimis.
53, 1 Tu verus es amicus L. — 53, 2 atque novum L; tuum novum F. —
53, 4 dignum hoc et iustum L. — 53, 5 affluis M. — 53, 6 dulce BDE. —
53, 7 Mentemque inebrians L. — 53, 8 licet sit vetustum A; licet vas
vetustum BCDH; licet vas nee ustum G; facis cor venustum L. — Str. 53
steht in D hinter Str. 42. — 54, 1 signis paenitens M. — 54, 2 paenitens
dum credat F; merito iam credat M. — 54, 3 Quam praecordialiter CDFGHM.
— 54, 4 ei cedat AE. - - 54, 6 non me Satan G. — 54, 7 peccandi rabiem
BCDEL ; Nee peccati G. — 54, 8 ita cedat G. — 55, 1 recolans E ; recolam
C ; Mortem Christi recolens L. — 55, 3 Dulce GH ; querulor M. — 55, 4
quare te non amo L; nimis amo GH. — 55, 5 Stringi tantum C; cupiens
F. — 55, 6 hämo G. — 55, 7 per me G; es fehlt L. — Str. 56 fehlt H. —
56, 3 Cum mori L. — 56, 5 Et cum esca placida BC; Sed hunc hamum
placita L. — 56, 6 esca palliavit L. — 56, 7 lucraretur G; Per eum cum
lucrari L. — 56, 8 per hoc te monstravit FG ; per hoc demonstravit C ;
animas monstravit L. — 57, 3 Aut illius punctum L. — 57, 4 non te L;
detinebat G. — 57, 5 appetere F ; competere BEI ; Sed sie hunc competere
L. — 57 , 8 escae attrahebat F; esse detrahebat G; sitis te L. — 58, 1
per me G. — 58, 2 quam sie dilexisti FH. — 58, 5 Dum te GH; Cum tu
D ; patri hostiam F. — 58, 6 sponte obtulisti L. — 58, 7 in cruce meque
tuo L. — 58, 8 sanguine lavisti L. — 59, 1 miratur H. — 59, 2 pro te s>
FGHM. — 59, 3 merito B; si euneta sine E. — ■ 59, 5 Cum affectum illicis
I. — 59, 6 modum D. — 59, 7 Vitam pro me L. — 59, 8 vere morte diro
L. — 60, 4 carnes FGHM; macerare I. — 60, 6 nidulum parare FGHM;
iam nidificare L. — 60, 8 illuc BEH. — Str. 61 fehlt G. — 61 , 7
Quantumcunque saeculo FM; Quantumcunque polero H; Quantumcunque
propter hoc L. — 61, 8 propter hoc vilescam FM; propter te vilescam H.
— Str. 62 fehlt G. — 62, 1 Nunc ut DM; En, ut L; clamito LM. - 62, 3
adfigant animam A; effigant miseram E. — 62, 6 mihi dulcis iste BCEFIM.
— 62, 7 Si complexar BE ; Si amplexar M; Si complector H; Si complectens
moriar F ; Si complector propriis CD. — 62, 8 moriens ulnis te CD. —
63, 1 Sic, sie et non L. — 63, 3 Quia cor D. — 63, 8 mei sis doloris
AFGHM. — 64, 1 Plane dulcis F; Yalde dulcis M. — 64, 3 sq. leviter
vitium A. — 64, 5 Nam illos, quos firmiter GH. — 64, 4 leviter C. — 64, 7
Tuis caris manibus ABCDE; Tuis sanetis manibus I; In pressuris, gaudiis
L. — 64, 8 Supernis inungis L. — 65, 1 quam mirabiliter G. — 65, 2 est
creatus AE; caecatus korrig. in creatus B; mundus est datus D. — 65, 5
detraetat D; retraetat E; detreetat FG; refutat H; renuit D; devitat L;
declinat M. — 65, 6 tarn fehlt G; cuius dulce latus L. — 65, 7 Languido
FI; Libens tarn aperuit L. — 65, 8 semper sanare paratus L. — 66, 1 sq.
und 3 sq. umgestellt H. — 66, 1 O mi beneficia G; Tanta beneficia H. —
66, 2 suae passionis E. — 66, 4 homo cur non H. — 66, 7 Per hunc AC;
Christi D; maximus F. — 66, 8 nos ditavit I; donis ABC. — 67, 1 quippe
sanguine A. — 67, 2 languidum depavit BE ; languido nos pavit I. — 67, 3
Quam H ; Quos I. — 67, 4 Christus baiulavit G. — 67, 4 Post hoc dulce
— 614 -
suum D ; Post haec suum dulce C ; Post baec dulce suurn D ; Demum suum
dulce FGM; Unde suum dulce H; 67, 6 nobis denudavit T. — 67, 1 inno-
tesceres C. — 67, 8 nos amavit I. — 68, 2 cibusque suavis L. — 68, 3
digne sis CDEGH; Qui sumenti L; .digne fit LM. — 68, 5 Sed et quem
reficis L': Et ei quem M. — 68, 7 Licet sit ADEM. — 68, 8 ignaris B. —
69, 1 iguavum H; ignavus I. — 69, 3 Ad quid Dens GH: Christus homini
EGH; Quare Christus homini L; Ad quid homini M. — 67, 4 suum cor
ostendit FHLM ; cor suum ostendit G. — 69, 5 positus AD. — 69, 6 non
attendit E. — 69, 7 Sed reclinatorii M; Quod reclinatorium F; Quod recli-
natorii ABDE; Et quis sicut moriens L. — 69, 8 vice hoc ABDE; vires
hoc F ; videt hoc H ; hoc vice I ; vices hoc pependit C ; vice hoc protendit ;
in ligno pependit L. — 70, 1 reclamatorium ABCDE. — 70, 3 Pene menti
D. — 71, 1 Post haec D. — 71, 2 demendata E. — 71, 3 reclamatorium
ABCDE. — 71, 5 Propter me per tot loca L. — 71, 6 non vulnerata F. —
71, 7 cum moreris M; Tecum sum et moriens L. — 71, 8 tecum colligata
C: tibi colligata L. — 72, 1 Licet tarnen FGM; Licet mihi H. — 72, 2 sit
istud L; istud relegatum G. — ■ 72, 3 Mihi enim eligam H. — 72, 5
Gemiuum E. — 72, 6 luctumque ploratum H. — 72, 7 Dones mundi G. —
Str. 73 fehlt M. — 73, 1 sancta anima I. — 73, 2 plus plusque L; ferves-
cit F. — 73, 4 tabescit F. — 73, 5 Iam vis D; Nam vix FGH; Vix iam
L. — 73, 6 sed amore L; crescit F. — 73, 7 Suo loco H; Lecto suo L;
decubat FGH. — 73, 8 languescit F. — 74, 3 palpitat F ; Piae mentis labiis
I. — 75, 1 si quidem fehlt H. — 75, 6 nescit revocare FGHM. — 75, 8 aut
corde separare C. — 76, 1 Si est BC; Sic autem est F; Sic est enim GH;
Sic namque est I; Est namque sie L. — 76, 2 illius electus G; illius allectus
H; eius tum illectus M. — 76, 3 praesens ei sit FIM; praesens sit ei GL;
praesens moriens H. — 76, 4 Sit ei dilectus H. — 76, 5 sq. fehlen G. —
76, 5 Et a cruce minime FGHM. — 76, 7 ubi H. — 76, 8 ibi est H; ubi
est D. — Nach 76, 8 fügt G bei: IlluclJ] solum efficit, purus intellectus. —
— 77, 1 Hinc fletus, suspiria L. — 77, 3 Sunt sibi I; Cibi sunt L; Tibi
sunt G. — 77, 4 et alienta E; dapes, alimenta L. — 77, 6 interim intenta
FI IM: iterum intenta G. — 77, 7 Suo sie martyrio M. — 77, 8 praebens
M ; adiumenta G. — 78, 1 Iam hoc statu M. — 78, 8 carnis sumpsit M ;
rupit carnis G; transit carnis I. — 79, 1 Nam dum BCDIL; Ac dum G;
Ac tum H. — 79, 2 recolis E. — 79, 3 nono D. — 79, 5 secum moriens
CL. -- 79, 6 sentit penetrare L. — 79, 7 illam G; Cor suum clamat ista
L. — 79, 8 perforasse BEL. — 80, 1 Ferre quidem L. — 80, 2 iam B. —
8, 4 tarn felici H. — 80, 7 Dignum D. — 80, 8 se fehlt D. — 81, 2 huic
non F. — 81, 3 introitus est I. — 81, 8 saneto derogamus FGHM. — 82, 1
Ey, dulcis F ; O mi dulcis GH. — 82, 2 Ey, dulcis rosa F: Eia dulcis rosa
HM. — 82, 4 generosa M; gloriosa I; pretiosa D. — 82, 4 sq. foeditas
exstitit F. — 82, 6 voluptas exisa L; 82, 7 Felix cuius FGL. — 83, 1 iam
fueris E •, quae sie frueris H. — 83, 6 firmiter FM. — 83, 7 A quo tu nunc
reeipis H; respicis E; pereipis FM; pereipe D. — 84, 1 quieseunt FGH. —
84, 2 cessant FGH; cessent M. — 84, 3 Iam ex parte C; Ab eodem H;
reeipis ABCDE. — 84, 5 Sed cum carne saeculi L. — 84, 6 luctusG; post
istius fluctus L. — 84, 7 Plenum erit gaudium L. — 84, 8 consolaris I. —
Nach .Str. 84 schiebt L ein :
Cum ad plenum taedia cessabunt malorum,
Cum coniuneta fueris choris angelorum,
Ubi salus gaudii durat, fons bonorum,
Ibique in domino eris dominorum.
85, 1 Die, o dulcis G ; In sali gaudio L. — 85, 3 Habens CFM; Tanto pro
solacio L. — 85, 4 tecum quid lugeres A ; quo modo lugeres L; tecum cur
langueres BE ; tuum cur lugeres M. — 85, 5 sq. und 7 sq. umgestellt M. —
85, 5 Nonne salus omnium L. — 85, 6 non langueres GFM ; est, cui iam
adhaeres L. — 85, 7 Qui salus est M ; Quin solus dux est omnium G ;
615
Utinara solacium L. — 85, 8 est fehlt G; huic nunc adhaeres M; iuge hoc
näheres. — Nach Str. 85 schiebt L folgende Strophen ein:
Sed hora dimidia
vix hie tarn laetaris,
Cito, heu, impelleris
fluetibus amaris,
Seiuncta ab oculis
viatori caris,
Mundo, carne, daemone
nam saepe turbaris.
Vitam tandem mortuam
inde condolendo,
Pro tuis defectibus
hoc esse credendo,
Vide matrem virginem
astare lugendo,
Sed et multos alios
Dominum deflendo.
Post hoc Ioseph conspice
ire ad Pilatum,
Domini deposcere
corpus sibi gratum,
Ad crucem accedere
virum tarn beatum
Et corpus deponere
totum vulneratum.
Parans murram, sindonem
Lugens contemplare
Magdalenae lacrimas
Et collacrimare,
Nicodemi gemitus
gemens recordare,
Haec et liis similia
traetans lamentare.
Dulcemque Dei filium
supplex memorare,
Eius actus ruminans
tuosque, narrare
Actus, verba satage
menteque mundare
Atque soli ocius
castum te servare.
In praedicto cantico
cor sie. citharizet,
Se baptizet lacrimis,
planctu martyrizet
Crebrisque suspiriis
nunc sie organizet,
Ut cum Christo postea
semper sollemnizet.
86, 3 vellem dicere L. — 86, 4 quam sit gratiosus A. — • 86, 6 quam
deliciosus A; que fehlt E; quamque gratiosus I. — 86, 8 fallax vel D; et
ventosus H. — 87, 1 bis 5 lauten in EFGH:
Sed tu, cui volui, metrum destinare,
Soror, novam martyrem libens imitare,
87, 1 Ergo quidquid alii L. — 87, 2 dicant ABDILM. — 87, 5 Cumque B ;
talis fehlt D ; Atque supplex Dominum L. — 87, 6 Deum deprecare A ;
mecum deprecare L. — 87, 7 Ut me GHM ; Ut te F; cantum H; martyrum
M; Ut nos secum iugiter L. — 87, 8 facit regnare L.
Mit Str. 87 schliefsen die englischen Hss. mit Ausnahme von E; ebenso IL.
— FGHM fügen nach Str. 87, E vor derselben, noch folgende drei Strophen bei :
Frequentemus canticum
istud, soror pia,
Ne nos frangat taedio
vitae huius via,
Nam laetantem animam
in hac melodia
Post hanc vitam suseipit
Iesus et Maria.
89. Ergo, soror, tuum cor
ita citharizet,
Se baptizet lacrimis,
planctu martyrizet,
Christo totis viribus
sie nunc organizet,
Ut cum Christo postea
semper sollemnizet.
90. Tunc cessabunt gemitus
planctuum, dolorum,
Cum adiuneta fueris
choris angelorum,
Nam cantando transies
ad caelestem chorum,
Nupta felicissime
regi saeculorum.
— 616 —
88, 1 istud canticum H. — 88, 2 soror nunc o pia H. — 88, 4 mundi huius
E. — 89, 1 Nunc dilectum tuum cor H. — 89, 7 ut cum ipso H. — 90, 2
Et planctus dolorum F. — 90, 5 transiens G. — 90, 7 iuncta felicissiine E ;
Nupta felicissima F; felicissimo HM. — 90, 8 regi angelorum HM.
Diese drei Strophen brauchen nicht unecht zu sein ; denn es liegt offen-
bar eine doppelte Bearbeitung des Gedichtes vor, die eine gerichtet an einen
Freund (2, 3 sq ut amicnm valeas cautu delinire ; 87, 2frater care), die
andere einer Freundin gewidmet (2, 3 ut dilectam valeas; 87, 1 sqq.
Sed tu, cui volui | metrum destinare | soror). Deshalb schreibt z. B. Cod.
Colonien. 7, ein Orat. saec. 15. ex: „Explicit meditatio beati Bernhardi abbatis
de philomela, quam destinavit sorori suae." Auffallend ist es nur,
dafs es Handschriften, ja Drucke gibt, in denen die beiden Redaktionen ver-
quickt sind. So redet die Hs. M 87, 2 einen fr ater carus und gleich darauf 88, 2
eine soror pia an. In der vorstehenden Wiedergabe habe ich alle
Wendungen der zweiten Redaktion in die Noten verlegt.
Die Vergleichung der Hss. ABE besorgte Rev. H. M. Bannister, die von
CD Mr. Rogers , Cambridge. Die Varianten von K habe ich nicht voll-
ständig eingetragen, da die Hs. stark gekürzt und schlecht ist. — L schickt
dem Opusculum ein „Prohemium spirituale" voraus Si cirtutes Christi scires etc.
Es ist das nichts anderes als eine Anzahl Strophen aus dem Laudismus
sanctae er u eis. Die Philomena schliefst dort mit dem Distichon: Tractatus
est hie merito dictus philomena, Illius verba quia sunt ut cantus amoena.
Die Autorschaft Beckhams ist zweifellos. Nur späte Handschriften
aufserhalb Englands nennen Bonaventura. ,,Incipit meditatio fratris Iohannis
de Peccham, quondam Cantuariensis archiepiscopi, de ordine fratrum minorum,
quae vocatur philomena." A. — „Explicit philomena Peccham." A. —
„Hie ineipit passio salvatoris sab proprietatibus philomenae, compilata a
fratre Iohanne", das weitere ist weggerissen.
Bonaventura nennen eine Hs. in Donaueschingen (31) vom Jahre
1495, eine in Löwen (15 A) vom Jahre 1487, eine in Salzburg (Petrin, b I
20) die gleichfalls dem Ende des Jahrhunderts angehört. Dafs auch Bern-
hard als Verfasser genannt wird, ist nahezu selbstverständlich. Ebensowenig
Wert ist auf die Angabe der Stamser Hs. 81 vom Jahre 1489 zulegen: „De
philomena Alan i sub nota Ave vivens hostia" ; — „Explicit philomena
Alani, poetae eximii, sub nota Ave vivens hoatia."
Die Philomena Peckhams darf micht verwechselt werden mit dem gleich-
namigen, viel umfangreicheren Gedichte JohnHovedens, das mit den Worten
beginnt: Ave verbum, ens in prineipio. Den Herausgebern der neuen
Ausgabe Bonaventuras ist die Verschiedenheit der beiden Philomenen leider
entgangen. Vgl. Opera Omnia VIII, p. CV. Auch Haureau, Notices et
extraits VI, 278 unterscheidet die beiden Nachtigallen nicht, und weifs daher
nicht, welchem von beiden Autoren, Peckham oder Hoveden , er die vor-
liegende zuweisen soll.
Peckhams Philomena ist schon von C. Vötter in „Teutsche Sprach
übersetzt." Die Übersetzung erschien 1612 zu München. Die Münchener
Bibliotheken besitzen kein Exemplar derselben, wohl aber das Britische
Museum. Später brachte Bälde den Nachtigallensang in klassische Verse:
„Paraphrasis Lyrica in Philomelam D. Bonaventurae. Monachii 1645.
Orricus Scacabarotius,
Archipresbyter MediolaDensis,
f 1293.
