Full text of "Annales Academiae Gandavensis"

See other formats

Pu 
B 


Er ny 
ep» 


MDCCCXXY - MDCCCXXVI. 


ee 


m al 


- ANNALES 


ACADEMLE GANDAVENSIS, 


A DIE 


IV OCTOBRIS M. DCCC. XXV. 
"USQUE AD FINEM ANNI ACADEMICI, 
JACOBO LUDOVICO KESTELOOT, 

| RECTORE MAGNIFICO, 
ET 
GUILIELMO LEONARDO MAHNE, 
SENATUS GRAPHIARIO. 


GANDAVI, 


APUD P. F. DE GOESIN-VERHAEGHE, ACADEMIE TYPOGRAPHUM. 


1829. 


INDEX 


EORUM, QUA HOC ANNALIUM VOLUMINE CONTINENTUR. 


1. Nomina Professorum et Lectorum Academicorum. 
2, Programmata Lectionum in Academia Gandavensi habita- 


rum. 
3. Acta in Senatu. 
4. Programma Certaminis Literarii a? M.Dccc.xxvi. indicti. 


s. Series Dissertationum Inauguralium publice defensarum. 

6. Redevoering uitgesproken bij de inwijding van het Acade- 
misch Paleis, door J. L. KESTELOOT. — J. L. KESTELOOT, 
Rectoris Academici, Sermo Academicus. 

7. Joannis RuDoLpHı THORBECKE Oratio. 

8. Joannıs LEMAIRE Oratio. 

9. Corn. Apr. Bercsma Redevoering. 

10. Commentatio CaroLı F A. MORREN. 


Ile - = - - = - - FELICIS MINGUET. 
12 ------- Lupovicr PETRI MORTIER. 
1% ---- --- PETRI CORNELII VAN DEN VELDEN. 


Ih veen BERNARDI TEN BRINK. 


NOMINA. PROFESSORUM , 


QUI, 


( Inde a die 1v oct. M. DCCC. XXV. usque ad finem anni Acad. M. DCCC. XXVI. , ) 


IN ACADEMIA. GANDAVENSI 
DOCENDI MUNERE FUNCTI SUNT. 


RECTOR MAGNIFICUS. 


JACOBUS LUDOVICUS KESTELOOT. 


ACADEMLE GRAPHIARIUS, 


GUILIELMUS LEONARDUS MAHNE. 


Professores : 
Ordinis Medicorum. 


J. L. KESTELOOT. 

J. C. VAN ROTTERDAM. 

F. E. VERBEECK. 

J. F. KLUYSKENS, Prof. Extraord. 
C. VAN COETSEM, Prof. Extraord. 


Ordinis Mathematicorum et Physicorum. 


J. G. GARNIER. 
C. F. HAUFF. 
J. G. S. VAN BREDA. 


Ordinis Jurisconsultorum. 


P. J. DE RYCKERE. 
J. J. HAUS. 
+ B. F. J. WAMBEKE. 


Ordinis Philosophorum et Literatorum. 


G. L. MAHNE. 

J. M. SCHRANT. 

L. V. RAOUL. . 

G. W. RASSMANN, Prof. Extraord. 
J. B. THORBECKE, Prof. Extraord. 


Prosector Anatomicus. 
J. L. BODDAERT. 


SERIES LECTIONUM, 


QUE , 


Q. D. O. M. B. V., 


IN ACADEMIA GANDAVENSI 


HABEBUNTUR , 
A DIE IV OCTOBR. M. DCCC. XXV. USQUE AD FINEM FEBR. ANNI M. DCCC. XXVI. , 
Rectore Magnifico , 
Jacoso Lupovico KESTELOOT, 


MEDICINE, CHIRURGUE ET ARTIS OBSTETRICUE DOCTORE. 


Ordo Medicorum. 


J. L. KESTELOOT. Institutiones Pathologie, secundum conspec- 
tum suum: Elementa Pathologiae, explicabit, diebus Lunæ, Martis 
et Mercurii, hora undecimd. 

Therapiam generalem, Materiam medicam, et Pharmaciam, cum 
Methodo concinnandi formulas medicinales , secundum Pharmacopoeam 
Belgicam, docebit, diebus Jovis, Veneris et Saturni, eddem hora. 

J. C. VAN ROTTERDAM. Praxin medicam docebit, diebus Mercurii, 
Jovis et Saturni, horà decimá. 

Porro in Nosocomio Academico Institutiones clinicas ab initio ad finem 
scholarum, hora medid ante nonam , moderabitur, exceptis diebus Saturni. 

Denique Principia Therapeutica, Institutionibus clinicis adaptata, 


in eodem Nosocomio explicabit. 
' I 


NT OT 2 
F. E VERBEECK. Diebus Lune, Martis, Mercari et Jovis ‚ hora 


octavá, _Ænatomen exponet. hi 

Iisdem diebus, hora tertid pomerid. Physiologiam docebit. 

J. F. KLUYSKENS. Prof. Extraord. Chirurgie clinicæ, in Noso- 
comio Academico, diebus Lune, Mercurii et Veneris, hora media octave 
matutinæ vacabit. 

Eadem hora, diebus Martis, Jovis et m  fasBtbhoner- Chirur- 
gicas in ædibus Academicis docebit. 

Operationibus Chirurgicis in Nosocomio Academico vacabit, eisdem 
diebus: preterea exercitationibus Chirurgicis interesse possunt omnes 
Medicine Canditati, adeo ut singuli ad operationes Chirurgicas sub aus- 
piciis Professoris iterandas et exequendas admittantur, diebus et horis 
postea pro auditorum commodo indicandis. 

Artem Obstetriciam docebit diebus et horis postea. indicandis. 

C. VAN COETSEM. Prof. Extraord. Diebus Lune et Martis, hora X, 
Medicinam forensem et politicam. exponet.  . 

Diebus Lunz, Martis et Mercurii, hora XI, de Morbis Infantum et 
Jeminarum speciatim aget. 

Præterea Tabularum Clinicarum in Nosocomio faciendarum curam, 


sub auspiciis Cl. Prof. 7 an Rotterdam, geret. 


Ordo Mathematicorum et Physicorum. 


J. G. GARNIER. Diebus Jovis, Veneris et Saturni, hora guarté 
pomeridianà, Elementa Matheseos explicabit; diebus Lune, Martis et 
Mercurii, hora quartá pomeridianà, tradet Geometriam descriptivam, 
Analysin Algebraicam Generaliorem eamque Geometrie applicatam 
et Elementa Statices ; diebus Lune , Martis, Veneris et Saturni, hora 
nond, Institutiones calculi differentialis et integralis et Mecanicam 
theoreticam corporum solidorum et fluidorum tractabit. 

Proeterea, pro Auditorum commodis, Professor suscipiet lectiones de 
Astronomia physica et mathematica. 

€. F. HAUFF. Diebus Lune, Mercurii et Veneris, horâ undecimd, Phy- 
sicam; diebus vero Martis, Jovis et Saturni , eédem horâ, Chemiam tractabit. 


(3) 
„J.G: $. VAN BREDA. Botanicam docebit diébus Jovis, Veneris et 
Saturni, horà II pomeridianà. 
Historiam Naturalem exponet die Jovis, hora X., at diebus Veneris 
et Saturni, horä III. 


Ordo Jurisconsultorum. 


P. J. DE RYCKERE. Institutiones Juris Civilis tradet, diebus Mer- 
curii, Jovis, Veneris et Saturni, hora wndecimd. 

Pandectas interpretabitur, diebus Mercurii, Jovis, Veneris et Saturni, 
horà deeimd. 

J. J. HAUS. Jus Nature explicabit, diebus Jovis, Veneris et Sa- 
tarni, hora octavá matutinä , secundum librum suum: Elementa doctrine 
juris philosophice sive juris naturalis. Gandavi, 1824. 

Jus Publicum et Gentium docebit, diebus Martis et Mercurii, hori 
octavé matutinà. 

Jus Criminale hodiernum exponet, die Lunæ, horä octav matutinà et 
tertiá pomeridiana ; diebus Martis et Mercurii vero horá tertid pomeridianä. 

Historiam et Antiquitates Juris Romani enarrabit diebus Jovis et 
Veneris hora tertid pomeridiana. 

B. F. J. VAN WAMBEKE. Juris civilis hodierni Codicem interpre- 
tabitur, diebus Lunz, Martis, Mercurii, Jovis, Veneris et Saturni, hora 
noná matutinâ. 

De procedendi ratione in causis civilibus prælectiones tum theore- 
ticas, tum practicas habebit, diebus Mercurii, Jovis, Veneris et Saturni, 
hora undecimá. 


Ordo Philosophorum et Literatorum. 


G. L. MAHNE. Quotidie, hora X et XII, scholas habebit, inque iis 
Literas Latinas, Antiquitates Romanas, et Historiam doctrinarum , 
tam apud Grecos, quam apud Latinos, auditoribus. explicabit. 

L.. V. RAOUL, Hora VIII, diebus Lune, Martis, Mercurii et Jovis 
Historiam medii evi universalem tradet. 


(4) 


Eädem hora, diebus Veneris et Saturni, an: ae orationem pro 
Corona interpretabitur. 

Literas Gallicas docebit diebus Veneris et Saturni, horâ media ante 
quintam pomeridianam. 

J. M. SCHRANT. Historiam Patrie secundum proprium suum con- 
spectum enarrabit , diebus Lune, Martis et Mercurii, hora oczavá matutiná. 
|». Precepta eil bene Belgici tradet, diebus Mn. Veneris et Saturni, 
eádem horä. 

Grammaticam Belgicam explicabit die Mercurii et Saturni, horá II. 

V ondelium interpretabitur hora postea indicanda. 

Eloquentiæ exterioris exercitiis vacabit, hora pro auditorum commodo. 

G. W. RASSMANN. Prof. Extraord. Universe expositis Philosophize 
fundamentis, Logicam docebit diebus Lune, Martis, Jovis et Veneris, 
hora IX. 

Ethicam philosophicam , diebus Martis et Jovis, hora XI. 

Historiam Philosophie, adjunctà explicatione hujus illiusve dialogi 
Platonici, tradet diebus Mercurii et Saturni horá IX. 

Preterea exercitationes disserendi et disputandi moderabitur hora 
postea indicandä. 

J. R. THORBECKE. Prof. Extraord. Hora IX. diebus Lune et Martis, 
hora II die Mercurii, Historiam Europe politicam universam explicabit. 


Exercitationes disputatorias singuli Professores in prælectionibus suis, 
tempore opportuno, moderabuntur. 


RAR reren te 


J. L. BODDAERT. Med. et Chirurg. Doct. Cadaverum dissectionibus , 
ab ipsis Anatomes Professoris lectiones audientibus juvenibus in amphi- 
theatro instituendis, praerit, illosque,. sub moderamine Professoris , 
methodum secandi cadavera docebit. 

Ex Mandato Rectoris, 
D. XXVII Augusti Senatüs Academici Graphiarius , 
M. DCCC. XXV. F. E. VERBEECK. 

Bibliotheca Academica unicuique patebit singulis diebus, ab horä noná 

ad meridiem, et a secundá pomeridianà usque ad quartam. 


SERIES LECTIONUM, 


QUE, 


Q. D. 0. M. B. V., 


IN ACADEMIA GANDAVENSI 
HABEBUNTUR , | 
AB INITIO MENSIS MARTIL M. DCCC. XXVI. USQUE AD FINEM ANNI ACAD. M, DCCC, XXVI. , 
Rectore Magnifico, 
Jacoso Lupovico KESTELOOT, 


MEDICINE, CHIRURGUE ET ARTIS OBSTETRICUE DOCTORE. 


— de 
Ordo. Medicorum. 


J. L. KESTELOOT. Institutiones Pathologie, secundum conspec- 
tum suum: Æ/ementa Pathologiae, explicabit, diebus Lune, Martis 
et Mercurii, horä undecimä. 

Therapiam generalem , Materiam medicam, et Pharmaciam, cum 
Methodo concinnandi formulas medicinales , secundum Pharmacopoeam 
Belgicam, docebit, diebus Jovis, Veneris et Saturni, eddem horá. 

Dicteticam docebit diebus Lune, Martis et REN hora nond. 

J. C. VAN ROTTERDAM. Pain medicam docebit, diebus Mercurii, 
Jovis et Saturni, hora decimd. 

+ Porro in Nosocomio Academico Institutiones clinicas ab initio ad finem 
scholarum, hora medid ante nonam , moderabitur, exceptis diebus Saturni. 

Denique Principia Therapeutica , Institutionibus clinicis adaptata , 
in eodem Nosocomio explicabit. 2 


(2). ta TD 

F. E. VERBEECK. Diebus Lune, Martis, Mercurii et Jovis, horá 
septimá , _Anatomen exponet. 

lisdem diebus, hora quintá pomerid. Physiologiam docebit. 

J. F. KLUYSKENS. Prof. Extraord. Chirurgie clinicæ, in Noso- 
comio Academico, diebus Lunæ, Mercurii et Veneris, horä septimä ma- 
tutina vacabit. 

Hora secundä pomeridianä, diebus Martis, Jovis et Saturni, Institu- 
tiones Chirurgicas in sedibus Academicis docebit. 

Artem Obstetriciam docebit diebus Lune et Mercurii, horä secundá 
pomeridianä. 

C. VAN COETSEM. Prof. Extraord. Diebus Lune et ae hora X, 
Medicinam forensem et politicam exponet. 

Diebus Lune, Martis et Mercurii, hora XI, de Morbis Infantum et 
feminarum speciaüm aget, modo legitimus ames numerus perpetuo 
adsit. 

Preterea. Tabularum Clinicarum ia Nosocomio faciendarum curam, 
sub auspiciis CK Prof. Yan Rotterdam, geret. 


Ordo Mathematicorum et Physicorum. 


J. G. GARNIER. Diebus Jovis, Veneris et Saturni, hora quartá 
pomeridianà, Elementa Matheseos explicabit; diebus Lune, Martis et 
Mercurii, hora tertiá pomeridianà, tradet Geometriam descriptivam, 
Analysin Algebraicam Generaliorem eamque Geometrie applicatam 
et Elementa Statices; isdem diebus, hora quartá, _Æstronomiam phy- 
sicam et mathematicam: diebus Lune, Martis, Veneris et Saturni, hora 
nond, Institutiones calculi differentialis et integralis et Mecanicam 
theoreticam corporum solidorum et fluidorum tractabit. | 

C. F. HAUFF. Diebus Lunz, Mercurii et Veneris, hora undecimá , Phy- 
sicam; diebus vero Martis, Joviset Saturni , eddem horä, Chemiam tractabit. 

J. G. S. VAN BREDA. Historiam Naturalem exponet diebus Jovis, 
Veneris et Saturni, hora II. 

Botanicam docebit diebus Jovis, Veneris et Saturni, hora III pome- 
ridianá. 


(3) 
Ordo Jurisconsultorum. 


P. J. DE RYCKERE. Institutiones Juris Civilis tradet, diebus Mer- 
curii, Jovis, Veneris et Saturni, horä undecimd. 

Pandectas interpretabitur, diebus Mercurii, Jovis, Veneris et Saturni, 
hora decimd. 

J. J. HAUS. Jus Nature explicabit, diebus Jovis, Veneris et Sa- 
turni; hora septimé matutinà, secundum librum suum: Elementa doc- 
trine juris philosophice sive juris naturalis. Gandavi, 1824. 

Jus Publicum et Gentium qoot diebus Lune et Martis, hora 
septimá matutinà. 

Jus Criminale hodiernum sib diebus Lune, Martis, Jovis et 
Veneris, hora octavä, Mercurii vero hora septimd. 

Historiam et Antiquitates Juris Romani enarrabit diebus Mercurii 
et Saturni, hora octavd. : | 

B. F. J. VAN WAMBEKE. Juris civilis hodierni Codicem interpre- 
tabitur, diebus Lunæ, Martis, Mercurü, Jovis, Veneris et Saturni, horä 
noná matutinà. 

De procedendi ratione in causis civilibus prelectiones tum theore- 
ticas, tum practicas habebit, diebus Mercurii, Jovis et Veneris, hora: 
undecimá. : 


Ordo Philosophorum et. Literatorum. 
G. L. MAHNE. Quotidie, ab hora X ad XII, scholas habebit, inque 


iis Literas Latinas, Antiquitates Romanas, et Historiam doctrina- 
rum, tam apud Grecos, quam apud Latinos, auditoribus explicabit. 

L. V. RAOUL. Hora VIII, diebus Lune, Martis, Mercurii et Jovis 
Historiam medii evi universalem tradet. 

Eâdem horâ, diebus Veneris et Saturni, Demosthenis orationem pro 
Corona interpretabitur. 

Literas Gallicas docebit diebus Veneris et Saturni, herd media ante 
quintam pomeridianam. 


(4) 


J. M. SCHRANT. Historiam Patrie secundum proprium suum con- 
spectum enarrabit, diebus Lune, Martis et Mercurii, hora septimá matutinä. 

Precepta styli bene Belgici tradet, diebus Jovis et Veneris, eddem 
horä, die Saturni, hora septimé, V« ondelis tragoediam dek did van 
Amstel interpretabitur. 

Grammaticam Belgicam explicabit die Mercurii et Saturni, hora II. 

G. W. RASSMANN. Prof. Extraord. Logicam docebit diebus Lune, 
Martis, Jovis et Veneris, hora IX. 

Metaphisicam , dd Martis, XI, et Jovis, hora IX. 

Historiam Philosophie , ER explicatione hujus illiusve dialogi 
Platonici, tradet diebus Mercurii et Saturni, hora IX. à 

Præterea exercitationes disserendi et disputandi moderabitur. 

J. R. THORBECKE. Prof. Extraord. Horà IX diebus Lunæ et Martis, 
hora III die Jovis, Historiam Europe politicam universam explicabit. 


Exercitationes disputatorias singuli Professores in prælectionibus suis, 
moderabuntur. 


mares wees 


J. L. BODDAERT. Med. et Chirurg. Doct. Cadaverum dissectionibus , 
ab ipsis Anatomes Professoris lectiones audientibus juvenibus in amphi- 
theatro instituendis, præerit, illosque, sub moderamine Professoris , 
methodum secandi cadavera docebit. 


Ex Mandato Rectoris, 
Kal. Mart. Senatús Academici Graphiarius , 
M. DCCC. XX VI. G. L. MAHNE. 


Bibliotheca Academica unicuique patebit singulis diebus, ab hora nond 
ad meridiem , et a secundá pomeridianà usque ad quintam. 


ACTA IN SENATU 


ET 


ACADEMIA, 


D. II. OCTOBRIS M. DCCC. XXVI. 


Quum Rector et Assessores in conventum Cura- 
torum Academie venissent arcessiti, horum Praeses 
mandabat Inspectori, ut nomina Professorum reci- 
taret, quos Curatores secundum Cod. Acad. $° 196 
futuro Rectori in annum subsequentem adjunxis- 
sent Assessores. Horum vero nomina fuére. 

Ex Ord. Med. J. L. KESTELOOT. 


— — — Jurid. P. DE RYCKERE. 
— — Phil. et Lit. L. V. RAOUL. 


Quo peracto, Curatores unà cum Rectore et As- 
sessoribus e senario Candidatorum numero Gra- 
phiarium Senatüs Academici elegerunt, Virum 


Clar. J. J. Havs. 


Deinde in Senatu Amplissimo! Vir Cel. CAnorvs 
Fripericus Havrr, ab Augustissimo Rege Rector 
Academiae designatus, et novus graphiarius J. J. 
Haus ex Cod. Acad. prescripto § 186 jusjuran- 
dum solenniter præstiterunt. 

Denique vero Rector Magnificus Jacosvs Lu- 
povicus Kzsrzroor duas orationes deinceps habuit, 
alteram sermone patrio ad inaugurandum novum 
Academie auditorium majus, alteram Latino ser- 
mone secundum Cod. Acad. $. 86, in quà fata 
Academie sui anni enarravit, victores juvenes præ- 
miis Regiis ornavit, et successorem suum, Virum 
Gel. Canorvw Farpzucuw Havrr publice Recto- 
rem Magnificum in annum sequentem renunciavit. 


0800 —— > — — 0 00 


PROGRAMMA 


CERTAMINIS LITERARII, 


t f 


RECTORE ET SENATU ACADEMLE GANDAVENSIS, 


MENSE AUGUSTO A. M. DCCC. XXVI, 


INDICTI. 


==) €————————— 


Ex Augustissimi Regis decreto (d. xxv Sept. 
moccexyI, N. 65, a $ 140 ad $ 148) a Rectore 
et Senatu Academiae Gandavensis proponuntur 
omnibus Academiarum Belgicarum civibus hae 
quaestiones: 


Ab Ordine Mathematicorum et Physicorum. 


I. 


Mathematica quaestio praecedentis anni repetitur, 


et huc redit: Exstat quoddam in Mechanica gene- 
1 


(2) | 
rale principium, ex quo petitur solutio problema- 
tum circa motum cujusvis corporum. systematis : 
hujus principii enuntiatio, demonstratio et non- 
nullae applicationes requiruntur. 


IL. 


Quaeritur formationis crystallorum theoria ge- 
neralis e solidis principiis vel Mathematicis vel 
Physicis repetenda. 


III. 
Quaeritur Orchidis latifoliae descriptio botanica 


et anatomica, 


Ab Ordine Philosophorum et Literatorum. 


I. 


Quaeruntur Lesbiaca, sive Commentatio de 
rebus memorabilibus insulae Lesbi, quae in Vete- 
rum scriptis reperiuntur, citatis ipsis fontibus, e 
quibus singula hausta sint. 


EL. 


Accurata et succinctà narratione exponatur, quo 


(3) 
jure, et quo successu Guilielmus Normanniae dux, 
cognominatus Conquaestor, Angliam invaserit, et 
quid, subactis Anglis, in eorum reipublicae formä 
et institutis sub ipsius imperio immutatum fuerit. 


Ab Ordine Juridico. 


Stabilito fundamento, quo nituntur Compen- 
sationes (vulgo Recompenses), quas conjuges, 
inter quos legalis bonorum communio obtinet, 
sibi invicem indemnitatis titulo debent; expona- 
tur Doctrina Juris Civilis Hodierni circa hanc 
materiam, et proponantur regulae, quae, exem- 
plis adornatae, doceant, quomodo, communione 
conjugali dissolutà, hae Compensationes in sin- 
gulis casibus determinari possint ac debeant. 


Ab Ordine Medicorum. 


Quaeritur, quid de duplici nervorum ence- 
phalicorum ordine censendum. sit, quorum alter 
ad sensus, alter ad motus pertinere creditur. 


<> mm —on 


Commentationes, Latino tantum sermone con- 


(4) 

ficiendae, et aliä, quam ipsorum auctorum, manu 
describendae, ante diem kal. Jun. A. m. poco, XXVII 
auctorum sumtibus, ad Academiae Actuarium mit- 
tantur. Praeterea singulis Commentationibus in- 
scribatur lemma, cui addatur schedula obsignata , 
Auctorum .nomina continens, inque exteriore 
parte eodem lemmate conspicua. Praemia vero, 
e Regià munificentiä victoribus decreta, distri- 
buentur primo die Lunae mensis Octobris A. 
M. DCCC. XXVII. 


SERIES 
DISSERTATIONUM INAUGURALIUM 
PUBLICE 


IN 


ACADEMIA GANDAVENSI 


DEFENSARUM , 


Inde a die V Nov. M.DCCC.XXV usque. ad diem XII Aug. M. DCCC. XXVI. 


= a ç 
PRLS E072 TES RER 095 B. 


D. v Nov. moccexxv, Disserrario MEDICA de Fariolis, publice defensa 
a Canoro-Lupovico VEROUGSTRAETE, ex 7^ivia Sti Eligii, pro Doctoratu 
Medicine. ' | 

D. xx Nov. moccexxv, Dissertatio sunmica de Successionibus irregu- 
laribus, secundum Jus Civile Hodiernum, publice defensa a Canoro- 
Avorpno Brockx, Antverpiensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. xix Nov. mocccxxv, DissERTATIO mepica de Morbo scrophuloso, 
publice defensa ab Hennico-Francisco Dierirx, ex Bassevelde, pro Doc- 
toratu Medicine. 

D. m Dec. moccexxv, DISSERTATIO JURIDICA de Compromissis arbitrariis , 
` secundum Jus Civile Hodiernum , publice defensa a Francisco-Lupovico 
Surmont, ex Ingelmunster, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. x Dec. mpeccxxv, Specimen sunipicum de Liberis illegitimis , secun- 
dum Jus Civile Hodiernum, publice defensum a Petro-FRAncisco DE 
SarcnEn, ex Bottelaere, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. x Dec. mpccexxv, DISSERTATIO MEDICO-CHIRURGICA de _ÆZrthrocace 
Genu, publice défensa a Freverıco-Vincentio vAn pen Busscue, ex Be- 
veren, prope Roularium, pro Doctoratu Medicine. 

D. xvu Dec. moccexxv, DissenTATIO MEDICA de Peritonitide puerperali , 
publice defensa a Joanne-Hennico ne MrswAEckER , ex Steenuffel, pro 
Doctoratu Medicine. 

D. xrv Jan. mpccexxvi, Specimen surıpıcum de Contrahenda emtione- 
venditione, secundum Jus Romanum, publice defensum a LEONARDO pr 
Serziers, Bruxellensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 


(2) 

D. rv Martis moccexxvi, SPECIMEN surinicum de Patria potestate, se- 
cundum Jus Hodiernum et Novissimum, publice defensum a Francisco 
Descrée, Walentiniano, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. xxu Aprilis mpcccxxvi, SPECIMEN suriwicum de Pactis, secundum 
Jus Civile Romanorum, publice defensum magna cum laude a Gis- 
BERTO Verzyt, Lovaniensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni (1). 

D. vi Maji mnecexxvi, Disserrarro menica de Hepatitide acuta, pu- 
blice defensa a Leone Vercruysse , ex Meulebeke, pro Doctoratu Medicine. 

D. xx Maji moccexxvi, Specimen suripıcum de Subrogatione, publice 
defensum a Joanne-Francisco van Hese, Brugensi, pro Doctoratu Juris 
Romani et Hodierni. 

D. m Junii mpcecexxvi, DissERTATIO MEDICA de Viri vaccini insitione, 
ut medio prophylactico contra variolas, publice defensa magna cum 
laude a Caroro van Wars, ex Wynkel, pro Doctoratu Medicine. 

D. xvn Junii moccexxvi, DISSERTATIO MEDICA de Pneumonia chronica, 
publice defensa a Lupovico-Aveusro van DEN Buncxe, ex Belleghem , 
pro Doctoratu Medicine. 

D. xxiv Junii mpccexxvi , Specimen surinicum de Hypotheca legali Uxo- 
rum in bonis Mariti, secundum Jus Hodiernum, publice defensum a 
Frorınoxvo Roers, Brugensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. xxiv mocecxxvi, SPECIMEN surinicum de Poena Mortis, publice 
defensum magna cum laude a Vicrore Savant, Tornacensi, pro Doc- 
toratu Juris Romani et Hodierni. 

D. 1 Julii moccexxvi, Specimen sunipicum de Legum abrogatione, pu- 
blice defensum magna cum laude a Winanpo-Wunermo SCHIERLING , 
Zutphaniensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. 1 Julii moccexxvr, Specimen mepicum de Phlebitide seu V enarum 
Inflammatione, publice defensum a Canoro Leceur, ex Sancti Salva- 
toris in Hannonia, pro Doctoratu Medicine. 

D. 1 Julii wpcccxxvi, Specimen mepicum, exhibens Considerationes 
Anatomico-Pathologicas, de diversis membranae mucosae gastro- 
intestinalis adspectibus , publice defensum a Vicrore-JoannE Uyrrer- 
HOEVEN, Bruxellensi, pro Doctoratu Medicine. 


(1) Hec est prima Dissertatio, qna» defensa est "- Decretum Regium, de Gradibus Aca- 
demicis, factum a d. xrv Martii A, 1826. 


(3) 

D. m Julii mpeeexxvr, Dissenrario sunmwıca de Portione disponibili, 
secundum Jus Hodiernum Gallicum et Belgieum, publice defensa a 
Canoro van Pnagr, Antverpiensi ‚ pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. vin Julii mpcccxxvi, DISSERTATIO METAPHYSICO-PRHYSIOLOGICA Facultates 
vitales, dubio methodico praemisso, exhibens, publice defensa magna 
cum laude a Joanne DE Breur, ex Waesmunster, pro Doctoratu Medicine. 

D..xv Julii mocecxxvi, Specimen surinicum de Effectibus mortis civilis , 
secundum Jus Hodiernum , publice defensum a Lupovico vanpen Hor- 
srApr, Brugensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. xv Julii, Disserrario sunmica de Jure venandi, secundum Jus 
Antiquum et Hodiernum, publice defensa ab Ep. Am. Fin. van Wicur- 
LEN, Teneramundano , pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. xvm Julii moccexxvi, Specmen mepicum de Sympathia in genere, 
publice defensum summa cum laude ab Hexrıco Hernen, Mechliniensi, 
pro Doctoratu Medicine. 

D. xx Julii w»ecexxvr, Disserrario Jurica de His, quae legitima 
Bonorum Communione inter conjuges comprehenduntur, publice de- 
fensa magna cum laude a Nonserro-Luvovico Hermans, Aniverpiensi, 
pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. xx Julii moccexxvi , Specimen surwicum de .Æctione revocatoria 
ereditoribus concessa, publice defensum magna cum laude a Francisco 
Crarys, Gandavensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hedierni. 

D. xxu Julii moccexxvr, Specrwen surinicum de Liberorum illegitimo- 
rum agnitione, publice defensum magna cum laude a Prrro-Anorruo 
Timmermans, Bruxellensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. xxn Julii moecexxvr, Dissertatio menica de Cantharidum usu ex- 
terno, publice defensa magna cum laude a Liupovico-Joanxe Bovyn , 
Eecloniensi, pro Doctoratu Medicine. 

D. xxva Juli mopccexxvr, Disserratio suniprca de Morte civili sæ- 
pienter a Novo Codice Belgico abrogata, publice defensa a Jurio Der. 
Marmor, Bruxellensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. xxvn Julii moccexxvi, Specimen surimicum de Ignorantia et errore 
in delictis , publice defensum summa cum laude a Fervınando van PELT, 
Aniverpiensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 


(4) 


D. xxix. Juli mpccexxvi, Disserratio surwıca de Expilata haeredi- 
tate, secundum Jus Romanum et Hodiernum, publice defensa a Ca- 
noLo-FnEpEnico LE BEGUE, Gandavensi, pro Doctoratu Juris Romani et 
Hodierni. 

D. xxix Julii mocccxxvi, Dissertatio mepica de Salvandis Asphycti- 
cis, publice defensa a Perro-Henrico Gyseixncx, „Aldenardensi, pro 
Doctoratu Medicine. 

D. ur Aug. mpcccxxvi, SPECIMEN suRIDICUM de Causis, ex quibus inks 
imputatio delicti in poenam, publice defensum magna cum laude a 
Caroco WaerBroecK , Gandensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. m Aug. MDCCCXXVI, SPECIMEN JURIDICUM de Juribus et officiis. mu- 
tuis conjugum, secundum principia Juris Naturae et Juris Romani, 
publice defensum magna cum laude a Joanne-Bartisra Moyson, Gan- 
davensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. v Aug. mpcccxxvi, Disserrarıo Jurwıca de Tutelis, publice defensa 
magna cum laude a Francisco-Bernarvo van DAEL, „Zntverpiensi, ve 
Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. v Aug. mocccxxvi, DISSERTATIO MEDICA de 2Zscite, publice defensa 
a Henrico-Lupovico vanner Eser, Cortracensi, pro Doctoratu Medicine. 

< D. vin Aug. moccexxvr, Dissertatio mepica de Passionis hystericae 
historia, causa, sede et tractatione, publice defensa a Joanne-Livino 
pE Rupper, Gandavensi, pro Doctoratu Medicine. 

D. vir Aug. mpcccxxvi, Specimen Jurmicum de Condictione indebiti ^ 
secundum Jus Romanum, indicatis Juris Hodierni a Jure Romano 
differentiis, publice defensum a Caroro van RENYNGHE, Poperingano , 
pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. x Aug. mpccexxvi, Specimen surinicum de. Contractibus aleatoriis , 
secundum Jus Hodiernum , publice defensum a Jurro van Praer, Bru- 
gensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. xm Aug. mpccexxvi, Specimen surinicum de Legibus poenalibus g 
publice defensum magna cum laude ab Avcvsro Joos, Brugensi, pro 
Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 

D. xu Aug. wpccexxvi, Dissertatio surıpıca de Divortio, secundum 
principia Juris Hodierni, publice defensa a Jano WirueLmo WILLEKES, 
Harlemensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. 


REDEVOERING 


UITGESPROKEN BIJ DE 


INWIJDING j 


ACADEMISCH PALEIS, 


Je Le KESTELOOT, 


HOOGLEERAAR IN DE GENEESKUNDIGE FAKULTEIT AAN DE HOOGESCHOOL 
TE GEND, 


By fef nederleggen van bef Mekttorant , 


OP DEN 342 VAN WIJNMAAND 1826, 


LER 
A 
FILI 


M Et het einde van het Akademiejaar het Rektoraat moetende 
nederleggen, had ik, volgens de mij bij de wet voorgeschreyene ver- 
pligting, eene Latijnsche Oratie vervaardigd, welker onderwerp 
tot de Geneeskundige vakken, in mijne lessen behandeld, betrek- 


king had (1). 


Doch daar de Akademische Senaat voor de eerste maal, op den 
derden van Wijnmaand, in de nieuw gebouwde groote Gehoor- 
zaal, te midden van een talrijk en aanzienelijk Publiek zoude 
plaats nemen, had ik, als jaarlijksche voorzitter, ten zelfden 
dage het Rektoraat nederleggende, tot onderwerp mijner rede 
gekozen de uitdrukking of uitboezeming eener dankbare hulde 
aan Zijne Majesteit, aan de Groot Achtbare Heeren Kuratoren, 
aan het Stadsbestuur , enz., voor de weldaden, die en de Hoog- 
leeraren en de studerende Jeugd sedert de vestiging onzer Hooge- 
school mogten ontvangen. 


Na voorafgaand overleg met den Wel Edelen Gestrengen Heer 
Burgemeester-Kurator J. van Crombrugge, na daarop gevolgde 


(1) De custodiendà et amplificandä Belgarum in re medicä pristinâ gloria et 


dignitate. 


beslissing van het Kollegie van Kuratoren, en gave toestemming 
van den Senatus Amplissimus, Zij welken die zaak nog ten over- 
vloede is behandeld geworden, werd er goed gevonden, dat ik dit 
gedeelte mijner Rektorale Redevoering in de landtaal zoude uir- 
spreken; wordende, volgens art. 18 van het reglement op het 
hooger onderwijs, aan Kuratoren overgelaten, ten aanzien der 
latijnsche taal de noodige vrijstellingen te geven, 200 als dit bij 
dusdanige gelegenheid, onder anderen, te Leyden insgelijks heeft 
plaats gehad. 


Het tweede gedeelte mijner af te werken taak, als uitsluitend 
bepaald tot de Akademie-burgers, en behelzende de lotgevallen 
onzer Hoogeschool gedurende het afgeloopen Akademiejaar , de 
aanspraken bij de prijsdeeling aan de Heeren Studenten, de over- 
dragt van het Rektoraat aan den Hoogleeraar C. F. Hauff, enz., 
heb ik, na eene korte verpoozing, in dewelke de schoone muzijk 
yan de Maatschappij St. Cecilia zich liet hooren, in de latijnsche 
taal afgehandeld. 


In dit alles heb ik, zoo veel in mijn vermogen was, „ duidelijk- 
heid aan kortheid gepaard, beoogd. 


K. 


Genn, 24 October 1826. 


HOOG EDELE, GESTRENGE HEER *, DIE WELEER, UIT °S KONINGS NAAM, EN TER 
VEREERING DER WETENSCHAPPEN, DEN EERSTEN STEEN GELEGD HEBT VAN HET 
AKADEMISCH PALEIS, DAT WIJ HEDEN PLEGTSTATIG MOGEN INHULDIGEN ! 
BESCHERM-HEER VAN HET WARE, HET GOEDE EN SCHOONE! 


EDELE, GESTRENGE HEER, AAN. HET HOOFD DES BESTUURS VAN OOST-VLAANDEREN 
GEPLAATST | BEMINNAAR EN BEVORDERAAR ALLER NUTTIGE INRIGTINGEN ! 


EDELE, GROOT ACHTBARE HEEREN, HOOGST AANZIENLIJKE MANNEN, AAN WIE DE 
ZORG EN HET TOEZIGT OVER DEZE! HOOGESCHOLE ZIJN OPGEDRAGEN! VOOR- 
STANDERS, BESCHERMERS , BEOEFENAARS DER WETENSCHAPPEN ! 


AANZIENLIJK MAN, WIEN HET VOEREN DER PENNE BĲ DEZELVE IS AANBEVOLEN ! 


SIERADEN DER WETENSCHAPPEN, DIE DERZELVER GLANS DOET SCHITTEREN | WIJD- 
BEROEMDE , IIOOGGELEERDE HEEREN, ZEER GEËERDE AMBTGENOOTEN ! 


HOOG AANZIENLIJKE HEEREN, LEDEN VAN STAATS-, KRIJGS-, STADS-, REGTS- OF 
ANDER BESTUUR, DOOR GEBOORTE EN BEKWAAMHEDEN UITMUNTENDE! STEUN- 
PILAREN DER MAATSCHAPPIJ EN DES VADERLANDS ! 


WEL EERWAARDIGE, ZEER GELEERDE MANNEN, BEDIENAARS DER GODSDIENST ! 


GIJ, DIE MET HET MEESTERSCHAP OF ANDERE TITELS EN GRADEN VERSIERD ZIJT! 
DOORKUNDIGE MANNEN , WEL EDELE HEEREN ! 


(*) Z. E. de Minister A. R. Fancx, die de plegtigheid met Zijne tegenwoordigheid 
vereerde. 


(6) 


UITGELEZEN JONGELINGSCHAP, WELKE IN DEZEN TEMPEL DER WETENSCHAPPEN 
UWEN WIEROOK AAN DERZELVER BEOEFENING TOEZWAAIT | HOPE DES VADER- 
LANDS 9 TOEKOMSTIGE STEUN DER MAATSCHAPPIJ u 


GIJ, BEMINNELUKE VROUWENSCHAAR, DIE, DOOR UWE TEGENWOORDIGHEID, DEN 
LUISTER VAN DIT FEEST VERIIOOGT ! 


WIE GIJ VERDER ZIJN MOOGT , VAN ALLERLEI RANG EN STAAT , DIE HIER ZIJT 
ZAMENGEVLOEID ! ZEER AANZIENLIJKE > ZEER GEACHTE , ZEER GEWENSCHTE 
TOEHOORDERS ! 


De plaats, welke ik dit jaar de eer heb aan de Gendsche Hoogeschool 
te bekleeden, legt mij de verpligting op, om, bij het plegtig nederleg- 
gen van het Rektoraat, eene redevoering in het openbaar uit te spreken. 

Bij den dag van heden, bestemd tot deze plegtigheid, heeft zich 
eene omstandigheid — die ons allen het hart met de levendigste 
aandoeningen moet vervullen, en deze hoogst belangrijke omstandigheid 
is dan ook de oorzaak, dat ik, alvorens over te gaan tot het jaarlijks te 
geven verslag der lotgevallen onzer Hoogeschool, het niet ongepast oor- 
deelde, de gevoelens, die mij thans bezielen, in de taal, welke wij allen 
spreken, naar vermogen uit te drukken. 

Zoo is dan aller wensch vervuld! de laatste hand gelegd aan een statig 
Akademisch gebouw, dat éénmaal een hoogstvereerende melding in de 
geschiedenis der eeuw van WILLEM DEN WELDEMINDEN zal waardig ge- 
keurd worden. 

Naast den God der Vaderen, die, sedert een dertiental jaren, zijn 
behagen schept in het dierbaar Vaderland met de rijkste weldaden te 
zegenen; naast die alwijze Voorzienigheid zijn wij al het goede, al 
het voortreffelijke aan onzen geëerbiedigden Vorst verschuldigd. Dan, 
wijden wij ook onze dankbare hulde aan zoo vele uitmuntende en echt 
Vaderlandsche mannen, welker onvermoeide en edele pogingen mogten 


(7) 
slagen, om in het midden van het bloeijend Vlaanderen, op zoo eene 
luisterrijke wijze, een’ zetel van wetenschappelijke en zedelijke bescha- 
ving te plaatsen. | 

Het brandpunt dier beschaving, eene Hoogeschool werd dan in het 
kunstminnend Gend gevestigd; en na eene bijna tienjarige vestiging zien 
wij den dag geboren worden, op welken het grootsch Akademisch Paleis, 
en voornamelijk deze statige, groote gehoorzaal plegtig kan worden 
ingehuldigd. 

Ik herhaal het: — Aller wensch is vervuld! — De Akademische Se- 
naat heeft er zitting genomen. Eene rei van aanzienlijke mannen, — 
een aanminnelijke stoet des schoonen geslachts, en de studerende jon- 
gelingschap, — eene menigte beminnaren van kunsten en wetenschap- 
pen vereert ons met hunne tegenwoordigheid, en wil dit volksfeest 
luister bijzetten. — Op deze plaats, in deze vereenigde vergadering is 
mij thans de pligt opgelegd, om als eersten Rektor op te treden, en 
de Inwijdings-redevoering uit te spreken. 

Vervuld van het gewigt dezer hoogstbelangrije en eervolle taak, 
doordrongen van onderscheidene aandoeningen, die mij, als ’t ware, 
beurtelings bemeesteren, voldoe ik niet, dan met de uiterste schroom- 
valligheid aan eenen last, die de maat mijner vermogens verre te boven 
gaat. 

Dan, ééne omstandigheid bemoedigt mij eenigzins: ik spreek, en wel 
uit pligt, tot mijne land- en ambtgenooten, van welker inschikkelijk- 
heid ik immer zoo vele doorslaande blijken heb mogen ontvangen. — 
Mijn vertrouwen is dan ook, met gepaste zedigheid, geheel en alléén 
op die goedwilligheid gevestigd. Nimmer toch vond ik mij ernstiger ge- 
drongen, om uwe goede gezindheden mijwaarts eerbiediglijk in te roepen. 

O hoe innig wenschtè ik nu met de hemelsche gave van welsprekend- 
heid bedeeld te zija! Met vuur en kracht zou ik u al het grootsche, al 
het schoone afmalen, hetwelk het nu voltooid Paleis voor het bewonde- 
rend ‚oog ten. toon spreidt. — Maar, wie zal hier van mij de afschildering 
van een bouwkunstig meesterstuk vergen? yan mij, ongewijde in het 
heiligdom der schoone kunsten! en wie is hij, die het voortreffelijke , 


(8) 

het verhevene, hier door genie aan kunst yereenigd, met woorden zou 
durven beschrijven, en voor den gevoelvollen bewonderaar langdradig 
uiteen zetten? Neen, Geéerde, hier zijn beschrijvingen overtollig! hier, 
waar een blik, in het ronde geworpen, genoegzaam is, om het Godde- 
lijke, dat in den mensch woont, op te wekken; om hem, in stille be- - 
wondering als opgetogen, het ware verhevene te doen gevoelen; hier 
schiet alle woordenpraal verre te kort! — Wat verder, bij de voortgezette 
beschouwing van zoo ‘veel schoons, in uw binnenste omgaat, is mij 
onbekend. — In mij verhoogt die beschouwing mijne aandoeningen, en 
wordt de zucht geboren, om, met telkens vernieuwde inspanning, mijnen 
eervollen en moeijelijken post van Hoogleeraar meer en meer getrouwe- 
lik te vervullen, en de gadelooze weldaden, aan onze Hoogeschool ge- 
schonken, als zoo vele prikkels te doen strekken, om in mijnen werk- 
kring al het goede te stichten, dat in mijn vermogen is, dat een regt- 
schapen hart gebiedt. — En verplaatse ik mij, Geéerde, in die gelukkige 
dagen, toen de ijverigste pogingen mijner altijd hooggeachte leermeesters 
aan mij werden ten koste gelegd, dan zou de beschouwing van zoo veel 
schoons en voortreffelijks, meen ik, in mij den lust doen ontbranden , 
om de schoone vruchten van welbesteden tijd, om de zaden, door de 
leeraren zoo mild gestrooid, met de grootste zorg te kweeken , om als 
nuttig lid der Maatschappij, als verlicht Nederlander bekend te willen 
worden, en op die wijze zou ik vermeenen mijne dankbaarheid op het 
ondubbelzinnigst aan Forst en Vaderland uit te drukken: 


E Ik, die zijn aandeel slechts met dankbaarheid geniet , 


Ontmoet hier ^t zoetst vermaak in ^t geen zijn pligt gebiedt. 
S. Styl, med. doct. , Lofzang ter liefde van het Vaderland, enz. 


Ja, indien wij allen, ieder in zijne betrekking, deze wending aan onze 
erkentelijkheid geven, zoo verbeelde ik mij, dat dergelijke betuigingen 
den hoogstgeschatten bijval, 's Konings welgevallen, meer en meer zou- 
den erlangen. Zóó, en niet anders wedijvere, of liever, zóó smelte de 
uiterlijk ten toon gespreide pracht met de innerlijke waarde, het doel 
onzer instelling te zamen, en de statigheid der rijzige zuilen pare zich 


(9) 
voor ons allen aan de eerbiedwekkende voorbeelden door de mannen van 
genie gegeven, welker beeldtenissen ons hier omringen. 

Zoo even noemden wij de Hoogeschool een’ zetel, niet alleen van 
wetenschappelijke, maar ook van zedelijke beschaving. Ofschoon wij niet 
willen ontkennen, dat wetenschappelijke beschaving kan bevorderd wor- 
den, zonder dat de zedelijke in gelijke mate toeneme, zoo meenen wij 
echter op goede gronden te kunnen beweren, dat de aanwinst van nut- 
tige kundigheden, dat de inyloed der wetenschappen in het algemeen, 
zeer krachtdadig tot zedelijke beschaving medewerkt. Ja zelfs gaan wij 
verder en stellen vast, dat, indien de aangewonnen kundigheden niet 
ten doel hebben, den adel van den mensch, als mensch te verhoogen , 
om het algemeen geluk van het menschdom te bewerken, alle pogingen 
nietig en vruchteloos moeten uitloopen, die ter bevordering van ware 
verlichting worden aangewend. — Wilt gij zedelijk beschaven? begint 
met wetenschappelijk onderrigt! 

De beste leermeesteresse aller tijden, de geschiedenis, levert ons 
daarvan de sprekendste bewijzen. — De kundigste en verstandigste vol- 
keren, de natién, die de waarde van den mensch het hoogst schatteden, 
die natiën beseften het levendigst hunne pligten, vervulden dezelve met 
de getrouwste naauwgezetheid, leefden het gelukkigst: want zij leefden 
in rust en vrede, welke gelukkige toestand de verdere beoefening van 
kunsten en wetenschappen op het krachtdadigst kwam begunstigen. 

Bedrieg ik mij niet, Geëerde, zoo zijn deze heilzame stelregels aan 
het vaderlijk bestuur van onzen geëerbiedigden Koning ook ten gidse 
geweest, ja blijven steeds bij voortduring hunnen weldadigen invloed 
uitoefenen. 

Het voetspoor drukkende van zijnen onsterfelijken voorvader, Willem 
den Eersten, stichter van het Leidsch Athene, in zijne wijze denkwijze 
bevestigd door onze grootmoedige Keizerin Maria-Theresia, op het hooren 
van welker naam nog steeds ons de harten van dankbaarheid kloppen, 
gaf onze Vorst niet alleenlijk rust en vrede aan het geteisterd Vaderland, 
«maar hij wilde meer doen: hij wilde hetzelve bestendig gelukkig maken, 
en tevens het volksgeluk op wetenschappelijke en zedelijke beschaving, 

2 


(10) 


op de algemeene welvaart grondvesten. Van daar die hoogstnuttige in- 
rigtingen, welke zich in ons gelukkig Nederland yan lieyerlede verme- 
nigvuldigen, aller harten van erkentelijkheid doen gloeijen, ja dagelijks 
de hulde van vreemde natién, als ’t ware, afpersen. Wie neemt de taak 
op zich, die talrijke, nuttige instellingen aan te wijzen, welke wij, 
binnen een zoo kort tijdsbestek , hebben zien tot stand: komen, of dezulke, 
welker doelmatigheid wij op de liberaalste wijze hebben zien uitbreiden? 

Bepalen wij ons kortelijk tot de bronnen van kunsten en wetenschap- 
pen, in Vlaanderens yoornaamste stad, sedert het merkwaardig tijdstip 
der oprigting onzer Hoogeschool geopend. Welke schitterende voordeelen 
aan den welberaden ijver en nooit verzadigden weetlust toegestaan ! 
Welke talrijke wegen ter bevordering aangewezen! 

De voormalige stads boekverzameling, thans bijzonder ten gebruike der 
Leden van de Hoogeschool bestemd, bevat een getal van ruim » vijftig 
duizend boekdeelen. 

‚Een keurige schat van niet minder dan zes duizend penningen, be- 
nevens een pim voorraad van. Vlaamsche oudheden, dienen om der 
aloude geschiedenis het helderst licht bij te zetten. 

Niet minder uitgebreid en welgekozen zijn de kabinetten van Natuur-, 
Schei-, Sterre- , Ontleed. en Heelkundige werktuigen , die dagelijks 
-` dienen, om de voornaamste leerstellingen te toetsen, en de nuttigste uit- 
vindingen door dadelijke proeven te bevestigen. 

De voortreffelijke kruidtuin, welke onder de rijkste van Europa eene 
eervolle plaats bekleedt, rekent reeds twaalf honderd plant-geslachten en 
meer dan vijf duizend vijf honderd plantsoorten. Aan de trekkassen en 
oranjerién is dit jaar de laatste hand gelegd, zoo dat voortaan hier alle 
uitheemsche gewassen eene welige groei- en kweekplaats vinden. 

De zoo talrijke en doelmatig gerangschikte voorwerpen, tot het aan- 
leeren der Natuurlijke Historie , boeijen ieders aandacht, nemen dagelijks 
in rijkdom en verfraaijing toe. Menig geschenk van vreemden grond, het- 
welk in deze verzameling prijkt, danken wij aan de milde bijdragen van 
de aanzienlijke Heeren gebroeders De Cock en Seraphijn van. Caneghem. 

In de fakulteit der Geneeskunde ontbreekt thans niets meer om die 


(11) 

edele wetenschap ten top te yoeren: een volkrijk ziekenhuis, waar we- 
kelijks, ja dagelijks de gewigtigste krankheden „zoo wel aan het onderwijs 
der Heel- en Vroedkunde, als der eigenlijk gezegde Geneeskunde, 
‘worden dienstbaar gemaakt; waar de lijders, in het bijzijn van een aan- 
tal reeds gevorderde Leerlingen, volgens de doelmatigste regels der 
kunst worden behandeld. Zolgens de doelmatigste regels der kunst, 
zeg ik, — niet naar de buitensporige ingevingen eener verhitte verbeel- 
ding, niet naar de magtspreuken eener gewaande volkomene kennis van 
den phijsischen en zedelijken mensch, — maar volgens de gezonde rede 
en dikwerf herhaalde ervaring, de twee eenige zuilen der Geneeskunde, 
de bestendige en vaste steunpilaren der Nederlandsche Geneeskundige 
School, door Boerhaave, door Gaubius, door Sandi ifort op de leer van 
Hippocrates , of liever op de natuur gegrond, en door zoo vele waardige 
mannen op den regten prijs gesteld. 

Ziet daar eene beknopte optelling der gunsten, ons, ter bevordering 
der nuttigste wetenschappen, zoo mild geschonken. Dit zijn de uitste- 
kende voordeelen, die wij ontvingen sedert wij onzen geliefden Erfprins , 
den afstammeling van dat heldenhuis, welks zaak met die van Nederland 
steeds dezelfde was, in ons midden mogten begroeten. 

Aan u zij andermaal onze dankbare hulde plegtig toegebragt, Edele 
Graaf De Lens! De onvermoeide pogingen, welke gij, met zoo veel 
ijver, met zoo veel naauwgezetheid hebt aangewend tot het vestigen 
eener Hoogeschool in deze stad, alwaar gij toen het Burgemeesterschap 
bekleedde; de standvastige zorgen, die gij hebt ten koste gelegd, om 
deze instelling bij voortduring te doen bloeijen, toen ’s Vorsten vertrou- 
wen U in werkzamer kringen bragt, dit alles stemt ons gevoel tot de 
levendigste erkentenis. Dit gevoel, voor deze met zoo veel vrucht be- 
stede pogingen, staat diep in ons aller hart geprent, dit gevoel leve, 
zoo lang de muren van uwe geboortestad den alles verslindenden tijd 
zullen trotseren. i 

In den rei der voortreffelijke mannen, die eene eervolle plaats naast 
den edelen Graaf De Lens verdienen, en wier namen alles, wat goed 
en echt Vaderlandsch is, voor den geest brengen, rangschikken wij met 


(12) 
volle regt, de hoogachtbare Heeren , uitmakende de vereeniging van 
Bezorgeren der Hoogeschool (1). Alles, wat strekken kan, om hun 
Vaderland lof en eer bij te zetten, alles, wat verstandelijke en zedelijke 
beschaving .kan bevorderen , rekenen zij tot hunne meest geliefkoosde 
werkzaamheden; van deze regt Vaderlandsche gezindheden hebben wij, 
die met hunne werkzaamheden in betrekking staan, de dagelijksche en 
meest overtuigende ondervinding. 

Door den wijzen raad, voornamelijk der Heeren De Lens, Yan Toers 
en Yan Hulthem, door hunne beredeneerde yoordragten aan het Hooger 
Bestuur medegedeeld, krachtdadiglijk ondersteund en beschermd door 
de Hoog Edele Heeren Falck en Repelaar van Driel, hebben wij, 
onder ons oog, deze waarlijk Koninklijke instelling zien ontstaan en haar 
volle beslag verkrijgen, ja eene hoogte bereiken, die niemand bij den 
aanvang zich had durven voorstellen. 

Tot U wende ik mij thans, Edele Achtbare Heeren, uitmakende de 
stedelijke Regering, aan welker hoofd de stad Gend thans den edelen, 
volijverigen Heer Han Crombrugge mag geplaatst zien. Reeds bij den 
aanvang onzer instelling hebt gij U, Edele Achtbare Heeren, den regt- 
matigsten lof waardig gemaakt. Vergunt mij dan, ten dien aanzien, de 
woorden van "s Koning Minister te herhalen: « Tot aanschaffing van 
» het noodige, voor de verschillende vakken van onderwijs moest, vol- 
» gens Zijner Majesteits besluit, door de stedelijke regeringen, zoo veel 
» mogelijk voorzien worden. Aan haar werd bijzonderlijk opgedragen, 
» te zorgen voor de gebouwen, en, om ten dienste der Hoogeschool af 
». te staan dien voorraad van materiële subsidién, die, als stedelijk eigen- 
» dom, binnen hare gemeente mogt voorhanden zijn. De stedelijke 
» Regering van Gend heeft in dit opzigt het meest uitgemunt. -Zij heeft 


G) De Ridder P. C, de Coninck, naderhand tot Minister verheven. 
Prins De Gavre. - 
Baron De Keverberg van Kessel, thans Kurator te Leuven. 
Graaf De Lens. | 
De Heer Ign. van Toers. 

» C. van Hulthem. 
» N, Cornelissen, (Sekretaris Inspekteur ). 


( 13.) 


» zelfs meer gedaan, dan van haar konde gevergd worden, en besloten, 
» ten haren koste, een groot gebouw te stichten, hetgeen evenzeer zal 
» moeten strekken tot het nut, als tot den luister der Hoogeschool." 
Zoo sprak, in den schoot der algemeene Statenvergadering, de Hoog 
Edele Gestrenge Heer Repelaar van Driel, en op welke wijze gij uwe 
beloften hebt vervuld, getuige hier ter plaatse deze luisterrijke vergade- 
ring, met diepe gevoelens van eerbied en dankbaarheid bezield. 

Indien wij de voortreffelijke Vaderlandsche Jongelingen op Leerstoelen, 
in Regt- en pleitzalen , aan het bed van den zieken den lauwer hun- 
ner inspanning en vlijt zien plukken, — tot dien gezegenden uitslag 
hunner pogingen hebt gij krachtdadig medegewerkt. 

De Almogende spare U allen nog vele jaren, tot sieraad van Neder- 
land, tot steun van Vlaanderen, tot luister der schoone stad Gend, door 
U met zoo veel klem en trouw bestuurd. | 

Ware ik niet beducht, om van uwe aandacht misbruik te maken, 
Geëerde, het zoude mij eene aangename taak zijn, verder. uit te wijden, 
over al het goede, alle het voortreffelijke, hetwelk Vlaanderens Hoofd- 
stad den inwoneren oplevert, om den loopbaan der studiën te begunsti- 
gen. En inderdaad , waar. vindt men in ons Nederland eene, der gezond- 
heid meer bevorderende, luchtstreek? waar eene meer doelmatige 
levenswijze? waar een gezelliger omgang in beschaafde kringen? waar 
geschikter volksvermaken? waar bloeijen de schoone kunsten, in zuster- 
lijke overeenstemming met de nuttigste wetenschappen, weliger? waar 
worden zij liefderijker beschermd en waardiger vereerd? waar is de 
volksnijverheid hooger gestegen? waar bestaan er nuttiger genootschap- 
pen om de Vaderlandsche taal en letteren te beoefenen, en alzoo den 
heiligen band der weldenkende Nederlanders steviger aan te snoeren ? 
waar heerscht meer eendragt? waar een beter geest onder de studerende 
Jongelingschap ? waar .... dan ik moet eindigen om eenen pligt te 
vervullen, die mij zeer na aan het harte ligt. 

Aan U zij thans mijne hulde toegebragt, zeer verdienstelijke Roelandt! 
De hoop en het vertrouwen op uwe bekwaamheden, door uwen eersten, 
voortreffelijken leermeester en boezemvriend, onzen waardigen stadgenoot 


(14) 

Welleman, door het stedelijk Bestuur, door Bezorgeren der Hoogeschool, 
door de Hoogleeraren , door het Koninklijk Instituut gekoesterd, die 
hoop hebt gij vervuld, ja, gij hebt ze verre overtroffen. Ik spreek u toe 
uit de volheid van mijn hart: allen laten zich door eene eenige. stem 
hooren, over uwe noeste en beredeneerde vlijt, over uwen vasten en 
fijnen smaak, over-uw scheppend genie, in het ontwerpen en voltrekken 
van dit statig gebouw, dat uwen naam der onsterfelijkheid wijdt. Gij 
hebt, in het voortreffelijk vak der bouwkunde, de eeuw der schoone 
kunsten in Nederland, onder Willem den Eersten, geopend. Ik weet 
het, ik verontrust u, ik doe eenen stouten aanval op uwe. zedigheid, 
dan er zijn omstandigheden, gebiedend voor mijn gevoel, en deze maken 
het mij tot eenen hoogst aangenamen pligt, U mijne warme gevoelens 
van dankbaarheid; mijne gelukwenschingen, uit aller naam, niet te ont- 
houden. Geniet nog lange jaren de hoogachting ‚waarin gij bij alle 
beoefenaren en beminnaars van kunsten en wetenschappen, bij alle 
weldenkenden staat. Geniet de hoogste gunst, de volmaakste zegeningen 
des Allerhoogsten, de achting van den Vorst, steeds zoo mildelijk den 
braven en uitstekenden onderdaan beschoren. Op dezelfde plek gronds 
hebben wij beiden het levenlicht ontvangen. In Nieuwpoorts oude wallen, 
eerwaardig door stille burgerdeugd, door trouw aan Vorst en Vaderland 
beroemd, in Nieuwpoort, heeft onze beider wieg: gestaan. Ontvang uit 
mijne hand, uit de hand van eenen getrouwen. vriend, dit onderpand 
mijner gevoelens. Zij zijn dieper in mijn hart gegrift, dan op dit eer- 
metaal........ (1). 


Dan de tijd wenkt mij, om tot het overig gedeelte der plegtigheid 
over te gaan. Ik eindig dus, Geéerde, met de innige bede aan den 
Allerhoogste, dat onze Hoogeschool, door het Goddelijk schild gedekt, 
voor alle gevaren moge bewaard blijven ; dat zij, den statigen eik gelijk, 
haar weldadig lommer steeds meer en meer moge uitbreiden; zij strekke 


(1) In dit oogenblik had Zijne Excellentie, de Ambassadeur Falck de goedheid, in naam 


(15) 
tot sieraad en steun van het lieve Vaderland; zij voldoe aan hare hooge 
bestemming, dat is, zij verlichte en beschave ; met één woord, zij 
vervulle in alle opzigten de bedoeling en de verwachting van haren 


doorluchtigen Stichter, den grootmoedigen handhaver onzer nationale 
onafhankelijkheid ! 


O vrijheid! groei en bloei, om voor *s Lands heil te waaken : 
En gij, 6 Nederland, nu zo beroemd door haar, 
Bescherm haar op uw beurt voor allerlei gevaar. 

Uw blijde Oranjezon schiet nu gewenschte straalen , 

Die °t leven voên, en niets in zijnen groei bepaalen. 

De Hemel spaarze dus, op datze, eeuw wit eeuw in, 

U even vriendelijk helonke, als van ^t begin. 

Versterk u hovenal door wetten, recht, en reden, 
Veracht den vrede nooit, kweek deftigheid van zeden; 
Verban den wellust, schuw een spoorelooze pracht ; 
Maar moedig kunsten aan, en schraagze naar uw magt. 


van den Redenaar, de bedoelde Medaille aan den Architekt Roelandt uit te reiken. — Men 
leest op dezelve: 
AULA ACAD. GANDAVI FLANDROR, EXSTRUCTA 
SOLENNI DEDICATIONIS DIE 
V. NONAS OCTOBR. 


x A. MDCCCXXVI 
En op de keerzijde : 


LUD. ROELANDT 

URBIS ET ACAD. ARCHITECTO 

JAC, LUD, KESTELOOT 
IN ORD, SCIENT. MEDICAR. PROF, ORD. 

H. T. RECTOR MAGN, 

UT ADMIRATIONIS PVBLICAE 

SIC ET PRIVATAE AMICITIAE 

TESSERAM 
NEOPORTANO NEOPORTANUS 


OMNIUM ADPLAUSU, 
D. D. 


(16) 
"t Natuurlijk schoon, dat zij ontvouwen voor de zinnen, 
Heeft iets, dat ons met-een de schoone Deugd doet minnen, 
Een geest van orde en smaak, die ^t smaakeloos gelaat 
Van d’ondeugd stelt ten toon in zijn wanschapen staat. 
Zo moetge, alom bemind, van Wijzen aangebeden , 
- Op aarde een voorbeeld zijn van *s Hemels zaligheden , 
Zo lang een zonne straal het aardrijk koestren mag. 
Wat zeg ik? Zo verbidde uw vreé den jongsten dag ! 


S. Styl, aangeh. werk. 


SERMO ACADEMICUS 


DE FATIS ACADEMIE GANDAVENSIS 


PROSPERIS ET ADVERSIS ANNI MDCCCXXV — VI. 


Avupirores Humanıssımı! 


Muses, quod mihi adimplendum restat, nunc suscipiendum esse, mo- 
net temporis angustia; ad reliqua, igitur, me progredi jubet fundatoris 
lex regia. Atque imprimis commemorari convenit, quz , anno magistra- 
tis mei, Academie fata fuerint, eaque succincte, et pro virili enarrem, 
solemnemque premiorum distributionem in me suscipiam; ut itaque mihi 
rectoris officia explenti, in ipsa festissima die, serenà fronte, æquis au- 
ribus animisque adesse velitis, etiam atque etiam rogo et obtestor. 

Veluti in rebus cunctis humanis, sic et etiam in Academicis bona cum 
malis, et vicissim , mala cum bonis commutari continuo videmus. 

Ordior a tristibus, funeraque primo loco lugenda esse censeo. 

Lugemus, eheu! illustrem Prersrom A Ravesscnoor, virum nobili stirpe 
natum, ordini equestri et Leonis Belgici equitibus adscriptum, qui Cu- 
rator Academic meritissimus, civitatis Gandavensis consularem digni- 
tatem gerebat maxime omnium civium suffragio atque applausu. 

Quo enitebatur in bonum publicum efficiendum , quo ardebat in promo- 
vendis fructuosis institutionibus studio, regem nostrum dilectissimum re- 
verenter adeundi causä, Hagæ-Comitis versabatur , dum irrepente adversâ 
valetudine conflictatur; mox inexpectato nuncio perturbati sumus, ingra- 
' vescentem , quo corripiebatur, morbum, seriis curis locum facere, human 
natura irritisque optimorum medicorum conaminibus resistere, vires vitæ 


( 18.) 


opprimere, tandemque, eheu! summe infirmato corpore , sed erecto animo , 
fato occubuisse. Triste profecto, acerbumque funus! Quantum enim sui 
venerationem injecerat, testabatur, testatur et etiamnunc communis 
omnium luctus;. fuit!.... in quo decus cernebatur cum quadam majes- 
tate, qui cunctis ofliciosus erat, comis, humanus, sincerus; civis et 
ipsemet Patric, Regi augustissimo devinctissirnus, ita justus et bonus, - 
ut natura consultus esse videretur. In hocce, et consulis et curatoris 
munere multa præclare gessit. Et talem virum , in statis flore extinctum, 
lugemus cives academici; talem lugent, quotquot extant, omnis ordinis 
cives Gandavenses; — verum beate nunc vivit, qui in terris erat vir 
optimus. Utque perafflicte viduæ, matronæ prænobili, ut consanguineis, 
ut amicis quam pluribus, ut maxime pauperibus quoque, sic Academiæ 
grata defuncti manet semperque manebit pia commemoratio. 

Tres lugemus Academie nostre, alumnos acerba morte nobis ereptos, 
alter est Joh. Meersman , alter Victor Geiregat, medicine studiosi , 
patrie spes et parentum amor, qui lenta tabe extincti sunt. 

Periit et tertius nomine. Felix, omine. vero Infelix Hulin, optime 
spei et indolis vir juvenis, in facultate scientiarum mathematicarum et 
physicarum non sine laudibus. candidati. gradum . consecutus, scholis 
medicis. jam. adscriptus. 

Et in.eo animi acumen, acuratam studiorum rationem, diligentiamque, 
ad unum omnes, quotquot adsunt praeceptores, quotquot numerantur 
cives Academici luculenter perspexerunt. 

Quid addam? quas animi dotes encomiis in eo, quem amisimus, ul- 
terius prosequar ? Summamne. ejus pietatem erga parentes, erga, praecep- 
tores observantiam, bonitatem erga omnes. officiosam , in. persequendis 
officiis religionem et sanctitatem ?...... Docti patris exemplo. ductus, 
cum. artis, salutiferæ studio sese dicayerat, quondam genitoris. illius suc- 
cessor familiæque stator dudum salutabatur; verum. enim. vero. supremo 
Numini aliter visum ; inopinatam tristissinamque mortem, adstantibus ipsis 
commilitonibus, charissimus noster in undis invenit. Ingemiscens refero., 
sed munus jubet renovare dolorem. Quodsi mortis: genus. animo. perpen- 
damus, exemplar cunctis praebet, vobis, imprimis, commilitones suavis- 


(19) 


simi, exemplar luctuosissimum, exemplar reformidandum!! $i vero 
præclaras animi -dotes defuncti in memoriam revocamus, nos, ut talem 
alumnum imitari studeatis, ejusque in disciplinas academicas assiduitatis 
et diligentiæ exemplo gnaviter incumbatis, vehementer cohortamur. 

Debitum honorem piis ipsius manibus habuimus. 

Ad res Academic secundas et prosperas transeo. 

Si Persium A Ravewscuoor, virum illustrem amisimus, ejusque mor- 
tem acerbe doluimus, illud imprimis lenimen adfert, quod, annuente 
rege nostro dilectissimo , in dignitatem consulis civitatis Gandavensis 
Academiæque Curatoris suffectus sit civis meritissimus JosEPuus A Crom- 
BRUGGE, vir, si quis alius, inter Flandros nostros ‘patria amantissimus, 
non minus animo et virtute, quam prudentià et probato consilio præcellens. 

Que sentio cetera libere dicerem, nisi viri eximii modestiæ esset par- 
cendum. Quid vero plura commemorem , dum vel me silente, loquuntur 
aperte civium ad unum omnium suffragia, audiuntur applausus. Civium 
nostrorüm animos in se devinctos omnes jamjam habebat, devinctos 
omnes diu habebit. Plurima, vir præstantissime, eaque egregia, tus so- 
lertie in bonum publicum, in Academiam specimina jam dedisti. Sororio 
imprimis vinculo ideo conjunxisti dignitatis et consulis et Curatoris con- 
silia et rationes, ut a te optima quavis non solum sperare, verum et 
- etiam expectare nobis licitum sit. 

Ad ketissima, que Palladi nostre, mihique Rectori contigerunt, alto 
loco repono felicem adventum gubernatoris provincie Flandrie orien- 
talis, equitis Van Doorn; cui viro excellentissimo, meo præconio longe 
superiori salutem dicere, novamque stationem congratulari , presente ipso 
Senatu Academico, mihi optabile munus concreditum erat. — Summá 
cum benivolentia, amabili comitate nobilitata, Senatus Academicus ac- 
ceptus fuit, et nisi nobis omnia fallunt, non solum in designato gu- 
bernatore, optimum gubernatorem, virum integerrimum, verum etiam 
humanissimum scientiarum fautorem, artiumque Maecenatem feliciter 
nacti sumus: in eo enim luculenter apparet, quam verissime dictum 
sit: tum preclare cum rebus publicis agi, si vel gubernantes philosophi 
essent, vel philosophi ad rem publicam. accederent. Hanc nobilissimam 


( 20 ) 


conjunctionem, potestatis videlicet ac sapientiæ saluti censuit civitatibus 
docta antiquitas (1), censentque merito tempora nostra. 

Cum ordinem vestrum , college. conjunctissimi intueor, est profecto 
quod me felicem prædicare queam. Vos, ad unum omnes salvos et in- 
columes salutari datum est, neque unum quidem gravi morbi conflic- 
tatum fuisse letus recordor. Vota Deo optimo maximo effundo, ut 
quam diutissime illibatä sanitate continuo fruamini. 

Professorum cætui, anno Academico praeterito adscriptus est JOHANNES | 
Ruporpuus Tuorseckivs, vir clarissimus, (quem collegam salutaverat, de- 
bitisque laudibus prosecutus est humanissimus meus antecessor); oratio- 
nem habuit 'Tuorseckıvus eoram toto Senatu de disciplinarum, historico- 
politicarum argumento. In docentium itaque numerum receptus, profes- 
sionem Historie-Politice atque Diplomatice et Statistices extra- 
ordinariam in Academia nostra capessivit (2). 

Præterea in hanc musarum sedem vocati sunt Doctores JOANNES LE 
Mame et Corserıus Anrıanus Bercsma, viri clarissimi, optatissimi, alter 
Academiæ nostræ quondam alumnus, diligentissimus, sagaeissimus, praemio 
apud suos condecoratus, qui in Collegio Regio Gandensi per triennium, 
postea vero in Athenæo Regio Tornacensi per quinquennium mathesim 
elementarem et superiorem, omnibus suffragantibus, docuit. Alter medi- 
cine doctor felicissimus, quondam Athenzi Franequerani et Academia 
Ultrajectinæ civis eximius, in Groningana, Trajectina et Leydensi Aca- 
demiis vietor proclamatus. i | 

Dixit Prof. Le Mame de Graphide Lineari , nec non de nexu Ar- 
tium Mechanicarum cum liberalibus. disciplinis Philosophico. . 

Prof. Bercsma, munus suum auspicatus est, habita oratione aditiali, 
sermone patrio exarata, de Scientiarum. Chemicarum vi et efficacia, in 
artium processus. Horum virorum orationes inaugurales, summa cum. de- 
lectatione audivimus, et, habemus quod merito gaudeamus provinciam 


(12 Cicero, epist. ad. Quintum fratrem I. 1-10. 

(2) Cujus provincie dignitatem dudum indicaverat id, Cicero, scribens: » Est etiam Senatori 
» necessarium nosse rempublicam, Idque late patet, quid habeat militum, quid valeat ærario, 
» quos socios respublica habeat, quos amicos, quos stipendiarios, quà quisque sit lege, conditione, 
» federe: tenere consuetudinem decernendi, nosse exempla majorum." De leg. III, 18. 


(21) 


mathematicarum ‚et, chemicarum artium“: processibus usualibus applica- 
tam, collegis ingenio ‚et exercitatione tantopere excellentibus, esse tradi- 
tam. Laboribus vestis, viri æstumatissimi, benigne adspiret Numen 
summum, Divinum! 

Civium | Academicorum ‘numerus anno Academico iterum insigniter 
auctus est; lectissima juventus, liberalibus et bonis moribus imbuta 
praelectionibus nostris Academicis summa cum assiduitate, summo cum 
. fructu, interfuit; morumque. probitatem tantam monstravit, ut nibil 
habeam quod laudem. non mereatur. 

: Pergite itaque comilitones suayissimi, pergite eadem, qua cepistis via; 
demus operam 'cuncti, ut aliorum bonis exemplis excitati, dehinc summo 
labore ad majora enitamur. 

Facilis transitus est.a laudata alunan diligentia ad solemnem 
premiorum distributionem, alteram hujus festivitatis partem. 

Accedite igitur, præstantissimi juvenes, ex Regis nostri dilectissimi 
munificentia coronandi; juventutem laudibus bene meritis afferre in 
meis est deliciis; accedite! honoris vobis valvas aperiam, victoriamque 
omnium. applausu congratulabor; vobis non. solum hic dies, hi testes, 
hi apparatus, sed et, indefessus labor et recte actorum conscientia sua- 
vissimam ‚efliciunt dignitatem premiumque laude cohonestant. 

Quo quidem premio ut vos singulos ornem, te, vir clarissime, qui 
hoc anno senatui ab actis fuisti, rogo, ut designatorum ex lege judicum 
de conscriptis hoc anno commentationibus sententias et coronandorum 
javenum nomina promulges; vos vero præstantissimi Juvenes ut singuli. 
suo recitato nomine, huc accedatis. 

Judicia. Facultatum a Graphiario recitantur.. 

Innumera, ornatissime vir juvenis Morren, nobis in puteo latent abs- 
eondita, verum orbis universus patet doctorum investigationibus; tu viam 
regiam secutus es. Pergas ut incepisli, nen amplius impedimento sunt 
litterarum universitates quominus nove veritates in aprieum proferan- 
tur et inveterati errores exterminentur. Acquisitam famam et gloriam 
tibi impense gratulor. 

LJ 


(22) 


In te pariter quadrat ornatissime Mazure quod commilitoni Morren 
predicavi; accipe testimonium: sic gloria novum calcar habebit. Tibi 
honorem Académie Leodiensis alumno, quondam nostro eximio, ex 
animo gratulor. 

Specimen tuæ solertiæ et eruditionis jam dedisti , diligentissime MikGükr, 
anno präterito in Academia 'Groningana victor proclamatus es; alteram 
hanc tüam reportatam victoriam tibi, talemque alumnum Academic 
Leodiensi sincero corde gratulor. Pergas. ut instituisti, ut tuum quoque 
nomen inter eximios jurisconsultos aliquando referatur. 

Et vos pari passu, i. e. strenue et laudabiliter partes vestras egistis 
præstantissimi juvenes Mortier et Van DE Verne; — vita sine litteris mors 
est. Pergatis in eadem, quam intrastis regiam viam; quod si feceritis, et 
facietis certo, in litteris magnum obtinebitis honorem. — Repbitetam 
meritis vestris palmam ex animo gratulor. 

Iterum coronandus accedis eruditissimi parentis, viri elegantis in- 
genii præstantissime fili, Ten Brik; in te quadrat Tullii locus, nemini, 
vel mediocriter humanitatis participi ignotus: » sepius ad laudem atque 
virtutem naturam sine doctrina, quam sine natura valuisse doctrinam; 
quum vero ad naturam eximiam atque illustrem accesserit ratio quæ- 
dam confirmatioque doctrine, tum illud nescio quid preclarum ac sin- 
gulare solere existere." à 

Duplicem huncce honorem toto libens pectore congratulor. 


Recitet nunc Graphiarius, si placeat , novum Programma in an- 
num Academicum proximum indictum. ; 


En, ornatissimi juvenes, nova laudum et praemiorum indicia; macte 
igitur estote virtute atque eruditione; honos alit artes; sed persuasum 
habeatis non alium patere gradum ad templum honoris, quam per ædem 
virtutis; namque (1) » parum est, indolem plane factam ad litteras sortitum 
esse; parum in delectu disciplinarum, nature ductu monituque feliciter 
ingenium destinasse; parum in cultu ac tractatione doctrine, spem 


(1) Et hec protuli in sermone Academico: De presidiis, quibus excellunt medici; habito 
in scholarum mearum inauguratione, die 5 Novembris 1817. 


(3) 

frugis uberrimæ protulisse; si paulatim irrepente vitio, flaccessit inge- 
nium, si subeunte ignaviä, indoles depravatur, si dominante voluptate, 
natura pæne ipsa contabescit. Vestram hic operam, Adolescentes, ves- 
tros labores bene collocatos putate, si scientiæ pariter atque industriæ 
callidum interpellatorem aut hostem acerrimum propulsetis. Que sane 
victoria , si demum acéedat ad optimam solertissimamque naturam, 
tanta fiet ad vestram eruditionem accessio, quantam et ab ingeniis om- 
nium litterarum, et ab ingeniorum cultura præstanti, et ab artium 
disciplinis nature singulorum accommodatis, longe cumulatissimam ex- 
spectare nos decet.". 

Peractis jam solemnitatibus, superest ut munus Rectoris deponam, ut 
magistratum Academicum. viro clarissimo tradam, qui ex Regis augus- 
tissimi decreto mihi designatus est successor. — Te itaque Carorum 
Friventcom Haurr in Facultate Scientiarum Physicarum et Mathemati- 
carum Professorem ordinarium, in proximum anhum Academie Gan- 
dayensis Rectorem, Magnificum publice dico, pronuncio, reclamo; fasces 
Academicos tibi committo, atque ut omnia tibi ex votis prospera et 
secunda cedant, vehementer opto. 

Unum tandem reliquum est, A.A. H.H. nolo hunc locum relinquere 
priusquam gratitudinis mez proferam significationem, priusquam tibi, 
summe Deus, debitas persolverim gratias pro auxilio mihi præstito. — 
Tibi sit semper et ubique laus omnis et honos. — Secunda conatus nostros 
ad amplificandum magis magisque splendorem hujus Academie! redeat 
antiqua virtus, Athena resurgant ! Serva, Deus, Regem magnanimumque 
fundatorem, Patrem Patrie dilectissimum. — Serva totam domum Re- 
giam. — Serva nos omnes incolumes, ut omnium curarum uberrimos, 
imprimis Academic Gandayensis fructus, seris etiam nepotibus laudandos, 
ipsi videamus. 


` DIXI. 


( 24) 


JUDICIUM. FACULTATIS MEDICA. 


Facultati Medicee ad propositam quaestionem res commentationes 
oblate sunt. Prima hoc habuit lemma: 

Le traitement des lésions est rationel, etc. 

Quoniam hee scriptio Gallico sermone composita erat, idcirco ejus 
ratio nulla haberi potuit. Nam secundum Codicis Acad. $ 143 necessario 
requiritur, ut Latina sit. 

Secunda hoc symbolo insignita erat: 

Que les chirurgiens pratiquent avec dexterite. 

Tertiæ addita erant hec verba: i; 

Est modus in rebus. ; 

Harum commentationum prior, admodum diffuse tractata, continet 
multa ab argumento et consilio questionis nimis remota, ejusque auctor 
non satis accurate proposite questionis sententiam intellexisse videtur. 
Atque licet hee scriptio industrie et diligentie laudem mereatur, tamen 
ei premium assignari non potuit propter ordinis deféctum et sermonem 
inelegantem. | 

Posterior magis quidem methodice conscripla est, attamen nimiä 
brevitate laborat, et potius elenchus, ad mentem auctoris ulterius expli- 
candam compositus, quam plena et suis numeris absoluta responsio 
haberi debet. Quapropter hæc quoque commentatio, quamvis nonnulla 
merita habeat, præmio ornari ex sententià Facultatis item non potuit. 


JUDICIUM FACULTATIS SCIENTIARUM. 


Ordo Mathematico-Physicus ad questionem Mathematicam atque Phy- 
sicam responsum non obtinuit. Ad eam autem, que ex Historia Naturali 
proposita fuerat, questionem , quatuor commentationes illi exhibite sunt, 
quarum prima inscripta erat symbolo hoc: » Multi vocati, pauci electi." 
Tertia vero terminabatur hoc symbolo: » Ld m'est rien dans la nature, 


(3) 

quelqu'objet qu'il paraisse, qui ne soit une merveille aux yeux de 
celui qui s'attache à le connaître.” Utraque harum ab eo perfectionis 
gradu, qui jure meritoque desiderari posse videbatur, longe abesse ju- 
cata fuit. Secunda autem, hoc lemmate inscripta: » Natura in minimis 
usque nitet.” Non tantuin desideratæ perfectioni quovis respectu multo 
propius accessit, sed et partem aliquam graviorem fusius et curatius 
pertractavit, quam quarta, quæ omnium preestantissima existimata fuit, 
prætereaque magnus delineationum graphicarum numerus, nec non decem 
. vitra cylindrica, quibus elegantissima et instructioni egregie inservientia 
praeparata anatomica alcohole condita continebantur novam , eamque haud 
mediocrem, commendationem illi addiderunt. Quarta deniqne cui hoc 
lemma praefixum erat: » /ermium structura scrutanda ," omnibus re- 
liquis palmam precipere unanimo consensu judicata fuit, non tantum 
propter ipsius tractationis rationem, que vix cuiquam desideria locum 
fecit, sed et propter illi annexam tabularum graphicarum , coloribus ad 
vivum illustratarum, insignem collectionem, quarum, sive precisionem 
sive elegantiam spectes, tanta est perfectio, ut illae sole, commentatio- 
nisque nullo habito respectu, vel duplici premio digna æstimandæ sint. 

Que cum ita se habeant, cumque singulis quaestionibus singula tan- 
tum præmia concessa sint, Ordo Mathematico-Physicus quartam nummo 
aureo, secundam vero diplomate honorare decrevit. Apertis schedulis 
repertus est auctor posterioris Purerus Aucusrus Masure, Athensis , 
Medicine in Academia Leodiensi, nunc quidem studiosus, sed olim Aca- 
demise nostre alumnus, ubi gradum Candidati in arte medica obtinuit. 
Prioris autem Carozus Franciscus Anrontus Morren, Gandensis, in hac 
nostra Academia Scientiarum Physicarum et Mathematicarum Candida- 
tus , quorum EISE auctoris provinciam ita tuitus est, ut illius j jura 
argumentis omni dubio majoribus sibi vindicaret. 


JUDICIUM FACULTATIS JURIDICA. 


Ad questionem ab ordine Jurisconsultorum propositam septem ac- 
ceptæ sunt responsiones, suis queque inscriptionibus distincte. 


4 


( 36 ) 


Prima: Le gage est un effet que lon remet entre les mains 
des creanciers, etc. 


Hæc dissertatio, exhibens amplitudinem formidandi voluminis in-folio, 
peccat primum, defectu ordinis et claritatis: secundo, digressionibus ad 
rem minus pertinentibus: tertio, antiquato more et citandi leges et ex- 
ponendi. doctrinam legibus comprehensam: quarto, stylo semper inele- 
gante, scpe rustico et interdum plane barbaro: ita ut ex his et simili- 
bus indiciis Ordo Jurisconsultorum sepe sibi visus sit legere rudem. et 
indigestum aliquem tractatum , tempore Bartoli operose elucubratum , 
et recens oblivioni substractum. 


Secunda: Ut desint vires, tamem est laudanda voluntas. 


Hoc lemmate vere vaticinatus est auctor futurum de ejus dissertatione 
judicium. Übique enim, si prooemium excipias, defuerunt vires, ubique 
dominatur tenuitas, tam in re, quam in formä. 


Tertia: Infirme quamquam nequeant subeistere vires , inci- 
piam tamen. 
Hec scriptiuncula nihil aliud est, quam summarium, plerumque 
elegans, sed nimis jejunum et De 


Quarta: Concilier le crédit le plus étendu; » ete. 

Quæcunque hac commentatione comprehenduntur, sunt passim bona: 
hec bona non sunt omnia, que comprehendi debuissent. Ne verbo 
quidem attingitur antiquus contractus fiducia, et generatim est prin- 
cipiorum expositio nimis cruda. Non tamen silentio prætereunda est 
præfatio, quam auctor suce dissertationi praemisit. Hac enim sententiarum 
veritate atque rerum pondere summopere commendatur , et felicissimum 
præbet transitum ad ipsam questionis materiam. 

Quinta: Doctrina de pignoribus et hypothecis est omnium 
gravissima. | 

In hac commentatione elucet bonus ordo, stylus nitidus et simplex, 
sed auctor negligentius tractavit nonnullas quæstionis partes, præsertim 
exstinctionem hypothecarum, ubi plane prætermisit diseussionem quæs- 
tionum gravissimarum, huic materie parti intime cohærentium. 


(2) 


Sexta: La sureté sur les biens est à l'obligation ce n la 
sanction est à la loi. 


Apta materie dispositio, sapiens delectus, judicium acre et maturum, 
tales sunt precipue qualitates, quibus dotatur hzc dissertatio. Dolen- 
dum est hec merita sepe obumbrari phrasibus truncatis, repetitionibus- 
que plane superfluis, precipue in secunda parte de divisione pignorum 
et hypothecarum. 

Septima: Pignore cesarei, etc. 

Hiec dissertatio, licet ratione styli minus laudanda, sic tamen in ce- 
teris excellit, ut unanimi ordinis suffragio habita sit premio dignissima. 
Aperta vero schedula, patuit nomen Ferris Minever, Buchteno- 
Limburgensis, Academie Leodiensis alumni, qui examine habito se 
verum hujus dissertationis auctorem esse, egregie probavit. 

Quoniam vero dissertatio, cui inscriptum est lemma: La sürele sur 
les biens , etc., magnam TR prestantiam in suo auctore arguit, 
unanimi consensu Ordo Jurisconsultorum censuit, honorificam mentio- 
nem esse decernendam HırroLyro van ve Verve, in Academi& Ganda- 
vensi Juris Candidato, qui se illius commentationis scriptorem esse 
demonstravit. i 


JUDICIUM FACULTATIS PHILOSOPHIE THEORETICE ATQUE 
‘ LITERARUM DE DUABUS PROPOSITIS QUÆSTIONIBUS. 


Ad priorem Questionem, Quamnam partem Belge in bellis sacris 
habuerint, et quosnam fructus ex illis perceperint, Senatûs Academici 
Actuario reddite , et ab hoc deinde Facultati tradite sunt septem res- 
ponsiones: 


Prima habet hanc epigraphen : Omnis honesta æmulatio inge- 


nia alit, et omnis labor, qui aliqua mercede compensatur , 
minus gravis. est. 


c? Secundæ lemma est, Non gloria nobis causa sedulitatis offi- 
ciumque fuit. 


(28) 
In præmio assignando neutrius harum responsionum ratio haberi po- 


tuit, quod utraque potius obiter factam rei descriptionem, quam accu- 
rate scriptam ipsius expositionem continere apparuit. 


Tertiæ prefixa sunt verba: Fac et spera. 


Hæc scriptio magis quidem elaborata est, quam duæ priores, nec 
lamen ita facta, ut preemio digna judicari potuerit. Illius auctor multas 
sibi proprias et a vulgaribus plane discrepantes opiniones in medium 
quidem attulit, verumtamen eas rerum argumentis non stabilivit, quin- 
etiam Heerenium, Regenbogium , Wilkenium et alios huc usque 
maxime celebratos de bellis sacris scriptores nusquam refutavit: quod 
tamen vel maxime facere debuisset, si sua paradoxa aliis quodammodo 
probabilia reddere voluisset. 


Quartam a reliquis distinguit heec tessera, Rien m'est beau que 
le vrai, etc. 


Quod opusculum multa diligentie specimina continet, et utraque 
fere pagina declarat, ipsius auctorem multa legisse. At vero ejus oratio 
declamatorio stylo composita potius laudationi, quam commentationi con- 
venit, scriptorque proprium quæstionis consilium non satis animadyertit x 
aut certe nimis parce tractavit. 


Ordine quinta habet inscriptionem ex Humii Historia Anglic 
desumtam: There is an ultimate point of depression , etc. 


Sexta insignita est hoc Virgili versu, Que regio im terris 
nostri non plena laboris. 


Et denique in fronte septimæ scriptionis hzc leguntur, Rerum 
cognitio quis dubitet, quin manca sit et inchoata , si in ipsis 
tantum. factis consistat, nullá causarum consequentiumve ra- 
tione habita. 


He igitur tres postrema commentationes inprimis dignæ visæ sunt, 
quæ denuo summa diligentia relegerentur et inter se compararentur , 
siquidem singulis scriptoribus præmia dari non possent, et singuli tamen 


( 29 ) 


haberent, quo se summopere commendarent. Atque sic tandem, post 
accuratam singularum considerationem ac mutuam comparationem, Pro- 
fessoribus placuit hec statuere : 

1°, Quod quinte et sextæ commentationis scriptores ad præcipuum 
quæstionis caput, ad Belgas , animum magis adverterunt, et partes Bel- 
garum in bellis sacris magis speciatim et copiosius tractarunt, quam 
auctor septimæ; idcirco hec illis quidem cedere debet, sed cum eo 
tamen, ut hujus septime scriptionis auctor amice invitetur nomen suum 
profiteri, si velit ut nominatim honorifica mentio sui fiat. 

2». Quod quinta et sexta commentatio ita composite sunt, ut parem 
et æqualem laudem mereantur, siquidem in altera illarum prior, in 
altera vero posterior quæstionis pars egregie elaborata est; ambo illarum 
- auctores examinabuntur secundum Cod. Acad. § 146, finitoque examine, 
alteri nummus aureus, sorte ductà dabitur, alteri vero testimonium 
solenni formulà conceptum exhibebitur. 

Secundum hoc igitur Facultatis Judicium Actuarius per ephemerides 
illius septimæ commentationis scriptorem invitari curavit, ut ipsi con- 
stituto tempore, si publice innotescere vellet, suum propositum per 
epistolam notum faceret. 

Et quum ille juvenis hoe candide fecerit, nunc ante omnia coram 
hac eoncione Facultatis nostre nomine declaro atque affirmo, illius sep- 
time commentationis auctorem esse J. W. Erik Srerx, Literarum stu- 
diosum in Academià Lugduno-Batavä. 

Deinde vero, quum ex resignatis duobus epistoliis apparuisset, quin- 
tam commentationem huc missam fuisse a Perro CORNELIO VAN DEN 
Verven, Philosophie Theoreticæ et Literarum Candidato in Academia 
Rheno-Trajectinä, et sextam auctorem habere Lunovicum Perrum MORTIER, 
Literarum Candidatum in hae Academiä nostra; bini illi juvenes arces- 
siti sunt, et in examine suas partes ita egerunt, ut nullum dubium 
omnino remanserit, quin uterque sue scriptionis auctor haberi deberet. 
Quo peracto victores sortem duxerunt, et aureus nummus Lupovico 
Petro Morten, testimonium vero Perro CORNELIO VAN DEN VELDEN 
contigit. 

5 


(30) 


Ad quætionem de Lucio Ænnaeo Seneca ejusque in Philosophiam 
meritis una tantum Ordine obtigit responsio, laudabili cum diligentia 
nec ineleganter scripta, sed non ita tamen elaborata, ut optata nostra 
omni ex parte exequaret. At vel sic tamen Ordo Philosophorum et Li- 
teratorum huic commentationi palmam- non sine jucunditatis sensu ad- 
judicandam censuit, idque ob industrie, claritatis, concinni ordinis, 
Latinitatis et aliarum virtutum egregia specimina que in illa scriptione 
reperiuntur, cujus auctor est BrnNanpus TEN Brisk, in Academia Gro- 
ninganà Juris Candidatus, qui in examine Ordini nostro plane satisfecit. 


JOHANNIS RUDOLPHI THORBECKE 
ORATIO 


DE 


Disciplinarum Historico-Politicarum 
Argumento, 


HABITA DIE IV OCTOBRIS M.DCCC. XXV. 


QUUM 


PROFESSIONEM HISTORIE POLITICÆ ATQUE DIPLOMATIC ET STATISTICES 
EXTRAORDINARIAM IN ACADEMIA GANDAVENSI SOLEMNI RITU CAPESSERET. 


PERILLUSTRES HUJUS ACADEMLÆ CURATORES! 
QUI CURATORUM COLLEGIO AB ACTIS ES, VIR SPECTATISSIME ! 
QUARUMVIS DOCTRINARUM PROFESSORES CELEBERRIMI ! 


ORNATISSIMI ADOLESCENTES, SPES ACADEMLE, PARENTUM, PATALE, 
HUMANITATIS! 


VOS DENIQUE, QUOTQUOT ADESTIS, CIVES, HOSPITES, CUJUSCUNQUE 
LOCI, ORDINIS, DIGNITATIS, AUDITORES HONORATISSIMI! 


D: historia politica verba facturo, Auditores, non facile potest amplior 
ornatiorque locus obtingere, quam si ei in hujus nobilissimæ civitatis 
Iuce dicendum sit. Ecquis enim est, nisi omnis expers humanitatis, qui 
non, in hanc urbem, vetustate et nominis gloria unam omnium cele- 
bratissimam, ingressus, tamquam ad magnificum aliquod historie monu- 
mentum delatus, ad ejus partes ornatumque contemplandum, id est, ad 
temporum memoriam recolendam , abripiatur? Quis autem conjunctam 
cum his locis atque spatiis memoriam temporum repetit, qui non animum 
expleri sibi sentiat, ac penitus perfundi, gravissimarum rerum, et ad 
politicam precipue laudem insignium , recordatione? Sive enim domes- 
ticam disciplinam et jura civitatis spectemus, hæc ante ceteras anti- 
quitus suum quoddam publice rei cum libertate institutum consecuta 
est, et diutissime statum suum tenuit, et aliis civitatibus plurimis vel in 
libertatem vindicandis, vel ordinandis, auctoritate sua exemploque facem 


(4) 


pretulit. Sive opes et facultates, civiumque frequentiam et dignitatem, 
omnibusque bonis et utilibus rebus liberaliter instructam vitam quæra- 
mus, hæc potentissima urbs civium fide ac virtute non minus, quam 
artibus ad vitæ usum necessariis faciendis, tum mercatuum commerciis 
tantopere floruit, ut ceterarum gentium incredibilem in se admirationem 
pariter et invidiam concitaret. Neque tamen commissum est, ut civium 
animi spe et cogitatione raperentur a domo longius, vel agrorum et ar- 
morum cultus relinqueretur. Quod si vero in res foris gestas intueamur, 
hec una sepe urbs totius terre Flandricæ ac circumjacentium regionum, 
tamquam communis patrie, causam ac libertatem , a potentissimis prin- 
cipibus vel insidiis vel aperta vi obsessam, susünuit, labantem erexit et 
confirmavit; hanc maximarum subinde nationum copiis fortissime resti- 
tisse videmus, et a clarissimis rursus regibus amicitia, foederibus, con- 
silio, exceptam et expetitam. Haec igitur qui tam clara lumina, tantam- 
que prestantiam woA,rızwräryg Civitatis animo lustrarit, ita prorsus sta- 
tuet, optatiorem sedem atque illustrius domicilium has preesertim disci- 
plinas, que ab historia et Politica nomen habent, obtinere omnino non 
posse, quam ea in civitate, quze ipsa historie politice magna. pars fuit. 
Hic non opus est, rerum exempla longius arcessita conquirere, neque 
aliena studia invehit, qui, bis septus mœnibus, disciplinas, de quibus 
dicimus, sit tractaturus, sed in ipso historie ac Politices velut sacrario 
quodam habitat, et cum temporum memoria, tamquam cum imaginibus 
majorum, colloquitur. Quem si locus mirifice adjuvat, cui illustria ab 
ævo vestigia ars politica impressit, in quo præclara videt discipline 
suæ ornamenta nata esse et exculta, tum debilitat rursus. et conturbat, 
cum discipline gravitatem. idem locus vehementer augeat, atque orato- 
rem. preesens. commonefaciat, ut rei magnitudinem dicendo exæquet. 
Quod equidem ad me imprimis nunc cum maxime sentio. pertinere, 
Auditores, cum sim disciplinarum historico-politicarum provinciam , op- 
timi Regis decreto, in hac Academia suscepturus. Ut jam non amplius 
in loci celebritate , cui satisfieri a me nullo pacto potest, nitar, sed in 
vestra benevolentia omne mihi repositum perfugium sit. Hac tamen parte 
protinus me levari video, que disciplinâ, quam profitearis, laudandá 


(5) 

atque hominum existimationi commendandá continetur. Quod negotium, 
utut in mei ingenii mediocritatem cadat, in hanc loci auctoritatem, et 
in vestrum spectatissimum consessum profecto non cadit. Sed quoniam 
in exordio statim dicendi eo appulimus, ut in medias res atque in ipsam 
artis politicæ vim ac theatrum incideremus, neque tamen disciplinarum, 
que ab ejus historia ducuntur, prorsus expedita et omni dubitatione im- 
munis causa’ videatur, hoc mihi concedatis velim , ut iisdem vestigiis 
insistens, paulo fusius et. distinctius, qualia et quanta ejus amplissimee 
facultatis opera ; eujusmodi proposita materies, quæ potestas, que in 
universi generis humani historia partes, quis rerum gestarum cursus sit, 
oratione declarem. Dicam igitur breviter ac simpliciter De disciplinarum 
historico-politicarum argumento. Queso autem obtestorque vos, Audi- 
tores, ut mihi, res pulcerrimas infanti lingua persequenti, cum aures 
— attentas, tum vero humanitatis vestræ presidium adhibeatis. 

"Quandoquidem apud veteres Grecos cœtus jure sociati urbibus conti- 
nebantur, ab his consentaneum est, illam artem virtutemque agendi, ex 
qua hominem Aristoteles &üov oA/rixby, animal politicum, dixit, nomen 
traxisse. Latius quodammodo politica sapientia apud Romanos patuit, 
civiumque Romanorum publicam rem complexa est. Neque tamen mul- 
- tum a propria nominis significatione discedentes, politicam sive civilem 
artem hac definitione circumscripserunt, quz a coetu multitudinis, ejus- 
„modi conjunctione tectorum , quam oppidum sive urbem appellabant , 
delubris distincta spatiisque communibus, congregato, duceretur , eodem- 
que rediret. Talem igitur multitudinis coetum , juris consensu sociatum, 
populum vocaverunt; cujus constitutio, civitas, cujus res, res publica sit. 
Publica autem populi sive civium Romanorum res, ad spem condita im- 
perii, a quo primum ceteras Italie gentes, dein magnam orbis terrarum 
partem suæ dilioni subjecerunt, non terminabatur domestica civitatis 
disciplinà regendà, sed ad vasti quoque in exteras nationes imperii jura 
negotiaque pertinuit. Republica ad unum postea delatä, civitate de statu 
suo dejectä , publicum Romanorum jus non aliud relinquebatur , nisi 
quod ad hujus imperii dignitatem spectaret; quo, cum antea publici sta- 
ius pars fuisset, jam omnis publica res constitit. Enimvero supra hanc 


(6) 
ipsam civitatem, ex cujus tamquam stirpe effloruerat, se efferens, eam 
ad parem cum ceteris provinciis conditionem, pondere suo, depressit. 
Quo facto, antiqui cogitandi dicendique moris ratione habits] publica , 
hoc est populi, res in rem abiit imperii; quod nihilominus Romaná urbe, 
velut radicibus suis, defixum tenebatur. 

Ejusmodi igitur cœtus, urbis ambitu jureque descriptos, citerior etiam 
atas, tamquam ex antiquitatis memoria repetitos, denuo procreavit; sed 
dispari ratione. Hæ enim civitates sive urbani coetus, quales in Italia medio 
sevo, in Flandria nostra, in Germania, suum quemdam publicum juris 
statum obtinuisse, et maximopere floruisse, accepimus, consociationes , 
notum est, fuisse ex majoris jam sive gentis, sive regni, corpore quo- 
dammodo exemtas ‘et in angustius contractas. Neminem enim preterire 
opinor, omni citeriore etate cœtuum civilium vim latius manasse, neque 
urbium, a quibus antiquitas civilium congregationum initia vinctionem- 
que duxerat, domicilio ac disciplina contentam fuisse; sed primo atque 
precipuo loco ad gentes, qualis consociationis non eadem est ratio, atque 
Romani populi, pertinuisse. 

Hine universum genus complexuris, Auditores, ita nobia dicendum 
‘videtur, historiam politicam, quam latiori sensu vocamus, tractanti pro- 
positam esse, et tamquam materiem subjectam, coeluum jure sociatorum, 
quos sibi gentes populosque constituisse proditum est, rem rationemque 
publicam, qualis fuerit. Res autem gentis publica bipartitam explicatio- 
nem habet, domestice discipline, et rationum, que ei cum exteris gen- 
tibus intercedunt. In hec duo capita historicus politicus intuebitur, ad 
que omnem rerum gestarum varietatem referat ac dirigat. Utrumque 
instituit, tuetur, moderatur ars politica, in .cujus adeo operibus monu- 
mentisque explicandis politica historia versatur. Neque enim dubitamus, 
opera monumentaque artis politieee appellare coetuum jure sociatorum 
fundamenta, instituta, leges, morem, rationes rei publice, omnemque 
omnino disciplinam ac forman, qua eorum stetit viguitque res publica. 
Quod autem ita argumentum declaramus , ita facimus, ne singulorum 
hominum, principam, eorumque ministrorum , aliorum, consiliis, rebus 
publice gestis, historiam politicam concludere videamur. Quorum quan- 


(7) 

tumcunque sit in publicam rem momentum, non tamen, quibus finibus 
eorum vita actioque civilis, iisdem etiam universa gentium historia pu- 
blica terminatur. Qua in causa magnas cautelas habet, neque omni ex 
parte verum est, quod cum magna verisimilitudinis specie proferri a 
multis solet, singulos præstanti robore ingenioque viros, quousque civi- 
tatium memoriam repetere possimus, im gentium rationem publicam eo 
plus valuisse, quo major, longe maxima hominum multitudinis, animis 
parum adhue firmatis et excultis, reperiatur inertia, quo minor autem 
lyepyeía, et cum prestantissimo quoque ad perficiendam societatem con- 
spiratio. Quid enim? Atqui eamdem ob causam. maximorum hominum 
minui necesse fuit debilitarique auctoritatem , cum in hac solitudine non 
invenirent, qui eorum consilia mente caperent, aut eorum proposilis 
exsequendis virtutique agendi opitularentur. Præclarum est illud Catonis, 
nec temporis unius, nec hominis, esse constitutionem rei publice. Huc 
animum advertatis velim, Auditores, quod nescio, an gravissimum sit, 
artem politicam non penes ipsos solos esse, qui rerum moderandarum 
principes habentur, ipsos autem majori euidam causarum conjunctioni, 
locorum nature, temporum ordini, ætati, moribus, receptae consuetudini ; 
presentibus, preteritis, et, que line extitit, conditioni gentium, vel 
invitissimos, parere. Quod a sapientissimis quibusque principibus egregie 
perspectum, graviterque pronuntiatum esse accepimus. Ita opera, mo- 
numentaque artis politicæ ex illustriori demum virtutis viriumque con- 
sociatione , que singulos quesque homines superat, redundant. Partes 
suas anguli: gnaviter agant, vel in re presenti oscitanter acquiescant : 
bona sint eorum consilia et salutifera, aut. perniciosa; magnum. discrimen 
est, neque idem eventus sequetur: at vero non in his unice momentis 
historia politica vertitur. Optima ingenia rem publicam capessant; igitur 
hac parte, quæ eorum opera cireumseribitur, quamque , si eam cum uni- 
versa rerum complexione conferas, sat parvam censeri oportet, res pu- 
blica servabitur , augebitur: pessimi contra homines consilii sint agendique 
principes; igitur hac parte publicam salutem in deterius vergere labefac- 
tarique necesse est: neque tamen ideo totum corpus rei publice illorum 
sapientiä vigebit, aut horum flagitiis pervertetur, 


(8) 

Quid autem? Singulas singulorum hominum res gestas, consilia, cu- 
piditates, aularum arcana, machinationes, amores, odia, dolos, studia, 
que scilicet rem publicam attingunt, negligere, non curare historicum 
patiemur ? Imo curat egregie, et magnam harum rerum rationem habet; 
sed ita curat, ut eas summa rei, quam tractat, subjiciat, neque iis pri-. 
marias publicarum vicissitudinum causas contineri putet. Summa autem 
rei est status atque conditio, qua universa res publica vivit, queque in 
singulorum hominum non omnino posita est judicio ac voluntate. Alia. 
est rei publice. Romane tempore Caesaris descriptio ; alia eorum, quae 
Cæsar publice fecerit, in animo habuerit, appetierit, explicatio; qui non. 
has, quibus ad se unum omnia rapuit, potuisset tentare yias, nisi totius 
Romane rei publice tunc temporis conditionem et opportunitatem con= 
spirantes sibi habuisset et adjutrices. Replicatote. temporum memoriam, 
Num Carolus Magnus, num Guilielmus Primus, Anglie et victor et re- 
staurator, num Gregorius Septimus, Pontifex Maximus, num Ludovicus 
| Sanctus, Gallie rex, ex suo tantummodo ingenio bauserunt, que ad 
gentium rem publicam constituendam potenter pepererunt? Et si hause- 
runt, num exsequi, num ad eventum res perducere potuissent, nisi 
consentientibus et auxiliantibus his, quibuscum concurrebant, populorum 
statu et disciplina ? Nolim. ita intelligi, Auditores, quasi altæ erectzeque 
indolis viri sui esse nequeant , neque possint ab iis nove et inauditæ adhuc 
iniri condique rationes. Verum enimvero in historia politica. singulorum 
hominum res gestas hoc uno adspectu contemplamur, ut eas, velut 
membra, perpetuo ad totius corporis civilis formam et conditionem , suo 
quidque loco, referamus. Atque ita prorsus sentio, singulos homines; 
quo tandem loco positos, huic temporum ordini , huic, magnifice rerum 
eventuumque universitati, quam historiam nominamus, tamquam parti- 
culas, implicatos illigatosque esse. Quidquid sibi quisque sit, concipiat, 
velit, agat, non sibi tantum. obtemperat, neque est ex omni parte operis 
sui dominus, sed alienä simul ipse vi trahitur; cumque magna aliarum 
causarum affluentiä ita committitur, ut ex harum demum cum ejus indole 
industriäque contentione politice gentium vite forma ac species prodeat. 

Declaratum arbitror, qua vi atque sententid artis politice opera 


(9) | 
monumentaque dicamus, quorum theatrum ac velut officina historia po- 
litica sit. His ita disputatis affinis animadversio est, quo modo, quasque 
secutus leges, historicus politicus, in singulorum factorum eventuumque 
varietate ordinanda et componenda, versaturus sit. Qui si satis habeat, 
omnia, quee ubivis gentium acciderunt, temporum, locorum , personarum 
tantum distincta ratione habita, percensere, hunc non video, quare po- 
liticum magis historicum, quam loquacem narratorem appellemus. Neque 
etiam hoc sufficiat, qua rebus gentium publicis prospera aut adversa 
evenerint, tradidisse. Cujusmodi profecto intelligitur quam vaga sit 
atque incerta cireumscriptio. Quem huic provincie administrande præ- 
esse volumus, is in rebus gestis singularibus non propter ipsas commora- 
tur, sed hactenus, qua ratione publicum gentium statum commutarint. 
Arx et caput est, itinera flexusque rerum publicarum suis vestigiis 
tenere. Hzc autem agendi vis et efficacitas , que hominum inter homi- 
nes jure conglutinatam societatem fabricatur, preter ceteras virtutes 
foras spectat, ac tam late patet, ut si omnium rerum, qu ex his initiis 
apte sunt atque nexæ, multiplicem ac diffusam varietatem persequaris, 
in cunctam tibi rerum ab evo gestarum memoriam excurrendum sit. 
Historicum vero politicum volumus, qui hee omnia ad suz discipline 
capita certaque genera, id est, ad descriptiones, formas, ornatum , ra- 
— civitatium revocet; singularia autem facta in istos locos redigat 
ac disponat, quibus cursus atque vicissitudinum m gentium status 
momenta partesque esse agnoscantur. | 
Sed quod historiam gentis politicam diximus in duplici maxime genere 
positam esse , domestiez ordinationis rei publice, et rationum, que genti 
cum extraneis intercedunt , accuratius considerandum est. Domestica rei 
public descriptio spectat ad imperium, leges, instituta, normas, qua 
non adeo ad singulos, sed ad universos pertinent; quibus singuli cives 
in unam juris societätem, in unum civitatis corpus aggregantur. lgitur 
privati juris historiam, quod ad dignitatem rationesque privatorum inter 
se refertur, in suo sibi argumento consistere permittimus. Universitatis 
illius, qua demum eflicitur, ut privati juris firma sit et communis inter 
omnes æquabilitas, constitutionem conformationemque volumus. Non 
ji 


(10) 


obscura, nec dubia res est, de qua loquimur, sed in omnium ea animis 
atque altissimo loco exposita. Cogitatis, Auditores, varias gravissimasque 
partes, quibus publicus gentis status distinctus esse solet: imperii atque 
legum ferendarum rationem, publicorum jurium descriptionem ; judicia, 
jurisdictionem , magistratuum ordinem, regimen ornatumque civitatis , 
cum variis conjunctum publice potestatis munerisque gradibus, opes, 
facultates, vectigalia, reditus, omnemque disciplinam et consuetudinem, 
qua in hae, quam habitat, soli .regionisque natura, universus populus 
vivit. Harum rerum secundum tempora institutionis, progressionis, ex- 
plicationis, conversionum historiam, politicam historiam restricte ac 
proprie dicimus. 

Videtis, Auditores, amplissimam atque uberrimam sip copiam , 
neque tamen illud jam genus sumus complexi, quod rationum commer- 
ciique gentium inter se explicationem habet. Atque hujus necessitudinis, 
adeoque externi gentium status, historiam apte et congruenter diploma- 
tice historie nomine comprehendere nobis videmur. Quod quo jure 
faciamus, non alienum est, paucis exponere. 

Diplomata jam Romani, presertim sub Imperatoribus, omne genus 
chartarum sive paginarum publicarum vocabant. Hinc res diplomatica , 
vocabulo non vetusto, quippe a Mabillonio primum, seculo decimo sep- 
timo ad finem vergente, usurpato, refertur ad doctrinam chartarum , 
quarum in vitæ civihs negotiis aliquando solemnis usus vel auctoritas fuit. 
Unde historie diplomatica civitatium aut regnorum ejusmodi commen- 
tationes vocari consueverunt, que cum perpetua libellorum publicorum 
pertractatione conjunctz essent. Dein, preterito tempore relicto, rei 
diplomatice notio ad vite presentis consuetudinem traduci coepta est; 
ita ut intelligeretur tum doctrina negotiorum civilium literis consignato- 
rum, tum, Gallis imprimis auctoribus, ars, negotia publica, que quidem 
scripto mandari explicarique mos est, solerter gerendi. Qui mos postea- 
quam, recentiori eetate , in omnia pene invaluerat, consequens fuit, ut 
diplomaticum appellaretur, quod ad publicorum negotiorum gestionem 
pertinet. Rei autem publicæ procuratione ad exteriores presertim rationes 
stabiliendas inclinatà , Diplomatica, potiorem partem concomitata, ei pe- 


(11) 
culiariter negotiorum publicorum generi nomen adhæsit, quod in rebus 
rationibusque externis tuendis nititur. 

Hactenus igitur nihil, quod a nominis potestate magnopere abhorreat, 
committere. videmur, si diplomaticam historiam eam describimus, que 
ad gentium rationes inter se mutuas pertineat. Namque ea fuit populo- 
rum Europe, (de Europa autem nunc cum maxime agimus) proxime 
se invicem contingentium , conditio et inter se implicatio, ut que ab una 
gente manarent foras , ad alteram continuo gentem quamdam spectarent. 
Unum dubitationis aliquid, et singularem prorsus speciem , habere videtur, 
coloniarum in dissitas orbis terrarum regiones deductio. Hoc enim nego- 
tium, cum medium quoddam sit et interjectum inter domesticas rationes 
et exteriores, quamquam praecipuo pondere in gentium inter se neces- 
situdines permiscendas incubuit, ita pro diversa coloniarum, temporis 
progressu, cum metropoli civitate conjunctione, nunc in politicam potis- 
simum historiam. cadit, nunc in diplomaticam. At vero rationes gentium 
externe non rebus tantum pace gestis placide agitantur, sed belli etiam 
et armorum impetu ac furoribus concutiuntur. Quorum si quis historiam 
itidem diplomaticam dicat, insolenter credo, vix eum audituros plurimos 
admodum verisimile est. Attamen ne foederum quidem singularium his- 
toria recte poterit intelligi, nisi et inter præliorum strepitus, atque in 
ipsam aciem et pulverem, gentes comitemur. Tantum vero abesse, mecum 
existimatis Auditores, ut foederum pactionumque secundum temporum 
ordinem interpretatione, historia mutui populorum inter se commercii 
absolvatur, ut foedera potius judicetis in integra demum rerum gestarum 
perpetuitate ac velut contextu, suum quemdam locum obtinere posse. 
lisdem. vero ex hac ornatissima complexione, in qua nata sunt, decerptis 
et avulsis, nonnisi jejuna et exilis relinquitur formularum supellex. Præ- 
terea nemo tam est in omni historia hospes, quin probe teneat, quam 
fluxa, quamque manca et fallax sit mutuæ gentium necessitudinis cogni- 
tio, que ex foederibus tantum percipitur. Gentium etiam rationes inter 
se sempiterno velut motu et fluctuatione agitantur, neque unquam in 
quadam moris vel certz discipline diuturnitate constitisse reperiuntur. 
Perpetuus civitatum inter se usus et pace, et bello, ex principiis atque 


(12) 


momentis illustrioribus, que in singularum ætatum tamquam arce et 

fastigio collocate fuerunt, patefaciendus , ac per omnes vicissitudines 

explorandus est, ut cum singularum exteriorem conditionem et faculta- 

tem, tum omnium inter se rationes assequamur. Aut multum fallor, aut 

hoc demum iter ingressi, poterimus foederum, quibus populi mutuam 

suam consuetudinem fundare, et ad aliquam forme stabilitatem compo- \ 
nere pro temporibus instituerunt, vim et auctoritatem pervidere. Atque 

hee sit historia diplomatica, ab aliqua argumenti sui parte ita dicta, sed 

cujus causa et amplitudo ex ipsa re magis, quam ex nominis potestate, 

cognoscenda est. 

Verum ut clarius hæc politicæ diplomaticæque historiæ causa et cele- 
britas elucescat, earumque tum discrepantia, tum nexus pateat, repe- 
tamus parumper, Auditores, temporum cursus atque itinera vestigiis suis, 
majoresque circuitus tamquam virgula attingamus. Quod autem intra 
Europam subsistimus, non eget defensione. Antiquitatem etiam, id est, 
Græcam et Romanam, nunc quidem mittimus; non quod necesse sit ita 
fieri, sed quoniam muneris, quod hodie a nobis suscipitur, officium cite- 
rioris preesertim etatis declarationem postulat. Atque cum ætatis citerioris 
duz soleant statui periodi insigniores,, medii ævi et recentioris historiæ , 
hac quidem periodo non comprehendimus hosce postremos , quibus ho- 
dierna ætas censetur, quadraginta vel quinquaginta annos. 

Primum hoc considerandum est, populos, qui se, consenescente Roma- 
norum imperio, per Europam, unus post alterum, longo ordine effude- 
runt, eversoque imperio Romano, nova sibi regna fundarunt, ab una 
pene omnes Germanice gentis stirpe ortos fuisse et profectos. Que res 
cum initio morum, juris, omnisque adeo vite, cum publice, tum pri- 
vale, magnam affinitatem, sive potius similitudinem, attulisset, exspec- 
tandum proxime fuit a futuri temporis diuturnitate, quo demum pacto 
advenz nationes suam unaquæque indolem essent explicaturæ et in hac 
locorum regionisque, in que migrarant, natura, in hac cum veteribus 
incolis, quibus erant circumfuse, consuetudine, suum quoddam civilis 
rationis institutum consecuturæ. His igitur suum singulis cursum tenen- 
tibus, quid eventurum putatis, Auditores? Primaria illa nationum Eu- 


( 13) 


ropearum cognatione paulatim obsolescente , timendum summopere fuit, 
ne in diversissimas partes distraherentur, vel, una ab altera, tumultarie 
opprimerentur; nisi singularum , in suas res incumbentium , colligatio- 
nem in sese par comitaretur publici universe Europe status constitutio. 
Ad communem vero quemdam Europe statum publicum constituendum, 
` nulla magnopere gens vires suas conferre poterat, quz ante erant do- 
mesticis institutis conformanda.. Igitur politicæ coagmentationis auctori- 
tas accessit, cunctas complexa, diffusa in omnes, non de cujusque civi- 
tatis habitu. et. conditione. ducta, sed ab excellentioribus quibusdam 
causis , conspicuoque omnibus pariter loco, profecta. Quibus id effectum 
est, ut, cum per se nulla civitas foras prospiceret, non suä operä, sed 
alienà, in gentium Europæarum universitatem quamdam aggregaretur. 
Horum autem vinculorum primum fuit, imperii Romani instauratio, et 
in Germanie regem collatio. Quod etsi diversis admodum temporibus , 
quam quibus antiquum Romæ:steterat, velut ab inferis excitaretur, 
mundi tamen domino cuidam, ad quem dominatio reliqua omnis accepta 
referenda sit, ac supremz jurisdictionis majestati, qua omnes subter se 
habeat, gentes christianas subjecit. Hujus autem principatus vim, quam- 
quam Imperator eam non armis factove vindicarit, nihilo tamen minus 
per omnem Europe rem politicam late dominatam esse, et, per varios 
Imperatoriæ dignitatis casus, in seculum usque decimum quartum. per- 
durasse, neminem fugere arbitror, nec cuiquam mirum videbitur, qui 
quanto major sit politica, semel hominum animis infixæ, persuasionis 
auctoritas quam armorum, ab historia didicerit. In hujus deinceps cause 
Societatem altera venit, universam rem Europe publicam mox tempe- 
ratura, systema feudalitatis, quod vocant. Quo cum statuatur, potestatem 
qualemeunque publicam in eum, penes quem illa sit, a superiori quo- 
dam domino ita esse derivatam, ut eà tamen non vicarie, sed jure suo, 
utatur, nolite querere, Auditores, quam frequens extiterit coetuum ci- 
vilium inter se principumque , tam ad pacem, quam ad bellum, juris 
disciplina et constrictio. Hac enim lege, que non unius principis ditione 
concludebatur, sed ab uno regno in aliud pertingebat, posteaquam varii 
ordines gradusque potestatis erant inducti, contexti inter se inyicem et 


(14) 
continuati, neque ulla erat publica auctoritas derelicta , nisi que ex 
alterà, eäque illustriori, nexa esset ac velut suspensa, omnibus gentibus 
hoc divinitus propositum esse videbatur , ut in unam quasi civitatis ju- 
risque communitatem coalescerent. ann hoc denique systemate politico 
concurrit, qua illud summo loco .fundaret, novoque presidio instrueret, 
Hierarchia. Etenim Hierarchiæ, omnia late regna sua ditione complexe, 
cum feudali descriptione ejusmodi foedus fuit, ut totius Europe una 
esset sibique consentiens res publica Christiana. Cujus procurandæ duplex 
divino numine constituta esse ferebatur provincia, secularis altera, altera 
ecclesiastica , arctissima inter se colligate ratione. Utramque ita admi- 
nistrare existimabantur, quibus a Deo hujus rei sit commissa potestas , 
ut totius politicæ universitatis altissime positum fundamentum is demum 
tueretur, qui ecclesiasticæ primario loco præesset, Deique adeo ipsius in 
his terris personam sustineret. 
Quorsum hee? Ut intelligatur, Auditores, que fuit gentium medio 
“gevo coagmentatio atque compactio, eam de universis quibusdam causis 
manasse, neque positam fuisse in singularum gentium peculiari consilio 
et prudentia. Igitur cum politici systematis partes ac. velut. membra 
essent, hac lege et conditione , ut suam quisque coetus expressam et 
distinctam publici status formam adferret, in hac juris forma, qua se 
quisque tutum arbitrabatur , elaboranda , excolenda, ornanda, liberiores, 
intentioresque fuere. Atque uti in singulis gentibus res publica non 
adeo res erat cuncti populi, quam res diversorum coetuum, in quos 
populus erat discretus, ita nationum. proprie inter se invicem remissius 
erat negotium, nec magnopere artem politicam exercebat. Coetuum con- 
ditio magis nitebatur in constantia, qua suum quisque proprium tenebat, 
quam in rebus foris gestis, et ejusmodi potius prudentiam desiderabat, 
qua se quisque, quam qua exteriora, custodiebat. Externi status preesidia 
atque moderatio ab ista generali sive suprema juris vinctione peteban- 
tur, quae cunctos continebat. Sic gentium vis arsque politica, externis 
negotiis gerendis non multum dissipata, contractiori usa est argumento, 
et domi se explicuit. Jam videte, quid consequatur. Nulla etas institu- 
torum politicorum ac singularium status publici descriptionum tantum 


( 15) 


tamque multiplicem proventum tulit. Que cum non ex ingenii conjec- 
tura inveherentur, sed a moribus, ab omni yite consuetudine et ratione 
repeterentur, eorum, qua semel invaluerant usu, explicandorum , im- 
mutandorum, perficiendorum, naturalis quidam et constans fuit cursus. 
Non quasi fuerit semper in eodem universe statu permansio : maximæ 
deinceps secute sunt rerum cum temporibus conversiones, factaque est 
ex alia in aliam conditionem progressio. Consociationibus ineundis, suo 
quodam autonomie, que dicitur, jure fundandis, ac publice stabilitis , 
diversissimi hominum coetuumque ordines in publice auctoritatis com- 
munitatem veniebant , extititque infinita pene civilis vitze distributio et 
varietas, atque partium inter se contentio. Omnino uniuscujusque populi 
medio evo tamquam seminarium fuit, unde illius artis, quie in vita 
gentis publica. conformanda, suisque partibus describenda versatur, 
magna opera exemplaque , p posteritatis cum memoriam tum usum, 
edita sunt atque propagata. Ut vere affirmare liceat, politicarum cite- 
rioris temporis constitutionum initia ac semina omnia pene ad istam 
ætatem esse revocanda. à 

Nunc, queso, Auditores, recentiorem hanc ætatem mecum considerate. 
Conditione gentium politica interiori confirmata et ad stabilitatem quam- 
dam maturitatemque formarum redacta, illius vero systematis, quod 
implicatas cunctas tenuerat, nervis li a ti debilitatis aut fractis, 
populi, quos jam magno numero, discrepantes maximopere inter se ac 
dispares, in hujus aditu ætatis caput efferre videmus, coepti sunt, pro- 
pius vehementiusque inter se committi. Uniuscujusque i imperii salus j pe 
non in eo erat sita, ut constare posset semet ipso, sed reliquarum omnium 
rebus rationibusque erat metienda. Historico non amplius conceditur, in 
singulis populis consistere, sed ab uno continuo ad alterius res conside- 
randas rapitur. Deesse protinus sentit communis principii politici gravi- 
tatem, que pondere suo rerum qualemcunque summam sustineat, sed 
ut unda pellit undam, ut fluctus fluctum volvit, sic una gens si modo 
consurgat aliquantum aut commoyeat sese, ad ceteras omnes molum 
propagari. Gallià, rege Carolo Octavo, exeunte seculo decimo quinto, 
expeditionibus in Italiam susceptis, signum tollente, gentes imperiaque 


(16) 


a rebus domi ordinandis abducuntur, ad potentiam contra auctoritatem- 
que foris amplificandam feruntur. Que via, ab uno semel principe 
inita, ceteris gentibus omnibus, siquidem incolumes esse volebant, se- 
quenda fuit. Igitur in Italia mox, non Italie , sed finitimorum regnorum, 
armis, pactionibus, foederibus, artificiis , contentionibus diplomaticis , 
causa velut in spectaculo agitur. Dein Carolo Quinto Hispaniam non 
tantam, Burgundiam et Belgicas provincias, sed imperium quoque Ger- 
manis obtinente, quocum Galliarum regi, Francisco Primo, de Europe 
principatu dimicandum fuit, politicarum conflietionum nova ratio dis- 
tinctius explicatur, et ad certa capita et momenta redit: ut gentium 
velut libre altera lanx quantum vergere videretur ac propenderet, tan- 
tum altera elevaretur. Hunc in modum imminentibus sibi invicem præ- 
valenti robore ac pondere regnis, modicarum virium populis, quippe in 
majori etiam discrimine versantibus, artificiosius cavendum sibi, atque 
providendæ erant vie, quibus suam singuli integritatem libertatemque 
conservarent. Quamobrem eos oportuit cunctorum imperiorum consilia 
negotiaque publica accurate explorata habere, socios conquirere, arte, 
foederibus, pactis initis, prudenter vires, cum alienas tum suas, tempe- 
rare. Itaque mirifice multiplicati sunt diplomatici consilii actores, par- 
tesque agendi et facultates; atque in universa re Europe diplomatica 
moderanda harum minorum civitatium insignis coepit esse opera et auc- 
toritas. Cujus rei longe illustrissimum exemplum capere licet ex reipu- 
blicæ Batave historia, que omnino proprium illud ac peculiare, de quo 
dicimus, recentioris Politices ingenium quam plenissime refert. Respu- 
blica igitur Batava, quo tardior fuit in politicis institutis vitaque sociali 
domi perficiendis, eo ornatius et efficacius in communem populorum 
scenam prodiit, atque in amplissimo rationum Europe tractandarum 
velut concilio domicilium suum operamque collocavit. Cumque res eo 
devenisset, ut nihil magnopere ab una civitate posset suscipi, quod non 
continuo ad se omnes pertinere arbitrarentur, nihil quidquam diploma- 
tice deliberationis captum, nihil negotii actum est in Europa, cujus non 
particeps fuerit Batava respublica. Verum de hac republica cogitare non 
possumus, nisi et nove religionis discipline, quam reformationem vocant, 


(17) 

meminerimus, cujus in recentioris Europe ratione politica definienda 
permagna vis fuit. Hee enim, quidquid in civitatium regnorumque 
necessitudine ex veleris systematis compactione supererat, illud omne 
penitus fregit ac dispulit, populisque distinctius a se invicem divulsis , 
rerum, studiorum , animorum novo atque inusitato discidio inducto, plu- 
res non gentes tantum, sed gentium partes etiam, liberas ac sui juris 
esse docuit. Germaniam, Auditores, Britanniam, testes excitarem, si ne- 
cesse haberem, coram vobis rerum exempla proferre. Venio ad novam 
. causam, que in recentioris Europe historiam politicam gravissimo mo- 
mento valuit, gentiumque inter se commercia frequentavit, coloniarum 
insigni multitudine trans mare deductionem, conjunctas éis navales co- 
pias, et mercaturam. Coloniarum autem in longinquis regionibus pos- 
sessio, que dissitas oras orbisque terrarum partes cum his Europe regnis 
contexuit, vel ultro patet, quam eflicax sit ad politica studia ex domes- 
ticis cancellis foras protrudenda. Nove necessitudines nova sibi consilia 
deposcebant, tum gentium Europe mutuas inter se rationes aliis prorsus 
principiis fundarunt. Navalium instructio copiarum, quibus nostrates 
primum, dein Britannos ceteris praestitisse constat, inusitatam adhuc 
politicam: auctoritatem in Europam invehens, alio rursus modo gentium 
inter se necessitudines temperabat. Mercatura autem, ductæque ab ea 
civitatium regnorumque vel naturales conjunctiones vel obtrectationes, 
incredibile est, quam potenter politicas curas domo avocatas, in rem 
dispersam ac prope infinitam conjecerint; quantas nationum conflictiones 
dimicationesque concitarint; quam sepe in hoc uno mercature naviga- 
tionisque negotio ab exteris vindicando summa rei publicæ posita fuerit. 

Si quis vero ita nobis occurrendum existimet, ut dicat, hoe ipsum 
coloniarum , navigandi, mercaturz studium ab unaquaque gente domes- 
tice salutis causa et susceptum et ad tantum fastigium evectum esse, id 
ipsum haud scio, nonne magno argamento esse debeat ejus in externis 
rebus occupate et quasi foris excubantis. Politices. Scilicet interioris rei 
publice. administrande duo imprimis statuebantur capita et extrema, 
numeratæ pecunie aucti reditus, et exercitus ad pugnandum perpetuo 
parati alendi sustentandique cura. Quorum alterum, cum ad imperii 

5 


(18) 
fines dignitatemque ab exteris defendendam sive amplificandam spectet, 
cum hac, quam diximus, publicarum rerum conditione conjunctissimum 
est, neque alios explicatus habet. Pecuniæ vero numeratæ, que publice 
comparari optime posse videbatur coloniis conquirendis et ad quæstum 
referendis, mercaturà operumque manu et arte factorum negotio pro- 
movendis, qui tandem usus fuit, qualis causa, cur tantopere expetere- 
tur? Quod quidem studium omni huic stati, que recentior vocatur, 
commune fuit; sed ut certa habeamus spatia, in quibus pedem figamus, 
animum appellatis, Auditores, ad Ludovici Decimi Quarti, Galliæ regis, 
ævum, ceteris, ut commemorari solet, ornatius et illustrius, sive que 
proxime hac hodierna tempora antecessit, Friderici Secundi, Borussia 
principis, in quo summa hujus periodi civilis prudentia facultasque eluxit, 
statem vobis ante oculos proponite. Quid igitar? Pecuniam communem 
esse rerum mensuram ac normam , omnibus erat persuasum. Itaque si auri 
modo copia adsit, qua utaris, si velis, omni usui publico prospectum esse. 
Hoc loco in memoriam vobis revocate, eorum principum , quos quidem 
sapientissimos politicos posteritas agnovit, in toto hoc seculorum decursu 
neminem ubivis gentium fuisse, qui thesaurum ita in domesticos pu- 
blicæ rei usus impenderet, quin majorem partem imperii dignitati foris 
tuende destinaret, ac, nullo etiam instante periculo presenti, paratam 
reservaret. Verum tamen de loco, quem pecunia in domestica quoque 
imperii administratione obtinuerit, videamus: quo cognoscatur, alias 
quidem partes floruisse, publicam autem gentis disciplinam , guberna- 
culis civitatum huic instrumento alligatis, hebetatam torpuisse. Nil de 
aere alieno, sensim contracto, nil de abusu deque ceteris malis hujus 
pecuniose Politices loquor. Non agimus causam , sed in recentioris his- 
toriæ politic universa indole ac momentis delibandis versamur. Aut 
multum fallor, aut ex pretio ipso, quod pecunie a politicis statuebatur, 
ut in ea momentum nervosque rerum sitos esse existimarent, intelligi- 
mus profecto, politicee arti magis propositum fuisse, populi res universe 
ac generatim salvas firmasque preestare, tum in suum inter ceteras gen- 
tes dignitatis gradum collocare, quam publice gentis vite interius partes 
institutionesque certo consilio apte, distincte et composite architectari , 


(19) 


quod. in his præterita ætas reliquisset, complere, aut si quid deseruisset , 
reficere. Quid quæritis, Auditores? Perventum eo est, ut pecuniæ, qua 
nimirum procreari omnia efficique possint, adjumenti augendi causa, 
multorum privatorum saluti commodisque præclare consuleretur ; tum 
emniúo private vite cura et subsidia propius cum re publica copula- 
rentur. Harum dein privatarum utilitatum, quibus nemo facile ex vete- 
ribus ullum in rei publice ornatu locum concessisset, incrementum sub- 
stituebatur publice rei constitutioni: hzc vero, que ex auri argentive 
quavis abundantia non efllorescit, sed singularem aliquam elaborationem 
conformationemque desiderat, negligebatur, sive potius in hanc privato- 
rum quam maxime locupletandorum solertiam abibat. Quidquid sit, hee 
connubia privatarum utilitatum cum publicis novam atque insignem 
periodum faciunt historie politice , ad cujus itinera atque illustriores 
flexus adumbrandos omnis heec spectat oratio. 
Nolo tempora novissima attingere, in quibus factam, intestina com- 
motione, ingentem omnium rerum conversionem multi vestrüm vide- 
runt. Non opinor, Auditores, horum temporum causam ac rationes pe- 
nitus jam ad exitum perductas atque completas esse, ut possit historicus 
de hujus conjunctione epoche cum precedenti, deque effectuum ejus 
vi et potestate, plenum judicium ferre. Hoc tamen me vobis probaturum 
existimo, recentior etas omnis quemadmodum summä commercii inter 
- gentes frequentiä, ac mutua utilitatum, tum inter populos diversos, tum 
inter ejusdem nationis populares, communicatione prestitit, ita novissi- 
mam hac re non inferiorem esse, et véro gentes singulas ad disciplinam 
rei publice instaurandam , ‚juraque non adeo privatorum, sed societatis, 
peculiari cura describenda reduxisse. 
. Confectum esse arbitror, Auditores, si minus mea kii quod 
ego ex mirifica historie ubertate in angustos sane cancellos compuli , 
commemoratione, certe earum copia rerum, quarum: vobis audientibus 
sponte memoriam succrevisse puto, recentiorem historiam magis esse 
diplomaticam , medii vi magis politicam, id est, in domestica rei pu- 
blicæ descriptione occupatam. Quamquam ultro intelligitur, et praeterea 
declaratum est, neque citeriori ætati sua discipline domesticae studia 


(20) 


defuisse, neque alteri suas rationes diplomaticas. Hoc vero planum fac- 
tum esse videtur, quod palmarium est, medii ævi et recentioris historic 
periodos non prorsus. disjunctas a se atque separatas, sed, quamquam 
suum cujusvis proprium sit, una quadam rerum, sive politicarum , sive 
diplomaticarum , continuitate inter se colligatas esse: ut ab una ad alte- 
ram perpetuo progrediendum peræque sit et redeundum. lllud etiam 
mihi videor esse consecutus, ut que sit et politicae et diplomaticæ his- 
toriee indoles, tum quis utriusque nexus mutuus, aliquatenus appareat. 
Hinc cognoscitur earum discrepantia quoque, non argumenti tantum , 
verum in toto rerum decursu ac progressione. Quocirca historie politicae 
unius ejusdemque civitatis, et historie diplomaticæ, cujus quidem no- 
tionem a recentiori historia sumus mutuati, non satis apte hoc pacto 
fiat contentio, ut non alia magis re differant, nisi quod heee majoribus 
momentis, causis, viribus, censeatur. Neque est enim historia diploma- 
tica recentior historia quasi unius magne reipublice. Non quod huc 
omnino non tendat, sed non confecta res est. Civitatem quis appellet , 
in qua civium cum civibus rationes e singulorum animi proposito. ac 
fortuitis consiliis pendeant, neque cohibeantur cuncti supremo legis 
imperiique temperamento? Civitas esse nequit, nisi in qua universitas 
anteponatur, pressit singulis, unde heee institutorum potestatumque sylva 
nascitur, quibus statum suum obtinet res publica. Cujusmodi societas 
juris hoc, de quo dicimus, ævo, non fuit inter diversas gentes: argu- 
mento est illud ipsum, quod vocabatur, systema æquilibritatis: a se 
queque proficiscebatur, et agendi erga ceteras normam, suam sibi salu- 
tem ponebat: quod non diffieile est ad intelligendum, quam vagum sit 
principium et infinite disceptationis. Igitur diplomatiez historie incon- 
stanüus fere ac variabilius negotium erat, quam domestice Politices , 
cujus stabili magis flexione procedit explicatio. Atque, etsi alio respectu 
rationum, externarum negotium multo impeditus erat, hoc tamen rursus 
versatilius ac solutius, quam interioris discipline, quod earum moderatio 
ex párücularium potissimum concursu causarum, atque e re nata, erat 
suspensa, neque adeo in universi generis et publici status complexione 
fundata. Quibus. consequens fuit, ut historia rationum, quas. inter se. 


(21) 


populi habuerunt, magis singularibus factis contineretur, quam morum , 
formarum, institutorum certa consecutione et perpetuitate. 

Ex propria recentioris historie ratione politica traxit argumentum 
suum ac formam recentior disciplina, qua vulgo Statistice, id est, scien- 
lia sive cognitio status dicitur. Hujus igitur forma et capita, videte, 
quam luculenter eam, de qua dicimus, conditionem arguant. Statistice 
declarationem: profitetur presentis conditionis civitatium, regnorum, 
omnino populorum tamquam coetuum jure sociatorum. Itaque imperii, 
juris civitatis publici, judiciorum descriptio, dein forme muneraque re- 
giminis, quam administrationem vulgo voeant, res militaris, repræsen- 
tantur, sed non primario loco. Caput rei collocatur in regionis, ejusque 
nature et finium exploratione , im gentis frequentia, indole, et habitu 
pro vitæ instituti, ordinum, ‘religionis varietate, pro ingenii, artium 
doctrinarumque studiis, cognoscendis; imprimis vero ac preter cetera, 
in gentis opibus et facultatibus, earumque elementis et fontibus, con- 
templandis. Hine presertim agricultura, opificia, mereatura, cum earum 

' adjunctis et instrumentis, disquiruntur, ut his negotiis, quamquam pro- 
prie privatorum sint, longe precipua rei publice pars contineri videatur. 
Atque ita est, Auditores, etsi non debet statistice, quid sit per se, hac 
tantummodo hodiernæ etatis rerum facie censeri. Etenim statisticen ut 
historicam disciplinam quam maxime vindicamus, licet, relictà historic 
progressione, atque unius conditionis ex altera pro temporibus explica- 
tione, in uno eodemque cemmoratur temporis articule. Itaque in præte- 
rito etiam quocunque, si libeat, non hodierno solum, sed. hac cautione, 
ut rei rationisque gentium publiez; statum eum, quem ejusdem eom- 
plectitur temporis æqualitas, secundum partium diversitatem et conjune- 
tionem, uno contextu et obtutu representet. Non attinet, qualis hinc 
ratio statistices redundet, exponere: cum eam pateat, arctissimà historia 
tum politice tum diplomaticæ implicatione teneri, atque utrique rite 
tractande sua perpetuo fundamenta subministrare. 

‘ Sed reprimam orationem, neque eommittam , ut ad quam me hujus 
diei solemnitas, et vero animi sensus, vocát, officii testificatio. diutius a 
me differatur. In qued eum intueor, nibil antiquius habeo, quam ut ad 


(22) 

Vos me conyertam, Perillustres Academia Curatores , quorum consilio et 
auctoritate ad hanc sum exoptatissimam stationem traductus. Vos autem, 
vel extraneis notum ac celebratum est, quam insigni cura et præsidio 
ingenuas artes, et hanc Academiam tueamini, que, optimi Regis bene- 
ficio, huic clarissime civitati eximium decus accessit. In qua nuper etiam 
Calba Principi liberalissime volenti, ut his disciplinis, de quibus dixi, 
locus, tamquam noyum prolixæ suæ in doctrinæ studia voluntatis mo- 
numentum, tribueretur, Vos ita auctores fuistis, ut facile intelligeretur, 
quantum sit in Vestra procuratione ad bonas literas ornandas momentum. 
Quo magis de me timeo, Amplissimi Viri, ne Vestra de me concepta 
spes major sit, quam que aut in hanc ætatem, aut in has vires, qua 
sane exiguæ sunt, cadat. Metum tamen hactenus tantum non vincit 
harum disciplinarum, quibus explicandis præesse me voluistis, amor , ut 
ingenue et acceptissimam mihi provinciam, et Vobis pro Vestro de me 
judicio. penitus obstrictum me gratissimo animo agnoscam. Unde hoc 
sponte redundat, quod jam confidentius Vobis recipio spondeoque, quid- 
quid in me diligentiæ, contentionis, laboris sit, id omne me summa 
religione in hanc Academiam, et ad exspectationem Vestram , si minus 
explendam, aliquo tamen intervallo sequendam , collaturum. 

Vos autem, artium doctrinarumque Professores Celeberrimi, velim, 
ita existimetis, vos muneris socium me juvenem habere, qui quantus ad 
eum ex vestra consuetudine et eruditionis fastigio fructus sit perventu- 
rus, magna cum voluptate præsentiat. Vos enim ita video in animum 
vestrum induxisse, Academiarum saluberrimum institutum non tantum 
juventuti erudiende prodesse, sed etiam literis, consociatis ingeniis viri- 
busque, promovendis, et studiorum communicatione prestare. Ego qui- 
dem nihil magnopere in coetum vestrum affero, nisi vehementem ex 
vestro ingenio proficiendi cupidinem , tum permagnum vestri consilii ves- 
treeque amicitie desiderium : quibus præsidiis si ero instructus, efliciam 
ni fallor, ut, quidquid in me contuleritis, quamquam non continuo yo- 
biscum certare, vel par pari reponere queam , non inepte tamen collo- 
catum videatur. Observantiam vero, ommis officii præstationem , animi 
applicationem et fidem, certo scio, nunquam in me desiderabitis. "His 


(3) 


igitur compensare studentem, quod mihi ad ceteras laudes vestras deest, 
oro, ut qua me humanissima benevolentia excepistis, eädem conciliatum 
vobis commendatumque habeatis. 

Vestram, audivistis, rem agi, Generosi Adolescentes, quos magis com- 
militones salutandos mihi, quam in isto ætatis flore discendi ad harum 
disciplinarum praestantiam consectandam cohortandos puto. Intelligitis , 
non alia esse propius studia cum re publica, et principio et exitu , con- 
juncta : quam si generosissimus quisque omni contentione niple raii 
censeat, patriamque bene de se sperare velit, erit ei certe in has pul- 
cerrimas disciplinas, quarum vobis viam præire in magna mihi felicitatis 
meæ parte duco, omni opera, omnibus nervis incumbendum. Me autem 
si industriæ vestræ socium atque ducem adsumere non recusetis, equi- 
dem non parcam labori, et posthabitis aliis curis, vestræ cause vestrisque 
commodis me totum dicabo. 


DIXI. 


ANT EIER 
Pepe te 


‘i 


an 
“ts 
7 


JOANNIS LEMAIRE, 


MATH. MAG. ET PHIL. NAT. DOCT. 


ORATIO INAUGURALIS 


Graphide Eineari 


NEC NON 


Nexu Artium Mechanicarum cum Libe- 


ralibus Disciplinis Philosophico , 
A. D. XVI JUNII M. DCCC. XXVI PUBLICE HABITA, 
QUUM 


IN ACADEMIA GANDAVENSI 


EXTRAORDINARIAM MATHESEOS PROFESSIONEM AUSPICARETUR, 


ILLUSTRISSIMI CURATORES ! 

QUI CURATORUM COLLEGIO AB ACTIS ES, VIR GRAVISSIME! 
CLARISSIMI PROFESSORES! 

COMMILITONES ORNATISSIMI! 


OMNIUM ORDINUM QUOTQUOT ADESTIS AUDITORES HUMANISSIMI ! 


Choa jucundus, quam optatus mihi hicce dies illuxerit, quo mihi, 
Professorum Clarissimorum College, verba facere licet in Academia cele- 
berrima urbis, quam unicam fere sedem habui ac magistram studiorum, 
tanto conyentu hominum literatissimorum, quo gratitudinis ac lætitiæ 
sensu. perfusus cathedram hanc ascenderim vel omnes intelligere possunt, 
| quos non latet, qaanta huic urbi civis Gandensis, quanta huic Academic 
non ita pridem civis Academicus accepta referam. Quoad enim mens 
mea longissime præteritorum annorum spatium repetere potest, atque 
adolescentiæ, imo pueritiæ, memoriam pene ultimam recordari, eosdem 
fere viros (1) me quasi manu ad optimarum artium studia ducentes , 
primos ingeni mei igniculos summa benevolentia excipientes foventes- 
que, adolescentis conamina benigno applausu excitantes , ac tandem 
ætatis robore. validiorem audacioremque me Regie Majestati commen- 
dantes, et in hac quodammodo sede collocantes video. Hominum certe 
nullum feliciorem me existimarem, neque omnino existimandum esse 
putarem, nisi summo collato mihi hodie honori nonnullus merito timor 
Subesset, ne concitatæ de me spei, etsi par studium , imparem forsan 


EJ 


- , J 
(1) Amplissimos viros Fan Tours et Yan Hulthem vix opus est ut nominem, 


(4) 


facultatem afferrem. Animum tamen labantem firmant assidentes illus- 
trissimi viri, tum quibus vocantibus ad natales recurri muros, tum quos 
magistros discipulus audivi, quosque amicos amicus et expertus sum ad 
hanc diem, et semper experturum me confido. 

Ad docendam Geometriam et Mechanicen artibus utilioribus accom- 
modatas nec non Graphidem linearem Regio decreto vocatus, id pre 
ceteris felix ac faustum duco, quod demandatum mihi munus obeundum 
sit in urbe non solum mihi carissima, sed etiam inter omnes Belgii urbes 
cum numero et varietate officinarum, tum, quo nihil fortunatius, viris 
doctissimis et sagacissimis celebri, qui quidquid in artibus pulchrum aut 
utile, sublime in scientiis, in rebus quibuscumque excellens benigno, 
ut ita dicam, hospitio recipiunt, suum faciunt, summa cura fovent 
atque excolunt. 

Coram hujus note viris supervacaneum foret. aut mira illa inventa, 
quibus quotidie humanum ingenium nobilitatur, verbis extollere , aut ea, 
si que sunt, argumenta confutare, quibus utiles producendis industriæ 
foetibus machine ut omnibus temporibus, ita nostro quoque tempore, 
impugnantur. Ista igitur perspicaci Gandensium prudentiæ refellenda 
tradentes, de iis meliori quodam jure dicemus, que in addenda nostre 
Academie vulgariorum artium schola eaque quodammodo in honestissi- 
marum disciplinarum societatem admittenda rara forte et minus usitata 
quibusdam videri possunt, ac primum de graphide lineari loquemur et 
adhuc nota paucioribus et noscenda quam plurimis, et ideo magno hujus 
urbis ac regionis commodo dignata, que hoc excellentissimarum doctri- 
narum consortio omnibus optimarum rerum cupidis discenda proponatur. 

Quantacunque sit nostris temporibus ingeniorum celeritas, quanta- 
cunque rerum novissime inventarum copia easdemque ad usus humanos 
convertendi cupiditas ac solertia, quamvis late splendeat et per omnes 
gentes diffundatur dulcissimum philosophie lumen, tamen, ut se humane 
res habent, tam lente increbrescunt omniumque fiunt vel utilissime 
nostro generi reperta, ut nihil beatius existimandum sit, quam hunc 
Regem habere, hos regie voluntatis ministros, qui suum esse putant 
infimos quoque populi ordines utilium doctrinarum lacte enutrire, 


(5) 

eademque luce et rudium animorum tenebras et paupertatis squalorem 
undequaque depellere. Quod nisi tanto bono Belge gaudere possemus, 
forte hodie de disciplinis ad artes vulgariores, promovendas adhibendis 
non loqueremur aut de graphide lineari: quam tamen jam pridem viri 
scientia præstantissimi docendos esse plerosque homines prædicaverunt. 

Inter eos non infimum locum tenet celeberrimus Lacroix, qui ante 
hos viginti et amplius annos, postquam libris suis et prælectionibus de 
disciplinis mathematicis jam esset bene meritus, in eo libro (1) in quo 
de elegantiori precipue matheseos studio tam docte disserit, id potissi- 
mum sapientissimo voto optavit, ut graphidos schole non solumimodo 
pingendi, sculpendi, czelandi peritos viros patriæ subministrarent, verum 
etiam ad delineandi artem quasi peculiari scribendi. genus: optimamque 
mentis cogitata pingendi rationem quam plurimos homines informarent. 

Certe me non ita cepit glorie nostra nunquam perituræ oblivio, me 
non ita rerum novarum amor obcæcavit, ut coram Gandensibus Gan- 
densis vel levissime perstringere audeam aut velim mirum animi ardo- 
rem, quo maxima pars incolarum hujus urbis, nullo etatis aut sexüs 
discrimine, ad artium liberalium cultum feruntur, et nunquam satis 
 laudatas Rubenii, Vandyckii, et tot aliorum picturas admirari, imitari, 
emere certant. Nemo est cui in mentem venire possit acre studium 
reprehendere, quo juventus nostra fere universa pingendo, delineando, 
partem temporis consumit. Quamvis enim ex elegantioris graphidos scholis 
paucissimi possint exsurgere Paelinck, Navez, Cels, Roelants , Hans- 
selaere, Maes, ut solos nominem in ludis nostris victores, nemo est 
tamen qui neget assidaä excellentium operum imitatione, sanctam illam 
"virorum illustrium admirationem , incredibilemque divinarum artium 
amorem excitari. Quemadmodum enim in sacris Apollini Musisque Gym- 
nasiis adolescentes Latinis carminibus condendis ad pernoscendum per- 
fruendumque Virgilium informari solent, ita probatissimorum pictorum, 
sculptorum , architectorum imitatione homines consequuntur, ut novo- 
rum et in qualibet arte excellentium operum venustatem suavitatemque 
et acriori judicio estiment et pleniori voluptate in illis demiraudis per- 


(2) Essais sur l'enseignement en général et sur celui des mathématiques en particulier. 


(6) 
fundantur. Quz ut confiteri debemus et gaudemus, ita inficiari nemo 
potest, majori admodum discentium numero utilem fieri posse graphi- 
dem, si ab illa jucundiori oculis pictura ad linearem alteram: et geome- 
tricis finibus determinatam devocetur. 

Inanimarum enim rerum plerumque necessaria est vulgarioribus arti- 
bus imitatio, qualia sunt harum artium instrumenta, cujusvis generis 
machine, varie construclionis aut fabricationis partes, chemici demum 
ac physici apparatus; que omnia fere aut sub geometricorum corporum 
forma depingi, aut easdem certe ad figuras redigi possunt. Quibuscum- 
que ergo in animo est artem quamlibet profiteri, eos ejusmodi corporum 
accurate delineationi priorem operam dare et oportet, et eo magis in 
promptu est, quod has geometrie adumbrationes, si quid in his effin- 
gendus peccatuin sit, ipsi discipulo quovis tempore licet ad certam pre. 
sentemque semper regulam reyocare (1). 

Id compertum quum haberet neque ignoraret celeberrimus professor 
Francæur (2) quam prospere successissel quidquid hujus generis in scholis 
jam Pestalozzianis (3) tentatum fuerat, tractatum de graphide lineari 
conscribendum suscepit cujus przecepta, summo cum fructu, ex mandato 
complurium magistratuum humani nihil a se alienum putantium in quas- 
dam Gallorum scholas advigilantibus ipso libri auctore aliisque viris omni 
doctrina ornalissimis, adscita atque accersita sunt. 

Horum vestigiis insistere eatenus velim et in scholis nostris, quantum 
in me est, graphidem linearem promovere. 

Ad propositum certe meum me perventurum esse confidam, si, quae 
spes subit animum, clarissimi nostri graphidos professores me auctoritatis 
et doctriaz suæ subsidio fulcire non denegent. Quod si voti compos fiam, 
ad bonum publicum non nihil contulisse ‚me credidero. Quot enim res 
cogitatione informate propterea perierunt quod charte mandari ab in- 
ventore non potuerunt! Quot ingenii ac industrie laude commendabiles 


(1) Vid. Lacroix. lbid. 


(2) Vid. Le dessin linéaire d'aprés la méthode de l'enseignement mutuel, par L. B. Fran- 
cœur. Paris, 1819. 


(3) Vid. Cours élémentaire de dessin linéaire. d'aprés.les principes de Pestalozzi. Brux. , 1826, 


(7) 

construendi aut fabricandi rationes inter peregrinandum aut alia qua+ 
cunque occasione animadversæ adumbrari non potuerunt ab iis, quorum 
oculos in se converterant. Quis ignorat, ne de artibus loquar cum gra- 
phide intimo nexu devinctis , medicis nonnunquam , nature scrutatoribus , 
chemicis et physicis graphidos auxilio opus esse ad signatas in animo 
rerum species exprimendas, sibi ipsis magis perspicue repræsentandas, 
aliisque ac presertim artificibus easdem actu perfecturis planius expo- 
nendas. | 

Neque vero tantum ob illa in omne artificum, opificum, operariorum 
genus insiguia merita philosophorum omni studio rebus utilibus propa- 
gandis allaborantium oculos mentesque jure ac merito graphis linearis 
potest detinere, verum etiam quia facilem ansam præbet accomodandi 
ad vulgi sensum miri ponderum et mensurarum systematis, quod civi- 
libus e Galliæ tempestatibus exortum, et tanta licet simplicitate insigne, 
tamen tot adhuc quotidie impedimentis inhibitum Rex noster augustissi- 
mus, tam merito in primo regum ordine generis humani felicitati con- 
sulentium collocatus, nihil boni, ubi reperiat, respuens, in florentissi- 
mum regnum introduci ibique legum auctoritate vigere voluit. 

Hanc igitur, Gandenses, doctrinam, ex qua fructus uberrimos colli- 
getis, læti ac faventes amplectamini, suadet omnium utilitas, humanitas 
jubet. Graphis enim linearis, ut præclare quidam philosophus dixit, 
sensum pauperis perficit et absolvit; et ipsa hercle tempora, si, ut liquet, 
graphis linearis ea optime docetur ratione, quee dandis accipiendisque 
invicem preceptis constat, nonne magnifice nos hortantur? Quot enim 
hujus generis schole pauperum pueris patent aut mox patebunt ? Quanto 
ardore venerandi magistratus civesque publicis quam privatis attentiores 
commodis majori in dies hominum numero liberalis institutionis benefi- 
cium impertiendum curant! Quos omnes constantissime firmat adjuvatque 
Summus studiorum Inspector, qui adolescentibus non ad honestiores 
modo disciplinas, verum etiam ad patric vegisqte amorem informandis 

invigilat. 

Hec, que de graphide lineari precipue diceremus , habebamus. Unum 
addens, eamdem, si ad hane, que in promovendis artibus mechanicis 


| (8) ‘ 
prestat utilitatem, respiciamus, fehcissimum accedere. cumulum subli- 
midri illi geometrie parti, qua creanda, excolenda, promovenda. immor- 
talem gloriam | consecutus est illustrissimus Monge, a quo etiam geo- 
metriæ descriptive nomine designata est. 

Patebit commilitonibus nostris elementaris geometriæ non rudibus adi- 
tus ad hanc geometriam, a qua tum utiliores artes, tum mathesis ipsa 
mirum in modum provecta est, que modum docet summo rigore omnia 
corpora repræsentandi accurate definitionis capacia, et iis, qui nihil 
praeter Euclidianam geometriam callent, facilem viam sternit ad omnium 
eorum intelligentiam , que abstrusiore quotidie analysi circa extensa 
mathematicis innotescunt (1). ü 

De geometria descriptiva quum sit notissima non amplius dicam; ad 
mechanicen vero veniam scientias quotquot sunt tum sublimitate. tum 
utilitate miraque facultate vulgariores artes adjuvandi, superantem forte, 
certe zquantem , resque olim dissociabiles vel præstantissimis visas philo- 
sophis felicissime sociantem miscentemque. Fuit enim inter gravissimos 
viros acris ac longa disputatio, quum empirici iis tantum, que nobis 
utilia aut adversa, bona aut mala essent, adverterent animum, contem- 
platores vero alii coelestia tantummodo ac sapra homines quadam naturali 
necessitate posita mirati, illos, qui ad terrena descenderent ac pure 
rationis castra desererent, insectarentur; quin ipse sibi, ut ita dicam, 
discors „Archimedes, quas cum tanta sus urbis ac humani generis. uti- 
litate, tanta ingenii sui gloria excogitaverat machinas, nonne spernebat, 
teste Plutarcho, indignasque omnino, quarum ulla mentio posteris fieret, 
æstimabat ? iis scilicet tota mente, toto animo addictus, que nullo visi- 
bilium tactiliumve rerum admixtu violarentur. 

Quam quidem, que esse videbatur inter sublimiora utilioraque discre- 
pantiam, nonne mirifice nostris prope temporibus sedavit ac sustulit vel 
una mechanice. Quum enim, Newtono auspice, coelos emensa sua Urania 
subripiat arcana siderumque orbes describat, quum Eulero, Lagrangio 
et Laplacio auctoribus vel minimas, que seculis labentibus future sunt, 
horum orbium verietates determinet, eadem etiam terras non aspernata, 


(1) Vid. Traité de la géométrie descriptive, par L. L. Vallée. Paris, 1825. 


(9) 
dum qua ratione solida, fluida, aeriformia ab aliis alia moveantur, ex- 
plicat; inexhausta sua vi adjuvandis aut er hominum brachiis 
benignissime inservit. - 

Amplissimis igitur laudibus ac majori etiam eich prosequamur 
ea, que nostram ætatem omnibus venturis ælatibus commendant sive in 
geometria sive in mechanice rationali inventa. Et hunc tandem quis ma- 
thematici nomine compellandum putaret, qui iis in reconditarum disci- 
plinarum imperio primum locum asserere dubitaret! Veneremur amplec- 
tamurque intra equi ac veri fines, Syracusii senis auctoritatem, qui ut 
utilioris humanasque res juvantis mechanices promotor maximus, ita 
tamen purioris matheseos major fuisse fertur admirator; at mitioris nos 
et magis vere, ut aperte dicam, philosophi: preceptis imbuti nihil illi- 
berale, nihil sordidum existimemus in ulla re, que aliquid ad commu- 
nem hominum felicitatem conferre possit; obsolescunt in hodiernis 
nostris idiomatibus artium liberalium et illiberalium nomina. Meritum 
honorem præclaris ingeniis prestemus, qua litterarum et scientiarum 
imperii fines prorogant, neque applausu aut ea qua digni sunt gratitu- 
dine illos fraudemus, qui artibus mechanicis promovendis insudant. 
Postremo, ut recentiori philosopho (1) placuit, ne omnino empirici nos 
formicee more, ea congeramus tantum, quibus utamur, neve plane 
‘dogmatici araneam telas ex se conficientem imitemur, apis vero mediam 
sequamur. rationem , que elicitam e floribus materiam in se suamque 
naturam convertit. 

Sed quid sapientium dicta referam cum acta memorare liceat? Scimus 
enim viros quosdam immortales vulgariorum artium cultura viam sibi 
ad HOM stravisse (2) ac pre ceteris Franklinium qui 


» Eripuit celo Julmen sceptrumque tyrannis." 


in officina typographica fuisse opificem. Scimus celeberrimum Arkwright, 
qui Anglos docuit quomodo Indos nenda gossipii lanugine superare pos- 


(1) Vid. Bacon, Nov. Org. Lib. 1. XCIV. 


(1) Vid. Geometrie et méchanique des arts et métiers et des beaux-arts: par le baron Charles 
Dupin, tom. 1. à 


(10) 


sent, galericulis conficiendis, immortalem vero att, qui rectius appli- 
cando machinis vapore patrie sua vim creavit, qua diebus non ita multis 
exstruere possit pyramides Ægyptias (1) tam longa annorum serie perac- 
las, reficiendo instrumenta mathematica operam. navasse. Nonne ferunt 
Newtonum, quum etatem ageret puerilem, explorando arcanas quarum- 
dam machinarum industria humana confectarum. proprietates ad miras 
illas natare investigationes prolusisse, quibus, quum ad «etatem virilem 
pervenisset, mundi universi compagem divinavit, legemque invenit uni- 
cam hominibusque revelavit, ex qua mathematicis deducere licet, in 


exlorum immensitate , 
\ 


» Que sint, que fuerint, que mox ventura trahantur.” 


Nihil ergo est quod non laudari, nihil quod non grato animo recipi, 
nihil quod non liberalissimæ et generosissimæ philosophie consentaneum 
existimari debeat in sapientissimo Regis decreto, quo postulantibus am- 
plissimis viris Academie nostree Curatoribus, plaudentibus summis pro- 
vinciæ et urbis Magistratibus, artium utiliorum schola non modo insti- 
tuitur, verum etiam quasi soror recenti adhuc sed jam illustrissima 
Gandensium Academie honorifico admodum vinculo connectitur. Sic 
ardentissimis probatissimorum ævi nostri philosophorum ssepe votis opta- 
tus exitus contingit; sic preesertim in patria nostra velut in compluribus . 
aliis Europe regionibus ad finem perducuntur, qua vir nunquam. satis 
laudatus aut laudandus Monge (2) ad promovendam dp indus- 
iriam maxime collatura esse arbitrabatur. : Ü 

Artificum nostrorum manus ea tractare consuescent instrumenta , qui- 
bus opera fiunt accuratiora et concinniora. Vulgaris evadet apud nes 
cognitio diversorum varias artes tractandi modorum, nec non machina- 
rum, quibus licet vilioris pretii et una rectius confectas merces produ- 
cere. Tandem complurium nature phenomenorum notitiam. promovende 
industrie necessariam infimi quoque ordinis operarii consequi poterunt. 


(1) Vid. Considérations sur quelques avantages de l'industrie et des machines en Angleterre 
et en France, par Charles Dupin. ! ; 
(2) Vid. Geometrie descriptive, par G. Monge, programme. 


( 41 ) 
Summas igitur grates habeamus ét agamus augustissimo Regi nostro 
regieque voluntatis Ministris, gratias’agamus provincia , urbis et Aca- 
demiæ nostre Proceribus, quibus tanta accepti beneficii laus referenda 
est. Lelissima certe spes affulgeret mihi hujus schole tum feliciter in- 
stituendæ, tum ad prösperos eventus perducende, preesertim cum hujusee 
rei participem ac censortem habeam unum e clarissimis doctissimi præs- 
tantissimique viri Yan Breda discipulum (1), cui a Rege provincia de- 
mandata est eam una mecum auspicandi, nisi timerem, ut, qualem me 
exspectant, talem me prestare possim. Animum tamen reficit ac recreat, 
. quod toto animo ad vos convertere posse me confido, inclyti hujus 
‚ Academic Professores, enixe rogantem, ut vestro me consilio vestra me 
amicitia et auctoritate adjuvetis; ad vos presertim clarissimi, quondam 
magistri mei Garnier et Hauff; quibus ducibus ad disciplinarum ma- 
thematicarum et physicarum penetralia tot jam Belge accedere non 
dubitavimus, quorum peculiaris in me amicitie memoriam nulla unquam 
delebit olivio; virum quoque amieissimum mihi Casselium inter vos 
hodie sedentem videre fatis non concessum fuit; at non médiocre mihi 
solatium affert, quod vir ei successerit omni rerum naturalium scientia 
instructissimus, immortalis Camper? cum affinitate tum studiorum simi- 
litudine propinquus, celeberrimi Brugmansii consuetudine et consortio 
lam merito usus; ex quo simul et e vobis multa mihi lætor esse perdis- 
cenda. Neque obliviscar quantum mihi magister doctrina et consilio pro- 
fueris clarissime Raoul, quem dulcissimum vinculum saluto, quo caris- 
sime mihi Tornacensium civitati, dilectissimis in Athenzeo Regio Torna- 
censi Collegis et Gymnasiarchæ devincior (2). 

Ad vos tandem pervenio, ornatissimi commilitones, leta spes patrie; 
non ita in docenda geometria et mechanice practica apud schole mox 
creandæ auditores detinebor, ut nunquam clarissimo meo college, ma- 
gistro vestro Garnier, possim esse adjumento. Si qui sint inter vos, ut 


(1) Clariss. Bergsma chemie professorem. 

(2) Liceat hic quoque gratum animum testari clariss. Quetelet, matheseos, physices et 
astronomiz in Athenæo regio Bruxellensi professori, quem magistrum et collegam habere tantum. 
mihi ad studia profecit.. 


(12) | 
spero, quos jam discipulos habuerim variasque matheseos partes docue- 
rim, eos precor, ut cæteris esse testes velint, mihi nihil amicitia vestra 
carius, nihil, quam ut vobis prospere studia succedant, fore jucundius. 
Unanimes ad gloriam hujus Academie laudemque patrie tendamus , 
neque olim dici possit nos ipsis cives fuisse inutiles. 


DIXI. 


REDEVOERING 


OVER 


Den invloed der vorderingen van de 
Scheikunde op de Fabrijken, 


DOOR 


CORNELIS ADRIAAN BERGSMA, 


GEHOUDEN TER AANVAARDING VAN HET BUITENGEWOON HOOGLEERAARAMBT IN 


DE FACULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE AAN DE HOOGESCHOOL TE GEND, 


DEN XVII JULIJ MDCCCXXVL 


EDELE GROOTACHTBARE HEEREN, GETROUWE EN IJVERIGE VERZORGERS 
VAN DEZE HOOGESCHOOL ! 


WELEDEL HOOGGELEERD HEER, RECTOR MAGNIFICUS ! 


WELEDELE HEEREN, AAN WIE EENIG BESTUUR IN DIT GEWEST OF IN DEZE 
STAD IS OPGEDRAGEN , HOOGAANZIENLIJKE ACHTBARE MANNEN ! 


HOOGLEERAREN , BEROEMD DOOR UWE GELEERDHEID EN WETENSCHAP, 
VEELGEACHTE AMBTGENOOTEN ! 


EDELE JONGELINGSCHAP OP WIE HET VADERLAND ZIJNE VERWACHTING 
VESTIGT, KWEEKELINGEN VAN DEZE HOOGESCHOOL ! 


GIJ ALLEN EINDELIJK VAN WELKEN STAND, RANG OF ORDE ZULKS MOGE 
ZIJN, DIE ONS MET UWE TEGENWOORDIGHEID VEREERT, ZEER GEACHTE 
HOORDERS! : 


N rS is er, hetwelk den mensch een meer regtmatig gevoel van 
eigene voortreffelijkheid kan geven, dan het denkbeeld: dat hy alleen 
boven alle andere schepselen dezer aarde in staat is, de gewrochten der 
Natuur zoodanig te onderzoeken, dat hij met derzelver aard en onder- 
linge betrekkingen bekend wordt. 

Niets bestaat er, hetwelk ons meer kan aansporen, om van de ver- 
mogens, welke wij ontvangen hebben een pligtmatig gebruik te maken 


(4) 


en ons verstand en onze kennis door nuttige kundigheden meer en meer 
uittebreiden. 

En gewis, wat zoude er zijn; wat is er dat den ticae 'geest 
nuttiger en aangenamer kan bezig houden, dan de beoefening der 
Kunsten en Wetenschappen? Deze beoefening verschaft de reinste ge- 
noegens; onze denkbeelden worden daardoor gestadig uitgebreid; zij 
maakt ons bekend met de voortreffelijkheid van alles wat ons omringt; 
leert ons de grootheid van het Opperwezen eerbiedig bewonderen, door 
de kennis van deszelfs gewrochten. 

De beoefening der Wetenschappen geeft genoegens, welke gestadig 
toenemen en na welker genot geene verzadiging of verveling volgt, ja, 
die, om met eenen beroemden schrijver te spreken, zelfs over haar 
einde voortduren. Dit genoegen bepaalt zich niet alleen tot ons zelven, 
bet breidt zich uit over de geheele Maatschappij. Hoe nuttig de beoe- 
fening der Kunsten en Wetenschappen voor deze is, zal wel geen da- 
delijk betoog behoeven. Een ieder uwer M. M. H.H. weet, welken 
invloed dezelve in het algemeen uitoefenen; hoe zij met de beschaving 
in verband staan en hoeveel zij tot de algemeene welvaart bijbrengen. 

Nuttig en gewigtig is voorzeker elke voortgang in beschaving en ken- 
nis, zoodat elke vordering in de Wetenschappen reeds op zichzelven 
belangrijk is, ook, zonder dat men daarvan dadelijk eene nuttige toe- 
passing kan maken. Wij behoeven niet gestadig te vragen: welk nut of 
welk voordeel kunnen wij van deze of gene nieuwe ontdekking hebben ? 
Dezelve kan immers in het vervolg, zonder dat wij zulks kunnen voor- 
zien gelegenheid geven, tot het doen van andere belangrijke ontdek- 
kingen, van welke men, ten voordeele der Maatschappij gebruik kan 
maken, en welke den kring onzer kennis uitbreidende, ons in. staat 
stellen de wetten der Natuur meer als van nabij gade te slaan. 

Alles wat strekken kan om onze kennis uittebreiden is van belang ; 
want wij moeten de Natuur zooveel mogelijk in haren ganschen. omvang 
beoefenen en ieder bijzonder gedeelte in verband met het geheel be- 
schouwen. 


(5) 

Is hetgene er gezegd is ontegensprekelijk waar; is het onwederleg- 
baar, dat elke vordering zonder uitzondering in de Wetenschappen als 
belangrijk moet beschouwd worden; is het zeker, dat elke toepassing 
van dezelve voor de Maatschappij van het hoogste gewigt is: dan ook zal 
wel niemand, die weet wat Scheikunde is, die weet hoe elke yoortgang 
in deze wetenschap eenen bijzonder nuttigen invloed ten gevolge had, 
twijfelen, of dit alles is ook op dezelve met het grootste regt toetepassen. 


. Geroepen door de gunstige beschikking van Zijne Majesteit, onzen 
geliefden, zoowel als geéerbiedigden Koninc, die de zucht voor den al- 
gemeenen bloei der Wetenschappen, door eenen gestadigen ijver, da- 
gelijks bewijst — geroepen , zeg ik — om in het bijzonder de Scheikunde 
aan deze beroemde Hoogeschool te onderwijzen , voor zooverre zij in 
betrekking staat tot de nuttige Kunsten en bijgevolg invloed hebben kan 
op de algemeene welvaart der Maatschappij, zult Gijl. M. M. H.H. voor 
het tegenwoordige tijdstip, van de plaats waartoe ik ben opgetreden en 
voor mijn’ persoon; het als geen ongepast onderwerp beschouwen , indien 
ik Uwe aandacht voor eenige oogenblikken bepaal door te spreken : 


Over _ invloed der vorderingen van de gehate 
op de Fabrijken. 


Uwe heusche toegevendheid in het hooren; Uwe bescheidenheid in 
het beoordeelen, zullen voorzeker dit werk voor den mingeoefenden 
spreker ligt maken; beide worden daarom beleefdelijk ingeroepen. 

Van alle, op waarneming en ondervinding gegronde, Wetenschappen 
heeft in vroegeren tijd de Scheikunde de minste vorderingen gemaakt. 

Terwijl de eigenlijk gezegde Natuurkunde, veeds door gewigtige 
ontdekkingen verrijkt was, moest de scheikundige kennis nog geheel 
ontwikkeld worden. De reden van dit verschijnsel is misschien niet ver 
te zoeken. De Natuurkunde levert verschijnselen op, die binnen het 
bereik van ieders waarneming liggen en zich aan elk, als ongvergd , 
opdringen. Zij zijn daarenboven van dien aard, dat de Wiskunde hare 
wetten op dezelve laat toepassen, hetgeen nimmer kan geschieden zonder 


+ 


(6) 
haar aanmerkelijk uittebreiden. Met de scheikundige verschijnselen is het 
niet zoo gemakkelijk om dezelve waartenemen, daar men niet op de on- 
derlinge werking en betrekking der ligchamen, maar slechts op die der 
zamenstellende deelen letten moet; de Scheikunde leert ons alleen hoe 
de ligchamen uit verschillende grondstoffen bestaan; hoe deze gescheiden 
kunnen worden en daarna weder nieuwe vereenigingen kunnen aangaan. 

In de vroegste eeuwen heeft men wel eenige scheikundige bewer- 
kingen gekend, zoo als het zuiveren der metalen, het verwen van ver- 
schillende stoffen en het bereiden van geestrijke dranken, maar men 
verrigtte het een en ander, zonder des aangaande wetenschappelijke 
kennis te bezitten. Hetgene men wist, had men bij toeval geleerd. 

Moeijelijk valt het te bepalen, wanneer de eerste beginselen van we- 
zenlijk scheikundige kennis ontstaan zijn. De bewerkingen welke men 
door het toeval geleerd had en naderhand herhaalde, bleven wel in ge- 
bruik, omdat zij aan de behoeften der Maatschappij voldeden, maar men 
bleef lang buiten de mogelijkheid om de verschijnselen, welke men zag, 
grondig te verklaren; vermits men lang daarna eerst geleerd heeft dat 
dit een en ander tot de Scheikunde behoorde, zoo kan men dergelijke 
verrigtingen niet beschouwen, als zouden zij de eerste beginselen van 
scheikundige kennis hebben uitgemaakt. Waarschijnlijk zal men dezen 
aanvang mogen rekenen van het tijdvak dat men begonnen is de Alchi- 
mie te beoefenen. 

Het doel der Alchimisten was, om door verschillende bewerkingen de 
andere metalen in goud te veranderen, of zoo als zij het noemden: den 
steen der wijzen te vinden. De uitkomst beantwoordde nimmer aan 
hunne verwachting; zij leerden daardoor wel eenige, hun vreemde, ver- 
schijnselen kennen, maar beschouwden die als voor hen van weinig 
belang, omdat zij het doel, waarnaar zij streefden, niet bereikten, Hunne 
ondervinding ging evenwel niet geheel verloren, ja zelfs hebben wij ver- 
scheidene belangrijke ontdekkingen aan hunne pogingen te danken. Zij 
stelden verschillende metalen, ja allerlei zaken aan eene geweldige hitte 
bloot, en veroorzaakten daardoor allerhande ontbindingen en vereenigin- 
gen, die daarna, door meer opgehelderde denkbeelden beter verklaard 
werden. 


"2l 

Deze huune handelwijze is vervolgens niet zonder invloed gebleven 
en het is daaraan toeteschrijven, dat nog eenen geruimen tijd, bijkans 
geene scheikundige bewerking verrigt werd, als door een geweldig vuur; 
men meende door de kracht van hetzelve de bestanddeelen te scheiden, 
maar vermoedde niet dat men door dergelijke proeven, bijna gestadig 
gelegenheid gaf, dat de bestanddeelen zich op nieuw vereenigden en 
men derhalve de ware eigenschappen geenzins naar eisch leerde kennen. 
Vermits men door deze omstandigheden in wezenlijk scheikundige kennis 
minder gevorderd was, konde men die wetenschap ook nog in weinige 
opzigten, ten nutte der Maatschappij aanwenden, ja zelfs bleef nog, 
gedurende eene lange reeks van jaren ook datgene zonder toepassing , 
hetwelk in den onvolmaakten toestand der wetenschap van nut zoude 
hebben kunnen zijn. 

De meeste Fabrijken werden op deze of gene wijze ingerigt, alleen 
omdat men door het toeval of door de onderyinding van anderen geleerd 
had, dit of dat verschijnsel langs dezen of genen weg te kunnen ver- 
krijgen. Men kende de wetten der Natuur nog te weinig om de ver- 
schijnselen te yerklaren en men deed de bewerking zonder zich over de 
oorzaken der verschijnselen te bekommeren. Vandaar derhalye de oor- 
zaak, dat vele Fabrijken bij gebrek van genoegzame scheikundige kennis, 
minder doelmatig waren ingerigt. Hierbij kwam nog als eene voorname 
reden van den slechten toestand van vele Fabrijken, dat de meeste be- 
werkingen welke men in dezelve verrigtte als belangrijke geheimen be- 
schouwd werden, welke men vreesde, dat een ander mogt navolgen, 
en welke men daarom met de meeste omzigügheid verborgen hield, 
zoodat zij veeltijds van het eene geslacht tot het ander, als een gewigtig 
erfdeel, werden overgeleverd. Men beschouwde zoodanige geheimen , 
als bevattende reeds de best mogelijke kennis; en elke bezitter van eenig 
geheim vermeende, beter dan iemand anders, zijne bereiding te doen. 

Zelden was men ’er op bedacht om verbeteringen intevoeren en ge- 
voelde derhalye geene behoefte, om de wetenschappen te beoefenen. 
Men kende het verband niet dat er bestaat tusschen dezelve en de Fa- 
brijken ; noch het voordeel hetwelk deze door de toepassing van de 
Natuur- en Scheikundige kennis kunnen erlangen. 


(8) 

Wanneer na het midden der vorige eeuw, de geest der menschen als 
het ware ontwaakte, stonden er mannen op, die door vernuft en vlijt 
in de Natuurkundige Wetenschappen in korten tijd vorderingen maakten, 
van welke men in vroegeren tijd zich geen denkbeeld had durven vor- | 
men en waarover wij thans verbaasd staan. Sedert werd de beoefening 
der Scheikunde niet langer veronachtzaamd. Men verliet het oude spoor 
ontsloeg zich van den dwang der stelsels; zonder zich intelaten met de 
waarde van het eene of andere stelsel te onderzoeken, sloeg men de 
Natuur zelve gade. Zij die met vrucht de Wetenschappen beoefenden , 
begrepen te regt, dat men om wezenlijke vorderingen te maken, voor- 
namelijk de wetten der Natuur moest onderzoeken ; dat men na moest 
gaan, welke de regels zijn die de Natuur zich in de onderlinge wer- 
king der bestanddeelen heeft voorgeschreven, en zij overtuigden zich, 
dat de kennis der scheikundige verwantschappen de eenige weg was, 
welke tot dien van den aard en de eigenschappen der ligchamen zelve 
zoude kunnen voeren. 

De Scheikunde kreeg nu eene geheel andere gedaante; men ontdekte 
vele belangrijke waarheden en leerde die Wetenschap in onderscheidene 
opzigten nuttig op andere voorwerpen toepassen. Bijna alle scheikundige 
bewerkingen, welke zoo lang als geheimen in de Fabrijken bewaard ble- 
ven, werden nu door den voortgang der Scheikunde algemeen bekend 
gemaakt. Verschillende omstandigheden veroorzaakten groote verande- 
ringen; want door de ondervinding van vroegeren tijd, gepaard met de 
vorderingen in wetenschappelijke kennis, werd het tevens gemakkelijk om 
in alle behoeften te voorzien, welke met de beschaving der Maatschappij 
gelijkerhand vermeerderden. Met deze behoeften namen ook de Fabrij- 
ken in aantal en uitgestrektheid toe; men ondervond meer en meer hoe 
het voordeel afhing van eene geschikte inrigting en van eene besparing 
van tijd en kracht, van brandstof en wat dies meer zij; in één woord, 
het fabrijkwezen veranderde geheel en al van gedaante. 

Eerlang hadden de vorderingen der Scheikunde, eenen wederkeerigen 
invloed op andere wetenschappen, en ware het dat men zich eerst tot 
het doelmatig zuiveren en zamenstellen van verschillende geneesmiddelen 


(9) 

bepaalde, weldra werden ook deze vorderingen op meer algemeene fa- 
brijkmatige bereidingen toegepast. Wie denkt hier niet aan de vervaardi- 
ging van zoovele verfstoffen? Van hoeveel belang zijn deze niet voor vele 
Fabrijken? Het is tevens door de vordering der Scheikunde dat men deze 
zelfstandigheden beter heeft leeren kennen; het is door haar, dat men 
in staat gesteld is, over derzelver deuiedsannilieiad te oordeelen; om de 
werking van de lucht en het licht op dezelve met meerdere zekerheid te 
bepalen; door haar heeft men nieuwe bijtmiddelen leeren kennen, welke 
dienen om de onderscheidene verfstoffen op verschillende zel(standighe- 
den yast te hechten. Het zijn alleen de vorderingen in scheikundige 
kennis, waardoor men in verscheidenheid en deugdzaamheid der kleuren 
zooveel gewonnen heeft. — Hoeveel is de wijze van leerlooijen verbeterd , 
door, de ontdekking van den beroemden Secun , zoodat men in eenige 
werkplaatsen , thans in drie of vier maanden verrigt, waartoe men 
voorheen viermaal zooveel tijd noodig had. . 

Het is verder niet alleen dat de vorderingen der Scheikunde eenen 
voordeeligen invloed tot verbetering van sommige Fabrijken hebben 
gehad, maar hoeyele nieuwe Fabrijken , voorheen geheel onbekend, 
zijn er sedert ontstaan. 

Hoeveel ging er voorheen niet verloren, dat thans van het nuttigste 
gebruik is, en dat hun die het bereiden, het grootste voordeel aanbrengt. 

Slechts één bekend voorbeeld uit het planten- en één uit het dieren- 
rijk. wil ik ten bewijze aanvoeren. 

Ging voorheen het zuur, hetwelk thans uit het hout wordt verkre- 
gen niet geheel verloren? En zijn het niet de vorderingen der Schei- 
kunde, die geleerd hebben, om dit zuur, dat bij de verbranding van 
het hout ontstaat, van deszelfs brandige deelen te zuiveren en het in 
zoovele opzigten nuttig toetepassen, dat het tegenwoordig in groote 
hoeveelheden met zeer veel voordeel wordt bereidt ? 

Wat geschiedde er voorheen met de beenderen der dieren , wier 
vleesch ons tot voedsel dient? Zij werden immers als nutteloos wegge- 
worpen. . 

In onze dagen weet men dezelve tot verscheidene einden nuttig aan 


te wenden: want thans worden een groot gedeelte grofgemalene been- 
2 


(10) 


deren tot bemesting der landerijen gebruikt. Een ander gedeelte wordt tot 
kool gebrand, en van deze kool wordt in vele Fabrijken eene zeer nuttige 
toepassing gemaakt, daar zij door hare zuiverende en ontkleurende 
eigenschappen, hiertoe in vele opzigten zeer geschikt is; en van vele 
beenderen bereidt men gelei, welke een goedkoop, gezond en krachtig 
voedsel oplevert, en daarom verdient aangeprezen te worden. 

Het zoude mij te veel van mijnen weg doen afdwalen, indien ik 
wilde uitweiden over den invloed welke de vorderingen der Scheikunde 
reeds op de Fabrijken hebben gehad: hetzij mij alleen vergund met 
weinige woorden aan te toonen, dat nog verscheidene Fabrijken in vele 
opzigten voor verbetering vatbaar zijn. 

Gelijk men door de Scheikunde reeds in staat gesteld is, vele zelf- 
standigheden, welke of in de Fabrijken overblijven, of te gelijk met het ` 
bereide verkregen worden, tot nuttige einden te gebruiken, zoo zijn er 
evenwel nog verscheidene zelfstandigheden, welke men in verschillende 
Fabrijken verkrijgt en waarvan men slechts zeer weinig of bijna geen 
gebruik weet te maken. Door de Scheikunde is ons geleerd de bestand- 
deelen en eigenschappen van deze ligchamen na te gaan, zoodat de vor- 
deringen dezer wetenschap ons misschien ook in staat zullen stellen om 
deze ongebruikte deelen insgelijks ten nutte en met voordeel aan te 
wenden. 

Het is gewis niet te ontkennen , dat zeer vele van deze ontdekkingen 
gebruik gemaakt, dezelve in hunne werkplaatsen ingevoerd en zich . 
hierdoor verrijkt hebben; dan het is even zeker, dat anderen, minder 
op de vorderingen der Scheikunde gelet hebben; ja, dat er velen zijn 
die niet vermoeden hoe groot de voordeelen zijn, welke de toepassing 
van deze wetenschap hun zoude kunnen aanbrengen. Het kan toch niet 
anders zijn of de voordeelen van eene Fabrijk moeten te niet gaan, 
indien er eene andere, die beter ingerigt is en in welke van alle ontdek- 
kingen het behoorlyk gebruik is gemaakt, dezelfde voortbrengselen of 
beter of goedkooper worden vervaardigd. 

Gaarne wil ik toestemmen, dat het niet zoo gemakkelijk is als het wel 
schijnt, om eene belangrijke verandering in eenige Fabrijk intevoeren. 
Het is niet hetzelfde als iets in het klein in eene werkplaats, voor de 


(14) 

Scheikunde ingerigt, beproefd wordt dan of men zoodanig eene bewer- 
king in het groot in éene Fabrijk wil navolgen. De proeven welke met 
kleine hoeveelheden genomen worden, en zeer goede uitkomsten ople- 
veren, zijn dikwijls onuitvoerlijk, zoodra men dezelve in het groot wil 
daarstellen. Voordeel is immers het voornaamste waarop men bij elke 
inrigting van eene Fabrijk moet letten; indien eene nieuwe bewerking 
geene wezenlijke voordeelen kan opleveren is het veiliger de gewone 
handelwijs te blijven volgen. Om belangrijke verbeteringen intevoeren 
moeten de bewerkingen minder omslagtig en dus in korteren tijd kun- 
nen worden verrigt; of de zelfstandigheden welke men bij eene nieuwe 
inrigting benoodigd heeft, moeten goedkooper zijn, of eindelijk datgene 
wat men vervaardigt moet betere Hoadmiyhodet bezitten en daardoor 
in waarde toenemen. 

Men moet daarenboven het groote bezwaar weten te boven te komen, 

„hetgene men door den tegenstand der werklieden, tegen alles wat nieuw 
is, ondervindt. Deze aan de eene of andere bewerking gewoon, blijven 
gaarne die handelwijs volgen, welke zij, dikwijls reeds in hunne jeugd, 
geleerd hebben, zij kunnen somtijds niet dan zeer moeijelijk hunne oude 
gewoonten afleggen en zijn hier door veeltijds ongeschikt om eene nieuwe 
bewerking te ondernemen, ja, ligt worden zij de oorzaak, dat de 
belangrijkste ondernemingen mislukken, daar zij doorgaans te weinig al- 
gemeene kennis van Natuur- en Scheikunde bezitten, om datgene, wat 
zij verrigten zelve te verklaren en te beoordeelen. 

Men ziet hieruit hoe moeijelijk het zij, om verbeteringen in Fabrij- 
ken in te voeren; en daaraan moet men het ook toeschrijven dat er nog 
van zoovele belangrijke ontdekkingen geen gebruik is gemaakt. Bij dit 
alles komt nog dat de Fabrijkant zelf, het somtijds niet wagen durft, 
bij gebrek van genoegzame scheikundige kennis, met zekerheid den 
goeden uitslag van zijne nieuwe bewerking te voorspellen, en hij niet 
in staat is, die voorloopige proeven te nemen, waarvan de uitslag , 

. hem met zekerheid, den weg dien hij moest inslaan zoude aanwijzen. 

Dan, M. M. H.H. er is geene keus overgebleven. Hij die deze moeije- 
lijkheden niet te boven kan komen, moet zijne inrigting te gronde zien 
gaan. Alleen hij, die zich in de Scheikunde volmaken wil en die elke 


(12) 


nieuwe ontdekking, elken waren voortgang der wetenschappen terstond 
in werking kan brengen, is in staat op gelijke hoogte te blijven, met 
naijverige volken, die onophoudelijk werkzaam zijn om ons of in den 
prijs of in de EERRFIEARNEEN der bereide stoffen den voorrang afte 
winnen. 

Stilstand is in het fabrijkwezen, bij de tegenwoordige omstandigheden 
en den gedurigen voortgang der wetenschappen ondenkbaar; hij die niet 
voortgaat, die de vorderingen der Scheikunde niet tot zijn voordeel 
aanwendt, blijft in vergelijking met velen geheel achter. 

Ja, M.M. H.H. zoo groot is de invloed der Scheikunde op het fabrijk- 
wezen, dat ook die werkplaatsen, in welke de stoffen die ons de ver- 
schillende rijken der Natuur- opleveren onveranderd blijven en slechts 
op verschillende wijzen zamengesteld en tot bepaalde vormen gebruikt 
worden, dat ook die werkplaatsen, in welke de voortbrengselen der Na- 
tuur alleen door de Werktuigkunde , tot het gebruik der zamenleving 
geschikt worden gemaakt zich niet meer aan haar gebied kunnen ont- 
trekken. Of is het niet door de Scheikunde geleerd, volgens welke wet- 
ten de warmtestof zich met het water verbindende, den stoom daarstelt? 
En is het deze scheikundige vereeniging niet die aan alle werktuigen 
dezer Fabrijken derzelver eerste beweegkracht geeft? En hoe menigvul- 
dig zijn niet de toepassingen, welke men van den stoom heeft gemaakt, 
zoowel tot verwarming van groote gebouwen, als ook in andere opzigten - 
tot een middel ter besparing van brandstof. 


Ik meen alzoo M.M. H.H. genoegzaam betoogd te hebben hoe onbe- 
grensd de invloed is van de Scheikunde op het fabrijkwezen en dat 
zonder eenige grondige kennis van dezelve, niemand in staat is om 
eenige Fabrijk in onzen tijd duurzaam te doen bloeijen, en Gijl. zult 
met mij derhalve geredelijk erkennen het wijze oogmerk waarom Z. M. 
onze geéerbiedigde Konic, ook in deze bloeijende stad, in welke zich 
zoovele. werkplaatsen Vaio welke niet alleen in de behoeften van 
ons Rijk voorzien, maar git it voortbrengselen onder de bescherming 
der Nederlandsche vlag, tot de afgelegendste werelddeelen worden 
overgebragt, de gelegenheid heeft daargesteld, dat een ieder die het 


(13) 
zoude verlangen, dezen onmisbaren grondslag en deszelfs veelvuldige 
toepassingen, zich zal kunnen eigen maken. 
Breed zoude ik kunnen uitweiden, wilde ik dit algemeen gezegde in 
bijzonderheden ontwikkelen; dan het bestek van eene redevoering laat 
dat niet toe, eene reeks van lessen wordt hiertoe gevorderd. 


De tijd gebiedt mij daarenboven tot de plegtigheid van dezen dag 
overtegaan, op welken ik openlijk mijnen. post als buitengewoon Hoog- 
leeraar in de Faculteit der Wis- en Natuurkunde aan deze Hoogeschool 
aanvaard. 

Ik gevoel volkomen, het moeijelijke en gewigtige van die taak welke 
ik op mij genomen heb, om de Scheikunde op de nuttige Kunsten toe- 
gepast te onderwijzen; ik hoop derhalve ondersteuning en toegeeflijk- 
heid te zullen ondervinden, 

De lessen welke ik geven zal, Maren voornamelijk sehn, om mijne 
Hoorders in staat te stellen, alle scheikundige verschijnselen, welke in de 
Kunsten en Handwerken voorkomen, volgens de gronden dezer weten- 
schap te verklaren en hen zooveel mogelijk is, bekend te maken, met 
elke vordering yan der menschen geest, waaryan men eenige nuttige 
toepassing moge yerwachten. 

Dan niet alleen bij mijne lessen wensch ik mijne werkzaamheden te 
bepalen; vooral ook is mijn doel, diegenen, welke mogten wenschen 
eenige verbetering in Fabrijken in te voeren, daartoe door raadgevin- 
gen behulpzaam te zijn; het is vooral hiertoe, dat ik mij thans op dezen 
plegtigen dag gulhartig aanbied, ja met ernst verbind, in de ya dat 
mijne dienstyaardigheid door yelen zal beproefd worden. 

Na deze verbindtenis roept mij thans nog een andere pligt, wiens 
vervulling niet minder aangenaam is voor het hart, het is die van 
dankbaarheid. 

Ontvangt dan Weledelgrootachtbare Heeren, verzorgers dezer Hooge- 

school! mijne opregte dankbetuiging, voor het vertrouwen dat Gij wel 
in mij hebt willen stellen; gaarne zal ik al mijne vermogens aanwen- 
den, ten einde aan Uwe, mij vereerende verwachting te voldoen. 

5 


(14) 

De wensch dat het zien, van den toenemenden luister van deze Hoo- 
geschool en het aanwinnend nut, van alle Instellingen daaraan verknocht, 
U beloonen moge voor Uwen gestadigen ijver voor het algemeene be- 
lang, zult Gij wel aanmerken , als uit het hart opwellende. 

Hooggeleerde Mannen, door kennis en wetenschap beroemd , die ik 
thans als mijne Ambtgenooten mag begroeten; ontvangt de verzekering 
mijner hoogachting en gelooft, dat niets voor mij meer streelend zal 
zijn, dan mij Uwe vriendschap waardig te maken. 

Bijzonder aangenaam is het mij, U mijnen waarden leermeester, 
Hooggeleerde Van Brena! hier te mogen ontmoeten. Ik gevoel hoe- 
veel ik aan Uwe voortreffelijke lessen , gedurende vier jaren te Franeker 
genoten, verschuldigd ben. Niets zal in staat zijn, mijne dankbaarheid 
voor al de bewijzen, welke ik van Uwe vriendschap heb mogen onder- 
vinden te verminderen; met een gelijk genoegen, bedien ik mij van 
deze gelegenheid om de voortduring dier vriendschap te verzoeken en 
mij op nieuw Uwer genegenheid aan te bevelen. 

Waardige jongelingen, geliefde kweekelingen van deze Hoogeschool, 
. welke hier gekomen zijt om U voortebereiden, ten einde eenmaal in 
onderscheidene betrekkingen nuttige Leden der Maatschappij te kunnen 
worden. Schoon mijne lessen niet dadelijk voor U bestemd zijn, zal het 
echter aan mij, die gaarne alles inspannen wil, om ook Uwe belang- 
stelling en genegenheid te verwerven, even aangenaam zijn, dat zij; 
die lust voor deze wetenschap gevoelen, van de gelegenheid, welke hun 
daartoe verleend wordt gebruik willen maken. Gij zult mij te allen 
tijde, ter bevordering Uwer wenschen, zooveel mogelijk bereid vinden ! 

Wij eindigen met den wensch, dat ook wij het onze mogen bijbren- 
gen, tot den bloei dezer Hoogeschool; dat de Kunsten en Wetenschappen 
aan dezelve met lust beoefend worden, en dat het Vaderland hiervan 
eenmaal de voordeelen ondervinde ! 

De Almagtige verleene hiertoe zijnen zegen. 


Ik HEB GEZEGD. 


CAROLI F. A. MORREN, 


1” "4 U A : 
CIVIS ACADEMIÆ GANDAVENSIS, / 


Soe 


RESPONSIO 


QUÆSTIONEM AB ORDINE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM 
ET PHYSICARUM IN ACADEMIA GANDAVENSI 


ANNO MDCCCXXV PROPOSITAM : 


Queritur descriptio structure Anatomice et ex- 
positio Historie Naturalis Lumbrici vulgaris, 
sive terrestris, 


QUA PREMIUM REPORTAVIT DIE IL OCTOBRIS 
M. DCCC. XXVI. 


4 
p 
NAT 


PARS PRIMA. 


De Historià Naturali Lumbrici Terrestris. 


CAPUT PRIMUM. 


Assrequam speciatim agamus de animali, quod nobis describendum venit, 
antequam ejus structuram internam, vitam, moresque, etc. exponamus, 
haud omnino inutile erit oculós conjicere in classem, ad quam pertinet. 
Sponte jam intelligitur, ex eo ipso quod innumerz exstant animalium 
classificationes, locum , quem occupat Lumbricus terrestris, vel saltem 
genus, cujus fit particeps, mutari et determinari principiis, quibus inniti- 
tur hec vel illa classis, quam tractandam nobis proponimus. Fastidiosum 
simul et impossibile esset omnium harum classificationum criticam insti- 
tutionem referre, universa systemata exponere, locum, quem occupat 
genus Lumbricorum , vel aliud quodvis correspondens, et quo continetur 
Lumbricus terrestris, indicare. Non igitur res ab origine petam, ut os- 
tendam Rai, Aldrovandum, Franscium, etc., Lumbricum terrestrem 
in certä systematis divisione collocasse. Itaque exhibebo tantummodo 
enumerationem criteriorum, quibus Lumbricus terrestris quibusque a 
quibusdam. congeneribus distinguitur. Transibo deinde ad classem, qua 
continetur , in systematibus Linnei, Cuvierii, Latreille, de Blain- 
ville, Lamarckii, Savigny , etc. Posthàc brevem exponam analysin operis 
Lamarckii, quod reperire est in systemate. animalium vertebris desti- 
tutorum ejusdem auctoris, quodque versatur in investiganda origine an- 
nelidum, que classis genus Lumbrici Linnæi complectitur. 
Celeberrimus Linneus agens fundamenta immortalis operis: (Systema 


(2) 

nature) Lumbricis terrestribus locum assignaverat in sexta classe, sei- 
licet classe vermium , que quinque divisiones comprehendit. Prima classis 
intestinorum, quam ita designat auctor: animalia simplicia nuda artu- 
bus destituta duas subdivisiones exhibet 19 animalia inter alia anima- 
lia degentia, oculis nullis ; 2e extra alia animalia habitantia. Ad 
posteriorem hanc manifeste pertinent Lumbrici terrestres: subdividitur 
adhue in animalia. poro. laterali nullo,.et in animalia poro laterali 
pertusa. In secundä subdivisione venit genus Lumbricus, quamvis posteä 
videbimus criterium ex existentia pororum lateralium deductum rei veri- 
tati non omnino esse consentaneum. Linnaeus in hac subdivisione tria 
genera numerabat: Planariam, Sipunculum, Lumbricum. Hujusque 
ultimi criteria sunt: corpus teres annulatum : aculeis conditis. Jam ad 
descriptionem generis et specierum veniens, auctor denuo his verbis 
Lumbrici genus designat: corpus teres annulatum, scpius angulo 
elevato genitalium receptaculo cinctum, aculeis ut plurimum conditis 
longitudinaliter exasperatum , poro laterali instructum. Certe si Lin- 
ncus melius structuram internam vermium , de quibus loquitur, et spe- 
ciatim Lumbrici, cognovisset, non dixisset annulo, qui corpus circumdat 
organa genitalia comprehendi: hac multo magis versus caput proten- 
duntur. Sed de hoc fusius disseremus. 16 species in hoc genere numerat, 
(videatur Systema natura, edit. Gmelin, pag. 3083), quarum prima 
occurrit Lumbricus terrestris hisce criteriis distinctus: Lumbricus, ruber, 
octofariam. aculeatus. Hee species nostrarum investigationum fuit objec- 
tum. Valde communis est. In supplemento. Gmelini characteristicze phrasi 
Linnei note sequentes reperiuntur: 6-8 pollices longus, 117-133 
segmentis conflatus , singulis quatuor paribus aculeorum nudo oculo 
non conspicuorum armatis , expansis , utrimque convexus, contractus 
sublus planiusculus, canali rubro totum corpus percurrente, angulo 
rugoso, poroso utrimque, tumido, subtus planiusculo , ore infra pro- 
boscidem posito. Hec criteria pleraque justa sunt et animali cognos- 
cendo inservient. Paululum fusius. disserui de his, que dixit Linneus de 
Lumbrico terrestri, quia Academia nostra speciem, a viro celeberrimo. 
determinatam , omnino. designavit. 


(3) 

Non est quod miremur, Lumbricum terrestrem a Zinnæo in classe 
vermium merito collocatum fuisse. Sed mirandum magis, quod ille auctor 
sive in ordinibus, sive in divisionibus secundariis ejusdem classis collo- 
caverit magnam partem animalium vertebris destitutorum, quibuscum 
hodierni nature scrutatores classem omnino distinctam constituerunt. 

Vermes postea a Lamarck et aliis, Ænnelides appellate, cum quibus- 
dam vermibus intestinis comprehensi fuerunt secundä divisione systematis 
exhibiti ab Othone Frederico Muller (Zool. danic. prodromus , 1776). 
Hane divisionem Helminthicam nominavit. Idem ille auctor, mortuus 
anno 1784 , edidit etiam opus de Lumbricis terrestribus: Z/ermium ter- 
restrium et fluviatilium historia, 2 vol. in-4° , quod opus acquirere nobis 
non contigit. Jam ab opere, Fauna Groenlandicä, edito anno 1780, Otho 
Fabricius observaverat sanguinem rubrum in vermibus marinis. Hic 
auctor omnia illa, qua pertinent ad annelides, magna luce sic collustravit. 

Hee animalia cum vermibus intestinis conjuncta etiam unà eädemque 
classe comprehensa reperiuntur, in opere Cuvierii, ( Tableau élémentaire 
de l'histoire naturelle des animaux, 1798). Ex diversitate locorum , ubi 
degunt due ille animalium species, orta est illa distinctio. Sed Gallicus 
nature scrutator intellexit talem conjunctionem moribus et criteriis tam 
internis, quam externis, horum animalium adversari. Exinde ab anno 1800 
classem vermium proprie sie dictarum constituit, que classis complectitur 
animalia vertebris destituta, posteà annelides appellata , vermibus interim 
intestinis inter vermes strictiori sensu acceptos et zoophyta rejectis. Hzec 
dispositio videre est in opere ejusdem auctoris Legons d'anatomie comparée. 

He distinctiones non solum introspectæ, sed etiam indicate a Cuvierio 
effecerunt, ut Dumeril in Zoologié analyticá edità 1806, vermes adhue 
intestinos cum Zoophytis conjunxerit. Annelides’ iu vermium classe vel 
octavà classe ejus systematis constitutes sequenti modo distinguuntur : 
Animaus sans vertèbres, munis de vaisseaux de nerfs et privés de 
membres articules. Dividit illos in Branchiodeles et Endobranches ; 
‚posterior harum familiarum instructa est branchiis vel organis respirato- 
riis latentibus: prior vero criterio directe opposito insignitur. Lumbrici 
in posteriori occurrunt et sic designantur : corps garni de soies roides , 
arrondi; bouche pointue. 


(4) 


Secundum dispositionem a celeberrimo Dumeri/ stabilitam , Vermes inter 
Insecta et Zoophyta collocati sunt; intermedium enim, inquit ille auctor, 
efformare. videntur catene annulum inter duas illas animaliüm classes, 
quamvis complicatione structure interne sint diverse; namque organo- 
rum structura cum in illis sit perfectior, quam in insectis, rei magis con- 
sentaneum videretur illos ante heec collocare, ut sic transitio immediata 
inter Crustacea et Insecta formaretur: sed si ratio habetur externorum 
criteriorum , locomotionis organorum, qua propter exiguam evolutionem 
ad nihilum fere rediguntur , postremo modi respirationis in insectis locum 
habentis, si, inquam, horum omnium ratio. habetur, apparebit illam. po- 
sitionem vermium inter Insecta et Zoophyta non adeo esse arbitrariam , ac 
primo aspectu videtur, eo magis quod Vermes intestini classe Zoophyto- 
rum comprehensi, ipsos cum Zoophytis proprie sic dictis conjungat. Hee 
induxerunt Dumeril, ut tali modo procederet (1). 

Brugnierius , qui obiit anno 1799, edidit, anno 1792, Le dictionnaire 
des vers in Encyclopedia methodicâ. Annelides aut vermes proprie sic 
dictos cum vermibus intestinis. conjungebat. 

Anno 1802, Annelides a ceteris vermibus omnino fuerunt segregati. 
Cuvierius hoc anno, Instituto Gallico preelegit commentarium, in quo illos 
optime et accurate distinguit nominando vers à sang rouge. Observatio 
Othonis Fabricii, de qua supra diximus, conjuncta cum anatomicis in- 
ventis posteà factis, huic denominationi palmam dedit, quae denominatio 
eo justior est, quod exprimat qualitatem, qua Annelides magnopere ad ver- 
tebrata accedunt. Commentarium illud non solum commendatur novitate 
barum divisionum, sed etiam continet singulares admodum observationes 
in anatomiam et structuram internam plurium hujus classis animalium. 

In primä editione systematis animalium vertebris destitutorum celebris 
Lamarckii, Annelides adhuc cum vermibus intestinis commiscentur aut 
conjunguntur. Sucesssu investigationum Cuvierii et observationibus cele- 
berrimi auctoris in structuram internam horum animalium ductus, La- 
marckius, cum vermibus a Cuvierio sub nomine vermium sanguinis rubri 


(1) Eamdem divisionem hic auctor secutus est in secunda editione operis. Traité d'histoire. 
naturelle, anno 1807 editi. 


(5) 

designatis constituit novam classem, quam nomine -4nnelidum insignivit, 
quo nomine jam usi sumus, quia optime designat hanc animalium classem, 
ad quam pertinet Lumbricus terrestris, et quàcum magnam habet analogiam. 

Hac nova classificatione admissà , “ermium nomen vermibus intestinis 
cum quibusdam similibus animalibus conjunctis relictum est. Plurimi 
etiam ex his in ordine annelidum abranchiarum Cuvierii collocati fuerunt. 

Quoniam maximam utilitatem percipere possumus ex inspectione cri- 
teriorum, qua Lamarck classi Annelidum tribuit, presertim quum mentio 
facienda est de quodam animali häc classe comprehenso, non a proposito 
alienum duximus exponere illa criteria ex secundä editione systematis 
animalium vertebris destitutorum ejusdem auctoris, deprompta. 


ANNELIDUM CLASSIS. 


_ Animalia mollia , elongata, vermiformia, nuda vel tubos habitantia, 
corpore segmentis rugisque transversis instructo. Capite oculis anten- 
nisque sepe destituto. Pedibus articulatis nullis ut in plurimis pedum 
loco mamillis setiferis retractilibus per series laterales ordinatis. Os 
subterminale , vel simplex , orbiculare aut labiatum vel proboscideum 
sepe. maxilariferum. Medulla longitudinalis nodosa, nervique pro 
sensu et motus sanguis ruber arteriis venisque circulans , respiratio 
branchiis vel internis vel externis interdum ignotis. 

Classis annelidum sic determinata continet tres ordines: 1° Znnelides 
apodes » À Annelides antennatos » 3° Annelides sedentarios. Manifes- 
tum est Lumbricum nostrum terrestrem pertinere ad primum ordinem, qui 
sic designatur : nullis pedibus instructus , scilicet nullis mamillis setife- 
ris retractilibus et pediformibus. Capite. antennifero destitutus. Bran- 
chiis , quum cognita sunt, interne in corporis longitudinem dispositis. 

Inter duas familias bipartitur hie ordo 1° hirundineas, 2° echiureas. 
He pro criteriis habent: sete retractiles externe prominentes. Inter 
animalia hanc familiam constituentia, quzdam sunt quorum corpus 
_cirrhis obtegitur, et alia quorum corpus his organis omnino destituitur. 
Hæc posteriora habent os asini auri simile, vel formam cochlearis præ- 
bens, vel bilabiatum et circulare. Hic character, si cum defectu cirrharum 


(6) 
conjungatur, Lumbricos optime decet. Jam si has divisiones sequamur, 
omnino in hoc genus incidimus. Quum occasio occurret, quædam obser- 
vabo in criteria ab auctore, cujus systemati operam navamus, emissa. 

Cuvierius novam classem ab illustri cive suo institutam adoptare non 
dubitavit. Quum edidit suum librum Regne animal distribué d’après 
son organisation , anno 1817, novas illas observationes in hoc suo opere 
inclusit. Magna divisio regni continens animalia articulata divisa fuit in 
quatuor classes: Annelides ( vermibus sanguinis rubri ejusdem auctoris. 
correspondentes) Crustacea, Arachnides et Insecta. 

Annelides sic in capite quatuor classium animalium articulatorum con- 
stitutee, comprehenduntur inter sextam classem molluscorum vel mollus- 
corum cirrhopodum, et secundam classem articulatorum crustaceorum. 

Color sanguinis posset tamquam criterium exclusivum haberi ad dis- 
tinguendum Annelides a ceteris omnibus classibus invertebratorum, nisi 
alie adhuc note accederent ad firmanda principia, quibus hec classis 
innititur : scilicet forma corporis: quod plus minusve est elongatum, plus 
minusve transversim in segmenta divisum; ejus mollities ; locus habita- 
tioni inserviens, etc. 

Cuvierius dividit annelides in tres ordines: 1° rubicolas sive penicillos 
marinos degentes vel in tubo, vel in agglomeratione corporum durorum 
calcarium vel lapidosorum, etc.; 2» dorsibranchios instructos branchiis 
externis sive in integrà corporis longitudine, sive in media parte corporis; 
3° abranchios branchiis apparentibus carentes et auram ducentes vel per 
superficiem externam cutis, vel per cavitatem quamdam inferiorem. 
Due familie ultimum hunc ordinem occupant: abranchii setigeri aut 
setis instructi; et abranchii setis destituti. Prima complectitur tria 
genera, inter que occurrunt Lumbrici. Opere pretium est videre idem 
opus, tom. 2. pag. 528, ubi exstat perfectissima descriptio generis et 
quidem speciei, qua nostra dissertationis objectum efformat. Omnia, que 
ad ipsius distinctionem probe stabiliendam spectant, ibi mirä cum con- 
cinnitate pertractantur. 

In methodo Cuvierii species generis Lumbrici Linnæi sparguntur in 
magno numero familiarum et ordinum diversorum. 


(7) 

Multi auctores tantummodo quasdam modificationes attulerunt omnibus , 
que Linneus, Lamarckius , Cuvierius ex proprio fonte adjecerunt illis, 
que de Lumbricis cognoscebamus. 

Savigny, quem egregie investigationes in animalia vertebris destituta 
illutrárunt, obtulit, annis quibusdam abhinc præterlapsis, Academia regiæ 
scientiarum Lutetiæ commentarium, cui titulus: Recherches pour servir 
à la classification des Annelides. Huic operi adjecit alteram disserta- 
tionem: Tableau systématique de la classe des Annelides (1). We 
auctor admitüt in classe annelidum Zamarckii quinque ordines, quorum 
ultimus nullo nomine fuit insignitus, quia in illum investigationes suas 
non extendit scriptor celeberrimus. Quatuor quibus nomen tribuit, sunt 
sequentes 1° Vereideæ, Serpuleæ, Lombricines et Hirundineæ. Lom- 
bricines complectuntur animal, de quo res est. Et quidem ex illo animali 
ordo nomen suum duxit; attamen Savigny proponit nominare genus ad 
quod pertinet, Enterio. Solus inter nature scrutatores tam veteres, quam 
recentiores, qui nomen Lumbricorum immutare susceperit. Nullus nec 
ex antiquis, nec ex hodiernis auctoribus existit, qui non denominatione 
Lumbrici usus fuerit. 

Due magne divisiones hos ordines bipartiuntur. Innituntur defectu 
vel presentia setorum vel organorum locomotionis. Indicabimus tantum- 
modo divisiones ordinis Lumbricinum. Criteriis sequentibus distinguitur: 
setis perraro retractilibus , nullis oculis, antennis nullis, nullisque 
maxillis visibilibus. Quaedam observationes nobis erunt statuende in 
criteria supra citata. Hic ordo duas complectitur familias, 1° familiam 
Echiurum , 2» familiam Lumbricorum. Prior instructa est setis retracti- 
libus per series circulares dispositis. Posterior vero setos non retractiles 
babet et per series longitudinales ordinatos. Hác familià comprehenditur 
Lumbricus terrestris. 

Systema classificationis eeleberrinit De Blainville , ( vid. tom.I. Principes 
d'anatomie comparée.) continet plurimas species subdivisionum , quas pri- 
. marias vocat ( sous-régne) , secundarias (type), tertianas (sous-type); 


(1) Vid. tom. VI. pag. 95. Mémoires du muséum d'histoire naturelle de Paris; ubi repe- 
rire est harum dissertationum succincta expositio.. 


(8) 

quartianas (classes). Subregnum constans „Artiozoariis complectitur 
animalia articulata, qua dividuntur in duos typos, quorum posterior est 
typus Entomozoariorum sive animalium externe articulatorum. Quum 
hæc appendicibus inarticulatis sunt instructa, tunc efformant classem Che- 
topodum, sive 12am classem regni animalis. Chetopodes constare possunt 
annulis disparibus, et tunc locum præbent -/nhomomereis, sive annulis 
subsimilibus, et tunc appellantur Subhomomereis , vel denique similibus; 
tumque dicuntur Homomerea. Adhuc subdividuntur in Nereides et Lume 
bricina. Hæc ultima subdivisio , ut nomen satis indicat, complectitur genus 
Lunibricum, quod hisce criteriis a Blainville distinguitur : ( Vid. Dict. 
sc. nat., art. Lombric.) Corpore elongato, extensibili admodum, ad 
extremitates tenue evadenti, sed presertim ad anteriorem , complurimis 
articulationibus constante, loco appendicum nihil, nisi spinas aut setas 
habente, strias longitudinales efformantes; ore terminali. simplice; ano 
pariter terminali et longitudinali; organis genitalibus versus tertiam 
partem corporis juxta annulum plus minusye expressum qui in illo loco 
observatur. De B/ainville numerari meretur inter illos qui diligentissime 
structuram internam Lumbrici vulgaris perspexerunt. Magna pars illarum 
observationum reperire est in Dictionario scientiarium naturalium. 

Denique, si recentissimorum nature scrutatorum opera consulimus, vi- 
demus classificationem adhuc novas modificationes subiisse. In exemplum 
vocemus recens opus clarissimi Latreille, ( Familles du règne animal. 
Paris, 1825). Annelides ibi occupant secundam seriem animalium cor- 
respondentem animalibus sensibilibus Lamarckii, et secundum genus 
vel divisionem hujus seriei. Hoc genus est genus Edminthoidorum. Divi- 
ditur in duas classes 1° Cirripedes, 2» Annelides. Analysi submittendo 
illa, que dixit Latreille de generalitatibus animalium, ex quibus constat 
hee posterior classis, criteria sequentia reperiuntur: « corpore vermi- 
formi, articulato, libero vel fixo, cirrhis destituto duplicibus vel in duas 
series dispositis, et sine testä plurivalvi partem tegumentorum efformante; 
maxillis, quum saltem existunt, omnino vel partim in cesophago latenti- 
bus et exsortilibus; nullo corde ventriculari; arteriis et venis, sanguine 
rubro.» In duas sectiones dividuntur. Annelides Zaireillii ; prior com- 


(9) 

plectitur animalia branchiis externis, pedibus remiformibus, vel mamillis 
setiferis, saltem in universum, antennis tentaculis, sive appendicibus 
-branchialibus divisis, ortum ducentibus ad partem corporis anteriorem.» 
Ultimum hoe -eriterium non ad universa animalia hujus sectionis. est 
commune. Sectio posterior continet Annelides capite non apparente, 
antennis destituto; córpore sepe indigente pedibus vel organis pecu- 
liariter locomotioni inservientibus. Quatuor familie "posteriorem hanc 
sectionem partiuntur, Maldanie, clarissimi Savigny; Lumbricini, 
Filiformia et Hirundinea. Secunda familia scilicet Lumbricinorum sic 
designatur: setis sive uncinis, pedum vice fungentibus; ore et ano non 
ad formam spiraculi efformatis. Duce subdivisiones ad genera ducunt. 
Prior comprehendit animalia terrestria et tria genera continet: Thalas- 
seme, Lumbricum ‚et Hypogæon. Posterior constat quatuor generibus: 
Cirratulo , Tubifice, Naide, Stilare, que omnia ex animalibus aqua- 
ticis composita sunt. 

Studium harum divisionum et subdivisionum , quamvis fastidiosum vi- 
deri possit, illi, qui scientiam leviter tantummodo attingit, unicam viam 
optime cognoscendi animal, de quo res est, aperit. Notiones quas nobis 
exhibet Zatreille de Elminthoidis et Annelidibus, simul cum criteriis in 
singulis divisionibus allatis , omnino sunt suflicientes ad illustrandum, 
quanam sint organa tam interna, quam externa animalis, de quo nobis 
agendum, quanam sint illius mores, vita, etc. » 

Non ulterius incumbam analysi systématum et methodorum, quæ a ce- 
leberrimis auctoribus in medium fuerunt prolata : quia pauca jam allata, 
sufficiente modo, indicant omnia, que spectant ad Annelides, quoad locum 
saltem, quem in serie entium organicorum occupant. 

Quædam mihi dicenda supersunt dé gradu compositionis ‘structure 
Annelidum, ut illis, per has considerationes, assignetur locus determinatus 
in serie animalium. Celeberrimus Lamarck has observationes generales 
longissime extendit, tam in Philosophià sud Zoologica, quam in aliis ope- 
‘vibus. Attamen non inficias iri- potest aliquid arbitrarii in illà theoriâ 
reperiri, presertim quum mentio sit de cáusà modificante, etc. Hac 
paululum causarum finalium speciem præ se ferunt. 


2 


(10) 

Lamarckius, dividendo animalia in apathica sensibilia et intelligentia, 
sex diversas classes assignavit divisioni, que animalia sensibilia complec- 
titur. Quarta continet Annelides, et ponitur inter Crustacea et Cirrhipedes. 
Animalia sensibilia, inquit auctor, sentiunt, sed ex sensationibus nonnisi 
perceptionem objectorum hauriunt: ille perceptiones, adjicit Lamarck, 
sive effectus directi actionis systematis nervosi, idee tantummodo sunt 
simplices, quas illa animalia inter se conjungere possunt, ut inde ideas 
quasdam complexas deducant. Animalia sensibilia omnia sunt invertebrata 
et cum _/pathicis conjuncta , animalia, vertebris destituta et jamdiu cog- 
nita efformant. Cerebrum, et in quibusdam massa medullaris elongata, 
constituunt integrum fere nervosum systéma. Quidam sensus tantummodo 
distincti et organis propriis instructi sunt. Denique organa locomotioni 
inservientia sub eute herent. Talis est generalis aspectus eorum organi- 
sationis. Quoad formam , auctor observat, eam esse symmetricam , scilicet 
paribus et similibus partibus determinatam. Attamen hirudo, cochleæ, 
limaces nonne organa generationis masculina habent imparia, et ab unà 
parte corporis collocata? Verum est in his animalibus, tempore coitus, 
actionem esse reciprocam; scilicet organum masculinum unius penetrat 
in organum femineum alterius, dum organum masculinum hujus intrat 
organum femineum prioris. Hae mutuä actione symmetria quidem existit, 
sed locum tantummodo habet, unione duorum individuorum non symme- 
tricorum, si seorsum :considerantur. C 

Sic inter Crustacea et Cirrhipedes collocati, Annelides, ratione habitâ 
modificationum in eorum organisatione cum organisatione animalium 
harum duarum classium eollatä, interrumpunt catenam illam relationum, 
que hec eadem animalia jungunt. Auctor eis ideo talem locum assigna- 
vit, quia meliorem non reperiebat. 

Quamvis circulatio fluidorum et modus respirationis in Annelidibus, 
ipsis locum superiorem, quam insectis conferat, non minus verum est, 
inquit auctor, ipsos inferiores esse organisatione Crustaceis; ideoque non 
decere, ut Annelides ante hos ordinentur. Sic tamen agit Latreille. Quin 
imo Cirrhipedes cum Annelidibus conjunxit, secunda stirpis efformandi 
causa: Elminthoides. Negandum non est häc divisione, transitum nimis. 


(11) 

esse abruptum inter Æ/minthoïdes et Condylopes hujus auctoris; qui 
transitus eo singulariùs occurrit, quod Annelides sequantur Cirrhipedes, 
ut hi cum Crustaceis jungantur. Annulus intermedius est ille, qui minime 
congruit cum animalibus; que ligat: nam ex ipso quod Condylopes in- 
structi sint organis locomotionis externis optime evolutis, magis consen- 
taneum esset ipsos ordinare post Cirrhipedes, qui pariter appendices 
externas et articulatas habent. Igitur Annelides immediate collocarem 
post Conchiferas sic dictas, Manteaux-Tubuleux, ut transitio fieret 
Cirrhipedibus et inde ad Crustacea, primam Condylopum seriem. 

Forma corporis Annelidum, quod est vermiforme , sepius capite dis- 
tincto, oculis et antennis egente, distitutum; defectus pedum articulato- 
rum; defectus etiam cordis ventricularis; hac omnia probant illa animalia 
ortum non duxisse ex Crustaceis, quin imo ipsis organisatione esse infe- 
riora. Attamen systema nervosum Annelidum huic opinione quasdam 
affert modificationes. In Crustaceis et Vermibus intestinis cavitariis, hoc 
systema ad eamdem normam ac in Annelidibus efformatum est: ganglio 
sub cesophago situs, producens ab utraque parte funiculum sive filum 
nervosum; unde formatur species annuli cesophagum circumdantis : 
junctio utriusque fili, quà efficitur magnus filus recurrens et descendens 
in longitudinem corporis et inferius, ita ut tot sint gangliones, quot puncta 
junctionis horum filorüm existunt. Talis est modus generalis, secundum 
quei constructum est systema nervosum in classibus animalium, qua 
supra fuerunt citate. Observabo tamen numerum ganglionum et ner- 
vorum, qui ex illis ortum ducunt, pro diversis animalibus, variare , 
et in omnibus articulatis, inter que numerantur Annelides, nervos vel 
divisiones fili recurrentis extendi a dextra et sinistra parte axis longitu- 
dinalis, qui eodem hoc filo determinatur. 

Si nunc attendamus vermes intestinos cavitarios præditos esse syste- 
mate nervoso ad eamdem normam efformato, extra omnem dubitatio- 
nem positum erit, Annelides ex hisce animalibus originem suam ducere. 
Etenim ambo corpus habent vermiforme, elongatum, seepe annulis trans- 
versalibus, nullo capite distincto. Similitudo eorum tanta quidem est, ut 
Latreille opinetur ( Familles du régne animal, p. 509). Entozoa sive 


(am y 


vermes intestinos immediate post; Annelides posse ordinari, et — cum 
classe Cirrhipedum affirmare seriem. peculiarem animalium , scilicet arti=' 
culatorum inexuviabilium. Nune oculos conjiciamus in criteria externa; 
que nobis exhibent Condylopes sive Crustacea, que partem eorum efficiunt. 
Hee sola animalia inter invertebrata exuvias deponunt: prædita: sunt: 
pedibus vel appendicibus articulatis locomotioni inservientibus, oculis ad: 
motus regendos idoneis, etc. , preterea eorum caput multo magis est evo-. 
lutum ac in Annelidibus, munitum est ore, constante tribus paribus: 
maxillarum transversarum, saltem in. plerisque, etc. Hec omnia obser- 
vata certe nihil conferunt ad relationem directam inter Annelides et 
Condylopes stabiliendam. Si priores aliquando præbent pedes sive organa 
locomotionis ( Lumbricis terrestris) , tamen affirmari potest, numquam ea 
organa eodem. modo ac in sequentibus animalibus esse articulata. 

Nemo igitur dubitare potest, quin. Annelides ortum duxerint ex yermi- 
bus, ut jam observaverat Lamarckius. Et si organa externa simul cum. 
systemate nervoso hanc relationem tam evidenter demonstrant, dubium 
moveri non potest, quominus reliqua organa interna eamdem sequantur: 
impulsionem. Hoc reverá ita locum habet: Color sanguinis in Annelidibus 
adhuc similitudinis nota est non cum vermibus, sed cum animalibus clas»: 
se superioribus, cum vertebratis, exempli gratià. Hoc phanomenon: eo: 
observatione. dignius est, quod unicum existat in historià naturali anima- 
lium. vertebris destitutorum. Mollusca, que organisatione multo: perfec- 
tioni prædita sunt, quam Annelides; singulare illud factum non exhibent :- 
hic color, inquit. Lamarckius, a statu et compositione. fluidi. pendet., 
Egregia certe esset observatio illa, quæ probaret sanguinem rubrum An 
nelidum | compositam esse iisdem: principiis, et in e&dem proportione. ac: 
sanguis vertebratorum. Quoad nos spectat, novam relationem; perspeximus; : 
seilicet sanguinem: Lumbricorum exhibere: globulos sicuti sanguinis ho- 
minis, ranarum, etc. 

Nihil hic dicemus. de: causa, a natura alienâ, vel; aliis verbis, de: cds 
modificante et determinabili, que mere quominus Annelides et: am" 
animalia prædita sint vero capite; nam : 


Felix qui potuit rerum cognoscere causas. 


(43) 


Antequam huic controyersiz de loco, quem. occupant Annelides in diver- 
sis systermatibus supra citatis, finem. imponamus, nobis adhuc: animad- 
vertendæ sunt quædam similitudines vel discrepantiæ note , quee occurrunt 
inter- quatuor. animalium. articulatorum. classes: Annelides, Crustacea , 
Arachnides. et Insecta. Organa externa silentio præteribimus : sat erit 
observasse Annelides pedibus articulatis esse destitutos; reliquæ vero clas- 
ses istis sunt præditæ. Nobis jam innotuit systema nervosum ad eamdem 
normam efformatum esse in animalibus quatuor classium. Videamus nunc, 
quid dicendum sit de circulatione, que secundum Dr, Home, tam solidam 
prebere possit basin classificationi cuidam regni animalis, quam systema 
nervosum. 

Secundum plerosque auctores circulatio duplex est in Annelidibus : 
‘scilicet eflicitur per duas vasorum species, venas et arterias; vel duplici 
systemate, quorum unum ducit sanguinem versus organum circulatorium 
principale, et alterum inde repellit; nec tamen ideo sanguis venosus ab 
arteriali colore, consistentiä, ete, ,: distinguitur. Quamvis ille modus cir- 
eulationis cum , modo circulationis animalium vertebratorum magnam 
habeat similitudinem , observandum tamen est, numquam in Annelidibus 
cor proprie sic dictum vel saltem ventriculos carnosos apparentes exis- 
tere. Sanguis igitur ex una specie vasorum in alteram circulatur: inde 
oritur circulatio simplicissima, que duplici systemate effici debeat. 

dn Crustaceis cor existit, sed in plurimis speciebus adeo est elongatum , 
ut in vasculum dorsale mutetür: quod hec animalia cum insectis ligat. 
Attamen in speciebus superioribus cor aut ventriculus carnosus distinc- 
tum.est. Ad partem corporis superiorem est positum, et sanguinem album 
in branchiis propellit. Hæc organa pro variis speciebus positione variant. 
Sanguis ex his organis redit in vasculum ventrale, quod ad cor reduci- 
tur. Manifestum est circulationem perfectiorem esse, quam apud Ännelides. 

In Arachnidibus et Insectis, unicum vasculum dorsale, cordis vice fun- 
gens, existit: sed in a hoc vasculum exhibet ramificationes sive 
ramos laterales, qui arteriarum vices agunt, donec alia vascula aut venæ 
liquorem circulantem ad yas dorsale reducunt. In insectis tales divisiones 
non reperiuntur: imbibitione restaurantur partes. 


Criteria. 


(14) 

Quod ad respirationem spectat, animadvertimus in duabus classibus 
posterioribus de quibus modo diximus , aérem , in corpus, ope trachearum, 
introduci. Quidam Arachnides ab hac regula excipiuntur : plures enim 
veris organis pulmonariis sunt præditi. Quoad Crustacea, aérem ducunt 
per branchios, et Annelides denique habent organa respiratoria sive ex- 
terna sive interna. In pluribus reperiuntur sacci aérei in lateribus corpo- 
ris collocati et fere semper transversali modo. Hi sacci terminantur sive 
filo peculiari sive extensione proprie sus substantie ad aperturas, quibus 
perforantur cutis et musculi. Observatum jam fuit, in quibusdam ex his 
animalibus saccis illis instructis, reperiri vascula sanguinea tenuissima 
ad superficiem horum organorum. Hzc organo ab Homio organa aéra- 


tionis appellantur. 
CAPUT SECUNDUM. 


HISTORIA NATURALIS LUMBRICI, EJUS VITA, MORES, ETC. 


Ut optime cognoscatur animal, quod hujus dissertationis objectum ef- 
format, pleraque ejus criteria generalia enumerare juvabit: Lumbricus 
terrestris ( Lumbricus levis, Linnei; Faun, Suec; et Hill, hist. anim.) 
est animal vertebris destitutum, corpore nudo, molli, articulato, elon- 
gato, vermiformi: sine oculis, sine auribus, sine tentaculis (1). Annuli 
ejus sunt transversi, variant magnitudine et numero pro diversà etate: 
numerantur autem in individuis plus minusve perfectis a 100 ad 140; 
caput ejus non distincte a corpore segregatur; posterior ejus pars ubi 
anus reperitur, obtusior est extremitate oppositä, qua vulgo est cylindrica, 
dum altera est depressa. Versus tertiam partem corporis, anteriorem 
scilicet, ad 26um fere annulum videre est extumescentia, a quibusdam 
auctoribus clitellum (bat) appellata. Hoc nomen ipsi servabimus. Quædam 
fuleit organa reproductionis actioni vel necessaria vel accessoria. Com- 
plectitur sex vel novem annulos. In parte inferiori corporis observantur 
preterea nonnulli pori , quorum structuram et usus examinabimus. Quidam 


(1) Color Lumbrici terrestris variat: generaliter colore est carneo , variat coloribus 
rubris, roseis, albis, subviridibus, sepe irinis, etc. 


(15) 


auctores Lumbricis duas pororum series tribuerunt, per quos aér penetrat, 
quique in dorso lateraliter jacent: alii vero, unam tantummodo seriem 
pariter in dorso, sed in ejus medio sitam perspexerunt. Sententiam horum 
lubenter sequor, quia poros laterales videre mihi non contigit. Singuli 
annuli instructi sunt quatuor setarum paribus, non articulatarum, sed 
retrorsum progredientium ; efformant octo series longitudinales. Hæc sunt 
organa locomotionis ; infra corpus et in quibusdam locis observatur par 
mamillarum  albescentium , que apertura transverso et obliquo modo 
perforantur. Animalia illa non alios sensus, quam gustum et tactum ha- 
bere videntur. : 

Haec sunt organa externa, que citasse nunc sat est, quia de his magis 
specialiter infra in capite subsequenti nobis erit agendum. Nunc transea- 
mus ad ejus vivendi morem. 

Lumbricus, ut notum est, in terrà humidà et pingui vitam agit. Hoc Habitatio. 
commune habet cum multis annelidibus et vermibus, qui aquatici pleri- 
que sunt; quadam species in maris arena degunt, ubi sibi foramina ex- 
‚cavant, omnino similia foraminibus , que effodit Lumbricus vulgaris. Ex 
habitatione nomen ei Lumbrici terrestris venit. 

Aristoteles eum vocabat Intestinum terre. Omnes soli qualitates ipsi Nomina. 
non conyeniunt : solum aridum , arenosum , siccum, ferruginosum, et qui- 
dem ericeum, ipsum non delectant; lubenter latet in solo cum certa 
quantitate humi mixto, ex decompositis foliis ramisque, etc. efformato. 
Quam ob causam in hortis frequentius habitant vias arboribus adumbra- 
tas, vicinia stagnorum, lacuum, etc. Etiam vivunt inter pavimenta pla- 
tearum itinerumque non frequenter tritorum. Occurrunt etiam circa fimi 
aggeres; probatum enim est substantias animales putrefactas ab illis non 
respui. Non incolunt loca aquatica: sed humida tantum et pinguia. Tem- 
pore nebuloso aut pluvio, austro spirante, e foraminibus prorepunt: præ- 
sertim sub vesperam, durante integra nocte usque ad ortum solis. Calor enim Egressus. 
ipsis nocet: ictu solis pereunt. Materie mucosa, que circumdat eorum 
corpus, celeriter exarescente, in superficie terre diu versari non valent, 
sole lucente vel aére calido. 

Si terra effoditur, quum hz conditiones possunt impleri, et Lumbricus Actio caloris. 


(16) 

ex cavo suo extrahatur, et ponatur ad superficiem, mox videbis illum 
variis modis sese contorquentem, et ubique querentem viam qua elemen- 
tum suum reperire possit; si conatus irriti evadunt, si nullum invenit 
recessum, brevi tempore, vità defungitur. Matutino tempore , quum jam 
oriretur diei calor, sepe inveni vermes sub foliis latentes, ne radiis ‘so 
Jaribus afficerentur. Ex habitationibus egrediuntur tantummodo, quum 
omnia sunt quieta; ad minimum terre concussum subito redeunt ad 
cava: tactus eorum ad maximum perfectionis gradum surgit, solus enim 
fere ceterorum omnium sensuum vices agit. Plerique vermes foramina 
non exeunt, nisi parte posteriori eis adhærendo; indicabimus infra me- 
chanısnum, quo illud efficiunt. In hác positione partem anteriorem et 
mediam corporis quoquoversus et circumcirca foramen vertunt; precipue 
querendo omnes glebulas occurrentes. Levissimo quidem stepitu repunt 
subito per humum , et cava intrant, ex quibus non egrediuntur, prius- 
quam periculum non amplius imminere crediderint. Quidam tamen 
omnino e foraminibus exeunt, et in locis vicinis reptant. ` 

Scopus egres- Scopus, quem sibi propositum habent exeundo, versatur in coéundi 

"n ardore. Probabile tamen est, ipsos etiam egredi cibi comparandi vel res- 
pirandi gratià, quemadmodum dicet Montegre, ( Mémoire sur le Lom- 
bric terrestre, Mémoires du museum, tom. 1.) Quum ad copulationem 
efliciendam vermis ad alium vermem in positione supra citata attingere 
non potest, egreditur, fortunam alibi tentaturus. Observatione etiam patet, 
quosdam vermes per integras horas ad foraminum limen immotos ma- 
nere: alii autem parum sese movent, verbi causa, alterna vice, caput et 

Immobilita. primos corporis annulos extollunt: quod videndi mihi pluries . facultas 
data fuit. 

Tempus du- Omnia, modo que descripsimus, a verno tempore usque ad autumnum 

el aP- continuantur. Mense quidem Novembri eadem adhuc observavi. Arbi- 
tror ipsos, hyeme non acri, semper et continuo apparere. Quum terra 

Hyemis effec- gelu constringi nivibusque obduci incipit, Lumbrici altius in terram 

tak prorepunt: tumque ad aliquot tantum pedes infra superficiem reperiun- 

tur. Non amplius tunc exeunt. 

De eoram fo- — Foramina, qua sibi efformant, sunt Saal ébdèm Fere disiiétio ac 


(17) 
corporis diameter; sinuosa , obliquo modo sæpissime progredientia ; ad 
parietes exteriores, obducta succo mucoso, qui continuo ex corpore ani- 
malis exsudat. Eàdem substantia, Lumbrici foramina sua, hyemali tem- 
pore, claudere videntur, ita ut in illis, veluti in vagina, habitent. Hac 
observatio a Latreille facta fuit. Foramina eorum duobus exitibus et 
quidem pluribus sunt instructa, quarum alia incessui, alia vero egres- 
sioni inserviunt. Ad soli superficiem fere semper. circumdantur glebulis 
vermiformibus, in diversas partes contortis: est terra, quæ ipsis cibum 
prebuit. | » 

Intensiori frigore torpescunt et pereunt, quamvis faciliori modo, frigus Effectus frigo- 
quam calorem perpeti possint; hic ipsis multo magis nocet. Hyemali "* 
autem tempore, effodiunt sibi profundiora foramina, que tubi recurvi spe- 
ciem exhibent. Ut a frigore sint immunes, altius penetrant ( 4 pedibus infra 
terram ), unam partem tuborum producendo; que pars nullum habet 
exitum, sed qua terminatur specie antri, in quo se in spiram colligunt, 
ita ut caudex prope caput sit positus. Torpescunt, sed solo manuum ca- 
lore reficiuntur, et solitam alacritatem rursüs assumunt. 

Solita Lumbricorum alimenta videntur esse terra cum certà humi Alimenta, 
quantitate commixta. Humus eorum cibum efformat, et ut illà utantur, 
certam terre quantitatem absorbent. Semper quum scalpello aperiuntur, 
magnum intestinum, stomachus, et pars oesophagi impleta reperiuntur 
terra tenuissimà veluti in pulverem redactä ( impalpabili pharmacopola- 
rum ). Hee terra non diu in intestino remanet ; exinde pluries per diem, 
sub formå excrementorum exit. Omnino similis est terre, que effor- 
mat heec corpuscula vermiformia , contorta, (aggerulos crispantes claris- 
simi Mouffet) circa eorum foramina posita. Attamen aliquando terra, quae 
intestino comprehenditur , admodum crassa est: et quidem ipsam persæpè 
cum lapillis commixtam vidi. Aliquoties reperiebam in intestino et sto- 
macho lapides, qui, ratione habitä voluminis organorum, erant permagni 
et fere semper calcarii. Hi lapides sunt angulosi, vel rotundi, et nullo- 
modo deteriores aut politiores digestione facti. Numerus, nec tamen 
magnus, variat: tres vel quatuor ad maximum numeravi. Sed sepissime 
in organis digestionis Lumbricorum terrestrium occurrunt particule 


5 


(18) 


herbacee foliorum, stirpium, radicum frustulæ, nullomodo decompositse 
et integerrimee , pariter ac si recentissime e terra essent collecte. Linneus 
contendebat lignum et humum jucundissima Lumbrico esse alimenta. 
Habitat, aiebat, in ligno putrido et humo, quam bibulam reddit (Syst. Nat.). 
Ex sententiä ejusdem auctoris, hoc animal corrodit plantarum cotyle- 
dones. Secundum alios scriptores nocet junioribus plantis et oleribus. Sata 
quod non raro. ledant, radices morsu depascentes , inquit Franscius, 
(hist. anim.). 2Z/drovandi ita loquitur : vehementer. et plurimum vastant 
sata, quia etiam validas segetes radicibus subjectis enecant , et re- 
ferunt esse tales, qui numquam prodeant, sed. semper sub terrá 
maneant. (De Insectis, tom. 7.) Multi alii auctores plerique veteres: 
eanidem sequuntur sententiam. Recentiores vero non tantas animadyer- 
tunt vastationes in actionibus Lumbricorum terrestrium : et reverä, etsi 
maximä exstent multitudine, apparet ipsos non multum nocere; e contra 
terram exarant, eam sublevando vel e foraminibus extrahendo, etc. : quod 
efficit, ut aér oxygenius magis immediate in contactu cum solo sistatur. Si 
partem humi destruunt , et terram absorptam sterilem reddunt, tale dam- 
num resarcitur utilitate, quam evolutioni plantarum adferunt. 
. Sepe Lumbricos inveni in brassicis tenerioribus, sed numquam edentes 
reperi. Aliquoties sub foliorum aggeribus. occurrunt. Montegre opinatur, 
Lunibricos parenchyma foliorum destruere, et textum duriorem, ex qui- 
bus componuntur, denudare. Multa horum foliorum autumnali tempore 
reperiuntur; similia sunt, inquit idem auctor, textis denticulatis. An 
a Lumbricis terrestribus ad hunc statum redigantur, ignoro. Edunt etiam 
substantias animales, putrefactione decompositas, veluti: animalculorum 
cadavera. Auctor, supra citatus, refert se vidisse Lumbricos devorantes 
corpora Lumbricorum sui generis, qui investigationibus suis inservierant. 
Nihil unquam tale observavi, quamvis sepe. collocarem Lumbricos mor- 
tuos modo dissecatos, modo integros juxta alios Lumbrieos viventes , 
quorum alios vase includebam , alios libere vagari sinebam: sed in utro- 
que casu semper substantias vegetabiles animalibus anteponunt. 
© Digesta alimenta per anum exeunt sub forma excrementorum exiguo- 
rum, elongatorum , vermicularium , et cylindricorum, quum unice ex 


(19) 


terrä, que tum humo destituitur, sunt composita. Lapides ; ligneæ par- 
ticulæ , stipites, etc. integri rejiciuntur. Examinabimus, quum de ore 
loquemur, quonam mechanismo efficiatur manducatio et quenam phæ- 
nomena illam concomitentur. Observandum est, illa excrementa vermi- 
cularia præcipue reperire ad oras foraminum, per quce terram: intrant. 
Attamen auctores quidam , veluti Redi, arbitrantur , Lumbricos terrestres 
numquam: herbis, nec radicibus, nec aliis terree fructibus ora admovere. 
In errorem fuerunt inducti, quia nonnisi terram , in pulverem tenuissimum 
redactam, in eorum intestino invenerunt. Ex observationibus 'contraria 
opinio satis stabilitur. ; 

Apparet Lumbricos per satis — tempus cibo posse abstinere, præ- 
sertim quum in aëre humido versantur. In capsulä ligneä longa fere quin- 
que pollicibus et superne apertä, inclusi Lumbricum, nullo ibi reposito 
alimento. Capsulam imposui in tabulam subeream, quam fluctuantem in 
vase aqua impleto reliqui; que omnia campanulà obduxi. Vitam Lum- 
brico per octo dies servavi, quamvis ipsi, excrementa deposita auferrem, 
ne illis vesceretur. Fatendum tamen, quod, etsi idem sepe experirer , 
eumdem exitum non semper obtinuerim ; sed ke Dumbrions ante 
tertium diem mortuus est. í 

Lumbricum terrestrem delectant alimenta dulcia , veluti glycyrrhiza’, 
saccharum, etc., quemadmodum sæpe sum expertus. Attamen pereunt in 
saccharo et melle aqua solutis; non vidi illos saccharum edentes , nisi, 
quum illud cum terra miscueram in particulis 1 vel 2 millim ; vel quum 
leviter ipsam saccharo asperseram. Non respuit oleum nucis vel lini. 
Omnia acida, veluti acetum , acidum nitricum , etc. ipsi tempore plus 
minusve longo mortem adferunt. Eädem mortiferà qualitate" gaudent 
liquores spiritibus abundantes: alcohol, vinum; etc. His liquoribus im- 
mersus, et statim ex illis extractus in varios gyros sese contorquet ; quum 
in illis aliquamdiu remanet, moritur. Alcohole rigescit et albidus evadit ; 
quum deinde extendatur, timendum est ne rumpatur animal. Redi multa 
instituit experimenta in liquores Lumbricis nocivos. Videatur ejüs opus: 
De animalibus vivis, etc. Idem auctor observavit insuper , quod Lumbrici 
papyraceis cucillis inclusi, intra spatium 50 horarum pereant. Ad hanc 


Tempus quo 


. cibo abstinere 


possunt, 


Actio aque. 


De odoratu. 


De ceteris sen- 
sibus. 


Vitæ diutur- 
nitas. 


(20) 

mortem maturandam non parum confert absorptio materie viscose, qua 
corpus obtegitur, a chartä effecta, sive ejus in aére sicco desiccatio. 
Idem non locum habet in experimento, quod süprà memoravimus. Oleis 
fixis non enecantur , quamvis illis undique illiniantur: ex quo patet, quam 
parum aére ad respirandum indigeant. Quin imo Redi duos Lumbricos 
vasi oleo repleto injecit, vigesim& quartà abhinc hora adhuc vivebant ; 
tum inde extractos in vase terra’ adimpleto posuit: unusque per tres, 
alter vero per sex dies vixit. 

Si Lumbriei diu vivunt sine alimento, inclusi vase aére humido et vapo- 
ribus pleno, multo diutius vitam conservant, quum in yas aqua repletum 
includuntur. Æstivo tempore et mense Septembri vitam quibusdam ser- 
vavi per 15 dies aque vulgari immersis. Vasis fundus tantummodo ob- 
ductus erat terrä ex excrementis productä. Autumnali et hyemali tempo- 
ribus, secundo sepissime die peribant. Hoc cum individuis variabat. 
Redi eos in aqua per 20 dies immunes servaverat, et eos deinde in ter- 
ram remittebat: ipsam edebant, inquit, et quidem nullomodo moriebantur. 
Attamen fere semper observavi ipsos, post diuturniorem in aqua commo- 
rationem , languescere. et paulo post perire. Color eorum liquidi effectu 
mutatur, duobus vel tribus diebus, post immissionem ; sed veterem denuo 
colorem induunt, secundum Redi, quum in terram rejiciuntur. 

Verisimile est Lumbricos odoratu destitui: non. enim instruuntur orga- 
nis ad percipiendos odores aptis; saltem huc usque hee organa nondum 
fuerunt observata. Hae de re plurima institui experimenta, quibus in 
errorem quidam induci possent et impelli ad credendum Lumbricos odo- 
ratu esse preeditos. Hae enumerabo experimenta , quum de eorum sensu 
in genere erit agendum. 

Pariter. visu et auditu. destituuntur : gaudent tactu et gustu. 

Eorum vite diuturnitas ignoratur; pro certo tamen habetur illos per 
plures annos vivere. Ét'si ex tempore, quo evolvuntur, aliquid certi de- 
duci potest, dicendum foret, ipsos ultra dues vel tres annos vitam ducere. 
Sponte autem patet talem deducendi rationem esse arbitrariam , quia nulli 
obseryationi innititur. Alii Lumbrico vitam quam brevissimam tribuunt. 
Tempus hoe melius probabit. Intelligitur Lumbricum, propter vivendi 


(21) 

modum semper agressionibus hostium suorum esse expositum, et quo- 
niam frequenter e terrà egredi cogatur, semper aéris variationibus , 
inquit Bose, obnoxius jacet: quarum variationum extrema ipsi pariter 
nocent. Quod.ad evolutionem juniorum spectat, observavi eos, ut attin- 
gant longitudinem transversi pollicis, egere tribus vel quatuor mensibus, 
pro circumstantiis plus minusve incremento faventibus. Vid. caput III, 
sect. 6, pars III. 

Ne in inutilem repetionem ineidamus, nihil hie diximus de copula- 
tione, generatione, etc.; qmm hee argumenta peculioribus capitibus 
sunt tractanda. i 

Lumbrici ingenti copià versantur in terris sibi idoneis. Pauca animalia Eorum nume- 
tam frequenter occurrunt: aliquando milleni inveniuntur, spatio 3 vel 
4 pedum. Quum autumnali tempore, in hortis folia ex arboribus delapsa 
acervatim colliguntur, semper reperire est uno vel duobus abhinc diebus, 
permagnus numerus, sub illis acervis. Lumbrici terrestres a vere usque 
ad autumnum apparent. Hyeme durante, tantummodo degunt sub terrá. 

Si generatim oculos conjiciamus in genus Lumbricum , quemadmodum Regiones ubi 
a Linneo efformatum est, exceptis speciebus aquaticis vel marinis, ob- "eperwntur. 
servamus in solà Europà animalia, quibus constat illud genus, reperiri. 
Ignoramus an oecurrant in America, Africà et Asia septentrionalibus ; 
verisimilius enim est, ratione habità aéris temperiei, ipsos inveniri in his 
regionibus, quam in aliis oris magis ad Meridiem vergentibus, veluti 
Americà Meridionali. Non dubitandum autem est, quin aér maximam vim 
in. mores et vitam horum animalium exerceat. 

Vicissim species, de quà in nosträ dissertatione agitur, per universam 
Europam est diffusa, et omnibus innotuit. Praeterea variat non solum in 
nostris regionibus, sed etiam pro diversis locis, ubi degit. Bosc contendit 
Lumbricos, sub omni latitudine obvios esse; Lumbricum terrestrem in 
Americà fuisse repertum , et illum, denique probabili modo in ceteris 
terrarum orbis regionibus occurrere. Hac tamen opinio solà observatione 
corroborari poterit. 

Si fides est adhibenda testimonio Caroli Sigonii, auetoris a Franscio , 
in historia sud animalium citati, Lumbrici mirum in modum propagari 


(22) 


videntur. Ille dicit: guod, anno 970, post vermium sub terrá latentium 
pestilentiam maximam Ravernue mox fungum omnium inopiá labo- 
ratum fuerit. An hoc est idem animal ac Lumbricus noster terrestris ? 
Quamvis hoc fieri possit, tamen dubitandi ratio subest. „Anderson, (his- 
toire naturelle d’ Islande) etiam dicit, certis temporibus, campos obductos 
esse Lumbricis terrestribus, qui ex foraminibus suis exeunt sese. aqua 
pluviali lavandi gratià. Adeo ingens est eorum numerus, ut agricole 
hujus regionis, illos de coelo delapsos arbitrentur. 
uio eos _ Franscius arbitratus, Lumbricos tenerioribus arboribus nocere, cidit 
in terram effundere decoctionem cannabis fæminæ aut corticum gallarum 
viridium, quà ex terra eruuntur. Felici etiam successu solum, sapone 
aqua soluto aspersi. Preeterea alia sine dubio exstant media, quibus fora- 
mina sua deserere cogerentur. 
Pluribusani- Difheillimum foret exponere quamnam utilitatem oeconomiae generali 
ar Nature Lumbrici afferant. Ex eo ipso solo, quod existunt, inquit auctor 
celeberrimus, observari merentur animalia. Si Lumbrici fere numquam 
alia animalcula comedunt, ipsi e contra sepissime gulæ aliorum animalium 
obnoxii jacent. Porci, nasuæ, talpæ, erinacei, gallinæ, turdi, anates, sala- 
mandres, etc., ipsis bellum inferunt. Antiquus scriptor hâc de re sic 
loquitur Franscius , (hist. anim., t. I. p. 422.) Aratro excitari solent 
et plures uno loco reperiuntur, id quod optime didicerunt corvi, qui 
aratoris aratrum diligenter et frequenter comitari solent. Philomela 
etiam iis vescitur. 
Piscatui in- — Lumbrici etiam pisces delectant; piscatores ideo iis utuntur ; hamo illos 
svit figunt, ita ut tamen sese adhuc movere possint, quia hoc modo a pisci- 
bus perspiciuntur, Unus Lunibricus pluries inservire potest. Hec piscandi 
ratio antiquissima videtur , ZZusonius enim de paupere piscatore talia canit: 
Piscandi traheris studio? Domus omnis abundat 
Damnotini tales solita est ostendere gazas 1 
Nodosas vestes animantium nerinorum. 
Et jacula et fundos et nomina villica lino 
Colaque, et insutos terrenis vermibus hamos. i 
Artifcialiter — Piscatores quidam Lumbricos, per aliquod tempus, antea nutriunt , pane 
nutriuntur. Cannabis seminibus confecto, ut jucundiores piscibus evadunt. Ilam 


(3) 

substantiam miscent cum terra, in quà degunt Lumbrici: sed illud pro- 
babili modo falsum est prejudicium. Quidam alii Lumbricos majores 
selectos eadem ratione innutriunt. Alii vero, terre grana tenuissima, pa- 
paverum grana, v. g., immiscent. Quidquid de hac re sit, certum tamen 
est me vidisse maximos et crassissimos Lumbricos sepissime inter manus 
piscatorum versantes. Vermes magni aut exigui omnes piscatui inservire 
possunt. Majores tamen majoribus piscibus capiendis, veluti cyprinis, 
anguillis, reserventur. 

Varii exstant modi, quibus Lumbrici capiuntur. Vidimus illos, decoc- 
tionibus quarumdam plantarum vel aliarum substantiarum, e terra exci- 
tari. In locis ubi multa cernuntur foramina, etiam ope ligonis aut furca 
effodiuntur ; vel crebro pede, pulsetur terra, quee multos continere vide- 
tur; vel tandem baculus aut palus in terram defigatur, et continuis con- 
cutiatur ictibus. Lumbricus quassatam vehementer terram sentiens, cava 
mox deserere cogitur. Linneus egressionem Lumbrici tribuit terrori, 
quem ipsi talpa injicit. Hanc observationem preteribimus. Nonne hoc 
potius ex eo provenit, quod metuat, ne in foraminibus ad angustias redi- 
gatur et attritibus comprimatur: nam hoc semper locum habere debet, si 
tali modo capiuntur, qui modus optimus esse habetur. 

Olim maximus fuit Lumbricorum usus in medicinà. Quum antiquos 
materie medicalis tractatus perlegimus, miramur ingentem numerum 
proprietatum , quam ZZippocratis discipuli Lumbrico terrestri tribuebant. 
Oleum in quo enecatus fuerat et infusus, maximam vim exercebat in affec- 
liones nervosas. Nervos et integrum ligamentosum apparatum corroborat, 
ideoque jancturas firmat; et felici successu utebantur in paralysi et in 
rachitis. Tripliei etiam gaudebat proprietate infusio vermis in vino albo: 
1° aperitivà, 2° sudorifieä, 3° diuretieà. In pulverem redactus propone-. 
batur ad dosim 30 vel 40 granorum contra arthriticum rhumatismum ; 
lagani sub formå compositi ex 3 vel 4 Lumbricis terrestribus, ovo et 
farinà adversus febres. tertianas; in modum cataplasmatis contra parony- 
chium, etc. Omnia illa remedia medio eyo inventa e libris hodiernis. 
therapeuticis sublata, et ex oflicinâ pharmacopolæ ejecta sunt, ut ars 
medendi nova omnino luce. est collustrata. 


Modi eos ca- 
piendi. 

Usus. in me- 
dicina. 


Indorum ci- 
bum suavissi- 


mum efficiunt. 


Sapor quem 
prebent. 


Phosphores- 
centes eva- 
dunt. 


(24). 


Si Lumbrici in officina pharmacopole non occurrunt, tamen non ar- 
centur a culinâ quorumdam populorum. Indi crudos, et quidem magna 
cum palati voluptate , comedunt. Testibus Monard et Loppezio, ex his 
placentas componunt. Aliæ preterea sunt gentes, que Lumbricis terres- 
tribus tamquam jucundiori cibo vescuntur. Illi, qui crudos .Lumbricos 
gustu explorärunt, dicunt ipsos sapore terroso esse preeditos. Et quidem 
pars eorum anterior, etsi terram non comprehendat, tamen hunc saporem 
prebet. Pretereà notum est, Lumbricum terrestrem nullum peculiarem 
de corpore odorem exspirare: odore, ut ita dicam, omnino destituitur. 

Quum certis quibusdam circumstantiis submittuntur Lumbrici, phos- 
phorescentes evadunt, Quum mibi talia videndi occasio non data fuit, 
hujus proprietatis investigationi operam navare non potui. Quum extra 
tempus coitus locum habeat, non mihi videtur esse tribuenda cuidam 
actioni a naturà niim Tempore et loco agemus de eorum proprie- 
tate reproductivà. 

Silentio pretren sententias quorundam auctorum circa lite: ; alii, 
verbi causa, contendunt, Lumbricos ex terre limo esse procreatos ; alii 
dicunt, pluviam portendi, quum ante solis ortum apparent, etc., alii 
etiam , ipsos videntes, post nimbos, egredientes e foraminibus, arbitrantur 
tonitru eorum evolutioni favere, etc. Cuncte ille opiniones examini 
subjici non merentur. 


DE VETERIBUS AUCTORIBUS, QUI DE LUMBRICIS SCRIPSERUNT. 


Quoniam veteres Lumbricorum pariter nomine insigniebant vermes 
intestinos, sive in intestinis hominis aut animalium versantes, in graves 
induceremur errores, si omnes eorum observationes tamquam. in Lumbri- 
cum terrestrem factas haberemus. Inutile simul et fastidiosum esset, 
omnia, que de hoc animali fuerunt scripta, referre. Igitur sat erit præ- 
cipuos auctores , qui Lumbricum terrestreni investigationibus suis submi- 


_serunt, enumerasse. 


Aristoteles. 


Unus ex antiquissimis fuit wrie hoteles 5 ex Stagira in Macedoniä ; 
vixit anno 305 ante C. N. Hie philosophus, Platonis discipulus et 


(3) 


peripateticorum princeps, Lumbricos terrestres vocavit, intestina terre, 
quia terram habitant. ermis habent naturam , in quibus corpus an- 
guillarum consistit, inquit, (De generatione animalium, t. MI. c. 2. ). 
Plinius etiam Lumbricum cognovit; ( vid. ejus opus, lib. XI. h. 11, Piinius. 
c. 37.), ubi dicit: nec Lumbricis ulli sunt, vermiumve generi , etc. 
Latini in genere, Lumbricos terrestres, intestina terre appellant; quod 
a Grecis usurpaverunt yíjs Éyrepz ( vid. Dioscorides). Alio etiam nomine 
insigniebatur Apidou vel secundum alios (2d4AAys. ( Hæc omnia commen- 
taria reperiuntur. in Hist. Anim. 2Z/droeandi , tom. 7., de Insectis. ) 
Ipsi et poëlæ sepe de vermibus terrestribus nn: 


Foras, foras, Lumbrice, qui sub terrá clepsisti. 


ait Plautus, (in Aulularià), ex quo patet nomen Lumbrici homini illatum 
in contumeliam fuisse acceptum. 

Avicenna qui vixit anno 1040, (natus erat anno 980 Bocharæ et ap- Avicenna, 
pellabatur Abou-Ali-Abinsceni), Agricola et Gesner auctores non minus Agricola, Ges- 


celebres, quam primus, pariter de Lumbrico loquuntur. | 


Aldrovandus denique, aut -Z/drovandus; qui obiit anno 1605, eol Aldrovandus. 
legit omnia, que de Lumbrico scripta fuerant, ( vid. tom 7 , Hist. Anim. 
quo Historia Insectorum continetur.) Optime et diligenter observavit 
coitum Lumbricorum et alia. peculiaria facta, quibus sese commendant. 
Alii auctores proinde ex ejus libro hauserunt et Lumbricos melius cog- 
noverunt; inter hos numerandus est Jonston, ( Historie van de natuur 
der gekerfde Dieren, bladz. 143, anno 1660 ); in vernaculam linguam 
transtulit illa, que ab 2Z/drovando facta erant. Quee _4ldrovandus nobis 
tradit de Lumbrico, ab eo ipso probabiliter observata non fuerunt; notum, 
enim est, eum dum vixit, nonnisi tres libros de avibus, et unum de insec- 
tis, ipsum edidisse; reliqui decem libri, operä et studio ejus successorum 
in lucem prodierunt. s 


Sæculis XVII et XVIH scripti: fuerunt varii libri de Historia naturali ^ Auctores 
Animalium, et in quibus major minorve mentio fit de Lumbricis. Opere p 
pretium est citare, 


Ray, theologum Anglicum, natum anno 1628, mortuum 1707, prosua Ray. 


Willis. 


Redi. 


Blasius. 


Franscius. 


Paulini et 
Vandelli. 


Müller. 


( 26 ) 
Historiä Insectorum ; edita Londini anno 1710. Lumbricos collocat inter 
insecta vel que nullam: subeunt nerzuöpdurw (mutationem). Ea dividit 
in &roda et pedata. Prioribus continentur Lumbrici, quamvis hi novas 
subeant subdivisiones divisionis apodum: nam sunt vel terrestres, vel 
aquatici, vivunt in terrá aut in intestinis animalium, possunt esse magni 
aut exigui. Deinde uberius agit de Lumbricis terrestribus , quorum tres 
species numerat. Hic auctor varias observationes non respuendas instituit: 

Willis, medicus et celeberrimus anatomicus etiam citari meretur prop- 
ter sua opera omnia, in quibus reperitur caput, cui titulus de animé 
brutorum. Primus diligenter anatomic submisit Lumbricum terrestrem , 
ejusque disquisitionem imitari deberent hi omnes , qui investigationes in 
Lumbricos terrestres instituent. Ipsum sæpe citabimus. Eodem. fere. tem- 
pore ac Ray vixit. 

Franciscus Redi , medicus et litterator, natus Arezzi anno 1626, aut 
duobus annis ante Ray et mortuus anno 1698, propter opus: De Ani- 
malibus vivis, quæ in corporibus animalium vivorum reperiuntur, 1708, 
Amstelodami. Postquam consuluerat 77"i/lisii opus, etiam anatomiam 
Lumbricorum instituit. Auctores ambo optime delineatas figuras descrip- 
tioni suæ adjecerunt. 

Omnes auctores, qui postea venerunt, ex illis operibus hauserunt ana- 
tomicas descriptiones ab antecessoribus factas. Alii eclogarii, veluti 
Blasius, (Anatome Animalium), et Zalentyn, (Amphitheatrum Ani- 
malium), eorum tabulas figurasque pedetentim descripserunt. 

Franscius, (Historia Animalium, tom. 4 et 1.) compilavit, que dr 
drovandus , Willis et multi alii observatores, dixerunt. Ceterüm ad illius 
opus lectorem mittimus. 

Paulini pro dissertatione de Lumbrico terrestri, edito anno 1703, 
Francof. Yllorüm operum secuti sequentium nomina tantum novimus. 

Z'andelli, dissert. 3. Patavii, 1748. 

i Müller regi Danie a consiliis, natus anno 1730, mortuus anuo 1784, 
qui scripsit. Zermium terrestrium et fluviatilium historiam. Quod opus 
magnopere desideravimus. 

Deinde inter auctores, qui de eádem materia scripserunt, duobus hisce 


* 


(27) 


sæculis, numerandi sunt, quamyis omnes mihi non innotuerint. Hill, 
(Historia Animalium); Swammerdam, (Biblia nature); Sloan Klein, 
(Tentamen herpetologiæ, anno 1755.); Baco (sylv. sylv. cent. VII. N° 696); 
Sennertus ; Helmontius ; Murrey , (de Lumb. observationibus); Zyonnet, 
(notes sur la théologie des Insectes, par Lessner); Charleton , ( exercit. 
de different. et nomin. Animalium, 1677); Phelfam, (Hist. Ascarid.); 
Wichman, (-Beschreyv. Berl. Naturf.); Wepferus, (in ephem. nat. 
curios.); Grassius , (in ephem. nat. curios.) ; Konigius, (regn. animal.); 
JMouffet , (insectorum sive minimorum animalium theatrum ‚anno 1634. ); 
Bonnet, (œuvres, etc.); Reaumur, ( Mém. pour servir à Vhist. des 
Insectes); Fabricius , (Fauna Groenlandica); Petiver, ( Gazoph.), etc. 

etc. Insuper tractatus generales veluti $ystema nature, Linnei, ejus 
Fauna did > ete.’ |: 


DE RECENTIORIBUS AUCTORIBUS, QUI DE LUMBRICO 
TERRESTRI SCRIPSERUNT. 


Observatione dignum est generatim loquendo, veteres melius magisque 
observasse, quam recentiores, omnia quæ spectant ad Lumbricos. Vita, 
mores hujus animalis, prioribus erant cogniti, et anatomicæ investiga- 
tiones, quas auctores quidam medii ævi in illos instituerunt, semper 
exemplo inservire poterunt. 

Inter recentiores numerantur : 

Lamarck, quem jam citavimus du opere. cui titulus : . Systéme des Lamarck. 
animaux sans vertèbres. 

Latreille, propter dissertationes Annalibus Musæi historie naturalis  Latreille. 
insertas, et propter familias regni animalis, editas anno, 1825. 

Cuvier propter Leçons d'anatomie comparée, ubi reperiuutur multe Cuvier. 
observationes in Lumbricum ante illum omnino incognitæ, verbi causa, 
' illa que agunt de musculis, nervis, etc.; et propter régne animal de 
quo locuti fuimus, quum SAM di exposuimus. 

Bosc, propter articulum in opere, cui titulus Dictionnaire de Phis- Bosc. 
toire naturelle, ubi multa scitu digna occurrunt. 


( 28 ) 


De Blainville, propter eruditissimum tractatum de Lumbrico, in 
Dict. des sciences naturelles. Hee optima est dissertatio generalis, que 
de Lumbricis terrestribus existit; et propter opus cui titulus: Principes 
d’anatomie comparee. 
` Spix. Spix, propter dissertationem Ako Academiæ Munichensis, tom. 

‚anni 1813 insertam (quod opus legere non contigit. ) 

Montegre , propter egregiam dissertationem de Lumbrico terrestri, in 
Annalibus Musei, tom. 1. p. 135. Hic auctor recentioribus his tempori- 
bus optime observavit Lumbricum terrestrem , ejusque anatomicam struc- 
turam diligentissime descripsit. 

Home, propter dissertationem de circulatione et reproductione Lum-, 
bricorum Linnei,; propter commentationem de organis generationis 
Lumbricorum terrestrium, insertas Transactionibus philosophicis. 


Savigny. Savigny ob opus de Annelidibus, quod supra jam memoravimus. 


Marcel de Ser- Marcel de Serres, ob commentaria de observationibus in usus vasis 
res ^ dorsalis, in vim quam cor exercet in organisatione animalium articula- 
torum, etc. tom. 5. Annalium Musei Parisiensis. 


De Blainville. 


Montegre. 


Home. 


Carus, ob anatomicas observationes insertas in tractatu suo anatomia 
comparate. Hic auctor exhibuit figuras optime delineatas. 

Roth. Roth, ob dissertationem inauguralem de systemate nervoso invertebra- 
torum, nuperrime editam. Hic auctor operi suo adjecit figuram anatomie 
Lunibrici terrestris et præcipuæ ejus nervorum. 

Leo Leo, (Lond. mag. Nov. 1823, p. 536) et Leon Dufour (Ann. des 
sciences nat., par Audouin, Brongniart et Dumas, tom. 5, 182% dr 
ob investigationes in modum generationis Lumbricorum. 

Inter illos auctores primum locum tenent Montegre, Home, Cuvier 
et De Blainville, quia egregias instituerunt anatomicas observationes 
in Lumbricum : duo priores suis operibus pulcherrimas adjecerunt figuras. 


Carus, 


( 29 ) 


CAPUT TERTIUM. 
DE VARIETATIBUS LUMBRICORUM. 


Multi auctores arbitrantur , inter individuos, quibus componitur species 
Lumbrici terrestris Linn®i, quasdam occurrere species vere distinctas et 
hue usque confusas. Nullum dubium moveri potest, quin species a cele- 
berrimo auctore determinata, multas contineat varietates; sed nulla mihi 
videtur gaudere criteriis satis notabilibus, ut inde species distinctæ possint 
efformari. Si reverä quedam varietates Lumbrico terrestri. Zinni: sub- 
trahi possent, ut illis criteria specifica assignarentur: hec emendatio, ni 
fallor, deberet omnino cadere in individuos satis distinctos, et in regioni- 
bus a nostris regionibus segregatis vitam degentes. Non ignoramus, ex 
sententià Fabricii, Norwegie individuos majori praeditos esse forma, donec No 
e contra, Lumbrici Groenlandie sunt minores; colore saturatiori et fu- Grocnlandie. 
siore quam color nostre speciei proprie sic did; qui ruber est. De 
Blainville sie loquitur: « Pu les différences si considérables sous. le nal ap 
rapport de la forme et de la longueur proportionnelle parmi les Lom= 4e re. 
brics de nos environs, il se pourrait qu'ils dussent former plusieurs. 
espèces.» Spoute autem intelligitur, plurimas illas distinctionesinniti tantum 
posse, dimensionibus relativis sive longitudinis, aut crassitudinis corporis, 
sive partium inter se collatarum. Nullum criterium eádem precisione 
Linneané gaudere posset, ac criteria, quibus nunc illud genus distingui- 
tur: omnes enim ille varietates præditæ sunt octo seriebus longitudina- 
libus setarum subulatarum ; criterium quod pro specie non variat. Color, 
forma, magnitudo variant, prætereà pro ætate et circumstantiis , in quibus 
individinn versatur. 

Auctores antiquissimi tales distinctiones jam instituerant. Agricola ,  Observatio 
verbi caus’, observaverat juniores Lumbricos terrestres non omnes eodem “Se! 
. colore distinctos esse: alii, inquit, sunt albi, alii lutei. Alii auctores dixe- 

runt, ipsos uti magnitudine, ita etiam colore variare. 

Quin imo Redi non solum plures varietates distinxit, quibus specierum varietates a 
nomen dedit, sed etiam assignavit criteria anatomica que singula ille iig o 


Illæ varieta- 
les tate, anni 

tempestate 
tantum deter- 
minantur. 


Variationes 
organorum 
iuternorum. 


Varietates a 


Ray obser- 
vale. 


(30 ) 


varietates præbent. Ex defectu vel præsentià clitelli, primum due Lum- 
bricorum species oriuntur. Sed novimus, quemadmodum optime obser- 
vavit Montegre, hoc organum plus minusye pro diversis individuis dis- 
tinctum, variare crassitudine , colore, etc. 1° Secundum statem, 2° se- 
cundum anni tempestates, quibus apparent Lumbrici. Etiam - omnino 
inquinari potest, quod revera locum habet versus finem autumni et 
hyemali tempore: nam quoniam coilui inservit, tempore generationis 
elapso , evanescit. Attamen animadvertit auctor , paucos tantummodo Lum- 
bricos illo sub autumni finem destitui: ceterum hoc nullomodo observatio- 
nem clarissimi Montegre infirmat; Inter illos , adjicit Redi, qui clitello. 
instruuntur, sunt qui integrum corpus cylindricum omnino habent, et alii 
quorum quidem caput et venter eamdem formam pre se ferunt, sed 
qui caudam depressam exhibent. Hanc vero cauda conformationem assi- 
milat olive folio, et illà comparatione utitur varietatem assignandi causá: 
Lumbricus caudam ad instar folii olive habens. Hæc, inquit, est 
species alacrissima. Tandem, ex sententiä ejusdem auctoris, quinta existit 
species Lumbricorum, quz ceteris multo crassior atque segnior est, sine 
clitello dorsali, sine depressä caudä, que non adeo tenuis est, ac in aliis 
speciebus. Quum in longum se extendit, ulnam integram adæquat. 

En summa disquisitionum a Redi institutarum in varietates Lumbrici. 
Quis non videt hoc animal in variis vitæ epochis ab hoc auctore fuisse 
descriptum ? Nos de hác re nullum movemus dubium. 

- In häc tantum inerti et crassâ varietate, inquit Redi, reperitur sto- 
machus trifariam divisus. Illud veritati est consentaneum , nam nonnisi 
in ætate provectiori hoc organum talem formam induit; quum junior 
est, præbet aliud multo diversum criterium; tum major ejus lobus ad 
partem corporis anteriorem est conversus. Ceterum , quum de stomacho 
agemus, hec uberius explicabimus. 

Idem auctor quasdam differentias in canale intestinali observatas refert- 
circa Lumbricos caudä depressá et Lumbricos caudä cylindricá instructos. 
Etiam videbimus hoc ab tate pendere, quum de hoc organo mentio fiet. 

Ray , (hist. insect.) distinxit etiam tres species Lumbricorum. Lum- 
bricus terrestris. proprie: sic dictus ;: major et minor. Uberius agit de. 


(4) 


majore, et sic loquitur de minore : Lumbrici terrestres minores e fimetis 
plerumque effodiuntur. Hæ species innitentes magnitudini nihil sunt , 
nisi ætatis varietates. 


Quod ad colorem attinet, minime aptus est ad species distinguendas, Variationes 


quia pendet: 1° ab alimentis, quibus vescitur Lumbricus , 2° a loco, ubi 
degit. Si in aquá diutius remanet, albescit; eundem producit effectum terra 
exilis, humoque destituta. Colores Lumbricis proprii sunt: ruber carneus, 


ruber fuscus, ruber pallidus, roseus, color luteus obscurior, albidus gri- 
seus, necnon multi alii colores inter rubrum, luteum, nigrum et albidum 


positi. 
Irisatio cutis eliam variat pro statu Lumbrici: maceratio per 48 horas 
prostrata, locum dat vividissimis coloribus metallicis; nihil magis colore 


variat quam clitellum : modo rubrum est, modo luteum, etc. 


colorum. 


Irisatio. 


Pelluciditas cutis et contextus muscularis notabiles etiam differentias Pelluciditas. 


exhibet. In junioribus, exiguis et exilibus Lumbricis tanta est, ut non 
modo magnum intestinum et alimenta, quo continentur, sed etiam vasa 
vascularia , ventralia, dorsalia, et vasa vascularia lateralia perspici possint. 
Insuper observantur motus systoli et diastoli in iisdem his vasculis; mo- 
tusque magni intestini peristalticus , etc. In ætatis provectioris Lumbricis , 
qui jam certam magnitudinem assecuti sunt, et quorum corpus jam cras- 
sius evasit, nihil simile videre est. 

In his posterioribus pariter in dorso et longitudinaliter reperitur linea 
colorata omnino a reliquis corporis partibus diversa: gaudet colore fusco, 
luteo, et mirum in modum differt a vicinis coloribus. In medio dorso 
omnino est perspicua, sed ad utrumque latus sensim paulatimque eva- 
nescit, Hee linea spatium aliquot millimetrorum occupans , exhibet formam 
Rhombi, cujus major diagonalis a capite ad anum, et minor transverso 
modo extenduntur. Maxima hujus linez latitudo, scilicet locus, ubi minor 
diagonalis Rhombi existit, cernitur ad 18"™ apud quosdam et ad 16um 
apud alios, annulum, versus eam inferiorem corporis partem , ubi repe- 
riuntur duo pori, de quibus mox dicendum. Hec linea nullomodo in 
junioribus occurrit. Eo distinctior est, quo Lumbrici sunt majores et 
crassiores. 


Linea fusca 


dorsalis. 


( 32) 

Delineavi tab. I. fig. 1 et 2, duas varietates admodum distinctas. 
Plurimas potuissem delineare, sed illud inutile mihi visum fuit, cum earum 
numerus sit infinitus. Figura 3^ exhibet alteram varietatem pro dia- 
metro relativo corporis. Sed hee a quibusdam circumstantiis pendet : 


unde fit, ut hic in examen venire non possit. 
Pauca pene , ut patet ex præcedentibus, adeo variant ac Lumbrici 


terrestres. Sepe opere pretium erit alias quasdam varietates ostendere; 
quum speciatim de his agemus: nunc a proposito esset alienum hoc loco 


talia examini subjicere. 


PARS SECUND A. 


PARTIUM EXTERNARUM ANATOMIA NECNON DESCRIPTIO. 


CAP. ^p 


CONSPECTUS GENERALIS PARTIUM CORPUS COMPONENTIUM ET LINEARUM. ARBITRA- 
RIUM,, QUIBUS ISTUD .DIVIDITUR ; HC OMNIA UT FACILIUS IN ILLIUS ) 
STUDIUM, PROGREDI LICEAT. 


Cum Lumbrico terrestri Linn. caracteres, qui ipsi tam quoad genus, quam 
quoad speciem competerent, assignavimus, pleraque adjuncta citavimus, 
quibus hoc animal, quoad externam organorum compositionem gaudet : 
pauca nobis adjicienda remanent. 

LOCA E Corpus nudum est, i. é., omnibus organis proëminentibus, veluti an- 
fere nulla, tennis, pedibus articulatis, tentaculis, etc. orbatum. Due tantummodo 
species organorum, quam tenuissimorum, in externä parte conspiciuntur, 

nempe clitellum et sete, de quibus mox. 
Annuli, Corpus Lumbrici terrestris, ut in omnibus articulatis, ad naturam 


(3) 


vermis accedit, segmentis circularibus transversisque. finditur, que seg- 
menta, annuli nuncupati , maxima contractilitate gaudent (vid, caput seq.) 
Duabus. vero. extremitatibus, numquam distentis, ejusdemque fere. ac 
corpus diametri terminatur, quamvis tamen anterior extremitas, quee ore 
praedita pro capite habenda est, paulo magis ad conoidiam formam quam 
altera accedat. Conus, qui hac parte formatur, apparet paulo supra cli- 
tellum ; hujus vero. apex. ore finditar, qui conus eo major minorve fit, 
tum diametro cum longitudine, quo pars hzc anterior majorem minorem 
contractionem patitur, qua contractiones locum precipue habent animale 
sese distendente, egrediente terrà, vel supra terram prorepente vel 
etiam alimenta sumente. 

Quis ignorat, illustrissimum Camperum rationem invenisse, qua facul- 
tates intellectuales animalium æstimarentur et, ut ita dicam, mensura- 
rentur? Que ratio postea a Cuverio modificata, angulis facierum nite- 
batur. Hac tamen observatio tantummodo animalibus vertebratis appli- 


Extremitates 
corpus termi- 
nantes. 


Anterior ex- 
tremitas. 


cari potest, quandoquidem cetera animalia requisitas conditiones non 


offerant, quippe que nonnisi Apathica vel Sensibilia sunt. 

. Quidquid egerim de Lumbricis, nihil comnrune habet cum angulo fa- 
ciali, ne mihi igitur imputetur voluntas imitandi auctorem Batayum ; 
quidquid hie propino , illud in scopum habet, ut angulus duabus coni 
generatricibus formatus, id est ut ipse conus mensuretur. 

Sit igitur anterior pars Lumbrici terrestris in ventre positi, ut fig. 2. 
tabula II. et fig. 3, ejusdem tab. indicatur. A prior est annulus ore 
fissus; B, et sequentis usque ad duodecimum sunt annuli, (ulterius etiam 
posset progredi ). Nunc discindatur vermiculus secundum catethum sus- 
tentationis plano et corpus in duas partes equales dividentem, tunc nobis 
videbuntur annuli corporis, ut apparent (fig. 2 et 3); si præterea recta EG 
ducatur in omnes superiores annulorum convexitates, ita ut tangens sit 
singulo annulo, si denique sub corpore altera ducatur recta DC iisdem 
sub conditionibus, hee bine recta, que sibi invicem inclinatæ sunt, sibimet 
occurrent in C, et angulum qualemcumque formabunt ECD. Hic quidem 
angulus apicem habebit sive ipso in annulo oris, sive in anteriori parte 
et in extensione hujus organi; et he due recte EC, DC, eneratrices 

5 


(34) 

coni annulis anterioribus formati erunt. Quo magis os proéminet, quoque 
magis vicini annuli longitudinaliter dilatantur, diametroque minuuntur, 
eo etiam arctior magisque porrectus conus fiet, et ex eo, angulus ECD 
auctior evadet ; contra vero, quo magis os cum circumdantibus annulis 
retrabitur, eo latior conus, eo obtusior angulus ECD erit: (fig. 3.). Ani- 
madvertendum est, in priore casu conum obliquum esse ideo, quod os 
potest plano lotisthtlo niti, in posteriore vero conum esse rectum , osque 
plano eminere; preterea prior casus est habitus vermiculi nutrimentum 
querentis, posterior indicat faciem vermis torpentis sive contracti. Si 
autem contractiones secundum corporis axem fortes sunt, omnino conus 
disparet, unde sequitur, 1° contractiones hujus speciei æstimari posse 
sinibus angulorum formatorum a tangentibus annulorum et in eodem 
plano ductis ; 2° contractiones has esse inter se, uti sinus, certis in 
quibusdam. limitibus. 

Si deinde aliam instituimus notationem de distantiä, quà os a duodecimo 
aliove quovis annulo separatur, hanc legem reperimus: distantia separans 
os a quovis sequente annulo est in ratione inversà sinuum angulorum 
formatorum a tangentibus istis annulis. Et revera quidem, quo magis in 
anterius os porrigatur, eo magis sese annuli explicant in hanc directionem, 
eoque magis augentur: simul, distantia AB major et sinus anguli ECD 
minor sit. Fig. 2 indicatur hic casus, et fg. 3 contrarium monstrat. 

Corporisfigura. Corpus Lumbrici terrestris, ut quidam asseruerunt, non ab omni parte 
cylindraceum ; tamen fere semper in maximis latissimisque Lumbricis a 
tertia parte anteriore usque ad terliam posteriorem cylindraceum est, in 
minoribus vero usque ad anum. In maximis autem fere ad tertiam par- 

Partis pos- tem posteriorem animadvertitur hee depressio, de quà jam locuti sumus; 

Ani. UP" hac quidem sensim sensimque fit, et ad maximum depressionis statum ad 
extremos annulos anum circumdantes, pervenit. In quibusdam vero Lum- 
bricis, quamvis sint maximi, numquam reprehenditur hee depressio. 
Casus quidem me fallunt, in quibus hee invenitur, necne, hoc tantum 
dico , numquam in -juniori repertum fuisse. 

Wi corpore Lumbrici quedam etiam partes longitudinaliter proéminen- 
tes animadvertuntur , heque efliciunt, ut ne corpus eorum omnino sit 


(35) 


cylindricum ; non autem de setis, locomotionis organis, inferioremque 
corporis partem vestientibus loquar, verum de quibusdam proéminentiis 
carnosis, locomotus organis vicinis, eamdemque ac ista directionem ha- 
bentibus. Aliquando venter quorumdam vermiculorum sese in concavita- 
tem contorquet, colliquiarum formam affectans. Hic ductus ab utroque 
latere fimbrià quádam saliente instruitur, que quidem longitudinaliter 
extensa inter duas setarum series pergit. Cristæ cujusdam species est, qua 
intersecantibus annulis, fimbriata apparet; precipue in clitello quorumdam 
Lumbricorum perspicua est. (Tab. III. fig. 2 figuravimus. ) 

Preter has quidem cristas, due eliam aliæ magis laterales magisque 
exstantes in quibusdam corporis partibus animadvertuntur. Longitudina- 
liter quoque extenduntur, sed non tam fimbriate videntur, semper su- 
blimia spectant cum e contra aliz terrà incumbant. Inter spatium, quod 
lateralem cristam a ventrali separat, videre etiam est setarum series. 

Huic quidem dispositioni fimbriarum , que magis sunt perspicue circa 
spatium quod inter poros 16‘ annuli et clitellum extenditur, debentur 
varie figura , quee obviæ nobis afferuntur, dissecto transversaliter et diversis 

in locis Lumbrico, ( quaquidem segmenta significavimus Tab. II. fig. 7, 
8, 9, 10, 11, 12, 13), harumque sectionum nunc variationes nobis pro- 
sequendæ sunt. , 

Figura 7 perhibet transversam sectionem inter clitellum et inter 
poros sexdecim annuli; videtur etiam dorsum 2, d, a, quod quidem 
apparet ut circuli corda. vel semicylindrum. Dorsum revera portio est 
que magis ad cylindri naturam accedat, hocque inspecto ceteri auctores 
de ceteris partibus sententiam tulerunt. In c preterea ventris concavitas 
animadyertitur, qus conspicua evadit ab duabus cristis carnosis ventri 
appositis bb et setarum interiorum vicinis. In aa denique videre est lon- 
gitudinales cristas laterales; duos formant admodum salientes diedros 
angulos. Spatium vero quod inter a et 4 intercedit planum est, leviter 
convexum. et seriem setarum externarum sustentans. Hac in figura cristæ 
ad maximam evolutionis suæ extensionem pervenerunt. 

Figura 8 nobis præbet sectionem etiam transyersam inter sextumdeci- 
mum et octavum annulum sumptum. Illic corpus magis ad cylindri formam 


( 36 ) 


äccedere videretur; nisi hec sectio coni anterioris extremitatis fuisset + 
convexitas dorsi d hic conspicua est, cum contra concavitas c ventris 
minor evadat. Fimbriæ 54°ventri apposite minus proéminent, quum in 
fig. 7 et unam tantummodo setarum seriem ab utroque latere habent. 
Cristæ aa, que precedenti in figura videbantur, disparuerunt. 

Figura tandem 9 transversam sectionem inter octavum et primum 
annulum sumptam demonstrat, que circularis sectio omnibus proéminen- 
tijs, exceptis setarum seriebus, orbatur. d dorsum, bb, binas cristas 
ventri appositas et oculos fere fugientes perhibet. 

He preecipue quidem variationes mihi in hac corporis parte, que a : 
clitello usque ad os extenditur, oceurerunt. Proëminentiæ primum per- 
spicuæ, quo magis ad caput accedunt, eo minutiores fiunt, et tandem 
denique, quum ad priores annulos pervenerunt, omnino disparent. 

Figura 10 representat sectionem transversam a clitelle usque ad 39 
annulüm institutam, quam maxime similis est figure 7. Convexitas nempe 
dorsalis fere eadem videtur; canalis tamen ventris magis contractus est; 
ideo quidem, quod series interna setarum magis ad sese invicem accedunt. 
Cristæ ventri apposite bb valde minoris perspicuitatis sunt, quam in an- 
tecedentibus sectionibus. Idem etiam dici potest de cristis aa, quarum in 
extentione depressio partis posterioris locum habet. Hac quidem depres- 
Sio jamjam maxima perspieuitate gaudet in fig. sequente, 

Quse nobis sectionem transversam ab 39 usque ad 50 annulum insti- 
tutam exhibet? Corpus depressum. Convexitas dorsalis d valde minor re- 
peritur, quamquam tamen ventris concavitas eadem omnino maneat. ebeb 
setarum series. aa latera eminentia propter corporis depressionem. 

In figura 12 videre licet sectionem transversam inter 50 et 110 an- 
nulum institutam. Quam maxime corpus deprimitur. Dorsum d planum: 
et ventri c fere parallelum ; quatuor setarum series, aa margines salientes. 

Tandem denique in fig. 13 inspicere possumus sectionem transversam 
inter 140 et 132 annulos sumptam. Corpus hic quasi vitta apparet ; 
dorsum depressum fit concayum ; ere ventriahs nullus est; aa mar- 
gines admodum salientes. 

Hee quidem sunt seetiones, que intra clitellum sive citra partes pos- 


(37) 
teriores instituimus; in istà etiam parte, utin anteriore, transitiones sen- 
sim sensimque fiunt, sensibus quæ fere nostris sese subtrahunt. 
Hoc quidem animam nostram torquebat, nempe ut certiores fieri pos- 


semus; a quonam dependeret presentia istarum cristarum , que quibus- - 


dam in individuis magis conspicuz et quidem certis temporibus videban- 
tur; hoc nobis mox occurrit, nam quosdam olim vermiculos connubia 
celebrantes nobiscum tulimus, istisque a se invicem distractis, caute 
examinavimus partem corporis, quà conjungebantur. Ventri, uti omnes 
scimus, sibimet opprimuntur implicando papillas in cavitatibus respon- 
dentibus. In coitu autem, qui aliquando per totam noctem protrahitur , 
hümorem exalant viscidum , emollientem omnes partes, que eum ipso in 
contractum sat longum ponuntur. Unde fit, ut annuli supra series seta- 
rum sese explicent, qua quamvis corpus intraverint, tamen in suæ inser- 
tionis puncto musculos prebent duriores, magis compactos, et vel magis 
salientes, quam quidem alii circumdantes. Inde iste fimbriæ vel cristae 
eodem numero eodemque modo dispositæ ae organa locomotus. Inde fit, 
ut interdum nisi pauca individua inveniamus cristis munita, et hzc 
quidem coitum precedente nocte celebraverunt. Inde denique fit, ut non 
nisi quibusdam in temporibus coitus faventibus talia individua inveniamus. 

‘Carus autem primus auctorum , me judice, est, qui has cristas animad- 
vertit, et istos quidem videre licet in tabula quadam, quam de Lum- 
bricis delineavit. 

"Longitudo necnon latitudo corporis valde possunt variari, prout et nutri- 
mentum, ætas, contractiones annulorum modifieationes recipiunt. Maximi 
Lumbrici, quamvis quam maxime extensi sunt, numquam longitudinem 
pedis assequuntur; nonnulli quidem reperiuntur, qui non nisi aliquot 
lineas adæquant; sed hi juniores. Longitudo, contractione variante, variat. 

Vermiculis etiam hæc conceditur facultas, nt posterior extremitas com- 
planari possit: et in hoc casu sete inserviunt ad sustentandum corpus. 
( Vid. caput de locomotus organis). Si Lumbrici, ut aiunt quidem auc- 
` tores, corpus setis, plumis seu squammis obdutum habuissent, non tanta 
eum facilitate in terrà descendere potuissent; quis tamen negare possit 
appendicula sive mollia sive dura non inveniri in larvis insectorum 
eodem modo viventium ? 


Longitudo 
necnon corpo- 
ris latitudo, 


( 38 ) 


Priusquam procedamus, haud supervacuum erit, ut facilius in studio 
organorum externorum progrediamur, breviter designare partes notabilio- 
res interne organisationis vermiculorum. Ne vero in vanas repetitiones 
incidamus, lectoribus nostris suademus, inspiciant figuras et explicationes 
juxta positas. 


De lineis arbitrariis corpus dividentibus. 


Ut studium organorum facilius reddatur, nobis necesse visum est, 
corpus lineis arbitrariis dividere, ut quondam Lyonnet in admiranda. sua 
anatomia de eruca Cossus Ligniperdæ fecit. Præcipuæ a nobis conside- 
rate linez tres sunt: due verticales, et transverse omnes secundum 

eumdem ordinem deviatæ. í l 
Corporis axis. Prater corporis axem, quae a medio cavitatis oralis usque ad anum 
extenditur, distinguo ; 
Linea me- 1° Lineam medianam superiorem vel dorsalem , (fig. 1. tab. II. DC); 
diana dorsalis. i À ee ea 
hæc quidem ab anteriore parte primi labii usque ad extremos annulos 
per medium dorsum pergit, quod in duas portiones symmetricas et 
æquales quarum una sinistrorsum, altera dextrorsum extenditur, dividit. 
Linea media. 2° Lineam medianam inferiorem sive ventralem, (fig. 1. tab. IT. EE); 
na ventralis. . 4 Meat tne . ° ; Š 
hec quidem extenditur a labio inferiore, sive ab annulo, qui antrorsum 
planum positionis tangit, usque ad anum sive vicinum annulum, qui etiam 
ab hac parte idem planum tangit. Ventrem in duas partes, alteram dex- 
tram, alteram sinistram discernit. 
Linee trans- 3° Tandem lineas transversas, (jig. 1. tab. II. HI, etc.). Hee quidem 
bc lines diametros æstimantes, tam horizontales quam verticales, si forte cor- 
pus non cylindricum est, Ab intersectionibus communibus duorum annu- 
lorum proxime sequentium oriuntur. 


(39 ) 


CAPUT SECUNDUM. 
"DE EXTERNIS ORGANIS. 


A. De Annulis. 


Capite precedenti notum fecimus, in universum Lumbricorum corpus 
ex serie intersectionum sive annularium segmentorum conflari, et preterea 
diximus, hoc Lumbrici commune habere cum omnibus articulatis. Hi qui- 
.dem annuli admodum angusti, quam maxime sibimet ipsis admoti , nihil 
aliud revera sunt, misi circulares musculi; hocque cum ita sit, tunc 
solummodo de harum partium structurà et motibus loquar, quum de mus- 
culis agam ; hic unice sermo erit de annulorum numero, figura et de 
varietate, quà in diversis positionibus afficiuntur. 

Annulorum: numerus non multis varietatibus obnoxius videtur, et re- 
vera quidem fere idem est in exiguo Lumbrico ac in majore latiore- 
que, quamvis tamen nature rerum investigatores mutationes quasdam 
hocce in numero observarent, hoc pro specifico charactere in genere Lum- 
bricino non sumunt. Hoc fieri tamen posset quoad annulos ad clitellum 
usque a capite extensos, quorum numerus constans vel saltem minime 
variabilis videtur. Non idem est de annulis clitellum insequentibus, quippe 
qui minus conspicui quam przcedentes , quasdam subeunt varietates, qua 
ab state et ab adjunctis, in quo animal versatur, pendent. Preterea longe 
mihi anteponend ad classificationum speciem videntur observationes ex 
locomotus organorum serie sumpte, quippe qui annuli non tantum va- 
riare possunt, sed et etiam omnino disparere, sese aggregando vel etiam 
se sibimet uniendo; et preterea sepe in Annelidibus pars quedam cor- 
poris a toto corpore separatur, alium ut producat vermiculum , ut ab 
egregio Bonnet observatum fuit quoad Lumbricos variegatos Linn. 

In Lumbrico terrestri numerus annulorum a 120 usque ad 150 per- 
venit. Blainville judice à 100 ad 140. Ray eundem invenit, sed 
et ille numerus, ait, aliquando mutatur: Otho Fabricius 143 numerat. 
Linneus invenit a 117 a 133. Cuvier judice ad 120 et quod excurrit. In 


Numerus fere 
semper idem. 


Numerus. 


Annulorum 
supra clitel- 
lum numerus. 


Pori in supe- 
riore parte. 


( 40 ) 

omnibus Lumbricis integris et quorum pars posterior non fuerat rege- 
nerata, numquam mihi minor 120 numerus occurrit; medium 140 non- 
nulli tamen, sed pauciores usque ad 150 annulos prebuerunt. hic ani- 
madvertendum puto annulorum numerum supra clitellum bene confor- 
matum jacentium immutabilem et. constantem esse. Juniores vermicüli 
quique nondum fere duorum et trium centrimetrorum longitudinem 
adepti sunt, ex hac regula excludi debent; segmenta tam exigua sunt, 
ut vix quidem strias transversas forment ob tenuitatem. non. Me 

Annulorum numerus supra clitellum jacentium 31 ad 37 rarò variat ; 
hoc quidem organon a 32 annulo fere semper oritur. Ipsum quidem ex 
annulis quoque conflatur et variationibus exinde obnoxium ob magnitu- 
dinem suam mutabilem. Idem quoque locum habet de istis annulis, qui 
poros vel transversas istas rimas , quae quatuor aliquando inveniuntur supra- 
jacent. Hi quidem quatuor pori hoc ordine animadvertuntur: duo scilicet 
ad 16 vel ad 17 si a capite proficiscaris annulum; itidemque duo ad 27 
vel 28. Annuli quicumque primam rimarum seriem praecedunt, fere 
constantes reperiuntur, neque ultra duo variant; quicumque vero se- 
cundum seriem procedunt, non tam immutabiles sunt, quippe qui a me 
tunc viginti septem, tune viginti octo, aliquando viginti novem et 
denique nonnunquam triginta numerati fuerunt. | 

Ex contractione ipsa annulorum oriundæ mihi videntur variæ et di- 
versæ auctorum de istorum organorum numero opiniones. Nam cum 
sibimetipsis admodum admoti et coacti sunt, difficillime exacta eorum. 
numeratio fit. Plerique quidem annulorum perhibent in parte sua tertia 
posteriore depressionem quamdam circularem et marginibus suis fere pa- 
ralellam ; hiec vera depressio parum revera conspicua, ortum suum telo 
cellulari cuidam dense debet, ut postea videbimus. Hac quidem emar- 
ginatio perhibetur nonnisi ad octavum annulum, si a capite incipias, et 
quam maxime sub annulos perspicitur. (Fig. 2. tab. 77.) Fig. 1, hanc 
emarginationem non videre licet ideo, quod priores annulos superiore suä 
parte exhibet. Ha emarginationes in annulis latioribus, (fg. 2) semicircu- 
lares sunt ad ventrem , et mox totum annulum circumdant, ( fig.4. tab. 77.) 
ubi jam omnino sunt circulares, et singulos jam annulos circumdant. 


( 41) 
Quum annuli hi in contrariam partem torti extenduntur, hee revera tela 
magis conspicua evadit et speciem praebet, fig. 3, expressam; hic scilicet 
apparet hanc telam medium adhesionis inter duos consequentes annulos 
esse. Hac quidem ut assertio clarior evadat, vermiculum longitudinaliter 
apertum, intestino omnibusque partibus suis internis spoliamus ita ut nihil 
aliud preter stratum musculare et pellis remaneant. Exsiccatum tunc 
vermiculum inspicimus, et annulos revera telà cellulari secatos hoc ipso 
modo coactos reperimus, quos exhibent, et fig. 2, 3, 4, 5 et 7, tab. 77, 
et fig. 1, 2, 3, tab. XV IIT e XIX. 

In SRN OR NE superioribus annulis, præsertim in 9, 10, 11, 12 et 13 
reperiuntur plurimæ depressiones; sæpius duas et rarius tice videre 
est. Quando dus sunt eädem fere distantià separantur, et tertiam 
anteriorem et posteriorem annuli partem occupant, fig. 6, tab. Y., 
( partem inferiorem animalis exhibens. ) 

Denique, quó magis ad posteriorem partem accedimus, ed magis he 
depressiones perspicue evadunt, quamvis tamen nonnisi unica sit pro 
singulo annulo. In postremis vero articulationibus, mediam partem unius- 
cujusque segmenti occupant, istudque in duas partes æquales dividere 
videntur, nonquidem dilatantur vel semicircularem formam infra annu- 
los exhibent. Heec densioris telæ intersectio et accumulatio annulorum ad 
anum eflicient ut in häc parte duplicem videamus segmentorum nu- 
merum. Si tamen ad anum accesseris, nulle depressiones repereris. 
(Fig. 7. tab. Y, inferiorem corporis partem exhibet.) Figura vero 5 
annulos tertiz partis posterioris, si supra corpus oculos injicimus, præbet. 

Omnes annuli inter se collati non sunt ejusdem dimensionis: universe 
animadvertuntur ed tenuiores qué magis ad anum accedunt ; annuli qui 
supra clitellum jacent latissimi et maxime conyexi sunt, quum tamen 
illorum depressio minoris sit conspicuitatis. Omnes quidem auctores non 
dubitärunt asserere omnes annulos, supra clitellum jacentes, majoris et 
magnitudinis et longitudinis quam cæteros sequentes esse ; multum tamen 
abest quin vera sit hæc assertio, namque latissimæ articulationes non usque 
ad poros quidem sexti decimi annuli extenduntur. Ego vero illos reperi nisi 
ad duodecimum et aliquando ad decimum quartum corporis annulum; 


6 


Annulorum 
dimensio. 


(42) 
decimus quartus jam brevior est; decimus quintus, decimus sextus et 
omnes qui sequuntur tante sunt exiguitalis, et tam inter se adjuncti ut 
confundantur cum annulis mediam corporis partem yel etiam partem 
posteriorem tenentibus. Animadyerti etiam ed minorem esse illorum con- 
vexitatem, quo major erat latitudo, et vice versa; confer fig. 1,2, 3, 4, 6. 
tab. V, que exhibent annulos decimo quarto superiores, quum contra 
fig. 5 et 7, annulos medii et posteriorem corporis partem monstrant. 
. Annuli qui a quarto ad 12um vel 13um extenduntur, ter quaterve et 
hoc quidem ad minimum , majores sunt quam annuli a clitello oriundi et 
usque ad anum extensi. 


In intestinis vermibus qui vero quoad articulatam corporis formam 
maximam cum Lumbricis relationem fovent, animadvertere licet, angu- 
los fere semper in utroque latere partes anteriores annulorum formare, 

Anguli par- qui anguli maxime conspicui sunt in intersectionum punctis. In Lum- 
tium latera- ma ` " » AG 
lium annulo- bricis contra terrestribus hi non occurrunt anguli, nisi tamen ad annu- 
rum. Jos qui ad duodecimam vel decimam quartam corporis articulationem 
extenduntur et hi quidem non conspicui evadunt nisi animali sese 
extendente et progrediente. 


Annulorum vel potius circumferentiz illorum forma longe distat a 
formä circulari, et sic longe abest ut istorum superpositione cylindrus dia- 
metro mutabilis formetur. In diversis corporis partibus transversas insti- 
tuimus sectiones, (pag. 35, fig. 7 ad 13. tab. TI.) et omnia que hac 
de re diximus, pro annulis locum habere possunt. 


In interiore corporis parte annuli minime sunt conspicui, quippe qui 
obligantur strato quodam musculari, illos inter sese uniente, et, ut ita 
loquar, materiam ipsorum intimam formante. 


Intersectio- Non verò idem est de ipsorum intersectionibus que quidem maximé 
num mem- 


brane, conspicuæ sunt et presertim agnoscende membrana quádam tenui admo- 
dum et levi, que cuidam harum intersectionum respondet; hec quidem 
membrana alteri cuidam membrane submusculari undique affigitur , 
transversimque corpus bisulcat. Unaquæque harum Diaphragmatis nomine 
designatur; latiorem postea de his rationem reddemus. 


(4) 


B. De Capite. 


Proprium Annelidibus est, ut scilicet caput a reliquo corpore distinctum Nonnisi per 
non habeant; in Lumbricis etiam, ut recte dicam, non existit, quippé quöd ze M 
annulus cerebrum includens nonnisi cavitatis oralis præsentià et mutatio- 
nibus quibus annuli adjacentes obnoxii sunt dignoscatur. Has quidem 
mutationes parti anteriori corporis proprias jammodo animadvertimus. 
Annulus cerebrum includens et qui propterea nomen capitis sibi vindicat, 
non, ut credi posset, anterior omnibus est, at contra 4° aut 5° circum- 
datur, aliquando ad 3™ invenitur. Cæterum capitis nomen dabimus per 
analogiam , annulis anterioribus que ab ore usque ad annulum cerebrum 
portantem extenduntur. In quietis statu, vel in animali contracto caput 
vix notabile est; se extendente animali longiorem formam et ad conoi- 
deam magis accedentem amplectitur. Multi quidem auctores Lumbricos 
inter animalia capite destituta annumeraverunt; ceterum sat notum est 
quomodo hzc accipienda sit opinio. 


C. De masticationis et deglutitionis organis vel de cavitate oris, 
de labiis illorumque functionibus. 


Organa masticationis deglutitionisque et generatim omne id quod in- 
‘servit ad alimenta in corpore introducenda, sunt paucissima in Lumbricis 
terrestribus Zinn. Huic scopo sola cavitas oralis cum labiis inservit. 


a. De Ore. 


Os in Lumbrico terrestri Linn. oportet quam maxime exiguum Sit , Positio ejus. 
quandoquidem primo in annulo qui ipse angustissimus est, inveniatur, 
(ig. 1. tab. I.) et vix quidem oculis conspiciendum est, animali corporis 
anteriorem partem producente, ut v. g. alimentum queret. In hoc vero 
statu, labia sunt quam maxime provecta et ne tunc quidem visibile evadit 
os. Conspectu admodum diflicile est, quippe quod neque antennis circumda- 
tur, neque dilatatione buccali , neque tumoribus lingualibus, neque denique 
dentibus instruitur. Omnino nudum, nulla appendicula preter labia habet. 


( 44 ) 


Proboscis est. Ex definitione ill. De Savigny de proboscide Annelidum, videre est os 
Lumbrici terrestris ad illam organorum speciem pertinere, quandoquidem 
ipse ait: pars est carnosa, contractilitate gaudens, modo ex unico annulo, 
modo e binis annulis inter se distinctis conflata; hoc quidem in casu, 
adsunt maxillæ et in Lumbrico vero terrestri nullæ sunt. Celeberr. Cuvier, 
(anat. comp.) tamen asserit hoc animal omnino proboscide carnosa 
destitutum esse, et hunc quidem characterem communem cum Lumbrico 
marino Linn. habere; Carus yero ori Lumbrici terrestris nomen probos- 
cidis ad sugendum adhibiti (szeoir) dedit. 

Defnitio. ^ Nos verd os animalis nostri dicemus parvulam massulam ovalem , 
oblongam, cylindroideam, carnosam, retractilem, binis labiis conflatam 
una superiore antrorsum extensä et proéminente, altera inferiore, abs- 
conditä vel minime conspicuä fere semper cavitate oris retractà. Willis 
proboscidis nomen huic tribuit. Illam retractilem diximus, et hoc qui- 
dem maxime conspicuum est, nam Lumbrico vix tacto protinus retrahi- 
tur; in quiete labia semper in ore retracta sunt. Tunc animadvertimus 
nihil prater secundum corporis annulum, omnino circularem, veluti 
musculus sphincter contractum , fibris, ni fallor, circularibus et in parte 
media, cavitate quädam rotundatä instructum, que quidem cavitas con- 

Oris contrac: tractione labiarum efficitur. Retractilitatis mechanismus eodem omnino 

chanismus. modo instituitur ac in molluscis gasteropodibus proboscide destitutis, et 
in cephalopodibus. Ut os interiora versus intrare possit, labia contra- 
huntur et sibimet invicem plicantur ; eamdem directionem sequitur pars 
vicina, annulus scilicet primus, formatque ante labia parvulum cylin- 
drum, canalumve; et hujus vero canalis cavitas, hzc est, que apparet 
animali nihil agente. Contrarium omnino evenit, quando animal os in 
anteriora porrigere conatur: primus nempe annulus qui cum labiis os 
intrárat, dilatatur, in anterius progreditur, adeoque egreditur et sic 
dilatationi labiorum multum prodest. 

De GTM Oris cavum, vel potius spatium quod inter utraque labia invenitur, 

' cum animalis motibus variat. Dimensio formaque ipsius adeo omnino 
pendet ex motus vel quietis statu, ex contractione et coarctatione labio- 

De ipsus rum et primorum annulorum. Ceterum plerumque latius quidem quam 

pigra ed profundius est, et hoc quidem ex sola inspectione fig. 6. tab. III. 


( 45) 


fig: 1, 2. tab. XV II et XP LIT apparebit. Circulare non est nisi omnino 
retractis labiis, tanc quidem forma ipsius a forma prioris annuli determi- 
natur. Qué quidem magis animal os anterius porrigit, eó minus cavum 

oris evadit, et vice vers, quò magis animal in actionis statu versatur ed 

majus evadit. In. statu quidem quam maxime opportuno, cavum illud 
aquale reperi latitudine scilicet 11 millimetris; et quamvis deinde sit an- 
nulorum contractio et labiorum, forma semper dici potest semilunaris , Forma. 
transversa. Hec est generalis ipsius forma. Extremitates laterales præ- 
sertim mutantur. 

Cavitas oralis parietibus labiorum superioris et inferioris formata directe Communicatio 
prime cavitati œsophagi respondet, hoc est, cum ea parte qua pharinge ince de 
sustentatur (fig. 3. tab. X7 11.). Canalis membranaceus MMNMM in 
quo alimenta ore recepta primo impelluntur, parietibus suis superioribus 
f» 8; gf» cavitatem format ovalem; hic idem etiam. est canalis membra- 
naceus qui, contractis labiis, totum caput cum primo annulo recepit. 

Cavitas oralis infra primum annulum pertusa, obliqua est, et ex ante- 
rioribus in posteriore extenditur, dum vero labio ab inferiore in supe- 
riorem partem aperiantur : inde evenit ut altitudo ipsius cavitatis oralis vel 
augeatur vel diminuatur. 


b. De Labiis. 


Bina sunt labia, alterum superius, alterum vero inferius et veluti in pe labiis. 

Homine ab inferiore in superiorem partem moventur; preterea motum 

instituunt quo vel egrediuntur vel ingrediuntur, unde labia omnino pos- 

sunt in cavitate orali abscondi. Motus lenti sunt præcipueque in labio 

inferiore. Non quidem ut os claudatur, oportet ut labia sibimet ipsis 
opponantur, quandoquidem labium superius tanta est magnitudinis et 

.ejusmodi formationis, ut vel ipsum solum claudere os possit et hec 

quidem munere vulgó fungitur. Labia hee, quando in anterius porrigun- Labiorum in 
„tur, os formant obliquum, vel ut melius dicam, rostellum quoddam oblon- er pride, 
gum, obrotundum et proéminentem ; quando vero retrahuntur, discus eflici- 

tur carnosus, circularis, a primo annulo circumdatus qui quidem annulus 
obrotundam format proéminentiam. Hic inactionis status est, qui status 

ab actionis musculorum quiete pendet. 


Extensibilitas 
labiorum. 


Situs. 


Forma ipsius, 


Insertio. 


Extensiones. 


( 46 ) | 
Maxima sese extendendi facultate gaudent labia et mutationes in illis 
maximæ observantur, animali sese contrahente aut sese extendente, 
(tab. III. fig. 4, 5, 6, 7, 8; tab. IF. fig. 1, 2, 3.) Sepius labia pro 
animalis capite habita fuere, et presertim cum maxime eyoluta sunt. 


Hoc quidem posito, perscrutari hoc organon, 1° in quietis, 2° in motus 
statu debemus. 


a. Superius Labrum. 


In superiore et anteriore primi annuli parte invenitur labrum supe- 
rius, aut ut clarius dicam, ad intersectionem hujus prioris annuli cum 
secundo; quandoquidem superius primum annulum bissecat in partes 
symmetricas et laterales. In quietis statu, pars anterior vel labii supe- 
rioris basis pendet ante annulum priorem et os claudit (fig. 4. tab. III.) 
Accedere etiam potest, et hoc quidem a contractionis modo annulorum 
vel labii dependet, ut ipsum labrum pretergreditur primum annulum 
et tunc in inferius prosilit, semperque os claudens quod tunc rostelli 
formam habet, (fig. 7. tab. I11.). Accedere preterea queque potest 
contrarium , nempe ut labrum primum annulum non tegat; sed propterea 
non os nudum relinquit, (fig. 4. tab. ILI.). Priore hoc in casu labri 
positio fere semper obliqua est: ex superiore in inferiorem ex posteriore 
in anteriorem partem progreditur. 

Forma ipsius leviter superius depressa est cum quodam sulco trans- 
verso, levi, magis conspicuo ad tertiam fere superiorem partem (fig. 7. 
ejusd. tab.), oblongata, subtriangularis, rotunda vel semicircularis in 
anteriore parte. Dasis ipsius inferiori parti prioris annuli respondet; pars- 
que minus lata sublimia spectat et ad dorsum extenditur. Ipsius insertio, 
ut jam dixi, ab intersectione prioris annuli oritur. In parte revera dorsali 
ejusdem annuli videre est satis conspicuam incisuram longitudinalem, in 
quà posterior labii pars invenitur. Hoc quidem in loco quadrilaterum for- 
mat labrum. Postquam hoc per anteriorem faciem primi annuli descén- 
derit, paulatim latius evadens, binas gignit laterales et separatas exten- 
siones. Utraque harum extensionum quz nihil aliud nisi musculi ligantes 
videntur, circulum ellipticum format. Ex una parte, expansio hec ad 


(47) 

superiorem fere labri partem terminatur, ex altera autem parte, por- 
tioni ejusdem mediæ respondet. Inter interiorem et parumper lateralem 
hujus expansionis partem videre licet impressionem quamdam muscularem 
salientem, (fig. 4 et 5. in f. tab. I1I.). Nequidem fallit num hee im- 
pressio sit pars prioris annuli, circulo intercepta; et annulo se extendente, 
solummodo saliens? Hoc tamen certum est, hanc parvulam proëminentiam 
multis variationibus et singulis quidem momentis obnoxiam esse. Hz ex- 
pansiones videntur, (fig. 4 et 5. cc. ff. d. tab. Ill.) in facie delineata et 
(fig. 7. de) in latere. Congregatio hujus circuitûs elliptici cum exiguo 
musculo interno accedit ad formam stigmatis erucarum et nonnisi in qui- 
busdam individuis conspicua est. Nunc superius labrum in duas facies et 
in quatuor margines laterales divido. 

Facies externa vel superior convexa est in parte anteriore, plana fere Externa facies. 
in parte posteriore (que quidem ortui labii respondet). Polita et levis, 
nullisque rugis neque impressionibus exarata est. Cum tamen externa 
tunica diaphana sit, transpiciuntur veluti loborum species in interna ipsius 
parte. Hi quidem lobi coloris sunt intensioris et substantiæ durioris vi- 
dentur: bini inveniuntur, unus ad utrumque latus positus. Lacrymarum 
instar formati, ita sese ad latera dirigunt at ad basim labii, ut spatium 
triangulare forment. In apice vero labii hi lobi sibi mutuo accedunt absque 
tamen ullo contactu. Ad utrum latus veluti marginem formant (aa, bb 
fig: 4 et 5. tab. III.) 

Nihil omnino conspicuum videre est in internä parte vel inferiore labii ; 
polita est, et obducta videtur membranâ quádam mox examinandá, et que Facies interna. 
membrana maximam habet analogiam cum membranâ mucosa que in 
Homine easdem partes vestit. 

Margo ipsius posterior vel superior transversus est, semicircularis et Margo poste- 
in intersectione primi et secundi annuli oritur, (fig. 8 in b. tab. LIL.) ™™ 
Nihil habet quod observatione peculiari notari meretur. 

Margo anterior vel inferior parti labii latiori respondet et forsan melius Margo ante- 
‚faciei nomen meretur, quum reipsà facies sit. Subspherica est, omnino °°" 
polita, lucens (a fig. 6); proëminentia ejus in 5 fig. 7 apparet; lobi 
(aa fig. 4 et 5) non in hac facie videntur. 


Margines la- 
terales. 


Labii proë- 
minentia. 


Labrum supe- 
rius in motu. 


Forma. 


( 48 ) 

Margines laterales proprie sic dictæ, dextrorsum et sinistrorsum exten- 
duntur. Labii ad originem, rectilinii sunt, (fig. 8. ); posteaque circuitus 
modo memoratos formant. In hoc loco, labio imprimunt formam coni 
depressi cujus basis faciei anteriori nititur et cujus apex quamvis trun- 
catus , origini vel insertioni labii respondet. Hi quidem margines, proémi- 
nentes non evadunt nisi ad partem mediam et superiorem labii. Annulo 


.cum marginibus posterioribus admittuntur, nonnisi ad incisionem annuli, 


(aa fig. 8). Hic quidem annulus cum labio intime connectitur: quum 
quidem labrum nonnisi duplicatio vel continuatio annuli appareat. Post 
has ellipticas extensiones labrum ab annulo separatur, libertatemque 
adeptus, volumine augetur. 

Proéminentia labii superioris si plano annuli comparetur, varietates 
subit eo majores minoresve quo magis minusve in oris cavum introduci- 
tur; et facies quidem superior quo annuli afligitur, potius depressa quam 
quidem proéminens est, et precipue ad inscisionem labii. 

Nunc examinemus labrum superius in motüs statu. Cum animal sese 
in anteriora porrigit, vel cum annulos distendendo explicat , labrum illud 
longius evadit cum primo annulo cui adnexum est. Quamobrem ope 
musculi sui elevatoris, cavitate egreditur in quo absconditum tenebatur. 
Pars que libera evasit quartam partem cireumferentiæ describit et in 
eodem tunc plano ac linea media dorsi jacet. Eoque egreditur momento, 
elongatur et formam præ se fecit conoideam diversam ab illà quam prius 
habebat. Nunc vero maxime depressa est ad partem suam posteriorem; 
spherica contra ad anteriorem et exiguam præbens depressionem ad suam 
cum primi annuli junctionem, (vid. e, fig. 1 et 2. tab. IV). Propter 
hanc ipsam expansionem istius organi, impressio telæ cellularis transverse 
que in parte dorsali invenitur, conspicua fit; transversa est, parum pro- 


. funda, et in media primi annuli extensa. Partem labii posteriorem seu 


intersectionem primi annuli jacentem secat ac dividit. (4 fig. 1 et 2. ejusd. 
tab.) Elliptice hae expansiones tam conspicue, animali in quiete ver- 
sante, nunc adeo expanduntur ad margines laterales accedentes ut omnino 
disparere videantur. 


Anterior lobus, vel potius basis labri deorsum conspicuus, (fig. 3. tab. IV.) 


( 49 ) 


impressionem præbet longitudinalem a medianam, quà in duas partes 
symmetricas laterales dividitur. Canalis angularis non valde profundi spe- Inferior facies. 
cies est illa impressio, quee ad labri anteriorem partem omnino evanescit. 


Superior vero facies majores variationes præbet; quippe laterales lobi, Facies supe- 
triangulare spatium, quod ipsos separare videbatur, omnia denique elimi- "^ 
nantur; anterior labii pars distenditur, tamque levis, glabra et polita 
fit, ut amplius neque ulle rugæ, neque sinus reperiantur ; tunc fit etiam 
lucens. 


Margo posterior nihilo mutatur; anterior vero non amplius hanc sec- Margines. 
tionem quam, quiescente labio, prebet: namque e contra, labri fastigium 
magis videtur pro@minens. Laterales margines minus proéminentes fiunt, 
et ideo efficitur, ut videri possit junctio inter superius labrum et mem- 
branas annulorum. 


Motus quam maxime sunt lenti; labrum tantummodo vacillare vide- 
tur, cum nutrimentüm animal quarit; cumque arrepit, sublevatur supra 
planum linee median superioris. 


Labri superioris consistentia durior mihi videtur, quam quidem inferio- Consistentia. 
ris; texturà densiore et magis æquali gaudet. Caeterum facultatem maxime 
sese tendendi et quasi turgescendi habet. Alcohole quam maximam ten- 
sionem patitur. | i 


B. ` Labrum inferius. 


Labrum inferius apponitur parti anteriori inferiorique cavitatis oralis Situs et inser- 
vel primi annuli, hujusque faciei interne et anteriori inseritur, ex qua ab zs 
interiore in exteriorem partem dirigitur. Hic quidem situs sinit labro ut 
longiorem moram in ore possit facere. Cum vero labrum hoc portror- 
sum labrum superius oriatur, et cum preterea multo minus illo sit, fere 
semper a superiore tegitur; et exinde etiam concludere possumus, quà re 
os obliquum videatur. In quietis statu, ore absconditur (fg. 4, 7, 8. 
tab. III.); quando ex ore exit, numquam fere saliens animadvertitur, 
nisi contractione quam maximä effectä, et tunc quidem nonnisi exiguam 
partem annuli, in quo progreditur, obducit; numquam preterea solum 


7 


Forma. 


Facies. 


Margines, 


Relationes. 


( 50 ) 


cavitatem oralem occludit. Transversim in parte inferiore primi annuli 
ponitur. Forma variat, dum majores minoresve fiunt explicationes vel con- 
tractiones. Quando ore exit, paululum detectum, fere non saliens est, et 
apparet uti musculus semicircularis, extremitatibus suis subrotundus et 
ejusdem fere ex omni parte latitudinis. Latitudo vulgo quadruplum vel 
quintuplum altitudinis ipsius adæquat , (fig. 5. tab. TIT. ). Quum magis 
exit, vel ut melius dicam, quum, ore sese aperiente, superius labrum 
non amplius inferiori incumbit, hoc in arcum curvatur, latitudine 
augetur, et extremitatibus evitor, Tunc quidem bilobum est, vel in 


‘duas sectiones subtriangulares lateralesque, quarum extremitates obtuse 


et circulares sunt, dividitur; scissura longitudinali non tantum in omni 
altitudine extensä, sectiones he conspicue fiunt. ( Fig. 6. 2. tab. IIL.) 

Labrum inferius superiori unitur binis oris angulis, et hee unio non- 
nisi in oris cavo, sed parum conspicua fit. 

Tres in inferiori labro facies conspiciuntur, quarum una superior vel 
interna, altera vero inferior, tertia denique anterior vel externa. Eosdem 
omnino characteres hee facies perhibent, lucid sunt ( materia viscosâ quà 
humectantur ) rugoseque; he quidem ruge tenuissimæ sunt, et nonnisi 
duplicaturä membrane , labrum inferius vestientis, efficiuntur. Omnes 
fere extrorsum diriguntur; eo quidem numerosiores et magis sunt con- 
spicuæ, quo labrum magis retrahitur et super se ipsum revolvitur. Ex- 
tenso vero labro, disparent, (fig. 5 et 6. tab. III). Superior facies sub- 
triangularis est, cum basi parti externe applicatà, et in parte anteriore, 
scissurá longitudinali exaratur. Inferior contra facies convexa est, et adeo, ut 
convexitas ipsius dorsum animalis spectet. Nihil quod attentionem meretur 
offert. Anterior facies semicircularis est, convexa , scissurà medianä instructa. 

Binas tantummodo in hoc labro videtur habere margines, superiorem 
unam, inferioremque alteram, qua quidem margines parum conspicue 
sunt nullisque proéminentiis distincte. Superior, semicircularis, longitudine 
et flexurá, cum labri latitudine mutatur. Scissurà (Z. fig. 6. tab. III.) 
bisulcatur in partem dextram et sinistram. Inferior margo similiter semi- 
circularis est, et nullis divisionibus partitus extenditur. 

Labrum inferius facie et margine superiore, faciei inferiori vel interne 


(51) 
et margini anteriori labri superioris respondet: facie suà inferiore, an- 
nulo ore fisso , et segminibus suis lateralibus respondet partibus lateralibus 
cum internis tum externis et anterioribus prioris annuli. 

Consistentia labii inferioris mollior- est quam quidem labri superioris. 
Color magis ad griseum et pallidum accedit. Motus lenti. 

Inferius labrum in motu non magnas variationes prebet. In quietis 
vero statu non aspici potest, quoniam a labro superiore, quod est majus, 
omnino obtegitur. Sed illo quidem extenso, diametroque transverso im- 
minuto, inferius labrum conspicuum fit (fig. 1 et 2. tab. I77.). Arcus, 
secundum quem movetur, quam minimus est; apertura ceterum oris non 
ab ipsius a labro superiore deviatione, sed a motibus et elevationibus labri 
superioris dependet. Quibusdam in individuis reperimus superius labrum 
omnino semicirculare et non bilobatum. Ex parte quidem faciei sue in- 
ferioris fortiter conjungi videtur cum membranä externà primi annuli, 
et vix ab eà separari valet. 


C. De labiorum functionibus. 


Varias in Lumbricis terrestribus functiones perpetrant labia: 1° intro- 
ductioni alimentorum, inserviunt; 29 pracipua sunt organa, quorum ope 
animal terram effodit; 3» gustusque preterea precipue videntur esse organa. 


a. Alimentorum prehensionis mechanismus. 


Quam maxime simplex est alimentorum prehensio. Priusquam alimentum 
in ore inducat, caput sublevat animal, moxque deprimit; omnis anterior 
corporis pars undulante quodam motu agitatur; labrum superius, in anteriora 
admodum porrectum, citissime movetur, inferius contra fere totum quan- 
tum in oris cavo remanet. Cum vix animal glebulam tetigerit, extenditur 
labrum suum superius, quod tunc rostri ad instar inflectitur, supra gle- 
bulam extendit, sibique hanc attrahit volvendo juxta superficiem ante- 
riorem internam ; mox labrum elevatur, protinusque labrum inferius 
irruit, sub glebulam sese insinuat, quæ sic inter dua labia ponitur. 
Labia tune inflectuntur et sic particulam terre cogunt cavitatem oralem 


Consistentia. 


Labrum infe- 
rius in motu. 


Alimentorum 
prehensio. 


Musculorum 
actio. 


Terræ perfo- 
ratio. 


( 52) 


intrare. Hic viscosus liquer, quo labia humectantur, eorum motus, cir- 
cularis constrictio, quà in parte anteriore afficiuntúr, hec omnia alimen- 
torum introductioni quam maxime favent: qua alimenta, cum os pene- 
traverunt, illud distendunt, ad oesophagum surgunt, illudque similiter 
distendunt. Hoc quidem phenomenon quam facillime potest observari in 
Lumbricum lapillum quemdam: deglutientem. 

Ut os aptum accipiendis alimentis fiat, sursum aperiatur oportet : 
ambo labia moventur; superius labrum magis, cum enim inferius motus 
exitüs tantummodo habeat, id est, longitudinaliter antrorsum progre- 
diatur. Potest ceterum os transverse distendi ope separationis angulo- 
rum externorum, et sursum et deorsum ope distractionis ipsorum labio- 
rum. Hic quidem motus ultimus precipuus est, qui alimentis prehen- 
dendis inserviat. Musculus, qui in hoe mechanismo maxime agit, labii 
superioris elevator sine dubio est, (ille vero contractionibus’ introitui 
alimentorum fayet ). Vectem efficit secundi generis: insertionis punctum 
in intersectionem primi et secundi annuli ponitur, resistentia in glebulà 
terraneä, potentia vero in parte anteriore musculi; cum labrum omnino 
distensum, glebulam amplectatur, hzc (resistentia nempe) inter poten- 
tiam ab uno latere et inter fulcrum ab altero versatur. 

Eo magis a sese divergunt labia, quo majus est alimentum deglutien- 
dum. Os’ Lumbrici terrestris mihi parum ad alimenta sugenda idoneum 
videtur, quamvis nonnulli auctores nomine (swçoir ) illud salutaverint. 


D. Terre perforationis mechanismus. 


Labiorum precipue ope Lumbrici terrestres terram perforant, longissi- 
mosque tubulos efformant. Multi jam auctores hoc phenomenon animad- 
verterant. ( Willis, de anima brutorum. Ty, , historia insectorum. De 
Blainville, dictionn. scienc. nat.) 

Quum animalculus quodam in loco lares suos instituere vult (quod tamen 
fere numquam evenit, quandoquidem unusquisque illorum locum pecu- 
liarem , plurimisque tubulis perforatum , habeat, hinc jam a prima juven- 
tute; quandoque tamen in tubulis vicinorum intrant. Ut igitur quod se- 
quitur observari possit, oportet injiciantur quidem Lumbrici in loco 


(53) 


nullis tubulis pertuso et non a Lumbricis antea habitato.), terram 
eligit mobilem et tenuem. Ut deinde tubulum formaret, anteriorem 
corporis partem in anteriora porrigit, eamdemque firmat; labrum deinde 
superius omnino distensum et forliter primo annulo applicatum proten- 
dit, sub glebulas aliquas insinuat, tumque labrum elevatur et post se, 
objicit terre portionem, quà tegebatur ; rursus deinde penetrat et simili 
quoque modo objicit terram; idque repetitur donec, formato cono vacuo, 
labrum altius penetrat. Deinde Lumbricus terram obviam deglutit sic- 
que sibi tubulum format cylindricum ejusdem omnino ac corpus diametri. 

In hac perforationis operatione, aut ut melius dicam, dum conus for- 
matur, labrüm inferius non exit; quod vero ad superius attinet, admo- 
dum progreditur, et totam cavitatem oralem parte suä anteriore obstruit. 

Durum tunc est, minime flexibile et veluti elasticum ; tunc dicitur 
forma ejus tenebrans, que quidem forma omnino cum ipsius functione 
congruit. 

Labia denique precipuum gustüs organum videntur constituere , ideo Gustüsorgana. 
quod reyera quam multe nervose ramificationes illuc aflluunt , et quod : 
preterea , si animal cogatur quasdam materies haud sibi jucundas gustare, 
labia retrahit, illaque in primo annulo retinet. 


D. Je respirationis externis organis, vel de poris respiratoriis. 


Lumbricus terrestris neque branchiarum neque trachearum ope ani- De Lumbrici 
mam ducit. Organa quidem aéri recipiendo, ipsum cum sanguine com- vitre pid af 
municando idonea, quaedam sunt vesicularum membranacearum species, 
nuncupat vesicule aëriæ. Quamvis hi quidem sacculi non repente 
desinant, non tamen in infinitum in corpore dividuntur; ceterum de his 
vesiculis sermo erit in capite de ipsis conscripto. Hoc tantum adjiciemus, 
unumquemque nempe istorum sacculorum in extremitate sud appendices 
quasdam habere, que cum appendicibus oppositis junctæ, per stratum 

musculare, pellem et epidermidem penetrantes in poris exterioribus ter- 
. minantur. Hac sunt sola respirationis externa organa, quamvis tamen 


nonnulli auctores Lumbricos terrestres per omnes pellis poros respirare 
contenderunt. 


Institutio his- 
torica. 


Directio. 


Origo. 


(54) 

Pori isti jam diutius detecti fuêre, quam quidem organa respirationis 
interna, de quibus nunc eliam auctores valde dissentiunt. Willis 
(an. brut.) primus, poros detexit, et eorum meliorem dat descriptio- 
nem, quam nonnulli recentiores, illosque asserit, trachiis quibusdam 
respondere. Cl. Montegre, ( Mém. sur le Lomb. terr.) pororum figuram 
delineavit, et cum Cl. Carus, FF illisii sententiam sequitur. Hi quidem 
auctores unam tantummodo pororum seriem Lumbricis tribuunt, cum e 
contra Cl. Home et Cl. De B/ainville omnesque istorum anatomicorum 
operum sectatores, binas pororum series in Lumbricis esse contendunt. 
Nobis vero, absque ullo dubio videtur , unicam solummodo seriem inveniri. 

Qui cum De B/ainville binas series animadverti crediderunt , unam 
ad dextrum , alteram vero ad sinistrum latus singuli annuli posé 
Willis et alii, qui unam tantum seriem notaverunt, illam longitudinalem, 
ab ano per medium dorsum ad caput extensam dicunt. Hzc quidem obser- 
valio recte sese habet, et deinde videbimus, quomodo et quam ob rem fal- 
sam de his poris notionem alii habuerint. Certiores ut evadamus de veritate 
istius opinionis, sequens instituamus experimentum : Lumbricus 6 ad 7 
pollicum longitudinem habens, interficiatur ope acidi acetici aqua diluti, - 
macerationi submittatur 48 horarum; tunc epidermide potest facillime 
spoliari dorsum: quo facto, sumamus Lumbricum et, ventro leniter de- 
presso, videmus poros aperiri singulä in intersectione annulorum ipsosque 
poros liquorem quemdam fuscum emittentes, cujus liquoris color om- 
nino convenit cum colore istius linee longitudinalis ab ano per dorsum 
ad caput extensz; nobis hic liquor nihil aliud videtur, nisi effectus de- 
compositionis materiei istius colorantis, que materies in nostro experi- 
mento. per transsudationem vel ejectionem trans poros conspicua evadebat. 

Hic vero liquor ex singulis poris, non secus ac fumus e culmine erum- 
pit; eoque magis profluit, quo majorem vim in comprimendo ventro ad- 
hibemus, aliquando quidem tantä abundantiä fluit, ut vel ipsam aquam; 
quà Lumbricus immergitur, tingat. (fig. 8. tab. XIV Lis.) 

Hoc quidem in experimento pori tam manifeste apparet, ut nullo 
modo de existentiä unius seriei pororum longitudinalis et dorsalis dubitare 
possimus. Hec vero series non, uti credi posset, sub caput vel immediate 


(55) 


post oritur; quibusdam vero in individuis tantummodo ad 12 et 19 annu- 
lum oriri vidimus, in aliis e contra, et hoc quidem in plerisque, nonnisi ad 
22 vel 24 annulum reperimus, id est versus regionem stomachalem. Series 
usque ad anum continuatur, quamvis tamen eo usque difficillime videre 
possit. Ad caput et ad anum vix conspicui sunt pori, sed maximi viden- 
tur in parte media corporis, et præcipuè in hac parte, qua inter mamillas 
16 annuli et inter clitellum extenditur. ( Ut Cl. Carus animadvertit. ) 
In quibusdam majoribus individuis oculo nudo possunt conspici ; in exiguis 
Lumbricis, et precipue in cadaveribus, poros videre numquam licet. 
Exindesequitur porosnumero esse 110, qui numerusaliquandoad120 variat. 

Unusquisque pororum in lineà dorsali et ad intersectionem cujusvis 
annuli invenitur, que linea dorsalis in quibusdam individuis intense 
fusca est. Tali quidem modo inveniuntur, ut Cl. Carus et alii, illos in parte 
anteriore cujusvis annuli, alii e contra in parte posteriore vidisse testantur. 
Nos vero arbitramur, poros illis in parte anteriore sitos esse. Trans telam 
cellulosam hanc densam, que anteriora uniuscujusque annuli occupat, 
transfossi sunt, ita quidem ut, animali sese contrahente, tegantur plicis 
annuli precedentis; ex eo efficitur, ut post mortem minus adhuc con- 
spicui sint. 

` Quanquam Cl. Willis fistule extremitatem in his poris introduxisse, et 
hos poros aére inflasse dixerit, mihi eo usque nondum contingit istud 
experimentum instituere. 

Pororum forma circularis mihi videbatur. Cum microscopio submisi 
segmen tenuissimum tele cellulose, poro unico fisse, animadverti orifi- 
cium pori diametro imminui margine quodam ex ipsa tela cellulari constante. 
Hic quidem margo aperturam tubuli correspondentis unicuique poro 
constringit. 

Quamvis certissimum mihi appareat, poros istos ductus esse aéreos, 
respirationi inservientes, multi tamen fuere, qui aflirmarent, hos poros 
nonnisi externe excretioni materie istius glutinose, quà corpus semper 
oblinitur, inservire. Omnis cutis, ait Cl. De Blainville, ad respirationem 
modificatur, et pori sunt nonnisi orificia, per quae humori exitus datur. 

Nonnumquam microscopio submisi varias partes pellis im corporis 


Numerus. 


Positio. 


Forma. 


De pororum 
usu, 


(56) 


diversis locis sumptas; nunc dilaceratas, nunc maceratas observavi, 
neque unquam invenire potui telam pellis habere structuram, ex quà 
deduci potest illam, unice illi functioni in ceconomia animali tanti momenti 
inservire. Omnia nos impellere videntur, ut credamus, hos poros speciem 
quamdanr stigmatum esse, per quæ aër in vesiculos aërios penetrat, qui 
præterea vesiculi cum ipsis communicant. Attamen porro accidere potest, 
cum pori sint organa externa respirationis, etiam eodem tempore ductus 
excretorios esse materiei viscose, dummodo heee in tubulis his, qui cum 
poris communicant, ex vasis quibusdam propriis evacuatur. 


E. De organis locomotoriis. 

Quanquam primo momento vermes videantur organis locomotus des- 
tituti, attamen haud potest negari illos his organis præditos esse. Istorum 
organorum exiguitas, situs, forma corporis elongata et annuli præcipue, 
effecerunt, ut per longum tempus, perscrutatores existentiam ipsorum 
ignorarent. Hac quidem organa conspicua evadunt, voluto sursum deor- 
sum corpore et pelle paulisper compressa. Quæ causa fuit, cur Lumbrici 
a nonnullis apodi nomine salutarentur; quidam etiam auctores illos an- 
guillis compararunt, tam propter organorum motus absentiam, quam 
ob formam peculiarem eorum, et id quidem _Zristotelis loco ( de gener. 
anim., l. III. c. 2.) probatur, ubi ait: intestina terre, in quibus cor- 
pus anguillarum consistit. Ray, ( hist. insect. Londini, 1710. vol. 8°. 
max.) Lumbricos inter apodes vermes terrestres ponit; sed in descriptione 
tameh de organis locomotoriis loquitur, quippe qui ait: in lateribus 
utrinque duo sunt ordines asperitatum lato satis intervallo a se in- 
vicem distantium , quibus ut pedibus , ad rependum aut corpus permo- 
vendum utitur. Willis et multi veteres, Cel. Montegre , De Blainville, 
Cuvier, Latreille, etc. istà omnino cognoverunt organa; nullus vero 
adeo profunde in ipsorum studium versatus est, quam quidem Cl. Savigny. 
Hic vero auctor in binis suis egregiisque operibus ( Recherches pour servir 
à la classification des Annelides, et Tableau systématique de la classe 
des Annelides) animo presertim intenso in organa , caput concomitantia in 


(57) 


plerisque speciebus generibusque Annelidum, datis eorum idoneis defini- 
tionibus, cunctisque variationibus gradationibusque explicitis, tres casus 
considerat, qui casus absentiä , præsentià , vel modificatione organorum 
locomotus determinantur. Corpus Annelidum nunc setis obductum est, 
nunc vero nudum et omni setarum specie destitutum ; posteriore in 
casu accidere potest ut sete vel locomotus organa absque mamillis exis- 
tant; vel etiam fieri potest ut ille setæ mamillis imponantur, ut sic ma- 
millas setiferas forment. 

He quidem sete non omnes retractiles sunt; que vero basi sua vel 
margine superiore afliguntur musculis huic motui idoneis, omnes retrac- 
tiles sunt, et quidem in hoc casu mamille nunquam desiderantur, ex 
quo asserere licet presentiam istorum organorum retractilitatem consti- 
tuere, et vice versä. Hac quidem lex a Cl. Savigny recognita, omnibus 
generatim Annelidibus applicari potest, inter quos, hi quidem, qui nullas 
mamillas habent, etiam nunquam setas longiores brevioresve eflicere 
possunt, ills vel introducendo vel retrahendo in strata muscularia. 


Mamille sunt parvule vaginæ carnose, fasciculum setarum includentes 
subulatarum et sepissime aciculam. ( Vid. Lamarck, hist. nat. des anim. 
s. vert. tom. 2.). Musculi, qui sub cutem ponuntur, inserviunt, uti jam 
diximus, motui istorum organorum. Motus retractilis trans mamillas 
efficitur, hoc est, in cavitate setam recipiente, quà ille perforantur. 


Quum enim Lumbrici mamillas habeant setiferas et setas proinde retrac- 
tiles, his in considerationibus aliquantisper versabimur. Hic primum 
animadvertam Cl. Savigny, Lamarck et multos alios, ista organa Lum- 
brici locomotoria consideravisse tanquam non retractilia, et quod quidem 
majoris est momenti, illos auctores, Lumbricos, 1° inter Annelides apo- 
des, 2» inter Annelides mamillis setiferis, retractilibus et pediformibus 
destitutos posuisse, et ex hisce considerationibus characteres deduxisse 
ordinis et familie istorum animalium. Verum enimvero ad Cel. Cuvier 
qui musculis, motum his partibus largientibus studuit, (anatom. comp., 
vol. I. pag. 562.), ad Cl. Montègre, recurro, qui mamillas erectas ani- 
madyertit in animalibus coitum celebrantibus, ad ipsas denique nature 


8 


( 58) 


observationes recurro, ut istorum auctorum parum exactam opinionent 
refellam. . 

CI. Savigny præterea voci pedis prorsus aliam significationem concedit, 
quam quæ dari solet, quippe qui tanquam pedem considerat binas ma- 
millas setiferas, i. e. conjunctionem duarum setarum omnino segrega- 
tarum; unamquamque setarum tanquam pedis integri partem assumit, et 
istis quidem partibus remorum nomen largitur. Seta, que ad latus externum 
conversa est, seu ea quz magis ad dorsum accedit, nomine remi supe- 
rioris vel dorsalis designatur; seta vero, que ventri vel linee medianæ 
inferiori corporis accedit, remus inferior vel ventralis salutatur. Hic pos- 
terior remus structuram magis completam (si dorsali comparetur ), in 
aliquibus speciebus exhibet; magis revera saliens et ad motum producen- 
dum magis idoneus haberi potest in Annelidibus nostræ Dissertationi alienis. 

Idem quidem auctor cirrhas et setas considerat tanquam partem 
uniuscujusque remi; verum quum hac pars nunquam in Lumbrieis 
terrestribus invenitur, illam silentio prætermittemus. Non quidem idem 
est de distinctionibus ab eodem auctore propositis quoad varias setarum 
spinarumve species. Distinguit nempe setas in Festucas (soies subulées), 
Aciculas (acicules), Uncinulos (soies à crochets) et Patellulas (soies 
en palettes); ex his aliquas notas faciemus. 

Festuce in fasciculum coarctatæ sunt, originem suam ducentes e vagina 
vel mamillà communi, adeo quidem, ut exire vel intrare, imperante ani- 
malis voluntate, possint. Subulatam formam affectant, i. e. acüs speciem 
referunt, a basi ad apicem sensim sensimque tenuiores fiunt, directionem 
vel rectam, vel parumper. curvatam sumunt, et acumine tandem termi- 
nantur. Duræ, rigide, opace vel diaphane, sepe colorem metallicum 
pre se ferunt. Basis ipsarum pellem transfodit, et musculorum quidem 
motus ei imprimentium fasciculo jungitur. 

Festucz ab aciculis , quibuscum confundi facillime possent, eo differunt, 
quod graciles sint, numerose in fasciculum disposite secundum direc- 
tionem certam et determinatam; et eo demum quod fasciculi ex apice 
uniuscujusque remi et e vaginà peculiari exeant. 

Aciculæ sepissime deficiunt, transversum habent diametrum majorem 


( 59 ) 


quam festucæ; reclæ sunt, coniformes, cujus coni basis in stratum mus- 
culare nititur; ad extremitatem acutissimæ, vaginà quädam contente, etc. 
Lumbrici nihil simile ostendunt; non ampliüs igitur de his sermo fiet. 
Uncinuli rectractiles sunt et animali quiescente, in cute retinentur. 
Annelides sedentarii soli his organis instruuntur: nihil ergo ad nos pertinent. 
Cel. Lamarck organa locomotoria Annelidum generatim considerat 
tanquam pedes spurios vel mamillas pediformes. : 
. Nos vero, denominationes Cl. Savigny relinquentes, unamquamque 
setam, pedem perfectum dicimus. Quare enim conjungere, quod distinc- 
tum est? Quaenam demum differentia inter setas remi dorsalis et ven- 
tralis? Nulla certe, nisi quoad situm. Unam tantummodo differentiam inter 
series longitudinales setarum subulatarum in ventre positarum proponimus. 
Series longitudinales internas vocamus eas, que, duabus seriebus fasci- 
culorum composite, immediate ad dextrum et ad sinistrum latus lineze 
cujusdam median , qua: ducta foret ab extremitate anteriore labii inferioris 
ad extremitatem inferiorem ani, extenduntur; series veró longitudinales 
externas vocamus, que, etiam duabus seriebus fasciculorum conflate, ab 
utraque parte laterali. serierum longitudinalium internarum procedunt. 
Exinde sequitur, ut series longitudinales internz partem corporis inferiorem 
occupant, partem scilicet ventri respondentem, quum e contra series lon- 
gitudinales externe latera corporis fere per totam suam longitudinem 
amplectantur. | 
Unaquæque igitur series longitudinalis, tam externa quam interna, 
duabus, ut vidimus, constat seriebus similiter longitudinalibus fascicu- 
lorum; istos vero in primos et secundos fasciculos distinguo. Primus fas- 
ciculus semper ad lineam medianam magis accedit, aut quod idem est, 
magis internus est. Nomen quoque ventralis huic concedi possit quam- 
vis non tam justé. Secundus vero fasciculus ille est, qui in unaquäque 
serie, magis a lineä medianá distat, id est, qui magis externus est. Res- 
pondet quodammodo collectioni remorum dorsalium pedum a Cl. Savigny 
propositæ. 
Id, quo impulsi sumus, ut has differentias ponamus et sententiam 
Cl. Savigny non adoptemus , in eo versatur , quod scilicet tanquam dorsale 


Situs. 


Directio, 


Descriptio. 


( 60.) 


considerare non possumus id, quod evidenter ad ventrem spectat: et vice 
versä. Cl. Savigny reipsä series longitudinales internas tanquam pedes con- 
siderat, ergo tanquam ex remis formatas, quorum remorum interni ab eo 
inferiores vel ventrales vocantur, externi contra, superiores vel dorsales, 
quamvis hi tamen nullomodo ad dorsum pertineant, adeo quod pedes et 
exinde remi omnes ad ventrem spectant. Similiter series longitudinales 
externe ab eodem auctore nonnisi tanquam series vel collectiones pedum 
considerantur; qui tamen auctor, inter illos distinguit remos ventrales et 
dorsales, quanquam hos quidem ad latera corporis pertinerehaud dubiumsit. 

Studium setarum vel spinarum tanti est momenti , cum ad cognitionem 
Annelidum , tum ad genus Zumbrici noscendum, ut his innitatur distinctio 
specierum. Numerus dispositioque organorum locomotoriorum tot perhi- 
bent characteres primi ordinis, quorum ope, dummodo recte adhibean- 
tur, dignoscamus hanc illamve speciem Annelidum. Zinneus , (tom. VI. 
Syst. Nat. p. 3089. edit. XIII.) revera characteres generis Lumbrici , 
hos dat: corpus aculeis ut plurimum conditis longitudinaliter exaspe- 
ratum poro laterali instructum; characterem vero specificum Lumbrico 
terrestri octofariam aculeatus. Nullus denique auctor, dummodo quæ- 
dam de hoc animali scripserit, organa locomotüs non descripsit, vel ob- 
servavit. 

Linnaus , data sic Lumbrici terrestris descriptione, heee insuper addit: 
sex ad octo pollices longus , 117 ad 133 segmentis conflatus , singulis 
quatuor partibus aculeorum oculo nudo non conspicuorum armatis , etc. 

Willis, (de anima brutorum) ait: pedunculi serie quadruplici , per 
totam longitudinem Lumbrici disponuntur, his quasi totidem uncis par- 
tem modo hanc , modo istam , plano affigit , dum alteram exporrigit , etc. 

De Blainville, (dict. des scienc. nat., art. Lomb.) tanquam charac- 
teres genericos Lumbrici exhibet existentiam istorum pedum, sic ait: 
leur corps est composé d'un trés-grand nombre d'articulations n'ayant 
pour appendices que des épines ou des soies formant des séries lon- 
gitudinales; cum hac quidem asserta sufficiant ut studii harum partium 
utilitatem probemus non alia referemus. 

Sete Lumbrici terrestris dure sunt, lucid, aurei coloris, parum dia- 


(61) 

phanæ, fragilesque ; substantia vero species est cornu calcarei. Forma p,pma. 
conica , ad apicem in rostrum paulisper recurva , unde fit, ut veluti uncum 
forment. Basis et apex distinguitur. Basis in cavitate mamille peculiaris 
inseritur, quácum mamillä intime jungitur, interpositis multis fibris, qua 
insertionis punctum habent ab unà parte, ad basim setarum, ab alterá 
parte, vel ad partes laterales vel ad inferiores mamillarum. Hac quidem basis, 
quæ basi coni a sete corpore effecti respondet, simul cum mamillä strato 
musculari innititur, et vel sic, ut mamilla ad basim alterius coni posita 
sit, cujus partes in directionem oppositam jacent. Hic secundus conus 
omnino muscularis est, ut jam vidimus. Supervacaneum mihi videtur re- 
petere observationes, que hac de re facts fuére. Basis setarum semper 
reconditur in statu naturali et vel etiam in fortissima setarum expulsione, 
1° pelle quam trajiciunt, 2° strato musculari pelli succedente. 

Apex setarum, vel pars earum superior multo tenuior est quam basis, 
quo quidem argumento forma conica probatur. Paulo infra levem animad- 
vertimus incurvationem , que huic organo speciem unci præbet. 

' Quanquam sete sese a basi ad apicem curvent, hee tamen curvatura 
non tam ingens est, quam que in apice locum habet, quippe que re- 
pente efficitur. 

His curvaturis efficitur, ut apex setarum semper interiora spectet , 
id est, lineam medianam inferiorem; cumque hoc ex utraque parte 
efficitur, modoque inverso , exinde sequitur, si seta duorum fasciculorum 
cogitatione producantur, illas quasi litteram U formare. 

Quo magis setze ad lineam medianam inferiorem accedant, eo major 
radius curvature fit. Hæc regula locum habet pro binis curvaturis, que 
proinde magis sunt conspicue in seriebus binis longitudinalibus externis. 
Spine binarum serierum longitudinalium internarum, precipue priorum 
fasciculorum fere sunt rectæ, et omnino sunt versus partem posteriorem 
et anteriorem corporis, ubi diameter istius minor fit. Namque ex hac 
diametri imminutione oritur appropinquatio serierum tam externarum 
quam internarum. 

Sete pares transversim best nt eni in annulo disponuntur , sete primi Distantia que 


inter series 


et secundi fasciculi uniuscujusque seriei longitudinalis, inter se non- intercedit. 


Numerus, 


Longitudo. 


(62) 


nisi spatio diametrum transversum mamille adæquante distant. Ordines 
longitudinales multo magis inter se distant; sed spatium quo separantur, 
pro singulis ordinibus non æquale est, interni quidem ordines multo magis 
inter se distant quam ab externis. Haec quidem distantia variat pro variä 
crassitie vermiculi , sed semper ad minimum quater quinquiesve latitudinem 
seriei adæquat, quum e contra distantia, que seriem internam ab externa 
separat, nonnisi semel vel bis latitudinem seriei valeat. Exinde sequitur, 
ut series externz magis inter se distent; quoniam ipsarum distantia huic 
æquivalet, que series internas separat, plus distantiam que easdem series 
ab externis dividit plus latitudinem serierum. internarum. 

Sete subulatæ non equali numero in omnibus annulis inveniuntur ; 
animadvertimus apud fere omnia individua, et vel apud ipsos Lumbricos, 
qui maximum magnitudinis gradum adepti fuerunt, setas deesse ab annulo 
os continente ad quartum vel quintum. Sed ab eo usque ad annulum ani, 
organa locomotüs inveniuntur. Numerus quidem ipsorum organorum 
variat secundum annulos; et revera observavimus priores annulos nonnisi 
quatuor setas habere (in eo quidem casu ad ordines longitudinales inter- 
nos pertinent). Non potest exacte determinari, ubi incipiant ordines lon- 
gitudinales externi: illud enim minime fixum est. In nonnullis enim indi- 
viduis nonnisi post clitellum conspicui sunt. 

Exinde sequitur, semper series longitudinales internas longiores esse. 
Quo argumento facillime distinguuntur. 

Generatim observavimus longitudinem setarum in statu naturali, et 
quum non ex animali extrahuntur, multum variare ; easque fieri minores, 
quo magis ad caput accedant. Ad quartum quintumye annulum quam 
maxime exigue et tenuissimz sunt. Credi quidem posset eamdem grada- 
tionem etiam. locum habere, quum ad anum accedant; sed hoc minime 
verum est. Ipsarum longitudo eadem fere est ad anum atque in mediä 
corporis parte. Ordines longitudinales externi sese primum ostendunt 
sub speciem punctorum albidorum minimorum, que nihil sunt nisi rudi- 
menta mamillarum setiferarum parum extensarum. He quidem maculæ 
sensim sensimque majores fiunt, quo magis procedant ad mediam corporis 
partem, et denique tanquam sete observantur. 


(6) 


^ Quum sete sese transversim in unoquoque annulo inserunt, formant QN annu- 
lineam parallelam annuli margini; hæc linea profunda est, et ut parvulus ' s 
sulcus apparet, eo magis conspicua fit, quo majores sunt setze et in ra- 
tione directä istius magnitudinis. 

Ab omni sensibilitate locomotüs organa destituta videntur, et hoc vel er wn non 
sequente experimento probatur. Variis modis Lumbricum viventem exci- = 
tavimus, donec sete omnino salientes factæ fuerint, quo quidem facto , 
binas resecuimus, nihil omnino pati animal visum est; has quidem sectiones 
continuavimus, donec duodecim fere pedes abstulissemus, et nullum dolo- 
ris signum observavimus. Hoc solum conspicuum fiebat, quod nempe 
animal in progressu suo impediretur. Alterum insensibilitatis argumen- 
tum illud est: quod scilicet organa motoria ramificationibus nervosis 
saltem a magno ramo provenientibus omnino careant; vasa sanguifera 
etiam desiderantur. Quantæcumque fuerint perquisitiones ea in re, nun- 
quam tamen eo pervenimus, ut in illis organis AIR quoddam neryosum 
vel vasculare inveniremus. 

Substantia caleareo cornea est initio: homogenea, nullis aliis cor- Substantia. 
poribus composita; hoc tamen vidimus, extremitatem nempe anteriorem 
setarum , vel istam partem, que humo apponitur, animali progrediente, 
multo esse et duriorem et magis corneam, coloris intensioris et ex sub- 
stantia magis resistente, quam cæteræ istorum organorum partes. Cum 
color setarum vulgo rutilus est, extremitates facile distinguuntur colore suo 
fusco et vel aliquando nigro. Forma omnino conica est, nullis in longi- 
tudine (saltem nunquam nos observavimus) depressionibus distincta ; 
cum seta aliqua intensiori microscopio submittitur, tunc quidem videre Effectus opti- 
licet in latere setarum, lineam longitudinalem, quz cum seta parallela 255,.55;, snb- 
pergit, et exinde cum ipsä incurvatur. Hunc quidem effectum reor casu mittitur- 
quodam optico deberi, nam cum movetur seta, linea locum suum mutare 
videtur. 

Hee sete sole sunt partes duree que in corpore Lumbricorum inve- Sola sunt or- 
niantur, solæque appendices conspicue. Appendices revera generationis ali- 5" TS 
quibus tantum in individuis reperiuntur, neque conspicue evadunt, nisi 
animalibus coitum celebrantibus; caeterum substantia flaccida et mollis 


(64) 
satis illa organa a setis distinguit. Nunc videamus, quid révera sete in 
progressione et in variis motibus efficiant. 


a. De motibus organorum locomotionis. 


Absoluto studio de motibus peculiaribus organorum locomotoriorum , 
ad motus generaliores, quos efficere potest Lumbricus, revertamur. Mone- 
mus tamen, nos in hoc capite tantummodo de motibus progressionis locu- 
turos esse; quum de musculis agemus, tum etiam systema diversorum 
motuum exponemus. 

Motussetarum. Motus, quibus organa locomotüs intra corpus immittuntur, necnon ii, 
quibus extra corpus porriguntur, precipui et vel peculiares sunt horum 
organorum ; horum vero et introductionibus et eductionibus omnis vel quie- 
tis vel progressionis mechanismus nititur. Hi motus retractilitatem con- 
stituunt, que quidem, uti vidimus, a pluribus auctoribus in dubium 
revocatur, sed que revera in Lumbrico terrestri existit. Voluntati animalis 
preterea obedit, nunquam vero instinctui, et vel hoc simplicissimo expe- 
rimento comprobatur. Quietus relinquatur Lumbricus, donec omnes setze 
intra stratum musculare intraverint, tunc vero excitetur pars quedam cor- 
poris, posterior v. gr., protinus aliquid mali timens, sese ope setarum in 
sensum contrarium diriget. Alius superest modus, quo magis etiam conspicua 
eductio setarum redditur. Pendatur Lumbricus terrestris baculo transverse 
in orificio lagen, æthere sulfurico repletz posito, cum vero vapores istius 
ætheris quam maxime internas animalis membranas afliciant, protinus Lum- 
bricus sese millenos in modos contorquebit, que contorsiones efficiunt, ut 
quam maxime sete prorumpant. 

Hee quidem setarum eductio et inductio binis musculorum speciebus 
debetur, protractorum nempe et retractorum setarum. Protractores, de 
quibus mox et amplius dicitur, spinas educunt, cum e contra retrac- 
lores contractione sua setas retrahunt. 

Cum retractores contractiones suas omnino peregerunt, sete cum ma- 
millis, quibus innituntur, in corpus retracte sunt, ita quidem ut nihil 
amplius videatur, nisi parvulum foramen, per quod transierant, ut intra 
stratum musculare penetrarent. Sxpius et fere semper admodum difficile 


( 65 ) 


est foramen illud videre, quippe quod vel membranä cutis, vel margine 
strati muscularis circumdantis obtegitur.. Tune quidem nonnisi unum 
indicium pedum superest, nempe macule albide mamillarum setas feren- 
tium. 1 

In motibus vulgaribus simul ac protractores actiones suas peregerunt, 
spine progrediuntur usque ad fere tertiam sue longitudinis partem: ma- 
mille vix conspicuz sunt. Observavimus quidem motum illum eductionis 
non simili modo effici per totam corporis longitudinem : nam quum setze 
mediam corporis partem obtinentes ad tertiam su longitudinis partem usque 
egressi sunt, que in primis annulis obveniunt, vix jam aliquæ ex parte 
egress sunt; sunt etiam que omnino non appareant: precipue hoc fit in 
4°, 5°, 6» et 7° annulo, nisi fortasse animal motum quemdam insolitum 
repentinumye perficere debeat. Eadem observatio institui potest de in- 
ductione setarum, nam spine extremitatis anterioris semper priores 
ingrediuntur. 

Animadvertimus setas majores inveniri fere ad tertiam partem poste- Crassities. 
riorem: corporis; crassities illarum, que proportionaliter major est quam 
ceterarum anteriorum , semper continuatur eadem, usque ad tertium 
aut quartum ab ano annulum. 

Nonnisi in fortioribus motibus omnino apparent organa locomotoria; 
tunc tantummodo probe videntur mamillæ albide, que semper cum basi 
spinarum sub pelle et in strato musculari remanent ; irritatione, excita- 
tione, liquoribus quibusdam idem producitur effectus. 

© Mortuo animali ingrediuntur sete: si in spiritu vini conservantur ali- Mortis effec- 
quandiù Lumbrici, admodum difficile heec organa animadvertuntur, etiam — "* 

si vel comprimantur partes eircumdantes; at nunquam illud frustra ten- 

tatur animali vel vivente vel recenter mortuo. 

Consistentia, forma, dispositioque setarum quam maxime progressioni Observationes. 
Lumbricorum favent. 

' Quoad consistentiam, materies dufior, ex qua conflantur, quam maxime 
idonea est, ut corporibus reine resistant, ut vermiculo basim 
solidam sustentationis præbeant, et denique ut terram aliorumve corpo- 

‘rum poros supra que gradiuntur penetrent, 


9 


( 66 ) 


Quoad formam istorum organorum, bins curvature , quibus terminan- 
tur, firmitatem corpori vel progredienti vel stanti largiuntur; prior cur- 
vatura, illa nempe que a basi ad apicem extenditur et que apices seta- 
rum appropinquat, etiam inservire potest ut dirigatur centrum gravitatis 
annuli vel corporis in catethum ad planum sustentationis : similem in 
Homine appropinquatio ossium cruris et genuum scopum habet, ut nempe 
pelvis dilatationis effectus. destruat et proinde distantiam femorum , quod 
revera admodum corporis situs firmat; posterior curvatura, quc unci 
figuram præ se fert, et in apice setarum est, ita formatur, ut terre im- 
plicentur. Insignis quoque istius unci durities hanc functionem fovet. 

Quoad dispositionem setarum , probe animadvertendum est, omnes 
setas posteriora versüs directas esse; et quidem effectus istius directionis 
facillime perspici potest. Cum animal ope uncorum setas suas terrae im- 
plicuerit, anteriora versus corpus dirigitur, id est versus partem suam 
anteriorem; sic facilius pressionem in setas efficere potest, qua sete sic 
toti corpori impulsionem in anteriora communicant, cum eodem momento 
animal setas sublevare potest illas retrahendo, et itidem altius pedes im- 
plicare ; hic quidem motus multoties repetitus progressionem animalis con- 
stituit. Hoc motu efficitur undulatio quedam , que ex annulo in annulum 
per totam corporis longitudinem propagatur quz quidem actioni continue 
organorum locomotus debetur. | 

Hec annulorum alterna et extensio et adductio, qua contractioni mus- 
culorum voluntati obedientium debetur, quam maxime etiam favet mo- 
tibus progressionis, qui vel satis rapidi esse possunt. Lumbrici generatim 
sese magna celeritate movere possunt, qua quidem celeritas a dispositione 
et organisatione musculorum pendet. Directiones, secundum quas Lumbrici 
progrediuntur, sunt numero infinite : cum vermiculo cuidam vel stimulus 
irritans applicatur, vel impedimentum quoddam viz apponitur, protinus 
motu retrocedente fugit, neque corporis directionem mutat. In hoc quidem 
casu potius undulationes, que ex extensione et contractione annulorum 
oriuntur, hunc motum retrocedentem efficiunt, quam quidem setz ; namque 
cum he nonnisi paululum sese antrorsus dirigere possunt, nullam cor- 
pori resistentiam faciunt, neque exinde ullum hypomochlium , neque ullam 


( 67 ) 


basim directionibus idoneam illi preebent. Nunquam Lumbrici lateraliter 
procedunt, quippe quod museulorum dispositio hoc impedit. 

Tales sunt organorum locomotas actiones, quum animal locum mutare 
vult; officium ipsorum videtur idem esse ac officium crurum in Mam- 
miferis aliisque animalibus. Effectus ipsorum in progressione comparari | 
posset tensioni omnium musculorum in Homine , quá saltus efficit. 

Nunquam Lumbrici saltus instituunt neque sese projiciunt supra po- 
sitionis planum: si forte partes vel anteriores, vel posteriores sublevent , 
lioc non fit, nisi fortiore stimulo afficiantur, verbi gratia, si inlet ginte 
in Hiläbreiir quemdam stimulantem veluti alcoholem; et ne tunc quidem 
hic motus nisi difficile et per breve spatium fit. 

Preter organorum locomotoriorum motus, qui progressioni inserviunt, 
alii quoque sunt non minoris momenti, quippe qui fecundationi et exinde 
speciei propagationi faveant. 

In noctibus, que dies tepidos illos et placidos veris et autumni sequun- £xeunt Lum- 
tur, vermes ex latibulis suis exeunt, ita tamen ut pars ipsorum poste- prici ut copu- 
rior parietibus latibulorum applicata remaneat: simul ac tunc terra vel 
minimo motu afficiatur, protinüs sese elevant subito, et sese in latibula sua 
projiciunt; hic quidem motus quam celerrime fit. Si quis vermem arripuit, 
cum jam dimidia pars ejus terram intraverit, tunc insignem resistentiam 
experitur, et si vel tunc extrahere velit, corpus dilacerabit et nonnisi 
frustulum extrahet; vis igitur, quà Corpus solo applicatur, insignis sit 
oportet. 

Si latibula examinentur, sinuosa sunt et diametrum habent fere eum- _ 
dem ac corpus ipsorum: que utraque res admodum fibulationi favet; 
ut resistentiam extrahenti offerat, partem corporis posteriorem, que lati- 
bulo inest, tendit, ita ut diameter transversus adaugeatur; latibuli parietes 
internos premet; heee quidem contractio a ventre ad dorsum efficitur, ita 
ut pars posterior plana sit. Heec cæterum dispositio obvenit in individuis, 
que magnitudinem 5 vel 6 pollicum attigerunt. Heee depressio aliam 
quoque utilitatem habet, quippe quod sic series longitudinales extern. 
setarum ad margines externos corporis disponuntur; unde set ex uträque 
parte saliunt. Contractione annuli partis posterioris eriguntur, duriores 


Historiea in- 
stitutio. 


( 68 ) 
fiunt, et sic setas exire cogunt, et ed quidem magis; quó major contractio 
est. Setz sese in parietibus latibuli, quibus jam. corpus premebatur , 
intrant, terram pesetranta et sic corporis positionem qnam. maxime 
stabiliunt. Cum unci, quibus setze terminantur, eumdem omnino effec- 
tum producunt ac ille antiquarum gentium sagittæ, que, cum corpus 
intraverant, non exinde extrahi, nisi dilacerata carne, potérant, omnino 
impossibile est evellere vermiculum ex latibulo suo, quippe quo magis 
extrahere conamur, eo magis set: irritantur, eoque profundius. in terram 
penetrant, eoque exinde difficilior. fit extractio. Si vero animal defatiga- 
mus; si partem corporis, que extra latibulum est, exiguà sed continua 
tentione tenemus, contractio musculorum tandem tempori cedit, et facile 
integrum vermiculum evellimus ; cavendum ne, cum tenue corpus 
tenemus, fortius trahamus, quippe quod corpus. fere semper rumpitur. 


Setarum usus ad latibula formanda non omnino necessario videtur, 
quoniam scilicet formantur pro maxima parte ope labri superioris , uti 


jam vidimus (pag. 52.) 


F. De Papillis aut de fissuris transversalibus. 


Hic incipit, ut ita dicam, studium organorum externorum Generationis. 
Etenim, papille aut fissuræ transversales , clitellum, et quædam appendices 
sola sunt organa exterius visibilia hujus functionis. 


Omnes auctores, qui fusius de Lumbrico locuti fuerunt, papillas, que 
hujus. capitis. objectum efformant, observârunt. Quidam ipsas nomine po- 
rorum insigniverunt. Nos illa organa appellabimus papillas aut fissuras , 
ut a poris respiratoriis distinguantur. Sed auctores illi nullomodo consen- 
tiunt inter se de muneribus, quibus hzc corpora funguntur, quemadmo- 
dum mox dicemus. Linnaeus, absque dubio, designavit eadem hee 
organa nomine pororum lateralium. Ex illorum. positione unum ex præ- 
cipuis generis criteriis deducit.: Hæ igitur papilla observatione omnino 
sunt digna. Cl. Montegre, ut videtur, nomen papillarum exclusivo modo. - 
dedit cristis, quas supra memorayimus (pag. 37.) 


( 69 ) 


Appellamus papillas aut fissuras transversales tubercula ovalaria aut 
subquadrangularia , transversalia, colore plerumque albo, sed semper 
pallidiore ac reliquarum partium. corporis. 

Hee tubercula, quanquam pro anni tempestatibus evanescant , gene- 
raliter constant duo in junioribus Lumbrieis, et quatuor in Lumbricis 
. jam adultis aut senioribus. 

Duo priora sive illa que immediate post caput veniunt, ad 16"™ aut 
17" annulum sunt posita. Sunt papillee majores, et majoris sunt momenti 
quam sequentes, quia rever& nunquam fere omnino evanescunt. De his 
plerique auctores;fuerunt locuti: nam cæteri perraró observate fuerunt. 

He papille módo unicum annulum, modo duos, modo etiam annulum 
et dimidium occupant. Quum occupant plusquam unum annulum, re- 
periuntur vel ad partem inferiorem ejus, qui ipsas fulcit, vel prope in- 
tersectionem duorum subsequentium annulorum. Posite sunt lateraliter 
respectu annuli ubi perforantur, scilicet una ad dextram, altera ad sinis- 
tram partem linee mediane ventralis: nam observandum est ipsas ad 
venirem observari. Positio illarum papillarum duplici casu insigniri potest 
1° sibi invieem possunt esse opposite, 29 possunt alternari. Utramque 
positionem delineavi fig. 17, 18, 19 et 20. tab. U. 

Priori casu (fig. 17 e£ 18) fulciuntur 16° annulo, et sive ad ejus 
partem intermediam sive ad partem inferiorem occurrunt. 

Generaliter extensio earum papillarum obducit intersectionem annulorum 
16i et 17i, ita ut hee inter eorum latus internum sit conspicua (ex à in d’ 
Jig. 18.) Preterea hee extensio inferius progreditur in 174 annulum, 
quamvis hic non fissurä, instar annuli praecedentis, perforetur. 

Posteriori casu (fig. 19 et 20) prior papilla occurrere potest in 15um 
annulum et tum subsequens est in 16"m, sive prior potest reperiri in 
16" et posterior in 17%, Hæc alternans positio sæpissime occurrit et 
mirum in modum congruit cum positione aliorum ha) vtr nel ad 
masculinum apparatum pertinere videntur.. 

In omni casu, extensio inferior cujusque papille semper in annulum 
sequentem. progreditur; fg. 20 papilla 15i annuli progreditur in 16"? sic- 
que ponitur juxta ortum papillze opposite sive 16! annuli, eujus extensio 


Definitio. 


Numerus. 


Positio. 


Directio. 


Longitudo et 


latitudo, 


Forma, 


( 70) 


cernitur in 17°. Sepe pars anterior papillæ, quum alternant; originem 
ducit in annulo ipso, ubi nascitur papilla superior. 

Rarissime tantum reperi Lumbricos, in quibus papilla dextra aut sinis- 
tra a papillà subsequenti plusquam unico annulo separaretur. Vidi tan- 
tummodo tres aut quatuor illorum animalium, in quibus hoe spatiüm a 
secundo annulo ad quartum annulum erat. Sepe etiam ille papille alter- 
nant ita ut una occurrat in partem superiorem et anteriorem annuli ünius, 
et altera in partem inferiorem et posteriorem annuli subsequentis. 

He papille sunt longitudinales, longiores quam latiores, progredien- 
tes nunc parallelo modo ad lineam medianam ventralem, nunc obliquo 
modo intrinsecus respectu ejusdem linee. Gradus obliquitatis non est 
symmetricus, una papilla potest inclinari magis quam opposita, quod 
presertim, dum alternant, locum habet. 

Longitudo et latitudo harum papillarum pro setate et anni tempestati- 
bus variant. In Lumbricis majoribus et omnino adultis in longitudinem 
a 3 ad 4 millimetra et in latitudinem a 14 ad 2 millim. sese extendunt. 

Earum forma generaliter est ovata, convexa, bilobata, versus mediam 
partem inflata; unde fit, ut earum appendices anteriores et posteriores 
constrictæ videantur (in bb, b'b’, fig. 18. et bb, D'D', fig. 90. tab. V H 
Versus partem superiorem ille appendices non observantur, vel saltem 
ibi non adeo sunt distincte (vid. aa, 'a', fig. 18. et aa, a'a', fig. 20). 
Sepe, et hoc quidem presertim locum habet in majoribus Lumbricis, hæc 
forma est quadrangularis angulis obtusis. Margines sese extendendo augent 
adhuc regularitatem , qua fit, ut papillæ latera respective parallela habere 
videantur: vid. in bb et cc, fig. 2. tab. TII., ubi positio papillarum 
adhuc perspicitur. 

In his papillis distinguo duas facies, unam superiorem, alteram infe- 
riorem et quatuor margines: unum anteriorem , unum posteriorem et 
duos laterales. 


Faciessuperior. Facies superior est proéminens, plus minusve convexa, et convexitate 


Fissura. 


conversa lateraliter et ad latus externum. Levis est, lucida, continua, sine 
asperitatibus aut striis notabilibus, versus mediam partem aut versus } an- 
teriorem perforatur fissurà cd, c'd', fig. 18. et cd, c'd', fig. 20, trans- 
versä fere parallelà ad margines anteriores et posteriores papillarum. Hæc 


(71) 


fissura formatur ex flexibus tegumenti exterioris papillarum. Sinus tan- 
tummodo ejusdem tegumenti videtur, nam quamvis pluries tentaverim 
in illam acumen tenuissimum introducere, sine ejus perforatione, cona- 


tus tamen semper irriti cesserunt, sicut et antea perperam tentaverant 
Cl. Montègre et alii. 


Facies inferior ligatur undique cum textu musculari annulorum, ita ut Faciesinferior. 


perspici tantum possit circumcirca papillas , sed in hoc loco constituunt 
margines, de quibus nunc agendum. 

Margo superior in aliis est semicircularis, truncatus secundum lineam 
rostri instar ad singulas suas extremitates recurvam, in aliis vero ( aa et 
a'ad, fig. 18 et 20) extenditur in annulum' semper superiorem annulo, 
ubi tuberculum ortum capit, et ejus convexitas ad caput animalis spectat. 
Longitudine minor est quam diameter transversus dimidie papilla. 

Margo inferior aut posterior est sinuosus, fere semilunaris in his, con- 
strictus, vero in illis (bb, b/d’, fig. 18 et 20), lineis rectis circumscriptus 
denique in quibusdam individuis. Efformatur ex extensioneinferiori papillæ, 
et ab anteriore parte ad partem posteriorem , scilicet versus anum, progre- 
ditur, vel aliquando accedit ad lineam medianam plus minusve sese incli- 
nando. Extenditurin annulum semper inferiorem annulo, ubi papilla ortum 
duxit. Sæpe veluti persecatur intersectione annulorum subsequentium. 

Margo lateralis internus generatim est convexus, convexitate ad lineam 
medianam yentralem conversá. Occupat duos annulos, ita ut sæpe inter- 
sectione intermedia bilobatus videatur. Quum fissura transversa papilla 
longissime extenditur, videtur adhuc secare hunc flexum , qui tunc 
veluti trilobatus est. | 

Margo lateralis externus est convexus, convexitate exterius et laterali 
modo conversà, semper bilobatus plicaturà extensä fissure. 

Relationes externe his marginibus determinantur. Superne papilla 
communicat cum parte anteriori annuli, ubi ortum ducit ibique inseritur ; 
inferne, cum parte posteriori annuli subsequentis, ubi terminatur; latera- 
liter, cum una ex seriebus longitudinalibus setarum, vel tantummodo 
cum flexu externo annulorum. Interne papille iste videntur in imme- 
diatä relatione versari cum ovariis, seu precipuis generationis organis, 


quemadmodum postea videbimus. 


Margo supe- 


rior aut ante- 
rior. 


Margo inferior 


aut posterior. 


Margines late- 
rales. 


Relationes. 


(72) 
Usus. Usus earum maximi est momenti in fecundationis actu, ( vide caput 
de coitu.) 
Consistentia.  Consistentia earum papillarum magis est dura et cartilaginosa, quam 
reliqui corporis, a quo facillime et colore albido distinguuntur. 
Textus. — Textusearum videtur essecellularis densior cum cellulisadiposisinterjectis. 
Papillæ27iaut In 27° aut 28° annulo occurrunt, (cc, fig. 2. tab. ITI.) due papillse 
ast annuli. rninores minusque distincte, quam ille qua in 16° annulo reperiuntur. 
Ceterum, omnia que de his jam dicta sunt sine ullà immutatione, ex- 
ceptis tamen relationibus internis, in papillis 28! annuli applicationem 
recipiunt. De his nullus fere auctor loquitur. Certo tantummodó Lun s 
et in quibusdam individuis observantur. 

Diximus relationes, que existunt inter papillas 28: annuli et organa 
interna, differre a relationibus, que respectu fissurarum 16i annuli cernun- 
tur. Etenim tubercula 28i annuli congruunt stomacho, vel saltem partibus 
circumdantibus, sed nunquam apparens existit relatio inter hzc tubercula 
et organa generationis. Fateor me non posse affirmare, quinam sit usus 
harum papillarum, que nonnisi in quibusdam individuis occurrunt. 

Hiemeevanes- ‘Tempore coitüs elapso, scilicet hyeme durante, omnes papille sive tu- 
cunts bercula evanescunt; unde patet quamdam inter hec organa et actum 
fecundationis existere relationem. A mense Augusti, et presertim mense 
Septembris, papillæ in plerisque individuis, si non omnino, at saltem partim 
delentur: hoc primum fit in papillis 28! annuli, ita ut nulla earum ves- 
tigia remaneant : papille 16i annuli e contra, quamvis evanescant, tamen 
sepe deponunt maculam albidam sive cicatricem, duriorem quam Heß 
corporis partem, sed nunquam fissurä, entendu hoe fit in verâ 
papilla, perforatam. Exinde sequitur illos in errore versari, qui tanquam 
species diversas habent Lumbricos papillis præditos aut hisce destitutos. 

(Vid. Redi. ) 

Aliquando, sed rarissime admodum, vidi mensibus Januarii, Februarii, 
etc. media jam hyeme, Lumbricos cum papillis, dum alii hisce essent des- 
tituti: hocne ab ætate pendet? Hanc questionem solvere vix possum. 
Cl. Bosc, (vid. Dict. d'hist. nat., édit. Deterville, art. Lombric. ) 
arbitrabatur unam esse orificium partis masculine et alteram orificium 
partis feminea. Sed infra videbimus hoc omnino a veritate esse alienum. 


(73) 
G. De Clitello. 


Nomen Clitelli, Cinguli, magni Annuli, Torquetis crassiusculi 
a plurimis auctoribus datum est cingulo unico cuidam, efformanti exstan- 
tiam plus, minusve notabilem ad tertiam fere corporis partem. anterio- 
rem, colore modo pallidiore modo obscuriore quam reliqui corporis, et 
latitudinal vulgo 6 aut 7 annulorum habenti. 

Heee pars omni tempore fuit observata: etenim adeo est apparens ut 
silentio præteriri non poterat. Cl. 77^i//is ipsi nomen Clitelli tribuit: quod 
nomen adoptamus, quia exstantia quam undique et presertim a latere 
efformat, ipsi formam prebet clitelli in dorso animalis collocati. Sape 
(fig. 12. tab. 77.) similis est annulo sive parvulo cylindro corpori Lum- 
brici inserto. Redi qui eam optime observavit, et ejus defectui vel præ- 
sentiæ fundavit criteria duarum diversarum specierum ipsam confert cum 
ephippio arculo carente ( simillimam [ habent fasciam nonnulli | ephippio 
quod anteriori arcu caret). 

. Cel. Mouffet, Ray, etc., de hoc organo fere eodem modo locuti sunt, 
ipsumque accurate et diligenter descripserunt. Recentiores scriptores re- 
petierunt tantummodo que ab illis auctoribus jam fuerant observata. 
Cl. Montegre solus his notionibus aliquid adjecit. 

Hoc organum generatim ponitur post 32v» annulum. Sepe incipit ad 
29um vel 31"; in aliis vero occurrit tantummodo ad 36", 37um, quin 


etiam ad 40"" annulum; quamvis hic ultimus casus sit quam rarissimus. ` 


Sic occurrit ad tertiam partem anteriorem corporis, semper infra papillas , 
et annulos corporis latissimos, scilicet illos qui congruunt cum ovariis et 
partibus cireumdantibus. Ad primam etiam contractionem , scilicet in 
illis locis, ubi corpus diametro transversali minuitur, hoc organum repe- 
ritur. ( Vid. fig. 2. tab. III. et fig. 1, 2, 3. tab. I.) 

Directio hujus organi est longitudinalis, et in sensu longitudinis corporis. 

- Longitudo: variat a 3 ad 4 millimetra usque ad centimetrum, centime- 
trum cum dimidio, raro. 2 centimetra. Occupat modo 3 aut 4 annulos, 
modo 6 vel 7, unico verbo, variat a 2 usque ad 8 annulos; 6 est nume- 

IQ 


Definitio. 


Historica in- 
stitutio, 


Positio. 


Directio. 


Longitudo, 


Latitudo. 


Forma. 


(74) 


rus frequentissimus. (Vid. fig. 8, 9, 10, 11, 12 et 13, tab. V; fig. 1, 
2, 3. tab. 1; fig. 2. tab. III; fig. 3 et 5. tab. VIII.) 

Ejus latitudo pariter variat; modo latius est corpore, modo eumdem 
habet diametrum; modo denique est angustius. Non eadem est ubique 
ejus latitudo; major est in marginibus posteriore et anteriore, pro casu 
quo diametrum transversalem corporis non excedit, (fig. 2. tab. III. et 
fig. 13. tab. 77.); et versus ipsius dimidium , pro casu quo eumdem 
excedit diametrum, quod frequentissime accidit. 

Forma hujus organi variationibus notabilibus est obnoxia, quemadmo- 
dum videbimus. Generatim, habet formam cesticilli plus minusve pros- 
tantis, sive cylindri, annuli aut cinguli. 

1°. Potest leviter ad partem medianam tumescere et ad extremitates 
esse compressum ita ut dolii formam exhibeat, (fig. 8. tab. 77.). In hoc 
superficies ejus ventralis est vel convexa, concava, aut canaliculata, etc. 

2e, Eamdem prebere potest formam sed simul transversaliter intersec- 
tionibus annularibus secari: qua intersectiones semper magis sunt dis- 
tinctæ versus ventrem quam versus dorsum. In duobus illis casibus potest 
esse formatum ex pluribus annulis, quorum numerus non. constans est. 
(Jig. 9. tab. U.) | 

3». Potest esse cylindricum, sine extumescentia aut compressione, et 
componi tantummodo ex 3 vel 4 annulis. (fig. 10. tab. 7^.) 

4°. Potest esse annulatum et tantulum a ceteris annulis differre ut vix 
ab illis distingui queat. Hie casus praesertim occurrit in Lumbricis hye- 
mali tempore observatis. Corpus tum abrupte videtur constrictum et ex 
duabus partibus colligatis compositum. 

5°. Potest esse admodum proéminens et notabilem exstantiam prebere, 
ita ut magnum annulum exibeat quo corpus includitur, (fig. 12. tab. 77.) 
vel etiam sepe habet formam subsphericam, (fig. 2 e£ 3. tab. VIII.) 

6». Potest esse eodem diametro ac corpus, et ab illo non multum esse 


-distinctum (ut in be, fig. À et 5. tab. VIII.) 


7°. Denique potest esse in medio compressum, et dilatatum ad oras 
exstantes, ita ut formam corbis induat. (Vid. fig. 2. tab. III.et13. tab. 77.) 
En varie forme quas in Lumbricorum clitellis observavi: certe majore 


(75) 


copii exstant; verum sat est præcipuas enumerasse. Eadem sunt dicenda 
quoad colores qui in immensum variant. Præcipuos in tabulis meis notavi(1). 

Tabula X»a exhibet adhuc hoc organum in tenerrimæ ætatis individuis. 
Obseryandum est in nascente animali clitellum maxime esse distinctum, 
donec, aliquot mensibus elapsis, non quidem omnino sed partim saltem 
evanescat. Celerum cause externe, anni tempestas, ætas in hoc organum 
maximam vim exercent, 

In clitello quatuor superficies distinguo : 2 externas et 2 internas. 

1°. Facies externa dorsalis, est vulgo levigata, convexa ( fig. 8. tab. 7^.) Facies exter- 
aut concava (fig. 13. tab. 7^.) convexitate superne conversà. Aliquando oa 
est rugosa, et permultis plicaturis, angulis rectis sese secantibus, notata, 
ita ut rimas dehiscens videatur ; raro tantummodo intersectionibus annu- 
laribus sulcatur. 

Sepe ulcerosa est hae facies; vulgo aurantiaco sive colore livide rubro 
ad flavum vergente induitur. 

2e, Facies externa ventralis fere semper est plana vel concava, colore Facies exter- 
pallidiore , rimis dehiscens, aut plicaturis lineisque tortuosis notata: unde "* Mme 
fit ut cicatrieis speciem pre se ferat. Aliquando, sed semper post coitum, 
colliquiarum in modum excavatur, ideoque solum nonnisi duobus tangit 
tumulis longitudinalibus, sive cristis, similibus illis quas in primis corpo- 
ris annulis observavimus. 

Illas cristas delineavi in dd, fig. 2. tab. III. He formam mediana- 
rum colloquiarum clitelli determinant. Quum clitellum intersectionibus 
annularibus sulcatur, semper ad faciem ventralem occurrunt; sæpe etiam 
nulla asperitas in hâc superficie reperitur. Etenim sete subulatæ aut 
spine in clitello evanescunt: rationem hujus phænomeni in medium profere- 
mus, quum de coitu agemus. Splendor metallicus, (vid. fig. 3. tab. ZILI.) 
qui aliquando in clitello cernitur, nunquam in facie inferire occurrit: 
hoc fere semper locum habet ad faciem dorsalem et preesertim ad inter- 
sectionem annulorum. 

Quum facies interne nullum discrepantiæ signum pre se ferant, non Facies interne. 
seorsum illas describemus.. 


i Hic moneo me tabulas, quas dissertationi meæ adjunxi, vivis et ad naturam pictis 
coloribus decorásse. 


Ejus latera. 


Consistentia. 


Color. 


Relationes. 


Usus. 


(76 ) 


Sunt lævigatæ, planæ, ad tactum molles, nullà asperitate ‚ nulla 
extumescentià , integram clitelli superficiem occupantes, ipsum cum textu 
cellulari aliorum annulorum conjungentes. Diaphragmata in clitello pa- 
riter ac in alis locis occurrunt: unde fit ut in Lumbrico aperto non 
facile distinguatur, sed series tamen annulorum quos occupat, ejus cras- 
situdo ipsum satis indicant; colore fere semper est aurantiaco. 

In clitello duo latera distinguo: unum anterius alterum veró posterius. 
Quum nullum inter eos intercedat discrimen, de illis promiscue agemus. 
Sunt rotunda, circularia, sive formam clitelli afficientia, plus minusve 
distincta; modo omnino ab annulis segregata, modo cum illis conjuncta, 
quo fit ut ad partem clitelli superiorem species canalis circularis repe- 
riatur. Ila latera sunt diametro plus minusve extenso quam ipsum cli- 
tellum. Aliquando eädem gaudent longitudine ac illud organum. Uno 
verbo, omnes variationes quas subit clitellum etiam in his lateribus locum 
sortiuntur. 

Consistentia clitelli generaliter durior est quam annuli et mollior quam 
papilla 16: annuli. Textus ejus videtur esse cellularis, densissimus, plu- 
rimis in locis divisus et dehiscens, quod huic organo speciem cicatricis, 
ulceris, etc. preebet. 

Ejus color variat uti jam diximus. Semper a reliquo corpore distinguitur. 

Extrinsecus, clitellum congruit utrimque cum annulis, intus in relatione 
versatur cum regionibus superioribus canalis intestinalis, paululum infra 
stomachum qui ad 28"™ annulum occurrit. Quidam auctores, ( Linné , 
Syst. Nat., v. VI. p. 3083, 13tia édit., et Latreille, Mém. sur les 
animaux invertebres articulés, Mémoires du Muséum, tom. WI. 
pag. 116.) in errorem fuerunt inducti quum crediderunt organa gene- 
rationis clitello contineri. 

Videbimus præcipuum ejus usum absque dubio in eo versari ut actum 
feeundationis adjuvet, sed tamen nullomodo complectitur quedam organa 
fecundationi idonea , quoniam heee occurrunt circum circa annulum 16m, 
dum clitellum nonnisi versus 32um reperitur. 

Si nulla apparens existit relatio inter organa generationis masculina 
et clitellum, non minus tamen pro certo habetur posterius hoc organum 
actui fecundationis esse adjumento, quemadmodum mox videbimus. 


(77) 


Etenim uti observavimus papillas et fissuras evanescere, sic etiam hye- 
mali tempore idem locum habere quoad clitellum videmus; attamen ves- 
tigium quoddam semper deponit. Paucos tantummodo vidi Lumbricos in 
‘quibus hoe organum penitus evanuerat. Cl. Montegre observavit, et ejus 
rei multa mihi exempla fuerunt, clitello et papillis deletis, tamen recep- 
taculum ubi degunt ova ex ovariis erupta, foetibus et etiam ovis impleri. 


H. De organis externis que Generationi inservire videntur. 


Häc denominatione non complector clitellum nec papillas de quibus 
egimus, quamvis hee organa liquori seminali utriusque Lumbrici reci- 
piendæ idonea esse videantur (si vero hic est usus); hic loquar tantum- 
modo de appendiculis generatricibus quas sepe in corpore Lumbricorum 
observavi. Ceterum de usibus omnium horum organorum in capite de 
fecundatione fiet mentio. 

Appendiculas Generatrices intelligo, corpora, exstantia, cylindrica, 
paria aut imparia, in viciniis clitelli sive in ejus superficie externa col- 
locata. Eorum longitudo sicut et positio, etc. variat. 

Illæ appendicule, mea saltem sententiä, nunquam diligenter fuerunt 
observate. Primum perspectee sunt ab Othone Fabricio, ( Faune 
Groenlandic., p. 276.); in art. 24», inquit ille auctor, membrum laxum 
propendebat antrorsum tendens , simile cuticule albumen ovi ves- 
tienti , quod humorem cristallinum continebat impressura ex apice 
profluentem. An, membrum genitale masculum? Que verba satis 
indicant organum observatam fuisse unicum: attamen hic casus est 
peculiaris et in Lumbricis terrestribus rarissimus. Post observationem 
Fabricii, eitatam a Cl. De Blainville, ( Dict. des sciences naturelles , 
art. Lombric) nulla amplius in aliis auctoribus de hoc organo fit mentio. 
Cl. Montegre in dissertatione sua, ejus existentiam suspicatus fuisse vi- 
detur; sed nescio an illa qua ab hoc auctore fuerunt observata revera 
sint appendicule generatrices; nam dicit segmina esse parvula epider- 
‘mis sublevata et flaccida, que alios poros, poris 16‘ annuli minores, 
indicare videbantur. Cl. Montègre igitur hec organa haberet tanquam 
opercula quzdam qu tenuissimos poros clauderent et nonnisi, durante 
fecundationis actu, dehiscerent. 


Definitio. 


Historica in- 
stitutio. 


(78) 


Cl. Home in dissertatione de organis generationis Lumbricorum (Philos. 
Trans. 1825); illa organa delineavi curavit ; sed nulla fere eorum des- 
criptio in opere citato invenitur. 

Positio. — Hec organa (fig. 10, 14, 15, 16. tab. V; fig. 4 et 5. tab. VIII; 
fig. 2. tab. VII.) occurrunt in omnibus fere Lumbricis, duo, ab utro- 
que latere ventris posita , modo in eädem linea transversali , ( £g. 14. tab. 77.) 
modo in duobus lineis (fig. 15. tab. V. et fig. 5. tab. VALI.) in clitello, 
scilicet versus 32um ad 38um annulum, vel supra hoc organum. In pos- 
teriore hoc casu, illa reperi modo in 24° ut dicit Cl. Fabricius, modo in 
annulis medium tenentibus inter hunc annulum et clitellum. Positio 
horum organoram multis variationibus videtur obnoxia. In clitello, eorum 
positio vel potius basis non admodum est distincta; attamen quum secatur 
intersectionibus annulorum quibus constat, semper in illä ipsa intersec- 
tione reperiuntur (jig. 5. tab. YIII). Quum supra clitellum occurrunt, 
manifestum est illa inseri in intersectionem mediam inter duos annulos, 
et videntur nasci ex telä cellulari densatà que partem anteriorem horum 
animalium occupat. 

Diximus appendiculas illas generatrices inter se alternari, hzc alterna- 
tio est casus maxime vulgaris: potest locum habere ab uno annulo ad 
annulum immediate subsequentem, (fig. 10. tab. 77.) sive duobus aut 
tribus annulis interjectis, (fig. 15. tab. V., fig. 5. tab. VIII.) 

Non certà ratione affirmari potest an hzc organa ex intimo corpore 
ortum ducant per annulorum intersectiones: nunquam enim ea in Lum- 
bricis apertis reperi. An quzdam existeret apertura per quam in lucem 
prodeant, an vero directe ex tela cellulari densa ortum ducunt, hoc 
observare mibi non contigit, propter consistentiam mollem horum orga- 
norum eorumque exiguitatem. Si primus casus veritati esset consenta- 
neus, maximum cum organo masculino Hirudinum haberent similitudi- 
nem. Ceterum inter illa organa comparationem instituemus. 

Directio. le appendicule sunt pendentes, ideoque extrinsecus progrediuntur, 
sive versus caput, sive versus caudam animalis; nam ob earum mollitiam 
in omnes directiones vergunt. 


Longitudo et — Earum longitudo millimetrum dimidium non excedit. Multæ aliæ minores 


( 79 ) 


et fere nudis oculis invisibiles existunt. Diameter ad maximum tertiam 
partem millimetri aut dimidiam adæquat. Immediate post coitum ille 
dimensiones mutantur propter functiones quibus hec organa , durante hoc 


actu , funguntur. 
Forma est cylindrica, raro conica, non multo ad basim sepe depressam 


largior. Apex est obtusus, claususque videtur. 

Ibi sepe observatur punctum nigrum oculis nudis non visibile: sub 
microscopio aspectum , et auctum ducenties aut trecenties, illud punctum 
est angulosum , veluti solidum , superficiei levigatæ , lucentis. (fig. 2. 
tab. Y II.) Aflirmare tamen non possum illas appendiculas esse tubos 
aut illas perforatas esse cavitate quàdam. Verum quidem est liquoris 
guttulam in earum apice sepe discerni presertim post coitum, sed nonne 
ille liquor ibi adheerebat quia fluit secundum annulos et superficiem ex- 
ternam appendicularum ? Nonne dici posset illum liquorem esse mucum 
quo Lumbrici coeuntes omnino obducuntur? Compressis appendiculis ge- 
neratricibus, vidi guttulam augescere, sed nonne illud incrementum orie- 
batur ex transsudatione muci quo imbuuntur appendiculæ, et cui immer- 
guntur durante actu generationis? Quum etiam microscopii ope, ille tubus 
mihi non apparuit, de ejus existentia dubium moveo. 

Ad basim appendiculæ ille paululum latiores evadunt, ut sese exten- 
dant et efforment parvulam lamellam circularem cui innituntur. Illa 
basis, ni fallor, intime coheret cum tela cellulari densatà ex quà appen- 
diculæ ipse componuntur. Hoc saltem observavi, appendiculis maceratis 
in aquà communi. 

Earum color semper est albidus. 

Accurate clitellum duabus appendieulis instructum dissecando , visus 
sum videre filamenta ex telà internà hujus organi orta, versus basim 
appendicularum progredientia. Attamen hee nullam cum clitello relatio- 
nem, preter functionem intimam habent, nec ullam communicationem 
cum aperturis seu orificiis, quemadmodum arbitratus erat Cl. Montègre. 
. llla organa manifeste fecundationi inserviunt: (vid. eap. fecund.) 
Lumbrici coeundi facultate prediti, iis soli instruuntur. 

Nonnisi tempore amorum illis gaudent organis Lumbrici. Fugacissima 


Forma. 


Apex. 


Basis. 


Tela. 


Color. 


Relationes. 


Usus. 


Historica in- 
stitutio. 


Definitio, 


Positio. 


Directio. 


Forma. 


( 80) 


sunt, nam 3 aut 4 dies post coitum evanescunt. Sed hoc non fit eodem 
tempore in singulis appendiculis, et quum una citius evanescere possit 
quam altera, exinde sequitur quod reperiantur Lumbrici appendiculà 
generatrice unica instructi (fig. 16. tab. Y’.). In hoc statu Lumbricum. 
fortasse observarat Cl. Fabricius. Denique reperiuntur clitella quorum 
una appendicula optime est distincta, donec altera omnino evanuit. 


1. De Ano. 


Omnes auctores qui Lumbricum investigationibus suis submiserunt, 
citavére positionem et formam generalem ani, sed nullus sigillatim hoc 
organum descripsit, quod tamen ab historià naturali non est alienum. 
Igitur lectorem mitto ad supracitata opera, ut cognoscat omnia que de 
hác materie dicta fuerunt. Usus ani pariter accurate fuerunt observati. 

Anus constituit foramen subcirculare, varians formá et circumdatum 
musculis peculiaribus qui ejus magnitudinem, directionem, etc. deter- 
minant. 

Perforatur in ultimo annulo, ad partem posteriorem corporis ( in abb, 
fig. 7, 8, 9. tab. I77.); sed quum hic annulus sit maxime retractilis 
et sæpe ab interno ad externum progrediatur, inde sequitur ut anus ali- 
quando in annulo subsequente perforatus videatur. 

Versus anum , annuli corporis non solum maxime sunt depressi, uti jam 
observavimus, sed etiam ibi efformant speciem coni truncati, maxime 
depressi ad latus ventrale (dc, fig. 9. tab. IV.), magis curvati ad 
partem dorsalem. Hic conus sic sensibili modo ab annulis efformatus , 
videtur tamen subito finibus circumscriptus, quia tantummodo incipit 
versus 9" aut 12um annulum ab ano numerando, presertim quum con- 
feratur cum cono formato ab annulis anterioribus et cujus apex capite 
occupatur. 

Directio ani est verticalis quum animal in solum planum et horizon- 
tale serpit. Sepe inclinatur quum ultimus annulus fit obliquus et in 
sensu dorsi, versüs ventrem retro progrediendo. 

Anus diversas exhibet formas. Quum animal quieté jacet, et organon a 


(81) 


fronte adspicitur (fig. 4. tab. IF.), cernitur primum intersectio verti- 
calis ultimi annuli aaaa, vel potius penultimi‘annuli. Annulum deinde 
animadverto qui videtur perforatus esse ano quemque appello zZtimum 
annulum externum sive musculum ani radiatum. 

Suam nobis exhibet formam circularem , planam ad intersectionem cum 
annulo precedenti, convexam ad partem oppositam. Hic annulus videtur 
esse proditus innumeris fibris radiatis et sese extrinsecus extendentibus; 
sed quum ille fibre nonnisi sub formä plicarum transversalium sese 
ostendant, dubitamus an non oriantur ex contractione musculari, vel ex 
eo quod ille annulus, massà non diminutà, limitibus angustioribus coer- 
ceatur. Quidquid häc de re sit, hic annulus ad partem suam internam 
regreditur et efformat speciem caÿitatis longitudinalis in quá versatur 
ultimus annulus internus. (cd) Hic, qui tantummodo componitur ex 
sphinctere fibris circularibus, est fusiformis, retrorsum depressus et 
anum circumdat, ipsumque suis contractionibus aperit vel claudit. Du- 
rante quiete vel post mortem, cavitas ani est longitudinalis, paululum 
fusiformis; quum anus aperitur, ut, verbi gratiä, excrementa rejiciantur, 
spincter, compressus pondere harum substantiarum dilatatur, latera in- 
terna cedunt, et retrorsum rejiciuntur; tali modo externe progreditur, 
ita ut exiguam exstantiam trans ultimum annulum externum efformet, 
ejusque fibra partim evanescant. Mox apertura ani transversaliter evadit 
major, sed fusi forma remanente, deinde in longitudinem augescit. 
Tandem, ano omnino aperto, spincter tumescit ita ut nulla fibra nullaque 
plicatura appareat, magis extrinsecus progreditur suumque diametrum 
transversalem maxime auget. Illis motibus locum habentibus simul annu- 
lus ultimus externus pariter tumescit extrinsecus progrediendo; plicaturæ, 
quibus ejus superficiis obducitur evanescunt, saltem ad partem ejus in- 
ternam vel ad ejus cum sphinctere intersectionem. Exitus annulorum 
ani maximam, ut palet, prebet analogiam cum motu labiorum. In 

utroque casu partes evolvuntur in sese ipsas et extrinsecus subrepunt. 

Si oculos conjiciamus in anum quemadmodum delineatur fig. 7, 8, 9. 
tab. IY’, observamus. primum conum truncatum compositum ex AUR 
"i bc ano superioribus. In 55, fig. 7 que exhibet faciem ventralem, 


It 


Annulus ulti- 
mus externus. 


Forma. 


Annulus ulti- 
mus internus. 


Cavitas ani. 


(82) 


observamus ultimum annulum externum qui versus dimidium lateris su- 
perioris habet sinum a, unde fit ut videatur esse compositus ex duobus 
Lobi. lobis ab, ba, distinctis et separatis. Hi lobi circumdant ex a in b et ex 
b in a, fig 8, cavitatem ani: hec figura exhibet partem dorsalem. Deni- 
que in d fig. 9 cernitur extensio partis ventralis ultimi aunuli; que 
extensio progrediendo ex 6 ad d, eflicit ut anus obliquus sepe videatur. 
Relationes. ^ Anus congruit interne cum extremitate posteriore magni intestini, quod 
tamen in plerisque individuis nullomodo usque ad cavitatem continuatur. 
Postremi annuli etiam communicant cum receptaculo ovorum et foetuum; 
quod receptaculum in plurimos ordines divisum et compositum ex plicis 
membrane submuscularis, ( vid. fig. 4 et 6. tab. II.) aperitur per 
plura foramina in ipsà ani cavitate. Quum de häc membraná erit uitio, 
speciatim hanc conformationem videbimus. 
Usus. Anus non solum inservit expulsioni excrementorum, sed etiam expul- 
sioni ovorum et juniorum Lumbricorum. Hoc phænomenon tractabitur 
quum de partu Lumbricorum loquemur. 


Expulsio excrementorum. 


erii und Nihil intellectu facilius est quam explicatio expulsionis excrementorum. 
crementorum. Retenta in regione posteriore magni intestini, terra, cujus omnis materies 
nutritiva est elaborata , comprimitur sive parietibus hujus intestini, quando 
usque ad anum extenditur, sive parietibus externis membrane submuscu- 
laris. Si nunc nimia abundantia hujus terre, sive alia causa, compressio, verbi 
gratia, determinat voluminis diminutionem in his partibus, que diminutio 
semper efficitur in casibus naturalibus et vulgaribus contractione muscu- 
lari annulorum, si illud locum habet, inquam, evidens est excrementa 
deorsum et extrinsecus propulsa, vi renixum sphincteris evincere valente, 
remotura esse hujus latera et viam in aperturá ani esse patefactura. 
Exerementa sic ex cavitate majore in minorem transgredientia, ut 
ejiciantur, ad formam cavitatis interiorem sese componunt. Igitur, 
quum evolutione spincteris et ulümi annuli externi, cavitas ani habeat 
formam cylindricam , transversaliter secatam intersectionibus circulorum 
tele cellularis densatz et intersectionibus annulorum , exinde sequitur quod 


( 83 ) 


terra constituens excrementa et imbuta tali humiditate ut omni modo sese 
flectere et formam semel indutam conservare possit, ejicietur sub forma 
parvulorum tuborum cylindricorum, superficiei levigate , et contortorum 
variis modis, nunc in se ipsos, nunc vero in tubos jam depositos. Adde 
quod excrementa eireularem in modum invicem sese obducant, quum vel 
minimo loco movetur animal; et justam tibi formabis idæam de illis mon- 
ticulis, crispantibus aggerulis, quos ad oras foraminum efficiunt Lumbrici. 

Lumbrici, presertim quum terrore afficiuntur, excrementa sepe agge- 
rulis interruptis deponunt; sed nullo accedente timore illa lente depo- 
nunt. Illi aggeruli crispantes etiam compositi sunt ex terrà quam per os 
evomit Lumbricus, quod frequenter accidit, 


PARS TERTIA. 
ANATOMIA ET DESCRIPTIO ORGANORUM INTERIORUM. 


— II 


SECTIO PRIMA. 
MYOLOGI A. 


CAPUT PRIMUM. 


DE MUSCULIS ET DE FIBRA MUSCULARI, 


Diversas species musculorum in Lumbricis distinguimus, sed omnes illi Comparatio 
qui constituunt integumentum generale exhibent notabilem analogiam an Men 
cum musculis Molluscorum Cephalopodum et Gasteropodum, ( vid. Mem. lis. 
pour servir à l Histoire et à P Anatomie des Mollusques , par M. Cuvier. 

1817. pag. 12 et sq.). Etenim, in omnibus hisce animalibus, et præser- 
tim in Lumbrico terrestri, maceratione solä, patet musculos compositos esse 


( 84 ) 

ex fibris modo diversimode sese intersecantibus, modó sese convergentibus 
secundum hanc vel illam directionem, conservando -parallelismum plus 
minusve perfectum. Illæ fibræ arctissime inter sese coherentes, ex musculis 
efficiunt corpora carnosa , veluti homogenea et telà continua constantia : que 
tela impedit quominus nec in fasciculos nec in plana distincta instar divi- 
dantur. Musculus proprius linguæ Hominis similem præbet implicationem. 

Differentiain- Omnes musculi motibus Lumbricorum inservientes ideoque illi qui 

ter musculos. . ER 3 au 
promovent setas aut spinas in eodem casu versantur. Sed hi qui diges- 
tioni aut deglutitioni inserviunt omnino diversam exhibént compositionem: 
ventriculus hoc nobis probat. Musculi ex quibus ejus parietes componun- 
tur ita formantur ut nobis ostendant telam omnino distinctam et forma- 
tam ex fibris oculis nudis visibilibus. Quum de hoc organo erit mentio, 
illam compositionem illustrabimus. 

CHASE In Hirudinibus, musculi habent fibras admodum distinctas; et genera- 

nummusculis. Jiter, compositio et dispositio illarum massarum carnosarum in his anima- 
libus et Lumbricis magnam habent analogiam. 

oil Etenim, in utroque animalı fibræ musculorum maxime internorum vi- 

situsmusculo- dentur esse longitudinales, dum fibræ illorum organorum quæ constituunt 

Ne integumentum generale et externum, sunt vel obliquæ vel transversales. 
Epidermis cohæret cum his posterioribus vel potius cum illis commiscetur, 
ita ut nonnisi magna cum difficultate ab iis possit segregari. 

apa Quamvis quedam relatio musculos Larvarum Insectorum inter et Lum- 

rum musculis. bricorum existere videatur, tamen paucissima tantum similitudinis puncta 
inter duas illas organorum species indicabimus. Musculi Annelidum multo 
minus sunt perfecti et eorum compositio multo est diffusior. 

De fibrämus- Quisque musculus componitur ex fasciculis tenuibus et secundum dì- 

culari, j 4 1 Sls . VAS ds fo n. a 
reclionem determinatam dispositis. Illi fasciculi ipsi constant fibris adhuc 
tenuioribus, qua ad microscopium distinguuntur (et presertim fibre ven- 
triculi). Ille fibre sunt albidæ ; fibre musculorum annularium obliquorum 
sunt fusce aut flavæ precipue ad partem eorum dorsalem. Sanguis qui 
superficiem eorum percurrit in vasis peculiaribus et in infinitum ramifi- 
catis , ipsis aliquando colorem roseum prebet. 
Quisque fasciculus coheret tela cellulari densà.et molli, cum reliquis 


. (85 ) 


ipsum circumdantibus, ita ut nullum. spatium vacuum vel saltem sulcus 
parallelus directioni fibrarum relinquatur. Hee tela densata et continua 
impedit quominus separentur et aspiciantur fasciculi. In Lumbricis terres- 
tribus heec tela cellularis est albida, translucida, omnino similis illi quam 
observamus iuter duos annulos subsequentes et ad eorum intersectionem. 

Musculi ipsi, verbi gratia, longitudinales ventrales et dorsales, (vid. tab. 
XV III - XIX.) separantur inter se tela cellulari simili sed magis extensä. 

Tandem quæque fibra, quodque filamentum musculare, a suo fasciculo 
segregatum , circumdatur tela cellulari, eo tenuiori et densiori quo magis 
exigue sunt fibre, quz tela cellularis ipsum filamentum cum vicinis 
filamentis conjungit. 

Si nunc unum ex illis filamentis microscopio subjicimus, videmus ipsum 
tantum esse compositum ex fibrillis, inter se conjunctis eädem illà telä 
cellulari densatä, modificatä in compositione et ordine pro specie musculi 
et magnitudo illarum fibrillarum. 

Ille fibrille videntur oriri ex junctione particularum simplicissimarum , 
et formari ex substantià proprià, comprehensä sanguine et ejectä hoc 
liquido sub forma fibrarum que deponuntur quum ex corpore extrabitur. 
(vid. Cuvier, Anatomie comparée, tom. I. pag. 90.) Secundum recen- 

‚tissimas plurium auctorum observationes, fibrilla muscularis constare 

videtur ex conjunctione. perquam minimorum globulorum substantiæ 
peculiaris animalis singulatim appositorum. Ea illustrare observatione 
datum mihi non fuit. 

Fibrille non sunt cave, sed videntur esse tubi cylindrici formati ex 
substantia continua , quæ integram cavitatem implet. Cel. Zyonnet sculpsit 
fibrillarum figuras musculorum Eruce Cossus ligniperde. Lumbricus 
terrestris non magnam in suis fibrillis exhibet mutationem forme. 

In experimentis meis quoad sanguinem Lumbricorum, sæpe observavi 
fibrillam a liquido separatam, sese deponentem sub formä filorum radiatorum 
plus minusve longorum. Sed aflirmare non auderem illa filamenta omnino 
esse similia fibrillis muscularibus, etsi colorem excipias. Etenim fibrille 
regulari forma semper insigniuntur: sunt recte et continue nullis ra- 
mificationibus distinctæ; filamenta vero ex sanguine oriunda hic et illic 
sunt inflate et etiam dividuntur in ramos qui ipsi subdivisiones exhibent. 


Fibrilla : mus- 
cularis. 


Irritabilitas 
muscularis. 


( 86 ) 


Ebullitioni submissi, musculi omnino dissolvuntur, et non deponunt illam 
substantiam filamentosam albidam et in aqua insolubilem , uti musculi 
aliorum animalium. 

Non tamen tanquam fibre sunt habende, striz sive sulci qui infra 
epidermem observantur. Ille striæ quee tantum sunt effectus contractionis 
muscularis, occurrunt tantummodo quum fibra carnosa , causä quäcumque, 
cogitur sese contrahere vel flectere. Fibre sese contrahendo, corrugant 
partes quibus adherent. 

Irritabilitas excitata sive voluntate sive actionibus externis in fibras aut 
nervos agentibus, in Lumbricis admodum est manifesta. Lumbricus exa- 
gitatus, per quartz circiter hore partis spatium, exsudat mucositatem 
copiosam mox sese colligentem sub formä filamentorum glutinosorum , 
elasticorum et albescentium. Articulationes tunc peculiaribus motibus sunt 
predite; magnopere striata sunt in sensu suæ longitudinis, scilicet in 
sensu corporis animalis; sed observandum est strias obliquas esse in axem 
corporis, et ab interna parte ad externam, atque sursum ad deorsum pro- 
gredi. Hæ striæ tantum determinantur contractionibus musculorum an- 
nularium obliquorum. Clitellum tum vehementer est striatum, sed striis 
interruptis, ab utroque latere tenuiores evadentibus, unde fit ut sacculis 
apertura carentibus similes videantur. Lumbricum leviter tangebam acus 
acumine, repente intumescebat, et admodum diametro transversali auge- 
batur; striæ evanescebant, et superficies, quo amplior eo etiam politior 
evadebat. Iterum acûs actionem expertus, cutis adeo tumida erat ut nullum 
striarum vestigium remaneret, quin imo metallicum colorem induebat. Idem 
experimentum iterabam in alias partes, verbi gratià, in unum ex ultimis 
corporis annulis quod quietum et striis obductum erat: eosdem effectus 
observavi , sed intensitate eo majori quo punctiones vehementiores erant. 

Nunquam tamen vulnera infligebam. Observavi extumescentiam nullibi 
esse sensibilem nisi in annulo tacto et in duobus aliis ipsum immediate 
attingentibus. Hoc tamen non locum habet quoad clitellum ; quod, etsi 
5 vel 6 annulos complectatur, tamen unum idemque corpus eidem motui 
obnoxium efformare videtur. Colores metallici etiam multo magis sunt 
manifesti in annulis quam in clitello. Extumescentia generaliter tamdiu 
perdurat quamdiu contactus corporis excitantis. 


(87) 


A. De Musculis Corporis. 


Musculi corporis quos in Lumbrico terrestri observavi non multum dif- Eorum analo- 
ferunt a musculis qui in Hirudine officinali occurrunt. Studium horum D 
posteriorum musculorum qui magis sunt distincti et manifesti non exiguum m 
adfert auxilium ili, qui musculos Lumbricorum investigationibus suis 
submittit. Motus utriusque animalis quamquam magnopere varie, tamen 
eädem fiunt ratione; et preterea , nemo dubitare potest quin in plerisque 
Annelidibus, organa motüs ad eumdem typum sint conformata et secun- 
dum idem principium agant. 

Studium horum musculorum non magnas pre se fert difficultates, quia 
simul ac in uno annulo accurate fuerunt observati, nihil ardui amplius 
investigatori obvium venit quoad ceteros annulos. Annuli enim tantulum 
modificantur, ut in singulis corporis partibus eamdem formam eademque 
organa exhibeant. Illius regulæ exceptiones jam indicavimus quum de 
annulis fuimus locuti. In eo presertim musculi Erucarum et Larvarum 
insectorum a musculis Annelidum discrepant. 

Quidquid häc de re sit, in Lumbrico terrestri distinguo tres species 
musculorum corporis: 1° annulares transversales, 29 annulares obliqui, : 
3° longitudinales. 


1°, Musculi Annulares transversales. 


Nomen musculorum annularium transversalium tribuo musculis angus- Definitio. 
tis, latioribus quam longioribus, integrum corpus complectentibus instar 
annulorum quibus contineretur, fibris parallelis transversalibus et parum 
distinctis præditis. 

Nullus auctor, meà saltem sententiä, eos observavit. Cl. Carus animad- Historica in- 
vertit musculos his similes in Hirudine medicinali ; ipsos ego etiam reperi m 
in hoc animali, in Erpobdellé vulgari, etin omnibus Annelidibus quos 
dissecayi. Videbimus illos esse necessarios in motibus annulorum apud 
omnia animalia quz illis instruuntur. 

Musculi annulares transversales positi sunt prope intersectiones annu- Positio. 
lorum, vel potius inter hos, ita ut omne spatium quod eos separat, 


( 88 ) 


occupent. Hi musculi, qui sunt albidi et perlucidi , ostendunt telam cellu- 
larem densatam , que annulos conjungere videtur, sed que ad superficiem 
eorum internam et infra musculos annulares transversales occurrit. Hi 
apparere incipiunt post secundum aut tertium annulum capitis et exten- 
duntur usque ad anum, quamvis differant magnitudine, sed non multum 
formá et directione. Eorum positio aliquid observatione dignum inter 
18um et 1"vm annulum exhibet. Etenim in hoc spatio, sunt largiores sed 
etiam minus distincti quia tela cellularis densata ibi magis est evoluta ; 
sed nedum sint in relatione directa cum diaphragmatibus ipsos circum- 
dantibus, cum his alternant, et appositi sunt intersectionibus telæ cellularis 
densatæ, (Vid. fig. 3. tab. XY III - XIX et tabule explicationem.) 
Exinde concludi potest, ni fallor, illos musculos non inservire motibus 
diaphragmatum, vel partium adjacentium internarum, sed motibus annu- 
lorum, quemadmodum nunc videbimus. 
Numerus, . Hi musculi in relatione annulorum, eo majori numero existunt pro serie 
horum organorum. Sed numerus vulgaris annulorum quum sit 132, 
numerus musculorum annularium transversalium erit 130. 
Directio. Eorum directio est transversalis, perpendicularis ad axem corporis, quod 
in annulos distinctos ab iis secatur. Hee directio variat cum motibus cor- 
poris, et retrorsum inclinatur in motu, et vice versä quum animal re- 
_trogreditur. 

Forma. Eorum forma exhibet speciem annuli latioris, marginibus parallelis 
instructi. Altitudo est + millimetri; latitudo totum corpus adæquat; levi- 
ter tantummodo videntur interrumpi seriebus setarum longitudinalibus. 

Fibre. Fibre paululum sunt distincte: maceratione apparent paralleles inter 
sese et lateribus musculorum, ita ut sint transversales, magis distincts 
in ventre quam in dorso. ( Vid. ac, ac, etc., fig. 2. tab. XY ILI bis.) 

Faciesexterne Distinguo duas facies in his musculis, externam et internam. Externa 

st extem® est levigata, fibris transversalibus instructa, probabiliter sese conjun- 

gens cum telà cellulari annulorum adjacentium; interna non differt ab 

externá, tantum est albidior et magis adherens cum tela cellulari quà 
obducitur. 

Relations. Hi musculi supra obducuntur epiderme, infra tela cellulari densatä 


(89) 


quæ occupat totum spatium quo annuli separantur. Ab utroque latere 
congruunt cum annulis a quibus tamen segregantur ope tele cellularis 
dense. Hee cellulositas illos separat supra, a musculis annularibus 
obliquis et infra, a musculis longitudinalibus ventralibus et dorsalibus. 

Motus horum musculorum in sequente capite examinabimus. 

Inter musculos annulares transversales et musculos quos annulares 
obliquos appello, occurrere mihi visi sunt Ductus Respiratorii: sed cum 
tales nonnisi in duobus individuis perspexerim admodum magnis et cras- 
sis, hanc esse veram conformationem non affirmaverim. Cæterum, nullum 
dubium moveri potest quin exiguitas pororum actüs respirationis et eorum 
ductuum, necnon tenebre quibus positio atque relatio horum organorum 
` involvuntur, hunc nodum non facili negotio solvere sinant. Si res ita sese 
baberet, fieri posset ut, cum musculi transversales, contractione sua, telam 
ipsos ab annulis separantem , laxarent, ductus aérei aperirentur; et contra, 
cum altitudinem disjunctione fibrarum adaugerent, iidem ductus compressi 
clauderentur. Jam, si attendimus binos hosce motus, vel etiam priorem 
solum, progressivo modo fieri, non difficile esset explicare motum et eja- 


culationem liquoris mucosi, cujus orificia secundum quosdam auctores sunt 


pori: etenim, simul ac aliqua pars hujus muci penetrásset in ductum, 
hic ad basim compressus musculis agere incipientibus, propelleret liquorem 
ad partem suam superiorem, unde, exitum reperiens, ejiceretur eo majori 
violentià, quo liquoris quantitas et compressionis energia notabiliores 


fuissent. 


2. De musculis annularibus obliquis. 


Usus. 


Nomine musculorum annularium obliquorum insignio musculos Defnitio. 


transversos, angustos sed multo longiores quam annulares transversales, et 
eädem latitudine ac hice ultimi, sive corpus integrum, quod circumdant 
seu cingunt sub formä annulorum. Nomen illorum non oritur ex eo quod 
eorum positio sit obliqua respectu axis corporis, sed quia heec obliquitas 
in fibris observatur. Admodum sunt distincti in magnis Lumbricis, in 
_ quibus ut ita dicam, omnes fere annulos constituunt. 

Hucusque, ni fallor, nullus auctor de his locutus est. Cel. Cuvier qui 


12 


Historica wm- 
stitutio, 


( 90 ) 


tamen optime musculos Lumbrici observavit, hos silentio preetermittit. 
Videtur illum auctorem eos habuisse tanquam portiones musculorum lon- 
gitudinalium secatas intersectionibus transversalibus tele cellularis. Nescio 
an musculi analogi fuerint reperti in quibusdam aliis Annelidibus. Ego 
non eosdem inveni nisi in Lumbrico terrestri. Musculi quos Zyonnet ani- 
madvertit ad intersectionem cujusque annuli in Erucá et quibus nomen 
musculorum dipisorum tribuit (vid. pag. 125 ejus operis), nullam exhi- 
bent analogiam cum musculis quos observavimus. Musculi Eruce sunt 
simplices, duplices quin etiam triplices pro diversis annulis. Occurrunt 
ad omnes divisiones sive intersectiones annulorum , primo et ultimo exceptis. 

Posilio. Hi musculi positi sunt in medià parte eujusque annuli, quos soli, ut 
ita dicam, constituunt. Inter se segregati sunt portionibus tele cellularis 
dense quæ videtur permeare musculos circa foramina, per que sete 
sive pedes progrediuntur. Sic ad integram suam peripheriam circumdati 
illa cellulositate, videntur contineri sacculis quadrangularibus agga, ghhg, 
hech, fig. 3. tab. XV III - XIX. Hi tamen musculi non intersecantur 
musculis setarum; nam illos in integrum separare mihi licuit, tumque 
efformant annulos distinctos clausos, sed praeditos quatuor sinibus ad 
partém ventralem: qui sinus exoriuntur tantummodo ex præsentià Re- 
tractorum spinarum. 

Color. . Musculi annulares obliqui magis sunt opaci et magis participes fiunt 
coloris Animalis quam transversales. Exinde sequitur quod musculi lon- 
gitudinales trans eorum crassitudinem distingui nequeant. 

Numerus. — Incipiunt occurrere a primo annulo corporis et nonnisi ad ultimum 
evanescunt; inde sequitur quod eorum numerus idem sit ac numerus 
annulorum , scilicet 132, termino medio sumpto. Et ex eo ipso quod con- 
stituant corpus principale horum annulorum , forma variat pro respectiva 
eorum positione. 

Forma. . In genere, formam exhibent annuli clausi plus minusve largi, aliquando 
(a 1° usque ad 18"* aut 20"m annulum) formam parvi cylindri, basi 
altitudinem adæquante, præditi. Supra locuti fuimus de sinibus inferio- 
ribus sive ventralibus. Distinguo duo latera et duas facies. 

Margoanterior. Margo anterior ad partem dorsalem annuli instruitur levi incisurá 


( 91) 
semicirculari, cujus convexitas versus anum conversa est, (vid. I. 
fig. 1. tab. XVIII.) ; que incisura occupat integram latitudinem duo- 
rum musculorum longitudinalium dorsalium , et major ejus concavitas 
occurrit in lined medianâ dorsali : illa incisura impletur cellulositate que 
musculum annularem obliquum circumdat. 

Margo posterior exhibet ad partem suam ventralem quatuor sinus sive in- Margo poste- 
cisuras levissimas, sed magisasperas quam illà, qua latus anterius instruitür. "°° 
Hi sinus congruunt cum seriebus longitudinalibus pedum sive setarum. 

Sinibus prætermissis latera horum musculorum sunt rectilinea. j 

Facies interna est lævigata, fibris satis distinctis prædita, interna poli- Facies externa 
tior adhuc est, et ejus fibræ fere perspici non possunt. "us cam 

Ille fibre (vid. ddd, fig. 2. tab. XVIII bis) sunt oblique (exinde Fibre. 
oritur nomen musculorum annularium obliquorum), progrediuntur ab 
anteriori parte ad posteriorem, et a superiori ad inferiorem ; videntur esse 
longitudinales versus lineam medianam dorsalem. Maxime visibiles sunt 
et in quibusdam motibus corporis observatu facillimis. 

Directio musculorum annularium obliquorum eadem est ac directio Directio et 
transversalium : eorum relationes non multum differunt. Supra et infra "toner 
sunt eædem; lateraliter communicant cellulositate tenuissimä cum mus- 
culis annularibus transversalibus. 

Si Ductus Respiratorii extenduntur inter duas species musculorum Usus. 

annularium, motus musculorum obliquorum respondent sine dubio ad 
motus transversalium. ( Vide caput de Motibus horum musculorum. ) 
Instar musculorum transyersalium, obliqui præbent diversitatem relatio- 
num a 3° usque ad 18wm annulum. Obliqui enim nedum directe congruant 
cum singulis intervallis inter duo diaphragmata subsequentia compre- 
hensis, quemadmodum hoc locum habet in integra longitudine corporis 
a 18° annulo usque ad anum, alternant e contra cum illo et eorum 
medium cum uniuscujusque. diaphragmatis lineà insertionis colligatur. 
(Vide in def, fig. 3. tab. XW III bis.) 


t 


30. De musculis longitudinalibus sive rectis. 


Nomen musculorum longitudinalium sive rectorum tribuo musculis Definitio. 


j (92) 


qui, sese extendentes a capite usque ad anum, dividunt corpus in segmenta 
longitudinalia et lateribus fere parallelis prædita. 
Historica in- Hi musculi observati fuerunt ab omnibus auctoribus qui fusius de 
UUU*.  Lumbricis egerunt. Inter hos primum locum obtinet Cel. Cuvier. De his 
musculis locutus est in Anatomiä suá Comparatä, tom. I. p. 462. Cl. Carus 
similes in Hirudine observavit ; imo nulla Annelidum iis destituitur ; 
exinde horum investigatio maximi est momenti ad bene motum vermi- 
cularem cognoscendum. Idem occurrunt in Erucä, quamvis parum dif- 
ferentes. ( Vid. Lyonnet.) Distinguo duas species musculorum rectorum 
sive longitudinalium; ventrales duos totidemque dorsales. 


a. Musculi recti dorsales. 


Positio.  Extenduntur a capite usque ad anum, occupantes totum dorsum et 
partem laterum , (vid. ab CF, fig. 1. et CDF, fig. 2. tab. XVIII.) 
Forma. Forma utriusque pentagonum elongatum prebet, et quum per latus 
majus inter se cohæreant et æquales sint, eorum junctio efformat speciem 
Rhombi, (ab FDC, fig.1. tab. XV III- XIX.) Eorum latera a 30° annulo 
sunt parallela. Supra divergendo segregantur usque ad 18", (vid. in D, 
fig. 1. tab. XV III), ubi unus eorum constituit angulum admodum 
distinctum. Latus quod sic ruptum efformat hunc angulum, convergit cum 
latere opposito supra 18"™ annulum, ut cum eo ad caput denuo conjungatur. 
In singulis hisce musculis quatuor latera distinguo: in exemplum suma- 
mus longitudinale dorsale rectum, quia eadem dicenda sunt de sinistro. 
Latera ante- ` Latus anterius (ac, fig. 1. tab. XP III.) nihil observatione dignum 
riora et P" prebet, circumdat caput; posterius vero 57" circumdat anum et paulu- 
lum incisuris sulcatur. ‘ 
Latus laterale rectum CF extenditur in longitudine corporis, primum 
progrediendo a C versus D, ubi efformat angulum 18! annuli de quo 
fuimus locuti, deinde a vià deflectens accedit ad latus laterale sinistrum 
et ipsi est parallelum a 30° circiter annulo. Margo lateralis sinister (a2) 
est omnino rectus et directionem dat linee mediane dorsali quam dis- 
tinximus. 
Distinguo duas facies superiorem et inferiorem. 


( 93°) 


Facies superior sive externa (cccc, fig. 1. tab. XY III bis) extenditur Faciesexternæ 
sub musculis annularibus et ab iis separatur leyi strato tele cellularis 
dense. Est polita, prædita fibris longitudinalibus maxime visibilibus quae Fibra. 
videntur in singulis annulis interrumpi vestigiis sive impressionibus mus- 
culorum annularium transversalium, (ddd, fig. 1. tab. XVIII bis). 

Ad dorsum hee facies instruitur intersectionibus minus distinctis, quae 
ex eo oriuntur quod intersectiones tele cellularis densate sint latiores. 

Facies inferior sive interna, (ee, fig. 2. tab. XVIII bis.) est levi- 
gata et immediate obducta membranà submusculari quae medium inser- 
tionis diaphragmatum præbet, (ff, eed. tab. et fig.) Quum hac membrana 
facile separari possit, facies interna optime perspicitur. Ejus fibre tunc 
valde sunt distincte, longitudinales et similes musculis faciei externa. 

Musculi recti dorsales communicant: 1° margine anteriori cum annulis Relationes. 
capitis, 2° margine posteriori cum spinctere ani, 3° margine laterali recto, 
cum musculo recto ventrali ejusdem lateris, a quo separatur lined tele 
cellularis densatæ, efformante exiguam curvaturam ad singulos annulos, 
4° margine laterali sinistro cum musculo recto dorsali ejudem lateris, a quo 
segregatur lineà medianá dorsali (ab) cellulositatis tenuissime , 5° facie 
externä cum musculis annularibus transversalibus et obliquis ; leve stra- 
tum tele cellularis densatæ jacet inter hos musculos, 6° denique facie 
interna cum canali intestinali et ejus appendicibus a quo separatur mem- 
branà submusculari. | 

Quum Ova hanc membranam procurrunt, musculi longitudinales pos- 
sunt agere in illa corpora quibus immediate tanguntur, et ipsa propel- 
lere motu successivo versus ani receptaculum. 

Mox eorum motus examinabimus. | Usus. 


b. Musculi recti ventrales. 


, Hi musculi extenduntur secundum corpus a capite usque ad anum, Positio. 

occupando partem ventralem et sese paululum ab utroque latere rejiciendo 

ut cum dorsalibus conjungantur (abcF, fig. 2. tab. XVIIL- XIX.) 
Eorum forma satis est irregularis quamvis sibi constans: elongati sunt Forma. 

in speciem quadrati cujus unum latus variis inflexionibus et sinibus dis- 

tingueretur. Eorum junctio ( vide ecd. fig. et tab.) exhibet satis accurate 


Latera ante- 
riora et pos- 
teriora. 


- (.94 ) 


quadratum elongatum Rhombo superitis coronatum. Instar dorsalium eorum 
latera in maximä parte corporis inter se sunt parallela et lateribus mus- 
culorum dorsalium vicinorum. Hic parallelismus locum habet a 30° sive 
32» annulo usque ad anum. Ad 18", latus rectum unius et sinistrum 
alterius convergendo inclinantur, angulum efformant, divergunt deinde 
usque ad 10" circiter, formant alterum angulum et convergunt denuo 
versus caput sese dirigendo. E studio quatuor laterum et duarum facie- 
rum definitio clarior evadet. 

Latus anterius est rectilineum et efformat sese reflectendo partem an- 
teriorem annuli quo caput continetur, (ac, fig. 2. ead. tab.) Latus 
posterius est paulum extensum , semilunare, efformans annm , suà junctione 


Margineslate- cum sphinctere. Margo lateralis rectus CF (sive sinister CF musculi 


rales. 


Facies externa . 


et interna. 


Relationes, 


oppositi) aut externus, est rectus usque ad 304m annulum, deinde 
variis modis inclinat quemadmodum jam vidimus. Margo lateralis inter- 
nus ab, rectilineus in integra sud longitudine est et determinat lineam 
medianam ventralem. 

Facies externa est similis faciei extern: rectorum dorsalium, instructa 
fibris longitudinalibus, parallelis, interruptis ad singulas intersectiones 
annulares, sed modo equali et continuo. 

Facies interna est similis externe sed perforata secundum duas lineas 
longitudinales pororum , per quos progrediuntur sete sive spine quibus 
musculi proprii inseruntur secundum musculos rectos ventrales. 

Hi musculi in relatione sunt 1° latere externo (ab, fig. 2. tab. XV’ TII- 
XIX.) cum lined medianâ ventrali scilicet cum junctione musculi oppositi, 
2» margine laterali externo cum lined tele cellularis densate que ipsos a 
musculis recüs dorsalibus separat, 3° latere anteriori cum parte inferiori 
annuli quà comprehenditur labrum inferius,. 4° latere posteriori cum 
inferiori parte sphincteris ani, 5° facie externa cum strato tele cellularis 
densate quo a musculis annularibus separantur, 6° facie externà cum 
membrana submusculari et cum musculis propriis pedum. Eorum motus 
qui magnam analogiam cum motibus dorsalium prebent, in sequenti 
capite examini subjicientur. — — 


(95) 
B. De Musculis Setis propriis. 


Hi musculi constituunt secundum ordinem musculorum Lumbricorum. 
Musculi sunt Locomotionis, utita dicam, quoniam actionem transmittunt 
organis huic facultati idoneis, que organa pedum munere funguntur. 
Illæ spinæ aut sete, quemadmodum jam vidimus quum egimus de orga- 
nis locomotionis, maxime sunt retractiles, etsi in contrariam sententiam 
quidam auctores abeant. 

Cl. Cuvier solus est, ni fallor, qui accurate hos musculos descripserit, 
(vide Leçons Anatomie comparée, tom. I. p. 463.) Cum hocce auc- 
tore, observabo illos musculos non bene perspici, nisi quum animal, intes- 
tinis et aliis organis interioribus rejectis, instar digiti manicarum sit 
inversum. Optime animadverti possunt quum eutis et musculi adjacentes 
extenduntur, ita ut quam maxime sint distensi. Tunc propellunt setas et 
musculos iis adhærentes ex vaginà et ipsas in prospectu ducit. Sed quum 
vehementior est distensio, non solum spinæ, sed etiam musculi nimis 
exterius protruduntur, et ligamenta rümpunt, sepe propriam suam 
substantiam convellendo. 

Quum precipui motus spinarum in ingressu et egressu versentur, duce 
species musculorum motibus illis idoneorum distinguuntur: 1° Protrac- 
tores spinarum , 2° Retractores spinarum. Utraque eodem numero 
existit ac setarum fasciculi. Quum hee igitur (numero medio) ad 249 
ascendant, numerus musculorum pedibus propriis est 498 in Lumbrico 
terrestri. Sed sponte patet, ex eo solo quod quisque annulus nihil sit nisi 
repetitio precedentis, hos musculos omnes una eademque ralione esse 
conformatos. Igitur hic tantum unam ex illis setis examinabimus, quam 
eligemus versus $ corporis, ubi admodum sunt evolute, et quum jam 
locuti fuimus de setis, quorum dispositio generalis a dispositione muscu- 
lorum pendet, positionem serierum longitudinalium musculorum silentio 
preteribimus. Hujus rei causa consistit in perfectà similitudine muscu- 
lorum serierum internarum. Attamen observatione dignum est quod, quo 
magis versus anum progredimur, eo magis etiam annuli inter se cohæ- 
reant et eo magis etiam exigui sint setarum musculi. Ut he bene per- 
spiciantur , seligenda est portio corporis paululum supra Clitellum , 
quemadmodum jam fecimus. 


Historica in- 
stitutio. 


^ Definitio. 


Forma, 


Fibre et fa- 
cies. 


Relationes. 


Positio, 


Forma, 


Fibre. 


Facies. 


Relationes, 


( 96) 


1°. Protractores spinarum. 


Cel. Cuvier hoc nomen dedit musculis conicis, basi in musculos longi- 
tudinales innitentibus et concayitate sua continentibus setas quas exterius 
propellunt contractione fibrarum longitudinalium. 

Quum microscopii ope (vid. fig. 5. tab. XYIII- XIX.) unus ex illis 
musculis ad superficiem internam longitudinalium observatur, reperitur 
efformatus ex cono carnoso , undique specie sacculo tela cellularis involuto ; 
qui sacculus formam ipsam corporis musculosi induit. Hic conus tantum- 
modo millimetrum altitudine, 4 millimetri vero latitudine adæquat. Basis 
ejus annularis innititur faciei interne musculorum rectorum ventralium. 

Fibre hujus coni carnosi sunt longitudinales et usque ab apice ad 
basim extenduntur. Facies externe et interne sunt similes et lævigatæ , 
cellulositate tenuissimâ obducte. 

Relationes horum musculorum sunt: 1° latere sive basi circulari cum 
musculis rectis ventralibus, 2° apice et facie interna cum setis sive spinis 
retractilibus. 


2e Retractores spinarum. 


Nomen illud, auctore Cel. Cuvier, tribuitur musculis (bccb, fig. 5. tab. 
XV ILI.) qui sese inserentes ad fasciculum setarum et fere ad altitudinem 
ubi hee interius ingredi debent, jacent in superficiem musculorum rec- 
torum ventralium et infra membranam submuscularem. Exiguo tantum 
intervallo distant a poris sive orificiis per que spine exterius progrediuntur. 

Formam exhibent annuli paululum elongati, depressi, undique pro- 
tractores involventis. Extenduntur altitudine minuendo, presertim circa 
lineam eorum intersectionis , vn junguntur ope reticulo tele cellularis 
densatæ. 

Fibre sunt parallele et radiate, a centro ad circumferentiam sese ex- 
tendentes, scilicet integram basim setarum sive spinarum complectuntur. 

Eorum facies similes sunt et positione tantummodo discrepant. Utra- 
que iisdem speciebus fibrarum est prædita. 

Retractores communicant: 1° latere interno cum setis, 2° latere externo 
et facie inferiori sive externâ cum musculis rectis ventralibus, a quibus 


(97) 


tamen cellulositate densà segregantur; 3° facie internà cum membranä 
submusculari que ipsos separat a canali intestinali et ejus appendicibus. 

Videatur caput sequens, in quo de motibus retractorum et protracto- 
rum speciatim agitur, 


C. De Musculis Oris. 


Musculi oris exiguo numéro existunt, sed formas admodum varias exhi- 
bent. Sex observavi, scilicet: 1° constrictorem oris, 2° musculum labii Numerus. 
superioris proprium, 3° ejus elevatorem, 4° ejus depressorem, 5° muscu- 
luni proprium labii inferioris, 6° ejus retractorem. Singulos illos mus- 
culos peculiaribus in paragraphis examinabo. 

Oris musculi a nullo auctore, ni fallor, fuerunt observati, quamvis qui- Historica in- 
dam horum musculorum, elevator, verbi causá, labelli superioris, sint T 
maximi et perquam visibiles. 


1°, De oris oonatrictone. 


Musculus constrictor oris (vide eee, fig. 4, 5 et 6. tab. III.) positus positio. 
est ad partem anteriorem primi annuli, cujus oram exstantem efformat, 
et sic communicat cum pharynge, ope membrane infundibuliformis, ca- 
vitatem oralem constituentis. 
Formam prebet annuli plus minusve regularis et crassi. Ita constitutus Forma. 
est ut in ejus cavitate versentur et moveantur musculi proprii labiorum 
superioris et inferioris. - 
Est unicus et praeditus fibris radiatis conspicuis, presertim quum os in Fibre et nu- 
se ipsum, labia movendo, reducitur. PW 
Latus ejus posterius est circulare, et cum primo annulo, ope intersec- Latera, facies 
tionis tel cellularis, communicat. Latus anterius est liberum et rotundum. ®t relationes. 
Facies externa immediate cute obducta, interrumpitur superius musculo 
elevatore labii superioris, quod supra illam extenditur. Facies interna est 
lævigata sicut et externa et in relatione versatur cum labio superiori 
et membranä cavitatem oralem circumdante. 
Auget sive minuit magnitudinem hujus cavitatis, motu quem in Ususetmotus. 


sequente capite examinabimus. 
15 


Positio. 


Forma. 


Fibre. 


Lateraet facies. 


Relationes. 


Positio. 


Forma. 


( 98 ) 


2°, De musculo proprio labii superioris. 


Musculus ille ( 2222 B CC, fig. 1 et 2. tab. XV II- XV III), quemad- 
modum nomen ipsum satis indicat, efformat solus, ut ita dicam, fere 
integram massam labii, et occurrit presertim ad partem ejus anteriorem , 
ubi constituit lobum in figurà delineatum. 

Hic musculus est globulosus, subsphæricus, paululum depressus et 
pené divisus in duas partes semisphæricas. Primo aspectu duo illa seg- 
menta videntur esse musculi peculiares, sed seriori examine instituto, 
patet ipsa conjungi ad partem eorum posteriorem, et divisiones tantum- 
modo esse valde distincte unius ejusdemque musculi. 

Singulæ illæ portiones componuntur ex fasciculo fibrarum parallelarum 
ad earum basim, sed ad apicem divergentium. llle fibre, instar pedum 
musculorum, involvuntur cellulositate densä sed tenuisssimä. 

Lateraliter et superius, musculus proprius labii superioris in relatione 
versatur cum oris constrictore quem perforat et diflindit ad partem ejus 
superiorem et inferiorem, infra et retrorsum, communicat cum mem- 
branä cavitatis oralis et labellum inferius tangit. 

Spatium triangulare (vid. a, fig. 4 et 5. tab. III.) lateribus curvili- 
neis instructum jacet, in quibusdam individuis, inter lobos musculi proprii 
labii superioris, et tali modo faciem superiorem musculi mutat. 

Hic musculus communicat: 1° latere posteriori cum elevatore labii , 
et cum musculo coustrictore oris, 29 facie internä in relatione versatur 
cum membraná cavitatis oralis et tangit alimenta, labellumque inferius. 

Ejus usus et motus sunt diversi. | 


3°. Musculus elevator labii superioris. 


Hic musculus extenditur ad partem posteriorem et superiorem supe- 
rioris labii. Progreditur retrorsum et occupat integram amplitudinem 
musculi constrictoris et primi annuli, ut cohereat cum intersectione 
hujus annuli cum secundo. 

Ejus forma est satis regularis et constans. Est longus, angustus, sub- 
quadrilateralis, basi angustiori, apice extensiori instructus , cohærens 
musculo proprio labii superioris. (Vid. bc, fig. 1 et 2. tab. IV.) 


(9) 

Ejus fibræ sunt longitudinales, parallele, divergentes tantummodo ad 
partem musculi anteriorem, ubi conjungitur cum musculo proprio labii. 

Margo ejus anterior est fere rectilineus, transyersalis, musculo proprio 
coherens. Margines laterales convergunt, sese dirigendo versus intersectio- 
nem primi aut secundi annuli, et divergunt e conträ, parvulum sinum 
efformando, ad ejus apicem, ubi sunt rotundi et non depressi, uti in in- 
feriori parte horum musculorum. Margo posterior est fere nullus, tan- 
tummodo commiscetur cum telä cellulari densä intersectionis annularis. 


Facies superior est laevigata, lucida, prædita fibris parum conspicuis , 
secatis impressione transversali, (vide A, fig. 1 et 2. tab. IY.) que 
musculo majorem agendi libertatem permittit, non tamen sine damno 
vis quäcum agit. Facies inferior sive interna easdem relationes eademque 
criteria, etsi minus distincta , exhibet. 

Communicat: 1° latere anteriori, cum musculo proprio labii, 2° mar- 
ginibus lateralibus, cum constrietore et primo annulo corporis, 3° latere 


posteriori, cum secundo annulo, 4° facie superiori, cum cute, 5° facie 


interna sive interiore, cum membrana que cavitatem oralem circumdat. 


In quibusdam individuis (nonne esset species distincta?) labellum su- 
perius exhibet notabilem anomaliam. Etenim , circiter ad ; partem sus 
longitudinis praebet duas extensiones laterales, (cc, fig. 4 et ;5. tab. III.) 
que sese in spiram colligunt, ut duas species ellipsum, unam ab utroque 
latere, efforment. llle extensiones secant et trajiciunt musculum con- 
strictorem , ita ut pars hujus (f, ecd. fig. et tab.) ab iis involvatur. Ille 
due portiones tanquam musculi peculiares haberi possent, si labrum 
superius, sese dividendo in massam musculi constrictoris , penetraret. 


4°. De Musculo depressore labii superioris. 


Hie musculus occurrit ad partem mediam et inferiorem labii, in inte- 
-riore cayitatis oralis, quam superius in duas portiones laterales dividere 
widetur. Prodit tanquam frenum et similis est quoad labrum superius, 
vinculo linguz in Homine. Cohæret, marginze superiori et perpendiculariter, 
ad faciem internam labii superioris, et congruit cum loco, ubi ejus musculus 


Fibre. 


Margines. 


Facies, 


Relationes. 


Anomalia, 


Positio. 


Forma, 


Fibre. 


Positio. 


Forma. 


Fibre. 


Facies et rela- 
tiones, 


( 100 ) 


proprius dividitur in duos fasciculos divergentes. (Vide E; fig. 6. tab. III. 
et D. fig. 1 et 2. tab. XV II - XVIII.) 

Hic musculus est complanatus, longior quam latior, triangularis, apice 
versus cesophagum contorto, basi ad partem anteriorem labii superioris 
coherente. Adeo tenuis est et exiguus ut ejus fibras perspicere mihi non 
licuerit. Sed dubitandi ratio hic subest an revera sit Musculus ? Nonne 
esset duplicatura membrane mucose que, involvens. labrum superius | 
ad faciem ejus internam et inferiorem, in se ipsam colligitur, ut sic effor- 
met froenum quod ipsum retineat et impediat nimium motum, sive in 
prehensione alimentorum, sive in formatione foraminum aut canalium 
terrenorum ? Hunc nodum solvere non audeo ; omnes enim oris partes , 
quamvis illis diu operam nayaverim, novo examini subjici debent. Primum 
est Invenisse, dixit Newton; satis est igitur hic exponere primas meas 
observationes. 


5e. De musculo proprio labii inferioris. 


Hic musculus occupat et constituit integram portionem anteriorem 
labii inferioris. Efformat massam carnosam, bilobatam, visibilem tan- 
tummodo ad externam partem, quum animal cibum sumit vel quum os 
hiat. (Vide gg, fig. 5 et 6. tab. III. et g, fig. 1 et 2. tab. IV.) 

Forma musculi proprii labelli inferioris est globulosa, depressa, multo 
latior quam longior. Constat ad partem anteriorem et faciem externam 
duabus speciebus loborum ellipticorum leviter arcûs in modum curvato- 
rum et exterius progredientium. Hi lobi separantur specie scissuræ 
(Z, fig. 6. tab. III.) distinctæ admodum quum labium inferius foras 
protrahitur. 

Fibre hujus musculi circumdantur strato crasso tele cellularis dense, 
quod impedit quominus bene perspiciantur. Ceterum hic musculus similis 
est musculo linguali Hominis, scilicet consistentià molliori , texturà densiori 
et tenuiori quam alii musculi distinctus. Ejus facies, quas divido in superio- 
rem sive externam et inferiorem , omnes sunt sulcatæ innumeris lineolis 
intersecatis, quae eo magis sunt visibiles quo minus distenditur labrum. 

Facies ejus superior permeatur etiam sulco longitudinali, qui exterius 


( 101 ) 


progrediens, mutatur in scissuram et duos lobos separat. Communicat 
latere posteriori. cum musculo retractore ejusdem labii, et in omni suä 
longitudine cum cavitate orali. Facies externa est maxime anterior et 
occupat anteriorem partem labii que exterius occurrit. Est convexa, : 
semicircularis, praedita punctis sive extremitatibus ab utroque latere ascen- 
dentibus et sic portionem constrictoris oris obducentibus. Facies inferior 
est plana ad partem suam posteriorem, convexa et arctis in modum ad 
anteriorem contorta; tangit latus internum musculi oris constrictoris et 
supra hunc extenditur. 


6». De musculo retractore labii inferioris. 


Hic musculus occurrit ad partem posteriorem labii inferioris, termi- Positio. 
natur ad extremitatem cayitatis oralis, scilicet ad partem profundiorem 
oris. Ad anteriorem partem communicat, ope tele cellularis dense, cum 
.musculo proprio ejusdem labii. 

Forma hujus musculi est regularis. Exhibet quadrilaterum paululum Forma. 
elongatum, instructum lateribus fere parallelis , sese jungentibus ad inter- 
sectionem primi annuli cum secundo. Ejus fibre non sunt visibiles et Fibre. 
undique cellulesitate tenui et densà circumdantur. 

Facies ejus superior est levigata, non multum rimis dehiscens, et Facies. 
inferior superiori est simillima. 

Hic musculus extenditur fere in integram longitudinem primi annuli, Relationes. 
et constituit faciem inferiorem et posteriorem cavitatis oralis. Communicat: 
1° latere posteriori, cum intersectione primi annuli cum secundo, 2» latere 
anteriori, cum musculo proprio labii inferioris, 3° marginibus lateralibus, 
recto et sinistro, cum membrana submusculari que superficiem internam 
cavitatis oralis circumdat. xf 

En musculi quos in ore observavi: ut omnes perspici possint, multe Observationes. 
circumstantie repertu diflicillimze concurrere debent. Musculi proprii 
utriusque labelli, erector superioris, maxime sunt distincti. 

Post musculos corporis et oris, nobis adhuc ani musculi examinandi ve- 
niunt, Etenim necclitellum nec papilla exhibent peculiares musculos; exinde 
omni proprio motu sunt destituti, exceptis tamen illis motibus qui in inte- 
gro corpore occurrunt. Eadem observavi quoad organa generationis externa. 


Forma et po- 
sitio. 


Fibre. 


Latera, Facies 
et relationes. 


( 102 ) 


D. De musculis ani. 


Musculi ani, quos delineavi tab. IF. fig. 4,5, 6, 7, 8et 9, exiguo nu- 
mero existunt. Duos tantummodo numeravi 1» Radiatum et 2» Sphincterem. 

Nullus auctor hos musculos investigationibus suis submisit, quamvis 
tamen maxime sint visibiles. 


1°. De musculo radiato. 


Hic musculus (vide 5, fig. 4, 5 et 6. tab. 177.) est circularis, con- 
vexus, cavitatem ani circumdans, et videtur esse ultimus annulus externus 
corporis. Exhibet sic speciem annuli cujus spatium vacuum occupatur 
sphinctere et orificio ani. Ejus dimensiones variant cum contractionibus 
quas subit hoc organum. 

Ejus fibre, ano clauso et corpore quieto, admodum sunt distincte; sunt 
radiate et a centro ad circumferentiam extenduntur. Determinant in cute 
seriem plicaturarum qua eamdem positionem ac ille induunt, et eo melius 
perspiciuntur quo minus dilatatur musculus. Vide fig. 5 et 6 ejusdem 
tabule, ubi notabilior est illa dilatatio. 

Latera , quorum externum et internum distinguo, sunt integra: externum 
congruit cum musculis annularibus ultimi annuli, internum vero cum 
sphinctere ani, vel cum telà cellulari que ipsum circumdat. 

Due pariter sunt facies, externa et interna: externa, visibilis tantum 
in statu naturali musculi, eminet suä convexitate ad exteriorem corporis 
partem conversa, in se ipsam colligitur, et redit versus anum, ubi effor- 
mat speciem cavitatis longitudinalis in quà sphincter versatur; interna 
est plana, et in omni sua amplitudine musculis annularibus ultimi annuli 
innititur; non est conspicuo nisi musculus sejungatur. 

Sepe ille musculus radiatus ani instruitur, secundum directionem 
linearum medianarum dorsalium et ventralium , duobus sinibus sive scis- 
suris, presertim conspicuis, quum anus observatur quemadmodum de- 
lineavimus eum fig. 7, 8 et 9. tab. IY. Hi sinus cernuntur in a, et 
obliquitas ultimorum annulorum corporis, in quibus anus perforatur, per- 


spicitur in ad, fig. 9. 


( 103 ) 


2°. De sphinctere. 


Spincter, ut ita dicam est solus musculus ano proprius: ipsum imme- Positio. 
diate circumdat ejusque forma et dimensiones variant secundum expan- 
sionem et contractionem. Occurrit ad partem internam musculi radiati 
et cohæret latere externo ad faciem posteriorem musculorum annularium 
et longitudinalium ultimi annuli. 

In statu quietis (vide c d; fig. 4. tab. IV. ), est fusiformis, elongatus, Forma. 

verticalis, terminatus uträque sua extremitate versus radiatum et in direc- 
- tione linearum medianarum dorsalium et ventralium. Quum anus aperitur, 
ejus diameter transyersalis augescit cum diametro musculi; hicque pos- 
terior eo magis augetur quo major cavitas evadit. Tandem in maxima 
dilatatione, musculus est circularis, instructus lateribus musculo radiato 
parallelis. 

Fibre hujus musculi sunt circulares, sed parum visibiles, et in cute Fibre. 
determinant plicaturas que evanescunt quum musculus, distensione fibra- 
rum, augescit. Ano omnino quieto , sphincter penitus occluditur. 

Communicat latere externo, cum musculo radiato et latere interno, cum Relationes, 
canale intestinali, quando ille huc usque continuatur. Receptaculum oyi- ^'^ tse. 
ferum quod non multum abhinc distat, cujusque orificia in ano aperiun- 
tur, etiam clauditur sphinctere et contractione musculorum annularium 
ultimorum annulorum. Facies hujus musculi nihil observatione dignum 
pre se ferunt. 


CAPUT SECUNDUM. 


EXAMEN MUSCULORUM SESE MOVENTIUM. 


Musculi tantummodo moventur Contractione suarum fibrarum , et motus 
variant igitur non solum dispositione cujusque musculi, sed etiam direc- 
tione fibrarum et relationibus que inter illas intercedunt. 

Ad Contractionem muscularem progignendam, tria organa sunt neces- 
saria in statu saltem naturali seu normali: 1° Cerebrum, quadam vi im- 
pulsum quod motum dat ipsumque dirigit, 2e Nervi qui illum transmittunt, 
3* Musculi qui illum efficiunt. In hoc capite examinabimus Genera mo- 


Experimenta. 


Motus oris 
constrictoris, 


(104 ) 
tuum, Modum quo efficiuntur; nec tamen prolixe loquemur de vi quam 
exercent Cerebrum et Nervi, de qua vide Cel. Magendie et aliorum 
opera (1), et Cell. Prevost et Dumas Dissertationes de Phenomenis 
quee concomitantur contractionem fibre muscularis , etc. (2). 

Constat experimentis a Cl. Prevost et Dumas institutis, fibram muscu- 
larem in contractione non minorem, quoad longitudinem veram, evadere, 
sed duas ejus extremitates propius inter se admoveri, flexione in zigzag 
(ut dicitur) sive in undulationes angulosas. Hec flexio oritur ex actione 
stimuli cujuscumque qui movet fibras quarum parallelismus iterum eädem 
celeritate, causà cessante, efficitur. Tandem iidem auctores observárunt fila 
nervosa que permeant fibras musculares, extendi in hisce punctis ubi 
flexiones angulares producuntur et reproducuntur singulis incitamentis. 
Illae observationes aliquam utilitatem possunt habere in studio musculo- 
rum Lumbrici. 

Duas species motuum, instar Physiologorum , distinguemus: Partiales , 
sive illos motus per quos efficitur positio reciproca partium corporis, et 
Locomotorios qui relationes corporis cum solo immutant. 

Inter hos motus non numeramus illos qui sese maniffestant in musculis 
organorum internorum veluti stomachi, canalis intestinalis, etc. In illos 
enim motus, Voluntas vel Instinctus nullam vim exercent. 


I. De motibus. partialibus. 


Hoc nomine insignio motus qui sese manifestant in musculis capitis ; 
motus musculorum corporis magis spectant ad motus locomotorios et de his 
nonnisi in divisione sequente loquemur. Examinabimus motus singulorum 
musculorum quos in capite precedente vidimus, eumdem ordinem sequendo. 


1°. Motus constrictoris oris. 


Hic musculus, quemadmodum nomen ejus indicat, cavitatem oralem 
contrahit sive dilatat: illz fibre radiantes exhibent aptissimam dispositio- 
nem, presertim si ratio habeatur ad motum retrorsum effectum et vice 


(1) Précis élémentaire de Physiologie. Paris, 1825. 


(2) Mémoire sur les Phénoménes qui accompagnent la contraction de la fibre musculaire. 
Paris, 1823. i 


( 105 ) 


versä, qui manifestatur in hoc musculo et cujus scopus in eo versatur ut 
labia antrorsum propellat, sive ea in cavitatem oralem reducat. 

Quoad posteriorem hunc motum , hic musculus est tantummodo passivus, 
nam longitudinales corporis tantum agunt. Horum fibre cum fibris mus- 
culi constrictoris communicant, quin etiam sepe visus sum animadver- 
tisse constrictorem nihil esse nisi plicataram musculorum longitudinalium, 
quorum fibre longitudinales et parallelæ exterius contorquentur ut effor- 
ment cesticillum circularem et fibris radiantibus preditum. Tali modo, 
fibris longitudinalium sese contrahentibus, constrictor in se ipsum intror- 
sum volvitur et retro progreditur, secum contorquendo labia et eorum 
appendices: quod revera locum habet. Quum e contra eedem illæ fibre 
evadunt parallele, musculis non amplius se contrahentibus, constrictor 
progrediendo evolvitur; labia non amplius in cavitate orali tenentur , 
egrediuntur, et muneribus suis funguntur. Eo majori vi fit motus quo 
parallelismus fibrarum perfectior evadit. 

Motus quo musculus constrictor os contrahit sive dilatat indicare mihi 
videtur illum musculum, si revera existit, tantammodo esse passivum, et 
annulares, precipue annularem transversalem primi annuli, unice esse 
activos: etenim videbimus przcipuum motum annularium transversalium 
in contrahendis annulis versari; atque, talis musculus, si non coheret 
constrictori, tamen in ejus viciniis et supra hunc-ce reperitur. Quum 
fibra ejus musculi contrahi inceperint, repente ejus actio extendetur non 
solum in primum annulum, sed etiam in cavitatem oralem et musculum 
constrictorem quem immediate circumdat. Inde oritur oris contractio. 

Ex his observatis, que in hoc capite tantummodo fusius exponere po- 
teram, mihi quasi demonstrare videtur musculum Constrictorem non 
existere. Novis experimentis et observatis illud dubium tolletur. 


2°. Motus musculi proprii labii superioris. 


Hi motus nullomodo sunt diversi: duo fasciculi fibrarum qui exterius Motus museu- 
propelluntur ad extremitatem anteriorem hujus labii , indicant et efficiunt pd ain iiri 
motum qui labrum intrinsecus et ad faciem ejus inferiorem contorquet 


ibique efformat speciem sulci longitudinalis, probabiliter alimentorum 


14 


Motus musculi 
erectoris ejus- 
dem labii. 


( 106 ) 


ingressui faventis. Quum animal terram perforare velit, et labrum su- 
perius terebrantem formam inducat, illi fasciculi inter se admoventur , 
parallelismo instituto, labrum erigitur, durius evadit, et ad terram effo- 
diendam admodum est idoneum. 


3°, Motus musculi elevatoris labii superioris. 


Musculus elevator, quemadmodum nomen indicat, antrorsum et sur- 
sum ducit labrum cui adhæret. Fibre longitudinales et parallele hunc 
motum facilem explicatu permittunt. Illum motui vectis tertii generis 
assimilo: etenim, vis agens occurrit inter hypomochlion sive insertionem 
fibrarum, et resistentiam sive labrum sublevandum. Hee species vectis est 
maxime idonea celeritati molüs: exinde labrum superius potest maximá 
cum velocitate moveri sive potius oscillare. 

Positio naturalis hujus musculi est horizontalis, angulus quem labrum 
sublevando efformat, variat pro diversà vi que agit et que proportion- 
nalis est Sinui anguli descripti. Quum labro superiori clauditur os, mus- 
culus erector perpendicularis evadit. 


4°. Motus musculi depressoris labii superioris. 


Motus musculi Hic musculus sensu inverso quam præcedens agit. Ejus motus etiam 


depressoris la- 


bii superioris. 


Motus musculi 


proprii labii 
inferioris. 


efficitur tanquam vectis tertii generis. Fibris loco hypomochlii inservit 
extremitas anterior, labrum superius ad earum extremitatem positum re- 
sistentiæ munere fungitur, et tandem sua propria amplitudo ipsis vis 
agentis vices agit. Ejus inclinationes eamdem normam sequuntur ac incli- 
nationes musculi præcedentis, et ejus positiones etiam sunt similes; tandem 
positus est ad partem anteriorem labii superioris donec ejus antagonistus 
supra .collocatur. 


5». Motus musculi proprii labii inferioris. 

Ejus motus , quamvis accurate fibras distinguere mihi non contigit, sunt 
simplices: labium inferius semel extrorsum dilatatione sui retractoris 
propulsum , in constrictorem musculum reducitur et ab utroque latere 
denuo ascendit: quod ex eo provenit quod nullam repulsionem patiens , 
capit positionem maxime idoneam et que ab ejus formä determinatur. 
Duo lobi efformant junctione sulcum quem observavimus et qui necessario 


( 107 ) 


introitum alimentorum faciliorem reddit. Fortasse existunt duo fasciculi 
fibrarum, veluti in musculo proprio labii superioris, et in hoc casu motus 
eamdem haberent originem. Hoc labium non infra rejicitur, quia labii 
tantum superioris elevatione os aperitur. 


6». Motus retractoris labii inferioris. 


Constans fibris parum distinctis, sed quas longitudinales credo, hic mus- 
culus efficit motum retrahendi labrum versus partem posteriorem cavitatis 
oralis. Hic motus etiam videtur effici ad normam vectis tertii generis, et 
eo majori vi ageret quo magis ejus fibre contraherentur. 

Ejus.actio sepe eodem tempore prodit quo labrum superius progre- 
diendo denuo ascendit, ut quodammodo viam prebeat alimentis eaque 
deinde in os introducat. Hzec introductio efficitur regressu utriusque labii 
et presertim inferioris in se ipsum. Tali modo premunt terre aggerulum 
ipsumque in cavitatem oralem serpere cogunt. 

Supra descripsi mechanismum prehensionis alimentorum et perforationis 
foraminum. 


Observatio. 


= Nullum dubium moveri potest quin cerebrum maximam exerceat vim 
in motus musculorum capitis; sed non idem est dicendum quoad vim 
quam exercent nervi qui originem suam ducunt sive ex cerebro ipso sive 
ex funiculo cesophageo nervoso. Nonne hi nervi functionem fortasse 
habent ut Gustus sensationem promoyeant, quoniam desinunt in labiis 
et oris parietibus, aut, nonne locum prebent motibus quasi voluntariis, 
si fas est dictu, ab iisdem illis partibus effectis? Hoc dubium tollere non 
valeo quoniam mihi non licuit unius vel duorum parium illorum nervo- 
rum , respectu eorum exiguitatis ( 1/6 millimetri sive etiam minores) secare. 
Hanc sectionem sine lesione musculorum eflicere non potuissem, tumque 
omnia experimenta fuissent certitudinis fundamento destituta. 


Motus partiales musculorum ani. 


Musculi soli oris et ani quodam peculiare motu funguntur: non enim 
papillee, clitella, aut appendices habent peculiares motus. 


Motus retrac- 
toris labii iu- 
ferioris. 


Vis quam ce- 
rebrum et ner- 
vi exercent in 
illos motus. 


( 108 ) 


Motus musculi radiati ani. 


Motus musculi Hi motus iidem sunt ac motus musculi constrietoris oris: 1° motus re- 
radiati ani, S ^ ° s SEHR i 
trorsum effectus et vice versà, qui locum habet evolutione marginis interni. 
Quum dispositio fibrarum radiantium in duabus illis speciebus muscu- 
lorum sit eadem, explicatio hujus motus hic esset inutilis quia jam re- 
peritur pag. 104. 
2». Motus contractionis ani cavitatis a musculis annularibus ani pen- 
dere mihi videtur, quemadmodum ille motus, quoad os, pendet ab annu- 
laribus partis anterioris capitis. 


2e. Motus sphincteris ani. 


Motus sphinc- Contrahit aut dilatat anum, interdum eum omnino claudit (vide etiam 
geri pag. 82, mechanismum expulsionis excrementorum ), interdum etiam 
adjuvat expulsionem substantiarum fæcalium. Circulares fibre reddunt ejus 

motum similem motui quem musculi annulares transversales efficiunt. 
Propter angulos (c e£ d, fig. 4. tab. IF.) qui observantur ad partes 
sphincteris superiorem etinferiorem, illæ fibre aliquando radiantes videntur. 
Visquam exer- Omnes illi motus partiales excitatione corporum externorum provocan- 
cet plexus ab tur et sine dubio determinantur actione nervorum qui plexum plus mi- 


motus parta nusve implicatum in regione abdominali efformant. Exiguitas horum 
organorum impedivit quominus illa dissecarem. 


II. De motibus Locomotoriis. 


Hi motus, quemadmodum jam vidimus, relationem corporis cum solo 
immutant. Strictiori sensu musculi spinarum soli hoc titulo comprehen- 
duntur; sed, si observamus omnia illa organa esse idonea ad augendum 
aut minuendum corporis diametrum , ad annulos inter se et in sensu de- 
terminato appropinquandos, ad movendum denique corpus in data di- 
rectione, necesse est ut referamus motus omnium horum musculorum, 
ad motus quibus nomen Locomotorum datum est. Omnes enim versantur 
in mutatione quacumque efliciendä in positione corporis, unico verbo , 
in eum loco dimovendo. 


i t icc i m . LJ .. LI 
Wiens, m- Mechanismus progressionis Lumbrici jam fuit observatus a Cel. Zyonet, 


( 109 ) 


(vide ejus notas adjectas operi Lesseri, cui titulus: Theologie des In- 
sectes , ), ab anonymo quodam, ( vide art. Lombric, in op. Dictionnaire 
raisonné et universel des animaux, par M. D. L. C. D. B. Paris, 1759), 
etiam a plurimis aliis et inter illos a Cel. Cuvier, ( Leçons d'anatomie com- 
parée , tom. I. p. 463.) etc. 

Quum in diversis motibus progressionum plurime species musculorum 
simul agunt, impossibile est unum ex illis motibus observare nisi etiam 
dicam quomodo eodem tempore agant ceteri. Ut meliori ordine proceda- 
mus, transibimus a musculis eflectüs simplicioris ad musculos effectüs 
generalioris et magis compositi. 


1°. Motus musculorum annulorum transversalium corporis. 


Hi musculi omnes eodem modo ac sphincteres agunt: augent aut mi- 
nuunt diametrum corporis. Quum fibre ejus transversales parallelismo 
destituuntur et in zigzag contorquentur, musculus in se ipsum agit et 
annuli quem efformat apertura minor evadit. Sed quum fibre denuo suum 
parallelismum induunt, musculus diametro minuens, non amplius partes 
adjacentes comprimit. Exinde corporis incrementum oritur. Hic motus mi- 
rum in modum favet progressioni et semper efficitur quum hzc locum habet. 

Quisque musculus annularis transversalis congruens, infra 18v" annu- 
lum, cum diaphragmate annuli cujus partem ipse constituit, agit sive in 
sua contractione, sive in casu contrario in diaphragma hocce, sicque ma- 
jorem aut minorem vim exercet in organa interiora et presertim in magnum 
intestinum. Excrementa que hoc continentur retrorsum propelluntur 
quum musculi annulares transversales sese contrahunt in eâdem direc- 
tione, quia tali modo cavitatem intestinalem angustioribus comprimunt 
limitibus. Quum hi musculi in sensu contrario agunt, scilicet a posteriori 
ad anteriorem partem , et modo progressivo sive ab annulis ad annulos , 
alimenta et excrementa in eamdem cavitatem ascendunt. 

Hi musculi ex eo ipso quod sie in organa interiora agant, favent des- 
censui ovorum in receptaculum oviferum. . 


2°. Motus musculorum annularium obliquorum. 


Contrahunt sive dilatant annulos, ipsosve a directione rectä sive curvä 


Motus muscu- 
lorum annu- 
larium trans- 
versalium cor- 


poris, . 


Motus muscu- 
lorum annu- 
larium  obli- 
quorum. 


-( 110 ) 


deducunt, etc. Eorum actio eadem est ac musculorum longitudinalium, 
sed minus est notabilis. 

Fibris sese contrahentibus, duo latera annulorum propius accedunt. 

Eodem tempore musculis longitudinalibus etiam sese contrahentibus, 
annuli jam breviores facti propius accedunt et animal in sensu contrac- 
tionis progreditur; quum ad dextrum vel sinistrum vergere velit, musculi 
longitudinales a latere ubi concavitas efformari debet, soli contrahuntur 
et, musculis lateris oppositi huic motui cedentibus, contractio locum 
habet in sensu voluntate animalis determinato. 

Quum annulares transversales contrahuntur et margines annulorum 

. propius accedunt actione musculorum obliquorum , inter illos margines 

convexos exstantia efformatur et diameter animalis augescit. Quum an- 
nulares transversales denuo parallelismum suarum fibrarum induunt et 
margines annulorum distentione fibrarum musculorum obliquorum a se 
divergunt, diameter transversalis decrescit et dilatantur annuli. Eodem 


tempore fibris longitudinalium parallele evadentibus, corpus in longitu- 
dinem excrescit. 


3e. Motus musculorum rectorum. 


Motus muscu. Motus horum musculorum explicatu sunt facillimi. Contrahunt aut di- 
lorum recto- Jatant corpus integrum sive pro parte tantummodo, curvant enim sur- 
rum. pr es 

sum, deorsum, sinistrorsum atque dextrorsum. 


a. Elongatio et abbreviatio corporis. 


Musculi recti tum ventrales tum dorsales suas fibras contrahunt, annu- 
lares obliqui idem faciunt; fibre transversalium musculorum induunt 
parallelismum : tali modo annuli longitudine decrescunt, latitudine ac- 
crescunt, et propius inter se accedunt. Corpus contrahitur. Hic motus 
efficitur ab anteriori ad posteriorem partem, quum animal progreditur , 
et contrarium locum habet quum retrofertur. 

lisdem illis musculis rectis non amplius sese contrahentibus, eorum - 
fibre parallele evadunt, fibre annularium obliquorum eundem motum 
sequuntur , transversales contrahuntur, margines annulorum , diameter 
transversalis eorum decrescit, longitudo magis a se distans augescit et 


(11) 


corpus elongatur; hic motus efficitur a posteriori ad anteriorem partem 
in progressione et vice versà in regressione. 


b. Motus curvationis deorsum. 


Suppono Lumbricum jacentem in ventrem et in planum horizontale, 
ita ut anteriorem corporis parlem omnino liberam habeat. Quum sese 
deorsum seu infra curvare velit, fibrae musculorum rectorum ventralium 
contrahuntur, et longitudinem corporis in häc parte minuunt. Musculi 
dorsales cedunt et sequuntur directionem contractione fibrarum ventra- 
lium determinatam. 


c. Motus curvationis sursum. 


Hic motus modo inverso efficitur; dorsales musculi, sese contrahendo, 
elevant partem corporis anteriorem. 


i d. Motus curvaticnis sinistrorsum. 


Musculi longitudinales ventralis et dorsalis lateris dextri contrahuntur 
et hanc partem corporis breviorem reddunt: pars opposita raed et 
corpus replicatur in sensu contractionis. 


e. Motus curvationis dextrorsum. 


Idem mecanismus locum habet quoad musculos ventralem et dorsalem 
lateris sinistri et corpus in hoc sensu replicatur. 


4°. Motus musculorum spinarum. 


Contractilitas horum museulorum in eo versatur ut expellat aut intus 
reducat spinas sive organa specialiter locomotioni inservientia. 


a. Motus musculorum. protractorum setarum. 


Eorum fibrz longitudinales contrahuntur et quum omnes desinant ad 
apicem coni carnosi et ad basim spinarum, agunt ita ut has expellant 
sive verticali sive inclinato modo; inclinatio locum habet contractione 
majori aut minori in una directione quam in altera. (Vide Cel. Cuvier, 
Anat. comp: , tom. I. p. 464.) 


Motus muscu- 
lorum spina- 
rum. 


(112) 


b. Motus musculorum retractorum spinarum. 


Eorum actio minor est quam actio musculorum præcedentium propter 
exiguum fibrarum numerum. Exterius propulsi actione protractorum , 
retractores debent suas fibras inclinare in sensum directionis spinarum. Sed 
quum hi inserantur ad altitudinem ubi in corpus debent reverti, eorum 
actio, fibris parallelismum suum induentibus, in eo versatur ut spinas intus 
retrahant ipsasque tamdiu retineant quamdiu non agunt protractores. 

Manifestum est actionem horum musculorum omnino esse oppositam 
actioni musculorum protractorum. (Vide Cel. Cuvier loc. cit.) 

Descripsi pag. 64 omnia que in Lumbricorum progressione observantur. 


Observationes in motus Lumbricorum. 


Numerus, dispositio, forma, etc. musculorum quibus motus diversi 
Lumbrici terrestris insigniuntur efficiunt ut unum ex celerrimis sit 
animal. Optime assimilatur Lumbricus gradiens filo quod extenditur et 
videre est in opere Cel. Zyonet (note operis Lesseri) quanam ratione 
hic auctor hanc comparationem instituat. Motus Lumbrici sunt diversis- 
simi ita ut illos omnes explicare fieri non posset. Sat fuit praecipuos 
exposuisse. Hic dedi tabulam generalem musculorum qui numero 772 
in hoc animalculo constant. 


Tabula generalis musculorum. 


NOMINA. Num. 


Musculi annulares transversales. . . . . | 130 
Musculi annulares obliqui. . . . . . . . | 132 
Musculi recti ventrales. . . . . . . . .. 2 
Musculi recti dorsales. ......... S 
Musculi protractores spinarum. . . . . . | 249 
Musculi retractores spinarum. . ....| 249 
Moteur DEIN. JA visis. a, 6 
MARCON BRA HUM Ne ea eua daa 9 


Numerus musculorum. | 772 


(113 ) 


SECTIO SECUNDA. 
NEUROLOG1A. 


CAPUT PRIMUM. 


DE SYSTEMATE NERVOSO IN GENERE ET DE ORGANISATIONE NERVORUM. 


Pauci existunt auctores qui de Lumbrico agentes, non formam cerebri Historica in- 
et nervorum citaverint. Sed omnia quz nobis de hoc argumento tradide- "tie 
runt tantuli sunt momenti, ut hic ea referre a proposito alienum judica- 
verim. Videantur presertim opus Cel. Lamarck: Histoire naturelle des 
animaux sans vertèbres , altera editio; dissertatio de Lumbricis Cel. Mon- 
tégre , (Mémoires du Muséum, tom. I.), et articulus: Lombric scripto 
traditus a Cel. De Blainville, ( Dictionnaire des sciences nat. ) 

Cel. Cuvier, Carus, Home et Roth, (1) sunt auctores qui optime 
nobis exposuerunt tam positionem, formam, relationes cerebri quam 
numerum neryorum, eorum positionem, etc. Cel. Carus, p. 62, ejus 
Zootomiæ, exhibuit descriptionem harum partium, et Anatomie specialis 
Lumbrici terrestris optime delineatas figuras adjecit. 

Nobis etiam occasio hic datur citandi dissertationem Cel. Serres , ( Ex- 
plication du systéme nerveux des Animaux invertébrés, Annales 
des sciences naturelles, tom. III. p. 377.) , quee dissertatio ingenii vi- 
gore et precisione insignitur. Tandem nos ipsi in nostrum Lumbricum 
quasdam observationes in structurà nervorum instituimus, a Cel. Ma- 
gendie indicatas in ipsius Physiologia. 

Mollusci, Crustacea, Insecta et magna copia Vermium Articulatorum Typi systema- 
systema nervosum habent ita constructum ut unicum typum exhibeant. "*"«rves. 
Presentia cerebri positi suprà canalem alimentarium, donec ejus exten- 
siones infra eumdem canalem protenduntur, hanc normam generalem 


(1) Cuvier, lepons d’anat. comp., tom. 2. "t Carne, Zootomie. — Home, phil. trans. 1824. 
— Roth, de Animalium invertebratorum systemate nervoso. Wirceburgi, 1825. 
1 


( 114 ) 

determinat; sed multum abest, ut hæc conformatio nullam subeat muta- 
tionem. Systema nervosum Invertebratorum quoad ejus variam fabricam 
congruit sub illo respectu cum ipsorum systemate musculari; multas dis- 
crepantias exhibet : verbi causa, in Annelidibus, in quibus tamen varia- 
liones non sunt multiplices. Duos enim typos (1) admodum distinctos re- 
perimus: typum Hirudinum qui magnopere accedit ad systema nervosum 
Insectorum et plurium Crustaceorum; numerus vulgaris gangliorum fu- 
niculi medullaris duodecim est, cerebro etiam numerato; filum longitu- 
dinale efformans nervum recurrentem compositum est specie tunice solide, 
(albidæ, dure et fere corneæ in hirudinibüs vulgaribus). Posterior typus, 
scilicet Lumbricorum, melius assimilari potest systemati nervoso proprio 
Annelidum. Numerus gangliorum est major et quidem pendet a numero 
annulorum; substantia corticalis, sive involucrum externum , minus est 
distincta, minus solida, et consistentià molliori. His typis inter se collatis, 
patet unum magis directe ad Annelides veras ducere alterumque ad In- 
secta et presertim ad Dipteras imperfectissimas. Vide Expositionem de 
manuscriptis operibus Cel. Savigny, a Cel. Latreille conscriptam et in- 
sertam pag. 72. tom. V.: Annales générales des sciences physiques, , 
Cl. vir. Bory de St. Vincent, Drapiez, et Yan Mons. 

Singula illa ganglia muneribus cerebri quoad partes circumdantes fungi 
creduntur. Exinde animalis lacerati sive secati corpus mutilatum quadam 
sensibilitate fruitur. Videbimus effectus harum scissionum in hujus Trac- 
tatüs quartä parte. 1 
arme pit Inter leges formationis diversorum systematum organorum quæ his 

vosi. temporibus fuerunt observatæ, qua leges non sunt nisi consequentiæ ob- 
servationum, primo loco sunt numerandz ill, que, secundum Cel. Serres , 
(Anatomie comparée du cerveau. 1826. tom. II. p. 5.) præsunt evolu- 
tioni systematis nervosi animalium Invertebratorum. Hee, inquit illustris 
auctor, tantummodo differunt a Vertebratis, defectu axis cerebro-spinalis ; 
et systema nervosum priorum videtur congruere cum gangliis interver- 


(1) Criterium generale eorum systematis nervosi in eo versatur, quod habeant cerebrum in 
cesophagum positum et duos funiculos @sophageos sese jungentes versus regionem hypogastri- 
cam ut efforment nervum recurrentem, distinctum gangliis, ex quibus oriuntur nervi in 
partes vicinas vergentes, : 


(115) 


tebratis et eorum radiationibus animalium vertebratorum. Systema unicum 
animalium invertebratorum est ganglionare; est unicus typus. Nihil sine 
dubio, mirabilius est quam comparatio systematis nervosi classium infe- 
riorum- vertebratorum, cum diversis variationibus, quas subit hocce sys- 
tema in animalibus classium superiorum in statu embryonis et incrementi 
sumptis. Quin imo auctor observavit embryones invertebratorum supe- 
riorum adhuc illos status variationis exhibere, qui, propter fabricam pe- 
culiarem, in memoriam reducunt, structuram systematis nervosi anima- 
lium inferiorum. Hee posteriora pro systemate nervoso permanente tan- 
tummodo habent simpliciorem informationem systematis nervosi animalium 
superiorum. Cel. Serres tres epochas formationis animadvertit: 1° primä, 
observat systema nervosum constantem duabus partibus distinctis, segre- 
gatis, disjunctis, divergentibus; 2» secundä, ille partes inter sese acce- 
dunt, se tangunt quibusdam punctis et junctio, primo loco, circa oeso- 
phagum occurrit; 3° tertiä, extremitas posterior unius lateris cum oppositä 
conjungitur et tunc solummodo animal est perfectum (1). Illa vestigia 
junctionum optime apparent in Lumbrico terrestri: funiculi cesophagei, 
liberi ad circuitum cesophagi, junguntur infra illud organum et latere 
interno in longitudinem medianam ventris inter se adherent. Sulcus lon- 
gitudinalis est admodum visibilis, (vide fig. 1 et 2. tab. XIX -- XXT.), 
indicat manifeste quänam ratione bine partes coaluerint. Affirmare non 
possum utrum sint segregate quum animal in ovo latet. 

Sic Lumbricus terrestris novum argumentum prebet accuratissime di- 
ligentiæ, quà Cel. Serres in suis inquisitionibus usus est Sed nonne suf- 
ficiens esset, citare: /ermem Lumbricalem hominis et Bullam apertam, 
ubi systema semper in duas partes separatum manet; Clio borealem , 
Dorides, Helicem pomatiam, etc. ubi systema nervosum tantum con- 
jungitur sub oesophago. Tandem Lumbricus terrestris exhibet systema 
nervosum in tertio statu, scilicet in integrä sud longitudine conjunctum. 
In Hirudinibus et aliis quibusdam Annelidibus, illa junctionis vestigia 


à (1) Vide Explication du systéme nerveux des animaux invertébrés , auctore Cel. Serres ; 
‚in Annalibus scientiarum naturalium, t. Ill. p. 377; et Bulletin général Baronis De 
Ferussac, octob. 1825, p. 10. ! 


Fibre. 


Neurilemma. 


Medulla. 


Ganglia. 


( 116 ) 


observatu sunt difficiliora. Notandum est in Lumbrico terrestri latus in- 
ternum ambarum portionum nervosarum nullam ramificationem , nullum- 
que filum peculiare exhibere. In statu primitivo (12 et 28 epochä) ille 
partes longitudinales a dextro et sinistro latere posite, nervos ab utroque 
tantummodo margine producere potuerunt, nisi he ramificationes nervose 
destructe fuissent in transitu statüs embryonarii ad statum perfectiorem ; 
quod a verisimilitudine aberrare mihi videtur. 


Organisatio nervorum. 


Organisatio intima nervorum Lumbrici nullomodo mihi differre videtur, 
ab organisatione nervorum in ceteris animalibus. Pars nervi recurrentis, 
(fig.6.tab. XIX — X X LI.), ope microscopii inspecta, nihil est nisi congeries 
fibrarum aut fibrillarum admodum exilium, que, si modi nostri divisionis 
essent sufficientes, in filamenta adhuc tenuiora abirent. Figura 7 exhibet 
partem nervi annularis microscopio conspecti et magnopere adaucti. Com- 
posita est ex filamentis parallelis et longitudinalibus. Notandum est sin- 
gulas fibras et presertim externas, in nervo recurrente, a sua directione 
deviare, ad ortum cujusque nervi annularis et interannularis. ( Vide 
fig. 6. tab. XIX - XXII.) 

Neurilemma nonnisi in prima extumescentià oesophageä est visibile. 
Ceterum confunditur cum materie corticali cerebri, quæ ipsi omnino est 
simillima. Hoc involucrum videtur homogeneum , admodum tenue, albi- 
dum et molle. Medulla sive pulpa cerebralis est albida, parum fluida, 
ete. ( Vide caput sequens.) 

Ganglia que non sunt nisi extumescentie homogenee funiculi medul- 
laris, ex quo originem ducunt, non diversam praebent organisationem. 
Tandem notabilem mutationem non animadverti, inter compositionem 
inümam- nervorum adhærentium cerebro et funiculis cesophageis, et 
nervos qui ad singulas extumescentias medullae nascuntur. Ex expe- 
rimentis Cel. Roth, que, felici successu, repetivi, patet nervos Lum- 
brici exhibere neurilemma et medullam, postquam in quibusdam liquo- 
ribus veluti alcohole, acido sulphurico, etc. aliquo tempore reman- 
serunt, (vide pag. 10. § 9. dissertationis hujus auctoris citate.) Alcohol 
ostendit primum neurilemma et medullam, quemadmodum Rot et ego 


(117) 


delineavimus, (vide fig. 7. tab. XIX - XXI.) Sed solutio Kali caustici 


diversum omnino producit effectum: ostendit nervum sive potius medullam , 
constantem innumeris globulis admodum exiguis, que ope microscopii 
tantummodo perspiciuntur. ( Vide fig. 8. tab. XIX - XXI.) Roth hunc 
existentiæ modum assimilat organisationi intime polypi quia ex innumeris 
globulis organicæ materie compositum habet corpus. 

Tandem acidum sulfuricum agit in partes nervosas Lumbrici, ita ut 
reddat neurilemma omnino compositum ex fibris sparsis uti delineavimus 
tab. XIX - XXI. fig. 9. 

Clarissimus hic auctor Germanieus qui primis hisce investigationibus 


operam navavit, dicit (pag. 10): neque ullum Histologicum invenire — 


potuerimus discrimen substantiæ nervosc , cum illa comparata , quam 
in animalibus excelsioris vitæ evolutione animadvertas ; unde fit ut 
substantia incremento differat tantummodo. 


CAPUT SECUNDUM. 


DE CEREBRO ET DE NERVIS. 


a. De cerebro. 


Cerebrum positum est ad partem anteriorem corporis et in capite. 
Occupat medium primi annuli et in directione labii superioris. Ibi, sese 
extendit transversali modo et in superficiem primi diaphragmatis. Quum 
Lumbricus dorso aperitur ; cerebrum reperitur positum in pharyngem, 
qui cireumdatur funiculo sive annulo nervoso qui ex cerebro ipso suam 
ducit originem. (Vide fig. 1. tab. VII. et fig. 3. tab. XXI. et 
fig. 1 et 2. tab. XIX - XXI et cetera.) 

Cerebrum est ovale, elongatum ; tenuius evadens ad duas extremitates 
que paulo post efformant annulum de quo locnti fuimus. Constringitur 
ad mediam suam partem et sie compositum videtur ex duobus globulis 
elongatis in uno sensu et sphericis in altero, qui apponuntur per crassio- 
rem extremitatem et ostendunt statum cerebri in prima ejus epocha sive 
in embryone id est duplicem. Semel tantum reperi cerebrum separatum 
et quemque globulum a latere rejectum. Vas sanguiferum circumdat par— 
tem constrictam de quà egimus (fig. 3. tab. XIX - XXI.) 


Positio. 


Forma. 


(118 ) 


Volumen et Volumen cerebri est exiguum: ejus latitudo adæquat tantummodo mil- 

dimensiones. |; etrum , diameter vero longitudinalis dimidium unius millimetri. Cete- 
rum ille dimensiones variant secundum statem, sed tamen non multo 
excedunt illas quas exposuimus. 

_ Fabrica — Transyersali modo secatum (fig. 4. tab. XIX - X XI.) cerebrum exhibet 

mima superficiem ellipticam, oriundam ex depressione que in totä ejus latitu- 

Involucrum dine manifestatur. Videtur compositum esse ex involucro corticali satis 

A duro, tenaci, opaco et veluti continuo, atque ex substantià cerebrali sive 
pulpà, tenerrimä, in aqua solvente, albidà et, microscopii ope inspectä, 
constante innumeris corpusculis irregularibus, albescentibus, vacua quaedam 

Pili inter se relinquentibus et in liquore natantibus. Ceterum harum investi- 

lis. gationum exactitudinem exploratu est difficile ; scalpellum , superficiem 
secatam perstringendo, aliquam vim exercere potest in aspectum sectionis 
transversalis et quidem eum immutare. 

Relationes.  Relationes cerebri cum ceteris organis indicantur fig. 3. tab. XYII- 
XY III;superius communicatcum medio primi aut secundi annuli, inferius 
cum duplicaturä membranz submuscularis que efformat, sese jungendo ad 
reflexum sive ad parietem circularem pharyngis, speciem infundibuli sive 
coni truncati cujus basis extenditur inter labia et cavitati orali locum 
prebet. At utroque latere cerebrum desinit in duo fila semicircularia. 
Eorum junctio format annulum sive funiculos cesophageos. 


b. Funiculi oesophagei. 


Positie. Sic appello duo fila que proficiscuntur ex duabus extremitatibus cere- 
bri, que cesophagum amplectuntur, vel ut melius dicam, que cingunt 
aperturam pharyngis, efformando torquem aut annulum ut mox denuo 
eonjungantur sub ventre et sic nervo recurrenti originem prebeant. 

Origo.  Origo horum filorum delineatur in a, fig. 3. tab. X LX — X XT. Nascuntur 
ad superficiem dorsalem cerebri et ad intersectionem duorum globulorum, 
et a cerebro sejunguntur tantummodo ad 55 , scilicetin loco ubi hoc desinit. 

Figura. ^ Figura hujus annuli mutatur cum formis quas pharynx induit. Ortum 
prebet nervis precipuis oris et capitis. 


Extumescentie [n regionem hypogastricam introducti, duo illi rami volumine sensim 
hypogastricæ. 


( 119 ) 


sensimque augentur et desinunt tandem singuli extumescentiä pyriformi, 
tam crass vel crassiori quam cerebrum ipsum. Due ille extumescentiæ 
conjunguntur in d, (fig. 3. tab. XY II - XP III. et c, fig. 1 et 2. 
tab. XIX - XXI.), nec tamen confunduntur et progignunt duas partes 
laterales nervi recurrentis. Linea junctionis est admodum visibilis ope mi- 
croscopii optimeque fuit delineata a Cel. Carus. 

- Ile extumescentiæ sunt depresse et induunt sepe formam duorum 
triangulorum rectangulorum, latere minimo junctorum I. Plurimæ 
venz aut arterie percurrunt earum superficiem. Illas describemus quum 
loquemur de Systemate Vasculari. 

. Tandem progignunt nervos tertii paris sive nervis labialibus. 


De Nervis. 


Cerebrum et funiculi cesophagei originem præbent plurimis paribus 
nervorum quos nunc deseripturi sumus. 

` 4°. Primum par nervorum aut Nervi Cervicales, (ef, fig. 1 et 2. 
tab. XIX - XXI. et ee, fig. 3. tab. XVII- XVIII.). Nascuntur in 
extensionem cerebri et vergunt, sese bifurcando spatiis plurimis interpo- 
sitis, in labium superius. Credo ipsos functionem habere ut determinent 
motus hujus partis. Valde sunt exigui, sed tamen oculis nudis visibiles. 
Cl. Roth in dissertatione supra citatä eosdem delineavit atque descripsit. 
- 9», Secundum par nervorum aut Nervi Pharyngei. Originem ducunt 
ex funiculo oesophageo et ad exteriorem hujus partem ; extenduntur in 
membranam submuscularem ut penetrent in oris parietes ibique in infi- 
nitum dividantur. Ipsorum usus me latet. ( Vide dg, fig. 1 et 2. tab. 
XIX - XXI. et ff, fig. 3. tab. XVII-XVIII.) 


Nervi Cer- 
vicales. 


Nervi Pha- 
ringei. 


3». Tertium par sive Nervi Labiales. Ortum sumunt in latus exterius Nervi Labia 


torquis et infra ejus extumescentiam. Extenduntur etiam in superficiem 
externam membrane submuscularis qua os circumdatur, et quibusdam 
ramificationibus efformatis, vergunt in labium inferius et oris parietes. Mihi 
visum est illas divisiones usque in labium superius procedere, sed quum 
illam observationem in unicum tantummodo individuum instituere mihi 
lieuit, illud affirmare non auderem. (Vide hi, fig. 1 et 2. tab. XIX- 
XXI. et gg; fig. 3. tab. XVH -- XF III.) 


les. 


( 120 ) 


Nervi @sopha-; 4°, Quartum par nervorum sive Nervi Œsophagei. Nascuntur ex medio 
en annuli oesophagei et in latus ejus internum ita ut circumdent parietes 
internos oesophagi et pharyngis et infinite ramificentur in substantia 
duorum illorum. organorum. (Nonne essent nervi Gustus? ignoro.) (Vide 
kl, fig: 1 et 2. tab. XIX - XXI.) Cl. Roth nervis cervicalibus nomen 
nervorum sensorialium tribuit. 

Nervi Annu. Ad singula ganglia funiculi nervosi, duo paria nervorum nascuntur , 

lares quibus dedi nomen Nervorum 24 nnularium , quia extenduntur inter duas 
annulorum subsequentium intersectiones. In infinitum dividuuntur quum 
procedunt in musculos longitudinales, annulares, obliquos et transver- 
sales. Eorum numerus idem est ac numerus gangliorum sive annulorum. 
Directio fibrarum eorum neurilemmatis facile observari potest, ( vide 
fig. 6. tab. XIX bis.) Singulæ ramificationes nervosa annulares instruun- 
tur vase vasculari quod desinit ad vas longitudinale positum in latus 

funiculi nervosi. (Vide fig. 5 et 6. tab. XIX- XXI.) 
Nervi Inter- Ex portionibus intermediis inter ganglia, scilicet ex partibus minime 
annulares- extumescentibus nervi recurrentis, nascuntur Nervi Interannulares , 
qui communicant cum diaphragmatibus et in eorum superficiem exten- 
duntur. Unicum tantummodo par nervorum ab utroque latere efformant, 
quo criterio, facillime distinguuntur a nervis annularibus qui quatuor 
sunt. Instar nervorum annularium interannulares habent vas vasculare quod 
eos comilatur et procedit in unum ex vasibus longitudinalibus dorsalibus 
funiculi nervosi. (Vide n, fig. 1 et 2. tab. XIX-XXI. et g, fig. 5. 

ejusd. tab.) 

Observationes. — Cel, Home qui Systema nervosum Lumbrici LAU. curavit, ( fig. 4 et 5. 
tab. II. Trans. Phil. 1824, part. 1.) indicat interannulares tanquam certis 
in locis apparentes. In figura 4% , nulli reperiuntur ad Gum et 7um annulum 
et trans 26"? et 27%, unus tantummodo occurrit modo ad dextrum 
modo ad sinistrum latus. In Lumbricis bene constitutis ipsos animadverti 
usque ad partem corporis posteriorem quamyis hic minus distinctos. 
Prope anum efformant cum annularibus plesum plus minusve distinctum, 
( Vide d. o, fig. 1 et 2. tab. XIX - XXI.) 

Supra indicavimus extumescentias hypogastricas quas Cel. Home in Dis- 
sertatione laudatà descripsit. Plurimi auctores negaverunt non quidem 


(121 ) 


existentiam harum extumescentiarum sed earum distinctionem a gangliis 
que cum his confuderunt. Celeberrimus Home illis extumescentiis 
easdem tribuere videtur functiones ac functiones cerebri, et habet tan- 
tummodo funiculos cesophageos tanquam ductus, illa duo organa jungen- 

Arbitratur illos funiculos non esse nervos proprie sic dictos, quia 
mox deprimuntur, quum nudi exponuntur; ipsosque crura cerebri no- 
minat. Sed observavimus quedam fila, qua nascebantur ex iisdem illis 
funiculis, et in hoc casu hi tanquam nervi possent haberi. Ceterum nullo 
experimento directo ille observationes innituntur, et huc usque nihil 
certi habemus de functionibus harum diversarum partium. 


CAPUT TERTIUM. 


DE SENSIBUS ET EORUM ORGANIS. 

Ignoratio in qua versamur, circa sensationes et affectiones quas quæ- Generalitates. 
dam animalia invertebrata subeunt, et mediorum inopia, quibus de statu 
organorum his perceptionibus locum præbentium, certä ratione judicare 
possemus, impediunt quominus aliquid certi stabiliamus. Nonne celeber- 
rimus Anatomicorum Princeps arbitratur animalia classium. inferiorum 
prædita esse posse sensibus quorum notio nulla nobis venit? Et quidem, 
nonne fila nervosa qua nobis exhibuit Lumbricus, possent esse cujusdam 
peculiaris sensus organa ? 

In genere intelligitur , quo simplicior evadit animalium organisatio , eo 
minori copià existere sensus; exinde sequitur, quod, quo major est nu- 
merus sensuum, eo magis animalia ad Hominem accedant. Idcirco pauci 
tantummodo in Lumbricis sensus evoluti reperiuntur. Tactus solus est , cujus Numerus sen- 
existentia in dubium non vocatur. Gustus et odoratus existentia non eádem — " 
gaudent certitudine. Defectus oculorüm, punctorum ocularium et nervi 
optici, de cæcitate Lumbrici dubitare non sinit. Idem dicendum de auditu. 

Cel. Montégre in investigationibus suis de Lumbricis semper observavit 

lumen et quidem’ strepitum satis vehementem in illos nullam vim exer- 

cere, Sed, quum sensus non deteriores fiant nec destruantur, nisi simul 
16 


(1% ) 


sensus alii, quibus gaudet animal, mirum in modum corroborentur , tac- 
tus in Lumbricis est maxime subtilis. Minimo concussu terre impresso, 
subito in foramen regreditur. | 

Sensuum debilitas tanta est in Lumbrico, ut, sine tactüs ope, alterius 
individui existentiam: percipere non possit. Observatio clarissimi Montègre 
hanc confirmat opinionem. Ille auctor vidit duos Lumbricos sese denuo 
jungentes, postquam fuerant separati, et tum denique coiverunt, quum 
tamdiu circa foramen vagati essent, donec sese tangerent. Inde sequitur 
quod Lumbrici tantummodo sese jungere videantur, quia, magnä copia 
eumdem habitantes locum, errant donec reperiant atque tangant ejusdem - 
speciei individuum. Vulgo ad sese querendos, foramina sua non dese- 
runt, sed plures egredientes vidi et, quemadmodum inquit Cel. Montègre, 
errabundos fortunam querentes. Quum organum speciale tactüs sit cutis, 
de hác nunc est agendum. 


I... De Tactu et de ejus organis. 


De tactu. Tactus, quemadmodum diximus, in Lumbrico maxime est evolutus, 
quod oritur ex multitudine et tenuitate divisionum neryosarum que uni- 
versas subcutaneas partes adimplent. Ex defectu partium insensibilium, 
exceptis pedibus, delicatior adhuc evadit tactus. Mihi videntur partes supe- 
riores minus esse irritabiles quam inferiores et portionem anteriorem sen- 
sibiliorem esse quam posteriorem. Hoc a dispositione neryorum pendere 
potest: etenim , magnus funiculus nervosus occurrit in longitudine ventris 
et versus caput magis est evolutus. Nervi annulares et interannulares 
specialiter huic sensationi imprimendee inservire mihi videntur. 


a. De Culte. 


Cutis in omnibus fere invertebratis differt a cute vertebratorum in eo, 

quod non ex diversis stratis distinctis sit composita. In Lumbrico terrestri 

Dus UM Cel. Carus dicit reperisse duo strata. Unum externum separabile, epi- 

dermi hominis simile; alterum internum, adherens musculis, vices 

agens epidermis, quum hoc saltem desideratur. Hoc criterio illa cutis 

accedit ad cutem Crustaceorum et Laryarum Insectorum. Nobis epidermis 
tantummodo in conspectum venit. 


(13) 


Cel. De Blainville, ( Principes d'anat. comp. , tom. I. p. 177.) ana- 
logiam hujus speciei cutis cum Molluscorum cute recognoscit. Sic ille Cutis criteria. 
auctor loquitur : « Mais elle est plus molle, plus confondue avec la couche 
musculaire; il y a en général moins de différence pour la solidité entre 
celle qui revet les articulations et celle qui forme leurs intervalles.» 
Idem hic auctor autumat spinas sive setas nihil esse, nisi extensiones hujus Sete nou suut 
cutis, quemadmodum pili et cornua in animalibus superioribus, systematis ame 
cutanei tantummodo sunt extensiones. lrisatio quam illa partes insensi- 
biles exhibent, ipsarum analogiam adhuc auget cum cute qu etiam iridis 
coloribus relucet. Sed aliter nos judicamus quia sete ortum ducunt ex 
speciebus papillarum muscularium et musculis corporis continentur. 


In plerisque animalibus color non a cute pendet, sed a tela mucosa Causa corporis 
que infra illam occurrit. In Lumbrico idem, quoad colorem corporis ge- °°" 
neralem locum habet. Ut demonstretur colorem non a cute pendere se- 
quens instituendum est experimentum. Lumbricus submittatur macerationi 
in aqua, per 48 horas. Cutis tum undique decidet. Efformat sacculum 
duabus aperturis preeditum , quo stratum musculare immediate continetur. Experimen- 
Replicatur ad anum et os ut efformet reflexum internum et circulare , m 
( vide fig. 1, 2, 3. tab. XIX bis - XXII.). Cutis est albida, translucida, 
tenuissima; in se ipsam replicata, est opaca aut translucida, albido niveo 
colore induta. Imaginem refert ovi albuminis concreti. Ad microscopium 
conspecta (fig. 3.) ejus textura est magnopere filamentosa: ejus fibræ Orsanisatio 
sunt subflavæ; variis modis anastomosibus conjuncte apparent. 

Colores metallici quibus Lumbrici distinguuntur, debentur tantummodo Colores me- 
epidermi, que, quum a corpore maceratione soluta et reflexione per- "li 
spicitur, relucet omnibus iridis coloribus, instar tenuis laminz mica aut 
bulle saponis. Effectus strati muscularis hos luminis repercussus adhuc 
adaugere potest. Hee irisatio igitur differt a colore animalis proprio , 
qui ortum in telà mucosä ducit. 

Epidermis eo modo soluta adhuc servat vestigia intersectionum annu- 
larium. | p Alia cutis 

Alia cutis functio in eo versatur ut secretione perhibeat substantiam  ""*^ 
mucosam, quà Lumbrici sua foramina circumdant. Unde venit, inquit 


(124) 
Cl. De Blainville (1. 1.) in Chetopodibus nudis, multo magis crassiorem 
esse, uti videndum etiam est in Lumbrico terrestri, in quo præterea est 
maxime vascularis. 


b. De telá mucosa. a ax 


pe oe Jamjam diximus oriri ex tela mucosà in Lumbricis lineam. fuscam et 
colorem subflavum dorsi, colorem violaceum partis anterioris corporis , 
colorem roseum ventris, albidum papillarum, coccineum clitelli , etc. 
Attamen hæc tela similis est tele quorumdam Zoophytorum, Asteriorum 
et Acliniarum, in quibus adeo est tenuis, ut cum strato musculari sivé 
cute sese confundere videatur. Sed separatio epidermis evidenter demon- 
strat hanc non esse sedem coloris generalis corporis. Alcohol et omnes 
liquores spirituosi agunt in telam mucosam. Ipsam albidam reddunt. Diu- 
tinus defectus luminis eumdem habet effectum. Igitur, quum, hyeme ces- 
sante, Lumbrici immediate terrà extrahuntur, veluti gracilescentes, albido 
et colore uniformi induti reperiuntur. Secundum stratum cutaneum a 
Cel. Caro observatum nonne esset idem organum ac illud cui nomen tele 


muscose tribuimus ? 
Denique in Lumbrico nullum vestigium reperi tele papillaris, nec 


organi quod simile involucro secundi statis Insectorum cum corio possit 
comparari. Nihil etiam dicemus de partibus insensibilibus que in solis 
setis versantur et de quibus jam fuimus locuti. 


Il. De odoratu et de ejus organis. 


Nullum dubium moveri potest, inquit Cl. Cuvier, (Anat. comp. , t. IF. 

p. 676.) quin omnia animalia invertebrata sensu odoratûs fruantur: nam 

illius sensus ope, praesertim species oculis destitute, cibum animadvertunt. 

In hoc posteriore casu versatur Lumbricus; et nostra opinio eorroboratur 

ex eo quod terram nature sus aptissimam seligat. Sed ubi sedes hujus 

Odoratüs se- sensus est? Quinam nervi hujus perceptionem transmittunt? An hoc 
ds munere funguntur *quedam ex filis nervosis, quorum origo occurrit ad 
cerebrum aut funiculum cesophageum? Aut, analogià ducti an, cum 

Cl. Bastero dicemus, organum odoratüs peculiare reperiri ad limen vesi- 


( 125 ) 


culorum aéreorum, et in hoc puncto Lumbricos cum Insectis maximam 
habere similitudinem? Hee quidem sententia certo veritatis fundamento 
inniti videtur, quum examinatur membrana mollis, humida , instructa 
multis nervis, que interiorem horum vesiculorum partem circumdat. Sed 
an organum peculiare huic sensui tribuere debemus, quum cutis ipsa, 
quemadmodum in Molluscis, nobis exhibeat modificationem que huic 
scopo posset respondere? Mollis, fungosa, muco glutinoso illita, maxime 
idonea est ad conditiones requisitas adimplendas, praesertim si ratio ha- 
betur ramificationum nervosarum que in illà, magnä copià, occurrunt. 
Ceterum experimentum quo suspenditur Lumbricus supra superficiem 
liquidi irritantis quod in vaporem solvitur ( ether sulphuricum, ex. gr.) 
hanc assertionem corroborat. Lumbricus contrahitur, variis modis contor- 
quetur, et denique vitam effundit. Inde patet absorptionem molecularum 
odorantium per integrum corpus, et sensationem quam suscitant, esse 
universalem. ; 


II. De gustu et ejus organis. 


Lumbrici linguä destituuntur, sed defectus hujus organi gustus sensa- 
tionem non excludit. Membrana interna que integram cavilatem oralem 
Lumbrici circumdat, instruitur ramificationibus nervosis innumeris; et 


illud animal, quoad hoc organum , nonne esset in eodem casu ac polypi 


qui integrà cute degustare videntur? Certum est Lumbricum rejicere hanc 
vel illam substantiam que cum terrà commixta sive ad ejus superficiem 
deposita reperitur, quum sibi non convenit: ex quo luce clarius apparet 
Lumbricos degustare; atqui in hoc casu, sola membrana de quà fuimus 
locuti, nomine organi gustüs insigniri meretur. 

Nunc agendum esset de organis insalivationis et deglutitionis. Sed huc 
usque nulla glandula peculiaris in Lumbricis fuit observata cujus functio 
in eo versaretur ut in cavitatem oralem, liquidum alimentis preparandis 
idoneum, conjiceret. Quod ad organa deglutitionis spectat, illa examina- 
vimus quum egimus de labiis que sola optime sunt visibilia. Nunc 
igitur ad organa nütritionis transeamus. 


Gustüs sedes. 


( 126 ) 


SECTIO TERTIA. 
APPARATUS NUTRITIONIS. 


CAPUT PRIMUM. 


DE ORGANIS NUTRITIONIS. 


Antequam exponamus mecanismum nutritionis, et actionem sepe sus- 
picatam partium que ipsam dirigunt, explicanda sunt organa huic functioni 
inservientia. 


I. De Pharynge. 


Historica in- Hee pars a multis auctoribus male observata et quidem negata, tamen 
sututio. maxime est visibilis. Cel. Willis » Carus, Home, Roth, Montegre 
ipsam delineatam, satis accurate descripserunt. Cel. Home in sua disserta- 
tione de organis generationis Lumbrici terrestris , (Trans. phil. 1823, pars I. 
p. 823) ipsam presertim optime delineari curavit in figuris suis Anato- 
micis. Quidam auctores ipsam habuerunt tanquam glandulam salivarem. 
Poitio, lud organum, (vide fig. 1. tab. XII, Z III, IX; fig. 10 et 11. 
tab. X; fig. 1. tab. XIV , XV; fig.3.tab. XV II- XVIII et præ- 
sertim fig. 1 et 3. tab. X-XI.) positum est ad partem anteriorem ceso- 
phagi, cujus primum efformat segmentum, et infra cavitatem oralem. 
Membrana interna et infundibuliformis hujus cavitatis desinit ad pharyn- 
gem, sese cum parietibus internis conjungendo. Occupat 4 aut 6 annulos 
et sæpe incipit ad 2um aut Zum, 
icon Est pisiforme, ovale, paululum depressum, convexitatibus lateralibus 
magis salientibus. Ejus consistentia est quasi cartilaginosa; est maxime 
contractile; ejus contractiones etiam horà post dissectionem Lumbrici 
Color. elapsä manifestantur. Color est subflavus pallidus, roseus ob ramificationes 
vasculares qu: ad superficiem evanescunt. 
Duas distinguo facies: externam atque internam, totidemque margines 
superiorem et inferiorem. 


( 127 ) 


Margo superior est subsphericus, perforatus cavitate rotundä, qua re- Margo supe- 
lationem inter os et cesophagum constituit. Margo hujus cavitatis est sepe ™™ 
callosus, et faciei interne hujus callositatis inseritur membrana infun- 
dibuliformis de quà fuimus locuti. 

Margo inferior pharyngis nihil notabile: exhibet nisi quod inserviat Margo infe- 
puncti insertionis loco canali cesophagi. Hic ille adhæret tanquam tubus RAT 
perpendicularis. 

Facies externa pharyngis est levis, mollis, viscosa; præbet plurimas Faciesexterna. 
callositates parum sensibiles, rotundatas, speciem sulci verticalis in par- 
tem ventralem imprimentes; qui sulcus neryum recurrentem includit 
cum extremitate vasis vascularis ventris. Preeter illas inflationes, cernun- 
tur adhuc ad faciem externam appendices membranacee que, ortum 
ducentes ad quedam pharyngis puncta, vergunt ad partes circumdantes 
involucri carnosi; illee appendices organum in positione aptissimä conti- 
nent; ceterüm diaphragmata hunc effectum adaugent. Pharynge in alco- 
hole commorato , illæ ramificationes admodum sunt visibiles. 


Facies interna aut illa que efformat initium canalis cesophagei , nihil Facies interna. 
observatione dignum præbet: est lævigata, eminens, cavitas est retractilis 
et contractilis, quod determinat, transeuntibus alimentis, motum peristal- 
ticum similem motui qui, analogo momento, in cesophago Hominis et 
animalium manifestatur. Hic tantummodo involucrum musculare pharyn- 
gis solum videtur agere in alimentorum impulsione, donec cesophagus 
proprie sic dictus, absque strato musculari circumdante, nonnisi passivus 
esse videatur. 

Transversali aut longitudinali modo secatus, pharynx occurrit tanquam Compositio in- 
massa muscularis, ad consistentiam cartilagineam accedens, sine fibris rn 
notabilibus, uniformis, laevigata, et translucida, quum leve stratum aufer- 
tur. Macerationi in aqua vulgari submissi criteria non variant; alcoholi 
immersus, evadit filamentosus, filis radiantibus a centro ad circumferen- 
liam, satis duris, rectis, simplicibus et in totà fere amplitudine equalis 
erassitiei. à 

Pharynx non solum introitui alimentorum favet, ipsaque ad cesophs- Usus. 
gum transmittit , sed etiam est punctum conjunctionis plurimorum aliorum 


( 128 ) 


organorum. Vasa vascularia in ejus superficie terminari videntur: sanguis 

eorum vasorum ibi commiscetur et diversas sibi aperit vias in illas exiguas 

ramificationes; canalis subflavus quem Cel. Home habuit tanquam tubum, 

transitum ad ova præbentem, in pharyngem abit. Ad partem ejus superiorem 

et anteriorem occurrit cerebrum, cujus est fulcimentum; ad partem suam 

ventralem fulcit nervum recurrentem cum ejus ramificationibus, etc. 
Forma hujus organi fere nunquam variat. 


IL. De Œsophago. 


Historica in- Ab omnibus auctoribus qui de Lumbrico et ejus anatomiâ egerunt, 
siue — observatum illud organum , quedam alia adhuc exhibet qua illos fuge- 
runt; quemadmodum ex sequentibus apparebit. 
Positio, direc- OEsophagus ortum ducit ad partem inferiorem pharyngis, divite 
M. € instar tubi usque ad ingluviem. Plus minus est longus pro diversis indi- 
viduis, et aliquando spatium 8 aut 10 annulorum occupat. Ejus directio 
est recta, raró sinuosa. } 
Color. -Variat ejus color: modo est subflavus, pallidus, modo obscurior, modo 
viridis; innumera copia vasculorum sanguineorum ejus colorem proprium 
etiam modificant ipsumqne roseum efliciunt. 


Partes distin- Plurimee partes in oesophago discernuntur: 1° canalis cesophageus 


uendæ. e ; . 3 x ‘ ign 
wind propriè sic dietus, 2° membrana glandulosa, 3° circuli quasi cartilaginei 
quibus canalis circumdatur, 4° glandulæ oesophageze. 
a. De canale oesophageo proprie sic dicto. 
Position Hic canalis nascitur ad orificium inferius et internum pharyngis et - 


usque ad ingluviem protenditur. Alimenta: transmittit. Nullam extumes- 
centiam nisi versus partem posteriorem, antequam ad ingluviem termi- 
netur, exhibet ( vide zz, etc. fig. 1 et 2. tab. X. bis.) 
Membrana, Constat membrana semitranslucida, levigata, molli, equali, sine ullä 
asperitate, et obductà innumeris vasculis sanguineis. Ejus fibre sunt 
Fibre. longitudinales, parallele. Hic canalis paululum contrahitur ad singulas 
iütersectiones diaphragmatum, sed brevi dilatatur introitu oa judi ali- 
mentarie substantie. he 


( 129 ) 


Ejus capacitas cum pharyngis capacitate collocatä, minor est in eädem capacitas, etc. 
amplitudine, sed longitudo e contra est quadrupla aut sextupla. Humor 
viscosus semper ejus faciem madefacit internam , que nihil notabile 
exhibet, nisi glandulam peculiarem de quà infrä. 


b. De membraná glandulosá. 


Membrana glandulosa crassissima, circumdat partes laterales cesophagi Positio. 
in totà ejus longitudine. Ab utroque latere enim cernuntur veluti duæ 
species tuborum subflavorum , compositorum ex infinitis glandulis agglo- Glandule. 
meratis et regularibus; sunt subflavæ, viscose, glutinantes; in aqua 
vulgari apertæ, ejiciunt fluidum subflavum, opacum, non dissolubile. 

Hec membrana presertim est crassissima ad partem oesophagi supe- Circonvolutio- 
"riorem, ubi contra diaphragmata refluens, efformat veluti species cir- pak eres 
conyolutionum quas delineavi eef/gg, fig. 1 et 2. tab. X bis. Mle 
circumyolutiones breviter eyanescunt versus locum quem organa genera- 
tionis circumdant; et etiam in quibusdam individuis. efformant tantum- 
modo species varicum hemisphæricorum quorum positio non est determinata. 

Nonne ille glandule huic scopo inservirent, ut in oesophagum quoddam Usus. 
fluidum preparatorium alimentorum injicerent, quamvis ex analogiä 
colligi posset hanc præparationem nonnisi in ingluvie locum sortiri? 
Potius crediderim illas esse destinatas ad liquorem, quo humectatur ceso- 
phagus, eliciendum. 


c. De glandulis &sophageis. 


Prater glandulas quas exhibet membrana de quà modo egimus, adhuc Positio et eri- 
existunt quatuor corpora glandulosa, maxime distincta, qua circumdant Nr 
_œsophagum versus tertiam ejus partem posteriorem , ubi ovaria inseruntur. 

Wa corpora que nature glandulosz arbitror, per paria sunt disposita : unum 
in utroque latere, ita ut omnia uno puncto conjungantur in canale ipso 
cesophagi , quod speciem crucis efformat, (vide i e££ , fig. 1 et 2. tab. X. bis). 
Sunt plus minusve eminentes; color earum variat ab albo ad subflavum 
rubescentem ; tunica est dura, zqualis, levigata, humectata , etc. 

De usu harum glandularum non constat; prasertim quum considera- Usus. 


#7 


Criteria , usus, 
etc. 


( 430 ) 


mus hyeme durante et in multis junioribus Lumbricis, nulla fere repe- 
riri earum vestigia et sæpe eas omnino desiderari. An pertinent ad organa 
generationis; an evolvuntur cum his tantummodo? Hunc nodum hic sol- 
vere non valeo. 


d. De circulis sive annulis quasi cartilagineis oesophagum 
. circumdantibus. 


Preter diaphragmata , adhuc distinguimus circa cesophagum, presertim 
versus partes ejus medias et inferiores, musculos annulares, satis validos, 
per quos currit canalis. Hi circuli hunc canalem probabiliter contrahunt 
et dilatant in transitu alimentorum, quemadmodum illud in ceteris ani- 
malibus locum habet. 

Quidquid de hac re sit, ignoro. Illi annuli cartilaginei nihil notabile 
praebent. Ex supradictis patet oesophagi munus in eo precipue versari, ut 


. oris alimenta ad ingluviem transmittat: sed idem illud organum fulcit 


Griteria , usus, 
etc. 


adhuc alia maximi momenti organa. In facie ejus dorsali occurrit vasculum 
peculiare cujus functio latet, simul cum vasculo dorsi sanguineo, in facie 
oppositä aliud adhuc vas vasculare reperitur quod cum precedente, ope 
filorum transversalium , communicat. Circa idem organum cernuntur tes- 
ticuli, ovaria, vesiculi aérei, etc. 

In hoc studio, nullas facies aut latera peculiaria distinxi, quia omnia 
sunt similia, et idcirco illa minutatim describere esset inutile. 


II. De glandulé peculiari. 


OEsophago aperto in quibusdam Lumbricis reperitur glandula omnino 
peculiaris que, ni fallor, quamdam praebet analogiam cum glandulis 
salivariis aliorum animalium invertebratorum. | 

Illam delineavi fig. 3 et 4. tab. X bis. Posita est contra faciem ven- 
tralem canalis cesophagi, ita ut, hoc aperto, per dorsum glandula optime 
perspiciatur. Est unica, fusiformis, ad duas suas extremitates desinens 
filis teneribus et solutis que penetrant organa circumjacentia sive mem- 
branas oesophagi proprias. Ejus membrana est maxime tenuis et translu- 
cida; ostendit succum album, viscosum, consistentiæ lactee , qui integram 
ejus cayitatem implet. In aliis eam vacuam ideoque visu difficillimam reperi. 


(131 ) 


Illius longitudo tantummodo 4 aut 5 millimetra; latitudo vero 1 mil- 
limetrum adæquat. - f 

Occupans partem oesophagi anteriorem, prope cavitatem oralem, illa 
glandula videtur esse glandula salivaria. Illa opinio certe quamdam vero- 
similitudinis speciem præ se fert. Quum nullam adhuc partem analogam 
in Annelidibus reperi, conjecturä hìc tantummodo auguror; sed oris 
proximitas, positio partis glandulæ anterioris, fila quibus terminatur in 
subsidium opinionis emissæ veniunt. 


IV. De ingluvie. 


Diu ingluvies cum stomacho fuit confusa, et nonnisi tanquam hujus Historica in- 
posteriori prima extumescentia habita fuit. Auctores recentiores illam a een 
stomacho distinguere ceperunt, et quidem pars est omnino peculiaris. 

Ingluvies est prima cesophagi extumescentia que sit notabilis. Volumen Positio, volu- 
ejus est satis magnum et quidem majus sæpe ipso stomacho cujus tunc rep rs 
partem superiorem obducit. Duplo aut triplo latius est quam cesophagus; 
ejus positio variat, sed sepissime occurrit inter 184m et 20"» annulum, 
et spatium 2 vel 4 diaphragmatum occupat. 

Illud organum est transversali modo bilobatum, quod ex intersectione Forma. 
diaphragmatum oriri potest, et veluti ex duabus partibus anteriori et 
posteriori compositum esse videtur; ambe sunt ventrosæ, inflate, præ- 

sertim versus portiones laterales; medium precipue versus dorsum est 
= depressum, canaliculatum , fulciens vas flexuosum subflavum de quo 
infra. lllud vasculum exhibet plures ramificationes quarum una sepe 
inter. duas portiones ingluviei bilobate interponitur. 

Ingluvies constat membrana tenui, semitranslucidä, subflava, pallida , Compositio. 
uniformi, sine glandulis aut appendicibus notabilibus, multa vascula 
sanguinea exhibet, quod eflicit ut non colore roseo stomachi imbuatur ; 
illa membrana sepe præbet transpectum alimentorum que in cavitate 
- continentur. 

In quibusdam individuis anteriorem partem ingluviei reperi obductam Membrana 
alid membrana triangulari, cujus apex’ cum imo stomachi continuabat. {ucit — ui 
Hæc membrana, licet tenuis, videtur esse composita ex telà a telà inglu- 


(132) 


viei diversä. Vascula sanguinea ibi in ramos abeunt, ita ut ex eà efficiant 
reticulum venarum aut arteriarum. Modo partem tantummodo posterio- 
rem ingluviei obducit, et adhæret medio stomachi; modo descendit usque 
ad quamlibet illius organi partem, totam ejus amplitudinem obducendo. 
Ejus usus me latet, sed mihi videtur idonea ad ingluviem retinendum, 
ita ut a solità sua positione in magnis motibus haud nimis aberret. 

Interior in- Interior pars ingluviei nihil observatione dignum prebet: facies ejus 

gluviei pars. interna externæ est simillima et ab eo differt nonnisi: mucositate majori 
que ex ea fluit. 

Relationes. — lllud organum communicat: 1° superius cum cesophago et ovariis aut 
alis organis generationis vicinis. Idcirco sæpe horum reliquias reperi 
adherentes partibus superioribus et lateralibus ingluviei. 2° Inferius 
cum stomacho; que relatio locum habet in integrâ amborum organorum 
latitudine. 3° Lateraliter cum diaphragmatibus quibuscum musculis 
conjungitur. 

Usus.  Ingluvies probabili modo in eo scopo versatur ut mutationem præpa- 
ratoriam alimentis imprimat; ‘et in hoc casu similis quodammodo esset 
priori ruminantium ventriculo. Et quum accurate examinantur compositio 
et dispositio horum organorum digestioni inservientium, nemo ibit infe- 
rias illam sententiam verosimilitudine omnino esse consentaneam. 

In quibusdam individuis ingluvies omnino desideratur; in aliis est 
vitiosa, donec in aliis individuis crassioribus magis evoluta quam ipse 
stomachus reperiatur. Illæ varietates ab ætate pendere possunt: uam fere 
semper in parvis Lumbricis deficit. 


V. De ventriculo. 


Historica in- Stomachus fuit observatus ab omnibus auctoribus qui de anatomià 

uw Lumbrici scripserunt. Est pars maxime visibilis canalis alimentarii. Sed 

non omnes consentiunt de partibus quibus constat. Nuraerus loborum 

variare videtur. Cl. Carus solus est qui in anatomiá suä comparatä illos 
accuratissime descripsit. 

Positio. Illud organum (kmn, fig. 1. tab. VIE; kmn, fig. 1. tab. VIII; 

kmn, fig. 1. tab. 1X; am, fig. 10 et 11. tab. X; AABBCC, fig. 3. 


( 133 ) 


tab. XI-XII; fig. 1. tab. XII-XIII.) positum est supra ingluyiem a 
qua contractione quädam separatur. Ejus crassitudo exiguum cicer adæ- 
quat et ejus amplitudo occupat 4 aut 6 annulos et aliquando etiam plures. 
Formam exhibet ovoidei corporis cujus magnus diameter, respectu cor- Forma. 
poris est longitudinalis. Videtur variare cum etate sive statu individui. Ete- 
nim in quibusdam occurrit, (tab. XT.) compositus ex duobus lobis trans- 
versalibus, ineequalibus, cujus major ad imum reperitur et cum intestino 
communicat. In Lumbricis majoribus contrarium locum habet: ultimum 
hoc organum communicat cum parte minus crassà stomachi , donec 
magnus hujus lobus ingluviei adhæret. Est pyriformis in his, oviformis 
in illis; cylindricus in aliis, in aliis vero globosus. 
Distinguo in stomacho duas facies: externam et internam. 
Prima facies externa est levigata, humida, lucida, rubido colore plus “som Mie 
minusve distincto sive pulchro violaceo. jugular quantitas venarum in 
hane faciem extenduntur. Præsertim in portione inferiore et crassiore 
stomachi ille venulæ optime perspiciuntur. Facies ventrales et dorsales 
iis pariter instruuntur, et in genere, portiones maxime inflate eas semper 
magis distinctas quam ali: habent. 


Secatus et apertus longitudinali modo, stomachus exhibet cavitatem Facies interna. 
satis magnam formatam tunica sive involucro interiore de quo infra. 
Ejus superficies est lævigata, equalis, humida. Pars inferior stomachi , 
(vulgo magnus lobus) exhibet annulum muscularem , transversalem , va- 
lidissimum et præbentem veluti speciem varicis distincti, fibris longitu- 
dinalibus praediti. Illa fibrae sunt parallele et optime visibiles, ( vide fig. 1. 
tab. XII.) ortum in latere annuli ducentes, ita ut supra et infra 
hunc replicentur. Hic musculus quem motibus suis contraetionis, ali- 
mentis in magnum intestinum propellendis indoneum arbitror, fortasse 
solus est qui in Lumbricis aspectum reverä muscularem exhibeat ; 
consistentia cum ceteris musculis collata, quidem est cartilaginosa. 
Pars stomachi superior nullum musculum proprium habet: similis est 
relique cavitati; exhibet tantummodo innumeram quantitatem arte- 


riolarum aut venularum que verosimiliter in telam tunice exterioris 
extenduntur. 


Tunice quibus 
constat stoma- 
chus. 


Ligamina. 


Relationes. 


( 134 ) 


Modo de tunicis fuimus locuti. Etenim stomachus constat duobus in- 
volucris generaliter carnosis, unum alteri insertis et optime post levem 
macerationem sese separantibus. Binz ille tunicæ una externa, altera 
interna conjunguntur versus partem stomachi superiorem et prope locum, 
ubi hic ingluviei adhzret; inferius et in integra fere stomachi amplitu- 
dine nondum sunt admodum distincte , sed ad partem maxime inferio- 
rem, scilicet, ubi magnum intestinum incipit, optime perspiciuntur sese 
separantes. Cavitas ventriculi contrahitur ad ortum intestini, annulo 
(cc, fig. 1. tab. XII- XIII.) qui secatus, transpectum praebet juncture 
binarum tunicarum: externa ipsa evadit interna et progreditur efliciendo 
plicaturam ( em , ecd. fig. et tab.) in interiore parte intestini cui intime 
adhzret. 

Ambe tunice, adhuc facillime a se invicem distinguuntur. Externa 
nunquam fibras tam proéminentes quam interna ostendit; ejus consistentia 
est fortior et durior; ejus color rubrior , obscurior, minus est translucida ; 
innumera copia vasculorum sanguineorum ipsam percurrunt atque ejus 
penetrant substantiam. Interna vero mollior, clarior atque pellucidior nec 
arteriolas nec venulas prebet. Ex fibris melius distinctis, statim cognos- 
citur compositio muscularis melius determinata. 

In omnibus Lumbricis junioribus aut senioribus semper compositionem 
analogam observavi. 

Ligamina stomachi sunt diaphragmata que sunt maxima et distincta 


in hác regione. Efformant circulos validissimos qui certe maximam vim 
in formam ventriculi exercent. 


Relationes hujus organi sunt: 1° cum cesophago qui ibi desinit in 
foramen sive cardiam positam supra et in medio ejus faciei superioris ; 
2» cum intestino, a quo segregatur cesticillo musculari qui mihi videtur 
esse valvula pylorica, quia apertura inferior stomachi nihil aliud est nisi 
pylorus sive orificium intestinale; 3° cum 18° aut 20° annulo corporis in 
cujus superficiem extenditur; 4° cum vasculo subflavo longitudinali dorsi 
et vasibus sanguineis que illud concomitantur; 5° cum vesiculis aéreis 
que adherent diaphragmatibus stomachi ligaminibus; 6° cum iisdem illis 
diaphragmatibus; 7° interius communicat cum intestinis, ope pylori. 


(135 ) 


Inutile est plura dicere de usibus stomachi quoniam ejus functiones 
eædem sunt ac functiones ventriculi ceterorum animalium. 


VL. De intestino et de hepate. 


Intestinum quoad historicam institutionem in eodem casu ac stoma- Historica-in- 
chus versatur. Cel. Carus, Montegre, Home, Roth, illud optime de- — 
lineärunt et descripserunt. 

Intestinum est unicum in NAE est pars maxima canalis alimen- Positio. 
tarii, quoniam ejus longitudo collata cum longitudine pharyngis, cesophagi , 
ingluviei et stomachi conjunctorum est ut 3:1. Efformat fere solum, 
integram interiorem corporis partem. Incipit immediate post stomachum 
et usque ad anum continuatur. 

Formam exhibet tubi sive cylindri recti, transversali modo secati in- Forma. 
numeris lineolis quz nonnisi diaphragmatum sunt vestigia. In quibusdam 
Lumbricis in se ipsum replicatur, presertim ad partem anteriorem, ubi 
in genere, est crassius magis inflatum et proditum divisionibus melius 
determinatis. (Vide or, fig. 1. tab. VII; or, fig. 1. tab. VIII; fig. 1. 
tab. IX; fig. 10 et 11. tab. X.) 

Huc usque nondum in Annelidibus repertum est organum quod pecu- Hepar sive te- 
liari modo cum hepate possit comparari. Attamen in Hirudine et in Lum- £255 inia. 
brico terrestri praesumitur telam laxam et continuam, parietes externos 'i"i- 
canalis intestinalis circumdantem ejus vices explere posse. Infra, hanc 
opinionem examini subjiciemus. 

Etenim canalis intestinalis Lumbrici terrestris constat duabus tunicis 
distinctis, maxime apparentibus; externa cui nomen hepatis dabimus, 
est ea que in aperto corpore Lumbrici animadvertitur. Est tegumentum 
wndique obducens intestinum, et presertim crassissimum ad partem me, 
hujus organi superiorem, ubi ad minimum adequat :/; millimetri. Sub- "e 
stantia ex quà componitur est subflava, viscosa, seepe aurantiaca, veluti 
constans innumeris papillis plus minusve distinctis. Ille papille maxime 
distinete in facie dorsali intestini sive hepatis, conjunguntur in ejus 
partes laterales et progignunt speciebus cesticillorum transversalium inter 
duo diaphragmata subsequentia sese extendentium. 


Facies hepatis 
yentralts. 


Facies dorsa- 
lis, 


( 136 ) 


Divido hepar sive tunicam externam intestini in duas facies: dorsalem 
et ventralem. 

1° Ventralis est magis æqualis, magis lævigata, minus papillosa quam 
facies opposita. Ad partem intestini superiorem, majores lobi semper dis- 
tinci reperiuntur, infra et ante stomachum pendentes, cujus sepe par- 
tem obducunt. ( Vide fig. 3. tab. XI- XII.) 

Hi lobi sunt transversales sive obliqui, ab externä parte ad introrsum 
progredientes, liberi unà suarum extremitatum, scilicet a dorsali. In 
ventralem sæpe sunt æquati et sepe tantummodo in facies laterales aut 
dorsales sese solvendo dividuntur. Ad microscopium perspecti, exhibent 
innumeras lineolas aut exiguos sulcos, transversales, quee nihil sunt nisi 
papillarum series: ille lineole in latera anastomosantur , convergunt in 
plurima fila crassiora et breviter occurrunt tanquam vascula hepatica op- 
time efformata. Hi lobi tantum in integrà parte anteriore intestini sunt 
visibiles, minus bene in medium perspiciuntur et ad partem inferiorem . 
omnino evanescunt. 

2° Facies dorsalis est rugosior, et majori copia papillarum quam præ- 
cedens obducta. Ile papille (fig. 3 et 4. tab. XY I.) ibi vera vascula 
hepatica efformant que anastomosantur et colliguntur in foramina bene 
distincta secundum lineam dorsi medianam. Hi progignunt species lobo- 
rum, quorum duo in singulos intestini annulos reperiuntur, ( fig. 4. 
tab. X/I-XY II.) singulis illis lobis adjacet vas sanguineum et sæpe 
adeo crassum atque largum ut inde tota facies intestinalis obducatur. 

Illa vascula hepatica continuantur fere usque ad posteriorem extremi- 


"tatem intestini, ubi evanescunt. Omnino aspectui subtrahuntur ibi, ubi 


intestinum ipsum adeo tenue evadit ut non amplius nisi canalem pellu- 
cidum efformet, excrementis in aperturam ani propellendis inservientem. 


Ex observatis ulterioribus celeberrimi Home, ( Trans. Phil., tom. I, 
anno 1823.) patet singula illa vascula, prædita esse, versus partem earum 
crassiorem scilicet ad lobi extremitatem, apertura admodum distinctä , 
directe congruente cum interiore aut cavitate Intestini in intestino a Cl. 
Willis observati. Huc usque illas aperturas nondum perspexi. 

Hepar a latere interno sive latere, quo contra intestinum proprie sic 


( 137) 


dictum adheret, non diversam exhibet compositionem. Ejus superficies 
tantummodo est levigatior et papillæ sunt minus distincte. 


In Hirudine officinali hepar est membrana densa, albida, obducens , pes 


veluti in Lumbrico, canalem alimentarium in integra fere ejus RN 
dine; sed illud discrimen inter illa animalia intercedit, ut in priore, in- 
testinum proprie sic dictum extra hepar sit positum in illudque velati 
insertum videatur, donec in posteriore, hepar sit exterius et intestinum 
interius. Etenim in Hirudine tanquam intestinum proprium habetur vas- 
culum cylindricum, elongatum , fistulosum , quod insertum ad tertiam pos- 
teriorem partem magni canalis alimentarii desinit ad anum; et observatione 
dignum est illud intestinum esse dorsale. (Vide tab. X X X11 - X X XIII.) 

Ex supradictis patet tegumenta externa canalis alimentarii que tan- 
quam hepar aut vascula hepatica habemus, sequentia communia in 
utroque animale habere: 1° circumdant viu bs alimentarium; 2° inci- 
piunt ad partem ejus anteriorem et desinunt ubi absorptio partium nu- 
tritivarum effecta jam est; 3° exhibent structuram plus minusve papillosam, 
densam respectu aliorum organorum, etc. Ex his mihi videtur posse 
colligi functionem hujus organi, qualiscumque sit, in utroque animale 
eamdem esse. 


aralio 
irudine. 


Intestinum proprie sic dictum, obducitur hepate: ejus tegumentum Intestinum. 


est magis tendinosum , magis elasticum et minus densum quam tegu-' 


mentum hepatis. Ejus color est obscurior et sepe ad subflavum virescen- 


tem accedit, Papillæ visibiles in eo desiderantur. Ejus facies, una externa Facies. 


aut illa que hepati adhaeret, et altera interna, aut ea que efformat ca- 
vitatem intestinalem , nullam inter se rcc præbent. Ad singulas 
diaphragmatum intersectiones membrana est tenuior, admodum pellu- 
cida, vulgo vasculo sanguineo sulcata. 


Intestinum easdem variationes in progressu subit ac hepar quod ejus Observationes. 


partem tantum constituit: hie igitur illas esse repetendas non censui. 
. Solummodo dicendum est extumescentias canalis intestinalis eo magis 
esse distinctas que magis ad stomachum accedunt. Ad faciem dorsalem 
presertim maxime sunt distinctæ, et efformant lobos qui, ad extremitates 
liberi, sese invicem obducunt et partem stomachi obtegunt. 

18 


Relationes. 


Ligamina, 


Historica in- 
stitutio. 


Positio. 


Forma. 


( 138: ) 


Relationes intestini eædem sunt ac hepatis relationes. Ad anteriorem 
partem, communicat cum stomacho ope pylori; ad posteriorem, cum ano; 
ab utroque latere cum annulis corporis et vesiculis aéreis. Superius, sive 
ad dorsum cum canale flexuoso quam mox examinabimus: infra, sive ad 


ventrem cum funiculis nervosis et ramificationibus. 


Ejus ligamina sunt diaphragmata que ipsum constringendo , simile 
reddunt intestino colono quadrupedum. 


VII. De typhlosole , (rudaos e&cus et away canalis.) 


Typhlosolis est organum quod ab omnibus fere Lumbrici anatomicis 
fuit observatum, sed de quo omnes dissentiunt. Cel. illis primus de- 
texit, et nomen ei dedit Intestini in Intestino. Cl. Redi sic designat: 
Corpus longitudinem perreptans cavitatis interne canalis alimentarii. 
Appellatur Hepar, Mesentherium , Peritonzeum, (vide Cuvier), tubus hexa- 
gonalis, ( vide Home). Cl. Carus ipsum indicat tanquam ductum foetuum , 
etc. Quum usus hujus nos omnino lateat, non ipsi dare possumus nomen 
intestini, nec Peritonæi, nec Mesenterii, nec ductus fetiferi; ipsum 
typhlosolem, sive saecum apertura destitutum appellavimus, quia revera 
hanc formam exhibet (rudAos cæcus et cwAyy canalis. ) 

Typhlosolis positus est in cavitate intestini et adhæret ad faciem 
dorsalem hujus organi, ita ut in integra fere suà amplitudine non tangat 
ejus parietes internos sed libere suspenditur, exceptione tamen facta 
quoad latus suæ iusertionis. Incipit paululum infra stomachum, et ter- 
minatur antequam ad anum yeniat. Punctum illud disparitionis variat 
pro diversis individuis; vulgo occurrit pollice sive uno pollice et semisse 
suprà extremitatem posteriorem intestini. 

Quum illud organum accurate observatur, reperitur formatum ex 
membrana subflavä, densä, opacâ et externe kevigatâ, et semper expri- 
mente liquorem peculiarem, viscosum, subflavum, etc. Formam exhibet 
sacci elongati, sine aperturä, in acumen ab utroque latere desinentis. 
Ejus longitudo in maximis Lumbricis adæquat circiter unum decimetrum ; 
latitudo vero 2 aut 3 millimetra, in medio ejus amplitudinis posu ow ; 
scilicet ad maximam ejus crassitudinem. 


( 139 ) 


Typhlosolis, non in integrä sud longitudine omnino est cylindricus, 
quemadmodum in genere contenderunt auctores. Ejus forma variat pro 
portionibus ejus superioribus, inferioribus et medianis. 

Pars superior, sepe crassissima, habet formam tubi hexagonalis cujus 
tria latera similia occurrunt ad superficiem ventralem typhlosolis, donec 
tria latera quorum medium est latus insertionis, in superficiem ejus 
dorsalem reperiantur. (Nomen superficiei ventralis typhlosolis tribuo ılli 
que spectat ad interiorem intestini partem et dorsalis, illi quee secundum 
dorsum currit et reperitur ante spectatorem, quum dorso aperitur Lüm- 
bricus). Duo laterum dorsalium ceteris sunt majora, et tertium e contra 
minus largum est; tubo basis loco inservit. 

Versus medium, facies laterales ventrales typhlosolis aciebus suis inter 
sese accedunt, ita ut hedra medii ad nihilum redigatur. Forma tunc eva- 
dit pentagonalis, (fig. 2. tab. XY I- XY LI.) et saccus triangularis est 
ad partem ventralem. - : 

Denique ad extremitatem typhlosolis vel jam versus tertiam ejus pos- 
teriorem partem, forma evadit sub-cylindrica; hedræ eorumque acies de 
quibus modo sumus locuti destruuntur et efformant superficiem semi- 
cylindricam, que tamen ligatur ope hedra cujusdam aciebus admodum 
distinctis præditæ; et ad extremitatem ipsam ductus, omnino est conica. 

Anguli sive acies quos illud organum sic in diversis suis partibus os- 
tendit, nonnisi debentur vasculis sanguineis quorum involucrum est proé- 
minens (vide fig. 2. tab. XVI-XVII; fig. 2. tab. XI- XII.) et 
disteudit iuter eorum positionem mutuam, membranam externam tenuis- 
simam ex quà componitur typhlosolis. Denique preditus est tribus vasculis 
sanguineis precipuis que, longitudinali modo, extenduntur a parte an- 
teriore, circiter usque ad 1/5 posteriorem partem organi, ita ut semper 
zquali intervallo a se invicem distent, preter versus partes ubi typhlo- 
solis tenuior evadit, ut formam coni indicat. In hoc loco, vascula inter 

„se accedunt ut unicum ramum efformant, cujus rami trajectum et junc- 
tionem infra videbimus. ( Vide caput de circulatione ). Tria illa vascula 
sanguinea omnia includuntur exiguà duplicaturà membrane externe 
typhlosolis; illa duplicatura efformat tubos cylindricos admodum distinc- 
tos et eliam post sanguinis exitum. 


Nonne est du- 
plicatura in- 
testini ? 


Facies ventra- 
les dorsales. 


Compositio et 


fabrica. 


Cavitas, 


( 140 ) | 

Typhlosolis, accurate observatus, mihi tantummodo videtur duplicatura 
intestini vel membrane ejus interne. Idcirco fortasse Cel. Cuvier ipsum 
habuit tanquam peritoneum; sed in hoc casu esset peritonæum eversum. 
Hoc posterius non est duplicatura intestinorum , sed hæc tantummodo 
sunt duplicate peritonæi. In Lumbricis contrarium locum haberet; et 
ceterum ex quànam observatione concludi posset Samos peritonæi 
vices agere ? 

In typhlosole duas facies distinguo : 1° oia 2° ventralem. Illas 
modo examinavimus , quum de forma typhlosolis egimus. Pauca hic addam. 


Facies ventrales et dus hedre laterales faciei dorsalis habent preter 
vascula sanguinea longitudinalia, innumera alia vascula transversalia , 
(fig. 2. tab. XI-XII.) que nonnisi sunt ramificationes laterales priorum 
et eorum instar, obductæ exiguis duplicaturis membranaceis, proéminen- 
tibus; quod efficit ut ille facies rugosæ appareant. Maxima symmetria 
in partitione horum vasculorum observatur. Majori copià existunt quam 
divisiones annulares corporis: nam , in intervallo quod unum annulum ab 
altero separat, occurrunt 3, 4, 5 et quidem 6 vascula transversalia , cras- 
situdine ‘J; millimetri tantummodo adequante. Intervallum inter singula 
intercedens, æquale est eorum crassitudini. Illud vero spatium quod ani- 
madvertitur inter singula vasa longitudinalia, est duplo aut triplo majus 
quam crassitudo singulorum horum vasculorum. 

Typhlosolis constat duabus membranis: externa et interna. 

Externa est coloris ochrali sepe viridis, distincta, equalis, levigata, 
aliquando ad extremitatem anteriorem papillosa, appendicibus ad poste- 
riorem destituta. Locum praebet illis innumeris duplicaturis quas modo 
examinavimus. 

Interna est e contra pallida, flava-albida, admodum in integra sud 
amplitudine papillosa; est densa et composita ex serie valvularum plus 
minusve distinctarum. llle valvule sunt transversales, universam fere 
cavitatem typhlosolis implentes. 

Illa cavitas sepe impletur humore lucido, parum denso, flavo. Sepe 
omnino vacua est. Cl. Home, ( Trans. phil., p. I. , anno 1823) qui 
habet typhlosolem tanquam tubum hexagonalem elaborantem substantiam 


(141) 

peculiarem nutriendis fetibus idoneam, dicit, singulis intersectionibus 
annularibus, illud organum perforatum esse foraminibus ovalibus, uno 
ab utroque latere; illa foramina utpote in facie dorsali posita, commu- 
nicare cum externa parte intestini cujus membrana eliam perforatur 
foraminibus in locis correspondentibus; et denique hee foramina con- 
gruere cum sacculis membranaceis fetus continentibus, etc. De hoc 
speciatim in capite de generatione agemus. 

Huc usque nullam aperturam peculiarem nec in superficie externa 
intestini nec in externä typhlosolis reperimus. Si reverä existunt, debent 
occurrere inter valvulas et extumescentias sive vascula hepatica membrane 
intestini. Cel. Home solus de illis fuit locutus illasque optime delineavit. 

Relationes typhlosolis cum ceteris organis sunt: superius cum facie 
dorsali intestini, inferius cum cavitate intestinali , antrorsum cum ductu 
sinuoso de quo mox agemus, retrorsum cum parte intestini que tenuior 
evadit, ita ut non amplius nisi levem membranam exhibeat. 

Hoc organum mihi visum est quasdam subire variationes que optime 
perspiciebam presertim in Lumbricis qui in servili veluti conditione per 
aliquot menses versabantur. An ille status aliquam morbi speciem deter- 
minaret, ignoro. In quodam Lumbrico, quem spatio 3 mensium, in con- 
clavi calido, hyeme ineunte, tenueram, pars anterior typhlosolis maxime 
dilatata erat, compressa et in zigzag contorta, (fig. 5. tab. XYI- 
XIII); donec pars posterior comparaté tenuissima, erat recta, cylin- 
drica, tandem conica ad ejus extremitatem. Ad priorem: partem obser- 
vabam papillas aut carunculas flavas, densas, irregulariter dispositas et 
transversali modo ab internä parte ad externam sese extendentes; fili- 
formes, exiguæ et tenues versus centrum organi, evadebant tuberculose , 
magne, dense ad margines laterales. Ille papillæ, quoad consistentiam , 
colorem, etc., erant omnino similes ductibus hepaticis membrane ex- 
ternæ intestini. 

In alio individuo quem eodem tempore et eädem ratione nutriveram, 
reperiebam typblosolem omnino conformatum tanquam in Lumbrieo de 
- quo sum locutus. Sed ab illo differebat in eo quod pars anterior non esset 
libera in cavitate intestinali et omnino terminata, sed immediate lobo 


Relationes. 


Variationes. 


Historica in- 
slitutio, 


Insertio. 


(142) 

posteriori ventriculi adhæreret: quod relationem directam inter duo illa 
organa constituebat. Papille magis adhuc erant distinctæ quam in Lum- 
brico precedente et etiam quadam erant omnino solute. Quum leviter 
premuntur ille papille , rediguntur in pulpam paulo consistentem, fla- 
vam, opacam ; quum vero submittuntur macerationi , inflantur , induunt 
telam lamellosam uniformem; siccate rediguntur in pulverem qui digiti 
colore flavo induit; pulvis ille non abundat. 

Ex diversis variationibus quas subit illud organum , fortasse colligi posset 
quenam sint illius functiones. Hoc ex aliis observatis patebit. 


VII. De chloragogené ( xAwpos , viridis Jlavescens et wywyy, ductus.) 


Chloragogena est organum observatum a Cel. Redi, De Blainville, 
Home, etc. Sed illi auctores ipsi diversas tribuerunt functiones. Huc 
usque nihil certi de hoc vasculo fuit dictum. Cl. Redi ipsum habebat 
tanquam extensionem Intestini in intestino, que perforans tunicam in- 
tesüni externam, in stomachum extenditur, et sese versus caput dirigit. 
(fig. 5. tab. II.) Cl. De Blainville ipsum considerat tanquam venam 
mesentericam et dicit plures auctores illi functiones hepatis tribuisse. 
Secundum huncce auctorem, illud organum extenditur tantummodo in 
faciem inferiorem canalis intestinalis, donec contrarium revera locum habet. 
Credo hunc esse typographicum errorem. Denique Cl. Home , in disserta- 
tione sua de organis generationis Lumbrici , dicit Chloragogenam esse duc- 
tum inservientem ad juniores Lumbricos sive ova ex ovario ejecta et ex- 
clusa, in cellulas laterales propellendum. Arbitratur hunc ductum extendi 
secundum faciem dorsalem intestini et in universà ejus amplitudine. ln 
häc opinionum diversitate, non inutile judicavimus huic organo tribuere 
nomen quod nullam ejus functionum utpote latentium denotaret, sed 
unum ex ejus criteriis physicis, scilicet quod sit ductus, canalis vel vas- 
culum coloris viridis flavescentis. 

Chloragogena inseritur in pharyngem, si tanquam punctum initiale 
habemus locum, ubi innumeri ramusculi conjunguntur et canalem si- - 
nuosum efformant. Fortasse membrana externa pharyngis est terminus 
ubi divisiones chloragogenz desinunt, quum heee consideratur veluti or- 
ganum digestivum cujus insertio in intestinum efficitur. Ille ramificationes 


( 143 ) 

(fig. 3. tab. XV II-XY Ill.) sese dirigendo versus medium faciei dorsalis 
pharyngis, producunt chloragogenam que jam ab origine oesophagi omnino 
est eflormata ; transgreditur hoc organum sine ramificationibus lateralibus 
usque circiter ad ejustertiam posteriorem partem, (fig.1.tab. X7/- X7 I.). 
Quum pervenit ad partem quam occupant ovaria et testiculi , progignit 
5 aut 6 divisiones laterales, plus minusve visibiles (ecd. fig. et tab. ; 
fig. 2. ejusd, tab.) que nonnisi sunt totidem ductus sive tubi singuli , 
obducentes vasa vascularia, quorum congeries cor Lumbrici constituit. 
Progreditur semper vergendo versus anum et pervenit sine ullà divisione 
usque ad faciem dorsalem ingluviei et ventriculi. Ibi exhibet 3 aut 4 ra- 
mificationes, satis breves et diversas ab illis quee sub ovariis occurrunt. 
Etenim he sunt præditæ innumeris ramusculis exiguis, lateralibus „ que 
ostendunt chloragogenam pectinatam. Ramificationes ventriculi sunt sim- 
plices, integrae, adhærentes membrana externe organi quod percurrunt, 
ope exiguorum filorum brevissimorum, (fig. 3. tab. XV- X7 T.). Tan- 
dem chloragogena extenditur in intestinnm vel potius in hepar, ibi sese 
anastomosando cum ductibus hepaticis. Membrana que hos efformat est 
fere eadem ac membrana chloragogenæ et ab eå tantummodo differre vide- 
tur colore et defectu papillarum , saltem in integra sua amplitudine; nam 
ramificationes laterales, quibus cor obducitur, sepe magnis papillis in- 
struuntur. 

In intestinum, chloragogena sensim paulatimque videtur terminari, sese 
commiscendo cum hepate aut membranä intestini externa. Nonne hec 
conformatio aliquam inter duo illa organa praebet analogiam, et nonne 
videtur referre chloragogenam ad organa digestiva ? 

Facies inferior et superior hujus ductüs nobis nullam exhibuerunt di- 
versitatem : prior tantummodo adhæret membranis externis organorum 
quas percurrit, tanquam oesophagum in parte sua anteriore, ventriculum 
et ingluviem in portione sua medianà et intestinum in posteriore. 

Magnum vas vasculare dorsi semper concomitatur chloragogenam et 
dividitur in singulas hujus ramificationes laterales. 

Interior pars hujus ductüs nihil nobis notabile exhibuit, nisi telam veluti 
spongiosam omnino similem tele spongiosæ interioris typhlosolis. Nunquam 


Forma. 


Ramificatio- 
nes trajectus , 
etc. 


Historica in- 
stitutio. 


( 144 ) 


ibi reperimus parvulos Lumbricos nec ova, quod videtur esse oppositum 
observationibus et opinioni clarissimi Home. Deinde nulla relatio directa 
existit inter Chloragogenam et cellulas aéreas que, secundum ultimam 
hujus auctoris dissertationem, parvulis Lumbricis receptaculorum vices agit. 

Quoad divisiones laterales chloragogenz in intestinum animadverti : 
1° eas eo esse densiores quo magis ad stomachum.accedunt; 2° ramifi- 
cationes aut papillas divisionum lateralium qua reperiuntur ad partem 
intestini interiorem, non immediate occurrere post disjunctionem divi- 
sionum primordialium chloragogenæ, sed ad millimetrum fere ab illä 
disjunctione ; 3° papillas confundi cum hepate aut membranâ externâ 
intestini; 4° eas eo majori copià existere quo magis a chloragogenä dis- 
cederent, et earum crassitudo in eädem ratione minueret; 5° angulos 
efformatos ab ejus subdivisionibus et divisionibus primordialibus sive inter 
se sive cum organo principali, variare, sed nunquam superare angulum 
rectum. 

Ille divisiones laterales sepe sejunguntur a ventriculo et ab intestino, 
quod etiam frequenter locum habet quoad divisiones partis anterioris hujus 
ultimi organi. Tunc videntur esse appendices conicæ, parallele et inter 
se relinquunt spatium diametro earum æquale. 

Relationes chloragogenæ numerosiores existunt, quia fere in omnem 
corporis longitudinem extenditur: communicat 1° cum pharynge; 2° cum 
cesophago; 3° cum ingluvie et stomacho; 4° cum intestino ; 5° cum vasculis 
vascularibus dorsi et corde; 6° cum diaphragmatibus quibus circumdatur. 


IX. De Znnexibus et fulcimentis canalis alimentarii. 


Appendices et fulcimenta canalis alimentarii sunt duplicis generis: 
1° Diaphragmata, 2» Membrana submuscularis. Diaphragmata quorum 
numerus æqualis est numero annulorum corporis, omnia fere uno eo- 
demque. modo sunt formata. Observata fuerunt ab omnibus fere auctori- 
bus. Existentia membrane submuscularis videtur fuisse introspecta a 
Cl. Montegre; sed huc usque nullus auctor eam accurate descripsit. Non 
sententiam amplector Cel. Homii et aliorum qui arbitrantur diaphragmata 
perforari foraminibus ut transitum Lumbricis junioribus et ovis praebeant: 


C145 ) 


nunquam enim hoc observavi et transitus horum ovorum aut Lumbrico- - 


rum optime sine perforatione horum organorum eflici potest, quemad- 


modum mox videbimus. 

Diaphragmata occurrunt sub formä discorum circularium sive annu- 
lorum quorum circuitus internus intime adheret parietibus externis ca- 
nalis alimentarii, ab ore usque ad anum, donec externus conjungitur 
cum membrana submusculari longitudinali cujus limites sunt pars ante- 
rior cesophagi et ani apertura. Haec membreua (fig. 4. tab. IT.) sic formam 
exhibet cylindricam quae variat præterea pro variis motibus corporis. Ad 
partem superiorem, ubi jungitur cum parietibus labiorum et replicatur 
in pharyngem ; formam babet infundibuli. (fig. 3. tab. XYII-XY III). 
Progreditur inferiùs inter canalem alimentarium et stratum musculare, 
relinquendo spatium vacuum inter hoe et proprios parietes externos. 
Illud spatium, (fig. 5. tab. II.) locum prebet canali circulari, transi- 
tum prebenti ovis et junioribus Lunibricis, quemadmodum sape obser- 
vavi. Sublevetur membrana de qua hie loquimur, nullus occurret renixus, 
nisi ille quem’ opponunt quedam fibre musculares que ibi adherent, 
sed nullomodo canalem obstruentes; deinde propellatur lamina aciei inter 
hanc membranam et stratum musculare, et manifestum erit hunc canalem 
secundum canalem alimentarium existere. Versus anum quidem vel uno 
aut duobus abhinc pollieibus, alia conformatio locum habet; membrana 
submuscularis adheret strato musculari secundum lineam longitudinalem, 
ita ut progignat duos tubos laterales, quorum orilicia desinunt iu cavitäte 
ani. Illa orificia , optime conspicua, sunt circularia cum parvo reflexu 
aut extumescentià prominente, Per illa, oya et juniores Lumbrici tran- 
seunt ut extra corpus ejiciantur. 

Receptaculum | quo continentur juniores Lumbrici et ova, nihil aliud 
est nisi illud spatium silum inter membranam submuscularem et mus- 
culos corporis. Saepe non valui auferre ova, sine laceratione membrane 
sub quà. versabantur, et quum aliquando ova reperiuntur inter duo dia- 
phragmata et omnino libera , facillime hujus pheenomeni ratio invenitur: 
Lumbrico longitudinaliter Ty secata fuit membrana, apertus fuit 
canalis, et ova qua in lined scissionis aut prope occurrebant, potuerunt 

19 


Diaphrag- 
mata. 


Membrana 
submuseularis 


Differentia 
inter dia- 
phragmata. 


( 146 ) 

subrepere et sic abripi, cum liquido mucoso quod effluit in hac operatione, 
usque inter duo diaphragmata. Quum in dissectione secantur tantummodo 

musculi, membrana integrä remanente (quod maximá dexteritate et dili- 
genlia fieri debet), heee reperitur tanquam sacculus translucidus, conti- 
nens viscera; tuncque nervus recurrens, vascula sanguinea propriam 
conservant positionem; motus organorum nullomodo turbatur et solitä 
facilitate efficitur. ; | 

Diaphragmata exhibent quoddam discrimen respectu eorum positionis. 
Infra. 18m annulum, scilicet versus caput, communicant non cum in- 
terseclione tele cellularis dense, sed cum media parte annuli et mus- 
culorum ex quibus componitur, (fig. 3. tab. XY III XX). E contra 
infra illam annulum, inseruntur singulis intersectionibus annulorum. 
Tali modo, in priore casu diaphragmata alternant cum circulo tele cel- 
lularis dense et in posteriore eidem sunt opposita. Quisnam sit scopus 
harum diversarum posilionum., nescio. Observandum tamen est occurrere 
organa generalionis, præcipua organa circulationis, etc. in illa parte, ubi 


diaphragmata inter se magis distant, ubi eorum insertio diversa est ab illa 
quam habent in tota longitudine posteriore corporis. . 


CAPUT SECUNDUM. 


DE NUTRITIONE. 


Quum egimus de pharynge, cesophago, diversis organis quibus hie 
constat, ingluvie, etc. jam quadam in medium protulimus , quoad 


‚.usum et functiones harum diversarum partium. Quod vero ad stoma- 


chum et intestinum spectat, nemo est, ni fallor, qui aliquid dubium 
moveat de munere quo in nutritione funguntur. Sed typhlosolis et chlo- 
ragogena sunt organa de quibus adhue aliquid dicendum foret. Fortasse 
aliquis objiciet sequentia observata mere esse arbitraria; hoc fatemur, 
et si propter organorum exiguitatem, quaedam experimenta fundata sta- 
bilire non possumus, nobis nihil reliquum remanet, nisi ut ex disposi- 
tione organorum, de quibus hie agitur, dijudicemus relationem quam 
habent cum aliis cireumdantibus: id est, in hoc peculiari casu, relationem 


( 147 ) 
que existit, inter apparatum digestivum et apparatum circulatorium ; 
que relatio stabilitur ope chloragogenæ et typhlosolis. Idcirco deficientibus 
tantummodo aliis mediis, comparationem instituimus inter organa diges- 
- tiva Lumbricorum et illa que in ceteris animalibus occurrunt. 

Plurime ideæ obviam veniant ad diversas illas functiones explicandas, 
et propter diversitatem ipsam, cavere debemus ne inconsideraté hoc vel 
illud systema admittamus. 1° An chloragogenam considerabimus tanquam 
hepar quod, bilem in integrä suà parte superiore exprimens, ipsam ope 
papillarum | posteriorum et intestinalium , propellit in typhlosolem qui, 
semper in contactu immediaté cum alimentis versans , particulas nutritivas 
separaret? Nonne divisiones laterales chloragogen in ingluviem et sto- 
machum sese extendentes, huic opinioni faverent ? 

2» An vero dicemus a typhlosole elaborari alimenta, quorum prior 
præparatio jam fuit effecta in ingluvie et stomacho; effectum hujus ela- 
borationis progignere liquorem quem continet typhlosolis, qui liquior 
tunc species chyli esset; illum chylum propelli in chloragogenam , ubi 
. versaretur in contactu cum magno vase sanguifero dorsali ejusque rami- 
ficationibus; illud vas ejusque ramificationes nihil aliud esse nisi venas, 
que chylum elaborantes, eumque solito niodo præparantes, ipsum pro- 
; pellerent , vi circulationis, in omnes corporis partes ; transmutationem 
- chyli in sanguinem effici in vesiculis aéreis in quarum parietes innumieræ 
ramificationes sanguinez occurrunt? 

3» An denique aflirmabimus neutrum horum organorum ad organa . 
digestiva, saltem directe, pertinere; chloragogenam nihil esse nisi ductum 
immediatum inter ovaria et typhlosolem ; hunc posteriorem junioribus 
cibum prebere, aut propellere juniores et ova ovariorum in receptacula 

partis corporis inferioris. Illa sententià certe Cl. Homii et Cari opi- 
 nionibus faveremus, sed simul ab observatione discederemus. 
In hâc conjecturarum diversitate, melius est dicere functiones horum 
organorum nobis omnino esse ignotas. 


Historica in- 
stitutio. 


(148) 


SECTIO QUARTA. 
APPARATUS RESPIRATIONIS. 


Fusius jam explicavimus modum respirationis in Lumbricis, quum de 
organis respirationis exterioribus egimus, et breviter exposuimus fabricam 
organorum internorum eorumque funcliones; ibi diximus Lumbricos nec 
branchiis nec trachæis esse præditos. 

Nullus vetus anatomicus rationem habuit modi respirationis ale ani- 
malium, et quidem ejus functionis studium a recentioribus fuit neglectum. 
Cel. Cuvier, ( Leçons d' Anatomie comparée, tom. IV. p. 435.) dicit 
Lumbricos terrestres, Hirudines, etc., nulla alia respirationis organa ha- 
bere quam cutem et reticulum vasculare quod ibi distribuitur. Cl. Mon- 
tégre in sua dissertatione de Lumbrico non de respirationis organis specia- 
tim agit, nec etiam Cl. Marcel de Serres, in opere cui titulus: Usages 
du vaisseau dorsal ou sur l'influence que le cœur exerce dans l'orga- 
nisation des animaux articulés, etc. ( Mém. du Mus. d'hist. nat. , t. V<) 
Cl. Homio, ni fallor, organorum respirationis vera inventio debetur, quae 
primum reperitur explicata in Transactionibus philosophicis anni 1817. Sed 
nihil magis miratus sum quam mobilitatem opinionum hujus celeberrimi 
anatomici, quoad explicationem functionum vesicularum aérearum. In dis- 
sertatione laudata, auctor tanquam tales: id est, tanquam. vesiculas aéreas 
habuerat; sed in secunda dissertatione de organis generationis. Lumbrici 
et aliorum animalium, eas habet tanquam vesiculas deslinatas ad junieres. 
et ova continenda, nec ullomodo respirationi inservientes. Infra videbi- 
mus.quanta el quam singularis sit illa contradictio. Post Cl. Homium , 
Cl. Carus optime egit de organis respiratoriis, exceptis quibusdam: gane- 
ralioribus pss qua nobis paululum arbitraria videntur. 

In sequentibus agemus de vesiculis aéreis, tanquam unice pertinentibus 


ad respirationem sive ad aérationem sanguinis, nulla ratione habitä ad 


res diversas quas complectuntur, scilicet ad parvulos Vermes intestinos 
qui ibidem infinità copià occurrunt. 

Sileutio præteribimus studium pororum sive organorum respirationis 
externorum; de his enim jam fuimus locuti. 


(149) 
1. De sasiouli aéreis. 


Vesicule aëreæ posite sunt secundum latera corporis, fere ab organis Positio. 
generationis usque ad anum. Volumen earum est maximum in regionibus Volumen. 
que ventriculum et intestinum circumdant, sed tantummodo paululum 
supra cor omnino evanescunt. Propter hanc dispositionem, Cl. Carus 
credidit ovaria et testiculos nihil aliud esse nisi aéreas vesiculas ibi mu- 
tatas; sed mihi videtur ex ipsà organisatione harum partium, satis patere 
illam transmutationem a verisimilitudine esse alienam. Singule vesiculæ 
transversali modo extenduntur inter duo subsequentia diaphragmata et 
pro singulis annulis, du: existunt, ita ut fere 228 numerentur, (fig. 1. Numerus. 
tab. XIV- XP’). | 
* Illa duplex series et ductus illorum sacculorum membranaceorum effe- 
cerunt ut quidam auctores crederent vesiculas aéreas aliorum organorum 
esse alienas ipsasque singulas cum poro exteriore communicare : que opinio 
supposuisset duas series pororum in dorso vel unam seriem ab utroque 
latere. Hanc. opinionem, utpote ex falsà observatione ortam, jam refu- 
tavimus. Lumbrico in ventrem aperto, veritas prodit: etenim appendices 
vesicularum replicantur et infrà canalem intestinalem aire ya ut 
desinant ad poros, prope lineam medianam dorsalem. 
` Error clarissimi De Blainville et aliorum, quoad series pororum et 
vesicularum ex eo certe oriebatur quod, sectione Lumbrici secundum 
dorsum institutà, in directione pororum corpus secarent. Tali etenim 
modo, secantur fila superiora vesicularum, saltem ab uno latere; deinde, : 
eute et musculis in sensu opposito protractis, disjunguntar vesiculæ, qua 
intacte cum filis inferioribus remanent. In figura ab Cl. Homio delineatä, 
fila quz cernuntur sunt fila inferiora que, propter dissectionis modum 
adhibitam, a latere discedere cogentur. 
^ Vesicule aérez formam praebent sacculorum membranaceorum, ova- Forma. 
lium vel oblongorum, aliquando in medio constrictorum , translucidorum, 
albescentium , ab utroque latere desinentium filo plus minusve longo, 

(fig. 3, 4,5, 6. tab. XIV- XV ). Filum quod in majore lobo occurrit, 
communicat cum poro respondente. Est exiguum, cylindricum, intrin- 


( 450 ) 


secus cavum, et sic liberam exhibet relationem inter aéra et interiorem 
vesiculi partem. Alterum filum longius, diverso modo contortum , adhæ- 
ret cuique diaphragmati ; in ejusque superficiem extenditur vas sangui- 
neum quod nonnisi est ramiticatio magni vasis longitudinalis, Nescio an 
posterius hoc filum dividatur tanquam trachez in insectis, sed nunquam 
subdivisionem animadverti ; difficillimum enim est ejus cursum sequi 
quia non longe a discessüs puncto, intime adheret strato musculari, aut 
diaphragmati, aut denique membranz submusculari, 


Communicatio Duc vesicule communicant eorum filo sive divisione superiore cum 
vesicularum | . : SED. 2 e . x 2 
cum poris, singulis poris; ita ut aër per hoc penetrans , vergit in vesiculam inde in 
ejus filam aut extensionem inferiorem. 
Vasa vesicula- Vas sanguineum quod concomitatur singulas vesiculas, in infinitum 
UU" — dividitur tam in propria vesicularum tegumenta, quam in tegumenta fili 
inferioris quod ipsum ducit illas ramificationes que infinitas in stratum 
musculare. Verosimile est, propter hanc dispositionem , sanguinem cum 
aére in contactum venire tantummodo in posterioribus hisce ramificatio- 
nibus, et divisiones extremas organorum respiratoriorum directe commu- 
nicare cum divisionibus extremis organorum vascularium. 
Membrana ve- Membrana externa vesicularum aérearum sæpe in se ipsam replicatur; 
sicularum: tum exhibet species veluti: ramorum aut sinuum maxime. notabilium. 
Quum ille vesiculæ per quartam hore partem in aqua frigidà vulgari 
manserunt, induunt pulchrum colorem albidum, subceruieum ; fiunt 
opaca et adeo dilatantur ut parvulas extumescentias efforment. Aqua 
calida 40° aut 50° gr. R. hanc mutationem, uno momento efficit. . 

In interiore parte quarumdam vesicularum (et apud aliqua individua 
in omnibus), reperitur secundum filum , consistentiæ validioris, forma 
sinuose, coloris flavi pallidi. Saepe in helicem contorquetur. Ipsius usus 
me latet, (fig. 4 et 7. tab. XIV. et fig. 2. tab. XXI I- XXX). 

Tandem vesiculæ exhibent satis magnas variationes pro individuis, ast 
pariter hyemali ac verno et autumnali tempore sunt evolutæ. Ut bene 
perspiciantur, in aquä dissectio fieri debet. Nunquam illas vidi in decem 


prioribus annulis et, generatim loquendo, tantum infrá ventriculum vi- 
sibiles evadunt. 


(151) 


Contenderunt quidam auctores vesiculas aéreas nihil esse nisi glandulas 
‘mucosas, et poros esse ductus externos humoris viscosi quo fere semper 
corpus Lumbricorum obducitur. Sic assimilantur vesiculæ vesiculis quibus- 
dam Hirudinum que revera sat magnam copiam muci continent. Sed in 
hoc posteriore animali, omnia sunt diversa : habent duas species vesicularum 
quarum una ad respirationem efliciendam inservit, altera autem ad cor- 
pus quodam muco obtegendum.  Vesicule hujus posterioris functionis 
tantummodo implentur humore quodam viscoso et forsan comparari pos- 
sunt cum glandulis que in clitello Lumbricis terrestris observantur. 


Il. Quadam observata ad respirationem. 


Modificationes organorum circulationis et respirationis possent inservire 
classificationi animalium pariter ac ei secundum nonnullos melius quam 
modificationes systematis nervosi. Hec opinio fuit emissa a Cl. Homio in 

- sua dissertatione anni 1817. In hoc opere enim, exponit illas variationes in 
diversis classibus et dividit classem Vermium Linncei in V ordines inter 
_quos distinguimus 3"* qui complectitur Lumbricos, in quibus circulatio 
eflicitur per arterias et venas, quum non habeant cor nec organa externa 
aéralionis aut respirationis. 

Quantitas sanguinis, inquit Marcel de Serres, ( Mém. du Museum 
d'hist. nat. , t. Vp. 64.) que, tempore determinato, transit in organum 
repiralionis, est mensura satis justa energie vis muscularis, etc. Evidens 
est hune casum tantummodo occurrere in animalibus corde præditis. In 
Lumbricis, utpote corde destitutis, organa respirationis et aérationis sunt 
passiva; vis sola muscularis membranarum arterialium agit, et propellit 
sanguinem in ultimas ramificationes vasculorum sanguiferorum vesicularum 
qua ad aérationem inserviunt, ubi aéris absorptio efficitur; nam in An- 
nelidibus, sanguis aéra quarit, donec e contra in Insectis aut Animalibus 
tracheis præditis, aër sanguinem exquirit. 

- Ut appareat quantum sit ingenii acumen Cl. Homii quoad classificatio- 
nem generalem animalium , distinctionibus ab illo auctore jam stabilitis 
quasdain alias in invertebratis desumptas adjiciemus. 

Mollusci et Crustacei præditi sunt organis lamellatis que, sanguinem 


( 152 ) 


in superficies amplitudinis determinate recipientia, branchiis locum præ- 
bent. Duæ illæ classes deinde distinguuntur considerationibus ab organis 
respiratoriis alienis. 

In Annelidibus, aératio efficitur per species branchiorum et in rbi 
dam speciebus, per saccos aut cellulas laterales membranaceas. Eorum 
sanguis est ruber, sed queritur an illum colorem inducat in organis res- 
piratoriis; an vero nature ejus inheereat? (1) etc. 

Insecta omnia differunt ab animalibus illarum . classium, respiratione 
ope trachearum effecta. ; 

Denique in ultimis classium inferiorum animalibus, cutis reverà ita 
modificatur ut organi aérationis vices agat. 


SECTIO QUINTA. 
APPARATUS CIRCULATIONIS AUT SYSTEMA VASCULARE. 


Modus circulationis in Annelidibus, quemadmodum jam observavi, ita 
a modo circulationis ceterum BER differt, ut illa classis immediate 
post vertebrata Animalia collocaretur, si systema vasculare tanquam basis 
classificationis haberetur. Color sanguinis, duæ species vasculorum clau- 
sorum quibus continetur et quorum una pars illum liquorem versus cor 
reducit, et altera illum ab eo repellit, huic distinctioni et Annelidum cum 
vertebratis admotioni faverent; donec modus respirationis, confectio orga- 
norum hujus functionis, modus aérationis sanguinis, ipsas invertebratis 
minus perfectis admoverent. Etsi systema vasculare etiam in Lumbricis 
sit evolutum, non tamen vidimus in illis cor proprie sic dictum. Cete- 
rum, historicà institutione hujus functionis expositä , exhibebimus formam 
et directionem precipuorum vasculorum sanguiferorum. , 


Merise in CL Willis motum -circulationis in Lumbrieis observaverat, hisque 
sututio. si 


(1) In omnibus fere animalibus, cor recipit sanguinem, quum nondum subiit modificatio- 
nes aéris vi tribuendas, ipsumque deinde propellit in organa, ubi hec vis exercetur: sed in 
Lumbricis, sanguis jam aéri fuit expositus quum in cor defluit, quód eum deinde in omnes 
corporis partes propellit, vi peculiari membranarum quibus constat. ( Vide Dissert. Cl. Homii 
ann. 1817 ). 


( 153 ) 


verbis de illo loquitur: Juxta summitatem cesophagi, cor palpitans et 
reciprocans systoluy et diastoluy vices (sicuti in brutis perfectioribus) 
habens, locatur. Ex his patet illum auctorem reverä tanquam cor ha- 
buisse congeriem quorumdam vasculorum que ejus organi vices agunt; 
sequentia vero verba demonstrant magna vasa longitudinalia ipsi etiam 
non fuisse ignota: Ductus sanguiferi, insignes , medio horum corporum 
(ovaria) incedunt, inque iis pulsatio notabilis, veluti in cordis vi- 
cinia conspicitur. 

Veteres anatomici retulerunt tantummodo que a Cl. Willis fuerunt 
dicta, ipsiusque inventis nihil novi addiderunt. Ex pluribus recentioribus 
nihil magis est colligendum. Cl. Montegre admittit tantum arterias magnas 
et venas dorsi ventrisque atque reticulum ingens vasculorum sanguifero- 
rum in loco cordis collocatorum. Cel. Cuvier, ( Leçons d Anat. comp. , 
t: IV. p. 413) dicit nostrum animal praeditum esse vasibus longitudina- 
libus ramosis et repletis sanguine, pulchro rubro colore induto; cæterum 
se non potuisse continuare observationes in systema circulationis Lumbrici 
et Hirudinis, in quo ultimo tamen animali vascula minus sunt visibilia. 
Hic, quemadmodum fere semper, Cel. Home et Carus soli tanquam 
diligentissimi et accuratissimi investigatores obviam veniunt. Prior fusius 
exposuit sua observata in circulationem et respirationem Lumbrici, in 
dissertatione laudata anni 1817. 

Cl. De Blainville mihi visus est ex illis observatis hausisse fere omnia 
que dieit in opere cujus titulus: Dictionnaire des sciences naturelles, 
(art. Lumbricus), additis tamen quibusdam observationibus scitu dignis. 

Discrimen inter vascula arterialia et venosa Lumbrici non facile sta- 
biliri potest, quia preter exiguitatem vasculorum, color utriusque san- 
guinis speciei, aére modificati aut non modificati, est idem aut fere 
idem. Quidquid de hác re sit, tanquam venas habemus omnia vascula 
que ducunt aut ducere videntur sanguinem in congeriem canalium cor 
constituentium , et arterias vascula que contrario munere funguntur, id 

est, sanguinem, propellunt i in omnes corporis partes et præserlim in vesi- 
culas aëreas earumye membranas. Alia vascula in quibus fluxus sanguinis 
nunquam nobis evidenter apparuit, reducentur ad unam alteramye spe- 
eiem horum canalium, secundum mutuam eorum dispositionem. 

20 


Discrimina 
inter arterias 
et venas, 


Observationes 
in circulatio- 
nem  arteria- 
lem. 


Positio. 


Amplitudo. 


Figura, etc. 


( 154 ) 
Monendum est meas opiniones tum denique,tanquam certas esse ha- 


bendas, quum ex immediatà rerum observatione nascuntur; præter illa, 
omnia alia inductione et ratiocinatione tantummodo stabiliuntur. 


I. Circulatio arterialis. 


Quemadmodum in omnibus fere Annelidibus, arteriæ occurrunt in 
dorso, longitudinali modo, ita ut communicent cum folliculis pulmona- 
riis sive organis respirationis. Sed Lumbricus in eo differt quod habeat 
6 vascula longitudinalia, quorum tria sunt arterialia et immediate inter 
se communicant, tria vero venosa. Cel. Cuvier, Home, Montégre, etc. 
observârunt tantummodo duo vasa longitudinalia, unum arteriale aut 
dorsale, alterum vero venosum. aut ventrale. Cl. Carus detexit tertium - 
vascülum ventrale, Crassissimus canalis ventralis posset, illo auctore, 
haberi tanquam vena cava, donec tenuissimus sub priore positus, esset 
vena pulmonaris, reducens ad cor sanguinem qui subiit aérationem in 
saccis membranaceis ibique ductus fuit ramificationibus aorte aut vasis 
dorsalis. 

Quum observaverimus in Lumbricis duas aut tres arterias, unam dor- 
salem, majorem, cui etiam nomen aorte dabimus, alteram ventralem, 
minorem, quz concomitatur funiculum nervosum, cum tertià nature for- 
tasse arterialis, circulationem arterialem, de priore agendo, incipiemus. 


A. De aortá aut arteriá dorsali. 


Aperto Lumbrico, reperitur in lineà medianä dorsali, magnum vas quod 
tenue evadens, versus anum progreditur et infinitis ramificationibus vi- 
detur evanescere in parietes pharyngis externos, quamvis ibi conjungatur 
cum alià arterià de quà mox dicemus. 

Tali modo, aorta percurrit integram chloragogenæ amplitudinem et 
quidem ramificationes præbet singulis hujus organi lateralibus divisionibus, 
ita ut inter chloragogenam et ipsam aortam singularis connexio intercedat. 

Aorta, transversali modo, diaphragmatibus secatur (fig. 1. tab. XX- 
XXIII.), ita ut occurrat tanquam funiculus nodosus. In statu quietis 
Lumbrici, in zigzag contorquetur, facile trans cutem visibilis et motum 


(155) 


circulatorium in integrä 'suà amplitudine ostendens, quamvis, ut ait Cl. 
Carus, sit difficillimum hunc motum secernere ab illo qui annulis on- 
dulationum species communicat. Saepe observavi in Lumbricis apertis, 
canalem alimentarium subire motum undabundum, regularem, nullam 
relationem , quoad tempus quo oriebatur atque perdurabat, cum motibus 
systoli aut diastoli habentem. Hi posteriores ceterum in sola vasa sangui- 
fera agunt, et nonne motus undabundus ad eum scopum tenderet, ut 
alimenta in intestinum propellerentur, aut certe. glandulæ e 
rentur, quemdam succum præparatorium inde exprimendi gratia. 
Ramificationes aorte sunt infinite. Quasdam examini suivies, a Ramificatio- 
superiore corporis pa vie incipien do; nes laterales. 


a. Ramificationes pharyngeæ. 


Ramificationes aortee que extenduntur in parietes pharyngis externos, 
colliguntur in 6 aut 7 exiguos truncos transversales qui dividuntur, sese 
extendendo in integrum hujus organi circuitum. (ab, fig.1.7. X X- X XTII). 
- Subdivisiones tantà copià existunt ut pharynx, propter solam hanc 
causam, colore omnino roseo inducatur. 

In pharyngis superficie, efficitur conjunctio inter arteriam ventralem et 
dorsalem sive aortam. Annulus sanguiferus qui cerebrum circumdat et 
extenditur inter duos globulos cervicales, est vasculum. commune inter 
has arterias, vel, ut melius dicam, est tantummodo extensio maxime con- 
tracta unius vasis arterialis quod secundum corpus, supra et infra ex- 
tenderetur et ad cerebrum sese replicaretur. 


b.. Ramificationes æsophageæ. 


‚Ille ramificationes oesophagum amplectuntur instar annulorum trans- 
versalium; subdividuntur nonnisi ad certum intervallum a trunco præ- 
cipuo et divisiones non extenduntur ultra dimidiam unius millimetri par- 
tem supra aut infra vasculum ex quo nascuntur, (extenduntur ex c in 
dc, fig. 1. tab. XX - XXXIII.) 

“Quum perveniant ad locum ubi occurrunt ovaria et testiculi , ille rami- 
ficationes non amplius extenduntur nec sese sub cesophagum replicant, sed 


( 156.) 


iter transversali modo continuant et percurrunt pediculum ovariorum 
eorumque superficiem internam. | 

Tanquam ramificationes oesophageze haberi possent divisiones primor- 
diales delineate in d, quee simul sumpte constituunt cor Lumbrici. Sed 
de hoc speciatim agemus, cum cor examinabimus. 


c. Ramificationes aut arterie coronaric ventriculi. 