Was uns über die Lebensschicksale dieses Dichters bekannt ist, habe
Analecta XIV b, S. 149 sq. mitgeteilt. Beifügen möchte ich zu dem dort
Gesagten nur, dafs sich unter den Urkunden Papst Alexander IV. eine vom
25. Febr. 1256 datierte, Scaccabarozzi betreffende befindet, welche ihn, ob-
schon er bereits Probst von San Nazario in Brolio sei, ermächtigt,
„Forisdecanatu et praebenda in ecclesia Brivatensi, Claromontensis dioecesis,
resignatis non obstantibus quibuscumque" andere Beneficien in seiner mai-
ländischen Diözese zu kumulieren. Vgl. Les registres d'Alexandre IV.
publiees par C. Bourel de la Ronciere etc. p. 334, n. 1116.
An der bezeichneten Stelle der Analecta ist sodann bereits Scaccabarozzis
Liber Officiorum ediert worden. Einen Nachtrag zu demselben bildet das
im folgenden erstmals publizierte Officium des hl. Ulrich mit den zugehörigen
Hymnen und der eingeschalteten Sequenz. Die Kenntnis dieses Officiums
verdanke ich einer Note in Wilhelm Meyers Gesammelten Abhandlungen II,
119; die Abschrift aus Cod. Ambrosian. P 165 sup. Herrn Georg Fell, S. L,
Poenitentiar am Dorne zu Mailand. Das Officium ist für die Huiniliaten zu
Pavia im Jahre 1282 verfafst, wie die folgende in der Hs. dem Officium
beigefügte Epistel bekundet :
Epistola ad praepositum Michaelem , ad preces cuius domnus archi-
presbyter compillavit hoc opus.
Viro religiosissimo et suo praedilecto in Christo amico , domno fratri
Michaeli, praeposito Domus Novae ultra Ticinum Papiensis , ordinis
Humiliatorum, Orricus Scacabarotius, sanctae Mediolanensis ecclesiae
archipresbyter, se ipsum cum salute. Quamvis insufficientes cogitare aliquid
a nobis quasi ex nobis ad compillandam beati Odelrici historiam nos sciremus,
confidentes tarnen de Dei misericordia , qui dat omnibus affluenter et non
improperat nee non de meritis gloriosi confessoris Odelrici ad precum
vestrarum instantiam pro inodulo nostrae scientiae perfeetam historiam tarn
in dietamine quam in cantu laboravimus et studuimus compillare de legenda
ipsius pauca de multis, quibus ipse commendabilis redditur, decerpentes et
ipsi historiae inserentes, quam vestrae dilectioni per latorem praesentium,
nostrum familiärem cum legenda ipsius duximus destinandam , parati in
consimilibus et aliis semper ad vestra beneplacita et mandata. Vestris
orationibus nos multipliciter recommendamus. Data Mediolani die Martis
XXIH. mensis MCCLXXXI1.
Vor dem Officium die Note: „Incipit officium, quod compillavit domnus
Orricus Scacabarotius, Mediolanensis ecclesiae archipresbyter, tarn in
dietamine quam in cantu".
— 618 —
De sancto Udalrico.
399. (1.) Hymnus ad Vesperain.
1. Odelrici pontificis
Festivum natalitium
Concelebret sollenniter
Cunctorum plebs fidelium.
2. Odas suaves personet
Agens festiva gaudia
Et reverenter concinat
Eius mira praeconia.
3. Ortus ex Alamanniae
Patre, matre nobilibus,
Honestis verbis claruit
Hie et iustus operibus.
4. Hie constans patientia,
Pius misericordia,
Caritate praestabilis,
Hie mitis, castus, bumilis.
5. Orationi deditus,
Frequentibus ieiuniis,
Largus in elemosynis,
Assiduus vigiliis.
6. Odelricum sanetissimum
Miraculorum gratia
Miriiicavit Dominus
Mirabili potentia.
7. Hie praesul post tot opera
Claustra relinquens infera
Locatus super sidera
Gaudet in aula supera.
8. Tua nos prece muniens
Ab hostium insidiis,
Odelrice, perennibus
Fac perfrui nos praemiis.
9. Patri, nato et flamini
Honor, virtus et gloria,
Potestas, laus, imperium
Per saecula sint omnia.
400. (2.) Hymnus ad Matutinum.
1. Festum sollenne celebrent 5.
Odelrici cum laudibus
Cuncti coetus fidelium
Festivis cum honoribus.
2. Ut honoratus merito, 6.
Benignus et laudabilis
Hie in eorum preeibus
Reddatur exaudibilis.
3. Hie in commissi populi 7.
Cura se dedit vigilem
Coram Deo et bomine
' Se praebuit et kumilem.
4. Talenta sacra duplicans 8.
Pastoris per officium
Fidele reddit Domino
Servus prudens servitium.
Hie praesul Cbristi vernula
Fidelis mente sedula
Verbi divini pabula
Dat populo non paueula.
Sanctis fulgens operibus,
Potentibus miraculis,
Hie felix gaudens residet
Aeternis habitaculis.
Consociatus coetibus
Beatis caeli sedibus
Nunc fruitur honoribus
Debitis et operibus.
Sit patri semper gloria,
Honor, potestas filio
Una cum sancto spiritu,
Qui regnat caeli solio.
— 619
401. (3.) Hymnus ad Laudes.
1. Felix Augusta civitas
Agat sollenne gaudium,
Pangat insigne multiplex
Odelrici praeconium.
2. Laetetur, quod per praesulem,
Suum germen egregium,
Odelricura raultiplicat
Semper *) nostrum collegium.
3. Quem Dei Providentia
Monstrant nati priniordia,
Quod sperneret terrestria,
Diligeret caelestia.
4. Cuius sancta sunt opera,
Excellens sanctimonia,
Fides, spes atque Caritas
Et ingens patientia.
5. Aquarum Tarri pontifex
Tumorem sedat fluminis
Eius ripa conficiens
Dei corpus et hominis.
6. Hunc sanctum in virtutibus
Sequamur et operibus.
Veneremur cum laudibus
Et debitis honoribus.
7. Odelricum frequentibus
Rogemus omnes precibus,
Ut in beata patria
Nobis praestet suffragia.
8. Patri. nato, spiritui
Paraclito sit gloria.
Tribus personis singulis,
Quae sunt una substantia.
402. (4.) De sancto Udalrico.
Sequentia.
1 a. Odelrico collaetemur,
Eius festo iucundemur
Lyra? viella, tympano;
2 a. Nobilis hie Alamannus
Fuit, civis Augustanus,
Clara natus prosapia,
3 a. Sublimant istum sanetitas,
Episcopalis dignitas
In Augustensi patria,
4 a. Fervens fuit caritate,
Perennis humilitate.
Miris pollens operibus,
5 a. Trina pavit hie pastura
Diligenti plebem cura
Fidelis pastor ovium,
6 a. Miraculis mirabilis,
Fide firmus, spe stabilis
Et fortis patientia,
1 b. Sancta vita hunc sectemur,
Hunc laudantes veneremur
In cymbalis et orgauo.
2 b. Praesul iustus et urbanus,
Cuius fuit larga manus,
Pius misericordia.
3 b. Ornat morum nobilitas
Mundumque reddit castitas
Mentis, carnis munditia.
4 b. Affluens benignitate,
Liberalis largitate
Subveniens pauperibus.
5 b. Verbo, eibo, vita pura
Gregi sua reddens iura,
Ut docet evangelium.
6 b. Deo fuit amabilis,
Hominibus affabilis,
Circumspectus prudentia.
') Super Hs.
— 620 —
7 a. Servus bonus Odelricus
Domini fuit amicus,
Modestus temperantia,
8 a. Odelrice, nobis dona,
Perfruamur ut Corona
Tuae precis instantia
7 b. Vitiorum inimicus
Dat virtutum dulces ficus
Suavi cum fragrantia.
8 b. In superna caeli zona,
In qua bonis cuncta bona
Praestantur Dei gratia.
403. (5.) De sancto Udalrico.
Officium.
In
1. Vesperis.
Antiphonae.
1. Ad Odelrici praesulis
Festum concurrant populi,
Hunc honorent cum gaudio
Magni, maiores, parvuli.
2. In sancti monasterio
Galli docendus traditur
Odelricus, qui moribus,
Scientia imbuitur.
3. Odelricus sublimatus
Ad pastoris dignitatem
Est in caelis coronatus
Propter suam sanctitatem.
4. Odelricus ecclesias
Collapsas reaediticat
Et studio pervigili
Has renovans magnificat.
5. Religiosa mulier
Aegris membris dissoluta
Est Odelrici precibus
Sanitati restituta.
Ad Magnificat.
A. Magnificemus Dominum
Magnificum per omnia,
■Qui Odelricum praesulem
Sua magnificentia
Magnifice magnificat
In supernorum patria;
Hunc laudibus magnificis
Magnificet ecclesia.
Ad M a t u t i n u m.
Invitatorium.
Exsultantes iubilemus
Redemptori omnium,
Qui perduxit Odelricum
Ad caeleste solium.
In 1. Nocturne
Antiphonae.
1. Sagina scientiae
ac religionis
Odelricus exstitit
plenus Dei donis.
2. Festum fideles celebrent
Odelrici sollemniter
Et eius mira personent
Magnalia suaviter.
3. Suis diebus Domino
Iustus inventus placuit
Odelricus, qui Dominum
Sacerdos magnus coluit.
Responsoria.
1. Concelebret ecclesia
Odelrici sollemnia
Festiva cum laetitia,
Qui verbo vitae claruit,
Sanctitate resplenduit,
Miraculis emieuit,
V. Cuius beatis meritis
Suffragiis et inclitis
Tanto magis adiuvamur,
Hunc quo magis veneramur.
— 621
2. Sanctus ex Alemanniae
Udalricus maioribus
In Augustensi exstitit
Urbe natus parentibus.
V. Cuius Ubaldus genitor,
Mater Teberga opibus,
Nobilitate praeminent,
Decorantur insignibus.
3. Hie Odelricus duplicans
Talenta pastor ovium
Intrat in sui Domini
Servus fidelis gaudium.
V. Non in terra fodiens
Abscondit peeuniam,
Sed ipsam multiplicat
Prudens per industriam.
In 2. Nocturne
Antiphonae.
1-. Serve prudens et fidelis,
Subvenire nobis velis,
Odelrice, eolentibus
Te tuis sanetis preeibus.
2. Praesul mirae sanetitatis
Est talentis duplicatis
Odelricus cum beatis.
3. A paganis incolas
August ae molestantibus
Odelrici liberat
Deus orationibus.
JResponsoria.
1. Odelricus conspieuus
Fuit omni bonitate,
In fide cum spe stabilis,
Fortis fuit caritate.
V. Hie Odelricus patiens
Et verax in eloquiis
Rectus, mitis et humilis
Et iustus in iudieiis.
2. Quam felix, Augustensium
Urbs, cuius pontificium
Tuae proli Odelrico
Dei traditur amico x) !
Miraculorum fulgidus
Mira fuit claritate.
V. Hunc, christiaua contio,
Implora piis preeibus,
Ut per suum praesidium
Loceris caeli sedibus.
3. Nitore castimoniae
Odelricus coruscabat,
Corpus conculcans proprium
Hie frequenter ieiunabat,
Austerus hie vigiliis
Hoc orando castigabat.
V. Quam clara et pulcherrima
Est casta generatio,
Quam cum eleemosynis
Bona semper oratio!
In tertio Nocturno.
Antiphonae.
1. Inter regem et filium
Pacis componit foedera
Odelricus paeificus
Qui regnat super sidera.
2. Tarri sedavit impetum
Hie praesul sanetis preeibus,
Ut esset tutus transitus
Transire hunc volentibus.
3. Dum Odelrico aderat
Corporalis potentia,
Celebrabat cottidie
Missarum hie sollemnia.
Besp>onsoria.
1. Odelricum pontificem
Honoremus sollenniter,
Eius laudes magnificas
Personemus suaviter
Et hunc devotis preeibus
Imploremus humiliter,
!) Das Wort amico hinter E 2, 6. Hs.
— 622 —
V. Dt ipse rogat Dominum
Pro nobis efficaciter,
Quod ad aeternam gloriam
Perducat nos feliciter.
2. Fuit praesul Odelricus
Maximus Dei amicus,
Viridis, non ramus siccus,
Bonus, bonas ferens ticus,
Quem recepit caeli vicus.
V. Hie a eunetis iidelibus
Reverenter honorandus,
Sanctissimus hie pontifex
Odelricus est laudandus.
3. Odelricus exuberat
Pietatis operibus,
Qui largas elemosynas
Largus donat pauperibus
Et hospitalis colligit
Vagabund os in domibus.
V. Felix, qui super pauperes
Toto corde intelligit,
Non habentes hospitium
In sua domo colligit,
In Laudibus.
Antiphonen.
1. Odelricum Dominus
Induit fortitudine,
Praecinxit virtutibus
In omni certamine.
2. Cuncti fideles populi,
Deo nostro iubilate,
Servite in laetitia,
Odelricum honorate.
3. Odelricus ad Dominum
Sanctus de luce vigilat,
Qui fidei et operum
Splendore clarus rutilat.
4. Benedicite Domino,
Caeli, terra, maria,
Qui Odelrico praesuli
Regno dat caelestia.
5. In Odelrici praesulis
Festo laudet in tympano
Deum fidelis populus,
In cymbalis et organo.
Ad Benedictes.
A. Dominus Deus Israel,
Benedictus per omnia,
Odelricum pontiticem
Benedixit in patria
Et sibi dedit perfrui
Vitae perennis gloria.
In 2. Vesperis.
Antiphonae.
1. Odelricus iustissimus
In aeterna memoria
Non ab auditu metuens
Malo gaudet in patria.
2. Odelrice, praesidium
Tuum da tuis famulis,
Libera piis preeibus
Nos a eunetis pericul's.
3. Odelrice, roga Christum,
Ut expurget mundum istum
A vitiorum sordibus
Informetque virtutibus.
4. Festivas age gratias,
Christicolarum contio,
In Odelrici praesulis
Festivo natalitio.
5. Odelrice, suecurrere
Digneris tuis preeibus
Tuis devotis servulis
Tuum festum colentibus.
Ad Magnificat.
A. Odelrice magnificis
Magnifica praeconiis
Christum, qui te magnificat
Cum gloriosis praemiis
Associatum superis
Beatorum collegiis.
— 623 —
404. (6.) De saucto Udalrico.
Missa.
Introitus.
Hie Odelricus deserens
Huius vitae miseriam
Christi, solis iustitiae,
Desideratam regiam
Gaudens intravit hodie,
Adeptus caeli gloriam.
Graduale.
Sunt apertae caeli portae
Odelrico sumpta sorte
Supernorum cum cohorte,
Quibus vita sine morte,
In qua sanetis gaudium
est sine maerore
Beataque requies
est sine labore.
Alleluia.
Hie Odelricus pontifex
Caelum ascendit hodie,
Optata qui perfruitur
Beatae vita gloriae.
0 f f ertorium.
Aeceptam laudis Domino
Nos offeramus hostiam,
Dantes eius obsequiis
Nos per vitae munditiam,
Qui Odelrici praesulis
Peragimus memoriam.
Communio.
Christi sub panis specie
Corpus quod nuper latuit,
A sacerdote sumitur,
Sicut Christus instituit ;
Conficere, reeipere
Hoc Odelricus meruit.
Iacobus Caietani de Stephanescis,
Cardinalis Diaconus S. Georgii ad Velum Aureura,
t 1343.
Als das Geburtsjahr des Kardinals Iacobus Gaetani de Stephaneschi wird
das Jahr 1270 angegeben. Sein Vater, Petrus Stephani, wie er selbst den
Namen schreibt, war 1292 — 1294 römischer Senator, seine Mutter Perna ge-
hörte dem Hause der Orsini an. Zu weiterer Ausbildung begab sich der junge
Kömer an die Hochschule zu Paris, wo er nach knapp sechs Semestern
Artium liberalium magister wurde und die venia legendi erhielt. Nach dem
Befehle der Eltern (Maiorum suorum iussuj, nicht aus eigener Neigung
(invitus), wandte er sich dem Studium des kanonischen und, heimgekehrt,
dem des zivilen Rechtes zu , nebenbei literarischen Neigungen nachgebend,
die ihn zu Lucan und Vergil hinführten. Vielleicht 1289, jedenfalls aber
1291 (quarto Nicolai IV. anno) war er Subdiakon, wurde Kanonikus von
S. Peter und Auditor Rotae. Nach der Wahl Bonifaz VIII., seines Ver-
wandten (12. Dez. 1294), ward er von diesem zum Kardinaldiakon mit dem
Titel des hl. Georgius in Velabro ernannt (14. Febr. 1296) und in der Folge
zu verschiedenen Legationen in Italien verwandt. Als Kenner und Förderer
der bildenden Künste erwies er sich, indem er das Paradies der Basilika
des hl. Petrus sowie seine eigene Titelkirche mit musivischen Bildwerken
schmücken liefs (Reumont, Gesch. der Stadt Rom II, 711;. Den Nachfolgern
Bonifaz VIII. folgte er nach Avignon. Ein von ihm herrührendes Zeremoniale
(Avignon Cod. 1706; Mabillon, Museum Italicum II, 243 — 443; Labande,
Bibliotheque de l'Ecole des Chartes LIV [1893J 45 ff.) beschreibt uns einen
Teil der festlichen und denkwürdigen Anlässe, bei denen er zugegen war,
u. a. die Sitzungen des Konzils von Vienne (16. Okt. 1311 bis 6. Mai 1312),
auf dem die Aufhebung des Templerordens verfügt wurde. Im Jahre 1334
ernannte ihn Johann XXII. zum Kardinalprotektor der Minderbrüder. Er
starb zu Avignon den 23. Juni 1343, nachdem er 48 Jahre Kardinal gewesen
und an der Kürung von fünf Päpsten teilgenommen hatte. Seine Leiche
wurde nach Rom überführt und in St. Peter beigesetzt (Cod. Capit. S. Petri
in Vaticano 129 C). Vgl. über sein Leben vor allem die kurze Selbst-
biographie in der Vorrede zum dritten Teile seines Opus Metricum (Acta
SS. Mai IV, 243); Eggs, Purpura Docta, Francofurti 1710, I 257—59. Eine
Monographie über Stephaneschi von Dr. Ignaz Hösl wird im Laufe dieses
Jahres erscheinen.