Ille ramificationes sunt maximc quas aorta producit, exceptis cordis 
ramificationibus. Numerantur tres aut quatuor; sunt laterales et trans- 
versales, et extenduntur in chloragogene ramos. (efg, ecd. fig. et tab.). 
Crassitudine fere crassitudinem aorte adæquant. Ipsis nomen arteriarum 
coronariarum stomachi tribui, quia magnitudine excellunt et complec- 
tuntur ingluviem aut stomachum tanquam annuli aut corone. 

Earum positio mihi non determinata videtur. Etenim occurrunt ad 
superficiem modo ingluviei, modo ventriculi, sed semper existunt. Non 
ille ramificationes aut arterie confundi debent cum lineolis venosis que 
in sensu transversali ad superficiem ventriculi extenduntur. 


d. Ramificationes intestinales. 


In singulos annulos, aut singulas divisiones transversales magni intes- 
tini, reperio duas ramificationes arteriales ex aorta productas. (ik, fig. 1. 
tab. XX- X XIII.). Singulæ illa ramificationes sunt transversales et ex- 
tenduntur paralleli niodo ad diaphragma quo circumdantur. Una ex iis non 
replicatur sub intestino ipsumque obducit, sed extenditur in vesiculam 
aéream lateri correspondentem ubi occurrit, in ejusque parietes penetrat. 
Per illas ramificationes, quarum similes reperiuntur ab utroque corporis 
latere et integra canalis intestinalis amplitudine, aératio aut statis mu- 
tatio inter sanguinem venosum et sanguinem arterialem. In singulos etenim 
folliculos pulmonares, extenduntur ramificationes venosæ et arteriales , 
et ibi earum ultimi ramusculi coufundi et conjungi videntur. Priores 
(venose) communicant cum magná venä ventris et, ni fallor, cum 
vasculis sanguiferis que nervos concomitantur, donec posteriores (arte- 
riales) cum aorta communicant. He propellunt in aortam sanguinem 


(157) 


aëre modificatum, non motu peculiari folliculorum pulmonarium qui in 
circulatione mere sunt passivi, sed proprià vi que a nonnullis habetur 
tanquam muscularis. 

Numerus ramificationum arterialium est infinitus, sed si tantum trun- 
cos præcipuos aortæ comprehendimus, habemus pro diversis classibus 
quas modo examinavimus, 260 aortæ divisiones. 


B. De arteriä ventrali aut minore. 


Illam arteriam distinximus et diximus illam extendi secundum ventrem 
et magnum nervum recurrentem concomitari. 

Percurrit etenim faciem dorsalem hujus nervi et sola in integrä ejus 
amplitudine occurrit. Nullam in eà ramificationem aut divisionem late- 
ralem distinxi. Nascitur ad aortam et tantummodo haberi posset tanquam 
una ex illius divisionibus, quemadmodum arteria nervoso-ventralis non- 
nisi esset minoris arteriæ subdivisio. Quidquid de häc re sit, occurrit inter 
duos globulos cervicales ipsosque circumdat specie annuli qui producit, 
ab utroque latere, ramificationem que percurrit funiculi cesophagei su- 
perficiem ut cum sua oppositä conjungatur et sic arteriæ locum præbeat. 
Hee longitudinali modo, transit per omnia diaphragmata, adherens ad 
faciem dorsalem nervi. Evanescit sine dubio prope anum in plexu ner- 
vorum et reticulo yasorum sanguiferorum quod in eodem loco occurrit. 


C. De arteriä nervoso-ventrali. 


Tilud vasculum sanguiferum, quod nature arterialis suspicor, exten- 
ditur longitudinali modo seeundum superficiem ventralem magni nervi 
recurrentis ideoque secundum ventrem animalis. Hec arteria nunc 
æqualis, nunc majoris erassitudinis aortæ est. Nullas ramificationes late- 
rales habet et nascitur ad bifurcationem nervi, ad eumdem locum ubi 
duce ramificationes arteriæ ventralis aut minoris que concomitatz fuerunt 
funiculos nervosos cesophageos, conjunguntur: quod efficit ut arteria 
nervoso-ventralis nonnisi videatur esse divisio longitudinalis arteriæ ven- 
tralis et exinde subdivisio aortæ. Evanescit in reticulum vasculorum san- 
guiferorum quod comitatur plexum nervosum , et, anastomose fortasse cum 
ramificationibus venosis ultimarum vesicularum aérearum conjungitur. 


Compositio. 


Differentiæ 
cum circula- 
tione venosa 
aliorum ani- 
malium. 


Differentie 
voluminis. 


( 158 ) 


Tabula arteriarum earumque precipuarum ramificationum : 
NOMINA. NUMERT. 

Aorta. ^ ahd ar RR 1 
Ramificationes ` pharyngea. Bhios. GE. anes 14 
Ramificationes œsophageæ .-. . . . . . 32 
Arterie coronarie ventriculi. . . . . . . 6 
Ramificationes intestinales . . . . . . . 208 
Arten :xentrales: its cn i dis weh 2 

Numerus arteriarum. 263 


II. Circulatio venosa. 


Apparatus circulationis venosæ Lumbrici constat, uti jam diximus, 
tribus vasculis longitudinalibus que in infinitum mtem Numerus 
venarum igitur idem est ac numerus arteriarum , exceptis exiguis divi- 
sionibus. Vidimus validissimam harum venarum longitudinalium esse 
venam cavam clarissimi Cari, quod nomen eo lubentius admittimus, 
quod cognomen venarum pulmonarium dabimus venis longitudinalibus 
quarum ramificationes laterales evanescunt in membranas vesicularum 
aérearum et illas venas pulmonares dividemus in dextras et sinistras pro 
illarum positione. 

Ex his patet Lumbricum terrestrem quodammodo ab Hirudine et 
Erpobdellà vulgari differre. Etenim in duobus his animalibus, venæ dus 
existunt, una ab utroque latere, et inter se congruunt anastomose suo- 
rum vasculorum ramosorum , quod reticulo venoso locum prebet. In 
Erpobdellà , cursus sanguinis est perfacile visibilis et venæ laterales trans- 
mittunt sanguinem ad cor, motu undabundo periodico. 

In Lumbrico reperimus differentiam admodum notabilem inter crassi- 
tudines mutuas vasculorum venosorum. Vena cava aliquando tribus tantis 
majorem quam vena pulmonaris habet amplitudinem et vicissim. Quod 
ad vasculum inferius Cl. Cari spectat, quod, uti ait, est tenue et re- 
pletum sanguine magis colorato, credo illud nihil aliud esse quam nostram 


( 459 ) 


arteriam nervoso-ventralem. Cum. positionem non dedit, nescio an ita res 
revera sese habeat. _ 

. In circulationis venose expositione eamdem viam ac in circulatione 
arteriali sequemur. 


A. De vend cavá aut ventrali mediand. 


Hec vena occurrit in longitudine ventris animalis et in directione linee Positio. 
medianæ ventralis, ita ut systema venosum dividat in duas partes late- 
rales et symmetricas , unam. ad dextrum, alteram ad sinistrum latus. 
Sic percurrit super pharyngem, cesophagum, ingluviem, stomachum Amplitudo. 
et canalem intestinalem, et presertim, inter lobos et plicaturas hujus ' 
organi facile conspicitur. | 
Formam exhibet funiculi nodosi, quod oritur ex intersectionibus dia- Forma. 
phragmatum, quemadmodum illud in aortà locum habet. l 
Diametros ejus. transversalis fere dimidium millimetri adæquat sed au- Diametros | 
gescit maceratione, membranam venæ extendente. AY 
. Non contorquetur in zigzag inslar aortz in contractionibus corporis, 
vel saltem ill contorsiones non adeo visibiles sunt ac in arteria. Obser- 
vandum eliam est venam, propter suam positionem , non ita trans corpus 
apparere, (fig. 2. tab. XX- XXIII.) 


a.. Ramificationes pharyngee. 


Vena cava a pharynge recipit aut liuic organo præbet ramificationes Ramificatio- 
similes ramificationibus arteriæ aorta totidemque. Ad pharyngem etenim "" "^^ 
vena cava desinere aut ortum sumere videtur. Quidquid de häc re sit, 
quaedam harum ramificationum venosarum versus cerebrum ascendunt, 
et progignunt, anastomosium ope inter se conjunctæ, venas pulmonares 
de quibus infra (fig. 2. tab. XX- XXIII.). Nonne ille vene suis 
ramificationibus cum arteriolis aortæ confunderentur ? | 


b. Ramificationes æsophageæ. 


Sunt exiguæ et parum distinct. Caeterum eas totidemque existere ac 
divisiones cesophageos aorte arbitror. 


( 160 ) 
c. Ramificationes ad ventriculi superficiem. 


Nullas distinxi venas que cum arteriis coronariis stomachi relatio- 
nem haberent et nullas ramificationes venosas ad ingluviem vidi. Sed 
omnes exiguæ ramificationes sanguineæ quas tam sepe observavimus, 
nonnisi sunt divisiones laterales venz cave, (fig. 2. tab. X X-X XIII. ). 
Ille venulæ, rubro colore vivido distincte , videntur tanquam totidem striæ 
transversales et parallele que pulchrum effectum producunt in tunicam 
flavam et lucidam ventriculi. Sepe numeravi 40 ab utroque latere , sed 
numerus potest esse minor. Aliquando apparent sub formá portionum 
transversalium locis vasculis sanguiferis carentibus inter se junctarum. 


d. Ramificationes intestinales. 


Eädem gaudent positione ac arteriole aorta, eädem proportione, eädem 
amplitudine. In singulis tantummodo intersectionibus annularibus, occur- 
rit unica ramificatio venosa, donec arteriole duæ numerantur. Vidimus 
enim una ex iis arteriolis obductum intestinum, donec altera sese in vesi- 
culam aéream adjacentem extenderet. Nescio an ramificationes intestina- 
les vene cave pariter sese extendant in membranas harum vesicularum, , 
quamvis illud a verisimilitudine non aberret. Sed in hoc casu, arbitror 
munus, quo fungi deberent ille ramificationes impleri divisionibus late- 
ralibus venarum pulmonarium de quibus nunc dicendum. 


B. De venis pulmonaribus aut venis nervoso-lateralibus. 


Tantummodo per analogiam nomen venarum pulmonarium dedimus 
venis de quibus sumus locuti. Nonne enim species pulmonum exhibent 
folliculi aut vesicule aëreæ ? 

Ven: pulmonares due numerantur similes atque symmetrice. Sic 
omnia que de una dicemus in altera omnino eadem. i 

Singulæ ortum sumunt circumcirca cerebrum et ad pharyngem; ex 
quo colligi posse videtur illas tantummodo deberi anastomosibus ultimarum 
ramificationum pharyngearum venæ cave. Deinde pergunt ad funiculos 
nervosos oesophagi et descendunt, una ad dextrum, altera vero ad sinis- 
trum latus, secundum nervum recurrentem (fig. 2. tab. XX- XXIII; 


(161 ) 


fig. det 6: tab. XIX - XXI; fig. 5. tab. XX1- XXIV), ita ut late- 
ribus hujus nervi innitantur. Singulis earum ramificationibus lateralibus, 
singulæ venæ pulmonares præbent vascula sanguifera , quorum alia infinite 
subdividuntur cum ultimis ramificationibus nervosis, et alia vero pergunt 
ad membranas vesicularum aérearum ut sanguinem aére modificant. Quum Numerus ha- 
de nervis egimus, diximus funiculum nervosum præbere par nervorum Eum 
singulis diaphragmatibus, et duo paria inter singula illa organa: quod 
exhibet 264 nervos simplices diaphragmatibus propria, et 528 nervos 
annulis propria. Atqui singuli illi nervi venam habent propriam, ergo 
harum numeri terminus medius est 792. Singule ille ramificationes ul- 
terius subdividuntur, quo efformatur reticulum innumeris vasculis con- 
stans. Ad membranas vesicularum aérearum ultima illa vasa admodum 


sunt conspicua. (fig. 4. tab. XXI - XXIV.) 


Tabula venarum earumque praecipuarum ramificationum : 


= 
, NOMINA. i NUMERI. 

“Vena cava. . anat Pb e pde act; 

Ramificationes pharyngeæ MORE unge E 
Ramificationes œsophageæ . . A 52 
Ramificationes ad ventriculum propriae. SE wear: 40 
Ramificationes intestinales . . . . . . . . 104 
Vene pulmonares. . . . . . 41.1. ns 792 
i Pieri rdi Numerus venarum. 985 


„Additamenta ad systema vasculare arteriale. 


Quædam i insuper existunt vascula quæ ad systema arteriale pertinere Observationes. 
arbitror: scilicet vascula tuphlosoliana. Etenim supra descripsimus quas- 
dam ramificationes sanguineas longitudinales et transversas que integram 
amplitudinem tuphlosolis permeabant. Illa vascula delineavimus fig. 1 
et 2. tab. XT - XII; fig. 1. tab. XV I- XVII; fig. 2. tab. XXI- 
XXIV. Hee vascula quorum tria sunt longitudinalia et faciem ventra- 


lem tuphlosolis percurrunt, inter se communicant innumeris aliis vasculis 
21 


Historica in- 
stilutio. 


Descriptio 
cordis. 


( 162 ) 
transversis, et directe cum arteriâ dorsi, prope junctionem trium vas- 
culorum principalium. Propter conjunctionem harum arteriolarum cum 


arterià prineipali sive aortä, arbitror illud reticulum ad systema ncm 
pertinere. Arteriole transverse maximo numero occurrunt. 


III. De corde, sive de apparatu qui impulsionem sanguini incutit.. 


Diu, inter auctores intercedit dubium utrum Lumbricus corde, necne 
præditus esset. Cel. Willis, Bosc, etc. quum motum systoli et diastoli 
observassent, nomen cordis tribuerunt organo ubi illi motus erant con- 
spicui. Alii, uti Cl. Marcel de Serres, Lumbricis et Annelidibus non 
concedunt cor proprie sic dictum, quoniam illud organum nihil aliud in iis 
esset, quam extumescentia vasculorum præcipuorum. Attamen illi auctores 
non respuunt duplex systema vasculorum: unum arteriale, alterum ve- 
nosum; et, arbitror ipsos ideo contendere apparatum circulationis in 
Lumbrico non ‘cor esse, quia in eo desideratur organum musculosum , 
admodum sensibile, cujus contractio propelleret sanguinem ipsique motum 
incuteret. Attamen omnibus accurate perpensis, illud organum aut illud 
cór revera existit in Lumbricis, etsi propter formam ejus, existentia in 
dubium vocetur. Quin. imo, impulsio incutitur sangwini non unico or- 
gano contractili et activo in circulatione, sed quinque aut sex organis 
similibus, omnibus uni eidemque functioni inservientibus, omnibus suc- 
cessivo et regulari ordine agentibus. 

Etenim, versus tertiam fere posteriorem eesophagi partem , (fig. 1 et 2. 
tab. XX - XXIII.), vena cava (abc, fig. 1. tab. XXI - XXIV.) 
producit quinque aut sex vasa moniliformia, quae perpendiculari modo 
ascendentia, in annulos recurvantur, et quinque aut sex punctis corres- 
pondentibus junguntur cum aortà aut arterià dorsali. Primi annuli sepe 
a sequentibus differunt majori simplicitate, numero minori dilatationis. 


Omnes ille ramificationes sive annuli involvuntur strato aut involucro 
. musculari. arctissimo , delineato fig. 1. tab. XXI-XXI7,, sub forma 


linez albe quà circumdantur ramificationes. Hec involuera musculosa 
sua contractione , motum incutiunt sanguini et locum præbent systoli 
et diastoli. Talis est brevis expositio fabrice cordis quod, nonnisi sua 
forma a corde in ceteris animalibus differt. Quaedam tamen adjiciemus. 


( 163 ) 


~ Vena cava primum tenuior evadit ad œsophagum usque ad locum, ubi 
cor occurrere incipit; primo ex abrupto dilatatur ( d, fig. 1. tab. XXI- 
XXI .), formando speciem ventriculi superioris subconici; supra hunc 
primum ventriculum immediate occurrit secundus ( e; ead. fig. et tab.), 
major, globulosus, inflatus, sanguine rubro vivido repletus: est ventriculus 
inferior aut major. Hic posterior exhibet extensionem, ed, que nonnisi 
est venæ cavee continuatio; quse extensio variat longitudine, crassitudine, 
et extumescentiis pro variis indiyiduis, Ab utroque latere ventriculi infe- 
rioris, descendunt (ef, ecd. fig. et tab.) duo fila, unum a dextro alterum 
a sinistro, que mox dilatantur in duas auriculas (f, gs 5, i. ). Illee auriculae 
forme elongate, conicæ, replicantur in cesophagum quem circumdant 
instar annulorum ; quum pervenerunt in partes laterales (g) crassitudine 
minuuntur, sed denuo dilatantur (A) in dorsum, ubi repente desinunt 
in duo fila quorum ope, directe cum aortà communicant. 

Auricule superiores non exhibent extumescentias moniliformes uti in- 
feriores. Ad tertiam etenim seriem ventriculorum et auricularum, cer- 
nuntur extumescentiz globuliformes (£), et ad quartam duæ distinguun- 
tur (f£), ad quintam denique tres occurrunt. (2). Ile extumescentiæ 
variant quoad crassitudinem , numerum, positionem pro individuis. Quin 
imo inveni quasdam in dorso, etsi ille casus non sit vulgaris: etenim 
auricule ibi sunt continue et ex unico vasculo composite, 

Omnes ille dilatationes, tum ventriculi tum auricule, inyolyuntur theca 
musculari, ejusdem ac ipse forms, validissimä, et regulari modo sese 
contrahente. In genere, omnia vascula sanguifera proprias tunicam ex- 
ternam atque internam habent, sed in organo, de quo nunc, membrana 
obducens est ad minimum decies crassior quam tunica propria venarum 
aut arteriarum. Hec membrana, respectu vasculorum sanguiferorum , 
eâdem ratione se habet ac neurolemma respectu nervorum. 

` Cl. Home in figura sus dissertationis de organis respirationis Lumbri- 
corum, delineari curayit quinque paria auricularum, donec in disserta- 
tione de organis generationis Lumbricorum exhibet sex. Et reverä illud 
persepe observavimus, Numerus serierum horum organorum variat a 5 
(minimum) ad 7 (maximum). Sed vulgo 5 reperiuntur. Denique paulu- 


Mecanismus . 


circulationis. 


(16% Y 

lum infra œsophagum , vena. cava dilatatur (inde ), et 'usque- ad: anum 
hunc gradum dilatationis conservat. Aorta, ni fallor; eamdem in ino = 
sua amplitudine dilatationem habet. DRM 

Inutile est monere nos tantummodo per oot et comparationem; 
ventriculi et auricule nomina tribuere illis dilatationibus venarum cavæ 
et aortæ. : 

“Tali modo cor Lumbrici terrestris componitur. Cl. De Biainville à in 
doi videtur abire sententiam. Non cordis functionem tribuit con- 
geriei harum ramificationum crassiorum quam vascula ex quibus ortum 
sumpserunt, sed quidem magne arteriæ dorsi, et tali modo, de ed 
loquitur: un cœur fort long, plus large en pc > S'amincissant: à 
mesure qu'il se porte en arriere; sed tamen consentit illud cor posse 
haberi tanquam arteria aorta ex qua deinde oriuntur divisiones quee. in. 
diversas corporis partes pergunt. In errorem fortasse ductus fuit celeber- 
rimus ille anatomicus motu undabundo qui in illà aortà manifestatur, et 
qui non pendet a vi musculari ejus tunicarum , quemadmodum Cl. Carus 
observaverat. Aorta enim fit particeps motüs generalis qui incorpore 
Lumbrici locum habet uti jam vidimus. Ille motus a quibusdam tanquam 
systoli et diastoli habitus fuit. Si res ita sese haberet, cor Lumbrici . 
mirum in modum ad vasculum dorsale insectorum accederet, etsi Cl. 
Marcel de Serres, in sud dissertatione de hoc organo , differen tins inter 
ea intercedentes annotaverit. 


IF. De motu circulatorio. 


Sanguis in venam cayam propulsus, denuo versus cor ascendit, postquam 
in folliculis pulmonariis aére fuit modificatus; quum pervenit ad primam 
seriem ventriculorum et auricularum, dejicitur in ventriculum inferiorem , 
e, qui tum. dilatatur. Pars hujus sanguinis directe transit in ventriculum 
superiorem et inde, sine dubio, ascendit versus ventriculum inferiorem 
seriei immediate supra posite , et sic deinceps, usque ad seriem superio- 
rem. Altera vero pars sanguinis, ventriculo inferiori comprehensa, pro- 
pellitur contractione hujus organi, in filum adjacens (ef), et vi ad con- 
tractionem proportionali. Ex hoc filo, dejicitur in primam extumescentiam, 


( 1657) 

cujus tuniez contrahuntur, ét sanguinem in secundam extumescentiam 
agunt; hee vicissim contrahitur, propellit sanguinem in tertiam , que 
major, elongatior, eum agit versus partem dorsalem ; ibi a quartä recipi- 
tur extumescentià qua eum in aortem denique dejicit; hac in suas ra- 
mificationes ducit sanguinem et ulterius in vesiculas aéreas, ubi obvias 
reperiens venas pulmonares, semper versus cor refluit et eamdem viam 
denuo incipit. ; 

Sanguis non simul ex vöntsienleiä in duas sais projicitur; primum 
in unam ex illis transit; et novus sanguinis jactus in ventriculum venire 
necesse est ut auricula opposita impleatur. Atque, quantitas sanguinis 
quam recipit ventriculus in statu dilatationis, non suflicit ad capacitatem 
auricule integrae implendam ; sed tamen major est ut exclusivo modo 
unam ex ejus extumescentiis impleat. Exinde auriculus primum impletur 
a latere sui fili, et latus oppositum vacuum remanet donec contractiones . 
primarum. extumescentiarum sanguinem propulerunt i in toutinnii; et sic 
deinceps. juod 

Temporis ET qüol inter dilatationem et contractionem ventri- 
culi inferioris, intercedit est 6 partium hore ter millesimarum sexcente- 
simarum : scilicet, hoc temporis intervallo, sanguis proficiscitur in pri- 
mum ventriculum, ex hoc in secundum ( inferiorem seriei sequentis), 
inde in tertium et sic deinceps. Inde sequitur intervallum quod separat 
systolem a diastole esse 6 et systolem a systole, diastolem a diastole 12 
partium horse unius ter millesimarum sexcentesimarum. Eodem tempore 
et in eadem proportione, successivo modo implentur due auricule cujus- 
que seriei; et quum intervallum quod est inter contractiones et dilata- 
tiones cujusque ventriculi inferioris sit idem, manifestum est auriculas, 
omnes: simul sumptas, alternativo modo, tempore determinato, impleri 
et vacuari, usque ad illas que maxime sunt superiores. Etenim ille motus 
tanta regularitate locum habet , ut adminationsm observatoris causam ejus 
inquirentis movere debeat. 

‘Omnia phenomena circulationis Lumbrici, de qua tot anstares scripse- 
runt, sed quam nullus fusius descripsit, sunt perspicuenda quum in dorso 
et ventre Lumbricus maximus aperitur; debet aperiri vivus et ita ut 
nullum magnum vas sanguiferum scalpello ledatur. 


( 166 ) 


Ex supradictis: patet partem sanguinis jam aére modificati, et venâ 
cavá recepti ut inde in aortam projiciatur, transire in pharyngem, non 
recepta impulsione circulatorià auricularum. Etenim ventriculus superior 
primá seriei (a capite incipiendo) recipit portionem hujus liquoris per ven- 
triculum seriei infra se ipsum posite, eamque transmittit in extensionem 
vene cave; sed hzc infinite ramificatur in pharyngem, et quidem com- 
municare videtur cum ramificationibus aortz. Ceterum affirmare non 
auderem an illa tranvasio revera in his vasculis locum habeat. 

Nescio an circulatio sanguinis in Hirudinibus tam accurate fuerit ob- 
servata quam in Lumbricis. Si tempus non defuisset , hoc opus susce- 
pissem, nam certe haud quaquam esset inutile illam relationem cognos- 
cere. Attamen quasdam investigationes institui in alias Annelides et præ- 
sertim in Erpobdellà vulgari Lam. ( Hirudo vulgaris Linn.) 

Disquisitio de ^. In hoe animali, systema vasculare constat quatuor vasculis quorum duo 
traded probabiliter sunt arterialia, duo vero venosa; et, quemadmodum in Hiru- 
vulgari — dine vulgari aut officinali, duo ex his vasculis sunt lateralia, et duo alia 
ventrem atque dorsum percurrunt (fig. 1. tab, XXIL- XXIV. ). Vas- 

eulum ventrale incedit secundum funiculum nervosum, et ad ejus instar, 

habet extumescentias globulosas ex quibus oriuntur innumeri rami et ra- 

musculi, inter se anastomosibus conjuncti, ita ut efformant reticulum 

quod occupat integram faciem ventralem animalis, et optime visibilem 

etiam trans cutem et musculos. Ille extumescentiæ sanguinee commu- 

nicant cum gangliis que immediate obducunt, et singuli ramusculi rami- 

ficationem nervosam sequuntur. Praesertim circumcirca ganglia, illa 

dispositio eminet. Etenim ex singulis gangliis, oriuntur duo paria nervo- 

rüm que sese crucis Melitensis in modum intersecant, et singulos nervos 
eoncomitatur vasculum sanguiferum facile distinctum; paululum ultra 

nervus dividitur et vasculum sanguiferum eamdem sequitur directionem, 

eodem ordine sese dividendo. Ceterum ille ramificationes in integra «cor- 

poris amplitudine, eodem modo sunt disposite. ` 

Vascula lateralia sunt crassiora et in linea angulata contorta, pergunt 
secundum integrum latus corporis ‘et etiam innumeras ramificationes 
exhibere videntur. Ceterum nihil notabile habent. 


( 167 ) 
- Sanguis hujus animalis est rubro colore vivido distinctus, et quum, 
propter perlucidatem strati muscularis atque cutis, preter vascula quibus 
continetur, etiam perspici possit circulatio quam sequitur , sponte intel- 
ligitur observationem duorum illorum objectorum maximi essé momenti. 

- Igitur sumatur Erpobdella vulgaris, junior, et Vere incipiente; et in 
quiete remaneat: circulatio sanguinis omnino apparebit. Vascula, qualia 
descripsimus, mutuá junctione efficiunt speciem ellipsoidis (fig. 2. tab. 
XXII-XX7' I), cujus major axis est vasculum ventrale. Accurate exa- 
mjnatum, vasculum ventrale a 8 in 8 partes horz ter millesimas sexcen- 
tesimas crassius evadit per extremitatem posteriorem, sanguine repletur, 
contrahitur ; propellit sanguinem versus partem anteriorem (in sensu quem 
sagittæ figure indicant). Prouti sanguis progreditur, pars quam implere 
debet, dilatatur, donec illa pars quam modo reliquit contrahitur ipsum- 
que propellendo. Eodem tempore quo inferior pars vasculi ventralis dila- 
tatur et sanguine repletur, partes anteriores duorum vasculorum late- 
ralium etiam dilatantur et pariter sanguine replentur. Mox perspicitur 
sanguinem qui sic descendit per illa vascula, esse eumdem ac illum, qui 
superiorem partem vasculi ventralis implevit. Nam, prout hee pars va- 
cuatur, vascula lateralia implentur. Et vice versä, prout hæc ab imo 
vacuantur, vasculum ventrale ab eodem latere impletur. Tali modo duo 
fluctus instituuntur ascendens et descendens: prior sanguinem versus cor 
reducit et manifestatur in vasculis dorsali et ventrali; posterior expellit 
sanguinem ex organo impulsore et occurrit in vasculis lateralibus. Singuli 
illi motus similes locum habent ex 16 ad 16 partes ter millesimas sexcen- 
tesimas hor et singuli motus dissimiles ex 8 ad 8. 

In Lumbrico terrestri ille motus non tam ad externam faciem eonspici 
potest; attamen satis est visibilis ut perspiciatur sanguinem denuo ascen- 
sum per vasculum ventrale descendere per aortam, quemadmodum jam 
examinayimus. 

Cel. Swammerdam inquit se observasse ‘circulationem sanguinis in Observationes. 
ovis Lumbricorum (que ova reperit in terrà et verno tempore). Nun- 
quam hune motum in ovis videmas. Quidquid de hác re sit, parvuli 
Lunibrici, duas aut tres dies nati habent cor atque vascula omnino dis- 


( 168 ) 


tincta; sed quum sanguis sit albidus, nullum motum videre mihi contigit. 
Motus quem animadverti, mihi visus est potius motus undabundus an- 
nulorum quam circulatio proprie sic dicta. Auricule, præsertim inition 
res in his parvulis Lumbricis optime perspiciuntur. 

"Tandem agemus de sanguinis compositione et de mutationibus quas subit. 


F. De sanguine ejusque compositione. 


Nullum dubium moveri potest quin ad existentiam animalis requiratur, 
ut sanguis in contactu cum aére versetur ,. et quemadmodum physiologi 
loquuntur , per superficiem æquivalentem , quoad amplitudinem, superficiei 
corporis (vid. Magendie, précis de phys., tom. II. p. 306.). llle 
contactus efficitur sive quum aër querat sanguinem, veluti in. vasculo 
dorsali et trachæis insectorum, sive quum sanguis quærat aérem in bron- 
chiis et folliculis pulmonariis, uti.in Lumbrico et aliis Annelidibus. Aér, 
modo chemico in sanguinem omnium fere animalium agens, ejus natu- 
ram immutat; et in omnibus illis qui sanguinem rubrum habent, tem- 
pore aérationis, illud liquidum coloratur. Inde patet sine contactu. aéris 
sive oxigenii quod est principium agens, sanguinem venosum et nigrum 
non posse arterialem et rubrum evadere. In hanc regulam non se dedere 

Discrimen in- videtur Lumbricus. Etenim inter sanguinem arteriarum et venarum 
rn ct nulla animadyertitur differentia. Unus. haud nigrior est altero et nulla 
anterialem. ^ posset stabiliri distinctio, nisi illa que a positione vasculorum pendet. 
Verum quidem est statum illum uniformem in quo sanguis Lumbricorum 

versatur, scilicet similitudinem sanguinis venosi et arterialis, ex eo oriri 

posse quod sanguis, semel aéri expositus et receptus vasculis venosis 

que ipsum immediate transmittunt ad vasculum eum denuo ad vesiculas 

pulmonares reducens, naturá non satis in hoc transitu mutari posset. 

Colorationis Quidquid de hac re sit, mihi videtur non ab actione chemicá oxi- 
cau... genii sive aéris, folliculis pulmonariis comprehensi, sanguinis Lumbri- 
corum colorem rubrum pendere: quoniam in vasculis que sangui- 

nem propellunt in organis ubi fieri debet aératio, illum liquorem adhuc 

ejusdem sit coloris ac quum inde fuit egressum. . T igitur colorem 

rubrum esse criterium nature sanguinis ejusque existentiæ inhærens. 


( 169 ) 
Sic etiam in insectis, ubi sanguis certe non ejusdem est nature ac in 
Lumbrico , aër in contactu versatur cum hoc liquido, ope trachzarum , 
- et tamen nulla mutatio notabilis quoad colorem locum habet. 

Attamen certum videtur parvulos Lumbricos, quum vitam auspican- 
tur, et quidem aliquo tempore post diem natalem, habere sanguinem 
omnino albidum, ita ut difficillimum , ne dicam impossibile sit motum 
circulatorium perspicere; ideoque magis magisque dubitare mihi licet de 
circulatione a celeberrimo Swammerdam in ovis Lumbrici, et exinde 
in pullis observata. Post mensem et quod excurrit ab ortu, nobis tan- 
tummodo sua vascula hee animantia exhibent. 

- In Erpobdellà, sanguis etiam rubro vividissimo colore induitur et pro- 
babiliter hic: color ex eädem causa reperiendus est. In Hirudine vulgari, 
sanguis est albidus. 

Quemadmodum in Homine et diliatin superioribus, in Annelidibus 
etiam necesse est ut membranæ vasculorum sanguiferorum, et membr: næ 
parietum internorum vesicularum aërearum, satis sint tenues ut exhi- 
beant liberum transitum fluidis aëriformibus, et simul tamen sanguinem 
continere non cessent. Cæterum omnes oum nein iisdem fluidis ideoque 
oxigenio permeari possunt. 

Sanguis Lumbrici terrestris est admodum liquidus, parum aut nullo- Criteria phy- 
modo viscosus , pellucidus, rubro vivido colore distinctus, similis aque eto mens’ 
quoad consistentiam. In vapores abeundo, non obiiglohatat nullumye cusiue depo- 
serum deponit, sed relinquit stratum tenuissimum substantiæ quasi cor- 
nee rubre que diu colorem suum etsi pallidiorem, etiam lumini expo- 
sita, couservat. Siccatus sanguis funditur in polygona, vulgo quadrata 
(fig. 8. tab. XXII- XX7 .), dum margo guttæ sive ejus circumfe- 
rentia a centro ad circuitum radiatur. Etenim innumere fibre regulari- 
ter et sine interruptione deponuntur, ita ut filamenta producant ( fig. 4. 
tab. X XII - XXI). Una ex illis fibris microscopii ope perspecta , et 

soluta, mihi prebuit aspectum rami pluribus divisionibus distincti. (fig. 5. 
edd. tab. ). Tandem majori vitri microscopii incremento, videbam fibram 


ipsam innumeris fibrillis kene andang et inter se parallelis constantem , 
— (Fig. 6. edd. tab.). 


22 


Fabrica san- 
guinis, 


(170 ) 


^ Tllas fibras sese deponentes tantummodo vidi, quum guttule sanguinis 
erant crassissimæ, scilicet quum in minori basi major sanguinis quan- 
titas locabatur. Quum vero sanguis leviter jacet in vitrum aut micam) 
in vapores abit et sine ullo deposito exsiccatur, UNDO locum — 
occupavit rubro colore inficit. 

Aqua, alcohol, etc. sanguinem dissolvunt nec ulli præcipitato locum 
præbent. mere et acidis albescere videtur. Ceterum, experimenta 
istius generis satis difficilia essent, quoniam exigua tantummodo quantitas 
sanguinis puri colligi potest. 

Experimentis clarissimorum Leewenhoek, Hewson, OUR » Prevost 
et Dumas ductus, persuasum animo habebam, me in sanguine Lumbrici 
reperturum esse globulos forme eo constantioris, quod Lumbricus multo 
magis ad animalia classium superiorum quam ad cetera invertebrata, quoad 
sanguinis indolem, accedat. Mihi etiam videbatur, quoniam in omnibus 
animalibus sanguine frigido preditis illi globuli essent elliptici, Lumbri- 
cum terrestrem eidem legi esse obnoxium, sed mox errore sum levatus. 
Ih omnibus observationibus quas de hac re institui, non potui detegere 
illos sacculos membranaceos , circulares aut ellipticos, depressos et in 
vasculis sanguiferis majori minorivé celeritate volutos. Sed e contra pul- 
cherrimum mihi oblatum est spectaculum, quum microscopii reflectoris 
ope, perspexi guttulam sanguinis ex magna venä ‘cava prope cor 
desumptam. In tabula XXIIT- XXS. fig. 1 et 2. leviter tantummodo 
adumbravi mirum phenomenon quod visui occurrebat. Guttula ad mar- 
ginem siccata, exhibebat innumeras fibras radiantes, divisas aut simplices, 
ex dessicatione sanguinis in hác portione oriundas. In medio, ubi sanguis 
majori copia occurrebat, distinguebam innumera exigua vacua, parvulas 
bullas, aëre repletas, que fere omnes, spherice, per quidam ‘sue cir- 
cumferentie puncta sese tangebant, mox conjungebantur et’ globulos 
majores progignebant. llle bulle primum exiguae et numero sat magno, 
eo rariores et crassiores evadebant, quo magis exsiccabatur sanguis, 
quemadmodum, quum ope tubi, in aqua saponis inflatur, bulle que inde 
oriuntur, confunduntur et rumpuntur, prout minus agitatur aqua. 

Ille bulle tamen omnino differunt ab illis que in aqua saponis effor- 


(471) 


mantur, forma regulariter globulari, et in eo, quod circumferentiæ 
illarum spherarum non sese tangant, quia stratum liquoris inter earum 
facies mutuas, intercedit. Non oculis nudis conspicue, ille vesiculæ, si 
ita loqui fas est, ostenduntur ope vitri objecta quadragies majora ampli- 
ficantis; ipsas vidimus vitro trecenties augente, sed earum forma et omnes 
circumstanti que illas concomitantur, sub eodem aspectu in utroque 
experimento apparent. Ceterum, eorum volumen manifesto immutatur 
qnum bulle conjunguntur. Tantummodo in hac junctione, sive aliquam- 
diu post, forma illorum corporum mutatur, quemadmodum indicavimus 
fig. 7. tab. X XII - XXI , ubi facili negotio videre est quànam ratione, 
sibi invicem apposite, confunduntur. 
- Simul ac quis microscopio et imagini oblato consueverit, incremento 
multo minori bulle possunt. perspici. Sic fig. 1 et 2. tab. XXII-XX7. 
exhibent sanguinis guttulam 28 vices tantummodo diametro adauctam. : 
‘Ilusio: optica, que in omnibus sphæris liquidis manifestatur, de natura 
* horum corpusculorum dubitandi rationem exhiberet. Etenim (fig. 2. ), 
in singulis bullis, formatur caustica similis puncto luminoso, elongato, 
et ejusdem ac bulla forme; sed guttula moveatur, et illusio evanescit. 
^ Ex intuitu figurarum, facile est visu bullas majori copia existere, ubi 
guttula est minus in vapores soluta. Illa mutatio brevi tempore efficitur. 
- Arbitrari quidem aliquis posset bullas nostras aéreas, nihil aliud esse 
nisi sacculos membranaceos et sanguineos qui, -prout sanguis siccatur, 
rumpuntur et progignunt species sacculorum majorum quos, fig. 2, de- 
lineavimus. Agitatio ct fremitus qui concomitantur exitum sanguinis ex 
vasculis, in animalibus observati, rationes plurimas perhibent que junctæ 
eum sententià Cl. /7omii, huic assertioni aliquam veritatis speciem pos- 
sent prebere. Cl. Home enim habet globulos tamquam nucleos strati ma~ 
teriei colorantis que, ad exitum sanguinis, in modum involucri sese 
colligeret. Arbitrari, inquam, aliquis posset, incrementum bullarum falso 
creditarum (in hac suppositione saltem) tantummodo pendere ab ordine 
et quantitate ejusdem materiei: colorantis. Sed i in hoc casu, non inficias 
iri posset , quoniam numerus globulorum minus evadit, et reliqui non 
crescere possunt nisi detrimento materiei Lis. drat ceterorum, partem 


(172) 


horum globulorum evanescere aut.invisibilem fieri debere: quod a verisi- 
militudine toto cælo aberrat. Prætereà, si corpora illa quæ in sanguine 
Lumbricorum observavimus, revérà sacci sunt membranacei, necesse est, - 
inquam, ut punctum luminosum quod in medio illorum occurrit, sit glo- 
bulus centralis. Sed, uti jam dixi, illud punctum nonnisi. est illusio optica 
et in rerum natura nullomodo: existit. Tandem , in omnibus animalibus 
sanguine frigido præditis, globuli sunt elliptici, et curva eorum disci est ` 
constans et naturæ cognitæ. In Lumbrico, species globulorum sunt varie 
forme, et quidem varie magnitudinis, sensibili modo immutantur, et 
numquam , absque ut in unam congeriem confundantur junctione sese 
immediate tangunt. Inde patet, illam junctionem non posse habere locum, 
si revera essent corpora solida et distincta. An aliquis contendit illos glo- 
bulos efformare substantiam liquidam, colorantem, obducentem nucleum 
solidum, illa substantia natura sua deberet haberi tamquam fluidum 
aériforme, uno verbo tamquam aër ipse; sed, sanguine omnino siccato , 
depositum quod efformavit est uniforme, sine ullo corpore extraneo, sine 
vestigiis globulorum aut sacculorum. Quoad vero ad differentiam forma: 
rum globulorum, objiciet fortasse quispiam Insecta, Molluscos habere glo- 
bulos circulares, sed aliquando admodum irregulares, et sic formam 
nihil ad rem conferre ; hoe quidem verum est, sed opinionem nostram 
non infirmat, nam antequam diei possit formam globulorum esse irregu- 
larem, prius probandum est eos reverà existere. 

Coagulatio sanguinis venosi humani aliquam prebere posset aualogiam 
cum phznomene de quo loquimur: Etenim sanguis venosus, in guttulam 
redactus, et microscopii ope exploratus, coagulari incipit: statim pelluci- 
dus ad gutte circumferentiam evadit et aspectum induit granulosum , 
dum medium guttæ, ubi maxima sanguinis quantitas occurrit, exhibet 
innumeras maculas aut cellulas que continent substantiam liquidam , 
translucidiorem ; eodem tempore, globuli solidi contrahuntur, cellule 
majores evadunt, alia evanescunt, et mox, integra gutta nihil amplius 
nisi ramificationes radiantes exhibet. Durante häc cellularum mutatione; 
gutta apparet granulosa magno presertim numero horum corpusculorum (1). 


(1) Vid, Magendie, Précis de Physiol., tom. II. p. 234. 


(173) 


_ Verum est phenomenon coagulationis sanguinis venosi exhibere magnam 
analogiam cum illis quee deteximus; sed nihil probat existentiam globu- 
lorum sanguineorum in Lumbricis tam evidenter quam in ceteris ani- 
malibus perspicuam factam. fuisse. 1 

Quum ab alterà parte considero relationem sanguinis cum vesiculis 
aéreis, non amplius mirabor magnam aéris quantitatem quam sanguis 
absorbet. Etenim existentia 228 vesicularum ad aérationem sex vascu- 
lorum præcipuorum confectarum , volumen mutuum harum vesicularum 
horumque vasculorum, omnia illa ad nostram opinionem firmandum in 


medium procedunt. 


SECTIO SEXTA. 
DE GENERATIONE. 


Nunc ad partem maximi momenti nostra dissertationis pervenimus, 
sed etiam in häc parte non paucas habemus observationes. Omnes auctores 
supra citali, organa generationis Lumbrici terrestris observarunt. Cl. Willis 
primus ea accurate et fusius descripsit. Alii tantummodo transcripserunt 
aut in aliam linguam reddiderunt illa quæ a celeberrimo hoc anatomico 
dicta fuerant. Cl. Montegre in Gallià et Cl. Home in Angliä in genera- 
tionis organorum hujus animalculi studium suas curas contulerunt. Omnes 
ille obseryationes plus minusve congruunt quoad structuram horum or- 
gauorum, sed dissentiunt quoad eorum usum. Hic nonnisi historicam in- 
stitutionem exponimus; sed postquam locuti fuerimus de ovariis, testiculis 
et ovis, segregatim in medium proferemus sententiam singulorum aucto- 
rum de modo agendi organorum, prout saltem a ceterorum opinione dis- 
sentiat; et tandem, post illam analysin, nostras opiniones de actu gene- 
rationis observationesque exhibebimus. 

Recentioribus his temporibus, opiniones diversissime occurrunt de ge- 
neratione Annelidum in genere, et presertim de generatione Hirudinis 
Lumbricique. Longo tempore repetitis observationibus ducti, unam alte- 
ramye opinionem tenebimus, et sic veritatem tantummodo assequemur, 

Hermaphroditismum Annelidum jamdiu fuit observatum, et in plerisque 


Historica in- 
stitutio. 


( 174 ) 


animalibus hujus classis, copulatio efficitur tamquam: in Limäce, Helice et 
alus Molluscis. Etenim, quamvis Annelides facultate sponte sese repro- 
ducendi gaudeant, tamen coire prætereà debent, ita ut unum ex his ani- 
malibus alterius respectu maris et femine vices agat, donec hoe pos- 
terius, respectu prioris, eädem functione fungatur. Hic mutuus coitus 
semper. introductione partium locum habet, que partes sunt diverso 
modo disposite et pro speciebus variis varie sensibilitatis. In Hirudine 
occurrunt due aperture, una exgressui organi masculi inserviens, altera 
vero huic organo alterius animalis recipiendo idonea ; una est anterior, 
altera vero posterior. Organum masculum in hoc animali pollicem longi- 
tudine adæquat; ex quo collegit Cl. Home Hirudinem posse ejus penem 
introducere in aperturam femineam inferius positam, et ita, sine auxilio 
alterius ejusdem speciei individui, sponte fecundari. Sed ex observatis 
contrarium patet, et in eo, Hirudines non a ceteris Annelidibus differunt. 
Horum penis est conicus, fistulosus ; ex unà ejus parte, inquit Cl. Carus, 
oritur vasculum longitudinale et ab utroque latere occurrunt ductus se- 
miniferi qui originem ducunt ex duobus magnis epididymis quorum 
diversa vascula ortum sumunt ex serie testiculorum rotundorum et sepa- 
ratorum. Ab alia parte, apertura que inferius paululum occurrit versus. 
ventrem , ducit ad uterum et ovarium; hac communicatio pet duos ovi- 
` ductus Vip habet. 

Ex his observatis patet , orificium directum ducere organa exteriora 
mascula ad organa feminea interiora que prioribus fecundantur. 

In Lumbrico terrestri nihil tale occurrit. Vidimus in secundä parte, 
quum de organis generationis exterioribus egimus, fissuras transversas 
que reperiuntur in papillas 16i et 28i annuli, non posse haberi tamquam 
orificia generatoria, vel saltem tamquam orificia que immediate fecun- 
dandi facultatem transmitterent. Priores (16! annuli) intra communi- 
cant cum ovariis et quidem supra illa; posteriores (18! annuli) sepe 
omnino evanescunt et communicant cum intestino aut ventriculo. Appen- 
dices generatrices quidem penetrant in parvam fissuram 16! annuli, sed 
latet quànam functione ibi fungantur. Ex eo quod illi pori aut fissure non 
occurrant inter spatium in quo Lumbrici inter se congruunt, nullum 


5 


(175) 


canalem, nullamve relationem directam cum ovariis habere videantur , 
Cel. Cuvier, Lamarck, Montègre , -opinantes nullam introductionem 
partium locum habere, dixerunt coitum horum animalium probabiliter in 
eo scopo versari ut sese invicem -excitent et orgasmi statum producant 
quo quodque.individuum se ipsum fecundat. (Dissert. Cl. Montègre, 
Annal. du Mus. loc. laud.). Cl. Montegre appendices generatrices inve- 
nit, sed confudit ipsas cum segminibus epidermæ, liberis et que sub- 
levata ostendunt alios poros magis adhuc exiguos quam fissure transver- 
se. Cætero, de hoc in capite sequenti agemus. Coitus et fecundatio in 
Annelidibus producunt ovationem aut exitum viventium animalculorum. 
Quidam hujus classis animalia , et inter hee Lumbricus creduntur 
ovo-vivipara. 

Modus generationis Annelidum demonstrat quam invalidæ sint illae clas- ` 
sificationes generales animalium ubi transitiones per annulos regulares et 
constantes auctores servare voluerunt. Etenim, si Annelides ad animalia 
classium superiorum accedunt systemate suo circulatorio aliisque syste- . 
matibus, non minus tamen verum est illas ab his modo reproductionis 
discedere. Fuerunt collocatæ tamquam presides animalium articulatorum 
ante Crustacea et Insecta in quibus ambo sexus sunt distincti et separati, 
„quo criterio certe magis quam Annelides cum classibus superioribus con- 
junguntur. Ceterum Lumbrici reproducuntur hermaphroditismo et qui- 
dem per scissionem , quod secundum nonnullorum nature philosophorum 
— catenam —— inter animalia et vegetabilia constitueret. 


ve 


CAPUT PRIMUM. 


DE ORGANIS GENERATIONIS INTERNIS. 
Duplex genus organorum generationis distinguo : mascula et feminea. 
I. De organis masculis. 


‘ Nostram exposuimus sententiam de appendice generatrice quam Cel. Historica in- 
Fabricius, in Faunâ sud Groenlandicä , jam tamquam penis speciem IS 
habuerat; igitur tantummodo reliquum est agere de organis masculis 
internis, scilicet de Testiculis. 


( 176 ) 


Cl. Willis ipsos secernit a suis corporibus albicantibus et nonnihil 
globosis, eosque appellavit corpora spermatica quia ex eis exprimere 
potuit liquorem albescentem , lacteum, et quia in omnibus Lumbricis ille 
partes non eodem modo erant conformatæ. Post illum, plerique auctores 
Testiculos habuerunt tamquam organa spermatica, et Cl. Home ipsos 
optime observavit. 

Positio. Testiculi sive organa spermatica occurrunt supra ovarium et ventriculum 
scilicet versus tertiam anteriorem partem corporis, et correspondent cum 
quarta serie ventriculorum et auriculorum cordis. Reperiuntur inter duo 
diaphragmata subsequentia , et semper singuli ovario adherent. Lumbrico 
in dorsum aperto, occurrunt versus ventrem, et exinde, infra ovaria. 
Videbimus illam positionem ad ventrem omnino fecundationi ovariorum, 
durante copulatione, esse idoneam. Collocantur in duas series laterales et 
rejiciuntur ab utroque latere ita ut non obducant cor, nec venas, nec 
arterias ventris (fig. 1. tab. VII; VIII; IX; X , fig. 10 et 11. etc.) 

Numerus, va- ` Testiculi quatuor numerantur; sed post coitum pauciores possunt repe- 
rations. ini, In animalibus omnino fecundatis nullus amplius occurrit, quod locum 
habet mensibus Augusti, Septembris et per integram hyemem. 

Forma. Organa sunt omnino sphærica; eorum diameter variat inter dimidium - 
millimetri et duo millimetra. Sepe observavi testiculos ordinis inferioris 
crassiores esse superioribus, ex quo non immerito colligi potest priores 
inservire debere fecundationi quatuor ovariorum inferiorum qui occur- 
runt in dissipimentis omnino organis spermaticis destitutis. Existunt enim 
8 ovaria, 4 ab utroque latere, que, exceptis ultimis, singula includuntur 
inter duo diaphragmata et in spatio cui nomen mem sive dissipi- 
menti transversi tribuimus. Atqui in duobus dissipimentis superioribus, 
sive prope duo priora ovaria, occurrunt 4 testiculi de quibus loquimur, 
ita ut duo ultima ovaria his organis omnino destituantur. 

Communicatio. Testiculi omnino sunt superficie liberi, excepto uno latere ubi funi- 
culus exiguus quem cavum credo, ipsos cum membranå submusculari 

Canalis defe- Conjungit. Ille funiculus , qui tamquam ductus deferens haberi posset, 
AR extenditur usque sub ovario correspondenti, quocum jungi videtur. Fila- 
mentum testiculorum inferiorum ulterius continuatur et communicat cum 


(177 ) 


magno ovario inferiori, quemadmodum Cl. Bauer delineavit in disserta- 
tione celeberrimi Home. Nonne hic ductus inservire deberet ut, tempore 
coitus, liquorem spermaticum in ovaria propellat ? 

Membrana testiculorum est tenuissima, mollis, translucens, elastica , Membrana ex- 
etc. Liquor spermaticus qui illa organa implet, ea albido lacteo colore tema. 
. afficit. Post ejaculationem hujus fluidi, testiculi non amplius perspici 
possunt, crispantur, deprimuntur et sepe omnino evanescunt. Sæpius 
ad finem autumni segmina eorum reperiuntur. 

Ex eo quod in quibusdam Lumbricis, tantummodo duo aut tres testiculi observationes. 
inveniantur, concludi, ni fallor, potest illa animalia pluries coire, et ad 
singulas copulationes unum testieulum vel plures vacuari et semen in 
ovarium correspondens propellere. Czeterum, ingens numerus quotidiana- 
rum copulationum , et Cl. Montegre observatio huic opinioni favent. 

Microscopii ope conspecti, testiculi. nihil notabile exhibent; quedam 
vascula sanguifera in eorum membrana ramificantur. 

Relationes que intercedunt inter fissuras 16! annuli et testiculos vel - 
oyaria primarum serierum satis sunt manifeste. Preterea, duas illas or- 
ganorum species, quoad positionem , congrui non minus mirandum est 
quam post tempus coitüs, eadem evanescere. Quin imo, quemadmodum 
sepe observavi, nonnisi unus aut duo testiculi reperiuntur, sic etiam 
tantummodo una vel duæ papilla ad 16: annuli latera occurrunt. Nonne 
illud phenomenon pro causà haberet, quod testiculi ab uno latere suas 
vices in copulatione egerint, et Lumbricus diu sine coitás occasione 
remanens , destitutus fuerit papilla correspondente lateri testiculorum 
destructorum , tamquam organo inutili? 


De liquore spermatico. 


Modo diximus testiculos repletos esse liquore quem habemus tamquam 
sperma aut liquorem fecundantem. Hic liquor variationes notabiles pro variationes. 
anni tempestate subit. ; 
.. Verno, tempore, cavitatem testiculi omnino implet; est albidus, lac- 
teus, viscosus, tamquam lac fluens. Dissolvitur in aqua et flocculos 
albidos in alcohole efformat. 


Microscopio submissum, singulare phenomenon exhibet. 
23 


( 178 ) 


Mense Aprilis enim, sumebam testiculum , recenter ex Lumbrico vi- 
yente extractum, ipsum sub microscopio ita collocabam ut diameter tricen- 
tiès augeretur, (fig. 1. tab. XXIV - XXVIII.) 

Liquoris as- Tunc ipsum perforabam , et repente liquor effluxit tamquam lactis 

pectus. fluctus, in sensu longitudinis striatus. Mox major quantitas liquidi secuta 

est, et post quedam quietis momenta, liquor formavit species undulatio- 

num que in omnibus sensibus in se ipsas redibant, (vid. fg. 2. tab. 

XXIV - XXVIII.) Parvulæ striæ, optime distineps; illud phenomenon 

adhuc manifestius reddebant. Tandem spermatis guttula, separatim 

sumpta, eumdem exhibuit effectum; et in utroque casu, undulationes eo 

magis distinguebantur, quo magis exsiccabantur guttulæ, (fig. 3. tab. 
XXIV - XXI ILI. ). 

Illa experimenta pluries, eodem cum successu, iteravi; sed numquam 
in hoc liquore animalcula spermatica detexi. Mense Maii observavi, micros- 
copii ope, in spermate puncta rotunda, magis distincta, cum corpore 
quodam nigriori in medio. Focum augebam, et motus circularis in hoc 
nigriori puncto manifestabatur. Nonne erat animalculum? Fieri potest, 
sed affirmare dubitamus. Hic casus semel nobis tantummiodo occurrit 
quamvis in iisdem organis plura experimenta postea instituerimus. Quid- 
quid de häc re sit, quoniam motus erat spontaneus et instrumentum 
perfecte immotum , non probabile est observationem fuisse illusionem 
optice, eo magis quod, spermale exsiccato, ille motus cessaverit. 

Mense Septembris et autumnali tempore, quum adhuc testiculi repe- 
riuntur (quod tamen raro occurrit), notabiles in liquore spermatico oc- 
currunt mutationes. Etenim in diario observationum mearum mensis 
Septembris anni 1825, reperio : 

« Testiculus sphericus, constabat membrana albescenti , pellucida; liquor 
albidus, ejus interiori parte continetur. Organo moto, semper ad libellam 
respondebat: etenim tantummodo partem capacitatis testicularis implebat. 
Acuminis spine ferreæ exiguo ictu tantummodo opus est ut membrana 
dilaceretur, et sic liquor inde effluat. Est fluidus, sine odore aut sapore 
nolabili; aquosus; exsiccatus, fere non crassior evadit. » 

Ex his observatis videtur illum testiculum, quum non totum liquorem 


( 479 ) 


spermaticum transmiserit, usque sub autumni finem fuisse conservatum, 
et sperma: fortasse, solum saltem aspectu ejus obseryato, facultatem ge- 
, neratricem amisisse. 


II. De organis Jfemineis. 


Organa feminea Lumbricorum sunt ovaria, et si appendices generatri- 
ces tamquam penes habemus, tamquam vaginas considerare debebimus 
fissuras transversas 16! annuli. De hisce posterioribus in secundä parte 
egimus. (pag. 68.) - ! 


De ovariis. 


Omnes auctores ovaria observárunt. Cel. 777i//is duo numerat, et sine Historica in- 
dubio alia tamquam corpora spermatica habet. Cl. Redi qui invenit, ut — "^ 
ait, 14 testiculos, scilicet 7 ab utroque latere ( fortasse tamquam testiculos 
habuit quzdam ova libera que ex ovariis egressa, nondum inferné des- 
cenderent), observavit octo ovaria , quatuor ab utroque latere. Hi sacculi, 
inquit ille auctor, majores quam. vascula spermatica, implentur substan- 
tià albidà, multa ova continente; sed sæpe accidit, ut addidit idem, quod 
hee organa nullum. ovum. comprehendant, sed magnam quantitatem ma- 
teriei albidæ, et sic celeberrimum illis excusat quod figuraverit et des- . 
cripserit tantummodo.duo oyaria, In ovariis superioribus que sunt minora, 
siepe. accidit ut nullum reperiatur ovum, sed tunc liquore albido implen- 
tur. Tandem in anatomiâ Redi, occurrunt plurima egregia observata in 
ova et ovaria. Postea, observata hujus auctoris ab aliis fuerunt iterata , 
et investigationes Cl. Home in ovariis prasertim congruunt cum opinio- 
nibus: Redi. Plerique alii auctores non | designant numerum ovariorum, 
et quidem silentio pretereunt magnam differentiam. que manifestatur 
inter diversa illa organa. Optime. figure. sunt ille que delineate fuerunt 
a Cl, Bauer in dissertatione laudata Cel, Home. In figuris Cl. Cari inversa 
loca tenent organa genitalia feminea: etenim in anteriori parte collocata 
fuerunt ovaria majora, dum in natura.ibi adsunt.minora. > s 

| Oyaria numero et magnitudine variant. . Numerantur octo „quatuor ab Numerus. 
utroque latere, et singula dissipimento transyerso inclusa. Duo inferiora 


. Forma. 


Positio. 


Numerus. 


Forma. 


(180) 


tanti sunt voluminis ut sola omnia cetera et quidem testiculos obducant 
(fig. 2, 3, 5. tab. IX; fig. 11, 13, 14, 15. tab. X.). 

Ovaria superiora occurrunt cum testiculis, et efficiunt cylindrum seu 
speciem annuli per quem transeunt oesophagus et cor. Ideoque occurrunt 
ad tertiam anteriorem corporis partem et supra ventriculum. 

Forma eorum variat, sed consistentia eadem remanet. In singulis repe- 
ritur membrana satis crassa, plus minusve flava, continens liquorem 
albescentem qui eo numerosiora ova ostendit quo tempus quo observantur , 
magis ad ver accedit. 

Hisce praemissis, Jam speciatim de ovariis agemus. Eorum distinguimus 
ovaria superiora aut minora et inferiora aut majora. 


a. Ovaria superiora aut minora. 


Sic vocantur ovaria quz in iisdem dissipimentis ac testiculi reperiun- 
tur, et etiam illa que immediate infra occurrunt. Sex numerantur, tria 
ab utroque latere. In genere perspecta, sunt ovalia, depressa posteriori et 
anteriori parte, predita lateribus parum salientibus, pedunculata et dia- 
metro variant scilicet a 3 ad 4 millimetra; singula occupant dissipimentum 
cum testiculo, que organa cum prioribus communicant, quemadmodum - 


jam diximus, filamenti pedunculique ope, (fig. 12 et 13. tab. X.). Sed 


non procul à prioribus ovariis occurrunt preterea duo alia quce non con- 
comitantur testiculi, sed hi, evacuatione liquoris spermatici, omnibus 
ovariis fecundandis sufficiunt, (fig. 11. tab. IX.) 


Formatio oyo- Hyeme durante et sub finem æstatis, ovaria reperiuntur repleta succo 


rum, 


lacteo, homogeneo, quem sepe, microscopii ope, observavimus, et in 


‘quo nihil peculiare vidimus. Verno tempore, ille liquor evadit gra- 


nulosus; sénsim | sensimque hee grana: augescunt et mox circa menses 
Aprilis et Maii, apparent tamquam ova, omnino efformata, quibus ut 
majorem evolutionem capiant, accedere tantummodo debet generator 
testiculorum liquoris effectus. 


Vasa nuin Quedam vascula sanguifera his ovariis comites veniunt, présertim 
ra ovariorum. . 


versus medium ubi recipiuntur levi sulco qui ad pedunculum ea ducit. 


Alia criteria.’ Quamvis in statu naturali heec organa paululum sint depressa, tamen, 


( 181 ) 


non longe post corporis dissectionem, illa depressio augescit, praesertim 
versns mediam partem ita ut hec ovaria sepe discorum formam induant. 

Quod vero ad positionem horum ovariorum spectat, observandum est 
illa sæpe in lineam contortam sese extendere. Denique ex observationibus 
plurimis hyemali et verno tempore institutis, mihi visum est illa ovaria 
prima ex organis generatoribus , (scilicet magnis oyariis et testiculis ) esse 
evoluta. 


- 


b. Ovaria inferiora aut majora. 


Inferiora, quemadmodum j jam diximus, sunt maxima ovaria. 

Occurrunt infra cetera et fere immediate supra ingluviem, scilicet, Positio. 
circa glandulas oesophageas. Duo occurrunt, et tegunt, quum ad per- Numerus, 
fectam evolutionem perveniunt, integram partem anteriorem ovariorum 
et testiculorum superiorum (tab. HII, VIII, IX et X, etc.). 

Sunt reniformia , aliquando trilobata (fig. 2. tab. IX ; fig. 15. tab X.), Forma. 
elongata, depressa, lateribus sinuosis, basi latiori quam apice. Forma pro 
evolutionis statu variat: sæpe sunt globulosa et valde extensa. Eorum pe- 
diculum habeo, tamquam ductum qui transmittendo liquori spermatico 
testiculorum inservit. Hic pedunculus est complanatus, longitudinalis, ad Pedunculus. 
“latus internum ovarii efformans duas impressiones longitudinales ; fuleit 
vasculum sanguiferum quod in membrana ovarii ramificatur. 

Ovariorum majorum membrana est ac membrana ovariorum superio- Membrana. 
rum , fortasse paululum est durior; sepe colore flavo albidiore inficitur. 
Quibusdam horis post corporis dissectionem elapsis, ovaria deprimuntur, 
eorum medium flavescit et excavatur, ita ut substantiä duriori et albidiori 
circumdata videantur. 

Instar cæterorum ovariorum, implentur hyemis tempore, liquore al- ova. 
bescenti qui continet, vere durante, innumera ova, parvula, et inter se 
arctissime coherentia. Mense Maii, illa ovaria omnia sunt granulosa, et 
ut ita dicam , nonnisi hisce ovis constant. ( Videantur in fig. 1. tab. 
XXIII - XXY H., ) partes horum ovariorum inferiórám ad microscopium 

perspectorum. ) 


Omnia ovaria tum superiora tum inferiora, hyemali tempore , evanes- 


( 182 ) 


cunt, aut tantummodo relinquunt rudimenta elongata, subflaya, dura et 
veluti cerea, (vid. fig. 10. tab. X.). 
Reliquiæ ova- Post copulationem , quum fecundata sunt ovaria , eorum membrana ex- 
riorem post fe- terna expulsione ovorum et fetuum forte laceratur. Tunc; loco ovariorum , 
cernitur substantia filamentosa, albescens, formam barbe plume prz se 
ferens: filamenta enim omnia in axem longitudinalem et centralem con- 
veniunt. Substantia filamentis composita efficitur tantum modo reliquiis mem- 
brane externæ ovarii, axis illius autem pedunculi. Singulare mihi videtur 
quod nullus auctor de his corporibus admodum notabilibus fuerit locutus, 
(tab. VII, VIIL, IX et X5 fig. 3. tab. IX. et fig. 11, 6. tab. X.) 
Observata in Studium horum corporum est maximi momenti ; quum enim jam eya- 
feoundationis nerunt ovaria, eorum numerus adhuc ex numero earum reliquiarum 
Lira gag nu- potest dignosci. Sic in dissectione delineata fig. 11. tab. X, in animum 
inducere potuissem sex tantummodo ovaria exstitisse, nisi vestigia (bb) 
duorum superiorum monerent in hoc Lumbrico, quemadmodum in ceteris, 
octo ovaria extitisse. Observatio preterea non minoris momenti colligitur 
ex positione horum corporum filamentosorum; etenim, ex eo quod sem- 
per ad partem superiorem reperiantur, antequam infra testiculos veniant, 
patet evolutionem et fecundationem incipere ab ovariis superioribus et 
versus inferiora continuari; deinde ex eo quod, prout ovaria evanescunt 
atque corpora filamentosa apparent, et horum numerus sub autumnum 
augescit, concludi potest ovaria, successivo modo et variis epochis, fe- 
cundari. Probabiliter ergo 'plures copulationes locum habent. 

Sed dicet fortasse aliquis quomodo certissimà ratione, probari potest 
illa corpora filamentosa revera esse ovaria fecundata , vel saltem reliquias 
ovariorum fecundatorum ? Sequenti modo, illud probo. Aperiatur ovarium 
majoris aut minoris speciei; emittantur ova et liquor lacteus, et mox, 
natura filamentosa membrane dignoscetur ; sed ut res manifestior evadat, 
aliquamdiu hec præparatio quieta remaneat, et facile poterunt separari 
fila, et perspici axis centralis, qui nihil nisi ovarii pedunculus erit. 

Preterea, in Lumbrico in quo omnia oyaria existunt, non corpora fila- 
mentosa reperiuntur , dum simul ac eyanuerunt ovaria, illa corpora 
majori copia occurrunt. Verum quidem est intermedium inter utrumque 


(183) 


hunc casum non locum habere, et sepe circa quatuor aut sex ovaria , 
reperiri quatuor aut sex corpora filamentosa; sed tune sunt magis exigua, 
et eo numero occurrunt, quia priora subdivisa fuerunt. Etenim illa 
divisio facillime efficitur, et ex natura filamentosa horum corporum adhuc 
frequentior evadit. 

Denique sepe animadverti inferiora ovaria, ad evolutionem lentissima, 
nonnisi in Lumbricis maximis et validissimis existere. Attamen fateor 
hoc non generatim locum habere, et Lumbricos juniores iis pariter ac 
priores instrui. Certissime statui potest illa organa, verno tantammodo 
tempore, omnibus proprietatibus gaudere. 

En que dicenda erant de' organis generationis Lumbricorum : testiculis 
aut organis masculis, ovariis sive organis femineis. Si recte loquendum est, 
testiculi tantummodo essent organa preparatoria, et ductus aut fila que 
pergunt ad ovaria, penium functiones agerent, quemadmodum in gallis 
gallinaceis canalis deferens iisdem muneribus fungitur (1). 

Antequam agamus de evolutione ovorum et pullorum, quadam super- 
sunt dicenda de coitu ejusque effectibus. 


Î 


CAPUT SECUNDUM. 


DE COÏTU. 


Copulatio Lumbricorum fere simul ac eorum existentia agnita fuit. Historica in- 
A ldrovandus de illà loquitur, et cum plurimis aliis veteribus auctoribus, — "^ 
nos docet, Lumbricos coire per mediam circiter corporis partem ; et tam 
arcte inter se conjungi, ut polius eliderentur quam separarentur ; quod 
tamen. observationi adversatur, quemadmodum sepe vidi et probavit 


(1) Hic suppono glandulas æsophageas ad systema nutritiyum pertinere, etsi nihil illud evi- 
denter probet. Usus harum glandularum omnino latent; nescio an durante fecundationis actu , 
aliqua funguntur functione. Eadem dicenda sunt de quibusdam corpusculis albescentibus, elon- 
gatis, consistentie cerei, que sæpe inter ovaria et testiculos inveni, posita ad cesophagum et 
supra glandulas quas @sophageas appellavi. (In quibusdam mearum tabularum deliueata occur- 
runt ). Si illa corpora generationi inserviunt, non arbitror illa ad eam necessario modo requiri, 
quia, in immediate ‚post copulationem apertis Lumbricis, nulla reperi. Praesertim hyeme, illa 
corpora admodum sunt conspicua. 


( 184 ) 


Cl. Montégre. Hic auctor præsertim in eo suas investigationes institue- 
rat et sequentia observaverat. 

1» Clitellum, cum papillis que occupant inferiorem partem annulo- 
rum inter 10um et 15um annulos, (aut 16"", si caput tamquam annulus 
habetur) occurrentium, sunt sola junctionis media. 

2» Lumbrici coéunt alter alteri sese apponendo in directionibus oppo- 
sitis, ita ut papille respondeant ad utrumque infra alterius clitellum. 

3° In hac positione adhærentia est intima effectu papillarum, que 
instar instrumentorum qua ad sugendum adhibentur arctissime adherent 
in exiguis recessibus correspondentibus in corpus alterius animalis. 

4° Sic per plurimas horas immoti remanent. 

5° Fremitus tantummodo levis veluti undabundus observatur, qui 
successive in diversis corporis partibus locum habet. 

6° Simul ac terrore afficiuntur, per concussus separantur, et redeunt 
subito in sua foramina ubi semper posterior corporis pars herens remanebat. 

7° Mecanismus quo foraminibus adhærent est analogus illi quam jam- 
jam descripsimus in capite de setis conscripto (pag. 67.) 

8° Lumbrici tantummodo separantur contractione in sensu contrario 
effectà quam producuntur ope fulcri puncto quod in foraminibus habent. 

Illas observationes tamquam optimas de coïtu habui; et quum omnia 
quæ bene sunt facta non refici debeant, conveniens duxi hanc analysin 
præbere investigationum clarissimi De Montègre. In capite sequenti 
loquar de ejus auctoris opinionibus de effectu copulationis. — j 

Cel. Linnæus jam animadverterat Lumbricos coire ad humum, et cli- 
tellum in copulatione, munere eximio fungi. Ray in mur insec- 
torum, optime hunc actum observavit: examini critico subjecimus illa 
que dixit, et omnia veritati consentanea reperimus. « Dum sibi invi- 
cem herent, inquit, capita sursum reflectuntur, et humor quidam 
in fissura inter utrosque natat. Si coeuntes distraxeris, maculas seu 
guttulas duas albicantes persepe videbis; an forte sperma? Nocte 
praesertim pluviosa , co&unt et ad auroram usque coherent. Cl. Home 
in dissertatione suâ de generatione Lumbricorum, etiam eorum copula- 
tionem descripsit. Admisit precipua phenomena que modo numeravimus; 


(185 ) 


sed addit quod copulatio fit ita ut parvuli hami unius (appendices genera- 
trices) intrent in papillis alterius ibique adhereant, et quod illa introductio 
reciproca fiat. Inde patet illum anatomicum, quemadmodum nos etiam, 
a ceteris auctoribus in eo dissentire quod revera partium introductio- 
nem admittat. 

Omnes alii auctores nonnisi ad verbum descripserunt que in hisce 
precipuis operibus invenimus, vel saltem, similes tantummodo observa- 
tiones instituerunt. 

; Post dies calidas et humidas veris et autumni, versus solis occasum, Mecanismus 
Lumbrici, coeundi causa, sese querunt. In meo diario observationis Pio" 
6 Nov. 1825, video Lumbricos adhuc coïvisse, quod tamen perraro oc- 
currere in hac anni tempestate arbitror. Copulatio plures horas durat, 
aliquando | continuatur per integram noctem et usque ad ortum solis : 
mane enim, verno tempore, multi coeuntes reperiuntur. Ut operi incum- 
bant, e foraminibus egrediuntur et extenduntur ita ut inter singulos , 
remaneat spatium tale quale tertia saltem posterior pars corporis possit 
adherere parietibus foraminum. Ut in tali positione immoti remaneant, 
dilatant. partem. corporis posteriorem, ita ut ejus diameter transversus 
in uno sensu augescat; et tali modo parietibus foraminum adherent 
ut sete in terram paululum defigantur. Alii Lumbrici e receptaculis 
omnino exeunt, et fortunam querendi gratià, obambulant. Hi vero 
qui propter suam positionem conveniente modo accedere possunt, huc 
et illuc caput et corpus movent donec se tangunt; nam, hec animalia 
alterius animalis existentiam solo tactu dignoscere valent: saltem est vul- - 
gatissima opinio. Mox clitellum intumescit, et corpus a latere jacet: ambo 
Lumbrici ventre ventri herent, junguntur et ita coherent, ut clitellum 
unius communicet cum duobus prioribus poris alterius, scilicet poris 
16: annuli, et cum illa parte albescente que occurrit paululum infra 
caput; et vice versa quoad alterum. 

-. Non diu post, criste laterales corporis magis magisque conspicue eva- 
- dunt, quod oritur ex depressione quam corpus in compressione patitur ; 
deprimitur enim ipsum clitellum, et, instar portionum vicinarum, depres- 
sio fit a latere ubi annulis adhæret. Clitellum semper intumescit et mirum 
i 24 


(186 ) 


in modum augescit. Mox , ambo Lumbrici emittunt humorem glutino- 
sum qui eorum ‘corpus, durante copulatione, inficit; et mihi mirandum 
venit quod clitellum et quidem satis magna pars corporis inter hoc orga- 
num et caput comprehensa, veluti circumdatur et obducatur specie pel- 
licule glutinosæ, tenuissime, pellucide et facillime sese rumpentis, aut 
etiam dissolvi apparentis in humore qui ex integro corpore exsudatur. Hec 
pellicula probabiliter oritur ex eodem humore, respectu saltem habito 
ejus consistentie, coloris, etc. Fortasse humor glutinosus, postquam am- 
bos Lumbricos obduxit , partim in vapores abit et producit parvulam 
` crustam quz pelliculam efformat. 

Preterea, intra plicas clitelli et in singulis individuis, occurrunt quæ- 
dam exiguæ portiones substantie mollis, albescentis, viscose, texture 
veluti filamentose. Hac substantia sub forma trium aut quatuor glomulo- 
rum sparsa, comprehenditur inter superficiem externam clitelli et levem 
pelliculam de quo modo egimus. Quoad formam et criteria externa , 
satis similis est corporibus filamentosis de quibus fuimus locuti, que circa 
testiculos et ovaria occurrunt et horum posteriorum nonnisi sunt reli- 
quie. Attamen mollior est, liquidior, et fila albescentia non tam sunt 
distincta. Inter clitellum unius individui et partem correspondentem al- 
terius, reperiuntur adhuc plurimi ejusdem generis fasces, sed minus con- 
spicui, quia inter duo corpora coeuntia deprimuntur. 

Nonne illa substantia, quemadmodum arbitratus est Ray, esset sperma, 
et nonne Lumbrici, durante fecundatione, hanc sibi mutuo transmit- 
terent? Nonne penetrat in papillas 16! annuli; et ovaria fecundat? 
Vel nonne absorbetur specie imbibitionis? An exit e testiculis unius, 
an extrorsum transmittitur, et inde in corpus individui oppositi vergit 
donec hujus testiculi, respectu alterius, easdem vices agerent? Omnes. 
illas queestiones in medium relinquimus, quia nulla opinio experimentis 
innititur. 

. Quum ambo individui separantur, durante copulatione, verus hujus 
actûs mecanismus patet. Etenim videantur illa qua supra de appendici- 
bus generatricibus diximus, et animadvertatur analogia inter illa organa 
et penes aut acumina Hirudinum, tum quoad formam et positionem, tum 


( 187 ) 


quoad functiones quibus ille partes in fecundatione funguntur. Quod 
vero ad Lumbricos spectat, observandum est, quemadmodum duce pa- 
pille 16i annuli alternant, altera respectu alterius, scilicet una occurrit 
in 16"» annulum, donec altera reperitur in 15"™ aut 17um, sic etiam, 
inquam, duas appendices inter se alternare et in eodem casu ac papillas 
versari. _ 

Si igitur duo Lumbrici coeuntes leviter separantur, apparent ambæ 
ille appendices adhærentes parietibus lateralibus et interioribus duorum 
pororum 16: annuli. Et quum duæ illae appendices consistentiæ sint flexi- 
bilis, et pori sint potius species fissurarum transversarum , observandum 
est priora corpora cylindricam eorum formam in depressam immutasse ; 
quod oritur pressione quam produxerunt parietes laterales fissurarum, in _ 
quas se immiserunt, Quod vero ad earum emollitionem spectat (qua emol- 
litio non parum ad eorum forma mutationem confert) , ipsam tribuendam 
esse opinor effectui succi glutinosi qui fortasse ex poris dorsi exsudat. Post 
coitum, ille appendices versantur in statu mollitiei, ita ut non amplius 
possint. obrigescere nec erect manere separate a corpore, uti ante 
copulationem ; replicantur, applicantur contra clitellum. Fortasse in eo. 
statu eas vidit Cl. Montegre, quum contendit illas esse segmina cutanea. 

+ Denique, durante et finito coitu, duo latera clitelli veluti lobata vi~: 
dentur. Hi lobi nihil aliud sunt nisi effectus impressionis annulorum 
contra quos clitellum comprimebatur, quoniam succus glutinosus ipsi 
prebuit statum mollitiei huic note recipiende idoneum. 

Que diximus.sunt phenomena ex observatione oriunda ; videamus autem 
quid de appendicibus generatricibus sit judicandum. Primum, organa ana- 
loga in Hirudinibus occurrunt; in eis magis sunt evoluta, sed easdem func- 
tionibus obire videntur. Deinde, observamus appendices Lumbricorum 
penetrare in fissuras 16! annuli; has communicare ad interiorem. partem 
cum testiculis; testiculos in relatione versari cum ovariis. Preterea 1°, in 
Lumbricis generationi non idoneis, papill 16: annuli nondum sunt evo- 
lute ; e contra illæ papille evanuerunt in illis ubi ovaria omnia fecundata 
sunt; 2° hz papille fere semper occurrunt in individuis. appendicibus 
generatricibus instructis; 3° ambæ ille species organorum, eodem fere 


Historica in- 
stitutio. 


( 188 ) 


tempore evanescunt; 4? sepe unica papilla destruitur, et idem locum 
habet quoad appendices; 5° reperiuntur Lumbrici coeuntes unico organo 
masculino et duobus, aut unico etiam duobus organis femineis. 

Ex hisce omnibus nonne colligi posset appendices generatrices esse 
organa masculina et fissuras 16i annuli esse species vaginarum? Preterea 
clitellum nobis videtur organum unicé inserviens Lumbricis artissime 
jungendis, et cucurbitule vices agens. Quum enim Lumbricus in actu 
copulationis turbatur, statim contrahitur, caput versus clitellum retroa- 
git, et jam solutus est, donec clitello adhue heret. Sed quis rogabit 
quid agant pori 28! annuli? Quoad eos nihil affirmare audeo; sed mihi 
videtur humorem viscosum pariter ac albidos glomulos posse oriri ex 
vesiculis aut glandulis que circa clitellum occurrunt, ad partem ejus 
internam , et rejici per illas fissuras 28i annuli. Hanc opinionem caute 
tantummodo in medium profero. | 

Nobis reliquum manet scitu an utra appendix transmittat sperma, 
necne. Primum, in illis non reperi canalem interiorem et nescio an 
revera existit; seeundo nullam vidi relationem immediatam inter: appen- 
dices et quoddam organum generationis internum. Hisee rationibus motus, 
arbitror illas appendices nonnisi esse organa. excitantia, et earum actio- 
nem in eo versari ut agentur testiculi quos stimulant : hos transmittere 
sperma (aut liquorem lacteum quem continent) in ovaria per canales 
deferentes, et sic actum reproductionis ad effectum perduci. 


CAPUT TERTIUM. 


DE FECUNDATIONE OVORUM EORUMQUE EVOLUTIONE. 


In hoc capite nullomodo propositum habemus exponere quomodo et 
quànam actione intima ova fecundantur, quomodo vivificatur germen , 
etc. Illae quaestiones nobis tamquam arcana veniunt, sed in animo habe- 
mus ostendere quosnam esse effectus fecundationis hujus germinis, ejus 
eyolutionem, primum embryonis. statum, etc. Quibusdam horum objec- 
iorum operam navârunt laudati auctores; sed quoniam fere omnes, 
quoad modum generationis Lumbricorum, in diversas abeunt sententias, 


( 189 ) 


non a proposito alienum judicavimus illas diversas opiniones breviter ex- 
ponere. Recentiores præsertim auctores inter se minime conveniunt, et 
ille quæstiones ansam præbuerunt egregiis operibus, et inter ea disser- 
tationi clarissimi Home in opere cujus titulus: Philosophical transac- 
tions, anni 1823. Comparatio inter plures Annelides parum ad veritatem 
consequendam confert. Etenim , uti patebit infra, Hirudines et alice spe- 
cies progignunt pullos ratione omnino a Lumbricis terrestribus diversä. 

Post hanc brevem expositionem , trademus lectori illud quod ex nostris 
observationibus patere videtur, nobis tamen jure remanente opiniones 
immutandi quum contrarium nobis experimenta exhibebunt (1). Quum 
veteres nature scrutatores hanc partem non sedulo observaverint , illorum 
opiniones. silentio præteribimus. 


I. OPINIONES AUCTORUM DE EVOLUTIONE EMBRYONUM. 
Opinio celeberrimi Swammerdam (2), clarissimorumque Rudolphi et Leo. 


Prior horum anatomicorum dicit Lumbricos terrestres ex ovis omnes 

efformatos egredi, et post exitum nullam mutationem subire; ideoque, 
ait, breviter evadunt idonei pullos progignendo, et feminæ habent ova 
facile visibilia. Ex his verbis colligi potest Cel. Swammerdam Lumbri- 
cos habuisse tamquam unico sexu preditos, quia feminas distinxit. Arbi- 
trabatur illos sse oviparos; et in ovis, verno tempore in terra repertis, 
detexit embryonem et circulationem ejus sanguinis, quamvis sit albidus 
uti jam observavimus. CL Leo (3) et Rudolphi eamdem observationem 
fecerunt et contendunt parvulos vermes repertos, verno tempore, in ve- 
siculis aéreis et aliis Lumbricorum organis, non esse embryones hujus 
speciei, sed e contra animalia intestinalia generis Vibrionum. Laudati hi 
auctores adjiciunt animalcula illa intestinalia etiam in Lumbricorum ovis 
occurrere. 


(1) Hisce verbis quae conscripsi anno 1826, probatur mihi tunc propositum fuisse novas iu- 


 vestigationes in posterum instituere : quod revera feci, uti demonstrat additio que huic ced 


culo adjicitur et qua demonstratur modus pullos et ova emittendi apud Lumbricos. 

(2) Biblia Nature, 

(3) De structura Lumbrici terrestris. Kegiomonti 1822. Quod opus consulere mihi non 
datum fuit. 


( 190.) 
Opinio celeberrimi Lyonet (1). 


Hic celeberrimus anatomicus Batavus nos docet, in suis nolis ad opus 
Cl. Lesser , Lumbricos esse oviparos; ova esse cinerea, ovalia, acuta ab uno 
latere; per hoc acumen aut partem hanc anteriorem parvulos Lumbricos 
egredi, qui Lumbrici in se ipsos in ovis contorti erant, et postea in evo- 
lutione haud notabiles subeunt mutationes. 


Opinio clarissimi De Montégre (2). 


Hic illustrissimus nature scrutator ex egregiis suis observationibus col- 
legit Lumbricos esse viviparos vel saltem ovo-viviparos; ova in corpore 
animalis excludi, et a mense Augusti reperiri magnam copiam fetuum 
in receptaculo posito ad extremitatem inferiorem canalis intestinalis ; 
hoc receptaculum extrinsecus aperiri per orificium ano adjacens; fetus 
sepe commisceri cum ovis, et quidem illa fetibus numero prestare; 
utraque evolvi videri in corporibus albidis (ovariis), et fetus occurrere 
primum tamquam puncta nigra; eos ex ovariis egressos obrepere secundum 
longitudinem corporis inter stratum musculare et intestinum , gradientes . 
per loca vacua que inter se relinquunt fibre quibus hoc ultimum organum 
(intestinum) adharet musculis, usque dum versantur aliquamdiu in re- 
ceptaculo, et in lucem edantur. 


Opinio clarissimorum De Blainville e£ Bosc (3). 


Cl. De Blainville qui fere omnes opiniones clarissimi Montegre 
adoptat, addit pro certo haberi posse Lumbricos esse ovo-viviparos, et 
pullos eorum in terrá deponere; corpora posteriora albida (ovaria) trans- 
mittere eorum productum ( ova et fortasse fetus ?) per vesiculas anteriores 
(organa spermatica), et sic fecundationem ad effectum perducere ante 
parvulorum expulsionem. Caeterum, ille auctor dubium movet de hac 
hypothesi nullo observato innitente. Tempus gestationis et vitæ animalis eum 

latet. Cl. Bosc arbitratur gestationem non ultra quindecim dies extendi. 


. (1) Theologie des Insectes, par Lesser, cum notis Lyonet. 
(2) Ann. du Muséum, loc. laud. 


(5) Dictionn. d'histoire naturelle, édit. Deterville. c. Dictionn. des sciences natu- 
relle, ( De Blainville). 


( 191 ) 
Opinio clarissimi Carus (1). 

Hic Germanicus auctor primum opinionem satis singularem profert de 
ovariis et testiculis, qua organa ipsi tantummodo videntur vesicule aëreze 
admodum evolute. Etenim, inquit, vesiculæ aëreæ desinunt ubi ovaria 
incipiunt (quod observationi adversatur), et forma et positio utriusque 
speciei organorum eaedem sunt. Addit non facile esse intellectu quomodo 
parvuli Lumbrici, quos observavit viventes inter cutem et intestinum 
(observatio similis investigationi a CL Montégre institute) ad hunc locum 
perveniant, sed se opinari hunc transitum fieri ope. ductüs longitudinalis 
(typhlosolis aut chloragogenæ ) qui partem intestini dorsalem circumdat. 
Est organum cavum, inquit, et eadem. conformatio occurrit in Lumbrico 
marino et Aphrodita. | i 

Hæc opinio quæ ab omnibus cæteris opinionibus recedit non obseryatione 
directa fulcitur; e contra, in rerum natura, phenomena ab illa recedunt, 
nam vesicule aëreæ etiam ante ovaria, id est, magis versus caput ani- 
malis, occurrunt. i 

Opinio clarissimi Leonis Dufour (2). 


Cl. Leo Dufour, sine ullä affirmatione an Lumbrici sint ovipari aut 
vivipari, attamen primam opinionem admittere videtur. Ejus investi- 
gationes congruunt cum illis que jamjam instituit Cel. Zyonet, (vid. 
pag. 190). Observationes tamen Cl. Leonis Dufour accuratius et fusius 
continuat fuerunt. Invenit, uti ait, in terra argillaceà aut margä fol- 
liculos aut ova Lumbricorum, 5 aut 6 pedes sub terra latentia. Hiec ova 
erant ceteris corporibus sejuncta; continebant animal in se ipsum repli- 
catum; erant oblonga, conico-cylindrica, curvata ab uno latere, cornea , 
membranacea. Extremitas crassior capsula solvitur et progignit Lumbri- 
cum qui tunc longitudine duos pollices, crassitudine vero funiculum 
vulgarem adæquat. In folliculo. sanguifera vasa cernuntur, et acumen 
capsule adhæret disco membranaceo unius lineæ diametri. 

Quum nondum efformatus est Lumbricus, capsula impletur pulpà 


(1) In opere ejus Zootomia, 
(2) Ann. des sciences nat., par MM. Audouin, Brongniart et Dumas, tom. V. 1835. 


( 192 


homogeneà , subflavä; ex quo, inquit auctor, concludi posset illum folli- 
culum verum esse ovum. Ulterius adjicit fortasse Lumbricos esse vivipa- 
ros, sed matrem segregatim pullos tela corneo-membranacea obducere. 
Quidquid sit de hac re, quædam in verba Cl. Dufour sunt animadvertenda. 
Primùm, hypothesis quam citavimus, a possibilitate aberrat, quoniam 
invenit auctor ipse ova aut folliculos sine Lumbrico, sed continentes 
pulpam homogeneam in quà formatur animal, aut evolvitur eodem modo 
‚ac embryo in ovo vulgari gallinee; mater ergo non potest pullum suum 
folliculo obducere, quum non existit ille pullus adhuc formandus et ex 
muco ovo contento evolvendus. 

Ceterum, videbimus parvulos Lumbricos sine folliculo nasci; sed facile 
fieri potest ut parvuli Lumbrici terrestres in tali capsulà reperiantur nec 
tamen in statu naturali essent. Cl. Dufour ait se illa corpora in argillä 
tantummodo reperiisse , attamen multum abest ut omnia illa animalia 
talem terram incolant. Phenomenon tamen ab illo auctore observatum 
sufficiente modo adhuc explicari potest, quemadmodum inferius dicemus(1). 


Opinio clarissimi Home (2). 


Anglicus anatomicus ab omnibus ceteris auctoribus omnino dissentit : 
phenomena que affirmat sunt singularia et quidem unica, ni fallor, in 
regno animali. Sed mihi videtur objectiones multas his opinionibus con- 
trarias proferri posse in medium, et quidem his opponi phenomena ex 
observationibus petita tum a veteribus tum a recentioribus institutis. 
Quadam objiciemus, post brevem expositionem ejus auctoris egregiæ 
dissertationis, anno 1823 edite. 

Sequentia pro veris ab auctore laudato habentur. 

Ova fecundantur in ovariis, et postquam effectum liquoris seminalis 
passa sunt, transeunt in ductum longitudinalem ut abeant in saccos mem- 


branaceos ( vesiculas aéreas), ab utroque latere canalis intestinalis occur- 
rentes. 


(1) Postquam illa conscripsi, mihi datum fuit.observationes a Cl. Dufour institutas etiam 
pro veris probare quas vero in commentario huic opusculo adjecto exponam. Eodem loco etiam ra- 
tionem phenomenorum differentie, quoad modos pullos progignendi, dare suscepi. 

(2) Philosophical transactions, pars I. pag. 140, anni 1823. 


( 193 ) 


In hisce saccis, nascuntur pulli Lumbrici ex ovis egredientes, et ibi 
primum statum embryonarium agunt, antequam in chrysalides transfor- 
mentur. Pulli ibi vescuntur substantià, expressà a canali rugoso qui 
occurrit in intestino ( typhlosoli), et producit tubos in singulis cellulis 
aut saccis membranaceis. Pulli simul ac ad statum chrysalidum pervene- 
runt, viam sibi aperiunt. edendo quidquid obvium venit, et sic exeunt 
per extremitatem inferiorem cellularum (qua extremitas correspondet 
infra ventrem et extrorsum ducit), ita ut folliculi eorum cornei in col- 
lum cellularum sese immittentes, partim maneant extrinsecus et totidem 
videantur constituere pedes. 

‘Motus undabundus corporis Lumbricorum tantummodo ovis in cellulas 
distribuendie inservire videtur. 

En brevis expositio dissertationis Cl. Home. Patet ipsum habere Lum- 
bricos tamquam animalia vivipara mutationes forme subeuntia ( que 
mutationes sunt interne aut locum habent in corpore matris et diverse 
a mutationibus ovi), et chrysalides nihil aliud esse nisi organa que tam- 
quam pedes consideravimus; etc. i 

Singulari huic et præstantissimo operi sequentia objiciemus. 

4° Quänam de causä Cl. Home nullam facit mentionem in dissertatione 
anno 1823 edita (1) dissertationis (2) quam non multos ante annos ( anno 
1817) composuerat de organis circulationis et respirationis; quamvis in hac 
posteriori habuerit tamquam organa specialia respiratoria et arem conti- 
nentia, ea qua in priori habuerat tamquam cellulas inservientes pullis 
recipiendis atque nutriendis, eodem fere modo ac uterus in majoribus 
perfectioribus animalibus ? i 

2° Quare in omnibus Lumbricis coperiursth ova in integra corporis 
longitudine et præsertim versus inferiorem partem et anum? Cur hæc 
ova aut congeries ovorum frequentiora VD ENS NE! verno tantum 
tempore animadvertuntur ? 


` (1) On the double organs of generation of the Lamprey, the conger eel, the common eel, 
the Barnacle, aud earth worm, which impregnate themselves, through last from copulating 
appear mutually to impregnate one another. By sir Everard Home, phil. trans. , part. I. 1825. p. 140. 


| (2) An account of the circulation of the blood in the class Vermes of Linnzus. By sir 
Everard Home, phil. trans,, part. I. 1817. p. 1. 


à 25 


Objectiones 
Varia. 


( 194 ) 


3° Unde venit quorumdam ovorum immensa magnitudo respectu alio- 
rum exiguorum, qua magnitudo tanta est ut vesicule aëreæ aut sacci 
membranacei illa ova non possent continere, quamvis contineant falso 
creditos pullos omnino viventes? 

4° Si revera chrysalis continetur ovo, ut ex opere Cl. Home colligi 
posse videtur, cur in ovo chrysalis nec oculis nudis nec microscopii ope 
perspici potest ? 

5e Si folliculi chrysalidei pedes constituunt, cur hi posteriores exis- 
tuut 1° supra ovaria, et prope caput, ubi non vesicule aéree occurrunt; 
2» omni tempore et in omnibus individuis, ab exitu etiam ex ovo, nec 
tamen ideo coiverint nec pullos progenuerint? Caeterum , secundum 
opinionem Cl. Home, pedes revera essent fortuiti et numero et loco. 

6° Quare hi pedes (folliculi chrysalidum ) sunt retractiles et habent 
musculos motui suo idoneos? 

7° Quare ille chrysalides ( pedes) non Deere aperturä ad extre- 
mitatem anteriorem per quam Lumbricus transiit ? 

8» Quoniam plurima et quidem ingens numerus ovorum et pullorum 
in vesiculis membranaceis occurrunt, cur semper unicus tantummodo pes. 
ductum externum clauderet, si revera ille ductus existit? Quid adveniret 
illis ovis aut chrysalidibus que adhuc comprehenderentur vesicula, et 
quidem post collocationem ad externam partem prioris pedis? 

9» Quare animalcula in cellulis reperta non quidem exhibent omnia 
criteria pullorum Lumbricorum ? 

10° Quare hi pulli egrediuntur per aperturam ano vicinam, donec 
ex sententia laudati auctoris, infra ventrem et per totam longitudinem 
corporis a capite usque ad anum exire deberent ? 

11° Quare in corpore et præsertim in receptaculo ani reperitur ingens 
quantitas horum folliculorum chrysalideorum, nec tamen ibi efformant 
pedes, aut prope orificia externa a Cl. Home detecta occurrunt ? 

12» Quare vesiculæ aut cellule communicant extrorsum per dorsum 
et secundum unicam lineam medianam et dorsalem , donec aliter debe- 
rent habere tubos aut ductus ventrales et ad minimum octo, pro singulis 
vesicularum paribus quia octo adsunt pedum series? 


( 195 ) 


IL OBSERVATIONES IN EVOLUTIONEM EMBRYONUM. 


Auctorum expositis opinionibus de evolutione ovorum , mutationibus 
quas subit animal, modo generationis et parturitionis, etc., jam in 
medium proferemus nostras observationes, quibus ducti, nobis licebit 
quadam objecta certa ratione determinare, vel de häc aut illà functione 
minori majorive certitudine judicare. 

Lumbricus terrestris verno tempore aperiatur; in ovariis occurrunt Observata. 
quadam puncta nigra, aliquando irregularia, veluti inter ova pendentia 
(fig. 2 et 5. tab. 1X.). Mla corpora de quibus infra fusius agemus, sunt 
corpora fetifera, et nonnisi post coitum evolvuntur. Postquam locutus 
fuero de hisce corporibus, quidam dicam de ovis, de chrysalidibus et 
tandem transibo ad enixum Lumbricorum et pullorum evolutionem. 


A.. De corporibus fetiferis. 


Modo diximus illa corpora contineri ovariis sub forma punctorum ni- positio, 

grorum latitudine. dimidium millimetri aut millimetrum adæquantium 
(fig. 2 et 5. tab. IX.) Quum modo efformantur, sunt rubescentia et 
. tantummodo visibilia a verno tempore usque ad mensem Septembris. 
Quum vero ovaria, jam ovis repleta, in statu fecundationi idoneo ver- 
santur, ad eorum superficiem reperiuntur portiones aut macule obscu- 
riores; aliquando etiam macule in integrä eorum amplitudine distinguun- 
tur. Microscopii ope perspecte, ille maculæ nonnisi sunt congeries 
densiores ovorum, junctorum substantià liquidà, viscosà, subnigrä aut 
flavà. 

Quum, durante coitu, liquor seminalis e testiculis egressus in ovaria Evolutiones. 
penetrat, ibi fecundat UU: ovorum portiones et sese dirigere aut serere 
saltem magis morari videtur circa illas peculiares congeries de quibus 
modo egimus. Fortasse liquor quibus ille congeries junguntur, majori 
facilitate sperma absorbet. Mox, congeries fecundate, locum prebent 
corporibus fetiferis que tunc occurrunt sub forma macularum nigrarum, 
ellipticarum , depressarum , lateribus. integris , membranà tenuissimä 
obductarum. Aliquamdiu post, illa corpora fetifera ex ovariis pro- 


( 196 ) 


pelluntur, et tunc reperiuntur inter membranam submuscularem et 
stratum musculare. Est secundus status evolutionis: majora evaserunt et 
apparent tamquam vesicule ovales, ad extremitates rotundate (jig. 5. 
tab. IX.). Ex ovariis egressa, illa corpora sic, sine ullo impedimento , 
secundum corpus descendunt. Probabiliter motus undabundus qui tam 
sepe manifestatur in corpore Lumbrici, in eo scopo versatur ut hunc 
transitum adjuvet vel saltem faciliorem reddat; arbitror similem motum 
qui locum habet in intestino et communicatur diaphragmatibus aut dis- . 
sipimentis transversis huic usui pariter inservire. Quidquid de hac re sit, 
certum atque statutum manet corpora fetifera descendere et plurimas 
subire mutationes, antequam pervenerint ad receptaculum ani, ubi ad 
effectum perducitur evolutio. Etenim sumatur corpus fetiferum, quemad- 
modum delineavi fig. 1. tab. XXY- XXIX, scilicet non diu post 
ejus exitum ex ovariis; occurret tamquam vesicula reniformis, constans 
membrana tenui, et repleta substantia flava, viscosä, que ova sed 
parum evoluta continet (fig. 2. tab. XXY - XXIX.) Post aliquod 
lempus corpora fetifera reperiuntur magis evoluta et talia qualia deli- 
neavi fig. 3. tab. XXY - XXIX. Etenim in interiori ejus parte et sub 
membrana externa, cernuntur ova admodum magna et regulariter dis- 
posita per lineas transversas. Longitudo corporis fetiferi tanc adæquat 
2 aut 3 millimetra, et latitudo unum tantum millimetrum aut millime- 
trum et dimidium. 

In hoc statu corpora fetifera perveniunt ad receptaculum ani ubi 
evolutio eorum continuatur. Tunc ea varie forme reperiuntur et qualia 
delineavimus tab. XXX - XXIX. Ova magis magisque augescunt, 
tandem rnmpunt membranam corporum fetiferorum et tunc sese osten- 
dunt vel nuda vel obducta substantia flava aut fusca (fig. 4. tab. XXV- 
AXXIX.). Sepe ova eduntur in hisce corporibus et progignunt parvulos 
Lumbricos chrysalide obductos (fig. 5.). Hac evolutio in chrysalidem sæpe 
locum habet sine ruptione membrane corporis fetiferi, uti videatur in 
fig. 6, ubi jam plures chrysalides aut folliculi perspiciuntur. In fg. 7 
patet quo magis minuunt ova, eo magis accrescere chrysalides et folliculos. 
Denique in omnibus evolutionibus ulterioribus, corpora fetifera non 


( 197 ) 


amplius membranä peculiari involvuntur: substantia enim subnigra 
crassior evasit, simul ac ova inde fuerunt soluta. Heec posteriora etenim 
evolvuntur sive in ipso putamine sive extra, et inde oritur illa congeries 
ovorum, fetuum, putaminum, etc. qu toties in ani receptaculo occurrunt, 
et quales delineavimus, fig. 7, 8, 9. tab. IX; fig. 8, 9, 10 et 11. 
tab. XXV - XXIX. Observandum est quo minus corpora fetifera 
continent ova aut putamina chrysalidea, eo minus obscurum esse eorum 
colorem ; in fig. 7 et 8. tab. I X. fere sunt albida, quibusdam tantum- 
modo lineolis fuscis aut nigris intermixtis. In hoc ultimo statu corpora 
fetifera habent formam cylindricam sinuosam, superficiem inæqualem ; 
sunt longitudinis 5 aut 6 millimetrorum, latitudinis vero 2 aut 3 millime- 
trorum; sic integram cavitatem inferiorem corporis occupant ( vid. fig. 1 
et 6. tab. IX et alia). Sæpissime cernuntur parvuli Lumbrici repentes 
sive ut melius dicam, natantes in eorum superficiem. 

Non cum corporibus fetiferis confundi debent quaedam corpora nigra similitudo in- 
que ipsis admodum sunt similia, sed qua presertim hyemali tempore i? et corpora 
oceurrunt. Credo ea omnibus anni tempestatibus occurrere, sed æstate fetifera- 
facili modo tamquam corpora fetifera haberi; qui error, hyeme durante, 
non locum habere potest quia corpora fetifera illo tempore non existunt. 
Etenim in individuo aperto 26 Nov. 1825, reperiebam 5 aut 6 corpora 
false credita fetifera, nigrescentia, forma lobatz et reniformis. Illa mi- 
. eroscopio objecta ad lumen reflexum ostendenti submisi, ipsaque reperi 
composita ex innumeris globulis, amorphis, nigrescentibus, arene granis 
similibus: alia aliis multo erant majora. Positio erat admodum irregula- 
ris, etsi omnia corpore reniformi essent circumscripta. Illum ordinem et 
substantiam particularum miratus, sumpsi parvulum acervum excre- 
mentorum, quemadmodum in intestino occurrunt, posuique juxta prius 
corpus sub microscopio, ut ipsum cum illo corpore reniformi conferrem. 
Tela, ordo, natura, volumen particularum , etc., omnia utrimque erant 
eadem. Ex quibus concludi posset illa corpora nonnisi fuisse partes ex- 
crementorum quz comprimebantur parietibus internis strati muscularis 
et intestino, et hanc indubitanter formam inter diaphragmata induerant. 
Observavimus praterea intestinum non pergere usque ad anum, sicque 


( 198 ) 


posse transitum præbere excrementis, et illa in receptaculum pullis reci- 
piendis idoneum propellere. Eamdem obser vationem , hyeme durante et 
quidem verno tempore, iteravimus. 


B. De ovis. 


Ova Lumbricorum variant volumine pro evolutionis gradu, sed paulu- 
lum forma; nonnisi in illis que in receptaculum descenderunt notabilis 
cernitur mutatio. Eorum studium in duas dividemus partes. 


1° Ova ante fecundationem. 


Ova non fe- Ova ante fecundationem magna copia. existunt et integram ovariorum 
omdie cavitatem adimplent (fig. 1. tab. XXIII- XXVII); sunt exigua 
1/4 aut 1/5 unius millimetri, alia aliis apposita (fig. 2. AB. tab. 
XXIII - XXIII.) et ope filorum admodüm conspicuorum inter se 
ligata, aut tantummodo immediate et sine filamentis conjuncta. In priori 
casu magnam habent analogiam cum vesiculis pollinis plantarum. Sunt 
spherica, satis dura, levigata, albida aut flava: substantia glutinosa ipsa 
circumdat, et exsiccatur efformando fibras albidas, similes illis qua ex 
dessicatione sanguinis oriuntur (fig. 5. tab. XXIII- XX/7' II.). Hec 
ova, quum illuduntur, ostendunt. pulpam homogeniam , cum particulis 
aut globulis sphericis. In interiori ipsorum parte nihil peculiare , nec 
ullum vestigium fetuum animadverti. Facile exsiccantur, deprimuntur- 
que post dessicationem. Non vidi membranam peculiarem que faciem 
eorum internam involvit, nec etiam diaphragma, quemadmodum in 
ovis fecundatis occurrit. Omnes ille partes efformari videntur in evo- 
lutione, et ante ovorum fecundationem tantummodo existere tamquam 

puncta rudimentaria et oculos fugientia. 


2» Ova post fecundationem. 


Ovafecundata. Heec ova vel comprehenduntur corporibus fetiferis, ibique omnes 
subeunt mutationes, vel nuda sunt et secundum corpus usque ad re- 
ceptaculum descendunt. llla qua in hoc posteriori casu versantur magis 
in trajectu evolvuntur, ideoque multo sunt crassiora. Diameter eorum 
aliquando millimetrum aut millimetrum et dimidium adequat. Etiam 


(19) 
reperi duorum millimetrorum. Sunt aut spherica , aut ovalia aut depressa , 
(vid. ÆBCDE. fig. 6. tab. XXIII - XXVII) quedam sunt bilobata 
( C. fig. 6. tab. XXIII- XXVII), albido lacteo colore, superficie 
externa levigatà, lucente, albidà, immaculatà; aut superficie cinerea 
flava, aspersä exiguis punctis nigris (B. fig. 4. tab. XXIII-XX7' II). 
Duos status præcipuos in his ovis animadverto. 


a. Prior evolutionis status (fig. ABCD. fig: 6. tab. XIII-XXF II.) 


In primo statu ova reperiuntur repleta liquore homogenio, cum glo- Evolutionis 
bulis ope microscopii visibilibus, lacteo, albido. Preterea cernitur natans xcv 
in interiori filum nigrum quod semper ad superiorem partem adnatat 
(DE. fig. 6.) et quod aliquando sese replicare videtur in se ipsum (E). 

Est pullus Lumbrici, ni fallor, vel saltem primi ejus embryonis rudi- 
menta. Hec ova dimidium millimetri pro diametro habent. 


b. Posterior evolutionis status (fig. CD. fig. 4. tab. XXI1I-XX7F II.) 


In secundo statu ova duplicem seltem evolutionem acquisiverunt. 
Diaphragma visibile evadit. Extenditur transversali modo et videtur 
dividere ovum in duas portiones sepe inæquales; una aliquando est 
obscurior quam altera. Liquor ovo comprehensus et microscopii ope 
perspectus, constat innumeris globulis admodum exiguis, ellipticis, qui 
optime, elsi exsiccentur, conservantur; hi globuli sunt regulares et colore 
albido argenteo distincti. 

Ova que in corporibus fetiferis evolvuntur quamvis non ad talem 
incrementi gradum perveniant, eos tamen eyolutionis modos subeunt. 
In quibusdam facile distinxi parvulum Lumbricum tamquam filum 
nigrum in se ipsum replicatum (4. fig. 4. tab. XXIII- XXVII). 
Parvulus Lumbricus ibi involvitur specie putaminis chrysalidei quod 
augescit cum animali, oyum tandem perforat atque exit sub forma 
chrysalidis de quà nunc acturi sumus. 


t €. De putaminibus chrysalideis. 
Putamina chrysalidea ex ovis produnt simul ac propter suam evolu- De rg 


( 200 ) 


tionem his diutius non contineri possunt. Comprehendunt parvulos Lum- 
bricos et occurrunt sub forma tuborum cylindricorum, conicorum ad 
extremitatem, undique ante expulsionem animalis clausi apparentium 
(fig. 12. tab. XXV- XXIX.). Quum hoc adolevit putamen, aperitur 
per unam extremitatem Lumbricoque transitum præbet; hec extremitas 
aperta tunc occurrit tamquam truncata, dentata ad marginem (fig. 12. 
A. tab. XXI - XXIX.). Species ille chrysalidum sunt dure, com- 
positee ex substantia cornea, flava, pellucida et paululum elasticá. 
Quum talia putamina in ovis videre mihi numquam contigit, arbitrari 
possem animal ex his egredi nudum et sine involucro, et putamen quod 
aliquamdiu post occurrit, originem habere cutaneam, eidem fere modo 
ac chrysalides Lepidopterorum efformantur post secundum statum meta- 
morphoseos sive post larvæ statum. Hoc posteriori criterio Lumbrici 
maxime ad insecta accederent. Utrumque hoc añimalium genus habet 
ova , sed in his eduntur in corpore donec in illis extra corpus evolvuntur. 
Ambo nascuntur (si Lumbricus in hoc casu versatur, quod verosimile 
est) sub forma vermiculari ut abhinc transeant ad statum perfectiorem, 
scilicet statum chrysalidis, tunc obducuntur specie squammæ que ex- 
ternas formas animalis præcipuas delineat. In Lepidopteris cernuntur 
pedes, antenne, etc.; in Coleopteris elytra, etc.; in Lumbricis forma 
vermicularis, sine vestigiis organorum, quoniam hec non in animali 
perfecto sunt visibilia. Post statum chrysalideum, venit status perfectus 
in quo animalia generationi sunt idonea. In Lumbricos cernitur clitel- 
lum et papillæ. Discrimen tamen notabile inter has Annelides et Insecta 
intercedent. Priores evolvuntur et subeunt omnes forme mutationes nec 
tamen ideo ex matris ventre propelluntur; in posterioribus vero omnes 
mutationes sine ulla relatione cum materno statu ad effectum perducuntur. 
De pullis Lum- Quidquid de hac re sit, putamina chrysalidea excluduntur in ani re- 
ien? ceptaculo et in corporibus fetiferis, ubi magna copia sub autumnum 
reperitur. Etiam progignunt parvulos Lumbricos eâdem latitudine gau- 
dentes (dimidium millim. aut unum millim.). Hi pulli Lumbricorum 
aliquamdiu in receptaculo versantur ibique incrementum determinatum 
assequuntur. Sepe hos pullos reperi, presertim mensibus Maii, Junii, 


( 201 ) 


etc. Quasdam lineas eorum longitudo adæquabat, et facile conspicui oculis 
nudis erant, etsi latitudine tenuissimà gauderent. Sunt admodum agiles, 
albido argenteo colore distincti, pellucidi. Perspiciebantur clitellum et 
pedes, quamvis hi essent admodum exigui; canalis intestinalis visibilis 
evadebat, sed nullum poteram u vestigium vasculorum vascula- 
rium, saltem in minimis. 


D. De parturitione. 


Parturitio est actus quo Lumbrici pullos suos in lucem emittunt. Parturitionis 
Supra descripsimus duo orificia qua relinquit membrana submuscularis °° 
versus anum, et ostendimus relationes horum orificiorum cum receptaculo, 
ab eâdem membrana formato. Duo hec orificia quee habent cesticillum 
salis crassum et undique ea circumdantem, sunt organa precipua par- 
turitionis, quoniam per hee transeunt pulli et extrinsecus projiciuntur. 

Putaminibus chrysalideis apertis, pulli Lumbrici liberi quodam- 
modo adolescunt in receptaculo. Mox coguntur, sive cibi inopià, sive 
ipso evolutionis gradu, extrinsecus progredi. Tunc exeunt per orificia 
receptaculi et per anum transeunt. In hoc statu , propelluntur a parente 
Lumbrico in foramina ubi substantiis vegetabilibus vescuntur. En quod 
huic observationi locum dedit. 28 Septembris 1825, reperiebam in cavi- 
tate formata prope foramen Lumbrici, et ubi nihil antea observaveram, 
leve stratum humidum, veluti obductum et formatum substantia vires- 
centi omnino speciem exhibente cryptogame plante (Nostoch commune 
Vaucher). Hæc substantia non alte in terram penetrabat: nam ejus altitu- 
dinem 54 lines tantummodo adæquasse opinor. In hanc laminam viridem, 
videbam repentes quosdam pullos Lumbrici longitudine 3 aut 4 millim. 
Indubitanter nocte fuerant depositi , nam pridie et quidem sub vespere adhuc 
videram cavitatem ubi nihil observaveram. Lumbricos microscopio submisi , 
nullam habebant in corpore extumescentiam visibilem , nisi excipias 
versus clitellum, ubi leve discrimen quoad diametrum transversum ani- 
madvertebam (fig. 1 et 8. tab. X.). 

Caput et octaya pars anterior corporis distinguebantur euléve albido 


argenteo et pellucido; jam cernebatur canalis intestinalis , et secundum 
26 


(202) 


ejus longitudinem occurrebant quædam maculæ virides veluti constantes 
substantia viridi in quam hi pulli Lumbrici versabantur. He maculæ 
usque ad anum extendebantur ; quidam. ductus vasculares prope caput 
reperiebantur. Numerabantur hi Lumbrici juniores decem. Eorum evo- 
lutionem persecutus sum, uti mox videbimus. 

Multas similes observationes instituebam mensibus Maii et Junii 1826. 
Semper vidi Lumbricos nudos vivos nascentes et per anum matris 
egredientes; in hoc statu, eos esse perfectos, id est, instructos clitello et 
pedibus admodum conspicuis opinor. Lumbricus quem in ipso coitus actu 
sumpseram 6 Maii, progenuit pullos dies 19 et 20 ejusdem mensis , ex 
quo patet gestationem circiter 14 dies durare, et hoc recte congruit cum 
observatione a Cl. Bose facta. Non aflirmabimus Lumbricos universe tino 
eodemque modo progignere, quamvis nostras observationes plusquam 
tricies iteravimus; sed mihi videtur observata clarissimi Dufour optime 
cum nostra opinione, saltem partim, posse conciliari. Nonne putamina que 
ab illo auctore fuerunt observata essent corpora fetifera ex corpore Lum- 
bricorum causá quácumque expulsa? Nonne hee corpora pro parte ex- 
sicata essent, et nonne ovum potuisset evolvi et pullo Lumbrico ortum 
prebere? Illud affirmare non audeo; sed observandum est altitudinem - 
5 aut 6 pedum ubi noster auctor invenit haec putamina in terrà, nostrae 
hypothesi omnino favere: Lumbrici partum edunt in terra et in forami- 
nibus pullos deponunt , quae foramina ad eamdem altitudinem reperiuntur. 


E. De evolutione pullorum. Lumbricorum post ortum. 


Sequitur series observationum quas instituebam in unum ex Lumbricis 
qui nati sunt 28 Septembris. | 

Patet illas observationes hyemis tempore fuisse institutas et in cubi- 
culo meo ubi temperies non descendebat infra 8 gradus + O. R. Novas 
observationes que instituerentur, indubitanter alias exhiberent conse- 
quentias, et evolutio celerior aut tardior evaderet. 


( 203 ) 


Tabula observationum in longitudinem, crassitudinem corporis, elitellique la- 
titudinem Lumbricorum pullorum sese evolventium , per millimetra wstimatas. 


Dies observationum. Longitudo corporis.| Latitudo corporis. | Latitudo clitelli. 

28 Septembris. . . . .. 0,003 0 , 0002 0,0000 

1 Octobris ^ 75, 0775 0,006 0,0005 0,0004 
13 Octobris |... . 0,008 0,0005 0, 0004 
.1 Novembris ..... 0,013 0 ,0007 0,001 
14 Januarii , . . . . .. 0,02 0,001 0,0015 

i Februarii. ...... 0,03 0,0015 0,0017 

i Wario. dis ale 0,05 0,002. 0,0025 

N A “Vil oie ois 0,06 0,0027 0,005 

wir 


Pulli Lumbrici immediate post ortum exhibent, uti. jam diximus, 
ingentem numérum pedum tenuissimorum, sed omnino similium pedi- 
bus majorum Lumbricorum. In evolutione ille partes nullam notabi- 
lem mutationem subiisse mihi vise sunt. 

Quisnam est modus evolutionis Lumbricorum? An evolvuntur additione Eyolutionis 
novorum annulorum? aut extensione veterum ? Prior opinio probabilior "dus 
videretur. Sed quum observatione patet quo minores sunt Lumbrici et 

quidem ad ortum, eo arctius inter se adhzrere annulos et eo comparate 
majorem eorum numerum videri, credere quis facile posset in statu na- 
turali Lumbrici, incrementum fieri extensione sive expansione successiva 
et progressiva veterum annulorum. Hec etiam opinio erat Cel. Caroli 
Bonnet, quoad incrementum aliorum. yermium specierum. Hic auctor 
assimilabat animal de quo loquebatur, elastico elaterio. « En effet, 
inquit, (œuvres, tom. IL. p. 134.) les anneaux d'abord extrémement 
serrés les uns prés les autres, s'éloignent peu à peu, et augmentent 
ainsi les dimensions. de l'insecte, bien entendu que ce sont ceux de 
Ja partie postérieure qui sont le plus susceptibles d'extension et qui 
‚le demeurent plus long-tems conformément à ce que j'ai dit, etc.» 
Quod vero ad hanc. ultimam observationem attinet, animadvertendum 
est annulos e contra partis anterioris in Lumbricis terrestribus maximam 


( 204 ) 


evolutionem assequi, uti diximus quum de illis partibus fuimus locuti. 
Supra diximus in s/atu Lumbrici naturali, nam sponte intelligitur si, 
verbi causa, pars posterior corporis fuit ablata, et incrementum nove 
partis locum habet, illud incrementum non posset fieri expansione vele- 
rum annulorum, quoniam hi non amplius existunt. Hunc casum in 
quartä parte Dissertationis examini subjiciemus. i 


F. De Animalibus, intestinis aut Fibrione Lumbrici, etc. 


Vermes quos plurimi auctores et præsertim Cl. Home habuerunt tam- 
quam Lumbricos nonnisi sunt animalia intestina, et sequenti modo illud 
probamus. sé 

De Lencophra In Lumbrico terrestri occurrunt duæ species animalium intestinalium: 
nodulata Una est Leucophra Nodulata Linnæi, (syst. nat., edit. 13., vol. VII. 
p. 3903.) qua corpus habet circumdatum ciliis albicantibus; est albida , 
lucens, ovalis aut oblonga, depressa, cum duobus ordinibus nodulorum, 
extremitatibus truncatis, ete. Numquam illud animaleulum microsco- 
De Vibrione picum in nostris reperimus Lumbricis. Altera species est Vibrio, qui 
Labios distinguitur corpore libero cylindrico et ciliis aut organis appendicu- 
latis nullis. Est albidus, sine organis externis; ad anteriorem partem 
cernitur canalis intestinalis liber, distinctus parvis punctis nigris; ejus 
extremitates sunt conicæ; est admodum agilis et, ad maximum, per horam ` 
extra corpus Lumbrici vivit, quum sufficienter humectatur, (fig. 13 et 14. 
tab. XXV- XXIX. ). Ipsum nominamus (fig. 4. tab. XXY I- XXX. ) 
Vibrionem Lumbrici. 

Visrio Lumsricr; corpore cylindrico, ad duas extremitates. conico , 
simplici, argentei splendoris , hyalino, tubo intestinali. conspicuo , 
fere totam corporis amplitudinem replente. Agilis et "VM in fluidum 
mucosum natat. 

Istud animal nonnisi verno tempore reperitur et tantummodo in vesi- 
culis aéreis ubi vescitur probabiliter substantià flavescente, que tum 
ibi occurrit ( videantur tab. XXY/I-XXX, 3 vesiculæ his Lumbricis 
repletze et cum ductu de iof loquimur. ). Aliquando 50 in unica vesi- 
cula reperiuntur. 


( 205 ) 
Facile secernuntur a pullis Lumbricoram qui in receptaculo occurrunt Discrimina 


1° form’, nam corpus ad duas extremitates conicum habent; 2° defectu a in sales 
annulorum, utpote qui habent corpus lævigatum et sine intersectionibus '°™ "°°" 
transversalibus; 3° defectu vestigii clitelli. Etenim Lumbriei, quicumque 
sit enim exiguus, semper leve vestigium clitelli habent; 4° defectu 
pedum; hi in omnibus pullis Lumbricis cernuntur. Ultimum hoc crite- 
rium omnium est optimum ; sed his addas conformationem omnino peculia- 
rem canalis intestinalis yibrionum, habebis congeriem criteriorum: primi 
ordinis, qua te impedient quominus illos cum pullis Lumbricorum con- 
fundas. Ceterum, videantur objeetiones quas opinionibus clarissimi Home 
opposui, et luce clarior, ni fallor, observationum nostrarum veritas ap- 


parebit. 
i SECTIO SEPTIMA. 


DE SECRETIONIBUS ET EXCRETIONIBUS. 


Hoc loco agendum est de excretionibus sive excrementis, sed quum 
_de his jam supra sufficienter locuti fuerimus, directe ad secretiones muci 
transibimus. Jam dixi, de vesiculis aéreis agens, illos saccos habitos 
fuisse tamquam organa secretoria muci et propter positionem eorum filo- 
rum et relationem cum poris dorsi. Aliquamdiu huic opinioni assensus; 
tune me latebat existentia 12 aut 10 glandularum peculiarium que 
^ primum observatæ füisse videntur a Cl. Bose et Home, ( vid. tabulas 
hujus posterioris auctoris dissertationis iu Trans. Philos. anni 1823.) 

Ille glandule (vid. fig. 4 et 5. tab. XY ILI-bis - XX.) sunt dispo- Glandule se- 
sita? secundum duas series longitudinales ad partes clitelli correspondentes, "Wi. 
et 10 sive 12 existunt, 5 aut 6 ab utroque latere pro numero annulorum 
qui clitello comprehenduntur. Sunt subsphericæ, satis crasse , repleta: 
liquore mucoso satis abundanti, etiam. post mortem, etiamsi Lumbricus 
jamjam. moriturus magnum hujus liquoris quantitatem emittat. Videntur 
ab unà parte desinere ad. musculos clitelli, et ab altera, esse libere et 
comprimere vesiculas. aéreas qua ad latus occurrunt atque. intestinum 


( 206 ) 


quod circumdant. Sunt albidæ, paululum subflave, et sese abscondunt 
in strato musculari circumdanti, saltem apud quadam individua. 

Nescio an hzc sola sint organa seeretoria que in Lumbricis occurrunt. 
Corpore in integrà amplitudine aperto, vulgo reperitur tota pars inferior 
repleta liquore albescenti, qui tanta copia exsudat, ut sape aspectum 
organorum qua obducit, oculis subtrahat. 

Quidquid de hac re sit, glandulæ clitelli mihi videntur esse organa 
que producunt. mucum quo corpus Lumbricorum semper et presertim 
durante copulatione obducitur; et non ignoratur actu illo perficiente 
ista animalia clitello arctissime inter se cohærere ; hec pars comprimi- 
tur, exprimit ex glandulis quantitatem muci sufficientem et mox corpora 
amborum individuorum hoc omnino obteguntur et illinuntur. Quum 
mechanica compressio in clitellam exerceatur, idem reiteratur effectus et 
quidem majori minorive et pro statu quietis Lumbrici et pro majori 
minorive glandularum evolutione. 

Rogabit fortasse aliquis quisnam sit hujus liquoris exitus. Huc usque 
nondum reperi peculiarem aperturam circa clitellum et nescio an excretio 
locum habeat per poros hujus partis dorsi que clitello correspondet. 


PARS QUARTA. 


DE FACULTATE QUA GAUDENT LUMBRICI PARTES SUI 
CORPORIS SECATAS REPRODUCENDI. | 


Quemadmodum jam monuimus, quarta et ultima pars nostre Disser- 
tationis agit de mirabili facultate quà gaudent Lumbrici suas partes 
secatas reproducendi. Primum, quzdam, quoad hancce proprietatem 
generalia stabiliemus, sed tamen in illà explicandà non nimium ver- 
sabimur; phenomena enim huc usque observata tum in classe Lumbri- 


— 


( 207 ) 


corum aut Annelidum, tum in classibus reptilium et aliorum animalium 
non satis numerosa et diversa sunt ut rei sufliciens explicatio dari 
posset. Fatemur nos de hoc objecto numerosiores investigationes atque ob- 
servationes fuisse facturos, si sivissent circumstantiæ; sed arbitrati sumus 
genuinum questionis sensum ita intelligendum esse, ut anatomia ani- 
malis proprie sic dicta tamquam precipua et essentialis pars haberi de- 
beret. Attamen res varie quas in hoc capite in medium proferemus , 
luce collustrabunt quaedam dubia tum de specie incrementi quod subit 
Lumbricus quum, verbi causä, portio ejus corporis mechanico modo fuit 
ablata, tum. de speciebus monstrorum qua efformari possunt non per 
generationem sed solis causis physicis et materialibus. Quibusdam ergo 
generalioribus praemissis, ^quartam et ultimam hancce partem bifariam 
partiemur. 

Qualitas hermaphrodita quà gaudent nonnulla animalia vegetabiliaque, 
resurrectio quam subeunt plurima animantia ultimarum classium, post- 
quam sine ullo vitæ signo diu remanserint, reproductio  quarimdum 
partium a corpore ablatarum , omnia illa facta recentioribus auctoribus 
debentur. Linneus, Trembley, Spallanzani, Bonnet,  Reaumur , 
Needham, Bosc, Bauer, et alii illam partem philosophie naturalis 
vividà luce collusträrunt, et lectorem remittimus ad eorum opera im- 
mortali glorià insignita. 

‘Constat inter. omnes observationem reproductionis partium animalium 
primo loco factam fuisse in Hydram viridem , (Roes. vol. 3. tab. LX XXVIII. 
et Encycl. mét., tab. LXVI.) et Hydram fuscam (Roes. vol. 3. tab. 
LXXXIV. et Eucycl. mét., tab. LXIX.) a Cel. Trembley, (vid. ejus 
operis vol. 1.). Mox detectum est idem phenomenon quoad vermes 
aque dulcis ( Lumbricus variegatus Zinn. ap. Gmel. Syst. nat., tom. 1. 
p. 3084.) , quoad quasdam Hirudines, urticas et stellas marinas (Anteris, 
Linn.: et le Millepied à dard, vid. Trembley op.) et multa alia ani- 
malia similia. : 

 Reproductionis vires diversi sunt generis, queniadmodum jamdiu fuit Diversa geue- 
observatum. Etenim in quibusdam animalibus, vis illa tanta est ut modi rd n ton 
generales generationis aut coitüs vices explere videatur. Polypi, verbi "tere 


Prima species 
modorum re- 
productionis. 


( 208 ) 

gratià, non solum sectionibus artificialibus, sed etiam divisionibus natu- 
ralibus multiplicantur. Pulli eorum ut ita dicam, nascuntur ad materni 
corporis superficiem , ibi mox evolvuntur, producunturque tamquam 
rami adherentes trunco præcipuo qui principali animalis seu progignentis 
corpore representatur. Æstimatum fuit, inquit Spallanzani, (opera, 
tom. Il. pag. 279.), tot posse occurrere reproductiones quot atomi in 
animali generatore existunt. 

In Polypis, uti in plerisque Zoophytis nulla systematis nervosi existit 
apparentia; sed defectus hujus systematis evoluti, non excludit, ex sen- 
tentia Cl. Latreille, existentiam particularum nervosarum que in sim- 
plicissimis animalibus occurrunt. Itaque, si judicamus per analogiam et 
secundum opiniones plerorumque auctorum, dicendum erit polypos vim 
reproductionis naturalis et articialis tantummodo debere dissipationi et non 
evolutioni systematis nervosi; et quamdiu in parte secatä, occurrit portio 
particularum nervosorum, tamdiu reproductionem posse locum habere. 

In Tremellà, proprietas similis fuit observata et designata tamquam 
catena junctionis simul cum polypo, inter regna animale et vegetabile. 
Singula fila hujus plante possunt segregari ab integro corpore, et producere 
novam plantam priori simillimam. Spallanzani etiam plantam hancce 
habet tamquam verum Zoophytum. Non arbitror huc usque in illà ves- 
tigium systematis nervosi fuisse observatum, et Tremellà id commune 
habet cum omnibus corporibus organicis regni ad quod pertinet (1), ita 
ut si velis phenomenon reproductionis unice tribuere cause, qua causa 
ab existentiä systematis nervosi pendet, non inficias ire poteris in Tre- 
mellà existere systema simile, sparsum in omnibus partibus totius plants 
et præsertim in filis. Ex his patet reproductionem nullomodo ab — 
systematis effectu pendere. 


(1) Sententiam. enim ingeniossimi Dutrochet non amplector, quoad systema nervosum 
plantarum, contra quam in dissertatione mea de Anatomia Orchidis latifoliæ ab illustrissimo 
ordine mathematicorum et physicorum alme mostre Academie Gandavensis, anno 1827, 
premio ornata, plurimis rationibus pugnavi. In opere ejus auctoris nuperrime edito: Nou- 
velles recherches sur l'Endosmose et l'Exosmose, 1828, pristinam opinionem jam reliquisse 
videtur. 


( 209 ) 
‚Secundum genus reproductionis est illud ubi hec proprietas artificiali Secunda, spe- 


modo locum habet absque ut modus sic sese progignendi sit naturalis, deron im 
quia animalia que eo gaudent habent sexus sive separatos sive con- T 
junctos sed semper distinctos. In illis enim animalibus partes secatæ re- 
producuntur sub formå animalis integri. In hunc casum, ex sententiä 
quorumdam auctorum , cadit noster Lumbricus terrestris, etsi, secundum 
eos, non possit secari in partes tam exiguas quam cetera animalia. Nos ar- 
bitramur rem omnino aliter sese habere et Lumbricum terrestrem illud 
phenomenon non praebere: numquam enim vidimus singulas portiones 
secatas animal integrum reproducere. ltaque referemus istam speciem 
reproductionis ad tertium genus, in quod etiam cadunt Tritones, Rana, Tertia species 
Helices, Hirudines, etc. Omnia illa animalia possunt in quibusdam mem- vos el mi 
bris mutilari, sed numquam in alis partibus vite magis necessariis. 
Limacis caput auferatur, alterum denuo nascetur; sed caput ablatum 
non limacem integram et absolutam denuo producet; aufer crura vel 
caudam salamandræ, gyrini rane, nova crescentia videbis, sed certissime 
novum animal ex crure aut cauda secata originem suam non ducet. 
Seca Lumbricum, terrestrem in duas partes ita ut sectio infra clitellum 
efficiatur ( vid. fig. 3. tab. I.), videbis partem anteriorem aut illam ubi 
capul occurrit, caudam novam progignentem, si cauda dici potest pars 
posterior corporis, sed numquam cauda producet Lumbricum integrum, 
elsi optime crescere et quodammodo evolvi possit. 
- Affirmari fere posset. reproductionem per, partes locum habere in Om- Observationes. 
nibus animalibus sanguine frigido praeditis; saltem, numquam aut raris- 
sime in animalibus sanguine calido animadvertitur, quidquid de häc re 
dieant Cl. Duhamel qui vidit, inquit, annulum carnis usque ad ossa 
secatum in crure pulli gallinacei reproductum, et alii auctores quorum 
unus contendit tibiam secatam ad crus hominis renascentem observasse. 
„St idæam generalem de vi reproductivä in Annelidibus mihi efformare Explicatio 

N : ^ . > H phenomeni. 
velim, mox persentisco pro causa hujus phenomeni datum fuisse modum 
existentie in hisce animalibus systematis nervosi. Nos etenim non latet 
ipsum constare serie duplicium nodorum aut gangliorum que suppedi- 
tant partibus circumdantibus aut membris, si existunt, nervos plus minusve 


97 


( 910 ) 


ramificatos: atqui, uti dicendi mos invaluit, singuli nodi aut ganglia, 
quoad hasce partes functione cerebri funguntur, et ille functiones non 
post scissionem turbantur. Ista ratio explicandi et habendi ganglia tam- 
quam totidem cerebra specialia, mihi fundamento destituta omnino vi- 
detur. Etenim nemo dubitare potest quin in omnibus Annelidibus appa- 
ratus vere cerebralis omnino aliter constituatur ac ganglia, uti probant, 
primo, cerebrum ipsum constans duobus globulis distinctum, et deinde 
ganglion sub œsophageum cum funiculis qui pharyngem amplectuntur. 
Ganglion istud suboesophageum praesertim nobis omnino diversam eonfor- 
formationem ac ganglia sequentia exhibuit; et, si inter hzc quædam oc- 
currunt quorum structura ad hocce precipuum ganglion accedit, tan- 
tummodo possunt versari ad partem posteriorem corporis et prope anum , 
uti animadverti in Hirudinibus. Etenim partes anteriores et posteriores 
systematis nervosi maximam inter se præbent analogiam et ad eumdem 
fere typum efformantur. ; 

Apparatus cerebralis, ganglia et nervi igitur inter se efficiunt systema 
indivisibile cujus singula partes (ganglia) nullomodo repræsentant perfec- 
tam imaginem totius systematis; et ex eo ipso quod ganglia non eamdem 
structuram ac apparatus cerebralis exhibeant, colligi fortasse potest ipsa 
non easdem funcliones ac iste apparatus implere. Exigua quidem simili- 
tudo quodammodo intercedit inter globulos cerebrales et ganglia, et, forte 
propter hanc causam, priorum vices aliquamdiu posteriora possunt agere, 
eodem modo ac ramificationes nervose in membris Arachnidum Phalan- 
giorum mnnere funguntur cerebrorum specialium postquam a corpore 
fuerunt avulsa. 

Sequentia ex hác opinione oriuntur. 1° In omnibus animalibus ubi 
systema nervosum per integrum corpus dispartitur sub formä particula- 
rum segregatarum, reproductio per scissionem aut separationem natura- 
lem et artificialem locum habere potest. Etenim in his animalibus nüllus 
apparatus cerebralis occurit diversus quidem a systemate nervoso, et sin- 
gule hujus systematis partes possunt functiones implere cerebri in par- 
tibus a corpore segregatis. Polypi in hoc casu versantur. 

2» [n omnibus animalibus ubi systema nervosum ad eumdem typum 
efformatur et componitur ex apparatu cerebrali distincto ex quo oritur 


( 214 ) 


series gangliorum inter se similium, reproductio partialis tantummodo 
locum habet pro parte corporis que comprehendit huncce apparatum 
cerebralem junctum cum aliis apparatibus pariter necessariis ad vitam et 
conservationem animalis (apparatus, verbi causa, circulationis, nutritionis, , 
etc.) Hocce in casu numerantur Lumbrici terrestres et omnes Annelides 
apud que portiones corporis ubi tantummodo occurrunt ganglia sine ce- 
rebro aut ganglio cesophageo, aliquamdiu crescere sed numquam inte- 
grum animal progignere possunt. 
- Reproductio que manifestatur in Salamandris, in gyriris Ranarum, etc. 
certe alias insuper modificationes subeunt, sed hoc a proposito nostro est 
alienum. — 
Obseryandum est omnia animalia quorum nonnulle partes repro- 
ducuntur post scissionem, instrui corpore aut saltem iis partibus que 
' renasci possunt ad typum uniformem efformatis. In Polypis, nihil mani- 
festius apparet. Integrum corpus eodem modo constitutum habent: sin- 
gulæ portiones, uti totum corpus, sunt gelatinosæ et distincte parvulis 
punctis que fortasse, uti putant nonnulli, habenda sunt tamquam parti- 
cule nervose. In Lumbrico terrestri idem in genere fere dici potest. A 
ventriculo oriundo, occurrunt in singulis annulis, organa respirationis , 
que nullomodo illabuntur cetera organa que eamdeni implent functiones 
in annulis vicinis; organa digestionis que etiam nullis fere subjiciuntur, 
quoniam partem constituunt canalis alimentarii in integra sua longitu- 
dine secundum eamdem typum compositum; organa circulationis, organa 
nervosa, etc, Ex similitudine organorum in diversis partibus, et. ingenti 
copià harum partium, colligimus ipsarum defectum non magnam vim 
in actionem vitalem exercere posse, nam ex eo ipso quod omnes func- 
tiones perficiantur in singulis corporis partibus sine ope portionum vici- 
marum, et fiant per organa specialia innumera, luce clarius apparet si 
congeries harum partium ab animali auferatur , functiones ceterarum par- 
tium nullomodo interrumpi, quum saltem in sectione non secantur par- 
tes essentiales et unice. Ultimus hicce casus tamen non magni momenti 
videtur esse, quia caput Helicis potest renasci, quamvis caput quo cere- 
brum continetur certe sit pars unica; quia eadem pars a Lumbrico ter- 
restri ablata post duos menses reproducitur. 


(212) 


Sed aliquis arbitrari posset in scissionibus Lumbrici terrestris defeetum 
liquoris circulatorii mortem partibus secatis inferre : sed res non eadem 
ratione se habet ac in animalibus sanguine calido preditis, etsi in priori 
verme circulatio sanguinis satis celeri modo feratur. Si quedam pars 
secatur infra clitellum, mox sanguinis circulatio in parte posteriori cessat 
aut lentior evadit: extremitates vasculorum clauduntur evaporatione et 
exsiccatione succi albidi et viscosi qui e corpore et presertim e vulnere 
magna copia exit. Remissio motus circulatorii certe a defectu cordis 
pendet ; sed, quum ganglia functiones adhuc pergant perficere et trans- 
mittant influxum suum in musculos et in membranam fortasse musculo- 
sam que constituit vasculorum sanguiferorum parietes, liquor circulans non 
omnino immotus manet. Posterior corporis portio nullum amplius habens 
organum masticationis, non amplius etiam novis vescitur alimentis; sed 
horum quantitas quam continebat tempore scissionis, simul cum succo 
nutritivo qui inde ortus erat sufliciens est ad hujus partis secatæ conser- 
vationem, et etiam ita ut aliquamdiu insuper crescat; sed numquam 
inde nasci posset animal absolutum uti opinio invaluit. Seces Lumbricum 
in tres partes, videas quid locum habeat in parte intermedia, et cernes 
incrementum manifestari ab utroque latere donec corrumpatur exhausta 
pars destruaturque. 


(213) 


CAPUT PRIMUM. 


OBSERVATIONES DE INCREMENTO LUMBRICORUM QUORUM CORPUS ALIQUA SUI 
PARTE TRUNCATUM FUIT. 


Cum plurimas in incremento quo adhuc increscunt Lumbrici quorum 
corpus hac vel illà sui parte vitæ non necessarià mutilatum fuit, observa- 

iones institui, nonnullas elegi et sub forma tabularum in quibus inve- 
niuntur et dies quibus observata instituta sunt, et incrementa vario modo 
dimensa , tum enim ope longitudinis totius partis adaucte tum ope nu- 
meri annulorum , reduxi. 


1a TABULA. 


Observationes institute in Lumbricum terrestrem resectum ad decimum 
annulum infra clitellum. 


Longitudines 


Namerum 
Dies observationum. — bus | annulorum Observatione varie. 
pa regeneratorum. 


metri expresse 


0,000 Dies qua abscissio facta est. 
0,005 
0,008 
0,011 Formatio aui, 


0,015 Pedes conspicui ad priores 
0,018 annulos redduntur, 


ned ) 0,02 


8 APRUT TEIT et initium novi annuli. 

10 Aprilis. 2 Annulus jam formatus pau- 
18 Aprilis. . . . lulum latior evasit. 
22 Aprilis. 
27 Aprilis, 
30 Aprilis. 
4 Maii... 


( 214 ) j 


2a TABULA. 
= nes 
Observationes institutæ in partem posteriorem corporis Lumbrici prece- 
dentis, abscissam ad decimum annulum infra clitellum. 
Longitadines 
: Numerum 
Dies observationum. partia t abd annulorüm Observationes varia. 
expresse. regenera torum. 
24 Februarü. ... . 0,000 o 
S -MATBLA case 0,000 0 5 
15 Marti 20r o On 0,002 o Productio ad cicatricem 
3; Apriligay yates 0,003 1 et en ete 
22. Aprilis. td. 0,004 14 
So Aprilis. he. 0,006 2 a vii sn 
.. ulla mu 10 : animal mor- 
| 4 Mali. 0,006 " tuum et in putredinem abiit. 


3a TABULA. 


| Observationes in Lumbricum cujus abscideram duos priores annulos , 
cerebro integro relicto. 


Longitudines Numerus 
Dies. observationum. partium annulorum , Observationes varie. 
regeneratarum. | regeheratorum. 


Labrorum ablatio. 


2 APS zeis atoia 0,000 o 
eg Gemma perforata aperture oris 
24 Aprilis. ..... 0,001 1 éfficio" faeit, 
ili Hec gemma finditur; labra 
| 30 Aprilis. .. .::. 0,002 2 eur, 
2 | Labra- in eodem statu ac afite 


scissionem versantur. 


( 215 ) 


4a TABULA. 


Observationes in partem intermediam Lumbriei in tres portiones. divisi. 


PARS ANTERIOR. 


Dies observationum. 


Longitudines 
partis 
regeneratæ. 


Numerus 
annulorum 
regeneratorum. 


Observationes varie. 


24 Februarii. 
8 Martii. . . 
| 15 Martii. . . 
5 Aprilis. 
22 Aprilis. 
50 Aprilis. 
4 Maii... 
8 Maii. . . 


0,000 
0,000 
0,001 
0,002 
0,0025 
0,0003 
0,004 
0.006 


PARS POSTERIOR. 


Vulnus parvulo cesticillo cir- 
cumdatur. 
Hiccesticillus mutatur in annul. 
Annuli formantur et relinquunt 
aperturam in axe corporis. 


Corpus corrumpitur, 


8 Maii... 


0,000 
0,0015 
0,002 
0,005 
0,005 
0,007 
0,007 


oo, À FO 


Annulus et anus formantur. 


Animal periit, 


(246) 


5a 


TABULA: 


Observationes in Lumbricum cujus caput cum cerebro abstuleram. 


Longitudines Numerus 

Dies observationes. partis annulorum Observationes varia. 
regenerate. | regeneratorum, 

Xo Ablatio capitis 6 annulis con- 

2 Aprilis. . . 0,000 o ae 

24 Aprilis. ..... 0,002 o Gemma exigua aut papilla 

So PERS, nie. 0,0025 1 nascitur. 

BMS an 0,005 1 Exigua appendixe papillaoritur. 

he pt ardin, EA 0,005 1 Animal periit. 


62 TABULA. 


Observationes in Lumbricum cujus caput in duas partes separaveram. 


Dies observationem. 


* 


Observationes varie. 


4 Aprilis. 


oe eee 


i Mb. ex. 


E, T s e roa 


Due portiones divergunt. 

Appendix inter utramque nascitur. 

Appendix crescit et duas portiones jungit. 

Una portio est minus conjuncta quam altera cum 
appendice quae, semper crescens, usque ad verticem 
capitis fere accedit. 

Dus portiones junguntur et Lumbricus in sano statu 
versatur: quibusdam diebus elapsis ab aliis non se- 
cerni amplius poterat. 


( 217 ) 


Tlle tabule quas inter meas observationes elegi, exitus exhibent qui 
tamquam medii possunt haberi. Sequentes inde deduco sententias. 

- 4°, Lumbrici partem corporis posteriorem reproducunt absque ut exinde 
vehementer pati videantur. 

2°, Incrementum hujus partis pendere videtur ab anni tempestate , 
aéris temperie, alimentis (Vid. observationes Cel. Caroli Bonnet, et 
cum nostris conferantur); celerius fit in Lumbricis tenuioris voluminis 
et optime nutritis. | 

- 8e. Anus aliquamdiu post scissionem formatur tamquam apertura dvatis 
quæ primum infra ventrem cernitur. Annuli qui ejus formationem 
sequuntur, sepe supra eum evolvuntur: sed novis annulis deinde cres- 
centibus, versus partem posteriorem retroagitur. Saepe animadverti tres 
Aut quatuor annulos post anum existere. 

3 4°. Pedes etiam nascuntur aliquamdiu post separationem, et satis ce- 
leriter in novis annulis evolvuntur. Eorum formatio a parte anteriori 
— ad posteriorem locum habet. 

5». Novi annuli sensim sensimque latiores evadunt; et fit etiam aug- 
mentum illud a parte anteriori corporis. Inde sequitur ut aliquando rer 

Hantar Lumbrici quorum pars posterior est tenuissima. 

+ 6». Modus incrementi est sequens: primus annulus formatus non loco 
movetur, sed latior evadit; ad ejus extremitatem nascitur- secundus 
annulus minus validus; ad extremitatem secundi nascitur tertius, et 
sie porro. Huic speciei incrementi debentur annuli qui supra anum ali- 
quando extenduntur. 

7°. Reproductio partis posterioris multo citius locum habet quam re- 
productio ejusdem partis posterioris a corpore integro resecta. 

8°. Pars posterior Lumbrici ab eo separata non absolutum animal re- 
producit, annuli ipsi sæpe non renascuntur et semper, tempore plus 
minusve protracto, portio in putredinem abit. 

"9o, Labia Lumbricorum possunt et quidem satis celeriter renasci. Os 

primum sese ostendit tamquam apertura centralis cesticillo circumdata; qui 

cesticillus sese evolvens antrorsum progreditur , et brevi tempore elapso cer- 

nitur origo duorum labiorum que singule convenienti modo sese dirigunt. 
28 


Observata, 


Iteratio rege- 


nerationum. 


( 918 ) 


10». Pars media Lumbricorum, scilicet pars medii corporis; quum 
Lumbricus in tres partes secatur, quosdam annulos ab utroque latere 
progignit. 

11°. Annuli hujus partis extremitatis anterioris lentius ereseunt quam 
annuli extremitatis posterioris. | 

12°. Ad hanc partem anus, ad illam vero species oris formatur: ambæ 
ille aperture tantummodo debentur cesticillis qui manifestantur vet” 
que divisio aut scissio partium existit. 

13°. Numquam pars intermedia Lumbrici cujus corpus trifariam trun- 
catum fuit, Lumbricus integer evadit: sed hee portio. per 5 aut 6 menses 
sine alimentis vivere potest. 

14°. Caput, quum ipsum concomitatur cerebrum, difficili modo vel 
etiam nullomodo renascitur. 

15°. Separatio capitis in duas partes, dummodo cerebrum non sit 
ablatum, nullam actionem in vitam et modum sese habendi Lumbrici 
terrestris exercere videtur. Species illa vulneris brevi tempore sanatur: 
sed singulæ partes laterales, non possunt, uti dixerunt plurimi auctores, 
producere peculiare caput ideoque Lumbricum duobus capitibus prædi- 
tum. Infra videbimus. fere simile experimentum ( pag. 220). 

16». Partes a corpore segregate, verbi causä pars posterior corporis 
Lumbrici, nullo motu voluntario predite videntur, uti observavit Cel. 
Bonnet in quodam verme aque dulcis. Ille partes nullum motum exer- 
cent nisi excitentur: plicantur et replicantur laterali modo, ita ut circu- 
los plus minusve excentricos describant ; sed ab itinere non defleetunt , 
quum ipsis impedimentum aliquod objicitur. 1 

In Lumbricum terrestrem plurima iteravi experimenta que Cel. Bonnet 
in Annelides aqua dulcis instituerat. Hisce animalibus, verbi causä, re- 
sectis. obliquo modo secundum diversos obliquitatis gradus, observavit 
extremitatem regeneratam , semper in directione corporis progredientem. 
Etiam animadverti, in genere, quo propinquiores fuerint sectiones ad 
partem corporis posteriorem sive anum, eo longiori tempore opus fuisse 
ad crescendum partibus que ad hanc extremitatem accedant. 

Ex hisce experimentis luce clarius apparet, etsi sententia quorundum 


( 219 ) 


philosophorum qui de regeneratione Lumbricorum scripserunt in con- 
trarium abeat, illa animalia non reproductionem inexhaustam habere , 
nam simulac fragmenta nimis exigua evadunt, Lumbricus pereat ne- 
cesse est. Unus ex his Lumbricis in quos observationes institueram mense 
Septembris, anno 1825, me certiorem reddidit pluries eamdem partem 
reproduci posse. Eo enim partem corporis posteriorem , vulgo caudam 
dictam, abstuleram ; regeneravit; denuo secabam et proprietas reproductiva 
nondum erat exhausta. Sed ad tertium experimentum parvula tantummodo 
extremitas informis apparuit. Rursus illam secabam et vulnus coivit sine 
ullà novà evolutione. Lumbricus tamen non periit et postea, quibusdam 
anatomicis investigationibus inserviit. Experimenta qua subierat nullo- 
modo ejus organisationem mutayerant. 

Vulnera que Lumbrici in hac vel illä corporis parte excipiunt, brevi Vulnera ad 
tempore sanantur. Pluries conatus sum secare Lumbricos prope clitel- ip nd 
lum aut papillas, arbitratus me quasdam difformitates esse producturum , veriunt 
uti obtinuit Cel. Bonnet in Annelidibus aque dulcis, sed ex experimentis 
ilis mihi tantummodo venit certitudo quanta celeritate illa vulnera ad 
cicatricem redigantur. Vestigia quidem aliqua relinquunt, sed nihil aliud 
sunt nisi exigui cesticilli carnosi. Quibusdam Lumbricis abstuli papillas 
generationi inservientes et quadam reproductæ sunt. Aliis auferebam 
partem clitelli et fere semper , aliquo tempore elapso, renascebatur. 


CAPUT SECUNDUM ET ULTIMUM. 


DE MONSTROSA DEFORMITATE ARTIFICIALI MODO PRODUCTA. 


‘In hoc capite exponam tantummodo quedam experimenta eo scopo 
instituta ut quamdam difformitatem artificialem producerem. Uti dixi in 
capite praecedenti, sæpe incisiones longitudinales feci in corpus Lumbri- 
corum, et quum observassem, illa vulnera semper progignere cesticel- 
lum plus minusve distinctum, qui latera incisionis jungendo , mox aper- 
turam claudebat, experimentum sequens a quodam viro scientiis amico 
propositum instituebam. 


( 220 ) 


Duobus Lumbrieis a latere apertis, intuli incisionem longitudinalem a 
papillis usque prope tertiam posteriorem corporis partem. Dein uno alteri 
applicato, ipsos simul ligabam , lateribus incisionum inter se tangentibus; 
sine ullà tamen laesione organorum internorum. In vase argillaceo positos; 
per aliquos dies morari sinebam. Sic 20 paria præparaveram, et 4 paria 
inter hec optatis responderunt. Tribus hebdomadibus post operationem , 
hi Lumbrici fortiter inter se adhærebant; filum quo obstringebantur 
muco obducebatur; hoc rejeci. Nihil singularius est quam duos Lum- 
bricos, ut ita dicam consutos, motus varios instituentes videre, quia 
voluntas in utrisque raro congruit; ideoque ultra modum excitari non 
debent, ne nimia vi motuum lacerentur. ` 

Ex hoc experimento patet quam apte sint Annelides ad vim repro- 
ductivam, et quanta celeritate carnium formatio apud illos locum habeat. 


TANTUM. 


(221) 


ADDITAMENTA 


Ad sectionem quintam, tertiæ partis et articulum Y. de sanguine, 
ejusque compositione pag. 168. 


Cum de sanguine et ejus compositione, pag. 168, egi, enarrayi meas 
observationes in bullas aéreas in sanguine quem observabam contentas, 
et eas eliam in hujus. liquoris massam adesse, quum adhuc in vasis 
fluit, credidi; tunc enim quidquid videbam descripsi. Ut vera narratio 
observationis , verba que hic commemoro accuralissimorum sunt; ast 
non idem est dicendum de eis quæ conclusi pag. 173: retuli enim com- 
positionem sanguinis cum bullis aéreis quem observabam ex corpore 
extractum, in ejusdem sanguinis statum cum adhuc in vasis vel arteria- 
libus vel venosis circulatur; exinde ergo bullas transportavi in vasa et 
eas habui productas ope sacculorum respiratoriorum, seu effectu aéra- 
lionis sanguinis. Ast in hocce additamento consequentiam illam infirmo, 
quoniam nova et numerosiora experimenta me docuerunt rem sic non 
sese habere. 

Sanguis de quo locutus fui, sectione quinta, S V, extractus erat e cor- 
pore, v vulnere quodam quod vasi praecipuo subito secato inferebam; ast 
vis quo projiciebatur liquor ; efliciebat ut aër a sanguine absorptus esset : 
aér iste dividitur, et exinde oriuntur bulle. 

Detectà in CENE posterius institutis causà præsentiæ ha- 
rum bullarum earumque numeri et e conspectu remotionis qua pro- 
portione exsiccatur sanguis, mihi deliberatum et constitutum est illum 
liquorem videre fluentem in uno vel altero præcipuorum vasorum absque 
ut hocce ullomodo vulneratur. Eo in casu, si revera existerent bulle, si 
adessent globuli, fierent conspicui. 
` Magnum ergo Lumbricum dorso ad suber afflixi, corpore ejus tantum 


( 222 ) 


quantum fieri poterat extenso, absque ut separentur partes, extremitati- 
bus aflixi; tunc leviter secabam musculos decem annulorum ( 45i ad 55um), 
ita ut in conspectum nuda venissent filamentum nervosum, arteria ner- 
voso-ventralis et vena-ventralis mediana cum quibusdam ramificationibus 
intestinalibus; sublevabam eas partes ope acuminis complanati obtusi scal- 
pelli, et sub eos parvulam eburneam et albissimam lamellam introduxi. 
Eo modo vasa sanguifera vividi rubri coloris facile distinguebantur ; 
apparatum microscopio submisi et potentiam amplificantem vitri usque 
ad 150 diametra adauxi. Objecta desuper lucebam ope vitri biconvexi 
et speculi reflectoris parabolici. Experimentum ad peroptatos exitus pro- 
vectum est. Sanguinem animadverti in vasa et arterialia et venosa de- 
fluentem, quemadmodum oleum in tubos vitreos; motus enim non 
visibilis fiebat nisi majori amplitudine qua afliciebatur vas eo momento 
et latere quo adveniebat liquor; nam nullo corpore in massam sanguinis 
contento, ejus fluxus conspicuus fiebat. Ergo nec bullas aére seu fluido 
aériformi repletas, nec globulos continet. (Quoad horum posteriorum exis- 
tentiam jamjam, pag. 170, nullam in sanguine Lumbrici esse dixi.) 

Tunc ope acus aperui ramificationem intestinalem vena cayæ : subito 
sanguis projiciebatur et ad lamelle eburneæ superficiem exiguä tamen 
quantitate extendebatur; mox distinguebam bullas parvulas de quibus 
jam, ast etiam non magna copia: quod probabiliter ex magnitudine vasis 
quod perforabam et ejus minori vi sanguinem movendi projiciendique 
pendebat. Sanguis exsiccabatur, relictis innumeris fibris de quibus lo- 
cutus sum et quas delineavi. 

Hisce ergo observationibus pro vero probatur sanguinem in statu ejus 
saltem normali naturalique nullam bullam aéris nec fluidi aériformis 
continere, ast eas bullas in eo evolvi actione aéris qui in. sanguinem 
introducitur et cum eo miscetur, cum liquor iste ex corpore et per 
aérem minori majorive vi projiciatur. Status ergo sanguinis extra vasa 
suffusus, quem descripsi p. 168, sanguini in vasis contento non communis 
est. Posteriori in casu, sanguis liquor est homogeneus, omnibus par- 
tibus aque liquidus; cum autem sanguis egestus non equalis est liquidi- 
tatis, quoniam in eo partes continentur fluido aériformi replete. Format 


(23) 


 exsiccatus fibras que non globulis componuntur, quoniam globuli non 
existunt. Ex eo concludi potest globulos non semper requirendos esse ad 
fibram formandam; sed tantummodo necesse esse materiem animalem , 
que dissolvitur a sanguine, ex eo deponi. In hacce compositione fibre 
absque ut opus sit globulis, pheenomenon habetur contrarium recentiori- 
bus opinionibus Physiologorum de formatione fibrarum muscularium 
quas dicunt ex globulis sanguinis a quibus tegumentum colorans abla- 
tum est, compositas. 

Sanguis ruber Annelidum compositione suä omnino differt a sanguine 
ejusdem coloris animalium superiorum. Ut ruber sit sanguis, non requi- 
ritur ergo ex necessitate globulos cum rubris involucris adesse. 

Additamentum hocce non absolvere possum quin admodum singularem 
analogiam compositionis animadvertam qua nobis offert sanguis Lumbrici 
cum quodam liquore quem pro sanguine huc usque habuére quoniam 
homines et animalia vertebrata eo instruuntur. Mos enim invaluit dicere 
colorem roseum musculorum nonnisi originem habere in praesentia sanguinis 
quo oblinuntur. Sed nos non docuére auctores modum hujus colorationis : 
anne anastomosibus infinité tenuibus , numerosis et ramosis vascularium va- 
sorum datur roseus eolor musculis et telis organicis quas percurrunt? Anne 
color debetur globulis sanguinis extra vasa effusis et inter globulos fibræ 
muscularis intermixtis? Nonne tandem istis globulis coloratis sanguinis; id 
est, tegumento rubro adhuc circumvolutis efficiuntur fibree musculares? etc. 

Experimentis et observatienibus mihi probatur rem longe aliter sese 
habere et musculos colore rubro indui liquore quodam homogeneo et 
sine ullo corpore solido conspicuo: liquoris istius color fortasse originem 
habet dissolutionem tegumenti colorantis globulorum sanguineorum quo- 
rum nuclei tunc efficerent fibras musculares. Immisi enim in aqua pura 
partes musculi dorsalis hominis et bovis, et vidi aquam ea proportione 
rubescentem qua albescebat caro; et tempore elapso 36 horarum, pars 
inferior aque vividissimi rubri coloris erat, absque ut hicce color com- 
municaretur ad partem superiorem aque que limpidissima manebat: 
exinde deduxi materiem colorantem musculorum aquä esse ponderosio- 
rem et ea dissolubilem; appetit etiam satis fortiter eam aqua, quoniant 


( 224 ) 

jamjam unius tantummodo hore tempore aqua rubescebat. Istud in vas 
tubum extremitatibus apertum , quarum superiorem claudebam ope digiti , 
introduxi usque in liquorem colorantem, subito sublevabam digitum 
et rursus ad orificium tubi adfigebam, ita ut in parte inferiori tubi por- 
tio quadam liquoris, rubri suspensa tenebatur; tubum extraxi et liquo- 
rem microscopii ope exploravi: colorem offerebat rubrum, æqualem, 
ejusdem densitas ac sanguis Lumbricorum ; potentiam amplificantem 
vitri adauxi usque ad 200 diametra, sed frustra eo liquore requirebam 
globulos: nullus aderat. 

Ast eadem criteria in sanguine Lumbrici animadvertimus; tanta enim 
erat similitudo ut unus liquor pro altero facile haberetur, usque tamen 
momentum quo exsiccari inceperunt: tunc enim sanguis Lumbricorum 
fibras ostendebat; liquor coloratus musculorum tantummodo. deponebat 
membranam animalem tenuissimam nullius forms regularis quoad ele- 
menta quorum preterea existentia, uti corpora peculiaria, inspectione 
rerum demonstratu admodum erat difficilis. 

Sanguis ergo ruber Annelidum repræsentari videtur involucro materiei 
colorantis globulorum sanguineorum animalium. vertebratorum , liquore 
homogeneo et fluido dissolute. 


ADDITAMENTA 


Ad sectionem sextam , tertie partis, caput tertium de fecundatione 


ovorum. eorumque evolutione (1). 


Die 25 Aprilis, anno 1827, clarissimus vir Robyns mihi tradidit obser- 
vationem in modum propagationis Lumbricorum terrestrium. Hzc obser- 
vatio confirmabit sententiam quam jamjam proclamavit Cel. Zyonet, et 


(1) Occasionem mihi datam gaudeo hic gratum animum præstandi erga quosdam: benevolos 
viros qui mihi plurima utendo tradiderunt opera de historia naturali Lumbrici agentia. Claris- 
simus Robyns, unus ex his Scientiarum Mecænatibus, ditissimæ bibliothecae et ingentis insecto- 


( 225 ) 


cui adhuc nostris diebus fayet Cl. Leo Dufour. lllas opiniones in 
dissertatione med exposui. 

— Dixi Lumbricos esse ovo-viviparos. Omnes observationes celeberrimo- 
rum virorum Cuvier, Montegre, De Blainville, Bosc, Carus, etc. , 
et ille quas ipse institui, Lumbricos tali modo progignere probant. Sed 
fateor existere preterea aliud genus reproductionis in hisce animalibus 
quod fortasse plerumque locum habet, quia non a verisimilitudine aber- 
rare potest statum domesticum et servilem in quo tenuimus Lumbricos , 
ut melius omnia eorum vite phenomena observarentur , magnam vim exer- 
cuisse in eorum gestationem et reproductionem. Illi Lumbrici abortum 
passi fuisse videntur. Fortasse etiam duas species diversas observavimus, 
quamvis hoc non probabile est, quoniam , ut probavimus, diversitates orga- 
nisationis exterioris quas nonnulli pro criteriis specificis habuére, nobis 
differentiam specierum non possunt prebere. Quidquid hic de re sit, his- 
toria observatorum sola scientiam constituit et observator nova detegens 
semper de scientia bene meretur. Ea ratione ducti, in hoc supplemento 
exponemus quid nobis contigit hoc anno, physiologicis explicationibus 
in medium quodammodo relictis: Phenomena que sumus indicaturi 
videntur esse contraria eis in dissertatione expositis, sed nullam con- 
tradictionem involvunt nisi-in nostra res examinandi ratione: revera 
utrumque in rerum natura existit. 

Ex re explorata a clarissimo Robyns, patet ova expelli e corpore 
Lumbrici fecundati, et illa ova evolvi post exituni e corpore, nec tamen 
Lumbricus generator ipsis operam impendit. In hác explicatione tantum 
observandum relinquitur utrum ovi nomen dari possit speciei capsule 
cujus unicus usus in eo versari videtur ut contineat parvulum embryo- 
nem cum liquore qui circumdat eum et ipsi contra vim externam pre- 
sidium preebeat. Hanc quæstionem infra examinabimus. 


rum collectionis possessor, cui Muszi Bruxellensis splendor partim debetur, mihi optatam 
, occasionem præbuit opera egregia consulta eundi et quidem mihi primam tradidit facultatem 
faciendi observationem quam in hoc supplemento in medium profero. Amicum pereruditum 
B. De Vos simul mecum plurimas observationes instituisse, et scientissimum Dm. Jan- 
derlinden, Academie Scientiarum et Litterarum Bruxellensis membris adscriptum, etiam 
quedam opera de Anatomia Lumbrici terrestris agentia mihi indicasse commendasseque, hic 
commemorare juvat. 
29 


( 296 ) 


Sub finem hyemis et vere incipiente, reperimus in terra ad altitudinem 
1 aut 3 pedum, capsulas omnino liberas et versantes in cavitate pecu- 
liari paulülum ipsis majori. Hee capsule variant magnitudine, aspectu et 
colore, que variationes pendent certe a gradibus evolutionis plus minusve 
perfect; modo adæquant 6 aut 8 millimetra, modo tantummodo 3 aut 4; 
vidi que centimetrum et quod excurrit adæquabant. Aliæ sunt sub- 
flavæ et est color vulgaris, alie subnigre, alie virescentes, ali; albes- 
centes. Sunt infuscate aut leviter lucentes. Earum forma est globularis , 
aut ovoidea; fere semper paululum sunt elongate ad unam extremi- 
tatem et ibi desinunt in speciem unci obtusi, leviter recurvati , 
sepe depressi et superficiei putaminis adherentis. Hic uncus est ejusdem 
substantiæ ac capsula ipsa: que substantia est cornea, dura, elastica, 
sublucens. Variat tamen et quidem in unicà capsulà, nam vidimus ipsius 
-colorem variare ab uno latere ad alterum, a subflavo ad subnigrum. Pars 
superior capsule sive illa que desinit in parvulum uncum est durior quam 
opposita aut inferior. Aliquando in capsulas adhuc molles parvulus uncus 
non in se ipsum replicatur, sed rectus et proéminens manet. Exhibet 
tunc aspectum parvule glandule mamillaris. (Vid. Tab. VII. fig. 6. 
Delineavi in hane tabulam diversos status’ capsularum, et unam ex illis 
in terra adhuc contentam, fig. 3.). 

Aperui capsulas, et in quibusdam tantummodo — liquorem 
mucilaginosum , albescentem , parum viscosum, aliquoties filamentosum 
cum striis nigris. Liquor iste integram capacitatem capsularum implet , 
qu eum continent cum flava sint. Facile ‘enim dignoscitur an capsule 
liquore sint replete necne, quoniam si comprimuntur inter digitos, ita 
ut levis depressio locum habeat, heec depressio evanescit quum digitus 
capsulam relinquit, et evanescit effecta pressionis liquidi interioris contra 
parietes capsule. Sed quum sumuntur magne capsule et duriores quam 
præcedentes et aperiuntur, cernitur in interiori parte parvulus Lumbricus 
in se ipsum replicatus et longitudine 2 centimetra circiter adæquans 
(fig. 5. tab. VI.) j 

Cl. viri Robyns et Th. Schuermans mecum hanc observationem insti- 
tuerunt quam pluries iteravimus eť præsertim cum Illustrissimo Profes- 


( 227 ) 


sore Yan Breda. Delineavi parvulum Lumbricum qui pro dimidià parte 
capsulà sud comprehenditur. (Vid. Tab. PILI. fig. 5.) (1). Quum capsulis 
tempus sese evolvendi permittitur, animadvertitur ipsas in duas partes 
aperiri quarum una solvitur sub formä pileoli majoris, et sic transitum 
parvulo Lumbrico praebet: quod accidit mense Maii. 

Si ratio habetur harum observationum , nemo dubitare potest quin ille 
capsule varias habeant evolutionis gradus, et earum evolutionis terminus 
sit expülsio parvuli Lumbrici. Magnitudo igitur variat cum ætate et cum 
eüdem modificatur forma. Exiguus uncus etiam mutationes subit. 
Propter omnia illa phenomena habere possuimus illas capsulas tamquam 
ova evoluliva. h " 

“Sed an revera sunt ova? Certe, si tantummodo simplices observationes 
instituissem in solam speciem de qua hic loquor, illas capsulas habuis- 
sem tamquam ova. Etenim sunt simplices, repletas substantia albuginea 
in qua distinguitur embryo; ulterius, embryo induit formam Lumbrici. 
Unicus tantummodo Lumbricus in capsula versatur et illa capsula est 
ovoidea. Inde non poteram confundere hanc capsulam cum putaminibus 
Hirudinum et ipsam tamquam ovum habere debebam. 

Sed, observationibus per duos continuo annos in Erpobdellam vul- 
garem Lamarckii institutis, in contrariam abii sententiam. Vidi hoc 
anno, animal progignere capsulas ab uno latere curvatas, planas ab 
. altero (2) terminatas ad duas extremitates appendice unciformi, simili 
appendici que terminat capsulam Lumbrici vulgaris. Capsula Erpobdellæ, 
quoad substantiam suam, omnino est similis capsule Lumbrici; subni- 
grior tantummodo est. Mensibus Maii et Junii, capsule Erpobdelle a 
duobus extremitatibus aperiuntur, exiguæ appendices unciformes sol- 
vuntur et relinquunt duas aperturas fere circulares per quas egrediuntur 
pulli. Hi in capsulà possünt perspici longo tempore antequam appen- 
dices solute ipsis transitum preebent. Pelluciditas capsule eorum obser- 


(1) Typis jam mandatä häcce paginà, accepi vol. XIV operis: Annales des sciences natu- 
relles, quo continetur: Nouvelle notice sur les œufs du Lumbricus terrestris, auctore Leone 
Dufour. Ille auctor fere easdem dedit figuras ac illas quas delineavi. 

(2) Hoc oritur ex eo quod eas applicet in corpora plana, uti folia plantarum, etc. ; si libera 
essent capsule, essent ovoidez, uti capsule Lumbricorum. 


( 228 ) 


vationem facilem reddit et tunc cernitur loco unius adesse 4, 6, 8 et 
quidem 10. Omnes in lucem veniunt et Erpobdellæ perfecte evadunt. An 
vero, nomine ori insigniri debet involucrum in quo tanta copia embryonum 
evolvitur? Non arbitror. Et, si perpendemus genus Lumbricum imme- 
diate accedere ad genus Erpobdellarum, et capsulas horum posteriorum 
animalium omnino priorum similes esse, excepto numero embryonum, 
eas quidem identico modo quoad fabricam et structuram simillimas , 
necesse erit ut habeamus capsulas Lumbrici terrestris tamquam veros 
folliculos sed unico embryone preditos. Exinde ergo possent folliculi 
dividi in monembryonares et polyembryonares. Jlli pertinent ad genus 
Lumbricum, hi vero ad genus Hirudinum et Erpobdellarum. 

Fortasse quis mirabitur discrimen rerum quas obtinui observationibus 
in mea dissertatione et observationibus in hoc supplemento expositis. At- 
tamen alterutro diligentissime fuerunt institute. Verosimile est Lumbricos 
quos in vasis relinebam, servili illo statu adeo fuisse compulsos ut coacti 
fuerint in lucem edere embryones parum evolutos et circa quos capsula 
nondum efformari potuerat. Aut si alio modo interpretari velis, dicen- 
dum erit capsulas quarum rudimenta reperimus ad inferiorem partem 
corporis Lumbrici, quae rudimenta nominavimus cum auctoribus ova, 
ruptas fuisse in interiori parte corporis , et sic embryones et pullos partim 
efformatos e corpore propulisse; vidimus hos depositos esse in substantiam 
mucilaginosam, virescentem , probabili modo liquorem illi similem qui 
implet capsulas adhuc flavas; et animadvertimus illos pullos, maxima 
diligentiä adhibitä, potuisse evolvi rite ut alii Lumbrici maturo nixu editi. 
Vidimus pullos sic evolutos simillimos esse illis qui oriuntur e capsulis, 
et sic de identitate specierum nullum dubium posse moveri. Hec phæ- 
nomena facili modo explicantur si naturalis rerum ordinis ratio habeatur; 
et veniamus aliquando ad clausulam Lumbricum terrestrem in statu 
normali sus reproductionis oviparum esse, dum e contrario eye impe; 
rum, cum arte a modo naturali deflectitur. 


( 229: ) 


= —— 


INDEX TABULARUM. 


Quandoquidem ordinatio tabularum plurimis rationibus mutata fuit 
et novarum iconum intercalatione et aliarum reductione , eas secundum 
novam dispositionem componere coactus fui. Hic ergo indicem addo, 
quo unicuique facile erit tabulam quamlibet citatam invenire, nam id 
sibi satis habebit, dum ultimum numerum, déxtrorsum inscriptum 
videat. Ista ordinatio non interversa-fuit, libro. typis jam mandato , 
‘nisi pro tabulis XIII: et XIV. que in una conjunguntur. 


Tab. I. pe Tab, A 
Tab. IL — Tab. I, 
Tab. IL, — ‚Tab. UL... 
Tab. IV. — "Tab. IV. 

. Tab. V., MM sn aM 
"EL Ww V. uh 
Tab. VII. TN We 
Tab. VII. — Tab. VIII. 
Tab. IX. RN DE! 
Tab. X. _— Tab. X. 
Tab. X-bis. — Tab. XI. 
Tab. XI. — Tab. XII. 


30 


Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 


Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
"Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 
Tab. 


4 


Tab . 


XIII et XIV. 


( 231 ) 
A 
| EXPLICATIO TABULARUM. 


Gn a 


TAB. L 


SPECIES. — VARIETAS. — PARTES RENOVATE. 
Figura 1. 

LUMBRICUS TERRESTRIS, Linnei, magnitudinis naturalis et vulgaris. 
aa. Clitellum 7 annulis effectum. 

g. Cauda cum ano. 

t. Caput cum ore. | 
Distinguuntur in hac figura, præter annulos, linea fusca mediana dorsalis et 

impressiones transversæ annulorum. 


Fiqura 2. 

LUMBRICI TERRESTRIS varietas minor, magnitudinis naturalis. 

a. Annulus labia ferens. 

b. Clitellum callosum quod 4 annulis vix distinctis componitur. 

€. Corporis aliqua pars rubescens que post clitellum venit. Hic color nonnisi 
sanguiferis vasis debetur quorum color, pelluciditate pellis extra perspici potest 
non secus ac vas longitudinale dorsi quod hic etiam apparet. 

d. Annulus quo anus est. 

e. Ova et corpora fetifera quæ ad partem. posteriorem corporis locantur (errore 
hic dirigitur linea punctorum que non horizontaliter sed obliquo modo et 
sinistrorsum ducenda est.) 

Figura 5. 

LUMBRICUS TERRESTRIS cujus posterior parsa e usque ad d maxime angustior 
est quam illa quæ a b usque ad a extenditur: quod vero hanc posteriorem: par- 

tem abscissam fuisse et renovatam indicat. 

a. Caput cum ore. gun. cns bees 

b. Clitellum rugis exasperatum. |... 

e. Pars angustior. T. 

d. Annulus ani. 51 


( 232 ) 


TAB. II. 


LINEÆ ARBITRARIÆ. — MEMBRANA SUBMUSCULARIS. — TYPHLOSOLIS ET 
CHLORAGOGENA. + INTERSECTIONES CORPORIS. | 


Figura 1.. 


LUMBRICUS TERRESTRIS lineis simplicibus tantummodo depictus, quo distin- 
guendz sunt lines arbitrariæ (vid. p. 52.) ; latere incumbit. 

A. Labia. 

B. Annulis ani. 

AB. Axis corporis. 

CD. Linea mediana superior aut dorsalis. 

EE. Linea mediana inferior seu ventralis. 

HI. HI. etc. Linee transversales diametrum corporis metientes; per intersectiones 
annulorum sese tangentium transeunt. 


Figura 2. 


Pars anterior corporis LumBricr ventre procumbentis, extensa uti in progressione.. 

A. Annulus cum ore. SHE 

B. Unus ex annulis proximis. 

ECD. Angulus quo sese miétitür vis contractionis priorum annulorum; magis 
progrediente capite, minor fit ms et bujus sinus in ratione sunt inversá 
distantiarum ab A ad B. 

Figura 3. 


Pars anterior corporis LUMBRICI ventre jako; contracta dá 4 ‘in quiete. 

A. Annulus cum ore. 

B. Unus ex annulis proximis. 

ECD. Angulus rectus, id est multo major quam in figura præcedenti. Distantia 
enim’ CB minor fit contractione priorum annulorum, quo magis aperitur angulus. 
Figura 4. 

Membrana submuseularis in situ depicta, ut demonstretur quomodo continua 
omhino fit hzc membrana mucosa parietes obducens canalis totius intestinalis , 
qui canalis etiam diaphragmatibus seu — transversis intersecatur. 

AA. Pharyngis orificium. 5 

BB. Inflexio superior membrane seu ejusdem anterior sinus. 

CC. Diaphragmata transversa seu dissipimenta. ` 

DD. Inflexio inferior membrane seu ejusdem posterior sinus. 


AADD. Canalis intestinalis: ad extremitatem superiorem ostendens aperturam 
infundibuliformem oris, pharyngem et infra, œsophagum, — ventrict- 


lum, intestinum, et ad extremitatem inferiorem anum. 
BBCC. Membrana submuscularis proprie sic dicta ob situm. 


siomi ANTA S 

Hác figura ostenditur relatio mutua que existit inter stratum musculare et 
membranam submuscularem, diaphragmata et intestinum. 

AABB. Intestini portio. 

CCC,CCC, etc. Diaphragmata seu dissipimenta transversa. Sunt membrane an- 
nulares ejusdem nature ac membrana submuscularis cui adnectuntur. 

DD,DD. Membrana submuscularis que cylindri instar diaphragmata involvit. 

. EE,EE. Spatium vacuum quod inter membranam submuscularem et stratum 
musculare extenditur et quo ova recipi et transire creditur. 

FF,FF. Stratum musculare. 

Figura. 6. 

Häc figurä oculis demonstratur relatio que existit, secundum quosdam auctores, 
inter chloragogenam (tubum seu vas luteum) et typhlososolem (intestinum in 
intestino Willisii). Illam ob causam delineavi tractum intestinalem a latere 
conspectum, 

AA. Reflexio anterior seu sinus anterior membrane submuscularis. 

BB. Pharynx et, secundum nonnullos, glandula salivaria. 

C. sie 
DD. Ingluvies et ventriculus. 
OE. Primi lobi intestini, |... 

FFFF. Intestinum. 4 

G. Chloragogenæ initium seu pars anterior tubi lutei qui, infra sese exten- 
dens, intestinum in intestino efformare videtur. 

H. Ramificationes laterales hujus organi supra T en A sese Pestis 

I, Ejusdem organi pars œsophagum partim obducens. 

K. Ramus anterior ejusdem organi ad superficiem ingluviei. 

. L. Ramus intermedius ad superficiem ingluviei. 

M. Ramus posterior ad superficiem ventriculi. 

IN. Pars ejusdem organi stomacum et ingluviem percurrens. 

0. Chloragogenæ introductio in intestini cavitatem ubi tunc typhlosolem 
constituit. | 


(34) 
P. Ejusdem rami laterales ad superficiem externam intestini. Pars que in 
hujus organi cavitate includitur, punctis tantummodo delineaturs 
PQ. Intestinum in intestino. seu typhlosolis. 
Q. Locus quo exit. 


R. Exitus intestini in intestino. 
OR. Extensio tubi lutei externa que ramos laterales, numerosos ostendit. 


RS. Extensio posterior ejusdem organi. 
S. Reflexio posterior seu sinus posterior membrane submuscularis. ' 
t. Locus quo anus aperitur. 
Figura 7. 
Perhibet transversam sectionem inter clitellum et poros sexdecimi- annuli. 
Sublunaris, sub angulata est. 
aa. Annuli laterales. 
ada. Dorsi intersectio. 
aca. Ventris intersectio. 
bb. Anguli inferiores ubi etiam pedes sunt. 
Figura 8. 
Sectionem exhibet transversam inter septemdecimum et octavum annulos. 
Subovalis est. 
bb. Anguli inferiores. 
c. Sulci ventralis intersectio. 
d. Dorsi intersectio. 
Figura 9. 
Præbet intersectionem transversam inter octavum et primum annulum. 
Circularis est. 


bb. Pedes. 
d. Dorsi convexitas. 


Figura xo. 
Repræsentat intersectionem transversam inter clitellum et 59"" annulum. 


Ovalis. est. 


aa. Latera corporis. 
bb. Cristarum ventris intersectio, quibus sete applicari videntur. 


c. Ventris sulci intersectio. 


d. Dorsi convexitas. 
ee. Sete serium longitudinalium internarum. 


( 235 ) 
Figura 11. 


Ostendit intersectionem transversam inter Som: et 50 annulum. has est. 
aa. Latera corporis. ] i 

bb. Setæ serium longitudinalium externarum. 

e. Sulci ventris intersectio. 

d. Dorsi convexitas. 

ee. Setæ serium longitudinalium internarum. 


Figura 12. 
Offert intersectionem transversam inter 50° et 110™ annulum. Elliptica est. 
aa. Latera seu margines corporis. 
e. Ventris sulci intersectio. 
d. Intersectio planiusculi dorsi. 
Figura 15. 
Intersectionem indicat transversam inter 110™ et 132% annulum. Sublinearis est. 
aa. Latera seu margines corporis. 
€. Sulci ventralis vix conspicui intersectio. 
d. Dorsi plani intersectio. 
TAB. HI. 


ORGANA EXTERNA. — RESPIRATORIA. — LOCOMOTORIA. — DEGLUTIONIS ET 
COPULATIONIS. 


. Figura 1. 
Lumsrıcı pars anterior; dorsalis superficies, magnitudinis naturalis. 
a. Labium superius. 
bb. Exigui pori quorum quilibet ad annulorum sese tangentium intersectionemi 
perforatur, ut sic efficiant seriem longitudinalem a capite usque ad caudam extensam. 


Figura 2. 
' Lumsrıcı supinati pars corporis anterior, magnitudinis naturalis. 
a. Os. 
bb. Papille anteriores seu 16 annuli cum fissuris transversis. 
ce. Papillæ posteriores seu 27! aut 28è annuli, cum fissuris transversis. 
dd. Clitellum cristis ornatum. 


r 


( 236 ) 
Figura 5. 


LUMBRICI supinati pars corporis posterior, magnitudinis naturalis. 


aa. 


bb. 


Duce series longitudinales interne setarum. 
Due series longitudinales externæ : setarum. 


Fiqura 4. 


Os quieto statu necnon clausum, ope vitri mieroscopii 6 diametris adauctum. 


eee. 


Labium superius. 
Spatium triangulare inter labii superioris lobos. 


. Due labii superioris extensiones. 


Labii superioris musculi elevatoris impressio. 
Musculi constrictoris oris circulus cute obductus. 


Figura 5. 


Os quieto statu necnon paululum apertum, ope vitri microscopii 6 diametris 
adauctum. 


Labii superioris lobi. 

Spatium inter lobos. 

Labii superioris extensiones. 

Musculi elevatoris extensionis impressio. 


. Musculi constrictoris oris circulus cute adhuc obductus. 


Partes musculi constrictoris inter extensiones labii incluse. 
Labium inferius exsurgens. 


Figura 6. 


Os quieto statu sed apertum, ope vitri microscopii 6 élites adauctum. 


a. 


Lobi labii superioris pars anterior. 


.. Musculi constrictoris oris annulus. 
. Labium inferius bipartitum. 


Labii superioris frenulum sive hujusce labii musculus UL 
Labii inferioris scissura. 
Figura 7. 


Os quietum et clausum, a latere conspectum ut proboscidis ejus forma appareat. 
aa. Ànnulus primus. 

b. Labium superius. 

c. Extensio ejusdem. 

d. Ympressio musculi ejus elevatoris. 


€. 


Depressio media. 


( 387 ) 


Figura 8. 
Os quietum et clausum, facie superiore conspectum, et ope vitri microscopii 
6 diametris adauctum. 
aa. Annulus primus. | 4 
b. Ejusdem apertura longitudinalis in qua musculus elevator labii superioris 
locatur. k 
ec. Labium superius. 


e 
» 


TAB. IV. 


ORGANA EXTERNA DEGLUTIONIS. — MEATUS POSTERIORES. 


Figura 1. 

Capitis et priorum annulorum corporis, LUMBRICO progrediente , repræsentatio. 
Superficies dorsalis est et partes ope vitri microscopii amplificantur 8 diametris. 

a. Labium superius. 

ab. Lobus ejus anterior seu .expansio. 

be. Pars ejus posterior seu angustior per scissuram primi annuli sese extendens. 

e. Locus ubi eum primo annulo jungi incipit. 

g. Labii inferioris partes laterales. ; 

A. Tele cellularis impressio transversa quae super partem posteriorem seu an- ` 
gustiorem labii superioris , id est, ejus musculum dete et primum annulum 
corporis extenditur. 

ik. Primus annulus corporis. 

kl. Secundus annulus corporis. 

Figura 2. 

Capitis et priorum annulorum corporis LUMBRICI progredientis superficies 
lateralis, 8 diametris ope vitri microscopii adaucta. 

. a. Labii.superioris pars anterior. 

ab. Ejus lobus anterior. 

be. Pars ejus posterior seu angustior. 

€. Lobus ubi cum annulo conjungitur labium superius. 

g. Labium inferius. 

h. Impressio transversa. 

ik. Primus annulus. 
el. Secundus annulus. 


( 238 ) 
Figura 3. 
Capitis et priorum annulorum ejusdem. LUMBRICI superficies ventralis; 8 dia- 
metris ope vitri microscopii amplificata. 
a. Labium superius cum ejus divisione longitudinali quá interdum duo lobi 
Wormantur laterales. 
ak. Eadem divisio. 
b. Locus ubi angustius fit labiuia superius. 
g. Labium inferius. ; 


il. Primus annulus. 


lm. Secundus |. annulus. 
Figura 4. 


Meatüs communis, id est orificium anale quo exeunt pulli, ejiciunturque ex- 
crementa. Clausus est et LUMBRICI in quieto statu , ope vitri microscopii 8 diametris 
adauctus. 

aaa. Ultimus corporis annulus. 

b. Ani radiatus musculus. 
e. Sphincter. 


d. Orificium anale. 
Figura 5. 


Eadem organa, sed eo momento depicta quo aperire incipit orificium anale. 
Diametris 8 amplificantur. 
aaa-b-c-d. Easdem exprimunt partes quam in precedenti figura. 


Figura 6. 
Eadem organa sed eo momento depicta quo apertum est orificium anale; 
8 diametris amplificantur. 
aaa — b — c — d. Easdem partes quam in figura 4 exprimunt eedem litterae. 


Figura 7. 
Posterior corporis pars quee meatu anali terminatur, facie ventrali. conspecta ; 
7 diametris ope vitri microscopii augetur. 
a. Annulus quo anus est. 
bb. Ultimus annulus corporis. 
acc. Conus ultimorum annulorum in quibus sete perspiciuntur. 
Figura 8. 
Eadem organa sed dorsali superficie depicta, et uti in figura precedenti 7 dia- 
metris adaucta. 
a-bh-ace. Easdem partes designant quam in precedenti figura. 


( 239 ) 


Figura g. 
Eadem organa sed a latere et 7 diametris amplificata, delineata. 
a — bb — ecc easdem partes quas in figura 8 iisdem litteris expressas monstrant. 
d. Apex. 
TAB. V.. 
ANNULI. = CLITELLUM. — PAPILLA. = APPENDICES GENERATRICES. 
Figura 1. 
Annuli partis anterioris corporis superficie dorsali conspecti et magnitudine 
naturali delineati. Sunt simplices. 
Ree 
Annuli partis anterioris corporis superficie ventrali et magnitudine naturali 
conspecti. Impressionem transversam singuli perhibent. 


Figura 3. 
Annulos exprimit in contrariam partem extensos ita ut tela intermedia qua 
inter se adherent conspiciatur. 
Figura 4. 
Annuli latiores in quibus impressio transversa per totam superficiem unius- 
ees extenditur. 
Figura 5. 
Annuli mediæ corporis partis impressione transversa notabiles. 


Figura 6. 
Annuli anteriores in quibus due animadvertuntur impressiones transverse; 
magnitudine naturali sunt expresse. : ; 


Figura 7. 


Annuli path posterioris corporis; versus anum, id est, in hac figura, in 
quatuor annulis posterioribus nulle dantur impressiones. 


Figura. 8. 
Clitellum magnitudinis naturalis, dolioli fom, free levigatá , annulis 
non conspicuis. 


i t 
. 


Figura 9. 
Clitellum magnitudinis naturalis, facie ventrali expressum, dolioli forme vel 


fusiforme , superficie transyersim sulcata, et 9 wires effectum. 
Batid 


( 240) 


Figura 10. 
Clitellum magnitudinis naturalis, facie ventrali expressum, T, 
4 annulis effectum. 
Pauló supra animadvertuntur apple generatrices alternatim dispositæ. 


e Figura aa. 
Clitellum magnitudinis naturalis cujus annuli vix a ceteris differunt. 
Figura 12. 
Clitellum magnitudine naturali et facie dorsali expressum; PRE Vs dicitur. 


Figura 15. 
Clitellum magnitudine naturali et facie dorsali expressum ; minoris est dia- 
metri quam corpus. 
Figura 14. 
Appendices generatrices que ex clitello enasci videritur, quoniam annuli ex 
quorum intersectione exeunt, fere non conspici possunt; 5 diametris amplificatur 


hee figura. 
Figura 15. 


Eadem organa quorum unum ex annulo clitello proxime superiori proeminet , 
alterum autem ad clitellum et multo inferiori loco nascitur; 5 diametris adaucta. 


Figura. 16. 
Appendices generatrices quarum aller est longior , alter multo brevior, 
5 diametris adauctæ. 
: Figura 17. 
Papille cum fissuris transversis 16i annuli, quarum positio opposita est; 
magnitudine naturali exprimuntur. 
Figura 18. 
Exdem papille , ast ope microscopii vitri amplificatæ 4 diametris. 
aa. Papille dextre extensio. semiglobularis, anterior. . 
a'a'. Papille sinistre extensio semiglobularis, anterior. 
bb. Papillæ dextre extensio semiglobularis, posteriori parte complanata. 
b'b'. Papille sinistre eadem pars. 
ed. Fissura transversa papille dextrw. 
c'd'. Fissura transversa papille sinistre. 


eeee. Annuli. 
Figura 19. 
Papillæ cum fissuris transversis alternatim dispositæ in 16° et 17° annulis, et 
magnitudine naturali delineate. 


( 241 ) 


Figura 20. 
Eædem papille ast ope microscopii vitri adauctæ 4 diametris. aa - a! a! — bh- 
b! b! - ed=e'd' ~ eee, easdem exprimunt partes quam in figura 18. 


TAB. VI 
ORGANA LOCOMOTORIA SEU SETJE. 


Figura 1. 
Seta prime seriei longitudinalis interne, ope ESS vitri 16 diametris 
amplificata. ; 
a. Basis sete. 
b. Acumen sete. 
eeD. Musculi eircumdantes basim. — 
Stella litterä I. notata exprimit magnitudinem naturalem sete. . 
Figura 2. 
Seta ejusdem seriei e corpore evulsa, et latere conspicua. Ope microscopii 
vitri 16 diametris imaginem ejus adauxi. 
a. Basis sete. 
b. Acumen ejusdem. 
Figura 3. 
"Sete À ame then seriei longitudinalis interne; ope vitri microscopii 4 diametris 
adauctæ et a latere conspectæ. Tantum quantum fieri potuit ex corpore sine 
læsione ulla partium expelluntur. 
da. Bases setarum musculis propriis adnectentes. 
bb. Acumen setarum. 
DD. Annuli pars. ; 
Figura 4. 
Eadem organa iisdem diametris adaucta et iisdern litteris notata sed facie conspecta, 
m Eadem significant ac in precedenti figura. 
;. Annuli. pars: 
Figura 5. 
Sete geminate seriei longitudinalis externe” facie conspecte et 4 diametris, 
ope yitri microscopii amplificate. 
aa. Bases setarum musculis propriis adnectentes. 
bb. Apices setarum. 
ce. Annuli pars. 


(242) 
Figura 6. 
Seta ejusdem seriei e corpore evulsa et facie’ conspecta; ope vitri microscópii 
16 diametris aucta. 
a. Basis sete. 


b. Apex sete. 
` Stella littera I notata magnitudinem naturalem hujusce organi exprimit. 
Figura 7. 
Idem. organum a latere conspectum ut indicatur ejus curvatio; ope vitri mi- 
croscopii 16 diametris adaugetur. 
a. Basis sete musculis propriis adnectens. 
b. Apex ejusdem. 
Figura 9.. 
Seta ejusdem seriei ast magis versus anum sita; ope vitri microscopii 16 
diametris magnificatur. 
a. Basis seta. 
b. Ejus apex. 
ccv. Musculi quibus adnectitur: 


Figura 9. 

Seta subulata diametris 48 adaucta ope vitri microscopii. Præter curvaturas 
sete, in ea figura observanda sunt ejusdem organi aspectús corneus et insertio 
Pr muscularium. 

a. Basis setæ. 

b. Apex setæ. 

ce. Museuli. 

dd. Insertio eorum fibrarum in sete superficiem. 

e. Locus ubi maxime curvatur seta. 
Figura 10. 


Mediz corporis partis annulus cum striis seu impressionibus variis et setis 
quibus ornatur et instruitur. Animadvertuntur sete per pares et secundum qua- 
tuor series disposite. Diametris 6 amplificatur ope vitri mieroscopii. 

Figura 11. 

Anterioris corporis partis annulus etiam 6 diametris amplificatus ope vitri 
microscopii. Duæ tantummodo hic inveniuntur series ise seu internarum 
quarum utraque duobus setis componitur. 


ndr 
y 


( 243 ) 
TAB. VIL. 


DISSECTIO GENERALIS. SEU TOTIUS CORPORIS vr APPAREAT RELATIO ORGANO- 
RUM. — APPENDIX GENERATRIX. — FOLLICULI MONEMBRIONARES , 


EORUMQUE. EVOLUTIO ATQUE PULLORUM EMISSIO. 


í i Figura 1. 

LUMBRICUS TERRESTRIS supinatus, ventre apertus et magnitudine naturali 

a. Primus annulus ore pertusus. 

b. Apparatus cerebralis. 

ee. Funiculi nervosi oesophagei. 

d. Extumescentiæ hypogastricæ nervose. 

eee. Funiculus nervosus qui a decursu suo naturali deflectitur in e' versus 
latus sinistrum, que deviatio mere est artificialis et ab 'anatomico dependet. 

ff. Pharynx vel secundum alios glandula salivaris. Terminatur antrorsum 
orificio orali. ^ 

ogi OEsophagus. 

hhh. Ovaria et testiculi. Plura ovaria jam ova dedere. 


. Majores lobi initii canalis intestinalis. 

Minores lobi canalis intestinalis. 

pppp. Canalis intestinalis. 
gg. Ejusdem extremitas posterior. 

rrrrrr. Corpora fætifera. 
ss. Ova libera, seu ut melius Fest folliculi monembrionares. 
t. Annulus ultimus ano pertusus. 


i. Locus quo cor est. 
k. Ingluvies. 

lil. Vena ventralis. 
m. Ventrieulus. 

n. 

9. 


Figura 2. 
Appendix generatrix separatim et ope microscopii vitri conspecta. 
a. Apex. 
h. Basis. 


[3 Pars musculorum clitelli. 
d. Punctum nigrum quasi solidum. 


( 244 ) 


Figura 3, 
Folliculus monembryonaris adhuc in terra contentus magnidodinn naturali 


conspectus. 
Figura. 4. 


Folliculus artificialiter apertus et liquorem mucilaginosum, album et nebulas 
ostendentem emittens; naturali magnitudine delineatur. 


+ 


Figura 5. 


Folliculus sponte apertus et Lumbricum parvulum emittens; naturali magni- 


tudine conspicitur. 
Figura 6. 


Folliculus nondum evolutus; globularis est ; magnitudine naturali repreesentatur. 
Figura 7. 


Folliculus magis crescens, ovalis, uno extremo. apice Merian naturali. ma- 


gnitudine repræsentatur. 
Figura 8. 


Folliculus eodem statu evolutus ast duobus lateribus PRO unciformi 
terminatus; talis qualis est, delineatur. 


Figura 9. 
Folliculus satis evolutus; unicam appendicem unciformem tantummodo fert: 
magnitudine naturali repræsentatur. 
Figura 10. 


Folliculus naturali magnitudine et eo momento delineatus quo in lucem Lum- 


bricus editurus est. 
Figura 11. 


Idem folliculus ast altero sensu conspectus, ita ut ejus forma. bene declaretur. 


TAB. VIII. 


DISSECTIO' GENERALIS CORPORIS QUA IN CONSPECTUM VENIUNT OMNIA PRÆCIPUA 
ORGANA. — CLITELLUM IN CASU MORBIDO. — APPENDICES GENERATRICES. 


‘Figura 1. 


LUMBRICUS TERRESTRIS, dorso longitudinaliter apertus et magnitudine natu- 
rali delineatus. 
a. Ànnulus quo os est. 


(245 ) 
b. Apparatus cerebralis. 
ee. OEsophagus. | 
ff. Pharynx (et secundum nonnullos haha ‘salivaria ) pauló longitudina- 
liter apertus et transverse dejectus ut appareat structura fibrosa similis textui 
musculorum, 
hhh. Ovaria quorum posteriora maxima et corporibus fætiferis nondum evolu- 
lis notata. 
i. Cordis vasa transversa fere non conspicua ob alia organa quitus teguntur. 
J. Posteriora hec vasa majora. 
k. Ingluvies. 
UU. Arteria dorsalis. 
m. Ventriculus. 
n. Canalis intestinalis lobi anteriores seu majores. 
o. Canalis intestinalis lobi minores. 
ppp. Canalis intestinalis. 
rrr. Corpora fætifera. 
sss. Ova libera. 
t. Anus. 
vvv. Stratum musculare cum epiderme. 


yy. nga ^ 
Figura 2. 


LUMBRICI pars anterior magnitudinis naturalis. Gonspicuuntur in hac digurä 
pars corporis quá ovaria impregnatione fecundata amplificantur , post hanc 
coarctatio corporis diametri, et clitellum denique maxime evolutum ob glandu- 
larum in eo contentarum expansionem. 

4. Caput cum ore. 

b. Pars qua ovaria includuntur. 

be. Pars contracta. — 

ed. Clitellum tumidum. 

de. Pars corporis eodem diametro quam tota pars posterior. 

Figura 3. 
Clitellum ejusdem LUMBRICI separate delineatum ut clarius appareant amuli - 
quibus componitur et splendor metallicus quo ornatur (in tabulis coloribus vivis 
„non. decoratis, exprimitur heec conditio ultima ope nebularum nigriorum litteris ss 
notarum.) Amplificata est hujus clitelli imago 2 diametris ope vitri microscopii. 
ed. Clitellum 6 annulis compositum quorum spatia quibus inter se separantur 
bene conspicuuntur. - 


( 246 ) 
e. Contracta pars corporis. 
ss. Animadvertitur hic epidermis a strato musculari separatus et bene conspicuus, 
simul ac nebulæ nigre prope has litteras posite quibus notatur splendor metallicus. 


Figura 4. 


LUMBRICI cujusdam pars anterior ventre conspecta et magnitudinis naturalis. 
Animadvertenda est illa ob appendices generatrices ad clitellum ipsum mat 

a. Caput cum ore. 

bc. Glitellum. 

d. Pars corporis. 

e. Appendix generatrix sinistra. 

e! Appendix generatrix dextra. 


Figura 5. 


Clitellum ejusdem LUMBRICI 2 diametris adauctum ope microscopii vitri. 
bc. Clitellum. 

e. Appendix generatrix sinistra. 

e'. Appendix generatrix dextra. 

ff. Annulorum intersectiones e quibus oriuntur. 


TAB. IX. 


DISSECTIO GENERALIS CORPORIS UT PRJECIPUA CONSPICIANTUR ORGANA. — OVARIA. 
CORPORA FJETIFERA. — OVA. — FOLLICULI CHRYSALIDEI. — VIBRIO LUMBRICI. 
Figura 1. 

LUMBRICUS TERRESTRIS latere apertus et magnitudinis naturali delineatus. 

a. Oris annulus. 
b. Cerebrum. 
b'. Annulus a funiculis oesophageis nervosis formatus. 
e. Pars funiculi nervosi que secundum pharyngem decurrit. 
d. Locus ubi a via sua normali deflexus fuit ille funiculus. 
eeee. Funiculus nervosus. _ 
e'. Locus ubi adhuc magis deflectitur ille funiculus. 
ff. Pharynx seu glandula salivaria secundum nonnullos. 
g. OEsophagus. 
hh. Ovaria ova et corpora fetifera emissura. 
À'À'. Ovaria que ova jamjam emiserunt. 
k. Ingluvies. 


Pa © ul 


( 247 ) 
lil. Vena ventralis mediana. 
Ui. Arteria dorsalis. 
m. Ventriculus. 
m. Ejus vasa. 
o. Intestinalis canalis initium. 
pp. Canalis intestinalis. 
q. Ejusdem terminatio. 
rrr. Corpora fetifera. ` 
ss. Ova libera. ; 
KANUS 
vvv. Stratum musculare. 


yy. Diaphragmata. 
Figura 2. 


Ovarium e corpore extractum et 5 diametris ope vitri microscopii amplificatum. 
aaa. Macule nigre que rudimenta sunt corporum meum. 
Figura 5. 
Ovarium quod ova et corpora fetifera jam emisit, ope vitri microscopii "lei 
diametris adauctum. 
a. Filamenta quibus compages hujus organi efficitur. 
Figura 4. 
Ova, 4 diametris ope vitri microscopii aucta: nimié nigra ere cælantur. 
Figura 5.. 
Corporum fetiferorum rudimenta in ovariis capta; ope vitri „pen: 
8 diametris agate 
Figura 6. 


Pars posterior Lumprict foetus et ova — aperta et magnitudine natu- 
rali delineata. 
Canalis intestinalis. 
Ejus extremum. 1 
Corpora fetifera nondum evoluta. 
Ova. 
Meatus analis. 
. Stratum musculare cum epiderrnide. 
ææ. Corpora fetifera maxime evoluta. | 
y. Diaphragmata. M 
zz. Corpora fetifera corporis lateribus adhærentia. 55 


tins is 


( 248 ) 

Figura 7. 
Corpus fetiferum maxime evolutum. Apparet in eo differentia duarum sub- 
stantiarum quibus componitur: id est, nigre et albae. Diametris 6 ope vitri 1 mi- 


croscopii adaugetur. 


aaa. Macule nigre. 
Figura 8. 


Corpus fetiferum maxime evolutum in quo multum diminuta est substantia 
nigra, ope vitri microscopii 5 diametris adauctum. 

‘aaa. Substantia nigra. 

bbbbb. Vibriones LUMBRICI. 

Figura 9. 

Corporis fetiferi aperti pars, 8 diametris ope vitri biconvexi auctum. 

aaa. Ova. 

bbb. Folliculi chrysalidei. 


Figura 10. 


Unus ex fetibus illis quos nascentes habuimus, in corporis interiori cavitate 
observatus et 5 diametris ope vitri microscopii adauctus. 


TAB. X. 


EVOLUTIO LUMBRICORUM PULLORUM. — ORGANA GENITALIA INTERNA 
MASCULA ET FEMINEA. 


Figura 1. 
A. Parvulus Lumpricus a tribus diebus natus, magnitudinis naturalis. 
B. Idem microscopii ope 10 diametris auctus. 
, Figura 2. 

A. Parvulus Lumsricus a 16 diebus natus, magnitudinis naturalis, 

B. Idem microscopii 10 diametris auctus. 

N. B. In hisce duobus fi guris, non tantum annulos sed etiam clitellum et ma- 
cule virides in canali intestinali conspiciuntur , quibus criteriis heec animalcula 
ad LuwBRICI speciem referenda extra omnem dubitationem. sunt. 


Figura 3. 


A. Parvulus LUMBRICUS mense post ortum, magnitudine naturali delineatus. 
B. Idem ope microscopii 6 diametris auetus. Clitellum et annuli bene conspi- 
ciuntur. j 


a 


E 


( 249 ) 

Figura 4. 
A. Parvulus Lumpricus 4 mensibus post ortum, magnitudine naturali delineatus. 
B. Idem ope microscopii 4 diametris auctus. 

Figura 5. | 
LuwBRICUS 5 mensibus post ortum magnitudine naturali delineatus. 

Figura 6. 
Lumsricus 6 mensibus post ortum magnitudine naturali delineatus, 

Figura 7. 
Lumgricus 7 mensibus post ortum magnitudine naturali delineatus. 

Figura 8. 
Pullos Lumprict repræsentat natos in superficie materiei viridis ( Nostoch 

commune , Vauch. ) 

Figura 9. 
Testiculus sphæricus liquore spermatico semiplenus. 
A. Organum magnitudinis naturalis. 
B. Idem ı0 diametris ope mieroscopii adauctum. 
CC. Liquor spermaticus. 

Figura 10. 


LUMBRICI TERRESTRIS mense Novembris aperti pars anterior, magnitudinis 
naturalis. 

a. Apertura oralis pharyngis. 

Ahh, Ovaria sex duriora, quasi cerea, lutea. Nullum testiculum delineavi, non 
quidem quia eos ibi non adesse credidi, sed potius quia ob spermatici liquoris 
ejectionem, tali modo deprimuntur ut non conapisi adbuç; possint. 

MI. Cordis auriculæ. 

n.  Ingluvies, 
m. Ventriculus. 
p. Intestinalis canalis. 
Figura 11. | 

LuMBRICUS TERRESTRIS mense Junii aperti pars anterior magnitudinis naturalis. 
In eo cum priore conferendo, omnia organa genitalia ad procreationem idonea sunt. 

a. Caput cum ore aperto. 

bb. OEsophagus. 

ee,ce. Testiculi quatuor. 

dd. Duo ovaria posteriora seu majora. 

ee,ee. Quatuor ovaria anteriora seu minora. 

'e'. Glandule cesophagee. 


( 250 ) 


Figura 12. 
Ovarium minus, magnitudinis naturalis. 

Figura 15. 
lise 6 diametris ope microscopii adauctum. 
A. Pediculus ejus seu oviductus. 


B. Ejusdem initium. 
Figura 14. 


Ovarium majus, magnitudinis naturalis.. 
Figura 15. 
Idem 4 Biene ope microscopii adauctum.. 
A. Oviductus seu pediculus. 
B. Ejusdem initium. 
TAB. XI. | 
(TAB. X-bis. — TAB. XL.) 
CANALIS ALIMENTARH INITIUM ET ORGANA EI PROPRIA. 


Figura 1. 

Representat faciem ventralem pharyngis, cesophagi, glandularum œsophagea- 
rum et ingluviei initii, nervis et vasis sanguiferis destitutorum, et ope vitri bi- 
convexi 5 diametris adauctorum. 

aa. Limbus infundibuli membraná submusculari reflexä cavitatem oris ves- 
tienti effecti. 

bb. Conjunetio hujusce membrane cum pharynge seu glandula salivaria. 

bbec. Pharynx aut glandula salivaria secundum nonnullos. Ad hujus organi su- 
perficiem terminantur dus species canalium que per latera cesophagi in plurimas 
circumvolutiones contortarum decurrunt; melius apparent hzc extrema in 
figuris quam explicari verbis possunt. 

ddddd ,ddddd. Appendices membranaceæ veluti diaphragmatum rudimenta 
quibus pars anterior canalis alimentarii cum partibus vicinioribus ligatur. 

ee. OEsophagi initium. Due anteriores. circumvolutiones Ie Mun 
canalium lateralium oesophagearum. 

ff. Mediz circumvolutiones eorumdem organorum. 

gg. Posteriores circumvolutiones eorumdem organorum. 

hh. Harum specierum canalium partes recte. 

Jj. Glandule œsophageæ anteriores. 


( 251) 


kk. Glandule cesophagee posteriores: 

U. OEsophagi finis. 

mm. Ingluviei initium. 

n. Medius canalis ne © quo transeunt alimenta. 


Figura, 2. 

"OEsophagus alii Lumsriıcı minoris, quo constat circumvolutiones canalium 
specierum cesophageorum variari vel in ratione statis vel propter individua ; 
5 diametris ope vitri biconvexi amplificantur horum organorum imagines.. 

ee. Dilatationes anteriores specierum canalium lateralium. ; 

ff. Dilatationes mediæ eorumdem organorum. 

gg. Dilatationes posteriores eorumdem organorum. 

hh, Partes eorumdem organorum recte. 

Jj. Glandule œsophageæ anteriores. 

kk. Glandule cesophagez posteriores. 

U. Finis oesophagi. 

nnn. Canalis medius cesophagi quo transeunt alimenta. 

Figura 5, 

Canalis alimentarii pars anterior longitudinaliter aperta et 5 diametris ope vitri 
biconvexi adaucta. 

b. Cerebrum. . 

e. Funiculi nervosi annuli cesophagei. 

ec,hh. Interna superficies pharyngis seu glandule salivarie secundum alios; 
pluribus varicibus, elevationibus depressionibusque notatur. 

Ah. initium cesophagi. 

ü,kk. Circumvolutiones specierum canalium lateralium. 

U. Eorumdem partes rectae. 

o. Glandula quadam. 
Figura 4. 

Hee glandula separatim visa et ope microscopii multum adaucta. 

n. Ejus initiumcum ramusculis quibus interná cum superficie cesophagi adhærebat. 

`o. Ejus pars media seu amplior. 

p. Ejus pars posterior etiam ramusculis terminata quibus intime eum ceso— 
phagi facie interna conjungebatur.. 


(32) 


TAB. XII. 
(TAB. XI-bis. — TAB. XIL) 


INGLUVIES. — VENTRICULUS. — CANALIS INTESTINALIS LOBL — CANALIS 
INTESTINALIS — TYPHLOSOLIS. 


Figura "BP 
Canalis intestinalis longitudinaliter apertus ut in conspectum veniat typhlo- 
solis seu intestinum in intestino; magnitudinis naturalis. 
AA. Pars anterior canalis intestinalis. 
BB. Pars posterior ejusdem. 
CC,CC,CC. Margines canalis aperti. 
a. Extremitas anterior typhlosolis. 
b. Ejusdem extremitas posterior. 
c. Ejusdem vas sanguiferum medium. 
d. Ejusdem vas sanguiferum sinistrum. 
e. Ejusdem vas sanguiferum dextrum. 
Figura 2. 
Intestini aperti pars anterior ope vitri microscopii 4 diametris amplificata. 
AA. Pars intestini. 
a. Extremitas anterior typhlosolis. 
c. Ejus organi vas sanguiferum medium. 
d. Ejusdem organi vas sanguiferum laterale sinistrum. 
e. Ejusdem organi vas sanguiferum laterale dextrum. 
f. Ejusdem organi vasa sanguifera transversa. 
; Figura 5. 
Ingluvies, ventriculus, lobi intestinales ope vitri biconvexi amplificati. 
AA. Finis canalis oesophagei. 
AABB. Ingluvies. 
BBCC. Ventriculus. 
DD. Majores seu anteriores lobi canalis intestinalis. 
EEFF. Canalis intestinalis initium. 
GG. Ejusdem continuatio. 
HI. Arteria dorsalis. 
KK. Chloragogena. 
Ul. Arteriz coronariæ ventriculi sex. 
mmmm. Ramificationes venose. 
9999. Ramificationes arteriales intestinales. 


( 253 ) 
TAB. XIII er XIV CONIUNCTÆ. 
(TAB. XII-bis. — TAB. XII. — TAB. XIV.) 
INGLUVIES. — VENTRICULUS. 
Figura 1. 


Lumsricı junioris cujus ingluvies non erat maxime evolutus ventriculus, in- 
gluvies et pars anterior intestini aperti, ope vitri biconvexi 5 diametris glanst. 
AABB. Ingluvies. 
BBCC. Ventriculus 
DD,DD. Intestini lobi majores seu anteriores. 
Intestinum, 
Ejusdem eontinuatio. 
Pylori annulus carneus. 
Intestini parietes crassiores. 
Parietes interne ventriculi. 
999999999. Vasa sanguifera intestini. 
mm. lntersectiones majorum loborum canalis intestinalis, 


Figura 2. 
Ingluvies et ventriculus cum anterioribus lobis intestini majoris Lumsrıcı 
setate provectioris, ope vitri microscopii 5 diametris adaucti. É 
AA. OEsophagi finis. 
AABB. Ingluvies. 
CC. Intersectio ejusdem. 
BBDD. Ventriculus. 
DDEFF. Majores lobi canalis intestinalis. 
FFGG. Minores lobi canalis intestinalis. 
HI.  Chloragogena cum arteria dorsali. 
KKK. Ejusdem organi divisiones cum arteriis coronariis ventriculi. 


Figura 5. 


- Exprimit fibras carneas rectas parietis interne ventriculi, ope vitri micros 
copii 5 diametris adaucti. 


S BEES 


( 254 ) 


TAB. XV. 


(TAB. XIV- bis. — TAB. XV.) 
VESICULÆ AËREÆ SEU ORGANA RESPIRATIONIS. 
Figura 1. 

Lumsricus longitudinaliter dorso apertus juxta lineam pororum dorsalium , et 
cujus canalis intestinalis excisus est. Naturali magnitudine delineatur. 

a. Oris locus. 

b. Cerebrum. 

ec. OEsophagus. 

hh. Ovaria. 

4i. Cordis vasa. 

k. Ingluvies et ventriculus. 

m. Canalis intestinalis initium. 

n. Diaphragmata. 
0000000,00. Vesiculæ aëreæ. 

t. Locus quo anus est. 
yyy,y. Stratum musculare. 


Figura 2. 

Pars corporis omnibus digestionis organis orbatus et ope microscopii visus ut 
in conspectum veniant organa respirationis et eorum relationes cum partibus vicinis. 

aa. Epidermidis intersectio. 

bh. Strati muscularis. intersectio. 

cd. Annulorum superficies externa. 

o,o. Vesiculæ aérez. 

s,t,v. Tria vasa vascularia funiculum nervosum concomitantia. 
. Funiculus nervosus cujus laterales abscissi sunt. 


yy. Diaphragmata. 
Figura 5. 


Una ex vesiculis aéreis anterioribus aut minoribus, ope microscopii 7 diame- 
tris amplificata. 

4. Pediculus quo cum aére externo communicat vesicule cavitas interna. 

b. Extremitas opposita; in ejus superficiem perreptant vasa sanguifera. 


Figura 4. j 
Filum hujusce vesicule parieti interne adhaerens, ope microscopii adauctum et 
seorsum delineatum. 
ab. Ejus extremitates. 


(255) 


Figura 5. 

Vesicula aërea mediæ partis corporis, ope microscopii 7 diametris aucta. 

a. Tubus ejus longior. 

b. Vesicule initium. 

e. Ejusdem constricta pars. 

d. Tubus brevior. 

Figura 6. 

Vesionta aérea partis corporis posterioris, ope microscopii 7 diametris aucta. 

a. Tubus longior cum filamento. 
pb. Vesicule initium. 

e. Ejusdem pars constricta. 

d. Tubus brevior. 

‘f Vas sanguiferum. 
Figura 7. 
Filum hujusce vesiculæ parieti internæ adhærens, ope microscopii conspectum. 
' a. Extremitas alter. 
b. Alter extremitas. 
Figura 8. 

Exhibet seriem annulorum sive partem corporis macerationi 48 horarum sub- 
missi ex quo, compressione ope digitorum effectá, et per poros dorsales erumpit 
liquor quidam fuscus qui in aqua solubilis, vortices instar fumi producit. Vid. 

_p. 54. dissert. (Diametris 2 amplificata est hee figura. ) 


© TAB. XVI. 
(TAB. XV- bis. — TAB. XVI.) 
; CHLORAGOGENA. 
Figura 1. 
. Canalis intestinalis LUMBRICI TERRESTRIS cum chloragogena, magnitudinis 
— naturalis. 
ab. Pharynx vel glandula salivaria. 


‘a 
Pu 
1 
m 
i 
p 
HR 
r 
7 
"à 
sd 


be. OEsophagus. 

d. Ingluvies. 

e. Ventriculus. 

f. intestini majores lobi. 

34 

4 
n. 
4 


Cw 3 


+ 


999- 


( 256 ) 


Intestini minores lobi. 
Finis canalis intestinalis. i 
Ovaria minora seu anteriora. 
Ovaria majora seu posteriora. 
Initium chloragogenæ. 


. Pars que juxta cesophagum extenditur. 


. Pars que dilatata vasa cor efficientia comprehendit. 
Hoc vasa. 
Pars rursus angustior que a cordis loco usque ad ventriculum extenditur. 
Extensiones chloragogenze que arterias ventriculi coronarias concomitantur. 
Chloragogenz major pars que juxta intestinum descendit. 


Figura 2. 


Pars anterior chloragogenæ cum vasis sanguiferis que includit, mee vitri mi- 
o: 6 diametris adaucta. 


. Arterie dorsalis pars anterior. 


- 


ounososkes Rs À 


Pars 
rias sic 
aa! . 
b. 


€. 


d. 


Prima auricula cordis seu anterior. 
Secunda auricula cordis. 

Tertia auricula cordis. 

Quarta auricula cordis. 

Quinta auricula cordis seu posterior. 
Arteriz dorsalis pars sequens. 


. Pars chloragogenæ juxta œsophagum extensa. 


Extensio prima ejusdem organi primam auriculam cordis concomitans. 
Extensio secunda ejusdem organi secundam auriculam cordis concomitans. 
Extensio tertia ejusdem organi tertiam auriculam cordis concomitans. 
Extensio quarta ejusdem organi quartam auriculam cordis concomitans. 


Extensio quinta ejusdem organi quintam auriculam cordis concomitans. 
Pars chloragogenæ sequens. 


Figura 3. 
chloragogonæ quae juxta ventriculi superficiem dorsalem extensa, arte- 
dictas ventriculi coronarias concomitari solet. 
Pars arteriæ dorsalis. 
Prima arteria coronaria ventriculi. i 
Secunda arteria coronaria ventriculi. 
Tertia arteria coronaria ventriculi. 


( 257 ) 


e. Pars arterie dorsalis. 

A. Pars chloragogene partem anteriorem ventriculi obducens. 

B. Extensio ejusdem prima primam arteriam coronariam ventriculi concomitans. 

C. Pars chloragogena inter duas extensiones proxime sequentes sita. 

D. Extensio ejusdem secunda secundam arteriam coronariam ventriculi con- 
comitans. 

E. Pars chloragogen® inter duas extensiones proxime sequentes sita. 

F. Extensio tertia ejusdem tertiam arteriam coronariam ventriculi concomitans. 

G. Parschloragogenæ inter ultimam extensionem et extensiones intestinales sita. 

HH. He extensiones intestinales. 


TAB. XVII. 
(TAB. XVI-bis — TAB. XVIL) 


INGLUVIES. — VENTRICULUS. — CANALIS INTESTINALIS. — TYPHLOSOLIS. 


Figura 1. 

Exhibet præparationem anatomicam quá ostendatur relatio mutua inter 
typhlosolem, intestinum , chloragogenam , arteriam dorsalem et stratum musculare ; 
quamobrem in tota portione corporis ubi extenditur typhlosolis, stratum musculare 
denudatum fuit vesiculis aéreis et vasis sanguiferis, preter arteriam dorsalem ; 
longitudinaliter apertus fuit tractus intestinalis omnino alimentis vacuus, et 
pars libere appensa chloragogen® cum arteria concomitante integra mansit. Omnia 
hac organa magnitudinis naturalis hic delineantur. 

aabb. Stratum musculare. 

Pars dextra intestini eujus, pars altera ablata est. 
Typhlosolis cum suis vasis longitudinalibus et transversis. 
Chloragogenze pars libera. 

Arteria dorsalis quá concomitatur organum precedens. 


Figura 2. 

Preparationis anatomice sectio verticalis quá demonstratur relatio mutua 
inter typhlosolem , ejusdem vasa sanguifera, tractum intestinalem et arteriam 
dorsalem, aut modus quo typhlosolis congruit cum chloragogena et intestinum ; 
duplo augetur. 

a. Typhlosolis cavitas. 

b. Vas ejus longitudinale dextrum. 

e. Vas ejus longitudinale medium. 


RER 


( 258 ) 


d. Vas ejus longitudinale sinistrum. 
ee. Intestini segmina. `- 
ff. Chloragogene sectio. 
g. Arteria dorsalis. 
Figura 3. 


Pars canalis intestinalis ab ingluvie usque ad tertiam partem anteriorem in- 
testini cujusdam LUMBRICI in quo maxime evoluti fuerunt chloragogene lobi. 

ab. Ingluvies. À 

be.‘ Ventriculus. 

ed. Lobi anteriores intestini. 

e. Lobi posteriores intestini. 

fy. Arteria dorsalis. 


Figura 4. 


Pars intestini in cujus superficie extenduntur chloragogene lobi, eorum 
rami et ramusculi; 4 diametris ope vitri microscopii adaugetur. 

aabb. Intestini’ lobi. 

ed. Arteria dórsalis. 

Figura 5. 

Intestinum longitudinaliter apertum cujusdam Lumsricı offert, ut in -con- 
spectum veniat typhlosolis peculiaris forme et dispositionis affectione fortasse 
morbida productarum. ( V. p. 161 diss.) 

ab. Intestini segmina. 

c. Typhlosolis. 

Figura 6. 

Ejusdem typhlosolis pars quedam, 5 diametris ope vitri microscopii amplificata , 
delineatur ut demonstratur in hocce morbo vasa sanguifera lateralia obduci 
materie propriä typhlosolis. 

ae. Typhlosolis pars. : 

bb. Vas sanguiferum longitudinale dextrum. 

cc. Vas medium. 

dd. Vas sinistrum. 

Figura 7. 

Ejusdem organi extensio valde amplificata ope vitri microscopii delineatur ut in 
conspectum veniant infiniti ramusculi sanguiferi qui nascuntur e vasis transversis. 

ac. Extensio typhlosolis. ; 

ac. Vas sanguiferum medium. 

b. Vas sanguiferum transversum. 


( 259 ) 


TAB. XVIII. 
(TAB. XVII - bis. — TAB. XVIIL ) 


OS. — APPARATUS CEREBRALIS ET EJUS NERVI. 


Figura 1. 
Oris exhibet præcipuos musculos valde ope vitri microscopii amplificatos. 
AABee. Musculus proprius labii superioris. 
BD. Sulcus medius lobi labii superioris. 
EE. Musculus proprius labii superioris. 
FF. Primus annulus. 
H. Secundus annulus. 


Figura 2. 
Oris, cum alimenta sumit, exhibet precipuos musculos valde ope vitri micros- 

F copii amplifieatos. 
AABce. Musculus proprius labii superioris. 

D.. Oris cavitas. 

E. Musculus proprius labii inferioris cum pxæcedenti junctus. 

FG. Primus annulus. 

H. Secundus annulus. 


Figura 5. 
, Preparationem anatomicam exhibet quá ostenduntur apparatus cerebralis et 
ejus neryi cum partibus vicinioribus, ope vitri microscopii valde amplificatam. 
AA. Diameter transversus oris. 
BCC. Lobi anteriores labii superioris. 
Intersectio primi et secundi annulorum. 
Intersectio secundi et tertii annulorum. 
Intersectio tertii et quarti annulorum. 
Pars interne superficiei labii superioris. 
Pars externe superficiei labii oce er 
Oris cavitas. 
| MMMM. Infundibulus ab extensione submuscularis membrane effectus et effi- 
4 ciens cavitatis oralis parietes. 
N. Ejusdem membranæ pars dorsalis. 
00000. Annulorum superficies interna. 
PP. Pharynx vel glandula salivaria. 


rani 


( 260 ) 


QQ. Ramificationes chiomgogent quibus a — usque ad ventralem super- 
ficiem ornatur. 

a. Gerebrum. 
be,be. Annulus nervosus cesophageus aut pharyngeus. 

ede. Ganglia suboesophagea. 

ee. Nervi cerebrales seu primi paris. 

IP. ff. Nervi pharyngei seu secundi paris. 
99,99. Nervi labiales seu tertii paris. 

hh. Nervi interannulares. 

Abscissi sunt, ne nimis diffusa fiat figura, nervi annulares. 


TAB. XIX. 
(TAB. XVIII- bis — TAB. XIX.) 
MUSCULI. 


Figura 1. 

LuMBRICUM exhibet ventre longitudinaliter apertum, omni tracto intestinali 
organisque adjacentibus orbatum, ita ut nihil nisi stratum musculare relinquatur. 
Hec præparatio anatomica magnitudine naturali delineatur. 

ab. Linea mediana dorsalis tele muscularis. 

&bcF,abcF. Musculi recti dorsales. 

DD. Eorum dilatatio lateralis ad annulum 18%. 

cDEEF,cDEEEF. Musculi recti ventrales. 

EEEEE. Eorum crassitudo. 

9999. Series longitudinalis setarum externa. 
Ahhh. Series longitudinalis setarum interna. 
ijj | Annulorum intersectiones. 

Figura 2. 

LUMBRICUM exhibet longitudinaliter dorso apertum, omni canali intestinali , 
omnibusque organis adjacentibus orbatum, ita ut nihil , preeter "nos musculare, 
relinquatur magnitudine naturali len 

ab. Linea mediana centralis tele cellularis. 

abcF,abcF. Musculi recti ventrales. 

cDEEEF, cDEEEF. Musculi recti dorsales. 

DD. Horum posteriorum dilatatio ad annulum 18%. 

999g. Series longitudinalis setarum externa. 

hhhh. Series longitudinalis setarum interna. 

iii. Annulorum intersectiones. 


( 261 ) 


Figura 3. 

Seriem repræsentat musculorum annularium obliquorum ( fibris obliquis), ope 
vitri microscopii duplo auctorum, que musculis setarum propriis, earum cap- 
sulis et setis ipsis intersecatur. ; 

abe,ahe. Series horum musculorum. 

gh,gg. Series duplices quatuor seriebus setarum correspondentibus, 


Figura 4. 
Sectio ejusdem præparationis verticalis etiam duplo aucta ope vitri biconvexi. 
aaaa. Setze eminentes. - 


bbbb. Musculi et capsule earum. 


ccc. Musculi annulares. PR 
Fiqura 5. 


Musculi setarum et illi quibus sustentuntur, cum seta ipsa paulo ope styli per 
musculum protractorem protusa, ita ut locus quo est, bene conspici possit; mi- 
eroscopio sunt aucti. 

a, Sete basis. 

abb. Musculus protractor. 

bhec. Musculus retractor. 

ecdd. Musculi recti ventralis intersectio. 

Figura 6. 

Exhibet positionem generalem musculorum setarum; duplo amplificatur hee 
præparatio anatomica. 

«aaa. Series longitudinales externe musculorum setarum. 

bb. Musculi annulares. 
ce,ce. Series longitudinales interne musculorum setarum. 
d. Crassitudo musculorum annularium. | 

ee. Linea mediana ventralis tele cellularis. 

ff. Intersectiones annulorum. 


TAB. XX. 
(TAB. XVII - ter. — TAB. XX.) 
MUSCULL — DIAPHRAGMATA. — GLANDULÆ CLITELLI. 


Figura 1. 
Corporis portio epidermide denudata et quädam parte musculorum annularium, 


* 


ita ut in conspectum veniat musculus rectus dorsalis ; duplo ope vitri microscopii 


( 262 ) 


aace. Portio ubi adhuc conservantur musculi annulares. 
cece. Portio ubi iidem. abscissi sunt. 

aaaaa,aaaa. Intersectiones annulorum. 

bbbb,bbbb. Impressiones annulorum. 

ab, ab, ab,ab;ab,ab,ab, ab. Musculi annulares obliqui. 
dddd,dddd. Musculus rectus dorsalis et ejus fibre. 


Figura 2. 


Exhibet relationem mutuam qua congruunt musculi annulares transversi, an- 
nulares obliqui, musculi recti et diaphragmata. 

A. Pars que versus anum spectat. 

T. Pars e contra que versus caput spectat. 

ATbb. Musculorum annularium transversalium et obliquorum stratum. 

ac,ac,ac,ac,ac. Musculi annulares transversi. 

dddddd. Musculi annulares obliqui. 

ee. Musculi recti infra positi. 

(fiffff. Diaphragmata. 

Figura 3. 

Preparationem anatomicam exprimit qua demüüskitok in annulis anteriori- 
bus corporis et presertim inter 18 et 21 qui hic repræsentantur, diaphragmata 
non cum intersectione annulorum uti in posterioribus congruere, ast e contra cum 
medio annulo ipso; dupló ope vitri microscopii amplificatur. 

aa. Musculi annulares. 

bb. Musculi recti. 

ccce. Intersectiones annulorum. 

dddd. Diaphragmata. 

ef,ef,ef,ef. Margines eorum quibus cum intestinali canali Kan 

GG. Illius canalis positio lined punctorum indicata. 


Figura 4. 


Clitellum dorso apertum ut in conspectum veniant glandule ejus; dupló au- 
getur ope vitri microscopii. i 
aa,aa. Stratum musculare supra et infra clitellum. 
bb,bb. Clitelli stratum musculare. 
ee,ce. Diaphragmata membranacea. 
dd. intestini pars. 
€.  Typhlosolis. 


( 263 ) 
j. Vasa ejus longitudinalia. 
gg. Arteria dorsalis. : 
Ahh. Ejusdem ramificationes intestinales. 
diii. Vesicule aéreæ. 
| k, " k5, + gto? ‘Sex glandulæ clitelli in utroque ejus latere. 
E Figura 5. 
/ itellum ventre: apertum, ut in mms veniant ganduls bujus organi; 
dupló augetur ejus imago. ^ ^— 7 
aa,aa. Stratum musculare supra et infra clitellum. 
bb,bb. Stratum musculare clitelli. 
ce,ee. Diaphragmata membranaga: 
dd. Intestini pars. tof en 
e. Typhlosolis. _ 
3 Arteriæ dorsalis pars. 
. Vena ventralis. 
A'h', 9 Ejusdem ramificationes intestinales. 
ist Vesicule aéree. 
k, ke, k5, kt, k5. Glandulæ clitelli quinque in utroque ejus latere. 


TAB. XXI. i 
(TAB. XIX- bis. — TAB. XXI.) 
SYSTEMA NERVOSUM. 
‘Figura 1. 
Exhibet systema nervosum sejunctum a corpore et ber, in plano ita 
. extensum, ut in conspectum veniat. superficies inferior funiculi nervosi; duplo 
: a RE vitri augetur. | 
" Bh. ‘Funiculi. pain ng seu. Eoo iin 
1 -> €. Ganglia hypogastrica seu subpharyngea. i 
- . ed. Funiculus nervosus major, gangliis constitutus, et in medio longitudinali 
3 lined‘ junctionis duorum: systematum ne notatus. 
i ef,ef. Nervi cerebrales seu primi paris. ° « » 
‘gk,gk. Nervi pharyngei seu secundi paris. 
hi,hi. Nervi labiales seu tertii paris. ; 
kl, kl. Nervi oesophagei seu quarti paris (paria illa nullam, quini naturam , 
analogiam cum paribus nervorum animalium Mets aan — ; paria sic 
tantummodo enumeravi ob numerum et positionem. ). - 


( 264 ) 

mmmmm, mmmmm. Nervi annulares. 

nnnnn,nnnnn. Nervi interannulares. _ 
o. Plexus nervosus posterior. 
Figura 2. 

Exhibet totum systema nervosum in positione ejus naturali, sed abscissa 
sunt extrema nervorum. corporis, ut melius eonspiciatur, eorum origo, et ne nimis 
diffusa fiat icon; hic funiculi nervosi superficies dorsalis in conspectum. venit, 
dupló ope vitri microscopii adaucti. 

' a. Cerebrum. 

bb. Funiculi cesophagei. 

c. Ganglia hypogastrica. 

ed. ‚Funiculus nervosus præcipuus. 

ef,ef. Nervi cerebrales. 

gh,gh. Nervi pharyngei. 

fe, fe. Nervi labiales. 

kl, kl. Nervi cesophagei. 

ss. Nervi annulares. 

mmmm,mmmm. Nervi annulares. 

annn,nnnn. Nervi interannulares. 
oo. Nervi plexus posterioris. 
Figura 3. 

Cerebrum 6 diametris ope vitri microscopii auctum. 

&bc, abe. Globuli cerebrales. 

d,d. Funiculi cesophagei. Globuli cerebrales hisce funiculis quasi apponuntur. 
Figura 4. 
Globulus cerebralis ope scapelli longitudinaliter secatus et 6 diametris adauctus. 
D. Globuli area in quá distinguuntur materies medullaris et corticalis. 


b. Funiculus oesophageus. 
Figura 5. 


Pars anterior funiculi nervosi cum gangliis hypogastricis et vasis sanguiferis 
ope vitri microscopii 6 diametris amplificata. — i 
ded. Ganglia hypogastrica. 
eeeee. Ganglia. 
{ff Spatia angustiora quibus baser 
99999g. Nervi interannulares. 
Ahhhhh, Nervi annulares. 


ne jr 


n 
$ 
Ü 
b: 
H 
i: 


( 265 ) 

À. Sulcus longitudinalis funiculi nervosi cum arteria nervoso-ventrali. 

Im, lm. Vena nervoso-laterales unicuique nervo ramum prebentes. 
Figura 6. 

Sectio verticalis præparationis praecedentis ope microscopii conspecta. 

aa. Nervi laterales. 

ec. Venarum nervoso-lateralium sectiones, 

d. Arteriæ nervoso-ventralis sectio. 

f. Arteriæ ventralis aut minoris sectio. 
Figura 7. 

Pars funiculi nervosi majoris, postquam in spiritu vini durescerat, sub mi- 

croscopio composito posita. 


a. Medulla. 
bb. Neurolemma. 
Figura 8. 
Pars funiculi nervosi, postquam in Kali caustici solutione jacuerat, sub micros- 
copio magnificata.  - 
a. Globuli nervosi. 
bb. Neurolemma. 
Figura 9. 


Pars funiculi nervosi, postquam in Acido sulfurico jacuerat, sub microscopio aucta. 
aa. Medulla nervosa. 
bb. Neurolemma filiforme absolutum, 
cc. Paria nervosa emissaria. 
N. B. Hæc tres icones secundum figuras a cl. Roth in dissertatione De Ani- 
malium invertebratorum systemate nervoso, delineantur. 
Mia’ ETN . |. TAB. XXI. 
Moh SS 731 (TAB. XIX- bis. — TAB. XXI.) 
SYSTEMA DERMOÏDEUM. — VESICULA AÉREA. — MUCUS. — STRUCTURA NERVORUM. 
Figura 1. 
Portio epidermidis posterioris partis corporis, ope macerationis separata, ma- 


. gnitudinis naturalis. Conspiciuntur annulares impressiones. 


Figura 2. 
Portio “epidermidis laceratæ splendore metallico et coloribus iridis ornata, 
quà demonstratur hosce epidermidi inhærere. 
\ Figura 5. 
Portio epidermidis, microscopii ope conspecta. 


end 
Figura 4. i 
Vesicula aérea aperta, extensa et microscopii ope conspecta; animadvertun- 
tur plicæ ejus membrane. 
Figura 5. i 
Mucus super superficiem vitri plani extensus et ope microscopii conspectus ; 
striis minutissimis sulcatur. ; 
Figura 6. ; | 
Pars funiculi nervosi ope microscopii 20 diametris adauctus. Nervi a certo 
longitudinis puncto abscissi sunt. 
aa. Linez vel striæ quibus ornatur neurilemmatis superficies externa. 
b. Origo nervorum interannularium. 
cc,ce. Origines nervorum annularium. 
Inter a et ce, animadvertitur linea albissima longitudinaliter per medium fu- 


niculi extensa, que linea est junctionis vestigium utriusque partis totius syste- 
tematis nervosi. 
Figura 7.- 
Pars nervi cujusdam annularis, 80 diametris aucta ope microscopii.. 
&. Pulpa nervosa globulis composita. i 
b. Neurilemma. fibris compositum. 


“TAB. XXII 
(TAB. XX. — TAB. XXIIL) 


SYSTEMA VASCULARE. 


Figura 1. 
Exhibet mox TERRESTREM Linn. dorso apertum et cujus stratum mus 
culare ad utrumque latus deflectitur uti etiam ovaria et testiculi, ut in con- 
spectum veniat pars systematis vascularis cordis functionem agens. Lineis sim- 


plicioribus organa, preter arterias. et venas, tantummodo HB et duobus. 
diametris amplificantur. 


a. Extremum anterius arteriz dorsalis. 
t. Extremum posterius arteriæ dorsalis. 
at. Arteria dorsalis. 
. ab. Ramificationes pharyngese. 
bee. Ramificationes oesophagee. 
d. Auricularum cordis quinque paria. 
e. Arteriarum coronarium ventriculi aut ingluviei par anterior. 
f. Arteriarum coronarium ventriculi aut ingluviei par medius.. 


( 267 ) 


g. Arteriarum coronarium ventriculi aut ingluviei par posterior. 
h. Vene ventriculi minutissimæ. 

th, ik, ik, ik, ik. Ramificationes intestinales. 

Figura 2. 

Exhibet LUMBRICUM, ventre apertum cujus latere deflectuntur segmina strati 
muscularis, ovaria et testiculi, ut in conspectum veniat systema vasculare; et 
preterea, ita funiculus nervosus cum ejus vasis sanguiferis rejicitur dextrorsum , 
ut omnia vasa conspicua fiant. Ne nimis obscurior reddatur figura, ad partem an- 
teriorem funiculi nervosi nervos laterales abscissimus. Eodem modo ac pronis 
figura, hæc delineatur et amplificatur. 

Vasa quæ concomitantur cerebrum. 
Vena ventralis mediana. 
‘Ramificationes pharyngeæ. 
Ramificationes œsophageæ. 
Auricularum et ventriculorum cordis paria quinque. 
Venæ minutissimæ ventriculi. 
; hhh. Ramificationes intestinales. 
 kkkk. Arteria nervoso-ventralis. 

Im, ln, Im, Im. Ramificationes venose nervos annulares et interannulares con- 
comitantes ex venis nervoso-lateralibus products. Istas venas nervoso-laterales 
indicant littere pg. 

00,0. Venarum pulmonarium extensiones vesiculas aéreas percurrentes. 

pq. Venæ pulmonares seu nervoso-laterales. 


TAB. XXIV. 
(TAB. XXL — TAB. XXIV.) 
SYSTEMA VASCULARE. 
Figura 1. 
Cor ita præparatam, ut integrum et omnibus organis vicinis liberatum deli- 
neari possit. Quatuor præterea diametris ope microscopii amplificatur. 
a. Pars-extremi anterioris venæ ventralis... 
b. Pars extremi posterioris venæ ventralis. 
€. Pars ubi ista posterior dilatatur. 
defgh,defgh,defgh,defgh,defgh. Circuli vasculares quinque , quorum quilibet cor 
. integrum, ob compositionem organorum quibus constituitur, repræsentare potest. - 

d,d,d,d,d. Ventriculi anteriores seu minores. 


Sa ERR 


( 268 ) 


e,e,e,e,e. Ventriculi posteriores seu majores. 

IP. f. f. f. f, Fila seu vasa exigua quibus — ex ventriculis in auriculas 
propellitur. 

99,9;9,9;9. Auricule. 

hh,h,h,h,h. Auricularum portiones que ad dorsum perveniunt, ubi commu- 
nicant cum arteria, o pe 

ü,i,i,i,t. filorum seu vasorum exiguorum. 

kk, k, k, k, k. Extumescentie moniliformes auricularum. 

m. Arteria dorsalis cum auriculis correspondens et communicans. 


Figura 2. 

Præparationem anatomicam exhibet vasorum sanguiferorum typhlosolis, que 
vasa, exceptis tamen anterioribus, latere abscissa sunt et sanguine. vacua. Versus 
partem anteriorem, conspicitur arteriæ dorsalis portio ex qua exsurgunt rami 
tres majores longitudinales, cum quibus communicant multa vasa minora trans- 
versa circulos totidem efficientia; ad partem mediam et posteriorem, vasa lateralia 
iransyersa resecta sunt, et sanguis effluxit, quo nihilominus tamen bene conspicitur 
membrana vasorum peculiaris. Præparatio quinque diametris, ope microscopii 
amplificatur. 

Figura 5. 

Portionem monstrat arterie dorsalis et ramificationum intestinalium sex 
paria, ut appareat communicatio istorum vasorum cum arteria dorsali ope con- 
strictorum tuborum quit in figura 1. tabule XXIII, in conspectum non veniunt. 

Figura 4. 
In hac figura delineatur vesicula aérea cum vasis, ope microscopii aucta. 
j Figura 5. 

In conspectum hic veniunt vasa sanguifera nervosi funiculi cujus abscissi sunt 
nervi laterales. In medio apparet arteria nervoso-ventralis simplex, et ad alteram 
vel oppositam partem nervi, eminet portio venæ-ventralis seu vene cave. Ad 
partes autem laterales, animadvertuntur venæ nervoso-laterales duc quarum 
rami laterales alternatim duorum parium, alternatim unius paris numero, ner- 
vos concomitantur et in vesicularum aérearum membranam dividuntur. 


TAB. XXV. 
| (TAB. XXII. — TAB. XXV.) 
COMPOSITIO SANGUINIS. — FORMATIO FIBRARUM. 


Figura 1. 
Guttula sanguinis mox e vase effusi, 10 diametris microscopio aucta. In centro 


en on WE SE a 


( 269 ) 


animadvertitur sanguis adhuc liquidus, bullularum minutissimarum infinitum 
numerum. monstrans, dum e contra in. peripharia, nulla bullula adest: hie jam 
exsiccatus est sanguis et fibre radiantes formate sunt. 

Figura 2. 

. Eadem guttula iisdem diametris microscopio aucta, ast post certum temporis 
spatium conspecta, ita ut minor hic est quantitas sanguinis liquidi, major autem 
exsiccati, quo etiam minor est numerus bullularum in hac figura majorum ( quia 
in unum plurimae conjuncte fuerunt ), et major numerus fibrarum earumque 
major longitudo. 

Figura 3. 
Magnitudinem naturalem guttule precedentis ope crucis expressam exhibet. 
À Figura 4. 

Plurime fibre separatim conspecte, ope vitri microscopii auctæ. 
a Figura 5. 

^o ex illis fibris ramosis, 21 diametris ope microscopii aucte. 

Figura 6. 
pes ejus principalis pars que fibris minoribus componi videtur. 
Figura 7. 
 Bullulie darts seorsum conspectæ. 
Figura 8. 

Guttula sanguinis major, exsiccata in plano vitri , irregulariter fissa, quia tur- 

bata fuit exsiccatio. ` 
Figura 9. 

Guttula minor ejusdem sanguinis, lento exsiceata in plano vitreo, formain 
omnino regularem monstrat. In centro adest vacuum seu foramen, et circum illud 
animadvertuntur fibre continue, et in peripherid, fibre spatiis vacuis interruptæ. 
Leges physice que formationi forme istius regularis et singularis præsunt , 
sunt plurimae, inter quas praecipue evaporationem, attractionem capillarem et 
speciem cristallisationis numerandas habeo. 

| TAB. XXVI 
(TAB. XXIL- bis — TAB. XXVI. ) 
SYSTEMA VASCULARE ERPOBDELL/E VULGARIS. 
Figura 1. 

Exhibet faciem ventralem ERPOBDELLÆ VULGARIS quá in conspectum veniunt 
systematis vascularis precipua vasa. In medio nempe animadvertitur vas ven- 
trale nervum concomitans et ad ejus ganglia dilatatum, cum autem ad partes 


( 270 ) 


laterales observantur vasa longitudinalia per ‘quæ sanguis descendit, id est in 
partem posteriorem corporis. Anastomosibus variis uniuntur inter se hæc vasa. 
Duplö naturä major est figura. 
| Figura 2. 
Monstrat cursum sanguinis et circulum cireulationis; sagittis indicatur sensus 
secundum quem transfertur sanguis: per medium enim vas videmus cum ascen- 
dentem, per lateralia autem vasa descendentem. 


TAB. XXVII. 
(TAB. XXIII. — XXVIL) 
OVARIA. — OVA. 


Figura. 1. 
Pars ovarii integri microscopio composito subjecti. Ad peripheriam, ubi massa 
fit rarior, observatur infinitus numerus minutissimorum ovorum quorum alia 


aliis comprimuntur. 
Figura 2. 


Masse minores seu congeries horum ovorum non separatorum, microscopio 


composito subjectorum. 
Figura 3. 


Congeries minores ovorum liberorum seu separatorum, sub microscopio com- 
posito et vitro magis amplificante quam istud quo usi sumus in delineandis 
figuris precedentibus conspectorum. | 

A. Series ovorum simplex; moniliformis. 

B. Ova inter se ope filorum peculiarium ligata, uti —-— in ideni pol- 
line observantur grana filis conjuncta. 

Figura 4. 

Ova, fecundatione effecta , delineata et multó amplificata microscopio composito. 

A. Ova corporum fetiferorum cum filamento quodam nigriori in cavitate con- 
tento, quod filamentum fortasse constituit embryonis prima rudimenta. 

B. Ova snperficie cinereá, aspersá exiguis punctis nigris. 

C. Ovum, cum posteriorem evolutionis statum acquisivit delineatum. Dia- 
phragma visibile est. 

D. Ejusdem speciei ovum partim confractum, ex quo exeuntes vidimus parvu- 
las particulas ellipticas quibus fere tota efficitur massa liquoris :in eo contenti. 

Figura 5. | 

Exhibet ova et liquorem ea cireumdantem exsiccata;» exsiccatione formaban 

circumcirca ova rami in ramusculis divisi. Microscopio submissa fuerunt. 


(271) 


Figura 6. 

Ova plurima ibi delineantur, ope mieroseopii conspecta et amplificata; eseterum 

ova ista sat magna in natura existunt. 
~ A., Ovum simplex, ellipsoïde. 

B. Ovum apertum ex quo fluit liquor nebulis notatus, uti tab. VIL fig. 4. 
pro folliculis delineatum fuit alterum exemplar. 

C. Ovum bilobatum. 

DDDD. Ova in quibus adsunt vel desunt filamenta nigra. 

E. Ovum in quo istud filamentum in se replicatur. 


TAB. XXVIII. 
(TAB. XXIV. — XXVIII ) 
TESTICULI. — LIQUOR SPERMATICUS. — ANIMALCULA SPERMATICA. 
Figura 1. 

Testiculus microscopio composito adauctus et mox apertus, ita ut liquorem 

spermaticum effluentem, antequam formet undas, videre nobis liceret. 
Figura 2. 

Testiculus microscopio diametro multum adauctus, et in massa liquoris sperma- 
tici e propria sua cavitate emissi innatans. Liquor iste strias contortas seu undas 
varias format. 

Figura 5. 
Liquoris spermatici portiones exsiccatæ in quibus striæ conservantur. 
Figura 4. 

Portio liquoris miti cue recentis, microscopio tricenties aucta; conspiciuntur 

versus centrum quinque corpora pecularia quorum majus et duo alia lineam 


nigriorem monstrant. Nescio an sunt necne animalcula spermatica, quando- 
quidem illam observationem semel institui. 
TAB. XXIX. 
(TAB. XXV. — XXIX.) 
CORPORA FETIFERA. — OVA. — PUTAMINA CHRYSALIDEA. — VIBRIONES LUMBRICI. 
Figura. 1, 

Corpus fetiferum, post ejus exitum ex: ovario, 16 diametris ope microscopii 
auctum. Ova, quamvis existunt, tam exigua sunt ut conspici, hoc diametro 
audaucta non possint. 

Figura 2. 

Idem corpus apertum et eodem numero diametrorum eng tenir. 


(272) 


Figura 3. 
Corpus fetiferum magis. evolutum et cujus longitudo naturalis 5 millimetra | 
jam adæquat, ita ut hic 8 diametris amplificetur. Sub ejus membrana externa 
multa conspiciuntur ova. 


Figura 4. 
Idem apertum. Observantur in eo ova et chrysalideus foksen ipa: 
Figura 5. ` 
Folliculus chrysalideus separatim deinst et 8 diametris sine pio- 
venit ex præcedenti corpore fetifero. 8 
Figura 6. 
Corpus fetiferum microscopio auctum, quo probatur A its Sitina, 
ehrysalideorum sæpe fieri sine ulla læsione membranæ corporis fetiferi. 
Figura 7. 
Corpus fetiferum irregulare, microscopio subjectum, quo probatur quo mino- 
rem numerum ovorum, majorem e contra adesse folliculorum chrysalideorum. 
Figura | 8. 
Congeries putaminum chrysalideorum et ovorum talis qualis invenitur persæpe 
ad inferiorem corporis partem. Ova et folliculi majora fiunt. Microscopio subjiciuntur. 
Figura 9 
Ejusdem generis congeries ast setate provectior, etiam microscopio subjecta. 
Figura 10. 
Ejusdem generis altera congeries, maxima, microscopio subjecta. 
Figura an. 
Maxime congeriei ejusdem generis quam precedentis apertæ pars mieroscopio 
subjecta. In ea conspiciuntur minora ova cum majoribus plurimis et ‘patathini- 


bus folliculisque chrysalideis. 
Figura. 12. 
Folliculi chrysalidei majores et maximi, separatim conspecti.. 


A. Extremum perforatum. 


Figura 13. 

Vibriones LUMBRICI majores, microscopio conspecti. ; 
Figura 14. 

Vibriones LUMBRICI minores, microscopio conspecti. 
TAB. XXX. 


(TAB. XXVI. — TAB. XXX.) 
VESICULE AËREÆ. — VIBRIO LUMBRICI. 


Figura 1. 
Vesicula aérea tempore æstivo, et, cum implentur hec organa vibrionibus 
LUMBRICI. Diametris 12 ope microscopio composito adaugetur. 


(278 ) 

a. Membrana vesiculæ. — 

b. Filamentum quoddam peculiare, flavum, hoc tempore valde evolutum, et 
cujus usus nos latet. 

c. Vasa sanguifera vesicule et filamenti flavi. 

d. Vibrionum LUMBRICI copia maxima qui a plurimis observatoribus tam- 
— vem. Lumbricorum habiti fuerunt. 

Figura 2. 

Wesioule aéren sid anni tempore delineata; in ea ( mieroscopio etiam 12 dia- 
metris amplificata) tanta inclusa. fuit copia vibrionum , ut nimis angusto spatio 
procul ab omni dubio solliciti, cogerentur viam persequi per ipsam membranam 
organi, uti videre licet in hac figura. . 

a. Membrana vesicule. | 

bh. Filamentum flavum. 

c. Vasa sanguifera vesiculæ et filamenti. 

d. Vibriones vesicula inclusi. 

eee. Vibriones exeuntes. —— 
; Figura 5. 

Vesicula integra ita representata ut relationes quas habet cum annulo cui 
adnectitur, diaphragmate, intestino et strato musculari in conspectum veniant. 
Diametris 12 amplificatur hoc præparatum. 

a. Vesicula. 

b. Extremum ipsius. - 
E Extremum priori oppositum , partim diaphragmate obductum. 
d. Diaphragma cum vasis. 
€ Annuli musculorum superficies interna. 
f Intestini portio. - 
g Stratum musculare. 
Figura 4. 

' Vibrio ex vesicula aérea extractus et diametro amplificatus ope microscopir, ut 
differentia ejus notatur quá distinguitur a vibrionibus, tabula XXIX. fig. 15 et 14 
ae , 

TAB. XXXI. 
(TAB. XXVII. — XXXL) 
COPULATIO LUMBRICI. — HABITATIO. — APERTURA TUBORUM QUOS INCOLUNT 
ET EORUM SEPIMENTUM HIBERNUM. 


Hac tabula representatur terre portio secundum planum verticale intersecta 
ad illam partem quie ante oculos observatoris invenitur; ad dextrum latus 


( 274 ) 

conspicitur LUMBRICUS partim e tubo suo egressus, et, eo momento delineatus 
quo individuum suz speciei inquirit ut copulationem instituant. Parte humi 'in- 
tersecti , ad orificium tubi quem hic incolit LUMBRICUS, correspondenti, indican- 
tur directio et diameter hujusce tubi. Ad superficiem terre, in medio tabule et 
ad latus sinistrum, in conspeetum veniunt LumBrict duo eoeuntes; inter 
utrumque observantur masse albidæ liquoris mucilaginosi de quibus in disser- 
tatione egimus. Preterea portio corporis posterior unius adhuc in tubo inhærens 
representatur, qui tubus secundum longitudinem suam apertus est, ut animad- 
vertere liceat quo modo dilatatam tenent partem posteriorem corporis LUwBRICI, 
cum coeunt, ne omne corpus extra tubum jaciat. Ad partem denique mediam 
tabulæ et in intersectione humi, dextrorsum delineatur tubus, sepimento pecu- 
liari quod hiberno tempore fabricant LUMBRICI, clausus, et in ipso tubo, Eum- 
BRICUS; sinistrorsum vero tubi eodem modo occlusi foramen, facie ncs 
ut pars convexa sepimenti ad oculos representetur. 


TAB. XXXII. 
(TAB. XXVIH. — TAB. XXXII.) 
ANATOME HIRUDINIS OFFICINALIS. 
Figura 1. 

Hirudo longitudinaliter ventre aperta 

Prater segmina cutis, latere observantur stratum musculare fortissimum, vasa 
sanguifera cum quibus communicant vesicule respirationis officio fungentibus . 
cum vesiculis muciparis alternatim disposite; versus mediam partem. conspi- 
cuuntur canalis alimentarius et funiculus nervosus cum gangliis et nervis qui 
numero quatuor parium ad utrumque latus ex illis nascuntur. Ad partem an- 
teriorem ovaria et organum genitale masculinum locantur et delineantur. 

Figura 2. 

Hirudo ejusdem speciei dorso aperta. 

Cutis, stratum musculare, vasa sanguifera , vesiculæ respiratoriz , muciparee, 
ovaria et organum genitale masculinum, uti in preecedente figura apparent. Ad 
superficiem dorsalem canalis intestinalis, observatur unus ex peculinzihog, tubis 
qui ad partem posteriorem hujusce organi inseruntur. 


Figura. 3. ; 
Organum genitale masculinum in vaginá retractum qua cw aperi- 


tur orificio peculiari. 
Figura 4.- 
Ovarium cum parte oviductus. 


FINIS EXPLICATIONIS TABULARUM. 


INDEX. 


PARS PRIMA. 
DE HISTORIA NATURALI LUMBRICI TERRESTRIS. 
Caput primum. 


Historica institutio classis Annelidum, generis, specieique Lumbrici Pag. 
terrestris. i / 1 - 14 


Caput secundum. 
Historia naturalis Lumbrici, ejus vita, mores, etc. 14 - 24 
A. De antiquioribus auctoribus qui de Lumbricis scripserunt. 24 - 27 


, B. De recentioribus auctoribus qui de Lumbrico terrestri scripserunt. 27 - 29 


Caput tertium. 


- 


De Lumbricorum varietatibus. 29 - 32 


PARS SECUNDA. 
PARTIUM EXTERNARUM ANATOMIA NEC NON DESCRIPTIO. 
Caput primum. 


Conspectus generalis Bes corpus componentium et linearum 
arbitrariarum quibus istud dividitur; hec omnia ut facilius in illius 


studium progredi liceat. 32 - 38 

A. De lineis arbitrariis corpus dividentibus. 38 
Caput secundum. 

‚De externis organis. 59 - 85 
A. De annulis. 59 - 43 

. B. De capite. i 43 
C. De masticationis et deglutitionis organis vel de cavitate oris, 

de labiis ıllorumque functionibus. 45 - 55 
a. De ore. 45 - 45 
b. De labiis. 45 - 46 
*. Superius labrum. | 46 - 49 


37 


(276) 


8. Inferius labrum. 49 - 51 
C. De labrorum functionibus. NET 51 «55 
«. Alimentorum prehensiónis mechanismus. 51 - ba 
8. Terre perforationis mechanismus. ides 52 -.55 
D. De respirationis externis organis seu de poris respirationis. 55 - 56 
E. De organis locomotoriis. | 56 - 68 
a. De motibus organorum locomotionis. 64 - 68 
F. De papillis aut de fissuris transversis. 68 - 73 
G. De clitello. Dri ; 75 - 77 
H. De organis externis que generationi inservire videntur. 77 - 90 
I. De ano. 8o - 85 
a. De expulsione excrementorum, 82 - 83 


PARS TERTIA. 


ANATOMIA ET DESCRIPTIO ORGANORUM INTERNORUM, 


SECTIO PRIMA. 
MYOLOGIA. 


Caput primum. 


De musculis et de fibra musculari. 85 - 103 
À. De musculis corporis. j i 87 - 95 
1. Musculi annulares transversis ——— 87 - 99 
2." Musculi annulares obliqui. 89 - gi 
3.° Musculi longitudinales seu recti. gi - 95 
a. Musculi recti dorsales. 92 - 93 
b. Musculi recti ventrales. 93 - 94 
B. De musculis: setis propriis. 95 - 97 
1.° Protractores spinarum. 96 
C. De musculis oris. 97 = 101 
1.° Oris constrictor. 97 
2.° Musculus proprius labii superioris. 98 
3.° Musculus elevator labii superioris. 98 - 99 
4.° Musculus depressor labii superioris. 99 - 100 
5.» Musculus proprius labii inferioris. 100 - 101 
6.» Musculus retractor labii inferioris. 10r 
D. De musculis ani. 102 - 103 
1.° Musculus radiatus. 162 
2,° Sphincter. 105 


Caput secundum. 
Examen musculorum sese moventium. 103 - 112 


( 277 ) 


I. De motibus partialibus, 104 - 108 
Motus partiales musculorum capitis. 104 - 107 
1. Motus constrictoris oris. 104 - 105 
2." Motus musculi proprii labii superioris. 105 - 106 
5.» Motus musculi elevatoris labii superioris. M 106 
4.° Motus musculi depressoris labii superioris. 106 
5. Motus musculi proprii labii inferioris, 106 - 107 
6.° Motus retractoris labii inferioris. . 107 

— Observatio in motus musculorum capitis. 107 
Motus partiales musculorum ani. : . 107 - 108 
1.° Motus musculi radiati ani. 108 
2.° Motus sphincteris ani. , 108 
II. De motibus locomotoriis. 108 - 112 
1.° Motus musculorum annularium transversalium corporis, 109 
2." Motus musculorum annularium obliquorum. 109 - 110 
5.» Motus musculorum rectorum. 110 = 111 

` a. Elongatio et abbreviatio corporis. : 110 --ıır 
_b. Motus curvationis deorsum. 111 
c. Motus curvationis sursum. 111 
d. Motus curvationis sinistrorsum. 111 
e. Motus curvationis dextrorsum. dE V 

4 Motus musculorum spinarum. 111 - 112 
‚a. Motus musculorum protractorum setarum. 111 
b. Motus musculorum retractorum setarum. 112 
Observationes in motus Lumbricorum. ir2 
"Tabula generalis musculorum. 112 

n SECTIO SECUNDA.. 
i NEUROLOGIA. 


Caput primum, 


! De systemate nervoso in genere et de organisatione nervorum. 113 - 117 


Y Organisatio nervorum. ^0 ^n 116 - 117 
i d Caput secundum, 
"De cerebro et nervis. 117 - 121 
` a. De cerebro. 117 - 118 
Tu b. De funiculis æsophageis. iV 118 - 119 
M De nervis. i : 119 - 121 
4 "m Caput tertium. 
De sensibus et eorum organis. «SION " 121 - 125 
I. De tactu et ejus organis. y 122 - 124 
a. De cute, 122 - 124 
b. De tela mucosa. 124 


( 278 ) 


II. De odoratu et ejus organis. 194 - 125 
III. De gustu et ejus organis. f ; 125 


SECTIO TERTIA 
APPARATUS NUTRITIONIS, 
Caput primum. 


De organis nutritionis. 126 - 146 
I. De pharynge. 126 - 128 
II. De æsophago. 128 - 150 
a. De canale æsophageo proprie sie dieto. 128 
b. De membrana glandulosa. 129 
c. De glandulis æsophageis. _ 129 - 130 
d. De circulis sive annulis quasi cartilagineis æsophagum cir- 

cumdantibus. .150 
II. De glandula peculiari. 130 - 151 
IV. De ingluvie. 231 - 152 
V. De ventriculo. 132 - 155 
VI. De intestino et hepate. 155 - 138 
VII. De typhlosole. 138 - 142 
VIII. De chloragogeno. 142 - 144 
IX. De annexibus et fulcimentis canalis alimentarii. 144% - 146 

Caput secundum. 
De nutritione. f 146 - 147 
SECTIO QUARTA. 
Apparatus respirationis. 148 
I. De vesiculis aéris. 149 - 151 
II. Quædam observata ad respirationem. 151 - 152 
1 "SECTIO QUINTA. 

Apparatus circulationis aut systema vasculare. 152 - 154 
I. Circulatio arterialis. 254, - 158 
A. De aorta aut arteria dorsali. 154 - 157 
a. Ramificationes pharyngeæ. 1555. 
b. Ramificationes æsophageæ. 155.- 156 
c. ‘Ramificationes aut arterie coronariæ ventriculi aut ingluviei. — 156 
d. Ramificationes intestinales. 156 - 157 
B. De arteria ventrali aut minore. 157 
C. De arteria nervoso-ventrali. 157 
Tabula arteriarum, eorumque precipuarum ramificationum. „158 


II. Circulatio venosa. 158 - 162 


zen ou 


De generatione. 


(°279 ) 


A. De vena cava aut ventrali mediana. — 

a. Ramificationes pharyngee. 

b. Ramificationes æsophageæ. 

c. Ramificationes ad ventriculi superficiem 

d. Ramificationes intestinales. 

B. Dé venis pulmonaribus aut venis nervoso-lateralibus. 
Tabula venarum earumque praecipuarum ramificationum, 
Additamenta ad systema vasculare arteriale. 

HI. De corde, sive de apparatu qui impulsionem sanguini incutit. 
IV. De motu circulatorio. 

V. De sanguine ejusque compositione. 


+ SECTIO SEXTA. 


` Caput primum. ` 
De organis genérationis internis. 
I. De organis masculinis. 


De liquore spermatico. 
Il. De organis femineis. 


.. De ovariis. 


a. Ovaria superiora aut minora. 
b. Ovaria inferiora aut majora. 


Caput. secundum. 
De coitu. 
Caput tertium. 


De fecundatione ovorum eorumque evolutione. 
I. Opiniones auctorum de evolutione embryonum. 


- Opiniones Swammerdamii, Rudolphi et Leonis. 
_ Opinio Lyoneti. 


Opinio Blainvillii et Bosch. _ 
Opinio Cari. C 
Opinio Leonis Dufourii. 

inio Homii. 


_ II. Observationes in evolutionem embryonum, 


A. De corporibus fetiferis. 
B. De ovis. 
1.° Ova ante fecundationem. 


^ 2.° Ova post fecundationem. 


a. Prior evolutionis status. 

b. Posterior evolutionis status. 
C. De putaminibus chrysalideis. 
D. De parturitione. 


m 
e 
» 
4.4 o! 


160 


161 


194 


194 
205 
198 
129 


199 


201 
202 


( 280.) 


E. De evolutione pullorum Lumbricorum- post ortum, 
F. De animalibus intestinis aut vibrione Lumbrici. 


SECTIO SEPTIM A. va 


De secretionibus et excretionibus. 


PARS QUARTA. 


De facultate qua gaudent Lumbrici partes sui corporis secatas 
reproducendi. fo a 


Caput primum. 


Observationes de incremento Lumbricorum quorum corpus 
aliqua sui parte truncatum fuit. 


Caput secundum et ultimum. 
De monstrosa deformitate artificiali modo producta. 


Additamenta ad sectionem quintam tertiæ partis et articulum V 
de sanguine ejusque compositione. 

Additamenta ad sectionem sextam tertiæ partis caput tertium 
de fecundatione ovorum eorumque evolutione, 

Explicatio tabularum. 


month en 


202 - 204 


‚204 - 905 
205 - 206 
306 - 220 
215 - 219 
219 - 220 
221 - 224 
214 - 225 
251 - 274 


| 


ERRATA ET EMENDANDA (1). 


Pagina ı Lin. 14 quibusque, dele 

— 4 — 19 hoc, Zege illo 

— 5 — 27 hirundineas, Zege hirudineas (et alias item ). 

— 6 — 21 calcarium, lege calcariorum 

— 7 — 5illtrarunt Zege illustrárunt 

S — — 52 tertianas Zege tertiarias 

— i — 1 quartianas lege quartiarias 

— on — 20 Gangliones lege Ganglia 

— 12 — 25 perfectioni, Zege perfectiore 

— 16 — 19 dicet Zege dicit 

— 52 — 3 ARBITRARIUM Zege ARBITRARIARUM 

— 51 — 17 C. De Labiorum lege c. De Labiorum 

— 6 — 5 aerios lege aereos 

— 105 — 1 Spincter y Sphincter 

—— 119 — 15 cervicales lege cerebrales 

—— 150 — 19 vesiculi aerei Zege vesicule aerem 

—— 152 — 20 verosimilitudine /ege verosimilitudini 

—— 37 — 11 Tab. XXXII- XXXIIL Zege Tab, XXXII 

—— 147 — 15 liquior Zege liquor 

— 150 — 2 vesiculi Zege vesiculæ 

— 152 — 4 branchiorum Zege branchiarum 

—— 152 — 6 inducat Zege induat. 

— 153 — 14 vasibus Zege vasis 

— 155 — 6 systoli et diastoli lege systoles et diastoles (et alias item ). 

—— 156 — 21 paralleli /ege parallelo 

— 162 — 27 dilatationis Zege dilatationum 

— 165 — 1 aortem ¿ege aortam 

—— 169 — 27 funditur Er finditur 

—— 171 — 26 eum Zege cum 

—— 155 — 7 epidermæ lege epidermidis 

— 188 — 7 cucurbitulæ Zege machine suctoriæ 

—— 19 — 7 Tab. XIII - XXVII Zege Tab. XXIII - XXVII 

— 22 — nascentes lege probabiliter natos 

— 202 — egredientes lege 8808. 

—— 28 — 15 articialis Zege artificialis 

—— 208 — 15 nervosorum /ege nervosarum . 

——— 208 — ı6 N. Nomine Tremellæ hic et alias adhuc usus fui eam ob causam qua de 
determinatione plante a cel. Spallanzanio observatæ quadam sub judice 
esse possunt inter Nature Scrutatores, etsi jam plurimi eam speciem oscil- 
latoriæ ( oscillatoria limosa) habendam esse.contenderunt. 

— 208 — 21 Tremellà Zege Tremella i 

— 227 — 10 imus lege umus, : ÿ 

—— 274 — 55 Organum genitale masculinum in vagina retractum que extrinsecus ape- 


ritur orificio peculiari. lege Oviductus apparatus genitalis feminei qui 
extrinsecus etc. A 
274 — 55 Ovarium cum parte oviductus Zege Testiculus cum canali deferente. 


(1) Cum eo tempore quo prælo subjiciebatur commentatio, causis quibusdam a mea volun- 


tate omnino alienis coactus fui identidem ab urbe recedere, multa emendanda Lectori Bene- 
volo relinquuntur, . 


, * ed ** 2 
^ : : | i 
| Mi» vk > j 
# 3 ^ val * ‘ 
4 met, à , 
' 
LEE jc + Lie r 
| > 
1 " 
" hd vt 5 as de . 


p 


AM TN m — TN 


LLL i 


Zeb UI. 


| 


AUT N 
qu pep i 


Se 


lar Alone 


Car FA Morren, del 


Zab N 


~ener ue m ee 


Ce 


1 mgh osoa 


Car 


Gor SA Merron el 


Tab V 
Car Onghona Se 


Tab v1 


es 


Cor IA Morven dal 


dii sn 


arg 


Tab VIE ° 
= 


Car Onghena 
E 


| e v 
"T 
s” 
A 
¢ 
4 
> 
| 
z 
1 AE M 
un^ 
y > 
T 


* 


Cor EA. Morven det 
9 re 


Tab Vill 


Unghanı 


ni Ah Oh 4h & 
t Aa 


oat ipd CRA Shs LEN pp E TPE GER 


lor FA Morven. det. 


Le. 


Tab IX. 
CA. Onghona 


Tah X 
ET d 
^. 
E. 
ga 
ge + 


Tab X bis — Tab. Xl 


Tab. XI — Tab. XII 


Car IA Morren. dal. lar. Onghena. de 


Tab AU Tab ZUIL Tab xw. v 


Car Cunqghona te, 
7 


N 
3 
& 
N 
N 


toca EO CERE OCA A CAL DA EET EDT KP 


Li 


LL 


nim notet oodd 


PENES KO Feu um TERI ERES 16 € ji MÀ er 


Sá — 


php uv 


Sa 


lar. Capena 


Cae Gupte ec. 


Tab XV — Tab IVL 


Tab IV ZTabA VIS 
Goet . 
7 


Font m rn t 


p 


mr, 


Car AA 


rabxyn Tab XV 


7724 


: à 
< / fd j 
è AN MI | 
nun Ei Ehekanekel a tol Sak errant 
i Feb M 
nen 

N 
N 
fy 
x 
O 7 à é N 
S A - - E 2 r N 


Tab XIX — Tab XXL, 


"t 


Tab XIX É 


Tad XXII. 


SY P 


CHAAM eo reor 


al 


nw 


TERT 


À 
Il 
= 


"IX PL XX PL 


22 
4 > 
MU NE 
77 
| WIM. 


——— 


I 


Tab XII — Tab XXIV — 


ZENA UA IAA l 


N \ ALU NN (ROUES [ 


Tab. JAN — Tad XIV. 


Co Fb Morven 


RUNGEN NPAT ES 


Pate 2° — 


are ETR Ro 


USAGE Paks ARES So Wy 


Tat XXIII Tab XXVII 


a NUN s - € Tat XXIV-Ta 4 XXVII 


———— - -em x — RBÓ—— — 


€ JAM eom dal LA 


Tab XXV - Tal XXIX. 


Xt UN “à 


MZ SEEN TER A 
=, , is 


C. Onghena 


men dal. 


OIA Mor 


eb pe am 
RE à 


E a 


Tab XXVI 7 Tab XXX . 


Ce © 


dar. Ongden. Sd 5 


y PC eme mo 


Tab XXVII — Tab XXXI 


| Les , 


d 


\ 
TW? wt 
SAN Ü 


5 


- 
= 
= 
= 
5 
—] 
= 
= 
* 
4 
= 
= 


CT 


Car. Cnghena "m3 


EL Ai ai sr a le 


A 
We 
eF 


$ 


cum 
an, 
“un, 


FELICIS MINGUET, 


BUCHTENO -LIMBURGENSIS , 


RESPONSIO 


AD 


QUÆSTIONEM AB ORDINE JURISCONSULTORUM IN ACADEMIA 
GANDAVENSI 


ANNO MDCCCXXV PROPOSITAM : 


Exponatur Juris Romani doctrina de Pignoribus 
et Hypothecis. 


QUE PREMIUM REPORTAVIT DIE II. OCTOBRIS 
M. DCCC. XXVI. 


ns 


PROOEMIU M. 


H. FPOTHECARUM pignorumque jura dicere aggredior, incertus 
animi Quiritiumne illa an mortalium propemodum appellem omnium, 
quippe quum juris romani eo indies crevit auctoritas, ut tandem 
in omni civitate boni. et «equi esset fons. Imo tot tantasque . gentes 
eo, aut saltem jure, quod romano nititur fundamento, regi etiamnum 
videmus , ut eo uno oracula omnibus contineri merito diceres , perinde 
ac si solis Romanis justitiæ aperire arcana, et in uno orbe romano 
sedes figere suas Themidi placuisset. Sed antequam ad ea me accin- 
gam, prefari quibusdam, que in ipso argumenti cardine parum 
commode dici. posse videbantur, instituti ratio jubet, Clarissimi 
Professores. Gandavenses ! ut nimirum a primo tamquam limine , 
quam. in devolvenda ante oculos vestros pignorum doctrina viam sum 
ingressus , cognitam. possitis perspectamque habere. 

Ex quo enim ad vestram nobilem pignorum doctrinam appuli ani- 
mum; eo precipue usus sum consilio, ut eam tripartito absolverem, 
collocando | nimirum introductionis: modo rem litterariam in fronte, 
in altera parte pignorum historiam, denique. in posteriori jus jus- 
tinianeum. . 

Nam. ego quamvis mediocri. juris litteratura preditus, ab ea tamen 
hic ordiri opere. duxi pretium. Non |quia werbosos facere commen- 
tarios masculamque affectare velim eruditionem, sed quod animad- 
verterim, veterem eam vulgatamque juris litterature incuriam et ne- 


(4) 
gligentiam jura scribentibus naeh » easque haud exiguas, 
jamdiu attulisse, hodieque adeo mihi hoc specimen, quod manu 
tenes, scribenti, plerumque afferre. Neque vero ita eloquor , ut juris 
scriptores carpam, sed polius ut dicam persuadeamque sine juris 
litteratura nos non posse, quam desideramus , juris assequi cogni- 
tionem , malimusque, : dicente Tullio, jurisconsultorum, quam legu- 
lejorum esse similes. Nam, uti Virgilius vocat fortunatos nimium 
bona si sua norint agricolas » ita ego, sed tunc demum jurisconsultos 
appellem fortunatos , si sua bona, hoc est, discipline sue norint 
litteraturam, sine qua c&ca est omnis doctrina et illiberalis. Que 
cum ita sint, quanto magis inconveniens erat, pignorum interpreta- 
tionem promittentibus , omissa litteratura, atque illolis , ut ita dicam, 
manibus, protinus materiam interpretationis tractare. Namque, ni 
fallor, nullum est juris discipline caput, quod majori difficultate 
et sententiarum laborat varietate, quamvis nullum utique majores 
scriptorum. sustinuerit impetus, majusque nobis dederit. numerum 
commentariorum, quippe quos nescio an non cum Justiniano. vere di- 
cerem » multorum camelorum onus.” Sed nota sunt et nota. nimis 
nomine, ut supervacaneum sit ea per me recenseri. Age videamus 
quo consilio rem littérariam illustrare conatus sim. l 

Primum operam navavi jurisconsultis, quos mihi pignorum docs 
trine liceat dicere architectos, quippe qui videbam jus digestorum , 
uti in ceteris, ita et in pignoribus et hypothecis ex fragmentis libro- 
rum, quos produxerat ingenii acumen illorum jurisconsultorum , qui- 
bus auream jurisprudentiae romance videre licuerat etatem, a Tri- 
boniano esse compilatum , itaque clatem , librorum indolem, vitam 
denique et ingenium nostrorum jurisconsultorum difficultatibus legum , 
que pugnare inter se videntur, levandis- afferre posse. Ceterum par- 
ies meas egi, ut non mullis in jurisconsultorum vitam exspatiarer. 
Longiora enim pagell non caperent, nee erat adeo, quod nos hic 
"insudaremus , merentur enim, merentur viri, laudibus nostris longe 
sublimiores, qui equidem toti in eo fuerunt, ut classice jurispru- 
dentiæ jurisconsultorum perscriberent vitam, et ita non modo juri, 


p 


+ 
x 


(5) 
sed pulchris quoque litteris bonam navarent operam : quis enim læto 
gratoque animo non recordatur OWonis, Rutilii, Bertrandi, Grotii, 
Pancirolli, Conrardi, Westenbergii, Cujacii, Heineccii, © Reinoldii , 
Accolutii ? | 
Sed a Romanis quasi sponte delatum me videbam ad recentiores , 
quorum permulti toti in eo visi sunt, ut nodosam tum historia tum 
jure justineaneo , re famaque , si que alia est, difficilem , de pigno- 
ribus doctrinam summa opera sua e tenebris eruendam conarentur. 
Maxime igitur me juvabat , illorum scripta, numero multa, recensere ; 
ita tamen ut non omnia, sed generaliora. tantum in introductione , 
cetera, utpote quc de speciali tractant argumento, et que, uti cu- 
jusque loci fontes , lectori palam describere decet ingenuum et dili- 
gentem scriptorem, queque suo loco referantur. 
"^ Atque ad alia nunc delabitur oratio, nempe ad historiam, quam, 
uti memoravimus , juri justinianeo prefigentes, dissertationis nostra 
priorem effecimus partem. Hac equidem prefari eo magis consentaneum 
duximus , quod nulli dubitaremus, quin hee fuerit consultissime 
Facultatis Gandavensis sententia et desiderium , qua enim proposuerat 
enarari pignorum doctrinam , nullo juris novi et veteris discrimine. 
‘Neque tamen fieri poterat, quin etiam subveremur, ne sint, qui 
obscuram a nobis prestari diligentiam doleant, quippe qui numero 
video multos, qui rudis nostre. antiquitatis contemnunt varietatem. 
Sed aut me suscepti fefellit amor, aut decepti pro Junone, quod di- 
eunt, umbram illi amplectuntur. Nam formulam hypothecariam , qua 
jus romanum diversi generis creditoribus: succurrit, non statim post 
conditam urbem. initium cepisse, sive adinstar Minervæ, quam ex 
Jovis capite exiliisse jactant veteres , cum eo statim strepitu crevisse, 
quo eam in jure cesareo videre licet, prima rei contemplatio in cla- 
rissima luce collocat: »nec enim, illustrissimo Noodtio monente, 
Romanorum jus una hora celo delapsum more imbris." mo sensim 
` tantum sensimque eo crevit magnitudinis , estque ingentis seculi, quod 
venusta Romanorum ingenia ornaverant , fructus , opera , cedro linenda 
vere digna. Animus ergo intendatur ad ea, qui mores fuerint, a 


(6) 

guibusnam viris, quibus causis, quibusque artibus paria et aucta 
sit nostrorum legislatio. Nam hoc est in cognitione omnis legislatio- 
nis, presertim autem doctrine pignorum, salubre et fructiferum, 
cui Themis arridet, te, in illustri sepositum monumento, legum 
intueri natales. Inde enim primum, separatis pluribus securitatis re- 
mediis , eidemque creditori paulatim concessis, induci poteris num- 
quam ad validius privilegium ibi statuendum , ubi leges infirmius 
concedunt. Deinde datum ab initio exigendi privilegium; postremo 
Cesarea constitutione in tacitam hypothecam immutatum , ita ab 
invicem secernere valebis, quum tamen plerique, historia neglecta , 
de temporum diversitate haud cogitantes, illud in hoc transferant , 
et utriusque facta commixtione, de privilegiata hypotheca , legibus 
illis, quod putant, concessa, disputent; quid? quod antiquorum 
Jurisconsultorum doctissimus quisque, sed venia eorum dictum, in 
hunc errorem inciderit! Tandem ita videbis, pluribus paulatim uni 
eidemque creditori concessis privilegiis aut pignoribus, diversum 
locum tenere jura, atque legum, sibi prima fronte perquam dissi- 
milium, quippe que pugnare inter se videntur, quarumque cumulus, 
an in alia justinianei juris parte tantus inveniatur effusus plane 
nescio, illarum, inquam, legum ita tollere bellum valebis; sed tiis- 
lorie tolle presidium, et tibi junges nodos , quos expedire vix poteris. 

Quod ad jus justinianeum attinet , quod posteriorem dissertationis 
nostre efficit partem, pauca habemus premonenda. Hic memorasse 
sufficit, nos, momentis Jurisconsultorum mentibus hoc seculo in 
juris disciplinam perficiendam arrectis, omnino allectos , ita per- 
scripsisse omnia, uti eos decere putabamus omnes, qui ad veram 
germanamque pignorum doctrinam iter affectant. ; 

Verum cujusvis equi, si non omnino rerum sit immemor, fateri 
est, rei litterarie, que juvenum quemque fugere solet, difficultates ; 
tum temporum, quc historice suscipio describenda , nimiam varie- 
tatem, quam nostra, de qua diximus, tot per annos tulit ctas ; 
tum denique momentum juris justinianei doctrine, que ab exiguis 
profecta initiis, eo tandem crevit intricata , ut sua magnitudine 


E 


(7) 
laboret, fateri est, inquam, horum omnium molem multum laboris 
multum industriæ flagitare, quinino illorum conspectus, etsi non 
flectere ab incepto, sollicitum tamen, presertim juvenem , efficere 
possint. 

Ergo spretis illis difficultatibus et ambagibus, vigiliarum quoque 
expetam premium, indulgentiam nimirum corona egregiorum judi- 
cum, aliorumque , quibus est jus suffragii, quos ceteroquin omnes 
haud fugit cesareum effatum : » Omnium habere memoriam, et pe- 
nitus in nullo peccare, divinitatis magis quam humanitatis esse." Sed 
quid est quod ad illa deflectam? quod ita eloquar? ad benevolos 
enim et doctos fit sermo ! 

Ceterum utcumque certaminis erit exitus, juvabit nihilominus non 
sine omni fructu meo navasse operam doctrine, qua in juris dis- 
ciplina eximium tenet locum; etsi in commilitonum turba athlete , 
modicis viribus suffulti, fama longe in obscuro remanserit, victoria 
et gloria doctiorum, qui meo nomini officient, quastuosam mihi 
afferrent doctamque consolationem. 


(8) 


INTRODUCTIO. 


DISQUISITIO CIRCA SCRIPTORES. TUM ROMANOS TUM RECENTIORES, 
QUI SCRIPTIS SUIS HYPOTHECARUM DOCTRINAM ILLUSTRAVERE. 


S I. 


DE JURISCONSULTIS ROMANIS. 


Si venusta illa quiritium ingenia, quorum industria hypothecarum 
pignorumque doctrina , ab exiguis profecta initiis, eo crevit magnitudinis, 
ut postremum sua magnitudine laboraret, contemplari velis, eorumque. 
memoriam, ut ita dicam , quasi in theatrum revocare, sane principem 
locum tenebit Q. Antistius Labeo, tum propter etatem, tum propter 
egregiam, qua ornatus erat, mentis indolem. Augusti enim vidit tempora, 
et Trebatium habens magistrum , adeo in jure tractando equitatis sólers 
factus est indagator (1), ut quam sepissime a receptis recedere, multa 
innovare studuerit. Quare mirum non est, eum noluisse, cum offerretur 
ab Augusto, consulatus honorem suscipere (2). Mentem ejus posterioris 
ævi jurisconsulti sub nomine Scholæ Proculeanorum defenderunt. 

Cæterum est dolendum, in doctrina de pignoribus et hypothecis juris 
justinianei nulla fere fragmenta ex ipsis Labeonis libris decerpta inve- 
niri. Nam jurisconsultos posteriores modo videmus opiniones ejus referre, 
diversa quidem ratione, nimirum: ut ipsi assentientes, ad ejus auctori- 
tatem confugerent, sin minus, sententiam ejus impugnarent. Quod ad 
libros, quos condidit Labeo, multa Pomponii tempore, utique quadrin- 
genta volumina, ut ipse testatur (3) in manus versabantur. Nec est adeo 


(1) Verb. grat. L. 1. $ 16 dig. lib. XLIII., tit. 20. 
(2) L. 2. $ 47 dig. lib. I., tit. 2. 
(3) Loco laud, 


(9) 
quod miremur, quippe plurimum juri navaret operam. Totum enim ita 
diviserat annum, ut Romæ sex mensibus cum discipulis esset, sex vero 


. secederet, et conscribendis libris operam daret (1). Eorum librorum 


quadam ad nos pervenit notitia. Nam constat Labeonem XIII libros 
persuasiorum condidisse, quorum quasi summam, notis suis illustratam , 
Paulus postea conscripserat, ita tamen , ut facile dignosci possent Labeonis 
fragmenta, quippe, que fere semper in fronte habebant imo. Postea 
conscripsit Labeo libros posteriores, quorum XL fuere (2), quamquam 
in indice florentino de X tantum fiat sermo. Horum Javolenus tradidit ` 
quasi summam , cui notas adjecit, quibus sepe Labeonis errores asperrime 
profligat , eaque addit, que suo tempore recepta fuerant: ut igitur illud Ja- 
voleni opus diligentius a libris posterioribus Labeonissit distinguendum (3). 
Tandem auctor dicitur operis Prætoris urbani (4) et Pretoris peregrini(5), 
ni fallor, commentarii ad edictum; sed ea de re dubium est. 

Neratius Priscus "Trajani et Hadriani temporibus: vixisse, et cum 
illo in intima amicitia, huic rebus potito a conciliis fuisse (6) dicitur, nec 
non consul postea factus (7). Libros membranorum, quorum VI erant, 
condidit. Membrana. apud: veteres jurisconsultos omnis generis erant ani- 
madversiones, quas ex lectione seriptorum eollegerant (8). 

Salvius Julianus ex scholà Capitonis Hadriani tempora vidit, et illi - 
amicissimus fuit(9). Sicut Bachius, et Heineccius existimant, Hadriani 
jussu edictum composuit, ita quidem, ut magistratibus eå lege prescrip- ` 
tum fuerit, neütiquam ab eo deflectere , neque nova addere, unde quoque 
cognomen perpetui inditum edicto, quod ab hoc tempore demum pro fonte 
juris civilis habitum: esset, et certatim quasi commentariis: illustratum , 
cujusque ordinem et rationem summus quisque in suis scriptis secutus esset 


áj i P 


(1) Loco laudato. 
(2) Westphal pfandrecht, pag. 2. No 2. 

. (3) Mascou de sectis Sabinianorum et proc., pag. 5o. 
(4) L. 19 dig. de verb, signif. 
(5) E. 19. $ 4 dig. lib. IV. tit. 4. : 
(6) Bach hist. jurisp. Rom. , lib. III. c. 1. $ 26. pag. 412. 
(7) L. 2. $ 47 dig. lib. 1. tit. 2. 
(8) Acoluth de Neratio Prisco. 5 
(9) Spartianus cap. 18, 


(10) 


jurisconsultus, ita tandem controversiæ jurisconsultorum, ex sectis potis- 
simum oriundæ, dirempte essent, atque omnino magna’ hac Juliani opera 
jurisprudentiz omnis salus allata. Verum Julianus secundum Hugonem 
Hadriani jussu tria edicta in urbe conflavit, pro norma jurisdictionis, et 
nil de edicto nostro meruit, nisi quod commentarium egregium scripserit. 
Sed ille Julianus, sit edicti conditor, aut tantum interpres (1), inter 
disertissimos habetur, et est, ejusque scripta maximi esse quod ad pig- 
norum doctrinam momenti, neminem fugit, qui recordatur, ex JuZiani 
scriptis 376 fragmenta (2) esse imperiali jüssu in pandectas - illata : 
majorem itaque numerum quam ex omnium Juliano nostro anteriorum 
jurisconsultorum scriptis, simul sumptis (3). Juliani nullum opus mihi 
innotuit, quam illud, de quo diximus, et quod vocatur Juliani: digesta ; 
quia nempe consueverat (4) libros, qui ordinem edicti habebant, am- 
pliora juris systemata, qualia ab Hadriano multa a jürisconsulüs scimus 
confecta, sic appellare. Quandoque venit hoc opus sub titulo LI de his 
qui not. infam. sive Libri ad Edictum, et libris LXXXIV constat, licet 
in pandectarum manuscripto florentino quodam loco liber LXXXXIV 
laudetur; quippe accurate eruditionis scriptores testantur, unum X manu 
spuria esse additum (5). Caeterum memorare non pigebit, Cervidium 
Scævolam, Ulp. Marallum, Jul. Paulum et Jun. Mauricianum , 
singulos animadversiones et observationes ad libros Juliani ad edictum 
condidisse. 

Sextus Cecil. Africanus sub Antoninis vitam degisse dicitur , et 
Salvii Juliani, fuit discipulus. Tanta erga preceptorem ei fuit honor 
et reverentia, ut, dum in scriptis suis dicit existimavit, negavit, pu- 
tavit, inquit, respondit, notat, semper Julianum magistrum intellexe- 
rit: tanta ei fuit in respondendo perspicacitas ingeniique acumen et gra- 
vitas, ut veteres interpretes effata ejus nomine Legis _Æfricanæ non 


(1) Hanc controversiam novo examini submissam invenimus in dissertatione, de Salviani 
Juliani meritis, in edictum praetorium recte estimandis, auctore Aug. Frid. Biener, Lipsiæ, 1809. 

(2) Westphal pfandrecht, § 2. pag. 2. No 4. 

(3) Hugo, hist. du droit, $ CCCXXVII. 

(4) Rutilius vita»Juliani, cap. 66. 

(5) Westphal pfandrecht, $ 2. pag. 2. Ne 4. 


OG a e sum me ju 


(11) 
dedignati sint salutare. Condidit IX libros questionum ex quibus 130 
fragmenta in pandectas dicuntur migrasse (1). Ut etiam de operis indole 
dicam, occurrunt im eo quaestiones et responsa, quas, que supersunt, 
collegit Cujacius, nobis egregium legans tractatum. 

Sextus Pomponius ejusdem fere ætatis ex diserlissimis jurisconsultorum 
adeo est habitus, ut ex ejus scriptis 373 fragmenta in pandectas migrave- 
rint. Condidit XXX libros ad Sabinum , aut ex Sabino, quorum frag- 
menta in pandectis sub titulo de origine juris aut enchiridii exstant. 
Quod opus Pomponii ad Sabinum ideo sic appellatum, quia Massurii 
Sabini libros juris civilis in eo habuit fundamentum; vel forte, quod 
Sabini libri tanta apud Sabinianos erant autoritatis, ut omnes hujus 
schole scriptores eorum ordinem in scribendo sequerentur et rationem. 
Quod ad numerum librorum. Pomponii ad Sabinum, notandum, sic 
extare in indice florentino, quem retulimus; sed in lege 20 de capt. et 
postl. jam librum 36 occurrere. Ita etiam Pomponii habemus libros XL 
variarum lectionum, vel ex variis lectionibus , de quorum tamen nu- 
mero iterum minus constare videtur, cum in indice florentino de 15 


tantum; et in lege quàdam digestorum de 40 dicatur. De Pomponio 


egregie disseruit Bernardus, Reinoldus (2). 

Denique memorare nobis liceat effatum illud notissimum, wet si al- 
terum pedem in tumulo haberem , non pigeret aliquid addiscere", se- 
cundum Dionis. Gothofredum ad Pomponium pertinere, quamquam 
lamen non desint, qui ad Judianum illud referunt (3). 

„Gaius, sub imperatore, aut saltem paulo post 2Zntoninum se vixisse 
ipse testatur (4). Cassianorum schole addictus fuit (5), ut ex plurimis locis 
commentariorum , Veronä inventorum, elucet; librosque plures condidit, 
ex quibus in doctrinà hypothecarum multa exstant fragmenta. 

Primum scripsit Gaius I libros ad legem XII tabularum, qui ad 


udis (1) Westphal loco laudato. 


(2) Bertrandus vit. lib. I. cap. 2. Reinoldus de Sexto Pomponio, initio. 
(5) Schweppe Römische Rechtsgeschichte und alterthümer, $ go. mot. 1. 
(4) Gaii. conm. II. $ 126. 

(5) Schweppe Römische Rechtsgeschichte und alterthümer, $ 9o. 


(12) 


restitutionem hujus legis maximi momenti intelliguntur; deinde Zibros 
ad edictum provinciale, et ad edictum pretoris urbani; denique auctor 
est septem librorum rerum quotidianarum, sive aureorum, de quorum 
nomine inter historicos lis est (1); tandem dedit Zidrum singularem ad 
formulam hypothecariam (2), ex quo multa in digesta migrasse, ipsum 
operis innuit nomen. eot 
Non inutile videbitur memorare, Gaii effata, quamquam frequentissime 
in doctrina pignorum juris justinianei occurrant, tamen nunquam a poste- 
rioribus jurisconsultis laudari, ut observat Schweppius (3), nil tamen de 
hujus silencii ratione dicens, quam nos in eo sitam ducimus: quod Gaius, 
cum provincias inhabitaret, non tam in urbe quam in orbe Romano 
notas, cum ceteris jurisconsultis , quippe omnibus fere urbanis, non 
lantam habuerit consuetudinem; sed multo potius iis fuerit ignotus. 
Quintus Cervidius Scevola, a Mucio Scaevola, qui jus civile, 
Tullio teste, fundavit, distinguendus, sub divis fratribus viguit, ut plu- 
rimi merito suspicantur. Marci Antonini amieitiä familiariter usus est, 
et diligenter in optimas artes incubuit, quod ea, que supersunt, ingenii 
monumenta satis testautur: utique eum provincialibus palmam præri- 
puisse, uti Mucius Scavola cujus gentis Quintus Scævola fuisse 
videtur, jus civile fundaverat, fertur. Caeterum ejus dicendi genus elegans 
et purum (4), breve tamen est et nervosum ; ejusque fragmenta quam 
sepissime in doctrina nostra de pignoribus elucent. Quod ad scripta 
ejus attinet, primum condidit Zbros. IF responsorum ;. deinde etiam , 
ut videtur, post Marci Antonini mortem libros XL digestorum. Notan- 
dum, in digestis eadem fere responsa, ac in libris responsorum occurrere. 


(1) Conf. Geschen in opere zeitschrift für gesch. rechtsw, L. 4. 

(2) L. 4 dig. lib. XX. tit. 1. 

(3) Schweppe Römische Rechtsgeschichte, $ go. 

(4) Tantam Scævolæ elegantiam fuisse fertur, ut ipsi oraculorum sanctimonia tribui posset , 
vel quemadmodum Gravina dicit, ut ejus responsis nihil sit elegantius, nihil grayius, nihil 
prisco sanctitati similius, nihil denique cause veritatis propius, Quod tamen mirum videri posset, 
cum greca lingua ejus etate precelleret, ut refert W estenbergius in oratione.de Q. Cery, Seævola. 
Lugd.-Batavorum , 1754. Revera, ut de Scevole atate Juvenalis effata satir 15, vers. 110 deflec- 
tam »zunc totus Graias habet orbis Athenas." Hellenismis quamquam. sat raro, aliquando tamen 

. utitur noster Scevola, quorum unum ex lege 55 dig. de negot. gestis proposuisse sufficiat. 


(13) 


Quare non immerito suspicamur, Scavo/am in libris digestorum libros 
responsorum modo diligentius , fusius et meliori ratione elaborasse ; non 
vero plane noyum opus condidisse: quod ad libri fundamentum attinet, 
utriusque ergo idem esse. 

Ulp. Marcellus, qui Commodi tempora vidit, elegantis dicendi gene- 
ris, et accurate doctrine jurisconsultus dicitur. Condidit Zibrum singula- 
rem responsorum ; deinde etiam Zibros X X XI digestorum, qui ejusdem 
generis sunt, ac memorata responsa et digesta Scævolæ, quare etiam 
hic non ulterius morabimur lectores. 

/Emil. Papinianus, ex Phenicia sub Septimio Severo natus eique ami- 
cissimus, deinde Caracalla crudelitate occisus est. Eum, quod ad usum 
saltem, omnium prædicat maximum Schweppius (1). Quare forsan, Im- 
peratores eum super omnes jurisconsultos extulisse(2) videri quoque posset. 
Neque miremur, quippe eruditionis copia praecellebat; imo æquitati et 
justitiæ ejus nil erat simile. Etenim, ut egregiam ejus indolem in claris- 
sima luce collocem, mihi effatum sublime ejus, quod mirari non desino, 
hic afferre liceat: quc facta ledunt pietatem, existimationem , vere- 
cundiam nostram, iuquit, e£ ut generaliter dixerunt, contra bonos 
mores fiunt, nec facere non posse credendum est (3). 

Multa venusti illius ingenii fragmenta sunt in pandectis adhibita, imo; 
ut observat Schweppius (4), in Papiniani honorem quisque titulus libri 
20 dig. ejus fragmentum fert in fronte, excepto tamen titulo tertio, quod 
clarissimus Schweppius non observaverat. Reliquit XIX libros respon- 
sorum, ad quos Marcianus, Paulus et Ulpianus notas scripserunt; ita 
etiam libros XXXV II questionum, quod opus in scholis preesertim 
usitatum erat (5). Graco sermone scripsit quoque de #dilibus. Cæterum 
sciendum est, Ulpianum, Paulum et Marcianum, dum dicunt tractat 
Papinianus, id semper de ejus quæstionibus intellexisse (6). Papiniano 


Es i "POPE! 


(a) Schweppe Römisch Rechisgeschichte und alterthümer, $ 92. 
(2) L. unic. Cod. Theod. lib. I. tit. 4. 

(5) L. 15 dig. lib. XXVIII. tit, 7. 

(4) Schweppe Römische Rechtsgeschichte , $ 122. 

(5) Schweppe in opere laudato, $ 92. 

(6) Westphal pfandrecht, $ 2. N 13, 


(14) | 
bonam navaverunt operam, inter alios, Czjacius (1), Balduinus (2) et 
Everardus Otto (3). 

Claudius Tryphoninus, cujus natales ex ipsa En repetunt Ho- 
tomannus (4) et Cleemannus (5), quamquam nil sit hac de re certum, 
post Marcum sub Commodo vixit, tum eliam sub Septimio Severo. 
Maxime autem sub Antonino Caracalla de jure dixit, summisque ho- 
noribus functus est (6). Tryphoninus latinis grecisque litteris studiose 
incubuisse, uti et philosophia (7), ingenii monumenta, que supersunt, 
satis testantur. Ceterum, egregius jurisconsultus, latine scripsit pure et 
perspicue genusque dicendi, quo uti solet, pressum est et quale convenit 
jurisconsulto, quem breviter et sine fuco orationis dicere decet. At si etiam 
interdum obscuritas quædam ejus orationi inesse videatur, heee tamen non - 
tam a dicendi genere, quam a materie, quam tractavit, difficultate repe- 
tenda est (8). Libros disputationum condidit ex quibus multa fragmenta in 
doctrinà de pignoribus occurrunt, cum in pandectis LXXVIII extent. De 
librorum numero apud jurisconsultos disputatur: putat Grotius, libros 
ab eo -editos XXVI esse (9); verius autem  2Z//eserra (10), antecessor 
Tolosanus, et Clemannus (11) XXI fuisse affirmant, quippe index flo- 
rentinus de Zibris disputationum Tryphonini Pirie Eiroor xo ev habet. 
Ceterum ut libri indolem quoque memorem, solebant veteres jurisconsulti 
quaestiones, publice tractatas et in auditoriis principum decisas, sub hoc 
titulo evulgare: unde merito Cujacius scribit; his libris usum fori autori- 


(1) Cujacius questiones Papinianæ, 

(2) Balduinus vita Papiniani. 

(3) Everardus Otto Papin. (in Ottonis thesauro, tom. I. pag. 3o. ) 

(4) Hotomannus in antitriboniano, cap. 12. 

(5) Clemannus dissertatio de Claudio Tryphonino, $ 1. Lipsiæ croroccrxvirr. 

(6) Pancirolus thesaur. var. lect. 1, 79. Cujacius observationum lib. VII. cap. 2. 

(7) Juvabit loca ex Tryphonini libris indicare, ex quibus judicari possit, quam recte et 
subtiliter ille philosophatus sit; nempe fugitivum more summi philosophi digno describit in 
L. 225 de verb. signif. Nec autem pretermittam fragm. 64. dig. de cond. indeb. 

(8) Eam regulam, neminem posse decidere pro parte testatum pro parte intestatum Trypho- : 
nino accuratius, exposuisse nullum nec potuisse , Cujacius dicit ad hunc locum. 

(9) Grotius lib. II. c. 9. 

(10):Alteserra recit, in Tryphon. 21. Tolosæ, 1679. 

(11) Cleman. diss. laud., $ 12. 


(15) 


tatemque jurisconsultorum contineri. Tryphoninus aulem in suis disputa- 
tionum libris hunc potissimnm modum tenuit, ut questiones juris contro- 
versas ambiguasque proponeret, et allatis interdum dubitandi causis, iisque 
rejectis, quid ipsi videretur breviter decerneret, rationemque, cur ita pro- 
nuntiatum esset, adjiceret. Nonnunquam prolatam quæstionem exemplis 
aliquot illustrat; subinde antequam decideret, novam proposuit, cujus ope 
priorem facilius solvere posset. In quibusdam locis, quid in hanc vel illam 
partem in subjectä specie juris esset ostendit egregie. A quibus recessisse 
persepe alios jurisconsultos, qui etiam disputationum libros ediderant, 
accuratius attendenti clarum erit. Et heec sunt, que de libris disputa- 
tionum Tryphonini mihi in specie erant dicenda. 

Domitius Ulpianus, in Syria natus, sub Septimio Severo, Caracalla 
et „Alexandro Severo vitam degisse dicitur. Subtilis jurisconsultus merito 
predicatur, saltem in doctrina omnium prestantissimus; latinis græ- 
eisque litteris peritus, dicendi genere utitur eleganti, brevi et nervoso , 
non autem semper puro, quippe sepe helenisma utique etiam hebraisma 
in oratione latinà adhibet (1). Sub Caracalla Ulpianus scripsisse videtur 
libros LXXXIII ad edictum, que in scholarum usu recepti fuerant, 


. et ex quibus plura fragmenta in pandectis occurrunt, ac ex omnibus 


scriptis cujuscumque alterius jurisconsulti (2). In eo opere etiam provo- 
casse videtur Ulpianus ad Juliani digesta (3): unde hoc opus commen- 
larium fuisse ad digesta Judiani non pauci suspicantur. Condidit etiam 
II libros responsorum et libros WI opinionum, quos autem alterum 
condidisse absque satis apta ratione quidam existimant ; ita eliam Zibros 
disputationum et LI ad Sabinum, vel ad Massurium Sabinum, non 


autem ad Fabium Sabinum , ut Lampridius , in errore versatus , refert (4). 


Scripsit etiam Zibrum singularem regularum , valde concisum , hodie 


(1) Anteriora temporis, breviores usuras dicit in lege 6. per, dig. lib. XLIX. tit. 14, Visionem 
pro questione in lege 25. $ 15 dig. lib. V. tit. 5. > 

(2) Hugo civilistiches magaz. , vol. II. p. 268; vol. V, p. 14. 

(5) L. 2 dig. lib. XVIII. tit. 2. L. 11. $ 18 dig. lib. XIX. tit. 1. 

(4) Heineccius, historia edicti perpetui, lib. I. cap. 2. $ 14. 


(16) 
Ulpiani fragmenta appellatum (1), qui neminem fugit, cujusque pres- 
tantiam omnes mirantur. 

Julius Paulus, Petavii natus, sub Sentia Severo p Caracalla et 
Alexandro Severo vitam degisse, et hujus auditorio adscriptus fuisse, 
dicitur, ubi æquitas et liberalitas ejus saepenumero eluxit, cum libere 
sentiret, atque etiam sepe diceret, adversus imperatores sententiam verbi 
gratia in L. 38 dig. lib. IV. tit. 4. L. 8 dig. lib. XIV. tit. 5. L. 97 dig. 
lib. XXIX. tit. 2. L. 50 dig. lib XLIX. tit, 14. Ceterum creditur (2) et 
est omnium romanorum. jurisconsultorum acutissimus, atque in libris con- 
dendis, etiam cseteris, diligentior. Quod ad dicendi genus, non æque lau- 
dandus videtur, namque maximä persepe laborat obscuritate (3). Ex 
libris, quos condidit Paulus, habemus 7^ receptarum sententiarum , 
secundum ordinem edicti perpetui, ejus præcipuum opus, quod juris 
historie maximam lucem affert, confectum partim sub Caracallé , 
partim. sub Heliogabalo; deinde libros XXIII brevium, sive brevis 
edicti. Secundum Hauboldii (4) opinionem , sub brevia edicti intelli- 

gimus, que addita sunt postea edicto perpetuo. Dedit quoque Zbros 
decretorum , qui in pandecüs sub titulo imperalium sententiarum in 
cogitatione prolatarum laudantur. Erant juridica: decisiones sub impp. 
Severo et Antonino in summo principis auditorio facte, cui Paulus, 
Papinianus et Tryphoninus adscripti erant. Justinianus in pandectis 
fragmenta ex III libris decretorum, et ex imperalium sententiarum 
collocavit; et in indice florentino etiam de, ZI libris sententiarum sive 
factorum sermo occurrit; inde deducit Bynkershoekius , libros impe- 
ralium sententiarum , et libros decretorum plane diversas esse collec- 
tiones , quæ tamen ejusdem essent generis; sententiarum imperalium VI 
fuisse, decretorum III. His non assentitur Schultingius, dicens, eam esse 


(1) Exstabat hic liber in manuscripto Bibliothece Vaticanæ, ex quo etiam omnia manu- 


scripta sunt descripta. Conf. von Savigny in opere Zeitschrift für geschichtliche Rechts-Wis- 
senschaft, I. 15.; et Hugonis Civilistisches magaz., IV. 15. 


(2) Schweppe Römische Rechtsgeschichte, § 94. 
(3) Fulgosius ad L. 17 dig. inoff. testam. 
(4) Haubold de edictis monitoriis ac brevibus. Lipsie, 1804. 


in zn. c tm mcd a 


(17) 


librorum illorum differentiam, quod operis unius due fuerint editio- 
nes, quarum prima, sub titulo decretorum tribus libris edita est; secunda 
autem sub titulo imperialium sententiarum, sex libros continens, Sed 
in incerto nos vagari dicendum. Item Zibros LXXX ad edictum , 
XXII quaestionum et XXIII responsorum Julii Pauli cognovimus. 
Denique scripsit etiam librum singularem de officio praefecti vigilum 
et XL libros epitomar. _4lfeni Vari digest., quorum multa frag- 
menta in pandectis extant, in quibus hi libri sub titulo occurrunt 
digestorum a Paulo epitomar., sive epitomarum Alfeni digestorum , 
aut etiam 2Z/feni librorum epitomarum. Ceterum animadvertendum , 
duobus tantum honorem, quem tribuit 4/feno Paulus, contigisse tem- 
poribus liberæ reipublice. 

Ælius Marcianus , elegantissimus veterum omnium ille scriptor , 
Caracallam vidit imperatorem et Septimium Severum, sub quibus juris- 
prudentiam professus est, interque hujus amicissimos eum refert Lam- 
pridius. Ceterum de pignorum doctrinâ bene meruit, quippe scripsit 
librum singularem ad formulam hypothecariam ; aut si velis, de actione 
hypothecaria : formula enim et actio in hoc loco unum idemque est: 
ita ut Marcianus noster videatur viam de pignoribus et hypothecis dis- 
ceptandi in hoc libro ostendisse (1). Condidit Marcianus etiam libros Z7 
regularum , ex quibus fragmenta 71 in pandectas migravere (2); itaque 
plura ac ex alio quocumque alterius jurisconsulti libro, regularum no- 
mine insignito. De ER Marciani vita egregie scripsit, inter alios, 
G. Oelrichs. Fragmenta in pandectis ex libro Marciani ad formulam 
hypothecariam i in pristinum ordinem restituere conati sunt Marchius, 
quem jam laudavimus, et Quirinus Gottlieb Schacher (3). 


Florentinus, qui eodem tempore vitam degisse fertur, libros condidit 
XII institutionum , ex quibus multa fragmenta in pandectas migravere. 
Denique Herennius Modestinus , quem discipulum suum vocat 


(1) G. Marchii exercitatio ad Marcianum de formula hypothecaria, p. 5, Lipsiæ croroccrvir. 
(2) Westphal pfandrecht, $ 2. n» 31. 


(5) Gotil. Schacher exercitatio ad Marcianum de formula hypothecariä, Lipsiæ CIDI9CCLVINT. 


5 


(18) 

Ulpianus (1), plures libros condidit, ex quibus in nostra de pignoribus 
et hypothecis doctrinä multa occurrunt fragmenta: scripsisse constat 
libros IX differentiarum, Wem libros X regularum denique libros 
XIX responsorum (2). à 

Et hi sunt jureconsulti, qui mihi saltem innotuerunt, ex quorum scrip- 
tis fragmenta in doctrinam pignorum et hypothecarum a Justiniano sunt 
illata. Sed hic non subsisto: quis enim non meminerit Hotomanni, illius 
injusti accusatoris, qui illiberalius et absurde invehitur in architectos 
juris justinianei, quod nonnisi barbarorum et peregrinorum, qui ne 
latinum quidem sermonem intellexissent, in nostram doctrinam posue- 
rint fragmenta (3)? Quod, nisi locus imperaret et res, non jam de co- 
riphæis jurisconsultorum romanorum ab Hotomanno prolatum esse dice- 
res; imo de Gothis et Wisigothis. Sed ille ita se ipsum antiqua latinitatis 
et classicæ jurisprudentiæ ignarum prodit: quippe tantum abest, ut bar- 
bari et latinitatis ignari fuerint jurisconsulti, ex quorum fragmentis jus 
jastinianeum de pignoribus et hypothecis compilatum est et de quibus 
pauca diximus, ut potius, cum Laurentio Valla sit dicendum: » Eorum 
libros cum quadam admiratione legi : primum quod nescias utrum di- 
ligentiane an gravitas, prudentia an «quitas, scientia rerum. an 
orationis dignitas præstet, et majori laudi danda esse videatur : 
denique quod hec ipsa ita in uno quoque illorum omnia sunt egre- 
gia et perfecta , ut vehementer dubites quem cui præferendum putes (4). 
At, ut cum egregio scriptore pergam, que enim disciplina, scilicet quae 
publice legitur, tam ornata atque, ut ita dicam, tam aurea ac jus civile? 
an, ut hinc incipiam, jus pontificum , quod ex maxima parte gothicum est? 
an philosophorum libri? una supererat juris civilis scientia adhuc invio- 
lata et sancta, et quasi Tarpeja arx urbe direpta. Imo tantum nostris 
deberi puto, quantum olim illis, qui capitolium ab armis Gallorum atque 
insidiis defenderunt: per quos factum est, ut non modo tota urbs non 
amitteretur, verum eliam ut tota restitui posset. 


(1) L. 52. $ 10 dig. lib. XLVII. tit. 2, 

(2) Westphal pfandrecht, $ 2 in fine. 

(3) Hotomaunus in antitriboniano, 

(4) Laurentius Valla, lib. III. Elegantiarum, in procemio. 


(19) 


S II. 


DE RECENTIORUM SCRIPTIS CIRCA PIGNORUM DOCTRINAM. 


Reliquum est, ut nunc recentiorum attingamus opera, que generatim 
de hypothecarum doctrina disserunt, quorum quidem nobis maximum 
dedit numerum inaudita fere scriptorum solertia. Nam, ni fallor, nul- 
lum juris discipline caput majori ardore descriptam est. Num autem 
omnes ego cognoverim scriptores, qui themati nostro operam navave- 
runt, nec equidem scio, nec, si sciam, dicere ausim, quippe cui persua- 
sissimum est, quamvis plures noverim , ad juveniles mentes omnem 
litteraturam raro, fere numquam dixissem, venire solere. Quidquid sit, 


sequentes habe: 


- Collectionem plurium interpretum, eorum maxime, qui singuli satis 


. raro inveniuntur, habet corpus selectorum tractatuum de pignoribus et 


hypothecis. Francofurti, 1586. fol. 

Hugo Donellus, iractatus de pignoribus et hypothecis. Lugduni- 
Batavorum, 1575. (Etiam in corpore selectorum tractatuum de pignoribus 
et hypothecis, N» 2.) 

Fr. Hotomannus , tractatus de pignoribus et hypothecis. Basil. , 1576. 8°. 

P. Bebuf', comm. in titulum pandectarum de pignoribus et Bypithecis. 


Basil., 1576. 8°. 


Fi a. Forsteri conclusiones de pignoribus et hypothecis. Heid., 1583. 4°. 

Fr. Balduinus, tractatus de pignoribus et hypothecis. Lugd.-Batav., 
1589. (In corpore select. tract. Ne 3. in jurisprudentia attica, tom. I. p. 253.) 

Georg. Henr. Bolfrasii nervosa et absolutissima totius nodose, ac re 


‘et fama difficilis materi: pig. et hypoth. explanatio. Erford., 1610. 


Ghr. Resoldus , tractatus de pignoribus et hypothecis. Tubingæ, 1619. 4. 

- Fomann , de jure pignorum et hypothecarum. Jens, 1631. 

- Hahnii dissertatio de- pignoribus et hypothecis. Helmstadii, 1643. 
(In ejudem diss; pag. 248.) 

G. Suevus, disputatio de pignoribus et hypothecis. Vitembergee , 1648. 


(20) 
R. Bachcvius, tractatus de pignoribus et hypothecis. Francofurti et | 
Rostochii, 1656. 4». 
L. Hermann von Strohen, dissertatio de perdifficili nec minus utili 
pignorum et hypothecarum «materia. Duisburgi, 1668. 
Mercurialis Merlinus , tractatus de pignoribus et hypothecis. Venetiis, 
1671. fol. 


| Mudæus , tractatus de pignoribus et hypothecis. (In corpore select. 
tract. ) 

Steinberg, ae pignoribus et frgpotbvaedae. Basilee, 1671. 89. 

J. C. Falekner, dissertatio de pignoribus et hypothecis. Jenæ, 1674. 

J. P. Slevogt, tractatus de pignoribus et hypothecis. Jenæ, 1683. 

Casp. Ziegler, dissertatio de pignoribus et hypothecis. Vitembergæ , 
1684. (In ejusdem diss., pag. 741.) 

Bernoulli, dissertatio de pignoribus et hypothecis. Groningæ, 1690. 4°, 

Car. Drelincourt , dissertatio de pignoribus et hypothecis. Lugduni- 
` Batavorum, 1694. 

J. G. Burmann, dissertatio de pignoribus et hypothecis. Trajecti ad 
Rhenum, 1702. 

J. G. Grevius, dissertatio de pignoribus et hypothecis. Trajecti ad 
Rhenum, 1710. - 

H. Boerhaeve , dissertatio de pignoribus et hypothecis. Amst., 1714. 

Joach. Pottgieser, tractatus de natura et indole pignorum * hypo- 
thecarum. Marburgi , 1722. 

IF. A. Lauterbach, ad titulum pandectarum de pignoribus et liy- 
pothecis. (In coll. disp. vol. II. n». 158.) 

Schulting, ad titulum pandectarum de pignoribus. et hypothecis. 
(In thes. controy. ) 

R. Negusantius, tractatus de pignoribus et hypothecis. (In pe 
select. tract. ) 

Ant. Leyser, de pignoribus et hypothecis. (In meditationibus ad pan- 
dectas spec. 223.) 

Joann. Henr. Christ. Erxleben, principia de jure pignorum et hy- 
pothecarum. Goettinge 1779. 8°. 


& 


(2) 


D. Ernst. Christ. Westphal , versuch einer systematischen erläuterung 
der sämtlichen Römischen gesetze vom pfandrechte. Leipzig, 1770, 1794, 

1800. 8°. 

Christ. Lud. Runde, commentatio de historia, indole, ac vi remedio- 
rum securitatis, quibus jure romano prospectum est, creditoribus debi- 
toris oberati, per privilegia personalia, hypothecas tacitas, et privilegia 
hypothecarum, proemio ornata. Goettinge, 1794. 4°. 

Car. Philipp. Henr. Thierbach, historia juris civilis de pignoribus 
et hypothecis. Lipsie, 1814. 4°. 

D. F. E. Gesterding, die lehre vom pfandrecht nach grundsätzen 
des Rómischen rechts, dogmatisch, pn dargestellt. Greifswald , 
1816. 8». 

J. Sandra, disquisitio in juris: hypotheese naturam atque a 

Trajecti ad Rhenum, 1821. 


Et hec sunt generaliora et præstantiora opera, que nobis dedit sin- 
gularis solertia scriptorum, qui sane mire in eo fuerunt, ut egregia 
opera sua hypotheearum pignorumque doctrinam e tenebris eruerent. 
. Sed longius fortasse quam par erat, hac nostra introductione sum immo- 
_ ratus. Ergo quoque ab iis mentem avertamus, ut quantocius rem, que 
magis ad thema, quod tractare propositum est, pertinet, tangere va- 
leamus; sed utinam acu tangere! 


(2) 


PARS PRIOR. 


HISTORIA PIGNORUM 


CAP. I. 


S I. GENERALIS IN PIGNORUM ORIGINEM DISQUISITIO. 


Ad quod tractandum accingimus animum thematis ubertas et nexus , 
quo cum tot aliis jurisprudentiæ capitibus coherere intelligitur, ne justos 
academice disputationis supergrediamur fines, arctissimos hic ponere 
limites, et quz exiguo nostro qualicumque judicio ad illustrandum thema 
propositum minus necessaria videntur, præternavigare jubet. Verumqui- 
dem ne pignorum doctrinam, uti loquitur Gaius, illotis veluti manibus 
aggredi videremur, non potuimus abstinere protinus a generalibus qui- 
busdam, que magis digna nobis videbantur, quam ut silentio preteriren- 
tur: primam intelligo apud gentes pignorum originem. 

Quamvis enim gentium origines descripte nusquam reperiantur, ad 
manum tamen sunt argumenta, que pignorum incunabula et naturam 
societatum primordiis quasi clara luce prodere videntur. Si enim ad 
altiora mentem vertere et creditorem debitoremque in statu, quem 
inepte naturalem dicunt, constitutum utrumque , nobis repræsentare 
velimus, consentaneum est, hunc omnino esse obligatum , quácumque 
ratione illi satisfacere; imo, nisi aliunde solvere posset, bona vendere et 
creditori suo tradere. Inde autem quia obligationi jus respondet, et quod 
creditoribus omnibus pro quolibet debito jus que, in omnibus debitoris 
bonis competat, seu, quod unum idemque est, quia naturaliter omnia 


m 


(23) 


debitoris bona creditoribus obligata sunt (1), nullius esse usus potest, in 
eo statu, hypotheca, proprie dicta, expresse in bonis alteruis constituta , 
quippe quam repellit rudis populi ingenium morumque caligo: quomodo 
enim persuadeas populo, qui nuper nullum plane jus agnoverat, quique 
sola possessione sibi rerum proprietatem addicere consueverat, nunc jus, 
cui cum proprietate ipsa est maxima similitudo, absque possessione, abs- 
que traditione obtineri? Multun: abest, nescit enim ingenium agreste 
human: voluntatis prestantiam, quà vel maxime a belluis discedit; vim 
illam quasi creatricem , qua, que non erant, facit ut adsint; nescit, 
inquam, rudis legislatoriam vim voluntatis humane, quà jura quasi 
procreantur et, quod erat unius, mutuo consensu alteri adeo proprium 
redditur, ut nemo obloqui possit: quare nec hypothecas, sic dictas, 
agnovere antiquitatis primordia; quinimo potius dicendum sit, ne quidem 
statem originibus proximam eas agnoscere potuisse. Nam illi, qui jactant, 

jam a rerum civilium incunabulis hypothecas cum illo statim str epitu, ut 
de Minerva, uno ictu ex Jovis capite galeata, dicunt, et cum illo statim 
ambitu, quo illas posteriori tempestate conspicimus, crevisse, suo ludun- 
tur oraculo et pro Junone umbram amplectuntur: quippe que jura, a 
dominio distincta, subtiliori scientie et ingenii cultu indigere, quam ut 
ad agrestes pertinerent, nemo est, qui non vidit. 

Verum rudi magis convenire faciliusque prebere auxilium pignus 
creditori traditum; tum propter debitoris cumulatam obligationem, tum 
quia per traditionem rei facilius jus suum persequi poterit, in aprico est. 
Ideoque optimo jure suspicamur, homines, statim ac in societates coa- 
luerunt civiles, hune securitatis modum elegisse, diuque postremum 
eonservasse: eo magis quidem quod ob judicis, si quis dici posset, acce- 
dens auxilium , jus in pignore competens efficacior et facilior debitoris 
morosi evaderet cogendi modus. Quod nimirum tota comprobat antiqui- 
tas, nam videmus, omnes moratas gentes ab hoc securitatis remedio 
neutiquam alienas; adeoque ante ipsos quirites, etiam aliis populis ejus- 


modi pignora fuisse nota, usitata, unde et dicitur contractus juris gen- 


tium (2), dubitari nequit. 


(1) Wolf., inst, jur. natur. et gent., $ 705. 
(2) Gronovius, diss, de contractu pignoris, Lugd.-Batav., 1711, cap. 2. 


(24) i 

Hec non tantum habemus, quibus nostra sententia suffulta est; sed 

quoque ad manum sunt alia momenta. Enimvero, si contractuum usi- 
‚tatorum apud populos spectetur origo, ii ceteris esse videntur anti- 
quiores, qui permutatione fieri solent, quum ipsis civitatum primordiis, 
quibus nullum adhuc pretium certum extabat, commercia hominum 
permutatione plerumque absolvi necesse esset (1): ut igitur.inde firmis- 
simum ducere liceat argumentum: quo propius quaque pactorum genera 
ad permutationem accedunt, eo certius quoque antiquioris haberi pos- 
sint originis. Que cum ita sint, merito hic videtur referenda pignoris 
causa, quippe quod ita contrahi consueverat, ut pro re data in securita- 
tem crediti traderetur alia, aliquando, eo, quod credito inerat, prestito, 
priori restituenda domino. Tamen imperfecte nectabat ejusmodi vincu- 
lum, quippe quod, temporibus, quibus mortales sæpissime jure erant et 
eque judicantibus orbi, contra debiliores inutile, fortiores vero non 
cohiberet; quum creditori nil esset nisi pignoris possessio, cujus amis- 
sio facilis, recuperatio autem difficillima, praesertim apud agrestes, qui- 
bus vis plerumque sola justi erat norma. Quidquid sit, tamen ita pignus 
existere potuisse, et revera sic vi et potestate sua destitutum, illis exti- 
tisse temporibus, nobis persuasissimum est, sat superque evincit omnium 
populorum historia. 

Quare autem postremo pignorum jura fuisse immutanda quivis sentit, 
quum creditori vera non preeberetur securitas, quam quidem hominibus, 
in mero statu naturali degentibus, assequi non dabatur, cum industria 
et ingenio majori opus esset, quam ut rudes ad hujuscemodi accederent. 
Unde luculenter apparet, aliunde potius vim et potestatem fuisse pigno- 
ribus conciliandam: civilibus nimirum institutis, civili jure. Sed cum 
tempus, ut rei ipsius cardinem attingam, magis urgeat, quam ut diutius 
hic morari, possim, posteaquam nimia fortassis generalia preemisi, jam 
ad alia sese notra vertat oratio: videamus nimirum quibus pignoribus 
romani cautum voluerunt diversi generis creditoribus. 


(1) Hugo Grotius de jure belli et pacis, lib. II. cap. 12. $ 3. No, 3-4. — Samuel Pufendorf 
de officio hominis et civis, lib. I. cap. 15. $ 8. 


E 


auf ms. co oem» en je. ee U rnm 
V d 7 = 


(3) 


S I. 


"CONDITIO ET SECURITAS TUM DEBITORUM TUM CREDITORUM APUD ROMANOS 
ANTIQUISSIMA JETATE. 


Initio apud Romanos, secundum strictiorem obligationis personalis no- 
tionem, debitorum bona creditoribus (nisi me mea, ut quemque sua 
persepe fallunt) obnoxia non erant, uti jure posteriori. Que sententia 

cum maximi momenti in antiqua pignorum doctrina esse videatur, et 
quantum noverim, a nemine adhuc proposita fuerit, maxime juvabit 
argumenta, que me ad assensum trahunt; in medium proferre. Namque 


‘si nove sententiæ plerumque apud homines, qui quàm sepissime nimio 


antiquæ opinionis amore ducuntur, parum habeant, quo sese commen- 
dent, quanto magis difficultate et periculo laborabunt, quas juvenum , 
qui dupondii nomine insigniri vix merentur, proponere audet nimia 
soient] temeritas ? 

" Sed tamen non prorsus desperem: nam, si ad obligationis personalis 
strietiorem notionem alta mente attendamus, fieri nequit, ut etiam de- 
bitoris bona sint pro iis obligata; quippe que ad mixtas obligationes sic 
reducerentur. At quivis facile sentit quanti momenti hec fuerint apud 
Romanos, qui tam stricte, judaice fere dixissem, omnia juris interpreta- 
bantur principia; et preeterea non admittebant, solo consensu bona aut 
jura in re transferri posse; sed potius religiose traditionem requirebant : 
unde autem legitimum opinor dedacimus ad obligationes argumentum , 


' quippe, qui suspicamur, vi obligationum bona obnoxia juri in re esse 


non potuisse, quum in eo versemur supposito, omnem deficere tradi- 
tionem. 

Porro missio in bonis, posteriori tempore a pretoribus adinventa , 
luculenter pro ea pugnat sententia. Nam olim apud Romanos debitorum 
bona pro debitis non fuisse creditoribus obnoxia, id est, creditores debi- 
torum bona, hisce invitis, attingere non potuisse, ut inde illis satisfieret 
ex eo clarum est, quod, si hoc obtinuisset, inutilis et absona magis 
fuisset, quam ut a prætoribus posterius induceretur, missio in bonis, 


(26) 


quippe cujus origo intelligi plane nequiret. Contra vero omnia clara sunt, 
si perpendamus, creditorem pro credito debitoris bona distrahere non 
potuisse, et statuamus, ideo prætores creditoribus missione in bonis debi- 
torum consultam esse voluisse. 

Sententia nostra non hisce tantum momentis innitur, verum quoque 
alis, utpote, quae non modo cum alis Romanorum institutis pluribus 
valde coheret, sed porro optimam explicationem prebet commenti cujus- 
dam, fama clari, in cujus ratione explicanda per secula dissudarunt cla- 
rissima in jure ingenia, quin tamen difficultates frangere et rem ad 
liquidum deducere potuerint: memorabilem debitoris in partes sectionem 
intelligo. Nam, ut statim videbimus, olim apud Romanos creditoribus debi- 
torem , qui aut non posset, aut solvere non vellet, secandi et corpus ejus 
partiundi, si plures essent, ut refert Zulus Gellius (1), concessa erat po- 
testas. At juris Romani scriptorum clarisssma capita insudarunt, ut suis 
argumentis probarent, immanem illam Legem Rome numquam extitisse; 
quin tamen ullus rerum peritus interpretationes aut argumenta eorum 
admitteret (2), quamvis ægre omnes crederent, horrificam illam legem 
umquam in usu fuisse. Nostra autem admissà sententià de obligationibus 
stricte apud Romanos personalibus, omnia facile explicantur; imo elucet 
adeo, talem Legem Roma quam maxime necessariam fuisse. Etenim, 
debitorum bonis pro debitis non obligatis, ne pravis debitoribus, qui ha- 
bebant unde creditori satisfieri posset , impunitas male fidei promitti vide- 
retur, necessario legislatores eam poenam statuerunt, ut nimirum ea de- 
bitores pravos indirecte ad solvendum cogerent; nam ut ait ulus Gel- 
lius : » capitis penam sanciende, sicut dixi, fidei gratia, horrificam 
atrocitatis ostentu , novisque terroribus metuendam reddiderunt." Atqui 
facile suspicamur, numquam quirites tam immani poená fuisse usos, si 
maxime necessitati locus non fuisset, nimirum, si debitorum bona pro 
debitis fuissent creditoribus obnoxia. 

Plura argumenta in medium proferre potuissem ; verum inutile duxi 
in re, que omnino probata videtur, ultra morari; quippe qui potius in 


(1) Aulus Gellius noct. attic. lib. XX. 1. 
(2) Hugo hist. du droit, tom. I. $. 14g. 


(7) 


eo sum, ut magis magisque iter affectare valeam ad veram genuinamque 
conditionem tum debitorum tum creditorum apud Romanos. 

Debitori confesso aut judicato adhuc XXX dies erant concessi, ut se 
a debito liberaret (1); quod ni faceret, in jus vocatio et manus injectio 
locum habebant (2); nec judicato licebat manum sibi depellere, et pro 
se lege agere; sed vindicem dabat, id est, cautionis speciem (3), que 
pro se causam agere solebat. Vindice autem non dato, domum ducebatur 
a creditore, vinciebatur, atque nexus fiebat (4), ut operas serviles pera- 
geret creditori; quippe ut ait Zarro: » liber, qui suas operas in servi- 
tutem pro pecunia , quam debet, dat, dum solveret , nexus vocatur" (5). 
Verum post sexaginta dies, si se a debito non liberasset, tribus nundinis 
in forum ante consulem, ut se ipsum, aut alius eum, liberaret, expo- 
nebatur (6). Quod si non fieret, locus erat horrendæ debitoris conditioni, 
de quà in Zulo Gellio jurisconsultus Sextus Cæcilius agit. Non pigebit 
totum hic describere locum , namque inde lucem capit romana antiquitas: 
» Tertiis autem nundinis , inquit, capitis penam dabant, aut trans 
Tiberim peregre venum. ibant. Sed eam capitis poenam sanciende, 
sicut dixi, fidei gratia , horrificam atrocitatis ostentu , novisque ter- 
roribus metuendam reddiderunt. Nam si plures forent quibus reus 
esset judicatus, secare si vellent, atque partire corpus addicti sibi 
homines permiserunt" (7). 

De hoc nostro GeZ/ii loco, ut jam commemoravimus, sat superque inter 
jurisconsultos est disputatum ; quin plurimi difficultate tam immanis le- 
gislationis admittendæ moti adeo suspicati sint, Gellii locum corruptum 


(1) Jacob. Gothof. ad legem XII. tab. (tab. 3.) 

(2) Hugo hist. du droit, tom. I. $ 132. A 

(5) Festus verbo vindex ait: vindex ab eo qui vindicat, quominus is, qui pensus est, ab 
aliquo teneatur. 

(4) Gai. comm. IV. § 21. 

(5) Varro de ling. lat., V, 5. : 

(6) Aulus Gell. noct. attic. XX, g, et Gans Scholien zum Gaius sch. 7. pag. 579. Berlin, 1821. 

(7) Aulus Gell. noct. atticæ. XX, 1. de hisce similibus apud plerasqne gentes vid. Grimm 
in diario : zeitschrift für geschichteliche recht-wissenschaft edito a Goeschen , Eichhorn et Von 
Savigny, ubi sermo fit de lege dicta Gulathings Lög Haconis regis Norwegiæ, data anno p, 
ch. 940, a 941 ubi extabat: » dasz, wenn die fereunde des schuldures ihu nicht lösen wollen, 
der glaubiger recht habe, von ihim zu hauin so vil er wil, oben oder nieden.” 


( 28 ) 


ad nos pervenisse; alii inepte Gellium mendacii arguerent; plüres inter 
quos Rundius (1) et Yan Hasseltius (2) probare studerent, hoe in nostro 
loco non de morte debitoris, sed de partitione operarum et pretii debi- 
toris venditi, si plures essent creditores , sermonem esse, quippe que omnia 
prorata inter eos dividerentur: et hee, ut dicunt, Cassilio sedebant. 
Verum de poenâ capitali et de vera sectione debitorum hic esse sermo- 
nem, non modo ex ipso Gellüi loco, accuratius perpenso, clarum evadit, 
‚sed quoque Tertullianus (3) et Quinctilianus (4) testantur. Nec est adeo, 
quod Ge//ii locum interpretemur , namque clarissimo sermone usus est. Ita- 
que merito nuper etiam contendére Hugo(5), Schweppe (6) et Niebuhr(7), 
revera de sectione corporis debitoris esse sermonem, et omnes illas inter- 
pretationes, quas, ne lectores moremur, præternavigare lubet, plane 
nullius esse momenti. At nosträ de obligationibus personalibus initio 
apud Romanos admissâ sententià, non tantum immanis illa poena pror- 
sus nullä difficultate laborat; sed elucet quoque, eam initio saltem 
maxime fuisse necessariam. : 

Sed ea mittere liceat, quippe ad pignorum causam redire argumenti 


jubet ratio. 
S m. 


DE. PIGNORIS. PRIMA MENTIONE EJUSQUE NATURA ET INDOLE APUD. ROMANOS. 


Que huc usque proposuimus, pignora Romana nondum tangere fere 
pudet commemorare; verum hujus est loci ut omni animo ad eorum 
interiora accedamus. Ergo quoque videamus a quo tempore pignorum 


(1) Christiani Ludovici Runde, commentatio de historia indole ac vi remediorum securitatis, 
quibus jure Romano prospectum est creditoribus debitoris oberati per privilegia personalia, etc. 
in academia Georgie augustæ premio ornata. Gottingæ CIOIOCCXCIHI. 

(2) Van. Hasselt diss. de legis actionibus, Groninge, 1824. 

(3) Tertullianus in appolog. cap. 4. 

(4) Quinctilianus inst. orator. lib. III. cap. 6. 

(5) Hugo, histoire du droit Rom., tom, I. § 149, 

(6) Schweppe rómische rechtsgeschichte , $ 582. 

(7) Niebuhr römische geschichte, tom. Il, pag. 313. 


(29) 


in civitate Romana facta est mentio, ut inde, quantum licet, dijudicari 
possit, quo tempore in jure Romano recepta fuerint. 
‚Illa tempora, que legem decemviralem præcedunt, ut facile cerni- 
tur, maxima difficultate laborant, eo quidem majori obscuritatis velo, 
quod Romani usi illis temporibus non sint jure scripto, sed consuetudi- 
nario, cujus vestigia nunc etiam Argi alicujus fugiunt oculum , quin 
tamen dubitari queat, Romanis pignora jam illis temporibus nota fuisse, 
quum jure posteriori, nempe lege decemvirali, civitate donata sint, et 
extra dubitationis aleam positum sit in lege XII tabularum, jus mori- 
bus introductum, id est, consuetudinarium, scriptis fuisse mandatum. 
Sed quomodo hee existimata fuerint, haud in magno ponam discrimine, 
quippe qui scio quantum nos quam sape ludunt conjecture: ad certiora 
enim pergam. 

Tempora me inuere, quz legis XII tabularum dicuntur, facile quivis 

est suspicatus, qui non omnino immemor est, iis demum temporibus , 
Romanos, manu, ut dixit Pomponius , gubernatos, sibi nunc impetrasse 
legem aére ligatam, jus certum. At hocce perlustrantibus jam pignoris 
occurrit mentio: Gajus enim in commentario ad legem XII tabularum 
libro sexto, cujus pars posterior ultima respondet tabulæ, absque dubio 
ullo. de:pignore egit (1): unde jure meritoque colligi potest, tabulam 
ultimam de pignoribus statuisse (2). 
- Verum licet ex hac mentione pignora ab iis temporibus cognita fuisse 
Romanis contendere certo argumento possimus, ita tamen est manca, ut 
qualia illis temporibus fuerint pignora plane perspici nequeat. Quare in- 
cunabula inquirentibus pignorum, accedere nonnisi per conjecturas, ex 
antiquissimo romanorum contrahendi more, ad quamdam verisimilitudinem 
licet. Igitur operz pretium facturus sim, si quibusdam in hisce rebus 
expatier, nec equidem scio; nec si sciam, dicere ausim: quippe qui tenui 
suffultus eruditione et modico ingenii acumine, merito viribus diffidere 
consueverim. 

Sed etymum a fronte aggredior, nam sie ipsi solent artis nostræ præ- 


(1) L. 238. $ 2 dig. de verb. signif. 
(3) Jac. Gothofr. quatuor fontes jur. civ., pag. 157. (edit. Genev. 1653. ), 


(30) 


ceptores, Romani. Sed iterum ad Gaium nostrum hic delabimur, quippe, 
qui ad legem XII tabularum scribens, de pignoris etymo dixit! Pignus 
appellatum a pugno: quia res, quae pignori dantur, manu. tra- 
duntur (1). | gui 

Sie pignus a pugno etiam recentiorum derivant plurimi, quorum no- 
minasse suflicit egregios duumviros Negusantium (2) et Donellum (3). 
Sic autem non omnes, etenim Bro@us, quamyis pignus a pugno derivari 
etiam censeat, aliam inuit rationem: quia nimirum clausa manu res 
tenentur. i: gt 

Hos excipit notatque Salmasius (4), dicens falso et inepte, quod de 
pignore dicitur, id rei proprie mobilis adstrui: absurdum enim esse, 
pignus deducere a pugno, quum pugnus clausam manum significet , 
unde pugnus pro ictu, id est, xovlw , qui clausa manu incutitur, unde 
pugiles appellati, usurpatum. Existimat ergo magis esse, ut cum Marti- 
nio (b), Z ossio (6) et Scaligero (7) aliisque, pignus a pago, id est, jungo , 
figo derivemus: ut sit, quo quis se pagit alteri , obligat ad fidem servandam. 

Sed ad phylologos, quorum scire est a quo latere stet veritas, litem 
dimitto, quippe qui satis praestitisse mihi videor, si quorumdam opinio- 
nes non nimis retulerim mutilatas. 

Nunc ergo ad juridicam pignoris pervenimus significationem, quam 
quidem si spectes, non unam, sed triplicem potius habebis. Etenim video, 
Romanos pignus dixisse rem ipsam, quam debitor creditori suo in obliga- 
tionis securitatem obligaverat, sicque sensu objectivo verbum usurpari , 
nemo non vidit. Sic non modo, sed alio quoque sensu pignoris verbum 
usurpant quirites: nimirum contractum ipsum, quo pignus inter credito- 
rem et debitorem contrahitur, pignoris nomine designantes. Tandem 
sensu subjectivo pignoris nomine utuntur Romani, et sic ad rei nostrae 


(1) L. 238 dig. de verborum significatione. 

(2) Negusantius tract. de pig. et hyp. in corp. sel. tract. de pig. et hyp., pag. 2. 
(5) Doaellus tractatus de pignoribus et hypothecis, cap. 2. 

(4) Salmasius de modo usurarum, pag. 558. 

(5) Martinius in lexico verb. pig. 

(6) Vossius in etymologico, verb. pig. 

(7) Scaliger in Scaligeranis posterioribus. 


(34°) 
cardinem vere pervenimus: ergo quoque quum in re hic versemur dignis- 
sima qua diutius immoremur, de pignoris jure nobis hic dicendum erit 
paulo diligentius; non, uti Gaius dicit (1), guia velim verbosos com- 
mentarios facere, sed quod in omnibus rebus animadvertero, id per- 
fectum esse, quod ex omnibus suis partibus constaret. Et certe cujus- 
que rei potissima pars principium est. 

-Et quidem pignoris verbo sensu subjectivo intelligimus jus creditori 
concessum in re debitoris tradita in obligationis securitatem. Cave autem 
eredas, pignoris jus antiquissima ætate jus fuisse in re aliena, ut jure 
posteriori, vi cujus res tradita, solutione deficiente, distrahi et, possessione 

amissa, a quocumque actione in rem vindicari potuisset. Multum abest, 
nam nondum eo pervenerat ingenii acies Romanorum, ut jus in re, a 
dominio diversum , secernere valerent: nec enim ea secernere solet gen- 
tum infantia, quippe quae subtiliores divisiones majori ingenii cultu et 
acumine indigent, quam ut ad agrestes pertinerent; quae cum ita sint, 
jure meritoque cum acutissimo viro. Gluckio (2) contendimus: debitorem , 
qui creditori suo pignus dabat, nudam modo transtulisse possessionem in 
debiti securitatem, ita ut, possessione amissa, neque rei vindicatione, 
quum. pignoris dominum apud debitorem remaneret, uti posset; neque 
actione publieiana, nam uti Gaius ait: pigneratitie, et precariæ pos- 
sessiones juste sunt, sed ex his non solet competere tale judicium 
(id est, publicianum judicium); ¿Xæ scilicet ratione, quia neque cre- 
ditor, neque is, qui precario rogavit; eo animo nanciscitur posses- 
sionem , ut credat se dominum esse (3); sed potius interdictis: quia 
nimirum , ut statim dicebat Gaius, pigneratitiæ possessiones juste sunt, 
quod, ut interdicta possessori concedantur, sufficere magis notum est, 
quam ut testimonio confirmemus. 
Et ejusmodi antiquissima ætate apud Romanos pignoris indolem bles: 
suspicor. Neque quis mihi objiciat, sic fuisse non videri: quia intelligi 


(1) L. 1. dig. de origine juris. 

(2) Gluck, erlauterung der pandekten nach. Hellfeld ein commentar, vol. 14. pag. 8 - 14. 
Erlangen, 1817. 

(3) L. 13. $ 1 dig. lib. VI. tit. 2. 


(32) 


nequit, Romanos pignora, sua vi et potestate destituta, civitate donasse. 
Nam omni robore destituitur ejusmodi ratiocinium, dummodo perpenda- 
mus, agrestes jura nonnisi imperfecta constituere consuesse. Quod : adeo 
verum est, ut omni verisimilitudine destitueretur sententia, que firmum 
et perfectum pignoris jus Romanis tribueret, perinde ac si ad eam insti- 
tutorum rationem, quam attingent cultiores, agresti accedere liceret. : 

Sed haec mittamus, ut nunc uberius de pignorum indole agere valea- 
mus: non ideo solum, ne quid praetermissum esse dicatur; sed ob id 
precipue, ut pignoris natura ab aliis quodammodo similibus luculenter 
distinguatur. Namque prima origine pignoris indagare naturam maxime 
utilitatis esse, nemo. inficias ibit, nisi qui nescit, hominum. instituta , 
tempore quo initium capiunt, certo, ut ita dicam, charactere adipem 
destitui et inter similia fluctuare. 

Et quidem jura, que cum pignore jungit quadam similitudo, nomine 
juris retentionis, denique juris retroemendi et noxæ dationis disgnos- 
cuntur, de quibus singulis videamus. i 

Jus retentionis in ipsis juris fontibus voce interdum pignoris et quasi 
pignoris designatur (1). Magnam vero inter illud et pignus, strictius dic- 
tum, intercedere similitudinem , nemo non intelligit, qui modo perpen- 
derit, utrumque creditoris securitati prospicere. Re autem accuratius 
` cognita, satis liquide apparet, retentionem multum a pignore differre , 
quum ex illa tantum exceptio, ex hoc vero actio concedatur. 

Congruit cum pignoris jure jus, quod in re noxz data. competit, in eo, 
quod utrumque exerceatur, donec creditori satisfiat; sed late tamen patet 
utriusque discrepantia. Etenim fundamentum noxæ fuit delictum ; a servo 

- alieno commissum, aut damnum ab animali alieno alicui illatum ; pignus 
constituebatur ad damnum avertendum: res noxe date retinebantur, ut 
ex ipsarum fructibus leso satisfieret (2); in re pignerata creditori pigne- 
ratitio jus in fructibus plane nullum competebat, nisi pacto antichretito 
adjecto, contrahentes hac de re convenissent. Nam animalia et servi 
noxæ data in dominium læsi, licet temporarium veniebant, quod in 


(1) Erxleben, principia de jure pignorum, $ 71. 
(2) Cujacius observ. , lib. XIII. cap. 9.. 


"rd re 


or 


dé 


(33) 

pignore debitor utique retinebat: tandem servi et animalia dumtaxat filii- 
que familias noxæ dabantur; pignori vero, nisi exceptio demonstraretur, 
omnes esse res potuerunt, que in hominum essent commercio. Jus 
retroemendi descendit ex pacto de retrovendendo, et quam simile est 
juri pignoris, quod postremum restringit libertatem disponendi de re 
oppignerata et vendita, dominio ceteroquin innixam. Sed intercedunt 
differenti: haud exiguo numero (1), inter quas sine dubio ee sunt præ- 
cipum, quarum altera ex dominio causam habet, quod salvo pacto re- 
trovenditionis in emptorem transfertur, et, facta autem oppigneratione, 
penes debitorem remanet: altera huc redit, ut jus illud modo personale 
sit, hoc juris in re ferat pre se speciem. 

Ex quibus videre est, sua natura suisque effectibus illa jura quantum 
inter se differant. Sed illorum mittam indolem, et ad alia fiat transitio: 
quare nimirum prisci Quirites ejusmodi pignoris genus, vi sua et potes- 
täte destitutum, quum actione in re munitum non esset, civitate dona- 
verint? Pulchra, inquam, est hee disquisitio, eaque hic institui dignis- 
sima, namque pertinet ad jurium primordia et incunabula, quorum 
solertes esse indagatores, ni fallor, dicente Juliano, omnes decet, qui 
ad germanam Themidis artem iter affectant. 

Censemus hujus rei rationem in eo esse, quod Romani pacta actipne 
in rem non munierint. Negat quidem JMaestertius (2) ita censuisse Ro- 
manos, veriusque esse statuit, eos actionem ex nudo pacto concessisse. 
Sed statuit sine auetoritate ulla, ejusque opinio a juris romani ingenio 
adeo exulat, ut testimoniorum facilitate abuti puderet. 

"Sed longius perpendamus ejusmodi commentum , nam hic exoritur 
questio, eaque a multis agitata, qùare nimirum veteres illi civium vo- 
luntati soli, sive potius, quare pactis, quam ipsa a natura habent juris 
vim, detraxerint? Elegans iterum, hee est disquisitio, quippe que per- 
tinet ad progressum; quem in arte juris, facere Romanis licuerat illis 
tempestatibus , quando jurisprudentie Romane prima condita fuere 


(1) Conf. C. Thomasium de usu practico accurate distinctionis inter emptionem cum pacto 
de retrovendendo et contractum pigneratitium, Halle, 1707. 
(2) Maestertius, de inst. Rom., lib. I. dubit. 31 - 33. 


(34 ) 
fundamenta. Sed, si in qua alia umquam, hic saltem mira occurrit 
opinionum diversitas: nec igitur me juvabit omnes recensere sententias, 
quatuor recensebo, quas preecipuas esse arbitror. 

Prima e receptis ea erat, causam hujus commenti esse queerendam i in 
singulari quadam priscorum quiritium in jure condendo prudentia. Hoc 
ipsum egregii tuentur viri: duumyiros nominabo Huberum (1) et 
Noodtium (2), quibus jungi possunt Westembergius (3) et Heineccius (4) 
quorum, non minus laude dignus, claudit agmen Pufendorfius (5). 

Non diffitear, hanc opinionem apud multos facile se commendare , 
namque, primum non modico extollit laude quirites, quos in re juris 
plerumque laudare solent; deinde prima fronte revera prudenter ita a 
Romanis stabilitum posset videri: quid enim verisimilius quam ‚Huberi 
illud: visum fuisse Romanis, e pactionibus nudis non concedere vim 
obligandi, quia fortunis omnium civium parum bene consultum vide- 
retur, si ex qualibet promissione, scepe inconsiderata , in foro con- 
veniri possent (6). 

Altera illorum est sententia, qui non ad singularem prudentiam Qui- 
ritium, sed ad callidas patriciorum artes confugiunt: cum omnia ab iis 
ita adinventa et constituta essent, ut plebeios, jurium formularumque 
illo tempore rudes, faciliori negocio ludere sibique subjicere valerent: 
In his castris militant Pothier (7), Thomasius (8), et antea militavit 
Heineccius dicens: Romani tamen patricii, quorum. intererat , plebem 
litibus quampluribus implicari,.a naturali illa simplicitate descive- 
runt, omnibusque obligationum generibus certam, formam certumque 
ordinem dederunt, ita quidem, ut, nisi quis istam formam secutus 
furit nulla nasci valida videtur obligatio (9). 


Q) Huberus, pralectiones jur. civ. ad tit. ja V. O. M. N° 1 init. 

(2) Noodt ad edictum pretoris de pactis et transactionibus, cap. 10. 

(5), Westembergius, princ» jur, civ. sec. ord. dig. ad tits de pact, § 21. 

(4) Heinecc. recitat., lib. III. tit. 14. § 769. 

(5) Pufendorf, de jure natur. et gentium, lib. V. cap. 2. $ 5. 

(6) Huberus loc. laud. 

(7) Pothier, traité des obligations, Pe 2. ds 2. N° 191« 

(8) Thomasius, jurisp. divin., lib. II. cap. 8. $ 6. 

(9) Ita docuit in prioribus ant. rom. editionibus, nempe inilla, que prodiit. Traj. ad Rh., 1745. 


(35) 


Tertia sit Bynkershockii sententia, statuentis: usui et moribus nostram 
commentum suas debere natales. 

Sed, si verbis audacia detur, quenique hie sua fallunt oracula, tan- 
tumque abesse videtur, ut illi punctum tulerint, ut potius dicendum 
videatur, quorumdam opinionem speciosa magis ralione quam vera esse 
suffultam, aliorum omnino absona. Nam ut ad priorem sententiam de- 
flectam, re bene ponderata, que est ista, queso, primorum quiritium 
miranda prudentia, a qua, quantum fieri potuit, capitalia Pauli, Ul- 
piani ceterorumque talium ingenia, recedendum non dubitavere ? 

Quod ad secundam sententiam , nos equidem fatemur, et ad unum 
fatentur omnes, in urbe Romana, quamsepe patricios dolo artibusque 
plebem circumvenisse (1); sed in hac nostra causa de dolo et callidis 
illorum insidiis nil apud veteres scriptores extat, et in iis, quee ad igno- 
miniam civium perlinent, sine certo testimonio statuere dedecet. 

Nunc ad Bynkershoekii sententiam pergimus: contendit enim vir 
egregius usui et moribus nostrum commentum suas debere natales. Sed, 
aut ego fallor, aut ita nodum gordium gladio solvit: quæri enim denuo 
posset unde hic usus, unde hi mores? Nam neque usus, neque mores, 
neque jus Romanum celo delapsum more imbris. 


Merito igitur ad aliam sententiam confugimus, quippe, qui potius 


cum doctissimis Yan Ingen (2), Yan Overveld (3) et Yan Royen (4) 


suspicamur, veram germanamque illius juris civilis instituti causam 
ab infantia et ruditate, qua tunc Romani degebant, esse repetendam. 
Nam non solent intelligere populi, nisi qui ad altiorem cultüs gradum 
pervenerunt, nec Romani initio suæ civitatis et deinde diu intellexisse 
videntur, vim illam humane voluntatis, juris quasi creatricem, legisla- 
toriam illam potestatem, voluntatis humane prestantiam, qua a belluis 


a TETE 


+ (1) Conf. cl. De Ryckere in not. ad Recit. Heinecc., lib. I. tit, 2. § 69. pag. 53. 
(2) Van Ingen, in specimine juridico inaugurali selecta sistente de pactis et contractibus 
apud Romanos. Groninge, 1808. 
(5) Van Overveld, in specimine juridico inaugurali positiones sistente ad fundamenta in 
primis loci de pactis, Groninge, 1810. 
(4) Van Royen, dissertatio de pactis, pag. 19. Groninge, 1825. 


(36 ) 


maxime discedit, qua, que non erant, facit; ut adsint, quà mutuo 
cives sibi jura dare, quà unus in alterum , quod habet, jus sola sua 
voluntate. potest transmittere. Si dubites memoria repete, quz in fronte 
jurisprudentiæ romance conspicitur juris nature definitio, haud dubie 
docens, eos, saltem initio, jure naturali, id est; tali; quod. sponte sua, 
vim juris habet, destitutos omnino fuisse, imo nullum perspexisse , 
nisi quod [ees cum belluis habent commune : que cum pacta inter 
se celebrare nequeant, consentaneum erat, nec hominum pactis naturali 
jure vim suam tribui. Hzc ergo illos Pt pactorum vis naturalis , 
qua sponte jus producit, a pasciscentium voluntate proficiscitur, et ab 
hac, non nisi invita humana natura, avelli poterat: a quo unico fonte, 
non aliunde, videtur derivandum, quod iidem primi quirites, qui praterea 
nimis erant agrestes, ut jus in re, quod subtiliori distinctione a proprietate 
esset distinctum , intelligerent, magis a forma obligandi externa obli- 
gationis vim repetentes, quam a sola voluntate civium, in formula hy- 
pothecaria statuerint, sola civium voluntate pignora constitui non posse; 
sed potius usi fuerint, ut formulam hypothecariam sic perficere valerent, 
omnis generis ambagibus, veluti traditionibus, emancipationibus, in jure 
cessionibus et fiducia, uti inferius dicturi sumus. Cujus instituti, in tanta 
scriptorum varietate, si rationes non omnino spernendas dederimus, satis 
prestitisse arbiträbimur. 


S IV. 
FIDUCIA. 


Litt.: T. C. Conradi exercitatio I, II de pacto fidueis. Helmstadii , 
1752 — 1753, et in opusc. edit. a clariss. pernice facta Halis, 1825. 
pagi’209- 

E. Mart. Chladenius , diss. deb. delicati in contrario fiduciæ judicio. 
Vitembergæ, 1743. 

Stas, diss. inauguralis juridica de contractu fiduciæ. Leodii, 1824. 


Jae. Gothofredus ad leg. unic. cod. Theod. de, commiss. rescindenda , 
tom. I. pag. 290. edit. Ritteri. 


Claud. Salmasius , de modo usurarum, cap. 15 et 14. pur -Bat. , 1638: 


m 


a à com id dec 


( 37 ) 

J: Gottl. Heineee. in. annot. ad. Vinnii comm, in quim lib. instit. 
lib. IV. tit. 6. $ 7. 

G. Noodt in observationibus, lib. IL. cap. 7 et 8. 

Janus a Costa, ad tit. cod. de pig. act. in ejusdem prelectionibus ad 
illust. quosdam tit. juris civ. , p. 295 et seqq. edit. Yoorde. Lugd.-Bat., 1773. 

‘Ant. Faber; de erroribus pragmaticorum ; ` decad. XXI. err. 1. 

Ant. Vinnius; in comm. in quatuor libros inst., lib. IV. tit. 6. Ç 7. 


Ant. Schulting ad Pauli sent. recept., lib. II, tit. 15 in jurispruden- 
tia antejust., pag. 282. 


Thomasius , diss. de usu accurate distinctionis, etc. cap. I. § 20 seqq. 
Halle, 1707. 
Bh. Henr. Beuning , diss. de cessione hypoth. , $ 2, 3, 4. Lipsiæ, 1778: 
on J.H. Evaleben, princip. jur. civ. de, pig., $ 22 seqq. 


Musschenbroeck, diss. de lege comm. in \Oelrichs th. thes. Belg. , 
tom. II. vol. 2, cap. 4. 


Von Savigny, das recht des .besitzes, $ 24. 


C. P. H. Thierbach, historia juris civilis de pignoribus, cap. I, $ 6. 
Meis, 1814, 


Uti superius Sd acid formula hypothecaria, quam pro mo- 
ribus et agresti ingenio civitate donaverant Quirites, modici adversus 
debitorum insidias erat præsidii, modice securitatis contra tertium, cum 
pignoris amissio facilis sit, et creditor pigneratitius careret potestate et 
actione, qua rem, sibi pignori datam, a tertio, ad quem pervenerat , 
vindicaret (1). Adeoque mirum non est, si, mitescente cultu, indies 
accrescente hominum commercio et ingenii acumine, aliud pignorum ge- 
nus, quod majorem securitatem prebere videbatur, quesierint, elegerint 
Romani. Verumtamen nondum eö pervenerat ingenii acies, ut ad for- 
mulam hypothecariam aecederent firmam, que suis defectibus non lá- 
boraret. Nam in hae una pre ceteris multum operis esse, multum artis, 
statuere non dubito. Quidquid sit, infirma diu stare non poterat; sicque 
Romani firmam excogitärunt formulam hypothecariam > sed suis quoque 
multis obnoxiam ambagibus: fidaciam intelligo. 

Nam hee, quod verbum negotii ipsius jam aliquatenusindicat indolem, 


(+) Ger. Noodt observ., lib. L. cap. 8. — F. C. von Savigny ,' das recht des: besilzes ,, 
$ 24. pag. 276, edit. 2. 


( 38 ) 


est sensu proprio, animi nostri status, honestati aut fidei alterius secure 
incumbentis; ubique terrarum hæc animi affectio conventionum fuit 
fundamentum , quibus homines sola probitatis opinione perducti, sese 
mutuo obligarent, sine ulla solemnitatis formula. Ac Romani, gui om- 
nium virtutum, inquit Sextus Cæcilius, maxime et precipue fidem 
coluerunt (1), talia pacta strictissime observari voluerant, fiduciam pro 
fundamento totius formule hypothecariæ statuentes. 


At quamvis utriusque finissit creditoris securitas, tamen, fiduciam a 
pignore maxime differre, ex eo intelligitur, quod de utriusque discri- 
mine dixit Isidorus, unde fiducie notio quodammodo consequitur : 
pignus, inquit, est quod propter rem creditam obligatur, cujus rei 
possessionem solam ad tempus consequitur creditor; fiducia est cum 
res aliqua sumendi mutuc pecunie gratia mancipatur vel in jure 
ceditur (2). Unde quantum sua indole suisque effectibus fiducia pignore 
firmius præberet securitatis genus facile cernitur, quum in hoc non nisi 
possessio traderetur; in illa dominum, adeo ut creditor ex jure quiritium 
dominus fieret, sicque majorem securitatem habere posset nullam. 


Sed, ut ad Isidori fragmentum redeam, non satis accurata juris fidu- 
cie (de contractu enim hucusque nondum dicimus) inde fluit notio: 
hoc quidem verum est, rem mancipatam, vel in jure cessam fuisse, et 
ita dominium ex jure quiritium , potuisse transferri; sed ita dicendo 
nescio quomodo a simplici in jure cessione vel mancipatione dignosci 
poterit fiducia, quum tamen trita res est, utrumque inter magnam esse _ 
differentiam; ut igitur hujus loci sit longius progredi. 

Debitor, qui creditori propter obligationis securitatem pignus consti- 
tuere volebat, rem ei suam mancipio dabat vel in jure cedebat, ita ut 
dominus fieret ex jure Quiritium , addita tamen eum in finem fiducia, 
ut creditor, solutione facta, fiduciam (rem mancipatam). remancipare 
teneretur: unde negotio fiduciz nomen. 


Sed quesitum est, an fiducia nova esset pignoris species? Aflırmat 


(1) Aul. Gell. noct. attic. 20, 1. 
(2) Isidorus orig., lib. V. cap. 25. 


( 39 ) 


Cujacius (1), cui inter eminentiores adstipulatur Faber (2). Sed ab hisce 
egregiis viris plane dissentire cogimur: præterquam enim ab aliis sat 
superque demonstrata est accessoria fiduciæ qualitas, accedit quod pignore 
tantum jus legitimae possessionis ( nondum enim jus in re cognoverant 
Romani) constitutum sit; fiducia autem ipsum dominium, quamvis re- 
vocabile , translatam (3). Quee differentia tanta est, ut ego non facile 
crediderim , utrumque ad unum genus spectare, sed potius fiduciam 
genus esse securilatis a pignore diversum. 


Sed quomodo heec existimata fuerint haud in magno ponam discrimine; 
sed ad hoc attendamus, an lex commissoria semper cum fiducia con- 
juncta fuerit, id est, utrum in casu fiduciæ, si debitor non solvisset , 
fiducia, id est, res mancipata, ad creditorem spectasset? Iterum affirmat 
Cujacius: pignus, inquit, quod creditori mancipatur aut in jure 
ceditur ea lege, ut, soluta ad diem pecunia, remancipetur , non 
soluta, creditori pleno jure committitur (4). 


Contrariam sententiam defendit cum aliis doctissimus Stas (B provo- 
catque ad locum Pauli, qui dicit, debitorem, distractis fiduciis a 
creditore , de superfluo adversus eum habere actionem (6). Sed pergit 
quærendo, quo jure debitor pretium residuum repetere posset, venditione 
facta post resolutionis diem a creditore, si hic plenissimo proprietatis 
jure tunc jam uteretur, id est, si res ei essent commisse? Hoc enim 
casu ne yendere quidem teneri creditorem ; at si forte vendidisset, 
totum pretium optimo jure habere. 

Ad me quod attinet, mediam elegi sententiam: initio opinor, fiducia 
fuit in genere pignoris lex commissoria, id est, si lex commissoria 
expressa laud esset, tamen semper erat subintellecta: nonne enim 
ratio suaderet, Romanos eo simpliciori modo juribus fuisse usos, quod 


(1) Cujacius ad Pauli sent, recept., lib. II. tit. 15, Ne 1. 
^ (a) Ant. Faber, de error. pragm., decad. XXI. err. 1. 
(9) Conradi, de pacto. fiducie, exercit. I. $ 16. 
(A) Gujacius ad Pauli sent. recept. , lib. II. tit. 15 ad rubricam. 
(5) Stas, diss, de pacto fiducia, cap. IV. $ 3. pag. 29. 
(6) Pauli, sent. recept., lib. 1I. tit, 13. $ 1. 


( 49 ) 

essent agrestes, adeoque rem mancipatam ad creditorem, si debitor die 
determinata non satisfecisset, plenissimo jure pertinuisse, et progrediente 
cultu morem demum invaluisse, ut debitores contractibus statuerent , 
sibi residuum, si, re vendita, quod esset, restituendum? Hoc sane magis 
suadet populi infantis indoles et ingenium. Quidquid sit, certum tamen 
est, non ita per omne tempus se rem habuisse, uti Cujacio visum est. 
Dubitare enim vetat Pauli fragmentum, superius commemoratum ; cui 
accedit, fiduciam adeo post Constantinum magnum , qui legem commis- 
soriam damnavit, adhuc in usu fuisse, eamque demum paulo ante Jus- 
tiniani tempora obliteratam esse, quod sane Cujacii placito e diametro 
oppositum intelligitur. 

Hee de natura et indole fiduciæ dicta sunto. Nunc de ejus fatis dicendi 
occupabimur negotio. Et primum querimus, a quo tempore apud Ro- 
` manos fiducie invaluerit notio? At hic habemus 77^estphalium(1), qui, 
illam jam ante legem decemviralem invaluisse, inde divinat, quod man- 
cipationis ritus hac lege antiquior habeatur. Tamen, an ejusmodi ratioci- 
nium firmo stet fundamento, nec equidem scio: quippe qui persuasissi- 
mum habeo, fiduciam non fuisse ipsam mancipationem, quin potius 
contractus, sub in jure cessionis vel mancipationis solemnitate celebrari 
solitus: unde forsan. firmiori argumento deduci posset , fiduciam aliquo 
demum. tempore post mancipationem esse ihtroductam. Ita sectari liceat 
opinionem, qua à negotiorum temporumque ratione magis approbatur, 
quum nullum supersit historie monumentum, ex quo certiores fiamüs 
de fiduciæ incunabulis. Sed, uti fiduciæ origo cujusque oculum fugit, ita 
etiam sua difficultate laborant tempora, quibus sublata est:. nam alii 
aliud ponunt. Hoc saltem palam. est, fiduciam a nullo esse abrogatam, 
nisi indirecte a Justiniano: unde plerique colligunt, eam hucusque 
fuisse usitatam. Hanc opinionem parum habere, quo sese commendat, 
arbitramur, verius forte statuentes: fiduciam jam ex usu recedere 
incepisse temporibus libere reipublicæ, quibus serviana actione et quasi 
serviana recepta, creditoribus prospectum est.ex ipso pignore actione in 


(1) Westphal. pfandrecht, $ 63, 


U "u TI ve m ou Gem B. i-o 


: 
à 
| | 
| 
4 
/ 
j 
f 
d 
5 
n. 


(1) 

rem jut ambagibus mancipationis, in jure cessionis et fiduciæ ad eam con- 
sequendam opus non esset amplius, et sic fiducia fieret inutilis. Non 
tamen subito evanescere potuit, sed sensim sensimque; adeo ut sub Zr- 
cadio et Honorio , presertim tamen sub Trajano (1), memorabile patuerit 
fiduciæ exemplum. Etenim Trajanus exemplum Nerve secutus, 1044000 
sestertios e patrimonio aut suo, aut fisci, erogavit, ita quidem ut 
possessoribus fundorum in agro Vellejano, pro rata mutuo darentur, ea 
lege, ut usuras quinas pro qualibet capitis centesima parte solverent: 
unde distribui alimenta jussit, non solum pueris legitimis 245, puel- 
lisque legitimis 34; sed quoque uni spurio unique spuriæ. Que fun- 
dorum obligatio absque dubio secundum emancipationis ritum per fidu- 
ciam. contracta: fuit, uti clari censent et cum rebus romanis orne 
scriptores (2). 

Tandem imperatoris Justiniani tempore in desuetudinem discessit fidu- 
cia, adeo, ut ejus mentio noa amplius fieret, et verisimile videatur, in 
colligendo jure romano Tribonianum loco fiduciæ nomen hypothecæ et 
pignoris collocasse, et ita, qua ad fiduciam olim spectabant, ad pignora 
esse translata (3). 


S V. 
DE JURE HYPOTHECÆ. 
Circa fontes et litteraturam conf. Pars posterior, eap. I. § 1. 


Quæ hucusque diximus, eo maxime spectant, ut quasi digito monstra- 
remus , priorem Romanorum formulam hypothecariam debilem valde 
fuisse, neque creditori securitatem praebuisse ; posteriorem vero firmio- 
rem, suis tamen ambagibus adeo. fuisse intricatam, ut diu stare non 
posset peculio. quibus clara inter Quirites capita, Zwllii, Servii viderent, 


— (1) Conf. instrumenta obligationis prediorum, seu tabula alimentaria Trajani in opere: 
jur. Rom. tabula negotiorum solemnium, auctore Ernest Spangenberg, pag. 306. Lipsiæ, 1822. 
(2) Hugo, hist. du droit, $ 160. — Receus, von einer milde stiftung Trajans, auctore 
Wolf, Berlin, 1808, ( In Heidelberger jahrbuch der litt. fur jurisprud. , ate jahrg. heft. 6. p.258.) 
(5) Thierbach, hist. jur. civ. de pignoribus, $ 6. pag. ao 


( 42 ) 

ceterique multi sentirent, illas. veteres solemnitates et ambages ad. rei 
veritatem. non pertinere, neque ad juris progressum. Nunc vero ad al- 
liora pervenimus, nam quamyis leges primis temporibus. latas , que 
ruditatem illius ævi sapiebant, amore nimio eorum, que a majoribus 
constituta erant, non subito abrogarent Quirites, ut novis, iisque me- 
lioribus locus fieret ; sed potius solerent. priscis illis. legibus nova 
quzdam adjicere, sicque pannos pannis adsuere; tamen hisce, de quibus 
loquimur, temporibus, fundamenta erant stabilita, quibus superstrueretur 
noya formula hypothecaria, prioribus simplicior, melior. 

. Nimirum paulo ante Ciceronis.statem incoeperant praestantissimi Ro- 
manorum juvenes Athenas. se conferre, ut fierent meliores doctiores- 
que: ipsa adeo proles gentis romance, qua antea non modo extraneum 
quemque hostis nomine designare; sed et extraneorum, quos barbaros 
vocabat, instituta contemnere, et nonnisi romana mirari consueverat, 
illa, inquam, illius. gentis superbe juventus jam eo, pervenerat, ut 
Graecorum quosdam in foro romano philosophari non sine aliquo pu- 
blico gaudio ; videret. Nec enim procul aberat, quin majorum ambages 
mitteret, aliaque, quamvis extranea, si bona viderentur ,. civitate :do- 
naret: adeo ut Cato, rigidus ille eorum, qua a majoribus erant con- 
stituta , fautor, periclitari crederet rem. veterem, græcorumque philo- 
sophos, et presertim Carneadem non modo ex urbe, sed quoque ex 
orbe romano exulem, et Athenas reducem jubere properaret. Huic Ro- 
manorum ingenio accedebat, quod salutaris institutio praetorum , majori 
potita esset potestate, eaque ita uteretur, ut jus civile mitigaretur, cor- 
rigeretur et perficeretur secundum mentem publicam et-jurisconsultorum 
desiderium. votumque. 

Igitur mirum non est, si ejusmodi faciem ceperit jurisprudentia, ut. 
omnia pacta parerent exceptionem, et quedam, sive usu sive lege ex- 
pressà confirmata, etiam. producerent actionem. Semper tamen , cum ne- 
cessitas quaedam urgeret tantum, pacta generali eorum conditioni detraxe- 
runt, et numquam uno velut ictu omnes rejecerunt ambages , quippe 
quod maxime vetat legislatoria sapientia: ut.ad ultima libere reipublicæ 
tempora adhuc steterit regula: ex mudo pacto non nascitur actio. Sed 


ed ile 


( 43 ) 
formula hypothecaria nimis erat absona, et nimis a mente seculi rece- 
debat, quam ut de ea innovanda non cogitaret prætor, qui potius puta- 
vit, se suo prætoris jure posse dare, et dedit, ex nudo pacto actionem , si 
de pignore esset conventum inter locatorem prædii rustici ét colonum, in 
rebus coloni: ut igitur hie iterum nonnisi quadam necessitate, nimirum 
agriculture: favore, pactorum legislationi sit derogatum. 

" Hujus edicti, cujus formula primæva et authentica temporum in- 
jurià periit, jurisconsultorum recentiorum — debemus restitutio- 
nem, verbis ita audientibus : | 

Que in fundum conductum a colono illata , bei >» invecta , 
locator conventione ejus, cujus in bonis sint, pro mercede sibi obli- 
gata esse dicet, de his illi, nisi arbitrio Judicis restituantur, ad- 
versum eum, qui possidebit, quanti res erit, judicium dabo (1). 

Solliciti fuére scriptores de indaganda ratione, qua prætor commotus 
fuerit, ut ex solo pacto actionem in rem daret. Bachovius (2) rationem 
in eo posuit, quod pignus ita modici esset prejudicii. Alii causam quæ- 
siverunt in communi hypothecarum, commercio inservientium, utilitate. 
Alii tandem aliam proposuerunt rationem. Sed, si ad ingenium hujus 
seculi, et ad imperfectam formulam hypothecariam priorum temporum 
attendatur ; si ea, que superius commemoravimus, in memoriam revo- 
centur, ratio absque dubio in clarissima luce collocabitur. 

“Sed non sque constat, quis pretorum edictum supra relatum propo- 
suerit, nam hie precipue divortia faciunt scriptores. Sed tamen ejus 
auctorem Servium Sulpicium Rufum, jurisconsultorum romanorum 
principem , Ciceronis amicissimum (3), dicit communis fere omnium 


seriptorum suspicio (4). 


G) Noodt. comm. ad dig. lib. XX. tit. 1. — Westphal, pfandrecht, § 266, not. 295. 

(2) Bachovius, tractatus de pig. et hyp., lib. I. cap. 5. $ 2. 

(5) Epistole sex priores lib. IV. ad familiares de magna inter utrumque consuetùdine nos 
eertiores faciunt. 

AJ J. Th. Schnoor, hist, jur. civ. de pig. § 7. — Heinecc. , antiq. lib. IV. tit. 6. $ 29. — 
T. Thomasius, de origine atque progressu hypothecarum, § 8. — W. Seelhorst, diss. de præ- 
scri ptione: actionis. hypothecariæ, § 2. Gettinge , 1791. Augustinus Eixarav, lib. III. cap. 59. 
— Westphal, pfandrecht, $ 262, not. 283. 


(44) 


Sed, an illa illorum sententia satis firmo stet fundamento, nec equidem 
scio; sed hujus loci non est, ut hanc rem attingamus, nam potius duxi- 
mus hanc controversiam. denuo examini submittere ubi de actione ser- 
viana et quasi serviana sumus dicturi. | 

Ut nunc ad propositum revertamur, non modo locatori predii ruoli 
in rebus coloni ex nudo pacto jus hypothecæ, actione in rem munitum, - 
fuit concessum ; sed postea latius hoc jus patuit: etenim omnibus 
actio in rem ex nudo pacto data est, si modo de hypotheca convenisset, 
pretore nimirum denuo edictum proponente, cujus restitutio a pluribus 
tentata, sic a Doneau (1) proponitur: 

Si pro eo quod ei debebitur , res aliqua pignoris honken nomine 
obligata esse dicetur ab eo, cujus in bonis ea res est, aut alioqui, 
cui de ea re constituendi jus est: ei heredive ejus, quod pecunia sol- 
vetur, aut eo nomine illi satisfactum erit, in eo, qui eam rem possi- 
debit, tenebitve , aut dolo malo fecerit quominus possideret , actionem 
dabo, ut si ea res arbitrio judicis non restituetur , quanti ea res erit 
condemnatio. sequatur. 

Noodtio aliud placet, quod æque ragribeus $ up inde lucem capit 
romana antiquitas : 

Quod quis sibi pro pecunia debita pignori hypothecceve obligatum 
esse dicet, quod de eo convenit, cum eo, cujus in bonis erat, nisi 
arbitrio. judicis ei restituatur, adversus eum, qui eam possidebit , 
quanti ea res erit, Judicium dabo (2). 

Sed nec. Westenbergium, egregium virum, qui restitutionibus suis 
tam bonam juri navavit operam, preteribimus; sie statuit: 

Quod quis pro pecunia debita sibi pignori hypothecave obligatum 
esse dicet, ab eo, cujus in bonis erat, nisi arbitrio judicis restitua - 
tur, de eo adversus eum, qui possidebit, judicium dabo. Si soluta 


pecunia sit, aut per creditorem steterit, quominus solvatur, judicium 
non dabo (3). 


(1) Doneau, tractatus de pig. et hyp., cap. 1. 


(2) Noodt, comm. ad dig. lib, XX. tit. 1 initio. Nititur lege 6 cod. si aliena res pig. 
data sit. et leg. 19 cod. de usuris. 


(8) Westenberg, princ. juris secundum ord. dig. lib. XX. tit. 5. $ 11. 


(#) 

„Sed relinquamus scriptores de edicti tenore certantes, ad alios sermo- 
nem convertamus: nam plurimi putant, jus nostrum prætoris edicto nil 
debere et scriptores nostros edictum non restituisse, sed potius finxisse, 
quippe:de quo prætor cogitasset numquam. Ita non pauci, inter quos 
Y innius (1), „Westphal (2), Otto (3), Falckner (4), Schnorr (5), 
Hofacker (6) , -Mylius (7), Harprecht (8), Malcomesius (9) et alii. 


Suspicari enim licere, jus, quod agriculture gratia prætor locatori prædn 


rustici.in rebus coloni addixerat, jurisconsultorum auctoritate pedis 
esse productum, ita, ut prudentes, prout utilitas exigeret, illud : aécomo- 
dassent, ceteris reed et quasi ex ipsis edicti verbis sustinuis- 
sent: nec obstare Justinianum, qui illam juris extensionem ex pretoris 
edicto. derivat. (10): satis constare, illa quoque; qua ad imitationem edic- 
torum a prudentibus sunt proposita , pretoriorum nomine venire, quippe, 
quz. ipsa. causam et originem quodammodo ex pretoris jurisdictione ha- 
berent; ita utramque legem, ad ques provocat. Nu ad probationem 
nil vel parum facere. |. 

Magnopere ergo dolendum est, tenebris obvolutum esse tempus , quo 
hee nostra extensio fieri coepit, quum res nunc inter lites versetur. 
Plures tamen. video, eosque eminentiores, dixisse, eam extensionem pru- 
dentum interpretationi suas debere natales; hos ut sequar, inelinat ani- 
mus: nam explorati juris est, potissimum jurisconsultos ea, quæ consti- 
tuerat . praetores, ad. alia: extendisse , produxisse; quum: preterea ex illa 
extensione. enata sit actio quasi serviana, cui deficiebat proprium nomen, 
quod, sane. accepisset, si prætori cuidam originem deberet suam. 

Quidquid sit, tamen extra dubitationis aleam positum est, hypotheeæ 


(2) Vinnius, comm. in quatuor lib. inst., lib. IV. tit. 6. $ 7. 
(2) Westphal, pfandrecht, $ 262. not. 293. 

(5) Ev. Otto, comm. ad inst, , lib. IV. tit. 6. $ 7. 

(4) Falckner, diss. de jure pig. et hyp. pos. 41. 

(5) Sehnorr, historia jur. civ. de pig. $ 7. 

(6) Hofacker, principia jur. civ., tom. 11. $ 1231. not. 6. 
(7) Mylius, de actione quasi serviana posit. 1. 

(8) Harprecht, ad inst., lib. IV. tit. 6. $ 7. n° 25. 

(9) Aug. Malcomesius, de actione hypoth. thes. 6. 

(10) Inst. $ 7. lib. IV. tit. 6. 


(46) 

jus jam Tullii tempore valde extensum fuisse, quum in provinciis roma- 
nis illius reperirentur vestigia; nam ipse dicit: JPhilotes Abadensis 
umobyxes Cluvio dedit: he commisse sunt. Felim cures, ut aut de 
hypothecis decedat , easque. procuratoribus ‚Cluvii tradat, aut pecu~ 
niam. soleat (1). Nec equidem scio, qua ratione. ducti plerique opinati 
sunt, Ciceronem. hie non de hypotheca, sed de pignore, sic dicto; dixisse. 
Nam de vera hypotheca sermonem esse, ex eo ratiocinari licet; quod 
Tullius græco verbo vroßyxa, usus, creditorem possessione omnino caruisse 
luculenter innuat. 

Hee de origine et. hypothecarum «etate dicia sunto! Sed nunc qualis 
earum fuerit indoles sumus dicturi. Ex variis enim hypothece definitio- 
nibus ea huc pertinet, quz jus in re aliena, cujus possessionem retinet 
debitor, in securitatem crediti constitutum, eo designari tradit. Ab initio 
res, que tali modo. obligabantur, erant. mobiles, in fundum a debitore 
illatas; postremo, cum jus hypothecæ extenderetur, omnis generis res, 
sive mobiles, sive immobiles. Itaque adstipulari haud possumus iis, 
qui differentiam pignus inter et hypothecam in eo statuunt, quod res 


mobiles pignori, immobiles hypothecæ sint date. Multo magis: utriusque : 


discrimen. genuinum in rei traditione et retentione subsistebat. ^: 
Quod ad hypothecarum fata posterioribus temporibus, non: est) quod 
multa dicam: etenim earum natura et indoles immutata non est; Verum 
rei ipsius contemplatio docet, earum in commerciis hominum late på- 
tentem. utilitatem , qua tandem eo pervenit , ut pignoris quoque; sic 
proprie dicti, multum imminueret usum, fiduciæ morem plane sustulisse. 


(1) Cic. lib. XIII. epist. ad familiares, epist. 56. ER 


(4) 


CAP. II. 


S I. ‚DE PERSONIS PIGNUS CONSTITUENTIBUS. AUT ACQUIRENTIBUS. 


Postquam ita de pignoris diximus antiquitate et natura, forte alienum 
non erit dispicere de personis, quibus pignoris. constituendi concessa 
erat facultas, iis non prætermissis, in quarum constitui poterat fayo- 
rem. 
Sed, uti plane incertum est, que pignorum juris ante et paulo post 
legem decemviralem fuerit indoles et natura, ita multo majori labora- 
mus difficultate circa personarum capacitatem ratione pignoris, si insti- 
tuatur disquisitio. Nam fatendum est, deesse harum rerum monumenta, 
quibus historia pignorum reddi queat perfectior, solidior. Nec mirum, 
nam de hac nostra re parum sollicite videntur veteres Romanorum leges, 
quippe, qua uti in permultis aliis, ita vel bic maxime, multum moribus, 
multum auctoritati jurisconsultorum , que tanta erat, ut non modo de jure 
responderent, sed quoque, uti dicit Gaius (1), jura conderent, definien- 
dum relinquere: consueverant: ut igitur non modicam illorum temporum 
mittere liceat varietatem et ad ea progredi, de quibus plura patent his- 
torie subsidia ex imperatorum constitutionibus, nec non jurisconsultorum 
scriptis repetenda. 

Jus pignoris ut rite constituatur in alterius securitatem, requiri, ut 
ille, qui constituit, alienandi; ille vero, cui constituitur, acquirendi habeat 
facultatem , ex eo clarum est, quod pignoris constitutio vera sit alienatio, 
que suo destitui effectu intelligitur, si persona, que transmitteret , illud 
ipsum non posset; uti illa, cui transmitteretur, acquirere non posset. 

Sed hoc in ipso jure notandum est, quod latius patuerit, quam ple- 
rumque patere soleant jura.romana: etenim contractus pigneratitius di- 
citur juris gentium (2); unde liquido consequitur, non ad solos cives 
fuisse restrictum; verum -etiam peregrinis facultatem constituendi et 
accipiendi pignoris patuisse. 


(1) Gaius comm, I. $ 7. 
(2) Gronovius, dissertatio de contractu pignoris , caput 2. 


( 48 ) 

Verum illud ipsum, quod supra commemorayimus de personarum 
capacitate ad pignus constituendum, non est perpetuum: nam evenit 
aliquando, ut pignus, a personis per se incapacibus constitutum, tamen 
firmum  validumque intelligatur; uti enim Gaius dicit: Quod liberi 
nostri quos in potestate habemus , item quod servi nostri, mancipio 
accipiunt vel ex traditione nanciscuntur, sive quid stipulentur vel 
ex alia qualibet causa acquirant , id nobis acquiritur (1). Deinde 
pergit: non solum autem proprietas per eos, quos in potestate habe- 
mus, acquiritur nobis, sed etiam possessio cujus enim rei posses- 
sionem adepti fuerint, id nos possidere videmur (2): unde consenta- 
taneum est, et sic pignus acquiri potuisse. 

Sed an etiam per illas personas, qua in mancipio sunt aut in manu, 
pignus acquiri potuerit, non aeque clarum est. Videtur negandum, quum 
possessio requireretur, et dubium esset, uti Gaius testatur, an per illas 
personas acquiri posset: per eas vero personas, inquit, quas in manu 
mancipiove habemus , nobis acquiritur proprietas ..... an autem pos- 
sessio acquiratur queri solet. At si bene video, non posse, censuit 
Gaius: nam more suo in hisce similibus pergit, gan ipsas non possi- 

demus (3). 

Sed hæc de personis in potestate nostra; nunc autem videndum, 
utrum per liberas pignus nobis acquiri potuerit personas? At testem 
iterum habemus Gaium, per liberos homines ..... nulla ex causa 
nobis acquiri posse, et hoc esse, quod dicitur, per extraneam per- 
sonam nihil acquiri posse (4). Neque dubitari posset, quin hec ad 
pignora etiam pertinuerint: nam illum veterem romanorum juris ri- 
gorem Ulpianus ipse pignoribus applicat, dicens, ne quidem per pro- 
curatorem aut tutorem pignus acquiri potuisse: per liberam personam , 
inquit, pignoris obligatio nobis non adquiritur, adeo ut ne per pro- 
curatorem plerumque vel tutorem adquiratur; et ideo ipsi actione pi- 
gneratitia convenientur (5). 


(1) Gaius comm. 11. $ 87. 
(2) Gaius comm. II. $ 89. 
(3) Gaius comm. II. § go. 
(4) Gaius comm. II. $ 95. 
(5) L. 11. $. 6. dig. lib. XIII. tit. 7. 


ee no 


ET RE 


( 49) 

Sed ipse Ulpianus haud obscure innuit, quasdam hic admissas fuisse 
exceptiones, quibus pignoris jus per liberam acquiri posset personam , 
scilicet: ubi inter colonum et procuratorem domini predii rustici de 
pignore conyenerat, et dominus ratam habuisset conventionem, vel man- 
davisset, quippe quo casu quasi inter dominum et colonum convenisse 
videri, censet Ulpianus (1). 

Jam, ut ad placita cesarea circa nostram rem instituam disquisitionem , 
Maximianus et Diocletianus normam , ab Ulpiano positam , voluere con- 
firmatam (2), adeo, ut idem jus ad Justiniani usque tempora valuerit, 
donec ab eo, nostra veteris juris subtilitate missa, statueretur, hypotheca- 
riam actionem, vel pignora eorum, que procuratori data vel supposita 
sunt, ipso jure, et sine aliquä cessione ad dominum contractus pervenire(3). 

Sed ad tutores pergimus et curatores, quos nimirum cum procuratori- 
bus maxima jungit similitudo. Curatorum autem et tutorum legislatio- 
nem antiquissima state apud Romanos toto coelo distare ab eâ, quam 
posteriori ætale in civitate romana conspicimus, et inauditam fere apud 
alias gentes iis concessam fuisse potestatem, diligentius intuenti videre 


est. Nec mirum, quum tutela et cura, ex lege XII tabularum, constituta 


non esset in favorem personarum, que sub cura aut tutela erant, sed 
potius tutorum et curatorum jus, maxime in eorum Commodum conci- 
peretur (4). Cui tutelarum curarumque indoli consentaneum erat, ut ad 
libitum tutores et curatores, qu suc administrationi suberant, oppigne- 
rare potuerint, uti revera, testante Gaio (5), lege XII tabularum erat 
constitutam; exceptà tamen feminarum tutelä; nam, uti Gaius com-: 
memorat: mulieres, qua perfecte ctatis sunt, ipsc sibi negotia 
tractant (6): et ut addit UZpianus : mulierum tutores auctoritatem 


(1) L. 21. dig. lib. XX. tit. 1. 

(2) L. 1. cod. lib, IV. tit. 27. 

(5) L. 4. cod. lib. IV. tit. 27. 

(4) Felicis Minguet commentatio, qua tutelarum apud Romanos exponitur historia, juris- 


` consultorum ordine Academic Groningane adjudicante, premio regio ornata. (Æt. I. $ 1. ) in 


Annal. Groninganis 1824 - 1825. 
(5) Gai. comm. 1I. $ 64. 
(6) Gai, comm. I. $ 190. 


( 50 ) 


dumtaxat interponunt (1): unde illis oppignerandi jus concedi non po- 
tuerat. i Wa , (bus 
Postremum vero tutele et cure indoles immutata est: et quum. non 
amplius in tutorum. et curatorum essent favorem, sub imperatoribus jure 
meritoque cautum est, ne tutorum curatorumye dolo malo patrimonium 
personarum, que cure et tutelæ suberant, caperet detrimentum : etenim 
Alexander Severus , imperator, primus sancivit (2): tutoribus et curato- 
ribus sine decreto prætoris urbani preedia rustica et suburbana alienare 
aut pignori obligare non licere (3). 

Sed quum hoc jus modo in securitatem pupillorum. et minorum esset 
constitutum , et furiosi adhuc curatorum insidiis. paterent, imperator 
Gordianus Severi constitutionem circa pupillos et minores ad furiosos 
producendam esse, mon immerito censuit, speciatim oppignerationem 
vetans (4). Sed alienationem praediorum interdicentes, ubivis praediorum 
tantum rusticorum et suburbanorum mentionem faciunt leges: forsan; vel 
amore agriculture et ob majus pretium, quo predia rustica habebantur 
et suburbana; vel ideo, quod rustica praedia largiores certioresque ferrent 
reditus quam urbana, nec tot casibus et quot urbana sumptibus. vide- 
rentur. obnoxia (5). 

Gordianum excepit Constantinus, qui nimia forsan subtilitate tutorum 
et curatorum administrationem valde restrinxit: edixit enim speciatim , 
de oppigneratione mentionem faciens, quod non, animadverterat doctissi- 
mus Thierbach (6): ne tutores curatoresque aurum, argentum , gem- 
mas, vestes ceteraque mobilia pretiosa, urbana etiam pradia ,. et 
mancipia, domos, balnea, horrea, atque omnia que intra civitatem 
sunt, venderent.... nisi hac forte necessitate et lege, qua rusticum 
predium vel mancipium vendere, vel pignerare, vel in dona- 
tionem propter nuptias, vel in dotem dare in preteritum. licebat : 


(1) Ulp. fragm. tit. II. $ 25. 

(2) L. 1. dig. lib. XXVII. tit g. 

(3) Félicis Minguet, comm. laud. æt. IV. ad orationem Alexandri Severs. 
(4) L. 2. cod. lib. V. tit. 70. 

(5) Noodt, comm. ad dig. lib. XXVII. tit. 9. 

"(6) Thierbach, hist. juris civilis de pignoribus, cap. 1. $ 8. pag. 35. 


a de Os 


el ve 


- + 


a nd ee SC A ERR RR 


w———— —P — 


(51) 
scilicet per inquisitionem judicis, et probationem cause, interposi- 
tionemque decreti, ut fraudi locus non sit (1). 


‘Imperatorum claudit agmen Justinianus, qui maximam cure et 


tutelæ navans operam, Constantini constitutionem denuo sanciens , ni- 
miamque ejus subtilitatem mittens, decrevit: tutoribus et curatoribus 
licere fructus, sive qui ex reditibus prediorum colliguntur, sive qui 
ex substantia personarum , quarum gubernationem habent , inventi 
fuerint, id est, vinum oleum et t frumentum » vel cujuscumque speciei 
sunt, sine decreto distrahere (2): unde dubitari nequit, dou. etiam ita 
oppignerare tutoribus curatoribusve licuerit. 

Atque ita ad alia delabimur, scilicet, ut dicamus, que potestas con- 
cessa fuerit alieni juris hominibus oppipu d bona sua. Quo censu 
triplex personarum genus continetur, nimirum: que sub patria potestate, 
qua in servitute , deinde quz sub tutelà erant et cura. At primum de iis, 
que in patria potestate, aut in servitute versabantur, dicam, postremo 
de iis, quae sub curä et tutelà erant, dicturus. 

Primum personarum genus, non modo liberos, sed quoque mulieres, 
quie in manu erant mariti, comprehendere, magis notum est, quam ut 
testimonio confirmetur. Qui quidem omnes, quum jure domini omnino 
essent destituti, omnia non sibi, sed iis, in quorum erant potestate , 
acquirebant (3): unde luculenter apparet, nec iis quicquaim oppigne- 
randi fuisse potestatem. 

Sed ita demum antiquissimis temporibus, nam indies cultu augente, 
et vivendi ratione' mitescente, sensim sensimque non modo viri in uxo- 
rem, sed ipsa patria potestas, imo ipsa servitus mitigata est, concessä 
tandem potestate peculii alicujus habendi, cujus alienandi facultas penes 
memoratas personas esset constituta. 

Et quidem initio omne peculium erat profectitium (4), in quo notum 
est, alieni juris homines, non plus j juris habuisse, quam ab eo, sub cujus 


(1) L. 22. cod. lib, V. tit. 57. 

(2) L. 28, $ 5, cod. lib. V. tit, 37. 

(5) Gai. comm. II. $ 86. 

(4) Rhum diss. de diverso pignoris jure liberis in parentum bonis competente, $8. Gene, 1754. 


(52) 


_erant potestate, concedebatur; ita ut, teste Paulo (1) et Marciano (2); bo- 

norum, quorum administrationem Rabat. pignus recte constituerent, 

si hujuscemodi facultatem essent t oonsecati, quæ igitur tota adimi , augeri, 
-minuique poterat. 

Sed mox -patria potestas armorum gratiä admodum circumscripta 
est, auctore, ut facile suspicatur, imperatore Marte: Julium Cæsarem 
intelligo; quippe qui militum fautor, testante Ulpiano (3), primus iis 
testandi de bonis, per militiam sagatam adquisitis, concessit facultatem; 
qui cum esset temporalis, postea Augustus, Titus, Domitianus, 
Nerva, Trajanus et Adrianus eam in perpetuum valituram voluere (4). 
Ut ergo filii familias in hoe nostro castrensi peculio vice patrum familias 
habiti (5), omni jure patribus adempto, suo arbitrio ejusmodi bona ad- 
ministrare, alienare, atque adeo oppignerare potuerint. 

Quod jus postmodum non. eo remansit, sed potius ad peculium quasi 
castrense, id est, ad illa bona, que filio familias ex aliquo munere pu- 
blico, sive per ejus occasionem, sive per imperantis liberalitatem per- 
 venére, extensum videmus (6). 

Si vero de tempero illius extensionis quesieris, dubium esse apud 
scriptores, invenies. Nos suspicamur, eam invaluisse jam ante tempora, 
que vidit Ulpianus, quippe qui hanc rem commemorat (7). Non tamen 
difitear, plurimos existimasse, jus illud a Constantino demum civitate. 
esse donatum, Ulpianique fragmentum a Triboniano interpolatum (8). 
Sed an horum sententia satis firmo stet fundamento, nec equidem scio: 
nam non modo gravissimi viri Tribonianum absolvunt (9); sed preterea 


(1) L. 18 dig. lib. XIII. tit. 7.. 

(2) L. 19 dig. lib. XIII. tit. 7. 

(3) L. 1 dig. lib. XXIX. tit. 1. 

(4) Loco laudato , ubi Ulpianus hujus rei tradit historiam. 

(5) L. 2 dig. lib. XXIV. tit. 6. 

(6) $ 6. Inst. lib. II. tit, 11. 

(7). L. 8. $ 15. lib. XXXVII. tit. 6. 

(8) Ess. a Puffendorf, observ. jur. univ., tome IV. obs. 155. — Tn Balduin. Justi- 
nianus, lib. III. pag. 297. : 

(9) Vinnius comm. ad $ 1. inst. per quas pers. cuique acq. $ 1. — Christ. Rau. hist. de pe- 
culis, $ 8. pag. 27. Heineccius Antiq. jur. rom. lib. LI. tit. 9. $2 N° a. 


e 


c P 


non una sunt Ulpiani (1) et Papiniani (2) fragmenta, quibus omnis — 
interpolationis evanescit suspicio. 

Jam, ut dicamus, an hac extensione factum sit, ut ejusmodi peculium 
pignori posset dari, videtur ab initio sic non fuisse, quippe quod nullibi 
juris Romani concessum legimus. Nec quidem obstat, quod testamento de 


“iis disponi potuerit: nam testamentorum causa pre ceteris favorabilis 


erat Quiritibus, quin tamen inde ad ceteras alienationes firmum dedu- 
cere liceat argumentum , eo minus, quod nostra extensio per speciem 
privilegii ad solam testandi facultatem in legibus facta reperiatur, donec 
tandem auctoritate jurisconsultorum factum esse videtur, ut imperatorium 
placitum ad omnia alienationis genera extenderetur (3). 

Aliud iterum, preter profectitii et militaris peculii genus, sub impe- 
ratoribus introductum est, nomenque peculii adventitii accepit. Quo ni- 
mirum nomine veniebat, quod matris aliorumque liberalitate, sive proprio 
labore filiusfamilias obtinuisset; que omnia antiquo jure ad patres spectasse 
extra dubitationis aleam positum est, quum filii familias non nisi patris 
jussu hereditatem, sibi delatam, adirent, bona, ab aliis sibi delata, vel do- 
nata, in patrem transferrent, et ad Constantinum usque, bona, quæ mater 
viva liberis donaverat, aut mortua reliquerat, jure dominii ei cederent (4). 
Constantinus autem anno 319 constitutionem dedit, quà cautum est.: 
ut patribus modo esset ususfructus. bonorum, a matre liberis acquisitorum, 
proprietate hisce remanente, omnique alienatione patribus interdicta (5). 
Quas sanctiones non modo Zalentinianus,. Gratianus et Theodosius 
anno 379 extensas voluerunt ad bona a matris ascendentibus relicta (6); 
sed Honorius quoque et „Arcadius anno 395 hoc confirmantes, insuper 
speciatim jusserunt , ne bona materna a patribus pignori obligarentur (7). 
Deinde Falentinianus et Theodosius anno-426 lucra nuptialia, quocum- 


(1) L. 16. $ 12 dig. lib. XXXVI. tit. x. 

(2) L. 52. $ 8 dig. lib. XXVII. tit. 2. 

(8) Schweppe, róm. rechtsg. $ 575. 

(4) L. 6 dig. lib. XXIX. tit. 2. — L. 5. $ 4. lib. XXIV. tit, 1. 
(5) Cod. Theod. L. 1 et 2 de bonis maternis. 

(6) L. 6 eodem. 

(7) L. 7 eodem. 


(54) | 

que titulo collata, seu transmissa; Leo et „Anthemius autem anno 471 
sponsalitias largitates, adventiüis bonis liberorum seque adnumerandas 
voluerunt, simul oppignerandi jus patribus adimentes (1). Tandem illos, 
quibus peculiorum causa cordi fuit, excepit Justinianus, qui ultimum 
adventitio peculio incrementum fecit, anno 529 stataens , ut omnino omnia, 
qua filiis familias ab alia, quam patris causâ venirent, ad peculium ad- 
ventitium spectarent, relicto patribus usufructu, atque iis denegato oppi- 
 gnerandi jure (2), exceptis tamen duobus casibus, nimirum: licere patri 
filiorum nomine hereditatem, iis delatam, pignori obligare, primum seris 
alieni luendi, deinde legatorum præstandorum gratiä (3). 

Superest aliud peculium, cujus dominium et oppignerandi jus patribus 
etiam denegatum est: illud intelligo, quod irregularis et extraordinarii 
nomen in jure sortitum est. Nam res a principe vel Zugusto in filium 
vel filiam familias collate ; hereditates a filio, patre invito, aditæ; bona sub 
ea lege data, ut pater neque dominium neque usumfructum haberet; 
portio hereditatis in quam liberi cum patris fratre sive sororibus germanis 
ab intestato succedebant; bona qua liberis deferebantur, si parentes ma- 
trimonium solvere presumpsissent extra causas, a Justiniano definitas ; 
tandem facultates parentum, qui monasterium ingressi sunt; hec, inquam, 
bonorum genera in plenam liberorum potestatem venerunt (4): unde 
autem luculenter apparet, iis hujuscemodi obligare licuisse, non vero ita 
patribus. 

Sed satis forte de liberi is, nunc autem de uxoribus, que in manu erant 
maritorum, dicam, EEE est. Nam notissimum est, eas quoque anti- 
quissimä ætate liberorum loco habitas, dominii quoque expertes fuisse (5): 
ut ergo penes maritum esset oppignerandi potestas, nullà omnino uxo- 
ribus relictà facultate. At, si quid bonorum separatim: tenuerint, hoc 
sine dubio peculii profectitii jure habuerunt, ita, ut de iis disponendi 


(1) L. 1 cod. lib. VI. tit. 61. — L. 5. lib. VI. tit, 61. 

(2) L. 6 cod. lib. VI. tit. 61. 

(8) L. 8. $ 4 et 5 cod. lib. VI. tit. 61, 

(4) L. 52 dig. lib. XXI. tit. 2. — L, 5o dig. lib. XXXVI. tit. 1. — L. 2 - 8 cod. lib. VL tit. 61. 
(5) Gai. comm. IL, $ go. 


( 55) 

facultas plane a mariti penderet arbitrio. Posterioribus autem temporibus 
convenlio in manum paulatim in desuetudinem abiit, maritorumque 
potestate mitigatà, majorem in bona sua adepte sunt facultatem, etla- 
lius ergo iis patuit oppignerandi potestas. Verumquidem quanta fuerit 
concessa, uli quo tempore conventio in manum antiquata, nullibi inve- 
nimus descriptum: hoc saltem certum est, Taciti tempore, matrimonia 
ejusmodi jam satis rara fuisse (1), quin tamen dubitari queat ea adhuc 
vidisse U/pianum (9). 

Patriam potestatem. excipiat tutela, quippe qua illius imago, cum ea 
maxime coherere intelligitur. Notissimum est antiquitus non modo pu- 
pillos, sed quoque feminas sub tutelà fuisse, et quidem perpetuä (3). 
At eo magis oppignerandi jus iis personis adimi necesse erat, quod, ut 
jam commemoravimus, tutela non humanitatis munus, ut hodie, in 
favorem personarum, qua sub ea erant, haberetur, sed potius tutoris 
jus, maxime in ejus Commodum civitate donatum (4): unde autem con- 
sentaneum, plane nullam alienationem licitam fuisse, nec igitur oppi- 
gnerationem absque tutoris auctoritate. Ita antiquissima «tate. Sed 
deinde , politicis momentis, quibus superstructa erat tutela, remotis , 
ejus quoque indoles adeo immutata est, ut non modo pristinum amitte- 
ret rigorem, sed magis etiam in personarum , que sub ea erant, esse 
inciperet favorem (5). Unde factum, saltem quod ad fèminas attinet, ut 
tutoris auctoritas restringeretur et, uti dicit Ulpianus, ut tum demum 
necessaria essei, si lege aut legitimo judicio agant, si se obligent, 
si civile negotium gerant, si libertæ suc. permittant in contubernio 
alieni servi morari, si rem mancipi alienent (6); imo. tutor, sicut tes- 
tatur Gaius, sepe etiam invitus auctor fieri a praetore cogebatur (7), et 
sic femine, invito tutore, subinde etiam rem mancipii oppignerare licebat , 


(1) Tacitus ann. , lib. IV. cap. 16. 
(2) Ulp. frag., tit. II. $ 13. 
. (9) Gai. comm. I. $ 144. 
(4) Felicis Minguet comm. cit. æt. I. $ 5. 
(5) Felicis Minguet comm. cit. æt. II. $ 1 et seqq. 
(6) Ulp. fragm., tit. XI. $ 27. 
(7) Gai. comm. I. $ 190. 


( 56) 
nisi tamen esset in legitimä patronorum vel parentum tutelà, nam ut 
subjicit Gaius: neque ii ad res mancipi alienandas , nec ad obliga- 
tiones suscipiendas auctores fieri coguntur, preterquam si magna 
causa alienandarum rerum mancipi, obligalionisque suscipiende 
interveniat (1). 

Denique magis magisque mitescente tutelà, tutorum auctoritas est 
restricta ad solam rerum mancipi alienationem, et feminis latissima 
patuit potestas, res nec. mancipi alienandi, adeoque oppignerandi (2). 

Tandem distinctione rerum mancipi et nec mancipi, ipsaque femina- 
rum tutelà obsoletis, nullam amplius tutorum auctoritatem fuisse requisi- 
tam , feminasque pro libitu quascumque obligationes suscipere , et proinde 
pignora dare potuisse, res ipsa docet. 

Quod ad pupillarem vero tutelam , quamvis ejus indoles immutata esset 
in pupillorum pupillarumque favorem, fieri tamen non poterat, ut in 
alienationibus et in oppignerationibus tutorum non requireretur aucto- 
ritas, unde Ulpianus ait: pupillis autem hoc amplius etiam in rerum 
nec mancipi alienatione tutoris auctoritate opus est (3). Quippe quod. 
servari ipsum pupillorum flagitabat commodum. 

Reliquum est, ut illas attingam personas, quæ curatorem habere intelligun- 
tur. Quarum numero recensentur multi, quibus partim lege 12 tabularum , 
partim jure pretorio, partim lege Plætoria curatore prospectum videmus. 

Nimirum lege decemvirali furiosis, item prodigis, quibus bonis est 
interdictum , agnati curatores sunt dati (4): ut igitur hisce personis jure 
meritoque omnis oppignerandi potestas per omne temporis decursum 
denegata maneret. 

Deinde honorarii constituuntur curatores, scilicet a pretore libertinis 
prodigis, item ingenuis, qui ex testamento parentis heredes facti, male 
dissipant bona (5). Qui quum jure Romano omnes furiosis equipararen- 
tur, iis quoque omnis oppignerandi potestas adempta est. 


(1) Gai. comm. I. $ 192. 
(2) Gai. comm. II. $ 8o. 
(3) Ulp. frag., tit. XI. $ 27. 
(4) Ulp. frag., tit. XII. $ 2. 
(5) Ulp. frag., tit. XII. $ 5. 


(57) 


. Denique lege Pletoria, memorante Capitolino (1), constitutum est, ut 
curator daretur, vel propter dementiam, vel propter lasciviam; sicque iis 
personis iterum restricta est oppignerandi potestas absque curatoris con- 
sensu. 

Tandem Mareus Aurelius, Capitolino iterum teste (2), voluit, ut 
minoribus omnibus, causis non redditis, curator daretur, sed tum demum 
si vellent (3); ut ergo minoribus, si quem petiissent, oppignerare non 
liceret, inyito illo. 


S I. 
DE REBUS, QUE PIGNORI DARI POTUERUNT VEL NON. 
Font. et litterat, part. poster. , cap. I. $ 5. 


Quod diximus de personarum capacitate loquentes, idem hic etiam 
repetimus de rebus, qua pignori hypotheceve dari potuerunt, acturi, 
non videri scilicet veteres leges romanas de iis expresse statuisse; sed ea 
potius reliquisse moribus, usui et prudentium interpretationi: ut igitur 
ea mittere liceat et ad ea tempora progredi, quibus certiora documenta 
nobis dant jurisconsultorum scripta imperatorumque constitutiones. 

JMarcianus ex rescripto divi Pii primus proposuit regulam, res, que 
in hominum commercio non sunt, pignori dari non posse (4). Quarum 
censu multe comprehenduntur, sed de his omnibus dicere opus non 
est, quum sole res divini juris quoddam historicum habere videantur 
momentum. 

Rerum sacrarum et sanctarum oppignerationem prohibuerunt impp. Ho - 


` norius et Theodosius (5) ; idem de religiosis jussit „Antoninus Caracalla (6). 


(1) Capitolinus in Marco, cap. XI. 

(2) Capitolinus loc. laud. 

(5) Schweppe, róm. privatrecht, $ 745. — Heinecc. antiq. 1, 25, $ 8. 
(4) L. 1. $ 2 dig. lib. XX. tit. 3. 

(5) L. 5, cod. lib. I. tit. 2. 

(6) L. 5, cod. lib. VIII. tit. 17. 


( 58) 

Hisce tamen quamdam fecit exceptionem Justinianus permittens, ut 
vasa superflua venderentur, si debitum ecclesie aliunde exsolyi non 
posset; sic etiam excepit casum necessitatis in redemptione captivorum, 
ob quam nimirum rei sacre obligationem probavit (1). 

Rerum ecclesiasticarum Leo et Anthemius fuere solliciti, quippe op- 
pignerationem earum ad ecclesiam constantinopolitanam pertinentium , 
preterquam si utilis probaretur, vetantes, poenasque valde acerbas 
iis, qui oppignerationis participes fierent, comminantes: eos enim, 
quibus res ecclesiastica fuerat oppignerata, eam amittere; clericos, qui 
obligassent, munere privari et dignitate, nec minus ad indemmitatem 
conveniri; judices hujusmodi contractus conficientes dignitate spoliari ; 
tandem ipsos tabellionés, qui instrumenta conseripsissent, perpetuo pu- 
niri exilio (2). 

Anastasius Leonis et Anthemii sanctiones ad cetera, que patriar- 
chatui constantinopolitano subjecta erant, extendi jussit; preterea, 
oppignerationem non fieri, nisi apud magistratum censüs, sive apud 
defensores civitatum , prout fieri in provinciis aut Bisantii utilitatis 
causa esset demonstrata; eos, qui negligerent praescripta, rem cum 
omni causa amittere; tandem non licitam esse immobilium oppignera- 
tionem, si mobiles, exceptis vasis sacris, superessent (3). 

Tandem nec. defuit Justinianus , Anastasianam abrogans, Leonis vero 
constitutionem denuo sanciens, eamque porro ad omnes ecclesias, imo 
ad omnia loca pia et venerabilia, velut nosocomia, monasteria, brepho- 
trophia, xenodochia et gerontocomia porrigens, atque etiam vetans, ne 
res ecclesiastica pignori, sic dicto, daretur, sed modo hypothecæ, si 
quadam urgeret necessitas (4). Neque hoc stetit firmum, nam postea 
permisit, ut ecclesia, propter fiscalia tributa aut aliam necessitatem, 
speciale pignus dare posset, voluitque, creditorem pigneratitium pignoris 
fructus in rem suam convertere, donec satisfecisset ecclesia, aut cre- 
ditum adimplevissent percepti fructus (5). 


(1) Novella CXX, cap. 10. 

(2) L. 14, cod. lib. I. tit. 2. 

(3) L. 15, cod. lib. I. tit. 2. 

(4) Novella VII. (5) Novell. laud., cap. 4. 


FUN CNRS Lr d 


(59) 


Liberi homines etiam extra commercium intelliguntur; nihilo tamen 
secius Romani ab eo declinasse videntur. Nam, si patrie potestatis indo- 


lem et liberi hominis oppignorandi prohibitionem, posteriori tempore 


latam, perpendamus, certo argumento concludere licet, patribus patuisse 
jus oppignerandi liberos. Hoc sane a fide fere abhorret; sed quum Romani 
patribus addixissent jus vitæ et necis, quid est quod miremur, si iisdem 
jus oppignerandi quoque concesserint ? 

Progrediente humanitatis cultu, barbarum illud commentum diu stare 
non potuit, quippe quod jam ante Paulum, vel saltem ejus tempore, 
coarctatum apperet. Legitur enim in hujus jurisconsulti sententiis receptis, 
creditorem, qui a parente sciens pignori filium accepisset , deportationis 
poená punitum fuisse (1). Non tamen subito deleta sunt illius moris ves- 


diga, nam aque commemorat Paulus, extrema necessitate premente , 


liberos vendere licuisse (2): ut igitur optima ratione liceat suspicari, 
liberos oppignerandi jus pauperrimo parenti quoque patuisse; nam ab uno 
ad aliud valet argumentatio, quum non modo durioris conditionis esset 
venditio quam oppigneratio, sed Romani in hisce similibus, iis, quibus 
vendendi jus est, oppignerandi quoque potestatem. concedere soleant. 

Posterioribus temporibus plus semel barbari illius moris factam video 
mentionem (3), adeo ut sub ipso Justiniano nondum esset antiquatus (4), 
equidem jussit Imperator, creditorem, qui debitoris filium pignori acce- 
pisset, non modo debito cadere, sed insuper tantumdem oppignerato 
dare, et poena corporali affici. 

Hee apud cunctos populos observantur; nunc vero ad alia deflectamus: 
Romani enim proprio civitatis jure quaedam extra commercium collocant. 

Nimirum rei litigiosæ vetant oppignerationem. Sed qua tempestate 
invaluerit hee prohibitio, plane nescitur. Saltem certum est, jam ita fuisse 
Marciani (5) tempore, quippe a quo quesitum , utrum pee! s litigiosi 
esset, si prædium litigiosum pignori esset obligatum ? 


(1) Pauli sent. recept., lib. V. tit. 1. $ 1. 
(2) Loco laudato. 

(3) L. 6, cod. lib. VIII. tit. 17. 

(4) Novell. CXXXIV, cap. 7 

(5) L. 1. $ 2. dig. lib. XX. tit. 5. 


( 60) 


Sic etiam Romani non admiserunt mstrumenti rustici oppignerationem. 
Jam Quintiliani tempore aratri obligatio vetita erat (1); sed postremo res 
extensa est, auctore imperatore Honorio, ad omnia agriculture instru- 
menta, adeo ut infamia et quadrupli poena eos sequeretur, qui sive ex 
libera conventione, sive judicis sententia, ejusmodi auderent (2). Tandem, 
jubente Justiniano, creditores, a quibus agricole mensuram fructuum, 
pecuniam, sive aliud nomine mutui acceperant, terras, boves, oves et 
cetera, velut mancipia, pignori capta, debitoribus restituere absque 
mora obligantur (3). 

Huc quoque pertinent ludi Romanorum gymnici, quippe in quibus 
victores, narrante Quintiliano (4), corona ornabantur, et premia, que 
pro coronis dari solebant, ab imperatore accipiebant, que qualia fue- 
rint dixit Papinianus, pecuniam expresse commemorans. At ne forte 
athletarum virtus, amissä spe retinendi præmia, minueretur, preemiorum 
spem, sive, ut aliis verbis utar, premia ante certamen oppignerari 
noluit Alexander Severus (5): ut ergo post certamen conventione præmia 
obligari, et, teste Papiniano (6), ex re judicata capi potuerint. 

Dubitari nequit, quin apud Romanos, qui tanto cultu Martem cole- 
bant, militum arma sub legum presidio fuerint jam a reipublice in- 
fantia. Primum, qui de armorum oppigneratione cavisse fertur, Julium 
Cæsarem dicit communis fere omnium sententia. Sed illas sanctiones cas- 
tigationis poenâ, vel graviori etiam, si arma principalia obligata essent, 
munitas refert Paulus (7). 

Antiquissima etate maritus dotis erat dominus, ut eam alienare pro 
libitu posset (8). Quum tamen quandoque, dissoluto matrimonio, dos vel 
ilius valor restitui deberet, et plerumque eluderetur repetitio, postquam 


(x) Quintilianus inst. orat., lib. VII. cap. 8. 

(2) L. 8, cod. lib. VIII. tit. 17, ibique auth. = 
(3) Novell. XXXII et XXXIV. 

(4) Quintilianus inst. orat., lib. EX. cap. 4. 

(5) L. 4, cod. lib. VIII. tit. 17. 

(6) L. 4o, dig. lib. XLII, tit. 1. 

(7) L. 14, $ 1, dig. lib. XLIX, tit. 16. 

(8) Schweppe, rm. rechtsg., § 399. 


RS LÉ hann 


| (61) 
maritus cuncta dilapidando consumpserat, providendum erat, ne illi, 
quibus repetitionis jus competebat, pecuniam suam amitterent, neve mu- 
lieres, divortio facto, facultatum , quibus vitam honeste sustentarent , 
evaderent expertes. Huic rei imperator Augustus egregiam navavit 
operam, lege Julia de adulteriis (non lege Papia Poppea, uti vo- 
luerunt Gravina (1) et Jac. Gothofredus (2) ), sanciens: ne maritus 
predium dotale, invita muliere, alienaret, vel, ea consentiente, obli- 
garet (3). Qua quidem dispostiones utrum ad italica tantum preedia, an 
etiam ad provincialia pertinerent, suo tempore dubium fuisse, memorat 
Gaius (4). Postremum vero ex prudentium interpretatione lex Julia, 
interprete Gaio (5), ad sponsum, auctore Ulpiano (6), ad ædes, uxo- 
risque urbana predia est porrecta. Sed hzc tantum intelligenda sunt de 
dote non æstimata, solus enim fundus non æstimatus dotalis dicitur, et 
æstimatus, testante „Alexandro imperatore (8) in plenum mariti domi- 
nium transit. Tandem Justinianus julianas sanctiones confirmavit et auxit: 


. non modo enim legem Julian extendit ad predia provincialia (8); verum 


etiam ad omnia immobilia, que donatione propter nuptias comprehen- 
debantur (9), ita quidem ut mariti, licet uxor consensisset, alienatio vel 
oppigneratio nullam haberet vim, nisi forte post biennium denuo in obli- 
gationem consentire vellet uxor, simulque suppeterent bona unde uxori 


satisfieret. 
Quod ad oppignerationem servitutum, non est, quod moneamus, 


quippe qua nullum plane habet historie momentum. i 
Sed videamus an censuerint Romani, rem alienam oppignerari posse ? 
Non posse, primus dixit Marcianus (10), quin tamen dubitari queat, id 


(1) Gravina, orig. jur. civ., lib. ILI.. $ 86. 

(2) Jac. Gothofredus ad legem Jnliam et Papiam Poppæam, cap. 20, 

(3) Gai. comm. II. $ 65, et Paul. sent. recept., lib. II. tit. 21. $ 2, nominatim de lege 
Julia de adulteriis dicit. . 

(4) Gai. comm. II. $ 65. 

(5) L. 4, dig. lib. XXIII. tit. 5 

(6) L. 15, dig. lib. XXIII. tit. 5. 

(7) L. 5, cod. lib. V. tit. 5o. 

(8) L. unic., $ 15, cod. lib. V. tit. 15. 

(9) Novell. LXI. (10) L. 16. $ 7. dig. lib. XX. tit. 1. 


( 62 ) 


jam ante Marciani tempora non licuisse: que tamen ita sunt intelligenda, 
eum, qui dominus non est, jus in re aliena transferre non posse; sed 
tamen contractum pigneratitium veram obligationem inter pasciscentes 
parere, unde salva remanent actiones personales. Nec etiam desunt ex- 
ceptiones, quibus jus pignoris firmum staret, quamvis in re non propria 
constitutum. Nam Severus et Antoninus, pignus recte constitutum res- 
cripserunt, si dominus dolo agens, rei suæ oppignerationem non impe- 
diret (1); idemque dixit Marcianus , si dominus postea ratum habuerit (2). 
Alia exceptio inde nascitur, quod debitor post oppignerationem ipse 
pignoris dominus sit factus. Hoc enim casu, quum manifestum esset, 
ordinariam quidem actionem super pignore non competere, Maximianus 
et Diocletianus significarunt, utilem dari oportere (3). Accedit hisce, 
quod rem pignori acceptam, creditori iterum oppignerare liceat, an- 
nuentibus Gordiano, Maximiano et Diocletiano (4). Tandem, Mar- 
cianus (5), et Paulus (6) docent, predium ab emphyteuta et super- 
ficiario, invito plane domino, pignori dari posse. 

Ut huic rei finis imponatur quadam addenda sunt de formulis, qui- 
bus oppigneratio concipi solebat. Olim hypothecam rei future fuisse re- 
ceptam tradit Papinianus (7); verum hypotheca generalis bona futura 
non utique necessario spectabat (8): si enim jam olim jurisconsulti 
pignoris generalis formule res futuras quoque inesse censuissent, iñu- 
tilis, imo absona fuisset expressa earum obligatio, quam tamen fuisse 
usitatam manifesto monstrant verba Ulpiani: quas quis habuit, 
habiturusve sit (9). Sed quamvis ita proposita esset formula, omnes 
tamen res debitoris pignori esse, haud obtinebat: Udpianus enim eas 


(1) L. 2, cod. lib. VIII. tit. 16. 

(2) L. 16. $ 1, dig. lib. XX. tit. 1. 

(3) L. 5, cod. lib. VIII. tit. 17. 

(4) L. 1 et 2, cod. lib. VIII. tit. 24. 

(5) L. 13. $ 5, dig. lib. XX. tit. 1. : 

(6) L. 16. $ 2, dig. lib. XIII. tit. 7. 

(7) L. 1, dig. init. lib. XX. tit. 1. 

(8) Clariss. Warnkoenig commentarii jur, rom. priv., vol. I. pag. 487. N° 5. 
(9) L. 6, dig. lib. XX. tit, 1. 


ee rdf 
A M 


( 63 ) 


excludit, quas verisimile est quemquam specialiter obligaturum non 
fuisse (1), et cum Paulo (2) recenset res, quas generali hypothecæ, 
sub memorata formula, detrahere placuerat. 

Sed Justinianus veterum jus correcturus, eam, de qua diximus, for- 
mulam inutilem reddidit, voluitque, ut verba : fide e£ periculo rerum ad 
me pertinentium , vel , per earum exactionem, satisfieri tibi promitto, 
ad rerum tam praesentium , quam futurarum obligationem omnino suffice- 
rent, quum sit justum , ait Imperator „voluntatem contrahentium magis , 
quam verborum conceptiones inspicere, quod sane egregium est (3). 


CAP. IIT. 
DE DIVISIONE PIGNORUM ET DE DIVERSIS MODIS PIGNORIS CONSTITUENDI. 
gir 
IN UNIVERSUM. 


Quemadmodum diversis modis constituuntur, ita diversa emersit pigno- 
rum divisio in generalia et specialia, prout pignoris obligationi subji- 
ciuntur vel omnia debitoris bona, vel res speciales. Sed hæc in tran- 
situ, quippe que divisiones ad rem historicam parum vel nil faciunt. 
Illa vero, quà pignus abit in zecessarium et voluntarium , prout, aut 
invito, aut consentiente debitore, constituitur, historico majus præbebit 
momentum. Etenim pignus necessarium vel lege, vel magistratüs aucto- 
ritate constituitur: voluntarium vero, vel contractu pigneratitio, vel 
pacto hypothecæ, vel in jure cessione aut mancipatione, addita fiducia, 
vel tandem testamento. Qui pignoris constituendi modi adeo inter se 
differunt, ut inde oriatur divisio notissima pignorum, secundum quam 
distinguimus Zacitum, pretorium, fiduciarium , testamentarium, pi- 
gnus in specie el hypotheeam. Que cum ita sint, opere erit pretium 


(2) L. laud. 
(2) L. 7, dig. lib. XX. tit. r. 
(3) L. 9, cod. lib. VIII. tit. 17. 


( 64.) 
cujusque pignoris constituendi modi historiam exponere, ita tamen, ut 
primum pignoris voluntarii causam , deinde necessarii attingamus. 


§ IL 


DE NEXU ET CONTRACTU PIGNERATITIO. 
Font. et litt. conf. pars posterior, cap. III. § 1. 


Si de ætate quæsieris illius negotii, quo civium conventione pignus 
constituitur, sane summæ antiquitatis est. Suspicantur adeo multi, jam 
in decemvirali lege de eo sermonem fuisse. Revera, contemplari liceat 
civitatum primordia, hominumque prima negotia, et consentaneum erit, 
contractus, qui permutatione perficiebantur, ceteris omnibus antiquio- 
res statuere. Nam pecuniam et pretium certum ignorabant agrestes, 
commercia potius permutatione absolventes. Huc quoque referendum 
pignus, quippe quod ita constituebatur, ut, pro re credita, in illius se- 
curitatem prestaretur alia, credito soluto, reddenda. 

Sed non diu ignota fuit Romanis pecunia, que sane commercia ad- 
modum immutavit, quum loco rei, qua antiquissima ætate tradi solebat, 
nunc es et libra, ut communis solemnitas externa alienationum, recipe- 
retur et nexus diceretur. Quid fuerit nexus docet Tullius, dicens: esse 
quod per libram agitur (1). Nec aliter nexum definivit Festus, sub eo 
intelligens: quod per «s et libram geritur. Hanc vero solemnitatem 
Gaius de mancipatione dicens, hunc in modum exponit: eaque res 
ita agitur, adhibitis non minus quam quinque testibus , civibus ro- 
manis puberibus, et preterea alio ejusdem conditionis, qui libram 
ceneam teneat, qui appellatur libripens. Is qui mancipio accipit, 
rem tenens ita dicit: hunc ego hominem ex jure Quiritium meum 
esse aio, isque mihi emptus est hoc are wneaque libra; deinde cre 
percutit libram , idque cs dat ei a quo mancipio accipit, quasi 
pretii loco (2). Licet hæc Gaii verba ad solam mancipationem, id est, 


(1) Cic. orat., lib. III. cap. 4o. 
(2) Gai comm. I, $ 119. 


( 65 ) 


ad solam rerum mancipi proprietatis translationem spectent, tamen 
statuendum existimo, eam eque usitatam fuisse in negotiis, quibus rei 
obligatio, veluti pignus, contrahebatur. Quomodo enim tibi persuadeas 
hec solemnia fuisse requisita, quum res mancipi alienaretur; minus 
vero, si pignori obligaretur, quum tamen pignoris datio ipsa esset alie- 
nationis genus, quo ad perpetuam adeo alienationem veniri potuit ? 
Videtur ergo, mancipationem modo generali, modo speciali sensu ve- 
nisse, hoc est, omnem rerum mancipi alienationem factam esse per 
æs et libram, hoc vero duplici fine, ut aut dominium ex jure Quiritium 
transferretur, aut res tantummodo obligaretur, veluti, ut quis in re 
quadam pignoris jus haberet: priori casu res dicebatur mancipio dari, 
posteriori vero transferri jure nexi. 

Hane sententiam multum juvat totius negotii contemplatio, nec non 
verba, quibus Scavola, teste Marrone, nexum delineavit, dicens. 
» qua per es et libram fiunt, ut obligentur , preterquam que mancipio 
dantur" (1), id est, quæ mancipantur: unde quantum mancipatio sua 
indole a nexw distincta est, luculenter apparet. Nec rei nostre minus 
lucis affert Tullius, dicens: » multe sunt domus jure hereditario , jure 
mancipii, jure nexi” (2); itemque alio loco inquiens: » qui se nexu 
obligavit" (3). Quin ejus rei passim in jure civile reperiantur vestigia, 
dicentibus imperatoribus: » nexus praediorum" (4), itidem: » nexus pi- 
gnoris? (5). Tandem nostram opinionem firmat memorabilis illa, de qua 
superius commemoravimus, debitorum obæratorum conditio, quippe qui 
creditoribus suis zexorum nomine tamdiu operas serviles tenebantur 
prestare, donec debitum luerent. Neutiquam enim jure maneipi pote- 
rant teneri, quum liber homo mancipari non posset, nisi annis XX major 
se ad pretium participandum- venundari esset passus. 

Quamvis fragmenta illa, que in medium protulimus, luculenter pro- 
bare videantur, nexum a Romanis distingui a mancipatione, non tamen 


(1) Varro de ling. latin., lib. VI. cap. 5. 
(2) Cic. haruspic., cap. 7. 

(3) Cic, orat. pro Murena, cap. 2, 

(4) L. 8, cod. lib. VIII. tit. 15. 

(5) L. 2, cod, lib. V. tit. 70. 


( 66 ) 


diffitear, rem difficultate laborare, et fuisse egregios viros, e quorum 
numero Mascovius (1) et Gravina (2), qui omnem nexi et mancipa- 
tionis differentiam negarent, adfirmantes utroque negotio dominium fuisse 
translatum. Sed quameumque sequamur opinionem, extra. dubitationis 
aleam. posita est sententia Sigonii (3), qui hanc ipsam argumentis gra- 
vissimis defendit, pignus zexi nomine comprehendi, civesque Romanos, 
si rem mancipi dare pignori vellent, inire nexum oportuisse. 

Nunc videamus que fuerit ratio obligandi res nee mancipi antiquis- 
simä etate a Romanis observata. Plures equidem scriptores video dixisse, 
nec historiarum nec jurium interpretes hoc retulisse. Non est tamen cur 
dubitemus: contractus enim ille, qui jure Justineaneo pigneratitii vel 
pignoris nomen pre se ferebat, in more fuit Quiritium etiam remotis 
temporibus. Jamdiu enim invaluerat, ut cives contractu et traditione , 
absque ullä alia solemnitate, se resque suas nec mancipi obligare 
possent; quidni et pignori dare et obligare? Unde autem liquido conse- 
quitur, contractum pigneratitium nuda conventione perfici non potuisse; 
sed traditione tantum , quippe qui eorum numero adscribebatur, qui 
re perficiuntur. Itaque res, de qua inter contrahentes convenerat, non 
prius pignori erat, quam ejus facta esset traditio, licet tamen vel nudä 
conventione contrahentes pignoris dationi, id est, ad pignus dandum, 
tenerentur; ; nam ut illustrissimus Noodtius hic egregie monet : » multum 
interest , inter obligari pignori , et dari pignori: priori casu res obli- 
gatur; posteriori contrahentium persone tenentur; res libera est” (4). 

Reliquum est ut moneamus, posterioribus temporibus, distinctione rerum 
mancipi et nec mancipi antiquatá, ipsam mancipationis solemnitatem ex 
usu recessisse una cum nexi necessitate; ita ut et rerum mancipi et nec 
mancipi PRET fieri contractu pigneratitio consueverit. 


i G) Mascovii, exercit. de constituto possessorio, § 2. Lipsiæ, 1755. (1n ejusdem opusc. 
pag. 105 edit. Puttmanni, Lipsie, 1776.) 

(2) Gravina, orig. jur. civ. , lib. II. cap. 81. pag. 270, edit. Lipset 1737. 

(5) Sigonius, de antiq. jur. civ. Rom., lib. I. cap. 9. 

(4) Noodt, comm. ad dig. hoc tit. oper., tom. II. pag. 921. 


(67) 
S II. 
DE CONTRACTU FIDUCIE. 


Jam supra mancipationem attigimus, uti in jure cessionem et fidu- 
ciam; sed non tam ut illorum negotiorum solemnitates contemplaremur, 
quam ipsius juris, quod ex iis contractis nascitur, indolem. Nunc igitur 
videamus, qua, ratione illa negotia Romani perfecerint. 

Debitor nimirum, qui creditori suo in debiti securitatem pignus con- 
stituere volebat, per actum mancipationis vel cessionis in jure, in eum 
rem suam transferrebat, plane ut dominus fieret ex jure Quiritium , 
addità tamen eum in finem fiducià , ut creditor, solutione facta, fiduciam, 
scilicet rem mancipatam, remancipare vel in jure cedere debitori tenere- 
tur, unde negotio nomen fiduciæ. Certum est itaque duplex negotium 
obtinuisse, ut ita pignori darétur, nimirum aut mancipationem aut in 
jure cessionem, addità alterutri fiduciä; que singula indagare paulo accu- 
ralius eo magis refert, quo arctius cum antiquissimà pignoris constitutione 
cohærebant. 

Quid fuerit mancipatio ex Gaio mox vidimus de nexu dicentes: me 
tamen juvabit ejus verba repetere, ne quid a nobis prætermisssum esse 
dicatur: » est autem mancipatio , inquit, imaginaria quedam venditio; 
quod et ipsum jus proprium civium Romanorum est: eaque res ita 
agitur , adhibitis non minus quam quinque testibus , civibus Romanis 
puberibus , et praterea alio ejusdem conditionis, qui libram &neam 
teneat, qui appellatur libripens. Is qui mancipio accipit, rem tenens 
ita dicit: hunc ego hominem ex jure Quiritium meum esse aio, isque 
mihi emptus est hoc ære cneáque librá; deinde ere percutit libram, 
idque «es dat ei a quo mancipio accepit, quasi pretii loco” (1). 

Quod ad in jure cessionem attinet, eam quoque Gaius hisce verbis 
describit: » apud magistratum populi Romani, vel apud pretorem, 
vel apud presidem provincie, is cui res in jure ceditur, rem tenens 


(1) Gai. comm, I. $ 119. 


( 68 ) 


ita dicit : hunc ego hominem ex jure Quiritium meum esse aio ; deinde, 
postquam hic vindicaverit, pretor interrogat eum , qui cedit, an 
contra vindicet; quo negante aut tacente, tunc ei qui vindicaverit, 
eam rem addicit” (1). 

Et hee sunt negotia solemnia, quibus eum in finem, ut creditor, 
debito exsoluto, debitori rem suam remancipare teneretur , additur fiducia; 
que quomodo contracta fuerit, nunc dicendum est. 

Fiducia videtur posse definiri: » contractus bone fidei, juris 
gentium, quo quis mero consensu, juri quod mancipatione seu in 
jure cessione acquirit, sese renunciaturum , seu certo determinatoque 
modo tantum usurum esse, fidem suam specialiter obligans pro- 
mittit” (2). 

Multum juvabit, ut fiduciæ indoles liri evadat, analysin quamdam 
instituere. 

Diximus contractus: quippe ex quo proprio nomine specialis enas- 
citur actio directa et contraria. 

Juris gentium : communi enim hominis rationi nititur fiducia, quum 
jam ipsa naturalis ratio doceat, fidem servandam: verum, docente Gaio (3), 
quod naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes 
peræque custoditur, vocaturque jus gentium , quasi quo jure omnes gentes 
utuntur. 

Quo quis mero consensu : contractibus, qui re perficiuntur, fiduciam 
multi adscribunt, eam cum juris negotiis, quibus accedit, confundentes. 
Sed accessoria fiducie qualitas jamdiu demonstrata est. Quamvis vero sit 
contractus accessorius, nihilominus suam habet indolem propriam: non 
enim tamquam pactum, in continenti adjectum, a contraetu, cui accedit, 
vim suam desumit, ejusque indolem quodammodo partitur, sed per se 
actionem producit; est adeo distinctus contractus, solo consensu perfectus: 
quid enim preter consensum pasciscentium requireretur? Que interveni- 
ret solemnitas ? 


(1) Gai. comm. II. $ 24. 
(2) Stas, de contractu fiducie, pag. 14. 
($) L. 9. dig. lib. I. tit 1. ‘ 


er U an né 


( 69 ) 


Quod mancipationi seu in jure cessione : hisce solummodo fiduciam 
invenimus additam; sed nulla ratio apparet, cur aliis Anner negotiis 
non potuerit. 

__Renunciaturum: sive pure, uti in emancipatione ; sive sub condi- 
tione, uti in pignoribus et deposito. 

Seu certo determinatoque modo sese tantum eo usurum esse: ut in 
tutelä fiduciariä. 

' Fidem suam specialiter obligans : exuberat enim in hoc contractu 
fides, adeo ut, que ex eo datur, actio bone fidei dicatur. 

Formule. quà utebantur Quirites, sequentia verba refert Conradi: 
» ego hanc rem tibi mancupo, ut eam mihi remancupes , uti ne prop- 
ter te fidemve tuam captus fraudatusve siem” (1). Sed hec verba solem- 
nia potius ad hujus contractüs probationem pertinuisse, quam ad ejus 
substantiam, per se clarum est: quo scilicet facilius jus suum demon- 
strare valeret, qui tali modo pactus esset. 

Ita etiam apud plerosque scriptores describitur formula, quà usi sunt 
Romani fiduciam a creditore fiduciario repetentes; sic iterum statuit 
Conradi: » aio te mihi fiduciam , quam tibi mancupavi , remancupare 
oportere, ut inter bonos bene agier oportet, et sine fraudatione.” 


_$ IV. 
DE PIGNORE TESTAMENTARIO, 


Non tantum, modis descriptis civium voluntate pignus constitui po- 
tuit, sed et testamento. Quod vero, quo tempore, quibus viris sta- 
tuentibus, fuerit receptum , eo magis in litibus versatur , quod nullus 
veterum scriptorum , qui saltem ad notitiam meam venerit, illius juris 
descripserit originem. Neque diligentius hanc rem recentiores indagant, 
quippe quos, quotquot sint, omnes fere obscura. prorsus sententià labo- 
rare hic video. 

Primus meminit de pignore testamentario Ulpianus, qui Septimium 


(+) Conradi, diss. de pacto fiduciæ, exercitatio II. $ 1. 


( 70 ) 

Severum vidit: ait enim, Imperatorem cum patre sepissime rescripsisse, 
testamento quoque pignus constitui posse (1). Unde enata est est- 
phalii opinio, Severum et „Antoninum pignoris testamentarii fuisse 
auctores (2). Eum plerique sequuntur. Plures tamen yideo dixisse eum 
Gluckio (3) et Mullero (4), jus nostrum jam ante prefatos impera- 
lores invaluisse. Hos, ut sequar inclinat animus, quum imperatores res- 
criptis suis magis soleant recepta jura confirmare et interpretari quam 
plane nova condere (5), et preterea de pignore testamentario loqui vi- 
deantur, ut de re trità et jam diu receptä. Liceat itaque illius originem 
paulo altius repetere. Ut enim abunde norunt omnes, Lex Decemviralis 
latissimam facultatem dederat civibus de suis quocumque modo tes- 
tandi, nec ulla est pretiosa ratio, cur ita pignus constitui non potuisset, 
presertim cum testamenti per aes et Zibram solemnitas veram contractüs 
pre se ferret speciem (6). Nimirum testator heredi futuro per imaginariam 
venditionem bona sua addicens, facili negotio cum herede de pignore 
constituendo in legatariorum, vel creditorum sub conditione securita- 
tem convenire poterat, et sæpenumero convenisse videtur, uti docet 
ipsa rei utilitas. Nec adeo impedimentum adfuit, quominus ita pignus 
constitueretur , antiquatà testamentorum pristinà solemnitate, quum heres, 
si hereditatem adiret, ad ultimam testatoris voluntatem exequendam , 
quasi ex contractu teneri non desineret, à 

Non autem is ego sum, qui contendat, legatarium aut creditorem 
pignus ita constitutum actione in rem vindicare potuisse; hoc tantum sta- 
tuo, creditorem pigneratitium, pignoris possessione destitutum , actione - 
pipóndi ex testamento. egisse contra heredem eum in finem, ut sibi 
pignus ex voluntate testatoris traderetur; verum, si res sibi obligatas pos- 
sideret, heredes exceptione doli mali potuisse repellere, et sic pignoris 
possessionem . tueri. 


(1) L. 26, dig. lib. XIII. tit. 7. 

(2) Westphal pfandrecht, $ 55. n» 56. 

(3) Gluck, erlauterung der pandekten, vol. 18. pag. 178. 

(4) Muller, historia juris civilis de pignoribus, $ 12. 

(5) Gluck, einleitung in das studium des Römischen privatrecht., $ 10. pag. 67. 

(6) Weber, von der naturlichen verbindlichkeit, $ 9. pag. 24. — Trekell, de origine et 
progressu testamenti factionis apud Romanos, cap. Ill. $ 54. 


(71) 

Postea autem, quum edicto pr@toris statueretur , hon amplius traditione 
opus esse ad pignus constituendum, et sic hypotheca æque ac pignus 
actione in rem muniretur, consentaneum est, legatarios aut alios cre- 
ditores actione in rem, ad pignus a quocumque vindicandum , agere 
potuisse. j 

Sic steterunt jura, donec Justinianus, hypothecam tacitam in favorem 
legatariorum introducens, pignoris testamentarii usum valde diminueret, 
quin tamen dici possit, ademptam fuisse libertatem pignoris constituendi 
testamento: » Cum enim, inquit Imperator, jam hoc jure nostro incre- 
buit, licere testatori hypothecam rerum suarum in testamento quibus 
voluerit dare (1). 


S. V. 


DE PACTO NYPOTHECÆ. 


His dictis de nexu, de contractu pigneratitio et de fiduciá, ut volun- 
tarii pignoris constituendi modis finem imponamus, reliquum est, de 
pacto hypothece quzdam adjungere. 

` Nudo pacto, id est, eo, quod solo consensu absolvitur, suum tribuere 
effectum dedignati erant prisci Romani, quippe quibus tantum moralem 
producebat obligationem, non.vero juridicam, ex qua actio vel exceptio 
competeret. Verum postea quum cultus urgeret et commerciorum neces- 
sitas; putavit prætor, se posse dare, et dedit actionem ex nudo pacto, si 
de hypothecä cum locatore prædii rustici esset conventum. Quod tandem 
eo crevit, ut pactum hypothecæ, inter quoscumque creditores et debito- 
res celebratum, vim juris haberet, et non modo paciscentium personas, 
sed ipsas res, de quibus conventum erat, obligaret. Quie cum ita essent 
constituta , dicendum, pactum hypothecæ illud esse, quod inter creditorem 
et debitorem de hypothecá constituendä convenit, eujus hzc est potestas, 
ut solo consensu jus in re transferratur. Que quidem adeo vera sunt, ut 
solemnitas nulla requiratur, et scriptura plane probationis causá intelli- 


(1) L. r. cod. lib, VI. tit. 45, 


(72) 


gatur adhibita, si intervenerit, quippe a qua hypothecæ ipsius existentia 
nullatenus pendet. Sed ista magis nota sunt, et minus historie afferunt 
momentum, quam ut diutius iis immoremur: itaque hæc mittamus, ut ad 
pacta, quee contractui pigneratitio adjici solent, pervenire liceat. 


S VI. 
DE PACTIS PIGNORI ADJECTIS. 
Font. et litt. conf. pars posterior, cap. III. § 2. 


Inter pacta, qu& pignori adjici solent, primum locum occupabit, quod 
nomine pacti antichretici celebratum, eà lege a creditore et debitore est 
initum , ut hic illi jus concederet, quo usurarum loco frueretur re pigneratä. 

Quod ad verbi etymum, est dubitatio. Marcianus græce dicit zyrı XPATIS» 
vertitque » mutuus pignoris usus pro credito" (1). Z'innius (2), eatenus 
Salmasium secutus, vocem latinam ab zyrı et aypéw originem ducere exis- 
timat. Nos cum Noodtio (3) Marciani defendimus interpretationem. 

Si nunc originem antichreseos velis investigare, sententiarum videbis 
varietatem. Inter paucos, quos de antichreseos origine vidi disserentes, 
contendit Molineus (4), antichresin, edità lege eos Cod. de usuris, quee 
usuras ad semisses reduxit, a foeneratoribus Thraciz esse excogitatam, ut 
hoc pacto per obliquum foenerari bessibus aut aliis usuris, ultra semisses 
possent. Hoc a veritate alienum dicit Liedts (5): plurimas enim leges 
Digestorum anterioris temporis jam de antichresi mentionem fecisse; quod 
verum est. Suspicamur itaque ab Urbis primordiis illius repetendam esse 
originem, quoniam contractus qui permutatione perficiuntur , quibus sane 
antichresis merito adscribitur, omnium antiquissimi sunt, et habentur. 
Igitur hujus pacti originem in juris historie tenebris latere, nec posse 
attingi, conspicuum est. 


(1) L. 11. dig. lib. XXX. tit. 1. 

(2) Vinnius, select. quest. lib II, quest. 7. 

(5) Noodt, observ. lib. II. cap. 9. 

(4) Molineus, tractatus contractuum, quest. 65. — - 

(5) Car. Aug. Liedts, diss. inaug. jurid. de contractu antichretico. Gandæ, 1823. 


(73) | 
- Justiniani leges de antichresi notandee sunt: prohibuit enim imperator, 
ne creditores agricolarum agros in antichresin retinerent, quin adderet 
pœnam jus crediti amittendi, quam creditores in vetitum nitentes in- 
eurrerent (1). Hanc legem, que in Thracià valebat, póstremum ad Illy- 
ricas provincias extendit (2). 

Aliud pactum, quod plerumque pignori video adjectum, est commis- 
sorium, sive lex commissoria, quà videlicet debitor creditori jus tri- 
buebat, rem pignoratam pro quantitate debiti, suo tempore non soluti , 
pna proprietate: acquirendi. 

- Sed a quo tempore Romani hoc pactum cognoverint dubium est. Video 
Quasi dixisse, ab eo, quo cognoverint fiduciam: legem commissoriam 
enim semper cum fiduciä fuisse conjunctam, hoc est, in casu fiducize, si 
debitor nom solveret, fiduciam , puta rem mancipatam, ad creditorem 
spectasse (3). Sed quantum hic a vero recedit vir egregius, ex eo lucu- 
lenter apparet, quod dixit Paulus : debitor distractis fiduciis a creditore, 
de superfluo adversus eum habet actionem (4). Quo autem jure debitor 
pretium: repetere residüum posset, venditione factá post solutionis diem 
a creditore,.si hie plenum proprietatis jus tunc jam haberet, id est, si 
fiduciæ ei essent.commisse? © 
. Quidquid sit, saltem TwZlii tempore jam lex commissoria cognita fuit, 
uti cognoscitur ex loco ubi pignoris commissi fecit mentionem: Phylotes, 
inquit, „flabadensis üroßyxas Cluvio dedit; he commisse sunt. Velim 
cures , ut aut de hypothecis decedat, easque procuratoribus Cluvii 
tradat, aut pecuniam solvat (5), modo orabat: hanc fiduciam com- 
missam. tibi dicis: tenes hodie ac possides (6). 

- Quum vero hoc pactum in:maximam debitorum vergeret injuriam , 
qui sepissime rem debito. multo præstantiorem obligarent, a Constan- 
tino egregie est vetitum. 


(a) Novell, XXXII. 
(2) Novell. XXXIV. 
(5) Cujacius ad Paul. sent. recept., lib. 11. tit. 15 ad rubr. 
(4) Paul. loc. laud, , § 12. 
(5) Cicero epist. ad diversos, lib. XIII. ep. 56. 
(6) Cicero pro Flacco, cap. 21. 
10 


(.74 ) 

Non diffiteor, plurimos (1) fuisse, qui jam ante Constantinum legem 
commissoriam fuisse vetitam, contendunt, nitentes plurimis Digestorum 
legibus (2). Sed, illarum legum sententiis accuratius pensitatis, abunde 
cognoscitur, de re plane alia ibidem esse sermonem. Præterea, ut Con- 
stanlini verba referam « guoniam inter alias captiones precipue com- 
missoriæ pignorum legis crescit asperitas, placet infirmari eam, et 
inposterum omnem ejus memoriam aboleri" (3), quid, queso, imperatorem 
movebat, ut legem commissoriam deleret, nisi adhuc fuisset in usu? 

Constantinus hanc prohibitionem poenà munivit, statuens: «si quis 
tali contractu. laborat , hac sanctione respiret, que cum preteritis 
presentia quoque repellit et futura prohibet. Creditores enim re 
amissá jubemus recipere quod dederunt" (4). Unde simul elucet, eam 
non modo in futuris; sed quoque in preteritis vim habuisse et effectum. 

Ceterum quod ad has sanctiones nil postea cogneyimus immutatum : 
sed eos repetiit et confirmavit Justinianus. 

Aliud pactum pignoribus videmus adjectum, nimirum: ze creditori 
pignus vendere liceat. Sed, quum historiæ minus afferat momenti, lon- 
gius hic immorari nobis non licet. Sufficit enim memorare, Ulpianum 
primum de eo mentionem fecisse, et ex ejus doctrinà, creditorem , si 
distraxerit, furti obligari, nisi ter debitori fuerit denunciatum , ut solvat, 
et cessaverit (5). 

Ultimum teneat locum pactum z£ creditori vendere liceat, quo qui- 
dem debitor creditori videtur cessisse pignoris possessionem , debito non 
soluto, proprio usu capescendam. Non pauci (6) hoc rejectum. conten- 
dunt, provocantes ad legem (7), quee eorum opinioni non leve dat pondus. 
Verum, si rem paulo accuratius perpendamus, illa lex obstare non videtur, 


(1) Balduinus, inst. lib. I. pag. 67, edit. Hal. et Lips. 1728. — Westphal pfandrecht, $ 68 n gr. 

(2) L. 34, dig. lib. XIII. tit. 7. — L. 16, $ 9. dig. lib. XX. tit. 1. 

(3) L. 5 cod., lib. VIII. tit. 55. 

(4) Loco laud. conf. L. unic. Cod. Theod. lib. III. tit. 2. Cod. Just. male habet recuperare. 
Conf. Gothofr. comm., tom, I. pag. 290. 

(5) L. 4 dig., lib. XIII. tit. 7. 

(6) Westphal pfandrecht, $ 70 et 95. — Bachovius, tract. de pig., lib. Ill. cap. 21. 

(7) L. 3 cod., lib. VIII. tit, 13. 


(75) 
quinimo ex Diocletiani et Maximiani verbis (1) contraria firmari vide- 
tur sententia. 


Reliquum est ut dicamus, U/pianum de hoc pacto mentionem fecisse (2), 
quin tamen aliquid dixerit, quod pro unâ vel alterá sententià pugnaret. 


g VII. 


DE PIGNORIS CAPIONE. 


m 


Litt.: C. W. Kustner, de ritu pignorum capiendorum apud veteres 
Romanos. Lipsie, 1741. 

Dupont, disquisitiones, pag. 54. 

Themis, tom. IV. pag. 465, 466. 


Missis jam pignoribus, que voluntate constituuntur civium, quaque 
ideo voluntariorum nomine insigniri placuit; ad alia pergamus, que, 
invitis etiam civibus, constituta, ideo necessaria pignora audiunt. Horum 
quidem non una est species: nam non modo lege, verum etiam pignoris 

capione, uti et missione in necessarium pignus constitui placuit. Sed prio- 
. rem speciem attingamus, moniti, tam pauca antique legislationis superesse 
monumenta, ex quibus notiones de eà hauriri possunt, ut origines ejus 
et incunabula scrutari conantibus, nonnisi per conjecturas ad verisimi- 
litudinem quamdam accedere liceat. Sed age videamus ! 

Dum solo creditoris facto, absque magistratás interventione ullà, ex 
causis lege definitis pignus constituitur, per pignoris captionem agi dixére 
veteres. Multum autem hzc legis actio a ceteris differebat: non enim in 
jure apud prætorem peragebatur, cum, absente etiam adversario, tum 
nefasto die, capi pignora possent: quo videlicet factum est, ut a veteri- 
bus fuerit quaesitum, num heee actio quoque legis actio esset, nec ne (3)? 

Si nunc de iis quesieris, qua actionem antecedere solent, ut juste 
caperetur pignus, non requisitum fuisse videtur, ut creditor ante adiret 


PM 


(1) L. 11 cod., lib. IV. tit. 24. 
(2) L. 4 dig., lib. XIII. tit. 7. 
(5) Gai. comm. IV. 


(76 ) 


magistratum, quam ipsi pignus auferre liceret. Quod ad ea vero attinet; 
que actionem sequebantur, tanta est incertitudo, ut vix fundamentum 
invenire potueris, quo conjecturas superstruere m 


Gaius tradit, tum Zege, tum moribus ; ut quibusdam ex causis per 
pignoris capionem ageretür, introductum fuisse (1). Mirum forte videri 
posset, quod Gaius pignora, quæ ex edicto pretoris constitui placuit , 
plane preterierit, quippe quum palam sit, multis quoque ex causis, 
praetorem creditores in bona debitorum misisse, et insuper Ulpianus 
dicat: « Si ex quacumque causá magistratus in possessionem aliquem 
miserit, pignus constitui (2). Sed, si accuratiori examini rem submitta- 
mus, mirum non videbitur, namque magna est inter pignus per pignoris 
capionem , et magistratüs auctoritatem constitutum, discrepantia: hoc 
enim nonnisi magistratüs auctoritate fuit constitutum, illud vero privatä 
auctoritate captum, quare forsan.Gaius de uno dixerit; alterum vero 
preterierit ubi de. legis actionibus egit. 


‘Prima causa, ex qua moribus per pignoris 'ésplonit agere licuit, ad 
rem militarem spectat. Neque mirum: nam de «ere militari et equestri 
solliciti non esse non poterant Quirites , Marte indies augente. Videlicet - 
militi, ut ei major esset securitas, pignora capere licuit a tribuno erarii, 
si hic ipsi stipendium, sive æs militare oportunä tempestate non traderet: 
item equiti, si ipsi non preestaretur æs equestre, hoc est, p quà 
ipsi hordeum equo erat eomparandum (3). 


Legibus quoque introductum est, ut quibusdam ex causis per pignoris 
 eapionem ageretur; nimirum lege decemvirali, et alterà quàdam inco- 
gnità : id Gaius testatur, sed totum describere locum juvabit, namque 
lueem capit inde romana antiquitas: « Zege autem, inquit, intreducta 
est pignoris capio veluti lege XII tab. adversus eum qui hostiam 
emisset nec pretium redderet. Item adversus eum , qui mercedem non 
redderet pro eo jumento , quod quis ideo locasset, ut inde pecuniam 


(1) Gai. comm. IV. 
(2) L. 26 dig., lib. XIII. tit. 7. 
(3) Gai. comm. 1V. $ 27. 


(77) 

acceptam , in dapem, id est, in sacrificium impenderet (1). Altera illa 
lex ignota, quod Gaii locus est temporum injurià corruptus, publicanis 
cautum esse pignoris capione statuit, si ii, qui ex aliquà lege vectigalia 
deberent, morosi essent; rem testatur Gaius his verbis: item lege 
(nonne Plætoria? ) data est pignoris capio publicanis vectigalium 
populi Romani, adversus eos, qui aliquá lege vectigalia deberent (2). 

Publicani erant apud: Romanos societates ( publicanorum societates) ex 
quibus alter, qui dicebatur manceps , aut magister societatis, agros 
conducebat,. vectigales. vicesimas venalium; servarumque manumitten- 
darum, iisque similium, pro societate, cui praeerat, ut postea lucrum , 
inde captum, inter socios divideretur (3). Initio publicanorum censu 
maxime veniebant equites romani, quippe qui frequenter harum socie- 
tatum erant magistri: eorum tantus honor fuit Romanis, ut eos Tullius 
diceret » florem equitum Romanorum , ornamentum civitatis , firma- 
mentum, reipublicaz" (4). 

Mirum ergo non est, si hisce pignoris capione sit. cautum, quum nou 
modo eorum hominum causa favorabilis esset, sed wie reipubliese 
commodum ad partes veniret. . 


S VII. 
DE PIGNORE PRETORIO. 
| Lith: Conf. para: posterior: cap. IH. § 4. 


Uti jam ex precedentibus apparet, Gaius de pignoris capione agens, 
deque causis ex quibus per pignoris capionem agere licebat, plane pignus 


(1) Gai. comm. IV. $ 28. 

(2) Gai. comm. 1V. $ 28, loquitur hic de iis qui aliqua lege vectigalia debebant, plurimos 
hic notasse, video, sequentia Legis Thoriæ verba : » quoi publicano ex hac lege pecunia debebi- 
tur, solvi, darive oportere decretum erit consul prætor prove prætor, quo in jous adierint in 
diebus proxsumeis queibus hcc res delata erit decretum judicatum habeto." Conf, Legem Tho- 
riam sub fine apud Sigonium, de ant. jur. populi romani, tom. I, et apud Brissonium de 
formulis, lib. I. cap. 53. 

(5) Hugo, hist. du droit, $ cerxxr. — Nienpoort, Rit. Rom. , sect. I. cap. 3. $ 5. 
(4) Cicero, pro Plancio, cap. 9. 


(78). 
pretorium pretermisit. Qua cum ita sint, perspicuum est ex Gaii sen- 
tentia, edictum prætoris fontem non esse actionis per pignoris capionem; 
neque idem esse pignus prætorium et illud, quod per pignoris capionem 
constituitur, Quum vero ita utrumque distinguentes nullos fere videam 
scriptores, operæ pretium erit utriusque differentiam diligentius describere. 

Nimirum diximus de pignoris capione agentes, ut juste caperetur pi- 
gnus, non videri requisitum fuisse, ut creditor ante magistratum adiret, 
‘quam ipsi pignus auferre liceret, quippe quod Gaius sane silentio non 
pretermisisset. At in hoc maxime differre per pignoris capionem captum 
pignus a pretorio statuam , quippe quod constitui non poterat, nisi ma- 
gistratüs interveniret auctoritas. 

Differentiä hac stabilità, antequam alia proponamus, ex quibus útrum- 
que pignus secerni a se invicem possint, deflectere liceat ad U/piani 
fragmentum , quod hic non parvi est momenti; docet enim: « si ex 
quacumque causá magistratus in possesionem aliquem miserit , pignus 
constitui" (1). Itaque dicendum nobis erit de causis ex quibus in pos- 
sessionem miserit prætor: sed forte alienum abs re non videbitur, si antea 
paucis videamus, a quo tempore inceperit? 

Nimirum, quamvis in tenebris lateat hujus juris origo, suspicamur, 
pretores, Lege Petilliä de oberatis debitoribus anno 427 lata, quà loco 
pristine addictionis (2), unde debitor creditoris servus fiebat, et ab eo 
interfici adeo posset, proscriptio bonorum obtinuit, prætores securitati 
creditorum consulendum existimantes, eos ex edicto in bona debitorum 
misisse. Quæ conjectura sequentibus momentis. nititur. 

Uti jam commemoravimus, initio secundum strictiorem obligationis 
personalis notionem , Rome debitorum bona pro debitis haud erant obnoxia, 
eo sensu, quod creditores ea attingere, invito debitore, non possent. 
Verum bac tempestate crudelissimis Romani utebantur legibus, quum 
creditoribus addicerentur debitores, qui adeo in partes secari poterant. 


(1) L. 26 dig., lib. XIII. tit. 7. , 

(2) Non tamen diffiteor post hanc legem debitorum addictiones plerumque obtinuisse, quippe 
quod egregie probat Schrader Hug. Magaz. V, 7.; Sed verisimile rarius, eas. esse factas , et pa- 
rum post eam legem eas ommino ex usu recessisse. 


(79) 

Antiquato more illo, a fide ferme abhorrente, quum tamen remaneret 
obligationis personalis rigor pristinus; jus civile, pcenis illis amotis , 
quibus cogebantur morosi debitores, creditoribus plane nullam prabebat 
securitatem. Sed Juris Romani progressui preetorumque institutioni nil 
magis erat consentaneum, quam ut prztores, quorum erat jus civile suo 
edicto corrigere, perficere, creditoribus missione in bona debitorum ca- 
verent: unde putamus pignus pretorium manasse. Nunc igitur videamus 
quibus ex causis prætor in possessionem miserit. 

Ex causá judicati, sive judicii exequendi causá: hic enim est ordo 
juris, ut debitoris, legitime judicati, sive confessi, si intra tempus legiti- 
mum non satisfecerit, quod creditori ex judicato solvere tenetur, præ- 
toris auctoritate bona distrahantur. Sed initio, an prætor capi pignora 
jusserit , nescio. Verisimilius videtur, eum modo in possessionem misisse. 
Sed incerta res est, nam ignoramus quodnam fuerit ejus edictum illius- 
que tenor. Quidquid sit, saltem certum est, postea pignora fuisse capta; 
hanc enim formulam nobis servavit CaZistratus , quam Cassio proconsuli 
divus Pius in hec verba rescripsit: «his qui fatebuntur debere , aut 
ex re judicatá necesse habebunt reddere , tempus ad solvendum detur , 
quod sufficere pro facultate cujusque videbitur: eorum qui intra diem 
vel ab initio datum, vel ex eá causá postea prorogatum sibi, non 
reddiderint , pignora: capi: eaque si intra duos menses non solverint, 
vendantur; si quid ex pretiis supersit, reddatur ei, cujus pignora 
vendita erant (1). 

Damani infecti nomine prætor in bona non omnia; sed eorum tantam 
de quibus damnum metuetur (2), misit vicinum, cui periculum imminebat 
ex agro aut ædificio ruinoso alterius, si hic cautionem damni infecti futuri 
prestare non vellet, aut non posset. Edicti nobis servavit tenorem 
Ulpianus lib. 53. edictum: « Damni infecti suo nomine promitti , 
alieno satisdari Jubebo ei, qui juraverit, non calumniæ eausä se id 
postulare, eumve cujus nomine aget, postulaturum fuisse in eam 
diem, quam causa cognita statuero. Si controversia erit, dominus 


(1) Le 51 dig., lib. XLI. tit. 1. 
(2) L. 1 dig., lib. XLII. tit. 4. 


( 80 ) 


sit, nec ne, qui cavebit: sub exceptione. satisdari jubebo. De eo 
opere, quod in flumine publico ripave ejus fiet, in annos decem sa- 
tisdari jubebo. Eum , cui ita non cavebitur , in possessionem ejus rei, 
cujus nomine, ut caveatur, postulabitur, ire, et, cum justä causä 
esse videbitur, etiam possidere jubebo. In eum, qui neque caverit, 
neque in possessione esse, neque possidere passus erit, judicium 
dabo: ut tantum præstet, quantum prestare eum oporteret, si de ea 
re ex decreto meo, ejusve, cujus de ea re jurisdictio fuit, quæ mea 
est, cautum fuisset. Ejus rei nomine, in cujus possessionem misero , 
si ab eo, qui in possessione erit , damni infecti nomine non satisdabi- 
tur: eum cui non satisdabitur , simul in possessione esse jubebo" (1). 

Legatorum servandorum causé prætor: legatarium misit in bona he- 
reditaria (2), si, addità hereditate, propter conditionem diemve adjectam 
sive aliud quodcumque impedimentum bona legata statim peti non pos- 
sent, et heres in legatorum securitatem cautionem , ad quam tenebatur, 
plane omisisset : videamus U/pianum lib. 79 ad edictum : « Legatorum 
nomine satisdari oportere prætor putavit, ut quibus testator dari 
fierive voluit, his diebus. detur vel fiat: dolumque malum abfuturum 
stipulentur. § 1 Semper autem satisdare cogitur cujuscumque sit di- 
gnitatis vel facultatum quarumcumque heres. § 2 Nec sine ratione hoc 
praetori visum est : sicut heres incumbit possessioni bonorum , ita 
legatarios quoque. carere non debere bonis defuncti, sed aut satisda- 
bitur eis, aut si satis non detur, in possessionem. bonorum ‘venire 
prætor voluit” (3).. 

Hee missio non proderat collegatris, nec tribuebat jus expellendi 
heredem; sed sola compossessio obtinebat , cujus hic erat finis, ut per- 
petua custodià heres ad dandam cautionem cogeretur; id quoque docet 
Ulpianus : «si cui legatorum fideivecommissorum nomine non cave- 
tur, missus in possessionem numquam. pro domino esse incipit; nec 
tam possessio rerum ei, quam custodia datur, neque enim expellendi 


. (1) L. 7 dig., lib. XXXIX. tit. 2. 
(2) Aliquando etiam in bona ipsius heredis: nimirum ex causis descriptis in rescripto. im- 
peratoris Antonini. Conf. L. 10. $ 16 dig. lib. XXXVI. tit. 4. 
(5) L. 1 dig., lib. XXXVI. tit. 5. 


| 
| 
| 


- 


- 


(81) 

heredem jus habet, sed simul cum eo possidere jubetur, ut saltem 
tedio perpetuæ custodiæ extorqueat cautionem" (1). 

" Rei servandi causé prætor creditores in bona debitoris misit variis 
ex causis, quas proposuit in edicto, cujus tenorem restituit Hoffmannus 
verbis ita audientibus: « In bona ejus, qui judicio sistendi causá 
fidejussorem dedit, si neque potestatem sui faciet, neque defendere- 
tur, iri jubebo. Qui fraudationis causé latitavit, si boni viri arbi- 
tratu non defendatur, ejus bona possideri vendique jubebo. Si ad- 
versus pupillum ex contractu cum eo inito agatur, isque non defen- 
datur, bona ejus, quamdiu impubes erit, rei servandæ causé possideri 
jubebo, ejus cujus bona possessa sunt a creditoribus veneant , præ- 
terquam pupilli et ejus, qui reipublice causá sine dolo malo abfuit. 
Si quis fructus ex predio debitoris capi poterit, eos creditor, qui 
in possessionem bonorum missus est, vendere aut locare necesse 
habeat." (2). 

Et hee sunt, que de pretorio pignore nobis dicere erat in animo: 
nam tanta est hujus rei obscuritas, et tam pauci momenti hic scripto- 
‚rum adjumentum, ut nos non fugeret, pases: tantum de hoc instituto 
a nobis dici posse., 


§ IX. 


GENERALIORA CIRCA HYPOTHECAS TACITAS. 


Quantäcumque diligentiä liberæ reipublicie contemplatus fueris tempora , 
nullam tamen hypotheca legalis reperies vestigium. Neque mirum. Nam 
nil minus Quiritium ingenio liberis illis temporibus poterat esse consen- 
taneum, quam illud pignorum genus, utpote species privilegii, quo, ut 
ita dicam, quasi necatur æqualitas, sine qua nulla stabit incolumis res- 
publica, ubi viget libertas. 

At absoluto imperio vigente, omnis æqualitas antiquata est, et jus, 


(1) L. 5 dig., lib. XXXVI. tit. 4, 


(2) Hoffmann, historia juris, tom. II. pag. 544. Conf. L. 2, 6. $1, 7. dig. lib. XLII. tit. 4. 
: 11 


(82) 
cuique commune, amplius stare non potuit: nam novum imperium 
nova flagitabat jura, videlicet privilegia. Non igitur mirum, si Divorum 
constitutionibus, id est, placitis, ingens coorta sit hypothecarum tacita- 
rum moles. 

Antequam rei aggrediar expositionem, dicam necesse est, quid sit 
pignus tacitum. Nimirum ex variis hypothece definitionibus, ea huc 
pertinet, que jus in re aliena, in securitatem debiti, sola lege consti- - 
tutum, eo designari tradit. Tacitum enim non modo id dicimus, quod 
factis concludentibus demonstratur, quo sensu tacitum datur pignus, id 
est, quod a partium presumpta voluntate descendit, opposita ea specie, 
que expresse conyentione fundatur, sed eumdem quoque voci tribui- 
mus sensum, quem legale habet. 

Harum hypothecarum tacitarum duplex est genus Romanis, quippe 
qui creditoribus quibusdam aliquando hypothecam specialem tantum , 
talem, que modo quaedam debitoris bona afficit, concedunt, aliis vero 
generalem, que omnia obligat. Age videamus de specialibus pignoribus , 
postea de generalibus. dicturi. 


Sg x 


HYPOTHECA TACITA SPECIALIS LOCATORIS PREDIL 
Litt. Conf. pars posterior, eap. III. § 6. 


Omnium hypothecarum tacitarum , quibus umquam ulli creditorum 
prospexit legislatorum solertia, prima que in notitiam meam venit, 
hypotheca dicitur legalis, locatori predii urbani in invectis et illatis 
conductoris in locarii securitatem concessa. Hec in more Romano origi- 
nem habet. Rome enim post innumeras servorum manumissiones, magna 
degebat turba et multitudo pauperum inguilinorum atque, ut Romani 
solent, cenaculariorum, qui aliena et conducta inhabitantes, preter 
necessariam supellectilem , quam satis apte frivolam appellat Ulpia- 
nus (1), nihil habebant, utpote opifices, qui manu et artificio 


(1) L. 11 dig., lib. XX. tit. 7 


tnt, mt 2 Cr sn A 


‘ 


(83) 


quotidiano victum quærebant. At consentaneum erat, is, qui ignotis 
alioqui et peregrinis ædes et cænacula locabant, caveri, ut invecta et 
illata saltem pignori essent pro mercede habitationis seu pensione. Nam 
pensio nonnisi calendis Juliis, finita jam locatione, solvi solebat (1). 
Hoc ergo in more erat et justum, ut non solerent domini locare iis sine 


‘aliquo pignore, quod autem aliud esse non poterat, ac suppellex in tanta 
‘cænaculariorum paupertate. Verum, ut occurreretur ingratorum hos- 


pitum perfidiæ, et magis magisque consultum esset locatoribus, placuit, 
ut id haberetur pro cauto et convento, etsi fortasse in locatione ex- 
pressum non esset (2). Hic mos Rome adeo invaluit, ut in omni locatione 
et conductione pignus in pensionis securitatem intelligeretur constitutum, 
quia videlicet nemo hujuscemodi hominibus locare credebatur absque 
ulla cautela. Sicque sensim sensimque tacite obligari coepit, quod antea 
utique semper, sed tamen nonnisi expressa conventione obligabatur. Hoc 
absque dubio innuit Neratius Priscus, qui Trajani et Hadriani tem- 
pore vixit. Nam eo jure utimur, inquit, ut, gue in predia urbana 
inducta illata sunt , pignori esse credantur , quasi id tacite convenerit (3). 

Ex quo fragmento, quod e libro I membranarum desumptum, Jus- 
tinianus Digestis inserendum curavit, apparet, non honorario jure seu 
imperatoris alicujus rescripto concessam fuisse illam tacitam hypothecam , 
sed potius moribus introductam. Nam eo jure utimur dixerat Neratius , 
et talem justam presumptionem extendimus , postea dixit Justinianus , 
que sane nostram sententiam, in clarissima luce collocant: nam juris- 
consulti et imperatoris effata consuetudinem adversus juris regulam indi- 
care videntur (4). Prætor vero haud dubie ad hypothecariam actionem 
concedendam requirebat. conventionem. 

Sed jam, ut ad Neratii effata redeam, urbana a rusticis preediis 
ipse distinguit ;-in-illis invecta et illata pignori esse, in his autem contra 
observari tradens. Que cum ita sint, et diversum pignoris jus locum ha- 


(1) Martial. epigram. , lib. XII. epig. 32. 

(2) Balduinus, tract. de pig. et hyp., cap. 6. 

(3) L. 4 dig., lib. XX. tit. 2. 

(4) Noodt, de pactis et transact., cap. 2. (oper. tom. I, pag. 425.) — Meiszner, vollstän- 
dige darstellung der lehre yon stillschweigenden pfandrecht, $ 51. Leipzig, 1803. 


(84) 

beat, si urbanum et si rusticum prædium sit locatum , summi. momenti. 
intelligitur utriusque accurata definitio. Nam illa, qua dicitar, omnia 
edificia prædia urbana esse (1), rem acu non tangit, si de diverso loca- 
toris. jure sermo sit. Sed multo magis differenti, ratio ex duobus potis- 
simum principiis querenda est: primum, usus in quem predium locatum 
est, sitne rusticum an urbanum, normam certam præbebit; scilicet, si 
quis eum in finem conduxerit predium, ut naturales fructus ex eo per- 
cipiat, rusticum est, nec igitur fructus percepti pignoris jure locatori 
tenentur obnoxii ; d autem habitationi aut bonis conservandis inservit, 
urbanum nominamus, in quo invecta et illata pignori tenentur; deinde 
quale sit predium , semper ex funde principali determinandum videtur, 
cujus indolem accessorium sequitur (2). Arridet huic doctrine ipse Ne- 
ratius (3), qui stabulum , aream, horreum , si vel principaliter. vel in 
continentibus ædificiis conducta sint, urbani prædii indolem habere 
tradit, cum principale urbanum sit: quod si vero ab edificiis celeris se- 
parata cum fundo rustico conjuncta sint, Neratio rustica videntur: ces- 
sat igitur pignoris jus in invectis et illatis. 

In primis Pomponius, qui Æntoninum Pium vidit, tacitæ ER 
hypothecæ illustrande, dubiisque, inde nascituris , in libro, quem 
scripsit, variarum lectionum, decidendis, operam. navavit. In prediis 
rusticis fructus etiam tacite pignori teneri, quod Neratii verba haud 
docebant, primus exponit. Sed ea tantum pignori esse, que animo, ut 
ibi remaneant, in urbanum predium illata sint, tradit (4). 

. Marcianus (5) libro singulari ad formulam hypothecariam , et Ul- 
pianus (6) libro LX XIII ad edictum , Pomponii auctoritate ad defen- 
dendas, quas in medium hac de re proferunt, sententias utuntur. llle 
non solum pro pensionibus. invecta pignori obligata esse tradit, sed etiam 


(1) L. 198 dig. de verb. signif. 

(2) Weber, erklärung der L. 5 in quibus causis in den beyträgen zu der Lehre vom con- 
ventionellen stillschweigenden pfandrechte, $ 1. 

(5) L. 5 dig., lib. XX. tit. 2. 

(4) L. 7 dig., lib. XX, tit. 2. 

(5) L. 2 et 5 dig., lib. XX. tit. 2. 

(6) L. 6 dig., lib. XX. tit. 2. 


ne an ee 


( 85) 


pro damno, si culpà sud deteriorem fecerit habitationem inquilinus. 
Verum cessare pignus in bonis subconductoris, cui gratuita habitatio a 
conductore concessa est. : 

Excipit hos in serie jurisconsultorum , quorum fragmenta de pignoris 
jure locatoris agunt, G. Cervidius Scaevola, Marci Antonini consi- 
liarius, qui L.13. Dig. lib. XX. tit. 1, dicit de conventionali locatoris in 
invectis et illatis pignore, ad majorem forsan securitatem locatori consti- 
tutum, quum probatu facilius esset pactum expressum, quam tacitum. 
Nec mirum, quum forte illis temporibus vaga adhuc esset et indetermi- 
nata jurisconsultorum sententia circa jus, moribus introductum. 

Contractum pigneratitium supponit quoque Gaius (1) Marco coævus, 
ut eo evidentius exponere posset, hypothecz initium , non ex tempore 
initi contractüs, sed ab eo, quo illatæ sunt res conductoris, .æstiman- 
dum, potioremque illam esse, cui res aliqua conductoris post pactum, 
sed antequam invecta sint bona, hypothecæ obligata sit. 

Scaevola, qui Papinianum præceptorem babuit, responsum exhibet 
L.53..Dig. loc. cond. , qua statuit, si manceps seu publici fundi conductor 
colono cuidam ejus partem sublocaverit, eum, qui pro eo fidejussor exti- 
terit, non reipublice teneri, sed fructus in eadem pignoris causa manere. 

Tandem Ulpiani quoque et Pauli, quibus Alexander prefectorum 
pretorio provincias demandaverat, pura ex libris, quos ad edictum scrip- 
serunt, fragmenta extant ad hanc materiam. Paz/i illud inprimis memo- 
ratu dignum duco, quo, si fundi pars sublocata sit, domino in iis quo- 
que fructibus, que subconductor perceperit, pignus addicitur. 

Nunc attingimus imperatoria placita. Nam et hoc fere tempore, nempe 
circa annum 224 ab Alexandro Severo datum est rescriptum , fama 
clarnm, de cujus interpretatione jurisconsulti maxime differunt (2) : certs 
juris est, inquit, ea qua voluntate dominorum , coloni in fundum con- 

~ ductum induxerint, pignoris jure dominis pradiorum teneri. Quando 
autem domus locatur, non est necessaria in rebus inductis vel illatis 


(1) Le 11 dig., lib, XX. tit. 4. 

(2) In diversas sententias abeunt Westphal pfandrecht, $ 102. No 122. pag. 185. — Hube- 
zus, comm. ad dig. hoc tit. $ 9. — Noodt, de pactis, cap. 2. oper. tom, I. pag. 452. — Vinnius 
ad $ 8 inst. de actionibus. — Weber der Lehre von der naturl. verbindlichkeit, $ 15. pag. 45. 


( 86 ) 


scientia domini , nam ea quoque pignoris jure tenentur (1). Sed forsan 
imperator pactum de inferendo locatorem inter et conductorem prædii 
rustici supponit, exque eo concludit, invecta quoque et illata tacite 
pignoris jure teneri, cum absque tali conventione nonnisi fructus predii 
rustici obligati fuissent, quum ut invecta in predium rusticum et illata 
pignori teneantur, expresso pacto opus sit, quod supponere licet, si loca- 
tor cum conductore de inferendis certis rebus convenerit, quum "e 
nullus alius ejusmodi conventionis -finis cogitari possit. 

Aliud insuper ejusdem imperatoris rescriptum extat de locatoris hy- 
potheca (2). Quaesitum erat, an et ea, que ex fructuum pretio empta 
sint, pertinerent ad eandem pignoris causam , ad quam fructus? Et 
quidem, in proposita unum nulli prudentium id placuisse significavit 
imperator. 

Sequitur 7/aleriani et Gallieni impp. constitutio anno 258 lata (3), 
que in relocatione hypothecam illam quoque servandam jubet. Tandem 
Justiniani constitutio etiam memoratu digna est. Nam cum huc usque 
hoc beneficio utriusque tantum Rome cives fruiti essent, imperator 
sancivit de invectis a conductore et illatis, que dominis pro pensionibus 
tacite obligantur, non solum in utraque Roma locum habere, sed etiam 
in provinciis. Tali enim justa preesumptione omnes provinciales perpo- 
üri desideravit (4). | 


§ XI. 


DE CONDITIONE ET . SECURITATE LEGATARIORUM ET FIDECOMMISSARIORUM 
ANTIQUISSIMA ÆTATE. 


‘Litt. Conf. pars posterior , m III. $ 7. 


Si legatariorum contemplari: velis conditionem apud veteres Romanos; 
non magnam fuisse cautelam in legati securitatem reperies. Nec adeo 


(1) L. 5 cod., lib. IV. tit. 65. 

(2) L. 5 cod., lib. VIII. tit. 15. 
(3) L. 16 cod., lib. IV; tit. 65. 
(4) L. 7 cod., lib. VIII. tit. 15. 


Pd ee ae. és em 


(87) 


magna urgebat cavendi necessitas in tanta morum disciplina, et divi- 
tiarum contemptu. Legatarii, et postea fidecommissarii personali ac- 
tione legatum et fideicommissum exigebant ab herede (1), qui teneba- - 
tur quasi ex contractu, videlicet aditione hereditatis. Illa movebatur 
contra heredem , quamvis non possessorem, numquam vero contra ter- 
tium, ad quem res legata pervenerat. Neque denegabatur legatariis in 
rem actio, sive rei vindicalio, extante nimirum re legata per vindicatio- 
nem, quippe cujus dominium jam in legatarium transiisse intelligebatur (2). 
Eam igitur regulam in diversis legatorum speciebus tenebant, ut, in qua 
specie ad legatarium transierat rei legatee dominium, ibi huie in rem 
actionem tribuerent; sin minus, id est, si dominium legati translatum 
non esset, actionem modo dabant personalem, sola obligatione personali 
heredis fundatam. Häc solà ratione legatariis cautum: nulla enim hacte- 
nus eis concessa fuerat hypotheca legalis: nam verba Papiniani: « legata- 
rios in ea tantum parte, que de bonis servari potuit, habere pignoris 
causam convenisse" , de prætorio pignore absque dubio sunt intelligenda. 

Sed edicto prætoris promulgato, legatariis magis caveri coepit, quippe 
qui legatorum servandorum causá in possessionem missi sunt, nli jam 
alio loco diximus. Tamen quum hoc prætorium pignus non constituere- 
tur, nisi ventum in possessionem esset, cujus adeptio szpe. perdifficilis, 
Justinianus , sublatä subtili illà formularum distinctione, ex modo legata 
constituendi repetità, omnibus preterea legatis .et fideicommissis equipa- 
ratis, non modo extantes res, legato relictas, actione in rem persequi 
permisit, sed et legalem hypothecam in rebus. hereditariis dedit in lega- 
torum et fideicommissorum securitatem (3). De iis plura non dicemus: 
nam in posteriore hujus. commentationis parte denuo rem sumus exposituri.. 


(a) Gai. comm. II. § 204. 
(2) Gai, comm, 1I. $ 194. 
(5) L. 1 cod., lib. VI. tit. 54. 


( 88 ) 


§ XI. 


DE ORIGINE ET PROGRESSU HYPOTHECARUM TACITARUM IIS, QUI IN ÆDIFICANDUM 
REFICIENDUM AUT EMENDUM CREDIDERUNT  CONCESSARUM. 


Litt. Cf. Pars posterior, cap. III. $ 8. 


Quantopere Quirites solliciti fuerint de urbis splendore, multa etiam- 
num, que nec temporum injuria delere, nec ars nostra superare potuit, 
testantur antiquitatis monumenta, quorum majestate in mirationem 
elatus viator, cum Martiali exclamat , 

Terrarum domina, cui par est nihil et nihil secundum (1)! 

At conservandus atque augendus urbis splendor jam inde a Romane 
reipublice, primordiis multarum legum fuerat objectum. Satis nota lex 
.decemviralis, que neque solvere permittit tignum furtivum ædibus junc- 
tum, neque vindicare, ne edificia sub hoc pretextu diruerentur, sed 
contra eum, qui convictus est junxisse, in duplum dat actionem , de 
tigno juncto appellatam; nota est, que adeo de ædificiorum spatio solli- 
cita insuper statuit: ambitus parieti sestertius per esto (2), unde ejus- 
modi ædificia ad morem Quiritium insule dicte, cujus rei exemplum 
præbet L. 14. Dig. de serv. prod. urbanorum. 

Nec minorem curam adhibuit prætor, ne urbs deformaretur, edic- 
tum proponens, zequid in loco publico fiat, sic enim edixisse suspica- 
tur Westenbergius: nequid in loco publico facias inde locum im- 
mittas, qua ex re quid illi damni detur, preterquam quod lege, 
senatusconsulto, edicto, decretove principum tibi concessum est. De 
eo, quod factum erit, interdictum non dabo (3). 

Adeo senatui ea res cordi fuit, ut senatusconsulto Claudiano, anno 
U. C. 801, cautum fuerit, ne materies ex vetustis dirutis edibus desumpta, 
ad novas extruendas adhiberetur, neve quis negotiandi causá, ejusdem 


(1) Martialis epig., lib. XII. ep. 8. 
(2) Jac. Gothofredus, tab. 8. 
(5) Westenbergius, princ. jur., lib. XLVII. tit. 8. $ 2. 


( 89.) 


quid emeret, emptores enim duplam pecuniam in ærarium inferre 
teneri: si quis negotiandi causé emisset quod edificium, ut diruendo 
plus acquireret, quam quanti emisset, tum duplam pecuniam, qua 
mercatus eam rem esset, in @rarium inferret, et tales venditio- 
nem irrite essent (1). 

Has sanctiones omnes, ne urbis deformaretur splendor, Zespasianus. 
confirmavit, insuper marmora, qua ædes ornabant, detrahere interdicens, 
et cuilibet dominium arearum addicens, ut sic, cessante posieteore, » 


amen ædificia restituerentur (2). 


Sed quam dixerat Martialis terrarum Dominam, cui par nihil et 
nihil secundum, teste Capitolino, Tiberis superavit ev et ruinis. 
admodum replevit (3). At imprimis M. „Aurelius „Antoninus, pulchro. 
cognomine Philosophus, ruinarum restitutionis curam habuit maximam, 
et optimum sane remedium elegit, quo fieret, at mutua daretur pau- 
peribus earum dominis pecunia ad restituendas ædes ruinosas, cum cre-. 
ditori consuleret exigendi privilegio. Rem testatur Ulpianus lib, LXIII 
ad edictum: divus Marcus ita edixit, creditor, qui ob restitutionem 
edificiorum crediderit, in pecunia, que, credita erit, privilegium 
exigendi habebit, quod ad eum quoque pertinet, qui redemptori , , 


domino mandante , pecuniam subministravit (4). 


Sed sine dubio illud beneficium illam non habuit vim, quam impera- 
tor exspectaverat, ideoque constituit senatusconsulto. novas sanctiones. 
Testatur .Papinianus pignore tacito creditoribus, qui ob restitutionem, 
ædificii pecuniam mutuam dederant, consultum fuisse: Senatusconsulto, 
inquit, quod sub Marco imperatore factum est, pignus insule cre- 
ditori datum, qui pecuniam ob restitutionem cedificii exstruendi mu- 
tuam dedit, ad eum quoque pertinebit , qui redemptori, domino man- 
dante, nummos ministravit (5). Quale senatusconsultum cum Z7 esten- 


(1) Bach, hist. jurisp., lib. III. cap. 1. sect. 3, $ 18. — Westphal, lehre des ‚gemeinen 
rechts vom kauf, $ 105. 

(2) Aurelius Victor, hist. rom. in epit. de cæsaribus, cap. 9. n° 8. 

(5) J. Capitolinus, in vita M. Antonini, cap. 8. 

(4) L. 24 $ 1 dig. , lib. XLII, tit. 5. 


(5) L. 1 dig., lib. XX. tit, 2 
12 


( 90) | 
bergio (1), Gluckio (2) et Dabelovio (3), post edictum prefatum acces- 
sisse, contra plures historieos statuimus. Non enim magne utilitatis fuisset 
exigendi privilegium creditori concessum , cui jam tacità hypothecà con- 
sultum erat. Qua opinione preterea evanescit contradictio, in qua haerere 
videntur ii, qui non distinguunt, diversis vicibus , tum privilegio exigendi, 
tum hypothecà tacità creditoribus cautum fuisse. 

At, ut non immerito suspicatur Cujacius, preterea nostrum senatus- 
consultum aliud habuit caput, quo scilicet dominium insule post quatuor 
menses socio addicebatur, qui cessantis portionem insule restituerat (4), 
quodque, ut videtur, ab Ulpiano, lib. XXXI. ad edictum nobis 
servatum est, et sic sonat : idem ( Papinianus ) respondit , socius , qui 
cessantis cessantiumve portiones insula restituerit, quamvis aut 
saltem cum certis usuris (5) intra quatuor menses, postquam opus 
refectum erit , recipere potest, exigendoque privilegio utetur, aut 
deinceps propriam rem habebit, potest tamen pro socio agere ad hoc, 
ut consequatur quod sua intererat. Finge enim, malle eum magis 
suum consequi , quam dominium insule: oratio enim Divi Marci 
idcirco quatuor mensibus sinit certas usuras, quia post quatuor 
dominium dedit (6). 

Reliquum est, ut moneamus multos scriptores hypothecam tacitam iis 
addicere , qui ad navem armandam vel reficiendam crediderunt. At hu- 
juscemodi pignora cum professoribus Lovaniensibus (7), Rundio (8), et 
V oetio (9) negamus, quippe de quibus nihil extat, nisi leges, quee di- 
cunt, eum, qui ad navem exstruendam , instruendam vel emendam cre- 


(1) Westenbergius in. Marco XLI, $ 2. 

(2) Gluck, erläut. der pand., vol. 19. pag. 5. 

(3) Dabelow., concurs. der gläubiger, pag. 198. 

(4) Cujacius observ., lib. XIX. cap. 20. 

(5) Habet hic Acursius centesimis usuris, quam lectionem tuetur Noodt de fenore et usuris, 
eg IL. cap. 5, op. tom. I. pag. 214; item Pothier, pand. Just., tom, I. lib. 17, tit. 2. No 53. 

N. C. Florentinam lectionem defendit Gluck, erläut. der Beate vol. 19. pag. 5. * 

(6) L. 52. § 10 dig., lib. XVIL. tit. 2. 

(7) Recitationes Lovanienses, lib. XX. tit. 2. $ 5. 

(8) Rund., hist. remediorum securitatis, $ 55. 

(9) Voet, comm. ad pandectas, hoc tit. $ 25. 


(91) 


didit, privilegium habere. Nam ibi sermonem non esse de pignore vel 


hypotheca, sed de privilegio exigendi, accuratior legum interpretatio 
existimare jubet. 


§ XII. 


DE PIGNORE TACITO PUPILLORUM MINORUMQUE IN REBUS EORUM PECUNIA 
COMPARATIS, 


Litt. Cf. pars posterior, cap. III. $ 9. 


A Septimio Severo et Antonino Caracalla legimus constitutam pu- 
pillis et minoribus tacitam specialem hypothecam in rebus eorum pecu- 
nia comparatis, ut sic ipsis de pecunia caveretur. Quum autem inter 
lites res vagetur, necesse est hic, ut verbotenus describam rescriptum 
imperatoris _Z/exandri Severi, qui rem testatur: si tutor tuus, inquit, 
de pecunia tua servos emptos manumisit , quoniam hujusmodi servi, 
sicut cetere res pupillaribus pecuniis empta, jure pignoris ex con- 
stitutione divorum parentum meorum obligati sunt, favore pupillorum 
liberi facti non sunt (1). Jam multi, inter quos ‚Rundius (2) et Dabe- 
lovius (3), hisce non moti, pupillis hypothecam denegant. Rationes ab 
iis allatas in medium proferre me non juvabit, neque recensere quasdam 
aliorum opiniones, cum de hac re mihi in secunda parte pluribus sit dis- 
serendum. Hic tantum notabo cum Loehrio (4) et Schweppio (5), rem 
minus dubiam videri, mirumque esse, multos pupillis et minoribus eam 
hypothecam denegasse, quum tamen Severi verba clara sint, et indem 
tationi subjici igitur nequeant. 

Verum zque clarum non est, num etiam, si res ab alio ac a tutore 
pecunia pupillari empta sit, hypotheca nostra locum habeat, quippe quod 
plurimi negant. Sed plures, inter quos clariss. /J/arnkoenig, dixisse 
video, hic interpretis non esse distinguere, cum lex ipsa non distinguat. 
Hos ut sequar, inclinat animus. 


(1) L. 6 cod., lib. VII. tit. 8. 

(2) Rund., historia rem securit., § 54, 

(5) Dabelow, consurs der glüubiger, pag. 229. 

(4) Von Loehr, magazin für Rechtswissenschaft und gesetzgebung band, I. st. 14. 
(5) Schweppe, Römis, Rechtsgeschichte, $ 228. 


( 92) 
§ XIV. 


ORIGO ET PROGRESSUS HYPOTHECARUM TACITARUM FISCI. 
Litt. Cf. pars posterior, cap. III. § 10. 


Ad conservandam reipublice securitatem tam externam, quam inter- 
nam, maxime necessarium est, ut quotannis ex civium, qui eä fruantur, 
patrimonio quidam reditus in zrarium perveniant, publicis forsan bonis 
sumptui necessario deficientibus. Ideoque regum jam temporibus Rome 
obligatio civium ad tributa solvenda, legibus determinata erat (1). Tributa ` 
in primis presertim eum in finem ab omnibus prestanda erant, ut belli 
sumptus exinde solvi possent. Nec enim cessare potuit tributorum 
solutio, cum Romani, ejectis regibus, libertatem sibi vindicassent (2). 
Exigebantur census nomine, quz singulis, tam pro capite, quam bonis 
pendenda, publico usui, et communi reipublice utilitati destinata erant. 
Que extra ordinem, postulante necessitate, solvenda erant tributa , 
temeraria dicebantur (3). Longe diversa vectigalium. ratio, ad quee pen- 
denda non omnes ac singuli cives, eque ac ad tributa, tenebantur. Sol- 
yebantur eo nomine decime ab iis, quibus aliquid ex agro publico, ab 
hoste captó, adsignatum erat; scripture, quibus publica pascua locata 
erant; portoria pro mercibus exportandis et importandis (4), quz omnia 
in erarium confluebant. ah 

Atqui illos, qui his exigendis præerant, moto super bonis eorum, 
qui hec debebant, concursu, nulli creditorum cencurrentium cessisse, 
quamquam. verosimile videatur; lex tamen, quz illo jam tempore prio- 
rem fisco locum assignaverit, in notitiam nostram haud venit, quam- 
quam, ut jam alias diximus, contra illos, qui vectigalia debebant , 
pignoris capione ageretur, multo minus vero taciti pignoris concessione 
ærarii rationibus eo tempore consultum erat, cujus notio libere reipu- 


(1) Dio. Cassius hist. I. 4. 

(2) Livius hist., lib. IV. cap. 60. 

.(3) Festus v. Zributum. Script. 1. lat. , pag. 297. 

(4) P. Burman. Vectig. Populi Rom., cap. 1. pag. 5. Leide, 1754. 


rt dut : 5 


ete 0 Pan ST Se ER ee tn SPC mM MM oc 


( 93 ) 


publice state plane incognita. Verum postquam respublica libera. in 
imperatorum potestatem cecidisset, redituum publicorum summa et nu- 
merus, una cum usu, ad quem exigebantur, in dies crevere. Hisce 
demum temporibus separate sunt rationes fisci atque ærarii (1); hoe ad 
populum, ille ad principem pertinuit (2). Quam differentiam primus 
Augustus instituit, cum ærario militari instituto, cujus curam deman- 
daverat Jiris Prætoriis, quos primum a senatu, deinde sorte lectos, et 
demum ab ipso imperatore nominatos constat. > 

Labente imperio, jam sub Nerone ærarii administratio penes præfec- 
tos cerarii, quibus etiam de causis fiscalibus judicandi erat potestas (3), 
et quasi confusio igitur fisci et aerarii locum jam habuerat. Deinde pos- 
tremo magis magisque confundi coepere. Adeo Hadriani temporibus 
quam maxime fisci reditus auctos esse legimus (4); cum paulo post eum, 
sub Antonino, que in ærarium influebant, ex lege Papia vicesimæ 
hereditatum et caduca ad fiscum pertinerent (5). Et ita sensim factum 


est, ut, discrimine inter fiscum et ærarium cessante, omnes reditus illi 


referrentur (6). Ab illo tempore, quo erarii bona fiscalia reddebantur, 
maximis privilegiis imperatores fisci rationibus consulere coepere, quorum 
pleraque tyrannidem sapiunt: alia haud omni zquitate destituta invenies, 
si attenderis, ahorum administrationi aliorumque fraudi obnoxium, et 
ad publicam utilitatem promovendam fisci institutum esse. 

Primi M. Aurelius Antoninus, philosophus dictus, et L. Verus , 
imperatores, fisci causis rescripto -prospexerunt. Rem refert Papirius 


. Justus, cujus hec verba exstant: in vectigalibus ipsa predia, non 


personas conveniri, et ideo possessores etiam preteriti temporis vec- 
tigal solvere debere, eoque exemplo actionem , si ignoraverint , habi- 
turos (7). 


(2) Tacitus annal., lib. VI. 2 

. (2) Heinecc. , antiq. rom. syntagm., lib. Iv. tit. 25. $ 10. 
(5) Aulus Gellius, noct. attic. XIII, 24. Tacit. anual. 13, 28. 
(4) Schweppe, Rómische Rechtsgeschichte, 220. 

(5) Ulpiani fragm., tit. 17. $ 5. 

€6) Capitolinus in Marco Antonino, cap 2. 

(7) L. 7 dig., lib. XXXIX. tit. 4. 


( 94) 

Non hominibus, sed fundis inherere vectigalia, quorum nomine om- 
nia eo tempore exigebantur , que prædiorum possessores solvere debebant, 
ea legibus quidem non fundabatur opinio, sed tamen procul dubio om- 
nibus communis erat, atque Imperator philosophus, quem alias fisci 
jurium augendorum non studiosum scimus (1), magis prospexisse vide- 
tur, ne minuerentur, quam ea auxisse. Cum autem, preteriti quoque 
temporis vectigal possessores pradii, ex quo debebatur, solverent, uti 
Marcus rescripserat, non est quod dubitemus, quin illa actio, quamvis 
mox hypothecaria vocata non fuerit, quum tamen in fundum vectiga- 
lem contra quoscumque ejus possessores ob residua concederetur, omnibus 
effectibus actionis hypothecariæ prædita fuerit, et tandem vere hypo- 
thecariam indolem induerit. i 

Hee sunt momenta, quibus me ad assensum trahit Dabelovius (2), 
ad hunc locum in sensu pignoris, si non nomine, re saltem, intelligen- 
dum, quamquam maxime auctoritatis viris, veluti GZzckio (3) et 
Meisznero (4), sic interpretandum visum non sit. 

Illas excipiunt 2Zz£onini Caracallæ constitutiones, auri fame ducti 
imperatoris, qui in augendis fisci reditibus, summä sepe privatorum 
injurià incubuit. Illa jam constitutione, qua omne immunitatis jus sus- 
tulit, omnesque, qui in orbe Romano viverent, civitate donavit, fisci 
magis rationibus consulere studuit, quam beneficium subditis concedere (5). 

‚Preterea nova ab eo introducta sunt vectigalia: nec mirum igitur, 
imperantem privilegiis novis fisco consuluisse. Nimius ille favor, quo 
persequebatur fiscum , jam in rescripto elucet, cujus hec verba exstant: 
V enditionem ob tributorum cessationem factam revocari non oportet, 
neque priore domino pretium afferente, neque creditore jura hypo- 
thece sive pignoris pretendente. Potior enim est causa tributorum, 


(1) Capitolinus in Marco Antonino, cap. 2. 

(2) Dabelow, Lehre vom Concurse der gläubiger, pag. 202, id quoque existimat Schweppe, 
Römische Rechtsgeschichte, $ 288. 

(3) Gluck, Erläuterung der Pandek., vol. 19. pag. 64 - 65. 

(4) Meiszner, von stillschweigend Pfandrecht, $ 96. st. 24o. 

(5) Walch, dissert. de pecunia in solutionem trib. condita in opusc. tom. 3. pag. 384. 
Halle, 1754. 


(95) 


quibus priore loco omnia bona cessantis obligata sunt (1). Ex quibus 
apparet id, quod „Antoninus in vectigali fundo ob vectigalia voluerat, 
a Caracalla ad, tributa. quoque, quo nomine tam- personalia quam 
realia (venia verbo) onera intelligebantur, extensum esse, et non modo 
generatim hypothecam in omnibus, qui tributorum solvendorum :obli- 
gationi non satifecissent, sed et privilegium pignori quoque concessum 
esse. Suspicari merito licebit, antequam egregius ille Papinianus Ca- 
racalle crudelitate occisus est, rescripti illius ætatem statuendam, id 
est, ante annum 212: namque jurisconsultus in sequenti fragmento huic 


 constitutioni alludere videtur: Predis u fisco distractis, preteriti 


temporis tributum eorumdem pradiorum onus emptorem spectare pla- 
cuit (2): ultimo hoc verbo utitur Papinianus, suspicor, quasi rescrip- 
tum spectet ad ea, qua adversus priorem juris indolem ab imperante 
introducta sunt. 

Memoratu dignius, quod refert de eodem Ulpianus, dicens, respon- 
disse Papinianum: si is, qui alii obligaverat, que habet habiturusve 
esset, cum fisco contraxerit, in re postea adquisita fiscum potiorem 
esse debere (3). Quo vero tacite hypothecæ vestigia in clarissima luce 
collocari, multi contendunt, jam videamus necesse est, -4ntonini 
Caracalle rescriptum anno 214 datum, nempe: universa bona eorum, 
qui censentur, vice pignorum tributis esse obligata (4). Ex quibus 


in aperto est, Imperatori sermonem esse de censibus, tam pro personis 


solvendis, quam pro fundis: namque generatim, nulla distinctione, de 
hisce statuit, Igitur cum _Z/ntonini lege vectigalium , in priori Cara- 
calle rescripto, tributorum, in hac autem. constitutione censuum 
mentio sit facta; sententia eorum, qui inter onera personalia et realia. 
nullam jure Romano distinctionem faciendam , itaque ob utraque fisco 
hypothecam tacitam, et generalem quidem, imo privilegiatam, vi cujus 
Caracallæ temporibus omnibus creditoribus hypothecariis fiscus erat præ- 
ferendus, addicendam existimant, maximis fundamentis suffulta videtur. 


^ ‘ 
(1) L. 1. cod., lib. IV. tit. 46. 
(2) L. 56 dig. , lib. XLIX. tit. 14. 
(5) L. 28 dig., lib. XLIV. tit. 14. 
(4 L. 1 dig., lib. XX. tit. 2. 


( 96 ) 


Hac mihi dicenda erant de hypothecis et privilegiis fisco ob tributa 
concessis. Jam autem ad alia sermonem convertamus instituli ratio jubet. 
Etenim Caracalla, fisci ille amantissimus , hisce non contentus,. ei 
nondum defuit, multo magis in illis etiam, qui cum fisco contraxerant, 
pignora tacita et privilegia, si non concessit, concessa saltem. confirma- 


vit. Rescripsit enim anno 215: Certum est, ejus , qui cum fisco contra 


hit, bona veluti pignoris titulo obligari, quamvis specialiter id non 
exprimatur (1). Conspicuum est igitur, inde originem hujus pignoris 
taciti non esse querendam: namque ut de re jam in usu Imperatori est 
sermo. Et si est, cui hee non placent, eum saltem convincat constitutio 
altera ejusdem Imperatoris, etate prior, rescripsit enim: Quamvis ex 
causa dotis vir tuus tibi sit condemnatus ; tamen , si priusquam res 
ejus tibi obligarentur, cum fisco contraxit, jus fisci causam. tuam 


provenit, quod si post bonorum ejus obligationem rationibus meis: 


coepit esse obligatus , in ejus bona cessat privilegium fisci (2). 


Multi, inter quas clariss. Hellfeldius (3) et Schnorrius (4) ab Antonino 


Pio hujus taciti pignoris statuunt ætatem, idque ex fragmento Ulpiani 
probare student, quod sic sonat: Et repeto ante formam a Divo 
Marco datam Divum Pium rescripsisse, fiscum quoque in his casibus 
in quibus hypothecas non habet, et ceteros privilegiarios exemplum 
creditorum sequi oportere (5). Cui setae tamen, nos saltem non 
suffragamur. 

Alii, ut Gluckius (6), hujus pignoris originem in rescripto Severi et 
Caracallæ inveniri suspicantur, rescripserant enim: Libertas a debitore 
fisci servo data, qui pignori non est ex conventione speciali, sed 
tantum privilegio fisci obligatus, non aliter infirmatur, quam si hoc 
fraudis consilio effectum detegatur (7): quod magis verum videtur. 


(1) L. 2 cod., lib. VIII. tit. 15. 
(2) Ls 2 cod., lib. VII. tit.:37. 


(3) J. Aug. Hellfeld, dissert. de hypoth. fisci PELLI M in bonis post contractnm que- : 


sitis, $ 5 in fine. Jene, 1771. 
(4) Schnorr, hist. jur. civ. de pignor. tacite contractis, §°15. ` 
(5) L. 10 dig., de pact. 
(6) Gluck, erlauterung der pandekten, vol. 19. pag. 68, : 
(7) L. 2. cod., lib. VII. tit. 8. 


NV tte 


(97) 


Retulimus ergo tempus, quo constat jam fisci hypothecas exstitisse , nec 
preterire voluimus jurisconsultorum circa eas magnam varietatem. Jam 
moneamus necesse est, privilegia, qua ad fiscum spectant, etiam ad res 
privatas Caesaris et Auguste extendi placuisse. Rem refert Ulpianus, 
dicens: Quodcumque privilegii fisco competit, hoc idem et Caesaris 
ratio, et Auguste habere solet (1). Imo Justiniano absurdum videtur 
distinguere inter rem privatam principis et res fiscales: que enim dif- 
ferentia introducitur, inquit, cum omnia principis esse intelligantur , 
sive ex sua substantia, sive ex fiscali fuerit aliquid alienatum? (2) 
Nec adeo prætereundus hic error ille auctorum (3), existimantium, fisco 
etiam hypothecam illam competere, si in locum alicujus privati, nullum 
privilegium habentis, succedat: contrarium enim aperte docet Calistra- 
tus: si posteriori creditori fiscus successerit, eo jure utitur, quo is 
usurus erat, cui successerit (4). Id juris principia adeo docent ipsa: 
namque fiscus in locum privati succedens, personam illius, cui succe- 
dit, representat, ut privata facit persona, ejusque sortis igitur particeps 
esse debet, nisi omnia principia subvertere velimus. Quibus neque ea 
obstant, qua obstare contendunt; nimirum illud Ulpiani : fiscus cum 
in privati jus succedit, privati jure pro anterioribus sua successionis 
temporibus utetur. Ceterum postea, quum successit, habebit privile- 
gium suum (5): namque Ulpiano hoc loco de privilegio exigendi, non 
vero de hypotheca tacita esse sermonem, Meisznerus jamdudum egregie 
probavit (6). Utrum ex legibus, quas memoravimus, etiam fisco hypo- 
theca tacita competat in bonis eorum, qui fisci administrationem habent, 
quaestio controversissima inter juris peritos est: negant Glückius (7), 


(1) L. 6. $ 1. dig., lib. XLIX. tit. 14. 

(2) L. 5 cod., lib. VII. tit. 57. 

(3) Lauterbach, coll. th, pro pand., vol. 19. pag. 67. Voet, comm. ad pand. hoc tit. DR 
Bachovius, tract. de pignoribus et hypothecis, lib. I. cap. 9. n° 1. 

(4) L. 3. $ 7. dig., lib. XLIX. tit. 14. 

(5) L. 6, pr. lib. XLIX. tit, 14. : 

(6) Meiszner, Von stillschw. pfandr., $ 109. p. 289. 

(7) Glück, vol. 18. pag. 70. 

15 


( 98 ) 


Gmelinus (1), Happelius (2), Hufelandius (3); affirmant autem 
Warnkoenigius (4), Zacharia (5), Westphalius (6), Westenber- 
gius (7), Hofackerus (8). i 

Primo ingenium principum, qui eonstitutiones laudatas eondidere , 
jam sustinere ultimorum scriptorum sententiam videntur. Quem enim 
latet, Caracallam fisco omnibus modis prospicere? At hoc non tantum, 
sed et jurisconsultorum ipsorum, adeoque juris Romani ingenium pro 
affirmativa vehementer pugnat. Etenim respondere jubet Hermogenia- 
nus: fiscum semper habere jus pignoris (9). Deinde quis intelligeret, 
Romanos voluisse civis etiam egentis, qui cum fisco contraxisset, bona 
pignori obligata esse, dum bona ejus, qui rem fisci administrat, qui 
proinde Reipublice maximum damnum suo delo inferre posset, ab eo 
onere essent soluta, et sic Reipublice plane nulla esset securitas? Qua 
si essent vera, Romanos ad genuina legislationis principia non pervenisse 
merito affirmaretur. Ast longe abest, quippe alio loco, ubi commodius 
de hac controversia dicemus, id probaturi sumus luculentiori argumento. 

Alexander Severus quoque hypothece meminit anno. 230 (10), qua 
anteriores Imperatores in bonis debitorum fisci rationibus consuluerant , 
eumque, qui pro debitore fisco solvit pecuniam, desiderare posse statuit, 
ut jus pignoris sibi cederetur. 

Verba rescripti, quod M. Antoninus Gordianus , anno 241 dedit (11), 
fiscum patris creditorem, possessionem, quam hie filie nubenti 
dedit, jure pignoris relocare posse, non de privilegio prælationis, sed. 
de legali hypotheca intelligenda videntur, quam retinet fiscus in fundo. 
sibi obligato, licet alii in dotem datus sit. 


(1) Gmelin, Ordnung, $ 97, p. 328. 

(2) Happel, Bechte der Glaübiger, p. 179. 

(5) Hufeland, Lehrbuch des civilrechts, b. 2. $ 1574. n? 2». 
(4) Warukenig comm., lib. LE. cap. 4. n° 366. 

(5) Zacharia, Inst. des Róm. Rechts, p. 352. 

(6) Westphal, Pfandrecht, $ 74. 

(7) Westenbergius, princ. jur., lib. XX. tit. 2. $ 10. 
(8) Hofacker, princ. jur., tom. 2. $ 1179. 

(9) L. 46 dig., lib. XLIX. tit. 14. 

(10) L. 11 cod., lib. VIII. tit, 41. 

(11) L. 6 cod., lib. VII. tit. 57. 


(9) 


Denique Yalerii, Gallieni et Valeriani impp. quoque exstat con- 
stitutio anno 260 lata (1), quz, quod jam ab Alexandro cautum me- 
moravimus, confirmat, scilicet in eum, qui reliqua tributorum et ex 
administratione rerum fiscalium pro debitore solverit, jus fisci, nimirum 
ejus hypothecam, expressa cessione posse transferri. 

Hane constitutionem tres excipiunt leges, que jura statuunt fisci ob 
reliqua ex administratione primipilari (2). 


$ XV. 


DE TACITA LIBERORUM HYPOTHECA IN BONIS PARENTUM. 
Litt. Conf. pars posterior, cap. III. $ 11. 


Quanta olim fuerit apud Romanos potestas patris in filios, viri in uxo- 
rem, plane nemo est qui nescit, nisi qui nulla omnino cum rebus Romanis 
fruitur familiaritate. Patribus enim, si vellent, licebat liberos necare, 
vendere, noxae dare, omnia adeo iis acquirebantur, que forte liberis ob- 
veniebant, quum ii, qui sub patria potestate erant, nil proprium habere 
possent. Uxores vero in manu mariti filiarum loco erant, adeoque libe- 
rorum conditioni non subjici non poterant. Que cum ita essent, facile 
cernitur, numquam de pignore liberorum in bonis parentum sermonem 
esse potuisse. Sed progrediente humanitatis cultu, patrie potestatis vis 
quoque mitigata est: liberis adeo patrimonium quoddam, a parentis ra- 
tionibus separatum, mitior concessit zetas, tumque factum est , ut legis- 
latoria prudentia posceret securitatem hujus patrimonii pignoribus stabi- 
liendam. ) 

Duplicem ob causam liberis tacitä hypothecä leges succurrunt: primum 
ob bona, que, a mortuo parente ad superstitem profecta, ad liberos 
transmittuntur, si superstes ad secunda vota adspiraverit, pignus taci- 
tum in omnibus hujus facultatibus concessum est. Imperatores Gratia- 
num, Valentinianum et Theodosium constituisse legimus, feminas, 


(1) L. 7 cod., lib. VII. tit. 57. 
(2) L. 5 - 4 cod., lib. XII. tit. 22. L. 4, lib. VIII. tit. 15. 


( 100) 


quae susceptis ex priori matrinienio filiis, ad seeundas tränsierint nuptias, 
quidquid ex prioris matrimonii facultatibus, vel singulari vel universali 
titulo consecuti: fuerint, omne id integrum, ut perceperint , quoad 
proprietatem, ad liberos prioris thori transmittere : possessionem quidem 
et usumfructum ejusmodi bonorum, que prioris mariti liberalitate. ad eas 
pervenerint, retinent; sed prohibità eorumdem alienatione, et si contra 
hanc legem quid ad alium translatum. esset, bona ex maternis facul- 
tatibus redintegranda sunt (1). 

Deinde Thecdosi et Valentiniani impp. edicto cautum est anno 444, 
mulierem , morte mariti matrimonio dissoluto, que de bonis mariti ad eam 
devoluta sint, liberis communibus servare teneri: eodem casu maritum 
quoque, quz ex bonis uxoris ad eum pervenerint, morte uxoris matri- 
monio dissoluto, liberis e priori uxore reservare teneri; et dominium 
eorumdem bonorum ad liberos pertinere, ita ut defuncto eo, qui ea libe- 
ris servaverit, extantia ab omni possessore vindicari, consumpta autem 
ab heredibus defuncti exigi possent. Legale pignus tamen hisce legibus 
non concessum, quamquam mortuo parente, qui ad secundas nuptias 
transierat, liberis jus vindicandi bona illa, si extent, daretur. Nam Leo 
demum et „Anthemius impp. primi (2) sanxerunt, anno 469, matre ad 
secunda vota adspirante, pro lucris prioris matrimonii ad liberos trans- 
mittendis non modo omnia bona ex mariti substantia ad matrem devo- 
luta, sed et proprias ejusdem facultates, quas habet, habiturave esset, 
tamquam si jure pignoris seu hypothecz sint suppositæ, liberis obligatus 
esse (3). Ad cujus legis deinde exemplum Justinianus disposuit, anno 
598, patris quoque bona omnia filiis ex priori matrimonio nalis post 
secundas nuptias, ad ea illis conservanda, que ex eorum matre lucratus 
est, supposita esse, salvo tamen administrationis et ususfructus jure, 
respective et patri et matri in ejusmodi, bonis ad vitæ tempus servata (4). 

Eadem constitutione Justinianus alia ratione liberis suecurrit. Cum 
pater eo jam tempore liberis in sua potestate constitutis bona a matre et 


(1) L. 2. cod. Theod., lib. I. tit. 8 ; et L. 6. cod. Theod., lib. VHE. tit. 18. 
(2) Schweppe, Rómis. Rechtsgesch. und alterth., $ 288. 

(3) L. 6, cod. $ 2. lib. V. tit. 9. 

(4) L. 8, $ 4. cod. , lib. V. tit. 9. 


En ne Te rk sé 


Ss. ee > -à à 


ei” ze 


( 401 ) 


materna linea ad eosdem devoluta servare teneretur, eique jam Constan- — 
tini constitutione (1), nonnisi eorum ususfructus concessus esset, dominio 
liberis servato, Imperator iis in omnibus parentis bonis, ad peculium 
conservandum , a matre et maternis profectum , a tempore gerendæ 
ejus administrationis, legale pignus concessit: illius etiam patris , inquit, 
qui in sua potestate liberos habens , maternam ejus substantiam , vel 
ex materna linea ad eos devolutam servare compellitur, bona iisdem 
liberis supposita esse, ad conservandas easdem maternas res, decer- 
nimus (2). Quod jus sequenti anno ab eodem principe, data constitutione, 
que de ususfructu, et administratione bonorum adventitiorum loquitur, 
confirmatum est: ob illa autem adventitia bona, que ab aliis, quam ma- 
ternis, ad liberos profecta sunt, expresse denegatum fuit (3). 

Denique voluit Justinianus, ut privilegium hypothece, quod uxori 
dotem repetenti datum est, licet hoc sit personale, solius uxoris causä 
introductum, si ipsa de dote restituenda agat, ad liberos quoque matris 
heredes transiret (4). Et idonea ratio aderat: cum enim verendum esset , 
ne noverce, si privilegio hypothecæ munitæ de restituenda dote agant, 
liberis prioris matrimonii, quibus dos materna ex bonis paternis sol- 
venda, in ejusque securitatem tacita tantum hypotheca concessa est, 
præferantur; recte his servata est prærogativa matris defunctæ, ne, quod 
posteriori datum sit jus, anteriori denegetur, utque liberis jus incorrup- 
tum maneat, quasi, adhuc vivente matre (5). 


L 
(a) L. 1 cod. Theod., lib. VILL. tit, 181. Von Loehr, ubersicht der const., pag. 10. 
(2) L. 8., § 5. cod. , lib. V. tit. g. 
(3) L 6, § 2. cod. , lib. T. tit. 61. 
(4) L. 12, § 1. cod, q. p. im pig. Novell. XCI. c. 1. Thellfield, diss. de diverse pignoris. 
jure liberis in. parentum bonis competente, $ 15. Jene, 1754. À 
(5) Glück, vol. 19. pag. 151. 


( 102 ) 


S XVI. 


WYPOTHECA TACITA IN BONIS TUTORUM ET CURATORUM PUPILLIS ET MINORIBUS 
CONCESSA. 


Litt, Conf. pars posterior, cap. III. § 12. 


Olim tutela non humanitatis munus, ut jure posteriori in pupillorum 
minorumque gratiam introducta, sed potius Quiritibus juris civilis com- 
mentum erat, quod, superstructum temporum ingenio, constitutione 
Reipublicæ, et religiosis institutis, magis tutorum commodum et favorem 
respiciebat, quam iis prospiceret, qui tutele suberant; imo tutelam jus 
fuisse tutoris ad successionem futuram tuendam jure, credo, affirmamus (1). 
Facile igitur suspicari licet, iis temporibus de hypothecis pupillis conce- 
dendis in bonis tutorum sermonem esse non potuisse: quid enim de jure 
tutelae factum esset, si ex jure eo ipso consequens fuisset, ut bona tuto- 
rum hypothecis gravata fuissent? at nonne tutela eo in casu magis onus 
dici debuisset ? 

Neque in tanta Quiritium paupertate et morum disciplina necesse 
fuisse videtur, ut pupillis hypothecis tacitis consultum esset; hisce vete- 
rum temporibus multa bonis moribus relinqui poterant; imo tum forsan 
majori praesidio pupillis fuere mores sine legibus, quam postea leges 
absque moribus. Nam postremo cum magis magisque quotidie mores labi 
coeperint, pravis cupiditatibus, aurique fame in omnibus enatá, coepere 
in pupillorum pupillarumque atque minorum patrimonia grassari tutores 
nec non curatores. Maxima igitur æquitatis et justitize ratio suasit legis- 
latori, ut expressa lege pupillis et minoribus tacitis hypothecis succurre- 
retur, ne fraudulosa bonorum administratione , pluribus creditoribus e 
fraudatoris bonis solutionem exspectantibus , omnia deperderent pupilli 
et minores. 

lis primum personale seu exigendi privilegium fuisse concessum vide- 


(5) Felicis Minguet comm. laud., ætas I, § 1. 


a ee a El SHE ran 


( 103 ) 


tur (1). Cujus quidem vi chirographariis creditoribus praferebantur , 
eorum prius habitä ratione, qui actionibus in rem credita exigebant. 
Tacitæ hypothecæ jure ante Constantinum. non utebantur, et quz juris- 
consultorum nostræ ætatis nonnulli de ea interpretari student, leges et 
jurisconsultorum eflata, in anteriora tempora incidentia, ea minus apte 
ad legale pignus applicari, aliumque sensum admittere, mihi saltem 
compertum est (2). 

Quorum primum bellum nobis movet Scævolæ responsum (3), quem 
tacite pupillorum hypothecæ jam sub -4ntoninis, quorum coævum 
fuisse constat (4), meminisse, sunt, qui probare studeant (5). Sed nostro 
quidem qualicumque judicio, videtur, jurisconsulto non de tacita, sed 
de conyentionali hypotheca fuisse sermonem. Tutoris heres cum herede 
pupilli transactione facta, cum ex ea maximam partem solvisset, in resi- 
duam pignus obligavit. Jam quæsitum fuit a Scævola: an in veterem 
contractum jure res obligata esset ? et respondit secundum ea, que ex- 
ponerentur, esse obligatam. Quid autem sub veteri contractu intellexerit 
Jctus , et quo sensu dixerit, jure rem obligatam esse? De qua re di- 
vortia sententiarum faciunt jurisperiti. Justa legis interpretatio velle vi- 
detur, ut hee verba, de obligatione ex tutelæ gestione natà accipiamus, 
propter quam pupilli heres pignus sibi ab herede tutoris ex alio con- 
tractu datum retinere potest. Nec igitur, cum dicat Scevola, jure rem 
obligatam esse, id de tacita hypotheca intelligamus: expresse enim con- 
stituta erat; itaque illum legis sensum statuamus: tutor ex tutelæ 
administratione que debebat, non solvit omnia pupillo; uterque obiit; 
heres tutoris ex alio quodam contractu heredi pupilli summam aliquam 
cum deberet, in hujus securitatem rem pignori dederat; jam morte 
tutoris alio e capite debitor creditoris sui, in quem cum hereditate pu- 


(1) Runde, diss., $ 45. 

(2) Walsch, progr. de privilegio pupilli in opusc., tom. III. exercit. pag. 433. Voet, 
comm. ad pand., lib. XX. tit. 21. $ 19. 

(5) L. ult. dig., lib. XX. tit. 2. 

(4) Es 15, $ 1. dig., lib. XXXIV. tit. 1. Conf. J. Geditsche, diss, hist. critica de vita et 
scriptis Quinti Cervidii Scævolæ, cap. 2. Lipsie, MDCCLV. 

(5) Vanderanus de privil, credit. comm. pro leg. cap. 6. Timmermani thes. , tom. LI. 695. 


( 104 ) 


pilli quoque creditum transierat, factus est: que cum ita essent, res- 
pondit Scevola, priori quoque debito soluto, pignus ob hoc constitatum ; 
ab herede pupilli in illius debiti securitatem, ad quod solvendum tutoris 
heres ex aditione hereditatis obligatur, jure retineri posse (1). Scaevola 
preterea de re speciali in pignus tradita loquitur, at ego. nullatenus 
intelligo, quomodo in securitatem debiti ex tutele administratione con- 
tracti tacitum pignus idque speciale cogitari queat. 

Verum novam difficultatem persequenti mihi historiam affert Severi et 
Antonini rescriptum , cujus haec extant verba: non est interdictum tu- 
toribus et curatoribus , etsi ex eo titulo judicati debitores sunt consti- 
tuti, cum sua causa res suas alienare. Potuit ergo curator tuus fun- 
dum suum, cum suo onere obligare fisco nostro: nam et privato 
potuisset (2). Multi sunt, inter quos clarissimus Glückius (3), qui ex hac 
lege argumentum ad probandam tacitam hypothecam, eo jam tempore, 
ut putant, introductam, ducunt. Verum, si quoque concedamus, de hy- 
potheca pupillis et minoribus in securitatem debiti, ad quod solvendum 
condemnatus erat tutor , concessa , legem esse interpretandam ( quod tamen 
non liquet), eam tamen non conventione, sed lege impositam esse tutoris 
facultatibus, gratuita est assertio (4). Deinde verba cum suo onere, cum 
. sua causa, ne de hypotheca conventionali quidem intelligenda sunt, et id 
tantum significare mihi videntur, tutoribus in alienandis bonis, rei aliena 
administrationem , ipsamque sententiam judicis, eos ad solvendum debi- 
tum pupillare condemnantem , haud esse impedimento; imprimis cum ex 
artis grammatices regulis non ad res alienandas sed multo magis ad 
tutores et curatores pertineant. Que si intelligenda sic non sint, plane 
inane esset illud, quod exstat in Severi constitutione, etsi ex eo titulo 
judicati debitores sunt constituti, namque si de tacita hypotheca sit 
sermo, nil refert, num debitores sententiä judicis judicati sint constituti, 


(1) Alia hujus legis utitur interpretatione Brunnemann in comm. ad dig. $ final. in quibus 
cons. pig. tacite, sed negat ille quoque, legalem hic concessam esse hypothecam. 

(2) L. unic. cod., lib. IV. tit. 55. 

(5) Glück, Erlaüterung der Pandekten , vol, 19. pag. 143. 

(4) Voet, comm. ad dig., lib. 20. tit. 2. $ 19. 


( 105 ) 


eum ab eå die, quà quis debitor fit, bona ejus pignori essent obligata , 
quamquam sententia judicis non intervenisset. Remotis pro ingeuii viri- 
bus dubiis, deficiente adeo expressa legis dispositione; pupillorum et 
minorum hypotheca generalis in bonis tutorum et curatorum originem 
ex illis temporibus nondum peti posse, mihi saltem in aperto est. E quo 
quidem sequitur, privilegium, quod iisdem creditoribus Papinianus tri- 
buit, non hypothecz sed personale seu exigendi esse: in rem suam 
judicatus procurator, inquit, privilegium pupilli non habebit , quod 
nec heredi pupilli datum; non enim cause, sed persone succurretur , 
qui meruit precipuum favorem (1). Sed ad idem Pauli verba spectant: 
si pupillus post pubertatem, rationibus à tutore acceptis , reliquatio- 
nem ejus secutus usuras acceptaverat, privilegium suum non amittit 
in bonis tutoris venditis. Prator enim privilegium ei servare debet (2). 
Ulpiani quoque extat fragmentum (3), quo discimus, contra eum 
etiam, qui pro tutore, seu amicitiae caus, negotium impuberis gesserit, 

locum esse privilegio, successoribus autem pupilli non tribui. Uterque 
jureconsultus auctor est; ad ceteros quoque, quibus curatores quasi de- 
bilibus dantur, ut, surdis, mutis, furiosis vel prodigis idem privilegium 
extensum esse; sed cessare, si bonis curator sit datus, vel absentis, vel 
ab hostibus. capti, aut si ventri curator constitutus sit (4). 

In legibus hisce omnibus de privilegio personali seu exigendi dicitur : 
etenim ex: legibus ipsis id cernitur: namque ubicumque illud privile- 
gium non transmittitur ad heredes, quod tamen factum esset, si de hy- 
potheca tacita fuisset sermo; sic in Digestis quoque privilegii in securita- 
tem crediti vox alio vix sensu occurrit. . 

Hermogenianus denique optimus testis est, privilegium pupillorum 
personale fuisse , eosque. suo: tempore legale pignus generale nondum 
habuisse: zon solum tutela privilegium datur in bonis tutoris , inquit, 
sed etiam ejus, qui pro tutelá negotium adel vel ex curatione pu- 


QG) Ly 4» dig., lib. IT. tit. 1, 7. 

(2) L: 44. $ 1, lib. XXVI, tit, 7. 
(5) L. 19. $ 1. dig., lib. XLII. tit. 5. 
(4) L. 20 - 24 dig., cod. 


( 106 ) 


pilli pupilleve, furiosi furioseve debebitur, si eo nomine cautum non 
sit (1), id est si pupillo in tutoris bonis nullum expressa conventione jus 
pignoris sit constitutum; expressà conventione, inquam: nam si de 
tacità hypotheeä constitisset, non conditionatim dixisset jurisconsultus. - 

Nec me fugit sub Septimio Severo, pupillis hypothecam tacitam fuisse 
concessam in iis rebus, quas emerant tutores pecunia pupillari. Sed hec 
hypotheca non erat, nisi specialis in bonis nempe pupillari pecunia emp- 
tis, de qua piis hic sermo non est, cum de generalibus tantum hy- 
pothecis nobis res est. 

Sub Severo autem prima hypothece tacite pupillis concesse vestigia 
reperire licet. Verum postea Constantinus anno 314 hsec rescripsit: 
pro officio administrationis , tuloris vel curatoris bona, si debitores 
existant, tamquam pignoris titulo obligata, minores sibimet vindicare 
minime prohibentur. Idem est, si tutor vel curator quis. constitutus , 
res minorum non administraverit. Dat: VII kal. April. Treveris , 
K olusiano et Aniano coss. 314 (2). Cum ante Constantinum nemo 
Imperatorum , quantum scimus; tacitam illam generalem hypothecam 
pupillis et minoribus tribuisset, cumque adeo ipsi Hermogeniano jus 
illud ignotum esset, jure, credo, statuere possumus, a nostro Imperatore 
primum introductam esse. 

Nec enim, ut contendit. Glückius (3) cum aliis, verba Constantini ad 
juris jam usitati confirmationem: spectant, nec obstat, ad quod etiam 
provocant, private femine datum esse rescriptum, cum multa nova jura 
ab Imperatoribus, ejusmodi rescriptis, que sub et adnotationes vocamus, 
sint introducta. 

Generale pignus. hocce a tempore administrationis bonorum vel sus- 
ceptæ vel suscipiendæ initium capere, non ab eo, quo primum male 
aliquid gestum sit, Justinianus secundum communem circa. hanc rem 
opinionem ipse- disposuit (4). Transire autem ad heredes pupilli, id nulla 


(1) Frag. 7. dig., lib. XX. tit. 4. E. 5. lib. XXVII. tit, 9. L. 6. cod. lib. VIT. tit, 8. 

(2) In cit. Cod. Theod., lib. III. tit. 19, illud rescriptum exstat, sed ultima verba desunt, 
ex quibus elucet in L. 20. cod., lib. V. tit. 37. Tribonianum quedam, ex suis addidisse, 

(5) Glück, Erläut. der Pandekten, vol. 19. pag. 141. 

(4) L. 6. $ 4. cod., de bonis qua lib. 


d V aene Ge 


( 107 ) 


quidem expressa legis dispositione, sed hypothecæ indole ipso sole clarius 
evadit, quamquam plurimi jurisconsulti, quibus rationibus ducti plane 
ignoro, contrarium defenderint (1). 

Jus pignoris enim creditoris constituentis morte non extinguitur, sed 
ad heredes transmittitur, si express’ conventione aut lege constitutum. 
Et licet personale pupillorum sive exigendi privilegium ad heredes 
transmitti non posset; nulla exinde ad tacitam, qua postea iis prospectum 
est, hypothecam valet conclusio. Non enim hec in illius locum surrogata 
videtur, quippe ad augendam pupillorum securitatem «concessa, eam 
retinet indolem atque jura, que generi illi actionum propria insunt. 

- Magis controversum est, utrum ad furiosos dementes, prodigosque hzc 
hypotheca tacita pertinuerit? Affirmant 77esiphal (2), Erxleben (3), et 
fatebimur maxima æquitate suffultam eorum videri sententiam, que 
tamen non sufliciunt ad talem hypothecam cui addicendum, quippe qua 


sola nititur lege. 


-$ XVII 


ORIGO, PROGRESSUS ET FATA PRIVILEGIORUM ET PIGNORUM , IN SECURITATEM DOTIS 
‚ET BONORUM PARAPHERNALIUM ET DONATIONIS PROPTER NUPTIAS FEMINIS 
'"CONCESSORUM. 


Litt. Cf. Pars posterior, cap. III. $ 15 et 14. 


Relinquamus constitutionum varietatem dissensumque legum, que de 
pignore liberorum in bonis parentum nobis disserentibus movebant bel- 
lum, et ad aliud caput sese nostra vertat disquisitio. Namque nunc tan- 
gimus pignora in matronarum securitatem concessa. 

Sed quum jura, qua iis concedere solent homines, variis fatis sint 
subjecta, et ipsa adeo matronarum jura ab hominum religione, cultu et 


(1) Cocceji in jure controverso tit. in quibus causis pig. tacit. contract, quest. 2. Lauter- 
bachii diss. de pignore tacito, $ 57. 

(2) Westphal Pfandrecht, $ 77. 

(5) Erxleben, principia de jure pign. et hyp., $ 76. 


( 108 ) 


ingenio pendeant, secundum verba clari alicujus. scriptoris. « Depen- 
dantes de nos passions , attendant les lois, que leur dicteront la forme. 
des gouvernemens » la religion, la morale, les préjugés" (1), opere 
erit pretium, ejus. rei origines paulo altius repetere, ut sic. tujune 
commenti apta satis. et germana dari possit ratio. 

Antiquissima etate pessimam Rome feminarum fuisse conditionem in= 
genii peritum gentis nascentis fugit neminem. Etenim Romanorum inge- 
nia tum nimiam redolebant ruditatem, quam ut multa concederent jura 
iis, quarum uno cultu crescere poterat Imperium. Deinde Roma superba 
illa gentium dominatrix futura, que a regibus, ut Pomponii utar ver- 
bis, manu gubernabatur (2), non unum, quod feminarum , ut ita dicam, 
a juribus statuebat exilium, civitate donavit commentum, ut enim vere 
ait Montesquieu: « la servitude des femmes est trés-conforme au génie 
du. gouvernement despotique, qui aime à abuser de tout..... aussi 
a-i-on vu de tout les tems marcher d'un pas égal la servitude domes- 
lique et le gouvernement despotique" (3). Est tandem via quedam, 
quæ vel sola humanitatem , quà gaudet feminarum conditio, etiam nas- 
centem intercipit , Martem intelligo. At quid Romani in eo profecerant, 
quippe qui quidquid magnitudinis et splendoris est, vel maxime a Marte 
habebant acceptum, nemo gentium non est expertus. Vix enim a vastis 
Palmyre solitudinibus ad Jordani undas locus est ullus, qui mucrone le- 
gionum Romanarum non fuerit sanguine cruentatus. Nec adeo tua te 
servavit virtus constans Carthago! Tuque carnifici Rome tandem succu- 
buisti infelix Palmyra! 


Que cum ita essent Romanorum ingenia, mirum non est, si juris 


orbas fecerint imbelles. Etenim, commemorante Livio: « majores, ne 
privatam quidem rem agere feminas voluerant , in manu parentum t 
esse fratrum , virorum" (4): unde sane ferreæ conditionis feminarum 
surgunt indicia: namque Livium. non vane manus verbo uti, recte, credo, 
suspicor. Revera femine semper sub alicujus potestate erant, ita ut sui 


(1) Segur, les femmes: avant propos. 

(2) Pomponius, de orig. jur., $ 1. 

(3) Montesquieu, esprit des lois, liv. XIV. chap. 9. 
(4) Livius hist., lib. XXXIV. 11. 


enc ed LLL TN nr d Ze 


( 109 ) . 


juris numquam essent, neque ulla in earum favorem statui posset secu- 
ritas. Nam si confarreatione, usu aut coémptione in manu essent ma- 
riti, cum suis omnibus in ejus potestate erant, adeo ut omnium, que 
ab iis acquirebantur, dominus esset maritus ex jure Quiritium , cum ipsa 
uxor filie esset loco (1). Si vero in manu non essent, sub tutela legitima 
agnatorum erant, aut sub patria potestate; quo casu nulli iterum secu- 
ritatis generi in earum favorem locus esse poterat, quum ii, qui sub 
patria potestate sunt, proprium nil habere possint, et tutela legitima 
tutorum jus esset, vi cujus teneri tutores neutiquam possent ad quam 
dam securitatem prestandam. Non mirum igitur dixisse Gellium: « quin- 
gentis fere annis post Romam conditam, nullas rei uxoriæ neque 
actiones neque cautiones in urbe Romana aut Latio fuisse (2). Nam- 
que nulla erant bona paraphernalia, et dotes adeo ipsas novisse primis 
temporibus non videntur Quirites, utpote, qua ad agrestes veluti tunc 
erant, minus pertinent. 

Neque enim audiendus Columella dicens: « Erat olim summa reve- 
rentia. cum concordia et diligentia mixta, flagrabatque mulier pul- 
cherrima diligentie wmulatione, studens negotia viri curd sud 
majora et meliora reddere. Nil conspiciebatur in domo dividuum , 


„nihil, quod aut maritus, aut femina, proprium esse juris sui, dice- 


ret” (3). He enim sunt nugae, que historie adversantur. Tum scimus, 
quam cauti et callidi sint aliquando Romanorum plurimi, ut, que sum- 
mam barbariem redolent, majorum instituta. colore quodam elegantiori 
adumbrarent. ; d 

Sed non ita stetit immota mulierum conditio. Nam mitescente cultu, 
mitigata est patria potestas, tutela, et ipsa in manum conventio sensim ex 
usu recessit, ut vere monet Condorcet: « l'habitude avait établi entre 
les deux sexes une plus grande égalité, les femmes ne furent plus 
considérées comme un simple objet d'utilité, comme des esclaves seu- 
lement plus rapprochés du mattre: l'homme y vit des compagnes , et 


(1) Gai. comm. I. $ 108 - 115. Ulp. frag., tit, XIX. $ 18. 
(2) Aulus Gellius, noct. attic., lib. IV. cap. 5. 
(5) Columella, de re rust., lib. XII. pref. 


( 410 ) 


apprit ce qu'elles pouvaient pour son bonheur (1). Itaque factum ‚est, 
ut bona paraphernalia haberent feminæ, imo, cum paulo post artes in- 
valescerent, et luxu magis magisque indies diffluerent Quirites, matrimo- 
nii quoque onere indies, augente, eo ventum est, ut, si Plauli verbis fides 
detur, « virgines grandes et dote casse viderentur illocabiles’’, et sic 
dotes ad morem venirent Quiritium. Sensim triplex genus dotium est 
coortum, scilicet: profectitia , adventitia et receptitia, quarum maritus 
fiebat dominus ex jure Quiritium, addita tamen obligatione, eas, matri- 
monio dissoluto, restituendi. Qua cum ita essent in more, Mae secu- 
ritatis generi in mulierum favorem ansa est data, nimirum propter bona 


paraphernalia. et dotis restitutionem, qua qualia quantaque fuerint hic 


commemorare me juyabit. 


Videlicet si matrimonium sine in manum conventione esset celebratum, 


neque filie loco veniebat uxor, neque ei maritus succedebat (3), imo de 


dote restituenda stipulatione caveri erat solitum, adeo de restitutione cau-. 


tionem dari (4), et tunc actione ex stipulatu agi, que stricti juris erat 
aclio, contra maritum ab iis quibuscumque , qui dotem dederant , eum 
in finem, ut dos restitueretur, aut saltem ejus valor, si alienata fuisset. 
Si vero nulla stipulatio intervenisset, actio ex stipulatu dari non potuit, 
sed sive dos esset receptitia, sive adventitia, si sui juris esset mulier, ei, 


si in patria potestate esset, patri, adjuncta filiae persona, ad dotem recu-. 


perandam concessa fuit actio rei uxoric (5), que bone fidei erat. Deni- 
que prescriptis verbis actioni locus fuit, si quis extraneus dotis a se 
constitute restitutionem non esset stipulatus (6). 

Omnibus hisce remediis actor contra mariti patrem uti potuit, veli in 
solidum, si filiusfamilias ejus jussu dotem accepisset, vel quatenus in rem: 
patris versa esset, actione de in rem verso (7). Prator enim edixisse di- 


(1) Condorcet ,. esquisse d'un tableau des progrès de l'esprit humain, époque 5me, 
(2) Plaut. Aulul. act. I. sc. 2. v. 14. 

(5) Grupen, de uxore Romana, cap. 7. pag. 554. Hanov. 1727. 

(4) Gellius noct. Attic. IV, 5. 

(5) Ulpiani fragm., tit. 6. § 6. 

(6) Hotomannus, tract. de dotibus, § 107. 

(7) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol, 14, pag. 400, 


‘ 


(11 ) 


citur: « si quid in rem alicujus versum esse dicetur, ex eo, quod is 
accepit, qui in ejus est potestate, quatenus versum erit , eatenus ac- 
lionem dabo" (1). Si maritus sub patria potestate esse desiisset, intra 
annum ex prætoris edicto actio de peculio fuit concessa. Edixit enim 
« post mortem ejus, qui in allérius potestate fuerit , posteaquam is 
emancipatus , manumissus , alienatus fuerit, duntaxat de peculio , et 
si quid dolo malo ejus , in cujus potestate est, factum erit, quominus 
peculii esset, in anno, quo primum de ea re experiundi potestas erit, . 
judicium dabo? (2). Unde elacet patrem peculio tenus teneri, si nil doli 
esset factum, verum pro tota dote, si dolus intervenisset, et fecisset, quo- 
minus esset peculium. Tandem dotium summus fuit favor. Ab Augusto 
lata est lex Julia de adulteriis, quà eavebatur, ne maritus fundum dota- 
lem soli Italici absque eonsensu uxoris venderet, et ne quidem, ea con- 
sentiente, pignori daret (3). Jurisconsulti adeo nunc' maxime dotis favent 
securitati: Paulus, « in ambiguis pro dotibus respondere melius esse 
docet (4): Pomponius « publice interesse, dotatas esse feminas ad 
sobolem procreandam , replendamque liberis civitatem" (5). 
- Atqui eximius ille dotium favor non potuit non dare ansam plurimis 
privilegiis, quorum quidem quod primum adinventum, ad Justiniani 
tempora usque solum exigendi fuit. Enimvero caveamus, ne hypothecam 
tacitam ante hujus Imperatoris tempora statuendam moveamur, iis de 
tacito pignoris jure interpretandis , que de conventionali accipere accura- 
tius legum examen jubet. Quippe leges quecumque de hypotheca dotis 
. ejusque cum privilegiis fisci concursu disserentes, conventionalem hypo- 
thecam supponere; clari scriptores censent, et mihi saltem res est per- 
suasissima. 
Primum Septimius Severus et Caracalla privilegium exigendi , in 
dotis majorem securitatem concessum, quod nec ad heredes transire 


(1) Westenbergius, princ. jur., lib, XV, tit 5. $ 2% 
(2) Westenbergius, princ. jur., lib. XV, tit. 15. $ 2. 
(5) Gai. comm. II. $ 65. 

(4) L. 85 dig., de div. reg. juris.. 

(5).L. 1 dig., lib. VII. tit. 74. 


(112) 


statuunt, verbis ita audientibus memorant «scire debes privilegium dotis, 
quo mulieres utantur in actione de dote ad. heredem. non transire” (4). 

Haec constitutio in omnibus corporis juris editionibus annum 210 habet, 
quod tamen erroneum est, namque, ut habet doctiss. Relandius (2), 
Pompejani et _Frvitii consulatus in annum 209 incidit. Quamquam de 
anno hujus constitutionis, nobis constet, tamen non sque: clarum dici 
potest, num etiam ante hanc constitutionem privilegium illud exigendi 
jam non fuerit receptum? Id maxime auctoritatis viri suspicantur, veluti 
Meisznerus (3) et Glückius (4), utique jam moribus ante tempora 
Caracallæ dotibus privilegio exigendi prospectum fuisse, favore juris- 
consultorum erga dotem, etenim, dotium causam semper et ubique 
precipuam esse, ut Pomponius ait. At nobis etiam ex constitutionis 
tenore, ante eam etiam dotibus, prospectum fuisse videtur, quippe in ea 
dicitur de privilegio exigendi doti concesso , ac de re jam notissima. 
. Quidquid sit, saltem ejus originem definire, utpote qui juvenis rem dif- 
ficilem tum periculosam, utique viribus imparem aggrederer,. mihi non 
licebit. Sed superest ut moneam, nos Caracallæ constitutione altera 
edoceri (6): si mulieri pro dote restituenda expressa hypotheca consti- 
tuta sit, in hanc privilegium dotis personale transferri non posse, ean- 
demque hypothecis tantum tempore junioribus preferendam, antiquiori- 
bus vero esse postponendam (7). At hic videtur errare. Thomasius (8) 
qui, teste hac lege, Caracallam doti tacitam hypothecam concessisse , 
probare studet. 

His dictis, expositisque iis, que dicenda hic videbantur, jam de j juris- 
consultorum effatis quibusdam. disserere orationis ordo jubet, quibus 
paulo accuratiorem de dotis privilegio personali debemusnotionem. Primum 


(1) L. unic. cod., lib. VII. tit. 74. 

(2) Relandi, fasti consulares, pag. 114. 

(3) Meiszner, in opere laudato, $ 150. 

(4) Glück, Erläuterung der Pandekt., vol. 19. pag. 94 

(5) L. dig., lib. XXIV tit.. 5 
. (6) L. 12 cod., lib. X. tit. 1. 

(7) Westphal Pfandrecht, $ 164. pag. 238, et § 104 pag. 259. 
(8) Thomasius, dissert. de origin. hiptacit., $ 15. 


( 113 ) 


Ulpianus non modo mulieri concedendum esse hocce securitatis reme- 


dium putat, sed quoque, si sponsa dedit dotem, inquit, et nuptiis 


renuntiatum est, tametsi ipsa dotem condicit, tamen equum est, 
hanc ad privilegium admitti, licet nullum matrimonium contractum 
sit (1). Idem testatur Hermogenianus (2), cujus verba hic in medium 
proferre mihi liceat, namque originem hujus juris, ni fallar, docere viden- 
tur: si sponsa dotem dederit, inquit, rec nupserit, vel minor duode- 
cim annis, ut uxor habeatur exemplo dotis , condictioni, favoris ra- 
tione, privilegium, quod inter personales actiones vertitur , tribui 
placuit. Jus illud in jurisconsultorum auctoritate suam originem 
habere, sermo, quo utitur jurisconsultus, nempe id placuisse forte 
docet (3). U/pianus hoc confirmare videtur. Etenim non dicit, id lege 
aliquà introductum esse, sed id æquum esse. Quare merito suspiceris, 
id receptum esse ob auctoritatem jurisconsultorum , quibus id equum 
visum erat (4). 

Perire privilegium dotis, si dos post divortium'in stipulationem dedu- 
catur, Paulus auctor est. Neque enim, inquit, deteriorem causam 
nostram facimus actionem exercentes , sed meliorem, ut solet dici in 
his actionibus, qua tempore vel morte finire possunt. Itaque uxor 
cause dotis melius prospicere videbatur, si ejus restitutionem sibi stipu- - 
laretur, licet ex stipulatu agens, privilegio uti haud posset, quam si, ne- 
glecta stipulatione, rei uxoriæ actionem instituerit, ac privilegio uteretur. 

Jam denique moneamus necesse est , rel dotes suas sæpe peri- 


“elitari videntes, sibi aliis remediis cavere voluisse. Moris enim fuit, ut 


in dotis securitatem sibi a marito conventionalem hypothecam dari cu- 
rarent, cujus exempla in legibus exstant. Quandoque etiam, fidejus- 
soribus datis, contentæ erant, quod tamen Gratianus , Valentinianus et 
Theodosius anno 381 interdixére (5). 


a) L. 17, § 1. dig., lib. XLII. tit. 6. 

(2) L. 74 dig., lib. XXIII. tit. 5. 

(3) Finistres comm. in Hermogeniani juris epit. lib. 812. 

(4) Glück, Erläuterung der Pandekt., vol. 19. pag. 95. : 

(5) L. 1 cod., lib. V. tit. 20, que constitutio postea nempe anno 392 a Thodosio primo 


confirmata est c, 1. Cod, Theod., lib. 3. tit. 15, sic etiam a Justiniano confirmatur L. 2. cod. , 
lib. V. tit. 20. 15 


(114) 

„Et hee erant remedia securitatis doti concessa, si res dotales alienate 
essent consumptæ. Sed remedium securitatis etiam femine habebant, 
si adhuc exstarent. Etenim res dotales restantes vindicari posse a muliere 
ejusve heredibus, diu jam usu obtinuerat, et Principum constitutionibus 
est firmatum. Severus et Antoninus Imperatores eum vim contrahere 
videri jubent, qui ob mariti debitam res uxoris pignori capiat (1). Cara- 
calla bona, que sua esse uxor liquido probaverit, a mariti facultatibus 
ob debitum primipilare occupantem separare et restituere jubet (2). 
Diocletianus et Maximianus, ob maritorum culpam uxores inquietari , 
el res, que in uxorum dominio sunt, a fisco occupari vetant (3). Denique 
Arcadii et Honorii edicto, jus vindicandi dotem et res, que donationis 
ante nuptias, vel durante matrimonio, largitatis titulo ad eam pervene- 
rint, mulieri haud denegatur (4). 

Supersedeamus his, ad Justiniani, Imperatorum claudentis agmen, de 
dotis pignoribus tacitis et privilegiis constitutionem , ad historiam animum 
convertentes , dignissimam , qua paulo diutius immoremur. Primum nempe, 
quia iis jura plane nova introducta sunt; deinde quia in iis exponendis 
maximis difficultatibus laborant juris interpretes. 

Ut enim auri rapacem Antoninum Caracallam fiscum maximis pri- 
vilegiis amplexum esse memoravimus, ita Justiniano in suis constitutio- 
nibus dotium feminis restituendarum securitas presertim cordi fuit, 
atque earum. patronus merito salutatur. 

Prima constitutionum, quee ad rem propositam spectat, illa est, quam 
anno. 528 emisit Imperator statuens: ubi adhuc matrimonio constituto 
maritus ad inopiam sit ductus , non obesse ei ( mulieri) matrimonium 
adhuc constitutum, sed ita eam posse easdem res vindicare , vel a cre- 
ditoribus posterioribus , vel ab aliis , qui non potiora jura legibus habere 
noscuntur , ut habuisset, si matrimonium eo modo dissolutum esset, quo 
dotis et ante nuptias donationis exactio ei competere poterat. Verum, 


(1) L. 1 cod., lib. IX. tit. 12. 
(2) L. 2 cod., lib. IV. tit. 12. 
(5) L.. 1 cod., lib. VII. tit. 73: 
(4) L. 9 cod. , lib. IX. tit. 49. 


gn 


( 445 ) 


ne credamus hac lege pignoris taciti jus fuisse concessum ; de mariti rebus 
expressa conventione in dotis securitatem obligatis Imperatori est sermo. 
Neque huic hypothece conventionali privilegium datum est; namque 
mulieri res mariti ab iis tantum , qui potioribus juribus non fruuntur, 
vindicare permittit. Hic est igitur hujus constitutionis finis, ut deducto ad 
inopiam marito, uxor ea, pendente adhuc matrimonio, habeat remedia, 
quibus alias non nisi dissoluto eo uti poterat. Prohibita tamen est, 
quamdiu subsistit matrimonium, alienatio bonorum, in quorum posses- 
sionem immissa est, et reservata sunt ceteris mariti creditoribus integra 
jura contra maritum ejusque bona, si que postea forte acquisierit. 

Excipit hanc legem edictum anno 529 datum (L. 30 cod. lib. V. 
tit, 12) quo tria in primis cautum invenies. Primum enim inde elucet, 
Imperatorem dedisse muliéribus tacitam hypothecam in rebus dotalibus 
ipsis, mobilibus et immobilibus, sive æstimatis sive non æstimatis, ut 
hypothecarià actione a quocumque, si exstent, eas sibi vindicarent. At 
hoc non modo, sed quoque privilegium temporis, ut potiores pre om- 
nibus mariti creditoribus haberentur, excepto tamen fisco, et eo, qui in 
militiam emendam credidisset pecuniam; ita porro, ut omnes prescriptio- 
nis excepliones ab eo tantum tempore iis opponi possent, a quo actionem 
hypothecariam movere iis erat permissum. Quodsi vero maritus locuples 
esset, non nisi, matrimonio dissoluto agere sic licere; si vero ad inopiam 
esset redactus, matrimonii tempore, ab eo tempore, quo malam ejus 
fortunam deprehenderent. Ita dotibus prospectum esse voluit Imperator, 
si res dotales extarent. Quas autem mulier persequi non posset, quia 
consumptæ erant, quarum gratià ante Justinianum actione ex stipu- 
latu, vel rei uxoriæ agebatur, eas alià omnino actione, qua quidem 
melius uxoribus cautum esset, persequi jussit: plane novam videlicet 
creavit actionem , cui perpetuo eam indolem esse voluit, ut in dote con- 
stituenda stipulatio hypothece intelligeretur interposita, ita ut nihilominus 
bone fidei esset, imo ut plane omnes haberet actionis ex stipulatu et 
rei uxoric virtutes (1). 

Tacitam denique dedit hypothecam , eamque generalem «ab utroque 


(1) L. 8 cod., lib. V. tit. 14. 


( 116 ) 


latere, sive ex parte mariti pro restitutione dotis , sive ex parte 
mulieris pro ipsa dote prestanda, vel rebus dotalibus evictis”, ut 
igitur ex hac lege agere actione hypothecarià posset maritus adversus eum 
qui dotem promiserat, sive esset uxor, sive pater alterutrius, sive etiam 
extraneus, ob dotem promissam, ejusque evictionem prestandam; imo 
uxor quoque adversus maritum pro ejus restitutione. * 

Sed ut nunc dotis mittamus causam , et ad paraphernalia descendamus, 
jam Theodosius et Valentinianus decreverant, marito in iis, que uxor 
extra dotem habet, nullum omnino jus competere (1). Sed neque hic 
defuit Justinianus , Theodosianus sanctiones denuo repetens , et praeterea 
statuens: quod si uxor marito nominum. paraphernalium administratio- 
nem commiserit, actiones apud mulierem manere, marito tamen licere eas 
movere, et pecunias sortis, quas exegit, mulieri servari oportere, vel in 
causas, quas quidem ipsa elegit, impendi (2). Praeterea si in eorum se- 
euritatem, in dotali instrumento nominatim hypotheca a marito esset 
scripta, hac mulierem. ad cautelam suam esse contentam: sin autem hoc 
scriptum non inveniatur, ex presenti lege, eam habere legalem hypo- 
thecam, eamque generalem, in mariti facultatibus (3). 

Quod ad alia bona paraphernalia, in illorum securitatem quoque ab 
Imperatore tacitä hypothecä cautum censent plurimi. Nos vero iis nullo 
modo suffragari possumus, quippe quorum in legibus nil invenimus. 

Superest, ut moneamus, non modo doti et bonis paraphernalibus Im- 
peratorem favisse, sed quoque donationibus propter nuptias: etenim in 
Novellis statuit: « In donationibus propter nuptias, secundum. tem- 
pora, quibus fiunt, hypothecas habeant." (4). 

Referuntur et alie hypothecæ tacite, veluti ea, quz in bonis vidui 
vel vidue, si quid sub viduitatis conditione acceperint, esset concessa, 
si ad secundas nuptias aspiraverint; deinde illa, quae ecclesiis esset con- 
cessa in bonis emphyteute sus; tandem alia, quarum autem , quum 


(1) L. 8 cod., lib. V. tit, 14. 

(2) L. 11 cod. init., lib. V. tit. 14. 
(8) L. 11 cod. in fine, lib. V. tit. 14 
(&) Novell. 119. c. 1. 


—gÀ me Dom se. ES 


UAR E RT 


(17) 


plures negamus, alias nullum historie momentum prebere arbitramur , 
eas praeterire hic duximus, eo magis, quod in posteriore parte de iis 


denuo sumus disputaturi. 


CAP. IV. 
SL 


DE ORIGINE PRIVILEGIORUM IN UNIVERSUM, 


Quemadmodum jam antea retulimus , antiquissima etate , non nisi 
tradita re debitoris, pignoris jus competere poterat : itaque merito 
licebit existimare, creditores pignoratitios tum ad pignora concursui in- 
ferenda obligatos non fuisse, imo potius ab iis neutiquam recessisse , 
donec debitum omnino esset solutum. Multo minus illis temporibus 
leges Romane privilegia constituerant. Etenim in Romana republica, 
que æqualitate nitebatur, quam odiosum fuisset vel verbum privi- 
legii, quo de lege communi exempti, unus ad meliorem, alter ad 
pejorem conditionem redigeretur ? Nec quis objiciat, ita apud Romanos 
non fuisse, qui habuerunt patricios et plebeios, aliosque hujusmodi or- 
dines et populi divisiones. Hee enim pertinent ad jus publicum, sed neu- 
tiquam ad jus civile, quod æqualitati Romane maximum erat presidium. 
Deinde quantopere ingenio Romano adversarentur populi ille divisiones 
privilegiatæ , ex eo luculenter apparet, quod tandem patriciatüs vestigia 
deleta fuerint, et omnes Quirites adeequati. Imo hoc ingenium inde ab . 
initio in leges transierat, ut profecto Jam decemvirali lege nobis occurrat 
constitutio satis superque docens, tam fuisse sanctam Romanis æqualita- 
tem, quam odiosa privilegia, quippe, que prohibentur verbis: privile- 
gia ne irroganto ! 

Haec non modo privilegiis nascituris obstabant, sed quoque notio, quam 
de iis habebant Romani. Ut vox ipsa jam aliquatenus indicat, privilegium 
Romanis erat privata lex; imo si quid concedendum fuisset, cum leges 
nonnisi in comitiis ferebantur, id quoque ita fuisset conferendum, quod 
autem quum non modicam pareret difficultatem , privilegia quoque im- 
pediebat. 


(118 ) 


Ita diu stetit æqualitas intacta, utique Tullii temporibus privilegia 
adhuc odio fuisse, docet abunde Oratio pro Domo: « Z7"étant leges 
sacrate, vetant. XII tabule, leges privis hominibus irrogari: id 
est enim privilegium." 

: Sed eversà republicä liberá, omnis generis privilegiorum numerus indies 

unà cum Imperatorum numero crevit (1). Nam, quo magis imperantes 
periculis exagitabantur, eo liberaliores quoque erant privilegiis conce- 
dendis, ut sic forsan civium ordines ad suas partes traherent. Tandem 
Casares, imperium nunc tenentes, privilegio nitens, quomodo ad ima- 
ginem imperii non fecissent jus civile ? - 

Sed satis de generalibus: videamus quibusnam creditoribus pigneratitiis 
privilegia fuerint concessa. 


§ IL. 


DE TEMPORIS PRIVILEGIO. 


Olim pignus neutiquam constitutum fuisse, nisi possessione, nec ita- 
que concursui creditorum esse locum potuisse, jam precedentibus expo- 
suimus. Sed, postremum recepto more, quod sola voluntate pignus con- 
stitui posset, creditorum pigneratitiorum conditio quoque est immutata. 
Etenim, quum plurimis simul in eamdem rem pignoris jus que posset 
competere, si tante non essent debitoris obzrati patrimonii reliquie, 
ut cuivis creditori satisfieri inde posset, de prioritate oriebatur quæstio, 
eaque non levis, quum prioribus nominibus exsolutis, posterioribus forte 
nil esset reliquum. 

Regulam, quà ejusmodi occasione usi fuerint Romani libere reipublicae 
plane ignoramus, quippe cujus apud scriptores ne quidem vestigia extant. 
Quantacumque vero ejus rei sit obscuritas, tamen suspicamur, iis jam 
temporibus regulam invaluisse: « Potiorem esse, qui tempore praevenit" : 
quippe quod quum communi hominum ratione niteretur, absque ulla 
lege, sola jurisconsultorum auctoritate et juris arte videtur consecratum. 


(1) Maxime exigendi privilegia concesserunt. 


(19) 


Quidquid sit, illius recepti meminit Marcianus (1), et Gaius, qui dieit: 
« Potiorem esse in pignore, qui primus credidit pecuniam et accepit 


hypothecam.” (2). 
Sm. 
DE ORIGINE PRIVILEGII EJUS, QUI IN REM CONSERVANDAM CREDIDIT. 


Omnium privilegiorum , quae strictiori sensu ita appellamus, antiquis- 


simum esse censemus, quod iis concessum est, quorum pecunia in rem, 


antea obligatam alteri, conservandam est credita. Illius jam meminit 
Ulpianus dicens: « Interdum posterior potior est priori: ut puta, si in 
rem istam conservandam impensum est, quod sequens credidit" (3). 

Si de illius juris origine quæsieris, omnes fere silent historici: unum 
video Schweppium, qui illud prudentum auctoritate scribit civitate do- 
natum (4): hunc sequar. Nec enim eorum censu venit, quorum antea 
notavimus yitium ; sed tanta æquitate sese commendat, ut illud liberæ 
reipublice jurisconsultis merito tribui crediderim: quomodo enim eum 
postposuissent « Cujus pecunia, ut addit Ulpianus (5), salvam fecit 
tolius pignoris causam" ? 


S IV. 
DE ORIGINE PRIVILEGIORUM FISCI. 


His dictis de origine privilegiorum , quibus, uti suspicamur , ansam 
dedit prudentum auctoritas, vel, si minus placet, longeva Romanorum 

consuetudo, ad alia pergimus, ad ea, quz placitis Casareis rst 
suam debent. 

Et quidem imperator Caracalla rescripsit: « Potiorem esse causam 
tributorum , quibus primo loco omnia bona cessantis obligata sunt" (6). 


(1) L. 12 dig., Kb. XII. tit. 4. 

(2) L,: 11 eodem, 

(3) L. 5 dig., lib. XX. tit. 4. 

(4) Schweppe, Römische Rechtsgeschichte, $ 289. 
(5) L. 6 dig., loco laud. 

(6) L. ı cod., lib. IV. tit. 46. 


( 120 ) 


Nec desunt scriptores, qui. fisco privilegium quoque adscribunt in 
bonis post contractum cum eo adquisitis: hoc enim U/pianum retulisse 
in famosissima Lege 28 dig. de jure fisci (1). Sed neque illo fragmento 
jus, alias Romanis ignotum, esse introductum, ex iis apparebit, que de 
hac re in posteriori nostre dissertationis parte sumus dicturi. 


$ V. 


DE INSTRUMENTO PUBLICO. 


Olim, uti videtur, quod ad instrumentorum formam , pignora aucto- 
ritate privata constituebantur. Sed, quum in fraudem anteriorum credi- 
iorum alius dies scriberetur, quo pignus falso dicebatur constitutum , 
imperator Leo anno 469, quoad instrumenta, novam legislationem con- 
didit, statuens: creditores, qui pignus sibi constitutum probarent instru- 
mento publico, aut quasi publico, in concursu esse potiores iis, qui ad 
privatum modo provocarent (2). Ne autem credamus, hoc per modum 
privilegii stricté dicti, hoc est, per modum juris singularis esse factum : 
nam, uti in ultimä hujus dissertationis parte probabimus, ills communis 
juris principiis omnino nituntur. 


S VI. 


DE ORIGINE. PRIVILEGII DOTIS. 


Hypotheca tacita, uxori in dotis securitatem concessa , olim privilegiata 
haud fuit. Sed imperator Justinianus, ut ipse dieit, assiduis mulierum 
aditionibus inquietatus, que dotes deperditas lugebant, ipsis privilegium 
concessit (3). 


S VII. 


DE ORIGINE PRIVILEGII IIS CONCESSI, QUI AD MILITIAM EMENDAM CREDIDERUNT 
PECUNIAM. 


Ultimi hujus privilegii Justinianus iterum est auctor. Statuit enim: 


(1) Ita Schweppe, Römische Rechtsgeschichte, $ 289. 
(2) L. 11 cod., lib. VIII. tit, 18. 
(5) L. 12 cod., lib. VIII, tit. 18. 


(121 ) 


si quis in militiam, vel ut filius fiat statutus, mutuam pecuniam dederit, 
et sibi in eo contractu hypothecam stipulatus sit, et crediti probatio scrip- 
tis a tribus testibus subsignatis processerit, eum esse potiorem, qui in 
eam rem credidit, adeo ut ipsa uxor ei cedat (1). 

Sed queri posset, quid sit militia, quid statutus? Militie nomine hic 
veniunt functiones, quibus quis operam suam principi nayat, vel reipu- 
blicæ administrationi, vel domui Cæsaris. In legibus plurimi dicuntur in 
militia esse, inter quos comes palatinus, comitatensis , domesticus , qui 
in sacro palatio singuli muneribus fungebantur, et erant he militie pa- 
latine (2). Ab his differunt militie litterate, in quibus erant memo- 
riales , proximi scriniorum , comes dispositionum , magistri scrinio- 
rum et quæstor sacri palatii (3). Aliud genus militie iterum est illa, 
sub qua comprehendebantur, qui variis officiis inferioribus apud plerosque 
magistratus fungebantur, ` veluti seriniarii, cancellarii, adjutores, 
scribe, lictores, accensi, præcones, apparitores. Qui hisce muneri- 
bus fungebantur, ab erario publico omnes pensione fruebantur. Mos 
adeo invaluerat, ut plurima eorum emi et vendi possent, teste Procopio, 
qui dicit: « Sunt in Imperatoria: domo dignioris ordinis milites alii, 
quibus quo majori pretio militie nomina sibi comparant, eo major 
ab crario publico solvitur pensio." Imo in Pandectis et Codice de 
venditione aut legato militiæ sepissime fit sermo, quin ad heredes ipsos ` 
transirent militie , que in commercio erant. Quod ad statutos nunc 


attinet, apud Romanos eorum, qui muneribus publicis fungebantur, et ad 


administrationem reipublice spectabant, numerus erat definitus: ii, qui 
intra hunc numerum erant, ab ærario publico accipiebant pensionem, et 
statuti dicebantur; qui vero extra hunc numerum, supernumerarii di- 


cebantur (4). 


(1) Novell. XCVII. c. 4. 

(2) Cod. Theod., lib. XII. tit. 26 et 27. 

(3) Cod., lib. XIT. tit. 9 et 19. : 

(4) Jac. Gothofredus comm. ad Theod., tom. IL., pag. 185 et 217. 
: 16 


(12) 
CAP. Y. 
SL 


DE ACTIONIBUS, QUE CONCEDEBANTUR EX PIGNORE ET FIDUCIA ANTIQUISSINA, 
^ ZETATE. 


Ex iis, quæ de indole pignoris et fiduciæ commemoravimus, jam 
perspicitur, qu actio ex ejusmodi juribus concessa fuerit. 

Pignus enim, ut diximus, initio jus in re, vi cujus creditor, debitore 
non solvente, pignus distrahere potuisset , nullatenus erat; imo potius 
tantum jus possidendi et retinendi pignus, donec debito satisfecisset ‘de= 
bitor, ut sic interdictis uterentur creditores pigneratitii. 

‘Quod ad pignus attinet, quod, fiducià interposita , erat NEE 
quum ea creditor dominus fieret ex jure Quiritium, consentaneum est, 
eum rei vindicatione agere potuisse contra quemque fiduciæ, id est, rei 
pignerate, possessorem , nullumque negotium umquam creditori majorem 
praebuisse securitatem. Ceterum inter debitorem et creditorem actio 
fiduciæ directa et contraria locum habebant; que utraque bone fidei 
erat (1), ea) ratione nimirum , quod contractus fiducie omnino fide 
innixus sit. í 

His actionibus usi sunt creditores pigneratitii, donec formula hypothe- 
caria Romanorum maximam mutationem subiret, et ex ea immutata ori- 
rentur novæ actiones, de quibus nunc dispiciendum. 


SI. 


DE ORIGINE ET AUCTORE ACTIONIS SERVIANÆ ET QUASI SERVIANÆ. 


Ut supra exposuimus (2), post fiduciam et pignus strictiori sensu, circa 
Tullii tempora, inter Romanos invaluit jus, quo debitor rem, retento 
illius dominio et possessione, creditori mero pacto ita poterat obligare, 


(+) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 14. pag. 7. 
(2) Cap. I. $ 5 hujus commentationis, 


( 123 ) 


ut hic jus in re consequeretur, atque, debito non soluto, pignus a quo- 
cumque possessore actione in rem posset repetere. Hoc jus ex jure civili 
neutiquam manayit, quippe secundum quod ex nudo pacto actio in rem 
numquam dabatur; sed ex jure pretorio, Etenim prætor, uti recentiores 
edictum tempore. deletum restituerunt, edixit: « Que in fundum con- 
ductum a colono illata , invecta, locator conventione ejus, cujus in 
bonis sint, pro mercede sibi obligata esse dicet, de his illi, nisi ar- 
bitrio judicis restituantur, adversus eum, qui possidebit, quanti res 
erit, judicium dabo (1): unde actio. Serviana, de cujus auctore dis- 
sentiunt. scriptores. 

Jam -4ccursius actionis Seryiane nomen deriyat a serviendo (2): et 
post eum a servando derivavit Negusanlius (3). Sed has opiniones, 
utpote satis ineptas, vel leviter refutare, opere non est pretium. Præ- 
fati edicti auctorem, a quo actio serviana nomen suum quoque accepis- 
set, dicit Servium Suspicium Rufum consonans fere historicorum opinio. 
Fuit Ciceronis coævus, et ipsi amicissimus, imo dicitur juris parens, 
adeo ut ipsi veteres de laudibus in eum cumulandis maximo fervore cer- 
tayerint: Cicero juris civilis artem in hoc uno fuisse affirmat (4); Zulus 
Gellius eum juris civilis auctorem et sui. temporis doctissimum preedicat (5); 
Pomponius ejus auctoritatem quam maxime extollit (6); denique Quin- 
tilianus juris antistitem ipsum salutat (7). 

Neque tamen desunt, qui Servium Sulpicium actionis Seryiane auc- 
torem fuisse negant, dicentes, Servium fuisse prenomen ; edicta autem, 
uli leges et actiones, a nomine gentilitio appellatas fuisse, velut leges 
Cornelias, Julias et Claudias. Sed quam inepta sit ejusmodi argumen- 
tatio, ex eo maxime apparet, quod, praeterquam notissimum sit, non 
raro prænomina in nomina gentium et familiarum abiisse, a prænomine 


(1) Noodt comm. ad dig., lib. XX. tit. 1. — Westphal Pfandrecht, $ 262 et annot. 295. 
Hec jam retulimus, sed quam tanti momenti viderentur ea denuo repetere non inutile duximus. 

(2) Accursius ad $ 7. Inst. de actionibus. 

(5) Negusantius de pig. et hyp., part. VIII. mémb. 1. $ 8. 

(4) Cic. in Bruto, cap. 41. N 

(5) Aul. Gellius Noct. Attic., lib. II. 10, IV. 12. 

(6) L. 2. $ 42, 45, 44 dig., de origine juris. 

(7) Quintilianus inst, orat., lib. Xl. cap. 1. 


(124) 2 
Pauli actio Pauliana, et Carbonis edictum Carbonianum nomen ac- 
ceperit. | , | 
Graviora argumenta contra communem opinionem de bis Sulpicio 
edicti auctore attulit Otto (1): nimirum inde a Lege Calpurnia, quam 
L. Piso an. urb. DGV rogavit (2), pretores non modo causis civilibus, 
sed quoque questionibus perpetuis præfuisse: prætorem urbanum et 
peregrinum solos jus habuisse in causis civilibus edicendi:'illos vero, 
qui quæstiones perpetuas erant sortiti, nullam exercere potuisse civilem 
jurisdictionem, multo minus ex ea potestate edicta proponere: quæstio- 
num rursus varias fuisse species, velut de ambitu, peculatu, repetun- 
darum, de majestate, etc., quarum singulas illi quæsitores moderaban- 
tur, quibus erant distribute: inter hos fuisse Servium Sulpicium , 
questione quidem peculatüs instructum, sed carentem jurisdictione 
pretorià: Tullium esse testem: hujus sors ea fuit, quam omnes tui 
(Servii) necessarii tibi optabamus, juris dicendi. Quid tua sors? 
tristis, atrox; questio peculatús (3). 
Hoc quum tantá auctoritate viderent comprobatum , censuere pleri- 
que (4), ob summam Servii auctoritatem ex ejusdem responso actionem 
Se via manasse. Sed neque hoc verum est: præterquam enim quod 
jureconsulto, homini privato, auctoritas defuisset, quà ipsius sententia 
pro jure haberetur, Justinianus disertis verbis refert, actionem Servia- 
nam ex pretoris jurisdictione substantiam cepisse (5), uti eam antea 
Paulus ex jure honorario deduxit (6), quod solis magistrataum edictis 
esse constitutum nemo inficias ibit. 
Alii hisce omnibus moti, ad alium Servium confugiunt, quem actionis 
Servianz dicunt auctorem. Sane quemdam Servium Fabium Pictorem 
commemorat Tullius (7), eumque juris, litterarum et antiquitatis bene 


(2) Ev. Otto, de vita, studiis scriptis et honoribus Servii Sulpicii, cap. X. $ 1 et 2. 
Traject. ad Rhenum, 1737. 

(2) Cic. de officiis, lib. HE. cap. 21. — In Bruto, cap. 27. 

(3) Cic. oratione pro Murena, cap. 20. 

(4) Theoph. Seger, in epistola adjecta — de historia tacite contract., quam 
dedit Schnorr, pag. 2. 


(5) $ 7. Inst. de actionibus. } (6) L. 17. $ 2 dig. 
(7) Cic. in Bruto, cap. 21. 


is 


. 


i 


i 


( 495 ) 


dicit peritum; deinde commemoratur Servius Sulpicius Galba sequin et 
alii Servii sint, quorum unum mihi reperire licuit apud Paterculum , 
sed nescio nunc quo illius libri loco. Neque tamen videtur alicui eorum 
actionem Servianam tribui posse: nam quoad primum, quem scilicet 
refert Tullius, observandum est, ipsius nomen dubiæ lectionis esse, 
cum plurimi codices loco Servii habeant Quintum Fabium, quem his- 
toriæ roman scriptorem fuisse constat (1): deinde alter, scilicet Servius 
Sulpicius Galba, uti ex Horatio colligi potest, non optima laude gau- 
debat (2): tandem, quod ad ceteros Servios, quorum superest memoria, 
eorum nemo vità rebusque in jurisprudentià gestis tantopere inclaruit, ut 
ipsi edictum tribui posset, quod quoque de superioribus Serviis non 
inepte affirmari posse arbitramur. Ut igitur cum Ottone jure meritoque 
affirmare liceat, auctorem actionis Serviane plane ignotum esse. 

Neque magis constat de state actionis illius celeberrimæ, silentibus de 
ea re veterum scriptis. Tamen colligere est ex Cicerone, eam actionem 
pauló ante ilius tempora receptam fuisse, quippe qui de hypothecis 


jam ipse loquitur: refert litem inter Cluvium et Philotetem Alabaden- 


sem in Caria pendentem, de qua alio loco diximus. Sed pergamus ad 
actionem quasi Servianam. 

Hypothecarum indolem historice indagantes, jam memoravimus , ad 
exemplum pacti pratorii postea conventum esse inter creditores et de- 
bitores de concedendo jure in re, quo debita aliunde ac ex locatione 
et conductione predii rustici oriunda munirentur: inde vero aclionem 
quasi Servianam postremum esse receptam. Atque, quum eodem loco 
edictum , quod a pretore quodam contendunt propositum, retulerimus, 
et rationes dederimus, quare magis placet, auctoritati jurisconsultorum 
illam extensionem tribaendam , quam pretorio edicto, supervacaneum 
esset ulterius hic morari. 

Sunt et aliæ actiones, que ex jure hy pothecse nascuntur; sed quum 
fere nullum historicum momentum habeant, eas prætermittere licebit. 


(1) Cf. Grotius, de vitis jurisconsultorum, lib. I. cap. 4. 
(a) Horatii serm, lib. I, satyr. 2. v. 44. send: 


( 126 ) 


PARS POSTERIOR. 


JUS JUSTINIANEUM 


CAP. I. 
$1 


DE VI ET INDOLE PIGNORIS ET HYPOTHECE. 


Font.: Dig. lib. XX. tit. 1. — Cod. lib. VIII. tit. 14. 
Litt.: J. H. Boehmer, dissert. de diverso pignoris et hypoth. jure. 
Hale, 1718. 
J. Potgieser, tractatus de natura et indole pignoris. Marburgi, 1722. 
_J. Sandra, disquisitio in juris hypoth. naturam. Traj. ad Rhenum , 1821. 


Relinquamus varietatem originis jurium dissensumque scriptorum , qui 
de historia nobis disserentibus bellum movebant, ad certiora progredia- 
mur: etenim ad Justiniani legislationem sese nostras vertere disquisitio- 
nes, thematis fert ratio. i 

Pignorum variis. significationibus philologicis , in historia relatis, non 
immorabimur, sed ad pignorum significationem juridicam sermonem 
convertemus. 

At, si eam spectes, varia est: subjectiva et cbjectiva. 

Subjectivo sensu pignus vulgo solent definire: « Jus in re creditori in 
securitatem debiti constitutum." Sed illam definitionem esse latiorem 
nemo non vidit, quippe que et jus retinendi comprehendit. Der 

Alii, iique multi, dicunt: « Pignus jus esse rem pro debito distra- 
hendi.” Verum etiam hee definitio vitio laborat, et quidem duplici: 
primum enim distractio in nominis pignore sepissime locum non habet: 


ENDE Ti 


era, cles nr = 


( 127 y 


deinde non convenit cum solo definito, quum creditor, debitore non sol= * 
vente, semper jus habeat in res creditoris’jus suum exercendi, quin 
tamen pignus habere dici queat. | 

Sic cum clariss. //arnkoenig pignus definiri posse arbitramur: « est 
jus in re aliena concessum , ex quo pro debito sibi satisfacere potest" (1). 

Jus in re: nam in rem actione. munitur creditor, si res corporalis obli- 
gata sit (2); si vero nominis esset pignus, non utique, quin tamen ex 
obligatione pignerata utilis actio creditori pigneratitio concederetur. 

In re aliena : quippe jus in re a dominio diversum in re propria ne- 
minem posse habere quisque intelligit , quum in. regula generali omnino 
esset inutile: excepto tamen , quando pignoris jus in re propria est con- 
cessum , ut proprietario contra alios. creditores inde caveretur. 

Concessum : conceditur. enim. pignoris jus: nam nemo solus ejusmodi 
sibi potest constituere; sed multo magis requiritur sive debitoris voluntas, 
sive legis dispositio, sive magistratus auctoritas, ut constitutum intelligatur. 

Ex quo pro debito : etenim requiritur, ut pignus constitui possit, de- 
bitum, sive obligatio, quum pignora, ut merito dicit clariss. Glück , 
obligationum sint accessoria (3), docente enim Justiniano: « hypotheca 
sunt contractuum quasi ministra" (4).- 

Sibi satisfacere potest: finis pignorum est creditoris securitas, que 
in eo consistit, ut rem sibi obnoxiam , debitore non solvente, distrahere 
possit, ut ei inde satisfiat. 

Huc usque de pignore-tam lato sensu disseruimus, ut eo, sic accepto, 
genus intelligatur, cum ita pignus inter et hypothecam nulla prorsus re- 
periatur differentia : unde Marcianus ait: « inter pignus et hypothecam 
tantum nominis sonum differre (5). Hine quoque Justinianus dicit: 
«inter pignus et hypothecam, quantum ad actionem pigneratitiam , 
nihil interest: nam de qua re inter creditorem et debitorem convenerit , 
ut sit pro debito obligata , utraque hac appellatione continetur" (6). 


(1) CL W. A. Warkoenig, commentarii juris romani privati, vol. I. pag. 485. Leodii, 1823. 
(2) L. 17. dig., lib. XX. tit. 1. 

(5) Glück, Erläut. der Pandekten, vol. 18. pag. 161. 

(4) Const. omn. reip. de concept. dig. $ 4. 

(5) L. 5. dig., lib. XX, tit. 1. (6) $ 7. Inst. IV, 6. 


(128 ) 


Recte igitur juris Romani scriptores permiscue pignoris verbo utuntur, 
tum de pignore strictiori sensu, tum de hypotheca, quod ad eorum 
exemplum nos quoque in hac dissertatione fecimus. e 


Jam vero de pignoribus in sensu strictiori disseramus. Duplici nids 
' pignoris jus constitui potest: aut creditori, cui jus pignoris constituitur in 
obligationis securitatem , res obligata traditur, et pignus sensu strictiori 
tune locum habet; aut res remanet apud debitorem, et hypotheca tum 
dicitur: namque, ut tradit Justinianus: « pignoris appellatione eam pro- 
prie rem contineri dicimus , que simul etiam traditur creditori , maxime 
si mobilis sit. At eam, qua sine traditione nuda conventione tenetur, 
proprie hypothece appellatione contineri dicimus" (2). Neque hisce 
obstat Ulpianus dicens: « pignus contrahitur non sold traditione , sed 
etiam nudä conventione , etsi non traditum sit^ (3): quem enim fugiet, 
eum sensu latissimo de pignore dixisse, Justinianum vero sensu strictiori? 


Est itaque hec pignus inter et hypothecam differentia, quod pignus 
traditione tantum constituatur, et res obligata apud creditorem sit, dum 
solo consensu res hypothece sint obligate, et apud debitorem maneant (4). 
In häc itaque id speciale est, quod, quamvis jus in re secundum juris 

‚ Romani ingenium actu inter vivos sine traditione numquam, illud tamen 
hic absque eä transferatur: quod receptum fuisse videtur, quia, cum hy- 
pothecæ in rebus immobilibus constitui soleant, si tradi deberent creditori, 
maximo incommodo debitor afficeretur, cum sic privaretur facultate re sua 
utendi. Dictee differenti accedunt et aliæ, inter quas una desumpta ex eo, 
quod plerumque fieri solet, nimirum: res mobiles pignori dantur , immobiles 
hypothecæ (5). Neque mirum: si enim res mobiles, que obligantur, cre- 
ditori haud traderentur, non haberet sufficientem securitatem, cum facile 
esset debitori pravo ipsam rem obligatam clam alienare, et sic creditorem 
eludere, quod in immobilibus verendum non venit; e contra in iis, de- 
bitoris interest, ut apud se remaneant, et vix interest creditoris in earum 


(1) Inst. 1V, 6. $ 7. 

(2 L. 1 dig., lib. XIII. tit. 7. 

(5) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, § 637. 
(4) L. 258. $ 2. dig. de verbor. signif, 


( 129 ) 


possessione esse, unde illæ solent hypothece dari (1). Ceterum nil impe- 
dit, quominus mobilia hypothece ebligentur, vel immobilia dentur pignori , 
qui casus etiam in legibus occurrunt (2). Quare dicendum , quam maxime 
errasse illos scriptores, inter quos ZZ" a/schius (3), qui differentiam pignus 
inter et hypothecam in eo statuunt, qued. res mobiles pignori, immobiles 
vero hypothece dentur. 