Unter den dichterischen Werken des Kardinals steht an erster Stelle
sein Opus metricum tripartitum, welches Leben und Abdankung Coelestins V.,
die Wahl Bonifaz VIII. und die Heiligsprechung des ersteren behandelt
(Acta SS. Mai IV, 437 sqq.). Aufserdem kennen wir zwei Gedichte über
das Jubiläum der Jahrhundertwende (ebenfalls in den Acta SS. gedruckt)
und ein noch unveröffentlichtes Carmen heroicum über ein Wunder der
allers. Jungfrau zu Avignon, welches sich in der Pariser Handschrift 5931
findet. Diese Handschrift enthält ferner eine Reihe von kleinen Gebeten
— 625 —
und Epigrammen für die Marienfeste des Jahres, die im folgenden mitgeteilt
sind. Ferner verfafste Stephaneschi eine Anzahl rem Responsorien und
Antiphonen auf den hl. Petrus de Murrone, einige darunter in Versen.
Endlieh enthält ein Graduale des Kardinals, Cod. 129 C des Kapitelarchivs
von St. Peter in Rom , zwei Hymnen auf den hl. Georg, ein Responsorium,
zwei Antiphonen und zwei Versus Alleluiatici auf denselben. Von diesen
scheinen die letzteren mit den Anfängen: „Detege fune stos" und „Mile s
in arma ferox" metrisch zu sein. Bei den Umständlichkeiten, welche die
Benutzung des Archivs zu erschweren und zu verleiden bestimmt scheinen,
konnte ich nicht daran denken, irgend jemand zuzumuten, um solcher
Kleinigkeiten willen jene Barrieren zu überwinden. Was ich über die
Handschrift weifs, verdanke ich Mitteilungen Dr. I. Hösls.
405. (1.) De saneto Georgio.
Ad Vesp. et Noct.
1. Scandit caelum, micans telum 3. Docet rüdes hoc, quod tu des,
Draconi figens acrius, Christe Deus, potentiam,
Flagrans miles, nostras viles Quos convertit et avertit
Terras linquens Georgius. Baptismi praebens gratiam.
2. Hie venustus, haud exustus, 4. Fraudem cernit hanc et sternit,
Florem indutus speciem Unum prospeetans daemo-
Intus nitet, cum evitet num,
Obscaenam mundi faciem. Quem delusum cruce fusum
Mittit Averno dissonum.
5. Patrem, natura, miles, datum
Almum deposce meritis,
Ut victores allectores
Trudanius proeul abditis.
Grad. ms. Iacobi de Stephanescis. saec. 14. Cod. Capit. Vaticani 129
C. A. — Brev. ms. Paiisiense saec. 14. Cod. Parisin. 1024. B. — Brev.
ms. Parisiense saec. 14. Cod. Parisin. 1263. C. — Brev. ms. Parisiense
saec. 15. Cod. Parisin. 1291. D. — Brev. ms. Parisiense (?) saec. 15. Cod.
Carlopolitan. 146. E. — Brev. ms. Parisiense saec. 15/i6. Cod. Parisien.
(Arsen.) 660. F.
1, 1 Candit caelum micans A: Cadit micans caelum C; caelum mittens
telum DE. — 1,2 fidens C. — 2, 1 Hie vir iustus hanc exustus C; Hie
non ustus aut exustus BF. — 2, 3 cum enitet D. — 3, 1 Docet vides A. —
3. 2 Deus clementiam D. — 3, 3 aut avertit C; ac vertit A. — 3, 4 praebens
fehlt C. — 4, 1 Fraudem fuit et refundit C. — 4, 2 Virum prospeetans CDE ;
Rumen prospeetans C. — 4, 4 Mittit a verbo C. — 5, 2 sepq. Almum deposce
mentis victores tuideamus proeul abditis C. — „Subsequentia, ynnos videlicet
duos: „Scandit caelum" et rO athleta" , Responsorium unum „Exsurgat in
laude?" , Antiphonas duas: „Georgiii!) miles egregie'1 , et „Invictus rictor
Georgius1' nee non Alleluia duo: „Detege funestos" et „Miles in arma ferox",
singula quaeque tarn in litera (prosa videlicet et metro) quam in cantu de
beato Georgio martyre idem Iacobus saneti Georgii ad Velum Aureum dia-
conus cardinalis composuit". A. — Wiederholt aus Anal. XIX, 143.
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 40
— 626 —
406. (2.) De saiicto Georgio.
Ad Laudes.
1. 0 athleta victor, laeta, 3, Multos terror vicit, error
Georgi, fulgens laurea, Multorum palam dissonat,
Te laudamus, hie ovamus, Cum egressus vir nee fessus,
Lux, ecce, surgit aurea. Voxclara,ecce,intonat.
2. Fide rectus, spe provectus, 4. Christum fatur, quo ditatur,
Quem fruens ignit Caritas, Strages firmavit comitum,
Mortem spernit, vitara cernit, Stat tribunus, prineeps unus,
0 lux, beata trinitas. Deus, tuorum militum.
5. Ergo fortem contra mortem
Poscat mens ducem saucia,
Ut exsistat, quae nunc distat,
Aeterna caeli gloria.
Grad. ms. Iacobi de Stepbanescis saec. 14. Cod. Capit. Vaticani 129
C. A. — Brev. ins. Parisiense saec. 14. Cod. Parisin. 1024. B. — Brev.
ms. Parisiense saec. 15. Cod. Parisin. 1291. C. — Brev. ms. Parisiense (?)
saec. 15. Cod. Carlopolitan. 146. D. — Brev. ms. Parisiense saec. 15/i6.
Cod. Parisin. (Arsen.) 660. E. —
1, 1 virgo laeta C. — 1,3 huic oramus D. — 3, 1 Multa BCE. —
3. 3 vix nee B. — 4, 1 Ipsum fatur D. — 4, 2 firmat D; firmatur B. —
5, 1 Virgo fortem C. — Die Lesarten von A stehen mir nicht zu Gebote.
Vgl. das zum vorigen Hymnus Bemerkte. — Wiederholt aus Anal. XIX, 143.
407. (3.) De s. Petro Caelestino.
Kesponsorium.
R. Fit monachus, qui papa fuit, simplexque sacerdos
Praesul et inclinans se bis, cui regia seeptra
Paruerant,
V. Imperii diadema sacrum mitraeque bicornes.
Cod. Casanaten. 934 (D III 13.) saec. 16/i7. A. — Acta SS. Maii IV,
484. B. — 2 inclinans aliis B. — „Subsequentia responsoria tria, Alleluia
unum cum versibus in litera cantuque ac orationes tres nee non antiphonas
duas in litera et cantu de beato Petro confessore Iacobus S. Georgii ad
Velum Aureum diaconus eardinalis composuit". A. — Vorauf geht ein Brief
„Religiosis viris , amicis carissimis, Priori Generali, Detinitoribus Capituli
Generalis ordinis s. Petri de Murrone" etc. Bedauernd, die versprochene
Historia metro heroico, durch Amtsgeschäfte verhindert, noch nicht senden
zu können, schicke er einstweilen einige Antiphonen usw. „Verum ne interim
nostrae devotionis modulus sileat, quin iramo sub dulcis harmoniae musica
ipse vesterque chorus eidem egregio confessori laudibus iubilet, Responsoria
tria una cum versibus, Alleluia in litera cantuque et orationes tres per nos
composita de ipso confessore per fratrem Petrum de Romano, priorem
monasterii S. Mariae de Collemadio, ordinis vestri , latorem praesentium,
.... destinamus. In eiusdem igitur saneti laudem et gloriam, quae misimus,
grate suseipite illaque ipsius festivo applicetis officio decantanda" etc. AB.
— 627 —
40S. (4.) De s. Petro Caelestiuo.
Alleluia.
0 felix, papale clecus supremaque calcans,
Quaeque supergressus vincensque per omnia luxum,
Ingrediens caeleste solum terrasque supernis
Commutas fineque probas te attingere palmam.
Cod. Casanaten. 934 (D in 13) saec. 16/it. A. — Acta SS. Maii IV.
484. B. — 4 Conimutans B. — Vgl. die Bemerkung zur vorigen Nummer.
409. (5.) De s. Petro Caelestiuo.
Antiphonae.
Ad Magnificat.
Alme pater, natos memora, quos sacra profudit
Religio, memoransque doce doctosque reserva,
Ne pereant, sed eant in caelnm, dirige calles.
Ad Benedictus.
Te caelo insertum nobis assistere terris
Poscimus, ut celebrem sectemur in ardua patrem.
Cod. Casanaten. 934 (D III 13.) saec. 16/n. A. — Acta SS. Maii IV,
484. B. — „Subsequentes duas antiphonas in litera cantuque Iacobus S. Georgii
ad Velum Aureum diaconus cardinalis composuit post confectam epistolam
positam in principio libri et ideo de ipsis antiphonis non fit mentio in
prima epistola". A. — Als ein Beispiel der Kompositionsweise des Kardinals
möge hier der Cantus der Antiphona ad Benedictus Raum gegönnt sein.
te-re ter - ris
sei - mus, ut ce - le - brem
inü
&
3=?
sec - te
du - a
pa
trem.
40'
— 628 —
410. (6.) De Nativitate beatae Mariae.
Humani generis sator et qui parcere lapsis
Instituis, maculas veteris rubiginis aufer
Argento, thalamus tibi sit quo virgo refulges.
Cod. Parisin. 5931. saec. 14. — „Iacobi, sancti Georgii ad velum aureum
diaconi cardinalis , de nativitate gloriosae Dei genetricis virginis Mariae
dudum factum heroicum carmen".
411. (7.) De Ammntiatione beatae Virginis.
Tuque, super cunctis benedicta puerpera, salve,
Yirgula, quae sponsum nescis, quam gratia sacri
Flaminis irradiat, caelo maris adnue sidus.
Cod. Parisin. 5931. saec. 14. — „Eiusdem de Annuntiatione beatae
virginis".
412. (8.) De Nativitate Christi.
Iam puerum, iam, summe pater, post tempora natura
Accipimus, genitum tibi quem nos esse coaevum
Credimus hincque olei scaturire liquamina Tibrim.
Cod. Parisin. 5931. saec. [15. 16.] 14. — „Eiusdem de Nativitate Christi".
413. (9.) De Adoratione et Oblatione Magorum.
Gentibus ignotus Stella duce noscitur infans
In praesaepe iacens, caeli terraeque profundi
Conditor atque magi murram, tus, accipit aurum.
Cod. Parisin. 5931. saec. 14. — „Eiusdem de adoratione et oblatione
Magorum".
414. (10.) De Puriflcatione beatae Tirginis.
Sistitur in templo puer et Simeonis in ulnas
Accipitur, cui danda quies, nam lumina servi
Conspexere Deum, darum iubar omnibus ortum.
Cod. Pai-isin. 5931. saec. 14. — „Eiusdem de oblatione Christi in
templo Simeoni sive de Puriticatione beatae virginis".
415. (11.) De Assumptione beatae Tirginis.
Ad summi regina tbronum defertur in altum
Angelicis praelata choris, cui fertur et ipse
Filius occurrens, matrem super aethera ponit.
Cod. Parisin. 5931. saec. 14. — „Eiusdem de Assumptione beatae
virginis".
— 629 —
416. (12.) Ad beatani Tirginem deprecatio.
Lucida regna tenens, humili virtute superbos
Contere fidentes coeptis fallacibus bostes
Tuque Deum complexa sinu servaudo pudorem
Virgineura raatris fundens per saecula nomen,
Aspice compunctos animos iniserata tuorum,
Nam tua collisos prospectans gratia vultus
Erexit tutamque dedit sub numine curam.
Cod. Parisin. 5931. saec. 14. — „Eiusdem humilis et devota ad beatam
virginem depi-ecatio receptique beneficii recognitio".
Gualterus Wiburnus,
Ordinis Minorum Frauciscanorum,
f nach 1367.
Über das Leben dieses fruchtbaren und gewandten Franziskanerdichters
sind wir ohne alle Nachrichten. Seine Zugehörigkeit zum Franziskanerorden
folgerte Pitseus aus dem Umstände, dafs er an Minoriten schreibend, diese
seine „Brüder" nenne. Die Tatsache bestätigt das folgende Gedicht (Str. 156, 6).
Derselbe Autor mutmafst , dafs Wiburn dem Kloster in Norwich angehört
habe und läfst ihn 1367 unter Eduard III. tätig sein; es ist dies aber eine
blofse Konjektur desselben. Sprache und Stil des Dichters würden eher
das 13. Jahrh. vernraten lassen. Baläus will seine Werke in der „Bibliothek
der Mönche von Norwich" gesehen haben. Als solche führen beide, aufser
einem prosaischen Werke „Pr o prietate s terrae sanctae" betitelt, das
mit den Worten beginnt „Pulscmte fratrum industria" auf: 1. De virgine
M aria'carmine hexametro lib. unum. — 2. De eadem et eius filio libr.
unum, mit dem Anfange: „Mariae carmina quondam hexametra" ; dies
Gedicht ist uns erhalten in Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 368 fol. 203 a sqq.
und iimfafst einige tausend Verse. — 3. Encomium virgiuis lib. unum.
Das Incipit wird nicht mitgeteilt. Da dies Encomium virginis bei Pitseus
ausdrücklich von 1 unterschieden wird, so ist die Annahme naheliegend,
dafs das im folgenden mitgeteilte Gedicht eben dies Encomium sei. —
4. Carminum diversi generis libr. unum. — Vgl. Lelandus, Comment.
de Scriptt. Britan. (Oxon. 1709.) p. 326. — Pitseus, Relationum historic. de
rebus Anglicis Tom. I. (Parisiis 1619) p. 500. — Balaeus Scriptt. Illustr.
Britanniae Catalogus (Basileae s. a. 1557) p. 45. — Tanner, Bibl. Britannica
(Lond. 1748) p. 765 und Wadding Scriptt. Ord. Minorum (Romae 1806) p. 102,
fügen keine neue Linie hinzu; Sbaralea, Supplementum et Castigatio ad
Scriptt. trium Ordinum S. Francisci (Romae 1806) , p. 765 führt nur den
Namen an.
Das auf den folgenden Blättern zum Abdrucke gelangte Gedicht auf
Maria, als dessen Verfasser sich Str. 153 und 156 ein Gauterus bekennt,
der sich an letzterem Orte „alga cleri Minorumque scoria" betitelt,
scheint mir nach dem Gesagten ein Werk Wiburns zu sein. Dasselbe be-
findet sich in der Handschrift 232 des Corpus-Christi-College in Oxford
(fol. 73 b sqq.) saec. 14., aus der es Rev. H. M. Bannister abgeschrieben hat.
Es findet sich wieder in Cod. Digby 19., von einer Hand des 14. Jahrhunderts.
Hier ist aber das Gedicht zu einem Psalterium Mariae von drei Quinquagenen
(vgl. Anal. XXXV, 5) umgearbeitet und hat dabei solche Veränderungen
erfahren, dafs die Varianten, Umstellungen und Auslassungen, wollte ich sie
verzeichnen, ebensoviel Platz beanspruchen würden als das Gedicht, ohne
für die Textkritik Wesentliches zu bieten. Leider fehlen in Digby 19 gerade
die wenigen Stellen, in denen Corpus 232 einer Korrektur bedürfte.
— 631 —
417. (1.) Eucominm Beatae Mariae.
Ave; virgo, mater Christi,
Quae pudore meruisti
Dici phoenix virginura ;
Ave, virgo, cuius fructus
Nobis dedit finem luctus
Et lamenti termiuum.
7. Ave, virgo, verbi zeta,
Caste casto flatu laeta,
Non immundo semine;
Tibi digne damus odas,
Quae cum Deo limum nodas
Et matrera cum virgine.
2. Ave, virgo speciosa,
Cuius laudi neque prosa
Neque metrum sufficit;
Ave. virgo, mali meta,
Vena vitae, per quam theta
Taetrae mortis explicit.
Ave, virgo, verbi cella
Camis condens sub nubella
Deitatis radium;
Ave, virgo, Dei tbeca,
Per quam lusca. lippa, caeca
Mens habet collirium.
Ave, virgo gloriosa,
Quae commentum es et glosa
Scripturae propheticae,
Cuius glosa facit nudum,
Quod velatum erat dudum
Literali cortice.
Ave, virgo, gurges mellis,
Quae fei priscae procul pellis
Mortis et maestitiae,
Quae coniungis Deo limum
Et cum summo suis imum
Acu providentiae.
Ave, virgo, caeli clavis,
Ave, novis nova navis
Onerata mercibus,
Per quam plena plenis velis
Est allata lux de caelis
Caecis et errantibus.
10. Ave, virgo, mortis serra,
Cuius venter est acerra
Caelestis aromatis;
Ave, virgo, quam sacravit,
Fortunavit et formavit
Virtus almi pneumatis.
5. Ave, gemma puellaris,
Ave, clara Stella maris,
Ave, capsa numinis,
Ave, lampas et laterna,
Qnam accendit lux superna,
Fax aeterni luminis.