Superest igitur, ut etiam dicamus, Romanos quandoque de pignoribus 
et hypothecis sensu objectivo loqui. Nempe pignus etiam appellant rem 
ipsam creditori in obligationis securitatem traditam, hypothecam vero rem 
obligatam. 

Ceterum ut pignoris jus efficax sit, duo requiruntur: obligatio princi- 
palis, et res, in qua jus pignoris subsistere potest. De quibus singulis 
seorsim agemus. 


S IL 


DE INDOLE OBLIGATIONIS REQUISITE, UT PIGNORIS JUS EFFICAX SIT. 


Litt. 7. Laeffart, dissert. de hypothecá per resolutionem addictionis 
in diem sub conditione resolutivä non sublatä. Geettinge, 1749. 
J. F. Dann, diss. de hypothecä debito futuro accedente. Tubingæ, 1790. 
F. L. Gesterding, über die Schuldverbindlichkeit als Object des 

Pfandrechts. Greifswald, 1812. 


Pignora obligationum esse accessoria, jam memoravimus. Igitur, ut 
pignoris jus subsistat efficaxque evadat, obligationem personalem, in cujus 
constituitur securitatem, requiri, extra dubitationis aleam positum est: 
namque accessorium sine suo principali ne subsistere quidem posse, 
probatione non eget. Ceterum, qualiscumque obligatio sufficit, modo 
jure valeat sive civiliter, sive naturaliter, sive pure sit contracta, sive in 
diem aut sub conditione; ait enim Marcianus: «res hypothece dari 


(1) Recitationes Lovanienses, lib, XX., tit. 1., $ 2. 

(2) L. 11. $ 1; L. 15 et 54, dig., lib, XX. tit. 1; L. 16. $ 2. dig., lib. XIII. tit. 7. 
Aug. Hellfeld, dissert. de hyp, nobilium , cap. 3. Jene, 1743. 

(3) Carol. Frid, Walschius, introductio in controversias juris civilis, sect. II., cap. 5, $ 1. 


17 


( 130 ) 


posse, sciendum est, pro quacumque obligatione, — vel pro civili , 
vel honoraria, vel tantum naturali, sive pura est obligatio , vel in 
diem, vel sub conditione , et sive in presenti contracta , sive etiam pre- 
eedat: sed et future obligationis nomine dari possunt" (1). Ex quibus 
apparet, obligationem, quae actione munita sit, non requiri, in cujus 
securitatem pignus constituitur; sed tantummodo quæ jure civili absolute 
non sit reprobata; id est, quà per exceptionem uti possimus. Itaque pro 
obligationibus jure civili ita reprobatis, ut ne exceptione quidem sint 
munita , quales sunt obligationes e ludo, legibus improbato, orte, obligatio- 
nes contract a furiosis, interdictis, pupillis sine auctoritate tutoris, et a 
feminis, que intercesserunt adversus Senatusconsultum Velleianum, pig- 
. nus constitutum subsistere nequit, nimirum defectu requisite obligationis 
priucipalis (2). Nec immerito: namque pignus constitutum esset in securita- 
.tem debiti quod nullatenus existit, adeoque etiamsi solutum esset, solutionis. 
repetitioni locus daretur (3): itaque, principali non existente, accessorium , 
id est pignus, subsistere non posse, consentaneum. est. Sed num pignus., 
in securitatem obligationis ex delicto orte, traditum repeti possit? Hoc 
inter Jctos controversum scio. Finge enim Caium promisisse Scio centum, 
si Tertium interficeret, porro in hujus pecuuise securitatem ei pignus. 
tradidisse: jam, Tertio a Seio interfecto, quaeritur, num Caius pignus 
traditum posset repetere? Weber (4) et Glück (5) repeti posse negant, 
quia, uti dicunt, debitor et creditor in pari turpitudine sunt: quo casu 
possessoris meliorém esse conditionem contendunt, quod primä facie 
verum videtur. Sed Thibaut (6) pignoris repetitioni locum esse verius. 
arbitratur; quamvis tamen ad legem, ad quam. provocat (7), ego 
provocare non: velim. Namque Glück vere animadvertit, in hac lege de 
adjecto solutionis causa, eui pignus datum erat, non vero. de creditore ex 


(1) L. 5. dig., lib. XX. tit. 2. 

(2) Glück, Erläut. der Pandekten, vol. 14. p. 41. 

(5) L. 5. 6 5. dig., lib. XX. tit. 4. 

(4) Weber, von den natürlichen Verbindlichkeit, $ 105. 

(5) Glück, Erláut. der Pand. , vol. 15. p. 36., vol. 14. p. 42. 

(6) Thibaut, System des Pandekten Rechts, 6.656. — Idem, Civilistische Abhandl., st. 525-356. 
(7) L. 53. dig., lib. XX. tit. 1. 


(131) 


illicità obligatione sermonem esse. Mirum igitur non est, eo casu repeti- 
tioni locum fuisse: einem solchen adjectus konnte zwar der Schuldner 
zahlung leisten, inquit Glück, und er würde hierdurch ipso jure von 
seiner Verbindlichkeit frey. Den der Glaübiger muste nun mit der 
actio mandati gegen den adjectus , als seinen Bevollmächtigten kla- 


. gen. Allein konnte der adjectus gleich der Zahlung annehmen, so 


konnte er doch, da er nicht der Glaübiger war, von dem Schuldner so 
wenig ein Pfand, abs einen Burgen annehmen. Daraus erklärt sich 
dens, warum zwar das ihm gegebene Pfand, nicht aber die ihm ge- 
schehene Zahlung zurückgefordert werden konnte (1). At hee sunt 
verissima, et sententiam, a Thibaut et Weber propositam omnino ever- 
tunt, quin etiam principia præbeant, quibus cll. viri ipsius sententia 
facile proffligari queat, quippe ipse fatetur, de adjecto solutionis causä 
dicens: Soo konnte er doch, dg er nicht der Gläubiger war, von dem 
Schuldner so weinig ein Pfand als einen Bürgen annehmen. Revera pignus 
constitutum subsistere eflicaxque esse non poterat, quia adjectus solutionis 
causá creditor non erat, quia, inquam, pignüs, utpote accessorium, sine 
obligatione principali subsistere nequit. Ad que principia, si-ipse Glück 
attendisset, facile etiam observasset, nostro casu neque debitorem, neque 
creditorem quem esse, cum neque obligatio réi turpis existere possit , 
utpote, quam legibus contrariam ipso jure etiam leges nullam pronun- 
liant: igitur nullum pignus existit, deficiente obligatione principali, et 
deficiente pignore, quo jure pignus retineretur ? 

Sed aiunt pignoris repetitionrlocum esse non posse propter principium , 
in pari causá melior conditio possidentis , vi cujus is, qui pignus dedit, 
exceptione suz turpitudinis perpetuo repelli posset, si pignoris restitu- 
tionem peteret. Sed accuratius intuenti, principium allatum hic applicari 
non posse liquet: nam eo ipso, quod verum sit, illos, de quibus dicimus, 
in pari turpitudine esse, ut ipsi auclores contendunt, etiam elucet, eos 
in pari causà esse non posse, quum ralione unius, de lucro captando 
agatur, ratione alterius vero de damno. Neque dici posset, leges actio- 
nem denegasse pignus repetenti in poenam sue néquitiæ: namque, quod 


(7) Glück, Erliut. der Pandekten , vol. 14. p. 42. 


( 132) 


ad alterum attinet, leges premium suæ nequitiæ ei addixissent, utique 
‘ei permisissent , luerum capere ex proprii delicti allegatione , ak sane 
ingenio juris Romani adversatur. 

Ex iis que hue usque diximus, satis elucet, pignus perpetuo sequi fata 
obligationis personalis : itaque, si heee sub conditione aut in diem sit ce- 
lebrata, pignoris jus etiam ante conditionem impletam aut diem persequi 
haud licebit: Si sub conditione, debiti nomine, obligata sit hypotheca , 
ante conditionem non recte agi, cum nil interim debeatur (1). Utique, 
obligatione principali extinetä, et pignoris effectus cessabit (2). Quæ cum 
ita sint, sequitur, omnes, que contra obligationem principalem admittun- 
tur exceptiones, pignoris quoque effectus attingere (3). Ita se tueri posset 
intra duos annos contra creditorem exceptione non numerate pecunie, 
qui spe obtinende peeuniæ. alleetus chirographum dedisset, quippe cui 
probandum non sit, pecuniam non esse numeratam, sed multo potius 
ereditori, esse numeratam, si cum fructu agere velit: namque pro debi- 
tore intra duos annos praesumptio est jure Romano stabilita, pecuniam 
numeratam non esse: « Si pecuniam tibi non esse numeratam atque 
ideo frustra cautionem emissam.adseris, et pignus datum probaturus 
es, in rem experiri potes. Nam intentio dati pignoris neque reddite 
pecunic non aliter tenebit, quam si de fide debiti constiterit. Eademque 
ratione veritas servetur, si te possidente pignus, adversarius agere 
ccepit" (4). De intentione hic dicitur, quod idem est ac exceptio, qua 
uteretur creditor , contra quem debitor ageret, utpote quam probare deberet, 
id est, probare pecuniam fuisse revera numeratam , neque vero. redditam, 
quod absque ullo dubio significatur fragmenti verbis: « Si de fide debiti 
constiterit" (5). 

Porro cui pignus ex illius generis obligatione, qued descripsimus, con- 
ceditur, ereditor sit oportet: cujus enim nil interest sibi solvi, et caveri 


(1) L. 13. $ 5. dig., lib. XX. tit. 1. 

(2) Westenbergius, principia juris civ. secundum ordinem Pandectarum, lib. XX. tit. 6. $ 2; 
et Averanius, interpret. jur. , lib. II. cap. 12. n. 1. 

(5) Westphal, Pfandrechts, $ 6. 

(4) L. prima cod., lib. VIII. tit. 33, 

(5) Glück, Erliut. der Pandekt., vol. 18. p. 166, not. 66. 


ur u anim mr, 


— e à 


( 133 ) 


est inutile (1). Nihil tamen interest debitum sit precarium, an aliud 
quodcumque , dummodo id, quod debetur, pecuniá æstimari queat; imo 
pro debito alieno hypotheca etiam dari potest (2). 

Pignus autem semel constitutum , donec absolute tollatur debituni prin- 
cipale, perseverare dicendum est. Sic, si debitum principale prescrip- 
tione esset sublatum , pignoris tamen jus perseveraret: stat enim obligatio 
naturalis, quam praescriptio extinguere non potest, cum actio persequendi 
debitum eå tantum submoveatur: « intelligere debes vincula pignoris 
durare personali actione sublatä (3). Potest ergo recte hypotheca con- 
stitui pro debito, cujus actio praescriptione sublata est (4): nam submoveri 
potest actio, etiamsi non sit sublata principalis obligatio. Existimo tamen , 
laudatam legem referendam -esse ad solam praescriptionem actionis: hoc 
enim casu proprie dicitur actio submoveri (5). Ex quibus facile cernitur, 
nostram legem optime cum juris principiis congruere, nulli pugnare, uti 
jamdudum docuerunt Glück (6), Weber (7) et Faber (8); quod tamen 
nec adverterat Joet (9), nec Westphal, cujus hec est de ea lege sen- 
tentia: « Die beste Erklärung dieses sonderlichen Gesetzes ist, das 
es auf den Fall des vorhergehendes Gesetz und einige andere von der 
Regel abweichende Fälle gedeutet werde. Das vorhergehende Gesetz 


‚enthält, das wenn ein Miterben seinen Antheil der mit Pfand ver- 


sehenen passiv Schuld des Erblassers, so ihm dem Miterben, nach 
Verhältnis seines Miterbrechts zu besahlen obligt, bezahlet, er da- 
durch noch nicht den geringsten Theil des Pfandes frey mache, weil 
das Pfandrecht untheilbar ist, und nicht eher aufhört, bis die ganze 
Pfandschuld getilget worden” (10). 

At quoque inanis illorum est sententia, qui ad textüs emendationes 


(1) L. 28, 55 dig., lib. XX. tit. 1. €2) Li 5. $ 2. dig., lib. XX. tit. 1. 
(5) L. 2 cod., lib. VIII. tit. 51. 

(4) Warnkenig, comm. jur. rom. priv., vol. I. pag. 488. not. 1. 

(5) Averanius, interpr. ĵur., lib. H. cap. 12. n. 19 - 20. 

(6) Glück, Erläut. der Pandekten, vol. 14. p. 45 - 46. 

(7) Weber, von der natürlichen Verbindlichkeit , $ 104. 

(8) Faber, conj. jur. civ., lib. VII. cap. 18. 

(9) Voet, comm. ad Pand., lib. XX. tit. 1, $ 19. 

(10) Westphal, Pfandrecht, $ 9. not. 21. 


( 134 ) 


provocant, quorum plerique, inter quos Doneau, particulam non inter- 
polandam censent (1). 

Hæc dicta sunto de obligatione requisitä, ut pignoris jus eflicax evadat: 
de rebus nunc qua pignoris objectum esse non possunt, dispiciendum. 


S m. 
DE REBUS, QUÆ PIGNORIS OBJECTUM ESSE NON POSSUNT. 


Font.: Dig. lib. XX. tit. 5. Cod. lib. VII. tit 16 et 17. 
Litt.: F. Spitzen, de oppigneratione jurium. Jene , 1677. 
A. Schuling, de rei alienæ oppigneratione. Franequere , 1701. 
J. Stockius, de oppigneratione rei aliene. Gryphiswaldiæ, 1708. 
C. A. Beck, de oppigneratione servitutum. Jenæ, 1729. 
J. P. Trummer, de effectu hypothecæ post resolutionem dominii. 
Lipsie, 1741. 
J. A. Hellfeld, de hypotheca mobilium. Jens, 1745. 
J. J. Rauchenberg, de pignore ejusque effectibus. Jenæ, 1748. 
C. H. Zahn, de rebus litigiosis oppigneratis. Lipsie, 1763. 
C. H. Beuning, de oppigneratione servitutum. Lipsie , 1766, 
E. C. Westphal, Rechteliche Abhandelung der Verpfändung frem- 
der Güter. Halle, 1779. 
C. Gottl. Gmelin, comm. de jure pignoris d hypothece, quod 
creditori debitor in re non propria constituit. Ulmæ, 1778. 
R. Hommel, de fundo dotali ejusque ex jure Romano, Germanico 
et Saxonico alienatione. Lipsiæ, 1786. 
J. A. Bohn, diss. de nominis pignore. Geettinge, 1818. 
Em. Theod. Gaupp, diss. de nominis pignore. Berolini, 1820. 


Pignorum inprimis eum esse finem, ut crediti securitas creditori 
prestetür, nemo est qui nescit, nisi cui nulla est cum pignoribus fami- 
liaritas. At pignoris Jus et ipsa inde securitas plane inanis esset, imo 
creditorem aliquando onerosá possessione posset gravare, si, debiti solu- 
tione deficiente, destitutus esset facultate rei obligate distrahende et 


(1) Doneau, comm. in lib. VIII. cod., tit. 51. pag. 659. 


—— —— S^ 


(135 ) 


vendendæ , ut ipsius pretio ei satis fieret. Igitur palam est, nullam 
omnino rem, qua venditionem recipere non potest, pignore posse dari: 
inde Marcianus regulam statuit: « eam rem, quam quis emere non 
potest, quia commercium ejus nom est, jure pignoris accipere non 
potest” (1). Quarum rerum censu veniunt, res sacre, sancte, religiosæ 
et monumenta (2); spes praemiorum (3); liber homo (4); arma militum (5) 
res litigiosæ, pendente lite (6); et forsitan alie, quas nimis longum esset 
omnes recensere. 

Hee apud omnes pleræque gentes ita reperiuntur constituta; sed Ro- 
mani rationibus domesticis moti, quarumdam rerum, etsi in commercio 
sint, vetant oppignerationem. Ad illud rerum genus referri possunt in- 
strumenta rustica, que nequidem ad sententiam. exsequendam capi pos- 
sunt (7); item fundus dotalis, qui ne quidem consentiente uxore oppi- 
gnerari potuit (8), quod tamen ad dotem, venditionis causà estimatam , 
non producitur (9); item res minorum (10); res legata ab lierede (11), et 
res ex adventitio peculio filiifamilias a patre (12); quin res que sub certis 
solemnitatibus debent alienari, iisdem observatis, oppignerari debeant, 
ut pignoris jus firmum: evadat. —— 

Utrum autem servitutes oppignerari potuerint? De ea re interpretes 
quam maxime dissentiunt. 

Diversis distinctionibus uti hic solent scriptores. 

Plerique, inter quos numerantur Westenberg (13), Doctores Lova- 
nienses (14) et Gesterding (15), censent, modo esse distinguendum inter 


(1) L. 1. § 2. dig., lib. XX. tit. 3. (2) L. 3. eod., lib. VIIL tit. 17. 
(5) L. 5. cod., lib.. VILI. tit. 17. 

(4) Le 5. dig., lib. XX, tit. 5. — Novell. 134. c. 7. 

(5) L. 14. $ 1. dig., lib. tit. 17. 

(6) L. 1. $ 2. dig. , lib. XX. tit. 5. 

(7) L. 8. cod. , lib. VIII. tit. 17. 

(8) L. unic. cod. $ 15, lib. V. tit. 13. 

(9) Erxleben, princ. de jur. pig. $ 123. 

(10) L. 2. $ 4. dig., lib. XXVII. tit. 9. 

(11) L. 5. $ 2. cod. , Iib. VI. tit. 43, 

(12) L. 8. $ 5. cod. , lib. VI. 61. 

(15) Westenberg; princ. jur. Rom. , lib. XX, tit. 3. $ 1. 

(14) Recitat. Lovan. , lib. XX, tit. 3. $ 11. (15) Gesterding, Pfandrecht , pag, 5. 


( 136 ) 


'servitutes constitutas et constituendas: has pignori dari posse, sive præ- 
diorum sint, sive personales ; illas vero numquam. 

Aliam sententiam profitetur Glück (1), eumque fere in omnibus se- 
quitur cl. ZZ'arnkoenig : distinguit inter servitutes personales et prædio- 
rum, et quoad has, iterum distinguit inter servitutes prædiorum urbano- 
rum et rusticorum. 

Ad hujus viri mentem personales servitutes pignori omnes dari pos- 
sent. Sane hæc regula generalis poni posse videtur, tamen excipi usus 
debet, quippe qui sua indole alienari non potest, nec igitur pignori 
dari, ut merito observat cl. Warnkoenig (2). 

Quod ad servitutes praediorum attinet, cum prædio dominante possunt 
hypothecæ dari omnes (3). Sed, si quæsieris utrum absque eo etiam po- 
tuerunt, distinguendum est inter servitutes praediorum urbanorum et 
rusticorum. Jura prædiorum urbanorum nec hypothece nomine consti- 
tui, nec constitute oppignerari potuerunt, teste Marciano: «jura pre- 
diorum urbanorum pignori dari non possunt, igitur nec conveniri, ut 
hypothecæ sint" (4). Errant igitur Doctores Lovanienses aflirmantes , 
omnes servitutes constituendas pignori dari posse; neque in ea re expli- 
canda laboramus, quippe nonnisi maximo debitoris detrimento ejusmodi 
alienarentur, cum a vicino exerceri vix vel ne vix possent. Quod ad ser- 
vitutes prediorum rusticorum attinet, pignori dari potuerunt, eaque 
exceptio facta est, tum propter earum servitutum indolem , tum propter 
agriculture favorem. Testis est Paulus: «sed an vie, itineris , actus 
aquæductus pignoris conventio locum habeat videndum esse Pompo- 
nius ait: ut talis pactio fiat, ut, quamdiu pecunia soluta non sit, 
eis servitutibus creditor utatur: scilicet si vicinum fundum habeat : 
et, si intra diem certum pecunia soluta non sit, vendere eas liceat. 
Que sententia propter utilitatem contrahentium admittenda est’ (5). 


(1) Glück, Erliut. der Pandekten, vol. 14. pag. 24. 

(2) Warnkenig, comm., vol. 1. pag. 489. Usumfructum pignori posse dari testatur Javo- 
lenus dicens: fructus rei est vel pignori dari licere. L. 49. dig., lib. XXII. tit. 1. Usum pigne- 
rari non posse, ex eo elucet, quod ad alium transferri non possit Inst. $ 2 et 5. Il. 5. 

(3) L. 16. dig., lib. VIII. tit. 1. (4) L. 11. $ 5. 3. dig., lib. XX. tit. 1. 

(5) L. 12. dig., lib. XX. tit. 1. 


qud gere 


EE REIS 


( 137 y A 


^ Sed utrum fragmentum nostrum de servitute constitutà et constituendá 


` intelligi. debeat videamus. Et quidem cl. ”arnkoenig (1); simpliciter 
` dicens, hanc exceptionem: admissam esse ratione servitutum rusticarum , 


neque ullam differentiam stabiliens inter constitutas servitutes et consti- 
tuendas ; uti mihi videtur , ad. utrumque genus pertinere innuit. Sed 
servitus: constitüta predio dominanti- absolute inhaeret, et ab eo avelli , 
ut in aliud: praedium transferatur , nequit: nam servitus est qualitas 
praedii, que a subjecto, cui inhæret, sine suo interitu separari non po- 
test: igitur prefatam legem: de servitute constitutà interpretari non pos- 
sumus, sed de sold constituendà , hoc est de eä, que creditori constitu- 
tionis momento pignori datur, ut eà utatur. donec debitum sit solutum, 
atque, solutione deficiente, eam vicino vendere liceat. Hanc interpreta- 
tionem valde confirmant Basilicæ, ubi legitur secundum versionem 
Fabroti : « valet autem conventio, ut liceat mihi ire, agere et aquam 
ducere per fundum vicini, donec pecunia mihi solvatur, et si intra 
diem | certum pecunia soluta non sit, vendere eas mihi liceat" (1). 

- Si verum est, quod regula juris traditur, neminem plus juris in 
alium transferre posse, quam ipse habet, consentaneum est, neminem 
rem pignori obligare posse , in quà nil suo jure statuere potest. Igitur 
nemo potest utiliter rem plane alienam pignori dare, id est, eo cum 


"effectu, ut jus in re transferatur: est enim jure Romano pignoris datio 


alienationis species, que rite facta intelligi nequit in re alterius, in quà 
nobis nullum jus competit. Sic: vere clariss. De Ryckere monet: « Si res 
aliena , sine consensu domini , tertio vice pignoris concedatur , accipiens 
quidem nullum jus-reale ex ed traditione. acquirit , nec impeditur do- 
minus rem: suam avocare; sed nihilominus subsistit contractus pigno- 
ris, et consequenter. ex- jure personali inde enato dantur ultro citro- 


- que actiones, directa illi, qui rem tradit, ut ea soluto debito resti- 


tuatur, et damnum etiam culpá levi illatum reparetur; contraria vero 
accipienti, ad id, quod sud interest rem alienam non fuisse datam." 
L. 9. § 4. Ll 32. Dig., lib. XIII, tit. 7. (2). 


(1) Basilicæ , tom. 1V: pag. 25: IM 
(2) De Bye, not. ad § DCCCXXI. Heinecc. institut. iae 1817. 
1 


( 138 ) 


Non est igitur, quod cum Balduino (1) dicamus, nostram definitionem 
valde esse periculosam, quippe quee non tantum juris principiis et æqui- 
tate nititur, sed quoque securitate, quam concedere civibus, ut res 
eorum salve sint, legislatoris est prudentie. Quid enim de republicà 
fieret, in qua alteri cuivis alterius bona , etiam invito eo, obligare liceret? 

Nec me fugit tamen , quandoque subsistere pignoris dationem a non 
domino factam, que tamen non ideo directe subsistit, quia non dominus 
pignori dedit, sed quia alie adsunt circumstantie, quarum gratiä legis- 
lator, veluti per exceptionem, pignoris dationem subsistere statuit. Quod 
quidem duplici modo fieri potest: aut enim rei alienz obligatio ab initio 
consistit, aut ex post facto convalescit. 

Afferuntur subinde quatuor exceptiones, in quibus ab initio jus 
pignoris in re alienà consistere. dicitur: 19 bona uxoris dotalia ob de- 
bitum primipilare a marito contractum tenentur pignori obnoxia fisco, 
eà eliam invità (2); 2° si dominus rei in oppignerationem ab initio con- 
sentit sive tacite, sive expresse, consistit pignus, modo dominus in ge- 
nere consentire possit (3); 3° ab initio valet alienz rei obligatio, si do- 
minus sciens dolose tacuerit, ad alterum circumveniendum, nec oppig- 
nerationi suz rei se opposuerit (4); 4° pignus, a procuratore citra domini 
voluntatem concessum, effieax intelligitur , si pecunia creditoris in rem 
domini versa fuerit (5). 

Ex post facto jus pignoris in re aliená datum: convalescit: 1° si domi- 
nus ratihabuerit (6); sed facile intelligitur id fieri tamen non posse cum 
illius detrimento, qui intermedio tempore oppigneratam acquisivisset rem ; 
2° valet pignoris datio rei alterius sub conditione future ejus acquisitio- 
nis facta, ut primum eam rem acquisivit debitor (7); 3° sic etiam, si 
absque ea conditione rem alienam debitor pignori dedit, pignus convalescit , 


—M 


(1) Balduinus, tractatus de pigu. et bypoth., cap. 12. 

(2) L. 4. cod., lib. VIII, tit. 15; Bachovius, lib. IL, cap. 4. st, g. 

(8) L. 26. $ 1. dig., lib. XX. tit. 1. 

(4) L. 2. cod. , lib. VIII. tit, 16; Erxleben, princip. de jur. pigu. , $ 134. 

(5) L. 1. cod. , lib. VIII. tit. 16. 

(6) L. 16. $ 1. dig. , lib. XX. tit. 1. ; Bachovius, tract. de pig. et hyp., lib. I. cap. 2, 
n, 15. Requiri hic, ut dominus pignori dare possit, in iisdem exstat legibus. 

(7) L. 16. $ 7. dig, lib. XX. tit. 1. 


Ñ, 
! 
: 
4 
3 
; 
v 
| 
1 


pn TT A 


N 


( 139 ) 


si rei dominium postea debitor pigneratitius acquisiverit, dummodo credi- 
lor accipiens in bonä fide fuerit (1); quod si creditor sciens rem alienam 
pignori accepisset, nonnisi jure retentionis gauderet (2), sicut multi 
contendunt, inter quos Donellus (3), Westphal (4), Gesterding (5), 
Gmelin (6), Hofacker (7), Boley (8), Faber (9), Warnkoenig (10), 
quod confirmat Papinianus dicens: « in speciem autem. aliene rei col- 
datá conventione ; si non fuit ei, qui pignus dabat, debita; postea 
debitori dominio quesito; difficilius creditori, qui non ignoravit alie- 
num, utilis actio dabitur; sed. facilior erit possidenti retentio" (11). 
Errare ergo videtur Zoet (12) et Hestenberg (13), qui verbo difficilius, 
quo utitur Papinianus, decepti, dicunt, actionem utilem dari, sive 
accipiens sciverit, rem alienam esse, sive non. Papinianus videlicet, 
cum ita scribit, comparativum pro positivo posuit, augendæ difficultatis 


' causá, ut sit; difficile dabitur, id est, judicio meo non dabitur. Quam 


sententiam esse Papiniani, minime dubitabit, qui ejusdem aliud res- 
ponsum legerit (14), in quo a filio post annum , quam delata erat bono- 
rum possessio, voluntariam moram cautionis admittere difficilius esse , 
ait, cum hic intelligere eum constet, non esse admittendam, Sic enim 
jurisconsulti solent, cum de re non usque adeo exploratä et certä suam 
exponere velint sententiam, ut nom certo et asseveranter ita esse pro- 
nuntient, sed sententiam suam timide, et veluti dubitantium more pro- 
ponant, ut, etiamsi aliud videri queat aliis, tamen ipsi in hanc aut 


(1) L. 41. dig., lib. XIIL tit, 7. 

(a) L. 1. pr. dig., lib. XX. tit. 1. 
(5) Tract. de pig. et hyp., cap. 7. 
(4) Pfandrechts, $ 114. © 
(5) Gesterding, Pfandrecht, pag. 73. 
(6) Gmelin, in opere landat., $ 51. 
(7) Hofacker, princ. jur. civ., $ 1172, 
(8) In opere laudato, $ 55. 

` (9) Faber, conject., lib. XX. cap. 17. . 
(10) Comm. lib. I., cap. 4 B, $ 1, n° 360. 
(11) L. 1. pr. dig., lib. XX. tit. 1. 
(12) Voet, comm. ad Pandectas, lib. XX. tit. 5, $ 4. 
(13) Westenberg, lib. XX, tit. 5. $ 8, ne 4, 
(14) L. 8 dig., lib, XXXVII. tit. 6. 


( 140 ) 
illam partem inclinare sese ostendant (1). Sie Theophilus responsum di- 
vidi ait in sententiam et opinionem: ut sit sententia perfecta et indubitata 
responsio, veluti: hoe facere licet , hoc facere non licet ; opinio autem 
sit suspensa et timida, ac veluti cum dubitatione elata responsio, ut: 
existimo hoc fieri licere, existimo hoc fieri non licere. 

Nec obstat quod Lex 5 cod. si aliena res pignori , generatim in nostro 
casu pignus convalescere statuat, nulla distinctione factâ, num accipiens. 
scierit nec ne rem esse alienam, ut enim refert Paulus: «non est 
novum, ut priores leges ad posteriores trahantur” (2). Sed major erit 
dubitatio, utrum pignus convalescat, si rei dominus debitoris oppigne- 
rantis. heres sit factus? Hic enim pugnant inter se Pauli atque Modestini 
effata: hic scilicet utilem pigneratitiam creditori competere affirmat; ille : 
vero pignus postea convalescere non posse, ait. Modestinus, lib. VIE 
differentiarum : «si Titio, qui rem meam , ignorante me, creditori suo 
pignori obligavit, heres extitero, ex post facto pignus directo quidem 
non convalescit sed utilis pigneratitia dabitur creditori”? (3). Econtra 
Paulus, lib. II. quæst.: « rem alienam pignori dedisti, deinde domi- 
nus rei ejus esse coepisti: datur utilis actio pigneratitia creditori. Non 
est idem dicendum , si ego Titio, qui rem meam obligaverat sine mea 
voluntate ,' heres extitero: hoc enim modo pignoris persecutio conce- 
denda non est creditori. Neque utique sufficit ad concedendam utilem 
pigneratitiam actionem eumdem esse dominum, qui etiam pecuniam 
debet. Sed si convenisset de pignore , ut ex suo mendacio arguatur , 
improbe resistit, quo minus utilis actio moveatur" (4). De hisce frag- 
mentis adeo mire dissentiunt scriptores , ut nulla mihi saltem nota jure 
Romano reperiatur controversia , in qua tanta sententiarum occurrit va- 
rietas. Eas omnes refert Bolley (5); varia scriptorum conamina etiam 
refert Noodt (6) et Gluck (7). Nec ego igitur varias opiniones referam , 


(1) Gesterding, Pfandrecht, pag. 75 et 76. 

(2) L. 26. dig., lib. I. tit. 3. 

(3) L. 22. dig., lib. XX. tit. ». 

(4) L. 41. dig., lib. XIIL tit, 7. 

(5) Bolley, von Oeffentlichen Unterpfänderen, $ 56. 

(6) Noodt, de forma emendandi doli mali, cap. 12. 
(7) Glück, Erläut. der Pandekten, vol. 14. p. 32 - 39. 


SE a 


Eee 


( 141 ) 
eum de utroque loco conciliando frustra interpretes laborasse, res mihi 
videtur in aperto : tamen non omittam opinionem , quam defendunt summi 
nominis viri, veluti estphal (1), Donellus (2), Bolley (3), Doctores 
‚Lovanienses (4) et Gmelin (5). Contendunt nempe, Modestinum de 
actione pigneratitid dixisse, et Paulum, de actione hypothecarié utili; 
utrumque fragmentum Pandectis suo loco non extare, nempe Legem 22 
non pertinere ad titulum de pignoribus , sed ad titulum de pigneratitiá 
actione ; econtra Legem 41 pertinere ad titulum de pignoribus , non 
vero ad titulum de pigneratitiá actione. 

Sed nec illa sententia placet, namque hodierni scriptores juris Romani, 
qui inter laudatissimos habentur, eam, omnesque alias rejiciunt: ut enim 
verba cl. Gesterdingii referam, qui nostre doctrine tam bonam navavit 
operam: « Zwar, was die Stelle aus den Schriften des Paulus betrifft, 
so ist sie allerdings von der actio hypothecaria utilis zu verstehen , aber 
Modestin redet nicht von einer pigneratitia contraria, sondern beide 
reden von einer actio hypothecaria utilis, die an beiden Stellen actio 
pigneratitia utilis genannt wird, so dass wenigstens die Stelle Mo- 
destins am rechten Orte steht. Nimmt man an, Modestin rede von der 
actio pigneratitia contraria, so gibt die Stelle gar keinen vernunftigen 
Sinn. Denn wenn Modestin sagt, das Pfandrecht wird nicht directe 
gultig, wenn der Eigenthumer Erbe des Verpfänders wird, wird es 
denn per indirectum gultig dadurch, dass dem Gläubiger die actio 


. pigneratitia contraria eingeräumt wird? Aber, wenn man unter actio 


pigneratitia utilis, die actio hypothecaria utilis bezeichnet, so be- 
hauptet Modestin für diesen Fall grade das, was Rechtens ist, wenn 
der non dominus , der als solcher das Pfandrecht ungünstig eonstituirte , 


in der Folge das Eigenthum der verpfündeten Sache erwirbt. Auch 


hier wird das anfangs ungultig bestellte Pfandrecht nicht directo gul- 
tig, sondern die Gesetze räumen dem Gläubiger eine actio hypotheca- 


(1) Westphal, Pfandrecht, § 115, not. 137. 
(2) Tract. de pig. et hyp., cap. 7. 

(3) Bolley in op. laud., $ 56. _ 

(4) Recitat. Lovan., lib. XX, tit. 3. $ & 
(5) Gmelin, comment. laud. $ 75. 


(14) 
ria utilis ein, die auch hier actio pigneratilia utilis oder simplieiter 
actio utilis genannt wird. Modestin sagt allso, dem Gläubiger, des- 
sen Pfandrecht nicht grade directo gultig werde, stehe doch, was 
freilich auf eins hinausläuft, eine actio hypothecaria utilis zu. Grade 
das Gegentheil aber lehrt Paulus, und was er lehrt ist vernunftig" (1). 

Pugnant igitur inter se Pauli et Modestini effata: que cum ita sint, 
unum alterumve, quod magis juris rationi consentaneum videbitur pro 
regula nobis erit eligendam. Sed neque de hac re jurisconsulti consen- 
tiunt (quapropter etiam Modestinum et Paulum contrarias sententias 
professos esse haud mirum.) Primum Gesterding censet Pauli respon- 
sum tenendum esse, quia, inquit, valde plausibilis adest ratio, cur pignus 
inutiliter a defuncto constitutum aditione hereditatis convalesceret : ete- 
nim heredem in personalibus obligationibus defuncti successisse. Sed de iis 
hic sermo esse non potest, quum de rerum dicamus obligatione (2). Cl. 
FF arnkoenig (3) existimat, Modestini sententiam juris rationi magis 
esse consentaneam, quod verosimilius videtur, cum vindicantem exceptio 
doli repellat: teste enim Ulpiano, « si alienum fundum vendideris, et 
tuum postea factum petas, hac exceptione recte repellendum. Sed et 
si dominus fundi heres venditori existat, idem erit dicendum (4). Sed, 
quemadmodum ipse praefatus notat scriptor, extraneis tamen ea opponi 
non posset, nisi quatenus jus domini agnoscere velint. Sed iis tamen opponi 
posset actio in rem Publiciana, quod sufficit. 

His observatis limitationibus, omnes res considerari possunt tamquam 
objectum pignoris sive mobiles sint, sive immobiles, sive praesentes, sive 
future, sive corporales, sive incorporales, velut cautiones et nomina, 
de quibus tamen verbum dicam, necesse est. Mobiles ordinario pignori, 
immobiles autem hypothece dari jam animadversum fuit. 

Quod ad res attinet futuras, monuisse sufficit, earum oppignerationem 
receptam fuisse videri, propter contrahentium utilitatem : pignoris causa 


(1) Gesterding , Pfandrecht, $ 81 - 82. 

(2) Gesterding 1, 1. i 

(3) Warnkenig, commentarii, vol. I. pag. 496. 
(4) L. 1. dig., lib, XXI, tit. 3. 


——— eee eee eer ee ne eee 


( 143 ) 
enim utrimque favorabilis est, et hae hypothecæ datio sub conditione 
facta fingitur: si res in rerum naturá future sint. | 

Quod ad corporales et incorporales res observandum venit, quod si 
nomina aut cautiones pignori sint date, creditori, si debitor non solvat, 
actionem utilem contra cauliones competere: pos/quam eo decursum 
est, ut cautiones quoque debitorum pignori dentur : ordinarium visum 
est, post nominis venditionem utiles emptori (sicut responsum est) 
vel ipsi creditori postulanti dandas actiones (1). 

At quaeri hic posset cujusmodi fuerit utilis hee actio? Faber (2) putat, 
eam hypothecariam actionem fuisse. Cum autem emptor, qui nomen 
emisset , eamdem actionem ac venditor habuisset, eamdem etiam credito- 
rem hypothecarium habuisse, non est quod dubitemus; namque, quomodo 
qui ipse hypothecariam actionem forte non habebat, creditori suo eam 
transferre potuisset ? 

Ceterum in nominis aut cautionis pignoratione fieri potest, ut pecunia 
creditori hypothecario, qui actione utili usus est, solvatur, sive res alia: 
priori casu pecunia, quam in solutionem accepit, creditor in debitum 
imputet; posteriori vero res, ipsi in solutum date, ei sunt pignori: sz 
convenerit, ut nomen debitoris mei iibi pignori sit, tuenda est a 


_ pretore hee conventio: ut et te in exigendá pecuniá, et debitorem ad- 


versus me, si cum eo experiar, tueatur. Ergo, si id nomen pecunia- 
rium fuerit, exactam pecuniam tecum pensabis. $i vero corporis ali- 
cujus, id quod acceperis, erit tibi pignoris loco (3). 

Reliquum est moneamus, creditorem, cui pignori dantur cautiones aut 


_ nomina, factam pignerationem debitori denuntiari debere, quippe quod, 
'si factum non esset, rite debitor solveret priori creditori, id est, ei, qui 


nomen aut cautionem pignori dedit, atque sic, debitore liberato, pignus 
creditoris annihilaretur : nomen quoque debitoris pignerari et generaliter 
et specialiter posse, jampridem placuit. Quare , si debitor is satis non 
fecerit, cui tu credidisti, ille cujus nomen tibi pignori datum est, 
nisi ei, cui debuit, solvit nondum certior a te de obligatione tua 


(1) L. 7. cod., lib. IV. tit. 39. (2) Error. pragmat. Decad. 5, err. 10. 
(5) L. 18. dig., lib. XIL. tit. 7. 


(144) 


factus, utilibus actionibus satis tibi facere usque ad id, quod tibi 
deberi a creditore ejus probaveris, compelletur : quatenus tamen ipse 
debet (1). 


S IV. 
QUA EXTENSIONE RES PIGNERATE TENENTUR. 


Litt.: J. Æ. Beeker, diss. de pignore universitatis. Jen, 1791. 
Gunderrode , Abhandelung von dem Verkauf der Waaren aus 
einem verhypothecirten Laden : in ejusd. oper. vol. M. p. 108-211. 


Si de extensione et ambitu omnis hypothecæ quzsieris, : non inconve- 
niens esse videtur ponere regulam: : totam rem pro toto debito teneri (2). 
Cujus regule qua sit vis et potestas in singulis rerum generibus videamus. 

Si res singularis pignori sit data, non ipsa tantum, sed etiam omne 
ejus tenebitur accessorium , quippe quod principale sequitur: itaque 
omnis rei causa tenebitur, tam presens quam futura, quidquid in perpe- 
luum rei usum comparatum est, alluviones (3), ususfructus cum proprie- 
tate consolidatus (4), ædificium areæ impositum (5). Idem dicendum est 
de fructibus rei oppignerate quamdiu pendent, eo usque enim vere fundi 
partem efficiunt (6). Tta quoque tenentur fructus a debitore percepti, 
si adhuc extent; quod tamen secus est in iis qui ante litem coeptam, vel 
ab extraneo Bate fidei possessore sunt consumpti (7). Ceterum admonendi 
sumus, regulam « pretium in locum rei, et rem in locum pretii suc- 
cedere," hic locum habere plane non posse (8). Id testatur. Ulpianus: 
«res ex nummis pigneralis emptas , non esse pigneratas ob id solum , 


(1) L. 4. cod. , lib. VIII. 17. 

(2) Warnkenig, comm., vol. 1. pag. 49o. 

(5) L. 16. pr. dig., lib. XX. tit. 1. 

(4 L. 18. dig., lib. XIII. tit. 7. 

(5) L. 16. $ 2. dig., lib. XX. tit. 1. 

(6) L; 3. cod. , lib. VIII. tit. 15. 

(7) L. 11. 6 5. dig., lib. XX. tit. 4. 

(8) Glück, Erliut. der Pandekten, vol. 18. pag. 179. 


Mmm aue mu 


(145 ) 

quod pecunia pignerata erat” (1). Neque res, que loco rei obligate 
veniunt, obnoxie sunt, ut luculenter Modestinus. docet: « Lucius 
Titius predia et mancipia, que in predio erant, obligavit: heredes 
ejus, prediis inter se divisis, illis mancipiis defunctis, alia substi- 
tuerunt: creditor postea predia cum mancipiis distraxit. Quaeritur 
an ipsa mancipia, que sunt modo in prediis constituta, hoc est in 
hypothecis, emptor vindicare recte possit? Modestinus respondit, si 
neque pignerata sunt ipsa mancipia, neque ex pigneratis ancillis 
nata, minime creditoribus obligata esse” (2). Verum, ut ad hanc legem 
commemorat Westphal (3), si loco mancipiorum, tota familia rustica 
pignori | obligata fuisset, tum mancipia loco aliorum- substituta quoque 
pignori fuissent obnoxia; cujus differentiæ ea est ratio, quod priori casu 
rei singularis, posteriori vero rerum universitatis pignus esset, quod, ut 
statim. videbimus , maxime. discrepat. Ceterum, neque tenentur nove 
species, ex rebus obligatis factæ, nisi tamen nominatim, has quoque 
pignoris loco futuras in jure constituendo sit cautum, quod Cassium 
docuisse Paulus refert: « Si quis caverit, inquit, ut silva sibi pignori 
esset, navem. ex ea factam non. esse pignori, Cassius ait: quia aliud 
sit maleria aliud navis. Et ideo nominatim in dando pignore, adji- 
ciendum esse ait, queque ex Sylva facta natave sint” (4). Verum 
immobilis rei forme immutationem nullatenus pignoris cause nocere 
palam. est (5). : 

A rei singularis obligatione quam maxime discrepat oppigneratio rerum 
universitatis, in qua nempe non modo res singulares tenentur, sed quo- 
que que iis substituuntur; insignem habemus ea de re Scaevolae locum : 
« Cum, tabernam, inquit, debitor creditori pignori dedit, quesitum 
est utrum eo facto nil egerit, an tabernæ appellatione merces, que 
in ed erant, obligasse videatur ? Etsi eas merces per tempora dis- 


(1) L. 7. dig., lib. XX. tit. 4. 
. 2) L. 26. $2. dig. , lib. XX. tit. 1. ; ad hanc legem Voet, comm. ad pand., lib. XX. tit. 1. $5. 

(5) Westphal, Pfandrecht, $ 16. n. 31 in fine. 

(4) L. 18. $ 5. dig., lib. XIII, tit, 7. 

(5) L. 16. $ 2; L. 29. dig., lib. XX. tit. 1. Cf. Mühlenbruch, Doctrina Pandectarum , 
vol. II. pag. 414. 


19 


( 146 ). 

traxit , et alias comparaverit, easque. ineam tabernam intulerit, an 
omnia, que ibi deprehendantur, creditor hypothecariá actione petere 
possit, cum et mercium species. mutate sint, et res ‘alice illate ? 
Respondit , ea, qua mortis tempore debitoris in taberna inventa sunt; 
pignori obligata esse videntur" (1). Hee adeo vera sunt, ut non modo 
res singulares substitute, sed quoque omnis universitas substituta tenea- 
tur, quod refert Marcianus dicens: « Grege pignori obligato’, que 
postea nascuntur tenentur: sed, et si prioribus capitibus decedenti- 
bus, totus .grex fuerit renovatus, pignori tenebitur" (2). Neque mera 
placita hec sunt, sed ipsà rerum indole nituntur. Etenim in rerum wuni- 
versitatibus, uti gregibus, tabernis aliisque: ejusdem generis ex sud indole 
et natura quotidie aliæ aliis rebus substituuntur, quinimo immutantur. 
Statuendum ergo fuit, iis immutatis, que in universitate obligatà repe- 
riuntur, tamen idem jus ereditori in ipsam universitatem competere , 
quoniam ipsa inde immutata non intelligitur (3). Namque in ejusmodi re 
ereditoris pignus, quum indies quotidianis alienationibus, que impediri 
non poterant propter bonum commercii, imminueretur , omninó vanum 
fuisset, si res quae illatæ postea sunt, obligari non coepissent. 

Sed an creditor pigneratitius eas res, quie ex supra memoratis rerum 
universitatibus a debitore fuerunt alienatæ, et in possessione tertii sunt, 
vindicare potest? Plurimi affirmant, dicentes, alienationem pignoris, a 
debitore factam, non esse modum perimendi pignoris. Quamvis hec 
opinio primo obtutu vera videri posset, assentiri tamen ei non possumus. 
Etenim iniquum foret, creditoris seeuritatem indies augeri posse novis. 
debitoris acquisitionibus, minui vero numquam, idque cum debitoris, 
commercii, aliorumque detrimento. Deinde nostra sententia ipso credito- - 
ris consensu niti videtur, quippe qui, dum rem, que ex sua natura 
tam quotidianis alienationibus est obnoxia, ut absque iis ne subsistere 
quidem posset, pignori accepit, eisdem consensisse intelligitur. Quid 
tandem interest debitoris, cum, si amittat securitatem rerum, quee alie- 


(a) L. 34 pr. dig., lib. XX, tit. 1. 
(2) L. 13 pr. dig., lib. XX. tit. 1. 
(3) Warnkoenig, comment., vol, L pag. 497. 


(4) . 


nantur, novam acquirat in. iis, qua taberne mediante pretio rerum ven- 
ditarum afferuntur? Cavendum tamen est, ne libertas ille, quam conce- 
dimus. creditori, nempe res ex tabernà liberas ad tertium transmittendi, 
fiat. detrimento creditoris, ut merito obseryat Leiser (1). Nimirum quod 
ad tabernas attinet, distinguendum esse censeo, inter mercatorem ( mar- 
chand en gros), et propolam (marchand en détail): priori vendere licere 
quocumque modo , imo non divisis mercibus (ez gros) ; posteriori vero non 
licere, nisi divisis mercibus (en detail), ita quidem ut res vendite etiam 
contra tertium. vindicari possint, si.secus sit factum (2). Neque iis obstat 
quod ‚Glück. obmoyet, banc. distinctionem accurate poni non posse: 
deinde, debitori. jus lucri faciendi alienatione competere, dummodo dolo 
malo non agit, creditorem enim sibi ipsi imputare debere, si ea ratione 
detrimentum. capiat, quum sciens rem pignori accepit, alienationibus 
obnoxiam. (3).. Sed distinctionem , ad quam respicimus , poni et quidem 
distincte posse, quivis sentit. Et quidem concedimus, lucri faciendi jus 
debitori competere ; id autem cum omni securitatis amissione creditoris 
ei licere negamus, utpote, quod cum pignorum fine pugnat. Preterea 
contendimus, non. alias in genere fieri alienationes posse, nisi quas sinit 
rei natura et destinatio, quasque debitor facere solebat, antequam rerum 
uniyersitas oppignerabatur, alias enim creditori etiam contra tertium ac- 
tionem competere, Quod quemadmodum æquum est, neminem facile 
fugiet, qui modo ad debitoris et creditoris voluntatem attendit. Creditor 
nimirum ejusmodi rem non accepisset pignori, si potuisset sibi tota secu- 
ritas alienationibus , ultra modum factis, adimi: debitor vero firmam se- 
curitatem creditori dare voluisse dicendus est, quae sane non subsisteret, 
nisi iis, que proposuimus, observatis. 

Que hucusque commemorayimus , ad eas modo rerum universitates 
pertinent, qua Scaevolae et Marciani effato ansam dederunt, nempe 
ad tabernas et greges; sed an ea quoque ad alias quascumque rerum 


(x) Leiser, Medit. ad Pandectas, sp. CCXXIV. med. 6. 

(2) Gunderrode, Abhandelung von dem Verkauf der Waaren aus einem verhypothecirten 
Laden, in ejusdem oper. vol. II. pag. 198 seqq. 

(5) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 18. pag. 254. 


( 148 ) 

universitates traduci debeant, maxime controvertitar inter seriptores: 
Negant Lauterbach (1) et Woet (2). Affirmant vero Leiser (3), Hofac- 
ker (4), Glück (5) et Gesterding (6). Utramque sententiam a vero mul- 
tuin abesse, opinamur: illis enim nimium restringentibus, quum nulla 
adsit ratio, quare eadem de rebus aliis, sed plane ejusdem indolis, non 
intellexerint Marcianus et Scaevola; his vero nimium. extendentibus ; 
quippe caveamus, ne Romanorum effata ad res plane alterius ‘indolis 
applicantes, injusta reddamus. Itaque eligimus mediam: sententiam, atten- 
dendum esse ad naturam rerum universitatis; quoad eas omnes, que sua 
destinatione quotidie augentur et minuuntur proposila normam prebere 
generalem ; non autem quoad eas, quæ iis fatis non sunt obnoxiæ. 

Ut jam ad hypothecam generalem veniamus, quoad eam debitoris pa- 
trimonium , tam presens quam futurum (7) tenetur obnoxium, exceptis 
tamen, que excepte sunt, aut quas verisimile est debitorem obligaturum 
-non fuisse (8). Neque res, ita obligate, teneri desinunt etiamsi alienate 
fuerint, quin ipsi nummi, ex ipsis redacti, omnino teneantur: valet 
enim hic regula « pretium in locum rei, et res in locum pretii succedit", 
cum totum debitoris patrimonium ita intelligatur obligatum, ae si res 
omnes singulæ, eliam future, pignori essent. date. Justiniani tamen 
constitutione excipiuntur bona, creditoris consensi a debitore alienata „ et 
postea ab eo recuperata, quoniam, ut ipso imi effato mer jus suum 
ereditor respuerit (9) 


(1) Lauterbach, coll. thess. pro Pand., h. t. $ 25. 

(2) Voet ad Pand. h. t. $ 14. 

(5) Leiser, Meditationes ad Pandectas, spec. CCXIII. med. 6. 
(4) Hofacker, princ. juris, tom. II. § 1168. 

(5) Glück, Erläut. der Pandekten , vol. 18. p. 230. ' 

(6) Gesterding , Pfandrecht, § 7. heb: 67. 

(7) L. 9. cod., lib. VII. tit. 17. 

(8) L. 6, 8, 9. dig., lib. XX. tit. 1. 

(9) L. a1. cod., lib. VIII. tit. 26. 


( 149 ) 


it Pad í : i 
Ot i f | MARIOR 


DE EXTENSIONE... JURIS, PIGNORIS. RATIONE DEBITI. 


npsH 


Font. Cod. lib, VIII, tit. 17 et 32. 

Lit: B. Bischof, de retentione pignoris. Argentorati, 1665. 

"LL. Menschen, de retentione pignoris ob aliud debitum. 
Lipsie, 1692. 

noce oro 0007s Ruehenhecker, de retentione pignoris ob aliud debitum 

MM 3 caoi + ehirographarium. Marburgi, 1697. 

wm won sB, Tullenius, ad L. unic. Cod. etiam ob chirographariam 

pecuniam pignus retineri posse. Franequeræ, 1704. 

orb oto) ove sooo Wiesie, de extensione pignoris. Rostochii, 1780. 

Mitaade cos. F. Willenberg , exercitatio de retentione pignoris (in ejusd. 
binas hid sn . Sabbathinis, tom. IL n» 54. ) 

… J, H, Lisman, diss. de, pignore ob chirographariam pe- 

cuniam retinendo. Lugduni-Batavorum , 1809. 

.. Weber, Errorterung der frage: ob und in wie ferne das 

Pfandrecht sich ausser den Capital auch auf Zinsen, Kosten 

u. s. w. + erstecke (in oed Versuchen über das Civil-Recht. ) 


"Duplex hie bógeda statuenda est. 

Res pignerata tantum obnoxia tenetur pro eo debito, in cujus securi- 
tatem est oppignerata, ita quidem, ut creditori pro alià obligatione illam 
distrahere nullatenus liceat , neque ex residuo ejus pretio sibi pro ejus- 
modi satisfacere: excepto tamen quod jure fruatur pignus pro chirogra- 
pharià peeunia retinendi (1). , 

Pignus est cautionis species, que re perficitur, ideo adinventa, ut 
major totius debiti esset creditori securitas: inde sponte fluit altera re- 
gula: integrum pignus pro totä obligatione esse adstrictum (2), ita ut 
res tota etiam pro minima debiti parte, et singulæ rei partes pro universo 
debito remaneant obligate: quo sensu Pignoris jus a jurisconsultis indivi- 
duum vocatur. 


(1) L. unic. cod., lib. VIH. tit. 27. 
(2) Warnkoenig, comm., vol. I. pag. 492 


( 450 ) 


Que cum ita sint, etsi obligatio, in cujus securitatem pignus est con- 
stitutum, divisionem recipiat, sive etiam revera sit divisa, tamen pignus 
non liberabitur, nisi creditori totum creditum sit exsolutum , ut enim 
monet Ulpianus : « qui pignori plures res accepit, non cogitur unam 
liberare , nisi accepto universo , quantum debetur” (1). Itaque, si cre- 
ditor pigneratitius moreretur, relictis pluribus heredibus , omnibus in 
solidum pignus erit obligatum, atque adeo, solutione deficiente, omnibus 
rei obligatæ distractionem venditionemque competere ein est, uti 
in legibus vere dicitur: «Manifesti. et indubitati juris est, defuncto 
creditore, multis relictis heredibus, actionem quidem personalem inter 
eos lege XII tabularum dividi : pignus vero ‘in solidum unicuique 
teneri" (2). 

A contrahentium tamen arbitrio pendet, utrum pignus pro toto credito, 
aut pro parte tantam obnoxium intelligatur (3). Proinde a contrahentium 
quoque voluntate pendet, num creditor jus in pignore pro sorte tantum 
exerceat, num etiam pro aliis debitis, sortis occasione enatis; quin rei obli- 
gatio ad usuras extendi, aut ad sortem restringi queat: « Si in sortem 
dumtaxat vel in usuras obstrictum sit pignus" (4). De hisce nemini 
dubium oriri potest, sed valde controvertitur utrum, si nil statutum sit 
paciscentium voluntate, pignoris jus tantum afliciat principalem obliga- 
tionem, utrum etiam ad accessiones, id est, usuras, ad id quod interest, 
et ad poenam conventionalem, quam vocant, tacite porrigatur. | 

Plurimi, inter quos oet (5), Malblanc (6), Erxleben (7), statuunt, 
jus pignoris ad sortem tantum spectare, nec esse extendendam. ad. usu- 
ras, impensas, et cetera sortis accessoria, si de hisce nil convenerit: pro- 
vocant ad sequentes leges: Marcianus libro singulari ad formulam hy- 
pothecariam: « Propter usuras quoque si obligata sit hypothece , usura 


(1) L. 19. dig., lib. XX. tit. 1. 

(2) L. 1 et 2, cod., lib. VIII. tit. 32. 

(3) L. 5 pr. dig., lib. XX. tit, 1. Gesterding, peur p. 36. 
(4) L. 11. dig. $5; lib. XIII. tit. 7. 

(5) Voet, comm. ad Pandect., lib. XX. tit, 4. $ 27. 

(6) Malblanc, pr. jur. Rom., $ 566, n» 5. 

(7) Pr. de jure pign., $ 13. 


( 454) 


solpi debent. Idem et in poenä dicemus" (1). Ulpianus, libro XXVI 
ad Edict.: « Si in sortem dumtaxat, vel in usuras obstrictum est pi- 
gnus * eo soluto, propter quod obligatum est, locum habet Pigneratitia. 
Sive autem usure in stipulatum sint deductae, sive non, si tamen 
pignus et in eas obligatum sit, quamdiu quid ex his debetur, pigno- 
ratitia cessabit. Alia causa est earum , quas quis supra licitum modum 
promisit : nam hee penitus illicite sunt" (2). 

Ali autem, ut Gesterding (3), 7Z'arnkoenig (4), Bachovius (5), 
Westphal (6), Weber (7), Mühlenbruch (8), Glück (9), Schweppe (10), 
defendunt, pignus non solum pro ipso debito obligatum esse, sed etiam 
pro'ejusdem aecessionibus, veluti pro usuris, sive ex mora, sive ex sti- 
pulatione debitis, simili modo pro poenà promissà, necnon impensis 
quibusdam , velut litis. Hane sententiam adstruunt his fundamentis : 
Pomponius, libro X XXV ad Edict.: « Cum pignus ex pactione venire 
potest ij non solum ob sortem non solutam venire poterit, sed ob 
cetera quoque , veluti usuras, et que in id impensa sunt" (11). — 
Severus et Antoninus, A. £A. Honorario: « Per retentionem pignoris 
usuras servari posse, de quibus prestandis convenit , licet stipulatio 
interposita non sit, merito constitutum, et rationem habet: cum pig- 
nora conventione pacti etiam usuris obstricta sint. Sed enim in causé, 
de qua agis, hec ratio cessat siquidem tempore contractús de mino- 
ribus usuris petendis convenit: postea autem, cum se debitor pres- 
taturum majores repromisit, non potest videri rata pignoris retentio : 
quando eo tempore, quo instrumenta emittebantur, non convenit , ut 
pignus etiam ad hanc adjectionem teneatur" (12). 


verkla) Li 15. $ ult. dig., lib. XX. tit. 1. 
, (2) L.. 11. $ 5. dig., lib. XIIL. tit. 7. (3) Gesterding, Pfandrecht, p. 57 - 51. 
(4) Warnkenig, comm., lib. IL. cap. 4. $.4. ne 585. 
^. 5) Bachovius, tract. de pig. et hyp., lib. HII. cap. 5. n9: 5. ` 
(6) Westphal, Pfandrecht, $ 10. è 
(7) Weber, Erörterung der Frage: ob und in wieserne das Pfandrecht sich ausser dem 
Capital auch auf Zinsen Kosten, u. s. w. erstreke, in den Verzuchen.über das Civilrecht , p. 151 seqq. 
(8) Muhlenbruch, Doctrina Pandectar., vol. II. $ 412. 
(9) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 18. p. 65 - 70. 
(10) Schweppe, Römisch. privatrecht, vol. I. $ 294. 
(11) L. 8 $ 5, dig, , lib. XIII. tit, 7. (12) L. 4 cods, lib. IV. tit. 52. 


(152) 


Quod attinet leges primo descriptas, ad quas provocant adversarii , illas 
minime probare, quod exinde stabilire student, non est quod dubitemus : 
in priori enim dicit Marcianus, quid juris sit, si jus pignoris etiam ad 
usuras sit extensum, ex quo tamen nil sequitur. In posteriori autem docet 
Ulpianus , actione pigneratitiä agi posse, si debitum , in cujus securita- 
tem pignus constitutum erat, extinctum etiam esset; quod mirum non 
est, namque, ut ex ipso U/piani loco elucet, pignoris jus -constitui po- 
test pro sorte sola, ita etiam pro usuris solis, et hoc erat U/piano: « si 
in sortem dumtaxat vel in usuras obstrictum sit pignus", que sane 
iterum ad nostram quaestionem non spectant. .. i iE 

Quod vero spectat ad leges, quas opinionis nostræ fautores ble, ; 
illarum priorem neque in nostre opinionis favorem quidquam probare, 
arbitramur; nam ibi dicitur, creditorem jure distrahendi uti posse, non 
lantum propter sortem, sed quoque propter usuras, et ea; qua impensa 
sunt. At, ut jamdidum /Z7’eber observavit, creditori competit jus rem 
debitoris distrahendi, quamvis etiam pignus non habeat, Posteriorem 
locum majoris esse momenti censemus ; eo enim edocemur, circa .ques- 
tionem, utrum pignoris jus sese etiam ad usuras extendat, si de iis nibil 
convenerit, distinguendum esse inter usuras tempore. pignerationis jam 
promissas, et qua postea promisse sunt: ad illas pignoris jus extendi , 
non vero ad has, quod etiam juris rationi consentaneum est, quia nempe 
usure tempore pignerationis promisse, pars esse intelliguntur debiti, in 
cujus securitatem pignus erat constitutum; verum postea promissa, ne- 
gotium plane novum efficiunt, quod, cum pignoris. constitutione. nihil 
commune habet, et ad quod proinde pignoris jus nullatenus extendi potest. 

At, inquiunt, illa evidenter probant ad principium: accessorium_se- 
quitur suum principale , nos perenne jure non posse ut sententiam 
nostram tueamur: namque, si vi principii laudati ad usuras extendere- 
tur, pignus ad usuras postea promissas, utpote sortis accessorium , que 
extenderetur ac ad illas, que ante pignoris constitutionem promissæ 
sunt. Et fatebimur, principium memoratum, ut juris principium, nullius 
esse momenti ad nostram sententiam stabiliendam: nec eo nitimur, potius 
contendimus, quæstionem propositam plane esse voluntatis quaestionem , 


Je 


(153 ) 


igitur, ut rite controversiam dijudicemus, omnino videndum esse quid 
contrahentes voluerint, quid de usuris aliisque accessoriis statuere cen- 
suerint? Et quidem palam est, quemque creditorem et debitorem, qui 
negotium juris celebrat, ejusmodi nimirum, in quo de obligatione rerum 
agitur, ut creditori sit securitas etiam pro accessoriis, que pars sunt 
debiti, rem obligare voluisse, quia nempe, qui se obligat pro toto, se 
pro parte obligare intelligitur. Si hoc non admitteretur, nescio quá ratione 
admitti posset, accessorium rerum pigneratarum teneri, eo ipso, quod 
res principalis obligata sit. Sed utrimque eadem ratio idem flagitat res- 
ponsum, nimirum contrahentes, qui de principali agunt, etiam de acces- 
soriis agere voluisse. 

Mirum videtur in lege, quam memoravimus, pro usuris post pignoris 
constilutionem | promissis non tantum jus pignoris denegari, sed ipsum 
quoque jus retentionis, dum in Lege unic. Cod. ob chirograph. pecun. 
dicatur, etiam pro aliis debitis, in quorum securitatem pignus constitutum 
non est, retentionis jus omnino competere. Sic quidem omnes conclamant 
interpretes, nullo tamen omnino nodum solvente. Inter multas juriscon- 
sultorum de hac lege interpretationes, magis placet 77^eber (1), ait enim: 
legem nostram de casu esse intelligendam, quo creditori, non cum debi- 
tore aut ejus herede, sed cum extraneo res est. 

Non tantum ad usuras conventionales sese extendit jus pignoris, sed 
quoque ad usuras ex morá debitas : quippe debitor non tantum solvere, sed 
quoque justo tempore solvere tenetur , et quidem tenebatur statim ac debi- 
tum contraxit, pignusque constituit. Igitur optimo jure pro obligationibus, 
ex debitoris morä et negligentiä enatis, pignus obnoxium teneri dicitur (2). 

Que cum ita sint, pignus etiam extendi ad litis expensas, quas forsan 
debitoris mala fide fecit creditor, non est quod dubitemus (3). 

Denique pignoris jus se etiam extendit ad poenam promissam (4), si 
modo ante, ant saltem pignoris constitutionis tempore fuerit promissa ; 
quod si postea factum esset, plane novum contractum iniissent contrahen- 


(1) Weber, Erörterung, $ 33. 
(2) Gesterding, Pfandrecht, pog. 4o. ) (3) Weber, Erörterung, $ 15. 
(4) L. 13. $ 6. dig., lib. XX. tit. 1. 

20 


( 154 ) 
tes, qui cum: pignoris: constitutione nil commune habet , ad quem igitur 
pignus extendi non posset. Non inutile videtur hic ponere legem que 
hisce videtur contraria: T 

Imp. Philippus 4. Carino: « Pignoribus quidem intervenientibus, 
USULE qug sine stipulatione peti non poterant, pacto retineri pos- 
sunt. Verum hoc jure constituto, cum hujusmodi nullo interposito 
pacto-tantummodo certae summo prestari poenam convenisse propo- 
nas: nec peti nec relineri quicquam amplius potest, et ad pignoris 
solutionem urgeri te disciplina juris perspicis" (1). 

In hac lege explicandà multum insudant interpretes. Gesterdingii sen- 
tentia meo quidem judicio ceteris prestat: « der Schuldner, inquit, war 
in mora gewesen, hatte aber post moram commissam die Hauptschuld 
abgetragen , folglich fielen die folgen der mora, also die Forderung 
der Conventionalstrafe weg, und Zinsen konnten nicht gefordert wer- 
den, weil keine versprochen waren. Mit recht rescribirte daher der 
Imperator: der Gläubiger dürfe die Sache dem Schüldner nun nicht 
langer vorenthalten: nec peti nec retineri quicquam amplius potest, 
et ad, pignoris solutionem urgeri te disciplina juris perspicis. Auf 
allen fall beweist die stelle nicht, dasz dem Gläubiger Conventional 
strafe wegen nicht an und fur sich ein Pfandrecht zustehen sollte, 
aber freilich. steht es ihm nicht zu, wenn diese Forderung selbst 
wegfällt” (2). | 

Tandem. pignus pro impensis, a creditore factis, tenetur, que esse pos- 
sunt omnis generis, nempe ad collationem viarum muniendarum , aut 
impensa ædificii restitutionis et alia hujusmodi: « im summa debiti com- 
putabitur etiam. id, quod. propter possessiones pignori datas ad colla- 
tionem viarum muniendarum, wel. quodlibet aliud necessarium obse- 
quium prestilisse creditorem constiterit" (3). 

Utrum autem ad necessarias impensas tantum, utrum etiam ad utiles: 
jus pignoris extendi debeat, inter scriptores non una est sententia. Ges- 
ierding, eo ductus, quod lex non distinguat, tam pro utilibus quam. 


(1) L. 22. cod. , lib. IV. tit. 32. (2) Pfandrecht, pag 5o. 
(3) L. 6. cod. , lib. VIII. tit. 14 


(255 ) 


pro necessariis pignus esse obligatum existimat (1). Alii autem, veluti 
Schweppe (2), Glück (3), Thibaut (4), Weber (5) et Warnkoenig (6) 
verius statuunt, ad necessarias tantum impensas sese pignoris jus exten- 
dere; utiles autem actione personali tantum repeti posse, et pro volup- 
tuariis jus creditori competere tollendi, si nimirum absque pignoris detri- 
mento possint. Etenim ex eo, quod L. 8. § 5 dig. de pigneratitia actione, 
non distinguat inter necessarias impensas et utiles, non sequitur, distin- 
guendum non esse, namque incivile est de lege sententiam dicere, nisi 
legibus omnibus perspectis: sunt enim leges, qua expresse de necessariis 
tantum impensis statuunt: «in summa debili computabitur etiam id 
quod propter possessiones pignori datas ad collationem viarum mu- 
niendarum, vel quodlibet aliud necessarium obsequium prestitisse 
creditorem constiterit” (7). i 
Jam quari posset quid juris sit, si pignus non conventione, sed lege, 

aut alio quocumque modo sit constitutum? Et censemus, ea, que diximus 
de conventionali pignore, etiam statuenda esse, si de ceteris pignoribus 
sit sermo, namque argumenta, que in medium protulimus ex voluntate 
contrahentium deducta, etiam traduci possunt ad voluntatem legislatoris, 
quippe qui ipse contrahentium voluntate maxime innitur. 


(1) Gesterding , Pfandrecht, pag. 45. 

(2) Rómisches Privatrecht, vol. I. $ 294. 

(5) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 18. pag. 67 

(4) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, $ 646. 

(5) Weber, Erörterung, pag. 17 - 17. 

(6) Warnkenig, commentarii, vol. I. pag. 495, 

(D L. 6. cod., lib. VENT. tit. 14. Cf. L. 8. $ 5 dig., lib. XIH. tit. 7. 


( 156 ) 


CAP. II. 


S I. 
DE VARIIS HYPOTHECARUM DIVISIONIBUS. 


Litt.: C. O. Rechenberg, diss. qua cred. hypoth. æquale jus in bonis 
deb. generaliter et specialiter obligatis defenditur. Lipsiæ, 1729. 
F. Ales, de viribus hypoth. generalis et specialis. Heidelb., 1762. 
Wordenhoff, diss. de concursu et collisione utriusque hypoth. tum 
generalis tum specialis, (in Oelrichs th. diss. Belg., vol. I. tom. 2.) 

J. P. Schutzii, diss. de differentiis pignoris generalis et specialis, 
(in ejusd. opusc., vol. II. tom. 3.) 

C. H. Beuningii , diss. an res in corporales comprehendantur sub 
hypoth. generali, in quà mobilium et immobilium tantum 
mentio facta est. Lipsie, 1775. 

J. C. Koch, diss. de hypoth. generali et speciali. Giessiæ, 1785. 

Beker, de pignore universitatis. Jene, 1791. 

J. N. Hertius, de differentiä pignoris generalis et specialis, (in 
opuc. , vol. II. tom. 2.) 

Weber, Vom pignore tacito subsidiario, oder der stillse hiveigende 
willenserklärung der contrahenten bey Verbindung einer alge- 
meine und besonderen Hypotek, (i in ejusdem opere : Versuchen 
über das Givilrecht.) 

Günderrode , Abhandelung von dem Verkauf der Waaren aus einem 
verhypothecirten Laden, (in ejusd. oper., vol. IL. p. 198 — 211.) 

G. A. Merz, de verá indole divisionis hypoth. in generales et 
speciales, ( proes. E. Schrader.). Tubinge, 1818. 

€. L. Caplik , de generalis. specialisque hypoth. discrimine. 
Gœttingæ, 1820. 

4. Baumback, Vertheidigung einer Florentinischen Lesaert in: 
L. 2. qui potiores in pig. Jene, 1820.. 


Hypothecarum pignorumque indole exposità, eo delati sumus, ut né- 
gotio occupemur dicendi varias romanas pignorum divisiones. 


Alis alia placet divisio nempe Z7Z'ordenhoffius distinguit pignora 


zZ no 
- r * 


( 157 ) 
universalia, que in omnibus bonis debitoris locum habent ; generalia 
in quibus plurima rerum genera pignori sunt obnoxia; denique specialia, 
que in individuis rebus obtinent (1). Nos divisionem illam a jure Romano 
alienam censemus, quippe de e ne vestigium quidem in legibus occurrit, 
quin potius usui Romanarum loquendi adversari dici debeat (2). 

Plerique, et quidem numero plures, inter quos eminent Bachovius (3) 
et Lauterbach (4), pignora dividunt in specialia et generalia, que sub- 
dividunt in generalia simpliciter talia et generalia secundum quid. 
Sed hæc nimium scholasticorum doctrinam redolent, quam ut recipi ab 
iis possint, qui ad veram Romanorum artem iter affectant. 

Nimirum, Romani distinguunt rerum singularium et omnium bonorum 
oppignerationem: hanc generalem hypothecam nuncupant; illam vero, 
non Romani, sed recéntiores specialem, appellant. 

Est igitur speciale pignus illud , quod specialiter est constitutum in qui- 
busdam debitoris rebus, que ceteroquin esse sive singulares res possunt, 
sive rerum universitates, atque pro utriusque discrimine diversam pro- 
ducunt juris extensionem , secundum ea, que supra de pignorum exten- 


sione agentes, retulimus. 


Generale autem pignus est quod in omnibus debitoris bonis constituitur, 
eäque formulä ad illud contrahendum , ut refert Justinianus , usi sunt 
Romani: « fide et periculo rerum ad me pertinentium , vel: per earum 
exactionem satisfieri promitto" (5). Sub ea videlicet totum patrimonium 
intelligitur obligatum , mobiles res, immobiles, corporales et incorporales, 
non tantum presentes, sed et future, ut enim ait Justinianus: « super 
qua generali hypotheca illud quoque ad conservandam contrahentium 
voluntatem sanximus, ut si res suas supponere debitor dixerit, non 
adjecto: tam presentes quam futuras, jus tamen generalis Hisce 
ad futuras res producatur" (6). 


(1) Wordenhoff, dissert. de concursu et collisione utriusque hypoth. tum gener. tum spe- 
cial., $ 2. (in Oelrichs thes. diss. Belg., vol, I. tom. 2.) 

(2) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 18. pag. 208. 

(3) Bachovius, tract. de pign. et hypoth., lib. 1. eap. 5. 

(4) Lauterbach, coll. thes, pro paudectis h. t. $ 20. 

(5) L. 9. cod., lib. VIII. tit. 17. 

(6) L. 9. cod., lib, VIII. tit. 17. 


(158) 


Unde simul elucet, debitorum, voluntatem illius juris esse fundamen- 
tum, itaque ea modo sic obligata intelligi, que a debitore obligari 
poterant, quaque specialiter obligare voluisset. Ergo pignori non erunt 
quorum alienatio legibus, testamento, aut contractu impeditur (1); neque 
ea, que certum est, quem pignori daturum -non fuisse, uti. dicendum 
est de ministeriis alicujus perquam necessariis, vel qua ad affectionem 
ejus pertinent: « concubinam, inquit Ulpianus, filios naturales, 
alumnos constitit generali obligatione non contineri, et si que alia 
sunt hujusmodi ministeria” (2). Que ultima jurisconsulti verba sole 
clarius docent, regulam ad casus, quos exponit, restringendam non esse, 
ut plerique interpretes inepte dixerunt ad aliam legem , que de eadem 
re agit (3); sed potius exempli gratià ipsum dixisse, atque regulam ad 
omnes res, quas credibile est neminem specialiter obligaturum fuisse, esse 
extendendam, quod quoque confirmat Severi et Antonini 4.4. Optato 
rescriptum: « alumnos et celeras res, quas neminem credibile est 
pignori specialiter daturum fuisse, generali pacti conventione, qua 
de bonis tuis facta est, in causa pignoris non fuisse rationis est" (4). 

Sed videamus utrum illa morte debitoris cessare sit dicendum. Aflir- 
mant fere omnes, intes quos Glück (5), Wordenhoff (6) et Becker (7): 
« Denn mit dem Tode des Schuldeners, inquit. Glück, hören ja täg- 
liche Bedürfenisse und Zuneigung auf. Was also nun noch dem 
Wahlrecht des Gläubigers aus welcher Sache er seine Befriedigung 
suchen wolle, so wie ihm solches die general Hypotek gewährt, 
entgegen. stehen ? ”. 

At doctissimos viros a principiis recessisse clarum est: etenim quo jure 
creditor persequi ea posset, que numquam obnoxia pignori fuerant, nisi 
velimus, ipsa debitoris morte pignus constitui, quum ab initio, ut omnes 
fatentur, obligata non erant? An heredes, qui debitorem representant, 
obligati dicentur, ubi auctor eorum numquam tenebatur ? 


(a) Westenberg, princ. jur., lib. XX, tit. 1. $2. — Glück, Erläut. der Pand., vol, 18. p. 220. 
(2) L. 8. dig., lib. XX. tit. 1. (3) L. 6. dig., lib. XX. tit. 1. 

(4) L. 1. cod., lib. VIII. tit. 17. } 

(5) Glück, Erläuter. der Pandekten, vol, 18. pag. 223. 

(6) Wordenhoff, de concursu et collisione utriusque hypoth. tum gener. tum special, § 13. 
(7) Becker, diss. de pignore universitatis, $ 4. Jenæ, 1791. 


ts bons 


( 159 ) 
d Sed scriptores fefellisse videtar ratio, quà legislator commotus fuit ad 
res quasdam excipiendas: Severus enim dixerat, rationis esse, debitorem 


res ipsi necessarias, aut quc ad ejus affectionem pertinent , liberas 
habere, inde, inquam, scriptores censuére, morte debitoris legis ratione 


cessante, legem quoque cessare ejusque effectum, quod tamen quantum 


a vero abducit neminem fugiet, qui modo ad juris principia attenderit , 
quin etiam effectus, quos lex produxerat, perdurare sint dicendi, licet 
ipsa lex sit sublata. 

Sed neque hic stetére Westphal (1), Thibaut (2), Huberus (3) et 


Hofacker (4), contendunt enim, creditorem res, quas exceptas diximus, 


vi juris pignoris persequi posse, debitore vivente, si pretio aliarum rerum 
ipsi satisfieri nequeat. Quibus reponimus, res illas exceptas numquam 
fuisse pignori obnoxias, adeoque defectu aliarum rerum fieri non posse 
ut hypotheca constituatur , quz antea non extiterat. At, quod magis miror, 
neque sine quadam absurditate dici potest, plurimi laudatorum scripto- 
rum contendunt, creditorem hypothecarium, res exceptas, contra heredes 
debitoris, actione hypothecaria persequi posse, verum non contra tertium 
possessorem, qui res ipsas, pignori obligatas, emisset: perinde ac si res 
cum sua causa non transiret, et jus pignoris haberent ereditores, quod 
actione hypothecaria munitum non est contra quemcumque! 

Jam videamus an sub formula : bona mea mobilia et immobilia pignori 
obligo, hypotheca generalis contineatur, namque quæsitum est an etiam 
sic rerum incorporalium fieret obligatio ? Id quidem affirmant Thibaut (5), 
Lauterbach (6), Erxleben (7): at Glück (8) arbitratur esse distinguendum , 
num contrahentes verba: res corporales et incorporales in complementum 


` adjecerint pignoris constitutioni generali, E. G. in securitatem ejus quod 


Caio debeo , ei hypothece obligo omnia mea bona mobilia et immobilia , 


(1) Westphal, Pfandrecht, $.57, not. 59. 

(2) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, $ 638. 

(3) Huberus, Prælect. ad Pandectas, lib. XX, tit. 1, $ 24. 

(4) Hofacker, Princ. jur. civ., tom. II. $ 1167. (5) Thibaut, $ 63g. 
(6) Lauterbach, Coll. thes. pr. Pandect., lib. XX, tit. 1, $ 23. 

(7) Principia de jure pignorum, $ 144. 

(8) Glüek, Erliuterung der Pandekten, vol. 18, p. 19. 


( 160 ) 


eoque casu, inquit, generali pignori locus est, resque incorporales sub 
eo comprehenduntur; quod ni ita fieret, incorporalium rerum pignori 
locus non esset. Huic doctrine assentiuntur Bynkershoekius (1) et Ges- 
terding (2). 

Sed hee sufficere non videntur, potius in eo questio consistere: vide- 
tur, num Romani triplex genus rerum distinguant? Et profecto dubitari 
nequit, namque non una est lex in quibus triplicis illius generis 
facta est mentio; audiamus Ulpianum: « si moventia non sint, inquit, 
ut soli quoque capiantur, nam a pignoribus soli initium faciendum 
non est. Quod si nec,quæ soli sunt, sufficiant, vel nulla soli sint 
pignora, tunc pervenietur etiam ad jura” (3). Ex quibus cernitur, tri- 
plex jure Romano stabiliri rerum genus, adeoque sub formula: bona 
mobilia et immobilia, res incorporales non necessario contineri. Deinde, 
si quidquam dubii superesset, res incorporales sub eadem formula non- 
dum obligarentur: in dubio enim pro debitore respondendum, ipsa artis 
nostre flagitat ratio. Si autem generalis obligatio esset facta, addito: mo- 
bilia et immobilia, incorporales res obligari ex eo apparet, quod verba 
illa modo enuntiative, ut dicunt, sint apposita. 

Aliam quoque huc pertinere pignorum divisionem , nempe in tacitis et 
expressis, cum omnibus, quos legi, contendunt Thibaut (4), Fesi- 
phal (5), Glück (6) et Gesterding (7). Quam inanis autem est hujusmodi 
neminem fugiet, qui modo perpendit, nil interesse num contrahentes ver- 
bis, factis, seu alio quocumque modo voluntatem suam determinaverint , 
dummodo de ea constet, quippe quum ipsa verba nil sint nisi signa , 
quorum ope nostram voluntatem declaramus, et inde nulla emergere 
queat utilis pignorum divisio. 


(1) Bynkershoek observat., lib. III. cap. 2. (2) Gesterding, Pfandrecht, $ 11. 

(3) L. 15. $ 2. dig. , lib. XL. tit. 1. — Idem extat in L. 7. $ 4. dig., lib. XV. tit. 1. 
Nostram opinionem optime defendit Schmidt , hinterlassene Abhandelungen versch. pract. 
Rechtsmat., vol. II. ne 49. $ 7. 

(4) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, § 640. 

<5) Westphal, Pfandrecht, $ 35. 

(6) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 18. pag. 186. 

(7) Gesterding, Pfandrecht, § 13. 


( 161 ) 


. Alia tandem succedit a scriptoribus facta pignorum divisio in publicam 
et privatam. Sed hzc mere doctrinalis est dicenda. Ita enim Romani de 
pignoribus loqui non solent, neque iis ad pignus constituendum forma 
ulla requiritur. Hoc modo verum est, eos instrumenta privata et publica 
recepisse ad pignus probandum, quin tamen inde pignora ipsa publica 
et privata evadant, quippe ab instrumentis diversissima. 


CAP. III 
SL 


DE HYPOTHECA, QUE CONVENTIONE CONSTITUITUR. ` 


Litt.: C. van Eck, de pactis pignorum. Trajecti ad Rhen., 1654. 
J. F. Rhetius, de hypoth. conventionali. Francofurti, 1673. 
J. P. Streit, diss. de contractu pigneratitio. Erfordiæ, 1703. 
C. Thomasius , diss. de usu acuratæ distinctionis inter emptionem 
cum pacto de retrovendendo et contractum  pigneratitium. 
Halle, 1707. 
| J. G. Krause, requisita hypothecæ conventionalis. Vitemb., 1714. 
| Fleriet, diss. de pignore conventionali. Argentorati, 1721. 
J. N. Hertius, de pignore conventionali, (in ejusd. Tun, 
vol. II. tom. 5. pag. 106.) _ 
C. L. Croll, de debito et hypotheca conventionali, Vitemb., 1751. 
A.de Weber, Beytrage zu der Lehre vom stillschweigenden con- 
ventional Pfandrecht, Schwerin, Wismar und Bützow, 1785. 
(Et in ejusdem opere: Versuchen über das Civil-Recht und 
dessen Anwendung, n° 2. pag. 77 — 220.) 
Meier, tractatus de contractu pigneratitio. Traj. ad Rhen. +) 1799. 
Van Kae diss. de pactis. Groningæ, 1823. 


Civium conventione novissimo jure pignus constitui posse mirum non 
| est, cum apud omnes peræque gentes tandem obtinuerit, ut in republica 
| civium voluntas legum præsidio servaretur, quod proinde, ut non modo 

juris civilis, sed plane juris gentium esse videtur, dicente Hermogeniano : 
«apud omnes gentes haec obtinuerunt." a 


N^ 


(162) 


Pignora secundum jus novissimum duplici conventione constituuntur , 
nempe contractu pigneratitio et pacto hypothece: illo pignus sic dictum 
constituitur, hoc. hypotheca, de quibus. singulis delibare quædam liceat. 

Contractus pigneratitius ad censum pertinet eorum, qui re perfici di- 
cuntur, ideoque a quibusdam recentioribus reales appellati sunt, sed 
minus latine. Vim obligandi ducit a re tradità in crediti securitatem, 
debito tempore restituendä: eaque hujus traditionis potestas est et vis, ut 
communi omnium consensu jus. producat, vi cujus creditor pignus in rem 
actione persequi contra unumquemque potest, et obligatur creditor ad 
pignus, debito exsoluto, restituendum : nam parit actionem pignerati- 
tiam, tum directam, tum contrariam. Ex iis clarum evadit, ad contrac- 
tum illum minus pertinere pactum, quo aliquis promittit, se pignus 
.daturum , cum in eo traditio desit, atque sola voluntas non valida ex 
jure civili agnoscatur causa rei obligationis. Hujuscemodi pactum ergo 
manebat nudum, hoc est, absque juris effectu, nisi tamen stipulationis 
accessisset formula, quá nimirum, licet nondum jus in re transferretur 
traditionis defectu, tamen persone contrahentes obligabantur ad pignus 
videlicet constituendum. 

Pacti hypothecæ longe alia est indoles, quippe licet jure Romano pac- 
tis jura in re non transferantur, hie tamen absque ulla traditione jus 
hypothece creditori acquisitum intelligitur momento, quo partes de hy- 
pothecâ dandá consenserunt (1) Ceterum observandum est, cum nudo. 
consensu perficiatur pactum hypothece, neque scripturam, ut in litte- 
rarum obligationibus, requiri, neque presentiam, ut in stipulationibus, - 
neque quidquam dari, ut substantiam capiat obligatio , neque tandem 
expressam voluntatis declarationem : nil enim impedit, quominus tacito- 
contrahentium consensu constituatur (2). i 

Ut nunc quædam generalia, tum ad contractum pigneratitium , tum 
ad pactum hypothecæ pertinentia, perscribamus, sciendum est, ad utrius- 
que existentiam nullam scripturam requiri, sed modo probationis: gratia 
adhiberi (3). Necesse autem esse; ut ineatur a personis, qua contrahere - 


(1) L. 15. $ 5. dig., lib. XX. tit. 1. — L, 17. $ 2. dig., lib. IL tit. 14. 
(2) L. 4. dig., lib. XXII. tit. 4. 
(5) Warnkoenig, comm., vol. I. pag. 494. 


( 163 ) 


possunt, per se intelligitur. Omnes ergo ab iis excluduntur, qui sana 
mente non gaudent, uti infantes, mente capti et furiosi, iique generatim 
omnes , quibus alienatio prohibita est, quin persone, quibus tantum sub 
certis solemnitatibus alienare et contrahere licet, velut pupillis, minori- 
bus, et interdictis, hic etiam easdem servare solemnitates debeant. 

Hypothecz jus acquisitum intelligitur eo momento, quo personalis et rei 
obligatio perfecta est, id est, cum invitus debitor teneri coepit, et de pigno- 
ris conventione uterque consensit: « non utique solutionum observanda 
sunt tempora , inquit Papinianus, sed dies contracte obligationis" (1). 
Igitur, si pro conditionali obligatione pignus constitutum sit, hypotheca 
initium sumit a tempore contractüs celebrati, dummodo conditio in de- 
bitoris potestate posita non sit; alioquin spectandum esset tempus’ ex- 
plete conditionis (2). Idem observatur, si pro debito, pure contracto, sub 
conditione hypotheca sit constituta. 

Ita etiam facile intelligitur, pignus, quod ab initio inutiliter constitu- 
tum, postea convalescit, eo momento, quo ratum est, existere incipere; 
quod tamen secus est, si dominus rei comprobat: « si nesciente domino , 
inquit Marcianus, res ejus hypothece data sit, deinde postea dominus 
ratum habuerit , dicendum est, hoc ipso, quod ratum habet , voluisse 
eum. retro recurrere ratihabitionem ad illud tempus , quo convenit? (3). 
„Sed non aeque constat, a quo tempore initium hypothece generalis , 
respectu rerum postea acquisitarum , numerandum sit. Queritur. nimi- 
rum, an sit tempus, quo hypotheca constituta sit; an potius, quo he res 
in dominio esse coeperint? Hoc posterius multi contendunt scriptores, 
inter quos Glück (4), Professores Lovanienses (5) et Gesterding (6). 
Quam. opinionem ex eo deducunt, quod oppigneratio rerum futurarum 
pendeat a conditione: si debitoris facte fuerint; qualis conditio retro 
trahi non potest ad tempus .inite obligationis, cum ea sit in potestate 


(1) L. x. pr. dig., lib. XX. tit. 1. 

(2) L. 1. dig., lib. LL tit. 5. et L. 11. $ 1, lib. XX. tit. 4. 
(5) L. 16. $ 1. dig., lib. XX, tit. 1. 

(4) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 18. pag. 214. 
(5) Recitatiénos Lovanienses, lib. XX. tit. 4. $ 19. 

(6) Gesterding, Pfandrecht, § 73. 


( 164 ) 

debitoris posita. Hee firmantur Lfricani eflato: « si inter duos credito- 
res queratur, inquit, uter potior in pignore, sub conditione creditorem 
tuendum putabat adversus eum, cui postea quidquam deberi coeperit, 
si modo non ea conditio sit, quc invito debitore impleri non possit" (4). 
Huc quoque pertinent verba Marcelli dicentis: « si tibi, que habiturus 
sum, obligaverim, et Titio specialiter fundum, si in dominium meum 
pervenerit, mox dominium ejus acquisiero : putat Marcellus concurrere 
utrumque creditorem et in pignore" (2). Eam opinionem etiam confirmare 
videtur Gaius : « potior est in pignore , inquit, qui prius credidit pecu- 
niam et accepit hypothecam, quamvis cum alio ante convenerat, ut, si 
ab eo pecuniam acceperit , sit res obligata; licet ab hoc postea accepit. 
Poterat enim, licet ante convenit, non accipere ab eo pecuniam" (3). 

Neminem certe fugiet illa argumenta gravissima esse. Tamen magis Ro- 
mani juris ingenio consentanea videtur contraria opinio, eamque multi scrip- 
tores defendunt, inter quos Westphal (4), W arnkoenig (5), Donellus (6), 
Unterholzner (7), Yon Wenig (8). Et profecto hypotheca omnium 
bonorum non in singulis rebus consistit, sed in patrimonii universitate 
polius, que autem, singulis rebus etiam mutatis, eadem remanet, et nul- 
latenus mutatur. Neque, si rem accuratius perpendamus, verum videtur, 
a debitore omnino pendere, num acquirat, necne : namque, etsi absolute 
liber sit ad acquirendum, ita quidem, ut a nullo cogi possit, tamen. 
dicendum est, eam conditionem non omnino ab eo pendere, quippe mo- 
rali quadam necessitate quisque inducitur ad non respuendam acquisi- 
tionem, que ei commodum adferret: ita ut leges, ad quas provocant 
adversarii, hic applicari non posse videantur. Neque leges desunt, qua 
hanc opinionem confirmant; testatur enim Scævolæ, mulierem, cui bona 
judicati obligata fuerant, et postea etiam fisco, praeferri etiam in bonis, 


(1) L. 9. $ 1. dig., lib. XX. tit. 2 (2) L. 7. $ 1. dig., cod, 
(5) L. 11 pr. dig, lib. XX. tit. 4. 

(4) Westphal, Pfandrecht, $ 114. 

(5) Comm. lib. II., cap. 4. $ 1, vol. I. pag. 697. 

(6) Donellus, tractatus de pign. et hyp., cap. 14. 

(7) Unterholzners, Juristische Abhandelungen, pag. 68 - 69. 

(8) Von Wenig, Lehrbuch, 2, $ 128. 


* 


—— 


( 465 ) 


quie creditor postea acquisivit, qua adeo tempore oppignerationis futura 
erant, donec totam debitum solveretur; quod sane probat, hypothecam 
generalem constitutam intelligi debere, tempore oppignerationis, etiam 
quoad res futuras, qua huic generali hypothecæ accedere possent. Ait 
enim Scavola: « Titius Seiæ ob summam , quá ex tutela ei condem- 
natus erat, obligavit pignori omnia bona sua, que habet, habitu- 
rusque esset: postea mutuatus a fisco pecuniam , pignori ei res suas 
omnes obligavit, et intulit Seiæ partem debiti, et reliquam summam | 
novatione factá, eidem promisit, in qua obligatione similiter , ut 
supra, de pignore convenit. Quæsitum est, an Seia praeferenda sit 
fisco, et in illis rebus, quas Titius tempore prioris obligationis ha- 
buit: item in illis rebus, quas post priorem obligationem adquisivit, 
donec universum debitum suum consequatur? Respondit: nil proponi , 
eur non sit preferenda” (1). 

Neque minus nostram opinionem firmat Paulus: « si non dominus 
duobus éamdem rem diversis temporibus pigneraverit , prior potior est, 
quamwis , si a diversis non dominis pignus accipiamus , possessor me- 
lior sit” (2). Hic evidenter supponitur, non dominum postea rem pigne- 
ratam acquisivisse, et potiorem esse dicit Paulus priorem: id quod sen- 
tentiam nostram non mediocriter corroborat. 


§ IL 
BE PACTIS CONTRACTUI PIGNERATITIO AUT PACTO HYPOTHECE ADJECTIS. 


Hujusmodi pactorum alia sunt licita, alia illicita: partimque perti- 
nent ad venditionem pignoris faciendam, vel non faciendam; partim 
ingrediende possessionis jus creditori tribuunt; vel de usu rerum obli- 
gatarum ineuntur; vel denique creditori pignoris dominium addicunt, si 
tempore derminato debitum solutum nop sit. Age de singulis videamus: 


(1) L. 21. dig., lib. XX. tit. 4 
(a) L. 14. dig., lib, XX. tit. 4. 


( 166 ) 


a.) De pacto ne creditori pignus vendere liceat. 


Facile cernitur, hoc pactum pignorum et hypothecarum indoli adeo 
adversari, ut ne quidem pignus aut hypotheca, quibus illud cum pleno 
effectu adjiceretur, intelligi posset, cum inprimis ille sit pignorum finis, 
ut pignus, solutione deficiente, distrahi possit, unde creditori satisfiat. 
Itaque juxta communes juris regulas pignoris vel hypothece constitutio, 
mediante hoc pacto facta, nulla est, cum indubitati juris sit regula, 
quod pacta, qua destruunt naturam contractüs, eum reddant nullum, 
vel immutent in aliam speciem, si possit. Placuit tamen hic a rigore juris 
deflectere, contrahentium gratia, namque utriusque interest pignus 
valere. Preterea, cum hoc pacto debitor ostenderit sollicitudinem , ut non 
facile pignus distraheretur, atque in eo consensisse videatur creditor ; 
merito placuit, ut non tantum pignus mediante illo pacto valeret, sed 
etiam ut pactum illud aliquem effectum sortiretur, reddendi nempe dif- 
ficiliorem ipsam pignoris distractionem , quatenus nonnisi post trinam 
denuntiationem debitori factam pignus vendere liceret (1), dum alias una 
sufficit. 


b.) De pacto ut creditori pignus vendere liceat. 


Perspicuum est, hoc etiam pactum ex sua indole esse inefficax , quum, 
si adjectum non esset, tamen creditori pignus vendere liceret. Quoniam 
tamen intelligi nequeat, contrahentes hoc pacto adjiciendo nil agere vo- 
luisse, imo potius apparet, creditorem de pignore vendendo valde fuisse 
sollicitum, legibus constitutum est, ut eo in casu creditori sine ulla de- 
nuntiatione , deficiente solutione, pignus vendere liceret (2). i 


(1) L. 4 et 5. dig., lib. XIII. tit. 1. ; et Paul. sentent. recept. , lib. II. tit. 13. $ 5. et ibi 
Schulting. ; i N 

(2) Muhlenbruch, doctrina Pandectarum, $ 429; Noodt, ad Pandect. XX, ı, $ postquam 
de actione. 


( 167 ) 


c.) De pacto ne debitori pignus vendere liceat. 


Illud valde in usu fuisse ex eo elucet, quod creditoris multum inter- 
fuerit, ne pignus vendatur, jure presertim novissimo: nam tertius pos- 
sessor beneficio gaudebat ordinis, persaepe creditori valde incommodo , 
quod, si debitor ipse pignus possideret, ei nullatenus competebat. 

Itaque videamus, qui sint hujus pacti effectus. Et queritur primum, 
num.venditio a debitore facta adversus hoc pactum, sit valida ? Multi id 
affirmant (1), dicentes nimirum, eo in casu debitorem conveniri posse ad 
id quod interest creditoris venditionem factam non esse, et eatenus tan- 
tum pactum valere. Hanc opinionem non plane spernendis argumentis 
muniunt: contendunt nimirum capacitatem et incapacitatem contrahendi 
juris esse publici, imo ad contrahendum omnes esse habiles, nisi illos, 
quibus leges interdixere commercium; illa autem, quz juris sunt publici, 
pactis privatorum immutari minime. posse: igitur, eos, qui per leges 


"habiles sunt ad contrahendum , abstinere quidem posse, non vero se 


plane incapaces reddere: eodem modo, ut de testamento dici solet, 
sibi eam legem neminem posse facere, ut testamentum non faciat, nam 
eo non obstante, semper valere testamentum : ergo, licet debitor se obliga- 
verit ad non vendendam hypothecam , eum tamen se non reddidisse, nec 
reddere potuisse. venditionis ineapacem , adeoque si adversus pactum 
vendidisset, venditionem valere. 

Attamen, re accuratius perpensä, nullum hoc esse argumentum omnino 
censemus, et verius cum Muhlenbruch (2), venditionem nullam esse 
arbitramur, quippe lex clarissimis verbis extat: « queritur, si pactum 
sit a creditore, ne liceat debitori hypothecam vendere vel pignus , 
quid juris sit, et an pactio nulla sit, quasi contra jus posita sit, 
ideoque veniri possit? et certum est, nullam esse venditionem , ut pac- 
tioni stetur” (3). Neque est, quod cum adversariis legis verba transpona- 


(1) Professores Lovanienses in Recitat., lib. XX. tit. 1, $ 22. 
(2) Muhlenbruch, Doctrina Pandectar., $ 379 et 429. 
(3) L. 7. $ 2. dig., lib. XX. tit. 5. 


( 168 ) 
mus; nimirum : ef certum est, nullam esse pactionem , ut venditioni ste- 
tur, quippe, vulgarem textum confirmante Manuscripto Florentino, nullá 


auctoritate ea nititur transpositio, atque, si ita uti transpositionibus pos- 
semus, lex, que regere debet, ad arbitrium regeretur. 


d.) Paelum de ingrediendo. 


Contractui pigneratitio quandoque etiam adjicitur pactum de ingre- 
diendo, quo debitor creditori permittit, sorte non solutâ, possessionem 
hypothecæ privatà auctoritate nancisci, cujusque sedes est in lege 3 cod. 
de pignoribus. Licitum est ejusmodi pactum; sed ejus effectus certi non 
sunt. Nam si debitor, casu existente, private occupationi resistat, nullus 
est pacti effectus, quia alias vis privata exerceretur, quam nec partes 
'sibi stipulari possunt. Si vero debitor non contradicat private occupa- 
tioni, pactum suos effectus sortitur, ita quidem , ut absque ulla forma 
pignus occupari possit. 


e.) De pacto antichretico. 


Litt.: H. Hahn, de jure antichreseos. Helmstadii, 1655, 

JF. A. Lauterbach, de jure antichreseos. Tubinge, 1654. 

C. L. Betisch, comm. de antichresi. Halle, 1708. 

Vallin, de pacto antichretico. Trajecti ad Rhenum, 1709. 

G. Man, diss. de pacto antichretico. Ultrajecti, 1709. 

N. Pragemana, de progressu liquidat. in antichresi. Jenæ, 1718. 

H. F. Hunold, de pacto pignoris de antichretico. Erfordie, 1721. 

C. W. Stecker, diss. de pacto antichretico. Erfordie , 1726. 

D. H. Kemmerich, diss. de creditore antichretico rationes non 
reddente. Jense, 1753. 

Mantzel, positiones inaugurales de limitibus contractüs anti- 
chretici. Rostochii, 1738. 

G. L. Menschen, diss. nullum excessum usurarum in pacto anti- 
chretico esse tolerandum. Lipsiæ, 1745. 

Aug. Leyser, de pignore print (in ejusd. Medit. ad Pand. 
spec. CLVII. ) 


——— a 


( 169 ) 


J. C. Sig. Topp , de distinctione inter fructus certos et incertos 
in pacto antichret. jure Romano non fundatä. Helmstadii, 1755. 

G. D. Hoffmann, diss. sistens jurisconsultum mathematicum et 
in specie analyticum circa antichresin. Tubinge , 1767. 

J. F. Krause, comm. num creditor conducens antichresin fructus, 
legitimam quantitatem excedentes, lucretur? Vitemberge , 1768. 

C. F. Tönne von Luttichau, jurist. mathem. Untersuchung der 
Lehre von nutzbaren. Unterpfand : ( in ejusd. oper. jurist. math. 
Abhandlungen. Altona, 1769. 

J. R. Weber, tractatus jurid. mathem. de pacto antichretico. 
Göttinge , 1772. 

G. E. JF inkelhausen, diss. analecta quedam ex antichresi collecta. 
Göttinge, 1792. 

G. Hanker , diss. de verá indole et natura antich. Giessiæ, 1783. 

G. Happel, die Rechte der Gläubiger in Ansehung der Faustpfän- 
der, und antichretischen Versatze. Gieszen und Darmst. , 1802. 

C. A. Liedts, diss. inauguralis de pacto antichretico. Gandæ, 1825. 


Inter varia, que pignoribus adjici solent , numeratur antichresis, a voce 
græcà Zurixpycıs, quod verbum Marcianus vertit: mutuus pignoris 
usus pro credito (1). V innius (2) eatenus Salmasium secutus, vocem ab 
Ğyrı et ypdw originem ducere existimat. Nos cum Nootio (3) sequimur 
Marciani interpretationem. 

Incerta valde apud scriptores videtur hujus instituti natura : queritur 
enim utrum antichresis pignorum sit species, an potius contractus plane 
distinctus, sed in continenti iis adjectus ? 

Antichresin pignoris esse speciem multos dixisse video, inter quos 
Westphal (4), Kees (5), Pufendorf (6) et Cujacius (7), cujus hec 
est sententia: dyriypycig est species pignoris ita dati, ut donec 


"m 


(1) L. 11. dig., lib. XX. tit. 1. 
(2) Vinnius, select. quaest. lib. II. quest. 7. 
(5) Noodt, observ. lib. II. cap. 9. 
(4) Westphal, Pfandrecht, $ 66. 
(5) Kees , comm. ad L. 8. dig. in quibus causis pignus tacite contrahitur, p. 12. Lipsiæ, 1811. 
(6) Pufendorf, observationes juris universi, tom. 2, observ. 169. 
(7) Cujacius, obsrvat., lib. III. cap, 55. 
22 


( 170 ) 


pecunia solvatur, pignore creditor utatur fruatur vice usurarum. 

Revera negari nequit, jure Romano de antichresi in pignorum doctrina 
agi, quippe quod jam veteres juris scriptores Romani ipsi consueverant: 
enimvero ex Lege 33 Dig. de pigneratitia actione elucet, Marcianum 
in libro singulari ad formulam hypothecariam de antichresi disseruisse. 
Verumtamen prefatorum scriptorum doctrinam veram non esse omnino 
censemus: nam si ex eo, quod in jure Romano in pignorum doctrina 
de antichresi agatur, antichresin pignoris esse speciem probare liceret, 
eodem jure dici posset, pactum commissorium venditionis esse speciem, 
namque de lege commissorià in Pandectis dicitur, ubi emptionis et ven- 
ditionis contractus exponitur. Sed non est quod ad alia provocemus , quam 
ad sequentia, quz in Pandectis leguntur, a Marciano conscripta : « Si 
&yrlypysic , id est, mutuus pignoris usus pro credito facta sit; et in 
fundum, aut in edes aliquis inducatur: eo usque retinet possessio- 
nem pignoris loco, donec illi pecunia solvatur. Cum in usuras fruc- 
tus percipiat, aut locando, aut ipse percipiendo, habitandoque. 
Itaque, si amiserit possessionem , solet in factum actione uti" (1). At 
ut Noodtius (2) hic vere observat, antichresis sine pignoris constitutione 
locum habuerat, quippe quod ex eo evidens est, quod actionem in fac- 
tum Marcianus addicat possessori, qui possessionem amiserat, non vero 
actionem hypothecariam , que sane ei competeret, si antichresis fuisset 
cum contractu pigneratitio conjuncta. 

Mire hic desudant contrarie sententie fautores. Cujacius (3) et 
Westphal (4) difficultatem levare conantur nuda assertione, qua ipsa in 
clarissima luce collocat eorum sententie tenuitatem : dicit hic, actionem < 
illam in factum , quam ad possessionem recuperandam addicit Marcianus , 
nullam esse nisi actionem hypothecariam; ille vero subtilior affirmat, 
actionem in factum non excludere actionem hypothecariam. Sed uterque 
deficit, neque refutatione opus est, quippe absque fundamento affirmant 
et nihil probant, cum tamen probandum erat Cujacio, actionem , de 


(1) L. 11. $ 1. dig., lib. XX. tit. 1. i 

(2) Noodtius, observat., lib. II. cap. 9. idem ait Gesterding, Pfandrecht, p. 183. 
(3) Cujacius, lib. III., observat., cap. 35 infine. 

(4) Westphal, Pfandrecht, $ 66. not. 89, pag. 125. 


(17) 


qua loquitur Marcianus , revera non excludere actionem hypothecariam ; 
Westphalio autem, actionem illam in factum revera eandem esse ac hy- 
pothecariam actionem. At, ut jamdudum recte observavit Bachovius (1), 
ratione pignorum, nullius actionis in factum jure Romano fit mentio , 
quod sane fieri persepe deberet, si eadem ac actio hypothecaria esset. 

. Alia ratione Noodtius (2) difficultatem tollere existimat; confugit enim 
ad emendationem textüs, ipsique loco iz factum actione, legere placet 
hdc actione, sub qua intelligit hypothecariam, de qua tractat titulus 
Pandectarum, in quo fragmentum Marciani collocatum reperitur. 

Non possum profecto non mirari, illustrissimum Noodtium ejusmodi 
proposuisse emendationem , quz indoli antichresis adversatur, omnia 
Pandectarum manuscripta et editiones contra se habet. Sic habent Basi- 
licae : xoà bemm Twv rijs vous mep Tod mpdyuaros dywyhy xıvei (3). Scho- 
liastes Basilicarum- qui actionis in factum meminit, simulque rationem 
subjungit cur actio hypothecaria obtinere nequeat, ait : où 73» DepPiaviy, 
BAM Thy lv Pérou où yxp Evéxupdy kor xupiws, &AAX miyvopie Aöno 
thy avrixpyow Exe (4). 

Tandem evidenter ipsa ea Marciani verba: eo usque retinet posses- 
sionem pignoris loco, donec illi pecunia solvatur, probant hoc loco 
sermonem non esse de pignore antichretico, namque, si revera obtinuis- 
set, dicendo pignoris loco, absurde dixisset. 

„Itaque cum. Hubero dicam: « Mihi sic videtur, pignus et antichre- 
sin esse duas res distinctas, et ex eorum conjunctione nasci pignus 
antichreticum. Ex hoc actionem hypothecariam dari, non est ratio 
dubitandi. Sed in hae § 1. antichresin solam creditor accepisse pro- 
ponitur, hoc est conventio, qua convenit, ut creditor usurarum loco 
certi predii fructus percipiat, est celebrata, nil amplius de jure pi- 
gnoris est dictum, et tamen sine speciali de pignore conventione non 


i 


(1) Bachovius, tract, de pign. et hyp., lib. III. cap. 19. n? 2. 

(2) Noodtius, observat., lib. II. cap. 9. 

(3) Basilice , tom. 4., lib. XXV, tit. 2, const. 11. $ 1. pag. 34. 

(4) Scholiastes Basilicarum, tom. 4., pag. 49, schol. 5. Noodtii emendationem etiam rejicit 
Pothier, Pandectæ Justinianeæ, tom. 1., lib XX. tit. 1, n° 25, et Glück, Erläuterung der 
Pandekten , vol. 14. p. 108 - 111. 


L 


( 172 ) 


constituitur expressum pignus, etsi, quando creditori predium con- 
ceditur, ad fructus invicem usurarum inde percipiendos , ea res loco 
pignoris sit. Verum sine conventione de pignore non potest, inquam, 
actio hypothecaria nasci; ideoque personalis in factum duntaxat , non 
contra tertium , sed adversus debitorem, qui illam conventionem de- 
bito principali adjecit, datur. De pignoris jure constituto nihil hic 
est proditum, non quod attinet ad verba mutuus pignoris usus, illa 
non sunt Marciani, sed interpretis grecam vocem äyrixpyreos inter- 
pretantis, que tamen nihil quam mutuum usum denotant” (1). 

Utrum antichresis conventionem expressam prasupponat inter scrip- - 
tores iterum controvertitur. Multi nimirum, inter quos Cujacius (2), 
Voetius (3), Noodtius (4), Streckerus (5) et Muhlenbruch (6) dicunt , 
hunc contractum etiam tacite fieri posse, id est, si debitor creditori suo 
rem fructiferam, ut apud eum pignori esset, dederit, et de fructibus nihil 
inter contrahentes sit statutum, antichresin locum habere, si usuræ non 
sint promissæ ; provocant enim ad famosisimum Pauli fragmentum : 
« Cum debitor gratuité pecuni@ utatur, potest creditor de fructibus 
rei sibi pignerate ad modum legitimum usuras retinere" (7). 

Ali, veluti Glück (8), Finnius (9), Bachovius (10) et Hapfel (11) 
hanc sententiam impugnant dicentes nimirum; in hoc Pauli fragmento 
nullatenus de antichresi esse sermonem ; quod ex eo elucere videtur, 
quod Paulus hic dicat, creditorem ad modum legitimum usuras retinere 
posse: quomodo enim, inquiunt, hzc de antichresi intelligi possent, cum 
illius heee sit indoles, ut creditor loco usurarum habeat omnes. fructus , 
neque teneatur ad id quod superfluum est, sorti imputandum ? 


(1) Huberus in Eunomia Rom., lib. XX. ad legem 1. $ 1 dig. de pign., p. 726. 
(2) Observ. lib. VIII, cap. 17. 

(9) Voet, comm. ad Pandect., tit. de pig. act. $ 23. 

(4) Noodt, de fenore et usuris, lib. II. cap. 9. 

(5) Strecker, dissert. de pacto antichretico, $ 14. 

(6) Muhlenbruch, doctrin. Pandect., vol. Il. p. 429. 

(7) L. 8 dig., lib. XX. tit. 2. 

(8) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 14, p. 116. 

(9) Vinnius, selecte jur. quest., lib. II. cap. 7. 

(10) Bachovius, tractatus de pigu. et hyp., lib. I. cap. 14, ne. 5 et 4. 

(11) Hapfel, die Rechte der Gläubiger in Ansehung der Faustpfander, p. 250. 


( 173 ) 


_ Nostrum non est tantas componere lites. Neque de effectibus antichre- 
tiei contractüs dicendi negotio hic occupabimur, quod equidem aptius 
sumus facturi, ubi nobis de juribus creditoris et debitoris pigneratitii erit 
dicendum. 


f.) Lex commissoria. 


Font. : Cod. lib. VII. tit. 55. — Cod. Theod., lib. TII. tit. 2. 


Litt.: Z. Maestertii, tractatus de lege commissoria in pignoribus. 
Lugduni-Batavorum, 1639. 

G. A. Jena, diss. de lege commissoria. Francofurti, 1656. 

Engelbrecht, de lege commissoria contractui pigneratitio adjecta. 
Helmstadii , 1729. 

L. Menschentus ‚de lege commissoria a jure reprobata. Jense, 1757. 

C. G. Ricci, diss. num pactum commissorium circa pignora 
sit approbandum. Jenæ, 1745. 

J. Gothofredus ‚ad L. unic. Cod. Theod. de commissoria rescindenda, 
t. L p. 290-295, edit. Ritter. (ibi praestantissima inveniuntur.) 

J, G. van Muschenbroeck , diss. de lege commissoria in pignore. 
Lugduni-Batavorum, 1752. (Et in Oelrichs thes. diss. belg. , 
vol. I, tom. 2., pag. 633-690.) 

M. G. Pauli, diss. de lege commissoria. Francofurti, 1765. 

M. G. Krause, de lege commissoria. Vitemberge, 1766. 

A. D. Weber, kurze Erörterung der Frage: Wie weit erstreckt 
sig eigentlich bey Verpfändung das Verbot legis Commissoriæ ? 
Kiel, 1784. (Et in ejusdem: Versuche über das Civil-Recht 
und dessen Anwendung, num. 5. pag. 349-576. Item in opere 
Clariss. Koppe : Niedersüchsisches Archiv für Jurisprudenz und 
Litteratur, vol. I. num. 14., pag. 140.) 

O. L. von Eichmann, Rechtliche Anmerkungen von der Uberein- 
stimmung und Verschiedenheit einiger Rechte in Ansehung 
der L. Commissoria, wenn etwas verpfändet wird. (In ejusdem 
opere: Sammlung kleiner Abhandlungen, n° 19. ) 

Thibaut, Civilistische Abhandlungen, n° 17. pag. 575-378. 


Quod feneratores et avidi creditores omni duritie vexaverint debito- 
rem nimis notum est, quam ut jus Romanum hic testem invocemus. 


( 174 ) 


Quo certius avaritiam suam alerent, nova indies excogitavére media, 
quibus lex, jam quidem specie levis, inposterum vero gravis, inopi et 
incauto debitori facilius imponeretur. Inter varia illa injustitiæ adinventa 
numeratur lex commissoria, quà debitor inopià et spe rei suc breviter 
recuperande ductus nullam rationem habendam putat ejus, quod res 
commissa pecunie credit valorem superat. Sic igitur quam sepissime 
creditor loco exilis summae credits re ingenti fruitur. 

Verbum Zex hic pro pacto usurpatum videtur, ut plerique existimant. 
Verum ut cum Webero loquamur: « Es kan aber auch eine gewisse 
Bestimmung | andeuten. unter welcher sich jemand zu diesem oder 
jenem anheischig macht” (1), quod valde comprobat principium: pacta 
dant legem contractui. | 

Quod ad verbum committere , quoque dissentiunt interpretes: Donello 
est: « Rem alterius arbitrio et potestati subjicere , ut sit ejus electio 
utrum contractum irritum facere , an valere velit , sua lege contemta” (2). 

Committere, ut dicit Glück, « Heist hier eigentlich soviel, als 
etwas begehen oder gegen ein Gesetz handelen, welches den ¥ erlust 
eines Rechts drohet. Commissum wird daher dasjenige genannt, dessen 
sich iemand durch pflichtwidrigen Handlungen dergestalt verlustig 
gemacht hat, dass das verwirkte Recht dadurch an einen anderen fält”(3). 

Quidquid sit, pignorum lex commissoria est pactnm pignerationi ad- 
jectum, quo cavetur, ut res pignerata, propter moram solvendi debitoris, 
plenissimo proprietatis jure creditori vice solutionis cedat. 

Jure novissimo lex commissoria pignorum, utpote summam iniquitatem 
continens, merito est interdicta: « Quoniam inter alias captiones pre- 
cipue commissoriæ pignorum legis crescit asperitas , placet infirmari 
eam, et inposterum omnem ejus memoriam aboleri. Si quis igitur 
tali contractu laborat, hác sanctione respiret, quo» cum preteritis 
presentia quoque repellit, et futura prohibet. Creditores enim re 
amissá jubemus recipere quod dederunt" (4). 


(1) Weber, Versuchen über das Civil-Recht , pag. 359. 

(2) Donellus, comm. jur. eiv., lib. XVI. cap. 16. 

(5) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 14. not. 56. 

(4) L. 3. cod., lib. VIII. tit. 55. Codex male habet recuperare , legendum est recipere Cf. L, 
unic. Cod. Theod., lib. III. tit. 2. et ad eum J. Gothofredi commentarium, tom. I. pag. 290. 


SET cee FO Gi 


( 175 ) 


"De hac constitutione multum inter scriptores scio disputatum. Nos 
deem censemus , quamvis aliis aliud est visum, secundum illam con- 
stitutionem creditores dominium amittere, quod vi legis commissoriæ de- 
tinent, nullatenus vero pignoris jus. 

Lex commissoria pignorum in omnibus casibus rescindenda est, sive 
in exordio contractus celebrata fuerit, sive etiam postea. Neque audiendi 
sunt, qui existimant, validam esse legem commissoriam, post contractum 
celebratam. Enimvero. leges (1), ad quas provocant, nil statuere, nisi, 
quod creditor emere a debitore pignus possit, diligentior earum docet 
interpretatio (2). Quomodo deinde illa interpretatio cum legis ingenio 
quadraret, que sane debitoribus adversus sevum creditorem tuendis 
tendebat, quum, si lex commissoria , post contractum celebrata , -valida 
fuisset, debitores solvendo impares suo detrimento quam sepissime in- 
ducti fuissent ad legem commissoriam ineundam ? 

Jam dispiciamus num sub nomine legis commissorie dicendum sit 
venire eam conditionem contractui adjectam, qua cavetur, ut rem pigne- 
ratam, debitore justo tempore non solvente, pro justo pretio emptam sit 
habiturus creditor? 

. Et quidem existimat Weber, hanc pactionem legi commissoriæ omnino 
zequiparandam, minimeque ratam esse (3). Alii, nempe /F7arnkoenig (4), 
Glück (5) et Erxleben (6), contra arbitrantur hujusmodi pactum non 
esse legem commissoriam adeoque inter licita referrendum. Hos ut sequar 
viros summa suadet ratio, nempe: quod pactio, de qua contendimus, 
multum differat a lege commissoria, nam est mera venditio, sub con- ` 
ditione facta. Deinde nec legis ingenium hanc fieri vetat: nullum enim 
est periculum captionis debitoris, nec ulla timeri potest creditoris aspe- 
ritas, cum secundum nostram pactionem creditor jure dominii pignus 
pro exili pretio habere nequeat, sed tantum pro justo, et quidem, quod 


(1) L. 13 cod., lib. VIII. tit. 14. L. 34. dig. lib. XIII. tit. 7. 
(2) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 521. nota 5. 

(5) Weber, Versuchen über das Civil-Recht , pag. 565. 

(4) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 522. 

(5) Glück, Erläuterung der Pandekten , vol. 14. pag. 97. 

(6) Erxleben, principia de jure pignorum , $ 116. 


( 176 ) 


notandum est, postmodum determinando, quo non immerito videri posset 
novum negotium celebrari, a priori plane diversum. 

Majoris difficultatis est quaestio, num ejusmodi pactio sit rata, si pre- 
tium, pro quo pignus creditori promittitur defectu solutionis, in ipso 
contractu pigneratitio determinatum sit? Hunc contractum validum non 
esse et legi commissoriæ omnino æquiparari debere, censet Huberus (1). 
Contra Thibaut (2), Glück (3) et Westphal (4) non ita esse aiunt. Si 
pretium determinatum modicum esset et justum, non video quid obsta- 
ret, quominus pactioni staretur: nam ita debitoris captioni locus non est, 
neque creditoris asperitati, quin potius dicendum sit, adesse venditionem 
sub conditione , omnibus suis numeris constantem, neque legi, neque 
æquitati, contrariam. 


S II. 
"DE PIGNORE TESTAMENTARIO. 
Litt. : Musset, specimen de jure pignoris legato. Heidelberg , 1810. 


Ut pignus conventionale plurium consensu constituitur, sic unius vo- 
luntate pignus testamentarium: jure nostro, inquit Justinianus , 
increbuit, licere testatori hypothecam rerum suarum in testamento , 
quibus voluerit, dare" (5). Et quis hoc mirabitur, qui meminerit, de 
ipso rerum dominio unä testatoris voluntate disponi potuisse ? 

Hoc nostrum pignus inepte testamentarium dici, arbitratur Meiszner: 
fundamentum enim illius non. in testamento, sed multo magis in quasi 
contractu, quo heres aditione hereditatis obligatur, esse querendum, 
adeoque consentaneum esse, ut: nomen conyentionalis pignoris a suo 
capiat fundamento (6).. Verum, quam aliena a veritate est hujus generis 


(1) Huberus, Praelectiones ad Pand., lib. XX. tit. 1. $ 15. 

(2) Thibaut, system des Pandekten-Rechts, $ 649. 

(5) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 14. pag. 99. 

(4) Westphal , Pfandrecht, $ 194. nol. 216. 

(5) L. 1. cod., lib. VI. tit. 43. 

(6) Meiszner, die Lehre von Stillsweig. Pfandrecht, $ 5 et 178. 


( 177 ) 


argumentatio, nemo non videt: tantum enim abest, ut illius pignoris fun- 
damentum in quasi contractu hereditatis aditionis sit querendum, ut 
potius absque ullo herede consistat, et sola testatoris morte firmum eva- 
dat pignus , sua actione in rem munitum in rebus hereditariis pigneratis: 
quid enim interest persone, quando de jure in re loquimur ? 

Quærere hic loci solent scriptores, an codicillis quoque pignus con- 
stitui potuerit? Et profecto confirmatis testamento potuisse, omnes fa- 
tentur; sed non confirmatis non utique potuisse placet Fabro (1). Ego 
quidem. existimo, etiam non confirmatis potuisse: etenim jure novissimo 
codicilli non confirmati æquiparati erant CORE; ut igitur plane nil 
interfuerit. 

Reliquum est, ut dicamns, jure Justineaneo testamentarium pignus 
non multum in usu fuisse, quippe quum non amplius opus esset testa- 
mento in legatorum securitatem legatariis pignus concedere, pignore 
tacite concesso, quo iis sat superque cavebatur. 


g Iv. 


DE PIGNORE, QUOD MAGISTRATUS AUCTORITATE CONSTITUITUR. 


Font.: Dig. lib. XLII, tit. 5. Cod. lib. VIII. tit. 22 et 25. 


Litt.: J. Eikel, diss. de primo et secundo decreto. Helmstadii , 1662. 
L. van de Graaf, diss. de pignore prætorio. Ultrajecti, 1704. 
Zach. Hess, de immissione in causa judicati. Regismonti , 1705. 
F. Alef, de pignore pretorio ex fonte juris romani deducto. 
Heidelbergae, 1739. 

C. G. Küstner, diss. de ritu pignorum capiendorum in repu- 
blica romana. Lipsie , 1745. 

C. G.Küstner , diss. de pignore in causa judicati capto. Lipsiæ, 1744. 

Schroeder , opuscula de natura et effectibus pignoris prætorii et 
judicialis. Marburgi, 1751. 

A. R. Zink, de obligatione magistratüs ex consensu in hypo- 
thecæ constitutionem. Altorfii, 1800. 


Piguora, que civium voluntate constituuntur, jam absolvimus; itaque 
(1) Faber, Rational. ad Pandectas ad L. 26 pr. dig. de pignu. act, 
; 2 


( 178: ) 


ad alteram nostræ pignorum divisionis partem pergimus , ad necessarium 
pignus, quod Romanis absque debitoris et creditoris consensu sola lege 
constituitur, vel magistratüs auctoritate, de quo ultimo genere hic. tabis 
dicendum. 

Et quidem omne pignus auctoritate magistratüs constitutum romano- 
rum strictiori sermone pretorium dicimus, duce Justiniano: « ad duplex 
genus hypothecarum respeximus : unum quidem quod ex conventioni- 
bus et pactis hominum: nascitur : aliud quod a judicibus datur et 
prætorium appellatur” (1). Neque tamen ignoramus omnes fere scrip- 
tores ejusmodi prætorium et judiciale dixisse, prout caperetur ad sen- 
tentiam exsequendam , sive ex alia causa, prætorio jure definita. Sed 
ultimum hoc verbum certo romanum non est: nec equidem scio, an ipsa 
divisio quidquam utilitatis afferat, quippe non inepte de ea dicit Thibaut, 
« eine Eintheilung, welche sich nicht zwar nicht als unverniinftig , 
wohl aber als unnütz bestreiten list, da die angeblich characteristi- 
schen Unterschiede beider als solche gar nicht existiren” (2). 

Caeterum admonendi sumus, pignus auctoritate magistratüs constitutum 
non constitui, nisi ventum in possessionem fuerit, uti Ulpianus (3) et 
Justinianus (4) testantur, illiusque constituti eam esse vim et potesta- 
tem, ut creditori actionem in rem pareat, dicente Justiniano: « huma- 
nius esse perspeximus , et in pretorio jure dare recuperationem cre- 
ditori, quocumque modo possessionem amittat, sive suá culpá sive 
non, sive fortuito casu" (5). 

Expositis iis, ex quibus pignoris prætorii perspici potest natura, vi- 
deamus de causis, ex quibus illi locus esse potuit. 

Primum, pretorio pignori locus esse potuit ex causa judicati: hie 
enim juris est ordo, ut, si condemnatus intra tempus, quod judicatis 
concedi solet, pecuniam , quà condemnatus est, non solvat, ejus bona 
capi jubeantur a magistratu et distrahi, unde creditoribus satisfiat. Qua 


(1) L. 2. cod., lib. VIII. tit. 20. 

(2) Thibaut, system des Pandekten-Rechts, $ 641. 

(3) L. 26. $ 1. dig., lib. VIII. tit. 7. 5 
(4) L. 2. cod., lib. VIII. tit, 20. (5) Loc. laud. 


peu mmm 


( 179 ) 


cum capta sint et occupata , eo nimirum ordine quo jus fieri jubet, jure 
intelliguntur teneri pignoris. Quod pignorum genus, uti memoravimus, 
a recentioribus per excellentiam judiciale vocatum, a judicio quod in- 
tervenit, a Romanis sensu latiori pignus in causa judicati captum esse 
vocatum, inseriptio tituli 23, libri VIII Codicis extra dubitationis aleam 
collocat, cujus lex prima ad nostram rem spectat, eaque, que hucusque 
diximus, comprobat: res ob causam judicati ejus jussu, cui jus ju- 
bendi fuit, pignoris jure teneri ac distrahi posse, sepe rescriptum est. 
At, ut pignus ex causa judicati legitime captum intelligatur, nonnullæ 
requiruntur conditiones, nobis hic memorandæ. Prima earum est ea, 
que sententiam supponit (1), eamque ejusmodi, que rei judicate vim 
accepisse dicitur, ut enim rescripsere Impp. Antoninus et Severus: 
« nimis propere judex pignora Marcelle capi ac distrahi jussit ante 
rem judicatam” (2). Ut res dici possit judicata, juste data sit sententia 
oportet, interque partes audita omnis lis et discussa (3): namque remotis 
iis, nemo recte judicatus dici potest. Quoniam autem jure romano con- 


fessus pro judicato habeatur, quippe qui proprià quodammodo, sua sen- 
tentià condemnatus intelligitur, dubium non est, quin ejus bona ex causa 
judicati possint capi, Ulpiano commemorante, « confessus pro judicato 
est, qui quodammodo sud sententiá damnatur" (4). Que cum ita sese 


habeant, debitoribus post confessionem tempora quasi ex causa judicati 
habere, antequam capi pignora possint, manifestum est (5). Videlicet , 
secundum Justiniani Constitutionem tempus quatuor mensium debitori- 
bus condemnatis uti et confessis conceditur ad sese liberandum a debito, 
quo sunt condemnati, quod tempus legitimum currere a die condemna- 
tionis incipit, sive a' die sententie confirmationis, si provocatio fuerit 
facta (6). Denique, ut pignoris capio in causa judicati locum habeat, 
interveniat necesse esse magistratus, cui est jus jubendi, jussus, quo 


(1) Si, cum nulla sententia processisset, capta sunt et distracta pignora, possunt revocari 
L. 58 dig., lib. XLII. tit. 2. 

(2) L. 1. dig., lib. VII. tit. 55, : (3) L. 8. cod., lib. VII. tit. 55. 

(4) L. 1. dig., lib. XLII, tit. 2. : (5) L. 6. $ nlt. dig., lib. XLII. tit. 2. 

(6) L. 2. cod., lib. VII. tit. 54. 


( 180°) 


statuitur pignora capere licere (1): nam solam condemnationem aut con- 
fessionem non sufficere palam est, imo, si quis etiam sententiä, rei judi- 
cate auctoritate precditä nitens, privata auctoritate, neglecto. magistratüs 
jussu, pignora capere presumeret, certo teneretur furti actione et. vi 
bonorum raptorum (2). Tandem modus quoque pignorum capiendorum _ 
Romani servare jubent, nempe constitutum legitur: primo loco res mo- 

` biles debitoris judicati capi et distrahi; si nullæ essent mobiles, vel non 
tante, quibus creditori posset satisfieri, ad res immobiles veniri; si neque 
ejusmodi essent, vel earum pretium ad solutionem non sufficeret, contra 
jura quoque exsecutionem patere (3). Si ita capta sint pignora, firmum 
intelligitur creditoris jus, ita tamen ut, si plures ceperint, priores tem- 
pore potiores jure habeantur (4). 

Ad aliam, ex qua pignus capere licuit, pergimus causam, nempe ex 
praetorio jure deductam, unde ejusmodi pignus per excellentiam præto- 
rium vocatur; Ulpianum, habemus dicentem : « tres fere causas esse, 
ex quibus in possessionem mitti solet: rei servandae causa, item le- 
gatorum servandorum gratia , et ventris nomine. Damni infecti no- 
mine, si non caveatur, non in universorum nomine fit missio; sed rei 
tantum de qua damnum tuetur” (5). Mittit igitur prætor non modo eos, 
qui jam sunt, sed quoque qui creditores fortasse sunt futuri: nec dubi- 
tatio est, quin ita missis pignoris jus competierit, affirmante Ulpiano : 
« non esse mirum, si ex quacumque causá magistratus in possessio- 
nem aliquem miserit, pignus constitui" (6). 

An autem ex omnibus prefatis causis, ex quibus Ulpiani tempore 
mitti assolebat, Justinianus quoque mittere perseverarit, nullum quesi- 
visse reperio. Non perseverasse nobis saltem persuasissimum habemus, 
missione legatorum servandorum causa iis temporibus omnino inutili facta: 
nam illius hic erat finis, ut legatariis pretorio pignore in legatorum 
securitatem caverelur: at postquam a Justiniano legatariis tacità hypo- 


(1) L. 1. cod., lib. VIII tit. 25. — L. ult. cod., lib. VII. tit. 53. À 
(2) L. 6. § 2. dig. , lib. XLIL. tit. 1. (3) L: 15. § 2. dig., lib. XLII. tit. 1. 
(4) L. 2. cod. , lib. VIII. tit. 18. (5) L. 1. dig., lib. XLII. tit. 4. 

(6) L. 26. dig., lib, XIII, tit. 7. : 


( 181 ) 


thecà consultum fuit, eis jam satis superque cautum erat. Neque dici 
posset, tum ejusmodi missioni locum’ adhuc esse potuisse, quum sub 
-conditione erat legatum immineretque periculum ne ante conditionem 
impletam heres bona hereditaria alienaret: nam, conditione veniente, 
ab initio legatarium in bonis hereditariis pignoris jus habuisse, si con- 
ditio in ejus potestate non erat, uti fere numquam esse solet, onines 
fatebuntur, qui modo meminerint ejusmodi conditionem retrotrahi. 


Sed de singulis causis, quæ supermanserunt, quzdam delibare nobis liceat. 
Rei servande causá missioni locus fuit, si debitor cautionem, ad 
"quam tenebatur, dare aut non vellet, aut non posset; ‘si contumax 
esset et nemo eum in judicio defenderet, id est, si fraudationis gratia 
latitaret: nam defendi videtur qui per absentiam suam deteriorem 
causam adversarii non facit (1). Neque ipsi pupilli pupilleve hic exci- 
piuntur: nam si nec tutorem nec curatorem haberent vel ejusmodi, 
qui eos defendere negligerent, nec alter tutorum loco id faceret, flagi- 
tantibus creditoribus, in bona pupillaria missum fuit (2). Tamen, liquere 
pretori debuit, pupillos non defendi, antequam missio concederetur , 
quà de causa ad pratorem evocandi ad defendendum fuerunt tutores et 
'euratores; sin deessent, pupillorum cognati vel affines, et si qui alii 
essent, quos verisimile erat defensionem illam vel propter caritatem vel 
aliam causam non omissuros (3). In bona missioni quoque locus fuit, si 
"hereditatis creditores heredem suspectum haberent, isque cautionem 
dare negligeret, Item, si diu incertum esset heredem extiturum nec ne, 
causà cognità, mittebantur creditores (4), uti et, si alter ex heredibus 
intra tempore sibi prestita deliberaret, utrum nec ne adiret hereditatem; 
alter vero adire nollet (5). Ita etiam misit in bona prætor, si sub condi- 
tione deberetur, et conditionis eventus expectatio periculosam reddidisset 
-creditoris causam (6). Qui ita missi sunt naturalem habent possessionem, 
inque illa eos tuetur prætor interdicto, ne vis fiat ei, qui missus est(7): 


(1) L. 2. dig., lib. XLII. tit. 4. 4 (2) L. 1. eodem, 
(5) L. 1. $ 1 eodem. (4) L. 8. eodem. 
(5) L. 9. dig., lib. XLII. tit. 4. (6) L. 6. eodem. 


(7) Von Savigny, das Recht des bezitzes, $ 25. pag. 267. 


( 182 ) 
nec tamen jus iis competit bona vendendi, nisi contra eos, qui frauda- 
tionis causà latitant (1), et tunc demum, si secundum decretum esset 
datam annusque elapsus, quod tempus ut sese defenderent contuma- 
cibus concessit Justinianus (2). Neque ferenda hic est vulgaris opinio, 
que dicit, duplicem requiri missionem : etenim de hac re nil in legibus 
extat; sed modo reperire licet, duplex intervenire decretum , quorum 
primo pignus praetorium constituitur secundo jus distrahendi conceditur(3). 

„Missio in bona ventris nomine notissima est: vidua enim praegnans 
in bona mariti defuncti ventris nomine mittitur, donec constiterit, an sit 
paritura eum, cui prætor bonorum possessionem dabit, si modo, qui in 
utero est, exheredatus non sit, et inter suos heredes futurus (4). 
Que ita immissa est, fructibus fruitur rei, in quam missa, eamque in 
possessione pignoris tuetur praetor, donec postremum curator detur tam 
ventri quam bonis, cujus praecipuum est officium, ut vidue alimentis 
prospiciat ex bonis, in quibus immissa fuerat, curetque ne bona detri- 
menti quidquam capiant (5). Ceterum, nil obstat, quominus etiam plures 
simul mittantur (6). 

„Missio damni infecti nomine locum habuit, si dominus zedificii rui- 
nam minitantis cautionem, quam ideo prestare debebat, non daret: 
ejusque ea fuit indoles, ut, edicto prospiciente de damno nondum facto, 
conpossessio «dium ruinosarum addiceretur vicino, cui periculum immi- 
neret, inque ea a pretore veluti in pretorio pignore servaretur (7). Quod 
si nec tunc cautio injuncta prestaretur, actor impetrabat missionem ex 
secundo decreto, qua effectum a priori longe diversum habuit: fecit 
enim actorem dominum edificii ruinosi (8). Et in hac sola pretorii 
pignoris specie obtinuit duplex missio, una super pignoris jure; altera 
super dominio ipso: in reliquis enim unica modo obtinuit ob unicum 
jus pignoris obtinendum, quamvis revera duplex decretum intervenerit, 
unum super possessione, alterum super distractione (9). 


(1) L. 7. $ 1. dig., lib. XLII. tit. 4. (2) L. 8. $ 5. cod. , lib, VII. tit. 39. 
(3) Boéhmer, jus eccl. protest., lib. II. tit. 15. $ 2. 

(4) L. x. 6 2. dig., lib. XXXVII. tit. 9. 

(5) L. 1. $ 17 et 18, dig., lib. XXXVII, tit. 8. 

(6) L. 1. $ 16. dig., lib. XXXVII. tit. 8. (7) L. 7. dig., lib. XXXIX. tit. 2. 
(8) L. 15. $ 16 eod. (9) Erxleben, principia de jure pignorum, $ 95. 


| 


(183 ) 


Sed de iis causis fortasse salis diximus: superest, ut referamus, eas 
missiones in omnis generis bonis locum habere potuisse, sive in singula- 
ribus; sive in omnibus debitoris bonis, imo in ipsis incorporalibus potuit (1); 
nunquam tamen in iis , que aliis creditoribus jam erant pignori obligata : 
nam donec iis esset satisfactum, cæterorum nulla habebatur ratio, neque 
creditores hypothecarii mitti, sed soli chirographarii poterant (2). Caeterum 
hoc singulare est in hoc pignore, quod inter plures creditores, in posses- 
sionem missos, nullus potior haberetur, etiamsi. variis temporibus in pos- 
sessionem pervenissent: nam si presentes essent, intra biennium, absentes 
autem intra quadriennium; caeteri creditores alteri creditori immisso ad- 
haerere pignorisque jus una cum eo nancisci poterant, si expensas ero- 
gatas refunderent, suaque, ut decet, probarent credita (3). 


Sy. 


DE PIGNORIBUS TACITIS IN UNIVERSUM. 


Font.: Dig. lib. XX. tit. 2.; Cod. lib. VIII. tit. 15. 


Litt. : Strauch, de pignore legali sive tacito. Jenæ, 1659. 

JF. A. Lauterbach, de tacito pignore. Tubinge , 1665. 

A, Beyer, de tacito pignore. Altorfii, 1678. 

J. H. Feltzius, de pignore et hypotheca tacite contracta. Argen- 
torati, 1705. . 

J. Bach, diss. ad L. 1. Dig. in quibus causis pignus vel hypo- 
theca tacite contrahitur. Lugduni-Batavorum, 1724. (In Oel- 
richs, thes. diss. Belg, vol. I. tom. III. pag. 87 — 102. ) 

Lisehke, de origine et æquitate tacitarum hypothecarum apud 
Romanos. Lipsie, 1752. 

T. J. Reinhart, exercitatio de nonnullis pragmaticorum errori- 
bus circa doctrinam de tacita hypotheca. Géttinge , 1756. 
Thomasius, de origine et progressu hypothecarum tacitarum. 
Lipsiæ , 1752. i 


(1) Cic. pro Quintio, cap. 89. 
(2) Glück , Erläuterung der Pandekten, vol. 18. pag. 255. 
(5) L. 12 pr. dig., lib. XLII. tit. 5. 


( 184 ) 


J. T. Seger, historia juris civilis de pignare tacite contract. 
Lipsiæ, 1772. 

C. Grieselaar , de indole quorumdam tacitorum pignorum cele- 
briorum. Lugduni-Batavorum, 1774. 

Hommel, de pignore ex lege constituto. Vitemberge, 1777. 

C. L. Runde, comm. de historia, indole ac vi remediorum se- 
curitatis, quibus jure Romano prospectum est creditoribus de- 
bitoris oberati per privilegia personalia, Iıypothecas tacitas 
et privilegia hypothecarum. Gôttingæ, 1794. 

J. Kees, comm. ad L. 7 Dig. in quibus causis pignus tacite con- 

—— trahitur. Lipsiæ, 1811. 

Meitzner, Vollständige Darstellung der Lehre vom stillschwei- 
genden Pfandrecht. Leipsig, 1813. 

J. B. D. C. D. Tulleken, de pignoribus seu hypothecis tacitis vel 
legalibus secundum jus Romanum et hodiern. Lugd.-Bat., 1821. 


Ex genere necessarii pignoris, przetorio perscripto, succedit nostro or- 
dine pignus tacitum, sive, ut recentiores loquuntur, legale, quod non 
ex contrahentium voluntate, sed vi juris et legis cum aliqua obligatione 
conjunctum est, eamque tacite, non secus ac si ita convenisset, sequitur, 
commemorante Justiniano: «nullo verho precedente inducitur ab 
ipsa lege" (1) Ergo quoque multum a vero recedunt, Meiszner (2) et 
Bolley (3), pignora tacita ad voluntaria ex eo referentes, quod in ci- 
vium voluntate suam habere videantur originem: nam, ut observat 
Dabelow (4), aliud est originem suam in voluntate civium, aliud fun- 
damentum suum re ipsa in lege habere. 

Neque minus decipiuntur, quibus distinguere placet inter legale pignus 
et tacitum, illud sola legis auctoritate, nullo antecedente hominis facto; 
hoc lege quidem, sed presumpta ab ea conventione et consensu, con- 
stitulum: siquidem ejusmodi subtilitatis nulla vestigia exstant in jure 
Romano. Vera taciti pignoris divisio est in generalia et specialia , 


(1) L. 1. cod., lib. VI. tit, 45. 

(2) Meiszner, Vollständige Darstellung der Lehre vom Stillsweig. Pfandrecht, $ 5. 
(5) Bolley, Lehre von óffentlichen Unterpfandern, $ 5 

(4) Dabelow , Lehre von Concurs der Glaubiger, pag. 199. 


"m 


(185 ) 


quatenus scilicet sive in omnibus debitoris bonis consistit, sive in singu- 
laribus rebus. Neque desunt scriptores, qui mixta quoque ejusmodi esse 
pignora contendunt; inter eos reperio Thibaut (1) et Schweppe (2): 
legatarios enim et fideicommissarios absque dubio mixtum habere in 
legatorum et fideicommissorum securitatem pignus, nempe generale, si 
titulo universali succedant; speciale vero, si titulo singulari. Sed hoc 
omnino esse inane jure meritoque arbitrantur arnkoenig (3), Glück (4) 
et Heise (5): quippe numquam legatarius sive fideicommissarius hypo- 
thecam habere generalem possunt, cum modo bona hereditaria, numquam 
autem bona heredis pignori obligata esse queant (6), et ubinam esse 
pignori generali locus posset, quum tunc demum obtinere dicitur, si 
omnia debitoris bona sint obligata ? 

Quod ad extensionem hypothece legalis, videamus an sub generali ea 
quoque obligata comprehendantur , que alias respectu hypothecæ con- 
ventionalis excepta censuimus, ea nimirum, que certum est, neminem 
pignori daturum fuisse, uti dicendum est de supellectili, de vestibus, 
de ministeriis perquam necessariis iisque, que ad alicujus affectionem 
spectant? Et profecto fatendum est, ne illa quidem ab obligatione ex- 
cepta dici posse, si ad stricta juris principia attendamus, cujus discriminis 
ea est ratio: quod in hypotheca conventionali excepta fuerint, quia illius 
fundamentum est debitoris voluntas, qui in iis obligandis non consensisse 
intelligitur, quod de hypotheca legali neutiquam dici potest, quippe 
cujus fundamentum sola lex dici debet. Sed, si alias umquam, hic certo 
dicendum: « summum jus summa injuria :^ ridiculus enim esset juris 
rigor, qui ne vestem quidem foro cedenti debitori relinqueret. Itaque 
non possumus non adstipulari sententie , quam summa et evidenti 
æquitate proponit Meiszner (7): vestes, suppellectilem et ministeria , 


— Cı) Thibaut, System des Pandekten-Rchts, $ 644. 
(2) Schweppe, Róm. Privat-Recht, $ 305. 
(5) Warnkenig , comm. , vol. I. pag. 500, 
(4) Glück, Erláuterung der Pandekten , vol. 18. pag. 404. 
(5) Heise's, Grundrisz eines systems "T gemeinen Civilrechts, vol. II. p. 51, Heidelb. , 1816. 
(6) L. 1. cod., lib,’ VI. tit. 45. 
(7) Meiszner, vom stillschweigende Pfandrecht, $ 3o. 


24 


( 186 ) 


debitori perquam necessaria, in hypotheca generali tacita minime ad 
obligationem venire. 

Antequam finem hisce generalibus imponamus, quædam admonendi 
sumus, que monstrant, quomodo in hypothecarum tacitarum interpre- 
tatione versari debemus. Videlicet, pignora tacita plenissime quidem, 
sed quoque restrictive sunt interpretanda, quod luculentius ex sequen- 
tibus apparebit. Primum plenissime interpretanda sunt, ut iis privilegia- 
tus eo fruatur modo, quo concessa sunt. Deinde restrictive, quia quod 
contra rationem juris communis, per modum privilegii in utilitatem 
quorumdam civium est introductum, id strictissimam interpretationem 
exigere, nec ullo modo personas egredi, nec ad consequentias produci, 
tum leges jubent, tum reipublice suadet utilitas: sane leges jubent, 
ait enim Ulpianus : « quod vero contra rationem juris receptum est, 
non est producendum ad consequentias." Nec minus reipublice suadet 
utilitas, quippe ad eam confert, salva manere et illesa civium jura, 
que extensionem pignoris taciti haud intacta manerent, quum quam 
uni tribuit praerogativam de aliorum juribus detrahat, minuatque veri- 
similitudinem ceteris creditoribus, credita vel tota vel pro parte reci- 
piendi, quo respectu odiosum nominari debet. 

Sed jam generaliora mittere expedit, ut de singulis hypothecis tacitis 
dicamus, ita tamen, ut speciales generalium ducant agmen. 


§ VI. 
DE PIGNORE TACITO SPECIALI LOCATORIS PREDII. 


Litt.: Zruckner, diss. de tacito pignore locatoris in rebus conduc- 

toris. Jense, 1704. 

E. Tenzel, diss. de hyp. tacita quatenus libros studiosorum affi- 
cit. Erfordiæ, 1721. 

A. F. Rivinus, de hypotheca tacita locatori predii urbani in illa- 
tis, et rustici in fructibus, jure civili competente. Lipsiæ, 1731. 

J. L. Lacher van Keenen, diss. ad L. 4. pr. dig. in quibus causis 
pig., etc. Lugduni-Batavorum, 1732. 


( 187 ) 


€. N. Golberg , diss. de invectorum et in predium rusticum illa- 
torum hypotheca tacita. Argentorati , 1749. 

J. A, Voirhage, de tacito pignore locatoribus competente. Ar- 
gentorati, 1757. 

C. X, Treuningii, diss. utrum locatori an sublocatori competat 
hypotheca tacita in illatis bonis subconductoris, Lipsie, 1771. 

Weber, Versuch uber den Wahren Sinn der L. 5. cod. de loc. 
cond. in ejusd. opere: Versuchen über das Civil-Recht, II. p. 79. 


Duplex pignoris jus, quo moribus, ut in historia vidimus, locatoribus 
prediorum urbanorum et rusticorum fuerat cautum in majorem pensio- 
nis securitatem jure quoque novissimo est consecratum. At, quum di- 
versa loca teneant jura, si predium urbanum sit locatum et rusticum , 
et scriptores in re non mediocriter intricata herere hic videantur, ante- 
. quam ad locatorum jura dicenda deflectamus, opere pretium erit 
utriusque predii discrimen in clarissima luce collocare. 

Vulgaris definitio, quà edicit Ulpianus: « urbana predia omnia 
edificia accipimus, non solum ea, que sunt in oppidis, sed et si 
forte stabula sunt, vel alia meritoria in villis et in vicis" (1), sane 
servitutum doctrinam satis illustrat; sed si de nostra hypothecarum causa 
quæsieris, nullatenus sufficit, quemadmodum hermeneutices regule 
satis demonstrant (2). Multo melior rei notio ex duobus potissimum est 
petenda. Primum enim, usus, in quem predium est locatum, docebit, 
sitne rusticum, an urbanum: nimirum quod habitationi inservit et bo- 
norum conservalioni, in genere omne, quod eum in finem locatum non 
est, ut fructus naturales producat, sed ut ad usum quemdam inserviat, 
urbanum predium nominamus, licet edificium non sit, quo sensu 
Ulpianus: diversorium et aream prædiorum urbanorum censu compre- 
hendit (3): contra omne quod locatum est, ut naturales fructus producat, 
ad prædia rustica est referendum. Postremo hee regula temperanda 
est alterà, eà scilicet: quale sit predium semper ex fundo principali 


(1) L. 198 dig. de yerb. siguif. 
(2) Eckhart, Hermeneutica juris, lib. I. $ aoo. 
(5) L. 5. dig., lib, XX. tit, 2. 


( 188 ) 


determinandum esse, cujus indolem. accessorium , sequitur. Optimum 
hujus exemplum , quod non possum non describere, præbent Pan- 
dectæ, que secundum ea hortum, tum urbanum predium designant, 
tum rusticum: « proinde hortos quoque, si qui sunt in cdificiis con- 
stituti, dicendum est urbanorum appellatione contineri. Plane si 
plurimum horti in reditu sunt, vinearii forte vel etiam olitorii , 
magis hec non sunt urbana" (1). 

Ut jam specialius ad hypothecas veniamus, concessas prediorum lo- 
catoribus utriusque generis, iis, qui secundum proposita praediorum 
urbanorum locatores dicuntur, speciale pignus jure Justinianeo in in- 
vectis et illatis confirmatum est in pensionis securitatem , quod non 
modo ad utramque Romam, sed et ad provincias est extensum : « sanci- 
mus de invectis a conductore rebus et illatis, non solum in utraque 
Roma et territorio earum hoc jus locum habere, sed etiam in nostris 
provinciis? (2). Cüjus juris quum ejusmodi sit finis, ut locator reram _ 
suarum retentione migrantem conductorem cogere possit ad pensionem 
prestandam, consentaneum, anteire oportere contractum locationis, ut 
huic pignori locus esse possit: ut nullum intelligatur, si gratuita habi- 
tatio est concessa. 

Quid Romani illatorum et invectorum nomine intellexerint, luculenter 
tradit Theophilus hisce verbis: «'Ivfféxra uf» ig: Te Racralinsva, oiov 
Eads, xpucds, Apyupos PiPAw, na} Ei Ti Touorur. wAdrz, Tk Euduyae, 
ofoy foüs, “mmoc, oineres, na Tx Tomita (3), id est secundum 
Fabroti versionem: invecta quidem sunt, que gestantur et similia, 
illata animantia, velut bos, equus, servi et similia. At illata et 
invecta, ut ejusmedi pignori obnoxia sint, in dominio conductoris 
esse oportere, neque ex eorum genere, quorum alienatio lege fieri 
non potest, uti arma militum et similia, vix est quod moneamus (4). 
Ceterum, sole res, que in predium urbanum inferuntur, ut ibi sint, 
id est, quæ fini conductionis inserviunt, sic obligari intelliguntur, 
ideoque res, quz illatee sunt, ut ibi modo temporis causa commodarentur 


(1) L. 198. dig., de verb. signif. (2) L. 7. cod., lib. VIIL tit. 154 
(8) Theophilus, schol. Basilicorum, tom. I., pag. 75, edit. Fabroti. 
(4) L. 14. $ 1. dig., lib. IXL. tit. 16. — L. 7 et 8. cod., lib. VIII. tit, 17. 


w a den ne 


( 189 ) 


ad obligationem minime yeniunt, pula cautionum et contractuum in- 
strumenta, et si que alia sunt hujusmodi ministeria (1). - 

Hee satis trita sunt, sed non utique num res, quas a conventionali 
pignore excipere placuit, obligate erunt, nec ne. Esse obligatas plures 
dixisse video. Et profecto fatendum est, nullam legem eas excepisse. 
Sed, uti alias commemoravimus, durum esset, docente Ulpiano, si ne 
quidem vestis creditori. miserrimo concederetur. 

Ad questionem : quamdiu hypotheca nostra durabit, dicunt Profes- 
sores Lovanienses (2), Meiszner (3), Balduinus (4), Yon Gmelin (5) 
et; Leyser (6) invecta et illata etiamsi fuerint alienata, obnoxia teneri 
non desinere: hypothecam enim per alienationem, a debitore factam, 
non.extingui, imo, rem cum suo onere ad possessorem transire. Verum 
liceat ab hisce doctis recedere dicereque cum Cl. Warnkoenig: « con- 
ductorem non impediri, quominus res inductas alienet , que deinde 
hypothecá gravari desinunt. Amplectitur enim hec hypotheca uni- 
versitatem rerum mobilium conductoris potius, quam singulares res ; 
quare hæ ex illa distractæ ad rem obligatam pertinere cessant" (7). 

Si inquilinus predium vel ejus partem sublocaverit, illata et invecta - 
a secundo conductore non tantum primo conduetori, sed etiam primo 
locatori, id est, sedium domino, obligata tenentur; ita tamen, ut huic | 
non pro universa pensione secundi conductoris res teneantur, sed tantum 
pro ea parte, pro qua ædes locavit, ut Ulpianus tractat (8). 

-Quod ad debitum spectat, in cujus securitatem invecta et illata obli- 
gantur, sequentem normam decidendi non inepte proponi posse arbitra- 
mur: e quacumque causa ex locato adversus inquilinum agi potest, ex 
ea etiam ab eo invecta et illata pignori obnoxia intelligi. Huie regula rei 
ipsius natura fulciri manifestum est, eique arridere videtur Pomponius , 


(1) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 18. not. 418, 

(2) Recit. Lovan., lib. XX. tit. ax. $ 9. 

(3) Meiszner, vom stillsch. Pfandrecht , 60. 

(4) Balduinus, tractatus de pign. et hypoth., cap. 8. 

(5) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, pag. 151. ` 

(6) Leyser, Meditationes ad Pandectas, spec. CCXXVI. med, 10 
(7) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 508. 

(8) L. 11. $ 5. dig., lib, XIII. tit. 7. 


( 190 ) 


qui scribit: « non solum. pro pensionibus, sed et si deteriorem habita- 
tionem fecerit culpá sud inquilinus, quo nomine ex locato cum eo 
erit actio, invecta. et illata. pignori esse obligata" (1). 

Superest ut referamus tempus, quo hypotheca tacita in invectis et 
illatis constituitur, non esse a perfecto contractu locationis, sed ab eo, 
quo res invectæ et illatæ sunt. Neque deest analogie ratio, que banc 
sententiam suadet, nempe, quod ad hypothecam conyentionalem, dicit 
Gaius de creditoribus circa prelationem certantibus: « non ex conven- 
tione priori obligatur, sed ex eo quod inducta res est^ (2). 

Ad alterum hypothece genus venio, quod locatori concessum est 
praedii rustici in fructibus in locarii securitatem; Pomponius testis est: 
« in prediis rusticis, inquit, gue ibi nascuntur, tacite intelliguntur 
pignori esse domino fundi locati, etiamsi nominatim. id non conve- - 
nerit”. (3). 

Hoc pignus mode fundi locati domino esse concessum, non alteri, Hu- 

berus (4) contendit, Hufeland (5), Balduinus (6) et Meiszner (7): 
ita enim jurisconsulü verba postulare, neque in ulla digestorum lege 
hoc pignus alteri, quam domino fundi, addictum reperiri. Licet ea 
prima fronte gravissima videri possent, tamen contra jure meritoque 
plurimi, quorum eber (8), Westphal (9), Glück (10), Zacharia (11), 
Schweppe (12), Mackeldey (13), recensuisse sufficit, censent non modo 
prediorum dominis, verum et aliis nostrum pignus concessisse Romanos, 
Sane, quorsum ejusmodi rigor, qui legum omnino frangit sensum, cum 


(1) L. 2. dig., lib. XX. tit. 2. (2) L. 11. $2. dig., lib. XX. tit. 4. 
(3) L. 7. dig., lib. XX, tit. 2. 
(4) Huberus, Praelectiones ad Pand., hoc tit. $ 69. 

(5) Hufeland, Lehrbuch des Civilrechts, vol. 1. $ 799. not. 9. 

(6) Balduinus, tractatus de pignoribus, cap. 6. verb. sed quid in rusticis. 
(7) Meiszner, von stillschw. Pfandrecht, $ 69. 

(8) Weber, Versuch über das Civil-Recht, pag. 81. 

(9) Westphal, Pfandrecht, § 102. 

(10) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 18, pag. 442. 

(11) Zachariæ, Institutionen das Römischen Rechts, pag. 355. 

(12) Schweppe, Römisches Privatrecht, vol. I. § 304. 

(13) Mackeldey, Lehrbuch der Institutionen, $ 555. 


( 191 ) 


utrimque eadem adsit ratio, Romanis aque locatori ac domino faventi- 
bus, et ex historia, uti in priori parte demonstravimus, clarum evadat, 
hanc hypothecam, que initio conventionalis erat, omnibus locatoribus 
donatam fuisse, itaque eam in legalem immutatam omnibus pereque 
concedendam fuisse? Etsi leges plerumque de domino dicant, loquuntur, 
uti erat naturale, ab eo quod accidere solet, quod videlicet raro accidat, 
aliquem locatorem esse prædii, cujus dominus non est, quin ex eo iis, 
si domini non sint, beneficium pignoris detrahere liceat. 

Nec desunt scriptores, qui arbitrantur, quoque in predii rustici pen- 
sionis securitatem pignori invecta et illata teneri; ita Merlinus (1) et 
Lauterbach (2): hanc modo differentiam esse inter praedia rustica et 
urbana, quod in illa necessarium sit proprietarium scire, res illatas esse; 
non utique in hec, ut pignus constituatur, quo referunt imperatoris 
Alexandri rescriptum: « certi juris est, ea, que voluntate domi- 
norum coloni in fundum conductum induxerint pignoris jure dominis 
praediorum teneri. Quando autem domus locatur, non est necessaria 
in rebus inductis vel illatis scientia domini, nam ea quoque pignoris 
jure tenentur" (3). 

Ab hisce viris liceat plane dissentire. Nam primum, illa, a quibus 
imperator orditur, verba: « certi juris est" mihi saltem videntur non 
jus novum constituere, sed multo magis receptum confirmare; nec 
enim solent Caesares constitutionibus suis plane nova jura condere: sed 
veteres jus, quo locatoribus prædii rustici in invectis et illatis pignus 
concederetur, plane ignorasse, testis est Neratius (4): ergo quoque de 
jure, de quo contendimus, in laudata constitutione sermo esse non 
potest. Quid ergo? Non displicuisse liceat, si censuerim, in ea de con- 
ventionali pignore agi, quippe quod verbum woluntatis, id est, con- 
sensús aut conventionis indicare videtur, ut sit sensus: quoad predia 
rustica, si voluerit dominus, res quasdam in predia induci, et induxe- 
rint coloni, utriusque consensus adfuit, quod contractum eflicit, nempe 


(1) Merlinus, tractatus de pignoribus et hypothecis, lib. 1I., tit. 2, quest. 66, n» 6. 
(2) Lauterbach, coll. thes. pro Pand. hoc tit. $ 104. 

(5) L. 5. cod., lib. IV. tit. 56. 

(4) L. 4. pr. dig., lib. XX. tit. 2. 


( 192 ) 


tacitum, quo invecta et illata pignori obligantur; quoad predia urbana 
non est necessaria scientia domini, id est, si adeo nesciret dominus, 
res illatus esse, tamen obligarentur, nempe propter pignus tacitum: do- 
minis concessum. | 

Ratione debiti, in cujus securitatem fructus obligari intelliguntur, 
dubium est plane nullum, rei indole ipsa suadente, pro iis tantum 
pecuniis eos esse obligatos, qua ex contractu locationis debentur, sive 
pro pensionis reliquiis, sive conductor deteriorem fecerit prædii conditionem. 

Reliquum est, ut tempus statuamus, quo hypotheca in fructus consti- 
tuta dicitur. Et quidem incipit ab ipsa fructuum perceptione (1), non 
autem ab inito contractu, quemadmodum dicit Moet (2): siquidem eo 
tempore, si fructus existerent, fundi ipsius pars dici deberent , itaque 
dominus fundi, id est locator, pignoris jure in iis frui nequiret, quum 
nemo in re sibi propria pignoris habere jus possit: contra fructuum 
perceptione locatoris dominium cessat, fitque in conductorem traditio , 
eaque fructuum dominus evadit (3) et tunc demum pignoris jus in loca- 
toris securitatem cogitari potest. | 


S VIL 
DE TACITO PIGNORE LEGATARIORUM VEL FIDEICOMMISSARIORUM. 


Font.: L. 1. cod. lib. VI. tit. 45. — $ 2. Inst., lib. II. tit. 20. 
Litt.: C. H. Beuning, diss. de legati hypotheca. Lipsiæ, 1773. 

Musset, de jure pignoris legati. Heidelberge , 1811. 

‚Von Ende, können legatarien und fideicommissorische Erben 
mittelst der Pfandklage einzelne Haupterben in solidum þe- 
langen, in opere; Vermischte juristische schriften, num. 7. 
Hanover, 1816. 

E. von Loehr, im Archiv. für Civil Praxis, tom. V. pag. 208- 
212. Etiam in ejusdem opere: Magazin für Rechtwissen- 
schaft und Gesetgebung, vol. IV. pag. 85 - 100. 


(1) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 509. 
(2) Voet, ad Pandect., hoc tit. $ 2. 
(5) Von Savigny, das Recht des Besitzes, $ 22. pag. 257. 


( 193 ) 


"Quam operam legatariis et fideicommissariis navavit Justinianus, ex 
eo palam est intelligere, quod jure antiquo nulla prorsus , novissimo 
autem maxima jis esset securitas, edicente imperatore: « in rem qui- 
dem | missionem penitus aboleri; omnibus vero tam legatariis quam: 
. fideicommissariis unam naturam imponi: et non solum personalem 
actionem prastari; sed et in rem: quatenus iis liceat, easdem res 
sive per quodeumque genus legati, sive per fideicommissum fuerint 
derelicta , vindicare in rem actione instituenda: et insuper utilem 
servianam, id est, TEE super his que fuerint derelicta in 
res mortui prestari” (1). 

Cujus autem generis pignus hic concesserit imperator dubitatum a 
scriptoribus reperio. Nimirum, Thibaut (2) et Schweppe (3) illud inter 
mixta referunt, quia quandoque generale esse posset, quandoque speciale. 
Sed a vero hic recessisse viros, non est quod dubitemus. Imperator enim 
statuit, legatarios et fideicommissarios hypothecz jus tantum ih bonis 
testatoris habere; qua ad heredem pervenére, bona heredi propria intel- 
liguntur a pignore libera: atque, quum, ut hypotheca generalis dici 
queat, necesse sit, ut omnino omnia debitoris bona teneantur obnoxia, 
palam est, legatariorum hypothecam numquam generalem, imo potius 
semper TIER esse oportere: nam heres est debitor, atque hereditas 
ad ejus pertinet patrimonium, cujus pars tantum est obligate: 

“Quos imperator legatariorum verbo intellexerit nulli dubitatur; sed, 
quid ipsi sint fideicommissarii, non aeque omnibus constat. Plerique con- 
tendunt, imperatorem non omnes fideicommissarios legatariis æquiparari 
ceusuisse , sed eos modo, quibus ex fideicommisso universali restituitur 
hereditas, vel pars ejus quota, solos énim heredis loco haberi (4). Hisce 
non PS egregius Yon Loehr (5); neque ego assentiri possim. 


(1) Leas cod., lib. VI. tit. 45. i 

. (2) Thibaut, pet des Pandekten-Rechts, § Gén. 

(5) Schweppe, Röm. Privatrecht, $ 505, . 

(4) Glück , Erläuterung der Pandekten, vol. do pag. 168. — Recitationes Lovanienses, 
lib. XX. tit. 2. $ 12: — Runde, comm. laud. $ 26. — Gesterding, Pfandrecht, p. 115. — Von 


Loeht, Archiv., tom. V. pag. 210. — Meiszner, pee ‚Pfandrecht, $ 179. 
(5) In opere laudato. i 5 
2 


( 194 ) 


Enimvero, si ad ingenium nostre legis attendere velimus, dubium non 
est, quin imperator testatoris voluntate sese commotum. significaverit : 
« si enim testator, inquit, legata vel fideicommissa reliquit , ut om- 
nimodo persone ab eo honorate ea percipiant, apparet ex ejus vo- 
luntate etiam perfectas actiones contra res testatoris esse instituendas.” 
Quæ cum ita sint, et nulla omnino dari possit ratio, cur testator minus 
rei singularis fideicommissario cautum esse voluisset , quam fideicommis- 
sario heredi, plane nescio qua ratione ducti, presertim imperatore non 
distinguente , interpretes hic distinguere velint. Neque argumentum. a 
contrario ex Novell. 108. cap. 2. firmum dici potest, quum pro casu in 
ea definito illam obtinere omnino sit dicendum. 

Cum autem posteriori tempore, videlicet anno 530, mortis causa dona- 
tiones eosdem effectus sortiri, ac ultimas alias voluntates -esset sancitum , 
neque ex ulla parte absimiles iis esse, haud dubie in illarum queque 
causam, si nuda promissione sint constitute, legale pignus venit. 

Si nunc quesieris, in quibus bonis hoc pignoris genus venerit, statuit 
imperator: venire in omnibus testatoris bonis, qua ad heredem, legatis 
gravatum pervenere. i 

Neque praeterire licebit, quod Justinianus circa finem laudate con- 
stitutionis proponit: « in omnibus autem hujusmodi casibus in tantum 
et hypothecariá unumquemque conveniri volumus in quantum perso- 
nalis actio adversus eum competit", namque summi momenti res est, 
eaque inter Germanos denuo vehementer agitata. Dicunt plerique, inter 
quos praestant Glück (1) et Hon Enden (2), imperatorem voluisse , 
unumquemque in tantum conyeniri posse, in quantum personalis actio 
adversus eum competit, sive heres, sive legatarius sit fideicommisso one- 
ratus, id est, hypothecariä conveniri non posse eum, qui non potest 
conveniri actione in personam legati vel fideicommissi nomine; atque non 
eam imperatori fuisse mentem, ut non in solidum, sed pro rata et virili 
portione, ex quà quisque heres est, teneatur, ut casus hujus constitu- 
tionis excipiendus sita L. 1 et 2 Cod.: si unus ex pluribus heredibus 


(1) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. ig. p. 196. 
(2) Von Eude, Vermischte juristische Schriften, num. 7. 


(195 ) 


creditoris. Unde intelligimus personalem actionem ex lege XII tab. dividi; 
ast hypothecam esse in solidum, quæ rem sequitur et personam non 
obligat, hoc enim esse explorati juris, cui Justinianus nil 1mmutavit. 
Tamen contra ex recentioribus disertissimi, inter quos 7^on Loehr (1), 
Thibaut (2), Schweppe (3), Gesterding (4), Warnkoenig (5), Gmelin (6) 
et Meiszner (7), statuunt: si legatum a pluribus heredibus sit prestan- 
dum, singulorum partes non pro toto legato teneri, sed modo pro parte, 
quam heres solvere debet: hoc enim innuere ipsa imperatoris verba : 
«in tantum et hypothecariá unumquemque conveniri volumus , in 
quantum. personalis actio adversus eum competit." Neque Lex 2 Cod. 
Si unus ex pluribus heredibus, in hujus sententie detrimentum quid- 
quam affert, quamvis etiam res alterius creditoris nomine pignoris con- 
veniri posse ibi dicatur: hoc intelligendum est de ea specie, cum obli- 
gatio et. pignus ab ipsomet defuncto inceperint, quo casu, quemadmodum 
res omnes defuncti etiam pro quacumque debiti parte essent obligate, ita, 
debitore mortuo, nil magis erat consentaneum , quam ut defuncti bona 
omnia in solidum pignori obligata tenerentur, atque igitur coheredes 
omnes in solidum pignoris nomine conveniri possent, quum ex personis 
heredum immutari juris in re conditio nequeat (8). Contra in Jus- 
tiniani constitutione de legato agitur et fideicommisso , cujus obligatio 
ab ipsis heredibus incipit, quapropter et pignus quoque ab his incipere 
dicendum. Itaque non singulari, sed communi jure, non possunt obligari 
nisi res singulorum, et sententiæ nostræ patroni, qui jus quoddam sin- 
gulare hic reperiri putant, vi cujus hypothecæ jus divisum esset contra 
regulam tritissimam: causam pignoris esse individuam , et hypothecam 
pro nulla parte liberari quamdiu ex principali obligatione quidquam 
restat solvendum, decipiuntur: nam non unica hic est hypotheca, sed 


(1) Von Loehr, Archiv., tom, V. pag. 210 et 211. 
(2) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, $ 644, 
(3) Schweppe, Róm. Privatrecht, vol. I. $ 505. 
(4) Gesterding, Pfandrecht, pag. 114. 

(5) Warnkenig, comm., vol. 1. pag. 512, 

(6) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, pag. 518. 
(7) Meiszner, von stillsch. Pfandrecht, $ 183. 

(8) L. 2. $ 2. dig., de verb. signif. 


( 196 ) 


tot quot heredes gravati, easque, uti alias, individuas dicimus. Ex iis 
abunde elucet, si plures sint heredes, quorum non omnes, sed tantum 
quidam legatis gravati sunt, partes eorum, quee gravatæ non sunt, n 
pignoris juri obnoxies teneri. | | 

Legatarii licet habere intelligantur jus pignoris, in omnibus boks 
defuncti, qua ad heredem legatis gravatum pervenerunt, attamen non 
possunt eo jure uti cum detrimento aliorum creditorum, ne quidem 
chirographariorum heredis; quum; ut pergit Justinianus, « satis ab- 
surdum. sit, creditoribus quidem jus suum persequentibus legitimum 
auxilium denegari, legatariis vero, qui pro lucro certant, suds partes 
leges accomodare” (1). Et profecto equum hoc est: nam legatarii tan- 
tum in bonis, que ad heredem pervenerunt hypothecà fruuntur, nec 
bona intelliguntur, nisi deducto ere alieno, et proinde prius erat credi- 
toribus satisfaciendum: ut non in singulari jure versemur, uti pluribus 
placet, sed in communi et tritissimo, quemadmodum Glück (2) et Yon. 
Loehr (3) egregie observant. Nihilo tamen secius; legatarius suo pignoris 
jure uti potest antequam admittantur creditores ejus, qui legati est de- 
bitor, commemorante Justiniano: « ut omnibus modis voluntati testa- 
toris satisfiat." Quod ita tamen cerni debet, ut legatarii cum heredis 
creditoribus concurrentis. privilegium modo in bonis legatis exerceatur, 
non autem in aliis (4), et tunc demum, ut Dabelow (5), Gmelin (6) 
Hufeland (7) volunt, si jure separationis usus est legatarius. 

Jam determinandum venit momentum, quo pignus commemoratum 
intelligitur. constitutum. Et profecto, quoad legata et fideicommissa , 
dubium superest nullum: nam a morte testatoris cedit hereditatis aditio 
et. cum ea pignoris jus, eaque ad mortem testatoris retrotrahitur (8). Quoad 


(1) L. 22. $ 5. cod., lib. VI. tit. 30. 

(2) Glück, Erlüuterung der Pandekten, vol. 19, pag. 185. 

(5) Von Loehr, Archiv., vol. V. pag. 219. not. 20. 

(4) Voet ad Pandectas hoc tit. $ 21. Gesterding Pfandrecht, pag. 114. 

(5) Dabelow , Concurs der Glaübiger, pag. 545. 

(6) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, pag. 508. . 

(7) Hufeland, Lehrbuch des Civilrechts, vol. IL. $ 2057. 

(8) Cf. L. unic. cod., lib. VI, tit. 51. — Glück, Erläuterung der Pandekten, vols 19. p. 71. 
— Warnkenig, comm., vol. I. + 


( 297 ) 
donationes mortis causi, parum inter scriptores convenit. Plerique, inter 
quos Thibaut (1) et Meiszner (2), existimant: pignus in earum securi- 
tatem modo ab ipsa aditione incipere: tune tantum. heredi incumbere 
obligationem legatorum solvendorum. Hoc argumentum plane nullum esse 
dicunt Glück (3), Voet (4) et Gesterding (5), eorumque rationem non 
possum non probare. Etenim, cum a morte testatoris statim donatario 
jus competat, puto quoque ab eo momento in juris illius securitatem ei 
pignus constitutum intelligi debere, quod etiam summopere suadet ana- 
gie Se quippe donationibus mortis causa legatis omnino yy a À 


| DE PIGNORE EJUS, QUI PRO RESTITUTIONE JEDIFICII CREDIDIT. | 


. Litt. : Westenberg, divus Marcus, diss. 41. 
€. F. Walsch, diss. de pecunia in refectionem edium credita, 
. in opuse. vol. IH. 
Boehmer, de mercede opificum in concursu creditorum (in 
Elect., tom. I. Ne 12. 
Benj. Frid. Pfizer, diss. de pignore, quod mutuando ad rem 
us ‘comparandam acquiritur. Stuttgardiæ , 1792. 
(005 Jo. Just: Weistmantel, progr. de hypotheca tacita pecunie in 
cq 000 refectionem navis credits, ex jure Romano perperam derivate. 
Alb. Spheres: Magpie, vol I. Ne 6. : 


~ Jure novissimo concessa. est hypotheca legalis creditori, qui ob resti- 
tutionem edificii mutuam pecuniam dedit, eique qui redemptori domino 
"mandante nummos ministravit: « pignus insule creditori datum, qui 
pecuniam ob restitutionem aedificii extruendi mutuam dedit, ad 
eum quoque pertinebit, qui redemptori, domino mandante, nummos 
ministravit" (6). 


(1) Thibaut, System der Pandekten-Rechts, § 644. 

(2) Meiszner, von stillschweigende Pfandrecht , $ 185. 

(3) Glück, Erläuterung der Pandekten , vol. 19. pag. 71 

(4) Voet, ad Pandectas, hoc tit. $ 22. ~ 

(5) Gesterding, Pfandrecht, pag. 114. (6) L. 1. dig., lib. XX. tit. 2. 


( 298 ) 


Objectum igitur hujus pignoris. est solum. edificium ruinosum ‚et. in- 
sula (1), de quibus quædam dicenda. Jurisconsulti Romani in hisce 
iisque similibus promiscue iis verbis uti solent, et revera, quoad nos- 
tram rem, nulla est differentia, licet ædificium stricte loquendo non 
absolute idem sit ac insula, que nimirum ad mentem plerorumque ædi- 
ficium est, quod proprio ambitu constat: ita Græci pro insula et edificio 
domus verbum usurpant, velut Basilice testantur: « Odaveitwv els 
dyayéwas dinou, Ñ xat% Eyrwayy ToU desmörov Kopnyav Ta tpyoadRu, 
Eyes ToU oixoy dmroxelucvoy” (2). Non est ergo quod cum plurimis multum 
disputamus, an insula et domus unum idemque sit, sive an, uti Cujacio 
placet, insule sint modica ædificia, domus vero habitationes pulchritu- 
dine et luxu suo eximie (3), quum sana legis interpretatio doceat, 
pignoris privilegium ad quodcumque zdificii genus esse referendum. 

Sed majoris momenti est quastio, an pignus tam ad rustica ædificia 
quam ad urbana pertineat. Ad rustica nullatenus pertinere affirmant 
Dabelow (4) et Schweppe (5). Nos non videmus, quid est, quod inter- 
pretes, lege non distinguente, ipsi distinguant, presertim quum analogia 
senatusconsulti Cæciliani quam maxime contrarium suadeat: etenim eo 
cautum erat, ea, que sedibus juncta sunt, legari non licere, ne ea 
auferendo urbs deformaretur (6), quas dispositiones Ulpianus non modo 
ad urbem romanam aliasque civitates pertinuisse testatur, sed etiam ad 
ceteras quascumque ædes et edificia rustica, imo ad balnea, porticus, 
tabernas, denique popinas (7). 

Debitum in cujus securitatem pignus constitutum est , pecunia credita ad 
restitutionem ædificii sit oportet. Neque hoc verbo tantum nummos nume- 
ratos intelligunt scriptores plurimi, inter quos reperire est Puffendorf (8), 


(1) Ad naves aliena pecunia aliena extructas plerique illud trahunt ob legem 6 dig. 
lib. XX. tit. 4. male intellectam. 

(2) Basilic., tom. IV. lib. 25. tit. 5. const. 1. 

(3) Cujacius, observat., lib. XIX, cap. 21. 

(4) Dabelow, Concurs der Glaübiger, pag. 199. 

(5) Schweppe, Römisches Privatrecht, vol. I. $ 304. 

(6) L. 41. $ 1. dig. de legatis. (7) L. 6, 8 dig. eodem, 

(8) Puffendorf, observ. juris universi, tom. II, observ. 170. 


(199 ) 


Gmelin (1), Lauterbach (2) et Westenberg (3), sed etiam omnes ma- 
tetias ædificii extruendi causà subministratas: primum enim utrimque 
eamdem esse rationem, unum idemque esse , num pecuniam numeratam , 
an yero materiam quamcumque aliam subministraverim: deinde ejusdem 
sententiæ propugnatorem ipsum esse Ulpianum dicentem: « pecuniæ 
verbum, non solum numeratam pecuniam complecti >» verum omnem 
omnino pecuniam , hoc est omnia corpora : nam corpora quoque pe- 
cunie appellatione contineri, nemo est, qui ambiget" (4). Licet non 
spernendi ponderis ea esse videantur, non desunt scriptores, qui con- 
trariam sententiam tuentur: inter eos reperio 77^arnkoenig (5), Thi- 
baut (6), Glück (7), Zirkler (8) et Professores Lovanienses (9). Sane, 
multum ego absum, ut ad exemplum quorumdam scriptorum omnia, 
que in Digestis sub titulo de verborum significatione , ex quo lex lau- 
data est descripta, tamquam oracula verbotenus ad jus universum spec- 
‘tare credam; imo potius censeo, pecunie duplicem esse significationem, 
alteram latiorem, quo sensu locutus est Ulpianus; alteram strictiorem , 
que pecuniam numeratam designat, quam ultimam ad legis, de quà con- 
tendimus, sensum spectare neminem fugit, nisi quem prætereunt ultima 
legis verba: qui nummos ministravit. Quoad parem rationem , qua esset 
inter eos, qui materias quasdam ministraverunt et pecunias , non sine 
maximo rationis momento negabitur: nam difficilius reperiuntur qui pe- 
cuniam credant; facile autem, et nimis forsitan facile, fabri qui operas 
et cæmenta, mercatores, qui summi sape lucri faciendi spe allecti , 
alias res subministrant: quare prioribus pignore erat cavendum, ut alli- 
cerentur quoque ad pecuniam in ædium refectionem credendam. 

Neque sufficit, pecuniam creditam ad ædificium restituendum esse 


(1) Gmelin, Ordnung der Glaübiger, pag. 576. 

(2) Lauterbach, coll. thes. hoc tit. $ 69. 

(5) Westenberg, Div. Marc., diss, 41. $ 4, pag. 357.- 

(4) L. 178. dig. de verb. signif. 

(5) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 510. 

(6) Thibaut, System due Pandekten-Rechts, $ 642. 

(7) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 25 - 30. 


(8) Zirkler, Revision der wigtigsten Lehren des positiven Rechts, pag. 184. 
(9) Recit. Lovan., lib. XX. tit. 2. $ 3. 


( 200 ) 


adhibitam, ut pignoris privilegio utamur; verum numerata eum in finem 
esse debet, ut inde restituatur, debitori ipsi, aut alteri cuicumque, modo ; 
ut ipsi numeretur, a domino sit mandatum , nam , qui mandat numerari, 
ipse intelligitur accepisse. Itaque, si quis redemptori, sive alteri, domino 
_ non mandante, pecuniam crediderit, eaque ac ædificium restituendum 
fuerit adhibita, nullum in creditoris securitatem tribuitur pignus. Neque 
pignus competit ei, qui pecuniam alteri credidit, quee casu fortuito in 
edifici restitutionem est impensa. | 
Utrum autem oporteat, ut pecunia. edita vere ad ædificii restitntio- 

nem sit impensa, inter scriptores controvertitur. Oportere, ut ædificium . 
restitutum sit, nullus negabit; sed volunt Meiszner (1), Dabelow (2), 
Glück (3), Gmelin (4) et oet (5) , requiri porro ad nostri pignoris 
existentiam, ut ipsamet pecunia credita ad edificii restitationem sit im- 
pensa: id enim ex ipsa crediti indole elucere, neque minus ex novellis 
ubi dicetur: « in his omnibus posteriores creditores , quorum pecuniis 
res acquisite? vel renovate sunt, priores sunt iis, qui multo sunt 
antiquiores" (6). Tamen, cum 7Z'arnkoenig (7) nobis amplecti senten- 
tiam liceat contrariam. Non video quà luce appareat ex ipsa crediti 
natura requiri, ut eadem pecunia ad restitutionem sit adhibita: in lege 
nostra etenim modo dicitur, pignus competere iis, qui pecuniam credi- 
derunt ob zdificum restituendum , nulla distinctione, an ipsa eadem 
pecuniz adhibita sit, nec ne: quis ceteroquin modus esset probationis an 
sit nec ne adhibita eadem? Quoad novellam, quà una maxime adversarii 
stabant, eam non de existentia nostri pignoris agere, sed de solo pignoris 
privilegio, melior docet interpretatio, et notat /7’arnkoenig. Atque, si 
dubitare perseveraveris, respice, qua egregium argumentum ab analogia 
pro nostra sententia continent leges (8), quas tamen, ne nimium lectores 
morer, transcribere omittam. 


(1) Meiszner, vom stillschweigende Pfandrecht, $ 79. 

(2) Dabelow, Concurs der Glaübiger, pag. 200. N 

(3) Glück, Erläuferung der Pandekten, vol. 19. pag. 35 - 38. 

(4) Gmelin, Ordnung der Glaübiger, $ 104. 
(5) Voet, ad Pand. hoc tit. § 28. (6) Novell. 97, cap. 2. 
(7) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 510. not. 2. 

(8) L. 1. § 9. L. 7. dig., lib. XIV. tit. 1. 


Py Mp rM Imm 


( 201 ) 


Jnitium hujus pignoris esse a «apen pecuniæ numeratæ nemo, 
opinor, inficias ibit. 


agaigai id bo a © 


[hy te 


DE PIGNORE PUPILLORUM VEL MINORUM, IN REBUS ÉORUM PECUNIA COMPARÁTIS, 


Litt.: Von Loehr, Magazin für Rechtwissenschaft und Gesetzge- 
bung, vol. I. pag. 14. seqq. 


Pignorum specialium illud, quod pupillis et minoribus in rebus, eorum 
pecunia comparatis , concessum est, ültimum locum teneat: « Si tutor 
tuus de pecunia tua servos emptos manumisit P quoniam hujusmodi 
servi, , sicul cœteræ res pupillaribus pecuniis emptæ » Jure pignoris 
ex constitutione divorum parentum meorum obligati sunt, favore 
pupillorum liberi facti, non sunt’ (1). 

Licet heec verba clarissima videantur , non tamer desunt scriptores , 
qui- nobis controversiam moventi eéce plerique; - inter quos conspicimus 
Dabelow (2) et Runde (3), illain püpillornm minorumque hypothecam 
plane negant: tutores enim et curatorés ut fiatidatarios agere pupillorum 
minorumque, egüe titulo leges pluririas iis rerum’, ita comparatarum, 
dominium addixisse, neque cui in re propria hypothecæ j jus posse compe- 
tere. Ast, ut nperritne observavit egregius. Won Loéhr (4), quamvis 
rérüm. lii prie d iis addici queat dominium , concessa utili vindicatione, 
nil obstat quominus bypothecee jus REN Ae eu utrumque simul 
habent, sed facultatem alterutrius habendi. . 'Tamen instant dicentes : 
inutile esse „hypothecâ cayeri, cui. dominio. ipso cautum: est. Neque hoc 
verum est ; nam, si res: interiisset , aut, exilis magno pretio empta fuisset, 
sane, pupillis præstaret hypotheca concessa ad pretium persequendum. 

Eque. 'controversum est ; nuni d print. si res ab alio quam . 


thea en HN TT ETT eT Cad TI METUIT 
Bit edn pisirin 1doin doob , mbr 
(2) Dabelow, Concurs der Glaübiger, pag. 229 seqq.. 
- (5) Rund. , comm. laud. $ 54 


(4) Von Loer, Magan. für Rechtsw, und Gesetzg, , vol. I, pag. 14. 
Td EX A viis UE 


salvia! 


ni 
T7 


( 202 ) 


a tutore sit empta, utpote ab extraneo. Non desunt, qui hoc casu, nullam 
hypothecam obtinere , existimant. Sane, si nulla lex foret, nisi quam lau- 
davimus, ita foret dicendum, quoniam ea modo de tutoribus dicat; sed 
aliæ (1) suppetunt, qua quoniam. pupillis et minoribus pignus addicant 
in rebus eorum pecuniâ emptis, nulla distinctione tutores inter et extra- 
neos, neque nobis est distinguendum. . 

Hujus hypothecæ initium esse tempus, quo res comparatæ sunt, nemo 
non vidit. 


en 
DE PIGNORIBUS TACITIS, QUIE FISCO COMPETUNT. 


“ Litt.: Jae. Gutherius, de officiis domus Auguste. Parisiis, 1628. 

J. F. Lodoviei, de hypotheca tacita fisci propter debita ex delicto. 
Hale, 1720. 

Nie. van Hoorn, diss. de jure fisci. Lugduni-Batavorum, 1725. 

J. Christ. Schroeter , diss. de pactis rem afficientibus. Jenæ, 1729. 

Car. Ad. Braun, diss. de debito primipilari. Erlange , 1755. 

Joh. Jac. Eberhart, de jure fisci et hypotheca tacita, fisco in bonis 
administratorum rerum fiscalium competente. Erfordiæ, 1769. 

J. Aug. Hellfeld, de hypotheca fisci praesertim in bonis, post 
contractum quæsitis. Jense, 1771. 

J. B. C. Eichmann, Abhandlung von dem Pfandrecht des Fiscus 
an den Gütern desjenigen mit welchen er einen vertrag ein- 
gegangen hat. Frankfurt und Leipsig , 1773. | 

Schott, Unparteyische Critik über juristische Schriften. Th. 52. 
pag. 166 seqq. ' 

J. B. C. Eichmann, Erlaüterung meiner Abhandlung von Pfand- 
recht des Fiscus, worin zugleich die von dem Hr. Professor 
Schott gemachten Zweifel wederlegt werden. Frankfurt, 1774. 

Westphal, Rechteliche Bestärkung der Meinung, das herschafte- 
liche Forderungen aus einem Vertrage zwar mit einer still- 
schweigenden , doch nicht priviligirte Hypothek versehen sind. 
Halle, 1778. 


(1) L. 3. dig., lib. XXVII. tit. 9. — L. 7. dig., lib. XX. tit. 4. 


( 203 ) 


Von Gönner, der Staatsdienst aus dem sa Rain des Rechts- 
betrachtet. Lanthut, 1808. 


Hypothecis -specialibus absolutis , ane jam veniunt perscribende , 
quarum ceterarum præcedat agmen , que fisco sunt tribute: nam earum 
molem, uti in fiscum tam iniquo ardore cumulaverat Caraca//a , religiose 
Justinianum conservasse, nemo non erit suspicatus, qui modo attenderit, 
eas nunc in imperatorum favore fuisse, quum, ut ipse loquitur, « omnia 
principis esse intelligantur, sive ex suá substantid sive ex fiscali” (1). 

Primum, competit novissimo jure pignus tacitum fisco pro tributis et 
reditibus ei solvendis: « universa bona eorum, qui censentur, vice 
pignorum. tributis obligata sunt" (2). Quo jure etiam frui videntur qui 
a fisco vectigalia vel tributa conducunt; eatenus enim fiscum illi repræ- 
sentant, imo jus hypothece una cum jure vectigalia et tributa exigendi 
ab eo videntur redemisse (3). 

Initium hujus hypothecæ tempus erit, quo dies venit solutionis in or- 
dinariis tributis præstandis; in extraordinariis vero debitis tempus, quo 
vectigal sancitum est (4). 

Deinde, competit fisco tacita hypotheca in bonis eorum , qui cum eo 
contrahunt : « cerium est ejus, qui cum fisco contrahit, bona veluti 
pignoris titulo obligari quamvis. id specialiter non exprimatur" (5). 
At sciendum est, sub nomine fisci etiam Cesaris et Auguste rationes 
contineri , quod testatur Ulpianus: « quodcumque privilegium fisco 
competit, hoc idem.et Caesaris ratio et Auguste habere solet" (6). 
Atque Cesaris nomine leges non tantum imperantem intelligunt, sed 
quoque futurum imperii successorem, ut notat Glück (7). 

‚Num autem fisco hoc pignus competat, si in privati creditum succedat, 
controversum scio. Aflirmant Zoet (8), Westphal (9) et Bachovius (10), 


(1) L. 5, cod., lib. VII. tit. 57. ? (2) L. 1. cod., lib. VIII. tit. 15. 
(5) Thibaut, System der Pandekten-Rechts, § 643. — Recit. Lov., lib. XX, tit. 1. § 17. 
(4) L. 5. 63. dig, lib. XX. tit. 2. f (5) L. 2. cod., lib. VIII. tit. 15. 


(6) L. 6. $ 1. dig., lib. IXL. tit. 14. 
(7) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 69. 


(8) Voet, ad Pand. hoc tit. § 10, ` - (9) Westphal, Pfandrecht, § 74. not, 97. 
(10) Bachovius, tract. de pig. et hypoth., lib. I. cap. 9. n° 1. 


( 204 ) 


Nos autem cum Glück (1), Meiszner (2), illam opinionem non feren- 
dam censemus, Calistrati eflato nixi: -« si posteriori creditori fiscus 
successerit , inquit, eo jure ulitur, quo is usus erat, cui successit I); 
Quæ juris principiis valde consentanea sunt: namque fiscus private per- 
sone succedens, privatam. quoque personam. repræsentare intelligitur, 
adeoque alio jure ac ipsius auctor uti plane nequit. Nee obstat quod 
adversarii. contendunt „ CaZistrati locum intelligendum esse , ut pro 
tempore elapso, antequam successisset fiscus, modo privati jus ei com- 
peteret; verum fiscali privilegio eum uti ab eo, quo successisset , quod. 
probare conantur. ex- Ulpiani fragmento, ubi dicitur: « fiscus cum in 
privati jus succedit, privati jure pro anterioribus successionis tem- 
porilius ulitur. Ceterum posteaquam successisset, habebit privilegium 
suum?” (4). Sed Ulpiano non de hypotheca tacita fisci, verum de privilegio 
exigendi sermonem fuisse, egregie Meiszner petisi; et ex ipsius loci 
tenore primä facie elucet. Si hoe non admitteretur, manifesta esset Ca- 
listratum inter et U/pianum contradictio, qua sane ferenda non est, 
ubi expedita auxilium fert interpretatio. 

Neque desunt scriptores (5), qui fisco tacitam. addicunt hypothecam in 
bonis debitoris pro poená, id. est, pro pecuniá, quà ei quis est condem- 
natus. Nos iis suffragari non possumns, nec suffragantur Doctores Lova- 
nienses (6), Westenberg (7), Gliick (8): nam rationes, quibus præ- 
fati scriptores. suam sententiam firmare student, infirmare videntur. 
Dieunt ex judicio, quo quis. condenmatur, oriri: obligationem. quasi ex 
contractu ad. mulctam solvendam , quod: fit litis contestatione. Sed liuic 
ratiocinio., ceteroquin falso, quum. litis contestatione: nequeat fieri, ut 
actio personalis. in rem. evadat, plurimæ leges obstant : Modestinus dicit : 
« in summa sciendum est omnium fiscalium. penarum petitionem cre- 


Q Glück, FRE Ri der Pandekten, vol: 19. pag. 69. 

(2)-Meiszner, stillschweigende Pfandrecht, pag. 289. : 

(3) L. 5. $ 7. dig; , lib. IXL, tit 14. (4) L. 6. dig., lib. IXL. tit. 14. 
(5). Erxleben ‚ principia de jure pignorum , $ 66. — Hellfeld , ‚de. hypoth. fisci, $ 9. 
(6) Recitationes Lovanienses, lib. XX. tit. 2. $ 17. 

(7) Westenberg, principia juris, lib, XX. zit. 2. $30. 

(8) Glück, Erläuterung der, Pandekten , vol. 19. pag. 83. 


( 205 ) 


ditoribus esse (1); idem Papinianus testatur: « placuit fisco non 
esse penam petendam, nisi creditores suum recuperaverint"" (3): idem 
etiam: Alexander Severus rescripsit « rem suam persequentibus poena 
executionem postponi” (3). Que leges evidenter probant, fisco nullam 
hypothecam esse in n exactionem , eum perk aliis creditoribus 
postponatur. 

- Initium. hypotheeæ fisci in bonis eorum, qui cum eo contrahunt, a 
momento perfecti contraetus intelligi , nemo dubitabit. 

"Fisco hypothecam quoque in bonis administratorum addicunt inter 
ceteros Warnkoenig (4), Westphal (5), Zacharia (6) et Hofacker (7), 
alii, velut Glück (8), Hennemann (9), Hufeland (10), Thibaut (11), 
Happel (12), ejusmodi pignus plane denegant. Prioribus assentior. Sane 
cum tantus esset fisci favor, ut jurisconsulti docerent: « fiscum semper 
habere jus pignoris" (13), eique hypotliecà tacità cautum esset in bonis 
privatorum, qui vel minimum cum eo contractum celebrabant, miram 
esset, in causa administratorum, quorum fraudi et artibus maxime pa- 
tebat- erarium, ei nullatenus cautum fuisse. Neque modo ad præsump- 
tiones et juris ingenium confugimus, sed juris principiis et legibus 
nostram sententiam fulciri. credimus. Etenim, cum fisci administratores 
tamquam: procuratores illius negotia gerentes, atque tacitum mandatum 
suscipientes, cum fisco vere obligationem res fiscales, ut decet, admi- 
nistrandi eontrahant, ea, que conteridimus, verissima videntur: « certum 
enim est, ejus, gab cum fisco contrahit, bona veluti pignoris titulo 


^ (14). 


(1) L. 17. dig, lib. PXL. tit. 14. (2) L. 57 dig eodem. 


(3). L. unic: cod. , lib, X. tit. 7. 
(4) Warnkenig, comm., vol. I. pag. Sor. (5): Westphal; Pfandrechit, $ 74: 


(6) Zacharia, Institutionen des Römischen: Rechts, pag» 352. 

(7) Hofacker, Princ. jur. civ. Rom, Germ., tom. IIs $ 1179. 

(8) Glück, Erläuterung der Pandekten,, vol..19;: pag: 70-74: 

(9) Hennemann, Versuch über die bevorzügte Hypothek) des Fiscus: in. den. zach dem 
Contract erworbenen Güter des Schuldners, pag. 328. 

(10) Hufeland, Lehrbuch des Civilrechts, vol. Il. $ 1376. not. 2. 

(11) Thibaut, System des Pandekten-Rechts; $:657. 

(12) Happel, Rechte der Glaübiger in Ansehung der Faustpfander, pag. 179. 

(15) L. 46, $ 5. dig., lib. IXL. tit. (14) L. 2. cod. , lib. VIII. tit. 15.. 


( 206 ) 


Ad exemplum administratorum fisci, in primipilari causà admissam 
esse hypothecam tacitam in fisci securitatem in omnibus primipilaris (1), 
uxoris nominatorumque ejus bonis contendunt, Westenberg (2), Runde (3), 
Gmelin (4), Dabelow (5) et Professores Lovanienses (6): « satis notum 
est et ratione constitutum, bona earum in dotem data, que nuptiae 
sunt his, qui primipili sarcinam habeant, obnoxia necessitate ejus 
teneri. V erum certo ordine, ut scilicet sane demum ad hoc periculum 
mulieris patrimonium respiciat, si universis viri ac nominatorum 


facultatibus exhaustis , nil residuum inveniatur" (7). Explicari enim 


non posse quomodo factum esset, ut secundum memoratam legem bona 
uxoria tenerentur in subsidium, si bona mariti ipsa non fuissent pignori 
obligata. Tamen non. minoris auctoritatis viri Glück (8) et Thibaut (9), 
illud pignus. plane negant, atque ex eádem ratione qua adversarii sen- 
tentiam suam stabilire conantur ; ait Glück : « allein gerade darin, das 
die Frau der Kriegscasse für den Recesz ihres Mannes haftete, liegt 
auch ein Beweis, das der Fiscus kein Hypothek an desselben vermö- 
gen hatte. Denn da man wohl verniinftigerweise glauben kann, das 
man eine solche Einnahme keinen anderen als begiiterten Personen 
wird vertrauet haben, wie wäre es möglich, dass die Frau noch mit 
ihrem vermögen hätte haften dürfen, wenn der Kriegsfiscus eine Hy- 
pothek gehabt hätte, welche er gegen den dritten Besitzer der veraü- 
serter güter hätte geltend machen können? Hierzu komt dasselbst die 
|» jenigen Magisträte in den Provinzen, welche der gleichen Diener 
bey der annona militaris angestelt hätten, und welche man nomina- 
tores nannte, nämlich die duumviri und decuriones, für das, was 


(1) Primipilares erant, qui adjutorio dabantur provinciarum rectoribus , quibusque mandata 
erat exactio annone militaris et ejus translatio ad horrea publica seu castra limitanea a vici- 
nioribus provinciis. Cf. Gothofr. ad Cod. Theod., pag. 255. 

(2) Westenberg, Princ. jur., lib. XX. tit. 2. $ 10. 

(3) Runde, comm. de remediis securitatis, $ 34. 

(4) Gmelin, Ordnung der Glaübiger, $ 97. 

(5) Dabelow, Concurs der Glaübiger, pag. 251. 

(6) Recit. Lovan., lib. XX. tit. 4. $ 5. (7) L. 4. cod. hoc tit. 

(8) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. p. 75 + 78. 

(9) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, $ 657. 


au AD 


( 207 ) | 

jene dem Fiscus schuldig blieben, haften müszten, wie nicht nur aus 
den angeführten ersten Gesetzen, sonderen auch aus mehrere andern 
erhellet. Wozu war es nöthig den Fiscus auf solche art gegen allen 
schaden zu decken, wenn er schon durch eine noch daneben privili- 
girte Hypothek, als man vorgibt, genug gesichert gewesen wäre ? 
Oder wäre es nicht die grötste Ungerechtigkeit gegen unschuldige 
Glaübiger gewezen, wenn diese durch das verschulden der nomina- 
toren, welche durch strengere aussicht den schaden von der casse 
hätten abwenden können, nun an ihre gerechten ‚Forderungen hätten 
eine Büsze erleiden sollen? ? 

Quod ad tempus, quo ineiperent hypothec in bonis fisci administra- 
torum, est consentaneum rei nature, ut incipiant ab eo momento, quo 
administratores suscipere administrationem debuerunt. - 

Ultima, que hic moveri solet, controversia ea est, quà quæri solet, an 
municipis quoque ejusmodi competat pignus? Et quidem, hujus quæs- 
tionis solutio plane pendet a quibusdam verbis Constitutionis Constantini 
anno 514 emisse (1), de quorum interpretatione digladiantur scriptores. 
Municipiis hypothecam denegant Cujacius (2) et Meiszner (3): contra 
eis eam addicunt Westphal (4), Glück (5), Balduinus (6), Jac. Go- 
thofredus (7) et Westenberg (8). Nos constitutionis, de cujus inter- 
pretatione quaeritur, verbis rite perpensis, ultime sententiz suffragium 
damus. — 


(1) Cod. Theod. XX. 11. 2. 
(2) Cujacius, ad legem 2. cod. de debitoribus civitatum. 
(9) Meiszner , Stillsweigende Pfandrecht , $ 190. 

… (4) Westphal, Pfandrecht, § 74. not. 97 et 133. 

. (5) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 89. 

(6) Balduinus, tract. de pig. et un, , cap. VII. 
(7) Jac. Gothofredus, ad L. 1. Cod. Theod. de cur. calend. (oper. tom. IV. p. 610.) 
(8) Westenberg, Princ, jur., lib. XX. tit. 2. $ 11. 


( 208 ) 
§ XL 
DE TACITA LIBERORUM HYPOTHECA IN BONIS PARENTUM | 


Litt.: J. P. Streit, diss. de legali liberorum hypotheca in bonis 
parentum. Erfordie , 1705. 

J. Wiegerus, diss. de jure pignoris filiorum-familias quoad pe- 
culium adventitium regulare. Argentorati, 1740. 

J. Wiegerus, de jure pignoris filiorum-familias eirca = 
castrense. Argentorati, 1740.. à 

J. Wiegerus; diss. 1 et 2 de jure pignoris filiorum-familias quond 
peculium quasicastrense, Argentorati, 1740. 

J. Aug. Hellfeld , diss. de diverso pignoris jure liberis in. paren- 
tum bonis competente. Jene, 1754. (Et in ejusd. opuse: Ne 7.) 

E. A. L. Rühm, diss. de diverso pignoris jure liberis in. paren- 
tum bonis competente. Jene , 1754. 

Zoller , exercit. jur. ad questionem: an liberis intuitu emm 
maternorum existente concursu, in substantia matris cum 
hypoth. tacita et jus prælationis competat, contin. Lipsiæ, 1776. 

H. F. Fedden, diss. de tacitis hypothecis, quie liberis in bonis 
parentum competunt. Gottingæ, 1778. 


Duplici ex caus jure Justinianeo liberis in parentum bonis hypo- 
theca competit: primum propter bona materna, a patre conservanda ; 
denique propter nuptialia, si pater aut mater ad secundas nuptias. con- 
volaverint. ; 

Quemadmodum pater liberis, in potestate constitutis, bona, a matre aut 
.materna linea ad eosdem devoluta, tenetur servare, eidemque non nisi 
eorum ususfructus est concessus, dominio liberis servato, Justinianus 
liberis in omnibus patris bonis, in illorum securitatem hypothecam con- 
cessit: « illius etiam patris, inquit, qui in sua potestate liberos ha- 
bens, maternam iis substantiam, vel ex materná lineá ad eos devo- 
lutam, servare compellitur, bona iisdem liberis supposita esse ad 
conservandas easdem maternas res decernimus" (1). 


(1) L. 8. $ 5. cod., lib. V. tit. 9. 


a CP an unt Sen 


( 209 ) 


- Licet prima facie clarissima videri possent, multum tamen abest, quin 
extra dubitationis aleam posita sint imperatoris effata, plerisque scripto- 
ribus, inter quos Westphal (1), Erxleben (2), Yon Wenig (3), exis- 
timantibus, hanc hypothecam non competere, nisi pater ad secundas 
convolaverit nuptias. Sed eorum argumentationis tanta est fragilitas, ut 
non videatur opus esse eam longius recensere: igitur Justiniano hypo- 
thecam liberis in securitatem bonorum maternorum, nulla distinctione, 
num pater ad alias transierit nuptias, addicente, dicamus, uti dicunt 
Meiszner (4) et Glück (5), liberis illam utroque casu competere : etenim, 
lege non distinguente, neque interpreti distinguere licebit. 

Neque certum est inter scriptores, in quorum bonorum securitatem 
hypothecam concedere intellexerit imperator: Yon Gmelin (6), Hufe- 
land (7) et Professores Lovanienses (8), sub maternorum nomine intelli- 
gunt, qua vel a matre, aut a materno latere filiis obvenerunt. Thibaut (9), 
Meiszner (10) et Glück (11) contendunt, ea tantum intelligenda esse 
materna, que ad liberos veniunt a matre ipsa, aut ab ascendentibus — 
ejusdem; non vero que a materno latere veniunt, cui sententie quæ- 
dam leges non mediocriter patrocinantur. Quidquid sit, saltem certum 
est, maxime errare /7’estenbergium (12) dicentem, nostrum pignus in 
securitatem omnium adventitiorum, sive materna sint nec ne, concessum 
esse: quippe lex de solis maternis meminit. 

Num liberis hec hypotheca competat, sive pater habeat eorum bono- 
rum administrationem , sive modo usumfructum , videamus. Professoribus 


(Q1) Westphal, Pfandrecht, $ 97. 

(2) Erxleben , principia de jure pignorum , $ 81. 

(3) Von Wenig, Lehrbuch, lI. $ 156. 

(4) Meiszner , Stillsweigende Pfandrecht, § 131. 

(5) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19, p. 143 - 145. 
(6) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, pag. 471. 

(7) Hufeland , Lehrbuch des Civilrechts, vol. Il. $ 945. 
(8) Recitationes Lovanienses, lib. XX. tit. 2. $ 15. 

(9) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, $ 643. 

(10) Meiszuer, stillschweigende Pfandrecht, pag. 445. 

(11) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 154. 
(12) Westenberg, Princ. jur., lib. XX. tit, 2. $ 12, n° 3. 


27 


(210) 


Lovaniensibus (1) et Yon Gmelin (2), illam tune modo locum habere 
placuit, si usumfructum eorum bonorum pater haberet. Cum autem 
leges ubique de sola adminstratione dicant, verior est sententia existi- 
mantium, competere dummodo pater teres tiii habeat: ideoque, 
quemadmodum dicit Glück (3), hujus hypothecæ ususfructus fundamen- 
tum esse nequit, quod, curatore non existente, ad patrem, ut proximum, 
bonorum pertinere soleat administratio. 

Utrumne ab initio, an potius ex eo tempore, ex quo male aliquid ges- 
tum fuerit, inciperet hzc hypotheca, veteres in simili causa dubitasse , 
ipse tradit imperator; compendiosa autem narratione interpretatur : 
« Initium gerendæ vel deferende administrationis vel observationis 
esse spectandum , et non tempus , ex quo male aliquid gestum fuerit" (4). 

Ad alteram pergimus hypothecam in parentum bonis concessam: si 
enim pater vel mater ad secundas nuptias transierint, prioris matrimonii 
lucra nuptialia, quorum ususfructus ad parentem remanet, liberis ex eo 
natis acquiruntur, pro quibus ad eos transmittendis cautum est pignore 
tacito in omnibus bonis binubi parentis, necnon in ipsis adeo illis lucris 
nuptialibus, ut ait Justinianus : « in illo etiam veterem sanctionem im- 
plentes precipimus , exemplo matris , cujus res post secundas nuptias 
filiis ex priori matrimonio natis in hypotheca supposite sunt ad 
conservanda iis lucra, qua ex priori matrimonio ad eam pervenerunt, 
patris quoque bona, que habet, habiturusque est, filiis ex priori 
matrimonio natis, post secundas ejus nuptias ad ea conservanda, 
que ex eorum matre lucratus est, supposita esse." Cum autem eo 
utantur jure liberi, ut bona extantia vindicare possint, utpote ejusmodi 
proprietarii, clarum evadit, quasi subsidiariam ipsis esse hypothecam qua 
nempe utantur, lucris nuptialibus consumptis. 

Ceterum hic admodum singulare videri posset, quod hypotheca ex 
momento prioris matrimonii soluti extitisse fingatur (5), licet tunc rerum 
dominium ad hberos nondum pertinuerit, cum demum ipsis eorum 


(1) Recit. Lovan. loc. laud. (2) Gmelin, Ordnung der Glaübiger, p. 472. 
(3) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 155. x 
(4) L. 6. $ 4. cod., lib. IV. tit. 5o. (5) Novell. XXII. cap. 24. 


stc EE Pac A > à 


(21) 


dominium acquiratur momento, quo superstes parens ad secunda vota 
convolat. Nec tamen mirum videbitur accuratius examinantibus, quippe 
conjux superstes lucrorum nuptialium modo sub conditione resolutorid 
ex tunc , nempe : se ad secundas nuptias non transire, dominium acquirit, 
atque ita, ad secundas nuptias convolantis resolvitur dominium, quasi 
nunquam habuisset, et liberi igitur lucrorum nuptialium jam ab initio 
dissoluti prioris matrimonii intelliguntur proprietarii, nec mirum est, ab 
eo quoque tempore iis pignus. competere. 

Tandem, si mater liberorum impuberum tutelam gerat, seque secun- 
das huptias non inituram juret, deinde priori conjugio et juramento con- 
tempto, secundas nuptias, neque tutore prius petito, neque redditis ratio- 
nibus, neque eo, quod exinde debet, soluto, contrahat , Justinianus jubet, 
non solum bona ejus hypothece jure liberis teneri; verum etiam in ma- 
riti substantia hypothecam constitui, et quidem pro futurà administra- 
tione et pro præterità (1). Cujus pignoris initium esse tempus suscepta 
vel suscipiendæ neglectæque administrationis , leges indicare (2) mihi 
saltem videntur. 


§ XII 
DE HYPOTHECA TACITA PUPILLORUM, MINORUM ET FURIOSORUM. 


Litt.: G. F. Deinlin, diss. de transitu hyp. tacite in bonis tutoris 

ad heredes pupilli. Altorfii, 1724. 

H. Brokes, de pign. tacito pupillis a tempore delatze tutelae sim- 
pliciter competente. Vittemberge, 1741, 

H. Brokes, de tacita pupilli hypoth. per mutuum non expirante. 
Jene , 1750. 

Bauer, diss. de pignore pupilli. Lipsie, 1760. 

Bauer, ex quo tempore tacita hypoth. pupilli bona tutoris affi- 
ciat. Lipsie, 1761. 

T. F. Walsch, progr. de privilegio pupilli. Jen; 1769. 

J. Aug. Hellfeld, progr. de eo quod in hypoth. tacita minoribus 
competente æquum videtur. Jenæ, 1771. 


(1) Novell. XX. c. 4o. (2) L. 6. $ 4. cod., lib. VI. tit. 61. 


(22) 


A. Iken, de pupillorum ac minorum in bonis tutorum curato- 
j rumve pignore retractata questio. Marburgi, 1779. 
+ S. F. Segniz, diss. de hypotheca pupilli tacita bona tutoris post 
finitum administrationis officium quaesita afficiente. Altorf., 1789. 
Gensler, in archiv. jur. civ. praxis, I. Ne 27. 
J. Bingo, diss. an pupillis in bonis eorum qui pro tutore gesse- 
runt hypotheca tacita competat? Heidelberge, 1816, 


Hypothecam tacitam, jam antea pupillis minoribusque in bonis tutorum 
et curatorum concessam, a Justiniano esse servatam reperimus : « in ad- 
ministratione pupillarium rerum, inquit Imperator, et in aliis multis 
juris articulis , tacitas hypothecas inesse accipimus" (1). Nec eo con- 
tentus, idem beneficium ad furiosos, curatores habentes, extendi jussit, 
sive curatores testamento sint dati, sive a magistratu, sive lege vocati (2). 

Multum utrimque disputatur, utrum ex hac Justiniani constitutione 
etiam prodigis, quibus bonis interdictum est, aliisve personis, curatorem 
habentibus, hac hypotheca competat? Affirmativam sententiam defen- 
dunt, Zacharia (3), Woet (4), Glück (5), Huffeland (6), Westphal (7) 
et Overbeck (8): illias enim generis curatores officii ratione iisdem legi- 
bus ac minorum curatores teneri, igitur et iisdem pignoribus teneri ob- 
noxios debere: legis fundamentum, quo minoribus hypotheca conceditur, 
se que in prodigorum aliorumque favorem pugnare: jure Romano prodigum 
furioso omnino æquiparari, utrique ergo eamdem competere debere 
hypothecam: privilegium personale, quod in Pandectis addicebatur fu- 
riosis, æquitatis ralione ad prodigos utique extensum fuisse, testem esse 
Paulum (9) et Ulpianum (10), eadem vero ratione hypothecam ad pro- 
digos extendendam: tandem argumentorum agmen claudit Modestini 
effatum: « nullam juris rationem aut æquitatis benignitatem pati, ut 
que salubriter pro utilitate hominum introducuntur, ea nos duriori 


(1) L. unic. $ 1. cod., lib. V. tit. 15. (2) L. 7. $ 5,6. cod., lib. V. tit. 70. 
(8) Zacharia, Institut., pag. 352. litt. V. (4) Voet, ad Pand. hoc tit. $ 13. 

(5) Glück, Erläuterung der Pandekten , vol. 19. pag. 152 - 154. 

(6) Huffeland, Lehrbuch, vol. II. $ 1656. (7) Westphal, Pfandrecht, $ 77. 

(8) Overbeck, Meditationen über verschiedene Rechtsmaterien , vol. V. med. 270, 

(9) L. 15. $ 1. dig., lib. XXVII. tit. 10. (10) L, 19. $ 1. dig., lib. XLII, tit. 5. 


RS 


rape 


(213) 


interpretatione contra ipsorum commodum producamus ad severita- 
tem" (1). Hzc argumenta, si numerus vincere posset, sane essent victoriä 
dignissima , sed, si perpendamus , in Justiniani constitutione ne quidem. 
yerbum de prodigis reperiri, neque privilegia, quee propter necessitatem 
recepta sunt, extendere nobis licere quantacumque etiam suadeat æqui- 
latis ratio, tam infirma sunt, ut non videatur opus esse iis diu inhe- 
rere; sed potius ducibus arnkoenig (2), Dabelow (3), Thibaut (4), 
Gmelin (5), omnino prodigis aliisque denegari hypothecam. 
Pupillorum minorumque hypothecas insequentibus ardua iterum 
questio bellum movet: utrum pupillo hypotheca tacita competat in 
bonis protutoris? Omnes fere scriptores affirmative ad eam questionem 
respondisse video, et fatendum est, hanc sententiam tam leges habere 
quam æquitatem, quibus admodum sese commendet. Primum , quamvis 
differentia sit inter tutorem et protutorem, tamen nil impedit, quominus 
bona protutoris quoque obnoxia teneantur hypothecæ, quippe quc non 
tam tutoris qualitati, quam rerum pupillarium administrationi inhzret , 
docente Justiniano, « in administratione pupillarium rerum tacitas 
hypothecas inesse" (6). Deinde, ut Javolenus dicit, « ut eo effectu 
negotia gerat, quo tutor gerere debet, scire quoque se tutorem esse 
debet.” Igitur, si pupillo in protutoris bonis pignus non addiceretur , 
omnino a tutoris scientia penderet ejus securitas, quod Romanos velle 
non potuisse manifestum est. Etsi omnino fatendum sit, illa argumenta 
esse gravissima, tamen huic opinioni suffragari plane non possumus. 
Etenim , quoad primum argumentum, Justinianum dixisse adminis- 
trationi rerum pupillarium inhaerere tacitam hypothecam , itaque in 
bonis protutoris vere competere utpote administratoris, reponimus , 
nullam tutele administrationem cogitari posse, nisi veri tutoris. Quoad 
secundum argumentum, quo periculum allegatur, hoc omnino verum 
est; sed plane negamus, periculum, qualecumque etiam sit, rationem 


(1) L. 25. dig. de legibus. (2) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 505. 
(3) Dabelow, Concurs der Glaübiger, pag. 254. 

(4) Thibaut, System der Pandekten-Rechts, $ 645. 

(5) Gmelin, Ordnung der Glaübiger, $ 112. 

(6) L. unic, $ 1. cod., lib, V. tit. 13, 


(214) 


sufficientem esse ad pignus concedendum, quod sola legis auctoritate 
fieri potest. Quæ cum ita sunt, et hypothecæ privilegium nullatenus ex- 
tendi queat, quantacumque sit zquitatis ratio, lege de protutorum bonis 
pro administratione obligatis ne verbum quidem dicente, cum Schweppe(1), 
ZZ'arnkoenig (2) et Bingo (3), ejusmodi pignus pupillis hie denegamus. 

Ceterum, in securitatem omnis omnino debiti, ex administratione tu- 
tele et cure orti, concessa intelligitur hypotheca (4), eaque incipit a 
suscepta vel suscipienda neglectaque administratione (5). 


§ XII. 
DE TACITA PROPTER DOTEM HYPOTHECA. 


Litt.: J. F. Olearius, diss. de hypotheca dotis. Lipsie, 1725. 

Grupen, de uxore romana. Hanovere, 1727. 

Richter, de legali dotium hypotheca. Tubingæ, 1727. 

J. Christ. Koenigke , progr. de juribus et privilegiis judaicis 
competentibus. Lipsie, 1753. 

Jo. Nic, Hertius, diss. de effectu matrimonii putativi. Hale, 1747. 

God. Mascou, diss. de conjugio putativo. Gottinge, 1783, 

Christ. von Gmelin , de jure dotis in concursu creditorum. Tu- 
binge, 1789. 

Weber, comm. de dote a creditoribus impugnanda presertim 
constitutione ejus vel agnitione in fraudem illorum facta. 
Rostochii, 1812. 


Ut Antoninum Caracallam fiscum maximis favoribus amplexum esse 
vidimus, ita Justinianec legislationis præcipuum objectum causa fuit 
dotium, sane imperatorià curá dignissima. 

Videlicet duplex hypotheca generalis ab imperatore in dotis securita- 
tem reperitur constituta : altera ut de dote præstanda marito cautum esset; 


(1) Schweppe, Römisches Privatrecht, vol. I. $ 303: 

(2) Warnkenig, comm., vol. 1. pag. 505. 

(3) Bingo, diss. an pupillis in bonis eorum qui pro tutore gesserunt hypotheca tacita com- 
petat. Heidelbergse, 1816. 

(4) L. 20. cod., lib. V. tit. 37. (5) L. 6. $ 4. cod. , lib. VI. tit 61. 


NOM. 


NW--——————————————————— T— 


T Taco MMC REN T 


(45) 


altera uxori pro dotis repetitione: « in hujusmodi actione ( scilicet ex 
stipulatu) damus ex utroque latere hypothecam , sive ex parte mariti 
pro restitutione dotis, sive ex parte mulieris pro ipsa dote prestanda , 
vel rebus dotalibus evictis, sive ipsa principales persone dotes de- 
derint, vel promiserint , vel susceperint, sive alic pro his persone, 
sive adventitia, sive profectitia sit, secundum veteris juris denornina- 
tionem" (1). Ad utramque hypothecam illustrandam. pergimus. 

Primum ergo imperator sollicitus fuit de repetitione dotis, quam ma- 
ritus, soluto matrimonio, restituere debet, pro cujus restitutione genera- 
lem in bonis ejus concessit hypothecam. Que cum ita sint, et accessorium 
principale suum sequatur, dicendum est, eam hypothecam non pro nuda 
dote, sed etiam pro omnibus ejusdem incrementis, intra matrimonium 
natis, uti et pro lucris post matrimonium dissolutum perceplis, com- 
petere, et non modo uxori dotem repetenti, sed etiam patri\ ejus , 
heredibusve. 

Àn autem hypotheca extraneo dotem repetenti etiam competat, con- 
 iroversum est. Non competere affirmant Glück (2), Lauterbach (3) et 
Bachovius (4). Primum enim Justinianum dicentem: « sive ipse prin- 
cipales persone dederint , sive alie pro hisce persone”, non velle , 
uxori aliisque personis, quae dotem dederunt, competere actionem hypo- 
thecariam pro ejus restitutione; sed modo uxori, sive ipsa dotem dedit, 
sive alice person pro ea. Deinde veterem actionem rei uxoriæ ad solam 
uxorem pertinuisse: igitur eam, jure novissimo immutatam in actionem 
ex stipulatu, quoque soli uxori competere posse, neutiquam extraneo. 
Sed, si Justinianus dotibus favere voluit, uti vere favet, quomodo intel- 
ligas, eum tam parum de securitate dotis, quam extraneus dederat, sol- 
licitum fuisse? Nonne, ut eos ad dotes dandas alliceret, iisdem majori 
securitate quam ceteris cavere debuisset? Neque est quod de hisce quæ- 
ramus: etenim voluit actionem ex stipulatu et rei uxoriæ, quibus olim 
dotes repetebantur, in unam conflari, et actionem ex stipulatu pro dote 


(1) L. unic. cod., lib. V. tit, 13. 

(2) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 120 - 122. 
(5) Lauterbach, coll. thes. hoc tit. $ 26. 

(4) Bachovius, tract, de pig. et hypoth., lib. I. cap. 10. n° 2. 


( 216 ) 


appellari, eique eam inesse indolem, ut semper in dote constituenda ta- 
cita stipulatio interposita fingeretur, sive scripta fuerit, sive non, ut 
nihilominus bone fidei esset, et queecumque optime et utilissimæ in utra- 
que actione inveniantur virtutes, ille cumularentur in novam actionem, 
quà unà omnes dotes exigerentur, unde sequitur  Justinianum voluisse 
actioni ex stipulatu inesse tacitam hypothecam: deinde semper eadem 
actione dotes repeti, quo magis dotibus, quam uxoribus favere voluit, 
ipso dicente: « e£ u£ plenius dotibus subveniatur in ejusmodi actione 
damus hypothecam pro restitutione dotis :” igitur jure meritoque con- 
tendimus cum plurimis scriptoribus, inter quos laudabimus Meiszner (1), 
Gmelin (2) et Runde (3), non solum uxori tacitam hypothecam compe- 
tere, sed etiam omnibus adeo extraneis dotem receptitiam repetentibus. 

Neque videmur controversiarum egressi campum : quæritur enim præ- 
terea, an et sponse hzc hypotheca sit concedenda , que dotem ante nup- 
tias condicit, non secuto matrimonio? Multi ex consultissimis, inter quos 
Westphal (4), Bachovius (5), Dabelow (6), Woet (7) et Merenda (8), 
affirmandum esse arbitrantur, quod argumentis non spernendis stabilire 
conantur: nituntur 1° æquitate quà hzc sententia suffulcitur; 2° exemplo 
Justiniani, qui a dotis privilegio ad hypothecam tacitam concludit (9); 
3° sententiis Jurisconsultorum et Imperatorum, qui, quod sponsa præ- 
numeravit, dotem appellant (10); 4° eo quod Justinianus non tam fe- 
minis, quam dotis cause favere voluerit; 5° mutationibus a Justiniano 
introductis, qui in unam fudit actionem ex stipulatu et actionem rei uxo- 
rie, eäque omnem dotem recuperari voluit. Ut autem primo argumento 
respondeamus, æquitatem allegatam fatemur ; sed inde nobis non licet hy- 
pothecam tacitam extendere ad personas, quibus data non est. Quod ad 


(1) Meiszner, von stillschweigende Pfandrecht, $ 156. 

(2) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, $ 101. 

(3) Runde, commentatio de remediis securitatis, $ 41. 

(4) Westphal, Pfandrecht, $ 48. 

(5) Bachovius, tractatus de pig. et hypoth., lib. IV. cap. 13. N° 4. 

(6) Dabelow, Concurs der Glaübiger, pag. 48. 

(7) Voet, ad Pandectas, hoc tit. $ 20. 

(8) Merenda, controv. jur., lib. VI. cap. 23. (9) L. 12. cod., lib. VIII. tit. 18. 
(10) L. 17. $ 1. dig., lib. XLII. tit. 5, — L. 5. cod. , lib. VI. tit. 61. 


— tn rin 


aaa NG 


(: 942:); 


secundum. argumentum, eque fatebimur, olim sponsam privilegium exi- 
gendi habuisse, et Justinianum a privilegiis illis ad hypothecam tacitam — 
concludere: consuesse ; sed eum. in nostra causà idem fecisse, nullus pro- 
bavit. Neque majoris momenti est tertium argumentum: etsi enim quan- 
doque, Jurisconsulti et. Imperatores dotem appellaverunt, quod. sponsa 
prenumeravit, minus exacte sunt locuti, et preterquam exinde nihil 
concludi possit, ubi ex professo de dotibus tractant, ita loqui non solent, 
nam, teste Ulpiano :.« ubicumque malrimonii nomen non est, nec dos 
est” (A), ubi enim. accurate. loquuntur. Romani pecuniam, a sponsa 
prænumeratam, quasi dotis nomine disignant. Quarli argumenti etiam 
est maxima. fragilitas : nam dotem, secundum superiora, intelligere non 
poterat imperator , ubi. nullum extiterat matrimonium. Tandem, quod ad 
ultimum, nempe quod Justinianus actionem ex stipulatu et rei uxoriæ 
in unam fuderit (2), cui hypothecam inesse voluit, nec inde sequitur quid- 
quam, quippe. quum.sponsa earum actionum, ex quibus facta est actio 
ex stipulatu, plane nullam habere potuisset, sed multo potius, teste 
Hermogeniano ,. condictionem (3), uti suspicor, eam, quam Romani ap- 
pellant, causé daté, causé, non secuté. Ylius sententie argumentis pro- 
fligatis,, rationes in alterius opinionis favorem summatim exhibeamus. 
Nimirum, sponsalibus; sive de presenti, sive de futuro, initis, numquam 
consummati. matrimonii jura. concedi possunt; nec vera est dos, quod 
dotis nomine prienumeravit sponsa; personale privilegium expressa legis 
dispositio et sponse tribuit, sed Justinianus non nisi de uxore loquitur, 
nec latiorem interpretationem recipiunt hypothece; plurime rationum , 
quibus sese commotum dicit legislator ad tacitum pignus uxori conceden- 
dum, in sponsa cessant; accedit denique, quod, cum jura dotis ab eo 
competant tempore, quo contractum est niatrimonium, sponse numquam 
cedat dies, a quo initium caperet hypotheca. Quibus moti, censemus 
cum FF: WO: (4); Thibaut o Gesterding (6), Gmelin (7), 


(1) L. 5. dig., lib. XXIII. tit, 5. ; 

- (2) L. y prince. et $ 12 L..8, 9; 10 dig. , lib. xi. tit, 4. il 
(5) L. 74. dig., lib. XXII. tit: 8. r low (4) Warnkenig; comm., vol. I. pag. 506. 
(5) Thibaut, (System : des! Pandekten-Réchts, $645. 

: (6) Gesterding, Pfandrecht, pag. 110. D e» Grielin in. àej jure dotis, $5. nota 12. 


" 


( 218 ) 


Glück (1), Malblane (2), Erxleben (3), Meiszner (4), Overbek (5) 
et Huffeland (6): jure Justinianeo pro eo, quod' dotis nomine prenu- 
meratum est, non dari hypothecam. Æque ardua est inter jurisconsultos 
controversia, utrum hypotheca tacita competat pro dote ex matrimonio 
putativo restituenda? Affirmat Runde (7), Thibaut (8), Gesterding (9), 
Dabelow (10), Gmelin (11), Bachovius (12) et Erxleben (13); cum 
enim ponatur bona fide celebratum esse matrimonium ex parte uxoris, 
illud in favorem ejus omnes effectus habere oportere legitimi matrimonii ; 
eodem casu antiquitus, Ulpiano teste, uxori etiam privilegium dotis per- 
sonale datum esse (14). Hi numero inferiores, inter quos reperiuntur 
W arnkoenig (15), Glück (16), Noodt (17), Won Wenig (18), Lau- 
terbach (19) et Meiszner (20), uxori putative hypothecam denegant, et 
revera videtur deneganda. Sane matrimonium putativum omnino in uxo- 
ris favorem interpretari oportet; sed tunc demum , si absque injurià alio- 
rum fieri possit, quod tamen hic nonnisi aliorum creditorum detrimento 
fieret.. Quod ad Ulpiani effatum attinet, a privilegiis personalibus ad 
hypothecam concludere nobis saltem non licet, etsi Justinianum id fecisse 
constat. Deinde dotibus favere voluit imperator, in matrimonio putativo . 
autem dos non intelligitur; id testatur Ulpianus dicens: « Cassius 
scribit, et si putavit maritus esse sibi matrimonium , cum non esset, 
usu capere eum non posse, quia nulla dos sit; que sententia habet 


(1) Glück, Erliuterung der Pandekten, vol. 19, pag. 102 - 106. 

(2) Malblanc, princ. jur. Rom., § 574. (5) Erxleben, princ. de jure sisse 
(4) Meiszuer, von stillschw. Pfandrecht, $ 156. 

(5) Overbek, meditationen, vol. I. med. 3. 

(6) Huffeland, Lehrbuch, vol. II. $ 960. No 1. (7) Runde, diss. laud., $ 42. 
(8) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, § 645. , 

(9) Gesterding, Pfandrecht, pag. 109. 

(10) Dabelow, Concurs der Glaübiger, pag. 245. 

(11) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, § 100. 

(12) Bachovius, tract. de pig. et hypoth., lib. IV. cap. 13. n° 13. 

(15) Erxleben, princ. de jur. pig., $ 72. 

(14) L. 22. $ 13. dig., lib. XXV. tit. 2. (15) Warnkenig, comm., vol. I. p. 506. 
(16) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 108+ 110. 

(17) Noodt, ad Pandect., lib. XXIII. tit. 5. (Oper.; tom. II. pag. 502.) 

(18) Von Wenig, Lehrbuch,$157,not.n. ` (19) Lauterbach , coll. thes, hoc tit. $24. 
(20) Meiszner, von stillschw. Pfandr., $ 157. 


(219 ) 


rationem" (1). Idem alio loco dicit: « dotis appellatio non refertur ad 
ea matrimonia , que consistere non possunt" (2). Denique ad originem 
hypothecæ respiciamus, ut enim jam sepius retulimus, Justinianus an- 
tiquam actionem rei uxoriæ et ex stipulatu propter dotem in unam fudit, 
cui hypothece jus inesse voluit; igitur, secundum imperatoris legislatio- 
nem, hypothecam nova actioni ex stipulatu propriam nulla habebit , nisi 
quae antiquitus actionem ex stipulatu de dote repetenda, aut rei uxoriæ 
habuisset: uxor autem putativa neutram actionem habere potuit: quippe 
illa ei non competebat, quia, matrimonio. tantum finito, dabatur, quod 
autem hic fieri nullatenus poterat ipsius matrimonii defectu; neque heec 
ei competebat, quippe deficiebat uxor defectu matrimonii; qua adeo vera 
sunt, ut rescriptum _/ntonini uxori putative condictionem addicat (3). 


Ultima controversiarum ea est, quie moveri solet circa uxores Judæo- 
rum, de quibus queritur, an etiam hypothecis, in dotis securitatem con- 
cessis, frui possint? Hujus queestionis sedes est in Novella CIX anno 541 
a Justiniano condita, que autem nimis est longa, quam ut a nobis des- 
cribatur. Aflirmativum præbent responsum Huffeland (4), Yon Gmelin (5) 
et Christianus (6): etenim præfatà Novella nonnisi hæreticis uxoribus 
pignoris jus esse denegatum; Judeas autem inter hereticos referri non 
posse, quoniam ‘heretici ii^ modo dicuntur ab imperatore, qui a sancta 
ecclesia sese separärunt, quod de Judeis, quippe qui ad eam numquam 
pertinuere, dici neutiquam posset. Ceterum hanc doctrinam ad Gratiani 
mentem esse (7), imo leges Romanas (8) solere hæreticos inter et Judaeos 
distinguere, atque in ipso Codice Justinianeo diversissimis locis de iis agi. 
Attamen, si interiora præfatæ Novella adeamus , sententia illa magis verbis, 
quam legis ingenio nititur: nam qui rite Justiniani mentem perspiciunt 
illorumque temporum ingenium, facile videbunt, imperatorem potius 
pignus suum denegasse omnibus, qui membra non sunt sug ecclesie. 


(1) L. 1. $ 5 et 4. dig., lib. XL. tit. 6, ME (2) L. 5. dig., lib. XXIII. tit. 5. 
(5) L. 1. cod. , lib. IV. tit 6. ' {4) Huffeland , Lehrbuch, vol. II. $ 960. n° 2. 
(5) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, $ 100. pag. 246. 

(6) Christianus, diss. de privilegio dotis mulieribus judaicis non denegando. Gottingæ, 1792. 
(7) L. 2. cod., lib. I. tit, 5. (8) L. 12, 15, cod., lib. I; tit. 5. 


( 220 ) 
Que cum ita sint, cum Glick (1), Thibaut (2), Overbek (3), Cramer (4), 
aliisque contendimus , Judæas uxores TEE in yng securitatem. babere 
neutiquam posse. l Hotel 

Ceterum , quoad hypothece illius initium, ‚dietindtione est utendum : 
in dotibus iani ante matrimonium debitis, quam quæ'nuptiarum momento 
constituuntur, pignoris initium est a matrimonio celebrato; in illis vero, 
‘que posunodum dantur; uti et in dotium pi haera a eon iet eng id 
evenit, incipit ‘hypotheca’ (5). L shy } ! d 

Absolutä hypotheca ‚que uxori est concessa in securitatem dois; ad 
eam veniamus, quæ marito tribuitur, ut enim initio hujus loci vidimus, 
Justinianus censuit, ut in omni qualicumque dotis promissione ,'sive sit 
sporisa , que dotem promisit, sive pater ejus; sive extraneus qualiscumque, 
in illius promissæ securitatem, eorum, qui promiserunt, bona hypothecæ 
essent obnoxia, quse non modo pro solutione. dotis intelligenda sunt, 
verum etiam pro ejus evietione, et utroque casu pro usuris (6). Si autem 
in fraudem creditorum a debitore dos esset promissa, nullum sortiri. effec- 
tum hypothecam, jure meritoque monet. Weber (7). 

Quod ad initium hujus hypothecæ, licet dotis promissio tacitam com- 
prehendat futuri matrimonii promissionem , hypothecam tamen , ex stipu- 
lationis tempore, secutis postea nuptiis , perfectam esse, adversus Glück (8) 
merito monet /arnkoenig (9): siquidem conditio illa. in ipsius promit- 
entis potestate posita non est. Preterea, nisi ita esset, plane nulla dotis 
promissæ subsisteret securitas, quum promittens ante nuptias initas 
bona sua libere alienare, uti et alteri, qui sane prelationis jure gauderet, 


(1) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 118 - 120. 

(2) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, $ 645. 

(3) Overbek, meditationen, vol. VII. med. 380. 

(4) Cramer, Nebensteunden-, vol. IH. no 1, 2 4 

(5) L. 1 dig., lib. XX. tit. 4. Cf. Thibaut, System das Pandekten- Rechts, § 645. — 
Meiszner, stillschw. Pfandrecht, pag. 423. 

(6) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, pag. 493. 

(7) Weber, comm. de dote a creditoribus expugnanda, presertim constitutione ejus vel 
agnitione in fraudem illorum facta, § 13. Rostochii, 1812. 

(8) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 92. 

(9) Warnkenig, comm., yol. 1. pag. 505. 


LH 


(221) 


‘hypothece dare posset, et sic sponsum ludere; quod ita Justinianum non 
intellexisse, omnes sentient, qui perspexerint , quantum dotis caus faye- 
ret imperator. An autem idem dicendum sit, si femina nuptura dotem 
promisit, dubium est. Et magis videtur, hypothecam a nuptiis modo initis 
constitutam intelligi: nam cum dotis necessaria sit conditio matrimonium, 
quod in potestate sponse est, hypothecæ quoque existentia in illius po- 
"testate esset, quod nemo non intelligit cum pignorum indole et natura 
pugnare. Hee de dotis promissione. Quid autem si absque promissione 
esset constituta? An a tempore evictionis, an potius a tempore dotis tra- 
ditionis hypotheca constituta intelligi deberet? Et profecto magis est, ut 
‘a tempore traditionis constituta intelligatur (1). 


§ XIV: 
DE HYPOTHECA PROPTER BONA PARAPHERNALIA ET DONATIONEM PROPTER NUPTIAS. 


Litt.: T. J. Reinharth, diss. de uxore in donatione propter nuptias 

neque dominium neque hypothec. tacitam habente. Erford., 1 7 29. 

J. Aug. Heineceii, diss. de uxore Romana per propter nuptias 
donationem de alimentis secura tantum. Hale, 1740. 

Eminghaus, diss. de pignore legali, quod uxori propter bona 
Yogi in bonis mariti competit. Jen®, 1788. 


Non tantum iis, que de dotibus retulimus , uxoribus cavere studuit 
oco one sed et aliis, nempe hypothecam iis tacitam in bonis mariti 
dedit in. duabus aliis causis, de quibus hic disserendum. 

¿ı Marito in paraphernis, que mulier extra dotem habet, nullum jus 
competere, notissimum est. Quod cum ita esset, et uxores maritis suis 
nomina, ut loco paraphernalium apud eos manerent, dare assolerent , 
actione quidem apud mulierem remanente, marito tamen eas movendi 
sortisque pecunias impendendi licentià datä, in illius pecunia securita- 
tem, si in dotali instrumento nulla nominatim a marito scripta esset, 
Justinianus in omnibus mariti bonis hypothecam tacitam dedit: « s; 


(1) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, pag. 493. 


( 222 ) 


mulier marito sua nomina ( id est foeneratitias pecunias), que extra 
dotem sunt, dederit, ut loco paraphernorum apud maritum maneant, 
et hoc dotali instrumento fuerit adscriptum ........ ex presenti 


nostra lege habeat hypothecam contra res mariti, ex quo pecunias 


ille exegit" (1). 

Westphal (2), Leyser (3), Gmelin (4) et Westenberg (5) addunt, 
uxorem quoque hypothecam in bonis mariti habere pro administratione 
et restitutione aliorum bonorum paraphernorum. Contra, quum nulla 
hypotheca legalis sit admittenda, nisi que expresse legibus sancita est, 
et neque lex laudata, neque alia ulla pro quibuscumque bonis parapher- 
nalibus addicat hypothecam , imo potius eam restringet ad nomina, seu 
actiones, quas mulier contra debitores suos ipsa habet, quasque suo 
marito dirigendas dederat, illorum virorum sententia, ceteroquin maximä 
æquitate suffulta, de Romano jure falsa est dicenda. Initium hujus hy- 
pothecæ esse a momento, quo maritus a debitoribus uxoris pecuniam 
exegit, per se clarum est. 

Hanc altera hypotheca excipiat, eaque concessa uxori in securitatem 
donationis propter nuptias, quà uxor, matrimonio dissoluto, sive etiam 
marito obærato, matrimonii onera, ut decet, ferre posset: ad eam ali- 
quando concedendam alludit imperator: « hec autem tantum ad dotem 
sancimus, non ad ante nuptias donationem, quam. suo tempore ser- 
vire disponimus" (6): et revera Novellis eam constituit: « in donatio- 
nibus vero propter nuptias, ut secundum tempora , quibus fiunt, 
hypothecas habeant." (7). At vix diceres, quomodo contra tanta testimo- 
nia de eodem pignore dubitatum sit. Nihilominus de ejus existentia jure 
Romano dubitavit Bachovius (8) nec equidem scio, quo rationis momento 
ductus: nam preter Justiniani effata descripta, nil magis juris Romani 
ingenio adversari poterat, quam viri sententia, siquidem in dotis securi- 


(1) L, 11. cod., lib. V. tit. 14, (2) Westphal, Pfandrecht, $ 95. 
(3) Leyser, Medit. ad Pandectas, spec. CCXXVI. med. 7. 

(4) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, $ 115. 

(5) Westenberg, Princ. jur., lib. XX. tit. 2. $ 15. : 

(6) L. 12. $ 2. cod., lib. VIII. tit. 15. (7) Novell. CIX. cap. 1. 
(8) Bachovius, tractatus de pig. et hypoth., lib. I. cap. 10. Ne 3. 


(23) 
tatem hypothecá tacitä concessä, quomodo eadem in securitatem dona- 
tionis propter nuptias onm potuisset, quippe semper cum dote æquo 
passu ambulantis? (1). 
Ceterum hoc pignus vim suam ad ipsas res donatas extendit (2), 
ejusque initium esse a tempore donationis dubitari omnino nequit. 


S XV. 


A 


DE RELIQUIS HYPOTHECIS TACITIS GENERALIBUS. 


Litt.: Ch. Gottl. Hommel, diss. de juribus SRH creditricis. 
- Vitembergæ, 1771. 
C. H. Geisler, de hypotheca ex causa canonis emphiteutici. 
^ Erlange , 1778. 
_ F. €. Harprecht, trutina XX pignorum tacitorum, vel indubie 
spuriorum, vel summe dubiorum. Tubingæ. 
Ch. Gottl. Küpfer, diss. de eo quod justum est circa tacitam 
piarum causarum hypothecam, Lipsiæ, 1815. 


"Hypothecarum generalium agmen claudunt, que heredibus tribuitur 
in bonis viduz vel vidui, qui sub conditione viduitatis legatum accepe- 
runt, uti et ea, que ecclesia in bonis emphyteute sue reperitur concessa. 

Nimirum si cui res legata est ea lege, ut ex duobus electionem ha- 
beat, utrum matrimonium contrahere et acceptis renuntiare, aut si nolit 
hoc, sed defunctum honoret, omnino a nuptiis abstinere velit, ne res in 
suspenso sit, ut ipse Justinianus loquitur, ipsi pulchrum est visum, le- 
galem heredibus concedere hypothecam i in securitatem legati recipiendi, 
si forte ad nuptias adversus superiora est convolatum (3). Licet Schweppe 
id plane negat (4), nil interesse nobis videtur, utrum conjux præde- 
functus conjugi superstiti sub hac conditione quidquam legaverit, an 
extraneus (5). 


(1) L. 20. cod. , lib. V. tit. 3. (2) L. 12, $ 2. cod., lib. VIII. tit. 18. 
(5) Novell. XX. cap. 44. 

(4) Schweppe, Römisches Privatrecht, vol. I. $ 305. Ne 7. 

(5) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 507. 


(224) 

Ut nunc ad hypothecam veniamus, in emphyteutz bonis concessam , 
de ea non una est scriptorum sententia. Plerique, inter quos Meiszner (1), 
hanc hypothecam plane negant. Alii contra eam omnibus dominis praedii 
emphyteutici adscribunt. Sed Justiniano dicente: « e£ volentibus. pre- 
positis sacrarum. domuum licebit predia aut domos defendere., nullam 
metuentibus meliorationum redditionem. Sed si quidem deterius fecerit 
predium aut suburbanum aut domum, qui emphyteusim percepit : 
cogi eum de suo diligentiä ac restitutionem prisci status facere et obli- 
gatum esse ad hoc ipsum et heredes ejus , et successores , ejusque res” 
extra dubitationis aleam collocatum censeo, utramque sententiam a vero 
recedere, quum de solis ecclesiasticis dicatur et res emphyteutæ obli- 
gate teneri jubeantur, quod dici neutiquam posset, nisi hypothece jure 
concesso : igitur eorum opinio, qui cum Glück, Warnkoenig, Thibaut, 
Schweppe et Heise dicunt, solis ecclesiis in bonis emphyteute hypo- 
theca tacità cautum esse, si ejus culpa deteriorem fecerit fundum, 
verissima est dicenda. Hujus hypothecz initium esse a momento, quo 
quid deterius factum est, ex ipsa rei indole elucet. 

Quas hactenus recensuimus, hypothece legales ita omnes sunt com- 
paratæ, ut singulae fundentur legis dispositione speciali. Verum ob sin- 
gulare commodum , aut æquitatis rationem, species excogitärunt seriptores 
varias, que neutiquam lege niti intelliguntur, et spuriorum nomine, ut 
fecit Harprecht, sunt notandæ, ideoque rejiciende, et ne quidem a 
nobis referende. 


(1) Meiszner, von Stillsweigende Pfandrecht , § 198. 


b Zt ee DE un „De al PES n 


( 225 ) 
CAP, IV. 
SL 


| DE JURIBUS ET OBLIGATIONIBUS EX PIGNORE CONSTITUTO DESCENDENTIBUS 
IN UNIVERSUM. 


Quemadmodum supra jam a nobis est commemoratum, pignoris con- 
stitutione in obligationis securitatem creditori transfertur jus in re, 
quod, licet proprietati simillimum sit, tamen non obstat, quominus 
salvum remaneat debitoris dominium in rebus pignoris nomine obligatis. 
Duo itaque in rebus obligatis jura concurrere intelliguntur, pignoris 
scilicet, et proprietatis, quorum neutrum alteri obstat; atque quum omni 
juri sua correspondere debeat obligatio? itidem pion obligationes di- 
verse, pro diversitate pignoris constituti pactorumque ei appositorum , 
oriuntur utrimque, id est, tum ex parte debitoris, tum creditoris. Hac 
autem jara et ER utrimque: recensere supervacaneum esset, 
quum, unius juribus et obligationibus expositis, alterius quoque appa- 
reant. Que cum ita sint, si jura et obligationes creditoris pigneratitii 
seorsim . exposuerimus, satis preestitisse arbitrabimur. 


veer T S II. 


DE JURE CREDITORIS PIGNERATITII. 


Font.: Dig. lib XX. tit. 5; Cod. lib. VIII. tit. 28 et 54; Paul, 
Sent. Recept., lib. II. tit 13. 
Litt.: J. V. Bekman, diss. de distractione pignoris. Jenæ, 1660. 
J. H. Berger, diss. de distrahendi pignoris jure. Lipsie , 1682. 
(Et in ejusd. diss. select. , pag. 1 seqq.) 
Had. Reland , diss. de jure distractionis pignoris. Traj. ad Rh., 1708. 
C. | Rechenbrecht,; de jure creditoris pigneratitii. Lipsiæ , 1729. 
J. Wiegers, de pignoris distrahendi facultate et modis. Arg., 1765. 
G. Happel, die Rechte der Glaübiger in Ansehung der Faust- 
' 4pfünder. Gieszen und Darmstadt, 1802. ; 


Quum pignorumvhic sit precipue finis, ut crediti securus sit creditor, 
29 


(( 226° ) 


ad eum omnia jura jurisque remedia, quibus securitas nobis præstari 
potest, pertinere, manifestum est. Multum tamen ipsius variare jura, 
prout ei hypotheca, aut pignus, stricte dictum , concessum sit, æque 
clarum est. Si enim hypotheca sit concessa, ad eum neutiquam per- 
tinet pignoris possessio, quam utique retinet debitor,’ Contra’ vero, si 
pignus strictiori sensu esset datum, ad creditorem pertineret, neque tamen 
talis, quali ad præscriptionem venitur: nam debitor pignus usu capere 
ipse potest, etiamsi possessionem in creditorem transtulerit (1). Neque 
fructus, ex re, pignerata proyenientes, percipiendi. jus creditor habet , 
nisi antichresis inita sit: nam debitor pigneratitius pignoris dominium re- 
tinet, nec impeditur, quominus sue rei. fructus percipiat: nam , donec 
distractio locum babet, omnia proprietatis jura exercere potest, adeo 
ut rem pigneratam TAM omnes, imo ipsuin creditorem ‘pigneratitium ; 
pignus injuste possidentem, possit vindicare, quin ei porro liceat pignus 
donare, vendere, aut qualicumque alia ratione in, alios transferre, nisi 
tamen pactum sit adjectum pignerationi « ne debitori, pignus vendere 
liceat", aut aliud ejusmodi generis, quo libertas debitoris restricta est, 
et denique, nisi pignus res-esset, mobilis, quippe cujusmodi pignoris spe- 
cialiter obligati alienatio pro furto accipi a Romanis solet (2), improprie 
tamen, quum debitor proprietarius sit, et proprie rei furtum intelligi 
plane nequeat: ut in lege laudata proprie de possessionis furto agi 
videatur, dum supponitur pignoris possessio ad creditorem spectasse , 
quemadmodum docte censet Gesterding (3). Porro creditor pigneratitius 
ipse pignus oppignerare potest (4), cujusmodi autem obligatio in tan- 
tum efficax est, in quantum nomen, pro quo.contraeta est, durat: et 
tamdiu durat, quamdiu. priori creditori satisfactum non sit (5), neque 
secundo. creditori rem. distrahere licet, nisi: priori. jam sit adquisita dis- 
trahendi facultas. Prior. debitor. secundo. creditori solvendo utrumque 
pignus. extinguit (6). Ad'se tuendam- varia juris remedia creditori sunt 
concessa, quibus quemadmodum utatur , in posterior! hujus commenta- 
tionis capite sumus dicturi. 


G) L. 16. dig., lib. KED tit, 3600 (aL: 66. digs, lib. XLVII. tit. 2, 
(3) Gesterding, Pfandrecht, pag. 125. (4) Cod., lib. VIH. tit, 24. 
(5) L. 4o. § 2., dig., lib. KHI tit. 7. (6): L; 2. cod: hoc. tits 


e UAM a ee 


(227 ) 

Preterea creditor pigneratitius jas habet, ut ipsi impense, in pignus 
-erogatæ , refundantur, hac tamen distinctione: necessarie, quæ nimiram 
ad pignoris conservationem ‘tendant, uti et quas creditor, ut posséssor 
facere. debuit, simpliciter restitui debent (1); nec refert num pignoris 
conditionem meliorem reddiderint, nec ne (2). Utiles, quibus pignoris 
conditio melior ‘est faéta, ‘si ex voluntate debitoris factæ sint, omnino 
restitai debent cujuscumque generis ‘et quantæcumque sint; sin autem ex 
voluntate debitoris factæ non sint „täntum restitui debent, que intra modum 
facte dicuntur, nec debitorem nimis gravant (3), ita quidem ‚ut, docente 
Ulpiano , neque delicatus debitor, neque morosus creditor audiatar (4). 
Volaptuäriartim imperisarum nulla debetur restitutio creditori; sed ‘eas 
tollere potest, si tale quid absque pignoris detrimento fieri possit. 

Quoniam eum in finem pignoris fit obligatio, ut suum creditor con- 
‘sequatur; huic juri sponte inesse, nisi justo tempore satisfactum sit, rei 
obligate distrahende facultatém, quivis sentit ‘et leges statuant (5): 
‘quippe quod adeo cum pignore coheret, ut pactum adjectum « ne re- 
ditori vendere liceat", 'distractionis jus "creditori nullatenus auferret , 
nullosque : produceret 'effectus, ‘nisi quos diximus, superius de pactis pi- 
'gnori adjectis scribentes. Debitor distráhere cogi neutiquam ‘potest (6), 
nec inde creditor damno sübmittitur, quoniam nil obstet, quominus ipse 
rem vendat, sibique ex pretio ejus satisfaciat. Atque quum jus distrahendi 
creditoris gratià intelligatur concessum, neque ipse generaliter ad pignus 
"vendendum cogi potest (7): interim tamen per modum exceptionis posset, 
‘cum videlicet pignus, longe Cohen eese; présenti pluris vendi 
que alio tempore Pm er o 


AIL Sul AIO tele) welts rer ai 


^(1) L. 8. dig., lib. — tit. 7. 
(2) Glück, Erláuterung der Pandekten , uL 14. pag. 66. 
—— (8) L. a5. dig., lib. XIIL tit. 7. 

(4) Homo delicatus. apud ‘classicos éjusmodi dicitur, qui in negotio, in quo alter sine vitio 
versatur, morosus, difficilis, et fastidiosüs est. Conf. Seneca, de officiis, Jib. II, cap. 24. Cicero, 
de oratore, cap. g., que si debitori applices ,' ejusmodi habes qui in restituendis impensis, in 
pignoribus factis, éreditori non oneroso, id-ést qui impensas intra modum fecit , non consentit. 
Glück, Erläuterung der ee 4 wes 14, p. 67. Quid-sit morosusicreditor, magis notum est 
quam ut hic denuo referatur. til 

(5) L. 38, cod., lib. VALS | tit. 59. (6) L. 16 $5. dig. lib. XLII. tit. 1. 

(7) Loco laudato. (8) L. 6. dig., lib. XIII. tit. 7. 


( 228.) 


Jus distrahendi pignoris unice pendet a veritate obligationis principa- 
lis, nec distrahitur, nisi propter: debitoris moram (1); qua cum ita sint, 
pignoris venditionem. antecedat opus est interpellatio et denuntiatio de 
vendendo pignore, nisi solvatur (2). Quod si creditor negligat, et ad pignus, 
non interpellato debitore, vendendum properet, pignoris emptor neuti- 
quam dominus fit, imo debitori per rei. vendicationem suum persequi 
licet (3). Cessat autem denuntiationis necessitas , ubi tempus. solutionis 
præstandæ accurate determinatum est: tunc enim dies pro creditore 
interpellare censetur. Si pactum « ze vendatur" fuerit conventum, trinä 
denunciatione opus est (1). Ceterum post denuhciationem factam , non 
statim venditionem urgere posse, sed biennium expectare creditorem 
debere, intra quod debitori licet pecuniam debitam offerre, novissimo 
jure constitutum est (5). | 

Quod ad rerum species attinet, si pignus speciale constitutum sit, eam 
rem unam, non aliam vendere creditor potest; si autem generale sit 
pignus, quascumque voluerit vendendas eligere potest (6), praterquam 
eas, quie, aut lege, aut contractu, excepte sunt (7). 

Creditor in venditione pignoris ab omni abstinere debet fraudatione, et 
pignus tanto pretio vendere, quanto umquam fieri posset: nam domini 
procurator haberi debet, cujus nomine pignus quoque distrahere cense- 
tur (8): quare etiam rem pigneratam sibi emere neutiquam potuit (9). Ipsa 
pignoris venditio tam publice fieri potest proscriptionibus, quam priva- 
tim (10): solo pignore ex causa judicati capto excepto, quippe quod, ma- 
gistratüs auctoritate distrahitur, cujusque. venditio non nisi post duos 
. menses, ex quo captum est elapsos, permissa est (11). 

Si pigneratitius creditor distracturus emptorem plane nullum invenerit, 
ipse rei obligatæ dominum solutionis loco impetrare potest per principem, 


(1) L. 7. cod. hoc tit. (a) L. 10. cod. , lib. VIII. tit. 14. 

(3) L. 2. eodem. (4) L. 4, 5. dig., lib. XIII tit. 7. 

(5) L. 1. cod., lib. VIII. tit. 54. ‘ 

(6) L. 8. dig. hoc tit. Conf. Mühlenbruch, doctrina pandectarum , vol. H. § 426. 
(7) L. 2, lib. IL. tit. 4. (8) L. 29. dig., lib. X. tit. 2. 

(9) L. 34. dig., lib. XIII. tit. 7. — L. 2. cod., lib. VIII. tit. 5o. 

(10) L. 5. 6 1. cod., lib. VIII. tit. 34. (11) L. 2. cod., lib. VIII. tit. 25. 


(:229)) 

tum, etiam | missionem per magistratum (1). Si tamen extra captorum pi- 
‚gnorum causam. non nisi iteratis. denuntiationibus pignoris dominium 
impetret creditor, jus est debitori rem suam recuperandi , nempe intra 
biennium exsolvendo pecuniam (2). Ceteroquin fieri debet judicialis pi- 
gnorum æstimatio, atque quod in pignoris valore debiti quantitatem 
excedit debitori, sive inferiori credilori restituendum est (3); quod vero 
minus est in pignoris valore, quam in obligationis summa , debitorem 
supplere debere, per se intelligitur. — — 


§ m. 
.DE OBLIGATIONIBUS CREDITORIS PIGNERATITII. 


Litt. : C. Z. Crell, de custodia et periculo pignoris. Wittemb., 1733. 
Rivinus, de culpa levissima in pignore a creditore prestanda. 
Wittemberge , 1751. 
G. S. Madhin, comm. creditorem in pignore media diligentia 
non semper liberari. Hale, 1764. 
U. Kluit, de obligatione ereditoris in pignore. Wr 1786. 


_ Creditorum pigneratitiorum duplicis generis reperiuntur obligationes: 
incumbunt enim cuicumque creditori ex omni pignoris specie eædem , 
quas appellare licet generales; vel oriuntur ex pactis adjectis, nec iis tenen- 
tur, nisi qui i ejusmodi adjecere , specialesque audiunt. De singulis videamus. 

Si hypothecæ jus sit creditori constitutum , eum plane nulla gravari 
obligatione, nemo non vidit: equidem debitor omnem tunc possessionem 
retinet. Longe autem aliter obtinet, pignoris jure strictiore sensu consti- 
iuto: namque eo casu creditor pignus possidet, qui quum dominus non 
sit, omnes inde nascuntur obligationes, quibus ansam dare solet alte- 
rius rei possessio. Primum creditor pignus custodire tenetur, et quidem 
ita, ut neque suo, neque alterius facto deterius fiat, aut intereat: nam, 
casu veniente, debitor actione legis Aquilee uti posset. De ipsius 


(a) Conf. cod., lib. VIIL tit. 54... (a) L. 5. 62. cod., lib, WILL. tit. 34. 
(3) L. 5. $ 4. cod. , lib. VIII. tit. 34. 


( 230 ) 


cura ea lic statui posse videtur regula: eam oportere adhibere , quam 
solet bonus pater familias (1). Neque igitur dolum adhibeat, ur multo 
potius diligentiam ; qualem vero dicere non ausim, antequam senten- 
tias retulerim scriptorum, quippe de quà maxime digladiantium. ‘Con- 
troversie sedes in Ulpiani fragmento est: « venit autem, inquit, in 
hac actione et dolus, et culpa, ut in commodato, venit 'et custodia : 

vis major non venit" (2). Scriptores jam de hoc loco: disputantes i in duas 
referri possunt classes: nimirum plurimi, inter quos video Erxleben (3) 
et Hópfner (4), contendunt: in lege nostra determinari, que praestanda 
est a tertio, cui creditor pignus sub lege illud restituendi simul ac debi- 
tor solverit, tradiderat, eamque igitur intelligendam esse de actione in 
factum contra tertium, qui restitutionem pignoris detrectare voluit. Sed 
hec interpretatio nobis saltem, nullius videtur. momenti: equidem hic 
non de actione in factum sermonem esse, sed de actione pigneratitia , 
ex eo est perspicuum, quod absurdum esset- casu, quo tale factum est 
commissum, vi cujns pro omni culpa teneretur .réus, ejusmodi normam 
culpe præstandæ ex commodato deducere; quod-sane:cum pignore nul- 
lam habet similitadinem , quin et alie sint rationes gravissime , quas 
egregie exponit Thibaut. Alii alia ratione rem _ explicare conantur, di- 
centes, fragmentum nostrum regulam continere , creditorem pignerati- 
tium pro levissima culpa teneri: quod enim ut evidentius significaret 
Ulpianus, comparasse actionem pigneratitiam actioni , que ex commo- 
dato oritur, ubi quoque levissima culpa praestatur (5). Alii iterum alia 
ratione procedunt, arbitrantes, locum nostrum esse intelligendum. de 
casu, quo pignus in solius mere utilitatem datum est: « solius enim 
creditoris utilitas tunc vertitur, inquit Voet, cum non debitor, sed 
tertius pro debitore pignus dat. Quamvis enim debitoris quoque in- 
tersit pignus dari, dum sine eo forte fidem haud inveniret, tamen 
si contractum. pignoris spectes, quod non jam inter creditorem et de- 
bitorem , sed inter creditorem et tertium pignus dantem intercedit , 


(ı) L. 14. dig., lib. XIII. tit. 7. 7 (2) MELS ios dig. , lib. AM tit. 7 
(3) Erxleben , principia de jure pignorum , § 161. 

(4) Hópfner, comm. ad Heineccii institut. , 6 796. 

(5) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, $ 655. — Crell, de periculo et custodia pig., $ 5. 


(ar) * 

solius: creditoris gratia, non item: tertii pignus. dantis,) et inde pigne- 
ratitia experiuntis ,. pignus celebratum apparet" (1)... Verum: ego. non 
facile crediderim, nec adeo. credi: potest,. Ulpianum de. casu. tam. raro. 
dixisse, ubi. indolem. actionis. pigneratitiæ deseribebat. Tandem Mankart 
et Schoemann credunt , comparationem Ulpiani ex eo explicari posse., 
quod, utroque casu culpa, levis præstetur : ad diligentiam , quam. praestat 
commodatarius , creditorem. pigneratitium. non. teneri, sed ad solam cus- 
todiam, a qua.non liberaretur, nisi. vis. major. fuisset. (2). Neque tamen 
lioc placet, utpote: magis ingeniosum,. quam verum. Et. ha sunt opiniones 
scriptorum primz;. quam diximus, classis. Ad secundam. pergo, in qua 
reperiuntur, qui testis emendatione nodum. solvere conati sunt. Triplex 
nimirum. textus reperitur: emendatio: alteram. proponit. Pagenstecher, 
qui loco.z£ per geminationem legit ut: ut (3). Altera est Noodtiana eaque 
celeberrima et. a multis: comprobata;. legit: \« venit in hae actione et 
dolus et culpa. At in commodato venit et custodia." Tandem recen- 
tiorum plurimos video virgulam tantum transposuisse, que venit post 
verbum commodato ; ita ut legeretur : ut in commodato venit et custodia. 
Difficilem electionem reddi, scriptorum varietate, multi experiuntur, et 
ego etiamnum vehementer experior. Quoniam vero eligendum sit, cen- 
semus, creditorem pigneratitium pro culpa levi teneri, ideoque emen- 
dationem Noodtianam esse admittendam, quam non modo juris ana- 
logia, sed quoque: locupletissima argumenta, ex legibus (4) deducta, 
commendant. Unico tamen casu creditor pigneratitius pro culpa levissima 
tenetur, si videlicet propria: pignus oecupaverit, quod inapistratüs aucto- 
ritate erat. oceupandum (5). 

Debito soluto, principalis oritur ereditoris pigneratiti obligatio, nempe 
ad. pignus. acceptum. restituendum. Hee restitutio in specie fieri debet, 
"de Jm Veen contentus. sit, adigi potest. Si tertio rem 


(Vost, comm venen Mai $:5. rabidi Molblanc, doi de culpa, $7- 
Tubingæ, 180b»; 1,101 

(2) Mankart, prob. recept. lect. fnr. civ., + 117. Scheman, Lehre von schadenersatz, p. 160. 

(5) Pagenstecher, ad Eckbardii hermaneut. juris, pag. 86 

(4) $'%. Tust;, 11.157 — L. a9. cod., lib. VIII. tits 14: 

(5) L. 9. $ 5. dig., de rebus auct. judi: possid; 


© (9232) 


pigneratam creditor pignerasset, ad eam reluendam obligatus est, statim 
ac ipsi est satisfactum (1). Que omnia, quibus actionibus expediuntur , 
postea sumus dicturi. Tandem, si post pignus distractum et venditum quid- 
quam plus in pretio esset, quam debetur, debitori quod superest, restitui 
debet (2). 

Absolutis jam obligationibus, que creditori ex omni pignoris specie 
eidem incumbant, quasque generales vocayimus, ad speciales delabimur, 
id est, quibus ansam dant pacta pignori adjecta. Huc maxime pertinet, 
quz venit obligatio ex pacto antichrestico. Obligatus enim est creditor ad 
rationes fructuum debitori reddendas, quin ad mediam diligentiam te- 
neatur, ita ut sors, in quantum legitimas usuras excedunt, inde minuatur. 
Tenendum tamen est, non omnes scriptores ita censere, fructus enim: 
omnes ad creditorem spectare, usurarum loco, quanti sint. lta autem. 
statuimus, quemadmodum Heineccius dicit, ne usuraria admittatur pra- 
vitas (3). 


CAP. V. 
S IL 


DE CONCURSU CREDITORUM UNIVERSE. 


Litt.: 4. Rodriquez ‚de concursu creditor. Madrit. 1616; Genevæ 1665. 
B. Bardili ‚de his, qui potiores in pignore habentur. Tubingæ, 1687. 
F. Rivinus, de jure pignoris moto concursu. Lipsie , 1728. 

C. Gottl. von Gmelin, von der Ordnung der Glaübiger bey dem 
über ihres Schuldners enstandenen beni. acs ge Franckfurt und 
Leipsig, 1776. 

J. F. Hesse, de creditore pignus ad massam concursus ante cre- 
diti solutionem conferre obligato. Gôttingæ ; 1769. 

J. H. Maier, de eo, quod moto concursu creditorum circa pignus, 
in cujus possessione est creditor, vel si alienaverit, circa præ- 
tium ex eo reductum, justum est. Erfordie, 1784. 


(1) L. 27. dig., lib. XII. tit. 7. (a) Lu 3. § 1. cod. , lib. VIIL tit, 54. 
(3) Heineccius, Recit., lib. III. tit. 15. $ 812. c Di o 


(233) , 


Dabelow, Entwickelung der Lehre vom Concurse der Glaübiger. 
Halle, 1801. 

G. Happel, die Kechte der Glaübiger bey angebrochenem Con- 
curse. Giesen und Darmstadt, 1802. 

Schweppe, das System des Concurses der Glaübiger, zweite 
ausgabe. Goettingen, 1824. 


Qui multum. quidem æris alieni contraxit, sed tantis tamen patrimonii 
viribus.gaudet, quantæ ad expurganda omnia nomina sufliciant, is ple- 
rumque facile sese ære alieno levabit, nec ulla de prioritate creditores 
inter movebitur lis. Huic tunc demum locus erit, si magnus sit æris alieni 
cumulus et parvae patrimonii reliqui: supersint: tunc instante creditorum 
turbà, e quà paucis tantum omnia, que credita sunt, solvi possunt, 
obæratus foro cedit: concurrunt omnes, de prioritate acriter digladiantes. 
At si naturali jure creditorum illum ponderemus concursum, observan- 
dum in eo nil videlur, nisi ut omnibus pro rata crediti satisfiat, nulla 
inter eos habita ratione specialis favoris crediti sive personz creditoris 
gratià. Utriusque vero generis prærogativam statuere, creditoribus hypo- 
thecariis præ personalibus certam adjudicare solutionem , atque etiam 
illorum, æquitate precipuum favorem exigente, aliquos eminentiores 
reddere, legislatoriæ est sapientie. Jus Romanum, copiosus ille æquitatis 
fons, imprimis ob equitatem , quà concurrentium creditorum parti privi- 
legiis succurrit, normamque eos collocandi et distribuendi reliqua debi- 
toris bona statuit, valde est conspicuum. Sed confusio, quá leges in cor- 
pore juris vagantur, atque obscuritas senstis, quà sepius laborant, de- 
nique difficultas plures , que sibi repugnare videntur, conciliandi , eo 
magis incertum reddunt j juvenis animum, quod ad tenebras illas depel- 
lendas auxilio clarissimorum in jure luminum utenti majora dubia obmo- ` 
veat sententiarum varietas. Quantacumque sit, in qua versemur, rei 
difficultas, tamen, quibusdam de privilegiorum indole praemissis, ad tres 
ordines referamus creditores nostros, ita ut in primo privilegiatos abso- 
lute. tales numeremus ; in secundo eos, qui jus suum publico instrumento 
probant; i in tertio denique, qui temporis privilegium habent. Hac distri- 
butio, quoad formam, sane Romana haud est, sed interpretis, qui totus 


in eo est, ut quidam claritas huie materiei afferatur. 
50 


( 234 ) 
$1 


DE PRIVILEGIIS IN UNIVERSUM 


Litt.: Nonius a Costa, de privilegiis creditorum. Rome, 1661. 

A. Weidlich, diss. de privilegiis.. Jene, 1687. 

C. A. Colenius, disputatio de jure singulari. Rinttelie , 1702. 

P. Vanderanus , diss. de privilegiis creditorum, (in Meormanni 
coll. thes., tom. II. ) 

€. A. Rinder, diss. de. privilegiis. Altorfii, 1714. 

Siebrand , diss. de jure singulari. Rostochii, 1724. 

Meier, diss. de jure singulari. Erfordiæ, 1726. 

F. C. Conradi, ad Julii Pauli de jure sing. reliquias. Lipsiæ , 15328. 

Pauli, de genuina conc. privil. Lipsie, 1744. 

Gebauer , exercit. de privilegiis. Erfordiæ, 1776. 

C. L. Caesar , exercit. qua privil. in dubio, etc. Lipsie , 1778. 

Wasmuth, diss. de privilegiis. Gottinge , 1787. 

Pristrer , diss. de privilegio creditorum. Gottingæ, 1804. 

E. R. Berner, diss. de privilegio in dubio magis pro reali, 
quam pro personali præsumendo. Heidelberge, 1817. 

J. C. A. Baumbaeh, Vertheidigung einer Florentinischen Lesart 
in L. 2. dig. qui pot. in pig. Jense, 1820. 

S. Zimmern, Geschichteliche Uebersicht der Pfandprivilegien : in in 
Dessen und L. J.. Neustetel Römisch-Reehteliehen. Untersu- 
chungen, tom. I. Ne 11. pag. 202-305. - 

Nulla forsitan juris civilis materia adeo versatur in litibus, quam de 
qua tractare hic constituimus. Tante difficultatis ratio non tam videtur 
in eo fundata, quod praecipuam præbeat delectationem per se hujus ma- 
teri inquisitio, quam fortasse in ipsa privilegiorum cum moribus Ro- 
manis pugna: adeo ut mirum non sit, commentum, cui, ut in historia 
retulimus, nascituro tanta obstitisse videntur impedimenta, jam natum, 
' multis tractari litibus. Ergo quoque accuratam veramque privilegii defi- 
nitionem exhibere satagamus. 

Et ni fallor, incipiendum est ab ipso verbi etymo., de quo ipsi nos cer- 


(35) 


tiores reddunt Romani : privilegium enim, sicut ex Gellio(1), Horatiol2), 
Cicerone (3) et Isidoro (4) colligitur , ab antiquo verbo privus, quod 
idem est ac singulus, derivatur, quasi privilegia leges private, sive 
prieis, id est singulis, non universis civibus concesse, dicantur. 

Quamquam primùm Romani privilegium non nisi sensu speciali quo- 
dam intellexisse videantur, quemadmodum elucet ex veterum fragmentis, 
supra descriptis, posthac illud latiori sensu acceperunt, testantibus multis 
Romanorum scriptoribus: ut que jus singulare, id est, singularia per- 
sonarum causarumye genera sive ordines spectarent, veluti tutela, testa- 
mentum militare, senatusconsultum Macedonianum, Velleiauum, præro- 
gativa fisci, aliaque ejus generis, privilegiis omnia accensenda, haud 
difficulter intelligi queat (5). 

Jam vero sine ulla restrictione danda nobis est privilegii definitio. 
Duas ad hunc finem a scriptoribus initas esse vias, reperis: Pauli (6) 
privilegium definit, « Zeges uni beneficium tribuentes aliosque ab ejus 
usu excludentes." Sed hanc definitionem minus perficere, palam est. 
Berner privilegium dixit: « Constitutionem legislatoris specialem , 
qua exceptionem a regula. juris communis intuitu certi individui , 
persone, seu rei statuit” (7). Que si rebus seu personis, quibus 
indulta sunt, beneficium tribuant, favorabilia; si ejusmodi exceptioni- 
bus onerentur, odiosa appellamus (8). Hæc rariora, si divisionem ad 
rem, seu ad personam privilegiatam restringas; sed extensa eadem ad 


(1) Ait Gellius noct. Att., lib. X. cap. 20 de privilegiis : Non sunt enim generalia jussa, 
neque de universis civibus, sed de singulis concepta; quod circa privilegia potius vocari de- 
bent, quia veteres priva dixerunt, que nos singula dicimus. 

(2) Sic Horatius libro 1°, epist. vers. 195: 

Z «Os Quem ducit priva triremus." 

(5) Cicero pro domo: « Wetant leges privis hominibus irrogari , id est enim privilegium." 

(4) Isidorus orig., lib. V. col. I. : « Privilegia sunt leges privatorum quasi private leges; 

nam privilegium inde dictum, quod in privato feratur." 

(5) Le 7. cod., lib. VI. tit. 21. L. 4o et 42, dig., lib. XXV. tit. 7. L. 16. dig., lib. I. 
tit. 5, . L. 24, dig,, lib. XXIX. tit. 1, 

(6) Pauli, dissertatio de genuina conc. privil. Lipsiæ , 1744. 

(7) L. B. Berner, diss, de privilegio in dubio magis pro reali quam pro personali præ- 
sumendo, $ 10. Heidelberge, 1817. 

(8) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, $ 5o. 


(36) 


ceteros, qui juris communis normam sequi tenentur, quæ privilegiatis 
favorabilia sunt, aliis sepe sunt odiosa. Cujus quidem optimum exemplum 
concursus præbet creditorum, ubi omnia, qua juris communis regulas 
restringunt privilegia prioritatis, in summum damnum tendunt ‘credito- 
rum, qui e regula anteriores, vi privilegiorum posteriores redditi, haud 
raro in eum rejiciantur locum, ubi exigua seu nulla debiti accipiendi 
elucet spes. Varias pignorum divisiones, utpote ad nostrum thema minus 
pertinentes, mittimus, ad eam solam respicientes; quà privilegium dicitur 
exigendi vel Mad LN 

Hlud personale est, eoque sensu huic oppositae) quod reale dicitur, 
cujusque wetter ita scribere autumamus: « Privilegium hypothecæ 
est prerogativa speciali legis dispositione nonnullis creditoribus pi- 
gneratitiis indulta, vi cujus ceteris, licet anteriorem hypothecam, 
sed hujusmodi privilegio carentem , habentibus, preferuntur. Unde 
in clarissima luce collocatur, quare dicitur reale: nam spectat ad jus in. 
re, tantum hypothecario creditori conceditur, et in rem actioni inhæret. 
Sed personalis interdum privilegii effectu eo sensu præditum est, quod 
persone successoribus adstrictum non est, ut plurimis in locis videbimus. 
Cum tam singularis indolis sit privilegium , me in supervacanei operis 
culpam non incidere arbitror, si in fundamentis ejus quædam delibaverim. 

Privilegiorum fundamentum legem esse oportere, nemo est qui nescit. 
Tributa tamen consuetudini ea vi et potestate, ut contra et preter leges 
quidquam statuere queat, nil obstat, quominus privilegia instituere pos- 
sit (1), modo omnia, que ad legitimam consuetudinem desiderantur , 
exacte adsint. Deficiente autem lege et consuetudine, neque hypothecæ 
privilegio locus esse poterit: etenim nulla partium conventione privile- 
gium actioni in rem, cui legis dispositione haud datum est, adjici posset, 
cum juri quesito aliorum creditorum, quo ex temporis prioritate con- 
currunt, tali pacto derogaretur. 

Quemadmodum illud, ita ex ipsa privilegiorum indole facile erui 
potest principium, privilegia plenissime, sed restrictive quidem esse inter- 
pretanda, quod duabus hisce rationibus fulciri manifestum est. Plenis- 


(1) Huberus, prel. ad pandectas hoc tit. Ne 4. pag. 1040. not. 3. 


(.237 ) 


sime interpretamur privilegium, ut privilegiatus eo eadem ratione utatur, 
qua concessum est, utque juri.ejus nihil derogetur. Restrictive autem „ 
quia, quod contra rationem juris constitutum est, strictissima eget in- 
terpretatione, nec ullo modo. personas, vel res, privilegiis comprehensas, 
egredi. potest, quod tam ceterorum juri obesset, quam reipublice viu, 
que cujuscumque jura, in quantum. potest, illæsa flagitat. 

. Hisce premissis, qua nobis videbantur præmittenda , pedem movere 
zahle liceat, et singula privilegia speciatim promere. 


§ m. 


DE FISCI RRIVILEGIO IN PIGNORE. 


1 E Litt.: Sehmid, diss. de jure prælationis fisco intuitu tributorum 
competente. Jense, 1760. 
| A. F. Schott, diss. de vera causa prerogative hypothece fisci in 
3 wek -bonis debitoris post contractum -acquisitis, ad L. 28 de jure 
fisci. Lipsie, 1778. 
| Westphal, Rechteliche Bestärkung der Meinung, das herschaf- 
| | teliche Forderungen aus einem Vertrage mit einer stillschwei- 
„genden dog nicht priviligirten Hypothek versehen sind. 
| Halle, 1778. 
Hennemann , über die bevorzugte Hypothek des fiscus in den nach 
dem Contract erworbenen Gütern des Schuldners. Schwerin 
und Wismar, 1800. 
Unterholzners, Versuch einer Erklärung des Fragm. 28 dig. de 
jure fisci: in ejusdem Juristischen Abhandel. , Ne 2. pag. 61-96. 
Von Zur, Archiv. für civilistische Praxis. 


Fisci imi idi tacitam, in tributorum securitatem concessam , reliquis 
omnibus esse præferendam, nulla temporis ratione habita, Aci CER juris 
fecit Caracallæ rescriptum: « Potiorem enim edixit causam tributo- 
rum, quibus priore loco omnia bona cessantis obligata sunt" (4). 
Quee imperatoria verba quum generalissima sint, distinguendum non est, 


(1) L. 1. cod., lib. IV. tit. 46. 


( 238 ) 


ut plurimis placet, inter tributa ordinaria et extraordinaria. Ita quoque 
a vero est alienissima eorum sententia, qui cum Malblanc (1) et 
Schmid (2) dicunt , privilegium in iis modo debitorum bonis fisco com- 
petere, quorum. causá solvi tributa debent: quippe lege non distinguente. 
Sed gravior eaque a multis agitata sese nobis offert quaestio, dubitan- 
libus scriptoribus, num hoc jus a Justiniano immutatum sit, nec ne? 
Immutatum plurimi contendunt, inter quos elucent Z’oet(3), Hel/feld (4), 
Runde (5), Faber (6), Justiniani constitutione innixi: «ex stipulatu 
actionem, quam mulieribus jam pro dote restituenda dedimus , 
cuique tacitam donavimus inesse hypothecam, potiora jura contra 
omnes habere mariti creditores, licet anteriores sint temporis privile- 
glo vallati” (7). Preterea, aiunt, prelationem privilegii contra dotem 
fisco nullibi reservatam reperiri; et Justinianum, Novella XCH III. 
cap. 5, arctioribus limitibus constitutionem legis XII laudate inclusisse , 
constituentem , eos, qui in emendam militiam crediderunt, etsi juniores 
tempore, antiquiori tamen doti esse præferendos, huic soli cedere mulie- 
rem; itaque confirmasse dotis privilegium contra omnes creditores, et fisci 
plane prætermissi causam posteriorem reddidisse, dubitare non sinere 
totius rei conspectum. Deinde Paulum. dixisse « in ambiguis pro doti- 
bus respondere melius esse" (8). Tandem argumentorum seriem claudit 
Modestini effatum : « non delinquere eum, qui in dubiis questionibus. 
contra fiscum facile responderit" (9). Heee sunt argumenta , quibus innixi 
plerique scriptores contendunt, fisco primum locum minime esse addicen- 
dum. Et profecto fatendum est, ea argumentis minime spernendis esse 
firmata. Verum liceat ab iis recedere: quippe Justinianum Novella sua 
antiquo juri non derogasse accuratior legis docere videtur interpretatio. 


(1) Malblanc, principia juris Romani, $ 576. 
(2) Diss. de jure prelationis Fisco intuitu tributorum competente, $ 8. 
` (8) Voet, ad Pandectas hoc tit. $ 22. 
(4) Hellfeld , diss. de hypotheca Fisca et in opusc. , N° 10. 
(5) Runde, diss, de remediis securitatis, $ 69. 
(6) Faber, conjectura, lib. VIII. cap. 12. 
(7) L. 12. $ 1. cod., lib. VIII. tit, 18. 
(8) L. 85. dig. de divers. reg. gur. (9) L. 10, dig., lib. XLIX, tit. 14, 


(239) 


Primum , imperator jus antiquum non nisi maximä verborum pompá 
abrogare solet: nec enim quidquam hujusmodi hic in medium protulit. 
Deinde, verba: « Zicet anterioris sint temporis privilegio vallati ," 
satis ostendunt, imperatori sermonem fuisse de creditoribus hypotheca- 
riis, qui temporis privilegio, ut ipse alias dicere solet, utuntur: quippe, 
si de absolute privilegiatis dixisset, de temporis privilegio dicens, super- 
vacanei operis culpam evitare haud potuisset, quum, quod ad absolute 
privilegiatos, prioritas temporis non respiciatur: quo jure igitur -dicant 
adversarii, imperatoris verba non ad regulam « polior jure, qui potior 
tempore", spectare? Hæc insuper eo firmantur, quod Justiniani No- 
vellà novum jus statuente, imo jus antiquum corrigente, strictissimä 
interpretatione nobis sit utendum, non vero latiori, quemadmodum adver- 
sarii faciunt. Tandem, quis crediderit, novà lege imperatorem fisco suo 
damnum inferre voluisse? lis rite perpensis, merito ab hisce auctoribus 
nos recessisse credimus, et fisco priorem inter privilegiatos jure etiam no- 
vissimo addicimus locum. 

Sed e controversià egressi, in alteram incidimus, eamque a multis, si 
que alia agitatam: hanc nempe facit Ulpiani locus: «si quis mihi 
obligaverat, que habet habiturusque esset , cum fisco contraxerit : 
sciendum. est, in re postea acquisita fiscum potiorem esse debere, 
Papinianum respondisse : quod constitutum est: pravenit enim cau- 
sam pignoris fiscus" (1). Sane illa verba clara sunt; tam inauditum 
tamen est alias in jure Romano jus, quod fisco daret privilegium in bonis, 
post contractum cum eo quæsitis, ut multi jurisconsulti id denegaverint. 

Ex iis jam suspicatus est Æccursius legendum esse: « si quis mihi 
obligaverat que habet habiturusque esset, cum fisco jam ante con- 
traxerit" (2). Hunc sequitur Noodtius (3), suamque opinionem non 


` spernendis argumentis firmat. Aliam et feliciorem forte textüs emenda- 


tionem. proposuit Jornerius (4): locum esse mutilatum scriptorum in- 
curià, qui geminationem verbi cum parum intelligentes, unum cum 


(1) L. 28, dig., lib. XLIX, tit. 14) (2) Gloss. ad Leg. laud. 
(3) Noodt, comm. ad dig, lib. XX. tit. 14. (Oper., pag. 447.) 
(4) Forner. , select. , lib. II. cap. 14. ( in Ottonis thes., tom. LI. pag. 74 


( 240 ) 
omisissent, credentes inutilem adeo yitiosam repetitionem, itaque esse 
legendum: « si quis mihi obligaverat, que habet , BOR Wn esset y 
cum fisco. contraxerit." cett 

Textum nostrum verum esse existimat Hedifeld (1) opinionennjtee 
proponit, qua tota diflicultas esset sublata: contendit , quod ad res fu- 
turas, pignus demum constitui acquisitione rerum pigneratarum , licet 
contractus pigneratitius cum uno prius quam cum altero creditore sit - 
initus: igitur utriusque creditoris apud Ulpianum pignus constitutum 
eodem tempore intelligi; tamen fiscum potiorem esse, quia, quod ad eum; 
bona futura debitoris a momento contractûs in ejus dominio esse intel: > 
liguntur, quod ex eo eluceret, quod bona vindicari ab eo possent, qua 
a debitore suo acquiri potuissent, et tamen in fraudem fisci noluit acqui= 
rere, ut extat in L. 45, de jure fisci: igitur ab initio. contractüs fisci 
hypothecam constitutam intelligi debere, et eo sensu prevenire causam 
pignoris fiscum. Verum ex lege; ad quam provocat Mellfeld, — 
fluit hæc opinio. 

Iterum aliud proposuit „Antonius Faber (2): contendit, prioritatem 
temporis demum ex tempore rerum pigneratarum acgisiijsnis esse in 
hypothecis conventionalibus; non vero in tacitis : inde autem facile in- 
telligi posse, in Ulpiani fragmento fiscum priorem esse tempore , cum 
in rebus futuris pignus illud constitutum intelligi debeat, quod secus est 
in hypothecà conventionali prioris creditoris, que demum acquisitione 
rerum pigneratarum intelligitur constituta; et eo sensu Ulpianum dixisse: 
« prevenit etiam fiscus causam pignoris." Sed nulla est satis apta ratio, 
cur in conventionali hypothecà demum tempore acquisitionis rerum fu- 
turarum incoeperit pignus , et in tacità secus esset, cum nulla talis dif- 
ferentia in legibus reperiatur: nec ergo satisfacere Fabri interpretatio- 
nem censemus. 1 ( 

Si jam in tanta scriptorum varietate tamen unum alterumve eligen- 
dum sit, accedimus ad Fornerii restitutionem, dicimusque, in’ responso 
Ulpiani verbum contraxerit, non futuri temporis esse, sed preteriti , ut 
sit sensus: « si quis mihi obligaverat que habet , habiturusque esset , 


(1) Hellfeld, dissert, laud. (2) Ant. Faber, conject., lib. II. cap. 10. 


ee scam. ~ 


EO 


on 


( 241 ) 
cum fisco jam anle contraxerat, quam mihi obligaret, que habet." 
Re ita accepta, Ulpianus confirmat, quod de privato ante dixerat, et 
ratio, quà utitur, manifeste declarat, quod de hac sententia constitutum 
esse dicit: « prævenit etiam causam pignoris fiscus”; prevenire enim 
causam pignoris nihil aliud est, nisi prius pignoris causam occupasse , 
ut, in illo accipiendo, tempore prior esset. 

Jam de privilegio in causà primipilari dispiciamus , quod Professores 
Lovanienses (1) et Gesterding (2) fisco addicunt, quia in lege 3. Cod. 
de primip. dicitur: « mulierem non posse hypothecariá actione avocare 
fundum , sibi pro dote obligatum, antequam satisfactum est fisco 
ob causam primipili, quia utilitas publica proferenda est privatorum 


 centractibus." Que si primo obtutu verissima videri possent, accuratius 


tamen inspecta , omnino falsa reperiuntur. Quippe fatemur, in lege nostra 
mulierem actione hypothecarià ad fundum sibi obligatum avocandum agere 
non posse; sed tamen negamus, exinde sequi, fisco in causa primipilari 
privilegium competere: multo potius dicendum contendimus, ex aliâ 
causä id venire, nimirum ex eo, quod singulari quodam jure obtinuerat, 
uxores pro debito primipilari in subsidium teneri: « satis notum est et 
ratione constitutum » bona earum in dotem data, que data sunt his, 
qui primipili sarcinam habeant, obnoxia necessitate teneri: verum 
certo ordine, ut scilicet tunc demum ad hoc privilegium mulieris 
patrimonium respiciat, si universis viri ac nominatorum facultatibus 
exhaustis , nil residuum inveniatur" (3). Ex quà lege cernitur, cur uxor 
actione hypothecarià ad dotem repetendam agere non potuerit, quippe 
quum ipsa in subsidium teneretur, et hypothecaria actio, quam habue- 
rat, ad fiscum nunc spectaret: merito igitur cum Warnkoenig (4), 
Thibaut (5) et Glück (6) defendimus, in causâ primipilari ei A 
non esse fisci hypothecam. 


(1) Recitationes Lovanienses, lib. XX. tit. 4. 
(2) Gesterding, Pfandrecht, pag. 243. (3) L. 4. cod., lib. VIII. tit. 16, 
(4) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 324. 
(5) Thibaut, System der Pandekten-Rechts, $ 657. 
(6) Glück, Erläuterung des Pandekten-Rechts, vol, 19. pag. 75 - 78. 
31 


(242) 


S IV. 
DE PRIVILEGIO DOTIS. 


tt.: J. F. Olearius, diss. de privilegio dotis respectu heredis et 
cessionarii. Lipsie, 1725. 

- H. C. Senekenberg , comm. de jure ac privilegio dotis illatorum- 
que in concursu creditorum. Giessiæ, 1729. 

P. J. Feurlein, comm. de privilegio dotis sponse competente. 
Helmstadii , 1772. 

C. F. Walsch, progress. de privilegio dotis. Jens, 1785. (Et 
in ejusdem opusculis, tom. II.) 

Ch. Gmelin, de jure dotis in concursu creditorum. Tubinge, 1789. 

G. F. H. Butemaister, deduct. jurid. de privilegio dotis mulie- 
ribus Judaicis non denegando. Gôttingæ, 1792. 

J. H. Christiani, diss. de privilegio dotis Judaeorum uxoribus in 
concursu creditorum, nec jure Romano, nec jure hodierno 
denegando. Helmstadii, 1793. 

G. F. Scharlach, observ. pract. de dotis privilegio. Hannov. , 1798. 

K. A. von Kamptz , Versuch einer Revision der Lehre von Ueber- 
gang des Brantschatz - Privilegiums auf die Descendent der 
Ehefrau. Berlin, 1811. 