11. Ave, virgo gratiosa,
Sola praegnans et ventrosa
Sine maris opere,
Firmamentum infirmorum
Tollens onus peccatorum
Pio ventris onere.
6. Ave, virgo, cuius venter
Sigillatus diligenter
Fetu novo tumuit;
Sine poenis et tortura
Splendor patris et figura
De te nasci voluit.
12. Ave. virgo, mentis dulcor,
In qua reus et exsul cor
Fundat, figit, anchorat,
Quam in morbo, quam in mari,
Quisquis studet liberari,
Studiose memorat.
— 632
13. Ave, virgo, quam in artis
Christiani mortis Martis
Invocant terroribus;
Ave, prudens et cordata,
Per quam salus profligata
Redditur credentibus.
19. Ave, vertex honestatis.
Ave, monstrum sauctitatis,
Ave, vitae scatebra,
Ave, pinna puritatis,
Ave, thoral trinitatis,
Ave, lucis latebra.
14. Ave, caeli tbymiama,
Cuius odor, cuius fama
Summa ferit sidera,
Cuius nomen aures mellit,
Cum prolatum bas percellit,
Et pigmentat aera.
20. Ave, virgo, Dei reda,
Dei fanum, in quo taeda
Caelestis accenditur,
Tu salutis es minera,
Clava, cuspis et machaera,
Qua mors caesa moritur.
15. Ave. pelta peccatorum
Et asylum elegorum 1),
Immo refectorium ;
Ave, sporta pane plena,
Christi ciclas, Christi lena 2),
Christi dogmatorium.
21. Ave. per quam surgunt hi, qui
Ceciderunt per antiqui
Serpentis astutiam;
Ave, quae per castum tborum
Carnis ius et logicorum
Fallis consequentiam.
16. Ave. per quam uniuntur,
Coniugantur, coniunguntur
Yirginali fibula
Agnus leo, via finis,
Splendor nubes, numen cinis,
Radius et nebula.
22. Dicunt enim sequi tales,
Quibus favent naturales :
Haec est mater, igitur
Yirum novit et est facta;
Sed Maria prolera nacta
Dicit, quod non sequitur.
17. Ave, cuius est ex alvo
Sed pudoris flore salvo
Yerbum patris editum,
Sine mare marem paris,
Non per germen sata maris,
Sed per sanctum spiritum.
23. Dicant illi, quod, si caret
Planta succo, semper aret,
Arens nunquam pullulat ;
Sed intacta virgo Christum
Pariendo nodum istum
Solvit et eftibulat.
18. Ave, nubes penetrata
Pboebi flammis et ornata
Deitatis iride,
Quae sub umbra lucem celas
Et aeternum verbum velas
Nostrae carnis chlamyde.
24. Ave, parens. partus morem
Partu mutans, nam dolorem
Partui postposteras,
Florem paris, sed in partu
Neque florem nee iubar tu
Pudoris obliteras.
') vel miserorum. —
-) vestis senatoria. —
— 633
25. Dolor matris prolongatur,
Donec proles patiatur,
Ut siniul parturiant,
Quia probra patientis
Sputa, clavi, crux parentis
Animam digladiant.
31. Ave, gemma feminarum,
Quae prae cunctis gratiaruin
Invenisti copiam,
Pulchrum in te fecit zeuma,
Cum univit verbo pneuma
Duplicem substantiara.
26. Ave, virgo singularis,
Apotheca salutaris
Pigmenti thearchici,
Ave, cuius cor a cunis
Consecratum erat prunis
Amoris exstatici.
32. Ave. virgo, pulcbra tota,
Cuius nulla naevi nota
Pudorem deliliat,
Ave, novi musti crater,
Ave, parens, ave, mater,
Quam Venus non vitiat.
27. Ave, virgo, vas verbale
Decus plantans matronale
Virginis in stipite;
Ave, cuius ventris promus
Et virtutis sacrae domus
Deo gaudent bospite.
33. Ave, crater, cuius mustum
Illum fidum, illum iustum
Petrum debriaverat,
Haustu cuius ausum nactus
Novus verbi praeco factus
In verba proruperat.
28. Ave, virgo laeta prole,
Quam amictam vidit sole
Iobannes deividus,
Cuius planus est sabstratus
Lunae globus, ut praefatus
Astruit altividus.
34. Ave, caeli decor, ave,
Dei templum et conclave,
Cuius in praeconio
Omnis altus scriba iacet,
Omnis rbetor acer acet
Et sordet eloquio.
29. Ave, virgo, morum schola,
Quae naturae nostrae stola
Trabeasti filium x),
Praeparasti Deo tborum
Et actorem 2) angelorum
Fecisti novitium.
35. Ave, cuius pia prece
Peccatorum tersa faece
Rei gaudent venia,
Quos confractis inferorum
Claustris3) transfers ad cae-
lorum
Stellata palatia.
30. Ave, mater, virgo pura,
Leti letum et censura,
Melos musae tristibus;
Ave, gaude, virgo dulcis,
Laxis fibris et hiulcis
Collaudanda faucibus.
*) elarium. —
2) alborem. —
8) clatras. —
36. Ave, novum vas humanas
Aquas prius malesanas
Dei sale condiens;
Ave, Deum in secretum
Tborum trabens et concretum
Ex abstracto faciens.
634 —
37. Ave, cuius pia dextra
Sordescentes intos, extra
Pie solet tergere
Et deterso culpae caeno
Serenatos in sereno
Regno Dei ponere.
43. Ave, virgo, vas argutum
Maiestatis, quae virtutum
Summas carpis semitas,
Expers labis, expers sordis,
Quia tui chordas2) cordis
Dei tendit3) Caritas.
38. Ave, virgo, virga Iesse,
Quam caelestis indefesse
Laudat chorus curiae,
Et succumbunt omnes Musae
Laudatorum sub diffusae
Pondere materiae.
44. Ave, virgo, quae diurnam
Facem vincis et nocturnam
Radiosa facie,
Tui sacri ventris cista
Placet Christo, quia crista
Cares arrogantiae.
39. Ave, virgo, mater, gaude,
Cuius in canenda laude
Par est Cherub cherilo 1),
Satis culta sine cultu
Fratrem Phoebes vincis vultu
Rutilantem rutilo.
45. Ave, thynium, caltha, rosa,
Vitis ferax et frondosa
Palmaque vermicoma,
Ave, fornax, in qua fiagrat
Et flagrando magis fragrat
Caritas ignicoma.
40. Ave, victrix hostis saevi,
ClaudensDeum claustro brevi,
Magnum parvo metiens,
In frumentum carnis foenum
Et in aurum vertis caenum
Verbo carnem uniens.
46. Ave, doxa virginalis,
Vas arvinae spiritalis,
Gratiae lardarium,
Strena pacis, arrha vitae,
Maiestatis infinitae
Subtile compendiura.
41. Ave, cuius speciei
Coraparata lux diei
Sudae nox est horrida ;
Phoebus funus, caelum caenum,
Luna limus, mel venenum,
Favus coloquintida.
47. Ave, caeli brevis apis,
Quae de Dei sinu rapis
Redolentem flosculum
Et de Üore sugis favum,
Gustu cuius ad octavum
Pervenitur saeculum.
42. Ave, casta sponsa Dei,
Quae beatae faciei
Nive nives superas,
Quae per vultumpraefulgorum
Aquilinam angelorum
Aciem reverberas.
*) chilo. —
2) chorda. —
3) ardescendit. —
48. Ave, mater, ave, virgo,
Quem in summo vitae pyrgo,
Quisquis credit, invocat,
Quam, qui motor est caelorum,
Super trinam angelorum
Ierarchiam collocat.
— 635 —
49. Ave, mater, quam in throni 56. Ave, pura virgo, mater,
Diguitate superponi
Voluit caelicolis
Is, qui frenat et aurigat
Caeli raptum et qui ligat
Elementa symbolis.
50. Ave, virgo, quae tonantem
Lacte nutris et lactantem
Stricta cingis fascia;
Ave, semel, ave rursura,
Quae per carnem sistis cursuin
Carnis ad declivia.
51. Sicut unda praeceps fluit,
Sic corruptae carnis ruit
Moles ad flagitia,
Sed, dum unis carni Deum,
Carnis aquam in Lyaeum
Vertis ventris hydria.
52. Ave, de qua Deo gratum
Est numisma fabricatum,
Quo mundus redimitur,
Praeter morem usitatum,
Non per follem, sed per flatum
Haec moneta cuditur.
53. Ave, per quam fit passivum
Yerbum illud, quod activum
Erat ab initio,
Ave, per quam serpens ille,
Qui maeandros serpit mille,
Tollitur de medio.
54. Ave, virgo, mater alma,
Quae divinum es agalma,
Nidulus et camera,
Cuius fructu vegetamur,
Vegetati veneramur
Viscera deifera.
55. Ave, digna Deum ferre,
Cuius sancta caelum terrae
Castitas conterminat,
Cuius cor in caelo fixum
Et amoris igne frixum
Iesum semper ruminat.
Ave semel, bis, ter, quater,
Ave mille vicibus.
Ave, virgo comis, mitis,
Ave, mater exquisitis
Extollenda laudibus.
57. Ave, mater, maestis prompta,
Quam non possunt satis compta
Laudare facundia
Tot Marones, tot Sibyllae,
Quot sunt vasti maris stillae,
Conflantes ingenia.
58. In te primum ultimatur,
Primitivum derivatur;
Talis derivatio
Non est nota Prisciano
Nee Maroni Mantuano
Nee vati Maeonio.
59. Tu mortis es ablativa,
Quia prolis genetiva
Sine culpa genitae.
Tu fletus es abstersiva,
Restauratrix et dativa
Libertatis perditae.
60. Ave, mater et puella,
Quae captivos a dicella
Servitutis liberas
Et in lucis regione
Superato Pharaone
Superis adlateras.
61. Ave, cama Iesu Cbristi,
Quae mortalis ostendisti
Nobis vitae speculum,
Quae latoris es fiscella
Novae legis et cistella,
Currus et vehiculum.
62. Tu leebytus es olivi,
Tu vitalis via rivi,
Dei brevigerula,
Tu columna clinicorum,
Tu celeuma naufragorum
Et seeunda tabula.
636
63. Tu vas mellis, lactis uter,
Scaturigo, fous et luter
Purgativus sordium,
Christi lectus et lectica,
Sponsa. mater et amica,
Yelum et tentorium.
64. Tu fons es, qui non arescis,
Tu fios es, qui non marcescis,
Paradisi lilium,
Tu nutantis es bacillus,
Tu tonantis es pulvillus
Et reclinatoriuni.
65. Tu portella procis clausa,
Salus aegris, fessis pausa,
Tristibus tripudium,
Sabbatismus fatigatis
Et morbosis sanitatis
Es electuariuin.
66. Tu naucleri nostri Unter,
Tu catella sive spinter
Luto iungens figulum,
Tu pastoris es magale,
Qua fideles ad vitale
Minat oves pabulum.
67. Ave, virgo, norma morura,
Ave, lima vitiorum,
Ave, serra sordium,
Ave, pyxis deitatis,
Ave, summae maiestatis
Sacrum breviarium.
68. Ave, virgo pia, quae nos
Proseucbantes et egenos
Suscitas de pulvere;
Nostra nostrum herum hera
Salva tarnen alvi sera
Meruisti parere.
69.. Ave, cuius pia prole
Peccatores sunt a raole
Peccatorum liberi,
Quae potenti caelos palmo
Concludentem brevis almo
Yallo vallas uteri.
70. Miro quodam argumento
Cum extremis adiumento
Yirginali medio
Minus infers de maiori,
Sed et maius de minori;
Felix haec illatio.
71. Ave, virgo, cuius rore
Mundus ante floreus flore
Redivivo viruit,
Ave, mater, mater, ave,
Cuius dirae mortis a vae
Partus nos eripuit.
72. Ave, Stella matutina,
Quae nutautes in labina
Vitae regis lubricae;
Ave, virgo, quam super se
Recognoscunt tersam tersae
Virtutes uranicae.
73. Ave, templum Salomonis,
Ave, vellus Gedeonis,
Ave, verbi casula,
In qua Deus incarnatur
Ut ansatus teneatur
ISostrae carnis ansula.
74. Ave, virgo gloriosa,
Cuius semper est rimosa
Manus indigentibus;
Tu lusco lux, tu claudo pes,
Aerumnosis opem, opes
Influis inopibus.
75. Ave, virgo, quam turbavit
llle, qui te salutavit
In conclavi, Gabriel;
Per te rectus fit obliquus,
Per te puer fit antiquus,
De quo scripsit Daniel.
76. Ave, virgo columbina,
Sedes, aedes, officina
Grata Dei filio,
Cuius cordis in asbesto
Caritatis fax honesto
Flammavit incendio.
637 —
77. Ave, virgo, verbi parens,
Ante partum et post carens
Corruptelae notula.
Cuius laudes minus fide,
Quamvis manu tacta Midae,
Personaret fistula.
83. Ave, luna semper plena
Flammis Phoebi, quamterrena
Pila non ecclipticat,
Quam sanctorum chorus totus
Pronus, supplex et devotus
Cernuusque praedicat.
78 . Ave, nostris spes, Maria,
Languidorum salus, quia
Salutis confectio,
Qua languori subvenitur,
Tui ventris invenitur
In antidotario.
84. Ave, lampas caeli suda,
Cuius sudus fulgor uda
Nunquam nube tegitur,
Cuius vultus vibramen dat,
In quam Cherub ut intendat,
Connivere cogitur.
79. Ave, virgo, casa dia,
Quae dolentis es Thalia,
Pauperis refugium,
Ave, virgo, Clio maestis.
Quae canalis es caelestis
Eoris et impluvium.
85. Ave, caste nacta prolem,
Supergressa sola solem
Feminina *) specie,
Perspicacem visum vincis
Aquilarum, immo lyncis,
Oculorum acie.
80. Laudes tantae matris Maro
Non araret celte claro
Xeque Titus Livius:
Hie Homerus est exlinguis
Et Minerva flatu pinguis,
Hie est traulus Tullius.
86. Ave. pulchi'o pulchra crine,
Dente, labris, o divinae
Maiestatis mantica
Pulchra mammis, pulchra
fronte,
Pulchra foetu, tarnen non te
Venus urit lubrica.
81 . Ave, veha nostri ducis,
Ave, gleba, quae producis
Gramen sine palea,
Vulnerasti crine bello
Sponsum tuum et ocello
Facieque lactea.
87. Ave, pulchra pelle pulpa,
Fecundata sine culpa,
Sine viri semine,
Ave, cuius pulchrimenti
Totus splendor firmamenti
Vincitur vib ramine.
82. Ave, virgo, per quam sospes
Fit morbosus tuus hospes,
Per quam exsul remeat;
Ave, per quam est subaeta
Mors immitis, quae compaeta
Solvit et disuneat.
Ave, pulchra naso, malis,
Pulchra dorso, pulchra palis
Dentiumque serie,
Pulchra pulchram tiliorum
Formam vincis et olorum
Olorina facie.
reninma.
— 638 —
89. Ave, pulchra colomellis
Et gingivis et labellis,
Pulchro pulchra cilio,
Ave, cuius ealcem clare
Nee centenni commendare
Sciret Seraph studio.
90. Ave, pulchris pulchra suris,
Pulchra pulchri nive cruris,
Musculis et tibiis,
Pulchra planus, pulchra talis,
Umbilico, coxis, alis,
Nervis et arteriis.
91. Ave, pulchra fauce, nare,
Cuius nemo caraxare
Potest formam graphio,
Pulchra nive digitorum,
Scapularum, lacertorum
Et interscapulio.
92. Ave, pulchra flexu fagi
Vincens trica, quidquid Tagi
Fulvum ripae redditur
Ave, pulchra. per quam, in qua
Deitatis lux propinqua
Pulchre nobis oritur.
93. Ave. pulchra lacte colli,
Nullo luxu, nulla molli
Fracta petulantia,
Cuius castae sanetitatis,
Cuius sanetae castitatis
Alternantur lilia.
94. Ave, pulchris pulchra costis,
In quam ne quis urgens hostis
Notellam impungeret,
Cuius solis et aurorae
Faber fabri stilo flore
Solus laudes pingeret.
95: Ave, pulchra lyneeorum,
Immo magis limpidorum
Oculorum acie,
Pulchra prole gravidata
Nullo tarnen urticata
Pruritu laseiviae.
96. Ave, scopa, qua purgatur
Et qua proeul relegatur
Prisca mundi foeditas ;
Per te rectum circulatur,
Dum naturae copulatur
Infimae divinitas.
97. Tuo pio partu reeta
Naturarum imperfecta
Consummatur linea,
Dum supremus fit extremus
Et extremus fit supremus
Sumpta carnis trabea.
98. Ave, virgo, schema poli,
Quam novercam habent soli,
Qui iacent in sordibus;
Ave, fornax caritatis,
Clara colo castitatis,
Claris clara moribus.
99. Ave, vivi panis pera,
Conditorem condens stera
Trinae mundi rnachinae:
Ave, caste feeundata,
Nulla carnis titillata
Lasciva libidine.
100. Ave, virgo, per quam rei
Consequuntur iubilaei
Sempiternam feriam ;
Ave, per quam homieidae,
Paricidae, patrieidae
Redeunt ad patriam.
101. Ave, templum summi regis
Et latoris novae legis
Altare turicremum ;
Ave, cuius faber poli
Renovavit sibi soli
Virginalem eremum.