Von Loehr, Archiv. für civilist. Praxis; tom. V. pag. 502. 


Jam progrediamur ad privilegium dotis causa concessum, quo mulie- 
ribus cautum esse in dotis securitatem voluit Justinianus. Verum ejus 
effata, etsi non omnia, quzdam tamen hic palam ponamus necesse est, 
valde enim de ea constitutione digladiantur: « assiduis, inquit, aditio- 
nibus mulierum inquietati sumus , per quas suas dotes deperditas esse 
lugebant, et ab anterioribus creditoribus substantias maritorum de- 
tentas. — Sancimus ex stipulatu actionem, quam mulieribus jam 
pro dote restituendá dedimus , cuique etiam tacitam donavimus inesse 
hypothecam , potiora jura contra omnes habere mariti creditores , licet 
anterioris sint temporis privilegio vallati” (1). 


(1) L. 12, $ 1 et 2. cod., lib. VIII. tit. 18. 


ms 


—— 7 


(23) 


Igitur uxori, dotem repetenti, privilegium competit, quo omnibus 


ceteris creditoribus prefertur, etiam si habeant hypotliecam anteriorem. 


Num quoque iis anteponenda sit uxor, qui conventionalem hypothe- 
cam anteriorem habuerint? In eo valde dissentiunt scriptores. Jam 
"A cursius (1) dixerat, dotis causam tacitis tantum anterioribus hypothe- 
cis, non vero conventionalibus anteponendam: eum sequuntur est- 
phal (2), Donellus (3), Leyser (4) aliique. Sed ea sententia fragili valde 
nititur fundamento: dicunt nempe, jus quaesitum ex contractu nemini 
auferri, nec supponi adeo posse, Justinianum doti favere voluisse pri- 
vilegio, quod in maximam creditorum injuriam verteret. Hec autem 
nullius esse momenti, satis superque probaverunt Happel (5) et 
‚Meiszner (6). Adjicere hic liceat, Justinianum nullä distinctione inter 
creditores, hypothecam tacitam aut conventionalem anteriorem habentes, 
potiorem statuisse uxorem, que dotem repetit; igitur nec interpreti 
distinguendum , cujus est, licet durum sit infringi quesita creditorum 
jura, veram legis sententiam dicere, ut nimirum privilegiarii eodem modo 
privilegiis fruantur, quo concessit legislator, cujus tandem solius est de 
lege judicare. 

Ceterum uni uxori, jdoketa: repetenti , hoc jus est concessum : nam 
neque ad successores Senile’; neque ad heredes transferri censemus 
privilegium indultum gratia persone, qua deficiente, legislatoris cessat 
ratio, igiturque privilegium personale (7). Hoc autem non est perpe- 
tuum, si quidem Justinianus ipse fecit exceptionem, præfatà consti- 
tutione statuens , liberos matris suæ dotem persequentes, et cum novercá 
concurrentes, privilegio itidem frui. Etsi de hac exceptione constet, 
maxime tamen controversie ea locum dare non desinit, quærentibus 
scriptoribus: an liberi, ex eo quod novercæ anteponantur, reliquis quo- 
que creditoribus preferri debeant? Aflirmant veteres, inde a glossatori- 


(1) Acursius gloss. ad legem 12. cod., lib. VIII. tit. 18. 
(2) Westphal, Pfandrecht, $ 164. 

(5) Donellus, tract- de pign., cap. 14 in fine. 

(4) Leyser, medit. ad pandect., specim, XIII. med, a. 
(5) Happel, Rechte der Glaübiger, pag. 200. 

(6) Meiszner, von stillschw. Pfandrecht, $ 172. 

(7) Gesterding, Pfaudrecht, pag. 227. 


( 244 ) 
bus; usque ad finem seculi XVI (1). Primus Antonius Faber (2) hanc 
opinionem impugnans, omnes anteriores scriptores erroris arguit. Nee 
defuere egregii viri illorum temporum, inter quos Bachovium (3) nomi- 
nasse suflicit, qui tanto acumine et constantià adversarium impugnave- 
runt,.ut seculis XVII et XVIII, praeter Schultingium (4) et Oostergam(5), 
omnes antiquam opinionem defenderent, eamque adeo hodie summi viri 
Yon Kamptz (6), Glück (7), Gesterding (8), Thibaut (9) et West- 
phal (10) sequentibus momentis firmare sint conati: principium , quod 
huic privilegio ansam dedit, restringi non posse ad personam uxoris 
solam, sed comprehendere quoque dotem ipsam, dicente Imperatore: 
« privilegium dedimus dotibus , ut contra. antiquiores hypothecas 
habeant honorabiliora jura" (11), proinde ad descendentes uxoris 
pertinere, sicut ei competebat. Privilegium nove actioni ex stipulatu 
necessario cohxrere: privilegium ergo etiam competere descendentibus, 
quale uxori competit. Justinianum in lege 12 cod., lib. VIII. tit. 18. 
timuisse, ne liberis detrimentum fieret, si privilegium iis non concede- 
retur, hec autem explicari nequire, nisi privilegium, quale contendunt, 
iis concederetur. Fieri non posse, ut privilegium liberis tantum addica- 
tur, si cum noverca, non vero si cum anterioribus creditoribus concur- 
rant; quia privilegium proprio nomine habent, deinde quia etiam pri- 
vilegium iis competeret, si noverca ipsa defuncta esset, dici enim: « si 
defuncte sint filiis existentibus ambe" (12); denique, quia a casu 
fortuito penderet, an privilegium haberent, nec ne. Dici porro expresse : 
« heredi quoque mulieris idem auxilium prestandum, quod mulieri 
prestabatur” (13) : igitur liberis idem competere privilegium, quod matri. 


(1) Auctores illos omnes recenset Von Kamptz in diss, laud. $ 5. 

(2) Ant. Faber, conject. juris civiles, lib. VIII. cap. 13. 

(5) Bachovius, tract. de pig., lib. IV. cap. 13. n? 2. 

(4) Schulting, thes. controv. decad. LXXX. 

(5) Oosterga, animadversiones in cod, ad L. 12 qui potiores in pignore. 

(6) Von Kamptz in opere laudato. 

(7) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19, pag. 273. 

(8) Gesterding, Pfandrecht, pag. 228. 

(9) Thibaut, System des Pandekten-Rechts, $ 657. 

(10) Westphal, Pfandrecht, $ 82. not. 105, (11) Novell. 91. princ. 
(12) Novell. 97. cap. 2. (13) L. 15. $ 5. dig., lib. XXII. tit. 5. 


( 245 ) 
Argumentorum claudit seriem Pauli effatum: « in ambiguis pro doti- 
bus respondere melius esse" (1). 

Quamquam hec argumenta gravissima sint, nec tamen defuere contra- ` 
dicentes, inter quos video Gmelin (2), Warnkoenig (3), Meiszner (4), 
Dabelow (5) et Yon Loehr (6), a quo ultimo nuper ita ex professo 
hee doctrina perscripta est, ut veterem opinionem non mediocriter 
profligaret: et contrariam stabiliret : hos ut sequar, inclinat animus. 
Primum enim, videtur ex lege 12 Cod. jam laudata, in qua una quæs- 
tionis est nodus, Justinianus mulieribus privilegium non dedisse, nisi 
quia solebant assiduis aditionibus imperatoriam inquietare majestatem , 
per quas suas dotes deperditas esse lugebant, et ab anterioribus credito- 
ribus substantias maritorum detentas. Deinde unam uxorum conditionem, 
nimirum fragilitatem sexüs partüsque periculum, induxisse imperatorem 
ad privilegium iis concedendum, ipse his verbis significat: quis enim 
earum non misereatur propter obsequia, qua maritis praestant , 
propter partüs periculum et ipsam liberorum procreationem , pro quá 
mulla. nostris legibus sunt inventa? Uno verbo, totius constitutionis 


' tenor indubie significat, privilegium esse personale: et quis voluerit , 


liberos semper matris privilegio frui, nisi qui nescit privilegium perso- 
nale personam, cui datum est, neutiquam egredi? Denique nostra con- ` 
stitutio solis feminis addicit privilegium, et ne verbum quidem de liberis 
statuit, nisi in exceptione, que ipsa, quemadmodum nostram firmat 
sententiam, ex eo elucet, quod eam imperator condere, non nisi inepte, 
potuisset, si jam ad liberos spectasset privilegium : quomodo, inquam, 
si jam ex prima parte constitutionis ad liberos, matre mortuä, esset trans- 
latum, sine superyacanei operis culpa dicere potuisset: « in presenti 
autem similem prerogativam servamus, ne quod posteriori datum est 
uxori, hoc anteriori denegatur, sed sic maneret eis jus incorruptum 
quasi adhuc vivente matre eorum?" Quippe, mortuz matris privilegio 


(1) L. 85. dig. de divers. reg. jur: (2) Gmelin, diss. de jure dotis, $5. 
(5) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 525, 

(4) Meiszner, von. stillschw, Pfandr., § 171. 

(5) Dabelow, Lehre yon Concurs der Glaübiger, pag. 254 - 257.. 

(6) Von Loehr, Archiv. für civilist, Praxis, pag. 290 - 512%. 


( 246 ) 

ad liberos translato, non verendum fuisset , liberos inter ceteros creditores 
esse, iisque concursu noverce quidquam deesse, neque tandem statuen- 
dum, ut jura ipsis salva essent, quasi adhuc vivente matre eorum. 
Tandem, et ipsa analogia veteris privilegiis exigendi nostram confirmat 
sententiam : quippe ad similitudinem illius imperatorem privilegium con- : 
cepisse ipse probat dicens: « ideo quod antiquitas quidem dare ccpit, 
ad effectum autem non pertulit, nos pleno legis articulo consum- 
mavimus" ; cum igitur constet, privilegium exigendi stricte personale 
ad feminam solam pertinuisse, dotem repetentem ; consentaneum est 
quoque, privilegium novum, ad ejus similitudinem introductum , ad 
eam solam spectare. Denique, nec minus nostram sententiam con- 
firmant posteriores leges, in quibus de sola uxore dicitur. Audia- 
mus ipsum Justinianum dicentum: « prerogativas datas, integras 
inesse dotibus constitutionem jubere, ita tamen, si de dotibus ac- 
tiones mulieres moveant; aliis enim personis privilegium in actione 
dotis nec antea datum est, nec modo datur" (1): subjiciamus JuZia- 
num constitutionem Justinianeam his verbis explicantem: « omnibus 
privilegiis jam doti datis a nobis in sua firmitate manentibus, quando 
mulier moverit, aliis enim omnibus preter mulierem hujusmodi pri- 
vilegia neque ex antiquo dedimus , neque nunc damus" (2). 

Hisce momentis evidenter, opinor, apparet, privilegium matri conces- 
sum mere personale esse, nec ad heredes, nec ad liberos transferri. Hi 
enim, licet noverce reyera preferantur, non tamen, ac si in matris 
privilegium successissent, preferuntur; sed quia noverca prohibetur, ne 
contra eos privilegium suum exerceat. ltaque, si soli cum creditoribus 
anterioribus concurrunt , neutiquam horum detrimento frui privilegio 
possunt liberi; sed tunc demum, si cum novercà concurrant: quippe 
qua suum privilegium exercens potior est omnibus creditoribus , liberos- 
que igitur potiores reddit propter regulam: sz vinco vincentem te, te 
quoque vincere debeo. Nec miremur: note enim sunt leges (3), que 
alicui majora quandoque jura, certis personis concurrentibus, addicunt, 


Q) Novell. LX.I cap. 1. $ 4. (2) Gonstit. 55, 19, 8. 
(3) Exempla praebent : L. 2. $ 17. dig. lib. XVIII. tit. 19; L. 5. 6 2. dig. , lib, XXXIII. tit. 17. 


ee 


( 247 ) 

quam habuisset, si persone ejusmodi in concursu haud fuissent. Addenda. 
videntur ad hujus rei explicationem Meiszneri artis vocabula ; nempe: 
privilegium noverca esse positivum, id est, eam praeferri creditoribus: 
liberorum autem, qui cum ea concurrunt, esse negativum, hoc est, eos 
a novercà non excludi : « das privileg der Frau ist positiv, d. i. das 
sie den creditoren vorgehe ; das der kinder in diesen speciellen falle 
nur negativ, d. i., das sie nicht durch ihre stiefmutter ausgeschlos- 
sen würden” (1). 

Ceterum dotis privilegium uxoribus orthodoxis, non. autem hereticis 
competit. Hac occasione quæri solet: an feminis Judaicis competat ? 
cum vero supra a nobis defensum sit, hypothecam hisce uxoribus nul- 
latenus competere, iis quoque privilegium denegamus. Dicunt tamen 
quidam (2), mulierem Judaicam ad privilegium esse admittendam, modo 
cum creditoribus Judæis concurrentem. Nec hoc censemus: etenim Im- 
perator ejusmodi omnibus uxoribus non orthodoxis denegat, nullà dis- 
tinctione facta, num cum orthodoxis aut aliis concurrant: igitur nec nos 
ullam admittere distinctionem possumus. 

Queritur etiam, num uxori putative privilegium competat? At supe- 
rius re negata, et hic privilegium negamus: etenim Imperator veris 
modo uxoribus privilegium addixit, nec vere uxores putative dici possunt. 


sv 
PRIVILEGIUM EJUS QUI IN REM CONSERVANDAM CREDIDIT. 


Litt.: J. F. Eisenhart, diss. de jure ejus qui in militiam emendam 
credidit. Helmstadii , 1757. 
Walsch, de privilegio pecuniæ in refectione ædium eredita. 
Jenæ , 1771. (Opusc. vol. IL ) 
Frick, diss. de juribus illius, qui ad emendum credidit. Helm- 
stadii, 1771. 
Kock, diss. de pecunia ad emendum credita. Giessiæ, 1772. 


(1) Meiszner, dàs Concurs der Glaübiger, $ 171. 
(2) Erxleben, principia de jure pignorum, § 224. noti a 


( 248 ) 
Boehmer , de mercede opificum in concursu, (elect. tom, In» 12.) 
B. F. Pleitzner , diss. de pignore privilegiato, quod mutuando 
ad rem comparandam acquiritur. Stutgardiæ, 1792. 
Schweppe, magaz., vol. I, n° 6. 


Reliqui creditores hypothecarii jure potiores sunt, quando eorum cre- 
ditum in ipsius rei obligate comparationem aut conservationem impen- 
sum est (1), id enim Ulpianus testatur (2). Eamdem doctrinam firmat 
Justinianus (3). Nec enim est, quod miremur: qui enim in utilitatem 
rerum, qua et aliis obligate sunt, crediderunt, salvam fecerunt cetero- 
rum pignorum causam, omniumque creditorum quasi rem gesserunt. 
Nec ita modo venit hypotheca tacita pupillorum in re ipsorum pecuniä 
comparata, eorumque, qui ad restitutionem ruinosarum ædium, aut ad 
emendum agrum pecuniam crediderunt, ét sic aliorum , sed etiam omnes 
relique per conventionem eorum constitute, quorum credita in rem 
obligatam versa sunt, veluti si venditor in re credita sibi pignus con- 
stitui curaverit, vel quicumque alius, qui ad rem servandam aut refi- 
ciendam, sub pignoris cautione, crediderit: horum enim pecunia salvam 
fecit totius pignoris causam. 

Sane Thibaut (4) Huffeland (5) et Dobili (6) existimant, regulam 
generalem nostram veram non esse, eosque, qui pecuniam étedideraut 
ad rem emendam aut reficiendam mobilem, privilegio non frui, quia, ut 
dicunt, imperator tantum de illis dicit, quorum pecunia ad navem refi- 
ciendam, aut ad predium , aut agrum emendum , aut aliquid horum impensa _ 
est, et mobiles igitur, exceptis navibus et mercibus, ab hoc privilegio ex- 
cludi; Novellam enim laudatam esse restringendam , et ad alios casus, quam 


(1) Juris Romani scriptores fere omnes singula hujus privilegii exempla solent enarrare , 
rei causam plane ommitentes, quemadmodum clariss. Warnkœnig animadvertit, ( Comm. vol. I. 
pag. 525. ). Eum uti Schweppe, ( Juristisches Magazin ne 6.), et Heiss, ( Grundriss, , lib. II. 
$ 157.) sequimur, licet alios reperiamus, qui regulam impugnant. 

(2 L.5, 6. $ 1et 2. dig., lib. XX. tit. 4. 

(5) Novell. XCVII. cap. 5, 4. 

(4) Thibaut, System des Pandekten-Rechts , $ 657. 

(5) Huffeland, Lehrbuch des Civil-Rechts, vol. II. $ 2051. 

(6) Dabelow, Concurs der Glaübiger, pag 230. 


( 249 ) 

quos enunciat, minime extendendam. Sed accuratior illius Novelle in- 
terpretatio potius nostram generalem regulam statuit, quam infirmat : 
quippe illius vulgaris versio, quà dicitur aut aliquid horum nullatenus 
restringit. Ita quoque. Hombergkius verba Novelle giri £AAwv, vertit: 
aut aliud quid: unde elucet ea, que adjecit imperator, utputa navis, 
ager, predium, exempli gratia aut enunciative, ut dicunt, esse appo- 
sita, quod etiam ipsa ratione, qua movebat imperatorem, ut iis credito- 
ribus privilegium concederet, firmatur: quia ex ipsorum substantia res 
acquisita est. Sed hisce supersedeamus, de conditionibus quibusdam dic- 
tuti, que requiruntur, ut memorato pignori locus esse queat. 

Primum huic pignori locus non est, nisi lege aut conventione creditori 
pignus competat (1): namque non dicimus hic de his, qui hypothecam . 
habent, sed tantam de iis, quorum hypotheca privilegiaria est; neque 
privilegio hypothecæ locus esse potest, nisi jam subsistat efficaxque sit 
hypothec® jus sive ex conventione ortum , sive ex lege ipsa. Deinde cre- 
ditum contractum sit oportet in ipsius rer obligatee utilitatem , quippe, 
quod causa fuit, cur legislator privilegium concederet: nil autem interesse, 

unia credita fuerit, sive de alia re prestanda obligatio contracta , per 
se intelligitur. Denique, uti ex ratione jam ipsa cernitur, qua legislato- 
rem movit ad privilegium dandum , ut illi sit locus, omnium pignorum 
causam ex hoc credito meliorem factam esse oportet, sive quod hypo- 
theca generalis in rem comparatam extensa fuerit, sive quod res obligata 
sine eo credito periisset, sive denique quod melior inde sit facta aliorum, 
conditio (2). 

Sed facile intelligitur, plures creditores, quorum credita in rem obli- 
gatam versa dicuntur, concurrere posse; quo casu queri posset: quis 
eorum potior erit? Et profecto censemus , tempore posteriorem esse priori 
praeferendum , quoniam illius pecunia salvam fecit hujus pignoris cau- 
sam (3). 

Inter hee privilegia notissimum illud est, quod pignori ejus, qui ad 


1) L. 87. cod., lib. VII. tit. 18. 
) L. 5, 6. $ 1, 2. dig., lib. XX. tit. 1, Conf. Warnkenig, comm., vol. I. pag. 526. 
L. L. laud. et Muhlenbruch, doctrina pandectarum , $ 431. vol. 11. pag. 439. 

52 


( 250 ) 


militiam. emendam credidit, concessum ipsam dotem vincit; sed audiamus 
Imperatorem: « Sancimus , si quis revera in militiam, vel ut filius fiat 
statutus , vel ob alias similes causas mutuam pecuniam dederit, atque 
expresse hoc ipsum in instrumento. scriptum et pactum ea de re con- 
ventum fuerit, ut casu existente ille sit potior, qui in eam rem cre- 
didit: ut in hac sola specie mulier cedat? (1). i 

Ex quibus cernitur, ut huic hypothecæ locus sit, Imperatorem multa 
requisita voluisse: primum, ut creditor sibi hypothecze jus stipulatus sit (2); 
deinde, ut crediti probatio scriptis, a tribus testibus subsignatis, proce- 
dat (3); denique, ut pecunia credita revera ad militiam emendam sit 
adhibita. et credita (4). Prater hec video, Glück (5) requirere, ut is, 
qui pecuniam credidit, etiam potiorem stipulatus sit hypothecam. Sed hac 
de re nihil in jure Romano invenitur; cum preterea privilegio aliorum 
creditorum juri quæsito derogetur, conventione privata constitui nequit, 
nec igitur intelligi potest, cur legislator voluisset, ut potiorem hypo- 
thecam sibi stipularetur creditor: itaque illam opinionem omnino rejicere 
liceat. 

Ut tandem instituamus conclusionem , contendimus: inter privilegia- 
tos creditores fiscum principem obtinere locum, quatenus privilegium 
habet; secundum vero, is qui ad militiam emendam mutuum pecuniam. 
dedit; tertium uxorem, que dotem repetit; quartum vero eos, qui pe- 
cunià ereditä alis creditoribus salvam rem fecerunt. 


(1) Novell. 97, cap. 4. 

(2) Warnkenig, comm., vol. I. pag. 527. 

(3) Glück, Erläuterung des er vol. 19. pag. 301. 
(4) Gesterding , Pfandrecht, pag. 223. 

(5) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19, pag. 501. 


eS es Se an 


(31) 


S VL 
DE HYPOTHECA INSTRUMENTO PUBLICO PROBATA. 


Litt.: F. C. Harprecht, diss. de pignore publico. Tubinge, 1714. 
G. Schweder, disquisitio juridica de auctoritate publica, ad hy- 
pothecæ publicae constitutionem necessaria. Tubingæ, 1716. 
Th. Leyser, diss. de pignore publico (in medit. spec. 250.) 
Hellfeld, diss. de prærogativa publice hypothece. Jenæ, 1745. 
G. Kremeyer , diatr. de instrumentorum definitione et divisione. 
Gottinge, 1743. 
E. J. F. Mantzel, diss. de duobus vel tribus viris honestis in 
hypoth. adhibendis. Rostochii, 1745. 
Reinhard, von der wahren Natur der Beschaffenheit der so ge- 
nannten óffentlichen Hypotheken, ( in Sammlung vermischter 
kleinen Schriften , stuck 5. pag. 47.) 
J. H. Boehmer, diss. de pignoris publici preerogativa. Hale, 1744. 
i Hofacker , de prærogativa pignorum publicorum. Tubingæ , 1780. 
‘ H. E. F. Bolley , Lehre von öffentlichen Unterpfänder. Tub., 1802. 
A. de Klopper, diss. de hypothecis publicis. Lugd.-Batav. , 1811. 


. Unicus ad Leonem usque pignoris constituendi viguerat modus, quo 
quum, uti videtur, sepe in fraudem anteriorum creditorum, alia finge- 
retur dies, qua pignus falso diceretur contitutum, Imperator, ut fraudis 
tolleret occasionem , promulgavit A. 469 constitutionem, qua cautum 
est, ut hypothece instrumento publico aut quasi publico probate , in 
concursu potiores essent iis, qua payee tantum instrumento proba- 
rentur (1). : 

. Sed quari posset, quid sint instrumenta privata, publica et quasi pu- 
blica? Et quidem, quod ad ultimum genus instrumentorum , dubium 
esse nequit, ipsa constitutione ea definiente: sunt nimirum ab eo con- 
scripta, qui jus actorum et fidei publice non habet, in quibus tamen 


(1) L. 11. cod. , lib, VIII. tit 18. 


(32) 


conscribendis tres probate fidei viri testes sunt adhibiti, qui instrumen- 
tum cum contrahentibus subsignaverint. Instrumenta privata sunt, qua 
nec ab illis, qui jus actorum et fidei publicæ habent, confecta, nec a 
tribus viris probate fidei subscripta, sed quasi privata auctoritate con- 
fecta sunt. De publicis tandem instrumentis, non æque ex præfata con- 
stitutione constat; cum autem instrumentum haud nominare liceat pu- 
blicum, nisi quod confectum est ab illis, qui jus actorum et fidei publicæ 
habent, existimare jure optimo licebit, Zeonem tantum instrumenta 
habuisse publica, quc Constantinopoli a magistro census (1); in provin- 
ciis vero a preside, rectore, magistratu municipali, aut defensore civi- 
tatis erant confecta (2). 

Ceterum queri hic posset, utrum ea Leonis constitutio per modum 
privilegii quibusdam creditoribus potiorem locum assignet? Et, ejusdem 
natura et indole inspecta, profecto palam est, eam nec quidquam juris 
singularis, nec per modum privilegii statuisse; imo potius, Imperatorem 
in ea normas genuinas legislationis, quoad. jurium probationem , omni- 
modo religiose esse secutum. Siquidem omnes norunt, instrumentum 
privatum inter solas partes fidem prestare de die, quà juris negotium 
esse celebratum indicatur, minime vero ratione extranei, id est ejus, 
qui negotio non adfuit: imo potius, ne hoc ultimum admittatur, ipsius 
doli, cui ansa daretur, jubet facilitas: nam extraneus in instrumento 
postea confecto anteriorem diem apponere posset, et ita pro libitu credi- 
torem anteriorem ludere. Contra est in instrumento publico, quod, utpote 
a personis, jus actorum et fidei publicæ habentibus, confectum, ea exinde 
munitur sanctione, ut cuique pateat, die apposita juris instrumento, re- 
vera juris negotium esse celebratum : quippe dies fictus anterior ei, qua 
juris negotium est celebratum, instrumento publico apponi non potuit , 
quum apud magistratum semper remaneret archetypum , quod fraudis 
commisse dubium non relinqueret. Dicatur ergo, Leonis constitutionem 
legislationis principiis egregie niti, nec quidquam statuisse per modum 


(1) L. 8. Cod. Theod. de donat. 
(2) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 352. 


( 253 ) 


privilegii. Nec tam diu hic immorati sumus, ut hoc ultimum demon- 
' straremus ; verum etiam, ut ex constitutionis ingenio, ita exposito, me- 
lius. quoque satisfieri posset quibusdam controversiis, quas hic wipe 
movere solent. 

Et primum quidem querunt, utrum hypotheca legalis pro publica, 
quoad prioritatem , sit habenda nec ne? Affirmativam sententiam defen- 
dunt Mellfeld (1), Leyser (2) et Puffendorf (3), eo potissimum argu- 
mento ducti, quod intelligi plane nequiret, quare magistratui major 
potestas concederetur, quam legibus. Verum quidem hoc argumentum 
nullius esse momenti, ex eo perspicitur, quod nihil obstat, quominus 
quidquam magistratui sit tributum , quod legi denegatum est: lege etenim 
ita jubente. Neque mirum: siquidem ratio cur hypotheca, publico instru- 
mento probata, aliis praefertur, omnimodo. in tacitis abest: in his enim 
debitor eodem modo anteriorem diem simulare potest, quam in privatis. 
Ideoque Gmelin (4) et Erxleben (5) non dubitaverunt accedere eorum 
sententiæ, qui propositam quastionem negant. 

Quaestio, que majori difficultati ansam prebuit, ea est: anne p sun 
constitutio æque ad pignora prætoria ac tacita pertineat ? Multi, inter 
quos Dabelow (6), Meiszner (7) et Mühlenbruch (8), existimant, eam 
tantum ad conventionalia spectare. Verum, nos recte ab hisce viris reces- 
sisse, credimus: lege enim non distinguente, nec nobis distinguere visum 
est inter varia pignorum genera; eo minus, quod utrimque eadem ratio, 
id est, ea, quam supra commemoravimus , idem. quoque circa pignorum 
cujuscumque generis responsum suaderet. Nempe, statim ac debitum 
contractum. est et instrumento publico probatum, lege in ejusdem secu- 
ritatem hypothecam legalem concedente , dicendum hoc alii pignori , cui 


(1) Hellfeld, diss. de prerogativa hyp. tacite publice, sect. 2. 
(2) Leyser, medit. ad pandect., specim, 226. med, i. 

(5) Puffendorf, tom. II, observ. 211. 

(4) Von Gmelin, Ordnung der Glaübiger, pag 223. 

(5) Erxleben, princ. de jur. pign., § 245. 

(6) Dabelow, Concurs der Glaübiger, pag 511. 

(7) Meismer , von stillschw. Pfandrecht, § 39, in fine. 

(8) Mühlenbruch, doctrina Pandectarum, § 418. 


( 254 ) 


instrumentum privatum fuit fundamentum, præferendum esse: itidem 
in pignore pretorio valet, quod scilicet, si emanet a magistratu, cui jus 
actorum est et fidei publice, praeferendum est alteri, quod captum est. 
et constitutum a magistratu, cui jus actorum et fidei publice leges nulla- 
tenus concessere: ut pignorum prioritatem semper faciat instrumenti , 
quo probantur, qualitas. Itaque, si pignus conventionale, instrumento 
publico munitum, concurreret cum legali et judiciali, ejusmodi instru-' 
"mento carentibus, conventionale absque dubio proponeretur; si autem 
triplex illud pignorum genus instrumento publico munitum. concurreret, 
nullum praeferri deberet: nam, ubi nemo alterum preyenit quâdam 
prerogativà, liquide sequitur, in exercitio jurium omnes omnino æquali 
ratione concurrere. Nisi tamen regula « potior jure, qui prior tempore", 
- alterutrius prioritatem determinaret, quod autem ad nostram rem hie 
minus spectare, quivis sentit. À 


Nec de hisce modo digladiantur scriptores, verum etiam de concursu . 
pignoris, instrumento publico probati, cum privilegiato pignore , quod 
hujusmodi instrumento non nititur. Multi, inter quos Glück (1), 
Westphal (2), Bolley (3), Schweppe (4) et Gesterding (5), volunt, 
hypothecam simplicem , instrumento publico probatam , privilegiatæ , 
hujuscemodi non probate , preferri: « Gott mag wissen, ait Gesterding, 
worauf sich der Vorzug der privilegirten Hypotheken vor den öffent- 
lichen gründen sol. Vielleicht darauf , weil es, wenn privilegirten 
Hypotheken mit einfachen concurriren, nicht darauf ankommt, ob sie 
älter sind oder nicht; aber Leo’s Constitution beruht nicht darauf , 
dasc bey privathypotheken blosz das höhere alter ungewis ist, sondern 
darauf dasz eine privaturkunde überhaupt nicht gegen einen dritten 
also auch die Hypothek selbst nicht erweitter." 


Verum ab hisce viris liceat dissentire, et potius cum Boehmer (6), Zon 


(1) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 18. pag. 292. 

(2) Westphal, Pfandrecht, $ 166. -` (5) Bolley, von offentl. unterpfand, , $ 119. 
(4) Schweppe, Juristiches Magaz, pag. 149. 

(5) Gesterding, Pfaudrecht, pag. 255 - 254. 

(6) Boehmer, Exerc. ad Pand., tom. III. Ne 60, 


( 255 ) 


Loehr (1); Warnkoenig (2), Mühlenbruch (3) et Thibaut (4) dicere, 
simplicem hypothecam, etsi instrumento publico munitam, pignoris pri- 
vilegium numquam superare posse. Neque tamen ad fundamentum, quo 
Thibaut nostram opinionem firmare studet, nos provocabimus ; quippe; 
quod Gesterdingii verbis supra descriptis omnino evertitur; sed dicimus, 
quoad hypothecam privilegiatam in concursu cum altera non privilegiata, 
. sed instrumento publico probata, de tempore, quo constituta est, num- 
quam sermonem esse posse, quum jure potior sit, etiamisi tempore sit 
posterior; eamque hoc uno fundamento, non alio , seniper jus prælationis 
habere, etsi instrumento publico probata non sit. Neque verum est , quod 
contendit. Gesterding : hypothecam , etsi privilegiatam , tamen instrumento 
privato adversus: tertium probari non posse: qua enim esset hujusmodi 
ratio ? Sane satis aptam nemo dabit, nec Gesterding dedit. Hoc saltem 
verum est, diem, quà hypotheca dicitur constituta, sic contra tertium 
probari non posse; sed, uti vidimus, de die, qua constituta est hypoilieca 
privilegiata, quæri nequit, si concursus est cum altera non privilegiata , 
nec igitur exinde contra nostram opinionem. quidquam sequitur. 


roh § Vil. 
DE CREDITORIBUS TEMPORE PRIORIBUS. 


Varia privilegia, quorum vi potiora in jure habentur pignora, vidimus, 
uti et prelationem, quam inter non privilegiata facit instrumentum pu- 
blicum; ad ea itaque collocanda delabimur, que nec privilegio munita 
sunt, nec instrumento publico aut quasi publico nituntur. 

. Et quidem in illius generis pignorum concursu statuunt Romani re- 
gulam notissimam « qui potior est tempore, potior est jure" ; aut, si 
velis, « prevalet jure, qui praevenit tempore" (5). Quemadmodum haec 


C1) Von Loehr, Archiv. für civilist. Praxis, tom. VI. pag. 150. 

(2) Warnkenig, comm. , vol. I. pag. 528. 

(5) Mühlenbruch, doctrina Pandectarum , $ 418. 

(4) Thibaut, Civilistiche Abhandel., pag. 126. — System des Pandekten-Rechts, $ 659. 
(5) L. aa. dig., lib. XX. tit. 4. — L. 2, 4, 8, cod, lib. VIII. tit, 18. 


( 256 ) 


regula ipsius rei nature est consentanea, ex eo maxime cernitur , quod 
debitor pigneratitius , licet ita pignoris dominus remaneat, ut in regula 
illud alienare possit et aliis creditoribus iterum iterumque pignori dare, 
tamen hisce juri quæsito anterioris creditoris derogare nequeat, quum 
nemo plus juris transferre in alium possit, quam ipse habet. Que cum 
ita sint, debitor, qui rem suam jam obligaverat, et postremo alteri cre- 
ditori jus pignoris etiam concessit , huic nullatenus jus absolutum et liberum, 
sed tantum subordinatum juri prioris creditoris transferre potuit: alias 
enim debitor ad libitum totam creditoris securitatem evertere posset, quod 
hypothecarum nature quemadmodum adversaretur, quisque vidit. 

Ut nunc ad regule nostre applicationem veniamus, ea non solum 
obtinet quoties hypothece plures concurrunt simplices, nulla forma pu- 
blicà munitæ; verum etiam, si plura pignora privilegiata, vel instrumento 
publico innixa: etenim utrimque idem flagitat ratio supra a nobis des- 
cripta, quum debitor, eo quod postea jus pignoris eque privilegiato 
concessit posteriori creditori, vel ei instrumentum publicum dedit, tamen 
hisce juri prioris creditoris, itidem privilegiati, derogare non potuit, nec 
securitatem ejus debiliorem reddere. Id autem esse intelligendum de 
pignoribus, eadem ratione privilegiatis, id est, ejusdem valoris, fere 
pudet commemorare: itaque nullus umquam creditor, licet tempore 
eliam prior esset, fisco præferri potuit, sed iis tantum, qui secum 
eodem privilegio fruebantur. Cessat autem nostra regula in pluribus casi- 
bus. Primum in hypothecis, ob versionem in rem privilegiatis: quippe 
in quibus, uti vidimus, contraria valet: « gui posterior est tempore , 
potior est jure"; qua sine posterioris creditoris in rem versione reli- 
quorum creditorum causa haud fuisset salva. Deinde, cessat quoque 
in quibusdam pignoribus pretoriis, iis nimirum, que constituta per 
missionem in bona per excellentiam pretoria appellantur, in quibus 
quippe singulare est, quod inter plures creditores in possessionem missos 
nullus potior sit habendus, licet diversis temporibus in possessionem ve- 
nerint, quum alteri creditori in possessionem misso, ceteri adhærere 
possint omnes (1). Cessat tandem in hypothecis a diversis obligate rei 


(1) Le 12. pr. dig., lib, XLII tit. 5. 


(37) 


bone fidei possessoribus constitutis (1). Ceterum in regula adhibenda ob- 
servandum est, nec ex eo alterum creditorem tempore priorem intelligi , 
quod ante alterum ejus creditum natum sit, sed ex eo tantum , quod 
jus hypothece ejus sit prius constitutum. Generaliter enim, jure potior 
dicitur, qui primus hypothecam accepit, quibus verbis declaratur, quo- 
cumque modo debitoris rem teneri obnoxiam: ideoque, nec intererit, 
conveneritne de pignore debitorem inter et creditorem, an pignus ju- 
dicis auctoritate fuerit occupatum ; an lege ipsa concessum. Nec adeo 
pignoris causa melior exinde redditur , quod pro debito privilegiato sit 
constitutum, aut a priori rei domino. Sed nec dubitandum, quin is se- 
cundum regulam supra scriptam, cui genéraliter bona obligata sunt, 
potior sit eo, cui quid postea specialiter ex iis bonis fuerit obligatum : 
non minus enim generali oratione singule res obligantur, quam si de 
singulis specialiter convenisset; erit potior, inquam, non tantum, ut illi 
de bonis debitoris prius satisfieri debeat quam secundo, de quo nemo 
ambigit, sed potior in illa ipsa re vindicanda et distrahenda, que spe- 
cialiter erat oppignerata, quamvis ex ceteris rebus pecuniam suam re- 
digere posset. Nisi forte priori quædam res sint specialiter obligate, et 
preterea, nisi sufficiant eæ, in eaindem causam ceteræ omnes genera- 
liter obligate, ex quo genere deinde secundo creditori quzdam spe- 
cialiter sunt obligate: nam eo casu, quamdiu primo creditori de rebus 
specialiter illi obligatis satisfieri potuérit, secundum conventionem ipse 
secundo creditori in ceteris non posset praeferri: non quod secundum cre- 
ditorem , contra regulam supra scriptam , potiorem esse velimus, sed 
quod , deficiente conditione, sub qua ceter res generaliter obligate erant, 
non jam illi, sed soli secundo obligate intelligantur: quippe, si secundus 
creditor plane esset nullus, tamien, si secundum conventionem ex rebus 
specialiter obligatis priori posset satisfieri, ceteras res obligatas vindicare 
jam nullatenus posset (2). 

Quz hucusque retulimus ad eos modo créditotes spectant, qui diem 
juris sui natalem demonstrare possunt. Sed quid si de ea neutiquam con- 
staret, et ulrimque incerta ésset pignoris constitutio ? Et in aprico est, 


(1) L. 10. cod., lib. VIL. tit. 72. (2) L. a. ad VHL. tit. 14. 


( 258 ) 
ubi nulla prelationis causa demonstratur et utriusque causa par invenia- 
tur, utrumque concurrere. Æque tamen perspicuum est, in pari causa 
possessorem potiorem habendum esse. 

Sed quid, si res eadem pluribus eodem tempore pignori sit data ? 
Omnes rursus in piguore concurrere, explorati juris censemus: ubi 
enim nemo alterum prævenit, consentaneum est, ut in exercitio jurium 
æquali ratione concurrant omnes. Neque vero id uno éodemque modo 
accidit: nam aut ita datur hypotheca, ut singulis in solidum; aut ita, 
ut pro partibus obligata intelligatur. Si nunc utrique creditori in solidum 
res sit obligata, singuli adversus extraneos servianà utuntur; si concur- 
rant, concursu partes fiunt, ut de legatariis traditum, quibus singulis 
eadem res est legata: atque, si inter ipsos questio moveatur, possidentis 
melior erit conditio; non quod sic disparem esse velim eorum conditio- 
nem, sed quod ex jure certo in pari causa polior evadat possessor, 
quemadmodum id de hypothecis tradit Ulpianus (1). Sin autem certum 
est, pro partibus rem esse obligatam, res expedita erit, quum divisum 
sit inter creditores pignus: nec enim singulos plus quam suam partem 
aut possidere aut vindicare posse, iterum testem habemus U/pianum di- 
centem : « Si autem id actum fuerit, ut pro partibus res obligarentur, 
actionem utilem competere et inter ipsos, et adversus extraneos, per 
quam dimidiam partis possessionem apprehendant singuli" (2). Alium 
Ulpiani subjiciamus locum, ut: magis appareat actio, quà creditores 
pigueratitii hie utantur: « In salviano interdicto, si in fundum com- 
munem duorum pignora sint ab aliquo invecta , possessor vincet: et 
erit eis descendendum ad servianum judicium” (3). Ex iis elucet, - 
Ulpianum hic actionem servianam inter et interdictum salvianum  dis- 
tinguere, cujus rei explicationem praebet Cujacius: « Igitur si duobus 
res sit obligata pro partibus, actione serviana inter ipsos reddita 
dimidia pars possessionis avocabitur, sed non (ut hanc persecutus 
speciem Ulpianus scripsit) interdicto salviano, quoniam in interdieto 
salviano de sola possessione agitur, non quæsito partium jure, cujus 


(1) L. 10. dig., lib. XX. tit. 1. (2) Leg. laud. 
(5) L. 2. dig., lib. XLI, tit. 33. ; 


(259 ) 


cum sit par causa, vincere possessor debeat. In serviana de jure 
quæritur. Jus autem pignoris singulis pro parte competit; hoc igitur 
jure probato, possessionis pars dimidia avocabitur , sic fit, ut qui 
vincit in salviano non vincat in serviana” (1). Absque ullo fundamento 
Westphal (2) propositam Cujacii rejicit distinctionem , quam merito 
plurimos admisisse video (3). 

Tandem, si in utramque partem nil esset dictum, id est, si res plu- 
ribus communiter esset obligata, quaeritur utrum pro virili parte singulis 
obligata sit, an potius pro quantitate debiti? Et magis est, ut non in 
solidum , aut partibus æquis, sed pro debiti quantitate pignus et possi- 
dere et vindicare possint, quemadmodum luculenter Marcianus testatur: 
« Si duo , inquit, pariter de hypotheca paciscantur, in quantum quisque 
obligatam hypothecam habet , utrum pro quantitate debiti, an pro par- 
tibus dimidiis , queritur ? et magis est, ut pro quantitate debiti pignus 
habeant obligatum" (4). Igitur finge, eumdem fundum pignori duobus 
obligatum , quorum uni centum, alteri ducenta debentur: in tres partes 
fundus dividi debebit; duas feret, cui ducenta debentur; alter, cui 
centum, unam, nempe proportione omnimodo servata: nam, que, ratio 
unius est ad duo, eadem est centum ad ducenta, nimirum dupla. 

Sed observandum est, quemque adversus pignoris possessorem pro de- 
biti quantitate agere posse, nisi aliter conventum esset, aut cuique cre- 
ditori pro parte pignus obligatum ; sed audiamus Marcianum: « Sed 
uterque » si cum possessore agat, quemadmodum? ‘utrum de parte 
quisque , an de toto, quasi utrique in solidum res obligata sit? Quod 
erit dicendum , si eodem die pignus utrique datum est separatim: sed 
si simul illi et illi, si hoc actum est, uterque recte in solidum agit; 
si minus, unusquisque pro parte" (5). 


(1) Cujacius, observ. lib V. cap. 24 in fine. 

(2) Westphal, Pfandrecht, $ 155. not. 174. pag. 226. 

(5) Schweppe, Römisches Privatrecht, vol. I. $ 515. — Merillus, observ. lib, II. cap. 29. 
Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 316. 

(4) L. 16, $ 8, dig., lib. XX. tit. 1. 

(1) L. L. Faber (de erroribus pragmaticorum, decad. XXI, err. 9.) contendit, fragmentum 
nostrum esse T'iboniani emblema, imo quæstionem ibi propositam esse absurdam, nec minus 
responsionem. Sed hoc neutiquam verum videtur: conf. Westphal, Pfandrecht, $ 155. not. 175. 
pag. 222, — Platner ad Marcianum de formula hypothecaria, exerc. ll. pag. 42. Lipsiæ, 1759. 


( 260 ) 


Sed iis supersedeamus, ordinem creditorum in concursu collocandorum 
quadam conclusione repetentes. Nimirum, inter omnes creditores prin- 
cipem locum obtinet fiscus, quatenus habet privilegium , secundum, qui 
.ad militiam emendam dedit mutuam pecuniam, sibique instrnmento , 
testium subscriptione munito, de hypotheca nominatim cavit; post hunc 
collocanda uxor, dotem repetens, liberique ejus, qui noverce, item re- 
petenti dotem, preferuntur, omnibus adeo anterioribus creditoribus, 
non autem nisi noverca ipsa concurrat; eos excipiunt, qui pecuniä cre- 
dità ceteris creditoribus salvam rem fecerunt; et deinceps reliqui ita 
sequuntur, ut quisque tempore prior et jure potior habeatur, ratione 
tamen habita pignorum, que publicis aut quasi publicis nituntur instru- 
mentis, prerogative. 


§ VII. 


DE HIS, QUI IN ALIORUM LOCUM SUCCEDUNT ET DE JURE CREDITORIS POSTERIORIS. 


Font.: Dig. lib. XX. tit. 4. — Cod. lib. VIIL tit. 19. — Paul. Sent. 
Recept. II, 15. $. 8. 
Litt.: 7. J. Ring, de jure offerendi posterioribus creditoribus hy- 
pothecariis contra priores competente. Erfordiæ, 1700. 
E. Berghoff, diss. de successione hypothecaria. Goettingæ, 1744. 
Becmann , diss. de successione creditoris in alterius et suum 
ipsius locum. Goettinge , 1781. 
C. G. Haubold, diss. de jure offerendi, ex quo in priorem cre- 
ditorum locum. succeditur. Lipsiæ, 1795. 


Caput nostrum claudant jura creditorum posteriorum et successio hy- 
pothecaria, de quibus cognoscendi negotio nunc occupemur. 

Trita res est, creditores pigneratitios, licet inferiores , nihilominus 
pignus illudque efficax habere constitutum , vi cujus rem pigneratam vin- 
dicare ab alio quovis possessore extraneo et avocare valent. Sed tum vi- 
delicet nil juris habere intelliguntur, si cum prioribus creditoribus pigne- 
ratitiis agant: quippe quibus invitis posterior nec pignus distrahere nec 
vendere posset; imo nec ipsos priores cogere, ut ad pignus vendendum 


ta + PTS INR 


( 261 ) 


procedant (1), etiamsi unum ex iis vicisset; nam hee victoria contra re- 
liquos ei nullatenus prodesse potest. Vendito autem pignore, potiorem 


creditorem ei licebit convenire et superfluum ex pretio redacto persequi. 


Quoniam autem vel quivis extraneus id assequitur, ut debitum solvere 
pro debitore, eumque etiam ignorantem, quin imo invitum liberare 
possit, et ita creditores pigneratitios omnes removere, quidni et ita pos- 
teriori creditori pigneratitio priorem liceret ? Itaque merito constitutum 
est, ut quoties posterioris creditoris pigneratitii interesset , sese pignus 
possidere et distrahere, ei subveniretur jure offerendi, quod in eo con- 
sistit, ut alter creditor posterior offerendo quod alteri priori debetur, in 
hujus locum succedat, illius hypothecam in se transferat, eáque prior 
effici creditor possit; rescripsit enim Imperator Severus: « Qui pignus 
secundo loco accepit, jus suum ita confirmare potest, si priori cre- 
ditori debitam pecuniam solverit; aut, cum obtulisset , isque accipere 
noluisset, eam obsignavit, et deposuit, nec in usus suos convertit" (2). 
Successio igitur hypothecaria obtinet absque consensu debitoris pignera- 
titii, imo contra nutum creditoris, solutionem crediti sui recusantis, modo 


oblatio fiat et depositio, non partis, sed totius debiti, ac non modo sor- 


tis, verum etiam usurarum, que effectum subit solutionis. Hujuscemodi 
successionis hypothecariæ utilitas est, quod convalidetur exinde posterius 
pignus, sic ut creditor succedens ipse nunc rem obligatam possidere 
possit et ad venditionem provocare, quam anteriores creditores impedire 
poterant; et impedire, quominus a posterioribus fiat: ratione autem pro- 
prü crediti successorem retinere eumdem locum, quem ante habuerat , 
vix est quod notetur. Deinde etiam salvum intactumque jus ipsi rema- 
net repetendi sortem et usuras priori creditori solutas, eodem nimirum 
loco, quo prior creditor collocabatur (3). Utrum autem usure usurarum, 
creditori solutarum , repeti possint, varie esse defensum video. #”estphal(4) 
distinguit, an creditor offerens proprio motu egerit, an precibus debitoris 
permotus: illo casu neutiquam ; hoc autem semper usurarum usuras 


(1) L. 1. cod., lib. VIII. tit. 46. — L. 12, dig., lib. XX. tit. 4. 
(2) L. 1. cod., lib. VII, tit. 19. 

(3) L. 12. dig. lib. XX. tit. 4. — L. 16. lib. XX. tit. 5. 

(4) Westphal, Pfandrecht, $ 179. 


( 262 ) 


repeti posset, quippe qui debitoris negotium gessisset. Plures tamen video, 
qui hanc distinctionem rejiciunt; et profecto videtur rejicienda , si ad 
sequentia Marciani verba attendamus: « Sed tamen usurarum , inquit, 
quas creditori primo solvit, usuras non consequetur. Non enim nego- 
tium allerius gessit, sed magis suum. Et ita Papinianus libro tertio 
Responsorum scripsit, et verum est" (1). Nec obstat , quod dicat estphal: 
cessare hic legis verba, negotium enim debitoris esse gestum. Nam magis 
est, ut tunc creditor offerens, licet suadente debitore, proprium ges- 
sisse negotium, propriamque promovisse utilitatem dicatur. Tandem, ut 
successionis hypothecarie indoles et natura diligenter perscripta habea- 
tur, reliquum est, ut addamus, remotiorem creditorem , vi juris offe- 
rendi in potioris hypothecam succedentem, conditionem intermedii cre- 
ditoris deteriorem. facere numquam posse (2). 

Ceterum jus offerendi in omni pignorum genere obtinet,-tam in ex- 
presso quam tacito, in prætorio, etiam in privilegiatis , adeoque contra 
fiscum, et uxorem, que dotem repetit, uno verbo, in omnibus, quot- 
cumque in jure prodantur pignorum species. 

De creditoribus, quibus jus olferendi competeret, non una est scrip- 
torum sententia. Gesterding (3), Haubold (4), Becmann (5) et alii 
sustinent, illud posterioribus tantum creditoribus competere, ita quidem, 
ut creditor tempore prior semper præferri posteriori deberet. Alii, nec ii 
pauci, inter quoslaudabimus Schweppe(6),Schulting(7), W arnkoenig (8), 
Leyser (9) et Glück (10), malunt jus offerendi omnibus addicere credito- 
ribus, sive proximis, sive remotis, imo et potiori adversus inferiorem , 
quoties ipsius intersit, dummodo hypothecam habeant in eadem re cum 
creditore, cujus locum occupare student. Sane huic opinioni non me- 


(1) L. 12. $ 6. dig., lib. XX. tit. 4. 

(2) L. 12. § 9. eod, (3) Gesterding , Pfandrecht, pag. 26e. 
(4) Haubold , de jure offerendi, cap. III. $ 1. in fine. 

(5) Becmaun, diss. de successione, etc. $ 17. 

(6) Schweppe, Römisches Privatrecht, vol. I. $ 322. 

(8) Schulting, ad Pauli sent. recept., lib. II. tit. 15. $ 18. 

(9) Warnkoenig, comm., vol. I. pag. 531. 

(10) Leyser, Medit. ad Pandectas, spec. GCXXXI. med. 6. 

(11) Glück , Erläuterung des Pandektenrechts, vol. 19. pag. 355. 


A ram ur 


( 263 ) 


diocriter patrocinatur Pauli locus dicentis: « Novissimus creditor 
priorem oblata pecunia, quo possessio in eum transfertur, demittere 
potest. Sed et prior creditor secundum creditorem, si voluerit, demittere 
non prohibetur, quamquam ipse in pignore potior sit” (1). Exclu- 
duntur autem a successione hypothecaria creditores chirographarii; cre- 
ditores pigneratitii, quibus in aliis rebus data est securitas; denique illi, 
qui- hactenus in nuwerum creditorum. nondum fuerunt: etenim habent 
hi omnes vel jus persotiale tantum contra debitorem, vel jus in re, quam 
non possidet is, contra quem jus offerendi esset exercendum; quo utro- 
` que casu contra creditorem antiquiorem, tamquam tertium, nec agi 
potest, nec ipse cogi ad locum sutim cedendum (2). 

Jam dispiciamus contra cujus generis creditores jus offerendi potest 
exerceri. Et quidem censemus , illud posse contra solos creditores, qui 
rem pignori obligatam possident, licet ceteroquin remotiori loco ab offe- 
rente distent (3); sive ipsi jam jure offerendi sint usi, quippe quod 
tamdiu potest continuari donec supersunt creditores hypothecarii, quibus 
hoc modo sui pignoris convalidandi esset animus. Neque vero contra 
emptores rei distracts posset exerceri (4), exceptis tribus tamen casibus, 
nimirum: si extraneus emptor in prioris creditoris jus succedit (5); 
deinde, si potior creditor ipse a debitore rem emit (6); denique, quando 
fidejussor rem comparavit pigneratam (7). - 

Neque vero ita modo, ut retulimus, in alterius pignore succedimus : 
nam sunt porro alie quedam cause, quibus non ex jure singulari, sed 
ex jure communi tum locus est, quando ceditur, aut legatur, aut alio 
quocumque juris communis negotio nostrum pignus in alterum tranfer- 
tur. Sed de iis nobis non esse agendum, quivis videt. 

- Restat, ut dicamus, non semper dari juris offerendi facultatem; duplici 
namque ratione cessat, nempe ordinarià , vel extraordinariä: illud con- 


(1) Panl, sent. recept., lib. II. tit. a3. $ 8. 
(2) L. 12. $ 8. dig., lib. XX. tit. 4, — L. 12. cod., lib. VIII. tit. 14. Cf. Bachovius, tract. 


de pig. et hyp., lib. IV, cap. 17. t (5) L. 16. dig., lib. XX. tit. 4 
(4) L. 3. cod., lib. VILI. tit. 20. (5) L. 5. $ 1. dig., lib. XX, tit. 5. 
(6) L. 1. pa : lib. VIIL. tit, 20. (7) L. 2. dig., lib. XX. tit. 5, 


( 264 ) 

tingit, ubi hypotheca, creditoribus volentibus , publice est distracta : jure 
enim tunc praesumitur, rem meliori pretio venire neutiquam potuisse, 
meritoque emptor securus pronuntiatur (1); hoc autem , übi per pre- 
scriptionem, id est, non utendo per idem temporis spatium, quo hypo- 
thecaria actio tollitur; juris offerendi perimitur facultas (2). Ultimo casu 
diligenter est distinguendum, an creditor anterior pignus.possederit, vivo 
debitore; an, eo mortuo, in ejusdem potestate tamquam res propria 
fuerit: priori casu ad præscriptionem perficiendam 40 anni; posteriori 
vero 30 requiruntur (3). 


GAP. VI: 
S I. QUBUS MODIS PIGNUS SOLVITUR GENERATIM. 
Font: Dig. lib. XX. tit. 6. 


Que hactenus recensuimus , tantum eo tendebant, ut monstaretur , que 
hypothecæ vis esset et potestas; quemadmodum nasceretur pignus, cu- 
jusque nature esset ex eo nato jus, tam ratione debitoris, sive extranei 
pignus tenentis, quam alterius creditoris pigneratitii concurrentis. Neque 
vero perpetuum est pignoris jus, imo potius sat mültis perimitur modis, 
qui quales sint, nunc dispiciemus. 

Et quidem ante omnia respiciendum est ad quatuor momenta; quibus 
maxime nititur pignoris jus: scilicet primum ad obligationem principa- 
lem, in cujus securitatem pignus concessum est; deinde ad creditoris , 
cujus gratià pignus comparatum est, voluntatem , quà nempe pignus 
esse velit; denique ad debitoris jus in re pigneri data, quia nemo plus 
juris ab alterius persona comparare sibi potest, quam illa habebat, cujus 
jure utitur; tandem ad rem existentem, quæ in debiti securitatem 
pignori est data, ut, solutione deficiente, eam creditor distraheret , 


(1) L. 3. p. cod. , lib. IV. tit, 4. — Westphal, Pfandrecht, § 177. Pag 269. 

(2) Muhlenbruch, doctrina pandectarum, vol. II. § 418 in fine. 

(3) L. 7. $ 2, 3. cod., lib. VII. tit. 59. Cf. Berghoff, diss. de successione hypothecaria , 
$ 41 — Erxleben, Wiindifis de jure pignorum, $ 261 - 262. 


( 265 ) 


eique inde satisfieret. Nam et totidem modis accidit, ut, vel uno ex 
hisce sublato, necessario nexus pignoris solvatur, atque jura ex eo orta 
extinguantur. Que, cum ita sint, ut in quatuor locis de hisce agamus, 
rei ipsius jubet ratio. 


su 


DE EXTINCTIONE PIGNORIS SOLUTIONE OBLIGATIONIS PRINCIPALIS. 


Pignora esse obligationum accessoria, nisi cum Justiniano dicere mi- 
nistros malueris, jam salis supra memoravimus: quoniam autem, exlinctio 
principalis itidem accessorium extinguat, neminem fugiet, obligatione 
principali, id est, ea, in cujus securiatem pignus erat constitutum, ex- 
tincta, pignoris quoque extinctionem accidere: quam enim adhuc desi- 
deraret securitatem creditor? Sic tamen hic loquimur, ut de vera atque 
absoluta obligationis extinctione intelligatur, ita ut non solum nulla juris 
civilis, sed nec naturalis obligatio, nec adeo minima alterutrius pars 
subsistat, Primum quippe, ut supra retulimus, obligatio, in cujus secu- 
ritatem pignus constituitur, etsi naturalis, tamen sufficeret: quare præ- 
scriptio obligationis principalis pignus minime perimit, quoniam præ- 
scriptione, etsi actio, minus tamen naturalis tollitur obligatio (1), quo 
sensu Imperator Gordianus rescripsit: vincula pignoris durare perso- 
nali actione submota (2): igitur, durante naturali obligatione, jus 
pignoris salvum esse intelligitur, nec est quod, velut alii videntur (3), 
hujus rescripti difficultate laboramus. Deinde, obligationis personalis 
altera tantum parte sublata, pro neutra pignus extinguitur, sed potius 
in totum remanet obligatum pro parte nondum extincta, nimirum propter 
pignoris individuam causam. Quocumque ceterum modo sublata obliga- 
tione, semper pignus extinguitur: parvi enim refert genus extinguende 
obligationis, sive creditori satisfactum sit, sive non (4); sive ipso jure 


(1) Glück, Erläuterung der Pandekten, vol. 19. pag. 413. 

(2) L. 2. cod., lib. VIII. tit. 51. 

(3) Male banc legem interpretantur doctores Lovanienses in Recitat., lib. II. tit. a 3. 
(1) L. 5. cod., lib. VILL, tit. 51, L. 6. priucip. dig. , lib. XX. tit. 6. ET 1. cod. , lib. ILI. tit. 28. 


( 266 ) 


liberatus debitor, sive exceptionis ope (1); sive solutione , sive alio quo- 
cumque modo, in jure solutioni æquiparato, utputa, compensatione , con- 
fusione, datione in solutum, novatione, sive expromissione , aut delegatione, 
oblatione pecuniæ cum depositione, quibus omnibus pignus extingui, ab 
imp. Diocletiano et Maximiano est rescriptum (2). De hisce pignoris 
extinguendi causis verbum addere non pigebit. 

Tritum est, jure Romano extinctione obhgationis principalis pignus 
non semper ipso jure extingui, sed potius quibusdam casibus ope ex- 
ceptionis: namque pignus, utpote accessorium, sequitur fata principalis 
obligationis, qué ipsa ipso jure , aut ope exceptionis, extinguitur. Sic, 
si debitor juramentum præstitit, se nil creditori debere, obligatio. prin- 
cipalis proindeque pignoris jus non ipso jure tollitur, sed creditorem 
agentem exceptio jurisjurandi repellit (3). 

Ut pignus extinctum dici queat obligationis principalis solutione, ea 
rite facta sit et vera oportet, ita quidem, ut pecuniam acceptam retinere 
sibi potuerit creditor: quum, si id ipsum quod solutum est, aut tan- 
tumdem ab alio repetitum esset, pignus neutiquam perimi, placet Paulo 
scribeuti : « Titius, qui mihi sub pignoribus pecuniam debebat, cum 
esset fisci debitor, solvit mihi que debebat, postea fiscus jure suo 
usus, abstulit mihi pecuniam ; querebatur , an liberata essent pignora ? 
Marcellus recte existimabat: si id quod mihi solutum est, fiscus 
abstulit, non competere pignorum liberationem. Neque differentiam 
admittendam esse existimo , interesse putantium, id ipsum quod solu- 
tum est, an tantumdem repetatur" (4). 

Diximus et novatione et expromissione pignus cum principali obliga- 
tione tolli; quod quemadmodum rationis est ex eo maxime cernitur, quod 
sive fiat novatio, sive expromissio, semper nova obligatio contrahatur, et 
prior omnino extinguatur. Nec equidem sciam, anne quis strictis jurium 
principiis inhaerens, intellexerit, pignoris jus novatione perdurare posse , 
quamquam etiam id convenerit inter contrahentes, vel, expromissione 


(1) L. 13. dig., lib. XX. tit. 6. L. 19. cod., lib. tit. 32. 
(2) L. 3. cod., lib. VIII. tit. 31. (B) L. 4o. dig., lib. XII. tit. 2, 
(4) L. 21. dig., lib. XLIX. tit. 14. 


ee „EIN 


( 267 ) 


facta, firmum stare, etsi de eo inter pasciscentes convenerit? Nam civium 
pactis rei natura frangi nequit, nec fieri, ut obligatione, que est prin- 
cipale, sublata, pignus, quod est accessorium, non intereat; ideoque, si 
pasciscentes, novatione facla, jus pignoris reservassent, antiquum jus 
pignoris. non ad novam obligationem transiret, sed plane novum pignus 
concederetur (1). Verumtamen a nimio juris rigore merito placuit rece- 
dere, atque obtinuit, non obstante novatione, pignoris reservationem 
effectum sortiri, quod plurimis fragmentis fulciri credimus (2) 

Queri poterit quoad debiti oblationem, quid, si creditor pecuniam 
nollet accipere oblatam? an ex eo, quod per eum stat, quominus pecuniam 
accipiat, quasi conditione impletà, pignus liberaretur ? Nequaquam: so- 
lutione enim ejus quod debetur et prestatione, non oblatione liberatio 
nascitur. Datur tamen et in hac iisque similibus causis adversus creditoris 
injustam recusationem debitori cautio, nimirum ut, illo recusante, pecu- 
nia testato oblata consignetur, et solemniter deponatur in loco aliquo 
publico, id est, in quo idoneus judex eam rem deponi jusserit; quo sub- 
seeuto scilicet, et debito liberatur debitor, et pignoris jus extinguitur (3). 

Confusione liberatur pignus cum eadem persona simul rei obligate 
dominus et creditor pigneratitius esse coepit: utputa, creditor pignerati- 
tius pignoris acquisivit dominium , aut rei dominus creditori tamquam 
heres successit, vel obligatio ei cessa est (4): ils scilicet. casibus pignus 
omnino extingui ex eo clarum est, quod principali obligatione lapsa, 
quippe quum nemo creditor simul et debitor esse possit, pignus ipsum 
per consequentiam intercidat necesse sit. Sed hoc non est perpetuum ; 
propter æquitatem placuit a juris recedere rigore, et rescissa confusionis 
causa, jus pignoris reviviscit. Quinimo cerlis casibus confusioni locus 
non est, quamquam creditor rerum obligatarum dominus sit, tumque 
hypothecam in propriis rebus consistere cernitur: quippe quà ei opus est, 
ut contra inferiores creditores sese defendat. Siquidem, primum extra- 
neus rei obligatz possessor hypothecam in sua re habet, si ei debitum 


(1) Gesterding, Pfandrecht, pag. 286 - 287. (2) L. unic. cod., lib, VIII. tit, 27. — 
L. 5. dig., lib. XX. tit. 4, (5) L. 19. cod. , lib. IV. tit. 22. 
(4) L. 5o in fine digest., lib. XLIV. tit. 2. — L. 29. dig., lib. XIII. tit. 17. 


( 268 ) 


solyenti creditor hypothecam cesserit (1); item deinde, qui rem a debitore 
emit, ut ex pretio soluto pigneratitio creditori satisfiat (2): denique etiam, 
si creditor ipse vel fidejussor pignus comparaverit (3); tandem in hypo- 
thecis pro dote et iis quæ liberis in parentum bonis sunt concessæ, cre- 


ditores in proprias res habere pignus, ea docent que alias hisce de rebus _ 
diximus. 


S II. 


DE EXTINCTIONE PIGNORIS, JURE DEBITORIS CESSANTE. 


Ratio dissolvendi pignoris, quoad subjectum, est in debitore, ubi jus, 
quod habuit, in re oppignerata amittit. Sane, veluti nemo plus juris in 
alterum transferre potest, quam ipse habet; ita jure debitoris, pignus con- 
cedentis, extincto, per consequentiam ex causa anteriori penitus corruit 
pignus: firmum autem tum subsistere intelligitur , cum debitoris jus in re 
pignori obnoxia ex ejus voluntate desinit: alias tota creditoris securitas ab 
arbitrio penderet debitoris, quod quam pignorum indoli adversaretur , cla- 
rissima luce fulget. Idem obtinet, si debitor ex obligatione personali rem 
alteri restituere debuit, quamvis novus proprietarius a debitore reparatio- 
nem damni, quod onere imposito sentit, petere, imo, ut sibi caveatur 
onus impositum non esse, possit postulare. 


S IV. 
DE REMISSIONE PIGNORIS. 


Font.: Cod. VIII. tit. 26. 
Litt.: C. Thomasius , diss. de remissione — vel hypotheese per 
remission. debiti ét consensum in alienationem rei. Hale, 17 15. 
C. Thomasius, diss. de remissione tacita pignoris: per consensum 
in novam oppignerationem. Hale, 1715. 


(1) L. 19. dig., lib. XX. tit. 4. (2) L. 3. princep. dig. , lib. XX. tit, 5. 
(3) L. 5. $ 1. dig., lib. XLIV. tit. 2. 


( 269 ) 


ET C. Thomasius, diss. de remissione tacita pignoris vel hypothecæ 


per acceptionem chirographi novi aut fidejussoris. Hale , 1716. 
J. L. C. Puttmann, diss. de remissione pignoris, Lipsie, 1775. 


Antequam ad sequentem modum dissolvendi pignoris, ad quem dila- 
bimur, eamus, forsitan haud inutile. erit admonuisse, de solo pignore 
conventionali , neutiquam de tacito nec de judiciali sive pretorio agi, 
ubi de pignoris remissione dicimus. 

Quemadmodum pignus consensu contrahitur, ita et dissolvi manifes- 
tum est, ut docent Impp. Severus et „Antonius rescribentes: « obliga- 
tionem pignoris consensu et contrahi et dissolvi." Nullatenus vero hic, 
uti in constitutione, et debitoris et creditoris consensu opus est; namque 


et soli creditori, in cujus unicam equidem gratiam pignus est constitu- 


tum, suo juri renunciare, sicque pignus liberare licere, nemo prudens, 
opinor, dubitabit. Hanc renunciationem Romani pignoris appellant re- 
missionem. 

Eam nonnisi a creditore, cui bonorum suorum est administratio, rite 
fieri posse, fere pudet recensuisse. Sed forte mirum videbitur, eam effec- 
tum non raro sortiri, etiamsi fortasse renunciatio debiti, in cujus securi- 
tatem pignus est constitutum , fieri nequeat. Quoad remittentis volunta- 
tem, de ea omnino constabit, ut remissio facta intelligatur : nemo enim 
suo juri renunciasse creditur, nisi id doceant aptissime rationes. I4 
duplici modo accidit: aut expresse et nominatim pactus est creditor, ne 
amplius hypotheca sit, et expressa habetur remissio; aut aliud quid egit, 
unde consecutione quadam certa sequitur, eum de non retinendo diutius 
pignore statuisse, et profecto tacita erit remissio. Quoad expressam , 
nulla prorsus remanserit dubitatio; sed non utique semper idem dicen- 
dum de tacita remissione, quz non raro etiam doctissimos relinquit du- 


‚ bios; ideoque forsitan haud inconveniens erit hic. paulo diutius inhrerere. 


Nimirum diligenter attendendum est, ad tacitam remissionem determinan- 
dam , nulla prorsns præsumptione esse utendum ; sed ejusmodi facta a cre- 
ditore perpetrata intervenire oportere, ex quibus certa omnino voluntas 
ejus remittendi pignoris evadit: ita rem illustrabimus, ut casus, qui ple- 
rumque accidere solent, in quantum licet, enuntientur. Sic cum propone- 


( 270 } 


retur quod aliquando creditor debitorem suum donationis caus a sorte 
liberasset, constaret autem, donationem fuisse inutilem, forte quia ma- 
ritus uxori sue pecuniam, quam illa sub pignoribus debebat, donasset, 
manente etiamnum principali obligatione, pignus tamen voluntate cre- 
ditoris esse solutum , Papinianus respondit (1). Huc quoque refertur red- 
ditio pignoris, modo non constet aliam creditori fuisse mentem (2). Idem 
quoque dicendum de acceptatione fidejussoris, aut alterius pignoris, eo 
nempe animo, ut a prioris pignoris cautione recedatur (3). Remissionem 
significat itidem consensus creditoris in rei obligate alienationem, nulla 
pignoris facta reservatione (4): nam, cum creditor nulla alia ratione, 
quam ut emptori securitatem praestet in alienando pignore consensisse 
censeri queat, ejus voluntas pro remissione est accipienda. Alienatio autem 
vere facta sit oportet; ideoque res non modo vendita, verum etiam tra- 
dita (5), atque in ea creditor consensum suum expresse accomodaverit 
debitori, adeo ut neutiquam sufficeret, si alienationem sciens tacuisset (6); 
nisi tamen programniate admonitus et presens creditor vendere pignus 
esset passus (7); quinimo, alienante fisco, creditoris silentium semper re- 
missio habetur (8), uti et, si creditor animo defraudandi emptorem ta- 
cuerit. Ceterum nil intererit, an alienationis momento consenserit cre- 
ditor, sive postremo eam comprobavit (9). Inutiliter facta alienatione, 
vel rescissa, nulla intelligitur remissio, aut infirmatur. Hic creditorem 
requiri, qui consentire potest, et liberam rerum suarum administratio- 
nem habet, per se intelligitur. 

Reliquum est admonere, interpretationem in his iisque similibus stric- 
tissimam esse adhibendam, ut quam minus noceat: nec enim praesumitur 
donalio, cujus speciem absque dubio induit pignoris remissio. 


(1) L. 1. $ 2. dig., lib. XX. tit. 6. 

(2) L. 7. cod. hoc tit. L. 3. dig., lib. XX. tit. 7. 

(3) L. 9. $ 3. dig. , lib. XIII. tit. 7. (4) L. 4. $ 1, 2. dig. hoc tit. 
(5) L. 8. $ 6. seqq. dig. hoc til. (6) L. 2. cod. hoc tit. 

(7) L. 6. cod. hoc tit. (8) L. 8. cod. hoc tit. (9) L. 4. $. 1. dig. hoc tit. 


(27) 
SV. 
DE REI OBLIGATÆ INTERITU, QUO JUS PIGNORIS EXTINGUITUR. 


Nullum jus objecto suo carere posse, tam est perspicuum , ut plane 
sit inutile legum testimonio uti. Quid jam fiet de pignoris jure, cujus 
objectum interiit? Et palam est, si penitus interierit, extingui: nam, 
securitas creditoris intelligi nequit absque re, ex cujus pretio creditori 
satisfieri possit, teste’ Marciano scilicet: « re corporali extincta pignus 
hypothecave perit" (1), id est, totius rei facta interemptione. Quid 
ergo censendum de mutata re? Neque hie erit dubium distinctione 
utentibus. Nimirum , quod ad immobilia, uti predia, attinet, absolute 
interire nequeunt, quare consentaneum est, quidquid iis acciderit, sive 
mutatum sit, pignoris jus perdurare, testem adhuc JMarcianum habe- 
mus: «si res hypothece data, iuquit, postea mutata fuerit, que 
hypothecaria actio competit : veluti de domo data hypothecæ et horto 
facta. Item si de loco convenit, et domus facta sit. Item de loco 
dato, deinde vineis in eo positis" (2). Quod ad mobilia vero, ita im- 
mutari possunt, ut plane nova species fiat, tumque, si res ad pristinatn 
formam reduci nequeat, dominium ipsum amittitur, ideoque multo 
magis extinguitur jus pignoris: « si quis, ait Paulus, caverit, ut silva 
sibi pignori esset, navem ex ea materia factam non esse pignoris, 
Caius ait, quia aliud sit materia, aliud navis, et ideo nominatim 
in dando pignore adjiciendum esse ait : quaeque ex silva facta natave 
sint^ (3). Si autem res, licet in aliam immutata speciem, in pristinam 
formam reduci queat, qu esset causa et satis apta ratio cur creditor 
pignoris amitteret securitatem? Nec est quod dubitemus, pignus omnino 
perseverare intelligitur. 

Hane distinctionem omnes coluisse scriptores video: et sane habet 
rationem. Sed nec equidem scio, an ii quoque, qui cum /’oetio insu- 
per aliam: ponunt, asserentes videlicet, sane secundum prefata semper 


(1) L. 8. dig., lib. XX. tit. 6. — Gesterding, Pfaudrecht, $ 58. pag. 303. 
(2) L. 16. $ 2. dig., lib, XX. tit. 1. (2) L. 18, $ 5. dig., lib, XHI. tit. 17. 


( 272 ) 


extingui pignus, si ab extraneo sit facta immutatio; numquam vero, si 
ab ipso debitore (1). Nam hanc doctrinam nec fragmenta commemo- 
rata, nec alia, mihi saltem nota, stabiliunt: atque incivilis est distinctio, 
nusquam scripta. 

$ VL 


DE RELIQUIS EXTINGUENDI PIGNORIS MODIS. 


Sunt preterea et alii pignoris extinguendi modi, qui sub genera, de 
quibus jam disseruimus, non comprehensi, hic suum locum inveniunt. 

Et inter illos quidem primum obtinet locum pignoris prescriptio 
quemadmodum enim civilis rei alicujus possessor, justo titulo innixus, 
rem mobilem per triennium, sive rem soli per X annos aut XX pos- 
sidens, jus dominii alterius extinguat, et sic sibi ipsi illud acquirat, ita 
multo magis, si rem pigneratam possideret tamquam liberam, ejus ac- 
quirit libertatem, pignoris jure penitus extincto (2). 

Reperitar quoque alius pignoris amittendi modus, qui venire dicitur 
ex abusu rei pignerate: quamvis enim actione pigneratitia agi soleat 
in ejusmodi casu ad damnum datum refundendum, ipsum tamen pignus 
in poenam creditoris extinguitur, ubi metuendum est, ne periret male 
tractata res, quam dominus in natura habere, quam pretium ejus acci- 
pere, mavult (3). 


LAB YI 


8 J. QbvIBUS MODIS PIGNORIS JUS PERSEQUIMUR TINIVEBSI. 


Perscriptis omnibus, que ad naturam pignoris, ad jura exinde enata, 
ad ejus constituendi modum, tum denique ad ejus extinguendi rationem 
*ttinent, quod superest questionis propositæ caput alacri aggrediamur 
animo, nempe de actionibus ex pignoris jure enascentibus disserentes. 
Siquidem, quemadmodum absque armis miles imbellis esset et inermis, 


(1) Voet, comm. ad Pandectas, lib. XX. tit. 1. $ 4. et tit. 6 $ 14. 
(2)'L. 8. pr. dig., lib. VII. tit. 39. (3) L. 24. $ ult. dig., lib. XIII. tit, 7. 


( 273 ) 


jta quoque pignora essent vana absque actionibus, que non immerito 
igitur eorum remedia defensoria, sive potius arma dicuntur, adeo ut 
bellissime Gaius dicat: « pignus nullum esse, si illius nulla sit per- 
secutio." Quam enim infirma et prope inanis, precor, fuisset tam diu 
quæsita creditorum cautio, quam porro magna eorum captio, si una 
cum possessione jus amisissent pignoris, nec nisi rem tenentes illud te- 
nuissent, nulla vel adipiscendæ, vel recuperandæ possessionis, nulla 
pignoris distrabendi potestate hypothecaria muniti? Nec mirum itaque, 
si hanc. hypothecarii juris partem tantam fecerint majores: nam plurimi 
eorum, uti notum est, eam perscribentes professi sunt, se scribere 
de formula hypothecaria, quum .tamen posteriores ad summam 
utilitatem et consequentiam actionum, que ex pignoris jure nascuntur, 
maxime attenderites, sab eodem nomine totum, si ita dicere fas est, 
systema hypothecarium intellexerint : nam formula illa initio neutiquam 
erat coutrahendæ ‘hypothecze, sed potius disceptandi persequendique , 
quippe que dabatur concepta a praetore, et postremum modo factum 
est, ut ei illa tribueretur significatio, quam deinde tribuerunt Romani, 
et nos etiamnum tribuimus. Sed triplicis generis sunt actiones, quibus 
hoc loco inprimis agimus, nempe: actio hypothecaria , interdictum 
Salvianum et actio pigneratitia, de quibus ergo ordine proposito seor- 
sim videamus. ; 


$ IL 
DE ACTIONE HYPOTHECARIA, 


Font.: Dig. lib. XIII. tit. 7. — Cod. lib. FV. tit. 24. 

Litt.: P. F. Romani, diss. de quasi serviana. Lipsiæ, 1669. 

A. Milius, diss. de actione quasi serviana. Lipsiæ, 1682. 

’G. A. Malcomesius , diss. de actione hypothecaria. Gissize , 1698. 

J.' H. Musaeus, de libello alternativo in actione 'hypothecaria 
vädmittendo. Kilonii, 1708. 

J.F. Trier, progr. de formula actionis hypothecariæ. Erford. , 1738. 

J. F. Rivinus, de libello in-actione hypothecaria rite formando. 
Jenæ, 1740. 


35 


(274) 

J. G. Weishaupt, diss. quà ostenditur, debitorem prius actione 
personali conveniendum esse quam actioni hypothecariæ locus 
esse possit. Ingolstadii, 1750. 

F. Platner , exerc. ad Marcianum de formula hypoth. Lipsiæ, 1759. 

Voet, de serviana et quasi serviana seu hypothecaria actione. 
Lugduni-Batavorum , 1769. 

Karsten, diss. de differentiis hypothec® actionis contra ipsum 
debitorem et contra tertium possessor. institute. Rostochii , 1806. 

Von Loehr , Bemerkungen über die dingliche Pfandklage: Magazin 
für Rechtswissenechaft , vol. III., heft I., Ne 4. pag. 129 seqq. 

Heidelberger Jahrbuch anni 1810, heft 42. pag. 514. (Ibi recen- 
sio datur eorum, que Von Loehr proponit.) 


Actio hypothecaria ea est, qua creditor hypothecarius contra quem- 
cumque jus suum persequitur rem obligatam yindicando. Nec eo solo 
nomine designatur, verum etiam pluribus aliis. Primum quidem notis- 
sima est sub nomine actionis quasi servianæ. Deinde quoque appellata 
est actio utilis, quia, quemadmodum satis apta ratione suspicatur Ges- 
terding (1), propter utilitatem ad instar revindicationis videretur recepta. 
Denique et pigneratitia (in rem scilicet) vocatur a jurisconsultis , 
quamvis stricliori sensu summa sit inter utramque discrepantia, quum 
hypothecaria in rem sit, pigneratitia vero personalis actio. 

Sed satis de variis nominibus actionis : ad ejus fundamentum, naturam 
et finem veniamus. Fundamentum quidem hypothecariz actionis est jus 
pignoris efficax, quocumque ceteroquin modo constitutum; sive conven- 
tionale sit, sive pretorium, sive tacitum, sive tandem pignus strictiori 
significatione , sive hypotheca. Natura actionis ejus est trita, et in eo 
maxime posita, quod iz rem sit: quo uno satis dixisse iis omnibus vide- 
bimur, quibus cum vi et potestate actionum in rem vel quadam est 
familiaritas. Finis tandem actionis manifesta est ex actoris intentione , 
quam quisque perspicit, eoque tendit, ut res ei obligata declaretur atque 
restituatur cum omnibus accessoriis, que pignoris jure tenentur (2); 


(1) Gesterding , Pfandrecht, pag. 321. 
(2) L. 16. 6 4. dig., lib. XX. tit. 4 


( 275 ) 


quod ultimum , quemadmodum est dijudicandum , ex iis patebit, que 
diximus disserentes de extensione, quà res pigneratæ tenentur. Sane non 
desunt scriptores, qui arbitrantur , duplicem, sive potius alternativam esse: 
hypothecariæ actionis finem , scilicet, ut pignus declaretur et restituatur, 
vel ut debitum solvatur. Sed finem , quem hi tribuunt, spurium esse, 
eum autem x quem supra actioni tribuimus, verum, ex eo maxime cer- 
nitur, quod, quemadmodum plurimæ leges moustrant, actori ne quidem 
illud. petere liceret (1). Nec nostra sententie obstare datam reo faculta- 
tem etiam post condemnationem a rei restitutione sese liberandi, si cre- 
ditori debitum solvere maluerit, magna fiducia proponimus. 

Competit actio hypothecaria creditori hypothecario, qui rite pignoris 
jus acquisivit, et in pignoris possessione non est, sive eam ceterum num- 
quam habuerit, sive amiserit (2). At neque modo creditori hypothecario, 
verum etiam ejus heredibus; et quidem, si plures sint, cuique iz solidum, 
propter scilicet individuam, pignoris qualitatem (3). Nec solum primus 
„creditorum ea potest experiri, sed utique posteriores creditores, si modo 
ceteros melioris juris hàud conveniant (4). Illi etiam, quibus non a rei 
pigneratæ domino est constitutum pignus, secundum superius relata, eå 
quoque utiliter. possunt agere (5). 

^ Ti, contra quos actione hypothecaria agitur, sunt pignoris possessores, . 
sive sint debitores pigneratitii, sive creditores, sed inferiores, sive 
denique. plane extranei (6). Et profecto non solum contra illos pi- 
gnoris detentores rite hypothecaria agitur, sed etiam contra eum, qui 
dolo malo possidere desiit; hoc nimirum effectu, ut actori juramentum 
in litem præstare liceat circa pignoris valorew, et reus in subsidium ad 
eum resarciendum teneatur (7). 

Quod ad tempus, quo. institui actio hypothecaria potest, distinguen- 
dum est : si ipsa pigneratione pignoris adeptus fuerit possessionem creditor , 
postmodum omni tempore utiliter contra quemcumque agere poterit ; sin 


(1) L. 19. dig., lib, XX. tit. 4, — L. 12. $ 1. dig., lib. XX. tit. 6. Cf. Warnkanig, comm. 


vol. 1. pag. 541. Ne 5. . (2) $ 5. Inst. lib. IV. tit. 6. L. 28: dig., lib. XIII. tit. 7, 
(3) L. 22. dig., lib. XX. tit. 1. (4) L. 32. dig., lib. XX. tit. 4. 
(5) L. 18. dig., lib. XX, tit. 1. (6) L. 12. $ 7. dig., lib. XX. tit. 4. 


(7) L. 15. $ 5. dig., lib. XX. tit. x. 


( 276) 


minus, debitor in mora sit constitutus oportet (1). Ergo quogne diligenter 
attendendum est ad conditionem vel diem, debito pigneratitio oppositam. 
Ita etiam, an debitum purum non: sit, hypotheca autem: sub conditione. 
data: tune enim agi hypothecaria ante conditionem impletam: nondum 
poterit, verumtamen debitor in mora constitutus adigi ad: prestandam. 
cautionem de pignore restituendo, aut tradendo, simul ac conditio ex- 
titerit, si periculum creditori immineat (2), 

Creditori hypothecario incumbunt probationes, quz variant pro vario 
genere personarum, quas aggreditur. Scilicet primum actione instituta 
contra eum , qui pigneravit, sufficit, actorem demonstrasse, conventionem 
pigneratitiam utiliter fuisse celebratam ; debitorem pignus possidere vel 
saltem possedisse, quamvis /7’estphal (3) id non requirit, eo quod semper 
supponi deberet, quae assertio: plane nulla. lege nititur. Dominium probare 
neutiquam tenetur, quippe reus se dominum fuisse negans doli repellitur 
replicatione (4). Deinde , si alius ereditor'sit conveniendus, actori incumbit 
probatio, se revera esse potiorem (5). Denique, contra extraneum insti- - 
tuta actione hypothecaria , non. modo probare debebit actor, pignoris jus. 
in suum favorem subsistere; verum insuper rem in obligantis bonis reapse: 
fuisse, sive tempore pignerationis, sive postea, si hujuscemodi sit pignus, 
quod futura etiam debitoris complectitur bona (6). Sane strictiori sensu 
lic non loquimur, quippe nullatenus actorem obligantes ad strictissimam 
dominii probationem, sieuti postulat revindicatio; imo potius sufficere 
credentes, si probaverit, se ab eo, qui publiciané potuit uti, quia do- 
minium non babuit, pignori accepisse (7). Si secundum praescripta egerit 
actor, utiliter egisse est dicendus. 

Etsi utiliter egerit actor, minime tamen semper victoriam sortitur in- 
stituta actio: nempe pignorum possessoribus, qui hypothecariä conve- ' 
niuntur, quibus utiliter sese tuentur, comparate sunt exceptiones, de 
quibus nunc seorsim dicere reliquum est. 


(1) L. 10, cod. , lib. VELL. tit, 19. (2). L. 13. $ 5. dig:, lib, XX. tit. 1, 
(5) Westphal ,. princ. jur. Rom. $ 698. 
(4) L. 12. § 1.. dig., lib. XX. tit. 1. (5) L. 14. dig. , lib. XX. tit. 4. 


(6) L. 15. $ 1. dig, lib. XX. tit, 1. (7) L. 8. dig., lib. XX. tit. 1. 


(277) 


BENEFICIUM. ORDINIS. VEL EXCUSSIONIS, 


Litt: Lauterbach, diss. de beneficio excussionis. Tubinge, 1653. 
And. Mylius , diss. de exceptione excussionis extraneo possessori 
.— competente. Lipsie , 1688. 
J. Barth. Wernher, diss. de beneficio ordinis seu excussionis 
possessori extraneo adversus creditorem , sive ex generali , sive 
ex speciali hypotheca, contra spuriam Novellae CXH. cap. 1. 
interpretationem competente. Wittemberge , 1725. 
N. H. Grundlingius , singularia de beneficio exeussionis capital. 
Halæ-Magd:, 1728. € 
C. Coccejj, diss de beneficio excussionis possessori hypothecæ 
non competente. Helmstadii, 1747. — . 
F. Alef, diss. de libertate Justiniani imp. per illiberalem interpre- 
tation. in beneficio excussionis nimium mutilata. Heidelb., 1759. 
eo nites . E. Christ. Canz , diss. sistens quaestiones quasdam de beneficio 
* — — *  . ordinis seu excussionis. 1770. 
VY J. C. Koch, diss. de beneficio excussionis tertio hyp. specialis 
possessori competente ad Nov. IV et CXII. Giesse, 1771. 
A. F. Schott, diss. an absentia debitoris principalis sub aliena 
jurisdietione commorantis sit justa causa ordinis beneficio pri- 
vando. Lipsie, 1773. 
F. J. Sehuter, de beneficio excussionis possessori hypothecæ 
generalis et specialis competente. Geettinge , 1775. 


Exceptio sive beneficium excussionis vel ordinis, in quantum actioni 
hypothecariæ opponitur, in eo consistit, quod actor primum alia ratione 


suum quærere cogatur, antequam veniat ad reum, exceplione utentem; 


quippe quem tunc demum: utiliter aggreditur, si alias haud contigerit 
solutio. Duplici autem ratione actor ita. mitti potest: aut ad alias perso- 
nas; aut ad alias res: unde manat divisio apud scriptores (1) beneficii 
excussionis personalis et realis. 


(1) Leyser, med. ad Pand. spec. 225. med. 5, 


( 278 ) 


Beneficium excussionis personalis ex Novella Justiniani constitutione 
competit extraneo rei obligate possessori, eumque in finem actori oppo- 
nitur, ut in exequendo ab eo servetur ordo stabilitus: scilicet prius con- 
veniendus est debitor principalis ejusque heredes; deinde ejus fidejusso- 
res et mandatores cum suis heredibus; denique extranei possessores rerum 
a debitore obligatarum ; tandem extranei possessores rerum a fidejussoribus 
oppigneratarum, scilicet, si quidem presentes sint, et solvendo idonei (1). 

Beneficium. excussionis reale competit possessori eo effectu , ut credi- 
tor, cui preter hypothecam omnium bonorum res specialiter obligata est, 
hanc rem, si inde ei satisfieri possit, non aliam vindicet (2). Cum utrum- 
que beneficium per exceptionis modum sit consessum , consentaneum est , 
ex officio ad ea respicere nequire, sed, ut effectum habeant , requiri, 
esse nominatim a reis allegata (3). 


Exceptio præscriptionis. 


Proescriptionis exceptio variis temporibus inclusa est, prouti personæ 
possidentes sint diverse, et possessionis indoles diversa. Equidem contra 
debitorem et ejus heredes intra 4O annos actio hypothecaria institui po- 
test; contra alium creditorem, vivente debitore, intra, 40 annos, illo 
autem mortuo, intra 30 vel 40 annos, prouti reus tempus, quo debitor 
rem possidebat, sibi computare maluerit, vel non (4); contra extraneos 
intra 10 annos inter presentes, et 20 inter absentes, si justo titulo et 
bona fide possederint; sin autem unum aut aliud defuerit, intra 30 an- 
nos (5): extra hec tempora actio hypothecaria penitus perimitur, si 
possessores prescriplionis exceptione sese tueantur. 


(1) Novell. IV. cap. 2. Cf. Bachovius, tract. de pign., lib. III. cap. 15. Ne 1. 
(2) L. 2. cod., lib. VIIL tit. 14, 

(3) Gesterding, Pfandrecht, p. 542. 

(4) L. 1. cod., lib. VII. tit. 39. — Oppon. conf. Rave, de præsc., p. 291. 
(5) L. 12. cod., lib. VII. tit. 36. Cf. Rave, de praescriptione, pag. 291. 


( 279 ) 


§ m. 


DE INTERDICTO SALVIANO. 


Font.: Dig. lib. XLIH. tit. 32. 
Litt.: Statilii Pacifici , tract. de interdicto salviano. Geneva, 1619. 
J. H. Berger, de interdicti salviani jure. 1677. 
J. C. Pesleri , diss. de salviano interdicto utili adversus quemque 
rerum oppigneratarum possessorem competente. Francofurti 
ad Viandrum , 1750. 
J. L. E. Pustmann, de interdicto salviano. Lipsiæ, 1773. 
F. Carrach, de interdicto salviano. Lipsie, 1775. 


Preter hypothecariam actionem , tamquam petitorium remedium , et. 
possessoria remedia, velut retinendæ et recuperandæ possessionis , quz 
creditori pigneratitio cum ceteris omnibus sunt communia, aliud jure 
Romano ei comparatum est possessorium remedium, cujus usus litigan- 
tibus maxime arridet propter summam utilitatem, que partim est in 
communi omnium interdictorum commodo, processu puta summario ; 
precipue autem , in probatione longe faciliori quam actio hypothecaria 
postulat: interdictum salvianum intelligo. Competit hujuscemodi cre- 
ditoribus pigneratitiis eorumque heredibus adversus oppigneratorem et 
heredes ejus. An etidm contra quemque rerum oppigneratarum posses- 
sorem, diu disputatum scio. Nota enim, et nota nimis nomine, celebris 
inter L. 1. cod. de precario et L. 1. dig. de salv. interd. ea de re 
pugna. Sane Böhmer (1) explicationem proposuit, que expediret ; Ænt. 
Faber (2), cui adstipulatur Westphal (3), alteram lectionem ; sed 
neuter nodum expedit, ut recte existimat Gesterding, ad cujus mentem 
‘inter leges nostras multo potius manifesta esset contradictio; eo autem 
casu legem posteriorem priori derogare : igitur secundum > legem 
dicendum esse, interdicto salviano nullatenus contra omnes extraneos 


(1) Böhmer, de action. , sect. II, cap. 5. § 105. 
(2) Ant, Faber, err. pragm. dec. 58. err. 8. 
(5) Westphal, Pfandrecht, $ 284. Not. 314. 


( 280 ) 


pignoris possessores uti licere (1). Nos vero ægre credimus interdicto, quod 
jure in re nititur, contra omnes uti non licere. Sane scimus, interdictum 
salvianum primis temporibus ad personarum qualitatem fuisse restrictum, - 
uti notum est de actione serviana; et eo forsitan sensu, id est, de salviano 
interdicto strictiore significatione, codicis legem statuisse suspicor: sed 
sequiori etate una cum actione serviana ad alias personas extensum est 
interdictum salvianum eoque probabilius ad omnes pignoris possessores, 
quod summa esset ejus utilitas, et Romani instituta sua ob eam ad alias 
personas vel res, quam pro qaibus condita sunt, extendere soleant, adeo 
ut interdictum salvianum utile contra omnes extraneos pignoris pos- 
sessores datum fuisse mihi videatur, eoque sensu intelligendam esse 
Pandectarum legem puto. 

Quidquid sit, interdicti salviani fundamentum est pignoris jus. Fac- 
tum igitur oppignerationis, negante possessore, actor probare tenetur, 
uti et pignoris detentionem apud illum. 

Finis interdici est, ut actor remedio summario et ab exceptionibus 
altioris indaginis tutus in possessionem pignoris veniat, de cujus exercitio 
lis erat: servätis ceteroquin juribus reo, qui judicio petitorio experiri et 
meliora docere cupit. 


S IV. 
DE ACTIONE PIGNERATITIA 


-Font.: Dig. lib. XIII. tit. 7. — Cod. lib. IV. tit. 24. 

Litt.: C. van der Nisse, de actione pigneratitia. Lugd.-Bat., 1715. 
J. V. Backoven, de pigneratitia actione. Lugd.-Bat., 1715. _ 
F. Alef, diss. de usu actionis pigneratitiæ. Heidelberge , 1755. 

(et in opusc. ) 
D. G. Lamprecht, comm. ad L. 15. dig de pigneratitia actione. 
Geettinge , 1750. . 
J. N. Lutkens , de actione pigneratitia contra tertium possessorem 
non competente. Goettinge, 1777. 


(1) Gesterding , Pfandrecht, pag. 361. 


( 281 ) 


' C. Schichtkrull , disp. sistens quaestionem : an actio pigneratitia 
| contra tertium possessor. institui queat? Gryphiswaldiæ, 1777. 
A. Brack, diss. de actione pigneratitia contra, tertium pignoris 
. possessorem competente et non competente. Giessie , 1786. | 
C. F. Voiot, comm. inaug. jurid. de præscriplione actionis pi- 
` gneratitiæ directe. Lipsiæ, 1794. 
Musson ‚de præscriptione actionis pigner. directe. Tubingæ, 1796. 
— G. P. Fresenius, de pigneratitia actione adversus tertium non 
pap arco Heidelberg , 1818. 


rj 


` Quemadmodum a actione hypothecaria ipsum pignoris jus, interdicto 
autem salyiano ejus. possessionem , ita aliis actionibus creditorem et. de- 
bitorem pigneratitium inter se inyicem jura personalia , sive ipsa pigne- 
ratione , sive ejus occasione enata, aliis persequi actionibus constituerant 
Romani: nimirum actione pigneratitia directa atque contraria. 

Equidem actio pigneratitia directa competit debitori et ejus heredibus, 
contra creditorem , eum in finem, ut ei res reddatur obligata cum omni 
accessorio , uno verbo, cum omnibus, qua debitori debentur: veluti 
pignoris fructus, nist pactum antichreticum sit adjectum; hyperocha, si 
pignus distractum fuerit ; præstatio doli et culpæ. Utrum etiam contra 
tertium, cui creditor pignus pigneravit vel alio modo alienavit, competeret 
pigneratitia, scriptores maxime digladiantur , licet opere pretium minus 
videatur. Etenim tritissimum est, eam actionem omnino personalem esse; 
ejusmodi autem propria sua indole personas egredi nequit, nisi id ex- 
presse statuant leges, quod nusquam factum reperiri maxima fiduciä 
affirmare licet. Sed debitori casu proposito actio iz factum competit (1). 

Ut nascatur actio pigneratitia directa; omnis pecunia exsoluta esse 
debet, aut eo nomine satisfactum (2). Verum, si ante esset actum pigne- 
ratitiä, licet non recte, tamen, si in judicio offeratur solutio, rem pigne- 
ratam, et quod sua interest, consequi actorem debere, luculenter sta- 
tuunt jura (3). Adeo plaue mulla solutione facta, quandoque utiliter 
agimus pigneratitiâ, scilicet, quando numquam. pignoris jus est conse- 


(1) L. 9. $ 5. dig., lib. XIII. tit. 7. (2) Gesterding, Pfandrecht, pag. 565. 
(3) L. 9. $ 5. dig., lib. XIII. tit. 7. 56 


( 282 ) 


cutus creditor ob deficientem , propter quam contrahitur, conditionem , 
utputa si quasi daturus tibi pecuniam pignus accepero, nec dedero; 
vel si pactum de pecunia non petenda est adjectum (1): quin preterea 
debitor et in rem experiri potest, si dominium habuerit (2). 

Quod ad praescriptionem pigneratitiæ directo, intra 30 annos utiliter 
ea agimus: postea perimitnr. Quæri solet a quo tempore numerabuntur? 
plerique, nec ii pauci, affirmant a momento oppigneratiouis. At, quan- 
tum rationi, tantum quoque juri adversatur hzc opinio. Nam extra 
dubitationis aleam positum est, praescriptionem tantum incipere, ut artis 
vocabulo utar, a nata actione, hoc est, ex quo jure competere 
coepit (3); ut autem nascatur pigneratitia actio, quemadmodum supra 
retulimus, omnis pecunia exsoluta esse debet, aut eo nomine satis- 
factum (4): igitur censeo prescriptionem actionis pigneratitiee nostrae 
demum a solutione debiti, ob quod pignus contractum est, currere incipere. 

Sicut debitor pigneratitius actione pigneratitia directa, ita creditor 
contraria agit adversus debitorem ad consequendum impensas in pignus 
necessarias et utiles (5), resarcitionem damni, si quod ex pignore debitoris 
dolo vel culpa sensit; ut paucis me expediam , ad omne consequendum 
quod, ut solent dicere Romani, sua interest. 


Hoc opus exegi; fesse date serta. carine: 


Contigimus portum, quo mihi cursus erat. 


E 


(1) E. 11. $ 2. dig., lib. XIII. (2) L. 1. cod., lib. VIII. tit. 33. 
(3) L. 5. cod., lib. VII. ‘tit 59. (4) L. 9. $ 5. dig. , lib. XAI tit, 7: 
(5) L. 8, 25. dig., lib. XIII. tit. 7. 


LUDOVICI PETRI MORTIER, 


PHILOS. THEOR. ET LIT. CANDIDATI IN ACADEMIA GANDAVENSI, 


RESPONSIO 


AD 


QUESTIONEM AB ORDINE PHILOSOPHLE THEORETICE ET 
LITERARUM HUMANIORUM IN ACADEMIA GANDAVENSI 


ANNO M.DCCC.XXV PROPOSITAM: 


Quam partem habuerunt Belge in Bellis Sacris, et quosnam 
fructus ex iis perceperunt ? 


QUE PREMIUM REPORTAVIT DIE II OCTOBRIS 
M. DCCC. XXVI. 


“au 


2 nd Fees 
11 489059501 
Dy Voila po 


PROLEGOMENA. 


S, verum sit, rerum Bellis Sacris gestarum gloria et magnitudine ex- 
superatam fuisse fabulosam heroicorum temporum memoriam (1), popu- 
lorumque suscepta in terras remolissimas itinera maximis in causis ha- 
benda esse, que unquam generis humani fata moderate sint (2) ; vix 
dubitari potest, an ullum sit argumentum in omni literarum disciplinä , 
quod cum historico, tum philosophico celebrium illarum medii ævi ex- 
peditionum studio , et dignitate præstantius, et utilitate commendabilius 
judicari debeat. Atque profecto, quodnam majus spectaculum potest ex- 
cogitari, quam duarum orbis partium populorum , qui, religionis causá , 
de ejus imperio decertarent, alteros, postquam dudum propiores peri- 
culo fuerant atrocissimæ seryitutis jugum subeundi, velut inopinato 
sedibus suis excitari, unità contentione in remotissimas regiones hostium 
ferri precipites, nec ullis posse laboribus aut infortuniis deterreri, quo- 
minus, ad eos debellandos, duo circiter secula nihil non experirentur! 

Enimvero nolumus putet quis, sacras expeditiones haud aliä de causâ 
quam ad sepulchrum Salvatoris vindicandum, fuisse susceptas (3). Negari 
quidem nequit, infidelium vexationes atque crudelitates, quibus, supra 
quam dici possit, christiani transmarini afliciebantur (4), praecipuam 
quamdam causam fuisse, cur ea bella gesta sint; at eque verum est, 
tunc publicam rem eam in conditionem incidisse, ut in oppugnandis 
Asiæ Africæque eversoribus non minus universe Europe, quam devicta- 
rum ab iis provinciarum Orientalium, salus posita esset. _ 

Saraceni scilicet et Arabes, jamjam a seculis VII et VIIT, spatio anno- 
rum octoginta, majorem provinciarum regnorumque numerum imperio 
suo subjecerant, quam omnis Romanorum virtus per annos septingentos 


" | 


(4) 


domuerat (5). Prater maximam Asie partem, universam Africam sube- 
gerant, et, post varias in Europam invasiones (6), exeunte seculo XI, 
omnem Hispaniam in suam. redegerant potestatem , regnum in Lusitaniá 
consütuerant, et Mediterraneo mari classibus coóperto, Gallia et Italie 
occidentaliumque insularum oras perpetuis excursionibus deprædaban- 
tur (7). 

Post illos invalescentibus aliis in Asia Barbaris, eädem tempes- 
tate, Turcarum, e Seldjoukidà tribu, potentia tam late increverat, ut 
qui cum gregibus errabundi per deserta Tartarie vagati, vixdum ab 
annis inde sexaginta ex plagis, a Caspio mari orientalibus, pene nudi 
erupissent, jam ab Jaxarte usque ad Euphratem, et ab Euphrate ad Helles- 
pontum, per leucas octingentas colonias militares emetirentur, ipseque 
etiam Bosphorus leviori munimento esset, quominus per DBithynie cam- 
pos montesque castra metati, urbem Constantinopolim, totius Occidentis 
propugnaculum , expugnarent (8). 

Qui dum singuli rerum secundarum cursu, novisque in dies viribus 
facti ferociores, infrenatä dominandi cupidine imperiorum omnium ser- 
vitutem vel excidium moliebantur, a nemine, nisi qui in historià plane 
hospes sit, in dubium vocari posse existimamus, quin Bella Sacra tanti 
atque majoris forsan momenti fuisse censenda sint, quam ullum quod- 
cumque bellum, quod aliqua unquam gens, libertati dignitauque stu- 
dens suæ, capessendum censuerit. 

Nonnulli tamen recentiorum temporum scriptores ea bella acerrime 
insectantur. Abest profecto a nobis, ut quidquid iisdem expeditionibus 
atrocius admissum vel minus bene gestum sit, excusemus. Sed non hoc, 
verum potius horum bellorum naturam vel indolem criminantur. Qui in 
eo erraverunt, quod hominem, qua talem, ita soleant spectare, ut ipsis 


videatur private modo sue consulere utilitati, et quecumque sibi prosint _ 


vel adversentur, subjectis velut antea calculis dimetiri (9); deinde, quod 
cum omnis ætas pro suo vivendi more estimanda sit, eaque Bellorum 
Sacrorum plane militaris et simul religiosa fuerit (10) , nullam illius ha- 
buerint rationem ; et denique quod politicam ejus temporis populorum 
conditionem non satis ponderaverint, aut omnino ponderare noluerint. 


— — [o 


(5) 

In primis enim, ut ad futilem illorum amentiæ atque temeritatis et 
aliam id genus accusationem veniamus, non demonstrandum est, cruce- 
signatos, exiguum Syriaci orbis angulum appetentes, haud ita fuisse 
imbecilles et mente obcecatos, ut ne minime quidem intelligerent, ex- 
peditionum . sumptus nullà proportione subjiciendarum provinciarum 
dominio esse æquiparandos (11). Verum , quum omnes Europe populi 
religionis potius, quam institutoram politicorum, vinculo tam arcte inter 
se colligarentur, ut velut unius reipublicæ membra essent, eique con- 
servandæ cetera quaecumque postponerent (12); fieri sane non potuit, ut 


. qui omnem curam conferrent in arma, adversus conjuratos contra fidem 


ipsorum gentes bello non concurrerent (13). Quod si enim sapientium 
vel illustrium virorum incunabula, aut celebrium antiquitatis ruinze ur- 
bium, ex suscitatà rerum magnarum imagine, soleant philosophorum 
mentem commovere, putares Christianos, ex illius potissimum ætatis 
ingenio ,, vividissimis atque tenerrimis affectionibus potuisse non com- 
plecti antiquam eam regionem , qua ipsius Dei laboribus sudoribusque 
conspicua, et tot seculorum resona vocibus, infinitorum utique prodi- 
giorum memoriam testabatur? Atque cum terram illam Israélita summis 
desideriis excipiat, quin ipse Mohamedanus, ex capite fidei suæ, ad eam 
defendendam. semper ad arma pronus sit; an miles Christianus sibi ejus- 
dem aditum perpetuo precludi, et eam eum monumentis funditus des- 


. trui ferre debuisset (14)? Illi vero, qui a tenerrimä juventute equestri 


militie cum juramento nomen dederant, ut ab iniquà oppressorum po- 
tentià debiliores vindicarent, an resonantes per plagas'occidentales fra- 
trum suorum querelas, qui, ab annis inde quingentis omni malorum 
genere obruti, tandem tam eruentä servitute premebantur, ut mors ante 


. portas civitatum et domorum ipsorum excubaret, sine scelere diutius 


negligere potuissent? Erat igitur majus quoddam, quam boni privati 
incitamentum, quod viros nobilissimos aceenderet, ut, relictis uxoribus 
liberisque et natalibus terris, tam longinquo atque tam arduo bello sese 
implicari paterentur. Et insito mortalium cordibus solidioris glorie desi- 
derio, dum inter mille pericula et labores corpus et animum exercebant, 
mortem ipsam, spe premii amplioris, virtute sud appetebant; jam non 


(6) 
sibi, sed pro tuendä religione, pro salute humani generis militaturi 
et occubituri, documentum ediderunt posteris, quid valeat animi alti- 
tudo, quá fortia et præclara facinora a ceteris mortalium rebus gestis 
distinguuntur, et universo orbi palam innotescunt (15). 

Sed si que scriptorum, in aliam sententiam abeuntium , gravior et 
minus vera criminatio est, hee certe est, quà contendunt, Bella Sacra 
injuste suscepta fuisse adversus gentes, in quas Europei, ut aiunt; nullum 
jus habebant. Verum quandoquidem hanc suam criminationem nullo 
argumento suffulcire student, quærimus modo nos, quonam jure altera 
post alteram Barbarorum colluvies, ab annis inde quingentis, Perse, 
Saraceni, Arabes, JEgyptii, et jam denique Turcomanni, omnes trans- 
marinas christianorum sive Imperii Romani possessiones, quz per tot 
secula penes eos steterant, invaserant, occupaverant, depopulati erant, 
et Europe, sicuti antea Saraceni, excidium universum minabantur? Quod 
si nullus ausit inficiari, solam juris gentium violationem, quà nequissimi 
illi deprædatores in ditiones alienas nonnisi cædes et ignem portabant, jam 
suffecisse, ut legitimum illis bellum indiceretur, et in montes speluncas- 
que Maouerennaharis et Sogdianæ, e quibus proruperant, repellerentur; 
si porro christiani Asiatici et Graci, ad incitas redacti, auxilium. Occi- 
dentalium imploraverunt, et tum hoc modo, tum etiam expressis (16) 
litteris terrarum suarum jura eis tradiderunt; si denique Europæi, hac 
periodo, eidem destructionis periculo fuerunt propiores, quam tot alie 
devictæ Orientis nationes longiore antea locorum tractu a primariis 
Barbarorum finibus distantes; quis est qui non sentiat, crucesignatos 
sacris expeditionibus summo jure arma suscepisse, bellumque potius 
in terras hostiles transtulisse , quam si segniter exspectavissent , in 


quamnam partem Europe, quam totam obsidebant, placuisset legioni- . 


bus Mohamedanis vires suas tentare, et in omnem dein Occidentem , 
torrentis adinstar, se effundere (17)! Atque quum harum gentium lex 
esset, ut quicumque legis ipsarum jugum ferre recusarent, acinace ex- 
terminarentur ; nonne hoc. ipso christianos exstimulavere , ut par pari 
referrent, vel saltem vim proximam et imminentem vi repellerent ? Nisi 
forte maluerit quis, hos sicuti pecora se mactari, ditiones suas vastari 


ppc C 


(7) 
atque incendi intolerabili socordià pati debuisse. Quin potius fateamur, 
regnorum populorumque ejus temporis conditionem cogitantes, Bella 
Sacra certe Occidentalibus fuisse necessaria; ita quidem, ut, nisi hostis 
insolescentis impetus retunderent, de omni Europä fuisset conclamatum. 

Quis enim in primis tunc erat imperii Graecorum status, qui ante 
ceteros imminentem omnibus tempestatem averterent? Et profecto jam 
pridem devicti provinciarum subditi in tantam miseriam inciderant, ut 
vix Byzantium versus ad Imperatores, quibus ad suorum causam defen- 
dendam animus defecerat, auderent oculos attollere. Incensis bello civili 
provinciis, Constantinopolis, ab Heraclio inde undecim ex Caesaribus 
suis cruentius necatos conspexerat, et tot violentis rerum conversionibus 
pollutum diadema non amplius quam pessimos, nulliusque ingenii aut vir- 
tutis adornabat principes. Scilicet non tam publicæ, quam private , stu- 
debant utilitati salutique et in id unum videbantur incumbere singuli, 
ut et metropolis et propriis sumptibus moderandis omne tempus impen- 
derent. Cum scelerum sociis potestatem suam dividentes, sepenumero 
longe dissitas civitates atque provincias non dubitabant hostibus relin- 
quere, ut vel sic exiguum securitatis intervallum sibi compararent; nec 
aliud quemlibet dixisses a fortund exoptavisse, quam ut per vile sus 
curriculum staret Constantinopolitanum imperium. 

Populi autem fallaciis atque perfidià pleni, dolum Politice nomine 
condecorantes, vel hostes decepisse, vel armis devicisse eequali dignum 
laude arbitrabantur. 

Milites denique, majore grassantes socordià, quam ardore bellandi 
conflagrantes , conscensis curribus, ne sarcinarum aut armature pondere 
gravarentur, vehebantur in proelium, et machinas omnibus numeris ex- 
pleverant, qua, tum in urbium obsidionibus, tum in acie, deficientem 
virtutem bellicam supplerent. Atque insigniore apparatu ornatuque , 
quam fortitudine, conspicui, tantopere.a proavis facti erant degeneres, 
ut ex eis, preter inquieta et in seditionem avida ingenia, que cum 
muliebri morum cultu in summis potissimum patrie discriminibus erum- 
pebant, nihil viderentur retinuisse. Quid plura! Flagrans populum inter 
et exercitum discordia utrumque perpetuo in diversa rapiebat; et dum 


(8) 
singuli acrius de imperio, in rainam prono, disceptabant, ad id pravi- 
tatis extremum pervenerant, ut nec bonos principes nec bonas leges 
ferre possent (18). 

Saeculo tamen XI in finem vergente, rerum potitus fuerat Alexius 
Comnenes, vir acri ingenio et operis laborisque invictus, rei militaris 
peritissimus, et tam in summis periculis, quam. in ipsis cladibus, ob 
magnanimitatem suam omnium dignus admiratione: qui, nisi cuncta 
fuissent pessumdata, labantem rempublicam, quam cum paucissimis sus- 
tinebat, fortassis erexisset; at tot tantisque dotibus insignis, majore glorià 
non potuit inclarescere, quam ut ejus ruinam aliquantulum retardaret. 
Hac enim tempestate, attritum domesticis negotiis et undique cum a 
Normannis, tum ab Asiaticis Barbaris, ad incitas redactum , ut ipsa 
scribit Alexii filia, « plane ad extremum imbecillitatis Romanum Impe- 
» rium devenerat: Orientales siquidem exercitus, alii alio dispersi, ne- 
» cessarià limitibus statione tenebantur, Turcis latissime dominantibus , 
» et per omnes fere regiones, qu: Euxinum Hellesquepontum interjacent, 
» quique hinc Ægeo, hinc Syriaco mari clauduntur , sinibusque maxime 
»iis, qui Pamphyliam Ciliciamque præterlapsi, in mare Ægyptiacum 
» dilabuntur, munitiones obtinentibus" (19). 

Quapropter cum Solimanus novam devictæ Syrie et Asiæ minoris im- 
perii sedem in urbe Nicaá constituisset, atque Constantinopolitani ab 
altitudine moenium tremebundi fulgentia ultra Bosphorum arma Turco- | 
mannorum et glomeratorum equitum cursus conspicerent; Alexius tam 
propinquo tantoque periculo propellendo se imparem sentiens, legatos ad 
Concilium Placentinum et litteras speciales ad Comitem , Flandrensem 
mitti curaverat (20), precatus, « ne ipse aliique Principes. paterentur 
» Byzantium expugnari ab ea gente, que, prosperà fortunà ferocior, 
» nature et humanitatis dedecus evasisset ; malle se, si imperii sui finem 
» ipsi fortuna prastituisset, illud penes Latinos, quam Barbaros esse.” 

Græcorum rebus sic in occasum vergentibus, videamus, an melior 
fuerit ipsius Occidentis conditio, Historias autem ejus temporis percurrenti 
non minus tristis sese offert regnorum omnium facies. Quum enim omnia 
Europe regna niterentur feudali systemate, singule provincie totidem 


(9) 

pene minores erant respublicæ, in quibus, iterum in varias partes distri- 
butis, ingenti numero retrofeudatarii, beneficio clientele dominabantur. 
Una vero ex parte magni Vasalli, impérantium auctoritatem exosi, ad 
pleniorem: libertatem adspirabant, nec quidquam minus singuli preter 
summum, tam in civilibus quam in militaribus rebus appetebant impe- 
rium; et ex alterá barones et inferioris ordinis nobiles, propter leviorem 
sive veram sive fictam injuriam, dextras fraternà nece nulla die non 
eruentabant. Quibus factum erat, ut regiones universe in summam 
anarchiam essent delapse. Enimvero non mutuis tantum odiis, simul- 
tatibus, caedibus, incendiis, bella civilia fovebant; verum etiam alienæ 
invidentes fortune , ubi aliquem opes adquisivisse suscipicabántur, e 
castellis , longe lateque per agros sparsis, quasi ferocia e latibulis ani- 
malia, in predam rapinamque erumpebant. Atque dum ita publica rei 
moderatores, qui obstricti erant ad inferiorum suorum securitati felici- 
tatique consulendum, leges omnes ipsius nature pedibus conculeabant , 
populus tristissime servituti ingemiscens, incredibili audacià ad exem- 
plum dominorum in scelera proruebat, et vias quoque publicas, vicos 
urbium plateasque, gladiis obsidens, tot insidiis compleverat, ut sese in 
armis vixdum quis tutum arbitraretur (21). 

- In mediis vero tante barbariei tenebris, sola religio, fulmine suo ty- 
fannos absterrens , adferebat lucida intervalla (22), silentibusque ominibus 
justitia et institutorum politicorum oraculis, etiam. sepius nomen chris- 
tiani majore in honore cultuque habebatur, quam saérüm quondam 
fuerat apud Romanos nomen civis (23)- 

Quo statu cum abrepti variarum partium studio universi ropi Prin- 
cipés atque gentes essent, Reges in primis Galliæ et Germaniæ Ciesares - 
omnem potestatem atque auctoritatem ämisissent (24), Hispaniam jam et 
Lusitaniam Sarraceni occupassent, ominem Asiam usque ad Hellespontum 
Turcæ devicissent; quinam populi, quinam exercitus Barbaros præpedi- 
vissent, quominus occidentem aggressi ; eum universum legibus suis sub- 
jieerent? Praterquam enim quod privata bella uniuscujusque reipublice 
vires consumebant, insuper quoque armoruin in bellum universale con- 
junctionem prohibebant. Et an probabile censeri potest, vel commune 

` í 2 


(10) 

periculum tantos exercitus conjuncturum fuisse, quantos, preeter solam 
opinionem Terre Sancte infidelibus eripiendz , nulla vel Principam vel 
Pontificum Romanorum auctoritas. parare et consociare potuisset (25)? 
Qui angulum. Syrie totius Occidentis viribus conservare non potuerunt , 
totam Europam defendissent ? Qui conjunctim sumpti clientelari beneficio 
sexcentis dominis parebant, et quisque pro se dominari cupiebant, in 
bello illo universali, uti necessitas postularet, unius imperio obtempe- 
rassent ? Quod futurum non fuisse ne omnino negemus, attamen per- 
spectà systematis feudalis natura, et quantopere préeterea a priori insti- 
tuto tunc temporis degeneraverat, non veremur profiteri, de. eo saltem 
vehementissime dubitari posse. Est hec enim una ex precipuis causis 
cur Bella Sacra feliciorem eventum non habuerint, quod videlicet in ipsis 
ad unum virum, qui omnibus imperaret, summa rerum atque consilio- 
rum non redierit. 

Ceterum. vero, dum eo Turcomanni dominationem suam extenderant 
tali tempestate, quà ipsimet studiis disparibus in diversa rapiebantur, 
quid censendum erit de debili Europe conditione, si Mahomedani 
consilio conjuncti, talem ducem, qualem . postea Saladinum, sibi 
prefectum | habuissent? Profecto quantumvis miserabilem | viderimus 
regionum Occidentalium conditionem , neminem tamen humanitatis: pa- 
tronum existimamus, quem horrore sola cogitatio non perstringat, quee 
dira, supra quam concipi possit, servitus patres nostros mansisset. Au- 
diamus eâ de re scriptorem egregium, qua fuerit illi Barbarorum sub 
initium seculi XIII, per triginta annos in Sarmatiam , Poloniam , Borus- 
siam , Moraviam, Bohemiam , Hungariam , Pannoniam, Moesiam , Bosniam , 
Bulgariam, Serviam infinità clade irruentium, sevitia atque atrocitas : 
« Omnes, inquit, aut trucidavit crudeliter, neque sexui, neque eetati 
» parcens, aut in servitutem sempiternam abduxit iratus Scyta: urbibus, 
» villis, edificiis incendio deletis. Cujus historiam si quis legat, vix sibi 
» temperet a lacrymis : neque historiam barbarorum hominum aut præ- 
» donum, sed luporum ac tygridum hyrcanarum legere sibi videbitur" (26). 

Licet enim sæculo XI tristissima fuerit ea, quam vidimus, populorum 
occidentalium conditio, tamen longe melior erat, quam si Turcomanno- 


(BE: 

rum jugum subiissent: quippe qui Barbari ex religionis suæ et morum 
doctrine indole eâ asperitate atque immanitate nature sint, ut omnem 
humanum civilemque cultum respuant (27): cum e contra nationibus 
Franco-Germanicis nobilius quoddam atque generosius inesset ingenium, 
quod, velut ardescens animi juventus, meliora de futuro polliceretur (28). 

Et vel sic etiam factum est, ut, expleto illo glorie et magna moliendi 
desiderio, quod i in primeva gentium, a ferà agrestique vità humaniore 
cultu jamjam: emollitarum, adolescenti; epochâ se manifestare solet (29), 
e sacris expeditionibus enatus sit novus rerum ordo, qui ab eo inde tem- 
pore solidiora. institutorum politicorum fundamenta sternens , deinceps 
imperiorum omnium prosperitatem stabilivit. 

Quid autem Belge ad tam salutarem rerum conversionem contulerint, 
investigare nostrum est. Atque idcirco necesse esse rati sumus, ut hoc 
loco causas atque justitiam expeditionum sacrarum statumque gentium 
iis temporibus publicum paulo fusius tractaremus: quoniam nimirum uná 
ex parte, quantumvis preclara in historiis facinora extolluntur , si tamen 
injusta suscepta sint, aliquà semper molestià animum Viti afficiunt; 
et ex alterå, ut eo æquius dijudicaretur, quantä benevolentià deceat 
posteritatem suorum complecti memoriam proavorum, qui, libertatis 
atque religionis semper amantissimi, Bellis Sacris non tantum novam 
Belgarum nomini gloriam addiderunt, verum etiam jam ipsis æqualibus 
suis, atque remotissimis nepotibus, tam uberem bonorum fontem ape- 
ruerunt, ut nullum. unquam ab orbe condita bellum majores melioresque 
fructus pepererit. Quod si igitur vetéres boni gratique animi officium 
esse judicaverunt, ut viros præstantes, qui virtute suà humano generi 
profuere, laudibus prosequerentur, et historie consecrarent; atque si in 
perlegendis, que conscripserunt, facinoribus amplis atque "magnificis , 
etiam hodie tanta perfundimur voluptate, ut nova perpetuo nobis eorum 
lectio appareat, an minori nos oblectaremur studio in perscrutandis et 
exponendis iis, quae ipsi patres nostri tam strenue gesserunt, ut ipsorum 
stas, haud aliter quam celebrata ea tempora, que veteres Grecos ad 
expeditionem Colchidos et Trojanam compulerunt, Gexrium Curistiana- 
rum Heroıcı nomen JEvr merita sit (30)? Quo accedit, quod hec res 


(12) 
maximopere tum emendatiorem conditionem recentiorum temporum, tum 
etiam institutorum politicorum et civilium, quibus ab eo inde tempore 
recentior Europa fruitur, promoverunt (31). : 

Si vero his in rebus explicandis aliquid tentare ausi sumus, oramus 
precamurque, ne alicui temere nobis confisi, nec tam gloriole, quam 
percipiendæ utilitatis, studio egisse videamur: Quandoquidem enim prop- 
ter materie amplitudinem pars historica jam sola latius excrescens nos 
diutius occupavit, paucissimi, qui nobis ad absolvendam commentationem 
supererant, dies non tulerunt, ut partem alteram accuratius ex voto 
elaboraremus. Nonnihil tamen. freti Clarissimorum atque Doctissimorum 
Judicum indulgentiÂ, utpote qui forte non extensam adeo responsionem 
postulent, eam quantumvis imperfectam Viris Clarissimis examinandam 
submittimus ; id saltem in exiguá, que nobis adfulget, successûs spe, 
solamen habituri, quod operose, quas ad questionem illustrandam insti- 
tuimus, disquisitiones nobis future non sint infructuosæ. 


PARS PRIOR. 


QUAS EGERINT BELGE IN SACRIS EXPEDITIONIBUS PARTES: 


EXPEDITIO CRUCIATA BELGARUM PRIMA. 


Primam Crucesignatorum expeditionem a Belgicis (32) maxime repe- 
tendam esse Principibus, illud et eorum Annales (33) et Bellorum Sacro- 
` rum historia luculenter evincunt. Quamquam enim inter summos genere 
factisque. viros, qui ex omni Occidente certatim ei bello conscribebantur , 
ipse Francorum Regis frater Hugo, cognomine Magnus, omnium nobi- 
lissimus erat; attamen, quum in Lotharingià inferiore Dux Gothofredus 
Bullionenis et pietate, et sapientià, et laude militari unus omnium 
maxime floreret (34), accidit, ut universi converterent in eum oculos (35), 
et capessendæ hujus expeditionis provincia nulli aptius, quam. validis 
ejus et fratrum coryphæorum, humeris, videretur imponenda (36). | . 

Erat Gothofredus illustris Comitum. Boloniensium a virili, et Caroli 
Magni a femine4, stirpe: progenies, Princeps. qui prior im bello, prior 
in concilio, barbara ejus state ita inclaruit, ut eum posteritas: dignissi- 
mum .judicaverit, qui ipsas etiam Imperatoris; vices adimpleret (37). 
Magnanimitate atque fortitudine. Achillem, sapientià Nestorem, sollicitu- 
dine Agamemnona referens, prudentià, temperantià non minus, quam 
armis, conspicuus, lenitate, affäbilitate: gratiosus, liberalitate: insignis, 


(14) 


omnium animos sibi devinxerat; nec tam omnibus numeris absolutum 
ducem heroemque, qui sub ejus imperio militiam colebant, quam ami- 
cum fidelissimum, et patrem vel maxime sollicitum experiebantur (38). — 

Quum igitur in commotione universe Europe, que in Asiam preceps 
ferebatur, instituenda? ab æstumatissimo apud se Principe expeditionis 
fama innotuisset; mox primores eorum, in quorum virtute jam ab initio 
praedicati belli spes omnium maxima collocata fuerat (39), certatim arma 
capere, in periculi et glorie societatem alios alii vocare, stimulare (40), 
et tantum ipsi exercitum comparare, ut is ab exiguis primitiis, quas in 
ejus Marchionatu Antverpiensi collegerat (41), feratur ultra septuaginta 
peditum, equitum vero decem millia excrevisse (42). 

Celebriora autem hujus multitudinis capita, quee sibi conjunxit Bul- 
lionensis , fuere fratres ejus uterini, Balduinus et Eustachius, Bolonien- 
sium et Lentiacensium Comites; Balduinus du Bourg eorum nepos, 
factus deinde, post Gothofredum et Balduinum, tertius Hierosolymorum 
Rex; Renardus, Comes Tullensis , cum fratre suo Petro, Comite Stadensi, 
Hugo, Comes S. Pauli, cum filio Engerrano; Balduinus, Comes Han- 
noniensium; Balduinus itidem, Comes Cauderon; Anselmus Ribodimo- 
tensis, Comes ab Ostrevandià et Castellanus Valentinianarum; Petrus, 
Comes ab Arduenná Silvâ; Adalbero, filius Comitis Conradi Luxembur- 
gensis, juvenis nobilissimus e regio sanguine, et proximus Henrici III, 
antea Romanorum Augusti; Conon, Comes Montis-acuti, cum filiis Lam- 
berto et Gozelone; Henricus, Comes ab Arschot; Comes Garnerus , 
cognomine De Grez, a meridionalis Brabantie pago; Dudon Contzius; 
Henricus et Gothofredus ab Asschä (43), et alii permulti milites (44) 
illustrissimi fortissimique, quorum etiam nomina tenemus (45). — 

Adservavit quoque nobis historia nonnullorum Frisie nobilium (46) 
memoriam, qui, pro gentis magnitudine, majore numero atque virtute , 
quam ulli vicini e septentrione populi, in exercitu ejus inclaruerunt; 
dum et alii ejusdem provincie, relicta piraticà , conjunctim cum :Hol- 
landis, Antverpiensibus atque Flandrensibus, itinere maritimo, duce 
Vimerio Bononiensi, feliciter Orientem petebant (47). ottib 

Vel sic tamen, convulsis regionum Belgicarum sedibus, pre ceteris 


( 15) 


Flandria, nutrix equitum (48), excitata universa (49), Comiti suo 
Roberto, qui super omnes exercituum rectores in ense et gladio laudari 
gestiebat (50), tam frequentem subministravit militem, ut nullas, hac in 
re, provincias sibi pares habuisse censeatur (51). Prater spectatissimos 
autem Gallo-Flandriæ, Flandria Orientalis et Occidentalis dynastas, quos 
Annales commemorant (52), etiam nonnullos Hollandie et . Zelandise 
nobiles vexillis ejus aggregatos fuisse reperimus (53). 
+ Porro; dum ita Belgicorum militum flos, ardore incredibili, bellum 
sacrum parabat, confluxerunt et aliæ propemodum infinite Lotharin- 
gorum et Francorum, ad maximam: partem plebeiorum, turma, quos 
non religio nec decus, sed novarum rerum et liberioris vitæ conditionis 
cupiditas ad Asiaticam expeditionem stimulaverat. Enimvero inconditum 
genus, discipline et bellorum ponderi ferendo longius impar erat. Qui 
cum more impatientes, ante alios a confiniis Francie et Lotharingie , 
per Allemaniam, Hungariam Bulgariam, et per Constantinopolim trajecto 
Bosphoro, Nicomediam versus iter suum emetirentur, nullum hones- 
tati aut imperio militari pretium habentes, brevi vario discrimine ita 
contriti sunt, ut paulo post innumere ante multitudinis vix adhuc 
quedam. dissipate. reliquiæ superfuerint. Horum vices, catervae prædo- 
num magis quam copiarum speciem præ se ferentium, historia nec dolet, 
nec etiam prime eas ordinatorum exercituum expeditioni adnumerat. 
-Quum autem maximus | ceterorum, optima disciplinà instructorum , 
numerus rationem habendam esse suaderet, ne, propter orituram exinde 
commeatuum : difficultatem ; simul omnes eamdem viam capesserent ; 
habito in Francia conventu, decreverunt Principes, ut divisis copiis et 
itineribus incederent, et alii alios Constantinopoli opperirentur. 
Gothofredus autem profectionem suam instituturus, postquam non- 
nulla pie molitus fuerat (54), quibus arduum Palestinze negotium Divinze 
bonitati commendaret; totis viribus Belli Sacri obsequio inhaerens, ut 
milites suos plus quam pro virili aleret (55), Prineipatum suum Satha- 
nacum, cum adjacenti castro et villà Mozay, Episcopo Richardo. Virodu- 
nensi venumdedit : Ducatum vero suum Bullionensem, tum naturali situ, 
‚tum arte yalidissimum , Ecclesie Leodiensi, mille trecentis argenti 


(16) 


purissimi et tribus auri marcis, oppignoravit (56). Eadem ductus ra- 
tione, Balduinus Hannoniorum Comes, Interamensis Provinciæ oppidum 
et alia beneficia, auri pondo et quinquaginta marcis argenti ‚ Episcopo 
Oberto Leodiensi vendidit (57). 

Cunctis itaque rite compositis, Goihofsedus cum fratre suo Balduino 
et reliquo comitatu nobilium, qui ad Mose Mosellæque ripas convenerant , 
Augusto mense MXCVI, per Germaniam et Hungariam signa movit; 
Prægressà illum virtutis sue armorumque fama (58), earumdem regionum * 
populos, quos præcursores ejus nonnisi hostes habuerant, ipse haud aliter 
quam amicos sociosque expertus est. Enimvero quum iis, que accide- 
rant, exploratis, indomitam multitudinem rapinis atque perfidià sibi 
cladem maturasse intellexisset, vir religiosissimus criminibus infortu- 
niisque eorum ingemiscens, a dignitate atque justitià alienum judicavit, 
ut in vindictam incumberet. Misit ergo ad Carlomannum, Hungariæ 
Regem, fratrem Balduinum et ejus uxorem cum omni familia obsides, 
omnemque per exercitum in deprædatores mortis decretum promulgari 
jussit. Ita optatissimam ei Principi fiduciam fecit, et ex sua parte legiones 
severissimä disciplinà incedentes, Ducis sui sapientiam singulis passibus 
comprobabant (59). Sic feliciter ejus regni finibus peragratis, donisque a 
Carlomanno, rerum prosperrimum cursum ex animo apprecante, post 
receptos obsides, cumulatus, eádem ratione immensas Bulgarorum silvas 
emetitus est. Porro, ubi Philippopolim pervenisset, accepto nuntio, Hu- 
gonem Magnum, quem, ardore maturandæ ante ceteros vie, ex Apulià 
in Illyricum cum paucis navigantem, magna tempestas: ad oram Epiri 
conjecerat, illuc non multis ante diebus transvectum, Constantinopoli 
arctiore custodia asservari, nullà mora legatos misit ad Imperatorem ; 
qui illustrissimum commilitonem quam primum dimitti postularent. 

Alexius enim, quum aliorum animos ex suo dimetiens, nullam virtuti 
fidem haberet, veritus, ne confluentes cum infinitis exercitibus Principes, 
specie Turcici belli, sceptrum ejus, quod ipse suo benefactori eripuerat, 
jam pariter ambirent, et potiundi regni viam experirentur, Hugonem 
naufragum ad se in captivitatem abduci jusserat, ratus, dignissimum 
in eo se obsidem habiturum, si forte quid infestum tentarent. Verum 


ns git, TL CT 


| 


(17) 
hec ejus ambigua atque sinistra Politica, quam prudentium arbitraba- 
tur, breviter ipsi damno magis quam m fuit. Quippe jam interim , 
dum legatio obibatur, Gothofredus citatis itineribus versus Byzantium 
moverat, illatam, ex violato jure gentium in Hugone, universis foede- 
ratis injuriam, ni eam Imperator quam primum resarciret, suorum 
armis vindicaturus. Quod cum, Adrianopolim perveniens, eum negare 
intellexisset, tristissimá necessitate coactus ad hostilia experienda, éir- 


 .eumjacentes terras pervastari jussit. Parens imperio, infensus miles dies 


octo vicina loca Selymbriæ per quatuordecim milliaria depopulatus est : 


‚que res Alexium ad sanius consilium amplectendum compulit (60). Nam 
late trepidatione perfusi, catervatim Greci Constantinopolim fugá pro- 


rupuere et terrore atque tumultu urbem compleverunt. Timens igitur 
Imperator, ne debile imperium majoribus etiam malis labefactaretür , 
pacem sibi donari poposcit, Hugonem cum sociis libertati restiturus. Ita 
pacatæ, Belgarum legiones in conspectum Byzantii venerunt : ubi, positis 
castris, Gothofredus et alii Primores liberatos commilitones dimos cüni 
gaudio exceperunt. 

Eodem vero tempore ex parte Alexii legati Ducem convenerunt, oran- 


tes eum, ut, relicto extra urbem exercitu, ad palatium properaret, que 


Cesar cum eo colloqui cupiat, excepturus. At Gothofredus, quum a 
Francis, qui Constantinopoli morabantur, dubiam ejus fidem intellexis- 
set (61), ex suorum consilio, dissimulatä suscipione, respondit, « se so- 
» ciorum adventum prestolantem, nullum majoris momenti negotium 
» censere in præsens auspicandum" (62). Sed eam detrectalionem breviter 
necessitas insecuta est, ut in subirascentem Alexium denuo copie arma- 
rentur. Enimvero omnem ille commeatum et commercium cum urbe 
peregrinis interdixit. Ut ergo penuriam exercitüs sublevaret, cum delectä 
manu Balduinus per agros villasque crebras excursiones fecit, nec a 
populando prius temperavit, quam Imperator rei frumentarice licentiam 
restituerat. Instabat tum Natalis Christi festivitas, cujus causi, quod 
utrimque humaniora et amica magis suadebat, pax iterum composita 
fuit (63). 

Porro apud Alexium > qui assidue dubium adversus eruciatos animum 

3 


(18) 


gerebat, benevolentia diuturniore affectu stare non poterat , / quam 
quousque illi congrua violandæ fidei merces affulgeret. Et perpetuo me- 
ditatus, quanam ratione Gothofredum cum suis arctius coérceret, astutiá 
supplendum ratus est, quod ei vires minus suppeditabant. Specie igitur 
propense in Ducem voluntatis usus, eum per nuncios curavit adhor- 
tandum, ut, propter intolerabilem sævientis hiemis asperitatem , e patenti 
campo tentoria solveret et non abnueret occupare spatiosas domos fre- 
quentiaque palatia, qua spatio triginta milliarium Bosphoro domina- 
bantur. Videlicet eum locum, quem Blachernam vocant, ex omni latere 
Euxinus Pontus, Bosphorus atque Barlysena, parvus quidem estate am- 
nis, sed hiberno imbre altius intumescens, circumcingebant, et hinc 
ad civitatem nonnisi pons unicus transitum dabat. Quod si igitur eo 
legiones migrarent, arbitrabatur Alexius, eas se, velut tum interclusu- 
sas, pro lubitu cohibiturum, et suo tandem imperio facile subjecturum. 
Et profecto Gothofredo, qui, nihil doli subesse suspicabatur, haud diffi- 
cili negotio Imperator persuasit. Quippe a nivium pluviarumque intem- 
perie tabernacula militem non amplius tuebantur, et preterquam quod 
perpetuus aquarum mador omnem victum atque suppellectilem corrum- 
pebat, etiam jumenta cum hominibus acerbiorem vim frigoris diutius 
pati nequaquam poterant. fos t 

Cum itaque Bullionensis eo locorum exercitum transtulisset, Alexius 
non multum cunctatus, ut nova molestià Ducem afliceret, misit iterum 
qui eum orarent, ut ad palatium ingrederetur. Sed Gothofredus preci- 
bus ejus nondum assentiendum existimabat. Ne tamen ab omni honestate 
alienus videretur, per legatos Cononem , Comitem Montis-acuti, Baldui- 
num Du Bourg, et Henricum Asschanium , ipsi gratias peragi jussit, orans, 
ut eum habere vellet excusatum. Verum eà ratione Alexius mentem 
Gothofredi satis intelligebat. Desperans igitur de illo unquam ad obse- 
quium flectendo, commeatum denuo interdici, et quingentos sagit- 
tarios Turcopulos sub ducibus strenuis et belli peritis, occulte navigiis 
per Bosphorum devehi jubet, qui ad oram Ponti littoralem subsiderent et, 
in varias cohortes distributi , milites Ducis adorirentur (64). Haud quidquam 
illi segnes, jam primo inde diluculo, partim in littore, partim in navibus 


(19) 


diffusi, Francos, quos ad mare exeuntes et e fenestris ædificiorum spe- 
culantes contemplabantur, telis suis cum muliä aliorum morte, aliorum 
vulnere, impetierunt. Tum autem audito suorum clamore atque periculo, 
Gothofredus statim. fratri. Balduino imperavit, ut, assumptis quingenlis 
fortiter loricatis, festinaret occupare pontem, per quem transierant, 

priusquam in angustiis intetcepti, graviore discrimine obruerentur. Nihil 
etiam ille moratus, per sibilantes a lævà dexträque sagittas convolat, et 
fusis fugatisque cohortibus oppidanorum, qui ad pontis defensionem armati 
_concurrerant , cum instructä acie imperterritus in alterá ripà constitit (65). 
At nunc etiam comperto hostili civium animo, milites zedibus palatiisque 
ignem supponere jussi, horribili per continentem luce, ad sex vel septem 
milliaria, incendium fuderunt. Subinde vero, perstrepentibus lituis, ex 
omni parte circa Gothofredum, jamjam cum expeditis equestrium ordi- 
nibus viam maturantem , conglobati, illius presidio, per totam diem, in 
conspectu densioris sagittariorum coronæ , quæ muros Constantinopolis 
obtegebat, feliciter trajecerunt. Interim tamen, per id omne tempus, et 
aliæ militiæ Imperialis legiones, frequentius ab urbe prorumpentes, nihil 
intentatum reliquerant; ut Balduinum, velut objectum transeuntibus 
copiis munimentum, ab opportunä ejus statione propulsarent. Ft ille qui- 
dem hactenus strenue obnisus , omnes illorum assultus invictä dexteritate 
repulerat, quum etiamnum, subito patefactis valvis, ab infinitis jacu- 
latorum et oblongis liastis instructorum agminibus, quibus lectissimi 
duces præerant, toto equorum impetu *inyaderetur ; sed vir spectate 
fortitudinis, ubi, post varios incertosque primum discurrentium gyros, 
aciebüs jam non procul distantibus, se ultro vehementius peti conspice- 
ret, cum suis quingentis, velut magnorum exercituum animos gerentibus, 
intrepidà virtute prosiluit atque hostium turmis, post graviorum diu con- 
flictum , tandem dissolutis fugatisque et intra moenia compulsis , pleniore 
victorià campoque potitus est (66). Ceciderunt eå pugnä utrimque multi; 
verumtamen major apud Francos equorum numerus interiit. Atque quum 
Greci, ob cladem suam furientes, erebrà adhuc effusione, certamen re- 
dintegrare molirentur ; magis ita magisque infervescentibus belligerantium 
animis, acrius etiam postea depraliatum fuisset, nisi ingruentes tenebra 


( 20.) 


et imperium Gothofredi, ut ab incidentibus. temere telis suos tueretur, 
flagranti bello finem imposuissent. 

Posterà autem luce, copiarum partem Bullionensis, dum ipse eum 
alter’, ad communem tutelam, in castris remanebat, universam regio- 
nem armis perlustraturam dimisit; injuncto mandato, ut omne alimenti 
genus, vel pretio, vel vi colligentes, ad exercitum conferrent. Que: 
ingenti multitudine variis equitum peditumque cohortibus, per sexaginta 
in circuitu. suburbanorum milliaria (67) evagate, octavà die, tanta 
predarum mole obonerate redierunt, ut eidem vix cogentium manus. 
viresque. sufficerent. 

Quibus tandem factum est, ut Alexius, tot Imperii sui devastationes: 
dolens, nec non majore sollicitudine agitatus, ne adventuri quam primum. 
ceteri ab Occidente Principes legiones suas. in ruinam ejus cum Gotho- 
fredo conjungerent, denique propensius animum convertere cœperit, ut 
jam collapsis rebus firmiore pace prospiceret. Per legatos igitur sedulo. 
Ducem placaturus, illum enixe precatus est, ut, receptis obsidibus, 
arma poneret alque securus. Imperiale palatium ingrederetur, persuasum 
habens, plenam se de omnibus satisfactionem esse accepturum. Ad eam 
conditionem .accedendum ratus, ex suorum consilio, Gothofredus, ne - 
bellum malle quam pacem amicitiamque videri posset, retulit, obtem- 
peraturum se, si tales darentur obsides, qui exploratam illi salutis fidu- 
ciam suppeditarent. : 

Porro vix ita Dux Imperatori fidem suam obligaverat, quum et alios 
a Bohemondo, Siciliæ et Calabriæ Principe, vetere atque acerrimo Im- 
perii Romanorum inimico, nuncios cum litteris acciperet, qui eum ad- 
hortarentur, ut sibi cavens a perfidià Grecorum ,. nequaquam pacem 
cum illis componeret; sed in opulentioribus Bulgarorum, circa Adriano- 
polim et Philippipolim , terris hibernans, initium veris operiretur, quo. 
ipse cum universis. copiis, in auxilium ad evertendum subigendumque 
regnum esset adfuturus. Verum Gothofredus, nobiliore mente. pollens, 
quam ut iniquis ambiliosi viri suggestionibus assentiretur, quum. non 
dominandi cupidine, sed ut sepulchrum Salvatoris Palestinamque ab in- 
fidelium jugo liberaret, militiam sacram capessiyisset, dignum sue pietatis. 


(21) 


responsum dedit, »se non causà quastüs, aut pro destructione Christia- 
» norum, a terrà et cognatione sud exiisse, sed in Cumisrr nomine viam 
» institisse Jerusalem ; hancque velle perficere et adimplere consilio Impe- 
» ratoris, si ejus gratiam et bonam voluntatem recuperare et observare 
» possit” (69). 

Ubi autem Alexius hanc Bohemondi legationem cognoverat, etiam ce- 
leriorem navavit operam, ut jam filium suum, in purpurå natum, Joan- 
nem, obsidis loco, Gothofredo offerendum dimitteret. Atque ita omni 
suspicione amotä, postquam illustrissimus juvenis honorificentissime per 
Cononem Montis-acuti et Balduinum Du Bourg, viros nobilissimos diser- 
tissimosque (70), eum in finem a Duce prafectos, in castris receptus 
fuerat; ipse tandem, cum numeroso clarissimorum Belgarum Principum 
militumque coetu, curä exercitûs fratri Balduino demandatà, palatium 
ingressus est. Quidquid martialis luxûs habebat Occidens, in habitu 
cultuque Francorum resplendebat; dum ex alterä parte Alexius, ingenti 
pompä orientali circumdatus , sub vanà fortune ostentatione magnilicen- 
tie, debilitatem suam obtegebat. Imperatorem igitur, solio immobilem, 
flexo genu salutantes, tant& cum majestate et comitate excepti sunt, ut 
nihil, quo magis honorarentur, erga eos pratermissum sit. Postquam 
autem Alexius multa de. virtutibus Gothofredi prædicaverat, eumdem 
filium suum adoptivam, et similiter prudentissimum fortissimumque 
totius Imperii defensorem appellavit (71). , 

Porro Dux, qui dignitatibus ceterisque hujus mundi rebus haud aliter 
quam ad majorem Supremi Numinis gloriam, felicioremque semper Belli 
Sacri eventum promovendum , utebatur (72), non tantum se in filium 
Imperatori dedit, verum etiam conjunclis manibus illi clientelam pro- 
fessus est; voluitque et etiam effecit, ut, qui cum eo erant et illum dein 
sulserjderelitur ; ad ejus exemplar se componerent (73). Neque est pro- 
fecto quod quis humilem illam agendi rationem in illustriore viro demi- 
retur: Quum enim jam maximi certaminis ac periculi res futura esset, 
per medios universe Asie inherentes Barbaros, ferro sibi viam aperire; 
alia non exigua belli moles cunctis imminebat exercitibus, si preeterea, 
Graecorum voluntati minus obsequentes, eos, non suflecturis in hostili 
regione alimentis, a tergo infestissimos habuissent. 


(22) 


Ita vero firmata pax his conditionibus est, ut, interposito juramento, 
Gothofredus et alii Primores sponderent, quascunque urbes arcesve , 
preter Judeam , essent capturi a Barbaris, quz antea. Imperii Romani 
fuissent, easdem se Imperatori vel ejus Preefectis bona fide tradituros ; 
pro BREN vero Palestine provinciis , obstrictos illi clientelari fide 
remansuros; fore tamen, ut sacramento solyerentur, si ipsemet Imperator 
pacto non stetisset: qui ex sua parte juravit, se terrà marique. peregri- 
nantes commeatu , militibus, et in quantum de cætero rerum cardo pos- 
tularet, ope een (74) 

Tune Alexius, apertis thesauris, Ducem omnemque , quæ illum eireum- 
stabat, nobilium turbam ingentibus ex auro, gemmis, holosericis, vasibus, 
materia et artificio pretiosissimis, aliisque summe æstimationis permultis 
muneribus donatos abire permisit; qui illius munificentiam supra modum 
admirati, in castra reduces, ei, quam honestissimo potuerunt comitatu. 
filium Joannem remiserunt. i 

Non autem his Alexii liberalitas se continuit, sed, ut Gothofredum sibi 
magis devinciret, insuper jussit, ut illi, per oii de hebdomadas, tantum: 
aureorum Byzantiorum, quantum duo viri robusti humeris ferrent, ex 
æreis autem denariis decem modii monetæ Tartaron a palatio subminis- 
trarentur. Porro Bullionensis tot divitiis, que ad eum, ab Epiphaniä 
usque circiter ad Pentecosten confluxerunt, eà semper integritate. usus 
est, ut ad ultimum nummum nobilibus militibusque distribuens, nihil - 
sibi unquam retineret (75). 

Interim tamen, dum Imperator nonnisi de Belgicis Principibus copiis- 
que bene mereri videbatur, eos ex alterà parte avariliâ sua ita pre- 
mebat, ut non solum propriam, quam ad exercitum deferri jubebat , 
pecuniam cum usurà reciperet, verum eliam, eodem tempore, ingentem 
opum vim, quas ipsimet domo attulerant, in ærario congereret. Arroga- 
tum enim sibi commeatuum monopolium vili abjectorum hominum mi- 
nisterio exercebat, et pro libitu annonæ pretium adaugens, supra quam 
dici possit, turpiter ditabatur: idque contra pacis conditiones minus eru- 
bescere coepit, postquam legiones, trajecto, circa dimidium Martis. anni 
MXCVII, Hellesponto , in agro Chalcedonensi castra posuissent (76). 


(3) 

Cum hac apud Constantinopolim gererentur, Robertus, Comes Flan- 
drensis, qui unus omnium maxime Principum universum Occidentem ad 
Sacrum Bellum accenderat (77), cum immenso exercitu, permulta pugna- 
torum millia explente (78), in fertilibus Macedonis regionibus, et Eus- 
tachius, frater Gothofredi, cum Bononiensium turmis, in urbibus Apuliæ 
et Calabriæ dulciori otio fruebantur. Conjunctim quidem cum Hugone 
Magno et Roberto Normannie ex Galliá profecti , transcensis Alpibus, 
in Italiam descenderant, et per amcenissima terrarum loca, inter accla- 
mationes ubique idum incedentes, plenum deliciarum atque 
triumphale potius quam militare iter habuerant: verumtamen Flander, 
dum alii diutius in vid morabantur et opportunum navigationi tempus 
negligebant, maturato gradu, ante hiemis initium, Adriatico vectus mari, 
Dyrrachium pervenerat. Dein vero cum jam ver appropinquasset, versus 
Byzantium castra movit; ubi familiarissime (79) simul et honorificentis- 
sime ab Alexio exceptus est. Post obligatam autem libenter juramento 
fidem clientele, cum sociis suis etiam majora quam Gothofredus dona 
consecutus, ad commilitones in Bithyniam transfretavit. Nec multo dein 
intervallo Eustachius, trajecto pelago, eamdem cum aliis Gallorum duci- 
bus viam emensus est, paremque expertus fortunam, in Asiam descendit. 

Interea vero temporis, quum jam duo potentissimi Belgarum Principes, 
Dux Gothofredus et Robertus Flandrensis vires suas conjunxissent, solutis 
e vicinio Chalcedonie tentoriis, pedetentim ad obsidendam Nicæam in- 
cesserunt, socios, quos magnis itineribus subsequentes et nunc quam 
primum adfuturos esse cognoverant, illic opperturi. Dum Nicomediam 
appropinquant, per adjacentia campestria, in quibus primi Lotharingo- 
rum et Francorum popularium cruciati pene ad internecionem deleti 
fuerant, tristissimum spectaculum ipsorum oculis objectum est. Jacebant 
longe lateque sparsa cæsorum corpora, et fœdæ ubique mortis imagines 
spectabantur. Quorum infortunatorum sorte quum intelligerent, quanti 
in rebus bellicis momenti unitas et disciplina sit, utrique rei magis 
incubuere, et universi novo susceptae expeditionis promovendæ studio 
conflagraverunt. Instructis igitur quam severissime ordinibus, fines 
Grecorum deseruerünt, et premissis a. Gothofredo tribus hominum 


(24) 
milibus, qui viam munirent et explanarent, feliciter ante Nicæam 
castra metati sunt. ; OMS 

Erat Nicæa Bithyniæ metropolis, quadrate formæ, in planitie sita , 
quam ex onini propemodum parte nemora montesque circumstabant. 
Ab Occidente lacus Ascanius, altus procellosusque; ab aliis lateribus 
vallum ingens, tumidis fontium et rivulorum aquis restagnans, emi- 
nentia in coelum tutabantur moenia, que duplici, eoque densissimo am- 
bitu lapideo assurgentia, trecentis septuaginta turribus horrescebant (80). 
Urbs, paucis ante annis, facta fuerat novi cujusdam Turcomannorum 
sedes imperii, quod videlicet, nomine Roum, a Seldjoukidis conditum, 
universas ab Oronte et Euphrate usque ad Bosphorum provincias com- 
plectebatur (81). Præerat ili hac tempestate Kilid;-Arsian, aliter - 
dictus Solimanus, vir bellator, proeliis ad eam diem invictus, qui, eum 
adventüs Francorum famam excepisset, longius in Orientem descenderat, 
regionum earum Primores communis periculi certiores facturus adhortatu- 
rusque, ut cum eo defensionem Asige susciperent. Ceterum vero nihil præ- 
termiserat, quo civitatem lectissimis Mohamedanæ dominationis propug- 
natoribus, commeatuum et omnis armorum generis abundantià, qua ad 
sustinendam propulsandamque obsidionem requiruntur, firmius commu- 
niret. Postquam autem, ex omni Asià minore et ipsa Perside, infinitas 
tum sociorum tum mercede militantium copias (82) contraxerat, vicinos 
colles occupaverat, summa sollicitudine curäque in primam rei bene 
gerende occasionem intentus. . 

Interea Belge, nondum prefixo castrorum ordine ante Nicæam con- 
sederant, cum jam omnibus bellorum instrumentis oppugnationem mu- 
rorum experirentur. Porro eum majore virtute quam consilio dimica- 
rent, frequenti clade obruti, breviter intellexerunt, nequidquam etiam 
postea se profecturos, nisi urbem undequaque densiore milite pre- 
mendo ad deditionem cogerent. Ergo, dispertito exercitu suam singulis 
Prineipibus stationem assignaverunt, qui omne exterius oppidanorum 
commercium prohiberent, et uno eodemque impetu mcenia. adoriren— 
tur. Dein Gothofredus eum fratre Balduino et omni Lotharingorum 
Francorumque. comitatu , quibus etiam non multo post Eustachius 


( 25 ) 


sociatus est, totam plagam orientalem, que ob egregia præ ceteris mu- 
nimenta minus expugnari posse videbatur ; Robertus vero Flandrensis 
cum suis millibus inter Italos et adjunctos illi deinde ex alterà parte 
Normannos, a septentrione castra metatus est (83). Relicta fuit pars ad 
meridiem spectans Tholosano Comiti Raymondo et Gallise ducibus, qui 
mox adventarent; pars autem occidentalis, propter defectum nayigiorum , 
ab obsidione vacua remansit. 

Dum autem hunc in modum conjunctis Delgarum et omnium Europe 
populorum. viribus, Bithyniæ campestria, septingentis hominum millibus 
cooperta, Turcis, qui a summis vicinorum montium cuncta specula- 
bantur, terribili et magnifico simul spectaculo erant; eodem tempore 
baud dissimilem, quin potius veram, constitute sub armis reipublice 
formam exhibebant. Quippe tot tantisque exercitibus non unus, qui 
omnibus imperaret, praeerat, sed suus quisque dux atque hortator in 
proelium exibat. Viventibus universis in communione bonorum, sola lex 
virtus, solum vinculum religio habebatur. Non Primores, non milites ar- 
moruın exercitio dispares erant,'sed alter cum altero excubiis, omnibusque 
bellorum officiis, æmulabatur. Præfulgebant mediis in castrorum regio- 
nibus deaurata tentoria, quee ecclesiarum adinstar, dum sacerdotes al- 
larium ministeriis fungerentur, legiones exciperent. Die in armis peractä, 
vespertino. cultu opem de. coelo implorabant, et medià nocte hymnos in 
Deum modulabantur. Sermocinantibus per ordines Episcopis clericisque, 
omnis abominatio. procul exulabat, et mofum honestati sanctitatique ita 
incumbebant universi, ut innumeræ pene multitudinis non castra, sed 
religiosorum hominum ‘societatem credidisses (84). 

Barones militesque cingebat lorica, impenetrabile scilicet, ex. hamis 
ferreis et chalybeis, densissime inter se connexis, corporis tegumentum. 
In speciem. vero pulchritudinis, fluctuantem diversi coloris balteum, a 
dextro in levum humerorum latus, suspenderant. Ante alios, galeà inar- 
gentatà, Primores eminebant; ærea vero nobiles, et ferrea, splendide 
lucens, minoris note bellatores ornabat..Clypeis equites, scutis pedites 
se tuebantur: illi hasta, ense, élavà; hi arcu, veru (85); bipenni, funda, 
balistis manualibus (86), ie, TE et aliis instrumentis ad le- 
dendum aptis, militabant (87). 4 


( 26 ) 


Quum autem singule variorum exercituum legiones, sub suis quæque 
Principibus nobilibusque, seorsim a cæteris descriptæ essent; fulgentia 
ubique in scutis vexillisve præfectorum gentilitia insignia, copiis statio- 
nem castrorum atque certaminis assignabant. Et ita apud alios conspi- 
ciebantur imagines capreolorum, pardorum, leonum, vel ejus generis 
animalium, que fortitudinis, vigilantize aut velocitatis symbolum erant: 
aliorum iterum signa resplendebant emblématibus avium, quas, varia 
cceli tempestate, sedem suam commutantes, in itinere conspexerant, et 
haud dissimilem peregrinationis sue figuram esse arbitrabantur: alii 
denique adumbratis efligiebus stellarum, turrium, arborum, florum, 
fructuum, sed potissimum colorate diversum in modum formamque cru- 
cis noscitabantur (88). Unde quidem factum est, ut que primo rerum 
necessitudine adinventa fuerint, vano deinde fastûs desiderio, a nobili- 
tate coeperint adhiberi tanquam tesseree, quibus varie inter se familie 
dignoscerentur, et partam hoc bello gloriam perennibus signis posteritati 
sue commendarent (89). 

Posterà igitur die, quà Belge conjunctim cum Italis murorum ambi- 
tum inter se partiü fuerant, ex interceptis duobus Solimani nunciis 
cognoverunt, hostes in proximam lucem totis viribus molituros, ut per 
portam, qui a meridie adhuc inobsessa remanserat, in urbem irrumpe- 
rent. Quum autem Raymondus Tolosanus, qui ibi castra metaretur , 
. haud procul abesset, Gothofredus et Robertus Flandrensis, omni celeri- 
tate missis ad illum equitibus, ut maturato gradu, consilia Barbarorum 
anteverteret, interim suos in armis stare, et, servatis intentiore cura 
vigiliis, paratos ad proelium esse jubent. 

Quandoquidem vero milites Solimani haud parumper Francos extimes- 
cerent (90), suos ille adhortandos ratus, admonuit, » ut, qui a pueritià 
» cum eo in castris fuerant enutriti, meminerint inveterate illius vir- 
» tutis, quà tot terrarum spatia emensi, a finibus Persici imperii usque 
» ad Hellespontum cuncta victoria lustravissent : hec tamen reportata in 
» Christianos minima fortitudinis sue praemia esse, quibus jam frueren- 
» tur, sed viris, rerum magnarum avidissimis, quos nunquam labor 
» fregisset, etiam uberiora parari: hostibus genere, lingua, moribus inter 


( 27) 


» se dissonis, sine duce atque disciplinà, multitudinem impedimento 

» potius, et arma magis oneri quam presidio fore: renuntiavisse explo- 
» ratores, non stationes pro castris, non vigilias agi; omnia apud impa- 
» ratos atque inconditos in discrimine esse. Ceterum necessitatem cogere 
» omnia experiri: quippe jam non adeo de imperio vel gloria, quam de 
» salute, et, que viros præstantes maxime commovere soleant, de reli- 

» gione, pro conjugibus liberisque et eorum omnium, qui Asiam inco- 
» lerent, tutelà esse certandum : Patriam, ipsorum opem implorantem, 

» precari, ut parta a proavis decora, Persarumque regnum, virtute sud 
» tuerentur. lrent igitur et Principis sui et Asie totius fortunam in 
» dextris gestantes, memores, ut, si fatum eis invideat, pro turpi fugä 
» vel servitute honestam mortem amplecterentur" (91). 

- Finità concione, Solimanus milites corpora curare et in horam diei 
tertiam iter pronuntiari jusserat. Ut igitur exspectata lux affulsit, Bar- 
bari, quorum legiones centum. quinquaginta ferratorum equitum millia 
dicunt implevisse (92), e montibus per diversas semitas se in planitiem 
effuderunt. Viri omnes erant bellicà fortitudine conspicui, arcubus cor- 
neis et osseis militantes: pendébat eis a latere acinaces; levibus atque 
fluctuantibus tunicis vestiebantur, et clypeis, loricis, galeisque auro insi- 
gnibus resplendebant. Stabant autem instructis ordinibus Belge, partim 
pro regione castrorum, hostes exspectantés, partim cum objects ad 
urbem copiis, si forte quid oppidani a tergo molirentur (93). Jamque 
diviso in duas acies hostium exercitu, praemissa a Solimano decem 
equitum millia ad portam meridianam, quam adhuc inobsessam reperire 
arbitrabantur, properabant. Exceptis primum mirabiliter a Tolosano , 
qui ad mediam usque noctem iter emensus vix castra intraverat, mox 
Belgarum Principes, suppetias fessis Provincialibus laturi, ex adverso 
occurrerunt. Conflaverant delectam manum, quz militibus omnium 
Comitum, ducentis a singulis suppeditatis (94) , constabat: ruentesque 
cum illis, vehemente impetu, Balduinus Bononiensium et Balduinus, 

Comes Cauderon , breviter: aciem Barbarorum perfregere , et in fugam 

conjecerunt (95). Porro eodem tempore subsecutus cum omni exercitu 

Solimanus , rejectos gradum sistere, et ire denuo in hostem jussit. 


( 28 ) i 


Atque cum illi jam quoque ferocius in Tolosanos inveherentur, et omnis 
subinde: Turcomannorum vis, et a fronte, et a latere, se in illos; effun- 
deret; Goihofredus et Robertus Flandrensis, haud secus quam par erat 
moti, .adactis calcaribus, laxatisque in collum habenis, .convolant et me- 
dium in discrimen feruntur (96). Compulsis-in pugnam reverti, raptis- 
que secum (97) Provincialibus, qui jam pedem referre coeperant, Bullio- 
nensis cum Roberto Flandrorum, fulgurante gladio turmas hostium per- 
rumpebat (98), et alios lanceà conficiens, alios ex equis deturbans (99), 
legiones, quo majore animo capesserent bellum, virili voce, nutu, sed 
poüssimum | exemplo. incendebat: ubi autem frequentioribus hostium 
signis suos premi conspiceret, equo ruens (100), non minus omnia 
fortissimi militis, quam optimi: simul imperatoris, -officia exsequebatur. 
Interim ceteri duces, fusis fugatisque Darbaris, qui per campum, ut 
incautos opprimerent, cursus glomerabant, vires quoque suas in majus 
hostium agmen a latere converterant (101). Atque ita plenius effervescentis 
certaminis horror tantus fuit, ut increpentium hastarum galearumque 
tinnitus atque truces depugnantium clamores, qui nemoribus montibus- 
que reverberabantur, aérem complerent. Qui vehebantur, deterritos 
'armorum sonitu, sibiloque sagittarum retrocedentes vix regebant equos, 
et ipsa belligerantium pulsu pedum excitata, tellus contremiscebat (102). 
Acri autem virtuti Francorum nihil segnius repugnabant Barbari: sed 
omni bellorum astu præliantes, modo consertis ordinibus strenue obni- 
lebantur, modo de industria dissolutis aciebus, ad impetus nostrorum 
eludendos, rari dispersique procul grandinem sagittarum emittebant, et 
mox iterum atrocius atque fero ululatu invecti, tanquam desperabundi, 
totis viribus certamen redintegrabant. Porro, postquam sic usque in ves- 
peram, pari utrimque pertinacià furoreque, concertatum füerat; tandem 
undique clade obruti Turcomanni, versus montes fugam arripuere. 
Hostes quatuor hominum millia, cum magno. numero captivorum, ami- 
serunt: ex Latinis vero duo millia cecidere. 

Ab eo inde tempore, Solimano‘ nihil ulterius tentare auso, ut metro- 
polim suam liberaret, in dies obsidio magis inferbuit. Distributo copiis 
negotio, ut, omni celeritate , machinas, ad expugnationem magis promo- 


(29 ) 

vendam , fabricarentur ; vicine silyæ materiam abunde suppeditantes , 
sonabant ictibus cædentium, et belli apparatu cuncta strepebant. Mul- 
torum operá breviter paratis omnibus instrumentis (103), quibus tunc 
temporis ad urbium obsessarum destructionem utebantur, perstrepens e 
tabernaculis buccina militibus signum oppugnationis dedit. Jamque com- 
pletis fossis, pluribus in partibus scalas erigere coeperant (104), cum ex 
illustrioribus, qui in pugnà contra Solimanum maxime inclaruerant, 
nonnullos Belgarum omnibus flebilis mors exstingueret. Quippe, dum 
inter promptissimos qui ascensum moliebantur (105), virtatis ardorem 
prudentià temperare nescirent, Balduinus, Comes Cauderon, unus ex 
strenuissimis inter Atrebates, Balduinus Gandensis et Gallo, Insulanus, 
ille ictu lapidis, fractà cervice, bi sagittis transfixi occubuerunt (106). 
Viros non minus nobilitate generis, quam consilio rerumque bellicarum 
peritià claros (107) ingenti moerore luxit omnis exercitus, nec quidquam 
pretermisit, quo honestiore funerum magnificentissimorum cultu sepe- 
lirentur. Ceterum sunt qui memorent, ex Frisie nobilibus, eà vel aliä 
occasione, acrius præliantibus, Sicconem Liaucamam , Eponem Hartman- 
num, Tjepconemque Fortemannum non inglorios cecidisse; et ab hinc 
Fortemanniæ familie, que a primordiis imperii Regum steterat, exstinc- 
tum fuisse ultimum stipitem: a commilitonibus autem Filconem, qui 
Sicconem sibi nepotem habuerat, et Feiconem Botniam stimulatos, ut 
illius sociorumque mortem in hostes ulciscerentur, tam strenue deinde 
rem gessisse, et eam apud Gothofredum nactos fuisse æstimationem, ut 
unus et alter equitum trium millium cornu preficerentur (108). 

Reversis igitur ad bellum Principibus, videbatur in dies ipsa moles 
obsidionis alacritatem copiarum accendere. Cum enim per lacum Ascanium 
"non cessarent Barbari commeatum et arma in urbem intromittere, Franci, 
ut eam hostibus viam prariperent, ingenti numero naviculas, quas e 
portu Civitot, permissu Imperaloris, in. siccum contraxerant, terrestri 
itinere, per septem amplius milliaria, incredibili cum labore ad lacum 
perduxerunt. Constitutisque in eis quinquaginta vel centum , pro varia 
magnitudine, pugnatoribus, erectis vexillis atque tubarum sonitu, arc- 
tius ita interelusam undequaque civitatem , altero iterum nisu. oppugnare 


(30) 


aggressi sunt. Atque nunc admotis propius ad muros castellis turribusque 
volubilibus, multiplici tabulato constructis, eminus hostes jaculis, cominus 
lanceä premebant et irrumpere nitebantur; nunc scrophis, dum tormenta 
ingentem telorum saxorumque vim in propugnatores evomerent, mcenia 
perforare. Alii manganis, petrariis, catapultis munimenta collidebant, et 
lapidum molem fascesque, quc incendium funderent, per aëra in urbem 
jaculantes, omnem oppidanis locum atque tempus quietis denegebant. 
Neque vero hi, omnis antiquitatis in bello periti (109), quidquid ad 
cruciatos et opera illorum obterenda excogitari poterat, minore studio 
ardoreque exsequebantur. Nicæenses omnes arma sumpserant, et, ut 
pro patrià, pro liberis flentibusque uxoribus, que illis missilia lapidesque 
ministrabant, strenue occumberent, semet invicem adhortabantur (110). 
Instrumentis late per muros horrescentibus, ingenti pondere saxa tra- 
besque et tinctas veneno sagittas eminus excutiebant, et eos, qui moenia 
subirent, vel lapidum nimbo elidebant, vel uncis ferreis in altum rapie- 
bant, ac barbaricá feritate trucidatos laceratosque, tormentis in oppu- 
gnantes rejiciebant. Pro dirutis autem murorum ruinis mox alterum, 
ex coacervatis lapidibus, interius exstruebant; et admotas propius 
machinas, effusà pice, oleo, arvinà aliisque, que flammas concipiunt, 
ardentibus jaculis et fascibus incendentes, omnem Latinorum virtutem 
atque conatum ludificabantur. 

Erat autem a parte moenium, quam Lotharingi atque Franci obside- 
bant, ferocius quidam desæviens, et robore corporis viribusque multum 
super ceteros eminens Turcomannus. Mirabili peritiâ chordam laxans , 
nullum petebat, quem non assequeretur et certä morte non feriret. 
Exhaustis jaculis, abjectoque clypeo, nudum pectus missilibus Belgarum 
exponebat, et, inter mille vociferationes atque convicia, ambabus ma- 
nibus, rupea saxa in oppugnantes vibrans, si qui cum eo congredi au- 
derent, ad certamen proyocabat. In eum unum tendebantur omnium 
arcus: jamque viginti telis præcordiis ejus inherentibus , cruore circum- 
fluebat, cum ferocitate vecors, a furendo, cum multä Belgarum morte, 
nondum desisteret. Hunc Bullionensis contemplatus, intensâ balistá , 
post duorum scuta militum latens, sagittä petit: fuitque tanta vis infe- 


(31) 
rentis, ut Barbarus, per vitalia transfixus, linquente spiritu atque san- 
guine, deorsum moribundus in vallum prorueret (111). Tollebantur un- 
dique acclamantium voces: hostes autem deterriti, modestiores esse, et 
segnius repugnare coeperunt. 

Deinde vero alacrioribus animis usque in septimam hebdomadam, a 
tempore, quo primum ante Niceam venerant, obsidione protractä, cum 
jam in eo essent, ut urbe vi potirentur, subito fluctuans, in pinnis mu- 
rorum , vexillum imperatoris conspexerunt. Irrepserat intra moenia 
Butumites, Grecorum dux, quem cum exiguo exercitu Alexius, non 
adeo in belli societatem , quam ut astutià Nicæenses ejus imperio nii 
cere conaretur (1 12), Latinis conjunxerat. Atque ille quidem oppidanis , 
exposità cruciatorum crudelitate, si civitatem caperent, persuaserat, ut 
urbem dedentes, quam, ae Sultani auxilio, retinere non possent, 
Cæsaris potius quam illorum fidem experirentur. 

Præsenti autem spectaculo yehementer attoniti, plerique Principum vix 
ab indignatione sibi temperabant, et inferioris note viri militares tumul- 
tuoso fremitu obmurmurantes sub tentoria revertebantur. Nam, quibus 
exigus res familiares essent, spem conceperant, se accepta hoc bello 
damna spoliis civium fuisse resarcituros: quippe de pacto cum Alexio 
convenerat, ut, quas capi contigisset, usque in Syriam, civitates, repertis 
in eis opibus et supellectile pro bellorum laboribus impensisque immunes 
"prestarentur (113). Nunc autem illos propemodum urbis victorie pœni- 
tebat, et sumptus viresque inutiliter se attrivisse passim conquerebantur. 
Sed increvit presertim offensio animorum, cum domite suo sudore ac 
sanguine civitatis, nisi per decadas hominum turmas, aditu interdice- 
rentur (114); et ex alterà parte Cæsar, propensiore liberalitate atque 
studio in captos Barbaros usus, videretur voluisse, ut eosdem beneficiis 
suis in Francos magis exacerbaret (115). Porro Belgarum Primores, 
quos etiam magnis muneribus donaverat, cuncta prudenter dissimula- 
vere, et rudibus copiarum animis honestä persuasione delinitis, univer- 
sis iter Hierosolymam pronuntiari jusserunt. 

Dedita fuerat Nicza 20 Junii MXCVII. Nono igitur, post solutam 
obsidionem , die, exercitus viam Syrie atque Palestine per Phrygiam 


( 32 ) 


minorem arripuit. Erant omnes regiones, quas emetiebantur, Turcarum 
dominationis et diuturnis bellis devastate. Vix ulla viarum publicarum 
delineata noscitabantur vestigia, et, interrupto urbium inter se commer- 
cio, quo longius penetrarent, eo majoribus in dies expeditionis diflicul- 
tatibus premebantur. Coacti igitur divisis agminibus et vario intervallo 
movere, tertiis castris superato rivulo, per celebres earum terrarum 
montes incedebant, qui breviter conspectum binorum exercituum dire- 
merunt. Lævam ducebant, cum Italis atque. Gallis, Sant-Paulani, pars 
Belgarum, que sub Hugone seniore militabat: Lotharingi vero, Pranci 
atque Flandrenses dextram tenebant. 

At Solimanus, ob cladem » quam perpessus fuerat, ereptamque sibi 
metropolim ira infrendens , cum incredibili novorum bellatorum mole(116), 
quam e Babylonia, Media, Perside et ab ultimo Oriente sedibus suis 
exciverat, sequis pene passibus a levà subsequebatur. Noverat enim 
per exploratores, divisionem copiarum, hostiumque, quos opprimere ni- 
tebatur, paucitatem. Consederant autem Sant-Paulani cum commilitoni- 
bus ad amnem, qui in convallem Gorgoni, versus Doryleum ( Es£i-Schehr) 
protenditur, dum rapido cursu advecti excubitores hostes adesse nuncia- 
bant. Nihil adversum veritus, noctem tranquillissimam exercitus pere- 
gerat, tubarumque clangore inopinato consurgens, vix in acie constite- 
rat, cum jam primä luce Darbari, torrentis adinstar, e montibus in 
pugnam ruerent. Equites erant omnes. Suo more, horribili lituum sonitu 
aéra perstrepebant, et ferociter ululantes sagittarum grandine in Latinos 
invehebantur. Qui vehementer :consternati alium super alium, veluti 
manu invisibili, per legiones vulneribus fusum contemplabantur, effera- 
tosque dolore equos, quos omnium maxime discrimen ferierat, per tur- 
batos iis ordines, difficulter refrenabant, cum et altera mox excussá 
telorum nube pari strage obruerentur. Qui stabant in cornubus balistarii , 
nequicquam funda petebant Barbaros, et incensi furore equites vaná 
quoque virtute inclinatis hastis et fulgurante gladio in hostium cuneos 
ferebantur. Quippe, cum se cominus peti conspicerent Turcomanni, 
mox, reseratis ordinibus ,' rapidis ut fulmen equis rapiebantur, et alii alio 
turmatim campum circumvolitantes, procul missilibus infesti dimicabant , 


( 33 ) 


dönec, collectis iterum in unum viribus, toto equorum impetu stragem 
redintegrarent. Ita vero, quecunque Christiani ante pugnam ordinave- 
rant, ut omnes, sub Principe Tarentino , sequo Marte decernerent , 
irrita evaserunt. Ergo effusas in se Barbarorum acies excipere coacti, 
nunc agmina densaverant, strictisque mucronibus, ad nutum monentis - 
intenti, aliquantulum retardabant impétum; nunc iterum infestis signis 
concurrentes , collato pede, cum hoste congrediebantur (117). Atque ita 
quidem, non tam ducum imperio, quam animo virtuteque singulorum, 
licet Barbaris longe numero inferiores essent, non tantum pugna stetit, 
verum eliam de victorià disceptatum fuit. 

Porro jam quoque, cum novis phalangibus e monte descendens, Soli- 
manus amnem pertransierat, ruentesque acinace furibundi Turcomanni, 
eversis omnibus ante se curruum et sarcinarum impedimentis, in castra 
Latinorum irruperant, nullam omittentes «tatem sexumve, per quae sua 
crudelitas atque licentia non vagaretur. Verum enim tam ancipite dis- 
crimine etiam acrius infervescere coeperunt animi; atque cum und 
uL. Bohemondus in defensionem castrorum" provolaret , ex alterä 

Sant-Paulani , conjunctim cum legionum Gallicarum  imperatori- 
bus, ad orani rip, memorabile proelium "ediderunt. Primus omnium, 
concitato equo, Robertus Normannis se medios ii hostes immiserat. At 
mox illi, ad exemplar strenuissimi Comitis, imperterrite invecti, totis 
viribus, fortitudinem viri sustentavere, pleniusque certamen incenderunt. 
Nec a terribilissimo conflicta virtus feminarum aliena fuit. Urentes æstu 
sitique pugnatores potu sublevabant, et simul ad bellum adhortabantur. 
Quantum vero sanguinis illic Franci effudérint, horrendum: dictu est. 
Confractis hastis, gladios strinxerant, quotquot et a fronte et a latere 
obvios haberent cæsis prostratisque. Late spectabantur amputata virorum 
mémbra et capita obtruncatorum (118). _ 

Interim tamen Latinos, protractà prope in meridiem pugnä, jejunium, 
labor et vulnera or no Sudore ac sanguine perfusi, étiamnum vix 
lubrica sustinebant arma, et cum illos novus semper et viribus integer 
exciperet advetsarius fatigatos , torrenti Barbarorum, qui nunc omnia tam 


effuse inundaverant, ut, ipsimet propriam multitudinem non ferentes, 
5 


(34) 

tumultuantium adinstar fluctuum, sese invicem in Francorum acies preme- 
rent urgerentque (119), diutius obluctari nequaquam poterant. Cunctis 
igitur desperatis , terga vertunt , exhaustaque, difficili pede, trahunt ad cas- 
ira corpora, singulis momentis supremam horam opperturi (120). Jamque 
eo instabant Barbari , et haud procul aberat, quin cum perculsis simul 
irrumperent. Tam lugubri vero spectaculo nulla. malorum facies defuit. 
Inter ploratum ululatumque feminarum, quarum adhuc forlissime sau- 
ciatos linquentesque spiritu in tentoria referebant, sacerdotes in terram 
prociderant, elevatis in ecelum manibus divinam opem implorantes; jace- 
bant humi moribundi milites, ante pedes clericorum episcoporumque 
provoluti, culpam suam interrupto singultu confitentes; nequicquam 
strenuissimi ducum, dum vulnerum suorum. jactationem | premebant , 
vocem extollere conabantur, ut multitudini novos animos infunderent : 
tumultus omnia in tantum perturbaverat, ut neque imperium accipi, 
neque audiri posset. 

Inter hec autem Gothofredus, rapidissimo equite, de tristissimä condi- 
tione rerum certior factus, a fronte millium quadraginta loricatorum equi- 
tum, quie montanis, ab Oriente, effuso cursu adventabant, conspectus est. 
Fulgente sole lucidissimo, terribili internitentium armorum apparatu , 
erectisque vexillis, gemmis et ostro insignibus, ad pugnam composite 
legiones resplendebant, et tympanorum buccinarumque clangore æthera 
complebantur. Qui igitur in castris, propemodum exanimati , desperatione 
torpebant , nunc, repentino sonitu fulgoreque insignium Francicorum 
perceptis, rursus. ad spem atque fiduciam eriguntur. Arma pariter cum 
animis recipientes, ingentem alacritatis clamorem edunt, qui montibus ru- 
pibusque per planitiem repercutitur. famque, quod elanguerat, proelium 
iterum accendentes, quasi primum, hac demum die, certaminis signum 
accepissent, ferociter in hostes procumbunt. Tam vehemente impetu, et 
adventantis auxilio metu perculse, Turcomannorum acies fluctuare cœ- 
perunt, et quà singulis patebat ad fugam viä, alii alio sparguntur. Soli- 
manus vero infrendens, quod sibi victoria e manibus eriperetur, legioni- 
bus, quibus ipse imperabat, receptui signum dedit, et in jugo montis., 
instructis ordinibus, constitit, . 


~~ 


oe bd ect is 


ENTRE ET 


er 


(35) 


Porro simul atque e longinquo Gothofredus universi discriminis faciem 
in oculis habuerat, relicto, quod antecedebat, agmine, adinstar aquilz , 
jejunâ pullorum voce exstimulate (121), cum quinquaginta suorum ad 
campum provolaverat, et jam proeliantibus immixtus (122), ante ceteros 
conspicuus, in verticem eniti moliebatur (123). Interim et illum quoque 
inter primos duo fratres ejus et Robertus Flandrensis, celeriter equitantes, 
subsequebantur. Ubi autem in planitiem descensum est, copie, stratos 


 exsanguesque in pulvere socios contemplate, ingenti clamore pugnam 


expetiverunt. Ordinatis breviter, ad radicem montis, agminibus, inter 
alios commilitones, Belga in duo cornua collocati sunt: dextrum videlicet 
Lotharingi cum Flandris, sub imperio Gothofredi et Roberti tuebantur; - 
sub Balduino autem et Eustachio, adjuncto illis Hugone seniore, Bono- 
nienses et Sant-Paulani levum occupaverunt. Postquam clerici obierant 
ordines ad pugnatorum animos eliam magis confirmandos, datur signum, 
et, congeminatis vocibus: Deus vult, Deus vult, aérem ferientes , 
inclinatis lanceis strictisque mucronibus universi, acerrimo nisu, ad 
arduum montis incumbunt. Eminens hastà Bulionensis Barbaros a latere 
petebat, et inter ceedendum , socios ad virtutem adhortabatur (124). 
Ex eädem quoque parte Robertus Flandrensis acrem, quem fecerat, totis 
viribus sustinebat impetum (125); et qui ex altero cornu irruerant, Bo- 
noniensium duces pari virtute preliabantur. Videbantur primum Barbari, 
cum Franci in altum conscenderent, tela exhausisse, et tanquam collibus 
rupibusque confisi , immobiles silentesque constiterant. At, ubi jam ferro 
cominus petebantur, strictis impigre mucronibus, nihil segnius repugnare 
cceperunt. Obnixæ hærentes duarum fortissimarum (126) bello gentium 
acies, et manu et redintegrato incursu, summopere contendebant, neutris 


» quidquid animorum remittentibus, ne ad alteram fortuna inclinaret (127), 


Accendebat Solimanum non publicae modo causa rei, verum etiam opum 
suarum atque Satrapiæ tutela; turpeque existimabant ejus milites, si ab 
advenis, suum unum Regem Imperatoremve non habentibus, superaren- 
tur. Reputabant autem Franci, hos hostes esse, adversus quos, relictis aris 
focisque, non multum ante, tanto cum ardore nomen dederant; quibus 
si nune cederent, intercedente tanto terrarum mariumque a patrià inter- 


(36) 


vallo, receptum nullum patere (128). Ita usque in vesperam. pugna 
protracta est. At cum nuhc demum invasos quoque a tergo Barbaros 
undique silya lancearum circumstetisset, nec illi diutius audacem Bul- 
honensis et ejus copiarum constantiam atque fortitudinem tolerarent (129), 
laxatis habenis equos in fugam averterunt. Victores, perculsis instantes , 
insequentesque dispersos et turbatos ordines, ad quatuor amplius milliaria 
ira provexit; fatigatisque suis, ut etiam acrius hostium tergis inhærerent, 
derelictos Saracenorum equos. conscenderunt, et jam multa nox terris 
incubuerat , cum in campum reverterentur (130). 

In hostibus autem persequendis, Dux non minore virtute quam in ipso 
proelio inclaruit. Cum militibus suis usque ad ultimum devictis pedem 
inferens, alios gladio percussit, nonnullos cepit, spolia prædamque non 
mediocria abegit, et puellas atque juvenes Francorum , quos captos 
abducere speraverant, in libertatem vindicavit. Ex alià parte Balduinus 
Hannoniorum et Robertus Flandrensis, cum imperio tum manu strenuis- 
sime usi, nihil preetermiserunt, quo magis etiam Darbarorum strages 
perficeretur. Cæterum vero historia celebratum est, tam egregiam, per 
universum discrimen , eminuisse operam Balduini du Bourg,. Princi- 
pum Bononiensium nepotis, ut nominis immortalis decus hac die sibi 
peperisse memoretur (131). Corruit illà pugnà flos Barbarici exercitüs: 
preter magnum satraparum numerum, tria clarissimorum preefectorum 
millia interfecta fuere. Omnem reliquam multitudinem vel ferrum vic- 
torum hausit, vel fuga abstulit (132). Ex Latinis omnino quatuor millia 
desiderata sunt. | 

Ita fusis fugatisque Turcomannis, castra eorum, que duas a campo 
leucas distabant, in potestatem Francorum ceciderunt. Rerum omnium 
opulentiä plena, non tantum que ad usum belli comparata essent, verum 
etiam que ad ostentationem luxuriæ adhiberentur, militem ditavere. 

Divulgata longe lateque tantæ victoriæ fama subinde omnes circumsitas 
Asiæ minores urbis perdomuit, effecitque, ut armorum Francicorum nomen 
ad remotissimos quoque populos ingenti cum terrore perfunderetur (133). 
Solimanus autem nullam gentem Francis virtute parem confessus (134), 
omnibus in locis regnum suum Roum evacuavit. Porro raptis secum , 


(32). 


quoscumique poterat, incolis, cunctisque pene. cis Taurum. regionibus 
populatione et incendio devastatis, insequenti se hosti vix aliter quidquam 
prater vastam. solitudinem reliquit. 

Belge igitur, postquam, ad recreandum parumper fatigatum tam gravi 
conflictu, militem , in campestribus: Dorylæi adhuc. per triduum statiya 
habuissent , novo iterum ardore expeditionem suam promoventes, Pisi- 
diam ingressi. sunt. Quum autem, relictis montibus, per angustias ru- 
pesque compendia viarum sequerentur, in arida atque deserta loca 
inciderunt, que magnam hominum jumentorumque. partem absumpsere. 
Fervido sole sterilem emorienterhque terram exurente, penuria cibario- 
rum, sed polisimum omnis aquarum defectus laborem itineris intolera- 
bilem reddiderat. Æstu sitique viscera torrebantar, et consistere simul 
ac progredi multitudinem pigebat. Jacebant undique catervae languen- 
tium „difficilem. anhelitum trahentes , quasi suprema dies adesset. Nec 
ipsi robustiores a discrimine tuti fuere. Caloris intemperie impotentes 
sui, ore hiante naribusque, ut vel paululum arentes fauces et deficientia 
corpora s rent, nequicquam tenuissimum aérem captare nitebantur: 
omnem quippe naturalem ejus humorem siccitas absorbuerat. At tristis- 
simum. spectaculum: præbebant mulieres, que , viros secute, gremio 
foetum. conceperant. Mentis anxietate lassitudineque intempestivos partus 
enixa, per vias volutabantur, et in semianimium amplexu infantulorum 
exstinguebantur. Tot etiam tantisque malis accedebat et alterum exer- 
citui non minus exitiabile infortunium , quod passim jejuna sitibunda- 
que jumenta sub onere exanimata corruebant, et fideles proeliorum 
consortes equi, in quibus militantes precipuam salutis sue fiduciam 
eollocabant „ sicuti vilia animalia, numero longe omnium maximo, in- 
teribant. Atque ubi nunc, inopinato casu (135), repertum flumen uni- 
versos ab interitu liberavisse videbatur, idem quam plurimorum per- 
nicies exstitit. Quippe, dum sudore madentes, in alveum proni, sitim 
immoderatius explent, alii, horrore subito, concretis artubus, in ipso - 
loco mortem .oppetiere, alii; gravem passi morbum, in itinere correpti 
sunt. Tandem vero squalidam . regionem egressi , Antiochiam minorem, 
ad Pisidiæ metropolim pervenerunt. Acceptà in fidem civitate, quum 


(38) 


ejus ager cœli temperie et hominum cultu anicenissimus, rivis, nemoribus 
atque pascuis rerum omnium exercitui commoditatem abunde suppedi- 
taret, ad eam stativa habuere. Dum autem in locis illis aliquamdiu com- 
morabantur, ut quod virium in deserto amiserant, copia dulciori otio 
redimerent, Principes plerasque finitimarum urbium, que per legatos 
amicitiam et.foedus orabant, in suam potestatem receperunt. Atque jam 
eum in modum Franci per latissimum regionum tractum dominantes, 
uberrimos parte non multum ante in Solimanum victorie suze fructus 
percipiebant, et cuncta ipsis prosperiore armorum fortuna cedere vide- 
bantur, cum oborta repente inter nonnullos primores discordia ad omnem 
prope exercitum dimanaret, et universe cruciatorum rei interitum mi- 
naretur. 

Videlicet Principes, priusquam longius in hostiles terras moverent, 
Balduinum Bononiensem et Tancredum Apulum, singulos cum delectä 
manu, ad explorandum iter premiserant. Ducebat Balduinus septingentos 
Flandrenses (136) equites, adjunctis quibusdam peditibus, illumque, ex 
viris illustrioribus, Renardus Tullensis, Petrus Stadensis et Balduinus du 
Bourg concomitabantur. Tancredus autem solis quingentis equitibus et 
paucis quoque peditibus præerat: fuitque ipsius hujus virium disparitatis 
species, quà subinde Balduinus usus est, ut suze causam prætexeret am- 
bitioni, que totius dissidii fomitem TEEN Conjunctim igitur cum 
suis cohortibus e castris profecti, primum Lycaoniam transcurrerunt; sed, 
nullibi comperto hoste, nunc alter ab altero diversus movit. Relicto post 
se Balduino , Tancredus montium Cilicie ceterisque viarum difficultatibus 
feliciter exsuperatis, prior ad urbem Tarsum pervenit.. Incolebant eam 
Christiani, Armenii Græcique, sed Turcarum presidium moenia tuebatur. 
Conflagrans desiderio Tancredus, ut avunculo suo Bohemondo civitatem 
vindicaret, promissis minisque jam eo cives atque Barbaros adegerat, ut, 
cum major adfuturus esset exercitus, urbem dedituri, interim tamen 
Apulorum signa in pinnis murorum constituerent. Dum igitur hzc ita 

erant, Balduinus, qui in itinere suo minus felix, aliquamdiu ingenti 
rerum omnium penurià per devia montanorum vagatus fuerat, forte pro- 
pinquos colles tenuit. Unde quum universam Ciliciæ regionem usque ad 


m | 


(39) 


maritima liberiore prospectu contemplaretur, visis ad Tarsum Apulorum 
castris, penitus ignorans ubinam Tancredus res gereret, ea hostium taber- 
nacula esse suspicatus est. Suse tamen suorumque virtuti fidens , copias 
in planitiem deducit, fortunam experturus. Similiter Tancredus, per 
eos, qui in speculis constituti novas Turcarum vires urbis auxilio adesse 
arbitrabantur, periculi commonitus, signa movere jubet, et ad pugnam 
instructus adventanti agmini obviam tendit. At dum, jam turmis non 
procul ab invicem distantibus, christianitatis signa armaque conspecta 
sunt, mutuä gratulatione copias jungentes, manantibus pre gaudio la- 
crimis, in mutuis amplexibus hæsere. Belge cum Italis obsidionem pro- 
moturi, ad Tarsum tentoria posuerunt. Propemodum fame confecti, a 
commilitonibus abunde donantur armentis, que predam agentes ceperant. 
Sed ubi, nocte lætius peractä, posterâ luce Balduinus vexillum Itali in 
muris conspicatus est, jam accepti beneficii immemor , indignabundus 
obmurmurare coepit, « quum ipse copiarum numero longe præstaret , 
» Tancredum sibi dominium urbis injurià vindicavisse: oportere enim, 
» ut, qui viribus fortior sit, ille alteri imperet; proinde bello partam 


» civitatem non Itali, sed suam esse.” Erat autem Tancredo mite mo- 


destumque ingenium ; qui, ut Bononiensem mitigaret, «non in ejus 
» contumeliam factum esse, quod acciderat; sed antequam ullam ipsius 
» adventüs spem concepisset, eas se a præsidiariis civibusque conditiones 
» obtinuisse" respondit. Ad hac, Balduinus, « equum se censere, ait, 
» saltem cum [talis pariter Flandrenses in diripiendis opulentissime 
» civitatis præsidiique spoliis admitti, nec in communi militia præcipuam 
» esse Apulorum causam" (137). Cui Tancredus, «se non arma in 
» Christianos sumpsisse; desiderare oppidanos, qui eum  prefectum 
» elegissent, ut ipse in urbe dominaretur." Hisce verbis Balduinus , 
quem, quo major esset, eo etiam studiosius decebat anniti, ne justitiam 
aut humanitatem in minimis offenderet, omnis honesti atque decori 
immemor, generis sui nobilitatem jactitare ccepit, et probris omnibus 
in Bohemondum, Tancredum et Normannicam gentem turpiter invehi. 
Nunc autem parum aberat, quin omnem controversiam armis dirimerent. 
Et prpfecto ad extrema prolapsi fuissent, nisi pacifici prudentesque ex 


CMBR 0 
utráque parte viri interposuissent consilium, ut rem oppidanorum judicio 
dirimendam relinquerent. Qui, cognitä — «se malle Tancredo , 
» quam alterius Principis ditioni subjici" ; er pronuntiaverunt. 
At æquam suslinere, quam tulerant, sententiam, ipsi nesciverunt. Tan- 
credum quidem mitissimum victorem experti fuerant, et ejus signa ser- 
vari, et constantiæ, et justitiæ esse arbitrabantur. Verumtamen , quum 
jam ex multo ante tempore Bohemondus, in partibus illis, armorum 
famà vel maxime inclaruisset, et nomen Gothofredi nunc tantum per 
eas regiones quam primum scintillaret (138); deliberantes a partibus 
Tancredi, magis superventure ejus avunculi militi: formidine, quam 
æquitate cause motos, stetisse, paulo post apparuit. Quippe Balduinus 
jam sibi non amplius in ipsos oppidanos ab irä temperabat, et postquam, 
virtute Bohemondi atque Tancredi altius depressá, fratrem suum Go- 
thofredum, tanquam summum inter omnes totius expeditionis præfectos 
imperium habentem, insolentius apud illos prædicavisset, se nunc ad 
eos deterrendos convertens, « sciatis, inquit, nisi, dejecto quod in con- 
» tumeliam nostri erectum est, Tancredi vexillo, portas nob aperueritis, 
» neque hunc illum, ad quem adeo intenditis, hodie e manibus nostris 
» evasurum, neque vos, ad adventum fratris mei Gothofredi, salvos 
» esse futuros.” (139). Ita quidem ambitiosus yir nomine fratris, a quo 
vel longissime degeneraverat, indignissimum in modum ee ut 
arrogantiam suam obtegeret. A minis autem ad preces descendenti, ex- 
tortis emendicatisque suffragiis, qui ad consilium convenerant, iisdem 
conditionibus, quas cum Tancredo statuerant, urbem assignavere, et, 
projectis in palustri loco Apulorum signis, vexillum Belgarum in turribus“ 
consütuerunt. Tancredus miti clementique animo eam injuriam tulit ; 
quam ne Itali atque Normanni, jam exortà seditione, fraterno sanguine 
ulciscerentur, cum majore sua, quam obtinentis, gloria urbem reliquit, 
ad alias civitates bellum circumlaturus. | 

Quum autem Balduinus nunc etiam indignum existimaret , quod , 
addictä *illi civitate, diutius extra muros ejus castra metari cogeretur , 
portas sibi patefieri jussit, et, præter varia propugnacula, quæ ex pacto 
penes Turcomannos usque da Ducis adventum remanerent, in urbis 


(4) | 

ionem venit. Verum enim, in moderando ejus imperio, haud ma- 

jore cum dignitate se gessit, quam illud antea inglorius obtinuerat. Ita 
namque pertimescebat invidiosus Princeps, ne recentem dominationem 
suam e manibus amitteret, ut, ipsius tuendi causä, jam omnem pariter 
humanitatem dedidicisse videretur. Videlicet ad Tancredum Bohemondus 
cohortem trecenariam miserat, que, alterà post receptam civitatem die, 
sub solis occasum, ante moenia Tarsensium constitit. Viri, ubi discessum 
Tancredi intellexerant, Balduinum, ut, nocte opprimente, labore itineris 
fessi, in urbem intromitterentur, et ipsis commeatutn divendere permit- 
teret, exorabant. Sed ille, quoniam inviso ipsi exosoque Tancredo opem 
laturi essent, petentes ingressu et cibariis prohibuit. Sociorum vero mi- 
serentes, Belgarum copie a moenibus clam alimenta, que multitudini 
in cœnam suppeterent, in canistris demiserunt. Ergo refecti cibo Taren- 
tini, qui adhuc oppidi partem teneri a Barbaris ignorabant, absque metu 
sub dio fatigata corpora somno stravere. Nihil horum nescii Turcomanni, 
trecenti nobilissimorum, retinenda civitatis spe desperatä, eam intem- 
pestä nocte dereliquere et armatim in jacentes peregrinos incubuerunt. 
Alto sopore gravatos, adinstar muti pecoris, ad unum omnes Barbarus 
interemit. Ubi igitur, primä luce, vacuam a presidiariis urbem deserta- 
que munimenta Belge conspexere, mox Turcarum vestigia perlustrantes, 
atroci specie perculsi sunt ceesorum Tarentinorum spoliatorumque. Simul 
irä perfusi, ad arma tumultuantur, et ingenti buccinarum strepitu cla- 
moreque seditionem per totam civitatem commoyent. Jamque turres, 
quas adhuc pars Mohamedanorum tuebatur, effringere parabant; cum 
equo per urbem in medios armatos convolans, Balduinus increpare 
suas monereque, ne tam subito datam fidem violarent. At illi effusiore 
licentiä ferociter vociferantes, per eum proditos hostibus fortissimos com- 
militones, quibus hospitalitatem negavisset, etiam majorem turbam exci- 
tavere ipsumque Balduinum sagittis obruere cceperunt. Qui fugà in 
turrim elapsus, non multo post impetratis induciis ut se purgaret, jure- 
jurando testatus est, «se non ob aliam causam Tarentinos ingressu urbis 
» arcuisse, nisi quod, ante Ducis adventum, nullam se intromissurnm 
» manum, interposità fide, spopondisset." Eodem autem tempore, quid- - 
6 


(42) 3 

quid irarum in ipsum conceperant, in hostium. capita convertens, turres 
ostendit, in quibus etiamnum signa Turcomannorum conspiciebantur. 
Inter ea per adstantes miserabili specie feminas, quibus, inauditä feritate, 
Barbari nasum auresque præciderant, additis quoque majoribus furori 
militari stimulis, Belge, omnis illate a Principe suo immemores 
injuriæ, cum Balduino in hostium propugnacula irruperunt. Quotquot 
eorum remanserant, obtruncatis, circiter ducentorum cede, fraterni 
sanguinis poenas expetiverunt. Subinde vero, Primorum operá, res cum 
populo atque plebe civitatis plenius composite fuere (140). . 

Non ita multo postquam ea accidissent, ab ora maritima procul classis 
conspecta est, expansis velis Tarsum appropinquans. Magno navium nu- 
mero constabat, quarum mali stupendæ celsitudinis, auro purissimo coo- 
perti, fulgore solis splendidum in modum coruscabant. Belge veriti, ne 
hz a Turcomannis, qui, paucis ante diebus, noctu aufugerant, misse ad 
urbis auxilium vires essent, instructi intentique in littore constiterant. 
Dum autem appellentes classiarios, unde terrarum et quà de causá illuc 
adveherentur, intrepido ore interrogant; illi, «se milites christianos esse 
» responderunt, e partibus Flandrie, Antverpiæ, Hollandiæ et Frisiæ 
. » profectos , qui, peregrinationis causâ, Hierosolymam cursum dirigerent.” 
Annos octo terribili cum armorum virtute piraticam per Mediterraneum 
mare exercuerant: cum vero expeditionis, qua totam Europam concus- 
serat, a Francis in Orientem movendæ fama ad eos pervenisset , nefarii 
vivendi generis poenitentes, vela quoque in Syriam atque Palestinam 
fecerant. Prefectus classis erat Vimerius Bononiensis, vir ex arte sordidä 
maximas opes nactus; qui, ubi Balduinum, Eustachii, sui quondam 
Principis, filium recognovit, cum numerosà, que illum cingebat, 
Belgice juventutis turbà, Sacrum Bellum professus, et matriculæ militari 
Comitis adscriptus est. Hac igitur virium accessione Balduinus, relicto 
ad urbis tuitionem quingentorum hominum presidio, vestigia Tancredi 
insecuturus, Mamistram petiit. Validissimam ditissimamque civitatem , 
quum deditionem facere negavisset, Tarso discedens, Apulus virtute 
maximä expugnaverat, eique plenissimo jure belli imperabat. Normanni 
autem jam ante oppidum in pomoeriis castra Belgarum contemplati , 


Oe EN 


j | (43) 


pristinà indignatione conflagrare coeperunt, suamque Tancredo modera- 


. tionem exprobrare, inertem militem appellantes, qui animo defecisset, 


ut illatam sibi injuriam in caput adversarii ulcisceretur. Ejus reprehen- 
sionis Tancredus impatiens, irá succenditur, abreptisque secum copiis, 
a fronte in incompositos ad pugnam Belgas irruit. Fit magna per castra 
cædes. Sed ubi ad arma conclamatum est, provolantibus per medios 
legionum primoribus, qui repentinum Tancredi impetum retunderent, 
breviter universi proelium exceperunt. Odium utrimque et virtus emula 
pugnantes accendebat, omnique bellorum civilium furore diu dimicatum 
est. Flandrensium tamen virtuti atque numero Itali cum Normannis im- 
pares, tandem cedere coacti sunt, pedemque in urbem retulerunt. Plures 
illorum interfecti vulneratique, nonnulli hinc inde capti fuere. Per noc- 
tem vero, quee pugnam diremerat, ira deflagrante, cogitatio animos bel- 
ligerantium subiit, quo scilicet consilio domo profecti, ut infideles debel- 
larent, fraterni nominis commilitiique obliti, sanguine christiano manus 
eruentasse non abhorruissent. Simul ut igitur postera dies illuxit, per 
unum idemque lempus, a Dononiensi et Apulo legati missi sunt , qui 
pacem reconciliarent; commutatisque, qui capti fuerant, bini duces, in 
conspectu copiarum semet osculo amplexi dextras interjunxerunt (141. 
Remansisse tamen in eis simultatis reliquias, id | posierion. tempora lucu- 
lenter comprobaverunt. : 

Que dum cum ingenti Balduini infamià in: Cilicià gerebantur, ` 
ur Antiochensis Pisidiæ , virtute fratris ipsius Ducis Gothofredi, vel 


` maxima hujus glorià insignis exstiterat. Scilicet locorum jucunditate 


tractus, Bullionensis adjacentem quaridoque silvam venatione perlustra- 
bat, cum autem, anxio per eam clamore edito, ad auxilium patientis 


equo convolaret, in proceræ magnitudinis ursum invectus est. Fera 


pauperem peregrinum , qui ligna colligebat , insequebatur: sed ubi Ducem 
in se gladio ruentem conspexit, relicto debiliore viro, se in unum 


armatum convertit. jamque erectä corporis mole horrisono murmure 


nemus et montana commoyens, in terram rapere Gothofredum tentabat, 
qui, totis nequicquam viribus bestiam ferire nisus, audaciä ARE 
ira abripitur, obyersoque mucrone, eæco se impetu in belluam conjicit. 


( 44) 


At fallens ea ictum cædentis, ingenti cum rapacitate virum complexa 
est humique proripuit. Nunc autem illà in jugulum incumbente, ultimo 
quoque necis imminentis dedecore, post tot tantaque quibus inclarue- 
rat facinora, commotus Dux, resumptis viribus, extemplo in pedes assur- 
rexit. Atque modo leya Hee comprehendens ; ipsi tandem, ope 
militis qui in ultimo periculo adventarat, dextrà capulo tenus immerso 
gladio, latus exhausit. Porro quum proprio sibi ferro Bullionensis gra- 
vissimum cruri vulnus inflixisset, magnä inde vi sanguinis emicante , 
mox vultu pallescere ccepit, exceptoque poplitibus in terram corpore, 
moribundo similis extenditur. Inter hzc lata ad exercitum tristissimä 
discriminis Gothofredi fama, universi ad locum, quem invictus athleta 
dicebatur occupavisse, moesti accurrerunt: atque ipsum propemodum 
exanimem contemplati, jam velut ereptum sibi virum consiliorum et 
caput expeditionis flentes conquerebantur. Inter ploratum gemitumque 
lecticà militari Dux in tabernaculum delatus est, nec aliter quam ea, 
solutis Antiochià minore castris , per multum deinceps tempus iter 
fecit (142). 

Postquam igitur Belge Pisidiam emetiti fuerant, per venom 
Armeniam et Cappadociam, urbibus, que aut voluntario exilio vacuas 
fecerant, aut ultro dederunt Barbari, in fidem suam receptis, viam Hie- 
. rosolyma promoverunt. Ubi autem ad Taurum montem, inter Coxon et 
Germaniciam ( Marash ), perventum est, ita difficultas expeditionis 
increverat, ut vel audacissimi quique animo debilitarentur ac progredi 
recusarent. Exsuperanda se coelo cacumina adæquabant, asperrimoque 
et præruptissimo dorso ad ea increscens iter, modo inyiis rupibus 
scopulisque , modo densis spinarum frutetis, que, velut sepes, inter 
saxorum molem coaluerant, perrumpebatur. Angustissima per medios 
anfractus semita vix etiam singulum capiebat armatum, et continuo 
precisis callibus subsideutes profundo hiatu valles, in depressissimam alti- 
tudinem immergebantur. Ergo desperatio ingens animos incesserat , atque, 
obortis propemodum Kircheyans vulgus militum effundere querimoniam 
ccepit « quod nulla necessarià re adducti, arma illuc usque tulissent, ubi 
» victorià incruentä hostis potiri queat, quem loca ipsa, quamvis nullis 


( 4) 


» insessa presidiis, per se inexsuperabilia tueantur." Tum etiam deinde, 
« Si Numini cordi futurum fuisset bellum ab Europá in ulteriorem Asiam 
» motum, non fuisse ab orbis terrarum architecto nostris objicienda na- 
» ture claustra," impie obmurmurabant. « Que, in consiliis ineundis, 
» per imperitum animorum impetum contemnantur, ea, ubi ad res ipsas 
» verumque perventum sit, tunc demum, sed id sero, suà mole per- 
» pensa, mentes mortalium eo magis consternare, quo minus provisa 
» minusque in consilium adhibita fuerint. Hostes, ut homines armatos- 
» que, ab hominibus armatisque vinci posse: altissima juga, superatis 
» terris, verticem sideribus inferentia, quibus mortalium telis domari? 
» quibus manibus sede suà evolvi? Ad imos manes hiatus montium de- 
» pressi, quibus conjectis molibus expleri queant? Vim nature fieri: 
» non jam pro Numine, sed adversus orbis terrarum conditorem pugnari. 
» Que ille inaccessa crearit, per ea se iter facere, impie sed et frustra 
» conari ac necessitatem ineluctabilem vincere." Quum autem subinde 
defixis corporibus eodem in vestigio stare perseverarent torpentes, mise- 
rantesque inter se, velut nunquam penates, et ne hostem quidem, ut 
ferro potius caderent visuri; ipsos Duces redarguebant « quod fals cogi- 
» tatione vanáque specie sibi horrenda facerent ac invia, quz Greci, (ut 
» Perse aliæque alioqui nobilissime famá imperioque gentes sileantur, ) 
» dum rerum potirentur, occupassent , tenuissent, frenassent: quae Saraceni 
» magna manu transcendissent: que Turee, quondam victores, nunc 
» trepide fugientes, sine periculo, quia non admirarentur, emensi essent. 
» Hac cum reliquo terrarum orbe, rerum temporumque initio, affabre 
» sciteque a summo artifice facta, non vana opera, et nullà ratione, 
» sed ut fores essent cardoque, qua ultro citroque commearent , nullo 
» alio quam conditoris operisque miraculo. Irent audacter, posito vano 
» et non necessario metu, qua itinerum duces, a sociis amicisque, Asiæ 
» proceribus, missi præcederent : mox suum irrisuros pavorem." Eum. 
in modum erectis paululum animis, cum jam itineris atque periculi 
duces pregrederentur, tandem erubuerunt non sequi. Arma scutisque 
super terga consertis, primum levis armature miles ascensum molitus 
est, cæterisque audaciam fecit. Acerrimo autem nisu levare semet in 


(.46 ) 

altum conantes, repebant magis quam gradiebantur , prementesque se 
invicem, nec pro loco consistere, nec niti, nec mutuo sibi auxilio esse, 
nec ullis circa adminiculis juvari poterant. Graves pondere ferri milites 
dentibus fremebant frendebantque, et arma, que in tutelam corporum 
sumpserant, vilissimo nequicquam pretio oblata, ab se in profundum 
precipitabant. Sed omnium maxime miserabilis erat illa facies, quum 
equi, quos subinde gradus fefellerat, super alios alii proruerent, et 
horrendä mole in abyssum præcipites devolverentur. Tandem vero, 
fatigatione laboris, per multos dies continuati, exhauste et pleræque 
vulneribus obrute, copie in planiora loca emerserunt. Per impervia 
naturali situ loca, vel saxis exstingui potuisset omnis exercitus, si etiam 
lantum exiguä imperterritorum virorum manu Barbari, qui in treme- 
bundam multitudinem propellerent, opportune colles occupassent. Sed 
tantus terror vestigiis illorum adhæserat, ut se nusquam tuti arbitraren- 
tur. Franci igitur, uno deinceps agmine Germaniciam moto, urbem 
quam prima ipsorum adventantium fama Turee deseruerant, civium 
deditione acceperunt (143). 


Balduinus autem Bononiensis, cum , post firmatam Mamistræ cum 
Apulo pacem, exercitum Germaniciam pervenisse, atque fratris sui 
Gothofredi, ex accepto vulnere, ægritudinem intellexisset; eo profectu- 
rus, cum priore sua Flandrensium turmâ abiit; recentes vero Belgarum 
copias, qua classe advenerant, apud Tancredum reliquit. Tgitur nunc hi 
conjunctim cum Italis atque Normannis universam Ciliciam percurrerunt , 
omnibusque, que circa, per celebratas earum terrarum fauces, usque 
ad Alexandriam minorem dominabantur, castellis hostium expugnatis 
attritisque, totam regionem uno victoris impetu perdomuerunt. Tantá 
quidem Italorum Belgarumque virtute deterriti, qui in montanis habi- 
tabant, Armeniorum et Turcarum Satrape per legatos Tancredo ingentia 
rerum pretiosissimarum dona misere, ac foedus orantes, in amicitiam 
recepti sunt. Post hanc vero expeditionem, classiarii milites, Principum 
imperio, Germaniciam maximä cum glorià redierunt, et ab inde, cum 
navarcho suo Vimerio, maritima petentes, se iterum pelago commi- 


sere (144). 


ES SE E 


| (a 
Simul atque ea, qua Bononiensem inter et Apulum acciderant, in cas- 
tris percrebuerant, nonnisi laus Tancredi et obmurmurantium in Baldui- 
num voces exaudiebantur. Quin ad arma pronum, sola in Gothofredum 
reverentia Tarentinum continebat, ne illatam sibi injuriam terribiliore 
vindictà redimeret. Verum Balduinus, omissâ commilitonum existima- 
tione, haud alio magis quam appetendorum regnorum studio ferebatur. 


Nec ipsi fortuna defuit. 


` Scilicet in exercitu Armenius erat, nomine Pancratius, spectate for- 
litudinis, sed callidissimi ad fraudem ingenii vir, qui Balduino omnium 
maxime familiariter utebatur. Junior rerum Iberiæ septentrionalis po~ 
titus fuerat: per subditos autem regno expulsus et dein a Græcis car- 
cere multatus elapsusque, nunc spem fovebat, fore ut armis Latinorum 
Tegnum recuperaret. Igitur quum neminem, preter Balduinum, exse- 
quendis consiliis suis magis propitium novisset, in dies naturalem Prin- 
cipis cupidinem gloria splendidissimà adipiscendorum imperiorum spe 
proposita, etiam vehementius accendere non desinebat (145). Quod 
facilibus ille auribus excipiens, jurisjurandi liberandx Palestine oblitus, 
sacre militi vexilla deserere statuit, et jam omnes cogitationes ad fu- 
turos honores convertit. 


Eodem vero tempore, quo hee Bononiensis menti obversabantur, conjux 
ejus Gundeschilda, clarissima cum genere, tum pietate, femina, quam 
ex Anglià duxerat; omnibus vel maxime flebilis Germanicis occubuit, et 
ingenti cum er" inhumata est. Sed vel ne sic quidem, tristissimorum 
ipsius funerum apparatu circumdatus, Balduinus contineri potuit, quo- 
minus rerum profanarum gloriam animo volvere perseveraret. Atque 
conscriptis clam mille circiter et quingentis peditibus cum equitibus du- 
centis, quos solos, rapiendi prædandique spe stimulatos, in partes allicere 


potuerat, noctu festinans abiit. Sciverat enim insequente die promul- 
 gandum a Primoribus decretum, ne qui seorsim bellum facturi ab 


exercitu discederent. Ergo Armeniam minorem ingressus, primum Tour- 
bessel et Ravendan, que duo munitissima castella erant, recepit, fugien- 
tibusque late ad ejus adventum Turcomannis, breviter omni regione in- 


eruentä victorià potitus est. Administrandis rebus Pancratium in Ravendan 


. ( 48 ) 
constituerat: exinde vero honiinem nequam crimine proditionis insimula- 
tum convictumque e societate sua repulit. 


Interim jam quoque diffusa trans Euphratem Balduini fama ad Edessanos 
pervenerat. Est autem Edessa Mesopotamie metropolis, antiquitus Rages 
dicta, que a temporibus Apostolorum inter tot casus ruinasque finitima- 
rum urbium ad hanc usque diem in fide christian religionis imperter- 
rita fortitudine steterat. Vectigal dominantibus in omni circuitu Turcis 
persolvens, publicam ejus rem Grecorum prætor, cui nomen Theodorus, 
moderabatur. Quum vero hic senex esset et Turcarum molestias, quibus 
subditi premebantur, propellendo impar; duodecim nobilissimi ex adspi- 
rantium ad libertatem omnium civium numero delecti cum Episcopo ad 
Balduinum missi sunt, qui eum, ut rei Edessanz gubernacula capesseret, 
ingentibus promissis deprecarentur. Non abnuit ille, firmatisque, per 
devictas urbes, ad maximam partem copiarum, quas secum adduxerat, 
presidiis, cum octoginta tantum equitibus ad superandum Euphratem 
profectus est. Exciti autem a Pancratio Barbari, viginti hominum millia, 
in insidiis latuerant, qui Balduinum transitu prohiberent. Sed facta per 
dies aliquot morä, Comes feliciter hostium vires declinavit, et flumine 
trajecto, summä cum civium alacritate Edessam introivit. Tubis tympa- 
nisque æthera perstrepentibus, ipsi oppidani, palmas olivarum in mani- 
bus ferentes, cum splendido civitatis primorum coetu occurrerant. Lætum 
vero suorum honorem egris oculis ferebat Theodorus. Atque jam inde 
majora ex ipsis quam a Turcomannis sibi pertimescenda suspicatus, Bal- 
duino primas civitatis partes, in quas eum vocaverat, denegare coepit, 
oblatis unice secundis, ut tanquam magister militum in urbe degens ho- 
nestiora stipendia acciperet. Porro Bononiensis id foedius existimans , si 
velut gregarius pro alienä ditione arma circumferret, indignabundus con- 
ditiones prætoris respuit et abire se paravit. Quod compertum habentes 
populus et primores Theodorum convenere «ne nobilissimum fortissi- 
» mumque virum, universe regionis propugnatorem, promissorum me- 
» mor, discedere pateretur" orantes. Subinde coactus Theodorus, ut 
Balduinum in consortium imperii civitatis admitteret, illum, quum liberis 
careret, filium adoptavit, omniumque divitiarum , quarum ingentem 
vim coégerat, heredem constituit. 


( 49) 

Balduinus igitur, nihil preetermissurus, quo Edessanam urbem efficacius 
tutaretur, post paucos dies cum exercitu civitatis, adversus finitimum 
"Turcarum oppidum Samosatense, in expeditionem profectus est. Preerat 
illi Satrapa Balducus, qui incursionibus perpetuis terras Edessanorum 
populabatur, et, in securitatem vectigalium, filios nobilissimorum 
obsides violenter abduxerat. Enimvero, cum fines libere ingressus, Belga 
cum militibus suis summá virtute moenia adoriretur, ignaviâ Armenio- 


rum, qui in belli societatem arma sumpserant, ingenti clade repulsam 
. tulit. Post heec, abjectä capiendæ urbis validissime spe, delectam Franco- 
Belgarum manum, que hostes contineret, in munito haud procul ab inde 


loco constituit, et ipse cum reliquà multitudine iter Edessam remensus est. 
Interim. vero Edessani scelus agitaverant, ut Theodorum principatu 
cum vitä spoliarent. Veterum injuriarum memoriä exacerbati, eum longä 


. die vim auri a subditis extorsisse, foedereque clandestino cum Turcis 
"conjunctum, nemini fidum vel tutum quidquam reliquisse criminabantur. 


Postquam igitur Balduinus in metropolim redierat, jam demum concepto 
erumpendi impetu, armatim ad castellum Theodori provolavere, senem- 
que, fidem et auxilium Belge nequicquam implorantem, immanissimum 
in modum trucidaverunt. Quidam historici crediderunt, Balduinum a 
consilio, quod impios animos ad parricidium inflaverat, non alienum 
exstitisse. Negantibus e contra facinus, qui eädem «state scripsere, Latinis, 
nos ambiguam tante rei sententiam in medio relinquimus. 

Altero deinde die illum universa populi primorumque turba circum- 
stetit, orans, ut administrande provinciam civitatis in se susciperet. Nunc 
autem Comes inter cupiditatem pudoremque annuendi dubius heesitabat: 
pressit tamen ambitionem suam, et simulatä modestià primum recusavit; 
sed, pervicacius instante multitudine, ad. ultimum communi consensu se 
vinci permisit, et liberator atque prefectus Edessæ consalutatus est. 

Ea res ingentem terrorem per vicina loca diffudit. Quà occasione Bal- 
duinus non minus egregie quam feliciter usus, intra paucos dies Samosatum 
et alias complures Turcarum civitates, que minus expugnari posse vide- 
bantur, paternis opibus, coemit: receptis quoque, qui detenti fuerant, 
obsidibus, ipsum Satrapam Balducum , pari, quà Francos subditos, fami- 

* 7 


(50) 

liaritate, ad rerum domesticarum et militarium prestationem obsequii, in 
palatio assumpsit. Paulo post accitus a Satrapá Balac, ut nobilissimam arcem 
Sororgiæ ( Saroudji) , inter Antiochiam Syrie et Hoylirsigeh sitam , similiter 
cum imperio ‘conjungeret, adversus Arabes, qui eam reddere negaverant, 
expeditionem suscepit, rebellibusque perdomitis stipendium imposuit, et 
in eorum urbe Francorum præsidium collocavit. Posteaquam sic breviter 
universos, qui circa Edessam colebant, Barbaros pacasset, alia eum for- 
tune vi impellente, filiam Armenii Principis uxorem duxit, eoque pos- 
sessiones suas usque ad Taurum montem emensus est. Ac ita quidem 
sensim dominationem suam per Mesopolamiam, terrasque, quas utrimque 
alluit Euphrates, tam late propagavit, ut jam demum, ne vel minimo 
obstaeulo, ditissimis provinciis imperaret, quæ, multis ante sæculis, in- 
signem veteris Assyriorum regni partem effecerant (146). 

Provectus a Bononiensi ad illud gloriæ potentiæque fastigium Edessa- 
nus Principatus subinde per annos sex et quadraginta, usque ad secun- 
dam Belli Sacri expeditionem , fortissimum in Oriente pripognaqulufá 
Francorum exstitit. 

Ut jam igitur ad majorem exercitum redeamus; quum Franci adhue 
Germaniciæ morarentur, placuerat, ut ad explorandum proximum oppi- 
dum Arthesiam, (antiquitus Chalcis), quod valido Barbarorum præsidie 
teneri noverant, Robertus Flandrensis cum mille loricatis equitibus præ- 
grederetur. Assumpto sibi insuper Gozelone, filio Montis-acuti, cum aliis 
quibusdam illustrioris note nobilibus, Comes eo munere impigre felici- 
terque functus est. Oppidani, ut fulgentia nostrorum signa ante urbem 
'conspexere, interemptis præsidiariis, portas Flandre aperuerunt. Enim- 
vero simul atque ad Antiechenses, qui haud amplius quam milliaria 
quindecim ab inde distabant, ejus rei fama pervulgata est, mox decem 
armatorum millia, ad amissam civitatem reeuperandam, signa moverunt. 
Ad fines appropinquantes, in latebresis locis consederunt, praemissis tri- 
ginta velocissimis levis armature equitibus, qui, velut prædas abacturÿ, 
hostem ad pugnam elicerent, post injectum vero certamen, eedende 
sensim longius abductum in insidias protraherent. Nee eos profectoipsorum 
astutia fefellit. Cum excursores ferocius suburbana pervagarentur, super- 


DELE à ne nec dim. 
. 


te a 


(51) 


biam eorum Flandri non tulere; factäque eruptione, dum simulatä 


- fuga retrocedentes ultra destinatum consilio locum insequuntur , prosi- 


lientibus Barbaris, omni ad urbem reditu interclusi sunt. Robertus autem, 
comperto discrimine, paucis pro tempore milites adhortatus, agmina den- 
sari frenaque reduci jussit. Tum a Gozelone cæterisque ducibus a fronte 
copiarum stipatus, toto equorum impetu per mediam Turcarum aciem 
ruens, sequentibus se viam fecit. Pari virtute animorum, robore quidem 
quam numero yalidiores, universi rigidis lanceis perruperunt, eflusoque 
inter grandinem sagittarum cursu oppidum recuperavere. Nec tamen 
procul abfuit, quin, jam micantibus in civitate telis, Barbari uno ac 
fugientium impetu portas invaderent. Sed imperterrite conversi, Flan- 
drenses eos, consertä pugnä, haud difficulter a limine summoverunt. Post 
hee adhuc integra die ad oppugnandos muros nequicquam consumptä , 
Turcæ propter adventum majoris exercitüs abiere (147). 

At ultro prohibituri , ne nostri ad Antiochiam accederent, in viä pontem 
Orontis, duabus turribus a capite munitissimum, valido hominum pre- 
sidio firmayere, perque omnem adyersam ripam copias opportune in- 
struxerunt, necubi, reperto vado, Latini trajicerent. Igitur hi, postquam 
per dies aliquot in agro Arthesiensi statiya habuissent, ultro moturi, 
Robertum Normannis ad iter explorandum præmiserant. Comes incassum 
hostes arcere nisus, summä pertinaciä certamen trahebat, dum universus 
exercitus in conspectum venit. Cum autem, et genere et loco pugna 
confisi, etiamnum acrius transitum negare perseyerarent, transnatantibus 
aliis, Gothofredus et Robertus Flandrensis imperio signisque Barbaros 
vehementius premere coeperunt, interque primos ponte superato, eos ab 
opportuna statione ingenti cum clade propulsavere. llli, quanto potuere 
cursu, per abrupta montium et notas calles Antiochiam confugerunt (148). 

Nocte circa fluvium peracta, alterà deinde die, inter Principes consilium 
agitatum est, utrum adhuc ante hiemem, que instabat, urbis validis- 
simi obsidionem ordirentur, an eam potius in proximum ver differendam 
judicarent. Erant qui magnopere differendum bellum suaderent: « quippe 
» dispersas per captas civitates castellaque copias haud facile ante hiemis 
» initium revocari posse: opperiendos esse subsidiarios milites, quos e 


(52) 


» Græcià et Occidente adventuros constabat ; mittendum interea per finiti- 
» mas provincias exercitum, quem continui labores fregissent: sic demum; 
» ineunte vere, reparatis viribus, expeditionem felicius promotum iri. 
» Contra, alia omnia in adverso esse: per hiemen non tantum cum hoste, 
» sed adversus imbres, pruinas , morbos colluctandum fore ; omnium autem 
» maxime verendum esse, ne, qui terrà marique clauderentur, pre 
« commeatuum inopià, fame interirent.” Ea sententia plerisque displice- 
bat, inter quos Dux Lotharingie sermonem suscipiens, « Viros, inquit, 
» Nobilissimos, si quà mente universi domo profecti sint, et quid periculi 
» differendo in bello adeatur , cum animo reputent, minime forsan præ- 
» sens otium laudi salutique anteposituros. Sic enim communi commodo. 
» consulendum esse, ut prius decoris et summi discriminis ratio habea- 
» tur, ab iis presertim , qui rebus magnis clarum initium dedissent. 
» Cum res domi per quietem componerent, et pro religione, pro fratri- 
» bus a Barbarorum intolerandà servitute liberandis, pia justaque arma 
» suscepissent, eos scilicet, amore glorie ductos, patriam reliquisse , 
» summos labores, pericula maxima ultro subire statuisse, haud ignaros. 
» sane, quam gravis, quam anceps hzc expeditio futura esset. Nam se 
» neminem sapientem putare, qui vel leviter dubitet, an tam longum 
» iter facile confici et tot vinci hostes, tot oppida expugnari absque 
» summis difficultatibus possint. Decere ergo tanta exorsos ad majora 
» semper anniti, nec jam demum secunde fortune deesse, nequicquam. 
» forte postea bello molituros, et (quod Deus avertat,) prope certam 
» sibi perniciem paraturos, si nunc occasionem potiendi Antiochià præ- 
» termiserint. Trepidantibus enim Barbaris nihil minus quam dilationem. 
» concedendam esse, ut animos ex pavore remitterent: constare, illos 
» opem Caliphi Baldacensis et Sultani Persarum imploravisse, tanto ter- 
» ribilius novam belli molem instructuros, tantoque melius urbem com- 
» munituros, quanto magis obsidio differretur. Numquid. igitur Franci 
» per hiemem imbelles considebunt, sanoque consilio. rem in id tempus 
» exsequi statuent, quo, fluxä Turcarum auctoritate egregius confirmatä, 
» sibi denique non tam de imperio, quam de vità ac sanguine dimican-. 
» dum sit? Verebuntur scilicet ultro, sine auxilio Græcorum , eosdem. 


( 53 ) 


» illos hostes adoriri, quos ad hanc diem pudendissimis cladibus affecis- 
» sent? Vel forte placebit ideo milites novos ex Occidente prestolari, ut, 
» qui ab omni labore atque discrimine alieni fuerint, partum communi 
» virtute decus fructusque victoriarum una cum exercitu partiantur ? 
» Quin potius virtute sua indignum sentiant, tam lente tamque molliter 
» bellum gerere, sciantque simul, haud parumper ad disciplinam floren- 
» tissimi exereitüs interesse, milites insuescere non solum partä victorià 
» frui, sed, si quoque res sit lentior, pati tedium et quamvis sere spei 
» exitum exspectare, nec, sicut æstivæ volucres, instante hieme, tecta ac 
» recessum circumspicere. Quod si homines venandi studium per nives 
» in montana atque silvestria rapere soleat, eamdem illi, quam voluptas 
» elicit, patientiam belli necessitatibus adhibere recusarent? Adeone effe- 
` » minata militum corpora esse putent, adeone molles animos, ut hiemem 
» unam in castris perdurare non possint? Erubescendum esse profecto 
» ipsis qui illud objicerent: meminissent illi, gloriam ipsam non in umbra 
» et tectis quaeri consuevisse, sed multo sudore, præclaris gestis, invicto 
» corporis atque animi robore. Ceterum autem, existimare sese, flagran- 
» libus ardore copiis, haud verosimile futurum, ut obsidio, teste Nicæà 
» urbe, in longum trahatur. Et quod demum commeatum spectaret , 
» non esse quoque pertimescendum , fore ut eo per hiemem exercitus 
» careal: captas enim urbes commeatum daturas, ad idemque regiones 
» finitimas vi aut metu compulsum iri, eo quidem facilius, quo quidquid 
» roboris hostes haberent, Antiochià includeretur ac reliqua loca pene 
» nuda remansissent. Nec etiam hoc toto tempore mare clausum futu- 
» rum : mercatores ex ipsà Gracia aliisque locis frumentum et omne genus 
» alimoniorum in propinquum portum advecturos, qua facili negotio in 
» castra ferrentur. Et quos huc usque profectos arma ipsa aluissent , 
» numquid. eis deinceps aut deficiet animus, aut manus torpebunt, pejo- 
» resve erunt in bello quam ab initio fuerint? Sed esto quoque, spes horum 
» omnium fallat: tum adhuc tandem superfüturam facultatem , obsidionem 
» solvendi militemque in hiberna deducendi; id saltem laudis promeri- 
» turos, quod non per ignaviam, sed rerum. necessitudine coacti cessisse 
» videantur. Proinde hortari se atque orare, ut dignos nobilitatis sue 


RE 
» spiritus capesserent, et, qua virtute bellum ccepissent, eädem quoque 
» prosequerentur ; ne alioquin, rem saluberrimam perturbantes, mali ipsos 
» consilii serius poeniteat; neve, quod viros clarissimos omnium maxime 
» commovere debeat, exislimationis su& periculo justam coætaneorum 
» suorum posteritatisque invidiam incurrerent" (149). 

Finitä oratione, ita omnes erant permoti, ut non tantum fortissimi 
quique Gothofredo assentirentur, verum etiam, qui summopere bellum 
differri voluerant, ne in timiditatis vel ignaviæ suspicionem venirent , 
silentes in eamdem sententiam descenderent. 

Igitur Antiochie obsidione decretä, Dux Gothofredus ceterique Lotha- 
ringie Primores a fronte cum instructis ordinibus ad urbem procedere; 
Robertus Flandrensis cum Gallorum et Provincialium Principibus extre- . 
mas acies conducere jussi sunt. Milites clypeis suis inauratis varioque 
colore depictis obtegebantur et loricis, squamis ferreis et chalybeis nitide 
lucentibus, resplendebant. Fluctuabant a capite legionum vexilla. auro 
ostroque insignia et lituum turbarumque clangor cum hominum et equo- 
rum strepitu per omnia circa loca, ad unum circiter milliare, exaudie- 
batur. Ita ad XII kalend. Novemb. (18 Octobris) MXCVII Antiochiam 
perventum est. Quoniam vero urbs diu fortissimeque obsidionem tulit, 
ad rectius intelligenda que apud eam gesta sint, necesse est, ut hic 
accuratiorem ipsius descriptionem tradamus. 

Antiochia, Syrie caput veterique splendore, totius Orientis regina, in 
planitie jacebat, pinguissimam ante se vallem spectans, que ab Oriente 
in Occidentem leniter declivis, longitudine passuum quadraginta, latitu- 
dine autem, pro diversitate locorum, modo quatuor, modo sex millia com- 
plectebatur. Fontes rivique perpetui et interfluens major ex Oronte amnis 
campos ejus irrigabant, duoque ab urbe milliaria versus Orientem coéun- 
tes, lacum maxime. piscosum effecerant. Ab Austro suburbium et fons 
Daphnidis, gentilitate celebria, et paulo longius immensus mons Orontes, 
ab imo latere usque in summum verticem , hortorum culturä et prediis 
voluptuariis luxurians conspiciebantur. Ad Occidentem fluyius Orontes 
moenia alluebat, continuatoque per Meridiem cursu, decem vel duode- 
cim ab urbe milliaria in Mediterraneum mare effundebatur. Denique a 


— oni 


a —. 


( 55 ) ' 


Septentrione mons alius, quem et Nigrum et Aqua montem nuncupavére, 
densis nemoribus umbrosus, totusque fontibus et rivis per pascua irriguus 
et domiciliis frequens, vallem et conspectum civitatis jucundissimum in 
modum. definiebat. Ipsa vero urbs, naturali situ opereque munitissima , 
eliam solà portarum ejus defensione adversus quamcumque vim teneri posse 
videbatur. Ab Austro, qui muris initium dabat, et ab Oriente locis editis- 
simis imposita, per ingens spatium ad Occidentem vergebat, quà in parte 
montes alii duo, in majorem quoque et propemodum inaccessam altitu- 
dinem se attollentes, tergum ejus tutabantur. In altero eorum , qui emi- 
nentior et simul maxime preruptus erat, inexpugnabile castellum. uni- 
verse civitati imperabat. Utrumque vero inter angusta , sed profundissima, 
vallis interjacebat, per quam, aquæductu constructo, torrens e montibus 
demissus, in mediam urbem ferebatur. Tota muris duplicibus, qui magnis 
et quadris lapidibus, sexaginta pedum altitudine, crassitudine: septem , 
compacti, rupium duritatem adæquabant, circumcingebatur ; quadrin- 
gentisque quinquaginta turribus horrescens, ultro fossis depressissimis 
latissimisque, et, ad Occidentem Oronte fluvio tuta, omnem aditum im- 
pediebat. Fuit autem tanta totius operis amplitudo, ut eam universus | 
Latinorum exercitus, quem trecentis pugnatorum millibus, præter æqua- 
lem inermis multitudinis numerum , dicebant constare, vix dimidiam 
continuatà obsidione circumvallare potuerit. Urbi, qua in plano jacebat, 
quinque nobiles erant porte: una, ad Orientem versa, Divi Pauli; altera 
ad Occidentem, spatio duarum leucarum a priori distans , Divi Georgii 
vocabatur. Septentrionem tres alie respiciebant , æqualiter inter se dis- 
site. Superiorem , portam Canis dictam, jungebat pons, quo stagnum ex 
fontium et rivulorum aquis moenibus subjacens , transmittebatur. Mediam, 
quod ad eam Dux Gothofredus castra habuerit, portam Ducis; tertiam, 
propter pontem lapideum Oronti fluvio, qui eo loco muris appropinqua- 
bat, superimpositum , nomine Pontis appellavere (150). 

Intus autem septem equitum et viginti Turcicæ juventutis peditum 
millia, cum magno clarissimorum ejusdem gentis praefectorum numero, 
convenerant, urbem per se invictam defensuri. Cæterum qui rem Antio- 
ehensem ejusque finium usque Laodiceam Syrie moderabatur, Satrapa 


( 56 ) 
Baghisianus nihil neglexerat, quo commeatuuum armorumque copià , 
telis, ferro, chalybe, et qua similia ad machinarum constructionem exi- 
guntur, civitatem referendo, omnia hosti infestiora faceret, obsidionem- 
que, quamvis etiam in longum tempus, sustinere posset. 

Jam igitur ordo, quo Belgæ castra locaverint, fuit sequens. Ab Oriente, 
prope portam Divi Pauli, continuo post Italos atque Normannos, Flan- 
drenses, sequentibus a dextrá Gallis, consederunt. Illorum conjunctim 
phalanges usque ad portam Septentrionalem Canis extendebantur. Conti- 
nuantibus a portà Canis usque ad portam Ducis Tholosanis atque Pro- 
vincialibus, mox universa Lotharingorum, Francorum, Frisonum et 
Allemanorum multitudo, qua ab initio sub auspiciis Ducis Gothofredi 
militaverat, omne reliquum spatium occupavit, quod a portà mediä 
usque propemodum ad portam Septentrionis novissimam , qua Orontes 
ultro vetat progredi, porrigebatur. Hanc et eam Divi Georgii, que Oc- 
cidentem spectabat , Principes inobsessam reliquere. Qui autem in extremo 
illo latere castra metati erant Belge, crebris per pontem lapideum erup- 
tionibus Barbarorum, omnium commilitonum maximam totius obsidionis 
molem sustinuerunt (151). 

Hunc in modum urbe inclusâ, Antiochenses singulis momentis treme- 
bundi ejus excidium exspectabant. Nemo in muris cernebatur, neque 
sonus neque strepitus per interiora increpabat. Franci, hac Barbarorum . 
socordiä confisi , incompositis turmis fluvium transnare perque campestria 
liberius discurrere coeperunt, et quidquid frumenti, fructuum pecorum- 
que repererant, in castra cogere. At vel sic ipsimet presidiariis novos 
animos infundentes, breviter temeritatem suam frequentiore clade lue- 
runt. Quippe jam continuis velitationibus lacessiti, impediente flumine, 
quominus se tuti reciperent, plerique vel capite truncabantur, vel vor- 
tieibus interibant. Restabat igitur opus, ut Orontes frenaretur. Quare 
contractis e flumine et propinquo lacu quibusdam navibus, in eo mille 
passus a portà Ducis, ad extremum castrorum Gothofredi, pontem con- 
struxerunt, superimpositis trabibus terräque adequatum, per quem , 
adinstar per continentem , non homines — sed et equi jumentaque 
sine ullo periculo ire agique possent. 


C—————— — 
- 


sa cmt = I 


a tm a 


—— ee Don = et 


EE suis. a 


(57) 


Interim tamen deficientibus ad oppugnationem machinis, incredibili 
ææcitate Franci tempus otio conterentes, ut cuique lubebat, procul a 
signis vagari perseverabant, et in dies, crescente Turcarum audaci, 
majore numero desiderabantur (152). His Hugo S. Pauli, vir qui impe- 
ratorià virtute et longo armorum usu consenuerat, ardore succensus 
est, ut hostium nece fraterno sanguini parentaret. Adscitis sibi in rei 
isocietatem filio Engerrano et aliis quibusdam, qui ipsi maxime fami- 
liares habebantur, nocte per pontem navalem in insidias profectus est. 
Latibulum ingressus, primo mane peditem per planitiem dimittit, in- 
juncto mandato, ut, quod de more futurum existimabat, dum a Bar- 
-baris opprimeretur, eos in hanc partem fuga pertraheret. Nec vero Co- 
mitem sua spes fefellit. Portam Ponts egressi, Turcomanni quatuor, — 


simul ut e propinquis collibus peregrinum contemplati fuerant, equos, 


subditis calcambus , in obambulantem egerunt. At ille, priusquam eum 
assequerentur, inter angustias montium e conspectu ipsorum ‘evasit. Cum 
itaque jam Turcæ, insidias prætervecti, viam relegerent, uno impetu 
ab Hugone et ejus militibus superfusi sunt. Duo extemplo in terram 
exanimes corruére, et, cum :eorum eguis el armis , alii duo vincti in 
castra abduoti. 

Porro jam quoque suorum stragem wlturi, qui erant in urbe, mox 
lectissimos viginti levis armature equites ad pontem navium præmise- 
runt, qui ‘continuis discursibus magnam telorum vim in christianos 
effundentes, incautos ad pugnam allicerent. Movet nobilissimorum ani- 
mos detrectandi certaminis pudor. Jussus Engerranus cum exiguä manu, 
hostibus inferre arma, juvenis, a paternà virtute non degener, a 
fronte suorum ;pontem transvolat. Stabant in ulteriore ripâ pater ejus 
Hugo, et, qui ex eA parte castra metati erant, Francorum alii, exspec- 
tatione rei intentis ad spectaculum animis erecti suspensique. Ergo illi 
in patenti campo infestis isignis concurrunt. Turcarum more, vario gyro 
equos circumagentes, cuspidem ` vibrant ‘alii, alii sagittas intorquent. 
Postquam sic diu, proprio stratagemate, hostes fefellissent, Engerranus, 
concitato acrius «equo, insigniorem sævioremque pre ceteris Turco- 
mannum cursu exsuperat set in terram deturbatum hasta perfodit. 

8 


(58) 


Tum reliqui omnes fugam arripuere. At vixisse Barbaros contentus , 
juvenis, ne in insidias rueret, haud multum citra pontem lapideum ab 
insequendis cedentibus abstinuit, et cum suis ovante gaudio ad patrem 
revectus, laudeque singulari in castra receptus est (153). . 

Protracta res erat in finem Decembris, cum, jam omni commeatu, qui 
in plurimos menses sufficere potuisset, inaudità profusione consumpto, 
exercitus primo inopiam, deinde famem sentire coepit. Exiguum, quod 
in presens apud nonnullos supererat, intemperie pluviarum corrumpe- 
batur, et, plerisque vicinorum locorum predatione exhaustis, unde novum 
victum quærerent, haud satis expediebat. Qui paulo ante, pra nimià 
escarum abundantià , conquisitissimas boum agnorumque partes dedigna- 
bantur, nunc radicibus stirpibusque et immundissimorum reptilium 
carne, quin, horresco referens, caesorum corporibus hostium vitam tole- 
rabant. Preterea aque ferme cuncta inundaverant, et, tabernaculis 
tentoriisque cum omni supellectile putrescentibus, in sicco reclinare 
caput nemo poterat. Inde mox lues exorta est, que infra brevissimum 
tempus dimidiam partem florentissimi exercitüs absumpsit. Postremo 
sepulture locus defecerat, et assuetudo mali ita efferaverat animos, ut 
ne justa quidem amplius funeribus persolverentur, sed passim strata 
exanima corpora jacerent in conspectu similem mortem exspectantium. 
Nobiles, quibus adhuc sanior membrorum vigor erat, ut imminentem 
quoque sibi interitum declinarent, clam in fines Edessanas ad Balduinum, 
vel in Ciliciam, vel ad alia loca, Francorum dominationi submissa, dis- 
cedebant (154). 

Ne igitur tot etiam calamitatibus afllictus ipsorum Proeerum animus 
labare posset, maximä inter omnes existimatione auctoritateque pollens, 
Gothofredus eos confirmandos suscepit, coactoque concilio est hortatus , 
« ut nobilitatem a parentibus virtute rebusque gestis partam , sibique 
» relictam, eisdem artibus tuerentur, quibus alli quæsivissent. Ad Antio- 
» chiam Syrie res geri, sed velut in clarissimà omnium mortalium pos- 
» teritatisque luce, nihil ibi gestum ignorari posse: suam quemque mer- 
» cedem ignavie, fortitudinis, sanctitatisque laturum , decus ignomi- 
» niamve liberis relicturum. Millies mori prestare clarissimis viris, quam 


a Poh 


ua ——P—— —— 


[c 


——— ee em, int niim 


AE NE 


(59) 


» a pristinÂ sua majorumque glorià degenerare: tolerantià firmitudineque 
» animi et consilio omnia edomari. Si duces se invictos tempore præbeant, 
» invictum etiam militem futurum: nec tanto reliquo exercitui quid- 
» quam defuturum." (155). 

Tum deinde ex communi sententià decretum est, ut pars exercitüs 
sub. Roberto. Flandrensi et Principe Tarentino longe lateque per terras 
Saracenorum , qua hactenus intacte prædà remanserant, frumentatum 
iret. Nlachrymantibus sociis, qui extremam eis salutem apprecabantur , 
illi, imperata facturi, cum quindecim peditum et duobus equitum elec- 
lorum millibus, in agros Harem profecti sunt. Finibus hostium , quam 
longissime poterant, triduo peragratis, ingentem pecorum armentorum- 
que vim cum omni spoliorum genere contraxére. Enimvero dum jam 
maximam itineris partem felicius remensi, ultima nocte, fessi vid, fessi 
onere rapinarum haud procul a montibus in lucem conquiescebant, ab 
innumerä hastatorum multitudine, qui velut spissum nemus per vicina 
undique loca constiterant, inopinato circumcincti sunt. Flander atque 
Tarentinus, haud secus quam par erat, moti, nunc id unum, quomodo, 
vel relictis manubiis, inde quam minimä clade discederent, agitabant. 
Ergo equitatum a latere suo ordinant, densatàque militum fronte, cly- 
peis obtecti , qua rarior Barbarorum acies videbatur, adactis calcaribus 
equos in cursum permittunt. Strictis mucronibus per medios hostes sibi 
viam fecére; sed miserum in modum peditatus succubuit et omnis praeda 
amissa est. Postquam Bohemondus, qui hoc impetu a Roberto divisus 
fuerat; tristissimum cladis sociorum nuntium in castris retulisset, ingens 
consternalio omnium animos occupavit. Ferme nemo erat, qui non 
vel exstinctum filium, vel affinem, vel amicum deploraret. Verumtamen 
Flander, altera die, recollectis ducentis equitibus, dispersis atque secure 
gradientibus Darbaris ex adverso occurrit. Acriter utrimque manus con- 


sertæ : ‚sed ad. ultimum translatà ad Robertum victoria, Comes cum 


immenso pradarum agmine ad castra rediit, tantoque eflusiori cum 
gaudio receptus est, quanto majorem in eis luctum. Bohemondus non 
multum ante diffuderat, (156). 

At ea quoque nonnisi in exiguum tempus suppetebant, et nova continuo 


(60 ) 


rerum omniam inopia renascebatur. Belgarum classis, que, ex Cilicià, 
continuato longius in Orientem cursu, alimonia afferre potuisset, ab eo inde 
tempore, expugnatä Laodicæä, ignaviä classiariorum in potestatem hos- 
tium ceciderat, et cum sociis ipse navarchus, Vimerius Bononiensis > 
eädem in urbe, arctius in vinculis asservabatur (157). Nulle deinde, 
que promissz fuerant, Pisanorum vel Genuensium, nulle quoque Græ- 
corum naves in locis maritimis apparebant. Jam itaque demum ipsorum 
obsidentium pejor quam obsessorum conditio evaserat; si quidem obsessis 
similes arcebantur (158), et omne malorum genus, qua homines ferre 
possint, nuditatem, frigus, famem, pestilentiam tolerabant. a 

Interea Baghisianus, quum nullo terrore tædiove Latinos ad solvendam 
obsidionem vinci posse intellexisset, finitimos socios Satrapas ad auxilium 
belli evocandos curaverat. Jamque illi e finibus Beroee Syrie ( Alep), 
Schaizar, Hamath, Emessæ, Hierapolis aliarumque tetrarchiarum, con- 
traetis duobusdetriginta equitum millibus, circa presidium Harem , 
ultima ab urbe castra locaverant, dum rerum discrimen in exercitu nun- 
tiatum est. Antequam propius adventarent, ne uno eodemque tempore a 
bino hoste, exteriore et interiore, in ipsis castris opprimerentur; hortante 
Duce Gothofredo, 'septingenti probatissimæ virtutis milites electi sant, 
(nec enim plures validi bellatores equi supererant (159), ) qui tante 
multitudini obviam procedere non dubitarent. Hi, postquam Sacram 
Synaxim acceperant, mortem quidem lucro reputantes, sub imperio 
Gothofredi, Roberti Flandrensis, Raymondi Tolosani et Bohemondi, in- 
tempesta nocte, proficiscuntur. Spe omnium in tam paucorum fortuna 
positä, luctuosum erat illud spectaculum, cum mulieres sacerdotesque , 
velut ultimà vice carissima capita visuri, inter ploratum egredientes 
amplecterentur, et ab eis vixdum avelli possent. Igitur, ponte navium 
superato, duo ab urbe miliaria, in eo loci considerunt , quod Orontem 
inter et paludem in angustum coit. Ut nitidior lux terris se infudit, inter 
cantus militares arma capessentes, sex acies instruxere, fronte, quantum 
poterat, in speciem multitudinis explicatà. Mox hostes in conspectu 
fuére. Dum lento utrimque gradu in se invicem acies procedunt; pri- 
mum illi repentino impetu cum duobus sagittariorum , agminibus in 


nt D en PPP eend eV a a = 


(67) 

Francos feruntur. Flagrantes autem cominus pugnam movere, obductis 
clypeis ipsis eodem tempore duces cum universis militibus arma 
intulerunt. Hastarum gladiorumque vim Francorum Barbari haud diu 
sustinuere: atque impediente locorum angustià, quominus, equos cir- 
cumagentes, procul infestis missilibus dimicarent, fusi super alios alii, 
terga verterunt. Nee jam in ipso castello Harem, quod decem ab inde 
milliaria distabat, tutos se arbitrantes, suecenso oppido, castrum insequen- 
tibus se dereliquére, variisque in locis dispersi, singuli, unde venerant, 
domum redierunt. Cæsa duo Turcarum millia, et mille equi, inæstima- 
bile in præsens emolumentum, cum ingenti prada capti (160). Interim 
Antiocheni, freti auxilio sociorum, a primo mane in castrenses: eruptio- 
nem fecerant. Postquam vero per totam propemodum diem nequicquam 
gravissimis certaminibus vires sus consumpserant, victorum reditu, moes- 
titià luctuque pleni intra moenia se receperunt. Ut Antiochiam perven- 
tum est, barbarico illorum temporum more, quingenta obtruncatorum 
capita partim tormentis in urbem jaculata, partim in omnium conspecta 
hastilibus præfixa, partim. denique legatis, quos Ægyptius Calipha ad 
exercitam miserat (161), dono data sunt. Contigit ea victoria die 7 Fe- 
bruarii MXCVIII. At graviora quoque Ben cum illustrioribus palmis 
Belgis erant reservata. — 

Quinto demum obsidionis mense, optata tamdiu Preise et 
Genuensium classis, cum abundo commeatu rerumque. ad usum belli 
necessariarum copià, in portu S. Simeonis, ad Orontis ostia, appulerat. 
Avida socios Europeos visendi victumque sibi comparandi, continuo 
ingens, sed pleraque inermis, multitudo ad maritima confluxit. Dati eis 
Duces Bohemondus, Raymondus Tolosanus et Brabantus, Comes Garne- 
rus de Grez, qui simul Cairi legatos, in patriam renavigaturos, eum 
equestri turmà ad portam conducerent. Omnia ab urbe hostes conspicati 
fuerant: atque, ritu ferarum, virgulta subire soliti, redeuntes, sarcinis, 
curribus et novà peregrinorum turbà impeditos, ex improviso eum qua- 
tuor armatorum millibus obruerunt. Principam imperio inaudientes, illi, 
abjectis per metum oneribus, montes silvasque versus confusà strage 
fugam capessunt. Celeriter, ut in similibus sæpenumero obtinet, gravior 


(62) 


fama in castris pererebuit, deletum ad internecionem. populum, néc 
satis constare, an ipsi Primores evasissent. Haud aliter quam pater pro 
liberis, Gothofredus, de sorte fratrum sollicitus, mox universum exerci-: 
tum, sub poena mortis, arma capere, paratumque ad proelium esse, jussit. 
Universi obedienter imperata fecerunt. Cum omni mole copiarum Oronte 
transmisso, qua hostes venturos arbitrabatur, fratrem suum Eustachium „ 
Robertum Flandrensem et aliorum. optimatum singulos singulis aciebus 
preficit. Tum agmina circumvolaus, « illustribus viris, inquit, si vera 
» sint, que relata fuerint, post communem sociorum Principumque in- 
» terituin, nihil aliud superesse, quam ut vel hodie cum honestz mortis: 
» solatio pariter occumbant, vel illatam. nomini christiano dedecus. con- 
» dignà Barbarorum clade ulciscantur. Paternæ virtutis memores, rebus 
»-prosperis incauliorem futurum, Turcam in ore gladii excipere non 
» pertimescerent: Numen victoriam daturum." Hec elocutus, quum per 
exploratores hostes adesse nunciarentur, equum. concitat primus, et alios 
alii adhortantes, universi infestis hastis strictisque mucronibus in Barba- 
ros incumbunt. Hi, cominus petii, arma Francorum tolerare non po- 
tuere, partimque montes, partim urbem fugá petierunt. Viso suorum. 
discrimine, Baghisianus, quotquot omnis Antiochia etatis militaris: viros 
continebat, in subsidium erumpere, et, ut etiam desperatione armaren-- 
tur, portam Pontis, nisi victores redirent, haud ultro ipsis aperiendam, 
claudi precepit. Porro Gothofredus, velut peritissimus imperator, simul 
omnia præviderat: atque jam. inde, haud procul ab ipso ponte, cum 
militibus suis hostes præstolabatur. Tum vero, obrutis undique ancipiti 
malo Barbaris, multum sanguinis effusum , nec minori Ducis periculo; 
quam glorià, vehementior pugna conserta est. Dum armis, manu, im- 
perioque inter omnes conspicuus, longe lateque mortem. diffundit, erat 
viribus. et specie multum prz ceteris eminens. Turcomannus, qui, ipsum 
totius exercitûs ducem ratus; clarissimi Principis occidendi decus expe- 
tebat.: Postquam tela consumpserat, subditis equo calcaribus , in virum 
invehitur , sublatoque ferro, clypeum ejus super verticem perfringit. 
Exiguâ corporis declinatione , cum infestum ictum feliciter. evitasset , 
iratus Dux se in Barbarum conjicit, et in stapiis cum gladio erectus 


(63 ) 


suspensusque illum , quamvis loricâ indutum, medium dissecat. Ab um- 
bililico ad infimum corpus vulnere continuato, pars superior in terram 
decidit; altera, cruribus adhuc utrumque latus equi complexa, stupenti- 


‘bus inhorrescentibusque universis, ante moenia super pontem prolapsa est. 
‘Exemplo Gothofredi magis quoque-ad virtutem- animati, : Robertus Flan- 


drensis et Cono Montis-Acuti toto equorum: impetu. Barbarorum. acies 
perrumpere. Simul undique a fronte copiarum suarum Eustachius, Bal- 


-duinus du Bourg, Balduinus Hannoniensis et senex Hugo S. Pauli emu- 
Jationem suam ingentibus hostium damnis exercere. Strages ad multam 


usque vesperam perduravit, cum tandem Baghisianus, patefactà porta, 
receptui signum dedit. Tanto vero cum tumultu victi recesseruut, ut 
ingenti quoque numero e ponte precipites vorticibus interierint. In acie 
duo circiter Turcarum millia cecidere, quos inter duodecim nobilissimi 
duces noscitati sunt. Nec tamen Latinis minori quam mille hominum 
impendio victoria stetit. Sarcinas vero cum omni commeatu sociosque , 
quos exstinctos putabant, incolumes receperunt. Contracta quoque in- 


gentia ex interfectis spolia inopem , et qui antea pene nudus evaserat , 


militem ditavere (162). 

„Circa idem fere tempus, cum jam veris initium vias minus idilbeilde 
nähen, Edessà Balduinus magnam vim auri cum abundo commeatu 
universo exercitui, et singulis Primoribus, omisso tamen de industriä 
Bohemondo, ingentia dona misit. Verumtamen de fratre suo Gothofredo 
optime omnium mereri volens, ipsi reditum unius anni civitatis Tour- 
bessel, adjunctis universis fructibus, qui in ejus territorio et in finibus 
Euphrati gignebantur, expediri jussit (163). 

‚At postquam deinceps obsidio in octavum usque mensem acrius infer- 
buerat, missus a Sultano Persarum Kerbogha, Princeps regionis Mossoul, 


«eum duobusdetriginta Satrapis et quadringentis millibus armatorum , An- 


tiochiam appropinquavit (164). Coacto in tam ancipiti discrimine concilio, 
Dux Lotharingie et Robertus Flandrensis « cum universis viribus adven- 
» tanti hosti obviam eundum , atque, si eos Numen vinci. permiserit , 
» virorum fortium more, honestam mortem oppetendam esse” suadebant. 
Contra alii « partem copiarum in tutelam castrorum relinquendam , 


(64 ) 

» partem 'alteram, qua major foret, in Barbaros mittendam", tutius ar- 
bitrabantur. Vel sic autem nihil expediebant, cum verbum suscipiens 
Bohemondus ‘« res presentes nihil magis depostulare, dixit, quam ut, 
» anteqüam adventent Barbari, urbe Latini potiantur: vellentne. ipsi 
» imperium civitatis jure perpetuo concedere; ante biduum exercitum 
» intromissum fore.” Simul aperit, sibi clandestinum commercium esse 
cum Antiocheno cive, Phirous vocabatur, qui ei tres precipuas muro- 
rum turres esset traditurus (165). Placuere consilium et conditio Taren- 
tini; eumque universi, prater invidentem tamen unum Tolosanum , 
orare cceperunt, « ut, quod agitasset, diligentià quam maximä posset, 
» exsequi vellet." Nullam ille moram interponens, per fidum internun- 
cium Phirous adinonendum curat, atque facinus in proximam noctem 
statuitur. ) 

Igitur, quo magis etiam preesidiariorum sollicitadinem fallerent, inum- 
brante vesperá, duces, velut adyentantibus obviam ituri, signa cani 
precipiunt et cum instructis ordinibus castra egrediuntur. Postquam vero 
caligo terras operuerat, summo silentio civitatem repetunt, ‚et ultro copias 
armatim exspectare imperium jubent. Deinde, relictä multitudine , Bo- 
hemondus, Gothofredus et Robertus Flandrensis cum septingentis viris, 
quos e milibus quisque $uis delegerant, per abrupta niontium ad turrim 
Phirous perveniunt. Cæca nox erat, et, coortà tempestate, obducte ccelo 
nubes dénsitatem tenebrarum adauxerant. Vehementior quoque ventus 
et ingens tonitruum fragor impediebant , quominus ullus circa moenia 
strepitus exaudiri posset. Verum ecce, in cardine rei, cum jam. scalam 
applicassent, præsentis periculi species omnium ‚corda animosque horrore 
perstrinxit. Singuli in vestigio stare perseverabant, torpentes qui anceps 
ascendendi discrimen ante -alios subirent. Tandem :adhortatio Ducis Lo- 
tharingiæ et Roberti Flandrensis desperabundis audaciam fecit. Sexaginta 
conscendere coepere , quos inter ipse etiam Robertus secundus fuisse dictus 
est.(166). Tum ceteri quoque erubuerunt non subsequi. Enimvero dum 
et alii ¿certatim evadere in altum continuant, ‚scalam exoneravere, pin- 
náque et compagine turris operis antiquitate dissolutis, cum üllà præcipi- 
tes, ;partim in [erectas commilitonum hastas gladiosque omni imagine 


(65) 


mortis corruerunt. Interea nihil cunctati, qui jamjam in muris consti- 
lerant et in omnibus imperio Roberti Flandrensis atque Tancredi rege- 
bantur, infestis mucronibus in. vicinos custodes incubuerunt. Brevi 
decem turres occupaverant. Mox autem adulterina portula, quz in 
propinquo erat, perfracta est, atque universus Latinorum exercitus 
sub auspiciis Ducis Lotharingie et Raymondi Tolosani urbem invasit. 
Inopinato strepitu clamoreque perculsi Antiocheni, relictis domibus, ut 
sibi fugà consulerent, cæco Marte passim in victorum turmas agebantur, 
qui nec senibus, nec feminis, nec infantibus pepercerunt. Ortä vero 
luce, strages etiam per domos omnes, que cruce non erant insignitæ , 
usque in multam diem continuata est. Decem millia cadaverum fuere. 
Post hac, soevitiä in avaritiam versà, nihil usquam in edibus secretum 
aut clausum permissum fuit, unde vel aliqua preda speraretur. Ubique 
luctus, ubique ejulatus, ubique conclamationes et fortuna capte urbis (167). 

Hunc in modum occupatà Antiochià, post biduum conspecta procul 
nubes pulveris adventum Kerboghe nuntiavit. Triumphali cultu, velut 
liberator Asiæ, spatiosos Mesopotamia campos emensus, in itinere prius 
Edessam subjugare meditatus fuerat: ex parte vero Balduini acriorem 
defensionem expertus, cinxerat obsidione civitatem ; quà in re tribus 
septimanis haud felicius consumptis, totam expeditionis sue operam 
perdiderat. Igitur Antiochiam perveniens, primum in planitie patenti, 
dein a radicibus montium et per ipsos montes tentoria explicuit, a portá 
orientali usque ad occidentalem, universum australe latus continua cir- 
cumyallatione complexus. 

Nec distulerunt Barbari omnia circumire , perlustrare, adoriri, et, per 
arcem intromissi, cum præsidiariis audacius se in urbem effundere. Tanta 
in rerum trepidatione, Gothofredus et Robertus Flandrensis nullum con- 
stantis. ducis aut præstantis militis officium preetermiserunt. Ubi aliqua 
spes obsidionis sublevand& , ubi urgentia magis pericula, exterius sta- 
tiones servare; propugnare; intro laborantibus succurrere, cedere, ster- 
nere obvios, perculsis instare, capere, fugare dispalatos, et totius urbis, 
et omnium Latinorum fortunæ, atque saluti consulere. Vel tamen extra 
civitatem Barbari numero inyaluere, binosque Principes munimenta, que 
tutanda susceperant, deserere compulerunt (168). 9 


( 66 ) 


Ea res, quum omne commercium cum mari vicinisque locis interclu- 
sisset, brevi clausos in maxima infortunia conjecit. Consumpto scilicet 
omni commeatu, qui, captä urbe, nonnisi in paucissimos dies inventus 
fuerat, nihil adeo immundi fnit, quod non in cibum verteretur. Exhaustus 
viribus, miles vixdum adhuc arma portabat, innixum baculo corpus per 
loca publica trahens, ut eleemosynis vitam toleraret. At etiam postremo 
nullum ordines inter atque conditiones discrimen inopia fecerat. Cum 
pauperioribus Comes Flandrensis domos et plateas oberrabat, multä prece 
vilissimum nutrimentum efflagitans , quod ipsi etiam sæpenumero negaba- 
tur. Simul Dux Lotharingie , omni re familiari usque ad novissimum 
equum suum, quem mactari jusserat, inter egenos distributä, ut reli- 
qui omnes, in extremam penuriam inciderat. Communi calamitate invo- 
lute, illustriores Procerum matronæ virginesque, quas ad mendicandum 
descendisse in publicum pudebat, in abditis cum animä luctabantur; 
donec deficientes, ultimi mortis solatii compotes fierent. Matres sufficere 
sibimetipsis impares, lactantes infantulos morti tradebant (169). 

Tot ac tantas inter arumnas moenia negligenter servari contigerat, et 
urbs concessura fuisset in arbitrium Barbarorum , ni imminens pericu- 
lum Belge propulsavissent. Forte per obscuritatem noctis triginta hostes 
turrim vacuam conscenderant, dum prefectus vigilum, moenia perlus- 
trans, supervenit. Sublato clamore, e propinquo Henricus Asschanius, 
unus ex strenuissimis militum praefectis Ducis Gothofredi , cum duobus 
cognatis ejus, Francone et Sigemaro, et paucis aliis ad locum discriminis 
prosiluit. Cum commilitonibus se in medios hostes conjiciens , brevi 
eorum quatuor interemerat. Interea majore numero socii accurrerunt , 
atque ipsorum ope ad unum omnes reliqui e muro deturbati sunt. Ex 
parte Delgarum Franco lethaliter in capite sauciatus est; et Sigemarus, 
cum ad opitulandum amico vehementius instaret, acinace transverbera- 
tus, honestà morte occubuit (170). 

Porro malorum asperitate indies increscente, denique ad ultimam des- 
perationem pervéntum est. Hactenus nonnisi ploratus lamentaque et 
planctus urbem compleverant: jam, velut in vastà solitudine, omnia 
tristi silentio muta torpebant, non omni tantum vivendi spe, sed etiam 


| 
: 
| 
| 


to) a js 


(67) 
ejus naturali desiderio in mentibus exstinctis. Fame, vigiliis, laboribus 
confecti, milites, desertis quas tenuerant stationibus, in ipsas ædes se 
incluserant, acerbissimo fine vitæ exitum opperti. Non voce præconum, 
non cantu tubarum, non ducum imperio minisve, at solis flammis, quas 
Bohemondus tectis injici jussit, extrahi e tenebris in lucem potuerunt. 

Media in desolatione, immoti semper animo, Dux Lotharingie et Comes 
Flandrensis tanquam unica presidia totius exercitüs erant. Cum etiam 
plerique procerum nonnisi clandestinam fugam agitarent; illi, emisso 
juramento « se non prius arma posituros, quam sacrum sepulchrum 
osculati essent", conjunctim cum Episcopo Podiensi vacillantes convenire, 
increpare , adhortari, confirmare, consilio et auctoritate prepedire, ne 
omnis expeditio plane dissolveretur (171). 

Denique vero, postquam desperatio atque mors per quatuor circiter 
septimanas in urbe regnaverant, variis prodigiis, quze divinitus contigisse 
narrabantur (172), Latini velut ad novam vitam revocati sunt. Ergo 
quandoque ultima experturi, quasi indubitatum coelestis favoris pignus 
accepissent, uno proelio de capite et omnibus hujus belli fortunis decer- 
nere statuerunt. 

Quartà Iduum Junii ( que incidit in vigiliam Divorum Petri et Pauli ) 
summä alacritate arma capta, et, in honorem duodecim Apostolorum , 
cum duodecim agminibus in hostes processum. Cum Hugone Magno 
frontem tenebant Belge, qui sub Anselmo Ribodimontensi , Ostrevandize 
Comite, militabant. His proximi Flandrenses ibant. Alie deinde Belgarum 


. copia, vario inter se et legionum Gallicarum interyallo, quatuor in 


turmas. divise, sequebantur. 

Porro Satrapes a presidiariis, imposito, de quo convenerat, super arcem 
signo, apparatum Francorum edoctus, duo loricatorum millia equitum 
praemiserat, qui pontem Antiochiæ occuparent, exercitum transitu prohi- 
bituri. Cum ergo infestis telis acrius obniterentur, ut egredientes intra 
moenia cohiberent; cum pedestribus prorumpens, primum Hugo Magnus 
hostes feliciter summoyit; mox dein Anselmus Ribodimontensis, salutis 
immemor, in medios irruit. Dum multos hasta.deturbat, alios gladio con- 
ficit, viri periculo commoti, Hugo, Robertus Flandrensis, Balduinus 


( 68 ) 


Hannoniensis et Eustachius in auxilium convolavére : quo res adeo fuit 
superior, ut non tantum penitus fünderent Barbaros, sed etiam fusos 
usque propemodum ad castra Kerboghæ insequerentur. 

Postquam lento subinde gradu cuncti ordines Orontem superaverant, 
ne multitudine hostium circumfunderentur, aciem ita instruxerunt, ut 
quantum per vastam planitiem inter fluvium et colles qui ab Occidente 
assurgunt, vacui loci interjacet, ad unum circiter ab urbe milliare, miles 
expleret. Modus autem, quo stetere, fuit sequens. Lævum cornu occu- 
paverunt Hugo Magnus, ARE Ribodimontensis, Robertus Flandrensis, 
Balduinus Hannoniensis et Robertus Normannorum. Dux Lotharingiæ 
et frater ipsius Eustachius dextrum rexére. Ipsis adjuneti erant Comes 
Tullensis, Comes Stadensis, Comes Garnerus de Grez, Brabantus, et 
Henricus ab Asschä. Proximi deinde stabant Cono Montis-Acuti et filius 
ejus Lambertus. Hos Tancredus cum agmine Italorum sequebatur. Post 
Italos Hugo, Comes S. Pauli, filius ejus Engerranus et Balduinus du 
Bourg alam claudebant. Mediam aciem, tribus cohortibus firmatam , 
Episcopus Podiensis et varii Gallorum duces tuebantur. Preeterea agmi- 
nis subdiariorum prefecturam gerebat Bohemondus, qui omnia in loca, 
in quibus forte copie laborarent, auxilia mitteret. Erant universe amplius 
quam centum bellatorum millia, quos inter Belge majorem » tem 
videntur implevisse (173). 

Jam in mutuum conspectum , sed extra teli jactum, perventum erat. 
Omnia late vicina loca Mohamedani, quindecim in turmis partim per 
campos, partim per montes dispositi, cooperuerant. Illarum media ste- 
terat acies Kerboghæ, quæ pre ceteris eminentiore super colle ordinata, 
velut mons inaccessus videbatur. Cornubus, dextro Satrapes Hierosolyme, 
sinistro unus e Baghisiani filiis imperabant. 

Ut autem Kerbogha turmarum ordinem Latinorum vidit, subductis 
ex acie quindecim millibus equitum, Satrapam Damasci, et Sultanos 
Beroec Syrie atque Nicææ per viam maritimam circumire, et, repetito 
Oronte, hostes a tergo invadere jussit. Rem conspicati, Latini agmen 
singulare Lotharingorum sub Comite Tullensi, eum desumptä e Norman- 
nis turma, adventantibus opposuerunt. 


(69) 


Interitn dato signo, a tribus primum sinistri cornu Gallorum. Belga- 
rümque' cohortibus prelium infestis lanceis strictisque mucronibus obor- 
tum est. Alii deinde ordines post alios unum yersus locum deducti in 
pugnam sunt; que res effecit, ut Barbari, quum vires suas latius. effu- 
dissent, jam breviorem post conflictum acrius urgerentur.. Nullo circa ad 
evagandum relicto spatio, in directum utrimque nitentes, adversis fron- 
tibus velut inter singulos dimicabant. Ubi major labor erat, cum omnibus 
imperatoriis officiis simul omnia militum munera exsequentes, Dux Lo- 
tharingiz et Comes Flandrensis consilio, voce, manu non minus insignes 
hosti quam suis conspicui spectabantar. Enimvero cum ad radices mon- 
tium victoria Latinis inclinaret, ad ripam Orontis longe alia fortuna cer- 
taminis erat. Uti Kerbogha imperaverat , Satrapes Damasci et Sultani 
Beroee Syrie atque Nicæensis, per viam maritimam , fusis que ipsis 
objects fuerant Lotharingorum Normannorumque copiis, atrocissimo 
impetu in aciem Bohemondi proruperant. Clavà gladioque mortem dif- 
fundentes, jam prope dissolverant ordines, dum propere miles Duci Lo- 
tharingiæ nuntiavit « quo in discrimine Tarentinus esset, ni mox subve- 
» niretur, non posse vim hostium sustineri." Omissà pugnà, quà in parte 
vehementer premebat. Barbaros, Gothofredus cum militibus suis atque 
Tancredo convolat, et in confertissimam hostium turbam gravis intole- 
randusque incumbit. Cæduntur Turcomanni, qui, victoriam sibi eripi 
cernentes, in spem novissimam arentibus herbis atque stipulis, quibus 
locus abundabat, ignem subjieiunt. Adverso forte vento, caligine quam 
fumus effuderat, et excitatà pulveris nube christiani, velut caeci, in 
tenebris errabant. Sed ne vel ullo mortis discrimine deterrendi, quia vic- 
toriam esse suam arbitrabantur, per flammas per fumum se in perculsos 
conjiciunt, et partim ad maritima, partim ad tentoria Kerboghee dilabentes 
cum magna eorum clade insequuntur. 

- Tum quoque, velut rebus deploratis, universa multitudo, que adhuc 
Mone constiterat, sublatis raptim signis, late fugam capessere coepit. 
Nequiequam etiam fortissimi trans torrentem in eminentiorem locum se 
recipiunt, tubis intonantes, ut dispersarum turbatarumque copiarum no- 
vam phalangem instruerent. Victis instantes atque jam omne spatiura 


(70) 


emensi, quod illi pugnando obtinuerant, Gothofredus, Robertus Flan- 
drensis aliique duces exercituum profundam vallem exsuperant, et, in 
verticem enisi, quotquot pedem conferre ausint, ferro prosternunt. Post 
hoc cæteri omnes metu dissipantur, et, qua cuique patescit ad erum- 
pendum via, per saltus, per precipitia, per montes, per planitiem eva- 
dunt, arma projicientes, que in tutelam corporum sumpserant. Kerbogha, 
qui jam cladem christianorum Caliphe Baldacensi et Sultano Persarum 
nunciari jusserat, a paucis fidelissimorum militum constipatus, per 
eadem loca, que paulo ante prope immensis agminibus compleverat , 
aufugit, tanta trepidatione perfusus, ut, equos alternatim mutans, se 
etiam trans Euphratem vix tutum reputaret. Effusis in collum habenis 
Dux Lotharingiæ et Robertus Flandrensis ad tria amplius milliaria fu- 
gientem insecuti sunt, haud ultro propter defectum equorum instare 
ausi, quorum vix septingenti universe in aciem deduci potuerant. Nam 
eosdem illos, quibus ipsimet ambo fuerant usi, a Raymondo Tolosano, 
nonnisi postquam eum multä prece fatigassent, mutuos acceperant. Inter 
plerosque ejusdem ævi scriptores constat eå die centum millia fuisse casa 
Barbarorum. Ex Latinis omnino quatuor millia desiderata sunt. Quinde- 
cim autem camelorum millia , equorum armentorumque numerus ingens, 
tentorium Kerboghæ, cum magnitudine, tum orientali luxu maxime con- 
spicuum (174), et castra omnis fortune regis opulentizeque vi referta (175), 
premium victoris fuerunt. Simul eodem vespere , cum nunc omnem sub- 
sidii spem amisissent, preesidiarii arcem Raymondo Tolosano dediderunt (176). 

Haud multum post hec, Balduinus, Comes Hannoniensis , legatus 
missus ad Imperatorem Constantinopolitamum, in itinere prope Niceam 
ab insidiantibus Turcopulis oppressus est, et ab ea inde die evanuit, in- 
certum, utrum occisus an captus fuerit. 

Neque vero etiam plerique Latinorum recenti victoriæ sus superstites 
vixerunt. In exercitu pestilentia coorta est, qua infra unum. mensem 
amplius quam quinquaginta millia peregrinorum abstulit. Clariores inter 
Henricus Asschanius, multorum discriminum socius, qui plurimos annos 
ingenti cum gloria sub Duce Lotharingie militaverat, in urbe Tourbessel 
lue consumptus est. 


IR EN LT es OUR 


Ee SPP ES) TZ 


ee a 


(71) 


“Tum quidem, et potissimum quia memorabilis in Kerbogham pugna 
late terrorem: per Mohamedanas gentes diffuderat , movendum fuisset 
Hierosolyma ; sed in rebus magnis prompte pariter et constanter ad exitum 
perducendis, raro multorum voluntates in unum concurrunt. Itaque res 
in longius tempus dilata est. ; 

Interim legati Satrapis Ezaz, castelli nomen est, magnis cum muneri- 
bus ad Ducem Lotharingie venerunt, auxilium ejus adversus Sultanum 
Beroee Syrie et foedus perpetuum exorantes. Videlicet Satrapes a Sul- 
tano defecerat, qui, ad eam contumaciam vindicandum, millia quadra- 
ginta armatorum in rebellantem moverat. Duxit illac Gothofredus, vidit, 
vicit, et, — Ezaz ingressus; Satrapam fide et amicitià rei 
Latine associavit (177). 

Post hee in fines Ravendan, Aintab et Tourbessel descendens, preci- 
bus incolarum , in Principes Pancratium et Covasilium , duos fratres, 
famosos latronum duces, qui oras Euphratis perpetuis deprædationibus 
infestabant, expeditionem suscepit, castella, qua tenebant, vi in potes- 
tatem redacta funditus evertit, de captis ipsorum militibus supplicium 
sumpsit, el cunctis circa regionibus pacem comparavit (178). 

Inde Antiochiam reversus, eum fratre suo Eustachio, Roberto Flan- 
drensi et aliis Latinorum Primoribus arma in munitissimam urbem Mar- 
ram convertit. Communi robore oppugnata civitas quintà obsidionis sep- 
timaná inaudito cum labore furoreque capta est, nullo in eå crudelitatis 
aut avaritiæ exemplo prætermisso, quod vel umquam irati victores in 
diripiendis urbibus ediderint. Centum hominum millia, nullo ætatem 
inter sexumve discrimine, cæsa fuere. Gothofredus tamen et Robertus 
Flandrensis tantum dies quindecim in obsidione commorati sunt, adeoque 
tam. horribili excidio non interfuerunt. 

‚Nobiliorem non longo post intervallo victoriam in finibus Antiochiæ 
Gothofredus ex equestri pugná consecutus est. Virum, cum parvà mili- 


tum suorum manu herboso forte loco consistentem, ex improviso fre- 


quentiores Barbari invaserant. Ille autem, nullo periculo deterrendus , 
mox equo insiluit, magnam hostium partem interemit, aliam captivam 
fecit, et, ceteris in fugam conversis, cum militibus suis, spoliis devic- 
torum ornatis, Antiochiam revectus est (179). 


(72) 

Tandem vero Belge circa Kalendas Martias MXCIX ab urbe in Pa- 
lestinam profecti sunt. Laodicæam pervenientes, auctoritate Gothofredi 
Winemarum et socios ejus, Flandros, Hollandos et Frisones classiarios , 
quos eádem in urbe jam abhinc annum Greci captivos detinebant, in 
libertatem receperunt (180). Motis deinde Laodicæà castris, post arduum 
iter trium mensium montana Emmai attigere, ubi legatio Bethlehemitarum 
adfuit, Ducem Lotharingie deprecans, « ut ad eos partem copiarum , que 
» ipsos ab infensis Barbaris tutaretur, mittere non abnueret." Misit Dux 
centum suorum equitum, qui, sub imperio Tancredi, eädem ipsà horä, 
quà Christus natus est, clarissimum oppidum in possessionem atque tu- 
telam susceperunt. Continuo autem Emmäo descendentibus sancta civi- 
tas, in cujus spem atque desiderium tot spatia terrarum emensi erant , 
procul apparere coepit. Haud aliter quam navigatores, ubi post longius 
iter per æstuosum atque ignotum mare, terram tandem adspiciunt, cre- 
deres uno ore quinquaginta peregrinorum millia Jerusalem! Jerusalem! 
letos conclamavisse. Dum nomen Jerusalem montibus Sion et Oliveti 
repercutitur, universi in genua procubuére, et, irrigantibus ora lachry- 
mis, terree osculum impresserunt (181). 

Postero ab adventu die, situ urbis (182) rite explorato, placuit a sep- 
tentrione, quum à ceteris lateribus difficilior accessus esset, castra objici. 
Hac in parte cum Normannis Flandrenses a portà Cedar vel Divi Stephani 
usque ad portam Herodis; Lotharingi dein atque Franci, septentrionem 
inter et Occidentem, in circuitu Calvarii montis, a portà videlicet Da- 
mascenâ usque ad portem Jaffæ, considerunt. i 

Ex primis jam inde diebus christiani, quamquam numero propugna- 
torum longe inferiores erant (183), cum omnibus copiis expugnationem 
murorum tentavere: defectu autem suflicientium instrumentorum , ( nani 
unica dumtaxat scala in omni exercitu summitatem moenium attingere 
poterat,) ne vel maximo etiam molimine res prosperum eventum habue- 
runt (184). Ergo in id cura atque labor cunctorum incubuit, ut omne 
machinarum genus ad redigendam urbem componerent. Quanta interim 
mala per aridissimam regionem sub ferventissimo coelo pertulerint, incredi- 
bile dictu est (185). Brevi autem tempore absoluta opera fuére. Inter alia 


u u MEME en HET WM EE UE EQ E at re Fl a e RR. Te ts nme un De 


| 
| 


Tue EE RT 


(73) 


_ maxime mirabile erat. volubile quoddam: castellum Ducis Lotharingiæ , 


quod, triplici tabulato constans, ipsa mcenia altitudine exsuperabat. Quo- 
niam vero muri angulus ab Oriente in Septentrionem vergens, nunc, quam 
cetera circa, oppugnationi aptior videbatur, Dux suos castra solvere et 
versus. portam. Cedar, uno circiter milliari a priore statione, ire me- 
tatum. jussit. Eumdem in locum turris ejus et omnis gravior armatura 
per intempestum. noclis, ex adverso murorum, quos adoriri statuerat , 
inaudità contentione translate sunt. Similiter Bolertos Flandrensis or- 
dinem immutavit, et ea que praeceperat: construi , portam Damascenam 
inter et turrim angularem, nomine Davidis insignitam, erexit. 

‚His ita, comparatis, constitutà ad alteram oppugnationem die, summo 
mane tube belli signum canere, et, ad arma volantes, christiani uni- 
versis simul machinis urbem adoriri. Eminus alii ingenti saxorum telo- 
rumque vi certabant; alii cominus, testudinibus protecti , immensis arie- 
tibus sterriere murum, et, qua infirmior erat, fortissimi quique, scalas 
applicantes evadere in altum moliebantur. Inter heec , supremä in turris 
sua contignatione, Dux Lotharingie fratrem suum Eustachium inter et 
nepotem. Balduinum du Bourg, leonis adinstar inter duos leones (186) 
cunctis conspicuus, exemplo suo singulos ad virtutem animabat. Pilum 
nullum .emittebat , quo certam mortem per Sarracenos non difunde- 
ret»(487). Haud minore animo, qui curabat in aliä parte, Robertus Flan- 
drensis. mediis in copiis proeliabatur; et mutuo inter se ardore universi 
milites concertabant, ut alios alii ad maxima Fa subeunda antever- 
terent (188), 6). s 

Intérim tamen. non parum molestie e muris énbibelstur Belgis; nam 
quinque potissimum. summe magnitudinis tormenta Barbari, quibus hor- 
rendam. saxorum-molem et ardentia tela Jaculabantur, in castra Gotho- 
fredi: erexerant. Ceterum nulla ex parte quid intentatum relinquebant, 
ut audaciores, qui muros subierant, ferro, igne, ferventi oleo atque 
pice propulsarent. Sie horas duodecim nullo indicio victori: cum ingenti 
utrimque: strage pugnatum vest; dum inumbrante vesperà , christiani , 
irà doloreque-infrementes, in castra reversi sunt. 

Insequens vero lux; monente: classico, "prelium omnibus hesternis 

5 10 


(74) 


furoribus atque periculis restituit. Undequaque nonnisi sibilus sagittarum 
et horribilis fragor trabium saxorumque , se mutuo per aérem colliden- 
tium, exaudiebantur. Eminebat crux in summitate turris Gothofredi , 
auro ig ditat ‚ in quam Mohamedani omnes iras acuebant. Dum eam 
imbre lapidum percutere moliuntur, Ducis armiger, qui ipsius lateri 
assistebat, capite graviler icto, ante pedes ejus exanimis procubuit. 
Viderat et alios modo complures suorum. Gothofredus in conspectu ceci- 
disse; sed vel ideo deterreri non potuit, quominus medios inter mör- 
tuos vulneratosque ipsemet promptissimus dimicare perseveraret. Quin 
ubi ante ceeteros insignis omnium. telis petebatur, vimineas crates, quas 
frequentes ictus tormentorum ab cjus turri avulserant, proprià manu 
reficiebat, et commilitones voce atque: nutu etiam constanter ad majorem - 
virtutem adhortabatur. Denique vero, postquam conflictus, ut in nullä 
pari re, anceps jam inde. maximam diei partem absumpserat, geminato 
.oppugnanlium, nisu late instrumenta hostilia ad inertiam redacta sunt. 
Castellum suum Dux per vibrata saxa, per ignem, cominus moenibus 
admoveri ‚pr&ceperat, et simul Flandrenses cum Normannis ariete fre- 
quens nudaverant spatium muri, singulo momento lanceis instantes qui 
introrsum prorumperent. Dum ergo post ultima. munimenta Barbari or- 
dines premunt, Gothofredus storeis confertisque. stramine et lana. sarci- 
nis, quibus, ad illudendos ictus machinarum non multum antea incli- 
nanlia in ruinam moenia cóoperuerant, de industrià ardentes faces intor- 
queri jussit. Spirabat forte vehemens ventus in frontem et ora hostium ; 
qui, caliginoso vapore diutius stare loco nescientes, terga verterunt. 
Tum demisso ponte, qui, constructus a fronte castelli , parvo molimine ` 
inclinari poterat, Letholdas et Engelbertus, duo. fratres uterini Torna- 
censes, siculi muro erant propiores, semet primi post fugientes in urbem 
precipitavere (189). Hos continuo secuti sunt Gothofredus, Balduinus 
du Bourg, Eustachius et Raimboldus Creton , nobilis juvenis Cameracen- 
sis; quibus non multo post Robertus Flandrensis, Hugo S. Pauli, Cono 
Montis-acuti et filius ejus Lambertus supervenerunt. Alia deinde turba 
fortissimorum partim per scalas, partim qua ruinæ viam aperuerant et 
e turribus insiliens, Principes subiit, clamore victorie Deus vult, Deus 


(75) 


vult, Hierosolymam terrore perfundens. Mox autem a Lotharingis et 
Italis porta Divi Stephani perfracta est, omnisque exercitus turmatim ci- 
vitatem invasit. Grassantur per eam victores, implacabili ira, eo quo 
fieri solet. modo, longe lateque victos consectantes. Plenæ dediti vie , 
plenum cruore templum Mohamedanum Omaris, viris, feminis et impu- 
beribus promiscuä strage trucidatis. Postquam vero firmatam vidit vic- 
toriam, pius Gothofredus ab omni crede se abstinuit, assumptisque 
secum tribus militum suorum familiarissimis, land veste inermis et nudis 
pedibus ad ecclesiam. sacri sepulchri se contulit. Qua res simul atque 
per exercitum diffusa est, etiam continuo universi iram posuere, abster- 
soque cruore, vesligia dtt secuti sunt (190). 

Non multis post hee diebus, prima Magnatibus cura fuit, ut solium 
Davidis atque Salomonis restituerent, et, quem eo fastigio dignissimum 
arbitrarentur, constituerent regem. Coacto hunc in finem concilio, se- 
quenti fere modo Comes Flandrensis orationem habuisse fertur: « Fratres 
» commilitonesque mei, inquit, ut de re maximi momenti agamus, in 
» unum convenimus, ac nescio quidem, an alias per hoc omne bellum 
» tantum sapientum consiliis divinoque afllatu opus fuerit. Enimvero, si 
» in vulgari rerum conditione ut penes peritissimum imperium sit, 
» omnes cupiant, quantum intersit quis non existimet, ubi non pacatæ 
» provincie, sed ejusmodi regioni Princeps quæritur , quæ maximam adhuc 
» partem in potestate Barbarorum est. Jam inde civitati, cui moderato- 
» rem præfecturi sumus, formidandam belli molem ab Ægyptiis imminere 
» accepimus: plerique tamen bellatorum christianorum in patriam re- 
» deundi cupiditate flagrant, aliisque mox curam mandaturi sunt tuendi 
» qua bello queesiverint. Quos illi relinquent, novi regionis hujus incole 
» non finitimas habebunt sibi christianas gentes, quibus per turbulenta 
» tempora sociis et amicis uti possint. Quippe Barbaris late in propinquo 
» dominantibus, socios non habent, nisi longo terrarum mariumque in- 
» tervallo remotos.- Itaque quem eis regem creaverimus, solus ille per- 
» petuo. periclitantibus presidio erit. Quare vel talem oportet deligi, qui 
» omnibus et ingenii et naturze dotibus probe instructus sit , fortitudinem- 
» que Francis ingenitam, cum industrià , temperantià , fide et humanitate 


(76) 


» sociaverit. His enim non minus impéria conservari quam armis quæri 
» solent: nam frustra relatam esse’ victoriam ex. historià didiceris!, nisi 
» fructus illius excolendi sapientie et virtuti committantur." 

« Neque obliviscimini, fratres atque commilitones , hodiedum quidem 
» non tantum hoc agi, ut regem, quam ut fidelem regni Hierosolymitani 
» custodem. constituamus. Quippe qui rempublicam attigerit, simul pa- 
» rentis loco ab omnibus habendus est, qui pro Christo et terrá sanctä 
» militaturi, patriam atque familiam reliquerunt. Ejus in primis operá 
» et studio efficiendum , ut eädem in regione virtus colatur, ubi Deus 
» ipse virtutis exemplum præbuerit; ut ad fidem christianam reducan- 
» tur infideles, moribus assuescant nostris legesque nostras venerentur. 
» Quod si eveniat, ( quod Deus non siverit,) ut rerum potiundo minus 
» dignum eligatis, opus ipsimet vestrum destruetis, nomenque christia- 
»num in his terris tolletis funditus. Nihil opus est, ut ad memoriani 
» vos revocem præclare gestorum, laborumque summa constantià perla- 
» torum, quibus nobis hanc terram subjecimus: nec exponam quid cu- 
» pidissime expetant fratres nostri, qui in: Occidente remanserunt. 
» Quantus eos moeror, quantus et nos opprimeret, si, in Europä redu- 
» ces, moestas querentium voces audiremus, rempublicam christianorum 
» proditam et neglectam esse religionemque sublatam in his locis, ubi 
» altaria dejecta ereximus! Permulti sane fortunz potius, quam virtuti 
» nostre, acceptas referrent res summas, quas gessimus; quum mala 
» omnia, que hoc regnum premerent, ab hominibus haud aliunde, quam 
» ex nostrá imprudentià, originem. duxisse judicarentur." 