102. Ave, mater et virago,
Quae vestisti carnis sago
Vestientem lilia;
Ave, per quam Deus nascens
Ex antiquo puerascens
Yinctus est initia.
— 639 —
Ave, summi regis ostrum,
Ave, virgo Deum nostrum
Casto lactans ubere,
Partu gaudens glorioso,
Quia nunquam fastuoso
Tumuisti tubere.
109. Ave, via veritatis
Et amussis1) aeqaitatis,
Ave, recti regula,
Sanctitatis ordinale,
Novum morum doctrinale,
Novae vitae forraula.
104. Ave, per quam sol saccatur,
Per quam Deus humanatur,
Per quam Deus panditur,
Per quam luctus limitatur,
Per quam dolor obelatur,
Per quam risus redditur.
110. Ave, mater et ancilla,
Summi regis quae papilla
Tuum pascis pabulum,
Lacte pascis te pascentem,
Ventre claudis te claudentem,
Tuum geris gerulum.
Ave, casta sponsa Dei,
Quae pulsata pandis ei
Tuae mentis pessulum,
Dulcis dulce das respoDSum
Et admittis dulcem sponsum
Ruentem in osculum.
111. Deus ad te salutandam
Et salute gravidandam
Suum mittit militem;
Tu respondes verbis gnaris,
Visco carnis puellaris
Capis Dei alitem.
Ave, pluta caeli nimbo,
Udas orcum et a limbo
Sanctos patres eruis;
Huius mundi cataclismo
Foedos vitae barbarismo
Mundas, purgas, abluis.
112. Tu caelestis es hirudo
Favum sugens, plenitudo
Cuius non ebibitur;
Sugit Deus favum tuum,
Et tu sugis favum suum,
Melle mel rependitur.
Föns es lactis nunquam aren^
Puteusque fundo carens
Et abyssus mellea,
Paradisi fragrans rosa,
Vestis verbi non corrosa
Corruptelae tinea.
113. Ave, nostra mediatrix,
Ave, cuius turnet matrix
Sine viri copula,
Tu pistrinum es abundum,
In quo Deus mundamundum
Panem pinsit pinsula.
108. Tui mellis cataclismus
Salutaris est baptismus,
Quo mundus abluitur;
Tuum nectar est medela,
Qua peccatum et sequela
Peccati detegitur.
114. Ave, virgo Deo placens,
De mundanis muta, tacens,
De divinis garrula;
Quidquid habet in thesauris
Deus dives, pauper hauris
Yirginali situla.
*) immensis. —
640 —
115. Ave, mater praevignorum,
Ave, bibax divinorum
Fluentorum spongia,
Tu es rubus ardens igni
Iuventutis, sed insigni
Salva pudicitia.
116. Ardet in te calens aetas
Iuventutis, sed tu raetas
Iuveniles praeteris,
Nam nativus in te calor
Flagrat, sed te nullus squalor
Foedae foedet Veneris.
117. Ave, cuius lanae floccum
In regale vertit coccum,
Qui floccat et fulminat •
Ave, per quam spoliatur
Mortis carcer et is datur,
Qui mortem exterminat.
118. Ave, virgo, quia per te
Portae caeli sunt apertae.
Per te caelum aeneum
Emollitur et mollitum
Rorem fundit concupitum
Et madorem melleum.
119. Ave, quae nos a draconis
Imposturis et leonis
Eruisti rabie;
Yivi panis te canistrum
Confitemur et registrum
Totius ecclesiae.
120. Ave, per quam fit creator
Creaturae ministrator,
Dominus mancipium,
Rei iudex rei Iesus,
Rbetor primus puer blesus,
Yerbum participium.
121. Ave, virgo, mortis frenum,
Plenum, immo superplenum
Vitae promptuarium,
Ave, mater, arx timenti,
Quae vitalis es frumenti
Vitale granarium.
122. Ave, per quam mors mor-
detur,
In qua tota continetur
Annona lidelium,
Is, qui caelos fabricavit,
Tuum sibi dedicavit
Ventrale palatium.
123. Ave, virgo, quae paventi
Pax es et fons sitienti,
Flenti facitergium,
Tu virtutis es exemplum,
Dei penus, Dei templum
Et gazophylacium.
124. Ave, per quam insons reus
Et per quam fit noster Deus
Noster convicaneus,
Per te magnus minoratus,
Per te papa fit legatus,
Primas suffraganeus.
125. Per te fit sol hypogaeus,
Dum de caelo lapsus Deus
Carnis toga tegitur;
Sic noctescit, sed psalmista
Teste sicut dies ista
Nox illuminabitur.
126. Fulgor solis aeternalis
Umbra glebae virginalis
Involutus conditur,
Nulla tarnen bac eclypsi
Pulchritudo vel lux ipsi
Cynthiae detrahitur.
127. Per te leo fit agnellus,
Dominator domicellus
Et antiquus pusio ;
Tu de colle facis callem,
De praerupta monte vallem
Et viam ex invio.
128. Sol in sacco clanculatur
Et ventrali trutinatur
Statera divinitas,
Lumen limo temperatur,
Deitate penulatur
Mortalis infirmitas.
641 —
129. Ave, virgo, vas pudicum,
Ad quam auris per posticum
Venit rex altissonus,
Caius pectus clipeavit
Et ab hoste defensavit
Increatus trigonus.
135. Omnis aetas, ömnis sexus
Inclinatus, curvus, flexus,
Omnis cosmi natio,
Omnis caeli symphonista
Te collaudat, sed non ista
Sufficit laudatio.
130. Deus pater gignit natum,
Qui cum patre spirat flatum,
Ecce, scutum trigonum !
Istud scutum te, Maria,
Contra tela tuit x) tria
Mundi, carnis, daemoDum.
136. Tibi laudes curvae, pronae,
Tara puellae quam matronae
Senesque cum pueris
Phono fundunt indefesso,
Quas virtutum inaccesso
Phono 2) supergrederis.
131. Dum te laudo, mater Dei,
Verecundor propter mei
Sensus scabri sairosim ;
Nam nil ago te laudando,
Sed rem grandem defalcando
Pecco per tapeiussim.
137. Nee Homerus neque Maro3),
Virgo clara, stilo claro
Laudes tuas caneret,
Immo neque Gabriel te
Digna musa, digno celte
Lucubrando pingeret.
Deus in te se minorat,
Minoratus te maiorat
Sanctitatis apice,
Quam dum conor commendare,
Nihil loquor in tanta re,
Sed cornicis ethice.
138. Ave, cuius in figura
Potens plus quam ars natura
Descripsit ingenium,
Sed natura suecumbente
Dei patris ars intente
Complevit negotium.
Omnes caeli philomenae
Laetabundo tibi plene
Dulces cantant raodulos
Sed suecumbit harmonia
Quia vincis, o Maria,
Tanti meli titulos.
139. Ave, cuius pulchritudo
Plus excellit, quidquid cudo,
Quam lux solis faculam:
Ergo, qui me laudatorem
Laudum leget et scriptorem,
Irridebit ululam.
134. Cum non possis laude claudi, 140. Ave, virgo, quae candore
Te laudando tuae laudi
Vereor detrahere,
Quam non potest Cherub chelys
Digne dignis stilis, melis
Digniter attollere.
J) cluit. —
2) Föne. —
3) Uaro. —
Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.
Nives vincis et decore
Plus, quam corvos lilium,
Cuius vultu sepelitur,
Quidquid splendensinvenitur
Infra Dei radiura.
41
— 642 —
141. Quae candore tanto cluis,
Esto Dobis, servis tuis,
Clemens et propitia,
Rurape viles Evae netus,
Nee nos saltus ille vetus
Arceat a eloria.
147. Yirgo, nutrix orphanorum.
Yirgo, parnia pavidorum
Et aegis egentium,
Tuum ') quaeso vel ocellum
Ad curvosum et misellum
Converte maneipium.
142. Ave, virgo reverenda,
Sine naevo, sine menda,
Luna sine cornibus,
Tu. quae prava sunt, emenda,
Gaudis gressum et lumen da
Caecis, risum tristibus.
148. Virgo, tuam tuo servo,
Qui virtutis caret nervo,
Dextram peto porrigi,
Quando labor, esto prope,
Cuius fulcro, cuius ope
Lapsi solent erigi.
143. Yirgo pia, virgo lenis,
Quae dedisti calcem tbrenis,
Opern nobis tribue
Et in buius vitae salo
Naufragantes nos a malo
Tempestatum erue.
149. Yirgo, verbi genialis,
Tutis tue2) tuum alis
Et extento braebio.
Trahe tuum post te sursum,
Fausto falsae vitae cursum
Claudens completorio.
144. Felix tellus ingravata.
Sed nee scissa uec sulcata
Rusticani vomere,
Captiones eius cassa,
Qui nos bamo, reti, nassa
Nititur deeipere.
150. Scelus meum et peccamen
Recognosco, lente tarnen
Hoc deflere satago,
Irretitus sum peccatis,
Sed de tuae pietatis
Yasto tido pelago.
145. Yirgo, staurum perditorum
Et medela languidorum
Lyraque lugentium.
Servum tuum, qui te balbo
Laudat ore, fac in albo
Scribi triumpbantium.
151. Meutern meam premit tremor,
Cum attendo, quibus premor
Et quot malis sordeo,
Memor borum in spe nuto
Tui memor te saluto
Et spem mihi spondeo.
146. Yirgo munda, mundi vita,
Concba, de qua margarita
Pretiosa nascitur,
Miserere tuo servo,
Qui peccati tentus ervo
Iesum lente sequitur.
1) Meum.
2) clue. -
152. Per te servo tuo detur,
Ut hymnizet et laetetur
In conventu caelitum,
Ubi cedit maeror melis,
Ubi non est infirmae lis
Carnis contra spiritum.
— 043 —
153. Virgo casta, sed fecunda, 158. Per te, mater, inter illos
Cuius fabrum mundi manda
Lactaverunt ubera,
Salvum tuuni fac Gau t er um ,
Cum instabil tempus serum,
Id est mundi vespera.
154. Te supinis oro palmis,
Corde, oris hymnis, psalmis,
Angelorum domina.
Servo tuo da quieta
Frui vita post expleta
Temporuni volumina.
155. Benedictum benedicta
Profers fructum non affiicta,
Quia tecum Dominus,
Per te, quaeso, mihi detur
Panis ille, quo repletur
Ventris tui cophinus.
156. Virgo, sacrae legis arca,
Quas nulli parcens parca, *)
Quae tarnen inertia,
Memor, oro, sis Gauteri,
Qui faex est et alga cleri
Minor um que scoria.
157. Föns dulcoris inexhaustae,
Servi tui Claude fauste
Cosmicam periodum,
Ut pro malis non multetur,
Cum citatus propelletur
Ad extremum synodum.
Servos tuos et carnillos
Mihi detur synedra,
Quibus doctor angelorum
Librum legit ethicorum
In sublimi cathedra.
159. Virgo candens ut ligustrum,
Cuius felix venter lustrum
Est caelestis hinnuli,
Hanc errantem ad pastorem
Ovem mina post laborem
Et palaestram saeculi.
160. Virgo, per quam Deus datur
Et humanae tunicatur
Natnrae diploide,
Servum tuum duc ad vitam
Post conscissam et detritam
Togam carnis putridae.
161. Virgo, mundi medicina,
Verbi vestis et vagina,
Christi creditaria,
De ruina vitiorum
Nos ereptos angelorum
Coetibus associa.
162. Servum tuum de profundis
Tractum misce laetabundis
Superum consortiis,
Ut cum illis iucundetur
In aeternum et cibetur
Dapibus ambrosiis.
J) Dieser und der folgende Vers scheinen verderbt zu sein.
41*
Arnoldus Heimericius,
Decanus Sanctensis,
f 1491.
Arnoldus Heimerich entstammte einer elevischen Scböffenfamilie. Sein
Grofsvater war aller Wahrscheinlichkeit nach Arnold Heimerich , der 1357
als Schöffe und Richter zu Cleve und Rindern urkundlich vorkommt , 1359
noch am Leben, 1400 aber bereits verschieden war. Die Clever Stiftsherren
Friedrich, Wienand imd Johann, die 1371 und 1399 genannt werden, sowie
Gottfried Heimerich , der Scholaster und Rentmeister des Grafen Adolf von
Cleve war (1371), werden seine Verwandten, vielleicht Vatersbrüder gewesen
sein. Als seinen Vater werden wir vielleicht einen Johann Heimerich, gleich-
falls Schöffen zu Cleve, ansetzen können. Arnold, der später üechant von
Xanten wurde, ward 1460 von Herzog Johann I. zu Pius II. nach Rom, und
von Johann H. 1481 an Kaiser Friedrich entsandt, um von diesem die Be-
lehnung mit der Grafschaft Cleve zu erlangen. Im Jahre 1484 widmete er
„VI Libri Sophiologici" dem Bischöfe Philipp von Nevers , einem Sohne
Johanns I. Ein langer Brief an Ludolph von Venna, Dekan von Utrecht,
rindet sich bei Dumbar, G. Analecta, Daventriae 1719. S. 345 — 440; er be-
handelt „confliccum inter patientiam et fortunam Roperti , Archiepiscopi
Coloniensis cum historia Davidis episcopi Traiectensis" und ist datiert „ex
urbe Xanctensi Troia minore anno ab ortu salvatoris Christi sexto et septua-
gesimo supra millesimum quadringentesimumque quinto idus Iulias." In diesem
Briefe erwähnt Heimericius eines weiteren von ihm verfafsten Werkes, be-
titelt: „Libellus de religione ante puberes annos non ineunda." Dumbar
bemerkt hierzu (p. 416) „Exstat hie libellus in bibliotheca Daventriensi."
Nach Schölten wäre auch ein von Heimericius verfafstes „Rosarium explicitum"
im Drucke erschienen. Als Dekan von Xanten entfaltete er eine rege Tätig-
keit zur Wiederaufnahme der feierlichen Viktorstracht, die 1464 nach langer
Ruhe zum erstenmal wieder gehalten wurde, und die der Herzog, die Prinzen
und der Hof mit ihrer Gegenwart beehrten. Arnold starb 1491 den
30. November zu Deventer. Vgl. Schölten, Die Stadt Cleve, Cleve 1879, 258
u. f.
Die im folgenden mitgeteilten, sich ausschliefslich dem Xantener Stifts-
patrone Viktor zuwendenden Dichtungen entnehme ich folgenden Quellen :
1. Opuscula Arnoldi Heimericii Cliviensis, decani Xantensis. Stiftsarchiv
Xanten. (A). — 2. Miss. et. Collect, ms. Belisianum saec. 15. Cod. Bruxellen.
9786—90 (B). — 3. F. I. Pels, Deliciae Xantenses. 1735. Vol. 2. Stiftsarchiv
Xanten (C).
— 645
4ls. (l.) Oratio ad Patronum.
0 Victor aeterne, victoria nocuos Sterne,
Et martyr fidelis, nos fidei cura medelis,
Atque miles fortis, disrumpe vincula mortis,
Et sancte patrone, nobiscum sis in agone.
A. — fol. 37 a. Hierzu die Bemerkung: Quodsi cuipiam haec oratio longa
nimis appareat, breviorem, quae sequitur, cotidie dicendam accipiat.
4PJ. (2.) Oratio Brevior.
0 Victor bone, martyr, milesque patrone,
Nos in agone fac Christus evehat prone.
A. fol. 37 a.
420. (3.) Antiphona cum Yersu.
Salve, miles triumphalis
Caeli inter athletas,
Salve, dux et consodalis
Sacraque societas,
Victor, ave,
Vas suave,
Martyr et patrone,
Nobis fave,
Morbos cave,
Assis in agone.
V. Laetetur in caelis Thebaeorum turba fidelis,
Et Victor cum sociis exsultet martyr fidelis.
A. fol. 6 b.
421. (4.) Antiphona cum Collecta, per decanum
factae ad patronum.
Eia, Victor gloriose,
Qui vicisti animose
Mortem fide stabili
Quique mortem delegisti,
Ut gauderes pro hac tristi
Vita perdurabili ;
— 646 —
A.
Tuos servos et devotos
Fac cruore tuo lotos,
Ut, qui empti sanguine
Christi, queant vivere
Tecum omni tempore.
422. (5.) In Octava beati Victoris super [Masrnificat].
1. Dominum magnificemus
Et devote celebremus
Victoris sollemnia,
Eius quoque sociorum,
Quibus Christus, rex caelorum,
Dedit vitae praemia.
2. Nam pro fide sunt prostrati,
Immo magis evocati
Ad aeternam patriam,
Cum, pro fide qui necantur,
In aeternum ostendantur
Vivere per gloriam.
3. Sancte Victor, martyr mitis,
Pro nobis cum tuae litis
Supplices consortibus,
Ut rex regum, qui nos gratis
Redemit, ab insperatis
Xos conservet mortibus.
423. 6.) De sancto Tictore Antiphona.
Inclite martyr, ave, darum, venerabile, suave
Non solum nomen Victoris habens sed et omen,
Qui non vincendo vim vi, sed vim patiendo
Hostem vicisti, passus pro nomine Christi,
Suscipe servorum dignanter vota tuorum.
C II, p. 107.
424. (7.) Eigmus ymnicus decani Xantensis.
Conditor rerum omnium,
Spes unica credentium,
Depeile omne somnium,
Quo torpet virtus mentium,
Ut in adventu filii
A te possimus diligi
Eundem diligentes.
Qui protoplasto condolens
Eiusdem perpere factum
A nobis pie removens,
Tuus implet natus pactum,
Ex te nobis tandem datus,
Nostra culpa trucidatus
Iudaeos per amentos.