« Nolim tamen, fratres commilitonesque, ut vel ita me quis loqui 
» existimet, quod regium fastum concupiscam, et mihi vos oratione con- 
» ciliem. Non tantà mei ipsius fiducià elatus sum, ut me dignum gradu 
» amplissimo aut eo munere putem. Simul Deum atque homines obtestor, 
» eo me quidem animo esse, ut regnum etiamsi mihi deferretis, non 
» acceptarem : redire in patriam mihi deliberatum et constitutum est; 
» neque his que vobis locutus sum, aliud quidquam preter communem 
» utilitatem gloriamque spectavi. Vos igitur oro rogoque, ut quà mente 
» consilium emiserim, summa scilicet benevolentià, ingenuitate et fide, 


| 
y 
1 


(77) 


» sic et eädem vos excipiatis, atque ei soli suflragemini, qui ad conser- 
» vandum dilatandumque hoc imperium, cui simul armorum vestrorum 
» gloria et causa Jesu-Christi arctissime conjunctæ sunt, ex suo merito 
» cæteris omnibus melior atque praestantior esse videatur" (191). 
Vix Comes Flandrensis dicendi finem fecerat, cum universi, qui ad 
concilium: convenerant, ejus sapientiam et animi nobilitatem collaudare 
coeperunt. Quin etiam jam plerique meditabantur, ut ipsi, quamvis ab- 
negasset, regnandi potestatem facerent: sed pleno candore Robertus sen- 
tentiam dixerat, nee nihil tantum exoptans, quam ut Europam reviseret, 
sibi filii Divi Georgii nomen suffecisse profitebatur, quod videlicet , 
Bello Sacro perdurante, fortibus factis acquisiverat (192). 

Igitur habito delectu decem virorum, ex ecclesiastico et militari or- 
dine per omnem exercitum commendatissimorum, qui regem dicerent, 
post multas deliberationum partes (193), unanimi consensu Gothofredus 


-Bullionensis, Lotharingie inferioris Dux, ut cæteros omnes sapientià et 
virtute longe antecellens (194), Rex Hierosolymæ renuntiatus est. Quam 


grata jucundaque ea universis clarissimi viri electio fuerit, alacritas atque 
pompa testate sunt, quibus inaugurandum ad ecclesiam sacri sepulchri 
eonduxerunt. Fuit autem tantà modestià Gothofredus, ut non modo se 


` coronam auream eA in urbe sumpturum negaverit, ubi Dominus Deus 


spineam gestasset; verum etiam ne nomine quidem Regis se vocitari 


permiserit, solo Baronis MTM, et advocati Sacri Sepulchri 


titulo contentus. 

© Verum enim, dum adhuc victoriam suam Latini coucelebrant, formi- 
dandum exercitum Ægyptiorum, ut amissam Hierosolymam reciperent , 
Gazam pervenisse nuntiatum est. Sub vexillis suis aggregaverant ingenti 
numero Turcas, Arabes et exeitas ex penitissimâ Æthiopià sedibus suis 
gentes. Quadringenta peditum et centum equitum millia summam fuisse 
ferunt, quam omnes omnino legiones expleverant (195). Implorato summä 
religione Numinis auxilio , alacres quidem animis corporibusque Latini sub 
imperio Gothofredi adventantibus obviam processerunt. Vix in universo 
viginti hominum millia erant, exigua sane in tantam multitudinem, sed 
assuetudine periculorum belli et armorum fortitudine invicta manus. 


(78) 


Post breve iter in planitiem Ascalonis descensum est, ubi omnis futuri 
discriminis facies in oculis fuit. Splendebant in extremä ejus parte signa 
et tentoria Barbarorum, qui a Meridie sabulosis collibus et ab Occiduo 
mari cum ordinibus obversi, cornua per immensum spatium explicue- 
rant, ut omni ex parte agmina christianorum circumfunderent. In littore 
urbs Ascalon moenibus turribusque specie minaci spectabatur; postquam 
longo ordine naves, omni apparatu bellico exonerate, pelagum velis 
cöoperuerant. 

Hee itaque ubi Gothofredus habuit explorata, cum duobus equitnm 
et tribus peditum millibus Ascalonem versus perrexit, omnem ab urbe, 
tempore pugne, eruptionem presidiariorum cohibiturus. Alia Belgarum 
copia conjunclim cum Normannis et Italis, sub imperio utriusque Ro- 
berti, Renardi Tullensis atque Tancredi adversus mediam aciem Ægyp- 
tiorum et dextrum Maurorum cornu instructe fuerunt. 

Dato signo, utrimque primum a ferentariis commissa pugna: mox 
vero deinde, ut subsecutus approperato gradu Latinus eques in medias 
Athiopum turmas incurrit, undique , omissis pilis, res gravibus armis 
geri coepta est. Acierum hostilium frontem occupaverant 2Zzoparti , 
nigerrimz cutis Afrorum genus, qui, postquam altero poplite in terram 
flexo sagittas excussissent, truci vultu , truci clamore et terrifico tuba- 
rum sonitu procurrentes, flagellis ferreis infestissimum in modum viros 
et equos incessabant. Post eos confertissimis cuneis festinabant Arabes et 
ali Barbari, qui lanceä, fundà, arcu et gladio congrediebantur. Enim- 
vero ne vel tanta etiam vi atque impressione diu indomitam virtutem 
christianorum toleraverunt. Quotquot pedem conferre audebant, pros- 
ternentes, breviter Flandri cum Normannis et Italis primos eorum. ordi- 
nes dissolverant; que res tantam trepidationem per reliquum exercitum 
diffudit, ut momento temporis fuga universos et in medià acie et in 
dextro cornu abstulisset. Qui vero terga verterant, a Lotharingis, Francis 
et Provincialibus excepti, vel novorum adversariorum ferro corruebant, 
vel super alios alii praecipites in mare urgebantur. 

Interim tamen prosperä fortuna obcecati, Galli, quasi jam penitus 
et ubique profligato hoste, ab insequendo  destiterant rapinarumque 


(79) 


aviditate laxaverant agmina; dum tubarum canta readunati Barbari 
signa circumegere, et cum innumero milite, qui adhuc integer planitiem 
eöoperuerat, juncti, in proelium redierunt. Conspecto periculo, Gotho- 
fredus effuso cursu convolat, et, castigatis atque sequi jussis incompositis , 
stricto mucrone se cum suis medium in adventantium agmen immittit. 
Tum autem non amplius pugna, sed cedes fuit. Amente consternatione 
affecti hostes, quum nunc ultro preter spem se resistere crederent, per 
campum immobiles consistebant, et, haud aliter quam segetes, victorum 
gladio metebantur. Fortunà commilitonum territi cæteri, qui longius a 
discrimine erant, conglobatim referre pedem, et, qua cuique patescit 
via, demum universi latius ex omni acie erumpere. Inhærebat per nubem 
pulveris victor térgis fugientium , qui a paucis pecorum modo ageban- 
tur, eodem metu, quo fugere coeperant, arma projectantes. Fuere quos 
inconsultus pavor ascendere arbores impulerit, ut vel inter palmarum 
olivarumque ramos, frondibus protecti, stragem declinarent: sed avium 
adinstar, quas volatile telum venatoris percussit, miserrimum in modum 
lanceis sagittisque confixi, deorsum omni mortis imagine in terram pros- 


ternebantur. Numerus omnium, qui tam in proelio quam in fuga ceci- 


derunt, fuere centum decem millia, super duo millia, qui, salutem in 
urbe quarentes, multitudine festinantium, in limine suffocati aut equo- 
rum ungulis obtriti sunt. Pauci Latinorum, nec ullus e viris majoribus 
desiderati. Collecta prada divitieeque, que in castris reperte sunt, tante 
fuerunt, ut quantascumque omnes hujus belli victoriæ pepererant, etiamsi 
in unum conferrentur, multum quoque exsuperaverint (196). 

Tale igitur fuit hoc memorabile et simul ultimum prime expeditionis 
sacre apud Ascalon proelium , quod posita recentioris regni Hierosolymi- 
tani fundamenta in unum seculum stabilivit. Subinde se voto perfunc- 
tos, confectamque, quam susceperant, provinciam rati, plerique Latino- 
rum Principum redire in patriam statuerunt. Carissimos socios ultimum 
visurus, Gothofredus multis cum lachrymis diu amplexus est, orans 
eos atque obtestans, « ut vel nullo unquam tempore. illius memoriam 
» animo. dimitterent; in Europam reduces, christianos incenderent desi- 
» derio sacra we invisendi; bellatores hortarentur, eum confratribus, 


( 80 ) 


» qui in Oriente exules remanebant, ad Barbaras gentes impugnandas , 
» arma conjunctum irent.” Tam miserando spectaculo nemo circumsis- 
tentium militum baronumque sibi a fletu temperabat, atque simul alios 
alii inter ploratus amplexi, « fore, jurabant, ut facinorum suorum com- 
» militonum perpetuo reminiscerentur; omissuri nihil, quod. ad chris- 
» tianitatis salutem gloriamque Hierosolymæ promovendam spectaret." 
Postquam sic utrimque extremum vale dictum fuerat, Comes Flan- 
drensis, Eustachius, Cono. Montis-acuti et alii majore numero Latino- 
rum duces Occidentem repetierunt (197); ubi per omnes regiones, palmas 
in manibus ferentes, a fidelium turbis inter concentus hymnorum, cum 
ingenti cultu excepti sunt. 


, 


EXPEDITIO CRUCIATA BELGARUM SECUNDA. 


Bellis per dimidium fere sæculum continuis steterat a Gothofredo 
Bullinzo ad mortem usque Fulconis Andegavensis, tertii post eum regis 
Hierosolymæ, magno satis incremento Latinorum imperium. Dein vero 
postquam in manus imbellis Melisendæ, nullius auctoritatis feminæ, gu- 
bernacula inciderunt, agitata civilibus discordiis publica res sensim ver- 
gere ad interitum coepit. Longe alia indoles, virtus et consilium, quam 
priori bello animaverant Barbaros, qui, dissensionibus christianorum 
probe usi, preter magnam: Syrie partem , jam omnem quoque Mesopo- 
tamiam: cum Edessaná urbe recuperaverant, et universo Hierosolymitano 
regno excidium minitabantur. Tanto igitur discrimini ut obviam iretur, 
ex Vezeliaci decreto concilii, ab Occidentalibus: Belluti Sacrum secun- 
dum contra infideles susceptum est. ; inis 

MCXLVII. Praecipua inter hujus expeditionis capita historia recenset 
Theodericum Alsatium, Flandrie Comitem (198), qui cum selectissimis 
totius ditionis suce armel at Ludovicum VII, Gallie regem et 


(81) 

imperatorem Germaniæ Conradum in Asiam secutus est (199). Pars alia 
subditorum ejus cum Lotharingis, Hollandis, Frisonibus et Britannicis 
itinere maritimo Orientem petiverunt, classe ducentarum ferme navium 
instructa, cui vir illustris Arnulphus, Comes ab Arschot, Theoderici nepos, 
tamquam summus dux alque prefectus, imperabat. Qui ea veheban- 
tur, universe summam quatuordecim millium armatorum' expleverant. 
Multa ex gravi tempestate passi, post duas navigationis menses, forte 
Ulyssiponem appulerunt, ad occupatam a Sarracenis urbem, quam tum 
Alphonsus, domûs Burgundicæ Princeps, obsidione premebat. Tam ino- 
pinato casa elatus ad fiduciam, Alphonsus Belgarum dynastam convenit 
multàque prece et multis simul pollicitationibus illum obtestatus est, 
«ne per infimita pericula infideles Asiæ oppugnaturus, præsentem ab 
» eorum dominatione liberandæ civitatis occasionem dimitteret." Non 
abnuit Arnulphus, jussique classiarii vires urbi admovere, primo tenta- 
mine suburbana in potestatem redegerunt. Varià deinde fortuna moenia 
terrà marique per quatuor menses oppugnata sunt, sed vel omnium 
maximä Lotharingorum et Flandrensium cum glorià. Nam cum milites 
Alphonsi et ipsi quoque Britanni rem quam pessime gererent, sola 
illorum virtute tandem Mauri perdomiti sunt atque vilissimis conditio- 
nibus pacem iniverunt. Numero amplius ducentorum millium semet cum 
omnibus divitiis victorum arbitrio permisere, et urbs cum omni finitimä 
regione Alphonso concessa est. Post hec et alie complures petite bello 
civitates pari felicitate in fidem Alphonsi venerunt, qui tum demum 
nomen Lusitani? regis assumpsit. Sic ubi Belge novi imperii, quod 
majorem atque diuturniorem gloriam quam Hierosolymitanum regnum 
habuit, fundamenta posuerant, plerique in Lusitanià sedem fixêre, 
magnáque apud omnes auctoritate usi, quam plurimas immunitates pos- 
teritati sue transmiserunt. Eorum alii in patriam reversi; alii, quod sus- 
ceperant, iter in Orientem continuaverunt (200). 

Dum ea geruntur , Lotharingi , qui merebant sub Conrado , cum magno 
exercitu imperatorio per Constantinopolim in Asiam descenderant. Perfi- 
dia autem plus quam Punicà Graecorum, qui eis duces itineris a Cæsare 
Manuele dati fuerant, in steriles et inyias Cappadocize solitudines inducti, 


(82) 


maximam partem ferro hostium et intolerando itineris labore — fame 
perierunt. (201). 

Neque Flandrensibus, qui se vexillis Gallorum aggregaverant, prosperior 
in Asia fortuna fuit. Post insignem victoriam ad Meandrum fluvium cum 
longo impedimentorum ordine arduum inter Phrygiam Pisidiamque montem 
trajicerent, temeritate vexilliferi Galli ducis, qui, cum parte copiarum 

preemissus, imperatam ipsi stationem servare in jugo- preetermiserat, ex 
improviso ingenti strage a Turcomannis oppressi sunt. Qui propemodum 
miraculo se neci eripuerant, omnibus deinde nature malis per acerbis- 
simum anni tempus obruti, vixdum Attaliam, maritimam Pamphyliæ 
urbem, attigerunt. Tenebat eam pro Imperatore Constantinopolitano , me- 
diam inter adjacentia castella Barbarorum , prætor Graecus, qui inaudita 
inhumauitate peregrinis hospitalitatem interdixit. Coacti ergo sub dio, in 
ipso prope hostium conspectu, castra in vicinis campestribus metari , 
incredibile dictu, quot ultro algore, inedià atque bello, infra spatium 
unius mensis absumpti fuerint. Aliquamdiu quidem Comes Flandrensis 
cum Archambaldo Borbonio, quos Ludovicus VII, dum ipse extremam 
miseriam in Syria declinaret, summos residui exercitûs duces constitue- 
rat, rem contra assiduas Turcarum aggressiones et perfidiam Graecorum 
cum dignitate tutatus est: postquam vero crescentium in dies malorum 
omnium complexione, tandem nonnisi mortem ingloriam sibi superesse. 
sensit, omnis decoris immemor, cum Archambaldo paucisque aliis in 
navem se conjecit, et Antiochiam profectus est. Tristissimum tum spec- 
taculum fuit adflictam remanentium multitudinem in littore conspexisse, 
qui ploratus inter atque lamenta supplices nequicquam manus navigan- 
tibus porrigebant. Sorti subinde derelicti suæ, infelices illi, post breve 
tempus, ferme universi, tribus millibus exceptis, qui Mohamedanam 
religionem amplecti non abhorruerunt, luctuosissimo fine exstincti sunt. 

Theodericus, ubi Antiochiam appulerat, non multum dein cum rege 
Galliæ et Caesare Conrado, qui post acceptam in Cappadocia cladem na- 
vigio Ptolemaidem delatus fuerat, Damascum obsessum ivit. Scilicet co- 
piarum suarum reliquias Europei Principes in unum cum Asiaticà militia 
Latinorum apud Tiberiadem conjunxerant; unde, littora Gallilei maris 


( 83 ) 


secuti, per continentia deinde Libani juga in conspectum Damasci des- 
cenderunt. Civitas ad radicem Anti-Libani, cum naturali situ tum opere 


‘munitissima, vix ullà vi capi posse videbatur. Ab Oriente et a Meridie 


celsissimos muros, a Septentrione vero et ab Occiduo hortos habebat 
atque pomaria, que, densorum nemorum adinstar, loco propugnaculo- 
rum erant et in longitudinem amplius quinque milliarium protendebantur. 
Surgebant in eorum circuitu muri lutei cum prefixis palis, lateque 
horrentes turriculi spectabantur. Cæterum semitarum angustiis anfracti- 
busque vix duobus armatis via dabatur; et, ubi latius iter patescere 
incipiebat , multiplex rivulus e majori amne, qui moenia preterfluebat, 
deductus, omnem ultro faciliorem aditum hosti ad civitatem interclu- 
debat. Vel tamen per ea penetrare placuit, atque singulis hortis, velut 
objectis tötidem munitionibus, per quas simul omne armatorum genus 
Barbari distribuerant, incredibili cum virtute expugnatis, sub ipsam 
civitatem perventum est. Modo illam Latini suam esse arbitrabantur ; 
dum procerum. quorumdam invidià omne susceptum irritum | evasit. 
Videlicet eorum quisque sibi principatum Damasci ambiebat: Comes 
autem Flandrensis, quum a rege Galliæ et a Cesare Conrado, ut ejus 
imperium sibi attribueretur, impetravisset, veterani in Asià Lalinorum 
duces Damascum non recipi maluerunt, quam novum in Syriä hominem , 
qui multa magnaque in Europä possideret et specie tantum religionis 
sumpsisset arma, rerum multis annis cum Barbaris gestarum fructum 


„percipere. Itaque coacto concilio, impie suggerere coeperunt, « a præ- 


» sentibus locis in adversam, Orienti atque Meridiei oppositam, subur- 
» banorum partem castra transferenda esse, humiliores ibi ex crudis la- 
» teribus muros dielitantes, nec ulla pomaria, nec valla, nec flumina 
»impedire, quominus, admotis machinis, continuo urbs redigi in potes- 
» tatem posset." Velut regionis peritis, nulla male fidei in fratres chris- 
tianos suspicione, habita fides, atque illuc castra translata sunt. Enimvero ` 
continuo fraus apparuit. Jactata loca, preterquam quod ibi mcenia atque 
turres plane invicta conspiciebantur, latius a Barbaris pervastata erant et 
tantä squalebant ariditate, ut statim aquatione et commeatu prohibiti, 
nec libero jam in priores castrorum partes regressu , summo cum dede- 
core obsidionem deserere necesse habuerint. 


(84) 
Mota deinceps quæstio fuit Ascalonis oppugnandæ : sed barones Europe - 
potius habuere patriam repetere, quam ultro in gratiam perfidorum 
hominum arma per Orientem circumferre. Quippe jam non præter ra~ 
tionem credebatur , Latinos, qui pessimum suaserant consilium , ingentem 
vim auri a Barbaris clam accepisse, ut re infecta abiretur (202). 
Claruerat pre ceteris hoc bello famosus in annalibus Belgarum Gal- 
terus Bertholdus, Mechliniæ et Grimberge dominus, qui in Asiä reman- 
sit et postmodum gloriosà morte apud Damiatam occubuit (203). 


EXPEDITIO CRUCIATA BELGARUM TERTIA. 


Cruciatam tertiam scriptores eo ponunt loco, que propter captam a 
Saladino Hierosolymam, anno post octogesimum octavo, quam redacta in 
potestatem christianorum fuerat, a populis Occidentalibus contra infide- 
les suscepta est. 

MCLX XXVIII — MCXCIL. Dum omnia in En parantur, que ad 
longinquum gravissimumque bellum usui forent, primus omnium Jacobus 
Avesnensis cum navibus trigitita septem, a septem armatorum Flandren- 
sium, Hannonorum, Brabantinorum et Anglorum millibus stipatus, in 
Siciliam vectus est, ut inde cursum in Orientem dirigeret. Non multo 
post alterà classe quinquaginta. coggonum Zelandi, Hollandi, atque Frisii 
promiscue cum Danis, duodecim omnino numero pugnatorum millium, 
sub Othonis, Geldriæ Comitis, itiperio eamdem in expeditionem profecti 
sunt. Hi primum in Hispaniam navigavere, Sylvinæque, insigni urbi 
Sarracenorum, in ora maritima Lusitania, quod omnem circa regionem 
perpetuis excursionibus infestarent, bellum intulerunt. Post quadraginta 
obsidionis dies captà eum ingenti hostium cede civitate, inde vela fece- 
runt in Siciliam; ubi vires suas in Messane portu cum militia Jacobi 
Avesnensis conjunxerunt. Una deinceps in Syriam delati, copias apud 
Ptolemaidem exposuere, quam ab aliquo inde tempore rex Hierosolyme 
Lusignanus, Europz populorum subnixus auxilio, obsessam tenebat (204). 


(85) 

Enimvero haud multo post Saladinus cum formidando exercitu e 
Phoenicia in conspectum Ptolemaidis pervenit, nihil intentatum relic- 
turus, ut urbem obsidione eximeret. Cum eo ubi placuerat in aciem 
descendere, factà eodem tempore eruptione a civitatis prasidio, cum 
ingenti utrimque virtute memorabile proelium commissum est. Amisit 
in eo equum suum Jacobus Avesnensis, non sine magno discrimine neci 
ereptus clarissimo facinore cujusdam militis, qui proprium saum, quo 
ipsemet vehebatur, Jacobo obtulit et continuo post manibus adventantis 
hostis interfectus est. Primum quidem Latini victores exstiterant; victorià 
autem uti nescientes, deinde victi, etiam nullam salutis spem habuissent 
reliquam , nisi strenuissimus Avesnensis dux cum Gaufredo Lusignano 
Barbarorum: vim a castris fortissime rejecisset. Pugna totam diem per- 
duräverat : illam demum nox interventu suo diremit (205). 

Dum igitur illi bellum apud Ptolemaidem protrahunt, tertius Belga- 
rum exercitus sub Florentio III (206), Comite Hollandie, et Comitibus 
Clivie , Luxemburgi, Lossensis, nec non aliis clarissimis universe infe- 
rioris Lotharingie proceribus (207), cum Frederico Cesare Æneobarbo 
in Orientem movit. Omnes omnino, qui vexilla imperatoria sequebantur, 
centum millia ferunt pugnatorum explevisse. Non multum postquam in 
Asiam descenderant, primum in Lycaonià famoso proelio congressi, nobi- 
lissimam de tercentis amplius Barbarorum millibus victoriam retulerunt. 
Vires deinde contra Iconium, munitissimam Sultani hujus nominis me- 


‚tropolim , experti, illam singulari cum laude Comitis Hollandiz feliciter 


in communem potestatem recepere. Hine lato in Ciliciam bello, aliam 
celeberrimam pugnam conseruerunt, quà duo viginti millia hostium 
casa sunt. Enimvero ubi ultro per Armeniam pergunt, inopinatà morte 


Frederici Cæsaris, qui dum, fluminis Selephii tractus liquore, corpus 


abluebat, aquarum frigiditate subito exstinctus est, nullo non infortunio- 
rum genere obrui cceperunt. Continuo magna ex parte milites signa 
deseruere : reliqui digno duce, qui tanti imperatoris vicibus fungeretur, 
destituti, primum bello, tum inedià, labore et pestilenti morbo infra 
breve tempus ad eam paucitatem redacti sunt, ut universe vix equi- 
tes quingenti cum millibus quinque peditum Ptolemaidem pervenerint. 


(86) 


In clarissimorum: virorum numero, qui pestilenti lue occubuere , : in 
primis occurrit Florentius, Hollandie Comes, Antiochiæ in ecclesia Divi 
Petri, non procul a cineribus defuncti Cesaris, honorifico funere tumu- 
latus. 2 den 

Hæc inter quum adhue continuo Flandrensis Comes Philippus Alsatius 
per omnem ditionem suam sacrum bellum paravisset, tandem quoque 
Septembri mense MCXC, cura gubernationis uxori Mathilde et Gerardo 
Castellano Brugensi demandatä, pulchro cinctus subditorum suorum 
numero, profectionem in Syriam cum rege Gallia instituit. Ineunte vere 
subsequentis anni ex Italia secundá navigatione Ptolemaidem delati , a 
commilitonibus christianis, qui jam biennium civitati assidebant, velut 
missi codo homines excepti sunt. Ex tunc quidem majori vi Barbari 
oppugnari coepti: crevit autem in immensum, furor belli, cum non 
multum dein innumere multitudini, que ex universà jam Europa illuc 
confluxerat (208), rex Anglie Richardus novas quoque vires addidisset. 
Omnibus in dies instrumentis terror atque mors per urbem fundebatur. 
Ingenti saxorum mole, tollenonibus excussorum , tecta domorum per- 
fringebantur, ita ut nec in privato nec in publico consistere cuiquam 
impune permissum esset: turres promovebantur; conyellebantur funda- 
menta murorum ; et, caprearum adinstar per prærupta saxa, milites in 
ascensum semirutorum moenium ferebantur (209). Quod si fides adhiberi 
liceat. quibusdam Belgarum annalibus, tam terribili in expugnatione 
Flandrenses pra ceteris gentibus omnium maxime inclaruerunt (210). 
Denique vero adducti in desperationem, Barbari necessarias conditiones 
accepére, ut urbem dederent. Sacrosancta crux christianis promissa cum 
redditione mille sexcentorum militum, qui in vinculis aut servitute de- 
tinebantur: ducenta insuper aureorum millia Latinorum ducibus stipulata; 
et, ut fidem suam Mahomedani obligarent, statutum, ut præsidium Pto- 
lemaidis cum omnibus, qui eam incolebant, in obsides, ad plenam usque 
foederis exsecutionem, victorum arbitrio permitterentur. 

Talis fuit exitus famose illius obsidionis, in quà promovenda Belgæ 
ab inde adventu Jacobi Avesnensis et Comitis Geldriæ tres ferme annos 
exegerunt, cum ingenti quidem ipsorum damno. Eà perdurante quin- 


ap Gsm SN à à I. E T 


( 87 ) 


quaginta amplius eorum Comites, belli duces et Episcopi , multique [alii 
strenuissimi in primis sanguinis Flandrici viri pestilentià absumpti sunt. 
Enimvero nullus eà lue quam Philippus Alsatius, non multum ante cap- 
tam urbem , flebilior occubuit. Potentissimus atque simul optimus Princeps 
Flandriæ comitatum ‘rexerat per annos viginti quatuor, divitiis, honori- 
bus, prudentià , pietate et justitià omnes antecellens, qui ante ipsum hanc 
provinciam moderati fuerant. Non liberalitate minus et amore in milites 
insignis, quam virtute et glorià armorum clarus, in extremä cunctarum 
rerum apud Ptolemaidem penurià, omnia bona sua atque supellectilem 
eum egenis distribuerat. Cum igitur ipsius interitus in Flandrià nuntiatus 
esset, consternatio et moestitia universam regionem occupavit, singulis 
reipublicze ordinibus non amissun minus patrem quam Principem de- 
flenibus(211). — Fir 
Receptà autem in potestatem Ptolemaide, placuit deinceps movere 
Hierosolymam, cujus liberatio primum scopus hujus belli fuerat. Dum 
eo copias ducunt, Saladinus, nihil omisso quo ipsos in itinere vehemen- 
tius lacesseret, prope Antipatridam ( 2Zrsur), Cæsaream inter Joppenque, 


- exercitum ducentorum pugnatorum millium instruxerat, uni denique 


proelio omnem hujus belli fortunam commissurus. Simul atque Latini in 
conspectum hostis venerunt, Jacobus Avesnensis, summum in Braban- 
tinos Hannonosque et Flandros, qui Comite eorum mortuo reliqui erant, 
imperium gerens, suos hortatus est, « ne perturbarentur: impetum hos- 
» tis levis armature concursatorisque forti animo sustinerent: eum num- 
» quam verá virtute vicisse: aut inoredibili multitudine paucitatem su- 
» perasse, aut fraude nomen victoriæ reportasse. Nunc justum Latinorum 
» exercitum ducibus clarissimis, militibus delectissimis, qui nec virtute 
» vinci, nec dolo capi Barbarorum. possint, justo proelio, aequo loco, 
» aperlä pugnare acie." Sic postquam ordines concionabundus eireumve- 
rat, milites secum trahens, ipse primus in turmas infidelium impetum 
facit, sed rejicitur: redintegrato eursu, irrumpit secundo, atque, iterum 
pulsus, tertio funditur in medios ; quà impressione ipsi alterum e cruribus 
absumptum est. Nondum vero quidquam ex animi robore remittens , adhuc 
premere perseverabat Barbaros, dum brachio quoque, quo dimicaverat, 


(88) 


adempto, ex equo defluxit in terram, et, ultro vulneribus obrutus, cum 
summa suorum hostiumque admiratione exspiravit. Tantum strenuissimi 
viri exemplum ceteros magis etiam ad pugnam accendit, aliosque alii 
mutuo decoris ardore æmulati, summam virtutem prastiterunt. Totam 
ferme diem dimicatum est, et ubique atrociter : inclinante autem vesperá, 
ex omni parte Rich à acies perrupte et in fugam datz sunt. Enim- 
vero yiclis, quum semet in nemora Saronis recepissent, propter metum 
insidiarum , inferre pedem nequaquam consultum visum est. 

Finito proelio circa ducis Avesnensis exstinctum corpus tres ejus cogna- 
torum noscitati sunt cum pluribus aliis commilitonibus Belgis, qui de 
fortitudinis palma certaverant. Ut funus clarissimi. viri conspexere , 
fleverunt eum universi yelut alterum Machabæum, cujus auspiciis toties 
victoriam de hoste reportaverant. Non rerum minus gestarum. gloria, 
quam summis proceribus illustris, sus gentis presidium exstiterat et 
decus, nulli virorum, in omni antiquitate maxime conspicuorum , 
cunctarum virtutum genere secundus (212). 

Postquam vero eum in modum parta victoria fuerat, non omnes, qui 
inde nasci potuissent fructus, victores coeperunt. Quod si tum ultro per 
territas consternatasque late provincias arma circumferendi sumpsissent 
consilium, creditur facile futurum fuisse, ut non Hierosolyma modo, 
sed et omnis Syria Ægyptusque in eorum potestatem incidisset. Sed 
mutuam inter inyidiam et perpetuas simultates atque discordias consenuit 
sacrum bellum, pactisque, brevi deinde tempore post, in tres annos et 


octo menses cum Saladino induciis, Europe bellatores quisque patriam 
repetiverunt. 


(89) 


EXPEDITIO CRUCIATA BELGARUM QUARTA, 


_MCXCY - MCXCVIII. Vergentibus sub finem induciis, quae præcedenti 
bello cum Saladino pacte erant, ex auctoritate Coelestini IIT, Romani 
Pontificis, Bellum Sacrum quartum contra Barbaros promulgatum est. 

Capessiverunt illud clariores inter Belgas Henricus I, Lotharingie in- 
ferioris et Brabautie Dux; Luxemburgi, Limburgi et Clivie Comites; 
Archiepiscopi Metensis et Coloniensis, nec non quidam Lovanienses pa- 
tricii, quorum nomina horum civium annales posteritati commendaye- 
runt (213). 

Foederati illi cum Germanis potissimum duplici (214) cum exercitu 
Asiam petiverunt. Alii nimirum sub imperio Ducis Brabantiæ viam 
Constantinopolis tenuere, unde navigio Ptolemaidem delati sunt. Alii 
per Oceanum et Balticum mare vecti, in itinere cursum stiterunt ad 
oram Lusitanie, ubi postquam Sylvinam urbem, tertiä expeditione a 
Belgis captam quidem, sed deinceps a Mauris recuperatam, denuo in 
ditionem redegerant, continuato deinceps in Syriam cursu, semet cæteris 
commilitonibus apud Ptolemaidem conjunxerunt. 

Tum demum renovare bellum cum hoste placuit, de quo celeberri- 
mam apud Eleutherum fluvium vicloriam consecuti, brevi complures 
maritimas urbes Syrie ejus dominationi eripuerunt. Harum precipua fuit 
Berythus, «mula Ptolemaidis civitas, cujus deditione incredibilis divi- 
tiarum et omnis generis bellici apparatus vis in potestatem victorum 
venit, et novem simul mille christiani, qui ibi jamdudum in vinculis 
unseres, libertate donati sunt. Berytho deinde motum est ad 
castellum. Thoron, quod regnante Balduino II, a nobili Belgà, Hugone 
Audomaropolitano ædificatum, non procul a Tyro in summitate montis 
assurgebat. Verum superbià et perfidià Allemannorum hec expeditio 


prorsus irrita cessit. Videlicet postquam eo ventum erat, et, cceptâ 
12 


( 90 ) 


summa cum virtute oppugnatione, parum abesse videbatur, quin arx 
optimis conditionibus in fidem reciperetur; quidam insani capitis ejus 
gentis duces accedere ad pacem noluerunt, et, auro postea corrupti a 
Barbaris, qui cum magno exereitu in auxilium adventabant, clam socios 
in maximo discrimine deseruere. Coacti igitur ceteri, ut ab incoepto 
desisterent, Thorone sub Ducibus Saxoniæ, Austriæ et Brabantiæ iter 
Jaffam maturärunt; in cujus finibus cum in occursum hostium venissent, 
insignem adhue, non tamen non luctuosam, victoriam consecuti sunt. 

Porro non multo post vulgata mors Henrici VI, Germanie Cesaris, 
cujus potissimum auspiciis hoc bellum susceptum fuerat, res, utcumque 
restitutas, iterum atque penitus pessumdedit. Nimirum vehemens dis- 
sensio Europam occupatura erat propter successionem imperii; quà in 
causa cruciati barones ipsimet varias partes amplexuri, et quia preterea 
nulla spes erat Hierosolymá potiundi, arma sacra posuere, et iter in 
Occidentem remensi sunt (215). 


EXPEDITIO CRUCIATA BELGARUM QUINTA. 


MCXCIX. Fuderat inopinatus ex precedenti bello cruciatorum disces- 
sus ingentem luctum atque consternationem per christianos Syrie; quo- 
rum fortuna motus Innocentius III, Pontifex Maximus, ab anno inde 
sequenti noyum bellum cani contra Darbaros jussit. Auditi primum in 
Gallia, dein in Belgio. summo cum studio sacri oratores, incredibile 
dictu quantam in utráque regione, ad eam expeditionem suscipiendam 
vel nummis juvandam, hominum vim excitaverint (216). 

MCC - MCCH. Et ut pro instituto hac in parte Belgarum historiam 
aggrediamur, in primis apud eos commemorandus venit Balduinus Flan- 
drie et Hannoniæ Comes, qui tempore quadragesimali, in ecclesia Divi 
Donatiani Brugis, semet solemni ritu atque voto sacræ militiæ obstrinxit. 
Ejus exemplum secuti sunt. fratres ejus Henricus et Eustachius, Conon 


(91) 
Bethuniensis, permagnæ pietatis et eloquentiæ vir; Jacobus Avesnensis, 
filius celeberrimi ejusdem nominis bello tertio ducis; Hugo dein Sant- 
Paulanus et Reginaldus Bononie Comites; quibus se propemodum uni- 
versi, quotquot eA tempestate et in Flandriâ et in Hannoniä equestri 
laude pollebant, in belli societatem adjunxerunt (217). 

Quo autem properantius atque felicius susceptam expeditionem inirent , 
foederati inter se Gallorum Belgarumque Primates itinere maritimo po- 
lius, quam terrestri, in Asiam trajicere decrevernnt. Et quoniam neuter 
populus classem satis magnam habebat ad numerosum exercitum eo 
devehendum , per legationem (218) Venetos, qui omnium hac state ma- 
ritimarum gentium potentissimi habebantur, convenire placuit, atque 
pro trajectu cum ipsorum republicä pactum inire. Ejus conditiones fuere : 
cut a Republica darentur Cruce-signatorum exercitui hippagi seu vec- 
» tori lato alveo naves eo numero, qui quater mille et quingentis equis, 
» novemque scutiferorum, ut dicebant, militum millibus vehendis par 
» esset; tum alia bellica navigia, militarem in usum adornata, quibus 
» quatuor millia et quingenti equites, viginti vero peditum millia, quo 
» liberet, trajicerentur. Suflicerent insuper eidem classi in novem omnino 
» menses commeatum, eo pacto, ut in militis cujusque caput binas, et in 
» equos singulos quatuor 'argenti marcas Societas Venetæ Reipublice per- 
» penderet , hoc est, in universum octoginta quinque marcarum millia (219). 
» Valerent hee conventiones in anni spatium , ducto ejus temporis initio 
» ab eà die, quà e Venetiarum portu solutura classis esset.” Et ne tam 
negotiationis atque lucri, quam pietatis et rei christiane promoyendæ 
studio‘ respublica agere videretur, « cruciatorum Principum Societati 
» sese quinquaginta triremes, armis virisque probe instructas, addituram 
» pollicebatur, ipsis, ubicumque usus posceret, presto futuras; hac 
» tamen conditione, ut earum provinciarum vel insularum , quas ab 
» ejusmodi exercitu, quamdiu ea Societas foedusque constaret, in potes- 
» tatem redigi contigisset, media pars eidem Reipublice cederet Veneto- 
» rum" (220). — Confirmatâ utrimque solemni jurejurando (221) pac- 
tione, natalis Divi Joannis Baptiste anni MCCII indicta dies est, quà 
Venetiis exercitus cum classe solveret, inde in Egyptum trajecturus. 


(9) 


Interea Balduinus non tam militem. cogebat , quam deligébat , naves 
simul commeatu et armis onerans, nec quidquam prætermittens, quo ca- 
pessendam expeditionem egregie instrueret. Per absentiam vero quum 
uxorem suam, Mariam Campanie, rerum Flandricarum et Hannonica- 
rum gubernationi summa cum potestate preficere decrevisset, illa, videns 
eo consilio utriusque provincie comitia indicta esse, rerum arduarum 
cupientissima femina Balduinum enixe rogare institit, « ut sibi liceret, 
» quod conjugi negari non posset, virum in eâ peregrinatione comitari. 
» Numquam, nisi summo imperio coactam, passuram esse se, ut in 
» Belgio secura otio indulgeat, dum maritus in remotissimis regionibus 
» inter mille discrimina atque ærumnas perpetuo versetur. Scire se cum 
» Porcià, quid inter uxorem et concubinam intersit: huie lecti et mense 
» tantum, sed illi preterea bone malæque fortunæ cum marito societa- 
.» tem esse debere. Jam inde a primo nuptiarum die se in animum 
» induxisse, haud aliam sibi vivendi regulam , quam mariti mores pro- 
» ponere; seque esse obstrictam hac lege gravissimä, ut eamdem crucem 
» amplectatur, quam maritus adsumserit: hanc nisi ipse deponat, eum 
» uxoris consilium improbare non posse. Ceterum satis animi superesse 
» sibi, ut, si non gladio cum hostibus, certe cum laboribus patientiâ pu- 
» gnare valeat: quos longe facilius superatura sit maritum intuens, cujus 
» ipsa virtutem coram aspiciat, et vulnera obliget, quam si, longo inter- 
» vallo ab eo separata, cum perpetuis angoribus, vite necisve dubia, 
» conflietetur.” Non potuit tam egregia uxoris virtus tamque luculentus 
erga ipsum amor Balduinum non plurimum commovere. Verum id po- 
tissimum, an ejus precibus esset concessurus, Comitem remorabatur; ne 
vel temere tam carum pignus maris hostiumque periculis: exponeret. 
Alterum erat, quod illa gremio foetum conceperat; cui objectioni mulier 
. mox obviam ivit, asserens , « se, partui proximam , non ante discessu- 
» ram, quam eniteretur; tum, eo onere liberatam, cum Joanne Ni- 
» gellano conscensuram." Ita denique maritum , quo voluit, flexit, et 
abeundi, postea quam peperisset , facultatem obtinuit. 

Sed nihil minus quam grata Flandris Hannonisque Balduini profec- 
tio erat; quare, ut eum a proposito avocarent, uno pene ore in gene- 


a a 


Ee En in UL LU es A 


(8) 


rali ordinum conyentu disserere coeperunt, « animi ejus magnitudinem 
» mirari se juxta et laudare, qui, in eA zetate atque dignitate constitutus, 
» cum in honesto otio, eoque laureis éonsito, conquiescere deberet , 
» erumnas et pericula pro Christo non modo non respueret, sed ambiret 
» ipse ultro et procul posita anquireret. Et vero si de ejus tantummodo 
» capite, alioqui sibi carissimo , alea jaceretur , futurum forsan, ‘ut, 
» prater. plausus et vota, nihil ejus consilio objicerent. At cum dua- 
» rum insuper provinciarum causam agi videant, quas gravibus vixdum 
»perfunctas periculis (222), eo longius absente , gravioribus objectum 
»iri certum sit, non posse se in ejus sententiam concedere. ‘Pacem 
» cum Gallo non tam sancitam esse, quam acceptam; nobilitatem cæte- 
» rosque patriz ordines sub ejus nominis tutelà respirare; Regem Phi- 
» lippum Augustum his imminere regionibus; spem in ejus animo non 
» tam exstinctam, quam sopitam; facilius nihil esse, quam ut is pasto- 
» res mercenarios auro, caulasque præsidii nudas armis, expugnet, si 
» Comes delibatum nobilitatis florem roburque militie secum abducat. 
» Verosimile non esse, ut is Rex, religione motus, Flandriä abstineat, 
» qui fulgura pontificia tam diuturno pellicatu contempserit et crucis 
» reverentiam , ut in Richardi et Balduini terras involaret, nuper abje- 
» cerit. A Deo quecumque sint ordinata esse: Palestinam vindicare, 
» quibus vacat, consultum ; Flandrie Hannonizque commodis studere 
» ipsi necessarium esse. Ad hee attendat, ipsum hærede masculo carere: 
» si quid ei, tam longis difficilibusque bellis implieato, contingat mali, 
» in alienam familiam nobiles has provincias translatum iri, atque cum 
» ipso Balduinorum Flandrorumque Prineipum stirpem esse interituram. 
» Exspectet saltem , donec ei virilis sexás prolem uxor gravida enitatur. 
» Hane vero, quam sciat esse universis ordinibus acceptissimam , secum 
» abire ne patiatur, sed illam, si scilicet a proposito ipse se abstrahi non 
»sinat, interim, dum absit, ditioni sus regundæ preeficiat.” Hee illi. 
Sed vel longe firmior erat Balduini constantia, quam ut his aliisque 
rationibus ab eà mente, quam conceperat, se deflecti permitteret. Atque 
ut voluntatem suam ipsis probaret, «nihil, respondit, se novum vel 

» inauditum moliri. Ingratum. ipsis esse debere, si otio statis florem - 


(4) 

» contereret, et Balduinos Robertos, Alsatios, imo et Campanos Gal- 
» losque, ipsius in hoc consilio exempla, non æmulatus, Flandrico 
» nomini labem aspergeret. Non honoris se sui studio velificari, sed 
» divini. Deo militare sese, a quo si in hac vita stipendium non ex- 
» spectes, detrimentum certe in ejus servitio metuere absurdum sit, 
» quin potius impium. Rediturum se, favente hoc bono Deo, brevi 
» palmis gravem, quarum fructus in Europa insipidos, in Africa 
» amaros, in Asia sola suavissimi saporis esse dicant. A Rege Galliæ, 
» sororio suo, esse nihil quod formident. Jam alium esse ab eo, qui olim 
» videbatur. Cupiditatem tametsi. fortasse non minuant, audaciam tamen 
» et rapiendi ardorem tempus et prudentia sensim moderantur. Optime 
» sibi jam cum eo convenire, et, si secus sit, Principes omnes, qui huic 
» se expeditioni devoverint, eorumque terras Pontificem summum: sus- 
» cepisse: numquam permissurum eum, ut illorum ulli injurie quidquam 
» irrogetur. Joannam filiam se illis relinquere; eam, ipsi si mors in Pa- 
» lestino itinere obrepat, cui libuerit Principi, regundis hisce provinciis 
» maxime idoneo, nuptui tradant. Uxorem vero ardere incredibili eum 
» sequendi desiderio: se impedire id non posse, ni et suum ipse decre- 
» tum damnare , aut fidem suam conjugalem in suspicionem apud eam 
» vocari velit. Non ante tamen illam e Belgio excessuram, quam foetum 
» ediderit; qui si mas fuerit, nihil fore ultra quod desiderent: sin minus, 
» quod Deo decretum fuerit, opperiantur" (223). 

Que cum exposuisset, Flandrie et Hannoniæ gubernationem cum tutelä 
filie Joanne et ejus prolis, quam uxor proxime eniteretur, Philippo 
fratri suo, Namurcensium Marchioni commisit. Adjunxit ipsi consiliarios 
Wilhelmum patruum (224) et Buchardum Avesnensem, virum omnibus 
virtutibus commendatissimum , cum aliis nonnullis diversarum. urbium 
prefectis, quibus omnem simul reipublice statum enixe commendavit. 

Hzc igitur multaque alia postquam. Balduinus maximo provinciarum 
bono rite ordinaverat, tandem ingenti omnium luctu circa ferias Pente- 
costes anni post millesimum ducentesimum secundi cum suis itineri se 
commisit. Per Burgundiam Alpesque in Longobardiam, a ac dein Venetias 
pervenerunt. 


(95) 


~ Non multo post Maria Campanis, Valentianis feliciter alteram filiam 
enixa, cui nomen Margarete fuit, cum Joanne Nigellensi, Brugarum 
Castellano , et Theoderico, Philippi Alsatii consobrino, (quem et alii 
ipsius nothum dixere,) maritum itinere maritimo subsecuta est, Eam 
clarissimi quique, cum genere, tum fortitudine, universe Flandrie 
milites concomitabantur, ditissimâ classe vecti, cui Balduinus suam fra- 
trumque supellectilem et abundantem omnis generis commeatum com- 


: miserat. Et magnam quidem in eå classe spem Comes collocaverat; sed 


illam Joannes ejusque socii misere frustrati sunt, incredibile dictu quanto 
cum omnis hujusce expeditionis damno. Nimirum Principi suo promi- 
serant, se, posteaquam uxor ejus peperisset, per fretum Gaditanum cum 
ipsà Venetias adnavigaturos esse. Sed profecti e Flandrià, Massiliam 
delati sunt, et inde rectà, jurisjurandi ultro immemores, inauspicatum 
quidem iter in Palestinam intenderunt (225). 

At non illi soli sie aberravére, sed et alii ex foederatistanta multitudine, 
ut ne vel dimidia eorum pars, sicuti fidem dederant, Venetias pervene- 
rint. Veneti tamen sancte, quin imo magis quam ab eis jure requiri 
poterat, promissa compleverant. Quippe navigia non modo ad expeditio- 
nem. solidissima, verum etiam rebus omnibus, quibus et viri et equi 
indigerent, ad amussim ita eoque numero instruxerant, ut ad triplo 
majorem. exercitum ferendum satis esset. Subinde illi; vela dare parati, 
a debitoribus, ut partes vicissim suas exsequerentur, pactumque pende- 
rent argentum, exigere coeperunt. Sed postquam eo consilio per castra 
nummorum collectio facta est, ea, quse colligebatur, a præstitutà reipu- 
blice summá vel longissime abfuit. Coepit ergo permultos ejus expedi- 
lionis tedere, ita ut nihil tantopere exoptarent, quam ut penitus diri- 
meretur. Sensit nobilius Balduinus, coactosque ad concilium socios 
Principes atque barones adhortatus est, « ne fidem Venetis et Deo in 
» primis datam post pecunias ducere, et in expeditione, cui vitam de- 
» voverent atque sanguinem , quam vilissime rei, nominis jacturam 
» facere mallent. Igitur quod superesset solvendum id pro ratà quisque 
» parte expedirent, reputantes non tam gratis, quam mutui nomine, 
» eam militibus dari pecuniam, quam ipsi postea laboribus, obedientià, . 
» et ipsä forle vità compensarent.” 


( 96 ) 


Qui circumstabant nobiles non eodem omnes animo eam oratiunculam 
exceperunt. Illi nimirum, qui sacramento solvi cupiebant, palam fremere, 
« abunde se quod suarum partium esset, præstitisse: Principum. eam 
» curam esse, non suam, ut Venetis satisfieret. Sibi haud egre aliam 
» societatem ducesque repertum iri; modum presto jam esse, quo mino- 
» ribus impensis in Asiam asportarentur." Sed qui numero atque virtute 
præstabant, « non modo opes, sed et sanguinem e venis totum profundi, 
» quam fidei tantillam labem aspergi sus, æquius multo esse acclama- 
» vére, aut ignavià tam nobile institutum labefactare: Deum plus satis. 
» et divitem et munificum esse, ut milites suos etiam in hac vità locu- 
»-pletiores decuplo, si velit , reddat" (226). 

Tum quidem Balduinus ipse primus et post eum Blesensis Sanctique 
Pauli Comes atque Marchio Bonifacius Montisferratensis omnem supel- 
lectilem auream argenteamque , gemmas simul et cetera pretiocissima ad 
palatium Venetiarum Ducis ( Doge) in communem conferre, nobilissimi 
quique eorum clientum idem factitare, nec, preter equos et arma, 
quidquam sibi retinere. At cum vel ne sic quidem solvendo pares essent, 
nam adhuc aris alieni triginta quatuor argenti marcarum millia reliquum 
erat, nova cum Venetis conventione cautum est, ut exsolutio in aliud 
tempus remitteretur, et interea cruce-signati rempublicam. juvarent ad 
Jaderam (sive Zaram ), tum Dalmatiæ-Venetæ metropolim, que ex- 
cussà denuo auctoritate Venetorum, se Hungarie regi dediderat, rursus 
ad officium redigendum. 

Dum cuncta ad maturandam profectionem diligentius obselvaniar; 
inopinata res accidit, que brevi omne susceptæ expeditionis consilium 
immutatura, et arcano Numinis decreto Gracorum imperium in Flan- 
driæ et Hannonie Principem translatura esset. Et quoniam quidem id 
ipsum rerum maximarum, qua mox erunt enarrande, fundamenta 
conslituit, necesse est, ejus cause originem hoc loco paulo fusius ex- 
ponamus. Scilicet paucis ante, annis Isaäcus Angelus Comnenus; 
Imperator Constantinopolis, a fratre Alexio, quem olim a Turcis rede- 
merat captivum et preterea amplissimis quibusque honoribus cumula- 
verat, spoliatus fuerat imperio, et, ne ad pristinam dignitatem vel 


(97) 


umquam revocari posset, inauditä simul crudelitate excæcatus, infortu- 
natus Princeps foedo carcere asservabatur. Erat huic filius, nomine iti- 
dem Alexius, quem, quoniam patri successor erat destinatus, una ty- 
rannus in custodiam jecerat. Successu temporis vero, cum auctoritatem 
suam satis firmatam crederet, adolescenti libertatem, et cuivis Isaicum 
fratrem adeundi copiam dedit. Tum igitur agitato consilio, quà potissi- 
mum ratione imperio restituerentur, de sententiä patris Alexius clam in 
Occidentem trajecit, Philippi Suevi, Germanie Cesaris, cui Isaäcus 
filiam suam Irenen, Rogerii, Siculorum regis viduam, secundis nuptiis 
conjunxerat, opem imploraturus. Perductus in Siciliam , dum inde in 
Allemaniam pergit, Veronæ obviam habuit Proceres, qui, ceteris se 
sociis adjuncturi, cum exercitu Venetias contendebant. Ab his cum in- 
tellexisset, quid molirentur, atque Bonifacium Montisferratensem, pro- 
pinquum ejus, summum hoc bello militare imperium habiturum , eam 
occasionem cause suze opportunissimam ratus est, si vel arma foede- 
ratorum vertere in patruum tyrannum experiretur. Misit ergo legatos 
Venetias, qui, exposità ipsis communi patris atque filii calamitate, id 
munus exsequendum curarent. llli dum eo pervenerunt, detectis fusius 
in concilio baronum Alexii consiliis, eos « per sancta. amicitiæ foedera 
» perque propinquitatis et aflinitatis jura, que Cæsariano adolescenti cum 
» Montisferratensi Marchione intercederent, orare coeperunt atque ob- 
» testari, ne illi in egregià omnium opportunitate rerum deesse vellent. 
» Considerarent animo, quanta eis ipsis quantaque christiane reipublice 
» et Hierosolymitanæ expeditioni emolumenta, Isaäco patre in imperium 
» restituto, emanatura essent. Dubitare ergo nollent, cum crucigeris co- 
» piis in Græciam trajicere, atque Alexio tyranno fatale bellum inferre. 
» Spem omnem in celeritate ponerent; quandoquidem ab amicis et pa- 
» ternis clientibus adipiscendi imperii summa spes juveni esset proposita, 

» si, armatä classe et terrestribus copiis, nusquam interpositä navigatione, 
» Constantinopolim accederet prius, Tu tyrannus patruus, jam non- 
» dum quid tale veritus, Græcos mercenarios milites conscribere, ac, pro- 
» positis preemiis, contracta finitimorum auxilia ex Asià in Greciam tra- 
» Jicere posset." Ad ea pro Bonifacio Marchione, qui nondum Venetias 

15 


(98) 


advenerat, Balduinus Flandrie et Hannoniæ respondit: « se et postulata 
» ipsorum audisse atque imis sensibus mandasse : ceterum ad Philippum 
» Suevum, Germanorum Imperatorem, adolescentis fratrem, certos ho- 
» mines, qui restitutionis conditiones dicerent, cum ipso legatum. iri. 
» Si Alexius, auctore Philippo, in recipiendà Syrià et Palestinà Francis 
» auxilia polliceatur, foederatos quoque pro viribus Cesarem in imperium 
» restituturos. Scire enim eos, Isaücum Angelum patrem , contra jura 
» divina atque humana Imperio spoliatum et luminibus orbatum, squalore 
» ac sordibus teterrimo in carcere vitam ducere: ipsum porro miserri- 
» mum adolescentem, vagum, exulem, luctuosam ac maxime miserabi- 
_»lem vitam agere; quum interim atrox tyrannus solus regnet et domi- 
» netur. Ceterum Alexius si Hierosolymitane expeditionis juvande de- 
» siderio, prescriptis conditionibus, integrà constantique fide baronibus, 
» in Palestinam euntibus, studium suum atque opem præstaret, non 
» laturos eos, quod christianà pietate dignissimum sit, Isaäcum , erepto 
» ipsi imperio ac libertate, diutius torqueri. Ipsos enim, terrestribus et 
» maritimis prolatis auxiliis, Byzantium petituros, atque ‚Isaäcum ab 
» Alexii fratricidæ manibus vindicaturos ; qui nec Deum, scelerum ul- 
» torem, timeret, nec parricidii nomen apud homines vereretur" (227). 
His acceptis responsionibus , oratores ad Alexium reversi sunt, et cum eo 
ad Philippum Cxsarem ire perrexerunt. à 
Non diu postquam illi abierant, initio Octobris anni MCCII exercitus 
naves conscendit, et inter cantum buccinarum atque universi populi ac- 
clamationes vela ventis permisit. Haud umquam ab hominum memoriä 
tam numerosa tamque preclara classis Adriaticum mare ‚cöoperuerat. 
Praeter armatas reipublice quinquaginta triremes, quibus ipse reipublice 
Dux, Henricus Dandulus (228), non sago minus quam toga clarus, im- 
perabat, bellica navigia ducenta et quadraginta, hippagines viginti supra 
centum. et onerariæ naves septuaginta numerabantur. Qui eà vehebantur 
universe summam. quadragies mille hominum expleverant. Postquam in 
itinere primum Tergestinos et alios quosdam in Istria veteres reipublice 
tributarios, lese majestatis reos, feliciter perdomuerant, pridie S. Mar- 
lini Zaram conspexerunt. Urbs muris turribusque munitissima et scopu- 


( 99) 

loso undique mari, preterquam ab Euro-Austro, qua cum continenti 
jungebatur, circumcincta, primo conspectu plerisque sociorum inexpu- 
gnabilis visa est. Balduinus tamen aliique Principes, ejus specie non 
territi, perfractä eatenä, que aditum intercludebat, a postero inde die 
copias in portu exposuerunt. Fregit primus iste impetus, ut videbatur 
humanis viribus major, Zarensium animos; qui ad Venetorum Ducem 
supplices se suaque omnia cum civitate traditum accessere, si modo 
vitam ipsis pacisci liceret. Tam inopinato prosperoque successu exhila- 
ratus, Dandulus non abnuit quidem, sed « se mihil baronibus inconsultis, 
» salvà fide, agere posse", respondit. Porro dum, relictis in tabernaculo 
legatis, rem cum Principibus communicat, Francorum quidam, quos 
jam pridem hujusce expeditionis pertesum erat, eos hortari coeperunt 
» ne deditionem facerent: devotos milites Francos eo perduci non posse, 
» ut in christianos arma verterent. Ita solos Venetos oppugnaturos, quos 
» urbi capiundæ impares non semel essent periclitati: proinde ab his 
» vix aut ne vix quidem sibi metuendum esse. Si eos audiant, armis 
- » libertatem defenderent; unà hac ratione haud dubie rem sartam-tectam 
» remansuram." ‘Tam impiis ergo suggestionibus oratores, procul a dedi- 
tionis consilio avocati, ne exspectato quidem Danduli responso, semet ad 
cives receperunt. Haud Dandulum magis, quam Primores, iniqua res 
movit; qui, ad eam militum suorum ignominiam delendam, ipsi polliciti 
sunt, « se non prius arma posituros, quam urbem in ejus potestatem rede- 
gissent." Et fideliter quidem promissa complevere. A postero quippe die 
usque in diem deinde quintum tanto cum furore moenia oppugnaverunt, 
ut, haud amplius cunctandum rati, Jaderenses eisdem sese, quas antea 
obtulerant, conditionibus Dandulo Duci permiserint. Civitas tota militi- 
bus in predam cessit. 

Partâ eum in modum victoriâ, Venetiarum Princeps ad Comites baro- 
nesque gratulatum venit, exposuitque, « mare prope clausum, nec satis 
» ante paschales dies, Aprili mense, tempestivum futurum: deinde ipsum 
» mare Syriam et Ægyptum versus, longà atque hyemali presertim na- 
» vigatione, non satis portuosum ac tutum; postremo civitates maritimas 
» omnis prope commeatûs inopes esse, propterea suam esse sententiam 


(400 ) 


» Jaderæ hyemandum, quod urbs copiosa esset, et Jadertina regio rebus 
» omnibus, que bello usui sint, abundaret. Commode Franco’ urbis 
_» partem , qu continenti innectatur, partem que mare respiciat, Veneto 
» attribui posse.” Placuit consilium Danduli, atque omnibus pro eujus- 
que conditione et dignitate hospitia designata sunt. Verumenimvero 
ea partitio brevi cruentissimæ rixa causa exstitit. Nimirum Veneti ædes 
omnium magnificentissimas atque commodissimas sibi attribuerant; quod 
Belgica Gallicanaque nobilitas haud ferre animo potuerunt. Primum 
igitur injuriis, dein gladio res agi coepta est; et, cum mutuis cædibus 
irarum cause crevisent, in auxilium suorum universe acies concur- 
rere, tympanis tubisque increpare, eminus balistis, telis et jaculis, eo- 
minus ense et lanceä pugnare, ita quidém ut per universam urbem 
nulla veri belli species deesset. Actunı erat de omni exercitu, ni, in 
media discrimina proruentes, duces armatos se armatis, ut proelium 
dirimerent, interposuissent. Sed eo furoris ventum erat, ut vix ulla 
imperii auctoritatis dignitatisque ratio haberetur: quippe dum istic animi 
componebantur, illic certamen recrudescebat. Tandem vero a ducibus, 
benigne atque comiter interpellando milites, pugna exstincta est. Preeter- 
alios multos, cum cæsos tum vulneratos, eo tumultu JEgidius de 
Landas, magni nominis eques, nobilissimo loco in Flandrià natus (229), 
vibrato ipsi im oeulum telo, exanimis concidit. Per integram deinde 
hebdomadem: foederati Proceres simul cum Dandulo partium inter se 
reconciliationi studuere, nec ante quieverunt, quam Gallus atque Belga 
penitus cum Veneto in gratiam redierat. 

Mense circiter postquam hæc acciderant, missi ad Philippum Suevum 
legati Zaram ad exercitum reversi sunt. Comitabantur eos et alii oratores 
Germanie Cesaris, quorum unus in palatio Venetiarum Ducis, quo 
Magnates omnes convenerant, longä oratione preces Alexii iteravit, ut 
eum in paternum imperium restituerent. Præcipuæ, quas eo consilio. 
proponcbat, conditiones erant: « ut Alexius ducenta argenti marcarum 
» millia Societati persolveret, et uberrimos commeatus suppeditaret in 
» annum totum: deinde comitem se ipsis jungeret in Palestinam , aut, 
» si mallent, mitteret cum exercitu decem millia armatorum, qui, 


(101 ) 
» pariter in anni spatium, sub eo stipendia mererentur. Præter haec, in 
» terra sancte. presidium , quingentos suorum MA lancearios, totà 


» ejus vita perdurante , aleret.” 


»Permagna sane hec premia erant; sed tamen expositum consilium 


longe plerisque displicuit. Dum ergo, uid agendum, deliberari coeptum 


est, illi, qui patriam anhelabant, totà mente obstrepere, « terre se 


»sanctæ, non Græciæ libertatem concepisse; contra Turcas cruce ar- 


» matos Bello se Sacro, non impio adversus christianos devovisse, nec 


i» sine crimine alio, quam pro votis in Syriam, se iter flectere posse" (230). 


-Contra hee alii circumspectiores, a quorum capite erat Lossensis, in epis- 


copatu Leodiensi, abbas, summe pietatis et sapientiæ vir, « periculosum 


» quidem esse, responderunt, recta in Syriam tendere, ubi nulla vite 


» subsidia habituri essent: retineri eam regionem non posse sine auxilio 
» Greecorum : Alexium vero si prius in imperium restituerent, quà in re 
»- haud diu oceuparentur, tum demum res Syriacas et facile confectum, et 
» in diuturnum tempus stabilitum iri.” In eam sententiam cum Bonifacio 


Marchione et Ludovico Blesensi descenderunt Balduinus Flandrie et 


-Hannoniz atque Hugo S. Pauli Comites: nam « sue dignitatis esse ad- 
.» jiciebant, Cæsariano juveni, prout a baronum equitate atque virtute 


» supplex et exul sperabat, fidem porrigere. Eum in tam optima pie- 


»tatis causá, cujus tutores essent, deseri sine maximo ipsorum flagitio 


»et dedecore non posse; nec si viri modo haberi vellent, Alexium fra- 
» tricidam , tyrannum Constantinopolis, Deo hominibusque. infensum , 
» impune de piorum manibus elabi oportere: propterea se omnibus, que 
» oratores et precati et stipulati essent, libenter assentire." Postero ergo 
die restitutionis conditiones in tabulis diserte conscriptæ, et solemni utrim- 
que jurejurando confirmatz sunt. Tanta autem erant partium studia, ut, 
preter praefatos quatuor Principes, non plures quam octo alii Franco- 
rum, qui se ipsis addixerant, pactionem scripto nomine et fide sancive- 
rint (231). Diem illi Alexio, quo se cum classe conjungeret , paschalia 


. festa constituerunt. 


MCCIII. Hyeme inter continuas ient etsignorum desertionem exactà , 
cum jam demum praestitutum navigationi tempus advenisset , iter Corcyram 


(102) 


initum est. Primi omnium cum suis anchoras solverunt Flandrie et 
S. Pauli Comites, quos, non multis diebus post, Dandulus, Bonifacius 
Marchio et ipse Alexius, qui interea Zaram pervenerat, subsecuti sunt. 
Territi tam formidando apparatu, Corcyræi semet in arcem receperant: 
primá autem interpellatione baronum , sese cum ea atque-omni insulâ 
Cæsariano juveni dediderunt. Invitavit locorum fertilitas aliquamdiu 
Corcyre commorari: sed interea mala societas eorum, qui expeditioni 
Constantinopolitane adversabantur, incredibile dictu est quantum incre- 
verit. Enimvero jam prope dimidinm totius exercitus foedam discessionem 
meditabantur. Ultima tandem defectionis consilia agitaturi, factionis ca- 
pita, que inter Jacobus Avesnensis numerabatur, in remotam quamdam 
vallem convenerant, dum Primores conspirationem edocti sunt. Nihil 
intentatum relicturi, quo imminentem calamitatem averterent, cum uni- 
versis baronibus, episcopis et qui cæterum sacrati viri ab eorum partibus 
stabant, lugubri veste et prelata cruce ad locum conventûs processerunt. 
Ut procul ab infidelibus sociis, qui, veterum Gallorum more, in equis 
deliberabant, conspici potuere, in terram descenderunt. Animadverso 
clarissimorum virorum coetu, qui supplici ad eos specie appropinquabant , 
ili pariter ex equis descendunt, et alteris alteri obviam coeunt. Tum 
Balduinus, non argumentis, quæ jam toties irrita ceciderant, sed preci- 
bus agendum sibi dictitans, derepente ad eorum | pedes accidit, (quod 
dimissi animi exemplum cæteri omnes subsecuti sunt, ) et, elfusis per ora 
lachrymis , inter crebros gemitus, rogat eos: « ut, quos in genua pro- 
» cumbere se coram et quam ob rem cernant, cum animo reputent. Se 
» porro non sui causä, ad quos idem patrie amor hinc, et illinc belli 
» incoepti asperitas non minus quam ad cæteros pertineant, sed commu- 
» nis boni ratio et honoris eo adducat, utiis proni supplicent, a quibus 
» omnibus venerationem, a plerisque etiam obedientiam equum erat sese 
» exspectare. Si minus pietate in amicos, affines et consanguineos, qui- ` 
» bus fere totus constet exercitus, teneantur, saltem sui ipsorum mo- 
» veantur misericordià. Tot enim tantaque nobilitatis lumina si semel 
» castris se substraxerint, non modo spes pulcherrimas de Syria, Judea 
».totoque Oriente irritas reddi, sed etiam utrosque ‚christian religionis 


( 103 ) 


» hostibus prodi. Quod si ultro de sociis décerenidié in pervicacià perstent , 
» eis antea ferrum infligant corporibus: non prius etenim eos surrecturos, 
» quam sciant, jurajuranda, que societatem conjunxerint, ab ipsis pie 
» sancteque servatum iri" (232). Fregit tam humilis oratio et habitus 
animos factiosorum; qui dominos suos, parentes et amicos non passi sunt 
diutius supplices jacere. Ad pedes ergo stratos attollunt, ac, uberius ipsi 
quoque collachrymantes, « se confestim consideraturos" respondent. 
Tum, postquam aliquantulum secesserant, mox reversi, uno ore pronun- 
‘tiayére, «se in exercitu sub signis ad III Kalendarum Octobris, diem 
» Divo Michaéli festum , insequentis autumni eà lege staturos, si barones, 
» Evangelii libris manus admoventes, verbis conceptis jurent’, quando- 
» cumque scilicet illi, post præfixum tempus in Syriam velificari vellent, 
» se eis navigia in diebus quindecim, petitionem proxime sequentibus, 
» bona fide administraturos." Accepta pactio et utrimque jurejurando 
obfirmata est. | 

Ita rebus ingenti omnium gandio feliciter compositis, pridie Pentecos- 
tes (ejus anni 24 Maii,) e Corcyreo portu, una cum alter’ classe mer- 
catorum , magnifico spectaculo solverunt. Nitidum coelum erat, venti 
lenes secundique, et quingentis ferme navibus diverse magnitudinis 
stratum mare, extra ipsos navium sulcos, prope glaciem adæquabat. 
Fluctuantia undique vexilla, varie acu et auro coloribusque intermican- 
tibus picta, conspiciebantur; et procul radiis solis cassides galeæque viro- 
rum, bellico oris habitu et corporum magnitudine veteribus Belgis, qui 
Caesaris exercuere arma, persimilium (233), splendidissimum in modum 
refulgebant. Inter hæc modo hymni sacerdotum audiebantur; modo bel- 
licis cantilenis et lituorum tubarumque clangore milites otium itineris 
fallebant. Ita Cephaleniam Zacynthumque, Joniæ insulas, prætervecti , 
per Matapanium, quod olim Tenarium fuit, et deinde per Maleæ, fa- 
mosum scopulis, promontorium iter flexerunt. Non multum ab hinc 
obviam habuerunt duas Flandrensium naves, earum videlicet, que, duce 
Joanne Nigellensi , castellano Brugarum , cum Balduinus adhuc esset 
Venetiis, contra ejus imperium eursum in Orientem direxerant. Omnibus 
nature: bellerumque calamitatibus, que eam exercitus partem fere 


( 104 ) 

omnem in Syria absumpserant, illi, feliciter erepti, in patriam rever- 
tebantur. E propinquo autem tam numerosam tamque præclaram elas- 
sem conspieati, pre pudore in naves se absconderant, nec ausi fuissent 
se prodere, ni, cum preeternavigarent, ad eos Dalduinus repente navis 
suc scapham misisset, « unde gentium et cui religioni dediti , quove 
» vela panderent”, sciscitatum. Quam statim vero lembus appulit, ad 
Balduini nomen quidam centurio ex alterà duarum fune se in eum illabi 
permisit, ceteris sociis significans, « se quidquid in eorum navi reli- 
» querat, ultro iis cedere. Mihi, inquit, in animo est, cum viris istis 
» regna querere.” Non comiter ille modo faustisque salutationibus, sed 
et honorifice ab exercitu exceptus est (234). 

Superatà Maleà, ex Jonio in Ægæum mare acta, classis rectä perrexit 
ad Hellespontum , unde transvecta in conspectum (235) Constantinopolis 
primum in portum Chalcedoniorum , in ora Asiaticà Bosphori, et, post 
paucos deinde dies, in Scutarium, qui leucam tantum a metropoli abe- 
rat, appulit. 

Tum vero demum tyrannus Alexius, qui, audito Latinorum adventu; 
vitam voluptatibus trahens, nihil quod e re suá vel privatim vel bellis 
esset, præparaverat, velut ex altiori somno expergiscere ccepit. Princi- 
pum ergo consilia exploraturus, misit ad eos Italum quemdam , Nicolaum 
Rufum (Rossi), qui, in palatiam, quo deliberationis causâ omnes con- 
venerant, introductus, exposuit nomine Imperatoris, « ipsum non igno- 
»rare quidem, quam prope cruciati Principes a Regum dignitate et 
» potentià absint; sed mirari eum vehementer, qua causa sit, cur Græcis 
» a quibus ipsi numquam lacessiti aut læsi sint, signa hostilia inferrent. 
» Ad Palestinam a Barbaris liberandam, non adversus christiani nominis 
» Principes ejusmodi societatem ex variis nationibus esse conflatam. Cur 
» igitur a recto itinere deflexerint, haud eum perspectum habere : ipsum 
» suspicari quidem , illos annonce aut rei ejusmodi ad bellum necessariæ 
» inopiä, ad Greci imperii regiones deflexisse; at idipsum, si amice ab 
» Alexio flagitassent, nihil esse, cur repulsam timerent. Sin vero, quod 
» omnino non autumet, malo hostilique animo terram Bythiniam po- 
» pulandi ingressi essent, ante mature despicerent, quocum Rege 


Mittin ug * 


TUA DU den qe hd Oe DR de 


TATUR PEU. 


( 105 ) 


» negotium haberent. Ne exercitui quidem maximo hic latrocinari vel 
» piraticam exercere per Alexium, potentissimum utique Regem, impune 
» licere, nedum bellum gerere, aut equo utcumque Marte decernere. 
» Paucitatem sociorum cum Grecorum multitudine comparandam esse. 
» Ut vigesies tanto plures illi sint, necem ipsos omnes, aut certe com- 
» pedes manere, si, quod ingratissimum fore sibi Alexius profiteatur, 


» proelio justisque copiis confligendum sit.” 


Ad hee, jussu Balduini cæterorumque Primorum cliens ejus Conon 
Bethuniensis, vir domi militiaeque nobilissimus et bellatores omnes elo- 
quentià antecellens , respondit. « Lepide sane miratur Alexius tuus; cur 
» hujus Societatis Principes, numquam ab eo lacessiti vel læsi, ultro 
» armati ejus regnum inyaserint; quasi, quod per summum scelus 
»et impietatem Isaaco fratri ejusque filio Alexio, quem inter nos 
» assidentem conspicis, abstulit, suum facere potuerit. Per nos sciat 
» licet, ad patratum. ab eo facinus totam ingemuisse Europam, et serio 
».doluisse non pios modo, sed eos omnes, qui vel levem humanitatis 
» sensum retinuerint, inter christianos etiam hominem reperiri, qui ipsos 
» Barbaros diritate et barbarie superaverit. Sed vos hec dissimulatis , 
» quin etiam ad. crudelitatis portenta, nimio sepius hic videri solita, jam 
» dudum obduruistis, et latronem, tyrannum atque parricidam pro Rege 
» colitis. Nos itaque ejus injuriæ, cujus vos silentio et socordià vesträ 
» reiestis, ultores venimus. Eå tamen sumus mansuetudine et clementiá , 
» ut, quem dominum tuum appellas, per te rogatum velimus, ne judi- 
» cium armorum aut Martis exspectet; veniam potius ab Isaaco fratre 
» petat, et eum in imperium restituat. Nec enim in causä, quam pero- 
» rasti, sed in hujusce Principis adolescentis fide, spes salutis posita est. 
» Primores cum Dandulo sese omnem operam atque studium Isaaco et 
» filio. Caesari. placando. daturos pollicentur. His deprecatoribus dominum 
» tuum non solum. veniam impetraturum confido, verum etiam tantum 
» facultatum, unde se suosque victu et cultu, sud gente digno, alere 
» luculenter possit. Illius igitur partes erunt, ut, primo quoque tempore, 
» ipse sibi Isaacum cum filio reconciliandum, atque in integrum, quoad 
» ejus fieri possit, restitui velit. Tu vero ad tutiora reversus consilia, 


14 


( 106 ) 


» ne brevi stulte pertinaciæ crudeli supplicio poenas des, e vestigio abeas, 
» neque ad nos, si sanus es, nisi restitutionis caus, posthac redeas” (236). 

Nullä ergo, nisi quam armis facerent, restitutione speratä, Constan- 
tinopolim adoriri decernunt. Eo consilio copias in sex omnino quadratas 
acies distribuere placuit. Unanimi consensu prima Flandrie et Hanno- 
nie Comiti commissa est, eo quod major illi quam alii cuiquam, tum 
fortium militum equestris ordinis, tum sagittariorum ac balistariorum , 
qui ab acierum fronte collocari solebant , copia sub signis aderat (237). 
Secundum agmen, quod pariter maximam partem Flandris Hannonisque 
constabat, fratri ipsius Henrico et viris nobilibus Matthæo de Valincourt 
atque Balduino de Beauvoir ducendum datum est. Tertium, in quo 
partim adhuc Belge, cæteri Galli erant, regere jussi sunt Hugo S. 
Pauli et Anselmus Leodiensis cum aliis. Ceteros flos Gallice nobilitatis, 
Longobardi, Tusci atque Teutonici explebant. Qua optima vero ratione 
bellum inirent, conventum est, « ut, si a descensione ordines prohibe- 
» rentur, ad Danduli, Venetiarum Ducis, imperium , qui maritimarum 
» pugnarum erat apprime peritus, navali proelio, non disjecti passim , 
» sed ordinatius dimicarent; sin terrestri proelio decernendum esset, in 
» suis ordinibus dispositi, commodius atque animosius hostem adorirentur." 

Dato itaque signo, omnes, vel vincendum vel moriendum jurantes, 
incredibili alacritate e Scutario portu Constantinopolim versus solverunt. 
Ut adversam oram Bosphori appropinquavére, pro se quisque, velut 
cursu in stadio, ad metam ut primus accederet, festinare, equites 
se in mare demittere, reliquus miles pari animo et ardore subsequi. 
Substiterat in littore Alexius cum exercitu septuagies mille hominum, 
quo Latinos a deseensu prohiberet. Greci autem, videntes, quam illi 
tante multitudinis arma contemnerent, ne vel primum quidem eorum 
impetum sustinere ausi sunt, effusäque fugà omnia late loca nudavére. 
Sic ergo nemine arcente, socii, et ipsorum fere primus Balduinus , terram 
ad suburbium Galate occupaverunt. Eductis e navibus equis, continuo 
Flandrie Comes primum agmen perduxit ad eum locum, ubi Alexius 
tabernacula locaverat; que, omni ejus potiori supellectile referta , 
ilico milites diripuerunt. Admotæ deinde vires sunt ad ipsam Galatam, 


( 107 ) 


e cujus arce improvisa excursio præsidiariorum Belgas excepit. Susti- 
‚ nuit viriliter impetum Jacobus Avesnensis cum paucis pedestribus , 
donec majori numero Flandrenses occurrerent. Tum, commissä vehe- 
mentius pugná, tantâ cum strage tantoque cum tumultu propulsati 
fuére, ut unà cum victis victores arcem invaderent. Salutem suam eâ die 
Avesnensis acceptam retulit militi cuidam Hannonio, Nicolao Laulain ; 
qui, cum ducem suum, aocepto vuluere adyerso ore, undique ab hoste 
circumsessum vidisset, equo in medios convolans, eum feliciter e mani- 
bus ipsorum eripuit. . 

Redactà in potestatem Galata, rectà per Sycenas valles et vineta eo 
Prom acierum, quem descripsimus, Constantinopolim perrexerunt. Ad eam 
pervenientes, castra ab Occidente metati sunt eo spatio, quod Blachernam 
inter portam et castellum Bohemondi extenditur. Vix suam ipsi audaciam 
capiebant, qui, uni ex sex portis hac in parte continende prope impa- 
res, omnis continentis latus, quod per tria omnino milliaria muris, aspectu 
formidandis, septum erat, obsidere et oppugnare aggrederentur. Urbs 
decies centena mullia civium: continebat; quorum inter ducenta millia ` 
ferendis: armis pares dicebantur, et greca juventus sexagies mille equi- 
tum summam adimpleverat. Oppugnatores e contra universe vix quadra- 
ginta millia hominum numerabant. 

Obsidentium ergo paucitatem conspicati, coeperunt eos modo Greci 
tam crebris velitationibus lacessere, ut e sociorum exercitu perpetuo: 
agmen unum totum in éxcubiis esse cogeretur. Sexies quotidie ad arma 
conclamabatur, et.nisi armatis dormisceré, aut stantibus intentisque in 
hostem tantillum cibi capere vixdum licebat. Tantis in angustiis egregiam 
sibi laudem tulerunt complures Belgarum milites, qui, ad hostium im- 
petus retundendos , usque sub ipsa moenia maxima discrimina subire non 
timuerunt (238). Postquam vero ez molestie decem continuo dies perdu- 
raverant, tandem in XVI Kalendarum Augusti Constantinopolim omnibus 
instrumentis terrä marique oppugnare decreverunt. Duo Gallorum ag- 
mina ad tutelam castrorum relicta, cetera sub imperio Balduini ad 
oppugnationem. conducta sunt. Actis antea ad muros cuniculis, ut illi 
dein gravi armaturá quati coepti sunt, mox turris una funditus eversa 


( 108 ) 

desiliit. Tum vero Balduinus suorum animos arrigere, « non tam ad 
» urbem, quam ad gloriam sempiternum aditum apertum esse; non tela 
» hostium, sed territos vultus aspicerent: qui id unum modo exspecta- 
prent attoniti, an socii victoria uti scirent; parantes potius latebras, 
» quam mortem pro patria subire." Conclamant universi Belge, 
ceterique deinceps, «de Grecis actum.." Ergo ariete ingens spatium 
antemuralis nudant,.binisque scalis ad ejus pinnas‘ applicatis, intre- 
pide eonsceudere cceperunt. Rem vero ea in parte Pisani Varangique , 
Imperatoris latus stipare soliti, tam egregie tutabantur, ut haud plus 
milites quindecim summa munimentorum subire potuerint. Hi incredi- 
bile memoratu est, quantum Grecorum stragem ediderint. Quotquot 
audebant pedem conferre, vel bipenni, vel gladio detruncabant. At 
denique victi: numero, illorum duo ab hoste capti et ad Alexium con- 
ducti sunt, qui procul e fenestris palatii pugnam spectabat. Nd 
omnes, deorsum in terram trusi, gloriosä morte occubuere. 

Dum hee geruntur, nuntius Balduino cæterisque Principibus a Dan- 
dulo venit, « muros a se mari expugnatos, atque adeo urbem ipsam 
» captam esse." Vix illi credere, cum subito flammas conspicerent, quas, 
cedere coacti, victores tectis injecerant. 

Tantä suä atque urbis calamitate commotus, Alexius. — milites et. 
cives, quotquot armis ferendis idonei essent, coactos sub signa, duce ejus 
genere Theodoro Lascari, portis in Francos egredi jussit. Agebat eo die 
custodias. Henricus, frater Balduini, cum aliis Belgis; a quibus socii con- 
tinuo de. discrimine commonefacti, ne multitudine circumvenirentur , 
ordines. pro castris instruxerunt. Constabat Greecorum exercitus sexaginta 
turmis, quarum singula: unamquamque Francorum. numero exsuperabat. | 
Cum tyrannus propius accederet, Balduinus Deo vitam: sanguinemque, 
quanta: potuit. ardenti, sed pro tempore: brevi, oratione consecravit. 
Tum paulo deinde milites: allocutus, eos de officio commonuit , 
« Venetis. ne.cedant Belgae: illos, mari Byzantium aggressos, ipsa moenia 
» subiisse,. turres occupasse, urbis penetralibus. faces injecisse; Belgas: 
» vero, repulsam passos, nullum sus adhuc oper pretium. aut laudem: 
» reportasse. Hoc, sive dedecus, sive infortunium, ne nová turpitudine- 


RT ae 


TE Zr M 


( 109 ) 


» cumulent, sed potius ulciséi enitantur. Adversos, aiebat, viros fortes 
» intueri mors plerumque non sustinet, timidos et imbelles aversos ferit. 
» Longius a patria positos et ingenti exercitui objéctos melius ensis, 
» quam: pedes, tuentur." 

Porro vix armis uti necesse habuerunt. Greci quippe, cum ad teli 
jactum pervenissent, excussis sagittarum telis, haud ulterius procedere 
ausi sunt. Francos quidem injuriis ad certamen provocabant; sed illi, 
haud vanä victoriæ spe illecti, sapienter animorum impetum compresse- 
runt. Non minus ergo prudentiam eorum, quam virtutem, reformidans 
Alexius, invito duce Lascari, quem Greca mollities non infecerat, re- 
ceptui signum dedit, et cum exercitu, qui vel sine armis obtererc Latinos 
potuisset, summo cum dedecore in urbem reversus est. Conscius vero 
ignavie et scelerum , quibus preceps agebatur, sub primam deinde noctis 
vigiliam, clam navigio per Bosphorum cum omni imperatoriä gazà au- 
fugit, et Zagoram, ad: Euxini ponti urbem, se recepit (239). 

Sie igitur mutatà fortuna imperii, eädem adhuc ipsâ nocte Isaacus a 
Groxis e carcere: eductus et Imperator consalutatus est. Accepto tantæ 
rei nuncio sequenti die, quatuor oratores in urbem missi sutit, qui „vut se 
res haberet, certius explorarent, et agerent cum Cesare, ut inituftt foedus 


. euni ejus filio’ Alexio rati habere vellet , juberetque: quod ille prestitit. 


Proinde juvenis summá cum pompá ad'pàátrem' deductus est. Equ; splen- 
dide sereni "i medius inter Balduinum et Dandulüm incedebat; 
mis et nativitatis sux'veteraimque victoriarum iiliinibida splendide dns - 
sequebantar Qui fuerint tune civitim omnium, sed ipsius potissimtum 
pätris Isaaci, cum ipsis Augustus adolescens restitueretur, gaudii sensus, 
haud facile quis explicet: Onines sigillatim senex multis eum lachrymis 
amplexus. est, et uni eorum cuique gratias quam maximas egit. Ipsis 
déitide Kalendis Augüsti'Alexitis coronatus, pätrigüe in imperió adjutictus 
est, adstantibüs: primis post utrumque Iniperatorem exercitüs Principi- 
bus, velut ipsorum atque reipublice servatoribus. ——— - 

Paucis post hee diebüs, Alexius pactam ipsis pecuniani' dependere 
coepit, rogatis e$, « quum exiguum temporis intervallum ad promissorum 


(110 ) 


» fidem prorsus explendam non sufficeret, ut in Pascha proximum vellent 
» Byzantii subsistere, et nutantem adhuc auctoritatem armis eorum con- 
» firmare: omnia se ipsis ad id usque tempus affatim suppeditaturum." 
Postulatis Cæsaris accedendum esse Principes censuere, eorumque in 
verba milites, quamvis multi peregre, juraverunt. 

Ut interea otium eximerent, cum Alexio Henricus, frater Balduini, 
Hugo Comes S. Pauli, Jacobus Avesnensis pluresque alii varias imperii 
provincias peragravére, eique omnes cis et trans Hellespontum urbes sub- 
jecerunt, qua hactenus in fide veteris tyranni remanserant. 

Non multum postquam illi abierant, Flandrenses, Veneti et. Pisani 
nocte, quà forte incaluerant vino, ut Steria cujusdam institoris Latini 
injurias ulciscerentur , lugendam Constantinopoli cladem intulerunt. Post- 
quam furibundi armati in urbem procurrerant, se recipere coacti, tectis 
flammas injecere, que, vento afllatie, horribile per duo milliaria in- 
cendium fuderunt. Dies illud octo perduravit, incredibile dictu est 
quanto cum artium doctrinarumque damno. Balduinum et socios ea res 
sic affecit, ut a lacrymis miserationis, ira permixtis, sibi ae Coca 
non potuerint. Quesitum diligenter in sceleris auctores; at vel neminem 
indagatio detexit (240). s 

MCCIV.  Coeperunt ergo infensi jam antea Græcorumyin Latinos. 
animi hoc facto recrudescere, pravisque consiliis Alexius ab eis in dies 
magis atque magis abalienari. Franci, ut inde discederent, cum pactam. 
postularent pecuniam , ille procrastinare , ipsos Grzecá fide ludere, interdum. 
æris aliquantum dare, difficiles aditus praebere. His vero tandem fatigati, 
ad eum Principes decreverunt ultimo legatos mittere, qui pronuntiarent, 
» pecunias ipsi confestim vel arma expedienda esse." Eam legationem pro 
Belgis atque Gallis obire jussi. sunt Conon Bethuniensis, Gaufredus 
Villehardouinius et Milo le Braibans; quibus pro Venetis tres itidem 
adjuncti sunt, qui Dandulo a consiliis erant. Hi itaque, loricà et ferro 
succincti, equis Constantinopolim vecti sunt, et non sine metu ad 
palatium Blachernense pervenere. Introducti, Alexium Augustum, in. 
sellà imperiali sedentem juxta Isaacum patrem, cum mperatrice et. 
magnà purpuratorum turbà repererunt. Tum de consensu collegarum, 


( 411.) 

Conon Bethuniensis clarà voce, ita ut ab omni circumfusâ multitudine 
perspicue audiri posset, orationem hujusmodi ad yeterem Imperatorem 
habuit. « Ad vos, Rex, Balduinus Flandriæ atque Hannoniæ Comes, 
» Dominus meus, Dux Venetiarum Dandulus ceterique nostra Societa- 
» tis Principes nos miserunt, quo menti vestre collata ab iis toti Gracie 
» beneficia suggeramus; si nimirum ea a vesträ totiusque populi memoriä 
» aliquando abesse possint: dein ut promissa sociis ab utroque vestrüm, 
» sacramento et sigillo regio munita, non tam recolamus, quam exi- 
» gamus. Tædet quippe nos toties debitam pecuniam velut stipem emen- 
» dicare, totiesque nos ludi. Vobis igitur coram populo universo, Sacre 
» Societatis nomine, que in armis ad muros urbis regia responsum 
» avide exspectat, denuntiamus, ut pacta, inter vos et Principes exer- 
» eitüs nostri inita, exsequi maturetis. Quod si fiat, fidem vestram 
» exsolveritis et amicos conservaveritis; sin minus, ii vos deinceps non 
» amicos, non socios, sed hostes habituri, et ferro eam in vos injuriam 
» ulturi sunt. Scire autem vos volunt, fore, ut ii, nisi renuntiatà ami- 
» citià et provocatos bello Græcos numquam aggrediantur , juxta recep- 
» tum patrie sue morem, in quà victorias furari, et imparatos oppri- 
» mere, foedum censetur. Hæc est, Rex, legationis summa; cui uti sine 
» mora responsum detis, enixe flagitamus.” Eå oratione omnes pallescere, 
stupentes alios alii intueri, et fremere inter se, « vel numquam ab ho- 
» minum memorià Orientis Imperatorem intra domesticos parietes quem- 
» quam contumeliosis verbis provocasse." Dum ergo infensi cuncti turbi- 
dos vultus in oratores ostendunt « perdendamque una cum istis avaram 
» atque insolentem gentem"; plerique pronuntiant; ilii, antequam quid 
gravius in eos consuleretur, se ‘proripuere et, conscensis equis, haud 
prius se tutos rati, quam Constantinopolim egressi essent, effuso cursu 
reditum in castra admaturaverunt (241). 

Porro adeo inquieta et in seditionem semper prona erant Grecorum 
ingenia, ut jam quoque dominationem Alexii exosam haberent. Paucos 
igitur ille dies post hec exauctoratus, et ab homine perfidissimo, quem 
ad altissimum in imperio dignitatis gradum evexerat , Murzuphlus no- 
mine, in carcere cruentà nece exstinctus est. Infelix Isaacus, ut infor- 


(122) 


tunium fili intellexit, tante calamitati impar, paulo post exspiravit. 
Seditionis fax ipse Murzuphlus exstiterat, qui sceleris sui premium de 
voluntate populi imperium adeptus est. 

Cujus autem parricidii rumor dum in castris percrebuit, Grece per- 
fidiæ horrore perfusi, universi implacabile bellum tyranno. inferre. de- 
creverunt. Mox ergo omnia ad alteram oppugnationem apparari coepta sunt. 

Interea missus ad populandam Thraciam Henricus. Hannoniæ. cum 
Jacobo Avesnensi, Balduino de Beauvoir et mille circiter aliis levissimis 
equitibus, urbem Phileam, antiquitus Philopolim , yi hostibus eripuit, 
auri argentique, supellectilis atque pecorum vim incredibilem. contraxit, 
et insignem , reversus victoriam de Murzuphlo consecutus est. Spoliis 
onusti, ex improviso ad ingressum saltüs a tyranno invadebantur : con- 
tinuo autem, collectis viribus, in eum unum Henricus dux ceterique 
Hannonii omnes tam fortiter irruerunt, ut parum abesset, quin ille 
vivus caperetur. Clypeo armisque a se projectis, solà equi pernicitate e 
victorum manibus elapsus est. Eà pugnä multi Graecorum nobiles.ceci- - 
derunt, et vexillo Cæsariano, quod nonnisi maximis in. periculis Impe- 
ratori solebat anteferri, Belge potiti sunt (242). 

Post tres denique menses operibus omnibus ad oppugnationem. abso- 
lutis, ea militibus in diem V Iduum Aprilis indicta est. Ne que vero, 
partä victoria, nam eam certam sibi autumabant, dissensionis causa. præ- 
beretur, antea inter se Belgæ, Galli atque. Veneti de partitione imperii 
et exuviarum metropolis solemni pacto convenerunt. Ejus summa fuit: 
« si Dei voluntate urbe potiri contingeret, ut preda ac manubie, im- 
» perii oppida , civitates, vici, castella horumque una agri, unicuique pro 
» ordine. et virtute distribuerentur, nec quisquam rem, ne minimam 
» quidem, auderet sibi arrogare, sed ad locum prestitutum in com- 
» mune referret. Quod autem urbs et Imperium unum aliquem guber- 
» natorem requirerent, æquissimum videri, XII viros omnium suffragiis 
» deligi, VI nimirum Francos" ( Francorum nomine Galli, Belge, Bur- 
gundiones ceterique omnes a Venetis distincti comprehendebantur , ) 
»itemque VI Venetos, qui, tactis Evangeliis dextrá, qua jurisjurandi 
» religione nihil christianis solennius habeatur, eum, quem ex omnibus 


(113) 


» maxime Imperio regendo idoneum judicassent, Imperatorem suä voce 
» declararent; idem simul more militari exercitus annueret, se unum et 
»solum, quem XII Viri creassent, pro Imperatore habiturum. Qui 
» vero ad Imperium delectus esset, is quadrantem prede, et in Urbe 
» et foris, suo jure haberet, et preterea Grecorum Augustorum palatia 
» Bucaleontem et Blachernium ; reliquus dodrans Imperii Venetiis et 
» Francico exercitui ex equo distribueretur. Extemplo etiam sapientis- 
» simi quique XII de Veneta classe, de exercitu Francorum totidem 
» crearentur, qui censum Imperii, feuda et magisteria pro sud prudentiä 
» constituerent eaque, quibus oporteret, dividerent: iisque pariter, qui 
» Imperatori præstanda essent, officia atque munera imponerent" (243). 
Quæ postquam fusius in tabulis conscripta et jurejurando a Primoribus 
obfirmata erant, se suaque omnia in naves imposuere, urbem tantum e 
parte maritima, que sinum Ceratinum spectabat, junctis viribus adorturi. 

Ut ergo condicta dies illuxit, universa classis, in tot navium globos, 
quot acies esse in exercitu commemoravimus, distributa, uno eodemque 
tempore, obversis in urbem proris, muris admota est. Omnes unà serie, 
haud longo inter se spatio dissitæ, naves mare per dimidium milliare 
cooperuerant. Dato signo, eminus utrimque omni gravi armaturä, mox 
vero, cum navigia ad ipsa munimenta appulissent, scale erigi et comi- 
nus gladio hastäque pugnari coeptum est. Locaverat Murzuphlus tento- 
rium coccineum in editiore loco urbis, unde, proelium contemplans , 
conspectu suo atque gestu milites ad virtutem adhortabatur. Par erat 
certantium furor, sed Latinos longe numero superantes, e celsissimis 
turribus propugnatores telis, saxis et Graco igne liquido, quà nulla major 
pestis erat, prope inulti dimicabant. Illi ergo dum transcendere muros 
conflagrant, exanimes plerumque vel saucii in terram prosternebantur. 
Duravit nihilominus ejusmodi conflictus in centum variis et eo amplius 
locis ad meridiem usque, dum tandem Primores, veriti, ne tota classis 
funderetur, receptui cani signum jusserunt. 

Vehementer consternati clade, quam pertulerant, sub vesperam duces 
. militarem senatum coégere, quid ultro agendum esset, deliberaturi. Inter 


prolatas varias, ut ea dies varie animos affecerat, sententias, ea vicit, 
15 


(114 ) 
que oppugnationem eodem in loco resumendam esse suadebat, hoc con- 
silio, ut naves scilicet, in quarum antennis scale essent erect, a latere 
geminæ conjungerentur, quo velita turres singule, quibus alias, pro 
numero defensorum, navem unam imparem esse eventus docuisset, 
facilius expugnari possent. 

Sic ergo post biduum feliciori successu altera oppugnatio instaurata 
est. Quemadmodum antea constitutum fuerat, Comes Flandrensis naves, 
que ejus signa sequebantur, velut in unam "mon coëgit, et per singulas 
discurrens , nullam rationem omisit, quà milites suos ad virtutem atque 
audaciam accenderet. « Modo antiqua eorum facinora et avitam eis for- 
» titudinem, modo indignam Alexii necem, quam ultum irent, justitie 
» Diving munus obeuntes, et Grecorum ingratum animum atque per- 
»fidiam, quam pro tot tantisque beneficiis, fide ejuratä, ipsis repende- 
» rant, memorabat. De summa rei nunc agi intelligerent, scirentque 
» aleam jactam esse, ex quá vel sempiternum opprobrium, Grecis 
» futuri ridieuli, aut gloriam immortalem divitiasque incredibiles com- 
» pararent. Non enim jam, uti alias, pro Alexio pugnantibus, aureorum 
» aliquot millia aut Palestine expeditioni subsidium , sed ipsos Constan- 
» tinopolis thesauros totiusque Thraciæ, Græciæ atque Asie imperium 
» victoriæ præmia esse proposita. Tum vero non cladem recentem , sed 
» primam ejus urbis expugnationem mentis oculis uti proponerent, ju- 
» bebat: illam fortune, que varia est, hane sue virtuti adseriberent , 
» Deique in primis voluntati , cujus si antea leva forsan mens sociis 
» fuerit, nunc-eum, "udin noxiis, juste , quin suc, cause esse haud 
» dubie patrocinaturum." 

Quæ cum dixisset, voce præconià ei, qui primus muros hostium su- 
bierit, centum argent marcas, virtutis premium , promitti jussit. Porro 
vel nemo in omni exercitu erat, quem non honor magis, quam remune- 
rationis spes, ad superanda munimenta stimularet. 

Continuo igitur tube belli signum canere, collineata classis rapide ad 
urbem propelli, geminz queque naves ad objectam sibi turrim ineum- 
bere, tormentis et balistis saxa vomi, pontes ex antennis demitti, scale 
erigi, omnibus simul armis pari animo, loco iniquiore, pugnari. Qui 


( 445 ) 


evadere in moenia tentabant, non a viris modo, sed et ab imbelli femi- 
narum turbä jaculis, lapidibus, tignis et missili igne Greco prohibiti , 
vel aflligebantur solo, vel flammis consumebantur. Interim tamen nemo 
animum despondere , duces omnes, et in primis Balduinus, omnia militum. 
munia subire, suos exemplo et voce sustinere , accendere , premere , urgere. 

Jam ad meridiem ventum erat, et inclinabat etiam iterum in Graecos 
fortuna, dum subito vehemens Aquilo obortus est, et naves duas, quarum 
‚uni Peregrini, alteri Paradisi nomen erat, propius ad turrim haud 
procul a loco, ubi Murzuphlus tentoria collocaverat, impulit. 'Tum vero 
applicatä ipsi confestim scala, qua in carchesio assurgebat, una primi 
Andreas de Jurbise vir ex Hannonià nobilis (244), et Venetus quidam: 
Petrus Alberti nomine, turrim intrarunt. Fortissimos viros et alii com- 
militones e sociis navibus illico subsecuti sunt, qui, Greecis vel ferro 
cesis, vel deorsum deturbatis, turrim in suam potestatem redegerunt. Ut 
autem fixa in pinnis murorum vexilla Suessionensis et Trecensis Episco-. 
porum, qui his navibus vecti fuerant, ab exercitu conspecta sunt, novus 
ardor omnium animos.invasit, et, certatim e navibus in littus effusi, 
post alios alii, admotis scalis, evadere in altum coeperunt. Breviter illi 
quatuor alias turres occupaverant, unde cum in urbem late terrorem: 
mortemque portarent, reliqui foris tres portas ariete perfregere, et cum 
omni exercitu catervatim irruerunt. Plateze Constantinopolis , quamvis 
- latissime patebant, vix capere poterant multitudinem fugientium, quorum 
millenos vel unus Latinorum tamquam. cervos agebat. Studio tamen 
Principum et sacerdotum strages non late se extendit. Nocte appro- 
pinquante, haud ultro ausi victoriam prosequi, receptui cani duces 
præceperunt. Balduinus deserta tyranni tabernacula occupavit, frater 
ejus Henricus castra ante Blachernense palatium posuit, et plerique cæteri 
pro ipsis muris atque turribus, quas modo ceperant, in conspectu classis 
armati vigilias egerunt. Eädem nocte clam Murzuphlus ex urbe cessit ; 
cujus fuga cum innotuisset, ipsi novus Imperator Theodorus Lascaris a 
Grecis suffectus est (245). 

Orto autem sole, milites opulentissime totius orbis civitatis i diipémin 
avidi, jam antequam tuba dederat signum, in ordines convenerant. Mili- 


(116) 


tibus irruere parantibus sacerdotum et imbellis feminarum puerorumque 
turba, prælatis crucibus et imaginibus Sanctorum, supplex occur- 
rit, et, ante Balduinum effusi, manantibus per ora lacrymis, « ut 
vite sue parceretur", orantes, ejus atque sociorum genua amplexi sunt. 
Movit miserandum spectaculum Comitem, qui ipsos custodum, quos ad 
recipiendas servandasque prædas constituerat, curæ commendavit. Eodem 
tempore per preconem, «ne quis vite civium vel mulierum pudicitiæ 
» vim inferret, in exercitu edici jussit." Caetera quzecumque militi per- 
missa fuerunt, eà lege, ut quidquid diriperent, ad praestitutum locum 
in commune conferrent. Vagantur ergo per urbem victores, nihil 
intactum vel adeo abditum sinentes, unde aliqua preda sperari posset. 
Quanta vero universe ejus summa fuerit, nequit exprimi. Refert 
Villehardouinius, testis oculatus, qui nobis commentaria hujus belli re- 
liquit, nullibi umquam ab orbe condito ex captä civitate tantum prædæ 
actum; et Balduinus in litteris, quas binas de hac expeditione scripsit, 
haud existimare se, ait, tot divitias, quot in potestatem eorum cecidis- 
sent, in omni Europä estin (246). 

Postquam spolia, missis iis, que adhuc Venetis erant persolvenda, 
inter omnes pro cujusque dignitate et gradu officii divisa erant, prima 
Principum.cura fuit, secundum initam ante captam urbem pactionem, 
XII Viros legendi, qui Imperatorem unum e Societate dicerent. Eo con- 
silio electores (247), prestito jurejurando , « se nullä favoris aut amicitie 
» causa motos, eum potissimum creaturum, quem et imperio dignissi- 
» mum et rebus gerendis omnium maxime idoneum judicassent”, VII 
Idus Maji in palatium Bucoleontis convenerunt. Fora et vicina his zedibus 
compita innumera multitudo compleverat, cunctis ad Imperatoris elec- 
tionem suspensis, atque his illi, aliis alteri tam augustam sortem voven- 
tibus. Deliberatio integrum diem et dimidium noctis perduravit; cum 
tandem in unum Balduinum omnes consenserunt. Et profecto nemo , 
quam ille, magis dignus erat, in quem summa rerum deferretur (248). 
Tum collegarum omnium nomine, unus e XII viris, Nevelo, Suessionensis 
Episcopus, electionem cum ceteris communicare jussus , ad Magnatum 
baronumque coetum, qui in vestibulo palatii avide exitum opperiebantur , 


( 417 ) 


processit, et, alto silentio per præconem facto, hæc elocutus est: « Impe- 
» ratorem eum, quem nos elegerimus, vos, illustres viri, habere, hono- 
» rare, colere, et omni ope atque opera ab omnibus sanctum inviolatum- 
» que prestare, Deo teste, promisistis: de communi igitur sententiä , 
» quam proinde vos ratam fixamque esse, velitis, jubeatis, vobis ipsä 
» horá, qua Christus, mundi Servator, natus est, Deo auspice Balduinum, 
» Flandriæ et Hannoniæ Comitem , Romano-Græcorum Imperatorem pro- 
» nuntiamus" (249). Ad hee verba unanimis et Francorum et Venetorum 
clamor sublatus est, Zivat Imperator Balduinus! qui plausus momento 
temporis, foris propagati, totam urbem personuerunt. Ipsos enim etiam 
Grecos hee electio jucunditatis sensu affecerat: quippe cum eos exteræ 
nationis imperium pali necesse esset, neminem inter omnes se maluisse, 
quam Balduinum , postea sepe atque sepius confirmarunt (250). Commu- 
nem alacritatem milites tubarum tympanarumque clangore accendebant; 
et omnis denique exercitus sibi congratulabatur, quod ei Princeps , san- 
guine Caroli Magni oriundus, cognatione preterea Philippi-Augusti et 
sapientiä atque æquitate clarissimus, Imperator divinitus contigisset (251). 
~ Quem in modum cum Balduinus Cesar creatus esset, eum deinde socii 
Principes super scutum in humeris ad templum S. Sophie deportarunt ; 
ubi ille in sellà aureà, ad aram maximam, positus, ab omni exercitu et 


. multitudine Grecorum summis congratulationibus et Rex et Imperator 


consalutatus est. Nimirum erat is honor Imperatori deferri solitus, ante- 
quam solemniori pompä coronaretur; quod Balduino evenit die decimo 
quinto, postquam electus erat (252). 

Mox, post inaugurationem, viri XII e Francis, et ex Venetis totidem, 
in concilium coacli sunt, qui imperii civitates atque provincias inter utram- 
que nationem distribuerent. Eà partitione Belgis atque Gallis Bithynia, 
Romania sive Thracia, Thessalonica, omnis Grecia a Thermopylis 
usque ad promontorium Sunium, insule maxime Archipelagi et alii 
deinde tractus, longissime in Asià dissiti, obtigerunt (953). Voluit autem 
Balduinus præcipuo quodam honore afficere nonnullos ejus clientum, qui 
tum hoc bello, tum alias, de ipso pre ceteris egregie meriti erant. Atque 
ideo Renero de Trith, baroni Valentiano, qui ipsi in omnibus ejus expe- 


( 118 ) 


ditionibus indefessà semper constantià et summa virtute servierat, Phi- 
- lippopolim Thracie, quz clientela totius ejus regionis honestissima erat, 
attribuit. Comitem S. Pauli dacem Didymotichi creavit; Theodericum 
Lossensem ad magni Senescalli, et Cononem Bethuniensem ad Protoves- 
tiarii, unam inter primas imperii, dignitatem provexit. 

Tanta in fortuna Balduino nihil ad felicitatis cumulum deesse vide- 
batur, quam ut carisimam conjugem, que hujus cruciate laborum 
particeps esse voluerat, sibi in imperio junctam baberet. Porro talis est 
rerum humanarum natura, ut nulla in ipsis prosperitas sit sine quadam 
mixturà calamitatis. Classe vecta Joannis Nigellensis, Maria: Campaniæ 
cum nobilissimo Belgicarum matronarum coetu Ptolemaidem delata erat, 
ubi maritum non patienter minus quam avide opperiebatur. Ut autem 
eum creatum Imperatorem Orientis intellexit, sive repentinus ejus feli- 
citatis sensus afflictam tam diuturnà absentiâ mulierem vehementiori 
gaudio affecerit, sive eam febris, quà jam pridem laborabat, hauserit , 
non multum post exstincta est. Esedem ergo naves, que, regio cultu 
splendidissime éxornatæ, cum delectá Belgicæ, Gallice et Grece nobi- 
litatis manu, ad Imperatricem Constantinopolim deducendam, misse fue- 
rant, huc nonnisi ejus reliquias retulerunt. Flevit amare medios inter 
barones suos Balduinus amantissimam uxorem, que cum maximis vir- 
tutibus, tum egregiis ipsius et nature et animi dotibus non minus exem- 
plar. quam ornamentum aule Byzantine exstitisset. Eam ingenti cum 
pompá sepeliri jussit in ecclesiá S. Sophie, ubi ante paucos dies coronam 
atque purpuram acceperat. Atque ita prope eodem tempore populus 
Constantinopolis Imperatoris inaugurationem et funera Imperatricis con- 
spexit: qua apparatuum triumphalium et festorum mortis discrepantia 
fidelem imaginem vane victorum gloria, et velut infelix omen fatorum, 
que imperium manebant, referre videbantur. 

Sub idem fere tempus magna multitudo veteranorum equitum, partim 
Belgarum, partim Gallorum, tum qui initio hujusce expeditionis cum 
Joanne Nigellensi ab exercitu defecerant, tum aliorum , qui jam dudum in 
terrá sanctá meruerant, rerum præclare a sociis gestarum fama et in partem 
glorie atque fortunæ ipsorum veniendi studio exciti, e Syria classe Con-: 
stantinopolim venerunt. Erat in ipsorum numero vir nobilis Theodericus 


(119) 


Teneramundanus, cum Atrebate Hugone a Tabarià et ejus fratre Ru- 
dolpho, quos Balduinus non benevole tantum excepit, sed et ad hono- 
rificentissima in imperio munera evexit. 

Interim tamen complures urbes atque provinciæ, quæ Imperatorem 
inter et barones distribute fuerant, magis ad bellum quam ad accipien- 
dum imperium paratæ videbantur. Enimvero adhuc alias veteres tyranni 
Alexius et Murzuphlus in sud potestate retinuerant ; aliæ obtemperabant 
Theodoro Lascari; alias, ut sæpe fit in imperiorum eversionibus, alii 
homines, qui cæcå pariter dominandi cupidine stimulabantur, vi inva- 
serant. In tantá rerum confusione, quz in ipsis illorum temporum scriptis 
perspici potest, nos incassum quidem laboraremus, ut ultro victorum 
vestigia accuratius subsequeremur. Cæterum quoque ea, que minus 
diffusa apud historicos obveniunt, si vel maxime ad Bellum Sacrum 
proprie, nec potius ad aliud historie genus pertinere censenda sint, tam 
late patent, ut intra limites hujus dissertationis haudquaquam com- 
prehendi queant. Ne itaque vel complicatam atque longam nimis, vel 
alioquin misere mutilatam narrationem tradamus, sufliciat, ad hanc cru- 
ciatam terminandam, paucis dicere, Belgas, a captá Constantinopoli , 
primum omnem Thraciam Dalduiuo submisisse; arma deinde tulisse in 
Phrygiam, victricibus signis agros Trojanos peragrasse, de Grecis simul 
et Turcis in campestribus, que olim exercitus Xerxis et Alexandri Magni 
conspexerant, triumphum retulisse, omnes denique regiones, que ab 
Hellesponto ad Idam usque montem extenduntur, sus dominationis fe- 
cisse (254). 

Porro tam prospera tamque gloriosa initia alia ex parte brevi maximae 
calamitates subsecute sunt. Primo imperii Balduini anno nondum cir- 
cumacto, contra eum gravissimum bellum Bulgarorum erupit. Profectus 
_ab urbe cum exercitu ad hostes oppugnandos, optimus Princeps atrocis- 
simi pugnà apud Adrianopolim vivus in ipsorum manus incidit , et non 
multo post luctuosissimá nece exstinctus est (255). Successit ipsi, post 
eum Delgarum omnium strenuissimus , frater ejus Henricus , qui publi- 
cam rem, cum Grecis tum Latinis acceptissimus, non minori prudentia , 
quam decore, per decem annos moderatus est, et plurimum amplifica- 
vit (256). 


( 120 ) 


EXPEDITIO CRUCIATA BELGARUM SEXTA. 


MCCXV - MCCX VI. Expedition cruce-signatorum sextæ, quam La- 
teranense concilium decrevit, si fidem adhibeamus rerum Frisicarum 
scriptori, nulli veterum Germanicorum populorum tanto numero , quanto 
septentrionales Belgæ nomen dederunt (257). Brabantinos tamen aliosque 
meridionales haud minori forsan multitudine confluxisse , et alii annales 
eque testantur (258). Hos inter Flandrenses, permultis illà tempestate 
reipublice malis fessi, non videntur multum contulisse: quippe qui 
unicam tantum manum cum Hannoniensibus, sub Galtero Avesnensi, 
misisse leguntur. Alia, eaque precipua, capita fuerunt Henricus, Lo- 
tharingiæ inferioris et Brabantiæ Dux, Dux Limburgi Valeranus; Comites 
Ludovicus Lossensis, Adolphus Montensis, Wilhelmus Juliacus, Wil- 
helmus Hollandiæ , Theodericus Clivie , Gerardus Geldriæ; Archiepiscopus 
Metensis, Episcopi Leodiensis et Ultrajectensis, cum aliis quibusdam 
illustrioribus viris, quorum nomina quidam scriptores posteritati com- 
mendaverunt (259). 

MCCXVII. Instructä classe, que ducentarum et duodecim navium 
longa fuit, primi, mense Maio,. Hollandi, Brabantini et Flandrenses cum 
Norvegis, ducibus Wilhelmo Hollandiz Comite et Othone, Ultrajectensi 
Episcopo, vela ventis in Orientem permiserunt. Non diu post Wilhelmi 
frater cum alterá classe navium octoginta et octo, quibus maximam par- 
tem Frisu, caeteri Colonienses et Rhenani accolæ vehebantur, subsecutus, 
eisque in Britanniæ inferioris portu Divi Matthei associatus est. Hic pla- 
cuit universarum virium imperium Comiti Hollandiæ deferre, qui statim 
anchoras solvi et cursum Ulyssiponem dirigi jussit. Cum eo appulissent , 
Ulyssiponensis et Evorz episcopi cum nobilitate Lusitanie ad peregrinos 
accesserunt, orantes, « ut arma eorum in Mauros, qui ipsis munitissi- 
» mum presidium (260) -4/cazaris eripuerant, vertere non abnuerent." 


Sa cee 


(121 ) 


Recusayerunt plerique, et inter eos Frisii, qui in Palestinam festinandam 
esse dicentes, cujus rei causà domo egressi essent, cum. octoginta 
coggonibus a sociis se separavere, iter in terram sanctam: continuaturi. 
Adverso autem vento Hispanie oram versus repulsi sunt, et in portu 
civitatis S. Maria, quam tum pariter Saraceni tenebant, anchoris con- 
jectis, in terram descenderunt. Dum de expugnandä urbe consultant, 
variantibus sententiis, (nam ab utroque latere aquis et in omni ambitu 
muro turrito circumcincta erat, tam spisso, ut ejus vertex binos equi- 
tes ferre posset,) quidam de exercitu Frisii, sublatis signis in hostem , 
qui ante moenia stabat, impetum fecere, eumque intra muros com- 
pulerunt. Tum vero res accidit memoratu digna. Scilicet nox erat, 
per quam cum forte conspectus esset Saracenus de muro se per funem 
dimittens, confosso sagittä Barbaro, unus e Frisonibus cum signo suæ 
gentis, audacissimo facinore, per eumdem funem se sublevavit, et vexil- 
lum in turri vacuä sublime extulit. Inde mox ad propinquam portam festi- 
nans, deturbatis, qui vehementer perculsi erant, vigilibus, eam patefe- 
cit, et socios in urbem intromisit. Hanc illi totam depopulati sunt, et, 
antequam se reciperent, prima luce flammas tectis injecerunt. Qui even- 
tus tantum terrorem per viciniam. diffudit, ut, cum deinde classis ad 
urbes Rodenum et Gades appropinquaret, eas cives voluntario. exilio 
vacuas fecerint, et omnia sua advenis diripienda permiserint. Postquam 
vero aliquamdiu arma feliciter per Hispaniam circumtulerant, Frisii 
Massiliam delati sunt, et inde trajecerunt in Etruriam ; ubi a Romano 
Pontifice, Honorio III, Cornetanis aliisque his in can civitatibus ob 
eximiam gentis fortitudinem et pietatem diligenter commendati, non tam 


. velut peregrini, quam velut fratres, totum hibernum tempus exegerunt. 


Interea reliqui Belge, qui Ulyssipone remanserant, varias gravissimis 
proeliis de Mauris, qui in eis duos suorum Regum amisere , victorias 
retulerunt. Post trium quoque fere. mensium. obsidionem , vi castello et 
oppido Alcazaris cum ingenti potiti sunt strage Barbarorum , quorum 
plures quam sexaginta millia trucidati esse leguntur. 

Ineunte autem vere subsequentis anni MCCXVIII, utraque iterum 
classis in portu Ptolemaïdis conjuncta, et una deinceps Damiatam, ad 

16 


( 122 ) 


copiosissimam atque munitissimam Ægypti civitatem, transvecta est. Erat 
ea nimirum tamquam /Egypüi claustrum, quod cum semel in potestatem 
redactum esset, omne belli nervum Barbaris præcisum videbatur. Istuc 
ergo cum appulissent, ante alios ad proxima semper intenti pericula, 
Frisii celeriter primi hostilem terram occupare coeperunt: quà occasione 
novum unius ex hac gente admirande virtutis exemplum eminuit. Nimi- 
rum Saracenorum aliquot equites, sive ut res hostium specularentur , 
sive ut eos a descensione prohiberent, haud procul ad littus accurre- 
rant; dum voce ac gestu, quasi per ludum, adventantes provocans , 
Frisius, dextro poplite in terram flexo, sagittà primum, quem proximum 
habuit, mox vero deinde lanceà vibratä, cum equo Barbarum exanimem 
dejecit. Territi hoc facinore ceteri, quam potuere maxima pernicitate 
fugam arripuere; atque vel sic, nemine obstante , exercitus inter littus 
maris et ripam Nili occidentalem castra sua metatus est. 

Damiatam, in insulà Nili oblongà sitam, triplex murus lateritius 
cingebat, tam firmi operis, ut penitus insuperabilis haberetur. Urbis 
lateri, versus littus, ingens suburbium adjacebat, mercimoniis negotiato- 
rum et omnium rerum copia abunde refertum. Suburbium illud, ceteris 
partibus inaccessum, qua amnem respiciebat, turris munitissima, mediis 
in aquis constructa, tutabatur. Jungebat eam cum urbe catena ferrea 
immensi ponderis, quà omnis ulterior ad illam aditus navibus prohibe- 
batur. 

Ab hujus igitur turris oppugnatione bellum incipere christiani necesse 
habuerunt. Per totam vero æstatem nequiequam maximo etiam studio et 
pertinacissimo labore ad eam redigendam omnibus instrumentis non sine 
magna suorum simul et hostium strage usi sunt; ita quidem ut modo 
fracti animo multi, et de prosperiori ulterius belli fortunà desperantes, 
ab incoepto desistere meditarentur. Tantum porro dedecus Frisii et Rhe- 
nani eorum socii non ferentes, sese ad struendas novas machinas, quibus 
vel denique presidium capi posse arbitrabantur, Principibus obtulerunt. 
Collaudarunt illi præmiisque incitavere strenuissimos viros, qui nulla 
proinde morá operi ineubuerunt. Binos ergo maximos coggones a latere 
funibus inter se atque trabibus, que in ambitu velut valli speciem præ- 


( 423 ) 


bebaut, firmiter compegerunt. Tum desuper quatuor proceræ densitatis 
malos et totidem antennas in quadratum erexere; quorum in summitate 
ingens ædificarunt castellum ligneum, variis contignationibus ad reci- 
piendos cum, armamentis milites reticulato opere ejusmodi constructum , 
ut ad usum. pugnandi vel maxime idoneum et simul ad vim perferen- 
dam firmissimum esset. Omnem machinam foris, contra Greci ignis 
injuriam , pellibus madidis cooperuerunt. In ejus capite pons erat 
aflixus, qui superne in ipsam turrim poterat inclinari; et ex mole 
late. et acclives scale pendebant, que usque ad triginta cubitos ultra 
proras protendebantur. Absoluto autem hoe instrumento, ipsi quoque 
alterum addiderunt, quo imam: turris partem adorirentur. Constabat 
illud coggone tertio, in omni circuitu contra telorum vim propugnaculis 
communito, quibus mobilem pariter junxerant pontem, unde, cum ne- 
cesse foret, evadere ad pedem turris possent: in supremá vero parte 
valido malo exiguum aliquod castellum , ut inde promptius mnm 
propugnatores , affigendum curaverant. : -- 

. Que omnia cum ad ingentem cunctorum , ipsorum etiam llc’, 
qui ad ea tempora cæteros universos in arte mechanicä antecellebant, 
admirationem absoluta essent, se quoque Frisii et Teutonici commilitones 
ad certamen obtulere atque paraverunt. Ne tamen aliis gloriam invidere 
ac præripere velle viderentur , per preopnem. pronuntiari jussum est, 
« si qui, laudis parandæ cupidi, cum ipsis discrimen subire vellent 2” 
Trecenti ferme de omni exercitu machinas conscenderunt, easque in- 
genti. omnium. exspectatione, sed incredibile dictu quanto labore et 
periculo, ad turrim propellere adverso flumine aggressi sunt. Stabant 
cum instructis ordinibus universe legiones christianorum. in leva ripä 
fluminis, ad spectaculum erecte suspensæque , et acclamationibus suis 
Anstrumenta consalutantes, quibus omnis fortuna atque spes exercitüs 
vehebantur. Postquam. per obluctantes vehementius undas (nam Nilus 
inopino auctu preter modum tumidus atque preeceps increverat, ) 
perque jaculata a Barbaris saxa et ignem Grecum oppugnatores ad tur- 
rim pervenerant, projectis anchoris, continuo omnibus simul armis pu- 
gnare cceperunt. Et jam.lanceà atque gladio uti parabant; sed momento 


( 124 ) 

temporis novo Greeci ignis torrenti machin ingenti incendio superfusæ 
sunt. Vel nullo tamen discrimine deterrendi, fortissimi juvenes se medio 
in certamine flammas versus precipitant, easque, effuso aceto et arenä 
madida, summa promptitudine exstinguunt. Tunc porro majori quoque 
vi proelium redintegratum est; atque e castello alii, alii iterum in scalas 
enixi, telis, ferro, hasta, bipenni, omnibus denique mortiferis instru- 
mentis Barbaros a superficie summovere, et postremo in ipsam turrim 
evaserunt. Primus militari clavà irrupit juvenis Leodiensis, Henricus 
nomine, quem mox Frisius, Haïjo Fivelingius, in agro prope Groningam 
natus, subsecutus est. Ferebat ille terribile instrumentum ferreum ; quali 
fere ex ligno agricole ad excutiendum frumentum uti solent; sed ex- 
tremä parte juncturis , prope in catenarum speciem, ad pugnam, com- 
positum. Corpore et animo fortissimus juvenis, stans in sublimi, ita rem 
gessit, ut, deturbato: primum Sultani signifero, atque croceo ipsius 
vixillo potitus, ad dextram deinde levamque impetum vertens, quot- 
quot poterat attingere, non prosterneret modo, sed et effusis cervici- 
bus aut aliis confractis membris, miserrimo genere mortis elideret. Qua 
re late nudatis locis, sequentibus se commilitonibus ascensum prope 
liberum fecit. rti 

Interim tamen Sarraceni ad interiorem turris partem se receperant , 
flammisque ejus superficiei, que ex materia igni concipiendo apta erat, 
injectis, victores, ob intolerabilem æstum, repetere machinas coëgerunt. 
Sed vel ne propterea quidem hi animum desponderunt. Atque cum ar- 
mamentis ad turris pedem progressi, tanta vi coéperunt ostium contun- 
dere, ut, de ulteriori defensione desperantes, Barbari petierint colloquium, 
et vite incolumitatem pacti, se cum præsidio christianis dederint. Cer- 
tamen ab hora ferie sextæ nonâ ad decimam usque sequentis sabbathi , 
nullà interposità requie, inhorruerat. Continuo post partam victoriam 
catena soluta (261), et suburbium cum incredibili prædà direptum est. 
Tum quidem laudibus celebrati commilitones omnes, qui turris expugna- 
tionem susceperant; sed ad coelum sublatus fuit voce totius exercitus 
Frisius, qui cum Henrico Leodiensi primum fastigio potitus fuerat. 

Quibus gestis, multi Frisonum et Hollandorum, se quod effici sui esset... 


(1135 ) 

peregisse rati , patriam repetiverunt. Verumenimvero vix ad obsidionis 
initium perventum erat. Quippe iúfinito propemodum cum exercitu 
Sultanus paulo superius ad Nili totius ripam consederat, unde militem 
et commeatum , strato ponte navigiorum , fere sine periculo poterat in 
urbem intromittere. Tulit ægre illud obstaculum, quominus vires suas 
propius admoveret, omnis exercitus: quod ut tollerent pontis dissolutione , 
nove ejus glorie materiam sibi iterum prestantissimi Frisonum cum Teu- 
tonicis sociis a militie ducibus poposcerunt. Eam illi facile et multä 
laude cum impetrassent, pauci numero minori nave, quä ad expugnan- 
dam turrim usi fuerant , intrepide ad pontem vecti sunt. Muniverant 
illum firmo presidio Barbari, qui appropinquantes eum densà acie in- 
structi ad pugnam exspectabant. Initio autem conflictionis, tanta juve- 
num virtus fuit, ut vel primo impetu stralis cæsisque, in quos a fronte 
inciderant, mox loco propiores, periculo territi, cedere atque urgere in- 
ciperent sequentes; quorum simul metu atque trepidatione perculsi, qui 
longius distabant, in ripam se effuderunt, atque ita tandem universi; 
tumulta et perturbatione omnibus permixtis, fugà pontem deseruere. 
Solverunt inde victores quatuor naves, quibus extrema et potissima illius 
pars in alvei profundo instrata fuerat, et ceterum toto opere corrupto, 

cum ipsis, in utriusque exercitus conspectu, cum summo suorum gaudio 
reversi sunt. 

"Sie alter jam vice cum eorumdem virtute liberior aditus ad ipsam 
usque urbem patefactus esset, pars exercitüs Nilum trajecit, et civitatem 
inter atque castra Sultani, qui, rem exploratam habens, inde se cum 
copiis recepit, castra altera, firmis operibus contra hostilem vim munita, 
collocavit. Ab eo tempore interclusam ‘arctiori gyro Damiatam, ita ut 
nihil omnino in eam immitti posset, ehristiani, excitatis hic illic castellis 
atque turribus, omnibus modis urgere non cessarunt. Dum autem in eo 
versantur, Sarraceni, non multum postquam abierant, majoribus cum 
copiis reversi, pristino ipsorum castrorum loco potiri dert sunt: sed 
Frisii atque Teutones, qui eam "partem custodiebant, tantum discrimen 
averterunt. | 9191 aait) 

MCCXIX. Creverunt igitur magis atque magis in dies angustiæ oppi- 


(126 ) 


danorum; de quorum salute desperans, Sultanus christianis honestissimas 
conditiones, si ab obsidione discedere vellent; proponi jussit. Pollicebatur 
scilicet, « se regnum Hierosolymitanum et crucem Domini ipsis restitu- 
» turum, detrimentum murorum urbis regiæ cæterorumque edificiorum , 
» quæ nuper a fratre destructa fuerant, pecunia resarciturum ; atque 
» captivos omnes se sine pretio dimissurum, et pacem christianis omnibus 
» perpetuam daturum." Majora sane permultis etiam victoriis mec sperari , 
nec obtineri poterant, Equidem quamvis et his accedendum esse plerique 
censerent, vicit tamen sententia legati Pontificii Templariorumque et 
quorumdam aliorum, quibus in sola deditione Damiatæ, quam in omni- 
bus, qua Saracenus obtulerat, plus positum videbatur. Proinde conti- 
nuata acrius obsidio fuit, et identidem tentata oppugnatio. Verumtamen 
ne diuturniori quoque labore vel quidquam fuisset profectum, nisi 
desæviens in urbe cum horrenda fame pestis, eam incolis et defensoribus 
orbasset. Nocte itaque, quà omni ex parte facere ultimo aggressionem 
statuerant, cum insolitum per moenia et omnes stationes silentium ani- 
madyertissent, admotis scalis, pauci primum, deinde plures evadere in 
altum coeperunt, qui interfectis exiguo numero presidiariis, perfregere 
portas, et omnem exercitum intromiserunt. Tum vero spectaculum, 
etiam victoribus miserandum, et quo foedius nullum aliud esse poterat, 
illico ipsorum oculis objectum est. Preter innumeros, quos ferrum 
toto obsidionis tempore hauserat, infinita alia mortalium niultitudo , lue 
enecata, per fora, vicos, compita, domos, areas, denique omni loco, 
pestilentem odorem per cœlum fundens, inhumata jacebat. Ex sep- 
tuaginta millibus hominum, qui in urbe fuerant initio obsidionis, vix 
adhuc tria millia supererant, squalidum corpus ægre trahentes, et spec- 
tris magis, quam hominibus, similes. 

Sic itaque capta fuit Damiata VI Kal. Novembris, mense decimo octavo 
postquam ad eam cruciati appulerant. Hoc omni tempore pauci dies sine 
proeliis acti sunt. A quo autem Nilum trajecerant, tria potissimum con- 
serta fuerunt majora, quorum in ultimo, cum aliis quibusdam Princi- 
pibus, Comes Hollandiæ egregiam laudem tulisse fertur. In urbe reperta 
fuit incredibilis opum vis, aurum, argentum, pretiosa supellex et mer- 


(127 ) 


cimonia omnis generis infinita, ita ut, testante hujus belli historico , 
vietores ipsam Persidem, Arabiam et Indiam redegisse in potestatem 
viderentur. Interim tamen dum partitio prædæ inter exercitum instituta 
est, Frisii, qui majoribus, quam vel alii ulli populi, laboribus atque 
virtute inclaruerant, minorem quidem, quam par erat, a commilitonibus 
mercedem retulerunt. 

- Sultanus, ut amissam esse urbem cognovit, castra sua ARE Ait et 
Cairum se recepit. Christiani vero, postquam purgandam urbem supersti- 
libus Sarracenis commisérant, et sufficiens in e& constituerant præsidium , 
in Februarium usque mensem MCCXX partim per Ægyptum, partim per 
Syriam atque Palestinam , quieti indulserunt, unde multi iter in patriam 
remensi sunt. Atque horum quidem in numero fuisse Frisones et Hollandos 
suspicari licet : quippe de eis, per continuatum deinceps bellum, nulla 
nobis ulterior mentio obvenit, et ex chartä Frederici Caesaris, ad annum 
MCOXX Aprili mense. EN luculenter constat, jam tunc Wilhel- 
mum, Hollandie Comitem, in Europam rediisse. De ceteris Belgis pa- 
riter nihil commemorandum legitur (262). 

Paucis autem annis post (MCCXXIV - MCCXXVII) nova suscepta 
fuit a Frisonibus cum Frederico Cesare in Syriam expeditio; sed in eà 
nihil dignum memoratu gestum est. Imperator enim vix advena in Pa- 
lestinam jam inducias in decennium cum Barbaris pepigit, et proinde 
cruciati mox in Occidentem reversi sunt (263). 


( 128 ) 


EXPEDITIO CRUCIATA BELGARUM SEPTIMA. 


MCCXLVIII - MCCL. Ad Bellum Sacrum septimum, quod medio 
circiter seculo XIII a Divo Ludovico susceptum est, haud alios ex Bel- 
garum Principibus fuisse profectos invenimus, quam Guidonem Dampe- 
tram, Margarete, Flandrie Comitisse, filium ; Hugonem. S. Pauli. et 
hujus itidem loci Vice-Comes Hugo Corbet, cum insigni tamen. quique 
militum clarissimorum fortissimorumque numero. Inter omnes non Belgas 
modo, sed etiam inter Gallos, potissimum eminebat Sancto-Paulanus 
Comes, qui nullis sumptibus pepercerat, ut quam splendidissime, ipsum 
prope regium fastum æmulatus, Ludovicum sequeretur. Eodem succensus 
studio, Hugo alter, ut sibi abundantius necessaria compararet, Vice- 
Comitatum suum venumdedit (264). 

Hortatu piissimi Regis Frisii quoque et Hollandi classem ad eum con- 
comitandum paraverant: sed cum ipsorum ope in bello Germanico 
indigeret Wilhelmus Comes, qui non multum ante Romanorum Rex 
creatus fuerat, destinata in terram sanctam auxilia ipsi addixerunt. Postea 
tamen, inquit Emmius, alterà cum classe in Ægyptum semet. Francis 
junctum ivere; at in eo quidem ille nobis errare videtur (965). 

Preter ipsorum operam, et alia Belgarum opera, ad hanc cruciatam 
instituta , pariter evanuit, eventu multo etiam infeliciori. Ex Yprensi 
scilicet, Dergano, Casletenss et Brugensi territorio nobilissimi quique viri 
navem permagnam in belli societatem adornaverant: verum cum vela 
facerent, temeritate et imperitiä gubernatorum, navis cum yiris et one- 
ribus prope Dunkerkam penitus submersa est. 

Regi itaque Galliæ cæteri Belgarum Proceres in insula Cypri associati 
sunt, et una deinceps transyecti Damiatam, que, non diu postquam ex- 
peditione sextà fuerat capta a christianis, in potestatem rursus Barbaro- 
rum inciderat. In ipsa descensione claro proelio cum Barbaris congressi 
sunt; de quibus relata victoria, jam inde a postero die civitatem, quam 
territus hostis, injecto prius incendio deseruit, recuperavere. Post hec 


( 129 ) 


arma ulterius in interiora Ægypti tulere, alteramque celeberrimam pugnam 
in planitie Mansourah conseruerunt. Tradit Joinvillius, testis oculatus, 
proelium nullum magis cruentum , tum ob innumerabiles Barbarorum 
copias, tum ob efferatos ipsorum impetus, tantis umquam facinoribus , 
cum eis fuisse commissum. Constiterant in illo cum ordinibus suis Flan- 
drenses juxta Senescallum Campaniæ, qui hac die ipsorum virtuti salu- 
tem suam acceptam retulit. Quippe cum ipse, vel strenuissimus belli 
dux, et quoque pene reliqui omnes, vix et ne vix quidem totis 
viribus hostium vim tolerarent, Flandri Mamelucorum incursus non tan- 
tum eodem, quem pugnantes ceperant, loco immoti sustinuere, verum 
etiam tam fortiter represserunt, ut et peditatum et equitatum hostilem 
extra aciem cedere coégerint. Fusos insecuti, ipsorum scutis, clypeis et 
loricis onerati redierunt (266). 

Omnis gloria quidem ejus pugnae Francis, emolumentum vero Bar- 
baris cessit. Nam christianus exercitus, preter ingentem strenuissimorum 
bellatorum suorum numerum, pene omnes equos amiserat, nullà sub- 
sidii spe relictà ; cum e contra vires Barbarorum, novarum in dies 
accessione copiarum, magis atque magis formidandum incrementum ca- 
perent. Suadere igitur prudentia videbatur, ut viam Damiate, adhuc 
liberam, christiani relegerent: ab hoste autem fugere, quem vicerant, 
indecorum arbitrabantur, et potius omnia perferre maluerunt, quam eam 
sibi ignominiam consciscere. Interea vero temporis pestilens morbus exor- 
tus est, qui brevi milites ad eam miseriam redegit, ut vix adhuc armis 
ferendis idonei essent. Cum itaque tandem, rerum necessitate coacti, 
receptum versus Damiatam tentarent, in itinere a Barbaris interclusi 
sunt, et universi in tristissimam captivitatem inciderunt. Perierunt in 
eà multi; ceteri, postquam atrocissima quæque pertulerant, postremo 
nonnisi restitutione urbis et octingentis Byzantiorum aureorum millibus 
libertatem redemerunt. Tum ex Ægypto in Syriam trajectum est; ubi, 
cum Divus Ludovicus, quibus placeret, concessisset facultatem in pa- 
triam redeundi, eà permulti usi sunt: quos inter Flandrenses fuisse ex 
eo videtur constare, quod eorum dux, Guido Dampetra, anno proximo 
in Flandrià legitur obiisse. 

a7 


( 130 ) 


EXPEDITIO CRUCIATA BELGARUM OCTAVA ET ULTIMA. 


MCCLX VII - MCCLXX. Quamquam præcedens bellum nonnisi 
maxima infortunia pepererat, Divo tamen Ludovico animus non defuit, 
ut post viginti deinceps annos alteram in infideles gentes cruciatam sus- 
ciperet. Junxere se ipsis ex Belgarum Primoribus Henricus Comes 
Luxemburgi (267), Flandrie Comes, et, splendidissimo iterum cum ap- 
paratu, Comes S. Pauli (268); Robertus Bethuniensis et alii nonnulli ex 
Hesdinensi Comitatu, qui omnes cum Rege ex x Aquarum Mortuarum 
portu in Africam trajecerunt. 

Cum adhuc expeditionem pararet, gnarus, quantä pietate et virtute 
Frisones in anterioribus bellis inclaruissent, misit ad eos cum litteris 
Ludovicus ecclesiasticum hominem, RIED nomine, qui fortissimam 
gentem ad novam belli societatem hortaretur. Profectus ille cum Pon- 
tificià potestate, incredibile dictu est quantum per universam Frisiam , 
sed potissimum Nordæ, loco Amasum inter et Visurgim tunc temporis 
celeberrimo, concionibus suis profecerit. Homines cunctorum ordinum, 
nobiles, divites, inopes, collatà ad impensas belli in commune quam- 
cumque vel pecuniam vel gazam possidebant, certatim nomina dedere, 
ita quidem ut, testante rerum Frisicarum scriptore, patriam nummis 
pariter et viris exhaurire velle viderentur. Quoniam vero militiam pe- 
tentium numerus omnem modum excedebat, edicere publice necesse 
habuerunt, hominum multitudine apparatum navium excedi non posse, 
atque « qui conscendere classem vellet, marcas monete sterlingensis VII, 
» butyri cados: VI, bovis dimidium, pernam porcinam unam, farine se- 
» modium; et preterea arma et vestes, quantum satis esset, haberet 
» parata." Feminis quoque prudenter iter fuit interdictum. 

Sic postquam omnia rite fuerant ordinata, diversis e locis cum quin- 


(131 ) 
quaginta coggonibus, preter navigia minora, in præstitutum Flandriæ 


| portum convenerunt, unde deinceps, cum exercitu regio se conjuncturi, 


Massiliam delati sunt. Jam Ludovicus e Gallià vela fecerat, Frisiis ali- 
quamdiu post condictam diem nequicquam exspectatis (269). 

Magnus igitur Francorum exercitus, quem cæteri Belge sequebantur, 
post brevem trajectum ad portum veteris Carthaginis appulit. Postero ab 
adventu die, conjectis in fugam Afris, qui, instructà in littore acie, 
descensionem prohibere tentaverant, copias in terram exposuere, et 
continuo arcem cum vico Marsä, et ipsam denique Carthaginem, in suam 
potestatem redegerunt. Inde Tunetum movere decreverant, sed pestilens 
lues, que infra brevissimum tempus caput expeditionis, Divum Ludo- 


. vicum, et magnam exercitüs partem absumpsit, omne bellum abrupit. 
: Fregit quippe lugubris casus ita ceterorum yires animosque, ut nihil 


amplius contra Barbaros susciperent. Advenit quidem, sub ipsam Lu- 
dovici mortem, cum novis subsidiis frater ejus Carolus, Sicilie Rex, et 
non multum quoque post cum classe sua Frisii appulerunt: sed ne sub 
novi ducis imperio bellum redintegraretur , Tuneti Princeps pacem 
petiit, quam ipsi cruciati concesserunt. Leges erant, « ut belligerantes 
» utrimque captivos redderent, et christiani, qui in vinculis tenebantur, 
» libertate donarentur: liberum ipsis foret, in terris ejus habitare, 
» templa exstruere, et fidem suam predicare. Nulla Tunetus vectigalia 
» per omnem ejus dominationem Francorum commercio imponeret. Sol- 
» veret ille omnibus cruce-signatorum ducibus militibusque, propter 
» impensas belli, ducenta decem unciarum auri millia, et quotannis 
» Sicilie Regi quadragies mille nummos aureos penderet." His condi- 
tionibus exercitus ex Africà abductus, et fere quisque in patriam re- 
versus est. Ex Belgis tamen Frisii cum paucis Anglis in terram sanctam 
profecti sunt, Barbaros oppugnaturi. Verumenim vero preter expu- 
gnationem urbis Nazareth nihil memoratu dignum gesserunt, et non 
multum quoque dein iter in Occidentem remensi sunt (270). 

Tam exiguus fuit exitus hujus cruciate, que late terrorem fundere 
per Mohamedanas gentes debuisset. Alter eventus fuit, quod omnino 
animos fregit Europe populorum ; quorum ab eo inde tempore nulli 


( 132 ) 


amplius Principes vel mare tentaverunt, ut in Asiam infideles oppugna- 
tum irent. Inclinayit ergo magis in dies atque magis christianorum res in 
Oriente; donec tandem expugnatione Ptolemaidis Barbari anno MCCIXCI 
ruinam Hierosolymitani regni consummaverint. 

Sic absolutä Belgarum in expeditionibus sacris historia, ad alteram 
dissertationis partem transimus, lætiores, quos inde collegerunt, fructus 
expensuri. Omnem ejus materiæ amplitudinem probe sentimus; pro 
tempore vero, quod nobis superest, nonnisi pauca admodum poterimus 
exponere. 


PARS ALTERA. 


DE FRUCTIBUS, QUOS E SACRIS EXPEDITIONIBUS BELGE 
CEPERUNT. 


CAPUT PRIMUM. 


DE LIBERTATE, CUM CIVILI, TUM POLITICA, QU/E E BELLIS SACRIS NATA EST. 


f § L 
Exstinctio servitutis. 


Omnes homines a naturá dignitate æquales esse, inter omnes constat; 
sed nascendi atque vivendi inter eos ordinem inzqualem esse, ita ut 
alter alterius imperio subsit, eque manifestum est. Inde ab ipsa natura, 
sive potius rerum necessitate, servitia introducta sunt, que, propter 
commodiorem vivendi rationem , sibi mutuo homines in societate præ- 
starent. Hoc igitur ipsum apud omnes omnino orbis terrarum populos . 
primarium servitutis finem constituit; quem ut assequerentur, adscive- 
runt sibi aliorum ministeria, vel pretio conductorum, vel bello capti- 
vorum. 


OT M E. CEP WERE pn PUR 


( 433 ) 


Eum in modam considerata, in origine suá, servitus nihil habet, quod 
per se injustum sit. Verum simplicissimam eam conditionem, lapsu tem- 
poris, dominorum iniquitas in varia servilium operarum et prestationum 
genera ita convertit, ut reipsà sepenumero conditione brutorum ani- 
mantium inferior esset. Ad indignum eum abjectionis gradum tyrannis 
feudatariorum ad tempora, que Bella Sacra preecesserunt, in universo 
Belgio, sicut et in reliquà Europä, servos redegerat. 

` Seculis enim X et XI preter nobiles et nonnullos ingenuos, omnes, qui 


. rure degebant, erant servi. Nos hic in variis illorum generibus describen- 


dis non immorabimur. Sufficiat generatim dicere , quod nulla civilia jura 
possidebant, nec proinde ulla ad posteros suos transmittere poterant. 


_ Præter ea, quæ ad vitam necessaria sunt, nihil, quod suum erat, habebant. 


Glebe adscripti, quadraginta eorum estimabantur pro capite hominis 
unius liberi, et cum uxoribus liberisque omnique supellectile certo pretio 
venumdabantur (271). Tentaverat quidem sepius adílicta gens omnibus 
viribus semet in libertatem vindicare: quod véro neque ab humano 
sensu dominorum, nec etiam vi se obtenturos esse sperare poterant, ipsis 
Bella Sacra contulerunt. Scilicet quo acrius omnes cujuscumque ordinis 
et conditionis homines ad sacram militiam capessendam Romanus Ponti- 
fex, Urbanus II, stimularet, inter alia praemia proposuerat, ut qui eam 
amplecti cuperent, velut causam Dei suscipientes, nullo modo præpediri 
a dominis possent. Tam opportunam igitur vinculorum perfringendorum 
occasionem ruricole avide arripuerunt, agrisque et aratro derelictis, cum 
melioris fortune spe, tum etiam studio religionis et rerum novarum 
cupidine exciti, incredibile dictu est, quantä multitudine ex universo 
Belgio sacrum in Orientem iter arripuerint (272). Porro erraret quis ve- 
hementer, si eum emigrandi ardorem cum primá expeditione exstinctum 
fuisse putaret. Nam ‘preter varia, que, ad confirmandam nostram sen- 
tentiam, afferre possemus historiæ documenta, quantum agri deserti 
fuerint a rusticis , sat superque testantur et sterilitas, in qua omnis Flan- 
dria vicinæque regiones per secula XII et XIII jacuisse leguntur, et 
benigne invitationes, quas iisdem temporibus prediorum domini alienis 
hospitibus fecerunt, ut eorum culturam, optimis conditionibus iis pro- 
positis, in se suscipere vellent (273). 


( 134 ) 


Hinc superstites servi hoc commodum capiebant , quod prædiorum 
domini, ni ab ipsis quoque deseri vellent, mitius, lenius et indulgentius 
cum iis agere cogerentur. Atque sic sensim servos inter et dominos con- 
ventiones fieri cœptæ sunt (274), quibus non tam illorum personis, 
quam excolendis prediis onera imponerentur; ita nempe, ut servilia 
quidem præstarent opera, sed certam tantum proventuum partem domino 
fundi rependerent, et ipsimet in possessione reliquorum usufructuario 
jure. remanerent. Que acquirendi. facultas, a tempore, quo semel servis 
fuit concessa, ipsis ad pleniorem quoque deinde libertatis gradum viam 
stravit. Enimvero acuerunt ea melioris fortune initia miserrime gentis 
animos, atque cum industria, tum parsimoniá , non raro eo pervenerunt, 
ut non tantum se aut familiam suam sociosque ejusdem contubernii , 
verum etiam universos servos, qui in eodem pago atque vico degebant, 
dato solutionis pretio, redimere in libertatem potuerint (275). 

Quin judicio clariss. Regenbogii, maxime verosimile est, nonnullos 
dominos, cum peregrinaturi essent in terram sanctam, ut servos suos 
retinerent, ipsis pene sibi acquirendi (salvo tamen directi jure dominii) 
facultatem tribuisse; eà conditione, ut « prediorum instrumenta rustica 
» cum pecoribus, suo sumptu, sibi acquirerent, casamque cum horreis 
» reficerent, vel destructam suo periculo restituerent, aliaque preestarent , 
» qua cæteroquin ad dominorum provinciam pertinebant." Atque id 
quidem eo magis suspicari licet, quod, quum ante bella sacra, uti initio 
hujus $ vidimus, servi nihil, quod suum esset, possiderent, sed ipsimet 
a dominis, tamquam res, possiderentur, potissimum sub finem expedi- 
tionum sacrarum , ingenti multitudine, dato redemptionis pretio, ma- 
numissi fuisse leguntur (276). Porro finitis hisce bellis, exeunte seculo 
XIII, plenum jus emphyteuticum servis solemni diplomate fuisse con- 
cessum a Philippo Pulchro constat: et si attente perpendamus, terra- 
rum dominos jam multum ante (ut postea dicemus) fuisse coactos, ut, 
in promovendà populorum libertate, pari cum Regibus Galliæ vestigio 
incederent, nulli amplius dubio subesse videtur, quin Belgarum Princi- 
pes atque nobiles, ob eamdem rationem , idem quoque jus in suos ho- 
mines contulerint (277). 


CU AN RR Y ee etes de TRAE 


IM wem c 


UNE Sy a ie THREE TE u ae 


t ( 135 ) 


Ceterum vero exempla non desunt jam inde a seculo XII servorum , 
qui aliquod proprietatis predium habuisse, imo etiam emisse dicuntur. 
Quod inde facilius conficitur, quia feudatarii, ut necessarios sibi ad sa- 
cram expeditionem sumptus compararent, vel, consumptis in eà opibus 
suis, reversi collapsas res restituerent, predia sua vili prelio venumdare 
mot vnm (278). 

Quid quod fuit hoc ipsum, dilapidatio scilicet opum et erarii penu- 
ria, quibus bellorum sacrorum sumptibus ad incitas plerumque terrarum 
domini redacti erant, una ex precipuis causis, qua eos, accepto pretio, ` 
ad emancipandos 'servos. compulit. Inde a seculis XII et XIH in 
operibus diplomaticis passim chartæ obvie sunt, quz, varia præsta- 
tionum servorum genera in reditum annuum fuisse conversa, testan- 
tur (279). 

Fatendum tamen est, meliorem hunc servorum statum, sive expressis 
ilis, sive aliis tacitis conditionibus, haud ita facile in Belgio fuisse 
introductum. « Nam, inquit Boehmerus, quo potentior in aliquà pro- 
» vincià nobilitas fuit, Principum vero jura magis limitata et restricta , 
» eo minus mutatio rusticorum tacita locum habere potuit: contra autem 
» in quibusvis provinciis Principum potestas solutior, nobilium vero jura 
» imminuta et potentia fracta, in his facilius rustici his occasionibus 
» frui, et ad libertatem; ad quam promovendam Principes aliis variis ex 
» eausis proclives sunt, produei potuerunt." Si ergo rationem habeamus, 
ad quantum potentiæ fastigium tunc temporis auctoritas Ducum Lotha- 
ringie et Flandrie Comitum increverat, ut nec Regum Gallie, nec 
Cæsarum armis perdomi potuerint, manifestum erit, in hisce provinciis 
majus. etiam exstitisse servitutis inter atque libertatis certamen. Præterea 
fidem facit historia, in Hollandià quoque, perdurantibus bellis sacris, 
nobilium potestatem fuisse maximam et tyrannidem tantam , ut universi 
coloni rebellionem in ipsos fecerint, et longissimo tempore patriam vo- 
luntario exilio relinquere , quam diutius intolerandà servitute premi, 
maluerint (280). 

Que etiam quamquam ita sunt, iced tamen nequit, expeditiones 
sacras ipsà absentiä et interitu dominorum multifariam servis occasionem 


( 136 ) 


tribuisse, ad sua vincula perrumpenda. Esto enim, fuerint domini, cæ- 
teris inhumaniores, qui vix aut ne vix quidem a veteri duritie quidquam 
remiserint, ut mitiori aliquà conditione, lege aut pacto colonos prediis 
suis adstringerent: num quis putet, eos tam hebetes fuisse, ut clancu- 
lum iniqua imperia exuere, et semet in libertatem vindicare non ten- 
taverint? Hoc non posse non supponi, a verosimili non tantum abest, 
verum, praeterquam quod jam adversa sententia in supra commemoratis 
seditionibus emigrationibusque satis elucet, refutatur historià multis in 
locis, sed preecipue institutionis communiarum , que seculo XII originem 
ceperunt, et ad quas, veluti libertatis palladia, servi catervatim, desertis 
agris, confluxisse leguntur. De illis quidem institutionibus mox erit 
agendum; est autem adhuc prius alia causa ex bellis sacris exponenda, 
qua minima non fuit, ad servos homines ab infelici servitute liberandos. 
Scilicet quo in ineundo sacro itinere cruce-signati Principes sibi Deum 
magis propitium redderent, ante profectionem suam sæpenumero ingen- 
tes donationes monasteriis et ecclesiis conferebant; sive, ad necessarios 
sibi sumptus comparandos, eis bona sua oppignorabant, aut etiam ven- 
ditabant. Harum rerum exempla de Belgis plurima exstant (281). Memorat 
Regenbogius priori casu magnum servorum numerum a dominis, solà 
pietatis impulsione, fuisse manumissum : sed que digna notatu est altera 
clarissimi viri animadversio, quá constat, adscriptitios servos, qui ejus- - 
modi cum donatis prediis in potestatem clericorum venerant, tali con- 
ditione frui coepisse, que uti libertati, ita et felicitati ipsorum multum 
fuerit amicior. Et profecto apud eos non obstringebantur servilibus illis 
operibus, quz prestare soliti erant in edibus dominorum, et que 
omnium durissimum servitutis genus continebant. Sub umbra ecclesiæ 
larga, in abundantiâ cunctarum rerum, non ita locus erat adfligendæ 
genti, et proinde servitutis frena multum laxabantur. Antea inter conti- 
nuas belli calamitates versabantur: tune vero sub ecclesie praesidio et 
tutelà , pace atque securitate ipsis frui datum est, quam sartam-tectamque 
esse a conatibus improborum voluerunt ecclesiæ moderatores, ita ut nec 
capi, nec interfici, nec ulla in eos violentia exerceri posset. Ex eo am- 
plius venumdari non poterant , et multorum pariter onerum remissione ita 


HS né 


i 


ANE a Pt 


E 


ee 


x 


A tn ee ee ne ee eee. ns 


( 137 ) 


glebæ non amplius, quemadmodum antea, erant annexi. Abiit et tractu 
temporis ea remissio in legem. Quin postquam sæpe et facilius clerici a 
Principibus manumittendi veniam obtinuerant, apud eos tandem quoque 
mos inyaluit, ut hominibus suis libere, cum ipsis placeret, abire per- 
mitterent (282). 

Sic itaque ne magis in rem inquiramus, ex variis hisce, que hacte- 
nus exposuimus, satis deduci posse opinamur, Della Sacra certe egre- 
giam occasionem exstitisse, ut a servitule rustica gens seryilis ad liberta- 
tem perveniret. Id adhuc. magis fiet manifestum in sequenti §. Nulla 
tamen lege generali umquam servitus in Belgio abrogata fuit. Citant 
plerique auctores, ut sepe fit, post alios alii, instrumentum Margarete 
Constantinopolitanæ anni MCCLII (illud fere omnes ex libro I Edictorum 
Flandrie citant ad annum MCLI, errore e solo anachronismo per se satis 
patente,) quo illa scilicet servis universe Flandriæ libertatem conces- 
sisset. Sed perperam. Nam eA chart Comitissa non alios emancipare po- 
terat, quam eos solos, qui sub ejus solius proprid, non vero sub aliená 
Seniorum ( Seigneurs) Flandrie, justitià manebant. Quippe servi partem 
constituebant feudi alicujus Senioratüs (Seigneurie), in cujus proinde 
ditione, cum aliena esset, Princeps, ex naturá systematis feudalis, nul- 
lum manumittendi jus habebat. Ut de hujus rei veritate persuasum nobis 
sit, sufficit, leviter illas litteras percurrere, easque cum posterioribus 
componere, quibus expresse constat, eam nonnullos servos, qui ipsi 
proprii erant, sub servitutis jugo retinuisse (283). Nonnisi ergo sensim 
servitus decrevit: nam adhuc ea Liedekercke anno MCCCXIV, et etiam 
amplius quam dimidium deinde seculum post in Hollandia , quamyis 
multa mitior facta, exstitisse legitur (284). 


18 


( 138 ) 


Su 


Deminutio potestatis nobilium et justitie atque libertatis incrementa. 


Communitatum urbanarum origo, nova jura, et progressus 


Si animadverlimus, in quantam tyrannidem nobilium potestas, sive 
potius potestatis abusus, XI sæculo abierit, non poterit non videri ve- 
rissimum, ipsam nullà umquam aut morali aut politicá impulsione, etiam 
gravissimä, infringi potuisse, nisi Bella Sacra generalem illam conflagra- 
tionem peperissent, quà vetus zedificium penitus deleretur, et, purgato 
ejus solo, unanimi virtuté cuncti ad meliorem instaurandum rerum or- 
dinem concurrerent (285). Enimvero dominatu suo ferreo Seniores non 
oppida minus (magnas civitates non ita facile imperio suo subjicere 
potuerant,) quam rura premebant, neque in illis liberorum hominum 
conditio multo melior, quam servorum, evaserat. Prater rerum milita- 
rium, in ditione quisque sua Magnates omnem pariter juris civilis ad- 
ministrationem , sine ullo ad Principem recursu, sibi arrogaverant. 
Denegatum incolis jus erat de rebus, quas industriâ et labore suo acqui- 
siverant, testamento vel donatione inter vivos disponendi, minorennibus 
dandi tutores, quin matrimonium ineundi, nisi prius a Seniore permis- 
sionem emissent. Qui pendentem litem habebant, prohibebantur, quo- 
minus eam consentientibus utrimque animis componerent , ne sic domi- 
nus certa quzdam, dum sententiam pronuntiaret, emolumenta amitteret. 
Quid plura! longe maxima gentis pars in merä servitute versabatur, nec 
ullum remedium tot malis sperari poterat ab iis, qui publicâ auctoritate 
utebantur; nam quanto magis illius erant participes , tanto magis eliam. 
ipsorum intererat, ut oppressionem tuerentur, eamque, quantum pos- 
sent, confirmarent. His si adjunxeris incendia, rapinas et maxima deinde 
alia scelera, quibus illi loca omnia infestabant; praterea quod subditi 
coacti erant cum Seniore suo ad bellum proficisci, quod perpetuum erat 
inter nobiles, tristiorem adhuc, sed verissimam imaginem habebimus 
extrem: calamitatis et miserie, quibus populus premebatur (286). 


( 139 ) 


Hanc tyrannidem sacre expeditiones sustulerunt. Prima ratio adferri 
posset interitus tot nobilium, qui per duorum fere sæculorum spatium 
perpetuo in Orientem migraverunt, angan autem in patriam reversi 
sunt. Porro quantumvis hzc gravis sit, et jam non diu post primam 
expeditionem Flandrie Comiti Balduino; cognomine Securi, velut 
omnium primo, permisisse videatur, ut superbiam debilitati corporis 
nobilium legibus peenalibus coërceret, et domesticæ pacis atque justitie 
fundamenta sterneret, in eà tamen causa fusius exponendà non immo- 
rabimur, alteram potius ab eà causam dueturi, que magis directe potes- 
tatem feodalitatis infregit. 

Nimirum ante alios Ludovieus Crassus viam lagresste est, ut aliorum 
Seniorum colonos in terras suas alliceret, et sic eädem ratione minueret 
vires baronum, qua suis adjiceret incrementum. Eo consilio periculum 
fecit edicto, quod tulit anno MCXV, per universum regnum malas 
consuetudines et injusta servitia abrogandi, qua hactenus ad oppri- 
mendos servos colonosque, potestatis abusu feudatariorum, invaluerant. 
Dein immunitates et privilegia concedere coepit urbibus. Quod exem- 
plum, tam in Belgio, quam in Gallià, magni Vasalli, velut Comes 
Flandrie (287) aliique secuti, eadem ac Rex, subditis suis jura conces- 
serunt. Ex eo itaque tempore _/ffranchisamentis, ut stylo medii ævi 
utamur, sive litteris manumissionis, et Franchisiis, ut vocant, sive lit- 
teris libertatis, immunitatis et privilegiorum, jam multum auctoritas no- 
bilium imminui, et publica libertas augeri coeperunt. Tam prospera 
tamen initia, propter causas singulares, gubernantibus Comitibus Carolo 
Bono et Wilhelmo Normannis, non videntur multum in Flandrià profe- 
cisse. Postea vero sub Theodorico Philippoque Alsatiis, et aliis deinde 
Principibus, incredibile dictu est quantum increyerint (288). —— 

Prius vero quam ultro progrediamur, quoniam qui illa instrumenta in 
publicum ediderunt, non accurate satis observarunt differentiam , que 


inter utrumque ipsorum genus intercedit; necesse est, ut ea, ad varios 


libertatis gradus, ad quos haec sensim pervenit, melius intelligendos, paulo 
explicemus. In primis nempe illi, qui 2Zf/ranchisamenta , seu litteras 
manumissionis obtinebant, per hoc quidem fiebant liberi, sed sub nul- 


( 140 ) 

lius erant tutelá, et in ipsorum bona atque personas Seniores adhuc 
omnia jura, qua judices et procuratores, retinebant, unice amissis iis, 
quibus in eos antea, qua proprietarii, usi fuerant. Sic igitur manumissi 
nondum civili aut politica quadam consociatione gaudebant; eam vere 
acquirebant, si se conferrent in tutelam urbium, quibus Franchisie 
erant concesse. Enimvero ille Franchisie non plenam tantummodo 
libertatem jurium naturalium et civilium, uti ceteris liberis hominibus, 
conferebant , verum etiam pro civili administratione iis concedebant 
scabinos, et, pro administratione justitie , juratos, qui utrique ex 
ejusdem conditionis ordine civium delecti essent. Continebantur una 
hisce instrumentis certe leges, qua subditos obstringerent; quare etiam 
sepe dicte sunt leges ville, et que ipsis utebantur urbes, villes à loi, 
civitatum genus probe distinguendum ab iis, de quibus mox nomine 
communiarum vel communitatum erit agendum. Ejusmodi libertatis 
leges in Flandrià inde ab anno MCLX frequentius in scriptis, quod non 
ita antea videtur factum, mandate fuisse reperiuntur: Hollandia vero 
an pares ante seculum XIII acceperit, non ita liquide constat (289). 

Quibus expositis, videamus et alias eausas, immediate e Bellis Sacris 
natas, que Seniores magis etiam compulerunt ad veterem illam , ren 
populos premebant, tyrannidem deponendam. 

Modo vidimus, per migrationes agricolarum terras neglectas jecisse. 
Quippe non liberos minus homines quam servos, ad aratra deserenda , 
armorum sacrorum ardor incenderat. Terrarum ergo dominos necessilas 
&ompulit, ut cum colonis vacantis et dumosi soli pacta de eulturä ini- 
rent, quorum fundamentum manumissio, abrogatio poenarum et libe- 
riores consuetudines complementum erant. Caeterum vero, (quod jam 
etiam supra circa servos observavimus,) cum Magnates ad Belli Sacri 
sumptus sustinendos, vel postquam in expeditione omnem plerumque 
rem familiarém consumpserant, ad eam restituendam, ingentibus opibus 
indigerent, multa ipsorum predia emptione proprietas privatorum vel 
plebeiorum hominum facta sunt: quod nemo evenisse putet, nisi con- 
ditionibus ejusmodi, qua ampliorem et libertatis et prosperitatis portio- 
nem emptoribus conferrent. 


(141) 

. Interim tamen manumissiones primum tantum libertatis gradum stra- 
verant, nempe ad Franchisias, que ipse tantum secundarium con- 
stituebant. Crevit autem sensim ita imperium libertatis, ut inde ad 
tertium, eumque summum, gradum perventum sit; nempe ad institu- 
tionem communitatum. Si qui fructus ex Bello Sacro repetendi sunt, 
fatentur scriptores omnes, nullos, neque majores, neque uberiores esse 
dicendos, quam saluberrimam eam corporum politicorum institutionem, 
unde nova omnino vita societatis enata est. 

^ Nomine autem communitatis urbane intelligitur incolarum alicujus 
urbis aut oppidi, intra portas inhabitantium , communio sive conso- 
cialio , sacramento certisque legibus inter se obstricta, ut alios alii 
fide 3 ope et consilio , ad publica omnium jura melius tuenda , adjuvarent. 

Differunt comimunid ab urbibus, que tantum simpliciter chartis im- 
munitatum donate erant, in eo quod he nonnisi consociationem indi- 
viduam , ilie vero societatem , confraternitatem , confederationem ju- 
ratam efformarent. In prioribus una et eadem erat inhabitantium volun- 
tas, finis et unius ad alterum relatio; in alteris nulla ad invicem relatio, 
sed a se mutuo homines alieni erant (290). In his jura habitantium litteris 
immunitatis erant circumscripta, cæterum vero permissa arbitrio do- 
minorum; in illis contra nihil vacuum, nihil arbitrio dominorum relic- 
tum erat. Denique charte communiarum incolis conferebant plenam 
libertatem sive actum manumissionis a servitute, quum eharte immuni- 
tatum exemptionem tantum certorum onerum servilium viliorumque con- 
cederent. At conveniebant in eo quod utraeque praefixum censum annuum 
decernerent loco imposilionum, quas ante Seniores pro nutu expetere 
petuerant. 

Coeperunt ex communiæ fieri frequentiores potissimum ab inde regno 
Ludovici VIT, et etiam deinde magis sub Philippo Augusto, qui nihil 
pretermiserunt, ut illis institutionibus Vasallos, qui a temporibus Caroli 
Calvi sensim omnia regalia jura usurpaverant, altius deprimerent. Sed 
omnium maxime potestati Seniorum lethalem ictum inflixit Philippus 
Augustus edicto anni MCLXXXII, quo omnes omnino incolas commu- 
niarum exemit, eujuscumque etiam homines essent, ab ommi tallià 


; (142 ) 
(taille), militari conscriptione, coactà mutuatione, et ab omni tandem 
exactione, que æquum atque bonum excederet. ' 

Sic igitur rerum circumstantiis abrepti, Vasalli PRO modo ad 
libertatem publicam promovendam compulsi fuerunt. Atque cum. vires 
suas sensim magis increscere sentiret populus, etiam majora continuo, 
ut se veteri ipsorum tyrannidi subtraherent, privilegia appetebant, 
Variis modis ea a Senioribus consequebantur , sed, ut jam in. casibus 
similibus vidimus, plerumque pecuniæ compositione, tanto quidem faci- 
lius, quanto majoribus illi in dies subsidiis indigebant, et eorum reditus 
multum impensis superabantur. 

Plurimum tamen abest, ut et omnes, et eodem tempore, quin etiam 
eodem conspirante consensu, Belgicarum provinciarum urbes atque 
oppida libertatis legibus, sive chartis Franchisiarum, sive Commu- 
niarum, fuerint donata. Alias ab inde sæculo XII antecessit Flandria, 
verumtamen hac plerasque etiam tantum seculo XIII accepit. Ex ea 
diversitate temporis ; locorum et. voluntatis etiam diversitas immunitatum 
et privilegiorum enata est. Ut ea paucis, et precipua qua conferebant 
jura, exponamus, ab egregio scriptore sequentia mutuamus. « Les ha- 
» bitans d'une ville, verba sunt Abbatis de Mably, suivant qu'ils 
» furent plus habiles ou eurent affaire à des seigneurs plus humains 
» ou plus intelligens , obtinrent des chartes plus avantageuses. Dans 
» quelques villes on fixa les redevances et les tailles que chaque 
» habitant payerait désormais à son seigneur. Dans d'autres , on 
» convint qu'elles n'excéderaient jamais une certaine somme qui fut 
» reglée. On determina les cas particuliers, dans lesquels on pour- 
» rait demander aux nouvelles communautés des aides ou subsides 
» extraordinaires. Quelques-unes obtinrent le privilége de ne point 
» suivre le seigneur à la guerre; d'autres de ne marcher que quand 
» il commanderait ses forces en personne, et presque toutes de ne 
» le suivre qu'à une distance telle, que les hommes commandés pour 
» l'arrière ban, pussent. revenir le soir méme dans leur maison. — 
» Les villes devinrent, en quelque sorte, de petites républiques ; dans 
» les unes les bourgeois choisissaient eux-mémes un certain nombre 


nm al en suit he 


(143 ) 
» d’habitans pour gerer les affaires de la communauté; dans d'autres, 
» le prevöt ou le juge du seigneur nommait ces officiers, connus sous 
» le nom de maires, de consuls ou d’echevins. Ici les officiers en place 
» désignaient eux-mémes leurs successeurs ; ailleurs ils présentaient 
» seulement à leur seigneur plusieurs candidats, parmi lesquels il 
» élisait ceux qui lui étaient les plus agréables. Ces magistrats 
» municipaux ne jouissaient pas partout des mémes prérogatives; les 
» uns faisaient seuls les rôles des tailles et des différentes imposi- 
» tions; les autres y procédaient conjointement avec les officiers de 
» justice du seigneur. Ici ils étaient juges, quant au civil et au cri- 


` » minel, de tous les bourgeois de leur communauté; là, ils ne ser- 


» vaient que d'assesseurs au prevöt, ou n'avaient méme que le droit 
» d'assister à l'instruction des procès. Mais ils conféraient par tout 
» le droit de bourgeoisie à ceux qui venaient s'établir dans leur ville, 
» recevaient le serment que chaque bourgeois prétait à la commune , 


` » et gardait le sceau dont elle scellait ses actes. — Les bourgeois se 


» partagerent en compagnies de milice , formerent des corps réguliers , 
» se disciplinérent sous des chefs qu'ils avaient choisis, furent les 


 » maîtres des fortifications de leur ville, et se gardérent eux- 


» mémes” (291). 

Sic itaque communic novus esse coeperunt existendi modus civitatum, 
que jam non amplius, ut antea, gregem servorum vel manumissorum 
vel hominum semiliberorum eomprehendebant, sed in quibus populus 
eum ecclesiasticis et nobilibus tertium reipublice statum efformabant , 
justam imperii civilis habebant normam, et una eademque mens omnes 


 animabat, boni scilicet publici ardor et ingenium libertatis, qua ipsos 


propius ad thronum, omnis potestatis centrum , accedere permitteret , 
et solum armaret in eos, qui eorum libertatis hostes, et ipsis Regibus 


 formidolosi essent. Ab eo tempore incredibile dictu est, quantum illæ com- 


munitates urbanze sensim dignitate, prosperitate, splendore et potentiá 
increverint. Allecti maximis privilegiis, ad eas catervatim. ruricole opifi- 
ces. et extranei confluebant, ut in ipsas suam industriam, artem, scien- 
tias et divitias transferrent, libereque expanderent. Ab eo igitur tempore 


( 144 ) 

multarum urbium Belgicarum termini propagari, et earum pleræque 
muris, qui antea lutei fuerant, lateritiis cireumcingi coepte sunt. Pariter 
ab eádem epochä originem duxerunt beffreda ( beffrois , quippe unam 
ex præcipuis prerogalivis communiarum  constituebant,) fora tecta ; 
(halles), et alia ædium publicarum, cum sacrarum , tum. profanarum, 
monumenta, quz in hodiernum usque diem civitates nostras adornant. 
Talis fuit ea felix, ex institutione communitatum urbanarum nata, in 
ordine politico conversio rerum, et quà tandem universum Belgium, sed 
in primis Flandria, una ex florentissimis totius Europa rebuspublicis 
evasit (292). 4 

Foret hic locus parum fusius explanandi novæ legislationis, cum civilis 
tum criminalis, capita, et meliorem administrandæ justiliæ ordinem , 
quem communiz introduxerunt. Verum id nos longius duceret. Breviter 
tantum dicemus, quod, quum antea nulla -provocatio a tribunali baro- 
num fieri potuisset, jam ab inferioribus praefectorum judiciis ad judicia 
superiora, presertim patrie Principes, provocare liceret. Nam Scabino- 
rum quidem , qui magná auctoritate pollebant, judicia a supremis 
Principum judiciis ab eo inde tempore infringi solita fuisse satis constat. 
Caeterum vero minora oppida ad majorum civitatum judicia non raro 
provocasse, quin in causis dubiis fuisse obligata, ut horum sententiam 
'expeterent, eeque manifestum est (293). Quod vero magis ad ipsam legum, 
tam civilium , quam poenalium lationem spectat, in utramque partem. 
increyisse et jurium naturalium et humanitatis imperium, ex illarum 
chartis clare perspicitur (294). De his plura, propter earum numerum 
et differentiam, hoc loco non attinet dicere: haud inutile tamen videri. 
poterit, ut ad calcem operis nostri notitiam subjiciamus auctorum , qui 
accuratä serie communiarum Belgicarum, et aliarum urbium immunium, 
instrumenta assignayerunt, quibus illae fusius describuntur (295). 


( 145 ) 


CAPUT SECUNDUM. 


DE MOMENTO BELLORUM SACRORUM IN AGRICULTURAM, INDUSTRIAM , NAYIGA- 
TIONEM ET COMMERCIUM. 


SL 


De Agriculture et Industrie incrementis. 


. Postquam vidimus, quomodo ope Bellorum Sacrorum populi sensim a 
servitute ad libertatem pervenerint, proximum esse videtur, ut expona- 
mus, quænam beneficia ex ipsà libertate societas ceperit. 

Atque neminem esse existimamus, qui ausit in dubium vocare, quin 
gens rustica, simul ac dura servitutis vincula, que non animum minus, 
quam corpus, in terram deprimere solent, exuere coepit, totà mente 
agriculture, cujus antea nullus honos nec pretium habebatur, incu- 
buerit. Est enim, teste Tullio, omnium artium prima et utilissima , 
quà nihil melius, nihil uberius, nihil dulcius, nihil homine libero dig- 
nius æstimari potest. Et profecto agrorum cultura, que ab invasione inde 
Normannorum, sæculo IX, elanguerät, et quam servi, nec ab ingenio, 
nec a disciplinis instituti, minime ita exercere poterant, ut societatis ne- 
cessitatibus satisfieret , seculis XII et XIII tantopere floruisse legitur, ut 
agri, qui adhuc paulo ante et aquis et vepribus squalidi jacebant, tum 
late frugibus operti conspicerentur. Quippe jam non minus curabant 
Belgarum Principes, ut ei omnibus modis consulerent, quam ipsi privati 
homines operam dabant. Sic Theodoricus Alsatius, Flandriæ Comes, anno 
MCLXI maximis privilegiis non colonos modo suos stimulare, verum 
etiam alienos dominorum hospites allicere conatus est; ut 77^astinam, 
campum desertum prope Turnas; in terram arabilem redigendam susci- 
perent. Paucis deinde annis post filius ejus, Philippus, limosissimam pa- 
ludem, que per septingentas circiter mensuras illuviem diffundebat , 
propriis sumptibus exsiccari jussit; et in frugiferum solum transformavit. 

19 | 


( 146 ) RENTE 

Post eos anno MCCX XXII Henricus Lovanii Comes, Senior Grimbergæ, 
et alii quam plurimi idem consilium ceperunt, ut omnem late sabulosam 
et horridam dumis ditionis sue tellurem ad culturam redigerent. Quid - 
autem plura! anno MCCXL nullus in universo Belgio locus erat, ubi 
quotidie jejunæ terra in terram fertilem non converterentur (296). 

Est autem altera causa, immediate a Bellis Sacris petenda, que ad 
promovendam agriculturam plurimum contulit. Nimirum jam supra me- 
moravimus, multa bona immobilia, praedia , agros, silvas, nemora, loca 
paludosa, arenosa, sterilia, a eruce signatis passim monasteriis fuisse 
donata, vel vendita, vel oppignoratione relata in eorum potestatem. Illis 
incredibile dictu. in quantum facti ditiores monachi, in primis Cister- 
ciensis ordinis, tam in Belgio, quam in aliis Europe partibus, coenobia, 
velut novas colonias, multiplicare coeperint. Quandoquidem vero , ad 
vitam pie magis atque tranquillius Deo et religioni dicandam, ab omni 
strepitu. procal remoti vivere cupiebant, plerumque talia loca eligebant, 
que ab omni aliorum hominum societate magis sejuncta , et per hoc 
ipsum inculta, et natura ita sepe. erant horrida, ut feris animantibus 
potius, quam hominibus destinata viderentur. Hinc igitur illi: manus uti- 
libus ad agriculturam operibus non adeo admovere. coacti sunt, quam 
ea spontaneà quidem voluntate susceperunt, ut naturam statui hominibus 
commodiori inservire cogerent. Quin non deesse exempla testantur 
. scriptores, quod rogaverint a Principibus et obtinuerint loca deserta, ut 
nempe evellerent et exstirparent truncos, pararent agros, foderent fos- 
sas, facerent sepes, aquæductus ad molendina, quærerent lapides ad 
structuram , et argillam. Ita « quantum operis navaverint in Belgio, 
» verba sunt clariss. Regenbogii, in fossis ducendis, in viis muniendis , 
» quibus. nihil mereature utilius, in maris ferocià aggeribus compri- 
» mendá, in paludibus exsiccandis, in vallium planitie aggestà humo 
» exaggerandà , in molis exstruendis et fornacibus ad lateres coquendos, 
» dici prorsus nequit. Que et alia plura, monachorum sodalitiis accepta 
» ferenda, eo majoris sunt estimanda, quo magis privatorüm. potentiam 
» plerumque tunc temporis excedere solebant; vel ab aliis neglecta, aut 
» despicatui sunt habita, licet, teste experientià, cum salute publica 
» arclissime sint conjuncta." 


— ——— ——————— — 
s- 


( 447 ) 

Porro sic ope Bellorum Sacrorum opibus auct}, monastici non agri- 
culture tantum, verum etiam opificiis, quz noverant, promovendis, 
operam dederunt. Nam ex Orderico Vitali intelligitur, Abbates coeno- 
biorum, partim ad coenobii necessitatibus satisfaciendum , partim ut 
afllictis adversus vexationes dominorum tutum asylum præberent, ad se 
quoscumque artifices arcessivisse , fabros, tam lignarios, quam ferrarios, 
sculptores et aurifabros, pictores et cæmentarios, qui certatim ad eos 
confluentes, sollicite, quod eis jussio senioris injungebat, operabantur. 
Præbuit hoc plerumque initium ingentibus villis, pagis et oppidis circa 
monasteria, sub quorum umbrä artifices non. minus rem familiarem 
acquirere poterant, quam egregie protegebantur (297). 

. Haec tamen industrie initia, pro temporum et locorum. ratione, per- 
magna esse non poterant. Quamdiu enim sejunctim et dispersa per villas 
exercebantur , rerum, vite agresti necessariarum , usum non excede- 
bant. Ab eo autem inde tempore, quo civitates immunitatibus donari et 
communitates urbane erigi coepte sunt, amplior ipsorum exercitationi 
campus et eorum perfectioni via patuit. Enimvero maximis, ut alibi 
diximus, privilegiis allecti, ad eas incredibili multitudine se opifices con- 


` tulerunt, et in eas introduxerunt æmulationem, ut alios alii ingenii 


pre ræcellentià antecellerent, ut majores e labore suo fructus perciperent. 
t magnitudinem incrementi, ad quod Belgarum industria per sæcula 
XIII et XIV sensim pervenit, mente assequamur, lubet quædam enar- 
rare, quibus vix etiam fides posset adhiberi, nisi passim in historiis, - 
fide dignissimis, consignata essent. Sic in primis Lovanium quatuor millia 
machinarum fabrilium telis canabinis laneisque texendis, et collegium 
opificum, propria jurisdictione celeberrimum , quadragies et octo mille 
hominum. habuisse legitur. Gand: vero ejusdem generis instrumentorum 
quadraginta millia numerabantur, et Brugis, preter immensum nume- 
rum aurifabrorum et. aliorum artificum, soli textores virorum quinqua- 
ginta mille summam. expleverant. Longum foret fusius exponere et alia 
industrie genera, que in singulis Belgarum. urbibus exercebantur. 
Omnium. tamen. precipua erat fabricatio lanarum, cui universa Flan- 
dria, Brabantia, Hannonia, Hollandia, Zelandia, Frisia et Gelria operam 
impendebant (298). 


( 148 ) 

Quod vero attinet ad industrie opera, que, Bellorum Sacrorum tempore 
ex Oriente in Europam translata, Belgarum ingenia exercuerint, ne in 
minutiorem et inutilem forte investigationem incidamus, audiamus ee 
renium : « L heureuse influence des croisades sur l'industrie et le com- 
» merce des Européens , consista moins en ce qu'elles introduisirent de 
» nouveaux articles naturels et artificiels, qu'en ce qu'elles rendirent 
» plus général l'usage de ceux qui étaient déjà connus. Les étoffes 
» de soie, les épices, les parfums et les autres trésors de l'Orient, 
» étaient connus en Europe dés le siècle des Carlovingiens. Mais on 
»ne les voyait qu'à la cour des Princes ou dans les demeures de 
» quelques grands. Dés que par les croisades les villes furent deve- 
» nues des centres d'activité, de commerce et de richesses, ce luxe, 
» auparavant reservé aux Cours, s'étendit de toutes parts ; le genre 
» de vie éprouva un notable changement dans tous les étages de la 
» société. La manière de se vétir, de se meubler, de se nourrir, 
» devint autre, sur-tout depuis le commencement du quatorziéme 
» siècle. L'architecture, jusque là grossière, prit une face nouvelle ; 
» et le noble, le prélat, le marchand européen , qui avaient vu les 
» magnifiques demeures des Orientaux, ou méme seulement celles des 
» Italiens, supérieures à celles des autres Occidentaux , voulurent à 
» leur retour s'en construire de semblables, et ne se ttp teer 
» de humble toit de leurs pères. 

» Qu'on ne pense point cependant, que nous voulions ici donner à 
» entendre que ces jouissances nouvelles étaient en elles-mémes des 
» bienfaits pour l'Occident. Non, sans doute, ce qui en était un réel, 
» c'était le rédoublement d'industrie et de travail; le nouvéau mouve- 
» ment qui agitait l'humanité, la communication qui s’établissait par 
» ce moyen entre les peuples, le changement dans les maurs qui en 
» devenaient plus douces, les progrés des connaissances qui s'éten- 
» daient et se perfectionnaient. Les nouveaux besoins dont les 
» hommes contractaient lhabitude, les engageaient à de nouveaux 
» emplois de leurs forces, car ils sentirent bientót que pour jouir il 
» fallait travailler; ils ne caleulérent point d'abord à qui en reve- 


( 149 ) 

» nait le plus de profit; ils ne s'embarrassérent point de la quantité 
» de leur numeraire et du calcul étroit de la balance de leur com- 
» merce; mais ils s'efforcérent de produire des articles d'échange ; et 
» bientót les produits industriels de l'Italie, de la France, des 
» Pays-Bas, de l'Allemagne se débitérent en Orient. En un mot, 
» on laissa faire les peuples et ils surent faire ce qui leur convenait. 
» Car, en général, les hommes ne font jamais mieux que quand on 
» les laisse faire”? (299). 


S IL 
Incrementa Navigationis et. Mercaturæ. 


_ Bella Saera, maximis exercitibus per duo ferme secula in Orientem 
trajectis » egregiam occasionem exstitisse ad rem nauticam perficiendam , 
et itinerum maritimorum audaeiam augendam , per se manifestum 
est. Ante ipsa omnis Europzorum navigatio continebatur intra fines 
Mediterranei maris, et quarumdum Asie et Africæ orarum, que ad 
ipsum adjacebant. gud. hac in parte spectat ad Belgas, nos eos seculo 
XI haud aliä de causä maria adiisse reperimus, quam ut illa piraticá _ 
infestarent. De hac locuti sumus, dum Bellum primum conscribebamus, 
quo scilicet Flandri, Antverpienses, Hollandi, Frisones, tandem rapina- 
rum suarum poenitentes , cruce apud. Ts assumptä, vela Hieroso- 
lymam fecerunt. Ab eo vero tempore quantum apud eos navigatio ce- 
perit incrementum, testantur frequentes classes, quibus per singulas 
expeditiones maria trajecerunt. Et quoniam in singulis omnem appara- 
tum accurate describere eonati sumus, hoc loco eadem repetere inutile 
arbitramur, ut inde rei, in quà nune tractandà yersamur, lux quedam 
affulgeat. Id unum ad progressum, quem Belge in re nauticà pre 
finitimis gentibus fecerunt, intelligendum, animadversu dignum est, 
quod cum Gallie Reges et Imperatores Germanie vel terrestri itinere 
vel conductis Genuensium et Venetium navibus in Orientem BT 
rent, Flandri, Hollandi , Frisones propriis. classibus. utebantur, et, per 
Galliam , . Hispaniam et Lusitaniam circumvecti., viam Asie tenebant. 


( 150 ) 


Ne tamen existimet quis, incrementa navigationis Belgarum ab ipsis 
adeo expeditionibus sacris esse repetenda , quam a frequentiori potius 
commercio, quod ille ‘cum omnibus orbis terrarum populis aperue- 
runt. Enimvero, quie primum pietatis causa suscepta fuerant itinera 
transmarina, brevi cum lucri faciendi cupidine juncta fuerunt. Id vir 
clariss. De Guignes in doctissimá dissertatione luce clarius demonstra- 
vit (300). Unde, quum hoc egregium augmentum mercaturæ conferret 
eodem tempore necessario contulit ad navium numerum, quibus ea 
exerceretur, multiplicandum. 

Videntur autem in primis relationes, quas per Bella Sacra Flandren- 
ses cum Venetis et Genuensibus, ad ea tempora omnium maritimarum 
gentium potentissimis, habuerunt, plurimam tribuisse occasionem , ut 
rem ipsorum nauticam meliorem facerent. Et creverunt ee presertim 
postquam Balduinus, Flandrie Comes, Imperator Constantinopolis creatus 
fuerat. Verumenim vero omnium utilissima impulsio, quam ope Bello- 
rum Sacrorum navigatio accepit, dicenda est inventio pyxidis nautice , 
que itinera celeriora reddidit, et ad remotissimos Oceani totiusque 
orbis terrarum tractus penetrare nautas permisit. De tempore ejus in- 
ventionis inter doctos non ita convenit; alii quippe perdurantibus Bellis, 
alii non multo post, quam finita erant, eam factam fuisse contendunt. 
Quomodocumque autem se res habeat, id certo constat, usum ejus in 
arte navigandi Europeos didicisse ab Orientalibus, qui eum antea soli 
exploratum habebant. Et sive ejus cognitio immediate, sive mediate 
tantum a sacris expeditionibus repetenda sit, illud quoque verissimum 

t. ipsam navigationem et commercia frequentia , que Bellis Sacris 
inter omnes gentes aperta fuisse diximus, pariter egregiam exstitisse 
‘occasionem, tum ut illius usus citius propagaretur, tum ut ars, tam 
desiderata tamque utilis, ad maturitatem perduceretur. — 

Quemadmodum itaque perpetua illa gentium inter se relatio ope Bel- 
lorum Sacrorum navigationi præcipuum adjecit incrementum , ita quo- 
que, ut jam monuimus, ea mercaturæ fundamenta stravit, et ad maxi- 
mum propo culmen evexit. Videretur hoc loco, oportere, ut prius 
quam de eå agamus, paucis saltem exhiberemus, quis seculo XI ejus 


i at u re à. ni, 


EEE EEE EEE En ne mn ee mE tL 
. ; 


(451 ) 
status fuerit in Belgio, ut melius sentiatur , quantam. dein, immutatio- 
nem. subierit. Sed foret iterum nobis. tristissima publicae rei imago des- 
cribenda, et neminem esse existimamus, qui aliquam ejus , rationem 


. haberi potuisse putet. per. tempora anarcbig , quæ, Bella ‚Sacra anteces- 


“Amimadverti tamen potest, quod plerique, agresti more vitam degen- 
tes, aliorum populorum. vivendi normam ignorabant, ‚et tenuissimo victu 
cultuque contenti. vivebant,- Igitur omne. commercium, quod adhuc 
exercebatur, maximam partem rerum, ad vitam necessariarum, usum non 
excedebat, et. sepius intra limites cujusque provinciæ continebatur. 

Quae quum. ita essent, satis intelligitur , fieri non potuisse, ut Bella 
Sacra: tot. variarum gentium vivendi modum , facultatem atque. luxum 
cruce-signatis exponerent, et ipsos ad res eas in usum suum commo- 
diorem et lautiorem conyertendas non impellerent. Fuerunt hec itaque 
initia commercii cum exteris populis; unde ut omnibus modis utilitatem 
caperent, christiani bellatores, cum in Orientem proficiscerentur; sed in 


` primis Ptolemaidem, que. ab omnibus omnino orbis partis gentibus ne- 


gotiandi causà frequentabatur, naves suas omni genere metallorum tela- 
rumque, cum ex cannabi, tum e Jana contextarum, onerabant. 

Porro jam etiam inde a primá expeditione Gothofredus Bullionensis, 
Rex Hierosolymz , commercio christianorum foedere cum Arabibus egre- 
gie. prospexerat. Videntur quidem in eo exercendo præ cseteris Antyer- 
pienses, quum. ab eis militie suse primitias collegisset , singularibus pri- 
vilegiis fuisse donati; at in universo, cum sub eo, tum sub ejus suc- 
cessoribus ‚omnes Brabantim et Flandriæ civitates , quarum regionum 
Duces. Comitesque arctissimo amicitiæ, consuetudinis et sepe consangui- 
nitatis. vinculo cum, regni Hierosolymitani moderatoribus jungebantur , 
frequentiori cum ipsis commercio, maximos ex Oriente mercaturæ fruc- 
tus ceperunt (301)... -. 

Ut. vero. Balduinus, -. Flandriz Comes, Imperator Constantinopolis 
creatus est, incredibile dictu est, ad quantum apud nos mercatura fas- 
tigium divitiarum atque glorie increverit. Tum enim potissimum. Belgicæ 
mayes frequentius portus mediterranei maris et Archipelagi invisere, 


( 152 ) 


Itali in Flandriam descendere, opificia nostra permagni æstimari, nobi- 
litari, et per omnes marium tractus, que Europam et Occidentem 
Asie alluunt, circumvehi (302). 

»E Flandriä, inquit Gramayus , exteri educebant equos mole spe- 
» cieque præstantes, boves opimos, butyrum perquam sapidum caseum- 
» que multiplicem , aleces tum conditaneos, tum fumo duratos, diver- 
» sissimosque ex mari pisces salitos: pannos laneos lineosque et tapetes 
» rarissime varietatis et elegantiæ, picturas mirificas; quidquid denique 
» arte manuarià excogitari conficique poterat, tam defusà celebritate, ut 
» seu orbis compendium haberetur et Flandrie nomen per eam occasio- 
» nem totam Belgicam offuscaverit suumque in nomen transcripserit." 

Fruebantur Flandri singularibus privilegiis in Anglia, Gallià; et com- 
mercium pariter ingens cum Germania gerebant. Que autem illi atque 
reliqui Belge objecta mercature ab exteris mutuabant, ea longum foret 
enumerare. Nam quam diversa ea fuerint, vel inde poterit dijudicari , 
quod in urbe Brugensi, que emporium universe Europe facta erat, 
seculis XIV et XV sequentes populi, quibuscum negotium exercebatur, 
habitabant: Britanni scilicet, Galli, Lusitani, Navarr&i, Orientales, Ve- 
neti, Lucenses, Scoti, Hispani, Castillani, Arragoni, Hanseatici, Can- 
tabri, Florentini, Genuenses, Mediolanenses, Hiberni et Turcæ. Quid 
quod tanti mercatnra in Belgio æstimabatur, ut eam quoque nobiles 
factitarint. Sic de Florenti Bertholdo e familia nobilissimâ celeberri- 
-máque, legitur, eum commercium egisse per universum Orientem , et 
apothecas ditissimas in Ægypto aliisque regionibus habuisse. l 

Forent autem et alia multa dicenda, si fusius aliarum urbium Belgi- 
carum et provinciarum merita de mercaturà exponeremus. Porto sat 
superque de hoc capite dictum arbitramur, atque omnibus adhiberi 
posse hzc verba  Roberisonii: «..... L'étendue et le succès de ce 
» commerce firent naítre parmi ce peuple une habitude générale d'in- 
» dustrié, qui fit pendant long-tems de la Flandre et des provinces 
» adjacentes , le pays le plus riche > le’ plus sera et le mieux cul- 
» tive de l’Europe.” won ! 


Se ee ee 


( 153 ) 


CAPUT TERTIUM. 
DE MORUM EMENDATIONE A BELLIS SACRIS REPETENDA. 


Quodnam fuerit ingenium seculi XI, quo, uti maxima Europe po- 
pulorum pars, ita quoque Belge ab omni bene moratarum gentium 
cultu atque disciplinà defecerant, in prolegomenis nostris exposuimus , 
et satis potuit intelligi ex his, quæ hactenus in secunda parte con- 
seripsimus. Bella autem Sacra, qu tantopere politice rei faciem im- 
mutavere, variis ex causis etiam necessario ingentem effectum in mores 
habuerunt. Et in primis accidere profecto non potuit, ut cruce-signati 
per duo fere secula tot variarum civitatum et gentium, cum Italicarum, 
tum Græciæ et Orientis, mores, ingenium, instituta et opes prope intue- 
rentur, et ex nativà sua rusticitate, quin dicam barbarie, non emerge- 
rent. Audiamus eà de re viri doctissimi testimonium. « IZ était impos- 
» sible, (scribit Robertsonius) gue des croisés parcourussent tant de 
»pays, qu'ils vissent des loix et des coutumes si diverses, sans ac- 
» quérir de l'instruction et des connaissances nouvelles. Leur vues 
» s'étendirent , leurs préjugés s'affaiblirent, de nouvelles idées ger- 
» mérent dans leurs tétes; ils virent en mille occasions combien leurs 
» meurs étaient grossiéres en comparaison de celles des Orientaux 
» policés ; et ces impressions étaient trop fortes pour s'effacer de leur 
» mémoire lorsqu'ils étaient de retour dans leur pays natal. D'ailleurs, 
» il y eut, pendant deux siècles entiers, un commerce assez suivi 
ventre l'Orient et l'Occident; de nouvelles armées marchaient con- 
» tinuellement d' Europe en Asie, tandis que les premiers aventuriers 
» revenaient chez eux et y rapportaient quelques-unes des coutumes 
» avec lesquelles ils s'étaient familiarisés par un long séjour dans 
» ces terres étrangères. Aussi l’on peut remarquer que, méme peu 
» de temps apres le commencement. dcs Croisades, il y eut plus de 
» magnificence à la Cour des Princes, plus de pompe dans les cé- 
» rémonies publiques, plus d'élégance dans les plaisirs et dans les 

20 


( 154 ) 
» féles; le goút méme des aventures devint plus romanesque et s’ac- 
» crüt sensiblement dans toute Į Europe” (304). 

Deinde vero exstinctio servitutis, concesse urbibus libertates et pro- 
pagatum imperium mercaturæ, qua merito humanitatis mater dicta est, 
quantopere omnia, ut vidimus a Bello Sacro repetenda, ad morum 
emendationem contulerint, non est quod demonstretur. Enimvero quam- 
diu maxima societatis pars adflicta sub servitutis jugo tenebatur, quum 
per eam omnis animi magnitudo et generositas exstincta essent, mores 
nihil nisi quod vile atque turpe spirare poterant. Et profecto mores 
universe fuisse humaniores a tempore, quo civitates immunitatibus do- 
nari et in eis artes et opificia exerceri coepta sunt, omnia historia mo- | 
numenta passim testantur. Porro quantum equester ordo, qui ad viduas 
pupillosque contra oppressores tutandos institutus, præcipuum suum 
incrementum atque decus a sacris expeditionibus accepit, inservierit 
ad majorem magnanimitatem moresque generosiores invehendos, silentio 
preteriri nequit. Equestris nempe ordinis qualitates. distinctive erant 
humanitas, animi fortitudo, justitia atque decus, quibus hec salutaris 
institutio, illis temporibus, tamquam arbor frugifera, late florentes 
ramos suos extendit et fructus uberrimos in gremium societatis effudit. 

Denique morum humanitati egregie consultum fuit a Romanis Pon- 
tificibus, dum, Belli Sacri causä, Treugam sive pacem Dei, que certis 
diebus privatarum et publicarum injuriarum ultionem vetabat, communi 
legi nondum sancitam, auctoritate sua per omnem Europam confirma- 
verunt. Qua re quanta quamque innumera odia, simultates et inimici- 
tias, quibus in dies fraternà nece dextre cruentabantur, prepediverint, 
incredibile dictu est. Huc quoque redeunt edicta eorumdem Pontificum, 
quibus. forneamenta sive hastiludia, sepius cede ac sanguine notata, 
proscripta sunt et omnino tandem in desuetudinem abierunt. Ad idem 
caput referri posse videntur leges Belgarum Principum, que, cum a 
tempore renatæ libertatis ex institutione communitatum urbanarum fre- 
quentius condi cœpissent, judicia Dei, ut aiunt, ( quibus nimirum ean- 
denti ferro, cruce, singulari certamine, aliisque veritas et innocentia 
in causis ambiguis exquirebatur,) et alias prayissimas consuetudines , 


(155 ) 


quas ruditas et imperitia sæculorum ad ea usque tempora conservarat, 
sensim abrogaverunt, et tandem omnino exstirpavere. 


CAPUT QUARTUM ET ULTIMUM. 


DE ARTIBUS QUIBUSDAM PECULIARIBUS ATQUE DISCIPLINIS A BELLO SACRO 
DERIVANDIS, 


e aa 


De introductione novorum quorumdam instrumentorum mechanicorum. 


Que circa industrie opera, ope Belli Sacri ex Oriente in Europam 
translata, capite II., § 1, generalius ex Heerenio exposuimus, per- 
mittunt, ut alia quaedam paucis absolvamus, que nobis hac in parte 
dicenda supersunt. Et primum videntur Europei, non diu post primam 
expeditionem , in regiones suas introduxisse usum mole, que vento 
eircumagitur, et quam in provinciis minoris Asiz invenerant. Est quidem 
vir doctus, qui eam machinam jam ante sacras expeditiones in Oriente 
adhibitam fuisse contendat: an vero fallatur, non est hujus loci inqui- 
rere (305). Id nobis sufficit, illam in Belgio seculo XI adhuc fuisse in- 
cognitam , et, sive nostrates ejus usum acceperint ex Oriente, sive a 
populis Europe, quibuscum commercium habebant, eamdem Flandros 


Hannonosque seculo XII in rem suam conyertisse (306). 


Putantur quoque Belge, perdurantibus Bellis Sacris, a Longobardis 
et Italis, qui tunc temporis alios omnes in arte mechanicä antecellebant , 


.artem turrium mobilium in navibus ad urbes oppugnandas construen- 


darum didicisse. Et profecto Bello sexto ejusmodi ædificia a Frisonibus, 
ut suo loco descripsimus, instructa fuisse reperimus, qualia Bello quinto 
ingenio Italorum edificata, ad expugnandum Constantinopolim exhibita 
fuerunt. Quà in re id animadversione dignum est, quod ante nulla 
ejusmodi operum mentio in annalibus patrie occurrat, ab eo autem 
inde tempore in Belgio in usu fuisse legantur (307). 


( 456 ) 


S II. 
De Arte Medicá et Pharmacoped. 


Artem medicam apud nos accuratius fundatam fuisse et multum 
debere nosocomiis publicis, qua tempore Bellorum Sacrorum originem 
sumpserunt, testante Regenbogenio, medicorum omnium eruditorum 
consensu certissimum est. Scilicet primum equestres ordines, Templarii, 
S. Joannis, Teutonici, S. Marie et Lazari, consilium ceperant hospitia 
in Asià fundandi, in quibus peregrinantes longo itinere exhaustos, vel 
egrotos aut bello vulneratos, susciperent et quovis modo adjuvarent. 
Lapsu autem temporis multis opibus atque divitiis, pro summo, quo eos 
et privati et reges prosequebantur, favore, aucti, passim talia nosoco- 
mia in regionibus quoque Europæis, quo, ab itinere reduces, peregrini 
majorem sepe infestissimorum morborum, in Oriente contractorum , 
numerum adtulerant, instituere, et, post eos, ea ipsi quoque Principes 
multiplicare coeperunt. Ejusmodi ab: hospitalariis equitibus nosocomia in 
Belgio maxima frequentià fuisse condita, inde conjicere licet, quod in 
eo ditissimas possessiones habuisse, et eorum ordinibus ingenti numero 
Belgas adscriptos fuisse constat (308). Et hcet in his institutionibus non 
tam artis promovendæ, quam pietatis et amoris ratio habita fuisse videa- 
tur, ars tamen, hue usque neglecta, sensim sensimque magis exerceri 
coepta est, et ad ulteriores progressus via strata est. Ab eádem origine 
repetenda sunt laudatissima balsama , unguenta. et emplastra, que ubi- 
que maximopere in usu sunt. i 

Cæterum virorum doctorum opinio est, atalera ati per Bella Sacra 
cum Arabibus commercio. scientiam pharmacopæam, quam bi summo 
cum studio atque fructu exercebant, per cruce-signatos in Oceidentem 
fuisse propagatam. Jam ante. sacras expeditiones- Itali commercium ha- 
buerant cum Arabibus, qui ex Siciliâ vel ex Africà regiones Italie me- 
ridionales frequentare solebant, et in primis Salernitanam urbem, quae 
jam ab eo tempore scholam medicam habebat. Qua occasione illi, qui 
medicine dabant operam, probe videntur usi fuisse, ut arti consulerent. 


u 


ger 


(157 ) 


Bellis autem Sacris illud commercium increvit, et schola Salernitana per 
cruce-signatos brevi in omni Europa tantam celebritatem acquisivit, ut 
ad eam ex quavis regione ingenti numero confluxerint, alii ut sanitatem 
recuperarent, alii, scientiæ avidi, ut artem sanandi discerent (309). 


S m. 
. De Literarum et Scientiarum disciplinis. 


Postquam sacris expeditionibus sensim gentes e veteri torpore atque 
socordià, in quibus dudum velut sepulti jacuerant, ad saniorem vivendi 
normam fuerant revocati , tunc quoque demum literas atque scientias , 
quibus nihil liberali ingenio dignius est, excolere coeperunt. Frequens in 


primis cum Constantinopoli commercium Belgas accendit, quin coégit, ut 


literarum Graecarum studio incumberent. Ex eo itaque potissimum tem- 
pore schole apud nos majori numero oriri et ingentes bibliothecae. for- 
mari, ex quibus doctrinarum avidi, velut ex uberrimo fonte, scientiam 
haurirent. Scientiarum vero, quas nondum patria suppeditabat, cupidi, 
Belgici juvenes se conferebant in Italiam vel in Galliam, unde reversi, 
principia juris et artis medic cum civibus suis communicabant (310). 
Alii exemplo exciti poétarum Provincialium et Suevicorum ( Trouverres , 
Troubadours, Minnesenger), qui coram Principibus et ecetu virorum 
matronarumque nobilium arte poeticä inter se contendebant, poësin quo- 
que coeperunt exercere. Prima ejus lux affulsit in Flandrià et in Hol- 
landia circa medium seculum XIII; in quibus regionibus eam primi viri 
Wilhelmus Utenhovenius, Calfstafius , Noydekenius. et Nicolaus 
van Brechten coluisse leguntur. Post eos vero quoque brevi scriptores 


-historici, cum sacri, tum profani, surrexerunt, quorum in numero 


ante alios.Jacobus Maerlantius, Melissus Stocke et Jacobus van Helu 
maximis a posteritate laudibus celebrati sunt (311). 


(158 ) 


ANNOTATIONES (5. 


(1) Paul. Æmil., Hist. Francor., L. IV. c. de Phil. I. ed. Basileæ, p. 105. - 

(2) Heeren, Essai sur linfl. des Croisad., p. 1. 

(5) «N’apereevoir dans les Croisades (verba sunt de Chateaubriand,) que des 
pelerins armés qui courent délivrer un tombeau en Palestine, c’est montrer une 
vue très-bornée en histoire. Il s'agissait, non-seulement de la délivrance de ce Tom- 
beau sacré, mais encore de savoir qui devait l'emporter sur la terre, ou d'un culte 
ennemi de la civilisation, favorable par systéme à l'ignorance, au despotisme, à 
l'esclavage, ou d'un culte qui a fait revivre chez les modernes le génie de la docte. 
antiquité, et aboli la servitude? Il suffit de lire le discours d Urbain Il (a) au 
concile de Clermont, pour se convaincre que les chefs de ces entreprises querriéres 
n'avaient pas les petites idées qu'on leur suppose, et qu'ils pensaient à sauver le 
monde d'une inondation de nouveaux Barbares.” Itiner. de Paris à Jérusalem, 
edit. de Brux. 1821, T. IL p. 270. 

(4) Vid. Wilh. Tyr., L. Le. 2, 5, 6, 10. Michaud, Hist. des Croisades, T. I. 
p. 22, 25, 36, 41, 44, 100, 101. 5"* édit. Paris, 1819. 

(5) Le Beau, Hist. du Bas-Empire, L. LVL n. 54. 

(6) Vide in primis eorum ex Africa in varias Italie partes descensiones, bella, 
deprædationes et imperium a medio seculo VII usque sub finem seculi X, 
apud eumd. op. c. L. LX. n. 6; L. LXI. n. 2; L. LXIIL n. 28, 61; L. LXVIII. 
n. 50, 51; L. LXXI. n. 16, 48; L. LXXVII. n. 45. Tacemus ipsorum iisdem tem- 
poribus progressus in Hispaniis, et qua audacià, superatis Pyrenæis, sub Carolo 
Martello usque in Galliam penetraverint. 

(7) Regenbogen, Comment. de Bello Saero, p. 2, 5. 

(8) Le Beau, op. c. L. LXXVIII. n. 52; L. LXXXI n. 1; L. LXXXIII. n. 52. 
Heeren, p. 54. Michaud, T. L p. 71, 74. Van Kampen, Proeve eener geschied. 
der Kruistogt. D. I. bl. 51 - 55. 


(*) Quoniam, finito opere nostro, in revisendis fontibus comperimus, nos nimiä sollicitudine 
ductos, ad singula, qua conscribebamus, in probatissimis auctoribus assignanda , notationes 
nomumquam preter necessitudinem multiplicavisse; earum quasdam , ubi id absque confusione 
fieri potuit, in hac tabellà in unum contraximus. 

(a) Vid. in collect. Bongarsii, Wilh. Tyr. L, I. c. 15. Fulch, Carnot, p. 545. Rob. Mon. p. 51. 


(459 ) 


(9) « On voudrait envain se le dissimuler , il y a quelque chose dans notre 
cœur qui nous fait aimer la gloire; l'homme ne se compose pas absolument de 
caleuls positifs pour son bien et pour son mal, ce serait trop le ravaler......” De 
Chateaub. op. 1. p. 273. 

(10) Conf. Michaud, T. L p. 9; Heeren, p. 199. 

(11) Heeren, p. 10. 

(12) Vid. Michaud, T. T. p. 79, 82, 83. 

(15) Conf. Gibbon, Hist. de la déead. de l'empire Rom. Paris, 1819, T. XI, 
ch. 58. p. 286. Heeren, p. +98 vie. 

(14) Heeren, p. 11. i 

(15) « Ce n'était plus pour son intérêt, pour son avantage, que le guerrier . 
chrétien allait combattre; c'était pour l'honneur de sa foi, pour l'église dont il 
était membre, pour Jésus-Christ, pour Dieu lui-même. Ainsi (et les objections 
particulières ne peuvent fournir ici une objection valable) le chevalier apprenait à 
dédaigner son interöt personnel, et à reconnaître quelque chose de plus digne , de 
plus haut, à quoi il dévouait toutes ses forces et sa vie. — Cette noble élévation 
au-dessus de l'intérêt privé, ce dégagement de toute vue personnelle , est et sera 
éternellement le signe qui distinguera ce qui est grand et généreux , de ce qui est 
vulgaire et peu digne d'admiration." Heeren, p. 200. 

(16) Vid. Epist. Alexii Comnen. Imperat. C. P. ad Robert. Flandr. Com. apud 
Martenne et Durand, Thesaur. nov. Aneed. T. I. col. 267. 

(17) « Le droit d'une juste défense comprend sans doute celle de nos alliés 


. civils et spirituels; il dépend de l'existence réelle du danger, et ce danger est 
plus ou moins pressant en proportion de la haine et de la puissance des ennemis;..... 


on ne saurait nier que les Mahométans n’asservissent les églises d Orient sous un 
Joug du fer; que, soit en paix, soit en querre, ils ne s’attribuent de droit divin 
et incontestable, l'empire de l'univers; et que les conséquences nécessaires de leur 
croyance ne menacent continuellement les nations qu'ils nomment infidèles, de la 
perte de leur religion et de leur liberté. Dans le onzième siècle, les victoires des 
Tures faisaient craindre avec raison cette double perte. Ils avaient soumis en 
moins de trente ans tous les royaumes de l'Asie, jusqu'à Jérusalem et U Helles- 
pont, et l'empire Gree semblait pencher vers sa ruine. Indépendamment d'un 
sentiment naturel d'affection pour leurs frères, les Latins étaient personnellement 
intéressés à défendre Constantinople , la plus puissante barrière de l'Occident , et 
le privilège de la défense doit s'étendre aussi légitimément à prévenir qu'à re- 
pousser une invasion.” Gibbon, L. c. c. p. 276 - 278. 


( 160 ) 


(v8) Michaud, T. I. p. 76 ~ 79. Van Kampen, D. I, bl. 58 in fine, et 59. 

(19) Anne Comnene Alemias, edit. Possini. Parisiis MDCLI, L. I. p. 9 - ao. 

(20) Vid. Collect. Concil., T. XXVI. p. 660. Parisiis MDCXLIV. Baronii, Ann. 
Eccles. Ae 1095. n. IV. Guib. Abbat. in collect. Bongars. p. 475; et supra not. 16. 

(21) V. Wilh. Tyr., L. I. c. 8. Michaud, T. I. p. 79 - 80; et peculiariter pro 
regionibus Relgicis, Pluvier, Mém. cour. par U Acad. sia en 1776, $ 15-17. 

(22-23) V. Michaud, T. L p. 82-85. 

(24) V. Regenbogen, p. 7, 102, 110, 125 in fine; et passim apud alios in 
omnibus histor. huj. ætat. 

(25) Regenbogen, p. 13. 

(26) Idem, p. 8. ` 

(27) De Chateaub. op. 1. T. I. in fine; T. II. p. 290, 272, 501. 

(28) Michaud, T. I. p. 81. 

(29) Heeren, p. 6. 

(30) Idem, p. 10. De Chateaub., T. H. p. 273. 

(51) Idem, p. 14. 

(52) Belgarum nomine hac historia latiori sensu comprehenduntur Zotharingi , 
Franci et Flandrenses. Lotharingorum nomine comprehenduntur omnes, qui tunc 
temporis provincias hodiernorum Belgarum meridionales, si Flandriam ultra Scal- 
dim demas, et preterea maximam provinciarum septentrionalium partem , cum 
tractu terrarum, que ad sinistram Rheni ripam usque supra. Moguntiacum pro- 
tendebantur, incolebant. Ipsorum quoque in numero computabatür pars subdi- 
torum episcopatüs Cameracensis: at hi quidem, ut et alii recentioris Galliae 
incole, qui eádem setate Flandrie Comiti obsequebantnr, Franeorum nomine — 
recenseri possunt. Quippe tum Flandria in immensum patebat, omnesque regio- 
nes inter Samaram fluvium, Scaldim et Oceanum sub imperio suo complecteba- 
tur. Conf. Butkens, Troph. sacr. et prof. du Duché de Brab., T. I. p. 8. Dewez, 
Hist. génér de la Belg. , T. V. p. 115. édit. 1805. Van Kampen, Verkort. Gesch. 
der Nederl., D. I. bi. 52 - 56. Idem, Gesch. der Kruist., D. L 27, 79. Raepsaet, 
Analyse hist. et erit. de Vorig. et des progr. des Belg. et Gaul., T. I. p. 99. 

(55) Meyeri Annal. A» MXGVL Kron. van Vlaend., D. I. bl. 119. 

(34-35) Cf. Wilh. Tyr., L. IX. c. 5, 8. Paul. Æmil., L. c. c. p. 108. Gibbon, 
L. c. c. p. 297, 299. Heeren, p. 67. Michaud, T. I. p. 155, 154. | 

(56) Malbraneq, de Morin. et Morin. rebus, T. HI. part. I. L. IX. c. 1. p. 4, 5. 

(87) Gibbon, L. 1. c. ‘ 

(38) Conf. Wilh. Tyr., L. IX. c. 5. Guib. Abbat., L. VII. c. 22. p. 548. Rob. 


( 161 ) 


Mon. L. I. p. 55. Mabillon, Museum Italie., T. I. Bell. Saer. Hist., p. 133. 
Heeren, pi 67. Clariss. Prof. Schrant, Lof: op Godfr. van Bouillon, p. 5., et alii. 

(59-40) Malbrancq, L. c. c. pag. 5. 

(41) Vid. Molanus, Militia saera due. Brab. 

(42) Anna Comn. dleziad., L. X. p. 295, loquitur de 70,000 peditum et 10,000 
equitum. Sunt autem qui numerum copiarum 80,000 peditum et 10,000 equitum 
fuisse scribant. Gibbon, L. c. c. p. 299. Michaud, T. L p. 156. Quid quod alii 
de exercitu 200,000 hominum mentionem faciunt. Calmet, Hist. de Lorraine, 
apud Paquot, Mém. pour servir à Vhist. littér. des P.-B. , T. XML. p. 9. Hist. litt. 
de la Fr., T. NUL p. 604; et Mailly, Z'esprit des Croisades, T. III. p. 288, ap. 
clariss. Schrant, L. c. p. 89, not. 45. — 

(45) Cf. Wilh. Tyr., L. IL c. 1, 16, 22; Alb. Ag., L. IL c. 1, 19, 21, 22, cum 
aliis scriptor. in collect. Bongars; De Charron , Hist. univ. des Gaul. ow Frang. ; 
Malbraneq op. L, T. HI. part. I. L. 9. c. 1, 5, 4; et post eos recentiores omnes. 

(44) Per milites apud scriptores inferioris ætatis intelligendi. sunt nobiliores 
viri, qui militari cingulo accincti sunt, et quos nos vulgo nomine equitum 
(gallice chevaliers), appellamus. Singulis ejus generis militibus, seu equestris 
ordinis viris, in bello jungi solebant et alii note inferioris milites, tum qui etiam 
equis, tum qui pede merebant. Vid. Du Cange, Glossar. voc. miles, militare. 
De institutis equestris ordinis, et de modo aliquem ad eam dignitatem prove- 
hendi, opere pretium est consulere de Sainte-Palaye, Mem. sur lane. Chev. 
Daniël, Hist. de la milice franç., T. Y. L. IH. c. 4 Gibbon op. c., T. XL c. 58. 
p. 304. De Chateaub., Génie du Christian. , P. IV. L. V. ch. 4. 

Igitur nomine militum , in hac historiá, modo intelligendi erunt viri equestris 
ordinis, modo simpliciter milites, quo sensu vulgo accipiuntur. 

(45) Ex variis scriptoribus ingentem. nominum seriem nobis colligere licuit. 
Quoniam vero numerus eorum major est (nam plura centena complectitur ) , 
et ea novisse parum interesse existimamus; sufficiat dumtaxat auctores assignare , 
apud quos ea reperiri possunt. Cf. ergo coll. Bongars. Le Carpentier, Hist. de la nobl. 
de Cambr. et du Cambrés. , T. II. part. 4. Preuves, p. 14, 15; vel, ejus loco, Miræus 


. qui eamdem chartam tradit, in Oper. hist. et diplom. , T. II. part. 5. supp. c. 25. 


p. 1144. Dein Meyerus, Annal. A». 1096, et Malbrancq, op. et loc. nota 45, cit. 
(46) V. Winsemius, Cron. van Friesl. , bl. 127. Ubb. Emmius er. Fris. , L; VI. p.98. 
(47) V. Wilh. Tyr., L. HL c. 23. Alb. Aq., L. II. c. 14 i 
(48) Mabillon, Museum Italie., T. 1. Belli Saer. Hist., p. 154. 

(49) Malbrancq, L.-c. sup. cit., pag. 12. 
21 


( 162 ) 


(561 Mabillon. 1. L 

(51) Cf. Malbraneq, L. c. sup. 1. pag. 13, ‘cum Kron. van Vlaend., D. 1. p. 119. 

(52) Vide eorum nomina singulariter descripta apud Meyerum et Malbrancq, 
locis in nota 454 allegatis. 

(53) Præcipui fuere ex familiis nobilibus Yan Borsselen, Prairie et Van 
Arkel. V. Reigersbergen, Chron. van Zeelandt , D. II. c. 9. bl. 52. Joann. a Leydis, . 
in Annal.. Belg. Sweertii , L. XV. c. 9. Wagenaar, Vaderl. Hist., D. II. bl. 201. 

(54) Malbraneq, T. III. L. IX. c. 4. p. 17, 18. 

(55) Molanus, Militia Sacra. Due. Brab. 

(56) Malbraneq, L. c. c. p. 18. De Wassebourg, Antig. de la Gaule Belg., L. IV. 
p. 256. Wilh. Tyr., L. IX. c. 8. Michaud, T. I. p. 155, 156. | 

(57) Foullon, Hist. Leod., T. I. p. 248. 

(58) V. Wilh. Tyr., L. IL c. 2. p. 652. Alb. Aq., L. IL c. 5. 

(59) Wilh. Tyr., L. IL c. 5. Alb. Aq., L. II. c. 4, 6. Gibbon, L.c. sup.c. p. 510, 
311. Michaud, T. I. p. 157. Van Kampen, D. E bl. 98, 99. 

(60) V. Gibbon, L. c. c. p. 316. Alb. Aq., L. II. c. 8. Wilh. Tyr., L. II. c. 5. 

(61) Alb. Aq., L. II. c. 9. Le Beau, L. LXXXII. n. 43. 

(62) Accolti, De Bello a christian. cont. Barb., L. IL. 

(65) V. Wilh. Tyr., L. IL c. 6. Alb. Aq., L. IL e. 9, 10. Michaud, T. I. p. 179. 
Yan Kampen, D. I. bl. 104, 105. 

(64) Wilh. Tyr., L. II. c. 7, 8. Alb. Aq., L.II. c. 12. Ann. Comn. Alex., L. X. p. 294. 

(65-66) Wilh. Tyr., L. IE c. 8. Alb. Aq., L. II. c. 135, et Ann. wee, L. c. p. 296. 

(67) Wilh. Tyr., L. II. c. 9. 

(69) Alb. Aq., L. IL. c? 14. 

(70) Id. L. e. c. 15.. 

(71) Id. L. c. c. 16. Wilh. Tyr., L. c. c. 11. Gibbon, T. XI. c. 58. p. 519. 

(72) Gibbon, L. c. e. p. 318. ` 

(75) Ann. Comn., L. X. p. 500. Wilh. Tyr., L. IL. c. 15, 20. Alb. Aq., L. II. 
c. 18, 19. 

(74) Ann. Comn., L. e. p. 298. Rob. Mon., L. II. p. 58. Paul Æmil., p. 112. 
Le Beau, L. LXXXIII, n. 45. Michaud, T. L p. 182, 183. 

(75) Wilh. Tyr., LIL. c. 12. 

(76) V. Alb. Aq., L. IL c. 16, 17. Le Beau, L. c. n. 46. ` 

(77) Le Beau, L. c. n. 51. 

(78) De numero copiarum Flandrensium nullibi constat. Tantum dicit Alb. Aq. 
(L. IL c. 18.). Robertum Comitum advenisse cum immensis copiis. Ex historia 


xm ARMES indie “den van die nen e E n TIN Te ae aen ad un MEUM ee CC u u u REN min NP 


(1163 ) 


vero Le Beau intelligitur, amplius quam decem millia equitum in ejus exercitu 
fuisse. (Conf. n. 51. cum n. 48. L. LXXXIIL) At si ejus hac tempestate po- 
tentiam consideremus, que causa fuit, cur eum nonnullorum judicio Anna 
Comnena in histori sud magne Provincie Comitem appellaverit (v. Van Kampen 
D. I. bl 109), concludere poterimus Roberti vires hoc bello fuisse maximas, 
atque verissimum. esse quod narrant annales Flandriæ , eum videlicet et Gotho- 
fredum Bullionensem exercitus omnium longe potentissimos habuisse. ( V. Aron. 
van Vlaend., D. Y. bl. 119.) | 

(79) Dicit Le Beau, jam ante novem annos Robertum nostrum amicitiam con- 
traxisse cum Alexio; sed in eo errat vir doctus: nam fuit ille alter Robertus 
Friso, pater præcedentis, mortuus anno 1095. Id quidem ex ur ejus opere de- 
monstrari potest. (V. LXXXII. n. 24.) 

(80) V. Wilh. Tyr., L. IIL c. 1. Raim; de Ag. (in collect. Bongars), p. 141. 
Gibbon, T. XL. c. 58. p. 329. Michaud, T. I. p. 195, 194. 

(81) Michaud, p. 192, 195. Van Kampen, D. I. bl. 55, 56. 

(82) Seribunt alii 500,000 armatorum (Alb. Aq., L. II. c. 25. Matth. Paris 
Hist. major, p. 30.). Alii contra tantum de 50,000 loquuntur. At procul dubio 
graviore errore; nam Solimanus cum exercitu suo in montanis spatium decem 
milliarium occupaverat. Vid. Sanutus, Secreta fidelium Crucis , L. IL. part. 4. c. 13. 

(85) Wilh. Tyr., Le HL c. 5. Alb. Aq., L. IL c. 22, 25. Raim. de Ag., p. 141. 

(84) Baldr. Archiep. (in coll. Bongars. ) L. I. p. 7 96. Paul. Æmil., p. 115. 
Michaud, T. I. p. 195—198. 

(85-87) Peru species teli erat, sive jaculi, quod manu in hostem conjicie- 
batur. — Balista manualis (a) appellabatur gravius armorum genus, nempe 
instrumentum ligneum, arcu ferreo armatum, unde majore vi sagittæ excutie- 
bantur. Vide de his aliisque armorum generibus ejus ætatis, Muratori, Antiq. 
Italic., T. U. Dissert. 26. p. 517 - 524. 

(88-89) V. Heeren, p. 211-214. Michaud, T. I. p. 197. Mailly, p. I. p. 208, 209. 

(90-91) Accolti, L. IL. — Multo fusiorem ille exposuit orationem Solimani , 
contractiorem vero tradidit chend; T. L p. 189, 190. | 

(92) Accolti, L. IL. T 


(a) Dicit Muratorius (Antig. Italic,, T. II. p. 524.) Balistam manualem ( gallicè Z'arbaléte) 
in usu apud ltalos, seculis XI et XII Gallis fuisse incognitam. Hoc tamen armorum genus 
Gibbon, (L. XI. c. 58, p. 355.) et Michaud, (T. I. p. 196.) aliique recensent inter ea, quibus 
generaliter Franci hoc bello utebantur. At certo non dubitandum est, si verum sit, solos Italos 


hactenus ejus usum habuisse, quin eam quoque Galli et Belge à bello primo inde in rem 
suam converterint. 


( 164 ) 


(93) Idem. L. c. Scilicet ita generalem ipse ordinationem — descripsit. 

(9%) Ann. Comn. Alex. , L. XI. p. 310. 

(95-102) Conf. inter se Alb. Aq. L. IL. c. 27. Wilh. Tyr., L. IL c. 5, 4. Ac 
colti, L. H. Ann. Comn., L. XL p. 310. Michaud, T. I. p. 200. Van Kis gii) 
D. 1 bl. 125. 

Secundum plerosque historicos hoc chee cecidisse dicimus 4000 hostium. Exstat 

autem apud. Martene et Durand, ( Veter. Scriptor. ampliss. coll., T. I. col. 568, 569) 
epistola a cruce-signatis Principibus, Bohemondo, Raimondo Tolosano, Gotho- 
fredo Bullionensi et Hugone Magno, anno 1097 ex Asiá in Europam missa, ex quá 
videntur circiter 50,006 Barbarorum corruisse. Multi auctores recentiores hanc 
' tantam cladem referunt ad pugnam alteram, que, ut videbimus, postea apud 
. Doryleum commissa est. Porro literæ ille et proelium et stragem, de quibus 
nunc agimus, locum obtinuisse significant sub finem mensis Maii; quum pugnam 
Dorylei postea demum, primá nempe die Kalend. Julii commissam fuisse ex 
Wilh. Tyr. constet. (V. L. II. c. 15.) Caeterum animadverti potest iisdem literis 
mentionem fieri de conflictu, immediate antequam Principes de captâ Nicæä - 
loquantur. 

(103) Vide de bellicis instrumentis gravioribus, quibus tunc temporis uteban- 
tur, Muratori op. et loc. laud. p. 475 et seqq. 

(104-107) Cf. Accolti, L. EL Wilh. Tyr., L. III. c. 5. Alb. Aq. L. II. c. 29. 

(108) Winsemius, Cron. van Friesl., p. 127. Ubb. Emm. L. VI. p. 99. 

(109) Paul. Æmil., p. 115, 

(110) Accolti, L. H. 

(111) Alb. Aq., L. IL. c. 55. Wilh. Tyr., L. IM. e. 9. 

(112) Michaud, T. I. p. 206. 

(115-115) Wilh. Tyr., L. III. c. 12. Michaud, T. I. p. 206 , 207. 

(116) Hoc loco scriptores iterum maxime inter se differunt. Raimondus de 
Agiles, (p. 142.) tantum loquitur de 150,000 virorum. Robertus vero Monachus, 
(L.HIL. p. 4o.) de 300,000, et Guibertus Abbas, (L. IH. c. 10. p. 494.) de 460,000. 
At alii quatuor, scilicet duo auctores anonymi, (Gesta Francor. ap. Bongars. p. 7 
et 564.), Baldrieus, (L. Il. p. 98.) et Fuleherius Carnotensis, ( p. 588.), unani- 
mes commemorant de 360,000 pugnatorum, quos inter non comprehendebantur 
Arabes, quorum multitudo non poterat definiri. Wilhelmus Tyrensis, (L. VL c. 15. 
p. 673.) mentionem facit de 200,000 et eo amplius equitum; capite autem sequenti , 
(p. 674.) ipsemet sibi contradicit, et tantum de 150,000 equitum loquitur. 

(117-120) Conf. Baldr. Archiep., L. IL p. 97, 98. Rob. Mon., L. TII. p. 40, 41. 
Wil. Tyr.; L. III. c. 15, 14. Fulch. Carnot., p. 588. 


(165 ) 


(121) Rob. Mon., L. IH. p. 41. 

(122-124) Gf. Alb. Aq., L. II. c. 42. Baldr. Archiep., L. IL p. 98. Michaud , 
T. L p. 216. 

(125) Cf. Fulch. Carnot., p. 588, cum Baldr. Archiep. L. c. 

(126-127) Vide laudem, quá ipsimet Franci virtutem Turcarum celebrant, ap. 
Bongars. Gesta Franc., p. 7. Baldr. Archiep., L. II. p. 99. Guib. Alb., L. II. 
€. 10. p. 495, et Michaud, T. I. p. 220. Ceterum vid. Anna Comnen. Alev., L. XI. 


p. 918. Notandum tamen est, quod hæc ex pugná Dorylei minus accurate, ut 


etiam in aliis occasionibus fecit, tria diversa proelia conscripserit. Id enim nar- 
rationi adversatur eorum, qui rebus gestis interfuerunt. 

(128) Paul. Æmil., p. 115. 

(129) Alb. Aq., L. IL c. 42. 

(150) Proelium, quod diximus a primá luce initium sumpsisse, testante Roberto 
Monacho , (p. 42.) per integram diem usque ad noctis crepusculum perduraverat. 

(181) V. Alb. Aq., L. IL c. 42. ! 

(152) Memorat Michaud, (T. L p. 218.) hoc die ex hostibus preter illa tria 
praefectorum, cecidisse viginti millia militum. Alii, nempe Mills, Hist. of the Crus., 
(Vol. I. p. 145.). Wilken, Gesch. der Kreuzzüge, (Th. 1. s. 156.). Von Raumer, 
Gesch. der Hohenstauf, (B. L. s. 115.), ap. Van Kampen, (D. I. bl. 156.) et 


. Schrant, Lofr. van Godfr. van Bouillon, (p. 95, nota 66.) ex literis a cruce-signatis 


Principibus in Europam missis, stragem hostium triginta millium Turcarum fuisse 
putant. Quod vero liters illae ad hanc pugnam Dorylæi referri non posse videan- 
tur, supra in notis nostris 95 — 102 disputavimus. 

(155) Baldr. Archiep., L. II. p. 99. 

. (154) V. Rob. Mon.,’L. TIL p. 42, 45. Guib. Alb., L. III. c. 11. p. 495. 

(135) Nimirum canes quidam, postquam procul a doniàis per campestria mon- 
tesque fuerant vagati, in castra redierant, toti pulvere humido coóperti; unde 
quum putarentur alicubi aquam reperisse, eos milites sequi coeperunt, fluviumque 
detexere. Vid. Michaud, T. I. p. 224. 

(136) Conf. Wilh. Tyr., ‘L: IH. c. 17, cum Michaud, T. L p. 227. 

aad 9) Cf. Alb. Aq., L. TH. c. 8, 9. Wilh. Tyr., L. HI. c. 20. Gesta Franc., 

s. ple Archiep., L. H. p. 100. Gib. Abb., L. IH. c. 12. p. 496. Paul. Æmil., 

3 117, 118. Michaud, T. I. p. 228, 229. 

(140) Alb. Aq., L. IH. €. a1 255. Wilh. Tyr., L. IH. c. 22, 25. Paul. Æmil., 
p. 118. Michaud, T.T. p.280, 231. | 

(141) Cf. Alb. Aq., L. HI. c. 14 — 16. Wilh. Tyr., L. HL. c. 25, 24. Michaud, 


T. I. p. 252-254. Van Kampen, D. I. bl. 142, 143. 


( 166 ) 


(142) V. Alb. Aq., L. III. c. 4. Wilh. Tyr., L. II. c. 17. 

(145) Cf. Rob. Mon., L. IH. p. 44. Baldr. Archiep., L. IL p. 101. Guib. Abb. 
L. IV. c. 2. p. 498. Paul. JEmil., p. 119, 120. 

(144) Wilh. Tyr., L. IH. c. 25. L. VIL, c. 16. Alb. Ag., L. I. c. 26, 30, 5g. 
Van Kampen, D. I. bl. 143, 147. 

(145) « Semblable à cet ange des ténèbres (verba sunt Michaud ) dont man 
l'Évangile, qui transporta le fils de Dieu sur une haute montagne , et lui montrant 
de vastes contrées , lui dit: tout ceci est à toi, si tu veux me servir, Panerace, 
s'occupant sans cesse de séduire Baudouin, lui montrait, des hauteurs du mont 
Taurus, les plus riches provinces de VAsie, et les promettait a son ambition. 
» Vous voyez, lui disait-il, la Cilicie, où combattirent autrefois les armées 
» d'Alexandre et de Darius, et dont les principales villes ont vu naguère flotter 
» vos étendards victorieux ; vers le Nord, s'étendent les plaines de la Cappadoce, 
» célèbre dans l'antiquité: plus loin, on trouve le royaume d’Iherie, et de vastes 
» provinces sur lesquelles ont regné mes ancêtres; vers l'Orient, roulent deux 
» grands fleuves, l'Euphrate et le Tigre: le Tigre arrose les ruines de Babylone, 
» et plusieurs contrées dont les vieilles annales du monde ont vanté la prospérité 
» et les richesses; VEuphrate, semblable au Nil, sort de son lit à certaines époques 
» de l'année et porte la fertilité sur ses rivages. Entre ces deux fleuves, se trouve 
» la Mésopotamie, où la tradition place le berceau du genre humain et le paradis 
» terrestre ; toutes ces contrées, et sur-tout l Arménie, sont peuplées de chrétiens, 
» qui ne peuvent supporter ni le joug des Tures, ni celui des Grecs; toute cette 
» population vous tend les ets et vous choisira pour roi, si vous brisez ses fers.” 
(T.L p. 237.) 

(146) Cf. Wilh. Tyr., L. IV. c. 1-6. Alb. Aq., L. HII. c. ap abs 31. Michaud, 
T. I. p. 255-247. — Alia deinde de Balduino, quæ connexionem quidem hébènt 
cum hoc bello, sed que omnia huic opusculo, ne in immensum crescat, 
inseri nequeunt, possunt legi apud Alb. Aq., L. V. c. 10, 15-22. Wilh. Tyr., 
. L, VIL c. 4 — 7. Paul. Æmil., p. 155. 

(147) Alb. Aq., L. IIL c. 28-50. Wilh. Tyr., L. IV. c. 7. 

(148) Idem. L. III. c.. 55-55. Idem. L. IV. c. 8. 

(149) Vide argumenta hujus orationis apud Accolti, L. IL in fine, et Mood 
Michaud, T. I. p. 256, 257. 

(150) Cf. Wilh. Tyr., L. IV. c. 9, 10, 11, 15. L. VI. c. 1. Raim. de Ag, p. 143. 
Gesta Franc., apud Bongars, L. IV. c. 5a. p. 25. Paul. ZEmil., p. 121. Pococke, 
Voyages, T. I. p. 255, 254. 


( 167 ) 


(151) Cf. Alb. Aq., L. HL c. 39, 40. Wilh. Tyr., L. IV. e. 15. 

(152) Vide que hac occasione a Lotharingorum præfecto, Henrico Aschanio, et 
sociis militibus clare, sed infeliciter, gesta sint, ap. Alb. Aq., L. III. c. 45, 44. 
— Videatur etiam mors infelix Adalberonis, filii Comitis Luxemburgi , et archi- 
diaconi ecclesie Metensis, ap. eumd. L. c. c. 46. 

- (155) Alb. Aq., L. HL c. 48, 49. 

(154) Wilh. Tyr., L. IV. c. 17. 

(155) Paul. Æmil., p. 125. 

(156) Alb. Aq., L. III. c. 50-52. Differunt cum eo alii scriptores jut Bon- 
garsium in quibusdam circumstantiis hujus expeditionis. 

(157) Gf. Alb. Aq., L: II. c. 59, cum Wilh. Tyr., L. VIL c. 16. 

(158) V. Idem.  L.c. e. 53. . Mem.  L.c.c.21.p. 695. 

(159) Wilh. Tyr., L. V. c. 1, 2. Ab initio inde obsidionis circiter 70,000 
equorum interierant. Idem. L. IV. c. 17. p. 693. 
(160) Gf. Alb. Aq., L. TIE c. 60-62. Wilh. Tyr., L V. c. 1,2 Baldr. Ar- 


- 


chiep., L. IL p. 104, 105. Raim. de Aq., p. 146. 


(161) Vide hanc legationem fusius expositam apud Rob. Mon., L. V. p. 51, 52. 
Wilh. Tyr., L. IV. c. 24. Alb. Aq., L. III. c. 5p: Michaud , T. I. p. 272 - 275. Van 
Kampen, D. I. bl. 168 - 172. ! 

(162) Cf. Wilh. Tyr., L. V. €. 4-6. Alb. Aq., L. UI. c. 65-66. Rob. Mon., 
L. IV. p. 49, 5o. Baldr, Archiep., L. IE p. 106, 107. Michaud, T. I. p. 276 — 285, 

(165) Reditus civitatis Tourbessel in auro solum annuatim quinquaginta By- 
zantiorum millium summam explebant. Alb. Aq., L. FV. c. 9, Wilh. Tyr, L. V. c. 9. 

(164) Equites erant numero 100,000. Vid. Michaud, T. I. p. 808. 

(165) Scilicet non multo ante tempore initæ fuerant induciæ cum Baghisiano, 
quas hic abruperat. Per earum vero intervallum licuerat Bohemondo, qui incre- 
dibili cupidine ad principatum Antiochiæ adspirabat, Phirous corrumpere , ut per 
proditionem ipsi civitatem traderet. Erat ille genere Armenius christiane reli- 
gionis desertor, seriba Baghisiani, et trium præcipuarum turrium, que trium 

dicebantur, custodiæ prefectus. Homo "mobilis ingenii, novam continuo 
vis gine appetebat, et, in majoris inerementum fortune, ad omnia au- 
denda paratus videbatur. 

(266) Vid. Raimondus de Agil. qui expeditioni interfuit, p. 149. 

(167) Cf. Alb. Aq., L. IV. c. 14 et seqq. Wilh. Tyr., E. V. c. 13-17, 20-25. 
Raim. de Ag. l. c. Baldr. Archiep., L, HI. p. 110. Michaud, T. I. p. 297 — 505. 

(168) V. Alb. Aq., L. IV. c. 5o, 51, 55. Wilh. Tyr., E. VI. c. 5, 4, 6. 


"(168 ) 

(169) V. Alb. Aq., L: IV. c. 34, 54, 55. Wilh. Tyr., L. VL, c. 7, 22. Rob. Mon., 
L. VI. p. 59. Guib. Abb., L. V. c. 25, 24. p. 517, 518. Michaud, T. L p. 510, 511. 

(170) Alb. Aq., L. VI. c. 55. Wilh. Tyr., L. VI. c. 8. 

(171) Cf. Alb. Aq., L. IV. c. 59, 41. Wilh. Tyr., L. VI. c. 15. Guib. Alb., 
L. V. c. 18. p. 516. Gesta Frane., L. IV. c. 24. p. 18. 

(172) Ea fusius apud scriptores in collectione Bongarsiand exponuntur. Uno 
autem conspectu, et quid de eis judicandum sit, legi possunt ap. Michaud, T. I. 
p. 519-524, 569 — 574; et ap. Van Kampen, D. I. bl. 197 — 199, 226 — 227. 

(173) Vide computationem copiarum apud Ordericum Vitalem , Hist Ecclesiast., 
L. IX. p. 741, in collectione, cui titulus, Hist. Normannorum scriptores antiqui. 

(174) In modum civitatis, turribus, propugnaculis et moenibus munitæ, ex 
serico varii coloris et auro gemmisque resplendens contextum, in varias plateas 
atque diversoria distributum erat, et duo amplius hominum millia continere poterat. 

(175) Si fides adhibenda est Annæ Comnenæ, vix triginta dies exhauriendis 
castris prædisque in urbem comportandis suffecerunt. ( Alexiad. L. XI. p. 327.) 

(176) Pro hac universe pugná inter se conferantur Wilh. Tyr., L. VI. c. 15-22. 
Alb. Aq., L. IV. c. 44. usque ad finem libri. Rob. Mon., L. VIII. p. 62 — 66. Baldr. 
Archiep., p. 120 — 122. Guib. Abb., L. VI. p. 521 "m Orden. Vital., L. IX. 
741-745. Michaud, T. I. p. 524 — "348. 

(177) Vide hac de re fusiorem narrationem ap. Wilh. Tyr: L. VII. c. 5, 4. Alb. 
Aq., L. V. c. 8- 12. Michaud, T. I. p. 552 — 554. Van Kampen, D. I. bl. 210-215. 

(178) Wilh. Tyr., L. VIL c. 5. Alb. Aq., L. V. c. 13, 14. 

(179) C£. Wilh. Tyr., L. VII c. zo. Alb. Aq., L. V. c. 27. Raim. de Ag., p. 158. 

(180) Exercitum christianum Laodicææ novum subsidium Cruciatorum ex Flan- 
dria, Hollandiä et insulis Britannicis accepisse, narrat Michaud, T. E. p. 364. 

(181) Quantopere cruciati primo Hierosolymæ conspectu animo abrepti fuerint, 
videantur varie descriptiones ap. Alb. Aq., L. V. c. 45. Rob, Mon., L. IX. p. 74. 
Gesta Franc.,c. 25. p. 572. Wilh. Tyr., L. VIL. c. 25. Bald. Archiep., L. IV. p. 130. 
Sed in primis ap. Tasso; Gerusalemme liberata, C. III. st. 5— 8. 

(182) Urbis Hierosolymæ ejusque confinium prolixam descriptionem tradidit 
Wilh. Tyr., L. VIII. c. 1—4. Magis vero eoncisam, et simul pulcherrimam, - 
exposuit Tasso, op. c. C. III. st. 55 — 57. 

(183) Secundum Alb. Aq. universe in castris Latinorum 60,000 hominum- 
utriusque sexüs erant. (L. V. c. 45.) Secundum Wilh. vero Tyr. tantum 40,000 , 
atque eos inter non amplius quam 20,000 peditum, bello idoneorum, cum mille et 
quingentis equitibus numerabantur. (L. VIII. c. 5.) In urbe contra præsidiarii 


( 169 ) 


summam 40,000, preter 20,000 civium, qui arma sumpserant, implevisse dicti 
sunt. (Wilh. Tyr., L. c. c. et Michaud, T. I. p. 594. ) 

(184) Ex primo quidem tentamine jam antemuralia fuerunt expugnata, et 
unicá illà scalá etiam pauci ex fortissimis superne in moenia evaserunt; quos 
inter nobilis juvenis Belga, Raimboldus Creton, ex agro Cameracensi, primus, 
at, vulneribus obrutus, se recipere coactus fuisse fertur. (Vid. Michaud, in nova 
edit. 1825, T. I. p. 414. Vide porro que idem historicus in editione 1819 , hac- 
tenus citatá; in laudem ejusdem juvenis de expagaatione Hierosolymitaná com- 
memorat T. I. p. 428. 

(185) Ut barbaros scriptores collectionis Bongarsianæ omittamus, lubet hic sub- 
jicere egregiam recentioris historici descriptionem calamitatum, quas exercitus ex 
inauditä aéris intemperie et siccitate apud Hierosolymam perpessus est. ; 
Der. Les plus grandes chaleurs de l'été avaient commencé au moment où les 


| pélerins étaient arrivés devant Jérusalem. Un soleil dévorant et les vents du midi 
| chargés de la poussière du désert, embrasaient l'horison. Le torrent de Cédron était 


desséché; toutes les citernes du voisinage avaient été comblées ow empoisonnées. La 
fontaine de Siloë, qui coulait par intervalle, ne pouvait suffire à la multitude des 
pélerins. Sous un ciel de feu, au milieu d'une campagne aride, l'armée chrétienne 
se trouva bientôt en proie à toutes les horreurs de la soif. 

— » Dès lors il wy eut plus parmi les chefs et les soldats, qu'une seule pensée , 
qu'une seule occupation, celle de se procurer l'eau nécessaire. Les riches y em- 
ployaient leurs trésors, le peuple tout son temps , toute .son activité. La foule des 
pélerins, au risque de tomber entre les mains des Musulmans , erraient nuit et 
jour dans les montagnes et les vallées; lorsqu'ils avaient découvert une source ou 
une citerne, ils y accouraient, ils s'y pressaient en foule, et souvent on se dispu- 
tait les armes à la main quelques gouttes d'une eau fangeuse. Les habitans du 
pays apportaient au camp des outres remplies d'une eau qu'ils avaient puisée dans 
de vieilles citernes ou dans des marais; la foule haletante se pressait autour d'eux, 
et les plus pauvres des pélerins donnaient deux pièces de monnaie pour obtenir une 
boisson fétide où se trouvaient mêlés, des vers malfaisans , et parfois même des 
sangsues qui leur causaient des maladies mortelles. Les chevaux, abreuvés à grands 
frais, rejetaient par les naseaux l'eau corrompue qu'on leur présentait; et loin 
des verts paturages, tristement étendus sur le sol poudreux du camp, ils ne s'ani- 
maient plus au bruit des elairons, ils n'avaient plus la force dp porter leurs oa- 
valiers dans les combats. Les bêtes de somme, abandonnées à elles-mêmes, péris- 
saient misérablement, et leurs cadavres, frappés d'une putréfaction soudaine, re- 


pandaient dans l'air des exhalaisons empoisonnées. 22 


(170 ) 


» Chaque jour ajoutait aux maux que souffraient les croisés; chaque jour les 
feux du midi devenaient plus ardens; l'aurore n'avait plus de rosée, la nuit plus 
de fraicheur; les plus robustes des guerriers languissaient immobiles dans leur 
tente , implorant la pluie des orages, ou les miracles par lesquels le dieu d'Israël 
avait fait jaillir une eau rafraichissante des rochers du désert. Tous maudissaient 
ce ciel étranger, dont le premier aspect les avait remplis de joie, et qui, depuis 
le commencement du siège, semblait verser sur eux toutes les flammes de l'Enfer ; 
les plus fervens s’dtonnaient surtout de souffrir ainsi à l'aspect de la ville du salut; 
mais ne perdant rien de leur enthousiasme, et ne cherchant plus que la mort, 
on les voyait quelquesfois se précipiter vers les remparts de la cité de Dieu, et 
baiser avec transport des pierres insensibles, en s'écriant d'une voix entrecoupée 
de sanglots : O Jérusalem! recois nos derniers soupirs; que tes murailles tombent 
sur nous, et que la sainte poussière qui t'environne, recouvre nos ossemens. ” 
(Michaud, in ed. 1825.) Videatur et alia maxime mirabilis descriptio apud 
Tasso, op. sup. c. C. XIII. st. 54 — 65. 

(186-187) V. Rob. Mon., L. IX. p. 75. 

(188) V. Wilh. Tyr., L. VIII. c. 15., et Michaud, T. I. p. 420. 

(189) V. Alb. Aq., L. VI. c. 19. Dissentit tamen Wilh. Tyr., qui Gothofredum 
et Eustachium omnium primos urbem invasisse scribit. (L. VIII. c. 18.) Sed ubi 
attentius narrationem Alb. Aq. exploramus, videtur hujus opinio præferenda. Eam 
quoque amplexus est Michaud. Cæterum vero alii plerique scriptores, testes ocu- 
lati, in collectione Bongarsianá, Zetholdum primum nominant. Quin ex eis 
Raim. de Ag. apertis verbis testatur, Gothofredum tantum fuisse inter primos. 
V. p. 27, 75, 155, 178, 535. V. etiam Tudebode, in collectione Duchenii , Historie 
Francor. scriptores eoetanei, T. IV. L. V. p. 811. Denique auctor alius (anonym. 
ap. Bong. p. 576.) Engelbertum et Letholdum tamquam primos commemorat. - 

(190) Alb. Aq., L. VI. c. 25. Michaud, T. I. p. 455. Et pro universá quam 
descripsimus , expugnatione, inter se confer. Alb. Aq., L. c. €. 9— 12, 15-25, 25. 
Wilh. Tyr., L. VIIL c. 12-20. Raim. de Ag., p. 177-179. Michaud, T. I. p. 418—456. 

Porro post hanc primam hostium cladem, cum jam furor victorum quievisset , 
tertio deinde die mortis decretum in omnes Mohamedanos, qui adhuc in urbe su- 
perstites erant, promulgatum fuit, atque ipsorum amplius septuaginta millia 
atrocissimum in modum trucidati sunt (a). EA de causá opere pretium est, ut hoc 
loco egregium carmen elegiacum subjiciamus, quod, a poetä orientali, Aboulfedá, 


(a) Ea sententia et strages, que eam subsecuta est, quoniam barbarum ejus etatis inge- r 
nium optime demonstrant, legantur ap. Alb. Aq., L, VI. c. 29, 30. 


u annen 


(411) 


compositum, et in linguam gallicam conyersum, magnifice dolorem Mohame- 
danæ gentis exprimit. 

« Notre sang s’est mêlé à nos larmes. ` Qui de nous pourra éloigner les malheurs 
qui nous menacent ? 

» Les tristes armes que les pleurs, lorsque asthme a wir 
épées étincelantes ! 

TUE PO d ERA Mit MEM sie 
têtes rouleront dans la poussière avec les sabots de vos chameaux. 
__» Comment fermer la paupière au milieu de commotions qui réveilleraient 
l'homme le plus profondément endormi ! 


~ » Vos frères, dans la Syrie, n'ont pour se reposer que le dos de leurs infati- 


gables chameaux , ou les entrailles des vautours. 

» Les étrangers les couvrent d'opprobre , tandis que vous vous trainez dans la 
mollesse comme quelqu'un qui n'a pas d'ennemi à redouter. 

» Que de sang a été répandu! Combien de femmes ont été obligées de cacher 
deur beauté à l'ombre des forteresses ! 

» Les coups de lance et d'épée exercent de tels ravages, que la terreur. qu'ils 
inspirent fait blanchir la tête des enfants. 
_ » Guerres terribles ! Ceux mêmes qui ont fui le théâtre des combats, ne peu- 
vent en éviter les atteintes. 

^» Les cadhis se voient a la merci des infidèles. Leurs cous et leurs eränes ont 
servi de jouets aux impies. 

» Ecoutez celui dont la cendre repose dans la reine des cités (a), a qui la dou- 
leur arrache ces paroles: O enfants de Haschem ! (b). 
— » Mon peuple n'ose se montrer a l'ennemi, tandis que ma religion croule par 


les fondements. 


» Ale s'éloignent du péril, crainte de la mort; et ils ne voyent pas que le dés- 
honneur laisse une trace ineffacable. 

» Les escadrons des Arabes se résigneront-ils à de tels maux? et les guerriers 
de la Perse se soumettront-ils à un tel avilissement ? 

» Ah! du moins puisque la religion ne les enflamme plus, que le salut de ce 
weh ont de plus cher ranime leur courage. 

o» Si la vue seule du péril jette dans l'abattement, l'espérance d'une riche proie 
n'est-elle pas pour leurs ennemis un aiguillon qui leur fera tout braver?» (Ap. 
Michaud , Bibliographie des Croisades, T. VIL. p. 270, 271.) 


(a) Mohamedum intelligit, Methymnæ sepultum. 40) Haschem proavus erat 
_Mohamedi et Aly, et stirps communis Abassidorum atque Fathimidorum. 


(472) 

(191) V. Accolti, L. IV., et Michaud, T. L p. 444 — 446. 

(192) Michaud, 1. c. p. 447. 

(195) Vide quantä curá electores in privatum vivendi modum candidatorum 
inquisiverint, ap. Wilh. Tyr., L. IX. c. 2. 

(194) V. Alb. Aq., L. VL c. 55. Fulch. Carnot., c. 18. p. 599. ; 

(195) V. Daimberti, Pisani Archiep., Godefr. Bull. et Raim. Com. S. Ægid. 
litere encyclicæ, ap. Martene et Durand, Thesaur. nov. Anecd., T. I. p. 283; Al- 
berici Chronicon, ad an. MXCIX; Sigeberti Chronicon ad an. eumd. Dodechinus, 
Append. ad Scotum, ad an. MC. ap. Schrant, Zofr. op Godfr. van Bouil. p. 112. n. 99. 
Albertus vero Aquensis tantum mentionem facit de 500,000 pugnatorum, L. VI. c. 5o. 

(196) Cf. pro hoc proelio, Alb. Aq., L. VI. 41 — 5o. Wilh. Tyr., L. IX. c. 10-12. 
Rob. Mon., L. IX. p. 77 — 79. Baldr. Archiep., p. 157 - 158. Raim. de Ag., 
p. 181 — 185. Guib. Abb., L. VII. p. 541. Michaud, T. I. p. 457 - 466. 

(197) Vix universe duo peditum millia et trecenti iue in Asid, ad con- 
diti regni defensionem , remanserunt. 

(198-199) V. Mallirenog, de Morénis et Morin. reb., T. IH. p. 3. L. X. c. 10. - Jam 
paucis ante annis quum Sybillam, filiam Fulconis Andegavensis, Hierosolymorum 
regis uxorem duxisset (a), cum magno subditorum suorum numero in Orientem 
profectus, magná ibi armorum gloria inclaruerat (b). Nune Belli Sacri secundi 
causá iterum eo profecturus, nihil quoque praetermisit, quo procerum suorum 
animos, ad eamdem militiam amplexandam, vehementius accenderet (c). Præcipui, 
qui ipsi, tum e Flandriá, tum e Lotharingiä, nomen dedisse leguntur, sunt, frater 
ejus Henricus, Tullensis episcopus; nepos ejus Arnulphus, Comes ab Arschot; Lam- 
bertus, Comes Montis-acuti ; Theodericus, Comes Dixmudanus; Henricus Wulverge- 
mius , Robertus, Insularum castellanus, Wilhelmus Trasigniensis, Balduinus Arden- 
sis; Alvisns, episcopus Atrebatensis, episcopus Metensis; Galterus Bertholdus , Grim- 
bergæ et Mechlinie dominus, et equites Lovanienses Gosuinus Heverlensis , 
Arnoldus Wilreus, Ebroinus Vulpes, Raso ex Liemingis et Leonius Petreius. 
Cf. Wilh. Tyr., L. XVII. c. 1. D'Oudegherst, T. I. p. 402. Kron. van Vlaend., D. I. 
bl. 187. Du Chasteler, Mem. sur les émigr. des Belg., p. 45. Malbraneq, L. c. c. 
Harœus, Annal. Ducum Brab., T. I. p. 222. Diveus, Annal, oppidi Lovan., E. I. 
c. 5. A» MCXLVII. 


(a) Meyeri Annal. Ae MCXXXIV. i À t 

(2) Cf. Idem, Ac MCXXXVUI, Wilh. Tyr., L. XV. c. 6., et D'Oudegherst, Annales, de 
Flandre , T. I. p. 4oo. 

(c) Kron. van Vlaend., D. I. bl. 187. 


ul ds du — NS 


(173) 


. (200) Inter se conf. Meyerus, A» MCXLVIE, Ubb. Emmius, Aer, Frisie., L. VIL 
p. 105. Diveeus, Rer. Brab., L. IX. p. 75. Arnulfi (a) ad Milonem, episcopum 
Morinensem, epistola , ap. Martene et Durand, Veter. seript. ampliss. coll, T. 1. 
c. 800 et seqq. De Mersseman, Mem. sur les émigr. des Belg., p. 18, 19. 
Michaud, T. II. p. 200, 201. Van Kampen, D. II. bl. 105, 104. 

(201) Lotharingi primum iter tenuerant cum Gallis; at Constantinopolim ap- 
propinquantes, semet cum exercitu Cæsariano, qui, preter pedestres, 70, 000 
equitum expleverat, junctum iverant. De tantá autem multitudine, testante Wil- 
helmo Tyrensi, incredibile dictu est, quam paucæ copiarum turme ex strage eva- 
serint. (V. Wilh. Tyr., L. XVL c. 20-22. ) 

(202) Conf., pro hác reliqua parte expeditionis, Wilh. Tyr., L. XVII. c. 1-7. 
Gesta Ludovici VIF, in collect. sup. (not. 189.) cit. Duchene, T. IV. c. 11 — 26. 
p. 598 — 409. Michaud, T. II. p. 159 - 175, 177- 189. Odo de Diogilo, de Ludov, 
VII profectione in Orientem, ap. Michaud, Belties des Croisades , T. VIL 
p. 170 - 172. 

(203) Diveus, Rer. Brab., L. IX. p. 95. 

(204) Conf. Meyerus, Ae MCLXXXVIII. Paul. Emil. c. de Philip.-Aug., L. VE. 
p. 174. Malbranq, de Morinis, T. III. part. 1. L. X. c. 58. Jacob. de Vitriaco, 
Hist. Hierosolimit., ap. Bong. c. 98. p. 1120. Hist. Hierosolimit., incerti auct. ap. 
eumd. p. 1164. Bern. Thesaurarius, De acquisitione terre sancta, in collect. Mu- 
ratori: Rer. Jtalicar. scriptor. T. VIL c. 171. p. 806, 807. Matth. Paris. p. 148. 
Van Kampen, D. II. bl. 430 (B), 451. i 

(205) Cf. Hist. Hieros. inc. auct. ap. Bong. p. 1165, cum Michaud, T. IL p. 354-360. 

(206) Eum filius ejus Wilhelmus in expeditione concomitatus est, magná- 
que in eå gloriä inclaruit. ( Wagenaar, Vaderl. Hist., D. IL. p. 274.) Sed errat 
vehementer Verhoeven (e), qui eum, (citando Reygersbergen , Cron. van Zeelandt, 
D. II. bl. 45), exercitum 15,000 armatorum habuisse memorat. Nam chronicum 
illum de eo ne verbo quidem mentionem facere invenimus. 

(207) Inter capita adhuc recensentur Henricus, filius Ducis Brabantie; Wale- 
ranus filius Ducis Limburgi, cum fratribus Engelberto , Comite Montensi, et 
Erardo, Comite Altenio; Comes Hofstadiensis; Philippus de Heinsberghe, Archie- 


<a) Erat sacerdos Flandrensis, bellumque ‘sacrum , per interpretem Lambertum , apud 
Gallos et Germanos predicaverat, (Michaud, L. II. p. 200 ) 
(5) Hoc loco sibi Kampenius non constat: nam p. 398, Othonem Geldriz in. exercitu Im- 


. peratoris Germanie fuisse, et p. 450, eum iter maritimum suscepisse scribit. Im priori vir doctus 


erravit. 4 
(c) Algemeyne inleyding tot de al-oude en middentydsche Belgische historie, p. 251. 


( 174 ) 


piscopus Coloniensis; Rudolphus, Episcopus Leodiensis cum Episcopo Metensi. 
Deinde quidam clarissimi Seniores (Seigneurs) et equites, quorum nomina 
pretermittimus. V. Butkens, Troph. de Brab., T. L p. 146. Divæus, Her. Brab., - 
L. X. p. 102. Idem, Ann. opp. Lov. ad an. MCLXXXVHI. Miræus, Chron. Belg., 
ad an. MCLXXXIX.. 

(208) «..... _Ptolémaïs vit devant ses murs tout ce que l'Europe avait d'illus- 
tres capitaines et de vaillants querriers. Les tentes des Franes couvraient une 
vaste plaine, et leur armée présentait le spectacle le plus majestueux et le plus | 
terrible ; en voyant sur le rivage de la mer, les tours de Piolemais, et' le eamp 
des chrétiens, où l’on avait bâti des maisons , tracé des rues , sans cesse traversées 
par une foule immense, on croyait voir deux villes rivales qui se faisaient la 
guerre. Chaque nation avait son chef et son quartier séparé; dans le camp des 
chrétiens on parlait tant de langues diverses, que les Musulmans manquaient 
d'interprétes pour entendre tous les prisonniers. Au milieu de cette multitude con- 
fuse, chaque peuple avait un caractère, des mœurs et des armes différentes ; mais 
au moment du combat , tous étaient animés du même zèle et de la même ardeur... 
(Re T. IL p. 586, 587.) 

' (209) « Les flots tumultueux des Francs roulaient vers les murs de la place 
avec la rapidité d'un torrent; ils montaient sur les remparts a demi-ruinés comme 
les chèvres sauvages montent sur les rochers escarpés , tandis que les Sarrasins se 
précipitaient sur les assiégeants comme les pierres détachés du sommet des mon- 
tagnes.” (Scriptor Arabs ap. Michaud, T. IL. p. 592.) Ceterum vid. p. 389 - 591. 

(210) Kron. van Vlaend., D. I. bl. 254. 

(211) V. Meyerus, A» MCXCI. et Kron. van Vlaend., L. c. p. 254. 

Quorum illustriorum Belgarum nomina, qui cum Philippo Comite apud Pto- 
lemaiden pestilenti lue occubuere, historiá conservata sunt, leguntur: Hellinus 
Wavrinius, Flandrie Senescallus et Lilerii dominus; frater ejus Rogerius, epis- 
copus Cameracensis; Robertus Bethuniensis, Wilhelmns a $. Audomaro, Odo 
Trasigniensis, Oliverus Mechliniensis, Rudolphus, episcopus Leodiensis, Radul- 
phus Corbet, Vice-Comes S. Pauli et Hugo Sohierius, dictus ab Heriis, cum filio 
suo Matthæo. V. Meyerus, 1. c. Miræus et Divæus, op. et 1. in not. 207, cit. Le 
Carpentier, Hist. de la nobl. de Cambr. et du Cambrésis, T. YI. 419, 1017. 

Ex duodecim vero septentrionalium Belgarum et Danorum millibus, quos p. 84 
cum quinquaginta coggonibus Ptolemaidem appulisse commemorabamus , captá 
urbe, vix adhuc viri centum, cæteris omnibus. bello abreptis, superstites fuerunt. 
Hist. Hieros. ap. Bongars., p. 1164. 


( 475 ) 


- (212) Cf. Hist. Hieros. cit. pag. edd. Paul. /Emil., px 280. Michaud, T. IL p. 407, 
409, coll. cum ed. 44, T. IT. p. 470. Van Kampen, D. II. bl. 455. D. IM; bl. 70, 71. 
_ (215) Scilicet: Reginaldus Blancardus, Galterus Rodius, Godefridus Calsterius, 
Bastinus Petreius, Godefridus Wilreus, Joannes Radingius, Radulphus Resina, 
Guilielmus Godefridi et Herso Corseboldus. — Ex nobilibus Cameracensibus, Hugo 
de Sohier, Galterus de Sohier, Amalricus de Sohier, Gislebertus de Sohier, Odo 
de Sohier, Alelmus de Sohier et Alulphus de Sohier, nuncupati ab Heriis, qui 
omnes in Asiä defuncti sunt. Conf. Meyerus, A» MCXCVIL Divæus, Ann. opp. Lovan. , 
A» MCXCVI. Le Carpentier, op. not. 211. cit. T. U. part. 4. p. 24, 25. 

(214) V. Van Kampen, D. IL bl. 155. An vero cum tertio exercitu per Italiam 
cum Allemannis trajecerint in Orientem, quod videtur posse intelligi ex commen- 
latione Acad. Brux. 1778, quam verbotenus tradit Dewez, Hist. gén. de la Belg., 
T. III. p. 52., nos nullibi reperimus: 

(215) Vid. pro narratione hujus cruciate, Michaud, T. IIL 55 — 45, 50-66. 

(216) D'Outremannus, Constantinopolis Belgica , L. U. c. 1. p. 84. . 

(217) Michaud, T. UI. p. 96. Dewez, L. c. p. 55. Porro audiamus scriptorem 
stati hujus expeditionis magis propinquum. 

Mas eiie Neque enim, inquit, gregarios equites ez clientibus et oberatis Cam- 
panus Blesensis et Balduinus ac Sancti Pauli Comes, dum notam erucigerorum 
accipiunt, sed mazime generosos et fortibus factis illustres, ex omni nobilitate 
conspicuos , cum certatim studio et pietate excellere cuperent, ad votivum bellum 
deduzerant. Nam quidquid in ‘Belgico solo aut exquisiti roboris aut delecti floris 
fuit,..... id totum aut jussu Principum, suorum dominorum, aut sponte eru- 


cigeris amicis agnatis atque affinibus adhaserat: quando nihil tale ..... centum — 
ante annos a Bullionis memoriá contigisset... . ." ( Rhamnusius, de bello Constan- 


tinop. Hist. Venetiis, MDCXXXIV. L. H. p. 58.) 

Hoc loco possemus exponere amplius quam ducenta et quinquaginta nomina 
Belgarum, qui apud varios scriptores huic expeditioni dedisse nomen leguntur. 
Propter nimiam vero ipsorum multitudinem, ut in notis ad bellum primum 
fecimus, hic etiam sufficiat assignare fontes, in quibus reperiuntur, V. ergo 
Villehardouin, De da eonqueste de Constantinople, (edit. Ducangii) n. 7, 8, et 
in tabulä, que eidem hist. post pag. 570 adjecta est. Rhamn. L. I. p. 24 et 
passim. D'Outreman, L. I. p. 88 et seq. Le Carpentier, Hist. de la nobl. de Cambr. 
et du Cambrésis, T. I. p. 515, 514. T. II. part. 4. p. 25, 24. Mirœus, Op. Hist. 
et dipl., T. III. c. 78. p. 72, 75. T. 1. p. 568. Meyerus, A». MCIIL Malbrang, de 
Morin., T. IM. part. 2. L. XL c. 4. 


( 176 ) 


(218) Legati erant numero sex: duo pro Balduino, Comite Flandriæ et Han- 
noni , videlicet: Conon Bethuniensis et Alardus Macquerellus ( Macquereau ); 
duo pro Theobaldo, Comite Campanie: Villehardowinius, qui nobis historiam 
hujus expeditionis reliquit, et Milo le Braibans; et duo pro Ludovico, Comite 
Blesensi: Joannes de Friaise et Galterus de Gandonville. Vide de hac legatione 
fusius Villeh. n. 10- 17. 

(219) Æquales recentioris monetæ summæ 4,250,000 francorum. (Michaud , 
T. II. p. 107.) 

(220) D'Outreman. L. IL c. 2. p. 97, 99. Instrumentum autem autographum , 
sive pactum inter Flandrensem, Campanis et Blesensem Comites atque Henricum 
Dandulum, Venetiarum Ducem (Doge), legi potest ap. Muratori, Rerum Italica- 
vum scriptores , T. XII. Andree Danduli Chronicon, col. 525. 

(221) Vid. longa juramenti forma legatorum Belgarum, ap. eumd. L. c. col. 525. 

(222) Scilicet non diu ante bello Gallos inter et Anglos coactus, ut eligeret 
vel hos, vel illos, sibi hostes, pro recuperandä Artesiä, quam morte Philippi 
Alsatii sibi Philippus Augustus vindicaverat , partes Regis Angliæ fuerat amplexus 
et contra Gallum bellum RE per triennium sustinuerat. | 

(223) V. D'Outreman. L. IL. c. 5. p. 110, 111. 

(224) D'Outrem. L. c. c. p. 113. — peus D'Oudegherst, T. IL. p. 54, et Mio. 
T. III. p. 575, qui ejus loco Gerardum, Præfectum Brugensem & Castellanum 
Flandriæ constituunt. Nam exstat diploma apud Miræum, quod citat d'Outreman- 
nius in notis p. 602, unde id clarius deduci potest. 

(225) V. Villeh. n. 25, 52. D'Outrem. L. IL c. 2. p. 114, 115, et c. 9. p. 149. 
L. IH. c. 6. p. 222, 225. Le Beau, L. XCII. n. 44. 

Constabat hec Flandrensium classis septuaginta navibus, ( Observ. sur list. de 
Geoff. de Villeh., p. 279. n. 62.) et testatur Villehardouinius, eå quoque majo- 
rem numerum vectos fuisse, quam apud Constantinopolim bellum gesserit. ( V. 
ejus historiam n. 120. Eum ille 20,000, alii fere 40,000 Simpson fuisse scribunt. 

(226) D'Outrem. L. IL c. 6. p. 118, 119. [ 

(227) V. Rhamnus., L. I. p. 54, 55. 

(228) Amplius octoginta habebat annos, et omnibus, cum bellicis, tum politicis 
virtutibus insignis, unus ex clarissimis viris ejus ætatis erat. Nonnulli historici 
eum cecum fuisse scribunt; sed tantum hebes erat oculis, ex veteri, ut videtur, 
perfidiâ Graecorum Imperatoris Manuelis, qui eum obcæcare tentaverat. Ad tantam 
provectus etatem, etiam tanti animi fuit, ut cum permultis Venetorum Bellum 
Sacrum amplecteretur, summum ipse in reip. copias imperium habiturus. 


(477) 

(229) Landasia, olim toparchia Baronatüs titulo insignis, juxta Orchiacum sita 
est in pago Flandro Gallicano. Not. D'Outrem. p. 605. Vocat eum Villeh, Un 
haulz hom de Flandres, n. 44. Ceterum vid. circa hanc pugnam Villeh. le. 
et Le Beau, L. XCII. n. 49. ‘ 

(230-231) Cf. pen n. 47-50. D'Outrem. L. IL c. 9. p. ripis Rhamn. 
L. L p. 45-47. Le Beau, L. c. n. 51. 

(232) Cf. Villeh. n. 59 — 61. Rhamn. L. IL p. 57. D’Outrem. L. IL c. 10. 
p. 151 - 155. Le Beau, L. XCIV. n. 2. 

(255) Rhamn. L. II. p. 58. — Vocat eos Nicetas angelos raptores animorum et 
ereas statuas , ad quorum conspectum , ait, Greci prope emoriebantur. (In ejus 
annal de Alex. Comm., L. HI. c. 9. in fine.) 

(254) V. Villeh. n. 65. Rhamn. L. IL p. 58, 59. D'Outrem. L. II. c. 10. p. 155. 
Le Beau, L. XCIV. n. 5. 

(255) « La flotte et la ville (verba sunt Le Beau) se donnaient réciproquement 
un spectacle aussi effrayant que magnifique. D'une part tant de vaisseaux super- 
bement appareillés, dont le tillac était hérissé d'armes étincelantes et couvert de 
guerriers de haute taille et d'une fière contenance, semblaient apporter l'Europe 
entière conjurée contre l'Empire: de l'autre, un peuple immense en si grande 
foule qu'il semblait que la ville entière se fût transportée sur ses murailles; tant 
de tours, tant d'édifices entre lesquels s'élévaient un nombre infini de palais, 
d'églises , de monastères, que quelques historiens font monter à eing cents, don- 
naient l'idée de la Capitale de l'Univers, et annonçaient aux Croisés la grandeur 
et la difficulté de leur entreprise" (a). (L. XCIV. n. 4.) Vide cæterum maxime 
prolixam urbis Constantinopolitane descriptionem ap. D'Outreman, L. TI. c. 12. 
et L. IV. c. 1. Gibbon, T. HII. c. 17. 

(256) Villeh. n. 72, 75. D'Outreman. - EL. c. 11. p. 161 - 165. Rhamnus. L. H. 
p. 68-70. 

(257) V. Villeh n. 75. Rhamn. L. II. p. 71. D'Outreman. L. II. c. 12. p. 167, 168. 

(258) Citat historia in primis milites Eustachium de Marquis, Henricum Han- 
nonii clientem, Guilielmum Delgy et Mattheum de Valincourt, quorum strenue 
- facta fusius narrantur ap. Villeh. n. 88. D'Outrem. L. IL. c. 13: p. 176, et ap. 
"e L IL p. 79. 


(a) Et sachiez que il ni ot si hardi, cui le cuer ne fremist. et ce ne fu mi merueille, que 
onques si grant affaires ne fu enipris de tant de gent puis que li monz fu estorez.... Chascuns 


regardoit ses armes tels. com a. lui conuint que defisenssent que par tens en arons mestiers. 
Villeh. n, 66, 67. 
23 


( 178 ) 


me Conf. de hac urbis expugnatione Villeh. n. 89-94. Rhamnus. L. II. 

. 79-86. D'Outrem. L. II. c. 15, 14. Le Beau, L. XCIV. n. baie Abo Michaud , 
T III. p. 177 - 184. 

(240) Vide de irreparabili damno, quod artibus siia scientiis hoc incendio 
illatum fuit, fusius Heerenium, p.. 406 — śro. 

(241) V. Villeh. n. 110 — 113. D'Outrem. L. IIL c. 5. p. 205 - 207. Rhamnus, 
L. II. p. 104, 106. 

(242) V. Villeh. n. 118, 119. D'Outrem. L. c. c. 5. p. 219, 220. Le Beau, 
L. XCIV. n. 54. 

(245) V. Villeh. n. 135, et pacti instrumentum authenticum , compositum 
inter Bonifacium, Marchionem Montisferratensem , Balduinum Flandriæ, Ludo- 
vicum Blesie, Hugonem S. Pauli Comites, et Henricum Dandulum , reip. Vene- 
torum Ducem, legi potest ap. Muratori, Rer. Italic. scriptores, T. XI. col. 326. 

(244) Plerique historici scribunt d’Urboise, pro de Jurbise ; at perperam, tes- 
tante D'Outremannio, fide MSS. codicis, quo Andreas ille non modo Jurbise „ sed. 
et eques Hanno vocatur. (V. D'Outrem. L. IIL c. 6. p. 230, et ejus note ad hoc 
caput, p. 628.) Du Cange tamen, in observationibus ad historiam. Villehardouinii 
p. 515, sustinet eum Gallum fuisse ex familiá Suessionensis Episcopi. Hanc suam | 
sententiam vir doctus corroborari putat, quoniam binis illis navibus, que primae 
ad muros appulerunt, Suessionensis et Trecensis Episcopi vehebantur. Hæc autem 
ratio nobis non videtur rem conficere. Nam quid obstaret, cur ex. familiá 
Suessionensis Episcopi esset, et tamen ex Hannoniä -oriundus ? Quid ‘quod 
eum Zelgam fuisse ex ipsá quoque eádem notá Cangianá comprobari aliquatenus 
potest. Enimvero in illä commemorat, vestigia Andres immediate subsecutum * 
fuisse Joannem de Choisy; et ex cruce-signatorum syllabo; qui legitur ap. D’Ou- 
irem., p. 88 et seq., Joannes ile de Choisy inter Belgas recensetur. Ceterum 
vero constat ex conspectu carte geographica, Jurbise in provincia Hannoniæ 
situm esse.. 

(245) Conf. Villeh. n. 124 — »29. Rhamnus. IIE. p. 219-125. D'Outrem. L. II. . 
c. 6. p. 224 — 252. L. Beau, L. XCIV. n. 58 — 42. 

(246) Cf. Le Beau, L. c. n. 44. Litt. Bald. de expugn. Const. ap. Miræum, Codex 
. donationum piarum, c. 99, et ap. D'Outrem. p. 712. Fusiorem autem direptio- 
nis civitatis et incredibilis prædæ descriptionem vid. apud Rhamnus. L. III. 
p. 129 et seqq. Michaud, T. III. p. 261 et seqq. 

(247) Erant illi a parte Francorum, viri ecclesiastici sex, videlicet, Episeopi, 
Suessionensis, Halberstadensis, Trecensis et Bethleëmicus, Archiepiscopus recens 


us ee. a te edn emee St Se Ge en re ee ee 


( 479 ) 


electus Acconis, qui in exercitu legati Pontificis officio fungebatur, et Lucedii 
Abbas. Pro Venetis vero Vitalis Dandulus, classis profectus; Otho Quirinius, 
Bertuccius Contarinius, Nicolo Navigierius, Pantaleo Barbo et Joannes Basegio , 
aut, secundum alios, Michieli. - 

(248) « Les raisons de politique qui déterminèrent les suffrages en faveur de 
Baudouin, étaient appuydes de ses qualités personnelles. Aucun des Princes Croisés 
ne le surpassait en valeur guerrière, aucun ne l'éjalait en vertus civiles." ( Le 
Beau, L. c. n..51.) - 

(249) Cf. Villeh. n. 157. Rhamnus. L. I. p. 158, cum d'Outrem. L. III. c. 8. 
p. 246, 247. 

(250) D'Outrem. L. c. c. p. 247. 

(251) Rhamnus. L. c. p. 158, 139. Le Beau, L. c. n. 49. 

(252) Vide pompam et ceremonias inaugurationis Balduini descriptas ap. 
Rhamnus L. c. p. 140. D'Outrem. L. c. c. p. 247 et seqq. Le Beau, L. c. n. 5o. 

+ (253) V. Michaud, T. III. p. 285. Le Beau, L. XCV. n. 5. Amplior descriptio par- 
titionis omnium terrarum Imperii legi potest ap. Rhamnus. L. IV. p. 165 et seqq. 

(254) Hee’ — gesta sunt ab Henrico, fratre Balduini. V. Michaud , 
T. c. p. 508. 

(255) V. fusius Villeh. n. 179-190. D’Outrem. L. IV. c. 9, 10, 15. Le Beau, 
L. c. n. 26-32. Vide cæterum virtutes et elogium Balduini ap. D'Outrem. L. I. 
c. 6. p. 475 c. B. p. 53; L. IV. c. 2. p. 260, et c. 15. p. 574 et seqq. Le Beau, 
L. XCIV. n. 51; L.. XCV. n. 55. 

(256) Mlustria facinora a fratris inde captivitate, et laudes Henrici vide x 


D'Outrem. L. IV. c. 12 — 14. L. V. c. 1-4. Le Beau, LL. XCV, XCVI. 


(257) Ubb. Emmius, L. VII. p. 118. 

(258) Divæus, Rer. Brab., L. X. p. 112. 

(259) Scilicet: Wilhelmus de Perweys, Theodericus de Heynsberghe, Joannes 
Montanus, Walterus Cæsar, Arnoldus Wilreus, Godefridus Radingius, Jacobus ex 
Liemingis, Bastinus Petreius et Everardus Oppendorpius. Cf. Butkens, Troph. de 


-~ Brab., T. L p. 184. Divaus, Annal. opp. Lov. ad an. MCCXIV. 


(260) Omnes historici ita presidium nominant. Kampenius autem observat , 
quod vox ipsa Aleazar significat presidium. 

(261) Nonnulli historici hac in parte post Joannem a Leydis, ( L. XVII. c. 20.) 
fabulam: repetiverunt, narrantes, catenam scilicet, que portus Damiate aditum 


" intercludebat, navibus Harlemensium, serre ferree adinstar a proxá dentatis, 


fuisse perfractam, atque eos hoc facinore obtinuisse, ut gladium et crucem binas 


( 180 ) 

inter atque binas stellas in insignibus suis, cum verbis viéif vim virtus, adjun- 
gere possent. Claruisse quidem ipsos hoe bello non est quod negetur; catenam 
vero nullomodo perfractam, sed, ut exposuimus, eam, postquam turris capta 
fuerat, solutam fuisse constat ex scriptis testis oculati, Olivieri Scholast., Hist. 
de captione Damiate, ap. Eccardium , Corpus Historicum medii evi, T. YI. p. 1401- 
1405. Ceterum V. Wagenaar, Vaderl. Hist., D. U. p. 350. Van Kampen, D. III. 
p. 275, 276 in nota. 

(262) Conf. de hac universe cruciatá Oliv. Schol. L 1. Ubb: Emm., L. VIII. 
p. 118-127. Matth., Veteris. avi Analecta, T. IL Exped. Com. Holl., p. 26-35. 
Matt. Paris, p. 291 — 308. Jac. de Vitriaco, Hist. Orient. ap. Bongars., p. 1129 — 
1145. Wagenaar, D. II. p. 542 - 551. Michaud, T. IH. p. 405, 430-440, 
445, 444 , 448 — 71. 

(265) Vid. Ubb. Emm., L. IX. p. 132, 133, 155, 158. 

(264) Cf. Meyerus ad an. MCCXLVIII. Malbrancq, T. II. part. 2. L. XI. c. 54, 
55. Le Carpentier, Hist. de la nob. de Cambr. et du Cambr., voce familie Corbet. 

(265) Dum heee prælo dantur, accuratiori investigatione loci historici, unde, 
in conscribendá nostrá dissertatione, errorem Emmii detegere putabamus, repe- 
rimus eum virum non esse non consentaneum cum historicis gallicis, id quod 
nobis tunc videbatur; atque proinde assumi posse quod p. 150 scribit, Frisios 
scilicet altero anno, postquam Divus Ludovicus iter susceperat, semet cum Al- 
phonso, fratre Regis, in novam expeditionem /Egyptiacam magno numero con- 
junxisse. Nullam tamen de hoc alibi mentionem factam invenimus. : 

(266) V. Michaud, T. IH. p. 196, 187; et ipse testis oculatus Joinvillius, Hist. 
de S. Louis, Paris, 1761; p. 59. 

(267) Deducitur ex loco Emmii, L. XL p. 166. 

(268) Vid. Malbraneq, T. IH. L. XE c. 74. 

(269) Ita Emmius; at Michaud, (T. c. p. 590) narrat Frisios, numero quin- 
gentos, ad Divum Ludovicum convenisse, priusquam e Galliä vela faceret. 

(270) V. Michaud, T. c. p. 392-429. Emmius, L. XI. p. 165-167. Quædam 
vero apud hunc leguntur de Frisiis apud Tunetum gestis, quæ minime cum ge~ 
nuinä historià consentanea sunt. Nam exercitus usque Tunetum non penetravit. 

(271) Regenbogen, p. 61. 

' (272) Vid. Idem , p. 61, 62. Id. ampliore demonstratione non putamus indigere. 

(275) V. Meyerus, ad an. MCXXVE. Raepsaet, in op. supra not. 32 cit. T. IL 
p. 560, 407, T. II. p. 236, 257, 297. 

(274) Cf. Regenbogen, p. 68, cum Raepsact, T. IL p. 145, 407, T. IM. 
p. 256 in fine, 257, 286, 297, 298. 


( 181 ). 


. (275) Cf. Regenbogen, p. 71, 72 cum Van Loon, Beschryving der aloude 
regeringswyze van Holland, D. III. Hoofds. 12. bl. 555; b. 15. bl. 5g. 

(276) Cf. Regenbogen, p. 72 cum eodem, D. HL h. 12. bl 316; h. 15. 
bl. 552, 555, 555, 536. — Preeter hec videantur varia alia manumissionis exem- 
pla ap. Raepsaet, T. HL p. 7. 

- (277) V. Raepsaet, T. II. p. 407; T. II. p. 256, 587. 

(278) Regenbogen, p. 75. 

(279) V. Idem, p. 76 — 78. Raepsaet, T. III. p. 1,7, 12. Van Loon, D. IV. 
h. a. bl. 41. 

(280) Cf. Wagenaar, Yad. Hist., D. I. p. 213. Raepsaet, T. III. p. 11, 236. 

(281) V. commentationes nostre, p. 15, 16. Panckoucke, Abrégé de l'hist. de 
Fland. , p. 66. Le Carpentier, Hist. de la nobl. de Cambr. et du Cambrésis, T. IL. 
part. 4. Malbraneq., de Morin., et ceterum Op. hist. et dipl. Miræi et aliorum. 

(282) V. Regenbogen, p. 82 - 95. 

(283) V. Raepsaet, T. III. p. 7, 8. 

(284) V. Miræi dipl., T. I. p. 449, ap. Raepsaet, T. II. p. 8. Van Loon, 
D. IV. h. 1. bl. 49. 

. (285-286) V. Robertson, Introd. à "hist. de Charles- Quint, Amst., 1771. p. 29, 


5o, 55, 56, 57. Heeren, p. 137, 195. Regenbogen, p. 105- 108. 


(287) V. Van Kampen, D. IL bl. 7. Robertson, p. 31. Raepsaet, T. II. 
p. 237; et, Tom. eod., totum cap. 1. lib, VII. 

(288) Mém. de 0 Acad. de Brux. 1780. T. IL p. 665. Raepsaet, T. III. p. 297, 
et inferius nota nostra 292. 

(289) Conf. inter se, pro hac confusá sententid; Van Loon, D. IV. h. 1. 
bi. 46. Wagenaar, Vad. Hist., D. IL. bl. 215, 405, 404. Van Wyn, Lambrechtsen, 
Martini, Engelberts en andere, Byvoegs. en aanmerk. voor het Ilie D. der Vad. 
Hist. van Wagenaar. Amst., MCCXC. bl. 71, 72, 111. Meerman, Gesch. van 
Graaf Willem, D. I. bl. 27. 

(290) Hoc est, obstringebantur, quemadmodum ex définitiohe communiæ patet, 
religione juramenti, ut alios alii fide, vi, auxilio consilioque, tamquam fratres, 


_ secundum leges justitiæ adversus quemeumque ipsorum libertatis aggressorem 


adjuvarent. Quod misi prestarent, vel muletä pleetebantur, vel civitate ejicie- 
bantur. Secus erat in urbibus liberis, que jure communiæ non gaudebant. 
V. Raepsaet, T. III, p. 557, 564 — 566. Robertson, in nota ejus. XVI. ad introd. 
p. 256 et seqq. 

(291) Heeren, p. 237 — 289. 


( 182 ) 


(292) Mém. de Acad. de Brug. 1780, T. IL. p. 665. De Bast, L'institution 
des Communes dans la Belgique, p. 31. 

(295) Cf. Heylen, Comment. ad quest. : Cujus juris doe usus "obtinuerit 
ap. Pop. Belg. a sec. VII usq. ad exord. circ. see. XIII? ete., p. 69, 70. In 
Comm. Acad. Brux. 1777. Robertson, p. 54, 58, 59. 

(294) Vide inter alia monumenta authentica, in primis chartam, quá Phi- 
lippus Alsatius, Flandrie Comes, leges et consuetudines communie Ariensiüm , 
in Artesiá, anno MCLXXXVIII confirmavit, ap. D'Achery, Spicilegium , T. XI. 
p. 351 et seqq. Ceterum vide Raepsaet, T. II. p. 176. T. In. Pp. 127, 381, 564 
in fine, 565 - 567. 

(295) V. Idem, Hist. des Etats-gener. et prov. des Gaul., p. 127 - 130. De 
Bast, op. not. 292 cit. p. 53 — 70. 

(296) Cf. Sanderus, Flandr. illustr., T. III. p. 126. Milena) di! Morin. j 
L. X. c. 21, 25. Miræus, Diplom. Belg., c. 65. Mém. de U Acad. de Bruc. 1780, 
T. II. p. 595. Raepsaet, T. II. p. 560; T. III. p. 297, 298. 

(297) V. Regenbogen, cap. 16. 

(298) V. Verhoeven commentatio , Flandrice conscripta, de commercio in Belgio 
sec. XIII et XIV, que premium reportavit in Acad. Brux. an. 1777; vel ejus - 
analysin gallicé in Comm. Acad. Brux. 

(299) Heeren, p. 599 — 4o2. 

(300) V. Mém. de V Acad. des Inscriptions, T. XXXVII. p. 467 et seqq. 

(301) Regenbogen, p. 214, 215. 

(302) Verhoeven op. l., p. 149, 150. 

(303) Vide Introd. p. 77, et notam ejus XXIX, P. 317, 518. In primis autem 
V. prolixa commentatio supra laud. Verhoeven., et Beaucourt, Beschryv. van 
den opgank, voortgank. en ondergank van den Brugschen koophand. 

(504) Introd. , p. 25. 

(305) Cf. Gibbon, T. XIL c. 61. p. 158. Heeren, p. 401 in nota. Regenbogen, c. n 

(506) Raepsaet, T. II. p. 459. 

(307) V. Du Chasteler, Mém. sur les émigr. des Belg. p. 87. 

(308) V. Verhoeven, Algem. inleyd. tot de Belg. Hist., p. 280, 285, 285, 286, 
D'Outreman, L. IV. c. 15. p. 580, 581. Butkens, Troph. de Brab., T. I. p. 185. 

(309) Regenbogen, p. 314, 315. 

(310) Verhoeven, op. c. p. 557, 358. Raepsaet, T. II. p. 172, 381. — De res- 
tauratione reliquorum studiorum vid. fusius Verhoeven, p. 548 et seqq. 

(311) V. Van Wyn, Historische avond-stonden, D. I. bl. 255 — 300. 


—— CIT 


( 183 ) 


CONSPECTU S. 


` Prolegomena. - - ---------- - - Pag. 


PARS COMMENTATIONIS PRIOR: 
Quas habuerint Belge in Sacris expeditionibus partes. 


Cruciata Belgarum prim, - - - - - - = - = = = = 


bud 26 c M, e GE a IW GA IP ky ae 
toeten ten dias eibi dada arbe uin ni 
--- -- - - „quarta. ha = = = na nie 
--- ---- quinta - - - - - - - - - - = = 
--- ---- sexta. = LISSE - 
--- ---- septima. - - - - = - - - = - = - 
--- - - - - octava - = - - - - - = = = = - 
PARS ALTERA. 


De fructibus , quos e Sacris expeditionibus Belge ceperunt. 
CAPUT PRIMUM. 
De libertate, cum civili, tum politicá, que e Bellis Sacris nata est. 


$ L Exstinctio servituti. - - ---------- 
$ IL Diminutio potestatis nobilium et justitia? atque libertatis incre- 
menta. — Communitatum urbanarum origo, jura et progressus. 


CAPUT SECUNDUM. 


152 


138 


De momento Bellorum Sacrorum in agriculturam, industriam, navigationem 


et commercium. 
§ I. De agriculture et industrie incrementis. - - - - - - - 
$ IL De incremento navigationis et mercature. - — - - - - 
| CAPUT TERTIUM. 
De morum emendatione a Bellis Sacris repetendà. - - - - - 


145 
149 


152 


( 184 ) 


CAPUT QUARTUM. 


De artibus quibusdam peculiaribus atque disciplinis a Bello sacro derivandis. 


§ I. De introductione novorum quorumdam instrumentorum mechanicorum. 155 
$ IL De arte medica et pharmacopeá. - - - - - - - 156 
$ III. De literarum et scientiarum disciplinis. - - - - - 157 
Annotationes — En ET TR = 158 
EMENDANDA. 

Pag. 4i- Lin. 26 suas lege suos. 

-- 44 == 20 dederunt Zege dederant. 

- 50 -- ıı jam demum dege jam tania, 

-- 61 -- 13 sus lege suas. 

-- 78 -- 6 postquam /ege post quam. 

-- 88 -- 18 ceperunt Zege ceperunt. 

-- 94 -- 1 Balduinos Robertos, Zege Balduinos, Robertos. 

-- 108 -- 11 quantum Zege quantam. 

-- 109 == 11 obterec ege obterere. 

-- iii |-- 25 gentem; Zege gentem,» 

-- 145  -- 20 Turnas Zege Furnas. 

-- 159 -- 21 Martenne Zege Martene. 

-- 165 -- 12 


V. LXXXII. lege V. L. LXXXII. 


PETRI CORNELH VAN DEN VELDEN, 
LIT. IN ACAD. RHENO-TRAJECTINA CAND. 
RESPONSIO 

AD 


QUJESTIONEM AB ORDINE PHILOSOPHIE THEORETICÆ ET 
LITERARUM HUMANIORUM IN ACADEMIA GANDAVENSI 


ANNO MDCCCXXV PROPOSITAM : 


Quam partem habuerunt Belge in Bellis Sacris, et quosnam 


fructus ex iis perceperunt ? 