647 —
3. Vergente caeli numine
Verbam angelus nuntiat,
Maria novo lumine.
Quo Christum nobis pariat,
Microcosmi salvatorem,
Qui per piura nos amorem
A gehenna protegat.
4. Cuius forti potentiae
Nemo potest resistere,
Sed tantae est clementiae,
Qua nequimus deficere;
Hinc eandem imploremus,
Ut peccata emendemus,
Quae hie pie corrigat.
A. fol. 127 a. —
6.
Occasum sol retineat
Cata mane refulgendo,
Alba luna emineat
Nos simul respiciendo,
Ut extremo iudicio
Sistamus sine vitio
Casta meriti vita.
Te deprecamur, Domine,
Qui lapsum scis in homine,
Incastitatem reprimas,
Frugalem vitam conferas,
Ut tecum in laetitia
Tandem sine maestitia
Canamus omnes ita.
425. (8.) Carmen Zanctis datum.
4.
Victor, miles sanetissimus,
Effulsit in ecclesia
Ut homo, 1 e o , vitulus
Et volans avis regia.
Claruit in pugna
nimis miles iste beata
Iamque Dei vultu
fungitur absque metu.
0 homo pius, patiens,
0 Victor, miles inclite,
Amabilis commilitibus,
Confortans hos virtutibus.
Hunc Dominus pugilem
repperit eunetis vigilantem,
Quemque super populum
statuit ipse suum.
Hie audax leo restitit
Tyrannorum supplieiis
Nisibus, quibus potuit,
Mundi camisque vitiis
Atque manu forti
percussit et ore Goliam,
Fiat ut a Domino
magna salus populo.
6.
Eleazar ut vitulum
Sic hie eibavit proprium
Per mortem et martyrium
Corpus in sacrificium
Et, quia fortis erat,
Iosue bellando secutus
Cum Domino totus
nunc sine fine manet.
Hie avis visu limpidus,
Superna vidit clarius,
Ad alta volans avidus
Caelum cepit quantocius.
Gloria sit Domino
famuli felice triumpho;
Hostis, quem vicit,
perniciosus erat.
0 pater amantissime,
0 Victor, miles inclite,
In via fer auxilium,
Nam vana salus hominum.
Verba tui famuli
felice [sume] triumpho,
Sume preces populi,
quos dabit ipse tibi.
B. — 1, 7 Iamque de vultu. — 5, 1 O avis. — 6, 7 prece. — Str. 6
dient als Kundreim und steht als solcher hinter Str. 2.
648 —
426. (9.) De sancto Tictore cautio.
R. 0 diem hunc pulcherrimum
Sollennem in condensis,
Excelsum et uberrimum
Praeconiis iramensis !
1. Iure quidem praedecorum
Diem illura posterorum
Slilus dat memoriae,
Quo defertur cum festiva
Sanctus Victor comitiva,
Miles regis gloriae.
2. Qui bis denus in Augusto
Adnuente Deo iusto
Clarus tunc enituit
Anno quater C milleno
Quartoque et sexageno,
Clerus ut instituit.
3. Dies ille iubilaeus,
Quo contritus quivis reus
Sumpsit indulgentiam,
Hinc portentum atque cleri
Xantis erat intueri
Vulgique praesentiam.
4. Tunc Francorum darum genus,
Hie de Cüvis dux serenus
Rutilans apparuit,
Clara venustate cuius
Clarus dies festi huius
Clarior inclaruit.
5. Sic ducissa de ducali
Inclita Burgundiali
Prodiens origine
Diem colens tunc divinum
Fulsit hie ut matutinum
Sidus in caligine.
6. Quorum nati tres maiores
Tres fuere portitores
Nostri primicerii,
Patre quidem praecedente
Primum locumque supplente
Tanti ministerii.
7. Isti sane tres venusti,
Aevo iam tunc non vetusti,
Potius tenelluli,
Deportati deportabant
Clari clarumque traetabant
Duces tunc novelluli.
8. Mox ut arcam amplexantur
Duces, ipsos comitantur
Comites ingenui,
Hinc insignes, binc barones,
Milites atque tirones
Numero non tenui.
9. Porro clerus reverenter
Praecedebat et decenter
Congruis ordinibus,
Mente prorsus devotizans,
Sed et digne sollemnizans
Tubis et carminibus.
10. Troiae vero plebs vulgaris,
Martyri peculiaris,
Gressu individua
Defensabat a pressura
Vulgi clerum sua cura
Forti et assidua.
11. De mandato coneurrentum
Data quinquaginta centum
Erat plebanatuum,
Ubi pastor et patronus
Civis erat et colonus
Diversorum statuum.
12. Erat visu tunc vagari
Et castrorum speculari
Fortium speetacula,
Coetus quorum feminarum
Vultus, eultus, mores quarum
Erant absque macula.
— 649 —
13. Sanctum Dei sie deduxit 16.
Turma, ferme quae conlluxit
Trecentorum milium,
Iuxta morem et decretum
Pulchre nimis ad consuetum
Montis supercilium.
14. 0 festivum phase tale, 17.
Nusquam reperitur quäle
In sacris codieibas,
Nostra sed nee vidit aetas,
Siquidem excedit metas
Modis multiplieibus.
15. Eia, Xantis, iueunderis, 18.
Illustrari quod mereris
Tara praeclaro luraine,
Amplexare sacrum funus
A remotis tibi munus
Missum Dei numine.
In te cubans, sacra polis,
Victor lucet instar solis
Signis coruscantibus,
Dans obsessis libertatem,
Mortem raorbis, sanitatem
Multis infirmantibus.
0 solamen in tormentis,
0 tutamen nostrae gentis,
Decus et laetitia,
Te rogamus vehementer,
Mala pelle diligenter,
Morbos atque vitia
Tu vas auri solidatum,
Cunctis gemmis adornatum
Radians ut facula,
Quo resplendent longe nota
Tibi, martyr, iam devota
Troiae tabernacula.
19. Sub vexillis sanetae crucis
Morte pressus divae lucis
Stola iam indueris;
Hinc precamur voce pari,
Fac nos tecum illustrari
Lumine, quo frueris.
BC. — 1, 4 cum festiva fehlt B. — 1, 5 comitiva fehlt B. — 1, 6 fehlt
B. — 2, 4 Anno quater et milleno A. — 4, 6 Clarior apparuit B. — Str. 8
bis 19 fehlen C. — 14, 3 sacres B. — 19, 2 pressis B. — Dieses Lied schildei c
die grofse Viktorstracht von 1464.
Iohaiines Tisserandns,
Frater Ordinis Minorum,
f 1494.
Johannes Tisserant, Doktor der Theologie, Franziskaner zu Paris, stiftete
1493 den Orden der sog. bufswirkenden Jungfrauen oder büfsenden Magdalenen,
denen Ludwig von Orleans , der spätere König Ludwig XII., das Spital von
Orleans überwies. Wir besitzen von ihm eine Geschichte der fünf in Marokko
gemarterten Franziskaner: „Acta Bernardi de Corbio et quinque aliorum
martyrum ordinis s. Francisci, 1220 in Mauritania occisorum." Auf dieses
Werk bezieht sich wohl auch die Note bei Schulung, Bibliotheca ecclesiastica
III, 114: „Quinque Minorum passio habeüir in Breviario Minorum antiquato
in officio, quod edidit Iohannes Tisserandus, ordinis eiusdem doctor theologus."
Hat aber Tisserant ein eigenes Officum verfafst, so gehören ihm vielleicht
die Hymnen Anal. XIII, Nr. 423 — 425 an. — Vgl. Iöeher IT, 1221 : Fabricius
VI, 565.
Die. zwei hier mitgeteilten Gedichte befinden sich mit Angabe des Ver-
fassers in der Pariser, einst Franziskanern gehörigen Handschrift 3639.
427. (1.) De Septem festis Virginis.
Ave, genetrix, Maria,
Dei veri et hominis,
Plena superni numinis,
Offerimus mente pia,
Per quod mundus renovatur,
Dum Ex Eva Ave datur;
Suscipe, virgo Maria.
3. Ave, in innocentia
Concepta et praeservata,
Nulla labe maculata
Dextrae Dei potentia
Peccati originalis
Xec cuiusquam actualis;
Ab his nos solve, Maria.
Ave, carens infamia,
Caius fuit conceptio
Dotata privilegio,
Quod non est datum in via
Filiabus Adae natis
Xeque filiis damnatis;
Salva nos, potens Maria.
4. Ave, de stirpe regia
Orta, cuius nativitas
Mundi fuit iucunditas,
Angelorum laetitia,
Cuius ortu mors moritur
Et vita restituitur;
Hanc nobis confer, Maria.
651 —
5. Ave, cuius infantia
A tua nativitate
Superavit claritate
Caelorum luminaria,
Ut Lucifer principians
Ortum solis denuntians;
Illumina nos7 Maria.
6. Ave, virginum gloria
Quam mira praesentatio
Gratam pro Dei filio
Fecit patris dementia,
Dum in templo praesentata
Fuisti et acceptata;
Acceptos fac nos, Maria.
7. Ave, superans lilia,
Cuius praesentatione
Plena admiratione
Illustratur ecclesia,
Dum virgo trium annorum
Data es Deo deorum;
Dona ei nos, Maria.
8. Ave, transcendens omnia,
Cuius annuntiatio
A Gabriele nuntio
De caelesti hierarchia
Facta est Dei virtute
Pro electorum salute ;
Fac de illis nos, Maria.
9. Ave, mater et filia,
Deo patri valde grata,
Pro filio salutata
Aeterna sapientia,
Ut tu esses digna mater
Eius, qui est noster f rater ;
Fac simus digni, Maria.
10. Ave, facta praenuntia
Tua v i s i t a t i o n e
De Christi conceptione,
Nova nuntians gaudia
Elisabeth visitando,
Magnificat decantando ;
Sic visita nos, Maria.
11. Ave, quae post colloquia
Tuae salutationis
Atque visitationis
Iohannem plenum gratia
Dignum esse meruisti,
Dum matrem visitavisti;
Ne deseras nos, Maria.
12. Ave. virgo eximia.
Cuius purificatio
Facta cum tuo filio
Humilitate nimia
Est die quadragesimo
Ab eius ortu maximo;
Purifica nos, Maria.
13. Ave, plena munditia,
Quae salvatorem portasti
Adtemplum et praesentasti,
Quem mira reverentia
Senex Simeon suscepit
Et post mortem laetus cepit ;
Fac sie mori nos, Maria.
14. Ave, magnificentia
Exaltata super caelos,
Cui concinit dulce melos
Angelorum militia,
Dum super omnes a s -
sumpta
Fuisti carne resumpta;
Post te trabe nos, Maria.
15. Ave, suprema praemia
In tua assumptione
Ac glorificatione
Obtinens atque gaudia,
Quae post Deum exaltaris
Ac ubique dominaris;
Semper rege nos, Maria.
16. Deo patri sit gloria
Eiusque unigenito
Cum spiritu paraclito
Per saeculorum spatia
Tibique, nostra salvatrix
Atque mundi gubernatrix ;
Glorifica nos, Maria.
— 652 —
Orat. ms. Parisiense saec. 15/i6. Cod. Parisin. 3639.
Iohannis Tisserant de Septem festis virginis.''
.Salutatio Fratris
428. (2.) Super Salve Regina.
1. Salve, virgo, alma parens,
0 Maria mater cari,
Gemma candens, labe carens,
Plasmatio sine pari,
Cui valet nil aequari,
Tu virgula nunquam arens,
Recta, nequiens curvari,
Stella maris semper clarens.
2. Regina in palatio
Alti poli gloriaris,
Insedentis triclinio
Super omnes tu bearis
Postque ipsum dominaris,
Fruens summo imperio,
Quaecumque vis, operaris
Tibi parente filio.
3. Misericordiae vena,
Nullus venit ad veniam,
Dulcis, mitis ac serena,
Qui non habet tis gratiam ;
Heu ergo me, quid faciam,
Pauper ego et advena,
Ni releves inopiam,
A mortis trahar habena.
4. Vita per quam abolita
Est mors saeva damnatorum,
Credo, quod non es oblita
Gemitus compeditorum ;
De numero sum illorum,
Erubescens, quod sit ita,
Totus plenus peccatorum;
Ad bonum me babilita.
5. Dulcedo melle dulcior,
Salubre medicamentum,
Nulla via te tutior,
Intirmis praestans fomentum,
Sana vulnera languentum ;
Me adiuva; en, morior,
Sauciatus ut iumentum
Neci durae subicior.
6. Et res multo deterior,
Unde dolore langueo,
Haec est mihi lex gravior
Repugnans legi Deo
Spiritui datae meo;
Ob quod malis concutior
Neque ad bonum valeo;
Ni nie iuves, heu, quatior.
7. Spes, turris fortitudinis,
Virtus, sanitas cordium,
Sis in che formidinis
Mihi tutum refugium;
Flagitiosum Vitium,
Virus amaritudinis
A me repellat nimium
Per te vis sancti flaminis.
8. Nostra directrix in via
Super omnes tu probaris,
Oberrantes per devia
Tu requiris et solaris;
Domina es singularis,
Bona, mitis atque pia,
Ad te versos praestolaris,
Ut hos loces in patria.
9. Salve ergo, pacifica
Non abhorrens peccatores,
Tu metiatrix unica
Inter spinas legens flores,
Nam ut digna ad hoc fores,
Fecit arte mirifica,
Ut non sentires foetores
Culpae, virtus deitica.
10. A d gloriam tuae laudis
Gratiis ego exutus
Veneno semoto fraudis,
Licet labiis pollutus,
Recenseo haec, ut tutus
Per te fiam, quae me audis;
Aliter sum desütutus,
Si me reum non exaudis.
653 —
11. Te obsecro, te exoro,
Ad te tendit cultus rueus,
Mala iuventutis ploro,
Ingemisco tamquam reus,
Vultus tuus virgineus
In excelso fruens thoro
Respiciat nie, ut Deus
In tarn alto locet choro.
16. Ad fletus et suspiria
Intende nostros dementer
Nostraque desideria
In te attende ferventer,
Ut valeamus decenter
Tibi obsequi in via,
Tandem assequi gaudenter
Vitae bona perennia.
12. Clamamus vim patientes,
Audi voces lugentium
Suscipeque fugientes
Subtus tuum praesidium;
Terror pulsat nos hostium,
Furiae assunt furentes,
Premunt bella hostilium,
Adiuva deficientes.
17. Te requirunt, maris Stella,
In noctis buius tenebris,
Qui titubant in fiscella,
Absorpti culpae latebris ;
Hos ignita urit febris,
Fragrans unguentorum cella,
Caligantibus palpebris
In voraginis procella.
13. Exsules a patris domo
Culpa sumus exigente
Ex veteri ligni pomo
Diabolo suggerente,
Nee nisi te suecurrente
Iustiücabitur homo
Natus ex non saneta gente ;
Audi vota, quae depromo.
18. Suspiramus in tormentis
Gravati maestitudine
Allectique blandimentis
Mundi, carnis dulcedine
Nee vaiemus conamine
Totius bumanae mentis
Aspicere in lumine
Boni indeficientis.
14. Filii protoparentis,
Patris sumus egenorum,
Frondes arboris arentis,
Igni apti tartarorum,
Ni tu, mater miserorum
Huius saeculi labentis,
Nos praesentes ante tbronum
Tui nati innocentis.
19. Gementes ideo sumus
Gravi effecto corpore,
Dum nos, eunetis qui prae-
sumus,
Desidentes prae torpore
Mortis depressi sopore
Deficimus uti fumus
In hoc gratiae tempore ;
Erige, quos premit humus.
15. Evae primae superbia
Nos deiecit cum miseris
Ex serpentis invidia,
Qui fuit auetor sceleris :
Unde, nisi nos iuveris
In hac grandi miseria,
Detrudemur in inferis
Cum infernali furia.
20. Et tu dulei tuo rore
Formatas de terrae limo
Carnes confige timore
Degentium hie in imo,
Ne trudamur in infimo,
Sed filium cum tremore
Venerantes tuum primo
Eius fruamur amore.
— 654
21. Flentes, beu, super fiumina 26. Eia, domina spei,
Civitatis Babylonis
Elegi damus carmina
Recordantes visionis
Sion altae mansionis,
Qua gaudent caeli agmina
Cum mundi huius colonis,
Sua qui flerunt crimina.
Tua nos erigat laeva,
Accende lumen fidei
Cum caritate coaeva;
Nam infestat, heu, mors
saeva
Nos, filios irae Dei ;
Hoc virus porrexit Eva
Adae, unde sumus rei.
22. In mundi huius vespera
Te precamur sollicite,
Fac nos sequi itinera,
Per quae tendamus debite,
Ut tandem recto tramite
Per meritorum opera
Queamus habere rite
Aeterna Christi munera.
27. Ergo veni, accelera,
Accede, datrix munerum,
Nato regenti aethera
Vota porrige pauperum,
Imperatori superum
Praesentet tua dextera,
Ut merita det operum
Abstcrgens nostra scelera.
23. Hac de causa sumus nati, 28. Advocata propitia
Hoc nostrum desiderium,
In hanc lucem educati
Ad habendum consortium
Cunctorum caeli civium;
Fac igitur, simus grati
Deo patri per filium,
Qui voluit ob hoc pati.
Cunctorum hie degentium,
Audi vota, mater pia,
In te semper sperantium
Nobisque fac propitium
Natum tua dementia,
Qui se donans in pretium
Alta promisit gaudia.
24. Lacrimal' um dulcis potus
Assit meo cordi vere,
Per te intus ut commotus
Mea queam mala flere,
Et amore fac fervere
Me, ut tibi sim devotus,
Quem conspicio siclanguere,
Da, sitiam in te totus.
29. Nostra tu es bona mater,
Nos quoque tui filii,
Natus tuus noster frater;
Ad vos fugimus conscii,
Quia non sumus inscii,
Quod, quae vultis, facit pater;
Date, ut hostes impii
Nos non premant neque ater.
25. Valle in ista fuisti,
Unde mundo lux est orta;
Gloriosa mater Christi,
Hac lumine me conforta
Tuo, quae es vitae porta,
Succurrens misero tristi
Gaudia nati reporta
Filii, quem genuisti.
30. II los servatis iugiter,
Qui diligunt vos dulcius,
Aut pandite certe iter,
Per quod incedant tutius ;
Nulluni credo suavius,
Ob quod ad vos suppliciter
Propero, ut quantocius
Cursum agam feliciter.
655
31. Tuos araas et protegis,
Quos vis tibi famulari,
Tu Palladis fortis aegis,
Stella, portus hoc in mari,
Ducens Deo salutari,
Quos confoves atque regis ;
Fac nos in te contemplari
Et in vultum samrai regis.
36. Converte nos potens cito,
Nam, dum voles, conver-
temur ;
Haec spes nostra in te, scito ;
Age, ne malis gravemur,
Ab hostibus deterremur,
Deficiemus subito
Contreraiscit iamque femur
Dono gratiae sopito.
32. Misericordes vos estis
Super cunctis peccantibus ;
Eripite, quos potestis,
De inferorum domibus ;
Procul a nostris mentibus
Pellatur culparum pestis,
Ut tandem in caelestibus
Immortalis detur vestis.
37. Et ideo iamiam terras
Miseras nostras aspice.
0 directrix, quae non erras,
Hostemque nostrum deice,
Nos solare magnifice,
Nam patimur iages guerras,
Fortes in bello effice,
Gloriae impetrans arrbas.
33. Oculos fers columbiaos
Lustratos lumine puro,
Hos defige in nos binos,
Qui quatimur iugo duro;
Assis nobis bic pro muro
Servans nostros sensus quinos,
Ne volvamur in obscuro
Intra gurgites marinos.
38. Iesum nobis fac placatum
Antequam sit peccamine
Corpus fomite foedatum,
Quo aggravantur animae,
Mortisque in examiue
Sentiamus laeti gratum,
Qui crucis in certamine
Piavit nostrum reatum.
34. Ad vivum fontem sitiont
Fessi in solitudine,
Accedere sed nescinnt
Hebetati formidine,
Mortis amaritudine,
Quam horrent ac refugiunt ;
Hos leva de putredine
Malorum, quae inficiunt.
39. Benedictum salvatorem,
Nobis datum pro peccatis,
Praecave, ut stillet rorem
Hie de fönte pietatis;
Vos, rivuli ubertatis,
Fundite in nos liquorem,
Ut per vos potati gratis
Culpae vitemus ardorem.
35. Nos coneives caelestium
Cor gerimus, quod esurit ;
Una voluntas omnium,
Quae coneepit et parturit
Foetum. ex quo daemon furit
Mundusque movet proelium,
Adversatrix caro urit;
Exstingue flammas litium.
40. F r u c t u m date, quo fruamur
Gustu eius cum sapore,
In vos amore trabamur
Sugendo corde et are;
Quam clementer pio more
Nos servatis, ne laedamur,
Ut dueti vestro dulcore,
Ubi estis, vos sequamur!
— 656
41. Ventris partus amabilis
De te velut sol exiens,
Genetrix venerabilis,
Advenit mundo oriens ;
Qui post ad patrem rediens
Yeluti rex mirabilis,
Suis dona elargiens,
Gaudens scandit visibilis.
46. Exsilium nunc sustinent
Damnati mortis legibus,
Quos vincla culpae detinent
Detrusi in carceribus;
Adest iudex in foribus,
Quem non latent, sed eminent
Acta plena eriminibus,
Ex quibus poenae imminent.
42. Tui nati grandis Status;
Scan den s tribunal dexterae
Euax nimis exaltatus
Est, quem lactasti ubere ;
Ora, ut suo munere
Nostros bic tollat reatus,
Qui cuncta habet regere,
Ostendens pro nobis latus.
47. Ost ende ob haec ubera
Ad placandum tuum natum
Pietatisque viscera,
Ne videamus reatum;
Finem quoque da beatum,
Ne laedat mors damnifera
Exsolvens nostrum reatum
Reforma pacis foedera.
43. Nobis ibi degentibus
Dona larga tu largire,
Succure impotentibus
Nee nos dimittas perire,
Nato tuo fac servire
Nos tibi obsequentibus,
Ut postmodum introire
Possimus in caelestibus.
48. 0 clavis caelum reserans,
Turris David eburnea,
Nubes ardorem temperans,
Granum purum in area,
Regna regens aetherea,
Aegris salutem operans,
Per te lux surgit aurea,
Ros et imber refrigerans.
44. Post te quaerimus currere
In odorem unguentorum,
Defunctis confers vivere,
Cella odoramentorum,
In regione vivorum
Vergente mundi vespere
Para loca beatorum,
Ad quae nos fac conscendere.
49. Clemens mundi imperatrix,
Quam laudat caeli curia,
Angelorum reparatrix,
Te decet laus et gloria;
Ut vis, disponis omnia,
Post Dominum gubernatrix,
Per te reis fit venia,
Divorum munerum datrix.
45. Hoc semper est, quod optamus, 50.
Assequi vitae bravium,
Tibi, mater, supplicamus,
• Adauge vota cordium
Carnisque supercilium
Legi mentis substernamus,
Post buius pugnae taedirm
Ut gloriose vivamus.
0 Venus, dea amoris,
Soli Deo summe haerens,
Rosa immensi odoris,
Lignum vitae fruetum gerens,
Lucifer radium ferens,
Sol exurens vi ardoris,
Tuo amore cor maerens
Accende intus et foris.
— 657
51.
54. Maria, maior, maxima
Creaturarura omnium,
Summo principi proxima,
Assistens iuxta filium,
Sanctis cunctis es gauclium ;
Mulierum pulcherrima,
Esto mihi refugium,
Virtute potentissima.
55. Amen, precor, tu largire,
Mater regis angelorum.
Ne permittas me perire
In conflictu vitiorum,
Sed dirumpe vincla horum.
Antequam sit dies irae,
Ut ad gaudia sanctorum
Per te possim introire.
56. Laudes huius dictaminis
Praesenta parens genito,
Patri ductu spiraminis
Fine claudens cum debito
Et da, ut corde dedito
In hoc campo certaminis
Merear vitae merito
Palmam beatitudinis.
Orat. ms. Parisiense saec. 16/ie. Cod. Parisiu. 3639. — 2, 8 parenti. —
3, 4 habet is. — 19, 5 depresso. — 38, 2 sit examine. — „Fratris Iohannis
Tisserant." — Als Kuriosum sei beigefügt, dafs im rRepert. Hymnologicum'-
Chevaliers dieses Reimgebet als Dichtung eines „Johannes Lissarant"
ausgegeben wird. Der gleiche „Lissarant" darf noch weitere sieben Mal
ebendort als Autor einer „Salutatio" aufmarschieren. Die sieben Salutationes
sind Bruchstücke des einen Reimgebetes „Ave genetrix" (Nr. 427).
Pia semper es miseris
Impetrans indulgentiam,
Tui sunt, quos decreveris
Praestans misericordiam ;
Ad sempiternam gloriam
Admittes, quos volueris;
Oro tuam clementiam,
Me dirige in superis.
52. 0 sanctorum lux amoena,
Decus naturae humanae,
Summe fruens luce plena,
Ut aurora surgens mane,
In carne rutilans plane
Et anima tarn serena
Sicut de te credit sane
Fidelium plebs egena.
53. Dulcis genetrix Domini,
Certe dicere audeo,
Quod tuo magno nomini
Data est virtus a Deo,
Potiorque sit sub eo,
Nam angelico agmini
In culmine empyreo
Praesides atque homini.
Berichtigungen und Zusätze.
Nr. 1, S. 4. Str. 2, 1: genite Dens (statt: geniti Deus).
Nr. 69, S. 78. Vers 103: saxo (statt: Saxo).
Nr. 71, S. 85. Str. 3, 4: Portant puellae (statt: quellae).
Nr. 137, S. 188. Str. 8, 3: Tu quoque (statt: Tu quo).
Die Hymnen des hl. Ambrosius unter Nr. 5 und 7 (Splendor paternae
(ßoriae u. Deus Creator otrmium) finden sich, um eine noch ältere Quelle
als die schon benützten zu erwähnen, im Psalter, et Collect, ms. st. Augustini
Cantuariensis saec. 7/s. Cod. Londinen. Vesp. A. I.
Für „Primo Deus cacli gloJium" (S. 100) ist die ältere Quelle, Collect,
ms. Hibernicum saec. 9. Cod. Capit. Colonien. 106, bereits erwähnt; die
Varianten aber bleiben besser für den Band der „Epilegomena" aufbewahrt.
Ebendort werden Nachträge zum „Salve regina,, (S. 318) zeigen , dafs der
Zusatz ..mater" misericordiae schon im 14. Jahrh. vorkommt.
Dreves, Lateinische Hvmnendiehter. II.
42
Inhaltsverzeichnis.
I. Iudex Auctoruni.
Seite
1. Alcuinus Flaccus, Abbas s. Martini Turonensis 152 — 159
2. Alphanns I., Archiepiscopus Salernitanns 329—338
3. Arnoldus Heimericius, Decanus Sanctensis 644 — 649
4. Aurelius Ambrosius, Episcopus Mediolanensis 10 — 21
5. Aurelius Prüde ntius Clemens 22 — 46
6. Beda Veuerabilis, Mouachus Virimundensis 96 — 116
7. Bernhardus Morlanensis, Monachns Cluniacensis 423—482
8. Caelius S e d u 1 i u s 53 — 60
9. Ekkehardus, Decanns st. Galli 271—279
10. Eugenius III., Episcopus Toletanus 89 — 95
11. Florus, Diaconus Lugdunensis 210—218
12. Fulbertus, Episcopus Carnotensis 280 — 289
13. Godescalcus Lintpurgensis, Praepositus Aqueusis 339 — 369
14. Godescalcus, Monachns Orbacensis 219 — 22S
15. Goffridus Vindocinensis, Ablias ss. Trinitatis et Cardinalis s.
Priscae 404-407
16. Gualterus Wiburnus, Krater Ordinis Minnram st. Francisci . 630 — 644
17. Guido de Basochis, Cantor Catalaunensis 507 — 527
18. Hartmannus, Abbas st. Galli 250—263
19. Heribertus a Rothenburg, Episcopus Eistadiensis .... 290 — 296
20. Herimaunus Contractns, Monachns Augiensis 308—319
21. Hermannus Iosefus, Canonicus Steinveldensis 536 — 544
22. Herradis, Abatissa Hohenburgensis 493 — 498
23. Hilarius, Episcopus Pictaviensis 3 — 9
24. Hildebertus de Lavartino, Archiepiscopus Turonensis . . . 408 — 422
25. Hildegardis, Magistra Montis st. Ruperti 483- 492
26. Iacobus Caietani de Stephanescis , Cardinalis Diaconus st.
Georgii ad Velum aureum 624 — 629
27. Iohannes Fidanza Bonaventura, Cardinalis Episc. Alba-
nensis 558—582
28. Iohannes de Garlandia, Magister Studii Parisini 545—558
'-".*. Iohannes Peckham, Archiepiscopus Cantuariensis .... 592 — 616
30. Iohannes Tisserandus, Frater Ordinis Minornm s. Francisci . 650 — 657
31. Leo IX., Romanus Pontifex 302—307
32. Magnentius Rabanus Maurus, Archiepiscopus Moguntinus . 180 — 209
33. Magnus Felix Ennodius, Episcopus Ticinensis 61—69
34. Marbodus, Episcopus Redonensis 388 — 403
35. Meropius Pontius Paulinus, Episcopus Nolanus .... 47 — 52
36. Odilo de Mercoria, Abbas Cluniacensis 297 — 301
37. Odo, Abbas Cluniacensis 264 — 270
— 659 —
Seite
38. Orricus Scacabarotius, Arehipresbyter Mediolanensis . . . 617—623
39. Othlo, Monachus Emmeramensis 320 — 328
40. Paulinus II., Patriarcha Aquilegiensis 126 — 151
41. Paulus Diaconus, Monachus Casinensis 117 — 125
42. Peregrinus, Monachus Hirsaugiensis 499 — 506
4i. Philippus de Grevia, Cancellarius Parisiensis 528 — 535
44. Katpertus, Monachus Sangallensis 237 — 244
45. Reginaldus Cantuariensis, Monachus st. Augustini .... 370 — 387
46. Sedulius Scottus, Scholasticus Leodieusis 229 — 236
47. Theodulphus, Episcopus Aurelianensis 160 — 166
48. Thomas Aquinas, Frater Ordinis Praedicatorum 583 — 591
49. Venantius Fortunatus, Episcopus Pictaviensis 70 — 88
50. Walahfridus Strabo, Abbas Augiensis 167 — 179
51. Waldrammus, Monachus Sangallensis 244 — 249
II. Verbaliiidjßx.
Adae carnis gloriam . . . .
Ad caeli clara non sum dignus
Ades pater supreme . .
Adest dies laetitiae | Iucundus
Adest dies optata socii . .
Adest dies sanctus Dei .
Adesto Christe cordibus .
Adesto Christe vocibus . .
Ad insultus aequoris .
Ad Odelrici praesulis . . .
Adonai magne Deus | Heli .
Adoro te devote latens . .
Ad summi regina thronum .
Ad te polorum conditor .
Aestimavit hortulanum . .
Aeterna Christi munera [ Aposto
lorum
Aeterna Christi munera | Etraar
tyrum
Aeternae lucis claritas | Nos
Aeterne rerum conditor | Noctem
Agnes beatae virginis . .
Agnoscat omne saeculum
Ales diei nuntius ....
Alma Deus trinitas quae
Alma redemptoris mater quae
Alme confessor meriti potentis
Alme Deus rerum caeli . .
Alme pater natos memora .
Alpha et O magne Deus | Hei
Alta res magnumque bonum
Amore Christi nobilis | Et filius
Angele qui meus es custos .
Angustae fragilisque domus
Angusta vitae tempora . .
Animarum spes lapsarum
Anni novi reditus [ Nova
Anni voluto tempore . . .
Seite
8
148
44
298
510
192
114
110
551
620
413
589
628
214
533
19
19
596
11
15
85
23
98
317
514
217
627
409
185
14
379
420
67
440
509
298
Annua sancte Dei celebramus
Ante saecula qui manens
Apostolorum gloriam | Hymnis
Apostolorum passio [ Diem
Apostolorum supparem .
Arbiter omnitenens rerum
Ardua spes mundi solidator
A solis occasu usque ad
A solis ortu et occasu
A solis ortus cardine .
Assis Christe dapes nunc
Assis ergo bone Deus
Assit iam nobis dementia
Astra polorum cuncta chorique
Audi Deus quid te reus
Audite caeli audi tellus
Aurea iam resonsnt
Aurea lux terrae dominatrix
Ave flos virginum soror
Ave generosa gloriosa
Ave genetrix Maria j Dei veri
Ave Maria gratia pl. | . .
Gratiam
Ave praeclara maris Stella
Ave regina virginum | Ego
Ave virgo mater Christi | Q
pudore
Ave virgo qua caligo . .
Ave virgo quae origo . .
Ave vivens hostia | Veritas
Beata Christi passio . .
Beatarum feminarum | Virgo
Beate martyr prospera . .
Beatus ille qui procul vitam
Benedictio summae trinitati
Benedictio trinae unitati . .
42*
Seite
241
4
108
17
18
183
237
274
340
58
158
417
326
170
384
365
261
240
293
486
650
363
313
395
631
471
434
597
569
444
35
49
315
315
mo
Seite '
Benedictes Dominus Deus Israel 346
Bona mater per quam frater . 480
Caeli enarrant gloriam Dei . 344
Caeli porta per quam orta . . 437
Caelo ferunt Ambrosium . . 65
Candentem segetis novae . . 332
Cantemus Domino Deoque . . 190
Cantemus Domino socii ... 53
Cantemus socii Domino ... 53
Carmina nunc festis psallamus 261
Carmina psallere voce lyra . . 187
Carus abunde Caraune nites . 286
Cervus ut ad fontes sitiens . . 114
Chorus novae Ierusalem . . . 285
Cbriste cunetorum pariter tuo-
rum 300
Christe cunetorum via lux . . 299
Cbriste decus mundi qui lux es 124
Christe Deus noster benedic . 158
Christe Deus vitae verae . . 330
Christe mearum | Lux tenebra-
rum 220
Christe noster mediator . . . 414
Christe patris veibum qui . . 373
Christe redemptor plebium . . 190
Christe rex regum dominans . 222
Christe salvator hominis . . . 154
Christe sanetorum decus ange-
lorum ll»7
Christe servorum regimen tuo-
rum 43
Christo nato rege magno . . 186
Christo nostra devotio . . . 519
Christo profusum sanguiuuin . 19
Christum ducem ] Qui per cru-
cem 568
Christus ad nostras veniat ca-
menas 259
Christus assistens pontifex . . 535
Christus clausae matris partus 415
Christus redemptor plebium . 190
Christus rex magnus atque . . 393
Clara refulgent huius templi . 144
Claras laudes ac salubres . . 203
Clarent angelici sublimia . . 210
Collaudemus Magdalenae . . 532
Columba aspexit per cancellos . 489
Concinat laetas lyra mentis . 556
Concinit ecce Deus tibimet . . 251
Concurrite huc populi et insulae 275
Conditer rerum omnium ] Spes 646
Confessor aeterni patris . . . 278
Conscendat usque sidera . . . 294
C'onvivas epuli mundos Deus . 269
Corde natus ex parentis ... 25
Criminum mole gravatus ... 91
Crucem pro nobis subiit . . . 569
Crucein sanetam subiit . .
Crudelis Herodes Deum . .
Crux benedieta nitet Dominus
Cultor Dei memento . .
Cum gesta Martini loquor .
Cum natus esset Dominus .
Cum puer Iesus deitate plenu
Cum recordor quanta cura .
Cum vox sanguinis Ursulae
Cur gentes fremuere et inania
Da puer plectrum choreis . .
Deus creator omnium | Polique
Deus deorum domine . .
Deus ignee fons animarum
Deus orbis reparator . .
Deus perenne gaudium .
Deus tuorum Domine . .
Dionysio Christus dedit .
Dixit Dominus ex Basan
Dominum magnificemus .
Domus huius maiestatis .
Duae Christi simt naturae
Dum sacerdotum celebi'ant .
Dux sanetorum spes lapsorum
Ecce dies populis micat haec
Ecce votis apta vestris . .
Egredere Emanuel | Quem .
Eia Camena libens nunc . .
Eia Victor gloriose ] Qui
Emicat ecce dies paschalibus
Emitte Christe Spiritus . .
En adest Caesar pius . . .
En caeli rutilant lumina .
En martyris Laurentii . .
Et hoc supernum munus est
Et miseras et miseros
Exsiüta exaltata ....
Exsultent filiae Sion . . .
Exsurgat totus almiphonus .
Exsurge dormis Domiue .
Extra portam iam delatum .
Fac nunc quod olim gesseras
Fecunda verbo tu virginum
*Fefellit saevam verbum factum
Felix Augusta civitas . . .
Felix per omnes festum . .
Feminarum spes lapsarum .
Festa (juae magno colimus .
Festi laudes hodierni . . .
Festum nunc celebre magnaque
Festum solemne celebrent
Fili David manu fortis .
Fit monachus qui papa fuit
Fratres alacri pectore . .
Fratres unanimes foedere nexili
661 —
Seite
Gaudeant caeli märe euneta . 232
Gaude plaude clara rosa . . 540
Gaudete iusti niites et pacifici 336
Gaude virgo quae origo . . . 476
Gentibus ignotus Stella duce . 628
Germiue nobilis Eulalia . . . 32
Gloria laus et honor tibi sit . 160
Gloriam Deo in excelsis hodie 127
Gloriam nato ceciuere Christo . 167
Gloriosa sanctissimi | Sollemiiia 303
Grates honos hierarchia . . . 309
Grates tibi Iesu novas ... 17
Gratuletur omnis caro . . . 195
Haec est alma dies sanctarum 230
Haec nostra nobis conferunt . 92
Haec sit sacra doraus .... 158
Has mundi latebras noster . . 331
Heu quam turpe nefas . . . 421
Hie est dies verus Dei ... 16
Hie Odelricus desereus . . . 623
Hi sacerdotes Domini sacrati . 401
Hoc in monte vivo fönte . . 497
Hora qui duetus tertia . . . 569
Hostia viva vale fidei fons . . 598
Huc ad verte libens Pari . 557
Humani generis sator .... 628
Humili prece et sincera . . . 253
Hunc ad montem | Vitae . . 498
Hymnuni canamus gloriae . . 103
Hymnum canentes martyrum . 102
Iam Christus ascendit polum . 65
Iam tidelis turba fratrum . . 258
Iam nunc per omne lux. . . 143
Iam puerum iam summe pater 628
Iam surgit hora tertia | Qua . 12
Iesu Christe Deus noster . . 395
Iesu Christe tili Dei .... 417
Iesu Corona virginum. ... 20
Iesu dulcis et decore .... 542
Iesu dulcis memoria | Sitibunda 579
Iesu largitor veniae .... 577
Iesu lux et rex gloriae . . . 578
Iesu nostra redemptio | Iesu . 580
Iesu patris ingeniti | Virtus . 579
Iesu salutis hostia 577
Iesu via rectissima 580
Illuminans altissimus .... 15
Illuxit alma saeculis .... 106
Imperator magne vivas . . . 176
Imperatorum genimen . . . 246
Inclitae parentis almae ... 93
Inclita sanetorum cum gloria . 200
Inclite martyr ave 646
In Deum vivum exsultet . . . 367
In hoc sacro sollemnio . . 522
In hoc uno Deo vero .... 415
Seite
In maiestatis solio 594
Innovatur nostra laetos . . . 176
In passione Domini | Qua . . 568
Insigne sanetum tempus . . . 134
Intende cjui regis Israel ... 13
Intemerata fide nostrae . . . 332
Inter patres monastici . . . 287
Inventor rutili dux bone ... 30
Iohannis Paulique diem . . . 211
Israel es tu rex Davidis . . . 160
Iure qtiidem praedecorum . . 648
Kyrie rex genitor 289
Laetare caeluin desu per . . 113
Lauda Sion salvatorem . . . 584
Laudate altithronum pueri . . 116
Laudem beati martyris . . . 173
Laudes canamus virginis . . 512
Landes Deo perenni .... 278
Laudes non pigeat promere . 333
Laudes omnipotens ferimus . . 239
Laus fidelis Israelis .... 449
Laus tibi Christe qui es creator 346
Laus tibi Christe sponso sponsae 353
Libera plebem tibi servientem 230
Lucida regna tenens humili . 629
Ludo praeter solitum .... 554
Luge lucis Anglia | Sublato . 525
Lumen darum rite fiüget . . 186
Lnminis fons lux et origo . . 155
Lustra sex qui iam peraeta . 71
Lux aeterna Deus fons . . . Jol
Lux ecce surgit aurea ... 24
Lux fidelis Israelis .... 449
Lux mihi pura Deus .... 213
Lux sanetorum spes lapsorum . 436
Magnificate Dominum . . . 357
Magnificent confessio .... 358
Maiole consors procerum . . 300
Mare fons ostium atque . . . 292
Maria mater Domini .... 399
Maria paenitentiae 406
Maria quaedam nomine . . . 406
Maria virgo virginum .... 395
Martine iam consul poli . . . 267
Martine mundus te colit . . . 266
Martine par apostolis .... 266
Martini renitet en speciosa . . 268
Martyr Christi quem laudamus 524
Martyr insignis sacer et . . . 518
Martyr saneta Dei quae . . . 319
Mater Christi quae tulisti . . 432
Mater Dei per quam rei. . . 453
Mater dileeta dilecti .... 362
Mathias sanetus per electionem 487
Me miserum quid agam . . . 391
662 —
Seite
Me pater omnipotens .... 213
Michael Gabriel Raphael . . 362
Miles ad castrum properes . . 262
Mire cunctorum Deus et creator 256
Miris modis repente liber . . 141
Missus ad egregiam Gabriel . 390
Multa nos cogit bonitas . . . 334
Nigrante teetam pallio ... 62
Nobis ecce dies ordine eongruo 201
Nostris regina precibus . . . 512
Nox et tenebrae et nubila . . 23
Nunc Andreae sollemnia . . 111
Nunc sancte nobis spiritus . . 19
Nuntium vobis fero de supernio 283
O athleta victor laeta . . . 626
O Benedicte vale mouachorum 157
Oblato Christo studeat sibi . . 324
O crucifer hone lucis sator . . 37
O crux frutex salvificus . . . 559
O crux vivificum quae pondus 376
O cunctarum feminarum . . . 428
O decus o clavi suaves . . . 375
Ödelrici pontificis 618
Odelrico collaetemur . . . . 619
O Deus aeterne mundi . . . 182
< ) Deus miseri miserere servi . 225
O Deus omnipotens nostrae . 159
Ö dulcissime amator .... 491
( ) ecclesia oculi tui .... 490
( ) Euchari inclita via .... 488
O felix papale decus .... 627
O florens rosa Domini . . . 319
O fontis unda perpetis . . . 500
O genetrix Christi quae virgo . 378
O gloriosa domina | Quorum . 513
(> gloriosa femina | Excelsa . 87
O Ierusalem aurea civitas . . 489
O ignee spiritus laus tibi . .
O ignis spiritus paracliti. . .
O lumen verum quo lux . . .
Ö lux beata trinitas | Et vita .
O lux beata trinitas j Tres
O Maria gloriosa | Iesse . . .
O Maria mater pia | Castitatis
0 Maria mater pia | Cunctorum
Ö Maria mater pia j Gabrielis .
O Maria mater pia | Spiritus .
O Maria mater pia | Stirpe . .
O Maria noli flere
O Maria o tu pia |
O Maria vitae via
O Maria vitae via
O Jlaria vitae via
O Maria vitae via
O Maria vitae via | Vitis
O martyr aeterni patris
Fulgeus
Christi .
Fidei .
Mundi .
Virgo .
484
424
595
595
405
465
473
465
466
466
534
479
465
466
466
465
465
278
Seite
Graue quod aeternus per . . 215
Omnes immundi currite . . . 399
Omnes superni ordines . . . 295
Omni die die Mariae .... 427
Omnipotens auetor caeli . . . 175
Omnipotens flamen patris . . 377
Omnipotens genitor qui rerum 181
Omnipotens genitor rerum cui 48
Omnipotens rerum facto r . . 93
Omnipotentem semper adorent . 169
Omnium regi referamus omnes 234
O Nazarene dux Bethlehem 28 u. 42
O parens virgo pariens . . . 547
O pater cleri populique decus . 165
O pater Deus aeterne .... 305
O pater omnium et o rex . . 492
O praecursor ortu cuius . . . 517
O praesul verae civitatis . . 487
O prineeps pacis recolendus . 320
O rector invictissime .... 259
O regina quam divina . . . 442
Oremus omnes pariter . . . 520
< >remus pariter toto de corde . 94
O rex pie o dux viae .... 497
Organuni mentis tibi quaeso . 285
O salus mundi sator universi . 322
( ) salutaris virgo Stella maris . 454
0 sanetarum feminarum . . . 477
( ) saneta virgo virginum . . 395
O veneranda Dei suboles . . 224
O vernantes Christi rosae . . 537
O Victor aeterne victoria . . 645
O Victor bone martyr milesque 645
O virga ac diadema .... 485
O viridissima virga ave . . . 486
O vos christicolae qui iam . . 327
Pangelinguagloriosi | Corporis 586
Pangelinguagloriosi j Proelium 71
Pange lingua Magdalenae . . 532
Pangite caeli reboemus odas . 178
Paraclitus increatus . , . . 415
Pastis visceribus eiboque sumpto 40
Pater da per verbum nobis . . 355
Pater Deus factor meus . . . 383
Peccatrix quondam femina . . 398
Petrus beatus catenarum . . . 141
Philomena praevia temporis . 602
Plus solito coeunt ad gaudia . 34
Praecessor almus gratiae . . 109
Praeco praeclarus sacer . . . 198
Praecursor alti luminis . . . 107
Pritno Deus caeli globum . . 100
Primus ad ima ruit magna . . 53
Primus parens horainum . . . 495
Prompta mente trinitati . . . 272
Protomartyr Stephanus . . . 523
Psallite regi uostro psallite. . 349
663
• Seite
Quae lingua possit quis valeat 66
Quam bonuin ecce simul fratres 176
Quam decora es et delectabilis
Quam dilecta Deus mihi . . 157
Quam gravis exsilii i'uit . . . 527
Quantum decet quantum valet 516
Quem terra pontus aethera . . 86
Qui benedici cupitis .... 272
Qui caelos quondam statuisti . 335
Qui cuncta condidit .... 508
Quid contemplaris morior . . 387
Quid est quod artum circulum 25
Quid stas otio quid pugil . . 335
Quid Stephano potentius ... 64
Quid tibi pendenti loquar . . 386
Qui iacuisti mortuus .... 570
Qui pressura mortis dura . . 569
Qui sine peccato 206
Quis possit amplo famine . . 123
Quisquis consilia recta . . . 526
Quod chorus vatum venerandus 206
Quot sunt horae et quot morae 385
Recordare frater pie .... 573
Recordare sanctae crucis . . . 570
Kector potens verax Deus . . 20
Refulgent clara huius templi . 144
Refulget omnis luee mundus . 136
Refulsit almae dies lucis . . . 132
Regi nato quem decorus . . . 511
Regnum tuurn regnum omni um 368
Regum princeps atque virtus . 288
Rerum creator protector . . . 146
Rerum Deus tenax vigor . . 20
Rerum frena tenens conditor . 546
Rerum plasmator Deus . . . 370
Rex benedicte veni visitans . 245
Rex Christe Martini decus . . 265
Rex Deus immense quo constat 89
Rex regum Dei agne . . . . 311
Rex sanctorum angelorum . ■ 242
Sacrata libri dogmata . . . 250
Sacris sollemniis iuneta siut . 587
Salutaris Stella maris .... 430
Salve cohors virginum . . . 494
Salve crux sancta salve . . . 291
Salve festa dies t. v. a. | Qua
Deus ascendit v. et a. t. || Ecce
renasc 80
S. i. d. t. v. a. | Q. D. a. v. et
a. t. || Hinc 81
S. f. d. t. v. a || Legibus 81
S. f. d. t. v. a. | Qua Deus il-
luxit 419
S. f. d. t. v. a. | Qua Deus in-
fernum vicit et astra tenet ||
Construitura 83
Seite
S. f. d. t. v. a. | || Cortice
de matris 83
S. f. d. t. v. a. | . . . . || Ecce
renascentis 79 u. 82
S. f. d. t. v. a. | .... || gui
crucitixus 84
S. f. d. t. v. a. | . . . . || Qui
genus 84
S. f. d. t. v. a. | . . . . || Tem-
pora florigero 83
S. f. d. t. v. a. | Qua nova de
caelo 81
S. f. d. t. v. a. | Qua sacer . . 81
Salve lacteolo decoratum . . 251
Salve miles triumphalis . . . 645
Salve regina misericordiae . . 318
Salve regum sancta proles . . 177
Salve sancta mater Dei . . . 598
Salvete flores martyrum ... 27
Salve tropaeum gloriae . . . 112
Salve virgo alma parens . . 652
Sancte confessor meritis beate 202
Sancte pater iuva nos . . . 246
Sancti Felix et Adaucte . . . 389
Sanctorum meritis inclitagaudia 204
Sanctorum pariter promite . . 199
Sanctum simpliciter Patrein cole 288
Scandit caelum micans telum . 625
Sed cum caris meis cunctis . 418
Sedenti super solium .... 593
Sedimus ignotos diraeBabylonis 51
Serpens antiquus vicit in ligno 359
Sistitur in templo puer . . . 628
Sit Dominus tecum semper . . 176
Si vis vera frui luce .... 534
Sol chrystallus aqua dant . . 419
Solem iustitiae regem paritnra 286
Solem Stella matutina. . . .
Solis superni regia .... 548
Sollemnitatem huius devoti . . 244
Sonent regi nato nova cantica 282
Sophia patris Christe magister 208
Speciosus forma prae filiis . . 354
Spes mea Christe rex benedicte 221
Splendor pate.rnae gloriae . . 11
Stella maris quae sola paris . 393
Stella maris singularis . . . 451
Summae trinitatis tres summi . 360
Summum praeconem Christi . 275
Summus et omnipotens genitor 253
Sunt naturae dissidentes . . . 416
Suo rhythmum hunc et hymnum 384
Surrexit quia Christus . . . 190
Suscipe dementem plebs . . . 256
Suscipe sancte pater Aegidi . 515
Talis ac tanti meriti laborem 402
Te beate rex precamur . . . 231
949 U
664 -
Te caelo insertum nobis . .
Te homo landet | Alme Creator
Tempora florigero rutilant .
Tibi Christe splendor patris
Tibi laus perennis auctor .
Tuque super cunctis benedicta
Tu qui de nihilo mundum .
Tu qui velatus facie . . •
Una magis haec persona .
Universae creaturae . . .
Ut iucundas cervus undas .
Ut queant laxis resonare
Ut quid iubes pusiole . . .
Ut virgiuem fetam loquar .
Vatis Cj'priani et martyris .
Veni creator Spiritus . .
Veni redemptor gentium . .
Seite
627
153
76
207
84
628
282
569
415
394
426
120
227
67
63
193
13
Venit Dens factus homo . .
Verbum aeternaliter . . .
Verbum altum et profundum
Verbum caro sunt unita . .
Verbum supernum prodiens |
Nee
Vetus hostis in ine furit . .
Vexilla regis prodeunt
Vexillum regis venerabile .
Victoris agni sanguine . .
Victor miles sanetissimus
Victor Nabor Felix pii . .
Virgo gaude digna laude
Virgo mater salvatoris . .
Virgo splendens quae transcen
dens
Vita nobis exemplaris. . .
Vita sanetorum viaspessalusque
Vocibus altisonis Dominum
Votis supplieibus voces .
Seite
190
352
413
415
417
74
284
299
647
16
475
548
447
550
171
325
246
Altenburg
Pierersche Hofbuchdruck«r«i
Stephan Geibel & Co.
Analecta hymnica medii aevi. BQ
5253
.A5
v.5P
IMS
LIBRARY