QUJE PREMIUM REPORTAVIT DIE IL OCTOBRIS 
M..DCCC. XXVI. 


v 


« There is an ultimate point of depression, 

» as well as of exaltation, from which human 

» affairs naturally return in a contrary progress, 

» and beyond which they never pass, either in 
» their advancement or decline.” 

. Hume, Hist. of England. 


PROLEGOMENA. 


Briociiss in varias historie gentium ætates inquiramus, mira nobis illa 
in primis et miseranda videtur, quà homines ab omni quem a Romanis 
acceperant cultu recesserunt, et ad tantam ferocitatem atque barbariem 
pröruerunt, ut antique culture vix, ac'ue vix quidem ulla vestigia 
reperirentur. Religio, que ad pacem proprie erat accommodata, gen- 
tes ad optima queque adducere debuisset, sed a vero suo fine tam 
late aberravit, ut ad contraria quivis duceret homines, adeo ut non 
mutui amoris dulci se consociarent vinculo, at magis magisque contra 
a se invicem discederent, ut iras, contentiones, rapinas, bella foverent 
perennia. Fanatica superstitio omnium animos invaserat et reliquorum 
honestiorum sensuum ita locum exceperat, ut ad crudelia quaque et 
ad scelera peragenda, a quibus adhorreat natura, quibusque recta ratio 
fidem omnem neget, ducti et incitati fuerint. — Omnipotens clerus, 
insatiabili correptus avaritià; armis constanter induti nobiles , eádem 
maculà barbaräque insuper crudelitate contaminati; miser tandem vul- 
gus, gravi utriusque ordinis jugo oppressus; monasteria inde omni luxu 
ornata; castella splendide sed barbare instructa; misere porro case, 
contritorum habitatorum receptacula passim cernebantur. Extrema om- 
nino licentia penes infimam servitudinem exsultabat ; inauditæ opes juxta 
deplorandam egestatem durum ostendebant dideräinen > ; circum magna 
castella sæpius agri inculti aut vastati agriculture neglectum, bellorum 
calamitates et clades indicabant. 

Hanc Europ conditionem reputantibus opere pretium semper nobis 
visum est ille summi momenti expeditiones, quas contra Orientem 
Occidens suscepit, paulo accuratius observare, quo magis fontem inda- 


garemus, e quo res lautior subinde, et optima rerum commutatio orte 
1 


(2) 

dicuntur. Quumque bene multa de istä materia librorum copia sit edita, 
nonnulla tantum melioraque opera legere satis nobis videbatur, in iis 
. maxime totius Europe rationem habentibus; sed bellorum sacrorum in 
patriam nostram uuice vim vel ex alis libris petere, vel ipsi in 
promptu ponere in animo numquam volveramus, cum preter fontium 
inopiam difficillima quoque sit hzc disquisitio; nam habita ratione cæ- 
terarum Europe civitatum, tam parva erat civitas nostra, tamque dis- 
junctis viribus expeditiones sacras nostrates susceperunt, ut diflicillimum 
sit et gravissimum. negotium , bellorum illorum in provincias nostras 
yim definire. Verum enimvero cum Historie Patriæ studio ferventis , 
tum spe adducti, nos utilitatem dumtaxat quandam e nostro labore 
nobis esse capturos , pulcherrime ab Academià Gandavensi propositæ 
Quæstioni pro viribus respondere constituimus. — Ordo Literarum Hu- 
maniorum nimirum quesivit:, Quamnam partem habuerint Belgae in 
Bellis Sacris, et quosnam fructus ex illis perceperint. 

Utinam in hoc meo labore voluntatem vires æquarent! Quantum vero 
poterit illas conjungemus. — Benevolentiam vestram et indulgentiam, 
viri clarissimi!. precibus efflagitare, supervacaneum ducimus atque ni- 
mium. Juvenile opus, non vero doctissima disquisitio a juvenili respon- 
dente queritur. Qua recordatione nobis animo, cum propter argumenti 
gravitatem, tum propter virium exiguitatem despondentibus de novo; 
animus accedit. 

Quo majori ordine. procedamus , divisionem instituere lubet, quam 
sponte sua secum fert Quaestio; nam duo capita proponit. Post præ- 
missam ergo brevissimam, de Belgarum ante Bella Sacra statu, disqui- 
sitionem, in primo capite, quas in Bellis Sacris populares nostri partes 
habuerint, erit explicandum : in secundo. e celeberrimis illis. tempesta- 
tibus quos Belge depromserint fructus erunt. exponendi. In utroque, 
ut ne ordinis ratio turbetur, arbitrarias instituemus minores divisiones. 
Neque tandem jejuna plus equo virorum locorumve nomina, aut omni 
elegantiä destituta monimenta verbis nostris inserere nonnunquam coga- 
mur historicas operi nostro probationes et notas adjungemus. 


UU natin ti 


AES, -— OO 


CAPUT PRIMUM. 


AD QUÆSTIONIS PROPOSIT/E PARTEM QUÆRENTEM : 


Quamnam partem habuerint Belge: in 


Bellis Sacris. 


PARS I. 
D Se elgarım conditione ante Bore ES acta, 
SECTIO I. 


CONDITIO POLITICA. 


Mausorun virtutes quam vitia referre dulcius est atque optabilius, sed 
vel sic tamen de hisce tacere non oportet; haud modicam enim utili- 
tatem possunt afferre. Egregie valet eorum recordatio, ut hodiernum 
cultam nostrique temporis virtutes rite æstimemus, et ex pravis eorun- 
dem majorum exemplis quenam quantaque mala ignorantia et super- 
stitio pariant doceamus, ut ab iis tandem edocti mala yitemus, bona 
contra sectemur. Haud sola veruntamen suadet utilitas, sed hic quoque 
necessitas urget , ut patrie nostre, ante sacras expeditiones, breviter 
quantum fieri possit, miseram proponamus conditionem. 

Quod reliquas Europe civitates conturbabat regimen feudale, apud 
Belgas etiam invaluerat. Nobilibus quibusdam , officiorum inprimis 
gratia, multas magnasque Francorum Reges, maxime Carolus Magnus 


un 


(4) 


et subinde Germaniæ pré rgo tanquam beneficia, provincias gu- 
bernandas concesserant (1). „ post multa sibimet præterea arrogata , 
velut moris esset in ætate, ur jus fortioris cæterorum jurium vices 
sustineret, conturbato post Caroli mortem ipsius imperio, longáque du- 
rante Henrici IV minorennitate, tantum sibi sensim comparärunt potes- 
tatis, ut dominorum superbe spernerent auctoritatem et hereditariam 
plerique. feudorum suorum dominationem constituerent. Ita Flandriam, 
qua in totà Belgarum historia partes semper primarias gessit, plurimum 
viribus polluisse, ac inter potentissimos Regis Francie vasallos, ejusdem 
Regionis Comites referunt annales (2). Huic provincie jam præerat 
Robertus Hierosolymitanus, filius Roberti illius Frisonis, qui simul Hol- 
landie, Zelandiæ atque Flandrie Comes fuerat (3). Theodericus V, 
Roberti Frisonis privigiius tandem Hollandiam illam, quam pro ipso 
administraverat Robertus, recepit, filiumque moriens reliquit Floren- 
tium II (4), cujus provincia ut et Frisia (5) Ultrajectini Episcopi tutelæ 
partim erat commissa (6). Hic Episcopus a Germania Imperatoribus multis 
beneficiis donatus, hierarchiæ suze limites, quantum posset, quin et 
armis protraxerat (7). Novo Gelriæ Comitatui prepositus erat Otho I, 
cui , nuptiis, Zutphaniz, oppignoratione Gothofredi Bullionensis, Velaviæ 


(1) Kluit, hist. der Holl. Staatsregering, 1V. p. T seqq. 

(2) Meyerus, Ann. Flandrie. 

(8) Will. Mon. et Proc. ap. Matthaeum Anat. med. xvi (8°.) T. EV. ad a. 1093. Miraeé 
Ann. Belg. ad a. 1093. Cf. etiam Commentatio Dewezii, que inscribitur Sur les Comtes ei 
les Ducs dévenus héréditaires dans la Belgique, in Nouv. Mém. de l'Acad. de Brux., T. 11. 

^(4) Will. Mon. et Proc. ad a. 1091. Barland, Holl. et Zel. Com. 
11) (3) De Frisia tamen hoc obiter est observandum quod hec regio una ex omnibus feudali 
juri numquam. fuerit subjecta. Vid, Heizeccii , recitationes procemii § 14, et Van Spaen, 
histotie der Heeren van Amstel, van Ysselstein en van Mynden. 

(6) Gelria ab Episcopo Ultrajectino pendebat, et feudi primarii jure ab eo Lotharingiæ 


-inferioris Duci erat concessa. Pontanus, hist. Gelr., p. 96. Zutphanie Comitatus ejusdem 


erat Episcopi. Cr. auct. J. de Beka ap. Matth. V. p. 55. Ab Henrico HI. Drenthico Comitatu, 
ad quem Groninga pertinebat erat donatus. Wagen. Vad. hist. Il. 228. Frisiam ulteriorem, 
sive Orientalem Sigeberto Saxonum Marchione ablatam in Episc. Ultr. transtulit Henricus IV. 


“Imperator. Chr. I c. Matth. hee. V. p. 62. et annot. Matth, p. 521. Alia plura ditissima hac 


ecclesia in bonis suis habebat, quorum vero accurata recensio non est hujus loci. De his 
vero conf, Heda, hist. Ultr. Pontanus 1. c. maxime ad a. 1020 - 23. 
(3) Wagen. vaderl. hist. IE. 195 - 295. Heda a Beka passim. 


(5) 

Comitatus suberant (1). Lotharingiæ inferioris adamussim fines definire 
non valemus: sufliciat ergo illius regionis Ducem Gothofredum Bullio- 
nensem laudare, cujus in Asia defuncti Ducatus Henrico Limpurgensi 
Duci et mox Gothofredo Barbato Lovaniensi Comiti data est ab Impe- 
ratore (2). Hannonie, bellorum sacrorum opportunitate subinde cum 
Flandria juncta , Dux erat Balduinus , qui Gothofredi Bullionensis exem- 
plum secutus ad novam expeditionem simul sese accinxit (3). Lucem- 
burgiæ Comitatus. sub Guilielmo I. et Namurcensis sub celeberrimo 
Alberto III, pro temporis ratione perpetua fere bella gerebant. (4). 
Quemadmodum Ultrajectini Episcopi plus sanguinis quam precium fun- 
derent, ita Leodienses etiam galeâ quam mitra, ense quam baculo 
erant insigniores, multasque illis opes arma et superstitio comparave- 
rant (5). Perennia cum suis vasallis, secum invicem atque cum Fran- 
cie Rege, Germanie Imperatore et crudelissimis Normannis varie he 
civitates bella gerebant. 

Ut ab aliis Comites nostri atque Duces beneficia sua acceperant, ita 
aliis ipsi nobilibus, vel ut in bello ab iis adjuvarentur, vel ut rem suam 
familiarem exaggerarent, minora quaedam concesserant (6). Plures pre- 
terea, qui allodia, id est terras sorte (in bello aliàve opportunitate ) 
acquisitas possiderent, privilegiis, quibus feudorum possessores gaude- 
bant, carentes, nobili cuidam aut Principi allodia sua tradere, eaque 


3 


(1) Pontanus l. c. 95. 96. Joh. a Leydis (ed. Basilee) p. 126 - 127. 

(2) Haraeus, Ann. Brab. I. 203. Gothofredus Barbatus cum Lotharingiam, tum Limpur- 
geusem accepit Ducatum. Hinc ivitium maxime Ducatus Brabantiæ, cujus se primum Ducem 
scripsit Henricus III. Butkens, Troph. du Brab. 1. 199. Haraeus l. c. 204 - 205. Miraei, Ann. 
ada 1101 - 1106. Meyeri, Aun. Fl. ad a. 1106. 

(3) Miraei, Ann. ad a. 1096. 

(4) Bertholet, Hist. du Duché de Luxemb., t. II. 

(5) Legimus apud Miraeum, Ann. ad a. 104o. Henricum Imperatorem Comitatum Arnoldi 
Comitis, nomine Haspingau Nithardo Episcopo Leodiensi dedisse et hoc igitur anno ipsi 
maguam datam fuisse Hasbaniae partem. A Gothofredo Bullionensi emit. Otbertus Episcopus 
arcem ac ditionem Bullionensem , cum titulo Ducis Bullionensis et a Balduino Hannonie 
Comite castellum Covinum. — Miraeus, Ann. ad a. 1096. — De ceteris minoribus Ducibus et 
Comitibus ut et de satis potentibus Tornacensis et Cameracensis Episcopis, de quibus vid. 
‚Miraeus, Op. Dipl. II. 950:seqq. non loquimur, cum hoc non requirat argumentum nostrum, 

(6) Kluit, Holl. staatsregering, IV. 79. 


i (6) 


deinceps post sui designatos hæredes feudi nomine recipere, vut majo- 
rum prerogativarum participes fierent (1). Quantum totâ hac- feudali 
ratione conjunctio exsoleverit nemo non videt. Nobiles enim aliorum 
nullam, at sui tantum rationem habentes, vili torpescebant luxu, arma 
tantum colebant, sceleribusque nature | humanitatique repugnantibus 
impune se polluebant. Hic liceat. clarissimi Regenbogenii de universá 
nobilium , ante bella sacra, conditione loquentis, verbis uti. » Nobiles 
» inquit , dominandi cupiditate: ducti, pleni irarum et odii, misere sæ- 
» viebant in plebem adflictam: omni animi magnitudine et spirita 
» generoso exstincti insatiabilem exercebant crudelitatem; et cum omnino 
» otiose vivere non possent, furtis et rapinis, luxu voluptatibus et'stu- 
» pris vitam turpiter traducebant, neque legibus ullis, aut Principum 
» imperio, aut poenarum metu coérceri poterant. Àn vera animi forti- 
» tudo, cujus proprium. est nihil extimescere, omnia humana despi- 
» cere, res magnas appetere, labores cum utilitatis ratione perpeti; 
quaerenda est apud eos, qui canibus delectabantur et falconibus ?”(2) 
Tyrannico suo in plebem imperio illas, quas omnibus pariter homini- 
bus dedit natura dotes et ingenii facultates exstinguebant, adeo ut: - 
» Plebs dure servitutis jugo oppressa, a vera et ingenuä virtute longe 
» aberraverat, animo demisso, tristi , adflicto, nil spirabat nisi quod viles 
» turpe et nefandum." (3). j 
In castellis singuli fere degebant nobiles, unde erumpentes vicinorum 
agros et habitationes turbabant et depopulabantur, obvia queque : au- 
ferentes. De turpi illorum et irridendà superstitione, de exsecrandis 
eorundem exactionibus, rapinis, homicidiis et gravioribus quibusvis 
sceleribus non est quod dicamus. Quae diximus autem suflicient ut cum 
Ennio exclamare possimus : 


Y 


TT 

(1) Preter quod ratione temporis hoc vero simillimum videatur affirmant Robertson, 
Hist. of Charles V, t. I. note VIH. Miraeus, Op. I. 312. Cf. Montesquieu, Espr. des loix 
XXXI. 8. Jagen. 1.1. II. 309. : 

(2) Regenbogen, De bello sacro, p. 46. 

(3) Regenbogen l.l. p. 46. Raepsaet, Anal. hist, et crit. de l'orig. et du progr. des droits 
des Belges et Gaulois sous les per. Gaal, Rom. Francque féod. et coutumière, t. Hk 11M. 
€. 9. n? 152. 


2 


l 


(7) 

^» Nulla sâncta religio, nec fides regni. ést?” 

„Si talis fuerit, nobilium conditio, quali gavisi sint ingenui (sive qui. 
tunc dicebantur. bene-nati), quali tandem servi (1) conficiatur. Illorum 

quidem alii nobilibus proximi fuere (2); alii vero servitutem misero suo 

statui præferentes ad hanc quasi in refugium se receperunt (3). Nos liber- 

tatis suavitatem et. commoda experti servitutis calamitates vix nobis cogi- 

tare valemus. Scatebat totum’ Belgium servis (4), qui pecoris instar vendi, 

munere dari, permutari occidi poterant (5). Quid magis, queso, abhorret a 

natura, quz omnes genuit liberos, eàdem fortuna, eàdem necessitate natos? 

Utinam urbes affuissent, in quas miseri confugissent homines, ut 
securitatem et libertatem alió frustra quesitas reperirent; verum nul- 
libi fere erant inveniendæ, quz merito hoc nomine dici possent: ubivis 
autem castella; hic ilie non civium, at servorum receptacula, nec 
cultu, nec contra tyrannidem presidio, nec legibus munita; sed à bar- 
baris et. incultis servis, a sævo haud cultiorique tyranno, fortioris ju- 
ribus favente habitata. 

Ab ore ‘stulti voluptatibusque dediti cleri pendebant omnes. Roma 
iterum. dominabatür; haud veruntamen Cesares armis amplius, sed 
anathematum fulmine. Pontifices ceteris gentibus imperabant; inprimis 
a quo tempore ambitiosus Gregorius VII, cui tamen magni nomen non 
denegandum, hierarchiam instituerat quantam nulla antea ætas viderat 
aut excogitare pom eo vero tempore necessariam forte et saluta- 
rem (6). Nutui, cui nequicquam resisteret Henricus IV, succumberet 
Philippus I, morem quoque nostrates gesserunt. Ut Pontifex pro mero 


(x) Hic generatim de servis:loquimur, cum plane inutile sit de eorum speciebus agere, 
quales fuere v, c. mancipia, homines proprii, coloni, mansionarii , gleba vel agris adscriptitii, 
censuales, cenrmediales, liti, lati, litones. 

(2) Kluit, V. 1. IV. c. 5. Meerman, Gesch. vamt.Gr. Willen R. K., t. I. 123. 

(3) Vid. Robertson 1..]. Note IX. 

(4) Arntzenius, Jur. civ. Belg. Institutiones, t. À P. i 136.: 

(5) Yan Loon, Aloude reg. van Holland, ITI. p. 181 seqq. Robertson 1. 1. "Note 1X. 

(6) Collato P/anckii opere, quod inscribitur Geschichte des chrisilich-kirchen-gesellschafls- 
verfassung , 4 bandes 1 abschnitt. pág. impr. 96 gy: Pontificem non tantum quantum solet 
tyrannum dicemus ex ipsius ætates ratione illum dijudicantes. E litteris quas scripsit et qua 
etiamnunc exstant magnam partem ejus possunt effici consilia. 


o0 I8) 

lubitu orbi terrarum imperabat, ita clerus, creduli vulgi abutens igno- 
rantià, cuique crimini prelium, cuique sceleri mulctam constituerat , 
unde tanto majores facte sunt clericorum opes, quanto majora patra- 
rentur a laicis scelera. Preterea ingenii pene exstinctà face, supersti- 
tione penitus imbuti homines in avarum clerum, animi salutis gratia, 
bona sua largà manu conferebant. — Quum tot clero essent acquirendi 
modi, rarum tantum amittendi discrimen. In bellis enim sepius ei par- 
cebatur; nec arma ferre, nec ullis qualibuscunque judiciis subesse tene- 
batur; ipse contra arbitrariam fere exercebat jurisdictionem (1). 

Ubicumque anarchia tam altis radicibus sit defixa, inimica justitia 
fugit, quas ambas nemo unquam in uno eodemque loco simul consis- 
tere vidit. Horrenda inde que Dei nomine impia dicuntur judicia , 
superstitionis illius temporis atque crudelitatis testes, augusta ubivis 
juris justitieque loca tenuerunt. Deum ad suam efligiem constituen- 
tes, non dubitärunt homines, quin divinus ille rerum omnium auctor 
insontes miraculo quodam esset tuiturus, ita ut igni aquäve indemnes 
exirent. Quot his judiciis, quot bellis perierint immane est dictu. 

Revera non tantis quidem copiis, quantis nos solemus, utebantur, 
cum militia, qualem hodie constitutam habemus, cum medii evi ra- 
tione nullo modo congrueret, sed quippe a suzerano pendentes vasalli 
illum ad bellum sequi tenebantur: hinc parva quidem agitabantur bella, 
sed crebra et perpetua, eoque atrocius barbari milites manum consere- 
bant. Possent civitates ubi tam indefiniti sunt exercitus, multo magis 
classibus caruisse videri. Attamen ut fere solent, quse ad mare sitas 
regiones incolant gentes, naves struere, maritimas expeditiones susci- 
pere, navalia proelia committere jam dudum ante bella sacra coeperunt 
nostrates (2). Sæculo enim IX Carolus M. et Rorucus Normannus, in 
Frisia hic (3), ille Gandavi (4), naves sibi strui jusserunt: in XI non 
tantum Flandri sub Roberto Frisone classem in Galliciam miserunt , 


(1) Yan der Spiegel, Oorspr. der vad. rechten, p. 111. Butkens, Trop. dn Brab., p. 97, 
ubi attendantur verba donationis. Vid. Preuves, p. 31. Raepsaet l. 1. Il. 1. IV. c. 5. n9 221. 

(2) Wagen. 1.1... 141, 161 et 162. Luzac; Holl. rykd. I. 111. 

(3) Wagen. M. 64, 68. (4) Idem, 39, 41. 


ur ry 


(9) 

verum etiam Didericus V Hollandiz Comes Episcopum Ultrajectinum 
navali certamine. vicit (1). Gens itaque nostra optime cum Phocensibus 
comparanda , de quibus dixit Justinus (2): » Namque Phocenses, exi- 
» guitate ac macie terra coacti, studiosius mare quam terras exercuere”; 
et quemadmodum pirate e nostris regionibus profecti cum in. vicinis 
maribus, tum in Mediterraneo omnes maritimos cursus præclusisse vi- 
dentur (3) ita iidem Phocenses non tantum » piscando et mercando, sed 
» etiam latrocinio maris, quod illis temporibus glorie habebatur, vitam 
» tolerabant.". Res nautica sponte sud ad mercaturam nos ducit; de 
qua igitur videamus. 


SECTIO II, 


MERCATURA. 


Mercatura omni evo apud illas primum gentes exstitit, qua suo ad 
mare situ, natura quasi ad navigationem allectabantur et apud illas 
maximos sane fecit progressus, qua pra ceteris classe pollerent. Idem 
exinde apud Athenienses, Carthaginienses, Venetos, Genuenses, Belgas 
et quotquot alias civitates mercaturä florentes referat historia observare 
licet. » Civitas nostra”, ut ait quidam qui de patrie nostrae mercaturæ 
historia unus e paucis bene meruit auctor, »ita ut Genua et Venetiæ 
» prima suse majestatis initia piscatorum navibus debet” (4). Omnium 
fere regionum nostra optimis quibusvis gaudebat opportunitatibus, et 
mercaturam quasi expostulabat. Ipsius enim maria, flumina, terre deni- 
que sterilitas, materiarum tandem inopia industriam exegerunt, et com- 
mercium non gignere non potuere. 

Jam quo tempore a Romanis he regiones frequentarentur, ex Anglia 
et Germania nostrates, Brabanti inprimis et Flandri merces quæsivisse 


(1) Naleezingen op Wagen. I. 128. 

(2) Justinus, Hist. Philippice, 1. 34. c. 5. Ed, Gronovii cujus vid. nota. 
(3) Michaud, Hist. des Croisades, I. 302, : 

(4) Luzac l. c. I. 146. 


(10) 
videntur (1). In barbaris VIII, IX et 2 subsecutis seculis mirum omnino 
est, quot patrie nostræ urbes negociandi studio fuerint addicte , quarum 
seriem hic referre non lubet sed de iis potius in notis dicemus (2). 

Vina, frumenta, materias aliunde nostrates petiverunt. Contra salinis 
suis Flandri, pannorum laneorum texturà Frisii jam pridem celebritatem 
sibi nacti erant (3). 

Ex Asia insuper Belgis, per Venetias aut Massiliam, aromiata adducta 
fuisse traditur (4), sed certo non constat. A vero tamen haud aberrabi- 
mus dicentes minimum fuisse hoc commercium. Peregrinorum, qui 
sacram terram visitaverant, nonnulli aromata forsan secum ex Grecia et 
Asià duxerunt. Horum peregrinatórum multos enim non pietatis tan- 
tum, sed etiam quæstus et lucri gratiä Asiam et Palæstinam adiisse 
omnino affirmare ausi sumus, cum antiquorum scriptorum testimonio, 
tum doctisimi Guignis opere nixi (5). 

Habemus sane quod miremur, tam incultà ætate, a prædonibus viis, 
a piratis maribus conturbatis, furentibus bellis, dum nec vitæ nec bonis 
ullibi satis tutum inveniretur presidium, vigere ullam mercaturæ 
speciem atque umbram potuisse. Nobis enim experientia docuit, quanto 
damno sint commercio bella. Plures preterea secum ferebat leges regi- 
men feudale, que omnem plane mercaturam impedirent atque fere 
tollerent (6). Non obstantibus vero omnibus moris, Normannorum po- 
pulariumque suorum rapinis, spoliationibus , vastationibus nec obstante 


(1) Luzac l. c. p. 150, 158, etc. 

(2) Vid. nota I. 

(3) Jam pridem apud Flandros ré sel-barnen occurrit (Naleezingen op Magen., vaderl. 
hist., I. 115.) — Frisii jam Caroli M. etate pannorum laneorum texturà ceteris excelluisse 
videntur, quum aliis sepe Principibus hic Frisicas vestes munere daret. ( Luzac l, c. I. 220. 
Schmidt, Hist. des Allem., II. 146. Wagen. 1.1. II. 8 

(4) Wagen. IX. 154. Byvoegsels XVIII. 57 seqq. De Guignes, Mér: de l'acad. des 
inscr. XXXVII. 483. Quod tamen de hoc commercio hic disputavit, fabulam dixit Meeren, 
Infl. des Crois. 521 in notà. 

(5) Wil, Tyr, Hist. rerum, etc. Jac. de Vitriaco, Hist. hier. in gest. Dei per Francos, 
p. 998, 1097. De Guignes 1. c. 469, 475. 

(6) Hallam, Europe during the middel ages, I. 208, et auct. ibi cit. Vid. omnino Zto- 
bertson l c. I. note XXIX. Meerman, Gesch. van Graaf Willem, Roomsch Koning , 
Il. p. 188, seqq. IV. 29. seqq. 


(11) 
ipsà tyrannide, mercaturam indefesso labore assectati sunt Belge, et sic 
in remotissimis illis temporibus ingenium suum et indolem omnes et 
nature et humanas moras superantem prodiderunt. 

Quamdiu vero gravissima illa impedimenta non e viä tollerentur, sese 
extendere latamque suam vim in mores exserere mercatura non potuit; 
sed illis semel remotis, ita civitatis nostræ opes, cultus et auctoritas 
concreverunt, ut ceteris gentibus rerum optimarum exemplo præiret, 
et minima quamvis longe amplioribus fieret major et dignior. 


SECTIO II. 


ARTES, DOCTRINE. 


Romanorum artes atque doctrine per totam Europam sese disperse- 
rant, quum Barbari undique confluerent et Europa se superfunderent. 
Ut aquarum, sic quoque illorum vis omnia secum abripuit, eorumque 


impetu nullis rebus parcente, omnia, cultus etiam vestigia obruta inte- 


rierunt. Nullius enim culture, ne minimæ quidem reverentiä aut amore 
ducti, artes doctrinasque hostium instar feroci odio prosequebantur (1). 
Omnia que superessent Grecorum Romanorumve doctrinarum moni- 
menta Græcà Latinäque lingua erant concepta; illam vero nemo intel- 
ligebat, et hec tantopere ab ingenuà sud puritate remiserat, ut nisi 
plane nullis, perpaucis saltem pateret, unde et librorum inopià omnis 
doctrinarum fons erat quasi reclusus (2). ; 

Literarum reliquie apud clerum latitabant, sed voluptatibus potius 
quam litteris incumbens, vili torpescebat abjectoque luxu, pacis artium 
loco, sanguinolentas belli artes exercebat, res divinas atque humanas 
impio more commiscens et utrasque pervertens (3). 


(1) Robertson 1. c. I. 1. seqq. et note: 1. Cf. Hallam, II. c. 9. p. I. 530. 

(2) Etiamsi librorum chartarumque inopiam mittamus, tamen nobis est persuasissimum 
ferre; illius etatis homines plane non, ne wgegrime auree Romanorum ætatis intellexisse 
latinitatem. Raepsaet l. c. II. L. III. c. 10, n° 133. 

(3) Robertson l. c. I. note X. 


(12) 


Quibus ingenium inesset, opportunitates illud excollendi deerant. Ubi 

enim jus fortioris unice valet;:et armorum studium ceterarum hones- 
tiorum rerum amorem excipit, ubi vir armis indutus solus: habetur 
tutus, quis inutiles; quis periculosas addisceret artes, cum ille ferreæ 
illius ætatis doctissimus haberetur, qui armis præ cæteris esset exerci- 
tatus, viribusque plurimum valeret? Hue accedit que omnium animos 
tenuit superstitio, merá ignorantià pejor, quippe cui vanam sui fiduciam 
addat. 
Ex universà tandem barbarie satis superque liquet artes et doctrinas 
utilissimas quasque, imo et necessarias neglectas jacuisse. Libertatem 
enim parentem habentes a servitute continuisque bellis abhorrent: hinc 
nec vulgus, nec nobiliores viri, nec clerici, nequissimà omnes pariter 
stupiditate confecti, gloriari ullas fere poterant artes, adeo ut viri, ne 
nobilissimi quidem legere vulgo aut scribere valerent (1). _ 

Carolus M. quidem cum in aliis regionibus, tum in nostris literas 
incitavit, sed abortivi hi videntur conatus. Bella enim et publica et 
privata, Normannorum irruptiones, totaque hominum ratio omni cultui 
repugnabant. In mediis vero illis tenebris nostra rursus patria futuri 
cultüs, debilia quamvis et levia, qualiacunque tandem initia prodidit ; 
nam Leodii et Trajecti ad Rhenum sedes tunc hujus doctrinz constitute 
fuisse videntur, adeo ut Trajectum Henricus I filium suum educandum 
mitteret (2). Juvenes etiam Belge seculo IX et X, forsan et XI in 
Italiam. instituendos legimus missos (3). Inde quidem studia humaniora, 
sed simul ipsius patria ignorantia patet. 

Nee, nisi ceterarum civitatum barbariei ratione, estimandus Leodiensis 
ile et Ultrajectinus, de quo diximus, cultus. — Quam seculo X Dide- 
ricus IH Comes constituerat, abbatia Egmondana , subinde multos litera- 
rum fautores protulit, exemploque suo alios admonuit et incitavit (4). 


(1) Ducange, Gloss. voce crux. — Nouveau traité de diplomatie, par deux Benedictins, 
EL. 419, 424. — Van Wyn, Huiszitt, leven, 1. 62. 

(2) Van Wyn 1. c. I. 95 et 65 seqq. Tornaei etiam scholæ jam a». 1092 = ren videntur, 
Miraeus Ann. ad h. a. e 

(5) Vidd. que hujus rei refert exempla Van der Spiegel, Oorsprong der vad. regtsg. , P. 105. 

(4) Fan Wyn l.c. p. 71. seqq. Vid. etiam Dipl. Theodorici V. ap. Mifaeum, Op. dipp. I. 71. 


(13) 

Quod ad poésin attinet, hac certe apud nos haud minus quam apud alias 
gentes ex usu recesserat (1), sed rudis haud dubio parumque polita. 

Ex misero hoc veterno Europa adeoque et patria nostra non nisi 
multis variisque bellis, vexationibus, verbo, nonnisi innumeris calami- 
tatibus expergefieri tandem potuit; et ad ultimum humanitatis gradum 
delapse gentes, post aliquot demum seculorum excursum potuerunt 
erigi, ut sensim paulatimque ad altissimum adveherentur. 


PARS SECUNDA. 


e parfe quam GSaelque in ellis Basis fabuerint. 
geste quam ela 


Nihil humane nature magis convenit, quam locorum et regionum , 
a viris yirtute sud aut rebus gestis insignibus, illustratorum appetitus. 
A primis jam inde religionis Christiane temporibus homines Palæstinam 
visitärunt, quippe regionem, ubi generis humani divinus Redemtor, ubi 
ipsius Dei filius sanguinis sui pretio pro omnibus satisfecerat. Quarum 
peregrinationum multum aucta est frequentia, postquam Constantinus M. 
cum sud uxore sacrum sepulchrum ipse adierat et religiose coluerat (2). 
Caroli M. tempore plus etiamnunc invaluerunt (3). Alii primum pie- 
tatis et religionis causä, brevi vero et alii rerum novarum spectanda- 
rum, adeo et quæstus gratià iter susceperunt. 

A quarto igitur jam inde seculo he peregrinationes fundamentum 
bellis sacris supposuerunt. Per subsecuta secula hoc studium viguit; 


Q) Fan Wyn, Hist. avondstonden. Chr. auct. J. de min» quod habetur in Matthaei, 
Analectis, V. 44. 

(2) Luden, Alg. gesch. der Völker und Staaten des Mittel-Alters, Abth. 11. b IV. c. 2. 

(3) Gibbon, Roman history, v. VII. p. 206. 


(14) 

nec aliter quidem potuit quin vigeret. Ea enim ratione homines putä- 
runt se animi sui salutem assecuturos esse, et subinde preterea inva- 
luit, ut qui peccatorum grave pretium sacerdotibus solvere non possent, 
terram sacram pœnitentiæ gratia adirent, ut sic ab ere illo alieno sese 
liberarent (1). Hisce aliisque rationibus incitati, cum ex aliis regionibus 
multi profecti sunt, tum e nostrà istiusmodi peregrinationibus plurimi 
inclaruerunt. Sic Didericus III Hollandie Comes, cum plurimis. nobili- 
bus (a°. 1030) hujus pietatis exemplum suis prebuit (2). Magis magis- 
que incendebantur laici, cum clericos, imo vero et Episcopos iter sacrum 
suscipientes viderent; nam post Didericum cum. Moguntino, Babingensi 
et Ratisbonensi Episcopis , ac insuper cum 7,000 peregrinatorum Hiero- 
solymam profectus est (a° 1064 ne 1065) Ultrajectinus Episcopus (3). 
Deinceps etiam Robertus Friso, forte ut criminum et vexationum veniam 
eo consequeretur, eorum exemplum secutus proficiscitur (a° 1085) (4). 

Dum Arabibus Syria et Palestina paruerant, per intervalla Christianis 
liber ad sacrum sepulchrum et urbem Hierosolymam aditus patuerat , 
sed postquam ambitiosus Turcarum Sultan Togrul-Bec et filius inpri- 
mis Malekischah (5) has terras subegerant et crudeliter erant depopu- 
lati, pessimo jure penegrinptores gavisi sunt (6). Plures antequam Hie- 
rosolymam pervenerant, spe sua vitâque destituebantur, dum alii, quibus 
plus faverat fortuna, in sacra ipsa urbe gravissimum Turcarum jugum 
impiamque profanationem ferre. ac videre cogerentur. llli qui periculis 
sese expediverant, horum malorum tristem secum famam ferebant. Quid 
vidissent illacrymantes narrabant: miseros Christianos a sævis Barbaris 
ludibrio cedi , loca sacerrima ab hisce profanari, Patriarchamque i in vin- 
culis haberi (7). Continuis horum querimoniis gentes eo indignationis, 


(1) Je H. Boehmer, De jurium innoyat. per exp: cruce-sign. in exercit. ad pandectas, 
T. I. Exercit. VIII, p. 299, 500 et nota à. 

(2) Melis Stoke, Rym-Chronyk, Dirk III. Barland, Arn. Holl. Com. p. 15. 

(3) Haraeus, Aun. Brab., p. 186. Wagen. l. c.. II. 178. 

(4) Meyerus, Ann. Flandr. ad a. 1085. 

(5) Gibbon l. c. VII. 197. 

(6) Luden Y. c., Abth. H. b. IV. c. 2, 

(7) Gibbon 1, c. p. 212. 


(15) 

ire, odii, furoris contra religionis sus hostes pervenerant, ut. non nisi 
levissimus flatus requireretur, ut summi illius ignis, qui per 2 sæcula 
Occidentem Orientemque combussit, erumperet scintilla atque ignesceret. 
Mox equidem efficax opportunitas, efficax flatus affuit. Petrus enim 
Heremita, vir naturà eloquentissimus et fanaticà mente flagrans, e 
Palæstinà, ubi Christianorum calamitatum testis evaserat, redux genti- 
bus ad novum bellum facem pretulit, et ita eas orationibus suis permo- 
vit, ut multis religionis sacram causam susciperent persuaserit, ut plu- 
rimi jam opes, plures imo et vitam offerrent. — Claromontanum concilium 
tandem convocat Urbanus II, in quo eloquentissima Petri verba, urba- 
nusque Pontificis sermo eum habuerunt effectam , ut undique conflue- 
rent, qui causam communem amplecterentur; ut omnes, monente 
Urbano: »nune non hominum sed ipsius Dei esse vindicandas injurias", 
arma que contra se invicem ferrent in hostes verterent, communique 
quasi animo ducti et unà eädemque fere voce Barbarorum interitum 
omnes pronuntiarent. 

De hac igitur et subsecutis expeditionibus erit agendum, sed ut nexum 
quendam disquisitioni addamus, haud de singulis loquamur, verum, ubi 
nihil impedit, clarissimi Heerenii divisionem admittamus. 


SECTIO. I. 


PARTES QUAS IN BELLIS SACRIS HABUERUNT BELGE. 
(-4b a p. C. n. 1096 — 1146.) 


Petri Heremite orationes ita ex veterno Europam expergefecerunt , 
ut incredibili et fanatico furore agros, familias, bona sua omnes relin- 
querent, omniaque isti postponerent ardori. Totus Occidens e sedibus 
suis evulsus tumultuario cursu movere, Asiæque se superfundere. Malefiei 
quique sceleratissimique viri, qui in proposito salutis acquirendg modo (1), 


(1) Boehmer l. c. Exercit. ad Pan. 8. c. $ 1. 


(16) 


et impunitatem, et latissimum rapacitati apertum campum viderent, 
sümmá cum. alacritate. alii ducem | Petrum , alii Godeschaleum | sequi. 
Agmina illa, pestem atque sentinam totius Europe, dixit auctor quidam 
Francicus: »/« canaille du royaume et des. pays circonvoisins” (1). 
Sed se. dignum interitum perpessa sunt, mox enim horum militum 
trecenta millia amplius criminum suorum. meritas dederunt poenas, nam 
Hungari et Bulgari rudibus illis, nullique discipline assuetis copiis haud 
quaquam pepercerunt, sed vel sic tamen aliz sub Gothofredo Bullignensi 
jamjam. profectare, Deo, cujus partes suscipiebant, ducibus et. sibimet 
ipsé confisæ animis haud ceciderunt, at contra cruenta eorum vestigia 
integris viribus premere ausi sunt. 

Idem quod medio. evo, et seculo inprimis XI ceteris gentibus Euro- 
pæis fuit studium, eodem et majores nostri, forüssimi Belge nobiles 
erant. Eandem religionem profitentes, summa pariter Pontificis sacrique 
sepulchri reverentià accendebantur. Uti posteri deinceps, minimam 
quamvis civitatem gloriantes, in res tamen Europe maximas partes ges- 
serunt, sic eorundem horum majores, minimis étiam ditionibus gau- 
dentes, in res Sarracenorum summam vim exseruerunt. Multum eos tum 
virtutis famâ valuisse exindeque confici licet; quod: Alexis Commeres 
Roberto Flandrie Comiti literas misisse feratur (2), quibus ipsius auxi- 
lium contra minitantes Turcas flagitaret: nec effectu he caruerunt: novis 
enim copiis sub Gothofredo nostro Bullionensi , equitum præstantissimo (3) 
discessuris sese, post 500 a patre præmissos equites (4), adjecit cum 
multis omnino Flandris, eorumque nobilissimis (5), et cum fortissimis 


(1) Maimbourg , Histoire des Croisades, I. 48. 

(2) Martenne et Durand, Thes. anecd., I. 267. 

(3) Hic Gothofredus Bullionensis Facit eap etiam erat Marchio, et ex illà urbe pri- 
mitias expeditionis duxit, Haraeus, Ann, p. 205. Quotquot evolvas illius temporis scriptores 
concordi omnes consensu Gothofredum summis laudibus celebrant, tanquam equitum exemplar. 

“Cf. Michaud l.c. 1. L. 2, 5, 4, pass. et egregium cl. Wilkenii opus Gesch. der kreuzz., ex 
genuinis fontibus vow I. pass. — Sed maxime conferatur eximia quam de Duce nostro 
instituit laudationem cl. Schrantius in op. cui titulus est : du op Godfried van Bouillon. 

(4) Michaud 1. c. Exp. 1. 

(5) » Onsen Grave en Godefridus Grave van Bouillon hebben ... de grootste en mag- 
» tigste troupen bygebragt, gemerkt dat geheel Vlaenderen door eenen b deren drift sch 


(17) 


Frisiis, quorum jam Romanis innotuerat virtus, quique hac opportuni- 
tate sui censüs ratione majores numero, quam ulli vicinorum fuere (1). 
Balduinus Hannoniæ Comes cum suis concurrit (2), et ex Zelandiä 
plurimi nobilissimorum virorum communi cedunt impetui (3). Magno 
porro sacerdotum numero exemplo suo precedente, magis etiamnunc 
cæteri exarserunt. Equites, qui Dei se, foeminarum, innocentiæque 
vindices atque propugnatores gestirent, caeteris nobilibus, villas suas, 
ut communi cause presto esse possent, vili vendentibus (4) lubentis- 
sime se adjunxerunt. Tanta omnino hominum moles convenit, quan- 
tam, qui oculis non subjecerint, animo concipere non possint. Atque si 
ullibi, hic profecto cum Gracorum poéta (5) exclamare licet : 

» IIAgédy d'eux dr iyd moljcoua:, ovd? drog, 

» Ov" ti por dixa pty yadoour, dixa di crouar’ tit», 

» Davy d'Ajiweros, xarnsov dU peor Frop brein.” 

Nobilior ita atque melior mox discessurus exercitus ferocibus Petri 
Heremite copiis fuit. His præfuerant viri loquendi magis, quam agendi 
et belligerandi periti; ille vero Gothofredum, ex equitibus præstantis- 
simum, Robertum Normanniæ Comitem, Robertum nostrum, Hugonem 
Regis Francie fratrem, et Raimundum Tolosæ Comitem, viros militari 
virtute insignes duces sequebatur (6). Bellum cum Henrico Imperatore, 
jam discedente Gothofredo Roberto nostro, crudelem: moram injecit : 
hoste vero superato, cum aliis quibusdam Principibus trans Italiam et 


» ontsteken te zyn om haere magt, goet en bloedt ten besten te stellen voor het Catholyk geloof.” 
Chron. van Vlaend., p. 119. Vid. inpr. Meyerus, Aum. Flandr. ad a. 1096, qui 12000 Flandros 
profectos dicit. Vide etiam nota 11. 


(1) » Et inter omnes fere, qui e patriä nostra militie sacra se accingerent, maxime conspi- 
» cui fuere Frisii, qui majores numero pro gentis magnitudine, quam ulli vicinorum populo- 
» rum, ac studio ferventiore sacram militiam professi sunt." Ubbo Emmius, Hist. Frisic. , 
p. 98. Vide nota III. 

(2) Miraei, Ann. ad a. 1095. 

(5) Wagen., Vad. Hist. IL. p. 201, nota IV. 

(4) Robertson l. c. I. note 12. Wagen. l. c. II. 202. 

(5) Homerus Iliade, L. B. v. 488. seqq. 

(6) Michaud l. c. Haraeus, Aun. Brab. p. 200. Chr, van V'laend. p. 120. 

5 


(18) 


Græciam in Asiam tetendit (1). Haud mediocres in hac expeditione po- 
pulares nostri partes egerunt, nec tantum in pugnis et certaminibus , 
verum et in obsidionibus inclaruisse dicuntur. In Nicææ, Bithyniæ, 
Turcarumque metropolis obsidione, inter cæteros , nostrates eminuerunt, 
in primis quidem Frisii, quorum nobilissimi viri, Sicco Liancama, Epco 
Hartmanus, et Tjepco, ultimus e Fortemannicà familià acriter pugnan- 
tes oecubuerunt. Eileo Liancama propinqui virtute et memoria incita- 
tus ita se gessit, ut cum Botnià exercitus cuidam ale 3,000 equitum 
preficeretur, illumque, captà Nicæà, juberet Gothofredus presidio illic 
preesse; sacro vero instigatus ardore recusavit, atque in Palæstinam 
proficisci cum reliquis maluit (2). Nec rara apud Nicæam virtutis docu- 
menta dederunt Flandri, ipsorumque in primis Comes, Christianorum 
ensis ac lancea dictus (3), et si fides Meyero ‚sit adhibenda: « hic ab 
» omnibus quidem, sed precipue a Flandris, Normannis et Veroman- 
» duis fortissime pugnatum" (4). Haud minus vane. vallis Gorgonis 
pugne affuerunt, ubi graves iterum sese probarunt (5). 

Mare Mediterraneum jam dudum Dalmatiorum, Sclavorum et Frisio- 
rum Flandrorumque pirate vexaverant (6). Quo tempore cruce signati 
Palæstinam versus tendentes Tarsim: venirent, piratarum simul e Flan- 
drià Hollandiáque profectorum classis appulit. Hi vel quia animus sibi 
angi coeperat, et expiationem inde bello saero quærerent, vel aliorum 
exemplo permoti sacre expeditionis gloriæ laborumque suapte participes 
facti sunt (7). i 

Nicæa non unica fuit urbs, que nostrorum virtutis testimonia ferret. 
Antiochie autem hi quoque conspicuos se reddiderunt. Antequam ad 


(») Miraeus, Ann. ad a. 1097. Meyerus, Ann. Flandr. ad a. 1096, aliique. 

(2) Ubbo Emmius l. c, 99. 

(8) Gibbon À. c. VII. 235. Quam fortiter se in obsidendà Niceá gesserit Robertus Flander 
vid. etiam in Gestis Tancredi, c. 26, 29 in Thes. Arvid. L. L 121, 151. 

(4) Meyerus, Ann. Flandrie ad a. 1097. 

(5) Michaud X. c. Exp. 1. Meyerus ad a. 1097. 

(6) Vid. cl. Regenbogen, de Bello Sacro; 181, 182, auct. cit. 

(7) Alb. Aquens, Hist. Hieros. lIE. 14. Hi vero pirate Laodiceum cum post paulo occu- 
passent, a Grecis circumfusi in vinculis conjecti, sed deinceps a Gothofredo et Roberto libe- 
rati sunt. Michaud l. e. I. 302. 


Ed 


(19) 


urbem accesserant, a ceteris ducibus Robertus Flander cum 1000 lorica- 
tis equitibus premittitur ad proximam urbem Artasiam tentandam; unde 
non, nisi post multas gravissimasque pugnas, plurimis suorum. occisis , 
redit, ut sub Antiochie muris majores etiam calamitates diramque in- 
super famem perpeteretur, adeo ut totus exercitus nequaquam procul 
exitio abfuerit. Tum vero concurrerunt Boémundus Tarentinus et Ro- 
bertus noster, atque omnem operam et exercitüs salutem navare con- 
stituerunt, militibusque suis uterque persuadet ferro yiam esse aperien- 
dam, dextris petenda necessaria, famem virtute pellendam. Suscipiunt 
ergo que mente volvunt, contritoque exercitui tritici, vini, pecoris co- 
piam. afferunt, adeo ut exsultantia castra militum applausu letitiàque 
resonarent (1). Post multa tandem perducta pericula, urbe proditoris cu- 
jusdam ope potiuntur. Illä vero superatä, superandus etiam erat Kerbogha 
Mosulæ Sultan, innumeras suas copias Christianis opponens, quod equi- 
dem, sed multo cum detrimento fecerunt; atque porro per maris littora in 
Palestinam, a tertio jam inde anno Fatemidis parentem, viam perrexe- 
runt, ut sic a classibus Pisanorum et Genuensium, a Flandrorumque 
piratis commeatum accipere possent (2). Sub Hierosolymæ muros venien- 
tes, tametsi numerum suum multum attenuatum invenirent, in urbem 
tamen irrumpunt; sed nec Gothofredi virtus, nec Flandrie Comitis alio- 
rumque ducum audacia, nec militum ardor hostes tum superare value- 
runt. Ubi autem omnes suas intenderant vires, calamitate fracti animis 
ceciderunt, in miseramque abierunt desperationem. Laboribus vero re- 
petitis urbem oppugnarunt, et inter primos Gothofredus (3), atque: cum 
suis Robertus Flander ingressi videntur (4). Illius clarissimi Lotharingie 
Ducis quid merita enumeraremus, cum et fama satis celeberrimas ipsius 
res gestas admirandasque virtutes divulgaverit, et celebraverit Italorum 


(1) Meyerus l. c. ad 1097: « Gratie laudesque Deo habite , Tarentini Flandrique ab omni 
» exercitu amplissimis verbis collaudati, incredibilique letitià celebrati Jo Flandri, Jo Taren- 
» tini! totis resonantibus castris." 

(2) Michaud l.'c. Exp. 1. 

(5) Cum Lethaldo et Engelberto PART ite fratribus, cumque aliis quibusdam primus 
urbem ingressus est Gothofredus. Mich. I. 427. Cf. Wertot, Hist. des chev. de Malte. I. 54. 

(4) Haraei, Ann. p. 202, Cf. Mich. 1. c. 


( 20 ) 


illustrissimus poéta (1). Quantas Robertus Flander in totä hac expedi- 
tione partes habuerit, cum ex supradictis omnibus liquet, tum exinde 
satis abundeque confici potest, quod ipsi, post urbem captam , regeni 
creandum consulenti, hanc vero dignitatem non sibi, at Gothofredo; 
quippe militari æque ac civili virtute prestantissimo, petenti, coronam 
offerrent duces; verum enimvero Divi Georgii filii, quod heroicá suá 
sibimet conciliaverat virtute, cognomine contentus, oblatum honorem 
recusasse dicitur (2). Post paulo in patriam reversus est cum magnä sui 
suorumque gloria. 

Optimis quidem legibus novum regnum cotiélu cria Gothofredus; 
vel ita tamen haud satis firmis illud fuleris innitebatur, ut hostes undi- 
que arcere posset atque repellere. Mosul Sultanis enim filiique Norra- 
dini impetui non restitit Edessa, quam urbem cum bene magná ditione 
Balduinus, Gothofredi frater sibi vindicaverat. 

Sed haud aliter potuit, quin hac calamitas novas Occidentis Christianis 
vires iramque adderet: quod in omnibus fere subsecutis etiam expe- 
ditionibus observari licet, novas Orientalium Christianorum clades. reli- 
quis ad vindictam nova semper fuisse incitamenta. 


SECTIO II. 
PARTES, QUAS IN BELLIS SACRIS HABUERUNT BELGE. 
(4b a. 1146 — 1187.) 


Secundus hac opportunitate Petrus, Divus Bernardus, Claræ-vallis 
Abbas eloquentissimo suo hortatu gentibus persuasit iterum, quo. magis 
socios a Darbaris vindicarent atque tuerentur, arma capesserent, ut ne 
irrita, que jam patrassent, pre socordià fierent. 


(1) Tasso, la Gerusalemme liberata. 

(2) Meyerus l. c. ad a. 1099. « Unter allen, ait Wilken, Gesch. der Kreuzz, Il. c. 2. p. 25. 
» aus dem Heiligen Lande heimkehrenden Fürsten war er wegen seine groszen thaten der 
» gepriesenste. Die Türken nannten ihn, wegen seine beharrlichkeit im kampfe den sohn 
» des Heiligen Georg." 


de ae 


f 


(21) 


Ludovicus VII Francie Rex ab impietate in summam subito pietatem 
incidens (1) Vicelaici concilium convocat, et quemadmodum olim in 
Claromontano Urbanus atque Petrus gentes peroraverant, ita in Vicelaico 
concilio Ludovicus cum S. Bernardo ad convocatos concionari populos. 
In utroque pariter Deus vult! Deus vult! ubivis resonare. Multi pos- 
tremo nobiles a lacrymis vix temperantes, non fletum, sed et armis 
sacre cause auxilio se fore, ac Ludovicum secuturos jurare. 

Nec apud Francos tantummodo sacre militie se accingendi ardor, 
verum apud Flandrie simul Comitem Theodericum exarsit. Hic adeo 
suos impulit et concitavit, ut plurimi Flandrorum ipsi obtemperarent 
haud inviti; quibuscum unà Noviomagi et Atrebatium Episcopi sunt 
profecti (2). Conradus III quoque Imperator (a° 1147) cum lata manu (3) 
per eandem, quam Gothofredus olim Bullionensis ingressus erat, viam 
proficiscitur. Sed in Asià maximam exercitus partem cum perdidisset , 
qui sese cum Ludovico jungeret, Constantinopolin revertit. Huic vero 
sors haud plus faverat: in Phrygiz autem Pisidieque finibus gravi a 
Turcis clade affectus, post multas perpessas calamitates, unà cum Impe- 
ratore maritimum iter terrestri pretulit. Graecorum fraude perpetuo lusi, 
per quinque hebdomadas, crudelissimà interea fame attriti, naves ex- 


‘spectarunt, quae vero ubi sero adveneraut, plurimi nobilium horrendä 


egestate oppressi, regem penitus confecti adierunt, ab eo consilia peri- 
tosque duces, ut qua saltem in tanto infortunio præsidia ipsi haberent, 
petentes. Utrumque, ut et pecuniam , quantam posset, liberaliter concessit 
Monarchus, ducesque miseris istis Theodericum Flandriæ Comitem et 
Archiütbotiduni Boje prafecit. Post ceterorum vero discessum infortu- 


(1) Vertot, Hist. des chevaliers de Malte, I. 115. 

(2) Meyerus, Ann. ad. a. 1148. Chr. van Plaend., p. 187 seqq. Ammo 1147 plures etiam 
e Flandris, Frisiis, Anglis et Lotharingiis, ad 15000 fere hominum, ingenti classe instructä , 
sub Arnoldo Archotii Duce (a°, 1148) urbem Ulysipponem in Portugallià Alphonso regi 
occuparunt. Michaud, Exp. 2. Meyerus 1. c. ad a, 1147, Divae, Res Brabantiæ , ad id. a. 
Fortiter se in hac saerà expeditione quoque gesserunt Frisii, ita ut obtrectatores etiam maje- 
rum nostrórum meritas ipsis laudes negare non potuerint. Ubbo Emmius l. c. 114, 

(5) Cum eo unà profectus est e Brabantis fortissimus Walterus Bertholdus. Miraeus, Ann. 
ad a. 1147. Divaeus, l. c. ad id. a. 


(2) 


nati, qui relicti fuerant; pre suis calamitatibus, ducum suorum nec 
precibns morem gesserunt: hi auctoritatem suam lusam, spretam , super- 
vacaneam indeque putantes, in navem ubi se receperant, Ludovici classem 
festinanter petierunt (1). En quanta mortalibus mala afferat invidia! 
Hactenus enim tentata Greecorum plus quam Punicä perfidià irrita ce- 
ciderunt. 

Tandem cum Ptolemaidem pervenisset classis, Principes statuunt cum 
Balduino III Hierosolymitano rege, urbem Damascum obsidere. Eo vero 
vecordiæ proruerunt cruce signati, ut perniciose iterum libidini suze 
indulgerent, Talis natura mortalium constituta videtur, ut modum in 
rebus servare nullum possint, ut nimia semper, multo maxime perver- 
saque petant atque optent. Præcipites ad explendam animi cupidinem, 
æmuli, invidiosi, immoderatä suà aviditate spem ipsimet suam contur- 
bant, adeo ut, quas aliis haud petant, et quas emulentur res, interimere 
quam ipsis privari malint. Ante nimirum, quam urbe potirentur, dira 
inter duces de incerto urbis nondum occupate dominio lis orta est: pos- 
tremo vero, gravissimis exagitatis controversiis, Theoderico Flandrie 
Comiti promittitur. Eo vero cæterorum ducum invidia, eoque odium 
processit, ut consulto efficerent, vana esset urbis obsidio, eâque tandem 
abstinere ac rebus infectis domum redire cogerentur cruce signati (2), 
res in Oriente pejores, quam ante suum adventum, relinquentes; eoque 
veritatem. illius Sallustiani, proverbio quod increbuit: « concordiä res 
parvas crescere, discordià magnas dilabi”, ultro probarunt. Ab hoc inde 
tempore Christianorum in Oriente adversa orditur fortuna. 

Califarum Fatemidarum, rebus Christianorum magis magisque in 
pejus ruentibus, dominationem exceperat sultani Norradini imperium, 
cui sultano ob res suas gestas et virtutes celeberrimus successit Saladi- 
nus, qui anno tandem 1187. Hierosolymam in suam redegit potestatem. 
Ad cognatum Hierosolymitanum regem quidem profectus est Philippus 
Elsatie Flandrorum Comes, verum enim vero spem ibi Christianorum 
fefellit, nonnisi vota quedam solvens urbisque Aretis obsidionem inerte 


(1) Michaud 1, c. Exp. 2. 
(2) Preter Michaud l c. Vid. Chr. van Viaend., Y. 188, et Will. Tyr. XVII. 912-914. 


(23) 


deserens, adeo « ut in nullo relinqueret post se in benedietione memo- 
riam” (1). Parum æmulus paternæ gloriæ atque virtutis videbatur. 
Theodericus enim quater terram sacram visitaverat (2). 


SECTIO III. 
(4b a» 1187 — 1246.) 


Miserâ illà clade Hierosolymæque excidio Europâ summo confectä 
moerore, Pontifex Urbanus III, sicut ego accepi, pre dolore diem 
obiit supremum (3). Ad suppetias petendas Heraclius ex Oriente jam- 
pridem fuerat missus, sed frustra conatus est Europe Monarchos et 
Principes a bellis profanis ad sacram tuendam causam vocare. Tandem 
e medii evi historicis unus e paucis celeberrimus, Willelmus Tyri Ar- 
chiepiscopus primum legatum excepit, et de novo vires omnes intendens 
plus effecit, nec irritus ejus labor fuit. Maxima subito pietas atque de- 
votio animos invasit. Ad arma capessenda ita gentes permovit orator, ut 
majori et alacriori etiam studio, quam ad superiores expeditiones pro- 
ruerent. Ad quod alendum incredibile memoratu est, quantum, quod 
tum domi remanentibus impositum est tributum, Saladinidum, sive 
decimarum Saladinarum nomine dictum, contulerit. Ita preter multam 
militum vim magna quoque pecunia est conflata. Haud innumerus 
vulgus, aut immensa tantum Procerum cohors, verum et 3 e potentis- 
simis Europæarum civitatum Imperantibus pietatem suam portendere, 
Clementis III impulsui morem gerere properarunt. A 

Ubi expeditiones cruciatas nobis proponimus, militarem disciplinam , 
tanquam a bellis sacris prorsus alienam ne cogitamus quidem, omnem- 
que fere cultüs atque virtutis memoriam ex animo dimittentes, illius 
statis homines ab omni prudentiä ac humanitate nobis propemodum 


(1) Will. Tyr. XXI. 1012. Vid. nota Kampenii ad: sui operis, quod. iuscribitur Geschie- 
denis der Kruistogten, T. IL. 286 seqq. Nota V. 

(2) Meyerus, Ann. Flandr. L. V. passim, 

(3) Will, Mon. et Procur., Chr. Egmond. ap. Matthaeum, Analecta medii ævi. IV.. 


(24) 
vacuos fingimus. Temere vero: sufficit enim Fredericum I Germanie 
Imperatorem, cui prematurum ingenium, insolita prudentia, rei mi- 
litaris peritia et simul morum honestas atque cultus fuit, contemplari. 
Verá pietate ductus, invicta sua in Orientem arma tulit. Tametsi senex 
septuagenarius fere, tanto vel sic tamen annorum onere haud pertur- 
batus, cum Rodulpho Leodiensi Episcopo (1), Florentio III Hollandiz (2) 
et Ottone II Gelriæ Comitibus (3), alisque et popularibus nostris (4), 
ingenti praterea Germanorum stipante catervà, eandem quam Gotho- 
fredus et Ludovicus VII viam insistens, in Asiam tetendit. Quanta exi- 
mius ille Imperator illic facinora patraverit, post callide a Grecis ma- 
chinatas insidias prudenter vitatas, ne hic dictitemus, quum hac non 
sint hujus loci. Itidem memorare possemus illius in obsidendä Iconio 
admirandam virtutem .spectatamque religionem, ni ea res longius ab 
incoepto nos traheret. Qui exercitum suum ad militarem disciplinam , 
concordiam, pietatem, quas ipse imo hostis laudaret (5), adduxerat, 
prestantissimum ducem, cui tot pepercerant proelia, quemque nullus 
unquam superaverat hostis, superarunt fluminis undæ (6). Alexandrum, 
cui omni semper studio inhiaverat, quemque imitari constanter nite- 
batur (7), in calamitatibus adeo imitatus videtur. Dicuntur ab afllicto 
filio luctu contritos milites tum distingui non potuisse: adeo, quem virum 
tantopere dilexerant, mortuum deplorarunt. Frederico haud diu superstes 
noster Florentius vixit, post res summas autem Antiochiæ patratas, ani- 
mam hic quoque suam efflavit (8). Ipsius filium Guilielmum I Hollandiae 
denique Comitem propter probatam virtutem, fidem, pietatem Theoderi- 
cus Suevie Dux, defuncti Imperatoris filius, penes se retinuit (9).. Deinde 


(1) Miraeus, Rerum Belg. Ann. ad a. 1189. 

(2) Wagen., Vad. Hist. II. Pontanus l. c. ad a. 1188. _ 

(5) Barland, Holl. Com. 47, 48. Melis Stoke 1. c. B. II. v. 939 seqq. Heda 181. 

(4) Vid. Nota VI, 

(5) Ep. Kakegonsi ap. Bahaidd. c. 70. p. 122. Gualfr. Vini sauf. citt. ap. Wan Kampen, 
Gesch. der Krust. II. 598. P 

(6) Wagen. l.c. II. 274. Meyerus, Ann. ad a. 1189 aliique. 

(7) Baumer, Gesch. der Hohenstanfen, II. s. 114. 

(8) Barland 1. c. 47 -48. Melis Stoke 1. c. B. II. v. 939, 944 et 972. Heda l. c. 181. 

(9) Wagen. l.c. Butkens, Troph. du Brab., I. 155. 


e (3) 
huic Frederico dudum periculorum. bellique socius magnam sibi a Kene- 
maris, sub eo militantibus, gloriam comparavit (1). Post Imperatoris in- 
 teritum. multum a salutari sua disciplinà remiserant milites, et ni ex 
Occidente nove advenissent copie, Ptolemaidem nunquam cum Hiero- 
solymitano rege Guidone oppugnassent. Tempestive vero classis appulit, 
Jacobo Avenniensi parens, qui. primus e Belgis (a° 1188) cum 7000 ar- 
matorum moverat, quemque fuerant secuti cum 50 coggonibus Dani, 
Frisii, Hollandique (2). Maxima profecto jam fuit hee classis; nam apud 
Messenam cum 37 Flandrorum, cum Brabantorum, et Hannonum navi- 
bus, a quibus ige urbem in Africa littore captam legimus, con- 
venerat, et unà cum Pisanis Venetisque in Palaestinam ita navigavit (3). 
Haud parum ad prosperum rerum subinde gestarum eventum tanti 
duces, tot tamque preclari milites contulerunt. Scriptor quippe Angli- 
cus, de Jacobo Avenniensi sermonem faciens, illum consilio Hectori , 
virtute ipsi Achilli, fideque tandem Regulo anteposuit (4). Cæteri duces, 
ceterique milites cum duce suo ac secum invicem de virtute certarunt; 
adeoque Frisios laudans idem auctor, illos tribus hisce artibus cæteros 
superasse dicit: corporis viribus, animi fortitudine, laudanda pietate (5). 
Talibus viris non labos insolitus, non locus ullus asper aut arduus, non 
armatus hostis formidolosus. Attamen vero mala, queis omnes crucesigna- 
torum exercitus fuerant dilacerati, crudelem pestem diramque famem, 
jam quoque.perpessi sunt. — Sed preter magna, de quibus diximus, 
auxilia, ex Occidente alia pariter accesserunt, que animum iterum ob- 
sidentibus addidere. Philippus Augustus enim Francie Rex multos suo- 
rum in Asiam ductitans, e portu Genuensi advenit, cumque e nostris 
comitati Waleranus II, Henrici IV Ducis Limpurgensis filius (6), ut et 


(1) Heda 181, refert eum per quinquennium cum Frederico consuevisse, quod vero nescio 
fieri quomodo potuerit, cum Fredericus a» 1191 mortem oppetierit. 

(2) Meyerus ad. a. 1188. Beka, 68. 

(3) Meyerus ad. a. 1188 - 1189. 

(4) Ap. Yan Kampen, Gesch. der Kruist., II. 431. 

(5) Hos locos, paulo plus quam par videtur, duci ut et Frisiis tribuentes debeo Kampenio 
l c. Hic locus habetur, p.. 437. 

(6) Bertholet, Hist, du Duché de Luxembourg, IV. 318. 


4 


( 26 ) 


Philippus Elsatiæ, Flandriæ Comes (1), idem qui ante Palæstinæ preces 
suas, armorum loco, auxilio tulerat. Paulo post Richardus Angliæ Rex, 
rebus suis gestis et calamitatibus satis inclytus, advenit. Tum communibus 
viribus Ptolemaidem obsident, quam opportune tandem in suam redege- 
runt potestatem. Quo tempore e militibus Belgarum et equitibus multi, 
tum ex eorumdem proceribus 50 amplius Comites et Episcopi, in quibus 
Philippus Flandriæ Comes, Rudolphus Leodiensis Episcopus, pluresque 
alii occubuerunt (2). Quam primum urbs esset occupata, Philippus 
Augustus, nonnullis copiis Richardo relictis, in Franciam rediit. Hie 
majora spirans cum suis Francisque militibus, cumque nostris sub 
Jacobo Avenniensi, Saladino strenue restitit, atque in pugnä denique, 
in quà fortissimos se exseruerunt Dani, Flandri et Frisii, præclaram 
de illo victoriam reportavit (3); sed ad eadem vitia, ad easdem in primis 
discordias et ignaviam , quibus toties fuerant pessundati, proruentibus 
Palestine Christianis non arma, sed decem annorum induciæ Hieroso- 
lymam partemque regionis restituerunt. 


Moritur interea Saladinus. Coelestinus III Pontifex hanc opportunita- 
tem optimam ratus, quippe quà non aliter fieri posset, quin et simul 
novus ardor animos invaderet, et Barbarorum ducis interitu debilitatum 
facile concidendum esset imperium, ad novam expeditionem suscitat Eu- 
ropam. Studium vero illud multum refrixerat, adeo ut pauci tantum 
Pontifici obtemperarent, in quibus censendus Henricus IV Imperator 
Frederici I filius, qui cum sacri exercitus parte atque cum Henrico 
Brabantiæ Duce (4) Italiam primum adiit, ut cum Venetis et Genuen- - 
sibus se jungeret (5). Pars vero exercitus, que terrestrem viam erat in- 
gressa, in Palestinam quidem pervenit, verum et discordia, cruce signa- 
torum quasi comite, et Imperatoris morte res irrite rursus ceciderunt (6). 


(1) Meyerus l. c. Chr. van Wlaend., 252 seqq. Butkens, 1. 146. Heda, 454. 
(2) Meyerus ad a. 1191. Chr. van Vlaend. ad eund. a, Divaeus ad eund. a, 
(8) Meyerus ad a. 1192. Chr. van Vlacnd. ad a. 1193. Michaud ,. Exp. IIE 
(4) Haraeus 1. c. ad a. 1197, et Miraeus, Ann. ad a. 1196. 

(5) Michaud, Exp. IV. 

(6) Vid. Nota VII. 


- (27) 

Hac nosträ etate minimi hucusque momenti expeditiones fuere: quo- 
dammodo pensi. habuisse videntur cruce signati, illecebris suis suos ipsi- 
met labores diruere. Quid mirum, homines, domi bella privata exagi- 
tantes, foris itidem discordiis dilabi? Tandem vero, quam multo maxime 
laudat historia, quamque Ville Harduinus in primis immortalitati tra- 
didit, suscepta expeditio. Quem Innocentius LI enim novare studeret 
ardorem orationibus suis refovit, expergefecit Fulco, eo effectu, ut Thie- 
baldus Campanie Dux et Carunti Comes cum multis e nobilitate viris 
eodem simul furore accenderentur. Haud mediocres etiam in hac expedi- 
tione partes gesserunt Belge. — Balduinus IX. Flandrie Comes, unà cum 
Mariä uxore, quod ante jam toties conati fuerant majores, terram sacram 
Barbaris eripere constituit. — Comitis exemplum ecce quantum in sub- 
ditos valuerit. Certatim proceres nomina dare; undique concurrere vul- 
gus (1); tantum non omnes Flandrie naine equites atque barones 
sacræ militiæ sese accingere (2). Postremo Marchio Montisferrati Baldui- 
nusque noster, mortuo Thiebaldo , duces, ubi Venetias legatos præmi- 
serant, cum magnis copiis se eo conferre (a° 1202.) Ingens simul e 


. Flandria solvere classis duce Johanne Nigellano, qua secundum Comitis 


jussum ducisque promissum cum. Venetorum classe; Francorum Flandro- 
rumque milites in Asiam perducturà , conveniret. In illà spes multas 
positas habuere Balduinus ejusque collega, verum enimvero illam frus- 
tra subinde opperti sunt, atque vana itaque et inanis spes fuit (3). 


` (1) »Je (Balduinus), ait Wille Hard., ed. de Petitot, Mém. relatifs à PHist. de France, 
197 seqq.: » avait mult grant plenté de bone gent et d'archiers, et d’arbalestriers, plus que in 
Post feust.” (2) Vid. Nota VIEL 
(5) Hic ipsa Villa Harduini verba referam: » En cel termine mát nus estoires de Flandres 
» par mer, con mult grant plenté de bones gent armée. De celle estoire si fu cheritaigne Johan 
» de Neele, chastelains de Bruges et Thierris, qui fu filx le Comte Philippe de Flandres et 
» Nicholes de’Mailli. Et cil promistrent le Comte Baudoin: et jurérent sor sains que il iroient 
» par le.destroix de Marroc, et assembleraient à Ost de Venise, et à lui, en quelque lieu que 
» il iroient dire que il tornerait. Et porce s'en envoyèrent li Cuens Henris, ses frères de Corsnés, 
» chargiés de dras et de viandes et d'autres choses. Mult fu ville cele estoire et riche, et mult 
» i avait grant fiance li Cuens de Flandres et li pélérin; porceque la plus grant plentéz de cer 
» bons serians s'en alérent en cele estoire. Mais malraisement tindrent corent à lor Seignor et 
» tuit li autre, parceque cist et maint autre doutérent le grant péril, que cil de Venise avaient 
» enpris.” Quamvis militum numero valens, nil unquam hec classis effecit; plurimi, rebus 
infectis, penatibus dedecus retulerunt; alii meritam mortem oppetierunt. Ville Hard. 259. 


(28) 

Pervenerant interea reliqui Venetias, ubi eorum terram sacram aggrediendi 
consilium brevi mutaret Alexis, qui cruce signatorum opem imploratum 
venerat eontra vim et tyrannidem patrui sui Alexis, qui nefario consilio 
ipsius patrem Isaacum, luminibus privatum , in vincula conjecerat, 
Græcorumque imperium affectaverat. Promissis tantum juvenilis Princeps 
et precibus effecit, ut pretii gloriæque desiderio capti; lubentes ipsius 
partes sint amplexi Latini. Possem hic equidem ordine incedens, horum 
Venetiis aperire moras, possem Comitis nostri illic in primis probatam 
liberalitatem (1) ad sidera tollere; possem multas ejusdem virtutis me- 
ritis laudibus celebrare, atqui amice brevitati mihi minime valedicenti , 
illum tantum Constantinopoli observare lubet. 

Post urbem Jaderam, Dandoli Venetorum Doge gratia, a sacro exer- 
citu oppugnatam, una cum hisce sociis, quos idem animus corripuerat, 
viribus junctis genuinum Imperatorem in ipsius sedem restituere jurant 
dictisque facta exæquant. — "Tametsi Constantinopolis incolarum numero 
majorem quemvis hostem aspernari videretur, tamen molles inauratique 
eives duris ferratisque advenis impares apparuerunt, ac etiamsi pro aris 
suis isti et focis certarent, vel sic tamen eorum contra milites, pro Deo 
suo et gloriâ dimicantes, defecerunt vires (2). Isiiacum in imperium hi 
restituunt; tum ^ hic gravissimas filii conditiones ratum se habiturum 
promittere. Pax inde diu Imperatorem inter et Latinos obtinuit, sed 
rixam deplorandum subsecutum est incendium, quod utrum causa an ` 
vero opportunitas discordiarum fuerit, difficile est affirmatu. Hoc 
saltem constat, longe abfuisse, quin res Constantinopolitane essent 
composite. Alexis enim, qui cum patre imperium partiebatur, tametsi 
injuriarum, quibus, ni debita penderet, a Latinis afficeretur, conscius, 
iram tamen suorum metuens, promissis stare dubitavit, ingrataque mora 
urbanorum simul eruceque signatorum in se contulit odium. Greci 
suspiciosi, fanatici, furentes, res novas machinantur , imbecillioresque 
Isäacus et Alexis, hic proditoris Murtzuphlis perfidiä, ille metu. mortem 


(1) Ville Hard., 139. : 
(2) In obsidione Balduinus fortissime Varanguis (Danis et Anglis apud Grecos merenti- 
bus) réstitisse fertur a Ville Hard. 225 - 229. 


( 29 ) 


oppetit. Nequicquam vero noyus Imperans scelere acquisitam urbem 
munivit, atque Henrico Flandriæ, Balduini fratri, insidias Greco more 
struxit: utraque et ipsum Imperatorem et munimenta deinceps supe- 
rarunt Latini. Sive post illam cladem suis exosus fuerit Murtzuphles, - 
sive animo. conscientià scelerum exagitato , impiis perfidiæ fructibus 
haud: dudum gavisus fuga se expedivit. Mox post acerrimam: pugnam 
urbs illa, totius orbis terrarum potentissima atque ditissima , in quam 
artium doctrinarumque quicquid residuum esset recesserat, in nostro- 
rum potestatem est redacta. Turpem iterum crudelitatem ayaritiamque 
produnt victores. Illius humanitatis, quà ad pulcra: bonaque: expetenda 
homines adducuntur, expertes, omnis cultus studii omnimodo. ignari, 
crudeliter sæviunt et in incolas et in pretiosissima antiquitatis monu- 
menta (1). In ruderibus urbis instantes, ad Augustum creandum proce- 
dunt. Omnibus vicissim spectatis Principibus, Balduini Flandrie Comitis 
virtus, gentis fortitudo, aliseque politica quzdam rationes eo valuerunt, 

ut ipsi imperium omnium applausu adjudicaretur (2). Quamvis militari- 
bus plus quam politicis dotibus insigni, multe varieque, a plurimis 
veruntamen scriptoribus silentio preeterite , virtutes novo Imperatori fuere. 
Belli duci multum virtutis prudentiæque ; homini continentiæ modestie- 
que, plurimum: non arroganter sui, sed reverenter senis Dandoli, tam- 
quam patris, consilia audire, accipere, exsequi (3). Henricus miseri fratris 
in imperio successor, rebus omnibus in Gracia turbatis, in istis com- 
ponendis ingenium protulit, artesque in propatulo habuit, quas ingrata 
historia meritis nunquam laudibus celebravit (4). In mediis sociorum sub- 
ditorumque illecebris, statis sue vitiorum insolens, contra omnium: 
morem, non vi, sed persuasione , non dure sed humane i imperare: coepit (5). 

A Pontifice, ut toleraretur ecclesia Greca , impetravit , et sic jam XHI seeulo 


(1) Heeren, Influence des Croisades, parte III. 

(2) De expugnatione Constantinopolis vid. Ville Hard. 1. c. Miraeus, Opera Diplomat. , 
I. 110 seqq. Mich., Exp. 5. — Teste Marchantio, Berfletenses murum primi adscenderunt. 
Chr. van Vlaend., 287. Vid. insuper in Gestis Innocentii Epistolam Balduini. 

(3) €f. Fan Kampen, 1. c. ME. 286. 

(4) C£. Schlosser, Weltgeschichte L ap. Yan Kampen, UL. 257. 

(5) Yan Kampen, 1. c.. 


( 30) 


Belga Imperans ceteris regibus cæterisque nationibus tolerantiz, toties 
subinde infracte , Belgis vero præ omnibus sacre, exemplar exstitit (1). 
Virtutem tandem civilem nequaquam bellica deseruit, adeo ut domique 
militieque omnibus exemplo, civitati saluti atque decori esset. 

Verum enimvero nos hic ab incoepto magis magisque discedere serius 
fortassis animadvertimus; sed quid blandius, queso, quid dulcius esse 
homini potest, quam majorum, quam ipsorum Principum in primis 
virtutes referre, iisque, tametsi meritas, detrectatas tamen laudes res- 
tituere ? 

Ne igitur longius ab argumento, aberremus, verbo s ie ne nins 
Miramur profecto novum istud Imperium, tam debilibus fuleris innixum, 
ab hostibus externis undique circumdatum , ab. internis dilaceratum , 
bellis publicis æque ac privatis concussum, vel per 58 annos quidem 
consistere potuisse; hisceque omnibus perspectis, nihil novi inopinati- 
que accipimus, ubi illud: plane labefactatum corruisse audiamus (2). 

Hec, quam jam tractamus, ætas, Belgarum in bellis sacris aurea fuit. 
Haud enim ruderibus imperii Romani prefuerunt Flandri, verum et in 
proximá expeditione omnes, etiam minimi scriptores, popularium nos- 
trorum singularem eximiamque virtutem ultro laudarunt. 

Innocentius HI Pontifex, sanguinem humanum minimi ducens, in 
mente suá non nisi bella sacra exagitabat. Ille qui bellis contra miseros 
Albigenses alendis, pulcherrimam Franciæ partem depopulatus, minime 
dubitavit totam Europam, nova indicendà expeditione sacra, civibus 
exhaurire. Ut igitur Sarracenis. novos suscitaret hostes, viros doctos pas- 
sim dimisit, qui concionibus ad sacram militiam populos vocarent, 
idemque singuli in suis dicecesibus fecerunt Primates; sic Coloniensis 
etiam Archiepiscopus usus est operá Oliverii Scholastici, qui Frisiam 
ingressus, primum verbis incitat gentem, quam deinceps prodigiis admo- 


(1) Du Cange, Hist. de HUE H. c. 18. p. 29 - 8o. apud Wan Kampen l. c 
il. p. 288. 

(2) Post Balduinum Imperatorem creatum, Reynerius de Trit, Jacobus Avenniensis, Nic. 
de Mailli, Theodericus Lossensis et Theodericus Teneræmundensis de recenti. imperio cum 
aliis multis optime meruerunt Ville Hard. 525 seqq. 


(31) 


u. l 
o mitam (1) litteris suis ursit (2), adeo ut, coggonibus constructis muni- 
tisque 80 (a° 1270), hee proficisci constitueret (3). Cum hisce Frisiis 
(quorum nomine tunc temporis populares nostri septentrionales universe 
veniebant (4), et cum Georgio Comite de Wetha (5), in 12 navibus uná 
discesserunt Otto IL Ultrajectinus Episcopus (6), et Guilielmus I Hollan- 
die Comes, qui ante cum patre Florentio sub Frederici I signis in Pa- 
læstinà militaverat (7), quique totius classis dux est creatus (8). E Flandris 
Hannonibusque parva manus unà abiisse videtur, quam, Ferdinando 
Flandrie Comite a Francie rege in vinculis habito, Galterus Avenniensis 
duetitasse fertur (9). Post gravissima exantlata pericula, ventis per- 
petuo reflantibus jactati, Ulysipponem tandem Portugalliæ metropolin 
pervenerunt, ubi ab urbis ac Eboræ Episcopis flagitati sunt, Regem Ma- 
rochii, qui ipsis castellum Alcagarium (10) vi abripuerat, centumque 
servorum annuum imposuerat tributum, debellarent (11). Tantam non 
omnes Frisii, Terram Sacram modo itineris finem habentes, discesse- 
runt, sed reflatibus et procellis coacti in Hispanice oras immissi, circa 


(1) Ubbo Emmius, Rer. Frisic. Hist., 177 seqq. 

(2) Fan Mieris, Charterboek van Holland, I. 169. 

(5) Preter Emmium l. c. vid. Hamaker, ad locum Takkyoddini in Opp. Instit. Belg. 
2 class. 86. Godefrid. Mon. 1. c. 585. " 

(4) Hamaker 1, c. Butkens 1. c., 1. 151. 

(5) Hie comitatus de Wetha , Vecte sen Vecta fuisse videtur in insula, quam nos dici- 
mus Wight. CE. Wagenaar, Vad. Hist. II. 542. Nota Matthaei, ad Comitis Hollandiæ exp. 
in Syriam, in Analectis medii evi, III. 57 notam, ibique cit. Cambdenum in Britannia. 
Deiude etiam in Dioecesi Coloniensi Comitatum de Weda, Matth., ibid. 

(6) Beka, Hist, Ultraj., 68 seqq. 

(7) Matthaeus in nota ad Comitis Holl. Expeditionem in Syriam in Annal. medii evi IM. 
37. In Butkens op. laud. (Preuves p. 65-66) nimis confisus scribit hunc, Guilielmum I. 
esse non potuisse, sed procul dubio ipsius filium Florentium. Hie vero errásse virum clarissi- 
mum. patet ex opere l. Hamakeri, p. 82, dicentis in expeditione a° 1188 susceptä, Guilielmum 
Hollandie Principem patrem secutum fuisse, in eA vero anni 1218 eundem Comitis potestate 
profectum, 

(8) Com. Holl. Exp. 1. 57. 

(9) Chr. van Flaend. , p. 517. Meyerus, ann. ad a. 1217. 

(10) Hoc castellum Aleagar forsan est que hodie dicitur urbs Æ/caçar-do-sal in Lusitania. 
Sed Yan Kampen l c. III. nota ad p. 269 contendit vocem Alcagar native significare castel- 
lum. Vid. etiam de hujus castelli oppugnatione Chr. van Wlaend., Emmius, Meyerus, etc. 

(11) Godefrid Mon. ad a. 1217. 


(32) 

urbem S. Marie, quam tenebant Sarraceni, e navibus desilientes urbem 
divino quasi impetu Frisones capiunt, eäque flammis tradità (1), sese in 
Asiam recipiunt. Qui Ulysippone manserant cruce signati Alcacarium 
item: oppugnant, cujus egregii facinoris Ulysipponis Eboræque Episcopi 
Pontificem certiorem fecerunt, absque eo petivere, ut Guilielmo ejusque - 
copiis annum in Portugalliä percontari concederet (2). Quum vero Syriæ 
quam Portugallie Sarracenis bellum inferrent nostri mallet Pontifex , 
profecti sunt omnes, brevique Ptolemaidem appulerunt, ubi 50 tantum 
ex 80 Frisonum invenirent coggones (3). 

Vafer Pelagius, Pontificis legatus, vel ab ipso Pontifice, vel a Venetis 
aliisque Italicis mercatoribus incitatus, Regi Hierosolymitano Johanni 
persuaserat, opibus mercatoribusque affluentem Damiatam obsideret, quà 
urbe caplä et mercaturæ optime quaque opportunitates immenseque 
divitiæ Christianis paterent, et Sultani vires plane conciderent. Haud 
inviti nostrates hzc sectati sunt consilia, lubentesque ad nova proces- 
sere loca, ubi nova virtutis praebere specimina possent: atque continuo 
sane audaciee suze documenta exhibuerunt; vix enim in /Egyptum ad- 
venerat classis, navibusque jamjam exsiliebant milites, cum unius juve- 
nis Frisii inaudita vis et fortitudo hostibus terrorem injiceret, Christia- 
nisque liberum aditum daret (4). Sed jam ipsa urbs erat aggredienda , 
ad quam haudquaquam facilis patebat aditus. In uträque enim Nili 
fluminis orà turris erat condita, ac in primis in insulà, in medio Nilo 
tertia fortissimaque erat constituta. Hasce turres vincula quadam, sive 
ferreæ catenæ conjungebant, quibus adeo urbis portus clauderetur (5). 
Quo catenas illas dissolvere possent, in mediam turrem vires suas omnes 
convertunt cruce signati; haud prospere primum: ingens enim machina 
casu suo atque ruinà cum multos milites contrivit, tum exercitum omni 
—spe deturbavit. Tum vero Oliverius Scholasticus novam quandam 


(1) Com. Holl. Exp. 1, 41. Emmius l. c. 121. 

(2) Yan Mieris, Charterboek van Holl., I. 174. Ipse Guilielmus literis a à Pontifice moram 
optavit. Van Mieris, Y. 175. Wagen., M. 344. - 545. 

(5) Wagen., 11. 345. 

(4) Oliverius Scholastic., Hist. Eur op. Eccard , Corp. Hist. Medii evi, IL. 1402. 

(5) Pan Kampen 1. c. III. 372. 


(33) 


excogitant machinam (1), quam » Itali, gens invida peregrinorum lau- 
» dibus mirari se profitebantur ob ingenium et firmitatem.” Frisii , eorum- 
que socii e provincià Coloniensi, ab hostibus acceptum dedecus ægre 
ferentes, ad noyas istas machinas struendas, quibus capi posse turrem 
putabant, se ducibus obtulerunt; prolixoque animo, ubi suam proposi- 
tionem acceptam habebant, illas confecerunt; atque ne aliis pericula 
struxisse viderentur, ipsi immunes quoque ad certamen se offerunt et 
parant, ipsisque Teutonici aliique audaces fortesque viri accedunt. Exer- 
citus vero de salute sua desperare coepit, cum machinas flammis circum- 
volutas, pontem disruptum , fortissimique Austrie Ducis signiferum in 
acclamantium. Sarracenorum manus cecidisse videret; verum. enimvero 
fortissime pugnantibus audacia fuit pro muro, atque ceu dixit poëta : 

» Audaces fortuna juvat? 


nam nec flammis machinam undique circumdantibus easque fere con- 
sumentibus, nec telis, nec saxis præsidiariorum perterriti aut cedentes, 
constanter tamen et audacter pugnarunt. Duorum verumtamen insignis, 
imo vero immanis, virtus pre cæteris emicuit; Henrici Leodiensis ju- 
venis, et natu adhuc minoris Hayonis Fivilingii. Illum fortisimum 
virum hic Frisius juvenis (2) insequebatur, viam sibi patefaciens 
» flagello, quo granum excuti solet, sed ferreis catenis connexo" (3). 
Hostes a dexträ sinistráque feriens signiferum Sultani prostravit, ablato- 
que vexillo victoriæ primus auctor fuit (4). Hac semel occupatà turri, 
catenas facile dissolverunt Latini. At vero Sultanus, amissâ sua turri 
Nilotica, quam primarium habuerat presidium, cum flumen paulo supra 
civitatem navium ponte clausisset, » Teutonici et Frisones, ait Oliverius (5), 
» zelo juste indignationis accensi, cum minore nave, cujus ministerio 
» turris capta fuit, pontem viriliter invaserunt, auxilium non habentes 


(1) Duas scilicet jussit conjungi coggones, que turrim inferrent, unde in urbis murum 
pons tornatilis injiceretur. Godefrid Mon. ad a. 1218. hanc turrim ex eleemosynis conditam dicit. 

(2) Hic Hayo ab Emmio dicitur juvenis natus in agro Frisico prope Groningam. 

(5) Eenen isernen flegel, ut. habetur in Gesch. van Oost-Vriesland door Eggerius Beninga, 
edit. a Matth. l. c. VII. 66. 

(4) Emmius l, c, 122 seqq. Oliv. Scholast. c. 8. Hane 1- c. 87. 

(5) Oliv. c. 12, s 


(34) 
» nisi de coelo; pauciores autem viri quam decem contra omnem forti- 
» tudinem Babyloniorum pontem adscendentes, spectante multitudine 
» Christianorum , et.hanc audaciam plurimum extollente , fregerunt 
» eundem, et sic cum quatuor navibus, super quas pons erat fundatus, 
» reversi sunt cum triumpho, liberam viam et apertam sursum  velifi- 
cantibus relinquentes." | 

Nunc sane catenis dissolvendis portum, adeoque viam ad urbem, ape- 
ruerant Latini, nondum vero hec erat oppugnata, quod. subinde, 
maxime Guilielmi industri@ (1), demum effecerunt. Sed incœæpto 
haud respondit eventus: paulo post enim Guilielmus (a° 1220) ad suos 
rediit, quá re aliisque calamitatibus vires Christianorum ita fracte sunt, 
ut victoriarum suarum fructus tueri non possent, atque urbs (a° 1221) 
in Sarracenorum recideret potestatem. Post Comitis discessum, cum 
exercitu remansit Episcopus Ultrajectinus, opemque subinde suam in : 
oppugnandà arce Cæsareæ tulit (2).. 

Quantas ergo in hac Damiate pontisque occupatione , atque ir 
in tota hac expeditione partes habuerint Frisii, ex hisce satis superque 
liquet, adeo ut opere pretium non sit, absurdam, vel satis vulgatam 
tamen, refellere fabulam: eximià Haarlemensium virtute Damiati eum 
portum, catenis navis cujusdam ope rumpendis , occupatum fuisse (3). 
Sufficiat duorum. doctissimorum scriptorum , qui docte Frisis meritas 
palmas restituerunt, nuda nomina laudare, Hamakeri et Yan Oosten 
de Bruyn (4): sufficiat quoque ad supra de urbis firmis dicta 
attendere (5), ut illa plane concidat. 

Quanto honore sint ex Ægypto reduces Frisii, post iul patrata 


I 


(a) De hac industrià Guilielmi vid. Beka. 5o. Oliv. c. 14. 

(2) Wagen. l. c. IL. 350. 

(5) Plerique Joanni a Leydis, pluribusque ipsum secutis scriptoribus, fidem nimiam adhi- 
bentes Guilielmum Comitem perhibent cum Haarlemensibus, » mole velificantis navis et. acu- 
» mine serre corrodentis vectes æneas et catenas ferreas disrupisse.” J. 4. Leydis er (ao 1620). 
p. 169. 

(4) Hamaker in op. cit. et Van Oosten de Bruyn in Gesch. van Haarlem, hunc errorem 
refutarunt. ten 

` (5) In variis epistolis hasce laudes repetitas invenimus v. c. ap. Van Mieris Le T 176. 


198 et inpr. 199- 


( 35 ) 


_ facinora; a popularibus suis affecti, nemo non intelligit; gentemque , qua 


lolies et tam enixe singularis suc virtutis specimina dedisset, omnes, 
qui Sarracenis bellum crant illaturi, secum ducere omni studio cupiebant; 
adeoque non Oliverius tantum concionibus suis Frisios atque Groninga- 
nos iterum incitavit subinde, verum eliam Fredericus Imperator , ipseque 


adeo Honorius Pontifex, admonitorias iis literas misere, ut classem illi 


pararent et exercitum, que in locos, majorum sanguine rutilantes, mit- 
lerent, ne sacros eorum manes inultos paterentur (1). Oratoris, Monachi, 
Pontificis monitus, glorie famæque cupido, incensa tandem pietas eo 
valuerunt, ut ingens Frisiorum numerus ad sacra denuo signa con- 
curreret, classemque conscenderet, qua ltaliam versus tetendit. Post 
multos denique gravissimosque labores in Palæstinam pervenerunt 
(a° 1228), unde vero, ubi cum /Egyptio Sultano Imperator, Pontificis 
odio haud deturbatus, inducias pactus, ex harum conditione Hieroso- 
lymam recuperaverat, lue fameque pessumdati, rebus infectis redierunt 
(ae 4229) (2)... 

Paulo latius forte de, hac nostra bellorum sacrorum setate atque 
fusius egimus, sed ubi egregia referimus majorum facinora, gravis est 


atque onerosa brevitas. 


SECTIO IV. 
(Ab a» 1946 — 1991.) 


In Europa omnia magis magisque tendere ad homines a coeco bello- 
rum sacrorum studio ayocandos coeperant. Qui flagraverat ubivis fanaticus 
furor consenuerat adeo, ut exsoleverit fere; sed ut moribundus, tribu- 
tum jamjam nature concessurus, repente vires omnes recipere videtur, 
perinde quasi ad vitam revocetur; eo vero non nisi: imperiti falluntur , 
cum nota omnibus per Mus res sit, hunc non nisi supremum ful- 


x 


a) Emmihs, 132. Epist. Fred: IT. op: ad Pit d Van Mieris. e. 1 198. Cohortatio 
ad Frisios Pape Honorii HIT. ap. eand? F. 400. ' | 
(2) Emmius, 135 seqq. 


( 36 ) 


gorem, nisi ultimam vitæ contra mortem esse contentionem. Ita medio 
ævo ex improviso quasi illud studium bellorum sacrorum , licet brevi pe- 
riturum, exarsit. 

Italia Germaniäque Guelforum Gibellinorumque dissensionibus turba- 
tis, ips’ omnino Europa bellis obrutä, frustra Valeranus, Berythæ Epis- 
copus, sopitum ignem refovere tentasset , ac frustra quoque Innocentius IV 
Lugduni Gallorum concilium convocasset, ni Divus tandem Ludovicus TX 
Francie Rex, e gravissimo morbo convalescens, eo pietatis religionisque 
proruisset, ut cunctis viribus novam moliretur expeditionem. Undique - 
hic cum nobiles ignobilesque convocat exemploque accendit, tum, Fri- 
sonum virtutis conscius, a Pontifice petit, oratores in Frisiam mitterentur, 
quo magis Martis illa gens invicta sacre cause auxilia sua ferret (1). At, 
proh pudor! proh dedecus! commodis suis turpique libidini alia omnia, 
divina quoque, postponens, ad suam utilitatem cuncta metitus est Ponti- 
fex, et quo magis ambitioni sue impio more consuleret, eos, qui sese 
ad Sarracenos debellandos adstrinxerant, voto absolvit, modo Guilielmi II 
Hollandiæ Comitis, nuper ab ipso Romanorum Regem constituti, in ob- . 
sidendà Aquisgrano, partes gererent (2). Frisii, sive hoc facilius ducen- 
tes, sive, quod probabilius, a Pontificis ore nimis pendentes, hujus 
desiderio haud inviti satisfecerunt. E Flandria contra, que, dummodo 
existeret expeditio, sacra numquam signa deseruerat, Guilielmus iterum 
Dampetra, Margarethe Flandrie Comitisse filius, cum multis militibus 
multisque nobilibus Ludovicum ‘sectatur (3). Damiatam iterum expedi- 
tionis finem, urbemque tanto sanguinis olim pretio a Christianis emtam 
Sarracenis eripere, constituunt. Strenue admodum in ejus obsidione se 
exseruisse Guilielmum nostrum ipseque Joinville testatur. (4). Dulces 
sibi omnes e tanta expeditione, cui tantus Monarcha præesset, spera- 


(Q1: Bmmius lic. 148, \ j 

(2) Meerman, Graaf Willem Roomsch Koning, I. 236, IV. 502, ejusdemque huic operi 
annexus Codex Diplomaticus, IV. n° 18. 

(3) Chr. van Vlaend., Joinville, (ed. in-fol.) Pref. p. xx. Hist. de St. Louis, p. 24. , 
Meyerus ad a. 1249 - 50. Cum, eo fuit etiam Raoul Brabantus, Joinville, Pref. p. xxj. 

(4) » Le Comte de Flandres coururent sus moult aigrement et viguereusement.” Joinville 
M. €. 156. 


(37) 


verant fructus; verum nihil feliciter, nihil e sententiä cessit, nam, 
quod omnibus fere cruce signatorum exercitibus contigerat, subitum 
successum subita est insecuta strages. In Ægypto nimirum ab hostibus 
pesteque victi, urbe secundà vice amissi, amissäque libertate, posthac 
non nisi egre recuperatam, armis nequicquam susceptis, discedunt cruce 
signati, domumque redeunt. 

Atlamen quem hostes vicerant haud vicit desperatio ; victo enim cor- 
‚ pori invictus animus. inerat. Novam ergo pertinaciter expeditionem de- 
cernens ad Frisios iterum confugit Ludovicus, ipsisque Gerardum, 
, Virum doctum et facundum, qui concionibus et literis gentem exstimu- 
laret, misit: atqui Frisii »stimulis his et opibus non indigebant, nam 
» nomina tam frequenter et prompte dabant, ut patriam numeris pariter 
» et viribus exhaurire velle viderentur" (1). Incredibili hoc exsultantes 
ardore cum 50 coggonibus, preter minores nayes, vela fecere (a° 1269). 
Serius veruntamen Massiliam pervenisse, atque non nisi post Ludovici 
interitum Africam attigisse feruntur. — Regis morte auditä, Frisii quod 
primum aluerant propositum, in Palæstinam scilicet tendendi, eflicere 
volunt. Tum vero Carolus Andegaveusis, recens Sicilie Rex , defuncti 
Ludovici frater, superveniens, illos ab ea mente avertit. Ejusdem consilio 
usi, Henrico III Lucemburgico Comiti regendos se tradunt, quamvis 
Guido Flandrus , qui arma item sacra capesserat (2), illum honorem am- 
biret (3). Recrudescente bello, a suo duce contineri vix potuerunt , 
gravissimoque impetu in hostes irruentes, eos maximä affecerunt clade, 
nec virium ita minus, quam animi, in proelia se ferre probarunt. Pestis 
landem atque fames, solita mala, antiquo more sevierunt, quibus ad 
incitas redacti Carolus, Ludovicique filius Philippus, post pacem cum 
Tunetanis compositam , hic in Galliam, in Siciliam ille revertit, atque 
totius exercitus soli Eduardus Brittanniz Princeps, Henrici III filius, ac 
mille ducentique Frisii in Palestinam perrexerunt, Ptolemaidemque , 
multa detrimenta multaque pericula perpessi, tandem pervenerunt. 


(1) Emmius l. c. 165. 
(2) Meyerus l. c. ad a. 1270. 
(3) Emmius, 165 seqq. Bertholet 1, c. 183. 


(38). 
Gratissime sunt ab Orientis Christianis recepti, sed propter parvum suum 
numerum, sociorunique dissidia, contra pollentem indiesque accrescen- 
tem hostem nil valuerunt. In varias ergo se naves recipientes, in varias 
Europe regiones appellunt, ut ad lares suos ipsi revertantur. Ubivis vero 
cum spoliarentur, dispergerentur, occiderentur, perpauci tantum sua re- 
visere loca (1). — En quantum discrimen innumera agmina, fanatico 
quondam furore in Palæstinam proruentia, inter et exercitum 2000 ho- 
minum, inter fanaticum illum denique ardorem, ad vindicandam, tuen- 
dam unam, que Redemtorem genuerat, vivumque mortuumque posse- 
derat, regionem, unice fere tendentem, atque torpescens studium, mer- 


caturæ magis commodis aliisque utilitatibus, quam Palestine saluti, imo 


et ejus libertati, consulens. 

Ita sponte videmus studium illud sacram terram recuperandi, ubi per 
duo fere secula viguerat, collabi peneque exstingui. Parvæ tantum raræ- 
que equitum expeditiones; quod innumera olim agmina fecerant, imitari 
pueriliter quasi tentare videbantur; adeoque non nisi privata vestigia 
publici universique studii superfuerunt, modo excipias crudelia illà im- 
piaque bella, Innocentio III cara et amica, que, bellorum sacrorum iti- 
dem nomine dicta, toties subinde sanguinolentam Europam pessum- 
dederunt. A 


Q1) Emmius 1..c. 167. E Ch. van Vlaend. 1. 569, pateret, plurimos etiam Flandros, Ro- 
berto Flandrensi duce, Frisios in Asiam comitatos fuisse, quà de re tamen;tacet Meyerus, 


( 39 ) 


CAPUT SECUNDUM. 


AD QUÆSTIONIS PROPOSITÆ PARTEM QUÆRENTEM : 


 Quosnam fructus ex Bellis Sacris perceperint 


Belge ? 


Historia nulla melior reperitur schola, ubi homines publici et privati 
ac omnes omnino informari, a quà iius humanitatis atque ‚doctrine 
manare possit. Haud veruntamen actiones tantum, quas unicas sepe et 
nudas historia proponit, sunt tractande, sed illarum etiam cause omni 
studio indagentur, quà investigalione nihil fere magis ingenium acuit 
et delectat. Utilissimum ergo hoc studium, sed viris aptius quam ado- 
lescentibus. Verum enimvero quemadmodum exercitationibus physice 
augentur vires, sic iisdem morales sunt amplificande. »Quis enim, ait 
Plutarchus (1), » ita fuit invalidâ natura, ut non exercitationibus et 
» certaminis studio maxima fecerit ad robur incrementa ? ” 

Quin variis causis haec summa, quam nobis proposuimus, sit tribuenda 
rerum conversio, nulli dubitamus. Inter negotia vero, que ad removen- 
dam servitutem , ad mercaturam humanitatemque promovendas optime 
valuerunt, a Ti bella sacra ponuntur, de quibus quamvis varie co- 
gitent, hac und in re, ex illis quosdam dumtaxat fructus et in huma- 
nitatem, et in libertatem, et in mercaturam redundasse tantum non 
omnes conveniunt. Tametsi prestaret, si fieri posset, malum sensim sen- 
simque emendatum, nullis furentibus bellis, sola placidaque operante 


(1) De liberorum educatione, c. 14, 


- 


( 40 ) 

natura, spectare, gaudemus tamen hic animo, ex tot tantisque miseriis 
tandem requiem dari. Quis enim ignoraret, gravissimos morbos non nisi 
gravissimis sanari medicinis, imo vero moribundum ipsius quoque ope 
veneni, que certa cuique videbatur, morti eripi nonnumquam? Ita nos 
bella sacra egregie valuisse ad ægrotantem Europam ad sanitatem reyo- 
candam judicamus, licet mala pepererint multa, innumeram hominum 
multitudinem immensasque abstulerint opes atque consumserint. 

In eo vero posita difficultas est, quod definiendum sit, quatenus mu- 
tationum illaram bella sacra fuerint fons et origo. Quod quam arduum 
sit, nemo non sentit. In tantà enim factorum annorumque serie res alia 
ad aliam nos ducit. Cavendum autem, ne singulas innovationes subsecutæ 
innovationis causam habeamus, sed ad potissimum fontem, unde maxime 
fluunt omnes, reducendæ videntur, ita tamen, ut, que latius distent, 
ad bellorum sacrorum effectus haud referantur. i 

Quod ad divisionem attinet, eundem, quem capite I, Parte I, ordinem 
seryabimus , quo rerum summa dilucidius appareat atque distingui possit. 


SECTIO I. 


DE FRUCTIBUS, QUOS E BELLIS SACRIS -CEPERIT BELGARUM CONDITIO POLITICA. 


SL 


Vis bellorum sacrorum in Belgarum Comitum atque Ducum potestatem. 


Quemadmodum homines, ita etiam tarde civitates conformantur. 
Quot enim opus fuit seculis, ut ex barbarie, ignorantiä, anarchiä libere 
evaderent culteque Grecorum respublicæ ? Quantus temporis lapsus 
Romanorum cultum praecessit? — Sat malorum Europa erat perpessa; 
tyrannis tandem ipsa suá mole, uti solet; corruere debuit, cui mutationi 
bella sacra ansam dedisse contendimus, cum ex iis in universam Euro- 
pam, et in nostras speciatim provincias, uberrimi manaverint fructus. 

Legum in regendä et conservandà civitate summa est utilitas, summa 


(41) 


necessitas; yerum quid valent, ubi illis haud obtemperant cives, ubi 
anarchia viget? Turbatum enim istiusmodi statum , sæculis potissimum 


. Klet XII, in Belgio obtinuisse, ad unum omnes testantur de medio ævo 


scriptores, confirmantque illius tenebrarum setatis, qua supersunt, monu- 
menta (1). Quotquot. enim nobiles satis auctoritate pollerent, Principis 
jura sibi arrogaverant, adeo ut illi, haud secus ac clerici jurisdictionem 
in suis ditionibus plerumque arbitrariam exercerent (2). Jam ante bella 
sacra quidem Comites atque Duces Belgarum dignitatem suam, precariam 
ante et revocabilem, hereditariam sibi conciliaverant, attamen vero tanta 
simul in nobilitatem contulerant, ut se propalam hzc jactaret Principi- 
bus inimicam. Unde magis magisque omnibus in anarchiam ruentibus , 
odiis, simultatibus, bellis plena erant omnia, resque publice turbaban- 
tur misere. filoane dicam, am multo maxime necessariam, tales flagi- 
labant. abusus. An hi vero sperati erunt querendi in bellis effectus, 


que Pontificem, queque clerum ad tam immoderatum fastigium tolle- 


rent, ut adeo civitas ubivis in civitate, ut ita dicam, componeretur ? 
An tale quid quicumque rerum equus exstiturus sit arbiter, judicabit 
Principum auctoritati confirmandæ atque augendæ valuisse? Siquidem 
ergo hi soli expeditionibus sacris fructus sint tribuendi; siquidem eo 
tantum gravissimi illi tetenderint motus, inutiles, noxii, quin et perni- 
ciosissimi erunt praedicandi. Sed et alia illis et major quoque vis fuit. 
Hominum. proposita plerumque ex effectibus dijudicantur , sed 
quicunque sedulo in gentium fuerit versatus historiä, facile agnoscet, 
magnarum rerum conyersionum eyentus earundem sæpius auctores fe- 
fellisse. Perperam idcirco, qui de expeditionibus cruce signatorum phi- 
losophati sunt, nonnulli tempora sua in antiquitatem transferentes, has 
protulerunt argumentationes: Principes nimirum vasallos suos in Palæs- 
tinam misisse, ut imperii ipsi sui limites dilatarent. Habemus vero quod 
iis opponamus; Principes, eodem animo quam. subditos ductos, similiter 
crucis signum capessivisse, immoderatis plerumque sumtibus, ardoreque 


(1) Raepsaet 1. c, T. II. L, ILL c. 11. N. 351. L. IV. c. 1. N. 224. c« 2. N. 255. Robertson 
Le. I. sect. I. Meerman 1. c. 1. 27. 
(2) Miraeus , Opera Dippl, IL, 1312. III, 13 et passim. Ztaepsaet l. c. € II. L. IV. c. 2. N. 221 


(42) 

nonnumquam nobiles suos superasse. Accusärunt pariter eruce signatos 
stultitiæ, quod commodorum suorum obliti, qua possiderent bona relin- 
querent, oppignorarent, venderent, ut incertam dubiamque captarent 
fortunam. Qui ita vero revera sentiant, nimis absurda sentire videntur , 
ut in iis refellendis multum aut ullum omnino impendamus laborem, 
quum et vel cuique pateat, tales argumentationes nullis fundamentis 
niti, quin et omni veritate, quippe temporis nullam rationem habentes, 
esse destitutas. 

Nisi in omnibus, saltem in primis expeditionibus, nobis tuto statuere 
licet, Principes commodorum suorum adeo nondum conscios fuisse, ut 
ad bella sacra vasallos callide incitarent, quo magis eorum absentiam 
in suam converterent utilitatem. Contrarium male asseverantes vincat 
fere heec observatio: preestantissimos Belgarum Principes, expeditionibus 
eruciatis unà suscipiendis, satis probasse, fraudulosam illam mentem et 
astutiam ab iis plane alienas: Gothofredus Bullionensis, quem historia 
communi quasi applausu, tanquam omnium virtutum antistitem celebra- 
vit, vir ætatis sue peritissimus, prudentissimus, omnium primus arma 
sacra capessivit, magisque pietatis glorie, quam sus potestatis incre- 
mento inhiavit, adeo quidem ut bona sua oppignoraret atque venderet (1). 
Hoc exemplum procedere non posse, quispiam forte contendet; illos 
enim certo ex toties repetitis bellis commoda sua melius tandem dignos- 
cere didicisse; sed quid ergo existimandum de Flandrie Comitibus, qui 
profecto pre ceteris patrize nostre Principibus emicuerunt, quorumque 
Comitatus primus dicendus, de "Theoderico, qui quater terram sacram 
adiit, multoque maxime fuit a scriptoribus laudatus (2); de Balduino, 
egregio Comite, eximio Imperatore, de Henrico, temporis sui optimo 
et homine et duce? An hos inertes quis nuncupet? An inertem 
Guilielmum Hollandie Comitem, qui et in Lusitanià, et in Ægypto, 
Sarracenis terrorem incussit, eosque cladibus prosecutus est? (3) Vi- 
demus igitur, Principes haudquaquam callido consilio vasallos suos in 


(1) Pontanus, Hist. Gelr. ad a. 1095. Miraeus, Ann. ad. a. 1096. 
(2) Meyerus, Ann. Fl. in vita Theoderici. 
(3) Com. Holl. exp. cap. Matth. Annal. III. Beka 56. Oliv. c. 14, 


( 43 ) 
Asiam misisse, quo magis ex eorum absentia utilitatem sibi caperent, 
tantumque abfuit, ut hoc vulgo foverent propositum , ut exempli gratiä 
Henricus III, Brabantie Dux, expeditionem suscipere nolens, quia paulo 
ante e Palestinà redierat, equites tamen et milites magno numero 
suoque sumtu cruce signatos mitteret (1), et hunc insuper, per omne 
temporis, quod duravit expeditio, nihil in absentium detrimentum sus- 
cepisse legamus. Bellorum sacrorum autem studium seculorum XII et 
XIII erat vulgare. Inde proficiscentes Principes eo flagrabant quasi sacro 
ardore, ut commodorum suorum obliti, auctoritatisque sua augende 
immemores, sed rationem habentes solummodo pietatis, innumera ec- 
clesie largiti sint munera (2). Licet autem hanc nostram proposuimus 
sententiam , tamen plane negare non audemus, quosdam forte fuisse, 
qui vel pietati minus obnoxii, vel utilitatem suam magis perpenden- 
tes, ex bellis sacris utilitatem sibi captare deinceps constituerint, in 
qua opinione nos confirmat natura hominum ad sua commoda maxime 
prona. Et etiamsi nullus animus lucrandi Principibus infuerit, hoc 
tamen negari nullomodo poterit, tot profectis superbis nelle, an 
dicam prædonibus, aut quoquo modo expeditionibus cruciatis absumtis , 
reliquos longe facilius refrænari , compesci, coerceri potuisse. Cumque 
permulti fanatico suo indulgerent studio, plurimique eorum in itinere, 
in Asià plurimi perirent, bellicosorum internorumque hostium multum 
attenuata est in Principum nostrorum ditionibus copia (3). Præterea 
bella sacra suscipientes nobiles in magnos sponte incidebant sumtus, 
quibus ut satisfacere possent, villas suas oppignorärunt vilique vendide- 
runt (4), iisve haud raro Zibertates, que dicuntur, seu privilegia, auri 
pondere concesserunt (5). Illa alienandi facultas bellorum sacrorum op- 


Q) Butkens, Trophées du Brabant, I. 147. 

(2) Sat est exemplorum in Chr. van Vlaend., ad a. 1191 et passim. Meyero pass. Butkens, 
I. 99, 156, 188. Miraeus, Ann, 659. Opp. Dippl. I. 70, 272, 275. If. 1207. II. 71, 72. 

(5) €f. Regenbogen l. c. p. 115. 

(4) Wagen., M. 202. Robertson, 1. 28. Cf. Menconis, Chr. ap. Matth. l. c. MI. 275. 
Quod eà opportunitate fecerunt Principes, procul dubio etiam fecerunt nobiles. Cff. Dippl. 
Bald. Com. Fl. anni 1202 et Bald. hered. Imp. Const. et Com. Namurc. anni 1259, tum etiam 
Bald. Hann. Com. anni 1096 ap Miraeum, Opp. Dippl. III. 74. I. 315. II. 514. Ann. ad a. 1096. 

(5) Hac de re infra. 


(44) 
portunitate ab ipsis Pontificibus nobilibus data est. Istiusmodi privilegiun: 
ab Alexandro III concessum legimus apud Martenium et Durandium (1): 
» Liceat autem eis (cruce signatis) terras seu cæteras possessiones suas, 
» postquam commoniti propinqui sive domini, ad quorum feodum per- 
» tinet, pecuniam ipsis mutuare aut si noluerint aut non potuerint , 
» ecclesiis vel personis ecclesiasticis, aut aliis fidelibus, libere et sine ullà 
» reclamatione impignorare.” Quo factum, ut feuda, que antea solis. 
nobilibus, ingenuis aut militibus dari potuerant, in ignobiles etiam et 
clericos, vel et inconsultis feudi dominis, pignori data, vel alio quovis 
modo alienata, transferri potuerint (2). Inde etiam cruce signatorum ex- 
peditionibus novum introductum est feudorum genus, feudorum vide- 
licet pignoratitiorum (3). Hac insuper liberä alienandi facultate factum 
est, ut nobiles iter transmarinum suscepturi, magnam pecuniam in hoc 
iter impendendam corradere volentes, venderent predia sua, que, cum 
plerumque nobiles et equites deficerent, ab ignobilibus et ecclesiis emta 
sunt (4). Quà de re loquens Regenbogenius: » Quotiescunque , inquit, 
» homines privati, ne plebeji nobilium peregrinantium predia vel villas 
» emüone acquisiverunt, quod locum habuisse aliquando omni caret 
» dubio, toties hoc commodi Reges inde ceperunt, quod nobilium po- 


» tentiam sibi adversam et timendam e medio sublatam, certe attenua-. 


» tam et diminutam haberent" (5). Quis dubitaret, eandem sententiam 
nostris merito applicari posse Principibus? Verum non eo tantum nomine 
bella sacra his profuerunt. Nam quodammodo optimä häc potestatem 
suam augendi opportunitate usi sunt, nobilium prediis emendis (6). Ita 
inter alios Flandrie Comes, Guido Dampetra , multa sibi acquisivit feuda, 


(1) Martene et Durand, Coll. Script. et Monum., II. 749. Ducange, Gloss. II. 1195. 
Idem jam concesserat a» 1145. Eugenius III. et a» 1246, Urbanus IV. 

(2) Boehmer, De var. jur, Innoy. et Exercit. ad ff. 8. c. 1. $ 4. 3 

(5) Cum incertus esset proficiscentis reditus, solebat hic creditorem de feudo in antichresin „ 
ante tamquam usurarium contractum reprobatam, investire, ne de fructibus e pignore perceptis 
rationes reddere teneretur, et tamen debitor fundum redimere posset. Boehmer, c. 3. $ 8. 
Wagen. l. c. II. 205. : 

(4) Boehmer l. c. c. 3. $ 7. 

(5) Regenbogen 1. c. 115. 

(6) Cf. id. 112, 113. 


e we CEN 


( 45 ) 
magis ad unam. latioremque omnia. redigeret provinciam (1). Emerat 
etiam a Johanne Nigellano, eodem qui cum Balduino in Graeciam fuerat 
profectus, Brugensem Praefecturam Joanna Constantinopolitana Flandrie 
Comitissa (2). Nonne veri videtur simillimum, harum venditionum rationes 
petendas esse e bellis sacris, que multas nobilissimarum familiarum opi- 
bus spoliaverant et ad incitas redegerant ? 

Adeo haud parum fracta est medii ævi militaris aristocratia, que quam- 
diu vigeret, opprimi plebs, opprimi etiam mercatura bonæque artes 
debuere, que omnes tyrannidem fugiunt, nec ed florente sese extendere 
Principum auctoritas potuit. Iterum Regenbogenii verbis utamur, de 
Gallie nobilibus ita dicentis: » Non tantum mercaturæ nullus dabatur 
» locus, siquidem omnes civium possessio, ipsa quoque vita erat in 
» dubio, sed etiam intra ipsos parietes civibus omnis denegabatur secu- 


`» ritas; quoniam, etiam pacis tempore, toti vici multà cum cede et san- 


» guine diripi solebant a predonum cohortibus, qui, horrendum dictu, 
» ipsos Barones, judices quin et Regis aulicos scelerum. criminumque 
» socios habebant atque participes. — Quo interim haec sunt certiora, 
» sunt autem certissima, eo magis expeditionum cruciatarum beneficia 
» merito sunt laudanda, que tantas hominum sordes e Gallia exter- 
» minärunt, systema feudale destruxerunt, Regis auctoritatem sensim 
» amplificärunt in multam gentis salutem" (3). Hee de Gallice nobi- 
libus dicta in Belgarum quoque nobilitatem cadunt; eadem est imago, 
mores iidem. — Hac igitur fractä aristocratià, quà de re paulo fusius 
in sequenti $ erit agendum, non potuit non similiter, atque Francie 
Regum, etiam Ducum nostrorum atque Comitum et,urbium quoque 
auctoritas adaugeri, que, quantum bellorum sacrorum occasione fre- 
quentari coeperint et florere, incredibile est dicta. Etenim non tantum 
ex majore humanitate, ut nonnulli volunt (4), que autem e nostra 


(1) Chr. van Vlaend., 585, 584, Meyerus ad a. 1280. 
(2) Meyerus ad a. 1203. 
(3) Regenbogen l. c, 122. 
(4) Kluit, Holl, Staatsreg. IV. 104, qui tamen non plane negare videtur, bellis sacris 
communias originis sue partem debere, 


eG = 


( 46) 
sententià expeditionibus cruciatis haud parum tribuenda videtur, atqui 
magis directe ex his originem trahunt urbes iste sive communie. 
Nobiles enim diuturnà expeditione rationes suas ubi exhauserant, rem 
familiarem iterum restituere, bonis suis vendendis, pretiove liberta- 
tibus villis suis concedendis, conati sunt (1), indeque, sua attenuandá 
auctoritate , Principis necessario augebant potestatem. Ita vel ex institutis 
communiis fractum systema feudale intelligitur, quo fracto demum 
Comitum atque Ducum certior evadere atque latior ratio potuit. Hoc modo 
igitur civium libertas fere renata, que probe gubernata quantum veris 
Principum commodis inserviat, vix dici potest. Enimvero hoc animadver- 
tentes, et necessitate nonnumquam coacti, urbes suas libertatibus donä- 
runt ipsi Principes (2), quo tamen , primo intuitu suam liberam agendi 
imperandique facultatem limitasse et circumscripsisse videntur; sed re 
paulo accuratius perspectä, cuique facillime patet, ita eos optime sibi con- 
suluisse. Antea enim nullos certos habuerant exercitus, nullum certum 
amplumque ærarium, sed semper milites a vasallis æmulis et invidiosis 
petere, ut et pecuniam, debuerant, ab ipsis adeoque plane pendentes. 
Sed quum semel orte sint communiæ, he malis istis et incommodis 
egregie supplere: civibus enim ubi permissum erat arma gerere, primo, 
quod diximus, malo salutaris allata est medicina. Amor etiam urbium 
erga Principes, quos tanquam libertatis auctores venerabantur, quorum- 
que benevolentiam mereri studebant et ambire cogebantur, quo magis 
nobilibus resisteretur , quodammodo contulit ad remedium secundo malo 
ferendum, cum haud raro ab iis, nobilium odio ductis, re pecuniariä ad- 
juvarentur Principes (3). Eoque nomine his utilisime urbes fuerunt, 


(1) Robertson, Y. 34. De Nelis, suite des vues sur différents points de l’Hist. Belg., in 
Mém. de l'Acad. de Brux., II. 667. Heeren, Influence des Croisad. 240. Regenbogen 1. c. 152. 
Gibbon, Hist. of the decline and fall of the Roman Emp., VII. 425. 

(2) Vid. egregia Jongii (.De Jong) Commentatio, que inscribitur: Verhand. over den 
oorsprong, den voortgang en de hoedanigheid van den invloed des derden staats in de staats- 
verg. gedurende het Hertogelyk en Grafelyk bewind in Brab., Vlaend., Holl., Zeel., 102, 105, 

(8) De Nelis l. c. 672. Robertson, Y. 56. De Jong l. c. 106. ct. Des ev Dissert. sur l'état 
militaire dans les Pays-Bas, in Mém. de l'Acad. de Brux., IV. 518, 525. Doctiss. Meerman, Y. 29. 
» Zooveel burgeren als eene stad bevattede, zooveel vrye, getrouwe en gelukkige onderdaanen 


(47) 

quod in iis firma validaque contra nobilitatem præsidia inyenirent. 
Haudquaquam absurdum videtur statutu, varios patriæ nostræ Comites et 
Duces, eodem modo ac in Francia Philippum Pulchrum (1), urbes con- 
siderasse , tamquam instrumenta aptissima ad explicandam suam et ad 
frangendam nobilitatis auctoritatem, ut et ad viam ad tributa sibi pen- 
denda muniendam. An scilicet, ni istas communias res utilissimas sibi 
putassent, tot instituissent Hollandie Comes Guilielmus, Flandrorum 
Comes Philippus Elsatiæ, Johannis III Brabantorum Dux? An Guiliel- 
mus Romanorum Rex, si illa ipsi mens defuisset, tanti fuisset habiturus 
urbium liberarum dignitatem et utilitatem, ut civibus Ultrajectinis se 
adscribi pateretur (2), variasque Hollandiæ urbes tot tantisque privile- 
giis muniret? (3). 

Sed hec omnia commoda e bellis sacris capienda, reveräque capta, 
spernere atque contemnere videbantur Principes, cum plerumque expe- 
ditiones illas fanatico eodem , quo ceteri, furore unà susciperent. Ita enim 
ærarium suum exhauserunt, quoniam immensi requirebantur sumtus ; 
unde, perinde ac nobiles, bona sua oppignorare coacti sunt atque ven- 
dere, quod exemplis fere non indiget. Jam in prima enim expeditione 
videmus Gothofredum Bullionensem , ut immanibus expeditionis sumtibus 
( » habuit enim is familiam regio more per sacrum hoe iter instructam ) 
» par esse posset, Otberto Leodiensi Episcopo arcem atque ditionem 
» Bullionensem 1300 argenti et 3 auri marcis vendentem" (4), Vela- 
 riamque pignori dantem Ottoni I. Gelrie Comiti (5). Balduinum, Han- 
noniæ Comitem, itidem legimus, eidem Otberto castellum suum Corinum 


» gehoorzaamden den Grave zyne inkomste vermeerderden, met de hunnen; en in hun, wan- 
» neer een vyand op zyne staaten aanviel, vondt hy de natuurlykste en dappere verdedigsters 
» zyner bezittingen en rechten." 

(1) Robertson, I. 59. 

(2) Beka, in Ottone III. Meerman, 1. 525. Nal. op. Wagen., Vaderl. Hist., 1. 154. 

(5) Meerman 1. c. passim. 

(4) Miraeus, Ann. ad a. 1096. — » Non vendidit Ducatum Bullionensem sed ea tantum 
» conditione ut posset post cert. quoddam tempus redimi," Vid. Schrant, Lofrede op Godfried 
van Bouillon, in notis op. p. 89 auct. cit. 

(5) Pontanus 1. c. p. 96. 


( 48 ) 
vendidisse (1). Multa etiam tali opportunitate, vel ad bellum sacrum se 
accingentes, vel proptér expeditionis susceptæ prosperum eventum, vel 
incolumes denique ex Asia reduces, ecclesie largiebantur, cujus rei 
haud pauca exstant monumenta (2). At solebant etiam ipsi Principes 
urbes suas, discessuri, privilegiis munire, ut ne dominorum absentiä 
abutentes, res novas interea molirentur. Variis ita privilegiis Philippus 
Elsatie, expeditionem sacram parans, sibi turbulentos Gandavenses de- 
vincire studuit (3). Porro idem Philippus et subinde Balduinus uxoribus 
suis per absentiam commiserunt imperium (4). Præterquam quod veri 
videatur simillimum, urbes leniori harum imperio abusas, varia sibimet 
jura a Principibus serius demum confirmata arrogasse, affirmat etiam 
Chronici Flandrie auctor. 

Ex his igitur hanc conficimus summam ; Principes, licet bellis sacris 
suscipiendis suas exhauserint opes, remque familiarem. dilapidaverint , 
licet ecclesiis multa nimiaque tribuerint, tamen ex iisdem bellis optimos 
sibi cepisse fructus, quippe quibus factum sit, ut ipsis valde adversa 
nobilium collaberetur, utilissima: contra urbium. concresceret auctoritas, 
et tametsi Principum arbitratus adeo his fuerit circumscriptus, ut ad 
urbium privilegia servanda sese juribusjurandis adstringere tenerentur (5), 
tamen et a quibusvis scriptoribus affirmatum est, Principum Belgarum 
seculo XIII et XIV multo majorem fuisse, quam ante, potestatem, et 
ex singularum civitatum annalibus patet, et e. dictis effici potest; nam 
procul dubio major est illius auctoritas, cujus in bene constitutä civitate 
leges pro voluntate habentur, cuique snbditi magis quam servi parent, 
quam cujus in turbato imperio voluntas pro lege habenda, cuique ad 
pedes multi se abjiciunt servi, insolentisque domini exemplum secuti 
sese extollunt nobiles sive tyranni. 


(1) Miraeus, Ann. ad a. 1096. 

(2) Vidd. Dippl. Godefr. Bull. a. 1094. Miraeus, Opp. Dippl. I. 76. Butkens, I. 99. 
Rob. Hieros. a. 1105. Miraeus, ibid. I. 272, 273. Bald. Fland. c. a. 1201. Zd. III. 72, 75. ejusd. 
a. 1204, Jd, II. 1207. Diderici I. Brab. Ducis a. 1097. Butkens, Y. 155. Henrici I. Brab. 
Duc. a. 1221. Id. I. 188. Et Chr. van Vlaend. 255, 256. 

(8) Meyerus, Ann. Fl. ad. a. 1192. 

(4) Id., ad a. 1190, 1195. Chr. van V'laend. ad eosd. annos. 

(5) Chr. van Vlaend. , p. 580, Wagen. l. c. IL. 552, 


sr 


( 49 ) 

Denique nobis observandum superest, non potuisse quin, bellis sacris 
quibusdam absumtis Principibus, in alienas defunctorum imperium 
manus transiret. — Me paulo superius monuisse memini , Gothofredum 
Bullionensem, ubi Urbani II. jussui parere constituerat, Velariam Ottoni 
Gelriæ Comiti pignori dedisse, eà, ut videtur, conditione, ut vel ipse, 
vel sui heredes, post certum quoddam definitumque forte tempus, illam 
repetere possent; quam regionem avo suo ad hunc modum concessam 
sibi retinere cupiens Henricus Nassavie , Gelriæ Comes, filiam Godefridi 
cujusdam (1), Lotharingiz Ducis, duxit, eoque modo sibi suisque here- 
dibus Velariam acquisivit (2). Hollandie itidem hac in re bella sacra 
momenti fuere, nam Guilielmus, Hollandiæ Comes, dum urbem Damia- 
tam fortissime oppugnabat, Balduinus Comes Bentheniensis Procurator 
Hollandiæ fuit constitutus, unde deinceps rursus factum , ut tutoris 
nomine, pro minore Florentii IV filio Wilhelmo II hunc Comitatum re- 


geret idem (3). Sed maxime in Flandrià illa bellorum in Oriente ges- 


torum vis apparuit. Philippus enim Elsatiæ ubi in Ptolemaidis obsidione 
occubuerat, nullis relictis filiis, gravissima de successione contentio orta 
est inter Philippum Francie Regem, cui Isabella defuncti filia nupserat, 
et Balduinum Hannonie Comitem, qui alteram ejusdem filiam Marga- 
retham duxerat, eo effectu , ut hie Hannoniæ suo Comitatui maximam 
Flandrie partem adjungeret, indeque Flandria et Hannonia uni ab hoc 
inde tempore paruerint Comiti (4). 

Postremo quamvis eo nomine graviter Pontifices civitatum ordinem 
turbaverint, quod imprudentissimo consilio, debitoribus, modo crucis 
signum amplexi in Palaestinam transirent, donec rediissent, a debitis 
solvendis inducias concesserint (5); tamen preter illa, que diximus, 
etiam alia beneficia bellis sacris accepta referunt nostre civitates. Sic 
exempli gratiä expeditionibus cruce signatorum, rem unam eamdemque 


(1) Quisnam fuerit ille Godefridus inter auctores non constat, deque eo sub judice lis est. 
(2) Pontanus l. c. 104. Cf. Wagen. Il, 205 et in pr. Byv. op het tweede deel. 92. 
(3) Byv. op Wagen. op het tweede deel. Meerman 1. c. I. 18, 28. 
(4) Meyerus ad a. 1191 - 1192. 
(5) Will, Tyr. I. c. 16, in Gest. Dei per Francos, p. 641, et Boehmer l. c. c. 1. $ 4. 
Ducange, Gloss., voce crucis privilegium, 11. 1194. 
` 7 


( 50 ) 


communibus viribus suscipere ad exitumque perducere Principes didice- 
runt, indeque semet invicem nosse cœpli sunt, quod cum pactis politi- 
cis, tum de commercio ictis, deinceps ansam prebere utilissimam potuit (1). 
Nullique dubitamus, quin ex itineribus illis per cultiores regiones , per 
Italiam maxime et e commorationibus in florentissimis illius rebuspublicis 
majorem Principes nostri depromserint humanitatem, atque quid valeant 
civitates, in quibus libertas vigeat floreatque mercatura, animadverterint (2); 
que major humanitas illos facilius conduceret ad mutandam et emen- 
dandam ultime barbariei rationem hucusque referentem jurisdictionem. 
Leniores itaque sensim paulatimque facte sunt leges poenales, magisque 
ad eequitatis normam accommodate (3), tametsi in plurimis locis sero 
etiamnunc formidolosorum Dei judiciorum vestigia superfuerint (4). 
Sufficiat omnino summam barbariem et ignorantiam spirantem delicto- 
rum, poenarumque a?. 1252 in Frisià usitatarum, a doctissimo Meer- 
manno relatam. seriem inspicere (5). Possemus, et oporteret forte, hic 
pauca de Treugá Dei (6) subjicere, sed cuique, vel bellicosam tem- 
poris rationem in memoriam revocanti, quod et mihi videtur, liquebit , 
illam institutionem | effectu. plerumque caruisse. 

Primum mihi proposueram, de militari tanquam arte in illà sectione, 
ubi de vi bellorum sacrorum in mores, artes atque doctrinas erimus dis- 
putaturi, quzdam verbo monere, sed deinceps mihi visum est haud 
intempestivum, pauca, quz de ea sunt notanda, hic exponere, cum 
hujus rei incrementa ad Principes presertim pertinerent. 

Merito. rei militaris rationem bellis tam gravibus, tantis viribus sus- 
ceplis, in tam remotis regionibus gestis, mutatam nobis cogitamus. Non 


(1) Eadem opinati sunt Gibbon l. c. VII. Villers, Infl. de la reform. 

(2) Cf. Regenbogen l. c. c. 2. 

(3) Butkens, Y. 188, 195, 237, 247, 287, 299. Bertholet, V. 58. Meyerus ad a. 1240, etc. 
Eyndius, Chron. Zeel, ad a. 1247. Robertson, 1. 29. Meerman l. c. pass. Wagen., M. 352. 
Luzac l.c. LI. 107. Miraeus, Opp. I. 291. Menconis, Chr. ap. Matth. l. c. III. 245. 

(4) Ita legimus judicia duelli seculo etiam nunc XV in nonnullis Belgii locis usitata in 
Hist. des Prov. 4°. Paris, 1757. I. p. 204. De Reiffenberg , Du commerce aux XV™ et X VIme 
siécles, in Mém. des prix de l'Acad. de Brux., IL. 55. 

(5) Meerman, III. 60. seqq. 

(6) Ducange, Gloss, voce Treuga. Wagen. 1. c. II. 205. 


(51) 


_ potuerunt non et ipsa belligerandi cruce signatorum ratio, et domi im- 

mutata commoda, illam quibusdam innovationibus induere, et procul 
omni dubio, quamvis certa documenta desint, magnam hane in rem 
expeditiones cruce signatorum vim exseruerunt. Sic enim maxime fac- 
tum est, ut equitum numerus peditum multum superaret. Qui e Belgis 
Fredericum Barbarossam, cujus virtutes in superiori capite satis celebra- 
vimus, comitati sunt, verosimiliter disciplinam militarem, quam tam 
egregiam introduxerat Imperator, didicerunt; et quid semper de cruce 
signatorum confusione, de incompositis eorundem agminibus, de incon- 
dità queramur acie? Plerumque omnino querendi locus, sed an igitur 
silentio pretermittendum et contemnendum, Gothofredum Hierosolymita- - 
num Regem paucis viribus, ordine et disciplinà suorum, numero longe 
superiores Barbaros vicisse? (1) Quid dicendum de Latinis, ubi cum: 
parva manu duodecies majores numero Grecorum equites devicerunt ? 
Hujus victorie causa fuit eorum ordo atque disciplina, ut expresse dicit 
Gibbonus (2). Nequaquam vero contendimus, theoreticam simul fuisse 
banc disciplinam , sed idem finis, eadem virtus effecerunt, quod cætero- 
quin leges et militaris institutio efficere solent. Tum hocce tempore 
etiam reperiuntur so/darii, qui vulgo dicuntur, sive milites stipendium - 
merentes, quibus usum fuisse jam anno 1164 Florentium IIT (3), et in 
expeditione Constantinopolitana Balduinum (4), legimus. Apud Philippum 
Augustum pariter merebant Brabantini, e Brabantiä probabiliter arces- 
siti (5). Nonne porro in pugnä, ad Bovinas commissi, in acie ordinem 
quemdam, eumque singularem rei militaris animadvertimus? (6). Militum 
etiam numerus forte accrevit, et aliis aperta fuit militia, que olim non 
nisi ingenuis patuerat; jam vero cruce signatorum exercitus servos 
etiam receperunt. — Sed in primis ad rem nauticam oculos advertamus, 
quæ quantum bellis in Orientem gestis incrementi ceperit, neminem latet 


(1) Michaud 1. c. Exp. I. 

(2) Gibbon l. c. VIL. 367. 

(5) P. Kampen, Verh, Gesch. I. 100. Byv. op Wag., 1V. 46. Hallam l. c. I. c. 2. p. 485. 
(4) Ville Hardouin initio. 

(5) F. Kampen l. c. 

(6) Id, ibid. 


( 52 ) : 
reputantem , Wilhelmum I. ae. 1217 cum 112 magnis navibus in Asiam 
vela fecisse (1), et 37 Flandrorum naves Syriam petiisse (2). Ita he ex- 
peditiones navium constructionem reddiderunt necessariam perfectiorem- 
que (3). 

Tandem nobis de hoc, quod jam tractamus, argumento animadyer- 
tendum superest, liberis ortis communiis, auctäque mercaturà, a 
summä ferocique belli gerendi alacritate et cupiditate sensim remisisse 
cives. Nam quo incultior gens, eo lubentius ad bella proruit. Cum otio 
rapinaque studio optime convenit bellum; illudque potius privilegium, 
quam onus habetur. Hinc incultas barbarasque gentes innumeras, quin 
et incredibiles, copias proferre videmus : hinc Barbarorum irruptiones ; 
hinc etiam bella sacra. — Quum vero eo procedunt magistratus, ut va- 
leant cives ab oppressione tueri finemque bellis privatis imponere, cives, 
qui nulla amplius bella, quam que reipublicae causà suscipiuntur, ha- 
bent, sensim paulatimque a belligerandi studio aliis commodis intercepto 
remittere, Artes etiam et mercatura, quippe quz luxum novaque socia- 
lia vincula gignant, homines etiam a bellorum periculis magis avertere. 
Bono otio frui, quam foris militiæque dulcissimis vite domesticæ fructi- 
bus carere malunt, nec inviti pecuniam offerunt, quà utatur Princeps 
ad alios milites et ad præsidiarios pretio conducendos. 

Attamen vero hisce finem tandem imponamus, quoniam plus. haud 
dubio, quam par est et quam requirebat argumentum, de re bellicä dic- 
litavimus. Legentes forte, quod monumentorum cultiorum defectu defi- 
niri nequit, quid hec res expeditionibus crucialis innovati immutatique 
debeat, efficere poterunt. 


(1) Matth. 1. c. De exp. Com. Holl, in Syriam. Luzac l. c. I. 113. 

(2) Meyerus ad a, 1188, 1189. 

(5) Meerman, 1. 49. Wagen., M. 542. Luzac, I. 111, 115. Fan Kampen, Gesch. der 
Kruist., t. IV. p. 582, auctor cit. 


(53) 


S I. 


Vis bellorum sacrorum in nobiles. 


Ex iis, que hactenus disputayimus, posset jam effici , quantum bella sacra 
immoderate illi aristocratiæ, quee omnem libertatem atque cultum repri- 
mebat, nocuerint, Hic vero paulo latius de hoc argumento erit agendum, 
quo magis exponatur, quatenus expeditionibus cruce signatorum tribuen- 


dum sit, quod horrendum illud in patria nostrà monstrum , tametsi haud 


quaquam radicitus evelleretur, quod ne quidem supremâ, illique maxime 
obnoxiä, quam nos quoque experti sumus, rerum conversione fieri po- 
tuit, declinaverit tamen. 

Omnibus, qui seculorum XI, XII et XIII rationem aut ignorent, aut 
non salis animadvertere velint, mirum omnino non videri non potest, 
homines eo insaniæ pervenire potuisse, ut ad incertam , omnibus carissimis 
relictis , proruerent fortunam. Illi tantum intelligunt, qui recte reputent, 
nullum qualecumque sociale vinculum nobiles et equites domi retinere 
potuisse, ubi semel et adipiscende glorie, et religionis vindicanda, exar- 
serat lubido. Quemadmodum enim Gracia gentes heroicam suam olim 
laudandam habuerunt etatem, sic et Europæarum hac jam exstiterat. 
Quis scilicet ignoraret, rem equestrem ante bella sacra quidem natam, 
his tamen explicitam fuisse (1), eoque heroico sensu perfusos homines 
rebus magnis, inauditis, armorum vi perpetrandis inhiasse, atque religio- 


nem, qua in res illius temporis cum publicas, tum privatas, partes pri- 


marias gereret, non modo ardorem hunc permisisse, sed et probasse 
et aluisse, adeo ut iis, qui sub sacris signis militare haud recusarent , 
peccatorum veniam, sive dispensationem » largà manu premium propo- 
suerit (2). Nihil igitur obstabat, quominus, quod antea non licuerat , 

bona. sua oppignorarent m LE impunitatem in bellis sacris quererent 
ignobiles, omnesque communi impetu pulsi Europam peragrarent, Dei, 


(1) Meeren À. c: 194. 
(2) Will. Tyr, 1.14. Martenne et Durand, Coll. Script. et Monum., 1. 749. 


(54) 


ut dicebant, partes suscepturi, quo nihil potius cupiverunt equites , 


quorum fame glorieque immensa cupido domi finibus angustioribus ` 


fuerat contenta. 

Multos verumtamen sacrunı hunc finem petentes, vel morbis aliisve 
calamitatibus, vel a Saracenis in via Asiäque interemtos audimus, dum 
superstites opibus suis quibusyis modis exuti, infirmiores pauperioresque 
redirent, cui malo ut mederentur, humanioribus etiam sensibus ducti, 
libertates iisdem vasallis nec ægre, nec inviti Concessere, in quos antea 
iyrannicam dominationem exercuerant. Tandem ipsorum illorum subdi- 
torum multi sane, absentia dominorum usi, negata quondam sibi arrogare 
jura, que domini subinde, vellent nollent, ne pejus quid accideret , 
comprobare privilegiisque confirmare procul dubio coacti sunt. Hide 
eflicimus, non aliter potuisse, quin hæc bella cum aliis rationibus non 
parum concurrerent ad systema Feudale, in tyrannide nixum, labefactan- 
dum atque frangendum, cui beneficio in primis inservierunt urbium 
institutio novusque rusticorum ordo. 

Quamvis de urbibus infra erit agendi locus, hie tamen de illis, bello- 
rum sacrorum opportunitate ad rerum publicarum normam adductis, 
reique feudali multo maxime obnoxiis, verbo quedam, observátu haud 
indigna, proponere lubet. Nobiles nimirum cruciatis expeditionibus ad 
incitas redacti, divitiisque privati, urbibus suis atque villis, ut modo 
diximus, privilegia auri pondere gaudentes concesserunt (1). Nec uno 


nomine he urbes, variis juribus et immunitatibus donate , tyrannicæ rei : 


feudali Per à Preterquam enim, quod in illas tamquam asyla | con- 
fugerent servi, quovis modo a dominis graviori jugo oppressi (2), quique 
horum in primis absentiam, ad libertatem tamdiu frustra exspectatam 


(1) Vide preter auct. cit. Van Wyn, Hist. avondst., II. 17. Robertson, 1. 34. 

(2) Ita Wilhelmus, Romanorum Rex, Hollandiæ Comes in Dordracensi privilegio consti- 
tuit, ut homo proprius, qui inlibertatem urbis habitatum venerat, modo intra annum et diem 
Cid est annum et 6 hebdomada) a domino non repeteretur, omni servitute liberaretur. Meerman, 
IL. 54. Nec indigemus hujuscemodi privilegiorum exemplis: Meerman, I. 28. Kluit l. c. IV. 
82, maxime 104. Van Wyn, Huiszitt. leven, I. 124. Robertson, 1. 54. Grammaye, Ant. 
Antwerp. docet idem post 4o dierum haud turbatum domicilium Cortraci "obtinuisse, De 
Nelis l. c. 670. 


m MUT SAT NP e EP 


(55) 


sibimet tandem conciliandam, arripuisse videntur (1), earum urbium 
etiam natura sponte postulabat, ut nobilium vim vi ipsæ repellerent, 
adeo ut tutissima contra nobilitatem præsidia factæ sint (2). Hine attritam 
nemo non noxiam et odiosam nobilium auctoritatem intelligit: nihil 
quippe, teste clarissimo quodam auctore, » societati magis est damno- 
» sum, quam si nobilium genus justo majus est, quod plebem humilem, 
» abjectam, ignavam ut mancipia tractat, et duris vexat oneribus atque 
» tributis; tum enim locum obtinet, ut verbis ular scriptoris gravis- 
» simi (3), quod fieri videmus sylvis cæduis, in quibus, si major quam 
» par est, caudicum, sive arborum majorum relinquatur numerus, non 
» renascetur sylva sincera et pura, sed major pars in vepres et dumos 
» degenerabit" (4). Omnes igitur qui susciperentur ad libertatem recu- 
perandam impetus necessario rei feudali adversari debuerunt. Ita ne 
parvi ducantur genti rusticæ, e servitute emergenti, meliora restituta 
jura. Cujuslibet conditionis servos nemo retinere poterat (5); enimvero 
qui sic egissent, impietatis procul omni dubio in se contraxissent notam, 
adeoque jam omnia, quz servos inter et dominos intercedebant vincula, 
disrupta jacebant, indeque ortus est tandem, ut infra exponemus, libe- 


rior gentis rustic ordo. Tanto magis igitur decrevit feudale systema, 


quanto plus invalescere libertas coeperit, nam ab hac et ab omni plane 
cultu prorsus illud abhorret, adeo ut unius vigor cum alterius interitu 
arctissime cohæreat. Et hoe ergo semel, quod medio svo debemus, 
quodque tot tantosque genuerat abusus, temperato malo, omnia quz 
ferreo ipsius jugo fuerant domita et repressa, erigi et restitui poterant (6). 

Ne veruntamen cuiquam videatur, queso, me unice bellis sacris 


‘renatam libertatem, debilitatumque feudale systema tribuere. Nulli au- 


(1) Heeren, 140. 

(2) Meerman, 1. 54. Robertson, Y. 39. 

(5) Fr. Baco de Verulamio, Sermon. Fidel., c. 29. 

(4) Regenbogen, 47. 

(5) Wagen. l. c. 11. 205. Boehmer}. c. c. 2. $ 9. 

(6) Hie locus nobis occurrit egregie cujusdam Francici scriptoris, eandem quam nos volu- 
mus, sententiam hisce verbis exprimentis: » 4 mesure que ce régime s'affaiblit, tout ce qu'il 
» avait séparé se rapproche; tout ce qu'il avait abattu se relève ; tout ce qu'il avait déprimé 
» se deploie." Ferrand, Esprit de l'histoire, II. 541. 


( 56 ) i 


tem dubitamus, quin alie ad benignam hanc componendam mutationem 
cause conspiraverint multa (1); sed iis annumerandas esse pre ceteris 
expeditiones eruciatas censuimus. 

Posset denique nobis objici, auctam democratiam. fontem subinde exsti- 
lisse sanguinolentarum contentionum, adeo ut omnium civitatum potis- 
simum Flandria seculo XIII in finem ruente et per totum XIV miser- 
rimarum cladum spectaculum exhiberet (2). Nimiam omnino sepius cives 
sibi auctoritatem arrogarunt, sed equus tandem libertatis amicus de hac 
motas rixas et contentiones non longe bellis istis, solam rapinam spec- 
tantibus, præferret ? Sane orti sunt motus civiles, crudelissimisque bellis 
nonnumquam quassate Belgarum civitates fuere, sed hee fons. simul 
majoris felicitatis, lautioris cultus, oplimarumque fuerunt innoyationum; 
verumque illud philosophi: » cultum oriri e partium conflictu? (3). 
Salutaris illa aemulatio, quà haud vacue fuerunt libere Græcorum res- 
publice liberrimaque Roma, in florentibus nostris quoque reprehendimus 
civitatibus. Nec potest, quin unumquemque percellat discrimen, quod 
bella seculorum X. et XI inter et ea quae seculis XIII et XIV in provin- 
ciis nostris gesta. sunt, intercesserit. In illis nobiles, armatos quosdam 
vasallos ducentes, rapinæ plerumque gratia, certamina agitare. In his 
contra urbium liberarum cives, quin et Gandavensium aliarumque civi- 
tatum textores atque fullones, generosioribus propositis imbuti, libertatis 
causam propugnare, armaque suscipere, ut jura sua amplificarent, feli- 
citati dignitatique obstantem servitutem exuerent. 

Vidimus ita, que tam procul a tyrannide distat, ut ipsi plane sit op- 
posita , hujus. vel sic tamen filiam sepius libertatem; adeoque decrescente 
aristocratià, ubi semel et libertatis suavitatem experti fuerant cives, et 
suarum ipsimet virium conscii alias melioresque rationes, quibus se tue- 
rentur invenerant, collapsa est nobilium auctoritas exsolevitque indies 
magis systema feudale (4). 


(1) Vide omnino Hallam l. c. I. c. 2 

(2) De Jong l. c. 47, et Oudegherst, Aun. de Flandres, et Meyerus, Aun, Fl. cit. 

(5) » Les lumières naissent du choc des factions.” Condillac, œuvres, p. X. 521. 

(4) Uti dixit Roberts., I. 55: » The nobles began to be considered as of less importance, 
» when they ceased to be the sole guardians, to whom the people corted look up for protection 
» against violence." 


ER“. 


(57) 


Sed quamvis opinari videmur, bella sacra quam plurimum contulisse 
ad aristocratiam frangendam, tamen Heerenii innixi sententiâ (1), ab 
auctoribus dissentire liceat, putantibus, nobilitatis fractas fuisse expe- 
ditionibus cruciatis copiam atque divitias. — Plurimi autem subinde 
e ditioribus plebejis ad nobilitatem videntur adscripti (2). Quod si verum 
sit, feudorum quidem copia decrevit, at vero ipsius nobilitatis corpus 
haudquaquam multum attenuatum est, cum interemtorum nobilium 
locum impleret nobilitas diplomatica, que dicebatur. Hoc jus ple- 
bejos ad. ampliorem hanc dignitatem promovendi primum penes Ger- 
manie Imperatores fuit, mox vero eandem rationem secuti Comites di- 
cuntur et Duces (3), quorum respectu res summi momenti atque valde 
erat optata, quod tot superbi intolerandique nobiles, latissimis feudis im- 
perantes, succubuissent tandem , longeque ipsis erat optabilius, proprio 
motu in cives jam divitiis pollentes nobilium nomen atque dignitatem 
conferre (4). Forte et e plebe nonnulli, emtis a nobilibus prediis atque 
villis, illorum jura sibi arrogarunt et quasi usuceperunt; nam teste Cra- 
mero (5): » peregrinationes religiose magnas requirebant expensas, quibus 
» ut pares esse. possent ex sanctà superstitione ipsi non raro duces, epis- 
» copi, principes, comites, dynastæ, qui soli tunc temporis nobilium 
» nomine veniebant, terras et feuda ecclesiis et plebejis civibusque opu- 
» lentis vendebant, et ita occasionem iis largiebantur, militum et vasal- 
» lorum ingenuorum , immo vero ipsorum etiam nobilium et baronum 
» invadendi jura et prerogativas." — Hinc necessario oriebatur distinctio 
inter avitam sive antiquam nobilitatem et novam , que ne temere commis- 


^ ossi 
» 


(1) Heeren, 195. 

(2) Wagen., M. 205, hoc expresse affirmat. Cf. id. III. 7o. Vid. Mise). c. Heerenius , 
Boehmerus 1. c. 5. § 5 et nota in pr. litt. z. ad h. c. 5. 

(5) Yan Pabst, verh. over den invl. der kruist. op ons Vaderland, p. 58, ibique Van 
Loon, aloude reger., V. 4fi. Cf. Cramerus, de jur. et prerogat. nobilit. avit. I. c. 2. p. 82. 
Quod verumtamen e Wagenaario Pabstius, p. cit., Florentii IV. 4o, servos ad nobilitatum 
promoventis, affert exemplum haud procedere a K/uitio discimus, variis monumentis probante 
nobiles in illius etatis diplomatibus pro bene-natis dici. Vid. Kluit, 1. c. IV. 92 et 88. Yan 
Mieris, Charterb, van Holland, II. 577, 699. 

(4) C£. Hallam l. c. Y. c. 1. 

(5) Cramerus l. c. 1. c. 2) p. 82. 


(58) 


cerentur in primis præpediverunt et res equestris, et torneamenta, et 
nomina, et arma denique gentilia, bellorum sacrorum opportunitate, ut 
sano haud immerito videtur, introducta, seu potius pepe De 
his ergo erit videndum. 

Heroica Europæarum gentium illuxerat ætas, res magnas inusitatas- 
que spirans, que physico armorum studio moralem quoque et honoris 
adjecerat amorem. Novum vero illud studium angustioribus domi finibus 
invitum. coercebatur: latius erumpere majoraque perpetrare cupiebat, 
atque ubi sensus ille heroicus animos multo maxime exagitare coeperat, 
desideratum tandem invenerunt finem, ad quem fanaticam suam virtu- 
tem dirigerent. Religio præterea , quà fanatico prorsus more ad unum 
omnes erant imbuti, nihil prestabilius, sanctius nihil quam hunc finem 
portendebat. Fanaticus tandem amor, qui cum religione, pro illius æta- 
üs profana ratione, coaluerat, adeo sensum honoris stimulabat, ut 
his ducti, nihil melius putarent, quam terram sacram barbaris eripere 
religionis christiane hostibus, quo magis et pietati ac erga Deum præs- 
tandis officiis, et gloriæ studio, et honoris summe cupidini indulgerent 
atque satisfacerent (1). Fuerant equidem ante bella sacra equites, sed 
nec vulgata, nec ordinata satis eorum ratio; enim vero multa obstabant 
quominus sese explicarent, et fastigium, ad quod denique pervenerunt, - 
attingerent (2). Subinde vero, ubi eorundem bellorum occasione magis 
invaluerant, et ubi nobile genus, ut ordini equestri quis adscribi, aut 
lorneamentorum particeps esse posset, requirebatur, hic magis a cæteris 
ordinibus distinguebatur (3); quam vim potissimum nactus est, post 
introducta cruciatis expeditionibus nomina et familiarum arma. Quam- 
diu quippe hzc non existerent, nobilitas hereditaria quidem adesse po- 
iuit; non vero talis, quz ad totas familias pertineret; non talis, que facile 
probari posset, Signa quedam requirebantur, quorum ope ab aliis dis- 
cernereutur singule familie et a se invicem singuli dignoscerentur ho- 
mines (4). 


(1) De equitibus admirabiliter egit Meeren l. c. 194 seqq. 

(2) Heeren, 195. 

(3) Fertot, hist. des chev. de Malte, 1. 15. Du gouv. de l'ordre de Malte, in pr. p. 510 
seqq. Heeren, p. 211. (4) Heeren, 208. 


(59) 


Necessitas altà voce clamabat, in expeditionibus, quales fuere cruciatæ, 
in quibus tot variæ gentes secum invicem conversabantur, in quibus tot 
varii homines eodem nomine dicti concurrebant, distinctionem quamdam 
adhibendam esse. Antiqua prænomina cum equitum , et universe cum cruce 
signatorum vanitate haudquaquam amplius conveniebant. Noluerunt cum 
aliis confundi, et egre haud dubie viri digni et fortes tulerunt, se cum 
indignis et ignaris intermisci. Mox igitur res geste, vel animi corporisve 


dotes cognominibus ansam dederunt, ad que conservanda haud parum 


profecto contulit, qua hominibus propria est, gloria (1). 

Idem fere dicendum de insignibus gentilitiis. Quamvis autem de eorum 
origine disceptant eruditi, et quamvis jam ante bella sacra affuisse di- 
cuntur (videtur enim jam a» 1072 Robertus Flandrie Comes iis usus 
fuisse (2)), hoc tamen observato eorum nullos non horum originem e 
fatis seculi XII trahere (3), admodum probabile est, iis condendis bella 
sacra dedisse opportunitatem , et equites in expeditionibus cruciatis, in 
quas tot varie gentes confluxerant, signis quibusdam et symbolis arbi- 
trariis usos fuisse, quibus internosci possent, iisque clypeos suos ornasse. 
Hac insignia et ipsa memoriä facti, et hominum vanitate magno pretio 
habita sunt, eo magis, quod illis familie vetustatem probare optime 
possent: hinc liberi decus putarunt paternis insignibus ornari, rem summi 
momenti æstimantes avitz virtutis et pietatis illustria servare monu- 
menta (4). Alii vero illa e torneamentis oriunda contendunt (5). Sed 


(1) » S'il existait déjà quelques sigues distinctifs des races avant les croisades, du moins 
» en firent elles sentir plus généralement le besoin. La vanité s'en méla. Comment se recon- 
» naitre en effet, dans une pareille multitude, au milieu d'innombrables armées , telles que 
» jamais l'Europe n'en avait vues, sans ces signes distinctifs. On voulait faire parler de soi; 
» on voulait étre connu, Il devenait tout-à-fait indispensable d'avoir son nom particulier pour 
» n'étre pas confondu avec tant d'autres. — Les chevaliers, les chefs, dont il devait étre plus 
» question et qu'on devait connaitre plus universellement, firent sur-tout usage de ces surnoms. 
» Ainsi commencérent les noms des familles." Ita Heeren, p. 209- 210. 

(2) Traité de diplomat. par deux Bénédictins, IV. p. Ml. s. 5. c. 7. cht. 2. 

(3) Heeren, 208. Yan Spaen, oordeelk. inl. tot de hist. van Gelderl., III. 14. Mattheus, 
de nobilit. IV. 17. V. 486. Traité de dipl. lit. Maier, gesch. der kruist. 484. Stuart, a view 
of society in Europe, 48. Cf. Meyerus, Ann. ad a, 1178. 

(4) Cf. Traité l. c. Boehmer 1. c. c 3: $ 5. 

(5) Bertholet l. c. III. 430. 


( 60.) 


statuendum videtur, ea in bellis sacris orta aut vulgata ludis equestribus 
sive torneamentis, quippe in quibus certus quidam nobilitatis gradus 
requireretur, vanaque insuper ostentatio agitaretur, stabiliora facta fuisse 
et ornatiora (1). 

Bellis. sacris quidem ‚non originem debent torneamenta, sed futile 
quisque percipit, horum magnificentiam dumtaxat et ee ad ex-, 
peditiones illas esse referenda. Nihil magis cum temporis ratione conve- 
niebat. Bella contra gentem, que equis insidens plerumque pugnare 
solebat, hos ludos et magis necessarios, et adeo frequentiores reddide- 
runt, cumque. a Principibus olim darentur nobilibus quibusdam, majores 
deinceps celebrati sunt, in quos omnis nobilitas omnium gentium occi- 
dentalium conveniret (2). Ita antequam sacra denuo expeditio suscipe- 
retur, quo magis multis celeberrimorum fortissimorumque nobilium ut 
ad idem propositum sese accingerent persuaderet, ex omnibus regioni- 
bus equites illustrissimos, in quibus Balduinum Flandrie Comitem, qui 
ipsius sororem Mariam duxerat, ut et alios e patria nostra arcessiverat 
Thiebaldus Campanie Dux, quo factum, ut eo accenderentur omnes qui 
eo convenerant, ardoris, ut reduces aliis popularibus suis idem sacrum 
injicere studium niterentur (3). Ad probandum, quantopere hoc tornea-- 
mentorum studium fuerit in patriä nosträ vulgare, vel nudum Johannis I. 
Brabantie Ducis, qui 70 istius modi ludis affuisse dicitur (4), nomen 
laudemus. Sed licet non negemus, ea benignam aliquando vim exse- 
ruisse, tamen fatendum, illa deinceps haud uno nomine se perniciosa 
probasse, cum bellicosum animum pugnantium nimis alerent, quin et 
vindictee non semel sanguinolentam dederint opportunitatem. Sic in has- 
tiludio a Claromontensi Comite, fidem uxoris suspectam habente, invidiæ 
causà perfide obtruncatus est juvenilis Hollandiae Comes Florentius IV (5); 


(1) Cf. Traité de diplomat. 1. c. Boehmer 1, c. Heeren, 211 seqq. Stuart, a view of so- 
ciety , etc. 48. 

(2) Heerenius egregie rem tractavit, p. 214 seqq. 

(3) Michaud, hist. des croisades. Ville Hardouin initio. - 

(4) Butkens 1. c. I. 331. ` 

(5) Barland, Holl, Com. in Flor. IV. Cf. Divaeus, Rer. Brab. ad a. 1297. Plura etiam 
exempla dat Morery , Dict. hist., voce Tournoi. Ducange, Dissert. sur Joinville edit. Petitot. 
Mém. pour servir à l'hist. de France, IV. 123, 


(6) 
quæ mala tandem Pontifices permovisse videntur, ut torneamenta omnino 
prohiberent (1)." 
. Sed ut redeamus ad nobilitatem , bellorum sacrorum opportunitate magis 
ordinatam, hic tandem quadam erunt subjungenda de equestribus ordi- 
nibus, qui originem fere (2) suum et florem expeditionibus cruce signa- 
torum debent. 

Quo tempore illi exercitus primà vice Hierosolyma erant potiti, illic 
nosocomium S. Johannis dictum invenerunt, in quo quilibet Christiani 
peregrinatores, sive ægrotantes, sive vulnerati, paterno more curabantur. 
Horum , hospitalariorum subinde appellatorum, virtute adeo fuit percul- 
sus Gothofredus Bullionensis, ut ipsis statim subvenire statueret illustris 
sui predii Montboirii, quod in Brabantiä possidebat, dono (3), quod 
exemplum deinceps plurimi dicuntur secuti (4). Brevi sub Raimundo 
Dupuio ordo ille hospitalariorum, a cura vel sic tamen egrotantium non 
remittens, perpetuæ sacrz militia sese dicavit, atque per omne tempus, 
quod durarunt bella sacra et usque ad ultimum Hierosolyme excidium, 
formidolosos sese Sarracenis hostes obtulerunt (5). Post tot virtutis et 
pietatis preestita documenta, ita ominium Christianarum gentium amorem 
et reverentiam in se converterunt, ut multis innumerisque donis ubi- 
que, ut et in nostris regionibus cumularentur (6). 

Semel equitum religiosorum perspectà utilitate, templariorum illus- 
trissimus ordo ad tuendam Palestinam, et ad defendendas Christianorum 
in Oriente possessiones est institutus. Mox perinde ac Johannitarum , 
hie opibus crevit, et in plurimis Belgii civitatibus liberaliter multis bonis 
est ditatus. Tandem vero, postquam opibus suis Regibus in suspicionem 
venerat, ( periculosum enim sceptro splendidiorem ensem gerere), in 


(1) Varias has Pontificum prohibitiones excussit Boehmer 1. c. c. 3. $ 4. in notis. Ducange , 
Dissert,, c. 124 seqq. 

(2) Johannitas non, excepi, quandoquidem ante bella sacra quidem exstiterat ordo, reli- 
giosus autem mon vero equestris, 

(5) Fertot.l, c. I. 58. 

(4) Will. Tyr. in Gest. Dei per Francos ad a. 1181. 

(5) Fertot l. c. I. 66 seqq. 

(6) Dicuntur 19,000 maneriorum habuisse ap. Matth. Paris, 417, cit. ap. Regenbogen, 
88, vid. nota IX. 


( 62 ) 
concilio Viennensi Allobrogum summorum criminum, ut videtur, colore, 
ipsius interitus pronunciatur, cui rei in primis Philippus Pulcher Fran- 
ciæ Rex, innumeris ordinis divitiis fortassis inhians, fovit. 
» Quid non mortalia pectora cogis 
» Auri sacra fames?” 


Sub iisdem vero tenebris, que veram miseri illius interitus causam 
obtegunt, in patria nostra ipse interitus latet. Fabulosa quidem exstat 
de eorum Scaldize cede memoria, cui vero aut nulla aut minima saltem 
fides est adhibenda (1). Quod tamen constat hoc est, eorum luxuriam 
et illecebras, merito an immerito nescio, in proverbium abiisse; eos 
deletos, eorumque bona in Hospitalarios sive Melitenses translata fuisse (2). 


Tandem equites Teutonicos ne pratermittamus, quorum celeberrimus 
ordo a? demum 1190 institutus est, quorumque contra Sarracenos pro- 
batam virtutem haud uno loco nec parce laudarunt scriptores. Inde 
benigne ubivis excepti sunt muneribusque ornati; nonnulle quoque 
fuerunt in Belgio horum equitum, quorum ordo hodieque existit, Bal- 
liviæ, eorumque Præfecti latissimas suas per totam patriam possessiones 
gloriari poterant (3), nec raro iis, in debellandis incultis Borussis, presto 
nostrates fuere (4). 


Preterquam quod hi ordines recentius institutis ordinibus exempla 
erant (5), eo potissimum valuerunt, ut ad certiorem rationem compo- 
nerent nobilitatem, que ante bella sacra, ut sepius animadvertimus, 
haud multum erat definita, queque cum novà sive diplomaticä nobili- 
tate haud difficulter forsitan confusa fuisset, nisi nomina, insignia gen- 


“@) Wagen. 1. c. III. 196 seqq. 
(2) Dippl. 1. c. Miraei. — Morery 1. c. voce Templiers, vid. etiam nota X. 


(5) De tribus his ordinibus cons. etiam Mosheim, Ecclesiastica hist., t. II. cent; 12. P. I. 
c, 1. et nota XI. 


(4) Wagen. III. 252. 
(5) Hi ordines recentiores fuere S. Jacobi, S. Antonii, horti Hollandici, vulgo de Hol- 
landsche tuin, et Velleris Aurei, de quibus vidd. Yan Leeuwen, Batavia illustrata, l. ap. 


Van Pabst l. c. Et Nalez. op de Vaderl. hist., 198 - 199 et in pr. Byv. III. 77, 78, 107 seqq. 
Cf. Haraeus l. c. 408. Heeren, 224. 


( 63 ) 


tilitia et equitum ordines, perinde ac torneamenta avitam nobilitatem 
requirentes, hoc effecissent, ut magis secernerentur ab ignobilibus no- 
biles, utque secretum corpus constituere ipsa nobilitas coeperit (1). 


§ H. 
Vis bellorum sacrorum in urbes earumque cives. 


Si urbium sæculi XI conditionem cum illarum statu sub finem sæ- 
culi XII et XIII comparamus, letamur, tantum observari discrimen. 
Servitus nimis. creverat; separati a se invicem diutius fuerant homines. 
Semel tot tantisque malis terminus non existere, nec tyrannis sui ipsa 
mole corruere non potuit. En, quos nulla Principum, quos nulla legum 
auctoritas continere potuerat, continuit et duxit superstitio; quos nulla 
ratio ad suam abrogandam tyrannidem valuit movere, permovit neces- 
sitas. Plurimorum enim, seculo potissimum XII, cum ex bellis sacris, 
tum ex aliis causis orta penuria, humaniores senism invalescentes sen- 
sus, incensa libertatis cupido, effecerunt, ut servorum vincula relaxa- 
rentur, utque iis debita, a naturáque tributa libertas restitueretur. 

Historia communiarum Belgicarum, in primis Flandricarum , unum ex 
utilissimis et suavissimis tractatu est argumentis. Si omnia jura in uno 
diplomate, in unà lege sunt invenienda, si uno tempore et tenore sunt 
constituta , nostri hzc minus intersunt, quam progressus ad libertatem, 
et hane passim emergentem , auctam firmatamque sensim, observare (2). 


(1) Heeren, 223. Boehmer, c. 5. $ 5. Hine in plerisque instrumentis publicis, in ordinibus 
eliam occurrunt vulgo separatim nobiles et urbes: Les nobles et les bonnes villes (de edelen 
en de steden, enz. ) 

(2) Post lectam cl. Destriveauxii eloquentissimam orationem hsc fere verba mihi adhe- 
serant, nam ita dixit vir cl.: » L'histoire des communes des Pays-Bas et de celles de Flandre 
» en particulier, est l'un des sujets les plus importans qui puissent occuper l'esprit. Si l'on 
» trouve la création de tous les droits dans un diplome, la décision de toute questiom dans 
» une bataille ou dans la prise d'une ville, l'intérêt s'évanouit: mais si l'on s'attache à con- 
» sidérer ces efforts des hommes pour regagner la jouissance de leurs droits naturels; si l'on 


( 64 ) 


Ante bella sacra miserrima fuerat, teste doctissimo Robertsonio , per 


totam Europam urbium. conditio (1).. Perpetuis bellis, nobiliumque ty- 


rannide libertas plane ex iis exulaverat. Varia servilia admodum officia 
ab urbanis petebantur, nec ab hostium, nec a dominorum, vi ullis legi- 
bus tutis. In aliis industria absurdis institutionibus, in aliis injustissimis 
exactionibus reprimebatur, neque unquam sub militari, qualis vigebat , 
aristocratià, ad ullam auctoritatis fastigium crescere potuissent. Urbes 
inde seculo XI nec corpora dicendæ constituisse politica, nec ullam iis 
infuisse legislatoriam potestatem. 

Licet Flandrie , quippe mercaturà florentissimæ regionis, certo ante 
ceteras aliarum Belgarum civitates in publica negotia vim urbes obti- 
nuerint, adeo ut jam tempore Roberti Frisonis eas sese contentionibus 


hunc inter et Richildin agitatis immiscentes videamus (2); et. seculo 


jam XI Gerardi-montem et Vilvordiam privilegiis donatas audiamus (3): 
licet omnis libertatis sensus re feudali nondum plane exstinctus apud 
Flandros Belgasque universe dicatur, tamen quam. procul abfuit illa 
earum dignitas ab ea, quam paulo serius explicuerunt ? Qui liber- 
tatis autem studium, quin et maximum, in pectore fovent, nequaquam 
liberi sunt prædicandi; tanta obstare impedimenta tantæque moree pos- 
sunt, ut ad effectum illud perduci nequeat. Requiruntur ergo quam 
maxime aptee opportunitates, quarum ope demum, istis incommodis re- 
motis, libertatis arbor frondescere ac florere valet. 

Novimus, scriptores quosdam recentiores rerum. antiquarum -peri- 
tissimos jam seculo XI urbibus Flandricis vim satis latam tribuisse; 
attamen aliis cum iis collatis de hoc argumento scriptoribus, collatis etiam 
ipsis monumentis, liceat haud immerito, ut videtur, de praematurä. illä 


» distingue ces institutions administratives de la reconnaissance des libertés; si l'on suit atten- 
» tivement la guerre du privilége et de la loi commune; si l'on considére combien souvent le 
» privilège Iwi-méme s'est déguisé sous les couleurs du patriotisme, l'on ouvre une vaste source 
» d'étude et de connaissances, non-seulement historiques, mais qui appartient à la plus haute 
» philosophie.” — Discours pron. par M. Destriveaux à l'ouverture du cours de droit public 
à Liège, 1826. In Biblioth. du Jurisconsulte, t. I. livr. 1. 

(1) Robertson, History of Charles V. "mmo went I. 30 - 51. 

(2) Meyerus ad a. 1071. 

(8) De Jong l. c., 95 - 96. 


( 65) 
urbium auctoritate in dubium vocare testimonia (1), majoremque fidem 
Robertsoni sententie, quippe cum temporis ratione magis congruenti, 
adhibere (2). 

Hoc saltem in tanto opinionum divortio constat nec unquam negari 
poterit, quod in bellorum sacrorum setate convalescere coeperint urbes, 
privilegiis donari, distincta corpora constituere, in ordinibus sive comi- 
tiis magnam nimiamque sæpe auctoritatem sibi conciliare. — Cause 
igitur quaenam videntur optimarum harum innovationum ? Suntne in 
ista ætate quærendæ? Verum tametsi expeditiones cruciatæ communia- 
rumque institutio in idem incidant tempus, absurdum inde foret con- 
cludere, hanc illis originem suam acceptam debere. Præstabit, cumque 
recta ratione multo magis conveniet, si cum gravissimis quibusdam viris 
bella sacra inter opportunitates referamus, quibus potissimum factum sit, 
ut sese in libertatem suam urbes vindicare possent et vindicarent omnino. 

Postquam igitur Sarracenos impugnandi per totam terram migraverat 
ardor, communias tandem libertate donatas videmus, quod tamen non 
obstabat, quominus variw ille varia jura spectarent; sed ex eo fonte 
omnia ducenda, e libertatibus privilegiis concessis (3), quarum donatio 
per se jam satis indicabat, plebem non eodem, quo ante modo, a domi- 
nis pendere. Eo enim maxime tendebant abrogata passim servitus, 
remissa opera servilia (4), jus de bonis disponendi, tributorum definitio, 
sed maxime jus e suo corpore judices magistratusque creandi (5). 


(1) De Jong 1. |. 56 seqq. ubi hac de re docte disseruit. 

(2) Robertson 1. supra l. Bertholet, V. 58. Heeren, 255 - 254. De Jong 1l. c. , c. 2. initio. 

(5) Recte communias definivit Moreau, Principes de morale et de droit public de France, 
cit. op. Kluit I. c., IV. 107: «Nos nouvelles communes, inguit, n'ont été que des corpora- 
» tions de cette derniére classe du peuple que l'on a remis en liberté," Vid. etiam Ducange, 
Gloss. 1I. 863. 

(4) Ita Henricus I. Brab. Dux Vilvordius a° 1192 nominatim officia servilia remittit But- 
kens l. c. I. 150. Haud secus a° 1240 Burgensibus, Brugensibus et Furnensibus remissum est 
tributorum genus, quod Balfardum dicunt. Meyerus, ad av. 1240. Jam ante a. 1252 iidem 
Brugenses liberati fuerant a servili vectigali optimum caput appellato. Meyerus ad a». 1252. 
Vid. De Nelis 1. c. 666. Butkens , 11. 237. 

(5) Inter communiarum jura recensentur «Scabinatus, collegium, Majoratus, Sigillum, 
» Campana, Berfredus et jurisdictio.” Ducange, Gloss., II. 865. 


9 


( 66 ) 


Nec mirum cui videatur, tot varias Belgarum urbes variis gavisas fuisse 
privilegiis , tantamque in libertatibus varietatem, tot gradus obtinuisse. 
In alià quippe urbe alia erat civium sui dominorumque ratione. conditio. 
In quibusdam minus quam in aliis libertatis sensus ardebat: hinc non 
iisdem. tumultibus, quibus Gandavum, Loyanium, Bruxellæ aliæque (1), 
omnes urbes indistincte agitabantur. Quaedam humaniorum, quadam 
sæviorum dominorum imperium perpetiebantur. In aliis inde certa quæ- 
dam annua pensio (2); in aliis tantummodo maximum. quoddam statue- 
batur, quod egredi non liceret, nisi locum haberent casus, in quibus. 
permitterentur precaria que tamen mon temere confundenda ‚cum. 
annuis precariis sive pensionibus (3). Quædam urbes privilegiis innixæ 
dominos in bella sequi non tenebantur; aliz in certis et ante pactis 
lantum. expeditionibus (4). 

Earum. regiminis forma, pro diversä singularum indole, valde erat 
diversa. Quamyis enim Comites. aut Duces in plerisque vel Præfectos, 
vel. Ballivos , vel Justitiarios, vel Zillicos, vel. 4 £mptmannos „ 
aliosve, vel, quod plerumque, Scultetos suo nomine. res administran-. 
tes haberent (5), tamen cives e suo corpore Seabinos, judices et ma- 
gistratus quosvis eligebant, quorum aliis major, aliis: minor aucto- 
ritas, quorumque adeo ne numerus quidem ubivis constitutus erat.. 
Testes occurrunt in primis memorabiles illi Leodiensium. 22, viri et 
Gandavensium 39 viri, sub quorum administratione res publice prospe-. 
rasse dicuntur (6), sed in eo omnes fere conveniebant, quod iis, qui in 


(1) Meyerus, Butkens, Haraeus passim. 

(2) Vid. exempla ap. Meerman, Y. 28. Kluit, IV. 116. Van Mieris, Charterb.. I. 222 ,. 
544. II. 264. 

(3) Kluit, IV. 121 seqq.. 

(4) Exempla exhibet Butkens, I. 150. 

_ (5) Kluit l. c. Varia inspiciantur urbium privilegia ut in Chron. van 77. , 299, 380, etc. 
Meyerus, ad a°, 1280, 1505. Oudegherst, Aun. de Fl. Butkens, I. 150, 566. Bertholet l. c. 
V. 58. Foullon, Hist. Leod. aliosque et inpr. Meerman l c. ll. 505 seqq. a. a. citt. A» 1285, 
1286, jam: Dordraci fuerunt. Burgi-Magistri, Civium-Magistri, jam pridem a». 1255 fuerant in 
Zeelandia instituti. — Leodienses in seditione a». 1245. motà , duos creaverant Magistros, qui. 
libertatem civium tuerentur. In Recueil des Bourguemaitres de Liége ab a». 1200 eos memorari , 
et in Flandrià Brabantiäque etiam datos fuisse Commun-Meesteren, refert Wagen. l. c. II, 73.. 

(6) Meyerus ad a». 1228. 


(67) 


urbem habitatum venerant, post 40 dies (1), post annum et diem (2), 
vel etiam post 30 annos (3), jus civitatis haud ægre concedebatur, quod 
jus in nonnullis civitatibus tanti est æstimatum, ut placeret, illum, qui 
civi mutuum auxilium non tulisset, eo privare (4). 
= Urbes tandem magis magisque auctæ non eo tantum deinceps perve- 
nerunt auctoritatis, ut rerum publicarum ratione haud rara de juribus 
invicem tuendis iniverint pacta (5); et cum eo fere omnis tendat auc- 
toritas, ut sese extollat, limitesque suos, si possit, egrediatur, factum 
est, ut Principis interdum ab iis plane pependerint (6), ut immederatam 
in ordinibus vim nactæ, suo lubitu, etiam invitis Principibus, foedera 
et pacta icerent (7), imo vero nonnunquam de Principe ab imperio 
remoyendo consultarent (8). | 

Magna varietas, uti vidimus, in urbium libertatis gradu exstitit: haud 
minor fere in artibus, quibus hanc acquirebant, animadvertitur, sed in 
primis eam emebant: nam quo magis ærario suo exhausto succurrerent, 
principes et nobiles oppidauis libertatis chartas, sive jura in privilegiis 
_ et choris ( landt-coren, landt-kueren vernaculo dictis) condita vendi- 
derunt (9). Maximam certe in exhauriendis Principum opibus bella sacra 
indeque secutæ prediorum alienationes et ecclesiis factas donationes ha- 
buerunt: verum et alie unà conspirasse videntur (10). Doctissimorum 
tamen citatorum scriptorum auctoritate innixi, hoc tuto statuamus, unam 
e primariis causis, que eflecerint, ut plebejus ordo (tiers-état) in Bra- 


(1) De Nelis l. c. 670; ibique Grammaye , ant. Antverp, et a. a. citt, ap. Kluit, l. c. IV. 118. 

(2) Butkens l. c., Preuyes, 40. Kluit, IV. 117 - 118. seqq. Yan Mieris l. c., I. 222, 285. 
Bondam, Charterb. van Gelderl., I. 582. . ~ 

(3) Kluit, IV. 120. 

(4) Butkens, Y. 197 aliique. 

(5) Meyerus ad av. 1275. Chron. van Vlaend. ad a». 1539. 

(6) Vid. Charta Cortembergica qnæ diu fuit libertatis Brabantiæ Palladium, ut dicit De 
Jong le c. 20, vid. id. 43, 48. Butkens, I. Preuves. 142. 

(7) Meyerus ad a». 1545. 

(8) De Jong, 31,49. Divaeus cit. 

(9) Ph. a. Leydis, de cura reip. et sorte Princip. cit. ap. Kluit, IV. 111 in not. Van | 
Wyn, hist. avondst. II. 17: Robertson , 1. 34. Heeren, 239, 240, Regenbogen, 126, 152. De 
Jong, 102, 105. 

(10) De Jong 1. c. 


( 68 ) 


bantiä, Flandriä, Hollandiä, Zeelandiä, ut et in ceteris Belgarum regioni- 
bus ad libertatem et ad ordines sive comitia admitterentur, fuisse Princi- 
pum inopiam. » Constat enim, eos, quemadmodum servis libertatem con- 
» cederent, acceptà pecunia, ut ærario exhausto succurrerent, sic quoque 
>» oppidanis tales chartas sive jura dedisse acceptà pecuniä, in ærarium 
» invehendä” (1). Nec, cum ex abusu tyrannidis sepius libertas oriatur, ut 
dicit Heerenius (2), absurdum esset statutu, urbes, dummodo in iis quan- 
tulicumque generosiores sensus essent expergefacti, ferreum dominorum 
jugunr amplius ferre nolentes, conspectäque vicinarum urbium felicitate, 
æmulatione eâdemque cupiditate ductas, invitis aut belli sacri aliusve rei 
causà absentibus dominis jura sibi captasse, subinde demum per privilegia 
confirmata. Hoc videmur non temere statuere, cum memorabile inprimis 
jurium a Gandavensibus, invitis dominis acquisitorum seriusque appro- 
batorum exemplum existat. Dicuntur enim magnas sibi prarogativas 
assumsisse, quas Comites » ad vitandos motus plebejos coacti. sunt con- 
cedere" (3). Tot enim tyranni, nam certe fortissimi cruce erant signati, 
proficiscentes subditis suis opportunitatem sponte prebebant, meliorem 
suam conditionem faciendi. Præfectos sane ad res suas procurandas reli- 
querant, sed non tanta horum, quanta dominorum erat auctoritas et 
potestas, et quo crudeliores se ferrent, eo majore cum impetu exitum 
e calamitatibus oppressa petebat adflictaque gens. 

Porro, quod tamen inter remotiores bellorum sacrorum fructus UR 
dum, mercatura his amplificata in urbes magnum allectabant incolarum 
numerum (4). Hinc ille potissimum frequentiä inclaruerunt, que com- 
mercii studio plurimum fuerunt addicte (5); ad illas igitur omnes 


(1) Regenbogen, 131. 

(2) Heeren, 240. 

(5) Meyerus l. c. ad a. 1202. 

(4) Ita Heerenius, p. 235: » Les croisades, ait, eurent d'autres effets médiats qui favo- 
» risérent aussi l'établissement des communes et contribuérent à les consolider. Par exemple, 
» les bourgeois devenus plus riches, sentirent mieux le prix de la propriété et le besoin de se 
» l'assurer légalement; l’accroissement de leurs richesses leur fournit en méme tems les moyens 
» d'acquérir de nouveaux priviléges. Or, cette aisance procédait du nouvel essor visser au 
» commerce, et celui-ci était dû aux croisades.” 

(5) Inde repetendum, quod Gandayi, Brugarum, Slusæ aliarumque florentissimarum et 


( 69 ) 


confluebant quotquot opificiis et artificiis essent intenti (1), quorum plu- 
rimum aucta est copia, que hoc tempore frequentissime erant, manu- 
missionibus. Ita verbi causä, ut e trecentis unum afferamus exemplum, 
a° 1252 Margaretham Flandriæ Comitissam legimus, servos et ancillas, 
a quibus morientibus dimidium bonorum mobilium Comites accipiebant 
per totam Flandriam manumisisse (2). Tum, quod sepius animadverti- 
mus, servi, qui procul dubio dominis remotis nihil potius habuerunt , 
quam cui adscripti erant glebam deserere, graviori jugo discusso in urbes 
properabant, ubi civitatis jus, tam dulce, tam utile tamque pretiosum, 
modo ne intra certum tempus a dominis repeterentur, haud egre sibi 
conciliarunt. Variis hisce presertim rationibus quantum incrementi , 
quantum frequentia florisque ceperint urbes, nemo profecto non intelligit. 

Nobiles itaque et Principes ob duplicem rationem in subditos tam 
liberaliter contulisse videntur privilegia; primum, ut rem suam fami- 
liarem, bellis sacris aliisque modis ad incitas redactam, denuo exaggera- 
rent; tum ut, przpedirent , quominus subditi sui, meliore aliarum urbium 
allectati fortuna, in illis domicilia ponerent, et aliquid de jure suo remit- 
lere, quam totum amittere, maluerunt. 

Qualescunque tandem fuerint et obtentz libertatis gradus, et artes, 
quibus ad eam pervenirent urbes, eo vero hec omnis summi momenti 
rerum conversio rediit: Principes plebejum: ordinem politicum corpus 
agnovise, quocum contrahere recte possent, quodque in Comitiis sum- 
mam deinde vim jure exerceret, adeoque illum auctoritate crevisse, ut 
cum exteris etiam gentibus foedera suo nomine iceret. — Cum singule 
urbes propriis suis et singularibus juribus gaudentes singularia fere 
corpora constituerent, factum est, ut corporis studium (esprit de cor- 
poration) ita vulgare fieret, ut omnia eo tempore hujus studii speciem 
referrent. Mirum enim est, hoc quam facile serpat, quippe quod preter 
vera, que affert, commoda, gloriam humanam etiam haud parum assen- 


opulentissimarum urbium mercaturà in immensum creverit incolarum frequentia, quam haud 
uno loco celebravit Meyerus. 

(1) Cf. Raepsaet I. ci, t. Eks l. IHE. c. 24. No 184 De Reiffenberg l. c. IL: 95. 

(2) Meyerus ad a. 1252. Alia exempla dabit Miraeus, opp. dippl., I. 205, 515, 521. 


( 70 ) 
tiatur: nam quisque semet membrum corporis plus censet, quam solum 
et separatum; spes etiam ad munera publica perveniendi, mutua secu- 
ritas, commercii commoda totidem erant rationes, quz ad istiusmodi 
societatem ineundam homines appellarent. 

Quamvis hoc, quod jam tractavimus, argumentum sit jucundissimum, 
tamen leviter tantum adumbravimus urbium negotia, in quas bellorum 
sacrorum vis unice quærebatur, quam, pro virili exposuimus. lllud 
vero est animadvertendum, libertatis ubi semel exarserat sitis, hane ad 
majora amplioraque jura petenda et acquirenda movisse cives. Inde bella. 
sacra tantummodo inter opportunitates, que ad hzc beneficia adju- 
vanda, citiusque propaganda, maxime valuerint, retulimus. 


S IV. 


Vis bellorum sacrorum im rusticos. 


Nemo sane, qui humanitati bene cupiat, non gaudens homines 
ex indignà conditione ad digniorem accedentem videbit. Omnes satis 
conveniunt, seculum XI ferocissimæ anarchie speciem portendisse , 
nulli non assentiunt, dominos cum clericos tum. laicos variis et indignis 
modis subditos suos oppressisse, eos tributa pro arbitrio ab iis exegisse, 
atque tyrannidis fere egressos limites fuisse (1). 

Difficillimum cum Heerenio dicimus definitu , quatenus bellis sacris 
gens rustica emendatam suam debeat conditionem. Perpaucis, nisi nullis 
omnino, nobilibus mens fuit subditorum suorum statum meliorem red- 
dendi, sed alia necesse fuit conspirarent, ut vel superbi illi tyranni co- 
gerentur aut adducerentur ad majora servis suis jura melioraque conce- 
denda, vel ut hi in libertatem suam semet ipsi vindicarent. Documentis 
proprie historicis progressus libertatis essent probandi; atqui desunt: 
igitur ex rerum natura videtur potissimum argumentandum. 


(1) C£. Raepsaet l.c. IL L. IV. c. 1, No 211, 212, 215, 214. L. MI, c. 11. No 152. 
Bertholet l.c. V. 58. et pass. Meyerus passim Miraeus, opp. III. 15. IV. 5to, aliique. 


— el di 


"mtl n 


(71) 

Rationes, quibus usi sunt Pontifices ad magnam hostium vim Sarrace- 
nis suscitandam, erant aptissimi ad ingentem non tantum nobilium, sed 
eliam vulgi ad iter sacrum molem incitandum. Pontifices omne disru- 
perant vinculum, quo ab hac expeditione homines retineri potuissent (1). 
Eadem pestis, qua dominos infecerat, etiam servos contaminayit, adeo 
ut nec illos castella , nec hos servilis status retinere possent. Omnes 
metus censure ecclesiasticae et voti sanctitas retinebant, ne quod impe- 
dimentum iter illud aggredientibus objicerent (2). Dici fere non potest, 
quantum omnis humanitatis sensus atque generositas continuä servitudine 
existinguatur, sed etiam si libertatis cupiditatem miseris istis denegemus, 
tamen vilissisimorum animorum etiam appetitibus movendis, bella sacra 
praebuisse libertatis. recuperande quandam opportunitatem, dicendum. 
Divitiarum rapiendarum immoderata spes, infrenata licentia, per se 
jam satis ad crucis signum istiusmodi alliciebant homines, sed inde non- 
dum liberum rusticorum ordinem intelligimus. Pauci enim illorum. pa- 
triam reviserunt. Reducibus plerumque animum haud inerat agros 
colendi, quieteve fruendi. Erraticum, quod contraxerant, et dissolutum. 
vivendi genus haud quaquam facile deponebant. Plurimi inde, ex Hee- 
renii sententiä, ad prima vincula rediisse videntur (3). 


(1) Ait enim Alexander III. Pontifex: in Ep. 133. ap. Martenne et Durand’, Coll. Script. 
et Monum. H. 794: « Ait videlicet qui ad defensionem terre idoneis, et ad’ hoc obsequium: 
» expeditis, susceptà pœnitentià biennio ibi ad defensionem terre permanserit et sudore cer- 
» taminis ad. preceptum Regis et majorum terre pro amore Christi portaverit, remissionem 
». injuncte "penitentie se letetur adeptam, et cum contritione cordis et satisfactione (forte 
» legendum confessioue, ait Boehmerus) oris profectionem istam satisfactionis loco ad suorum 
» hanc indulgentiam peccatorum. Qui vero per annum in hoc labore permanserit, exoneratum 
».se de medietate satisfactionis impositæ auctoritate apostolica recognoscat.” Ap. Boehmer, 
not. x. p. 315 

(2) Hic lubet inserere locum Conradi Bothonis, dialecto Saxonicà, quem e Leibnitio, 
Script. Brunswic., III. 350. refert. Boehmerus, nota 2. p. 326. T. I. Exercit. ad ff.: » To 
» düssem monnik Peter ( Petrus eremita hic auditur), ait, lepen vele volckes. De Hertoghe 
» van Sotringe, unde Grave Roprecht to Flandereu, Reymart von Sunte Irrene, unde ein 
» grot here vou Sunte Cecilien, bisschoppe unde praelaten, beyde frune undeman, wortlich 


. » unde geystlick, de bur lepe von dem ploge uppe dem velde, de herden van den fee, de 


» monike unde nünnen ut den clostern, de wire mit dem wegen, de knechte unde megede 
» van órem denste, unde mälden in öre banren ( vexillis) eyne gous Canserem ) dat ghelikeden 
» se dem hilligen, geyste; so de mislove kam in de lant.” 

(3) Heeren , 262, 263. 


(72) 

Tot vero servorum absentiä agri ubivis inculti jacebant, et factum 

est, quod cecinit poéta (1): 
» Squalent abductis arva colonis , 
» Et curvae rigidum falces conflantur in ensem.” 

Dira inde fames oriri sepissime debuit (2). Quà re nobiles ad mitius 
habendos superstites coacti sunt, ne et his placeret ad crucis signum 
confugere, et ne intempestivà severitate omnia sua perderent. Ita vi- 
dentur cum hac, tum humaniore subinde dominorum ratione, majores 
libertates servos acquisivisse, quas vero auctas deinde et emendatas ur- 
bium institutione facile intelligimus. — Et ne tot profectis rusticis in- 
culta relinquerentur arva, hec liberis hominibus commissa sunt, salvo 
tamen libertatis statu, cum onera servilia, que ante personis fuerant 
imposita, in ipsa predia transferrentur (3), quo uno more jam multum 
servorum deminutus est numerus (4). Quodque de Germanis disseruit 
Potgiesserus (5), idem de Belgis opinamur dicendum. » Certe, inqnit, 
» ex iis (cruciatis expeditionibus, magna rerum commotio et perturbatio 


(1) Virgilius , Georg. 1. 507. 

(2) Cf. Menonis Chr. ap. Matth. l. 1. III. 271, 275. 

(3) Auctoris verba referre liceat, qui in rebus illius ætatis optime versatus, speciatim 
de Belgarum medio evo conditione scripsit : « D'une part, ait, les dépenses énormes des croi- 
» sades et des guerres privées ayant banni le luxe et commandé la stricte économie; et d'autre 
» part, les propriétaires trop despotes voyant tomber leurs terres en friche par la désertion 
» de leurs serfs et des leurs colons vers des maitres plus humains, ont été tous indistinctement 
» forcés de modifier les droits usurpés de la servitude, et de les ramener, vers le douziémc 
» siècle, par des arrangemens, sous le nom de keuren, vryheden, libertates, etc. à l'ancienne 
» simplicité de la servitude colongére des Germains.” Raepsaet, l. c, II. L. Ill. c. 11. N° 151. 
De simpliciore illà Germanorum colonorum conditione egit Tacitus, De mor. Germ. c. 21-25. 
Gibbon 1. c., VII. 425, nobis assentitur ubi dicit: «Their (nobilium ) poverty extorted from 
» their pride those charters of freedom, which unlocked the fethers of the slave , secured the 
» farm of the peasant, and the shop of the artificer, and gradually restored a substance and 
» a soul to the most numerous part of the community.” Eleganter adjicit: « The conflagra- 
» tion, which destroyed the tall and barren trees of the forest, gave air and scope to the 
» vegetation of the smaller and nutritive. plants of the soil." 

(4) Eandem sententiam fovet Montesquivius , Espr. des Loix, L. XV. c. 18: « Le grand 
» nombre d'esclaves est lié aux divers emplois qu'on leur donne; transporter aux ingénus une 
» partie de ces emplois, c'est diminuer le nombre des esclaves." 

(5) Potgiesser, Comment. jus Germ. de statu. scar. vet. et nov., L. I. § 5. c. 58. 


( 73 ) 


» secuta atque Germania adeo liberorum hominum inopiä exhausta est, 
» atque predia derelicta sunt, ut servis facilior fieret aditus ad liberta- 
» tem, dominis ex yeteri rigore in seryos aliquid remittentibus, aut 
» prædia deserta novis colonis liberæ conditionis concedentibus.” 

Hujus rei memorabile exemplum. invenimus in celeberrimá illà mi- 
gratione Hollandorum Flandrorumque in Germaniam. Jam a° 1106 Fre- 
dericus Hamburgensis pacto Hollandis, qui ad eam concurrerent, paludi- 
nosam. quandam possidendam regionem promiserat (1). Venisse quidem 
dicuntur, et salva sua jurisdictione tributum quoddam tantummodo pe- 
pendise (2). Hoc ab Episcopo Frederico datum exemplum subinde 
Adelbertus secutus est, et ita rusticorum inopie, que expeditionibus 
cruciatis et bellis contra Wendos et Obodritos invaluerat, mederi cona- 
tus est colonis e Flandriä et Hollandià arcessendis, qui et industrie 
famá, et partim bellorum sacrorum opportunitate ipsi innotuerant (3). 
Nova hee rustica gens non libertate sud tantum inclaruit, sed etiam 
vestigia originis sue et juris Flandrici atque Hollandici haud pauca post 
se reliquerunt (4). 

Sed quamvis melior vulgo, vel sic tamen imperfecta rusticorum liber- 
tas remansit (5), adeo ut post tot elapsa secula, tametsi nuperrima rerum 
in Europa commutatio systematis feudalis plurima que supererant vesti- 
gia deleverit, ejusdem in nonnullis nostrarum regionum haud dubia quæ- 
dam supersint. — Hoc tamen servorum illa penuria conjuncta cum summá 
necessitate effecit, ut pacta, stipulationes, leges orirentur, ubi antea do- 
minorum arbitrio atque libidine fierent omnia; et rustica gens tandem 
sibi acquirere potuit, quod vix dicendum quantum illius felicitatem et 
humanitatem alat atque promoveat (6). Nec denique dominis tantum 


(1) Heeren, 268. (2) Idem, 268 - 269. 

(5) Hullmann, Staedtewesen des munt I. 115. Cujus vri dolemus primum tantum 
tomum adhuc prodiisse. 

(4) De hisce consul. in pr. Zu/Iman 1. c., qui ed de re fusius egit quam hic nobis licet, 
et Wagen., IL. 231. 

(5) Boehmer, exercit. ad ff. exercit. 19. De libert. imperf. rusticorum, $ 21 seqq. 

(6) Audiamus Montesquivium 1. c., 1. XIII. c. 3. «Il m'y a, inquit, qu'une société de 
» perte et de gain qui puisse réconcilier ceux qui sont destinés à travailler, avec ceux qui 


» sont destinés à jouir.” Et hoc bellis sacris factum est. 10 


(74) 
erat timendum, ne in Asiam cum ceteris se conferrent servi, sed etiam 
in summo versabantur metu, ne in urbes profugerent, ubi per Principum 
concessiones fugitivis asyla fuerant aperta. 

Sin autem, quod merito quis suspicetur, fuerint domini, qui pertinaciter 
servis suis libertatem denegarent, eorumque servitutis vincula relaxare 
noluerint, admodum tamen est credibile, hos, dominis sive bellis sacris 
absumtis , sive quoquo modo absentibus, ad libertatem quandam aspi- 
rasse. Videntes enim meliora, quibus alii gaudebant jura, oppressa gens 
libertati non inhiare non potuit, et nulli dubitamus, quin multi oppor- 
tuna hac occasione utentes in urbes confugerint. 

Eo ergo disputata redeunt, servorum discessum , dominorumque metum, 
ne aufugerent coloni, et ita plane iis orbarentur, dominos permovisse, 
ut vel servis suis libertatem quandam concederent, ab eorum humeris 
tyrannicum jugum eximentes, vel ingenuos ad arva colenda sub certis 
conditionibus allectarent. 

Indirecte etiam bella sacra ordinis rustici libertati profuerunt; com- 
munie scilicet et mercatura maxime absolverunt beneficium , cui illa 
ansam præbuerant. Adeoque cruce signatorum expeditiones, qua non 
nisi barbariem spirare videbantur, libertati fuerunt utilissime , 

» Qué nihil majus meliusve terris 
» Fata donavere, bonique Divi.” 


g V. 


Fis bellorum sacrorum in Clerum. 


Expeditiones cruciate, quippe multo potius religiose quam politicæ, 
debuerunt in clerum et Pontifices, quorum nomine maxime susci- 
piebantur , vim magnam exserere. Eo enim, quod causam Dei se sus- 
cipere criminumque remissionem se mereri cruce sumendá omnes cre- 
derent, factum est, ut regum, anathematibus insuper percussorum , obe- 
dientiam ecclesie obsequio postponerent, hujusque partes amplecterentur 
gentes. — Pontificibus, qui a Gregorii VII inde tempore illimitatam sibi , 


(75) 


cum in clerum, tum in laicos potissimum auctoritatem arrogare coepe- 
rant, nulla melior, aptior nulla hanc etiam nunc extendendi oppor- 
tunitas dari potuit, quam bella sacra. Mic ergo erit dispiciendum, 
quosnam ex illis fructus ceperint Pontifices et universe hierarchia , 
que disquisitio ad hec tria capita, cleri simul conditionem referentia, 
redeunt; ad Pontificum in Principes eorumque civitates, deinde in ipsum 
clerum auctoritatem, et ad ortam denique crudelissimam fidei religiosae 
inquisitionem. His insuper quedam innovationes accedunt. 

I. Nemo cum ab eundo prohiberi posset, dici vix potest, quantopere 
a religionis Christiane summis ministris pependerint civitates, earumque 
omnis turbaretur ratio. Ita enim a vasallis suzeranus, a subditis Prin- 
ceps, a debitoribus creditores impune deserebantur, unius Pontificis 
nutu atque voluntate. Predicatores enim in varias Christianorum Prin- 
cipum civitates hic mittebat, quo magis eorum verbis ad arma sacra 
capienda gentes permoveret. Ubique summa vigebat superstitio; ubique. 
Pontificis jussus tamquam ipsius Dei voluntas habebatur, tali incitamento 
plurimi sua sponte morem gesserunt. Frustra tanto arbitratui restitissent 
civitatum moderatores. Tantane fuisset anathematibus audacia: punita ? 
Eadem fulmina perpessi fuissent, quibus percussi Henricus IV imperator, 
Philippus I rex, Guillielmus I Hollandie comes (1). Cruce signatorum 
exercitibus-non ipsi quidem praeerant Pontifices, sed legati, qui illis 
sepius perniciei fuere (2), dominorum voluntatem observarunt, nam 
procul pericula spectare tutius duxerunt Pontifices. Nequicquam Prin- 
cipes milites suos ipsi ducunt: videntur quidem imperare, imperantque 
omnino, sed revera religionis tantum ejusque Ministri milites sunt di- 
cendi, nec minus in Theodericos, Balduinos, Guilielmos cruce signatos, 
multorum militum duces, in Palestina pugnantes, quam in eosdem domi 
provinciis suis imperantes, auctoritatem exercuerunt. Hanc semel cum 
sibi conciliassent de civitatum viribus disponendi facultatem , majora mox 
sibi arrogarunt, nec ægre easdem copias, quas ad religionis Christiane 
hostes debellandos usurparent, ad alia consilia dirigere potuerunt, brevique 


H 


QG) Wagen. l. c., II. 328. Meerman 1. c., I. 59 - 61. 
(2) Mosheim , ecclesiastical history, III. 9. 


( 76 ) 

contra omnes vel opinionibus suis a religione vulgatà aberrantes, cru- 
ciatarum expeditionum nomine quarumvis civitatum milites opposuerunt: 
Ita pre ceteris Innocentius II, Gregorius IX et Innocentius IV , hanc 
tamquam jure sibi debitam potestatem vindicarunt atque exercuerunt. 
Quid testes hic vocaremus miseras illas clades, quibus ipsius Pontificis 
jussu Albigenses sunt affecti? Quid gravissimum illud Stadingis indictum 
bellum? Quid Frisios, quos, salvis iisdem immunitatibus, quibus a Sar- 
racenis Palestinà vindicandà gavisi fuissent, Aquisgranum obsidere jussit 
Pontifex? Nec ita tantum de civitatum viribus pro lubitu tamquam suis 
uti, sed etiam concessionibus datisque privilegiis hominibus nequam 
sereque alieno obrutis impunitatis opportunitatem prebere; Saladinidibus 
omnes regiones opibus spoliare Pontificum fuit (1). 

IL. Gregorius VII hierarchiee quidem limites adeo dilataverat, ut 
clerum a se prorsus pendentem constituerit, tamen bellorum sacrorum 
tempore et occasione illam latius etiamnunc subsecuti Pontifices exten- 
derunt. — Ad exercitus sacros componendos clero quidem usi sunt, at 
contra hujus divitias et ad bella ista gerenda, et ut opes suas augerent, 
usurparunt (2). Ita exempli gratià legato suo Simoni Clemens IH impe- 
ravit, ut Gelriæ Comiti certam quandam magnamque pecunie summam in 
iter sacrum impendendam, eque centesimis ecclesiasticorum conferendam 
penderet (3). Legatis hisce mittendis Primatum necessario plurimum 
attenuare auctoritatem debuere, cum illi dominum suum supremum 
representantes, pro lubitu cuncta moderarentur, et ipsius potestate 
innixi, cum laicos, tum clericos sordidis suis vexarent exactionibus (4); 
adeo ut et hisce, et immoderatis tributis ipsi expeditionum cruciatarum 
causa impositis ita attenuaretur, ut clerus ad praedia sua vendenda interdum 
cogeretur (5). Inter institutiones etiam , quz bellis sacris originem debent, 
illa Episcoporum in partibus infidelium in locis olim a Sarracenis vin- 


(1) Si quid amplius desideratur de Pontificum in patriam nostram immoderatä auctoritate 
cons. in pr. Meerman l. c., Ul. c. 3. 

(2) Cf. Meerman 1. I. inpr. 165. Boehmer, 1. l. c. 1. $ 5. 

(3) Charterboek van Gelderl., d. I. afd. 5. bl. 528. 

(4) Mosheim 1. 1, III. 33. 

(5) Vid. exemplum ap. Meerman 1. l. III. 165. p. IV. Cod. Dipl. 53. 


VE — 


(77) 


dicatis, deinceps vero amissis, titulariter (hic barbarà voce uti liceat ) 
quasi institutorum (1), quatenus illos creandi potestatem sibi arrogavit 
Pontifex, ad minuendam quodammodo eorundem Primatum auctorita- 
tem valuerunt. Tot autem et tanta incommoda magne quin et maximae 
utilitates compensarunt. Enim vero tanti in religiosis istis bellis habitus 
est clerus, ut ad eum in dies magis peccatorum veniam concedendi defer- 
retur facultas, ut Pontificum quoque morem sectati sacris etiam interdi- 
cerent (2), vilique presertim nobilium peregrinantium prediis emendis 
magnas divitias undique contraherent. Plurimumque superstitiosa ætatis 
ratio clero favisse nemo non intelligit. Nam alii iter sacrum aggredientes 
pro anime suæ salute et requie ditiones multas et dona ecclesiis largiti 
sunt (3), alii propter prosperum belli eventum litteris missis, clerum 
quibusdam donari bonis jusserunt (4): alios reduces pro successu expe- 
ditionis et incolumi suo reditu clero benefecisse legimus (5): interdum 


quoque factum est, ut uxor, mater, aliave e familià profecti sub con- 


ditione precum pro eo fundendarum dona clero obtulerint (6). Hinc 
immoderate clericorum opes, quibus toties abusi, quibus ad majorem 
luxum et luxuriam pervenerunt, quarumque pessimos effectus totum 
subinde conquestum est genus humanum. Indeque, si verum ingenue 
fateri liceat, in primis ipsâ bellorum sacrorum, eaque secutä .ztate, 
ad fastigium quod exprimi nequit clericorum illicebre et turpitudines 
concreverunt, quod omnes, qui historiam ecclesiasticam tractarunt, unâ 
voce aflirmarunt scriptores (7). 

HI. Belli sacra denique miseros illos tulerunt fructus, quos omnia 
bella de religione gesta ferre solent, intolerantiam scilicet, quam dicunt. 
Odium contra infideles, ubi palam semel eruperat, mox eodem Judæos 


(1) Boehmer, c. a. $ 2. 


(2) Ita Leodiensis Episcopus cives suos et ipsum Brabantie Ducem ecclesie communione 
excludit. Meerman, III. 179. 

(3) Miraeus, Opp. IIl. 74. Ann. 659. Butkens, I. 99, 155, 188, et Preuves, 49. 

(4) Miraeus , Opp. I. 272, IL. 1207. 

(5) Id. I. ibid. I. 275. HI. 74. 

(6) Id. ibid. I. 77. Ann. 666. 

e Vide inter alios Mosheim 1. l., T. AL. Cent. 12. P. II. c. 2. — T. III. Cent. 13. P. 12. 
€. 2, 5 et infra passim, 


( 78 ) 


et hereticos quoslibet persecuti sunt fanatica mente flagrantes homines, 
Hanc ergo intolerantiam ad scopum quemcumque vellent haud ægre 
vertere potuerunt Pontifices , sed difficile admodum fuit, a semel suscepto 
furore homines avocare, istique persequendi studio limites ponere (1). 

Ab omni tempore in religione christiana multe, diversas sectantes 
opiniones, exsliterant secte, unde principium illud ( 7$ compelle intrare) 
jam seculo VI et VII introduxerat Gregorius I, quod deinceps ad tam 
sevum exitum fuit perductum; quo etiam principio nisi, armis canoni- 
cis primum sese a variis sectis tuiti sunt Pontifices: quanto vero magis 
crescerent horum auctoritas et clericorum illecebræ, tanto plures exsti- 
terunt secte , quod inde in bellorum sacrorum ætate observare licet (2). 
Tum vero fortunà sua insolentius sese jactantes, ætatis studium fove- 
runt contra illas sectas atque aluerunt Pontifices, et hac in re illis 
temporibusque invalescentem satisque naturalem sectati sunt sententiam, 
illos, qui a religione instituta dissiderent, quippe qui perniciosas non tan- 
tum ipsi religioni, sed et profanas Deoque displicentes opiniones doce- 
rent, ferendos non esse (3). Coepit igitur Innocentius III Waldensibus 
sivé Vaudensibus (4), in cruciatarum expeditionum exemplum , exerci- 
tus cruce-signatorum immittere (5). Ubi hoc semel adscitum fuit prin- 
cipium, aliam religionem, aliam etiam doctrinam vulgatæ repugnantem ; 
ferro flammisque esse insectandam , ignis fuit accensus, quo ne hodie 
quidem ubivis exstincto omnis terra conflagravit. 

Itaque intolerantiam una cum libertate et cultu pari gradu, quod 
mirum, quod incredibile, progredientem videmus, et magis magisque 
omnia tendere ad sanguinolentum illud, quod omnem plane humani- . 
tatem respuit, instituendum tribunal, cujus et nos effectus experti 


(1) Heeren 1 1., 165 - 166. 

(2) Mosheim 1. 1. 12 - 15 in T. II et ILI. Cf. Meeren, 172 - ie: 

(8) Cf. Planck 1.1., T. IV. Abschn. 2. p. 440 - 441. 

(4) Non tam a W alio, eorum qui dicitur auctore, Waldenses, quam a vallibus Piemon- 
tanis, Waudenses videntur dicendi, — Vid. nota quam doct. A. Maclaine, qui opus Mos- 
eimi e latino sermone anglice vertit, note auctoris adjecit, T. II. 425. 

(5) » On vit alors, (ait Villers, influence de la réformation.) l'institution des croisades 

detournée de sa première direction, employée par les Papes à armer chrétiens contre chrétiens.” 
Cf. Planckl. 1. 


(79) 


sumus. Anno 1229, habito Concilio Tolosano, in unaquaque civitate 
inquisitorum consilium est constitutum (1), et paulo post Dominicanis , 
quorum in dies crescebat numerus , illud officium hereticos exquirendi, 
judicandi, et puniendi commisit Gregorius IX , cujus legatus, Torna- 
censis Episcopus, summa cum diligentia et sollicitudine, idem in varias 
urbes, ubi dominicani haberent monasteria, introduxit (2). 

Jus igitur hæreseos puniende , ut que diximus de instituta inquisi- 
tione in unam summam revocemus, quod Pontifices sibi arrogaverant , 
(verbis utar Heerenii) (3), jus adtulit in illam inquirendi, inde orta 
inquisitio, que hocce modo, sed indirecte, originem suam e bellis sacris 
traxit. Verumtamen si et ætatis ignorantiam , et fanaticam omnium ra- 
tionem, et hereticos res novas nonnumquam molientes reputemus, minus 
mirabimur, sensim ortam fuisse inquisitionem, et profecto eam et sine 
bellorum sacrorum ope verosimillime orituram fuisse dicemus. 

At latius quz cuique nota sunt et pervulgata exposuimus; eo magis 
igitur properemus ad innovationes quasdam enumerandas, quas etiam 
bellis sacris debemus, quemadmodum vicarios generales et speciales, 
quorum frequentissima institutio ex absentia Episcoporum in Palestinam 
profectorum petenda (4). Cumque peccatorum omnium venia iter sacrum 
aggredientibus esset promissa, inde non sequi non potuit, pœnitentiam 
externam durissimam olim plerumque exsolevisse, cum plurimi iter 
illud suscipere quam antiquas poenas subire maluerint (5). Hisce forsan 
frequentior capellarum usus et reliquiarum copia, arma et vexilla in 
ecclesiis parochialibus suspendendi mos , communio sub unà, ab Urbano, 
bellorum sacrorum opportunitate, permissa et in Palæstinà primum 
usitata, essent accensenda, sed de his qui amplius scire velint , 


(1) Planck 1. 1., 465, 469. 

(2) Mosheim, ILI. 114 - 115. Cf. Planck l. 1. 471 seqq. Cf. de inquisitione in patria 
nostra imprimis septentrionali. Wagenaar, Vaderl. Historie, II. 569, IV. 427, V. 544, 5,9. 
VI. 107, 8, 151, 7, 8, 9, 145, 172, 7, 191, 265. Byvoegsel op Wagenaar, V. 16. VI. 11, 
12, 13. Cf. classicum opus Fan der Vyncktii, troubles des Pays-Bas, passim. 

(5) Heeren 1. 1., 169. Non obstante doct. Wackeri van Zon sententia, qui in opere : 
Bydragen tot de kruistogten, p. 29 - 5o, directe a bellis sacris illius originem derivat. 

(4) Boehmer 1. 1., c. 2. $ 5. 

(5) Boehmer, c. 2. $ 1. Will. Tyr., X. 20, 


( 80 ) 


Boehmeri doctum inspiciant opus, nos autem nimiam prolixitatem exosi 
silentio illa minoris momenti negotia prætermittemus , argumentumque , 
post brevem dictorum recensionem, absolvemus. 

Hee igitur tenenda videntur, bella sacra Pontificum auctoritatem in 
immensum auxisse cum in laicos tum in clericos, ita ut rebus omnibus 


sese immiscerent, qua tamen nimia potestas in ignorantia nixa, hacce ` 


diffusa. proprià sua mole corruit, plurimumque fuit attenuata. Porro 
dicendum, clerum, quamvis ab unà parte multä auctoritatis divitiarum- 
que parte, cruciatarum expeditionum occasione, spoliatum , tamen ab 
alià easdem haud parum in suam convertisse utilitatem , et. denique , 
inquisitionem ex iisdem bellis, ut diximus, originem suam quodammodo 
traxisse , licet etiam sine eorum ope fortassis exstitissent. Quz hac igitur 
disquisitionis parte proposuimus mala, dolemus inter bellorum sacrorum 
fructus partim esse referenda, sed ut integros veritalis testes, ut oportet, 
quantum fieri potuit, nos gessimus. 


SECTIO II. 


DE FRUCTIBUS, QUOS E BELLIS SACRIS BELGARUM MERCATURA ET INDUSTRIA 
CEPERINT. 


SL 


Vis bellorum sacrorum in Belgarum mercaturam. 


Inter omnia negotia, qua ad genus humanum ad summam ducendum 
felicitatem atque cultum valeant, nullum dulcius, utilius aut salutarius, 
` quam mercatura. Hee enim vinculum est, quo communi quasi cogna- 
lione inter se continentur gentes et conciliantur: pacis commodis alia 
commoda addit: bellorum malis medetur, aut ipsa mitigat dumtaxat et 
imminuit. Tandem non id tantum efficit, ut divitias undique peregri- 
nasque merces contrahat, sed et 


» Emollit mores, nec sinit esse feros." 


(81) 


Ex horum vero ante bella sacra ferocitate et asperitate satis patet, 
quam tenuis fuerit illa, quam superiori capite adumbravimus, mercatura. 
Nec mirum: tot ejus incremento obstabant impedimenta , ut ad florem 
suum pervenire nullo modo posset. Hac igitur de medio erant tollenda : 
maria piratis, prædouibus vie purganda: in urbes hominibus convenien- 
dum, quo magis ab aliorum. vi semet invicem tuerentur, et communibus 
viribus illud susciperent, quod incerta turbataque temporis ratio singulis 
nondum permitteret, de. quà salutari communiarum institutione supra 
vidimus. Adeoque servitute, que mercaturæ non tantum obnoxia, sed 
plane contraria est, sese exuerunt, eamque cum libertate commutárunt 
cives. — Sed preterea patria nostre cum variis Europe regionibus raris- 
sima erat necessitudo; ars quippe navigandi, etiamnunc tenuis et inculta, 
exercitatione verumtamen, cui bella sacra optimam præbuerunt occasio- 
nem, multum fuit emendata. Vie denique mariaque peditibus nus- 
quam navibusque iter tutum et securum prestabant; et infestissima 
Lagani (1) Albanique (2) jura, que cum aliis multis eque perniciosis 
secum ferebat regimen feudale, mercature florem ubivis multo maxime 
prepediebant. Hisce ita remotis, demum. mercatura talis fieri potuit, 
qualem se XIII et secutis seculis exseruit.-In hanc ergo tantamque rem 
vim bellorum sacrorum exponamus, quod unum argumentum speciali 
commentatione perdignum vires desiderat exiguis meis longe majores, 
requiritque temporis spatium et suppellectilis copiam, que utraque 
nobis eque desunt. Hee more a progressu nos arcerent forte, ni in fine 
laboris dedeceret morari. 

« Mercatura, inquit Heerenius (3), ante bella sacra cum amni exiguo 
» comparanda videtur, et eorum ope facta est magnum flumen, cujus 


(1) Hoc jus variis nominibus appellatum est, ut Warreek, vree de mer, et competit domino 
littoris in navigium ejusque bona, « cujus nilril vivum evaserit, nec homo, nec catus, nec canis." 
Unde Flandrice, « met man en muis. — Raepsaet 1. 1. II. 176. Meerman, IV. 29 seqq. Ducange, 
Gloss., IV. 20. Robertson l. 1. Note 29. 

> (2) Jus albani sive aubanc quasi advene (droit d'aubaine) erat jus, quod terre dominus 
habebat in advenas, qui in ipsius ditionem habitatum venerant, vel diutius commorarentur. 
Ducange, Gloss., 1, 276. Robertson, I. Note 29. 
(5) Heeren, Infl., etc. 529 - 350. 
It 


(82) 


» multiplices rami in plurima loca rerum omnium abundantiam Sparse- 
» runt et feracitatem.” Ita dixit et verissime dixisse mihi videtur vir cla= 
risimus, nam quemadmodum libertas seculi XIII et XIV cum illä 
seculi XI comparari nequit, ita nulla contentio inter eorumdem sæculo= 
rum mercaturam institui potest. Hujus cum popularibus nostris insitum. 
studium esset, ad illud explicandum nihil opportunius existere potuit 
quam bella sacra, quippe que continuam præberent opportunitatem , 
gentes frequentandi commercio quam maxime’ deditas, cultioresque re- 
giones visitandi, rebus novis, pretiosissimis atque pulcherrimis plenas. 
« Non unus enim alterve mercator, non pauci peregrinatores, non co- 
» mitatus, sed tota fere natio abiit ad bellum sacrum, et tum in Italie 
» urbibus ac Constantinopoli, tum quoque in urbibus Palæstinæ et 
» Ægypti contemplata est artium, mercaturæ et industrie fructus uber- 
» rimos atque cultioris vitæ genus, unde pro nature humane indole, 
» que cum exemplorum vi regitur, tum rerum dulcium et pulcrarum 
» adspectu commovetur atque varietate delectatur, fieri haudquaquam 
» potuit, quin eas res, que ad luxum viteque delicias pertinent, enixe 
» cupiverint et in suas regiones transferre conati fuerint" (1). Quicunque 
enim furor eruce-signatorum fuerit, tamen non adeo ignorantià et super- 
sitione erant ducti, ut non in cultissimä Italia alias res sensibus suis 
maxime placentes admirarentur etiam inviti, cuperent, emerent forte; 
aliaque observarent sibi prorsus nova, licet non cum animo ex istiusmodi 
observatione sibi utilitatem et scientiam comparandi; : sæpissimeque ne- 
cessitas efficere debuit, quod ceteroquin ratio solet. Miramur ita, haud 
plus ex diuturnà Frisiorum in Italie portubus (2) et Flandrorum sub 
Balduino Venetiis mora peti; illi enim per totam hiemem ibi mansere, hi 
octo menses illic sunt commorati, indeque una cum Venetis Constanti- 
nopolin profecti, hanc urbem deinceps unà habitärunt. Cum cultioribus 
hisce et peritissimis mercatoribus consuetudine certissime nostrates multa 
didicerunt ante sibi ignota, et pauci, qui redierunt in Belgium , preter 
majorem cultum atque peritiam , fortassis etiam res et peregrinas merces 


(1) Regenbogen, 212. Lemoine, Infl. des crois., etc. 107. 
(2) Emmius, Rer. Frisic. hist., 120 - 121. 


— 


( 83 ) 


retulere , vel initam amicitiam servârunt, in utilitatemque suam pactis 
quibusdam firmayére. — In Græcià quoque , tametsi depopulandi pugnan- 
dique potius, quam observandi discendique studio flagrarent, rerum no- 
vitate tamen urbiumque splendore, in primis Constantinopolis, mercaturä 
suÂ ceteris omnibus terrarum urbibus antecellentis (1), immensis diyi- 
tiis, cruce signatos suspicamur attonitos haud. parumper fuisse (2). Cum 
denique Imperator esset creatus Balduinus, procul dubio hujus subditi 
Flandri, licet non easdem quas Veneti, saltem quasdam mercaturam 
spectantes acceperunt prerogativas, adeo et clarissimus quidam auctor , 
qui peculiari studio Hanseaticarum urbium mercaturam persecutus est, 
eam , quam nos tamquam probabilem emisimus sententiam , affirmare haud- 
quaquam dubitavit (3). Porro frequentärunt in nosträ bellorum sacrorum 
ætate Belge Syriam, Palestinam et /Egyptum, ubi Ptolemaide (4) po- 
tissimum et Damiate (5), cruciatarum expeditionum opportunitate, com- 
mercium in dies magis floruit. Non tantum ex variis hisce rationibus 
patriæ nostræ mercatores, quorum indoli omni tempore innatum quasi 
erat mercature studium, hujus usum et utilitatem. perceperunt, aut 
amicitiis ineundis mercaturæ sue consuluerunt, sed et cum mercibus 
alios mores, novum luxum, novas necessitates in patriam introduxe- 
runt, ut vinorum et medicamentorum plurima genera, aromata (6), 
piper in primis, quod seculis maxime XIII et XIV vulgatum fuit apud 


- (1) Heeren Y. ct Gunter, Hist. Constantinop. , c. 8. p. 10. 1. ap. Gibbon l. c., VIL 561. 
(2) Fulco Carnotensis ap. Duchesne, Script. rer. Gall., IV. p. 822, cit, apud Hallam, 
Europe during middle-age. 
(8) « Die abenteuerliche Kreuzzüge hatten, so wie durch ganz Europa, so auch in Flandern, 
» in einem ganz vorzüglichen Grade die ersten grossen Handels-Communicationen geweckt. Als 
» Balduin von Flandern Herr von Constantinopel geworden war, gedieh der Verkehr zwischen 
» den Niederlanden, dem Oriente und Italien immer mehr und mehr. Bereits im dreizehnten 
» Jahrhunderte fuhren die Flanderer fleissig nach diesen Gegenden durch den Canal und die 
» Strasse von Gibraltar. Venetianer, Genueser und Pisaner besuchten mit ihren Waren und 
» Gütern die Flandrischen und Niederländischen Küsten.’ Sartorius, Gesch, des Hans, Bundes, 251. 
(4) Maier, Gesch. der kruist., p. IJ. c. 4. Chr. equit. Teut, ap. Matth. 1l. c. X. 179. Vid. 
nota XII. e | 
(5) Oliv. Scholast. Hist. Damiat., ap. Eccard 1. c. passim. Ubbo Emmius l. c. 122 - 127. 
(6) Hullman , Staedte-wesen des Mittelalters, I. c. 3. s. 2. De Reiffenberg, Du com- 
merce au XVme et XVme siècles, p. 113 pass. 


( 84 ) 

Belgas (1); sericum etiam jam pridem Caroli M: tempore notum, sed 
rarissimum simul (2); saccharum , quod dicitur, sive calamellos melli- 
tos (3), aliasque plurimas merces (4); eum vite necessitates atque com- 
moda, tum ornatum et luxum spectantes, quarum omnium seriem, quam 
omnibus suis numeris absolutam proponere non valemus, referre nullius 
est momenti, ubi sufficit quasdam verbo merces indicare, ut inde bel- 
lorum sacrorum in mercaturam vis effici possit. à; 

Itinere in Orientem ita semel aperto, auetisque urbium Italicarum 
maxime mercatura et auctoritate, piratarum sensim refrenatam in mari 
Mediterraneo videmus rapacitatem (5), leges nauticas ortas (6), Venetos 
aliosque, cum Italicos (7), tam etiam Orientales mercatores (8) Brugas in- 
primis, propter opportunum situm, et Maris Baltiei ad Mediterraneum 
itineris diuturnitatem (9), tamquam intermedium meridionales inter et 


(1) Dippl. citt. ap. Hullman, Y. 25. De Reiffenberg , et passim: etiam Oliv. 115 seqq. 

(2) Hullman, 63. 

(3) Alb. Aquens , V.37. ap. Bongars. Gest. Dei per Francos, I. 270. De Reiffenberg, 115 pass. 

(4) E Tyro e. gr. vitrum accepimus, Asieque debemus alumen, indicum, prunas et cæpu- 
las. Guill. Tyr., XIIL. 5. p. 290 et nota d. ap. Fegenb. l.c. c. 14, s. 3. 

(5) Regenbogen, Y. c. c. 14. s. 4. 

(6) Heeren, 575 seqq. 

(7) Heeren, 585. Hallam, V. 596. Hullman, 370. Sartorius Y. c. anno 1323 multas Ve- 
netorum naves merces e Flandrid ducentes ab Anglorum piratis captas legimus. Meyerus adh. a. 
« Ex Italià etiam, ait Regenb., 204, teste historia translate sunt merces Orientales in Belgium 
» et inde in Germaniam. Sic ex. gr: Guilielmus Brito, poëta qui initio seculi XILI vixit, de 
» Brugis Flandrie oppido cecinit. ( Philippid, IX. 544.) 

» Hic Savaricus opes cunctis e partibus orbis, 
» Navigio advectas, supra spem reperit omnem; 
» Infecti argenti massas, rubeique metalli 
» Stamina Phoenicum, Serum Atteumque labores. 
»( intellexit poëta Asiaticos, Senenses et Indos: mox addit: ) 
» Mittantur ut inde 1 ! 
» In varias partes mundi, dominisque reportent 
» Lucra suis." 

(8) Wagen. 1. c. III. 251. Vid. omnino Sartorius l.c. 1. Beyl. 1. N° 3. Lemoine, Infl. 
des Croísad. Comment. ab Acad. Paris. honorifice vulgata, 111 —112. Hist. des hema, 
supra 1. 341. 

(9) De Reiffenberg t. c. 28. Of. Rob., note 29 ubi dicit p. 545, Bingas: summum totius 
Europæ emporium, 


( 85) 


septentrionales Europe regiones emporium. eligentes ; quo factum, ut 
hec urbs, aliæque simul patrie nostre, brevi fastigium attingerent 
inauditum prorsus ac incredibile (1). Animadvertimus etiam, hos Vene- 
tos ubivis privilegiis liberaliter fuisse donatos, quo magis peregrini al- 
lectarentur (2), et. eosdem cum Norimbergæ et Augustz- Vindelicorum 
mercatoribus latissimum exercuisse commercium. (3), cujus simul uber- 
rimi in totam patriam nostram fructus redundärunt (4). , 

Populares nostri etiam omnes, sed eorum Flandri (5) pre ceteris et 
Hollandi (6), optima, ita ratione gavisi sunt, quà in alias distantes regio- 
nes, in Italicas, Graecas, et Asiaticas urbes, suos et terre et industrie fruc- 
tus inducerent (7): ita v. c., quod observatu haud prorsus indignum rati 
sumus, pannos, quorum texturà celeberrimi semper fuerant Belge, quo- 
rumque religiosi ordines magnam copiam requirebant, in Palestinam ıllı 
contulerunt (8). — Nec tantum cum Italicis et Orientalibus, sed sponte 


qx) Rob. , T. 85. 

(2) Ita ap. Butkens, I. Preuves, 161. — Pag. 4oo auctor dicit: « Par lettres données à 
» Beesel le Duc (Jean IH.) print en.sa particulière protection la compaguie de Bardi de 
» Florence, avec leurs biens et marchandises, et les déclara libres de toutes charges, comme de 
» lé suivre en ses osts et chevauchées, et de toutes tailles, prests. et droict de main-morte, vou- 
> lant par ceste grace et affranchissement attirer les nations étrangères et faire fleurir le com- 
» merce dans ses pays.” Vid. etiam Rod., 82. 

(3) Heeren, 382. 

(4) Heeren, 585. 

` (5) De Reiffenberg, pass. et auctt. supra citt. 

(6). Hic referatur necesse est memorabilis Sanuti locus: « Im Alemanniæ partibus, ait, 
» varie habitant gentium nationes, que valde forent utiles ac necessarie ad. muniendum ne- 
» gotium maritimum in Ægypto, et specialiter Trimantii, qui habitant in extremis partibus 
». Bremensis Episcopi , necnon -Frisones,. qui dehorsum habitant ex Westphalie provincia prope 
» mare, ac etigm gentes de Olandia et Sylandia, qui morantur versum Comitatu Gelriæ et 
» Cliviæ, Prædicti scire debent per aquas salitas et dulces optime navigare, sic quod.ab.iis sanum 
» consilium et optimum invenire deberet. Convenientes igitur gentes maritime Alemannie 
» sæpius memorate possunt per terram. venire Venetias et cum Venetis transfretare , et si 
» alique gentes debent bene facere, debent Alemanni, cum multi eorum. conversantur et in 
» armatis sumuntur et bene.se habent, multique cum uxoribus et filiis Venetiis commorantur.” 
Marii Sanuti, Secreta fidelium crucis, l. II. p. LE, 18. 

(7) Hullman, X. 250 -.235. Hallam ‚IL. 394. 

(3) Hanc magni momenti animadyersionem viro acutissimo JZullmanno debemus I. 4o, 
250, 235. 


( 86 ) 


etiam cum Francis (1) et Anglis (2) quamdam, sed serius demum expli- 
catam, mercaturam exercuerunt, ut et cum Germanis, præsertim post 
ortum celeberrimum Hanseaticum foedus, ad quod Belgii inprimis sep- 
tentrionalis plurimæ urbes accesserunt (3), quod foedus tamen in imme- 
diatis bellorum sacrorum fructibus haudquaquam ponendum. - 

Nobis quoque videntur bella a Teutonicis equitibus gesta non tantum 
majore cultu novisque necessitatibus victos instruxisse, adeoque com- 
mercium etiam nostrorum expostulasse, sed et viam ad ceteras gentes 
septentrionales (Osterlingos vulgo dictos), circum mare Balticum habi- 
tantes, reddidisse tutiorem et frequentiorem (4). 

Postremo nobis verbo quadam de Zitteris cambialibus dicenda, qua- 
rum nonnulli originem Judaeis, bellorum sacrorum tempore, adscribunt, 
cui genti, quemadmodum subinde Templariis, opes pro crimine erant. 
Ut ergo immensas suas divitias, quibus inhiabant Christiani, in tuto 
ponerent hostiumque manibus subtraherent, profugi Judaei litteras cam- ` 
biales invenisse dicuntur (5). Alii contra harum originem e nundinis 
Campaniensibus trahunt (6), quod verisimilius videtur. Harum littera- 
rum in commercio deinceps maximus fuit usus, nec parva utilitas, - 

Ubi ergo e veterno, quo invitum torpescere videbatur., commercii 
studium fuerat expergefactum , mirum in modum illud in patriä nostra 
ubivis exarsit, adeo ut alia ejus urbs Carthagini æquipararetur haud 


(1) Wagen. III. 60. Pactum Regem Francie inter et Ducem Brab. refert Butkens, I. 430. 
Vid. etiam Heeren 1. c., 588 - 389. 

(2) Van Mieris 1. c. 1. 528. A» 1238. Henricus Anglie Rex Flandris liberam permisit in 
imperio suo mercaturam. A» 1289. Eduardus Rex Brugensibus majora etiam in commercio 
concessit privilegia. Chr. van Wlaend., 333 = 554. Paulo post (a° 1296) «obtinuit Guido Flan- 
» der ab Anglie Rege, ut Brugensibus per Angltam, Hirlandiam et Scotiam emere liceret , 
» aliasque exercere mercaturas tam libere quam Longobardis esset licitum." Meyerus ad h. a. 

(5) Vid. omnino Sartorii opus 1. c. Meerman, op. l. IV. 258 - 254. a 

(4) Cf. Hist. des Prov.-Unies, p. 320: Luzac 1. c., III. 89. Regenbogen 1. c., 206. Vero- 
similiter etiam Gelri, Hollandi, Flandri et Brabanti, qui Preside Hermanno de Salsa in 
Borussiam migrärunt, cum patrid sud quamdam servâruut consuetudinem et commercium, 
Chronic. Equit. Teutonic. ap. Mathaeum. 

(5) Regenbogen, c. 14. s. 1. Heeren, P. 590, eon sient inter immediatos bellorum sacro- 
rum fructus referre ausus est. 

(6) Hullman. c. 3. s. 5. 


( 87 ) 


immerito (1); alius tempore belli cessantem mercaturam lugere totus 
orbis terrarum diceretur (2). Nec tandem potuit quin inaudita civium 
multitudo in urbes (3) immensæque divitiæ undique confluerent, quin 
libertatem, magis magisque populares nostri foverent, ita ut haud semel 
textores atque fullones res novas moliri, pugnas committere, bella gerere 
videamus (4), et quin tandem jura commercio noxia, Lagani et telonea 
eximerentur passim (5), societates sive collegia de navigiorum onere 
spondentia (assurantie-kamers) orirentur (6), ordinaretur jurisdictio (7), 
atque pacta ad commercii florem tendentia inter urbes nostras (8), pro- 
vincias (9) et cum exteris etiam nationibus icerentur (10). 

Sed tum in primis ulterius, imo et ad utrasque Indias sese extendere 
coepit mercatura, postquam magnetum utilissima vis et usus essent 
inventa, quod summum benificium an bellis sacris revera debeamus (11), 
nostrum non est probare, cum et eà de re ne inter viros doctos quidem 
constet. Verumtamen hoc observandum habemus, patere e verbis cujus- 
dam Wilhelmi Henrici, prope Bruxellam (à Leeuw St. Peter) initios æculi 
XIII degentis, ab Hullmanno allatis (12), ilum virum eruditissimum 


(1) Antverpia scilicet. Vid. De Reifenberg 1. c. 116. 

. (2) «Terra marique, ait Meyerus ad a. 1385; mercatura rerumque commercia et quæstus 
» peribant, Non solum totius Europe, verum etiam Turco alieque sepositæ nationes ob bellum 
» istud Flandricum (cum Anglis ) magno afficiebantur dolore. Erat nempe Flandria totius prope 
» orbis stabile mercatoribus emporium. Septemdecim regnorum negotiatores tum Brugis sua certa 
» domicilia ac sedes habebant, preter complures incognitas pene gentes, que undique confluebant,” 

(8) De Gandavo hoc observat Meyerus ad a. 1202. Antverpiæ a° 1549, 200,000 civium 
erant. De Reiffenberg, 151 aliique. Amstelodamum exemplo suo quoque sat probavit, quantum 
brevi civium frequentia in immensum crescere valeat. 

(4) Haraeus, 298 et pass. Meyerus ad a. 1301 seqq. 

(5) Meerman passim. Ducange, Gloss., voce Lagenum. Sartorius 1. c. 252. 

(6) Chr. van Vlaend. , 586. ; 

(7) Etenim, ut dixit Montesquivius, Espr. des loix , XVIII. 8.: « Il faut un code de loix 
» plus étendu pour un peuple qui s'attache au commerce et à la mer, que pour un peuple qui 
» se contente de cultiver ses terres.” 

(8) Ut Hanseaticum fcedus. 

(9) Meerman l. c. IV. 264. Butkens, F. 158, 159 , 160. 

(10) Meerman, IV. 228 seqq. Sartorius, 1.255 Chr. van Flaend., X 222-225. De 
Reiffenberg, p. 29 et passim. 

(11) Ab Arabibus nos magnetem bellorum sacrorum opportunitate accepisse, haud absurdis 
argumentis probare videtur Hudiman, c. 2. & 1. Vid. etiam Regenbogen, c. 14. s. 5. 
(12). Hullman, 1. 127 - 128. 


| ( 88 ) 


magnetis vim haud latuisse, quà semel cognitä pyxidis nautice ope in 
novas remotasque regiones perrexerunt cum aliæ gentes, tum potissimum 
Belge, quippe mercaturee et navigationi maxime dediti. Igitur non tan- 
tum mercaturâ magnam sibi potentiam et divitias conciliârunt, sed et 
novis detegendis regionibus de cæteris totius orbis terrarum gétitibs 
optime meruerunt. i 


S Il. 
Vis bellorum sacrorum. in industriam. 


Cum mercaturà arctissimo vinculo coheret industria, ita ut ubi illa 
viget, hec torpere non possit; sed accurate definire, quid et quantum 
bellis sacris industria debeat, nec nos possumus, nec peritissimi etiam; 
quodque Heerenio visum est gravissimum (1), nobis non difficillimum 
videri nequit. Ipsius exemplum secuti nonnullas tantum artes hic recen- 
seamus, que certo bellis sacris adscribende videntur. — Primo profecto 
loco dici meretur nobilis aulea insignia faciendi ars, quam secum ex 
Asia vel Grecia retulisse Flandrorum cruce signati (2), Brugisque pri- 
mum exercuisse, dicuntur (3). A Belgis deinde in cæteras Europe regiones 


(1) «Qu'on s'appuie dans cette recherche, ait Heeren, p. 592, de tous les secours qu'offre 
» l'érudition Orientale et Occidentale, à peine pourra-t-on espérer d'ébaucher une semblable 
» täche, et l'on depassera bien sürement les bornes qui sont prescrites ici. — Et quand on sera 
» parvenu à reconnaitre quels accroissemens positifs l'industrie des Occidentaux a recus de 
» l'Orient, à l'occasion des Croisades, comment déterminer enfin le nouveau degré d'activité , 
» le nouveau développement que l'industrie propre et indigène de l'Occident. aura acquis à l'oc- 
» casion de ces mémes Croisades? Qui pourra faire ce calcul, ou méme donner une simple 

. » approximation." 

(2) De hac arte ita loquitur P. F. Heylen, Dissert. de inventis Belgarum in Nouv. Mém. 
de l'Acad. de Brux., I. « L'invention de la haute et basse lisse vient du Levant; les Anglais 
» et les Flamands en ont apporté l'art dans leur pays au retour des Croisades, et ils y ont 
» long-tems excellé, sans avoir des rivaux , méme en France, ov il n'est fait rien de remarqua- 
» ble en ce genre, que sur la fin du règne de Henri IV.” : 


(8) « Jans fameux tapissier de Bruges exécuta les premiéres tapisseries de haute et basse 
» lisse, qu'on y (aux Gobelins) ait fabriqués." Heylen l. c. De Reiffenberg, p. 30. 


— 


( 89 ) 


manavit (1). Tantamque hec aulea Belgica nacta sunt celebritatem, ut 
jam initio seculi XVI de iis caneret Italus poëta (2): 

» Belgicaque intonsis pendent aulea Brittannis. 

Wan ..:... Picturatis dives Bruwella tapetis.” 

Ut huic arti operam darent Belge, forte plurimum contulere ex Asia 
bellorum sacrorum tempore et opportunitate forsan ducti Ziguores tinc- 
tiles (3). His enim non tantum ad commodum suum usi sunt populares 
nostri, verum etiam tincturam multo maxime excoluerunt, ita ut jam 
initio seculi XII Flandrorum scarlatum sive cocceum celeberrimum 
esset, Viennæque tinctores nomine Flandri dicerentur (4), et ut Har- 
dervicum hac arte magnam sibi famam conciliaret (5). 

Supra me monuisse memini, auctà mercaturâ, apertäque in Orientem 
vià, facilius quam ante nostrates pannos suos ubivis dimittere potuisse. 
Hinc vix dici potest, quantum hujus artis stadium supra modum excul- 
tum sit (6), et in nostrá regione plus quam in ullä alià floruerit, adeo ut 
Brugis 50,000 hominum illud artificium exercuisse memorentur (7). 
Ortis inprimis communiis, homines plebeji, qui non amplius dominis, 
at sibi acquirebant, antiquo jugo discusso, integris viribus industriæ et 
omnis generis artificis incubuerunt, spe melioris fortune allectati (8), 
et invicem convenientes magna illa potentissimaque corpora constitue- 
runt, que opificum dicebantur collegia (gilden), quorum in nonnullis 
urbibus variorum generum incredibilis numerus fuit. Brugis 68 exstite- 
runt diversa (9). Auctas etiam universe ipsorum Belgarum luxus, resque 


“CY Heylen 1. e 

(2) Bartolinus Perusinus Austriad., L. IX. ap. PAN l. c. 

(3) Heeren, 596. 

(4) Hullman, 1. 248. 

(5) «Lange Zeit behaupteten die Niederländer in der Färberkunst den Vorzug. Von Har- 
» derwyk werden besonders die Blau- und Grün- Färber erwähnt.” Hullman, I. 247. 

(6) Meyerus ad a. 1322. De Reiffenberg, 11. seqq. 

(7) Verhoeven, ad quest. ab Acad. Brux. a» 1777 prop. de commercio Belgarum sec. 
XIII et XIV premio ornata. 107. ap. Hullman. Dolemus, nos hoc opus nobis comparare non 
potuisse. i 

(8) Robertson 1. c. 42. 


(9) Sartorius, 252. à 
12 


( 90) 

lautior invalescens, major etiam. clericorum magnificentia industriam sane 
excitare debuerunt, vestesque confici, quarum materie ex Asiä vel 
Africa, vel omnino ex Oriente erant petenda , ut v. c. Camelotti et Go- 
greini, pannorum specie «ex subtili caprarum pilo in fila deducto con- 
texta" (1), quem pilum e Tripolide, Arzengano. et e Cypro diligenter 
quaerebant (2). ` 

De serici texendi arte, quippe quam Itali magis quam nos Asiæ ac- 
ceptam referant, proprie hic nihil dicendum. Sed fieri potest, ut oppug- 
natà Ulysippone, quod Belgarum etiam ope factum , artem serici texendi, 
illie vulgatam, secum retulerint domique exercuerint (3). 

Ita videmus, tempore, quo plurimæ Europe regiones in summa adhuc 
barbarie versabantur, Belgas mercaturam latissimam exercere et indus- 


irià eminere. 


SECTIO II. 


VIS BELLORUM SACRORUM IN BELGARUM MORES, ARTES ET DOCTRINAS. 


SL 


Vis bellorum sacrorum in mores. 


« Quemadmodum homines, ait Regenbogen (4), singuli ad humani- 
» tatem pervenire non possunt, quoad disjuncti viventes societatem fu- 
» giunt, sic quoque gentes, teste verissimä historia, e nativà barbarie 
» emergere et ad aliquam humanitatem procedere nonnisi lento admo- 
» dum gradu possunt, quousque mutuum vite commercium contemnunt. 
» In tali quippe statu sua unice amantes, aliena negligunt, alios populos 
» metuunt non tantum, sed etiam odio habent, et sic viam sibi præclu- 
» dunt ad eam perfectionem, que ex mutuo hominum commercio 


» nasci solet." 


(1) Grammaye, Antverp. antiquit. 93. 
(2) Hullman l. c. 42. 

(3) Regenbogen, c. 14. s. 2. 

(4) Regenbogen l. c. 25. 


(CH) 


Ut hoc commercium, ubi fere exstinctum esset, reviviscere posset, 
multo maxime omni tempore yaluerunt bella, et expeditiones in. primis 
in distantes regiones suscepta, quippe quibus non tantum ad novarum 
terrarum necessitatumque nolitiam , verum etiam ad consuetudinem cum 
aliis gentibus, que diversis utantur moribus et legibus, perveniatur. Hoc 
nomine opportuniora nulla quam bella sacra umquam exstiterunt. In iis 
enim ex omnibus Europe regionibus homines convenerunt, quorum 
omnium haudquaquam par erat ignorantie barbarieique ratio, imo vero 
Meridionalis Europe nationes, maxime Itali et Greci, tum etiam Arabes, 
septentrionalibus gentibus cultu longe præstabant, Cum ex horum cul- 
tioris vite. exemplo multum profecisse et alii populi, et Belge dicendi 
sunt, tum etiam Asiam petentes, per eos terrarum tractus iter institue- 
runt, in quibus artium atque. doctrinarum quicquid residuum esset con- 
servaretur; adeoque necesse fuit, ut tot lantarumque rerum novarum 
adspectus. novas in animis excitaret cupiditates, desideria nova. Nonne 
etiam moribus salutarem mutationem. allatam fuisse dicemus diuturnis 
Frisiorum in Italie portubus, Flandrorum Venetiis, omniumque cruce 
signatorum in Grecia, Asia et /Egypto, commorationibus? Nobismet etiam 
illas. proponentes; veritates,: quarum testem vocamus totam historiam ; 
exsulante scilicet. servitute viam aperiri ad majorem humanitatem, et 
huic: mercaturam pra ceteris omnibus rebus favere, cum unà cum mer- 
cibus peregrinos mores inducat, hos bellis sacris mediatos fructus refe- 
remus, ad japon de sensim cultum, libertatis et mercature ope, Belgas 
pervenisse. 

Damus , ex monumentis historicis patere, cruce signatos turpem et 
infamem plerumque vitam: duxisse, adeoque. sese libidinibus suis nefandis 
tradidisse, ut admonerentur interdum ad foeminas domi relinqueridas (1); 
omnesque omnino, qui de bellis sacris egerint. medii ævi scriptores, cru- 
ciatorum militum vitia infrenatamque licentiam exprobrasse.. Sed primum 
hic animadvertendum videtur, maximam illorum partem, in primis sal- 
tem expeditionibus, ex hominum sorde constitisse , abs quà igitur exspec- 
tari nonnisi scelera possent; tum non mores illorum, qui armis susceptis 


(1) Charterb. van Gelderl., I. 536. 


(92) 


in Asiam procurrebant, in castris separatimque spectandi, sed omnium, 
post bella sacra, domique sunt observandi; cæteroquin , si de gentium 
humanitate judicaturi, castrenses tantummodo mores attendamus, heu! 
quid de ætatis etiam nostræ humanitate dicendum? Denique hac de re 
monendum superest, medii ævi scriptores, quippe clericos plerosque, 
multo magis moralem quam physicam — rationem scriptis suis. 
exagitasse, quod hodie secus obtinet. 
Morum igitur conditionem post bella sacra mente nosträ perlustrantes, 
quantam invenimus mutationem! A moratiorum gentium politiore hu- 
manitate longe etiamnunc aberant, quum nihil tardius quam mores 
mutetur. Sed que ante defuerant leges, illà durante etate passim ortæ 
sunt, æquiores criminibus et omnis generis licentiæ poenas statuentes ; 
agendique tandem cogitandique melior atque sanior evasit ratio. Mirum 
etiam est, quantum bellorum sacrorum opportunitate res lautior salutaris- 
que invalescere coeperit. Decorum et pulchrum appeti, ornatus studium 
in omnium, sed maxime in foeminarum, animis serpere. Ita a» jam 1301 
mulierum Brugensium tantus splendor fuisse dicitur, ut ipsa Francie 
regina, ubi mulieres illic spectaverat, earum ornatu stupefacta dixisse 
feratur: « Ego rata sum, me solam esse reginam, at hic sexcentas con- 
» spicio” (1). Nec hoc ornatus studium tune temporis unice foeminis , 
quibus innatum quodammodo habetur, proprium erat, sed in aulis Prin- 
cipum, in ritibus publicis, tum et in omni re privatà, ampliorem obtinuisse 
magnificentiam majusque decus accipimus (2). Hzc, partim a cultioribus 
Asiaticis accepta, secum domum retulisse cruce signatos, non absurdum 
est statatu, sed simul concedatur necesse est, hos illecebrarum, quibus 
suaviores abundant Orientales regiones, nonnullas secum tulisse (3). - 
Equitum tandem rationem , que bellorum sacrorum tempore et oceasione 
floreret maxime, latisimam in humanitatem vim exseruisse nobiscum 
omnes judicant. Illos enim, per totam cruce signatorum exercitum disper- 
sos, semper ante oculos habuerunt ceteri, nec potuerunt, quin ex eorum 


(1) Meyerus ad a. 1561. 
(2) Robertson, 27. 
(3) Stuart, a view of soc. in Europe, et cit. Joinville, 52. c. 6. 


— a 


> (93) 

legibus. et exemplo, denique ex omni vite ratione, ad majorem hu- 
manitatem sese conformare discerent, nam: « egenis, afflictis foeminis, 
» viduabus, orphanis aliisque succurrere, eosque vindicare ab impetu 
potentiorum , officium erat tam sancte, tam diligenter excolendum, ut 
qui ab hoc discessisset, per omnem vitam infamie dedecus sibi con- 


vy y 


 » traxisse putaretur. Legibus non tantum cautum erat, ut fide starent et, 


»promissis, ut mendaci; perfidiam detestarentur, sed etiam omni studio 
» in id incumbebant, ne quid peccarent contra æquitatem vel genero- 
» sitatem; cum et justitiæ severitatem bellique calamitates. temperare 
» iisieniteta tenerentur" (1). — Hee res equestris in primis fuit, que 
singulares illas virtutes, que pæne novæ erant dicendæ, gentibus Euro- 
pæis indiderit (2). Inde singularis illius humanitatis, que. hodiernam 
ætatem cum pacis tum belli tempore distinguit, semina : inde sexus se- 
quioris amor et assentatio, illeque verbo sensus, qui tempori nostri plane 
proprius vernacule galanterie dicitur, cujus saluberrimam vim cum in 
vitam nostfam publicam, tum in privatam , nemo non videt et experitur : 


(1) Regenbogen, l. c. Curne de la Ste Palaye, Mém. sur l'anc. chevalerie , p. I. p. IL. 
Ducange , Gloss. voce Miles et Dissert. 22, sur Joinville in Mém. Petitot, Hallam. 1. c. 488. 
(2) Longum hic, sed eximium proponamus Robertsonii, p. 75, locum: « This singular in- 

» stitution, ait, in which valour, gallantry and religion were so strangely. blended, was 
» wonderfully adapted to the taste and genius of martial nobles; and its effects were soon 
» visible in their manners. War was carried on with less ferocity, when humanity came to 
» be deemed the ornament of knighthood, no less than courage. More gentle and polished man- 
» ners wete introduced, when’ courtesy ‘was recommanded as the most amiable of knightly 
».virtues. Violence dnd oppression decreased, when it was reckoned meritorious to cheek ‘and 
» to punish them, A „scrupulous adherence to truth, with the most religious attention to fulfil 
» every engagement, ‘became the distinguishing characteristic of a gentleman” (cujus. verbi etiam 
propria significatio, què antiquis latuit, peculiare quid recentiorum temporum est), « becanse 
» chivalry, was regarded. as. the school.of honour, and inculcated the most delicate sensibility 
». with respect to that point.’ The admiration of these qualities, together with the high distinc- 
» tions and prerogatives conferred on knigthood in every part of Europe, inspired persons of 
» noble birth on some occasions with a species of military fanaticism, and led them to extra- 
» vagant enterprises, But they deeply imprinted on their minds the principles of generosity and 
» honour. These were strengthened by:every thing, that cam affect the senses or touch the heart. 
» — Perhaps, the humanity which àccompanies all the operations of war, the refinements of 


> gallantry, and the point of honour, the three chief circumstances, which distinguish’ modern 


» from ancient manners, may be ascribed in à great measure to this whimsical institution , 
» seemingly of little benefit to the mankind." 


(9) 
inde tandem sensus honoris (point-d'honneur), qui animi affectuum vio- 
lentie medetur, morumque asperitatem tollit (1). Licet hi rei equestris 
fructus nondum statim ad maturitatem pervenerint, tamen. equites se- 
mina recentioris cultus sparsisse. merito sunt habendi. it 
Aucta igitur humanitate, quod olim necessitate coacti effecerant: ho- 
mines, deinceps sponte suà et ex imà animi persuasione facere; hospi- | 
talia condere (2) et leprosaria (3), atque peregrinatoribus, quorum major 
indies facta est frequentia, diversoria sive tabernas (4), quas nos auberges 
vocamus, instituere coeperunt. — Adeoque bellis sacris haud parum vi- 
detur tribuendum, ad multo meliorem, quam ante, conditionem compo- 
sitos fuisse mores, sine quibus purioribus et cultis nulla civitatis felici- 
tas, nulla legum auctoritas, nam 
Quid sine moribus leges ? 


S II. 
Vis bellorum sacrorum in artes et doctrinas. 


Artes et doctrine potius ipsi Europearum gentium humanitati aucto- 
que cultui, quam. bellis sacris; originem debent.: Arabes enim, nsi 
Latinis longe politiores, procul tamen a cultu aberant. Greci artibus qui- 
dem incumbebant nonnullis, cruce signatis novis et insolitis, sed universe 
rhetoricæ operam omnem navabant, que ars, deformis tunc et obscura , 
non ea erat, qua rudibus conveniret militibus. Ad illa adsciscenda; quee 
ad externum ornatum et decorum pertinent, præcipites quidem sunt ho- 
mines, sed nisi animus barbarie se exuerit, internum cultum parum at- 
tendunt. Sed vel sic tamen quosdam fructus dumtaxat bellis, quz per 
duo secula in cultoribus regionibus tantisque viribus gesta sunt, non 
possumus quin adscribamus. 


(1) Eamdem , quam Rodertsonius, omnes fovent scriptores sententiam , ut v. c»: Heeren ; 202 
seqq. Stuart, à view of society, 65. Hallam 1. c. AM. Millar, Distinction of ranks in society, 

(2) Miraeus , Opp. Ill. 100, 153. N 3 ds 

(5) Hujus rei exempla, ni  fallimur,, habet idem »Miraeus. "T 

(4) Fan Wyn, Hist. Avondst., 56. (tei b. 


(9) 


Hic ampla forte exspectatur disputatio de inventis magnete et chartä, 
deque molis alatis, sive molendinis, que vento aguntur ,. quorum origo 
bellis sacris a plerisque adscribitur: at de his potius tacemus, quum vires 
deficiant, deficiat etiam audacia, cum viris clarissimis doctissimisque , 
horum inyentorum originem in dubium vocantibus, in arenam descen- 
dendi. — Verum quod ad molendina attinet, horum , Raepsetius scribit, 
se primam mentionem in decretalibus seculi XU factam invenisse (1). 
De eorum usu in patrià nostrà constat, ea sub finem ejusdem seculi in 
Hannoniä et Flandrià nota usitataque fuisse (2). Porro videri posset sculp- 
tura et statuaria e bellis sacris incrementum cepisse, cum in primis in 
ornatä Graecorum Imperatorum sede multa antiquitatis elegantissima mo- 
numenta servata, a Latinisque reperta legamus, sed coeco eorumdem 
furore pleraque, quod valde dolendum, destructa. Maximz militum parti 
sacre reliquie , quam monumenta, plus. cordi fuerunt: artis autem de- 
core nonnulli forte capti artifices illam domi paulo magis excolere cœ- 
perunt. Saltem bellorum sacrorum etate sepulchra ornatioribus signis 
instructa videmus. Conspiciantur exempli gratià Theoderici marmoreum, 
Lovanii constitutum , et Henrici II, Brabantie Ducum, sepulchra (3). — 
Haud potuit etiam, quin architectura emendaretur, ornatioremque Italorum 
Grecorumque zdificiorum structuram plurimi omni studio imitari nite- 
rentur. Mercatores maxime, pulchris spectatis Constantinopolis, Ptolemai- 
dis aliarumque urbium edificiis, reduces nihil potius certo habuerunt, 
quam ædes suas deformes adornare majoreque splendore informare, quod 
studium ad ditiores presertim homines brevi manare debuit (4). Hinc 
castellorum sola Italorum, Orientaliumque omnino sectilia referre coepe- 
runt pavimenta, et nobiles miro varioque tesselato opere etiam parietes 
de novo (nam ars exsoleverat plane) decorare (5), atque hortes insuper 
suos peregrinis arboribus et plantis instruere (6). 


(1) Raepsaet l. c., II. 458. 

(2) 1d. 439. 

(3) Butkens, Y. 198, 239. Vidd. effigies ibid. p. WoW 206. 
(4) Cf. Heeren, 400 - 401. 

(5) Fan Wyn, Hist. Avondst. II. 62. 

(6) Id. 94. De Reiffenberg l. c. 128, 


( 96 ) 


Artes, quamvis parum, tamen plus quam doctrine, ex sacris expeditio- 
nibus profecisse videntur. He autem rudibus Europæorum septentrio- 
nalium ingeniis nondum erant accommodate. Vel ita tamen factum est, 
ut ad paulo majorem suavitatem linguæ pervenirent, et Flandrica dialec- 
tus in primis purior evasisse dicatur (1), quod beneficium bellis sacris 
nisi abnegandum, parumper tantum iis tribuendum est. Mox etiam novo 
- ardore hic illic exstiterunt poéte, qui carminibus suis ad bella sacra po- 
pulares excitarent (2), vel historica tractarent argumenta, ut Maerlan- 
tius supra dicti poématis auctor, Melis Stoke, Joannes van Helu et Van 
Velthem (3). Exstiterat quoque jam ante bella sacra, sed eorum oppor- 
tunitate ad florem suum magis advectum fuit, poéseos genus quod Ro- 
manticum dicitur, referens Ossiani carmina, sed cum religionis Christianze 
corruptis placitis sane mixtum. Qui hocce tractabant poéseos genus, ap- 
pellabantur Trouvers et Troubadours, quorum illi epicee, hi lyricze poési 
maxime studuerunt. Vir in patria nostra unus e paucis recentioribus 
antiquitatis peritissimus docte probavit, quantum hi poéte etiam bellis 
sacris apud nos invaluerint, et in litteras et poésin in primis excolendas 
vim exercuerint, quantoque honore habiti fuerint in aulis Gelriæ Hollan- 
dieque Comitum et Ultrajectinorum Episcoporum, qui Germanic Im- 
peratores , Franciæque reges in Asiam comitari solebant (4). In Flandriä, 
Hannonia, Brabantiä, haud minoris æstimati sunt, et inter eos etiam re- 
ferendus unus e Brabantiæ Ducibus (5). 

De litterarum Grecarum et Orientalium doctrinä nihil N 
sed probabilia tantum proponenda habemus. Quosdam cruce signatos, 
quippe cum peregrinis gentibus conversantes, forte hec consuetudo 
novarum linguarum levem quamlibet scientiam docuit, quam secum ad 
suos retulerunt. Occupata Palestina’, quamvis eà de re nihil omnino 


(1) Yan Kampen, Verkorte gesch. der Nederl., I. 97. 

(2) Maerlant, in poëmate, quod inscribitur: Van den lande van Overzee. 

(5) Maerlant, de Trojaansche oorlog. Melis Stoke, Rym-chronyk. Joannes van Helu , 
Historiam Jani I. Brab. Ducis cecinit. Wan Welthem in historia etiam versatur jn suo speculo 
historico, Spiegel historiael. 

(4) Yan Wyn, Hist. Avondst. 

(5) Yan Kampen 1, c. 


As 


(97) 
constat, nonnulli putant, cum in alias regiones, tum in Belgium, orien- 
talem eruditionem manasse. Heec opinari quoque videtur vir doctissimus 
Assemannus , ubi in dedicatione catalogi codicum manuscriptorum orien- 
talium bibliothecarum Mediceæ, Laurentinæ et Palatine Franciscum II, 
Lotharingie Ducem, hisce verbis alloquitur: « Quis nescit per majores 
» tuos instauratas res Christianorum in Asiä, fundatumque Regnum Hie- 
» rosolymorum, unde non Latina modo eruditio ad Asiaticas illas gentes 
» uberrime manavit, sed et Asiatica qualiscumque eruditio est cum La- 
» tinis largiter communicata ? Superioribus temporibus vix aliqua orien- 
» talium linguarum notitia ad Europeos pervaserat: postquam vero res 
» Latine stare per gentiles tuos, atque efflorescere in Asià coeperunt, 
» qualis et quanta bonorum librorum copia, variis linguis conscriptorum, 


. » inde ab ultimo Oriente, neque solum ab Asıä, sed etiam ab Africä, ad 


» Latinos homines affluxit”? (1). Nullus vero censeat, me hoc historicum 
documentum habere, nam et mihi liquet, in dedicationibus veritatis 
vulgo minus, quam assentalionis, ralionem haberi. 

Durantibus etiam bellis sacris, popularium nostrorum nonnulli, artium 
doctrinarumque studio ducti, in Orientem iter instituerunt, et ex suis 
peregrinationibus procul dubio fructus quosdam, forte etiam aliarum 
linguarum doctrinam, retulerunt. Frisiorum annales eo nomine memorant 
quemdam Douwe Burmaniam, qui, post 10 annorum in Italia moram , et 
post Palæstinam insuper, Asiam et Babylonem visitatas, domum rediit (2). 
Brabantia gloriatur Guilielmo suo Ruysbroekio (3), nec est dubitan- 
dum, quin multorum aliorum nomina tacuerit historia. He virorum 
doctorum peregrinationes geographiæ doctrinam amplificärunt, cui rei 
bella sacra nullius fere utilitatis fuere. Eorum quidem opportunitate 
alias distantes nationes, ignotas antea, novisse coeperunt gentes Europeze, 
sed geographia tamquam scientia parum vel nihil profecit. Noverant 
quidem Latini alias gentes, viderant alias urbes, alias regiones, sed 
ipsorum locorum situs etiam nunc maxime desiderabatur gnaritas (4). 


(1) Assemanni dedicatio prefixa dicto catalogo, quem locum debeo Regenbogenio 1, c. 541. 
(2) Emmius l. c. 114. 


(3) Heeren l. c. 430. (4) Heeren l. c. 427. 
1 


( 98 ) 


Hee utilissima scientia post bellorum sacrorum etatem demum parumper 
excoli coepit. Haud spernendæ sunt eo nomine peregrinationes clerico- 
rum, qui, ut Asiaticos principes ad religionem Christianam converterent, 
per ime Asie deserta itinera instituerunt, que deinceps scriptis man- 
darent. In his vir Brabantus ille supradictus Guilielmus Ruysbroekius, 
quem Divus Ludovicus Caræorum miserat ad Tartarorum summum 
Ducum Mongon, quem fama Christianam religionem amplexurum fe- 
rebat (1). 

Nisi geographos, historicos saltem, bella sacra genuisse viderentur. Ætas 
illa enim historiz sat argumentorum obtulit, multosque scriptores exspec- 
taremus, qui. nihil prius haberent, quam magna facinora, que ferret 
ætas, litteris demandare: minime autem. gentium; quibusdam enim mo- 
nachis, qui Latine maxime scripserunt, exceptis, nullos nos Villehardui- 
num et Joinvillium laudandos habemus. Nonnulli tamen Principes vi- 
dentur omni studio historicos excitasse. Ita de Balduino Flandriz Comite 
Meyerus (2): « In Hannonensium lego annalibus, ab hoc Principe ( Bal- 
» duino Const.) literatis aliquot viris demandatum negotium , ut tam 
» Flandrie quam Hannoniæ Historias, leges et consuetudines, quam 
» verissime possent, literis traderent." Quod si revera factum si opinari 
licebit, artem historicam neglectam prorsus haudquaquam jecisse, eamque 
Principibus adeo cordi fuisse, ut eam foverent nonnulli. 

Quid denique de philosophià dicendum, que hisce temporibus refer- 
ret plane Éuropæarum gentium conditionem. Erat, qui dicitur, scho- 
lastica, et magis disputandi acumine, quam veri inquirendi , studio 
eminebat. Hic profecto mirum quid animadvertimus. Gentes ceeteroquin, 
dum in juvenili ætate versantur, excolere poésin incipiunt, et deinceps 
primum ad historiam, postremo ad sublimiorem philosophiam, adscendunt. 
Medii evi contra gentes inverso ordine primum mystieis quibusvis pla- 
citis explicandis, et obscure Aristotelis metaphysicae, sese tradiderunt. 
Quicquid illis bellis sacris quoad philosophiam acceptum referat Europa, 
ut et patria nostra, inter malos eorumdem fructus ponatur, cum ad cultum 
exstinguendum multo potius, quam promovendum, illa valuerit (3). 


(1) Heeren l. c. 450. , à 
(2) Meyerus ad an. 1205. (3) Heeren 4504 


( 99) 


Nobis, de fructibus bellorum sacrorum in artes et doctrinas disputanti- 
bus, etiam esset loquendum de physica, chemicä, mathesi. Is his vero 
paucissimam expeditiones in Orientem vim exseruisse, vel ex gentium 
conditione, et de ea a nobis dictis y satis- effici potest. — Primo intuitu de 
medecinà haud idem diceremus. Quot enim in tanta peregrinatorum mi- 
litumque frequentià ægrotantes curari debuerunt omninoque curati sunt 
ab equitibus religiosis? Enimvero rem paulo accuratius observantibus 
patebit, practico quidem, non vero theoretico, hujus artis studio bella 
sacra multum profuisse. 

Seriore demum etate, ubi ad placidiorem rationem Europa esset com- 
posita, artes et doctrine, majori studio elaborate, perfectiores evaserunt, 
et in iis colendis, quemadmodum in libertate, mercatura et cultu, 
Belge ceteras gentes exemplo suo præcessérunt. 


Ita, qualitereumque tandem , exposuimus ex ipso malo bonum quoddam 
ortum esse, quod nisi interdum fieret, misera prorsus esset generis hu- 
mani conditio. Tot opes amissas, tot viros etiam optimos exstinctos, satis 
compensärunt libertas et mercatura renate. Ad immoderatum quidem 
fastigium advecta fuit Pontificum auctoritas; sed quicquid nimium est, 
secum futuri lapsüs semina gerit. 

Quod hic suscepimus opus, gravissimum est viribusque nostris superius. 
Quod si verumtamen Viri clarissimi, quorum est, juveniles animos ad 
doctrinam, adeoque ad virtutem, componere, eorumque conatus dijudi- 
care, a nobis disputata, e genuinisque fontibus hausta, omni laude non 
plane indigna censeant, nos laboris non pcenitebit, at contra incitabi- 
mur ad majora quaque deinde suscipienda et ad finem perducenda. 


( 100 ) 


ANNOTATIONES. 


I. 


Multas sæculis X, XI et præcedentibus apud Belgas opperimus regio- 
nes atque urbes, mercaturæ studio addictas, sed nondum ea hæc erat, 
que gentium felicitatis atque libertatis mater dici posset atque fautrix. 
Urbes tamen plurimum commercio, ante bella sacra, claras proponamus. 

Sæculo VII Frisii jam e Francià vina patebant (Nal. op Wagen. 
Wad. Gesch., I. 115.), et sub Francorum prime secundæque stirpis 
regibus in Flandrià item mercatura quzdam affuisse videtur (Nad. ibid.). 
Saeculo VIII Divestadum (emporium xart£oy#y dictum), Trajectum , 
Witlamum, Neomagum, mercatoribus affluxisse, probarunt docti ( Nad. 
ibid. Yan Wyn, huiszittend leven, I. 88. Meerman, Gesch. van 
Graaf Willem, I, 63.) Sæculo IX mercatores Frisios præpotentes. 
(Schmidt, Hist. des Allem., II. 419.) commercio suo Divestadum 
oppugnantes offendimus. (Wagen., vad. hist., II. 163. Luzac; 
Hollands rykdom. ) Vid. etiam de Frisiorum Neomagensiumque merca- 
turd, pannorum in primis texturà, Hullman, Staedtewesen des Mittel- 
alters, I. 221 - 223. Colonienses seculo X et initio XI cum urbibus 
Hollandieis, Dordraco maxime, per Tillum commercium exercebant. 
(Magnum Chr. Belg. ad a 1048. ap. Pistor., III. 114. Ottonis IT. 
Dipl. a° 975. ap. Gercken , cod. dipl. Brand. V. 65 1. L. ap. Hullmann 
I. c. 158). — Plus quam septentrionales urbes meridionales mercandi 
studio erant addicte. Plurima opificia ibi exercebantur; coriarii, ephip- 
piorumque opifices ibi, sed maxime Gandavi, degebant. ( Gramaye , 
Antverp. antiq., p. 35. ad a. 938.) In hac urbe, ut et Brugis, Slusis, 
Leodii, (cf. Wagen. 1. c. II. 175, 179, 178, 163. Luzac l. c. 96), 


í T ~ -i 
LS AE 


( 101 ) 


Antverpiæ, (Mireus, opp. dipl. I. 6. Diveus, res Brabant. editio 
Mirei 84), habità statis ratione, satis mercatura floruit. Tornacum iti- 
dem navibus frequentabatur , (agen. l. c. Luzac 1. c. 196), Lovanium 
lanificio potens Caroli M. etate refertur ( Diveus Z. c. 80). Sæculo X 
Balduinus junior, « auctà mercaturà Brugis, Cortraci, Toralti, Casleti- 
» que rerum venalium nundinas statosque mercatus indixit, eàque adhuc 
» tempestate Flandri inter se permutatione mercium plurimum usi sunt, 
» viceque rerum exercuere commercia, id quod ab omnibus fere Ger- 
» manis ac Sarmatis factitatum legimus." (JMeyerus, Ann. Flandrie 
ad a. 958.) 

Jam VIII ad finem ruente seculo, Offam Merciæ regem inter et Caro- 
lum M. foedus quoddam, mercaturæ florem spectans, fuit ictum (agen. 
I. 438). Hollandia et Zeelandia cum Anglia vinorum commercium facie- 
bant ( Hagen. l. c. 11.), et maxime Tilleni (Id. 143.) 


Sed rara de commercio foedera hae state fuerunt, et parvi momenti 
ipsa mercatura, nam nec illis ineundis favebat temporis ratio, nec secu- 
ritatem preestabat regimen feudale. 


I. 


Hic opere pretium videtur, nobilium, qui primá, que in Orientem 
movit, se expeditione illustrárunt, nomina, a Meyero annalium monu- 
mentis mandata , referre. Hos seilicet expresse dicit cum Gothofredo Bul- 
lionensi, et cum ejusdem fratribus Eustathio et Balduino, Hugonem Ve- 
romanduorum , Robertum Flandrie , Balduinum Montensem, Hugonem 
Fani Pauli Comites, hujusque filium Engerranum, Petrum Anacoritam, 
gente Ambianum, Fulconem Ghisnensem, Hugonem Falcoburgensem , 
Eustatlium Gernerium , Arnulphum Ardensem, Gelrieum Flandrensem , 
Rodulphum Alostensem, cubicülarium Comitis Flandrie cum fratribus 
Balduino et Gisleberto, Gerardum Kerciasensem , Guntranum Bruxel- 
lanum, Gethofr. Ascam, H. Ascam, Venerium Bononiensem, Hollando- 
rum ac Frisiorum nayarcham. — Quos arma simul suscepisse auctor 
suspicatur, hi sunt: Carolus, e stirpe regia Danorumi, Flandrie postea 
Comes, Ph. Vicecomes Hyprensium Roberti pater, Formoldus Prætor 


( 102 ) 


Hyprensis, Bald. Tornacensis, Ludolphus Tornacensis cum fratre Ingel- 
berto, Bald. Gandensis Vinnemari filius. Eumdem subinde lapidibus 
obrutum legimus in Nicææ obsidione. Pergit auctor referre nobiles 
cruce signatos, Sigebertum Gislebertum , Vinnemarum, fratres dicti 
Balduini Gandensis, Burchardum Cominiensem , Hellinum Variniacen- 
sem, Galterum Niveliacensem, Gerardum Insulanum , Galterum a Zo- 
tingheim, Engirranum Lilariensem, ‘Joannem Hareskerranum , Sigerum 
Zomergheim, Ansulphum Gandensem , Vinnemari filium , Hipponem Gan- 
davensem, Vinnemari generum , Josseranum Knesselarensem, Guilielmum 
Audomarensem cum Galtero et Hugone fratribus, Balduinum Baliolen- 
sem , Guilielmi Audomarensis generum , Gilbodum Fleternensem , Rodul- 
phum Lederselensem , Albertum Baliolanum, Galterum, advocatum Ber- 
gensem , Toleravium, castellanum Bergensem , Vagonem Atrebatem, Jo- 
hannem Atrebatium advocatum , Galterum Doacensem , Gothofredum 
Castellanum Casletensem , cum Rodulpho filio, Arnulphum Aldenarden- 
sem, Guilielmum Longum, Balduinum Lebetem, Rasonem Gaverum, 
Robertum Lisquensem , Guilielmum Moranum Hondescotanum, Themar- 
dum Brugburgensem , Francionem Herzelensem , Eustathium Tarvan- 
nensem, Eremboldum Castellanum Brugensem, Albonem Rodenburgen- 
sem, Adelardum Hatensem, Robertum advocatum Betuniensem , Stepha- 
‚num Bolariensem , Reingotum Molembecanum , Robertum pocillatorem 
Comitis, Cononem Eynensem, Guilielmum Mescinensem (Patriarcham 
postea Hierosolymitanum ), Guilielmum Viroviacensem, Salomonem Mal- 
deghemensem, Lantbertum Cronbilanum, Servatium Pratensem , Theo- 
doricum Dixmudanum, Danielem Teneremondanum, Hermannum 
Ariensem , Galterum Castellanum, Alardum Varnestunensem, Hugonem 
Ribacensem ‚cum aliis permultis. — (Meyerus, Ann. Flandrie ad a. 1096.) 
Horum plurimi jam ante cum Roberto Frisone sacram instituerant pere- 
grinationem, (Meyerus, ad a. 1085. Chr. van Flaend., p. 111.) 
Verum enimvero non tantum flos equitum et nobilium, sed et clerici 
sacræ militiæ se accinxerunt. « Ea namque tempestate, avaritia, ambitio, 
» aliaque vitia adeo apud Proceres ecclesie dominari coepere, ut jam 
» vix quisquam inveniretur, qui gladio spiritus, quod est de cer Dei, 


( 103 ) 


» impiis resisteret, illosque convertere posset, quapropter ad arma pro- 
» fana Urbanus confugiendum putavit." ( Meyerus l. c. fol. 32.) — 
Dicitur, quod forsan exaggeratum , ab auctore Robertus plus 12000 secum 
in Asiam ductitasse. Cf. id. ad a. 1097. Hujus sacræ militiæ primitias 
Antyerpie collegerat Gothofredus. Hareus, Ann. p. 203. 


ul. 


Cum Gothofredo cognato Arnoldus Aspremontis, primus Lyndenii 
nominis, terram sacram adiit; ibique fortem illum se exseruisse exinde 
patet, quod deinceps a Balduino, post Gothofredi fratris mortem Hiero- 
solymitano Rege, sammo honore sit habitus, absque eodem copiis qui- 
busdam prefectus contra Ægypti Califam missus dicatur. „Annales de 
la famille de Lynden, ad a. 1096, p..55. 

Multi inprimis e fortissimis Frisiis invicta Sarracenis intulerunt arma. 
Pree ceteris memorantur Tjepeo Fortemannus, Jarichus Lugdimanus , Epo 
Harmannus, Igo Galamæus, Flico Botnia, Eilco et Sicco Liancama, Ubbo 
Harmavia. — Ubbo et Igo strenue cum Sarracenis dimicantes sunt vul- 
nerati. Ille, Antiochià captä, illic cum. Boémundo remansit. Hic apud 
Cæsaream denuo vulneratus apud Ubbonem Antiochiæ periit, cæteri ad 
suos rediere. 

Balduino Rege creato, Hommo Homminga, Godefridus Roorda, Sixtus 
Camminga, Ziallingus Oekinga advenerunt, atque ubi per quinquennium 
Regi auxilio fuerant, gloriä ornati unà cum Botniä et Liancamä, in Fri- 
siam redierunt. Emmius, rer. Frisic., p. 99. Ann. de la famille de 
Lynden, p. 56. 

Deinceps redierunt in Palestinam Eilco Liancama cum Botnia, Epone 
Liancama, Eilconis nepote, Watzone Heremana, Godefrido Roorda. 
Hic verumtamen ægrotans cum Venetiis mansit; reliqui post difficillimam 
navigationem Joppen venerunt, ubi ipso adventus die Eilco exspirat, et 
honorifice Hierosolyme tumulatur. Botnia et Eilco ob amissi Socii dolo- 
rem paulo post domum repetunt. — Plures insuper nobiles Frisios militia: 
regie fuisse adscriptos, eorumque alios a Turcis interfectos, alios captos 
magnoque dein pretio redemtos dicunt nonnulli auctores. Emmius 4. c. 


( 104 ) 


p. 99 - 102. A» etiam 1006, Wilcho Jansma, Frisie Amanuensis et 
Historiographus. „Ann. de la famille de Lynden, ad a. 1106. 


IV: 


E Zeelandicis nobilibus, qui crucis signum ad primam expeditionem 
amplexati sunt, notatum invenimus unum e familia Borsselensi, in Hol- 
landia, Theodericum, Brederodensis Toparchæ filium, atque Johannem 
Arkelensem. agen., II. p. 201. Reigersb. Chr. van Zeeland, p. 65. 


y. 


Butkensii haud spernandam sectantes auctoritatem , S. I. 144, hic 
animadvertimus, Gothofredum, Brab. Ducem, filium suum Hinricum 
a. 1183 in Syriam cum multis suorum misisse, qua in opinione nos 
confirmat Haræus ad a. 1183, licet Meyerus ad a. 1185 afirmat, ipsum 
Gothofredum ex Asià reducem, sed et Haræus et Butkens in eo conve- 
niunt, quod quidem animo volverit expeditionem , sed simul docent, eum 
propter incidentem morbum illa abstinuisse atque sui loco filium misisse. 


VI. 


Fredericum Barbarossam multi e nostris secuti sunt, ut: « Raoul de 
» Seringen, Evesque de Liége, Philippe Comte de Flandres, Walleran, 
» fils du Duc de Limbourg et ses fréres, Otton Comte de Gueldres, Florent 
» Comte de Hollande, Gérard Comte de Los, Godefroy, sire de Heyns- 
» bergen, et quantité d'autres, qui tous passérent à la restauration de 
» la terre sainte, comme aussi firent Jacques, sire d'Avesnes, Hugues, 
» sire de Florines, Hellin, sire de Wavrin et son frére, Rogier, évesque 
» de Cambray, Robert, advoué d'Arras et d'autres avec grande noblesse 
» de nostre Belge." Butkens, I. p. 146. 


VII. 


Minimi momenti hanc expeditionem | unà susceperunt e nostratibus 
Henricus, Brabantie Dux, et Valeranus, Ducis Limpurgensis filius, qui 
virtutis sue, quamvis rare ad id tunc darentur opportunitates, specimina 
prodidit. Butkens, I. p. 155. 


accidit scel cmm -. m 


as R 


1 


( 105 ) 


VIII. 


Eorum, qui nobilissimam Constantinopolitanam expeditionem cum Bal- 
duino Flandro susceperunt, ab auctoribus servata nomina. Primum nomi- 
nanda Maria ipsius Comitis uxor, Willelmus ejus patruus , Godefridus, 
Henricus, ejusdem fratres, Henricus Dux Lovaniensis sive Brabantiz , 
Willelmus Bethuniæ advocatus cum fratribus Conone et Bartholomæo, 
Jobannis Nigellanus Castellanus Brugensis, Rainerus de Trith, Egidius de 
Trazegnies Flandrie Constabularius, Rasso Gaverus cum fratre Rogerio, 
Henricus Nigellanus, Nicolaus de Barbencon, Jacobus Avenniensis, Mat- 
theus de Wallincourt, Balduinus de Beauvoir, Guido de Hosdeing , 
Theodericus de Loz, Thiedricus de Dietz, Balduinus de Albigny , Alexander 
de Stenkerque, Egidius de Braina, Petrus de Duaco, Willelmus Castel- 
lanus S. Audomari, Balduinus de Praet, Robertus Seneschalcus, Ber- 
nardus de Rosbais, Bondelinus de Mourkerke, Michaelis de Lembeque, 
Gerardus de Maneicort, Renerus de Montibus, Balduinus de Lobes, 
Balduinus de Vallencenis, Hugo de Ham, Jacobus de Bondues, Theo- 
dericus de Tenremonda, Hugo de Ollehain, Rotgerus de Cortriaco, Bal- 
duinus de Commines, Rogerus de Moschre, Willelmus Lickevelde ve- 
nator, Simon de Warnewick, Sigerus Gandensis, Joannis de Lens, 
Michaelis de Harnes, Ivo de le Zoete, Hellinus de Wavrin, Egidius 
Bertout Camerarius, Gilo de Acrimonte, Gerardus de Jace, Alardus de 
Cimaio, Gualterus de Ligne, Gilo de Barbencon, Gualterus de Lens, 
Walterus de Fonstanis, Nicolaus de Haresdonck, Otto de Arbre, Hogo 
Busere, Bouduinus de Verolta, Genikinus de Sotenghem, Petrus -de 
Husbeque, Hackinus de Coleham, Gerardus de Rignescurte, Petrus de 
Maisnil, Gerardus de S. Auberto, Wilhelmus de Hot, Gerardus de 
Dedenburgh, Caldaro officialis, Willelmus de Marck, Gislenus Castella- 
nus de Bellomonte, Mulfi de Struem, Hugo, dictus Capriolus de Quer- 
ceto, Alexander de Pucques, Odardus de Gistellus, Huardus de le 
Voestine, Arnoldus de Steenhuise, Odo de Hamaide, Alardus de Villa, 
Isembardus de Berlemonte , Philippe d'Axelles ; Levinus Axellanus, 
Sifridus de Montigny, Aufridus de Gomegnies, Baldricus de Roisgin , 

14 


( 106 ) 


 Renaldus de Fresne, Ulricus de Masteng, Willelmus de Gomegnies , 
Hubertus de Brefueil, Drogo de Beaurain, Eustachius de Sars, Petrus 
de Louvegnies, Bernardus de Soubrenghien, Hugo de Maldeghem, Gual- 
terus de Boussiers, Isaacus de Hombe et Gualterus pater, Egidius de 
Landas, Hulco de Stulant, Franco de Colemy, Radulfus de Boulers , 
Sigerus d'Escarmeng, Willelmus del Cil, Segardus de Wargny, Egidius 
de Pamele, Alelmus de Starcle, Colardus de Campinghem , . Manasses 
de Billemont, Eustachius de Lis, Lambertus de Morselede, Drogo de 
Vormeselle, Hermerus de Somerghem, Godefridus de Cuinghien , Simon 
de Bornhem, Willelmus de Vendougies, Irainus de Treslong, Boidinus 
de Rungies, Sigerus de Hellebeke, Conrardus de Schaepsbergh, Joannis 
de Trallis, Joannis de Calster, Paganus de Ruever, Martinus d’Aime- 
ries, Balduinus de Hove, Waterus de Maulde, Wido de Saventhem, 
Sigerus de Heetvelde, Leardicus de Pylisers, Renizo de Maele, Gerardus 
de Vier, Joannis de Masgreils, Stephanus de Bocxstel, Walterus de 
Maerschem, Arnulphus de Ophem, Hugo de Molbais, Henricus de 
Paskendael, Hackerus de Rideworde, Christianus de Guistelles, Helvinus 
et Walterus de Betencort, Joannis Cretons, Joannis de Marcoing, Wal- 
randus de Haussi, Almanus de Bavay, Fulco de Wormines, Annekinus 
de Braekel, Balduinus et Elbrandus de Ellignies, Willelmus de Main, 


Walterus et Robertus de Bambeque, Walterus le Charon, Soto de Bon- - 


gardes, Colardes de Warendonc, Sigerus de Roeden, Timerius de Ro- 
gemeis, Hugo Eschaliers, Robertus del Kaisnoy , Lisbertus d’Entrenghem , 
Hugo et Gerardus d'Erpe, Joannis de Raempart, Dirkinus et Robertus 
de Rupelle, Balduinus de Haresquerque junior, Ansellus de Rolenghem, 
Carolus de Vereli, Otto de Vieslis, Hugo de Belines, Robertus de 
Anseng, Walterus de Pons, Vuinnoeus Hondescotanus, Theodoricus 
Dixmudanus, Jodocus ab Materis, Joannis Oudenhovius, Joannis Daiere 
cum Ferrico frate, Willelmus II de Lynden et Didericus de Bredenrode. 
De quibus vide Dipl. Balduini Flandrie et Hannoniæ Comitis anni 1201. 
ap. JMireum , Opp. Dippl. II. 72. Meyerus, Annales Flandrie ad a. 
1203. Annales de la famille de Lynden, p. 71. 


NUN CRINE AUR HE SA MINE EC ee an = 


( 107 ) 
IX. 


Quitavié animus nobis non est, explorandi omnia, que Johannite in 
Belgio habuerint bona, illa tamen, que nobis apud varios scriptores obvia 
cujusdam momenti visa sunt, hic referre lubet, quod omni utilitate 
fortassis non erit vacuum. Inter varia, quæ in provinciis nostris illi, 
hospitalariorum etiam nomine dicti, equites habuerunt predia, hec in 
diplomatibus a Mirco relatis expressa invenimus. ; 

Ægidius Comes Durachiensis iis Jodoniensem Sanctique Medardi eccle- 
sias cum plurimis aliis bonis nonnullarumque terrarum decimas dedit 
. Dipl. t. II. 1178, 1181. A° 1174. Arnulphus de Molembesu terram 
suam et multis possessiones iisdem largitus est Dipl. II. 1180. Ab Eve- 
rardo de Ruez, viro nobili, accepit ecclesiam de Drongelberghe et quas- 
dam decimas anno 1178. Dipl. II. 1183. Preter predium, quod circa 
Nivellam situm fuisse videtur, alia quoque, eo circiter loco, bona ha- 
buisse patet e Dipl. III. 71. A» 1202, jam legimus Domum Joannis 
Hierosolymitani Noviomagi fuisse constitutam. Pontanus, Hist. Gelr. 121. 
Henrici Ultrajectini Episcopi etiam exstat diploma apud Mireum lll. 
598., recensentis ordinis bona, unde patet, Trajecti ad Rhenum equites 
Commendariam S. Catharinæ habuisse. In Hollandia etiam preter alia bona 
Commendariam Haarlemensem, in Zeelandia Middelburgensem, habuere. 
(Matthæus ; Anal. X. 471.) In Frisia Sneei eos quedam possedisse le- 
gimus in Charterb. van Vriesland, I. 299. 

Waltherus subinde Tornacensium Episcopus (a. 1224), Johannis Bra- 
bantiæ Dux (a. 1298 et 1310) ordinem ipsiusque bona, in provincià sua 
sita, in patrocinium accepit. Mireus, III. 85, 148, 156. 

Maxima pars bonorum, que templariorum fuerant, his propter verum 
fictumve crimen condemnatis, in Melitenses, sive Johannitas, subinde 
sunt translata (Moreri, dict. historig. voce Templiers), in quibus, 
Commendaria de Slype juxta Brugas (Mireus l. c. II. 1316), Com- 
mendaria de Bracele in Campanià (II. 1332), ecclesia S. Medardi cum 
aliis quibusdam (II. 1181), Commendaria de Chanteraine et Vaillenpont 
(III. 171). 


( 108 ) 


Hujus ordinis Prefecti summo suo magistro quotannis pro sacræ 
terre defensione certam pecuniæ summam miserunt. Variis illis et multis 
Hollandicis, Zeelandicis Præfectis provincialibus Ultrajectinus præerat 
Præfectus. Cons. Matth., de equestri ordine Melitensi X. 

Sed deinceps, ubi a. 1620 Magnus Magister. obierat nec sin ipsi 
successerat, magnarum impensarum in bello factarum pretextu, ab or- 
dinibus seu Comitiis Ultrajectinis equitum bona sunt publicata, quod 
exemplum relique secutæ videntur provincie. Matth. l. c. X. 474 seqq. 
Omnem lapidem deinceps movit ordo, quo in bonorum illorum posses- 
sionem restitueretur. Post multum tandem adhibiti laboris Arnhemensem 
et Neomagensem Commendarias receperunt. (Wag. l. c. XII. 28.) 


X. 


Templariorum itidem ac hospitalariorum plurimum inereverunt nus 
merus atque divitie, adeo ut ubivis horum bona essent invenienda. In 
nullis non Europe regionibus domos constituerant, a Christianis multis 
variisque donis ornatas. (// agen. 1. c. III. 191.) 

. ` Plurima prædiorum his equitibus coneessorum recenset Mireus. Ita 

loquitur t. III. p. 51. de bonis prope Nivellam aliisque, que Godefridus 
et Henricus I. Brabantie Duces a. 1181 et 1200 in suum patrocinium 
susceperunt, vectigaliumque immunitate donarunt. Jam pridem a. 1142 
iisdem equitibus eleemosunam concessit Godefridus I. Brabantie Dux. 
( Dipl. IT. 1164.) Plurimæ eorumdem possessionum in Ducatu Brabantiæ 
et Arschotii Comitatu recensentur in Diplomate Lucii III. Pontificis, con- 
firmantis a. 1184 omnes donationes Godefridi I., Henrici I. et Gode- 
fridi II. Brabantie Ducum, in favorem equitum Templariorum factas. 
Ap. Mireum (11.1189. Vid. etiam II. 1209, 1823, ubi alia illorum predia 
occurrunt. ) 

Non possumus tandem, quin hic donationem istis equitum ordinibus 
factarum causam referam: tantä nimirum pietate equites omnesque in 
Asiam -peregrinantes variis curis prosecuti sunt, iisque tanta repetitaque 
officia praestiterunt, ut facile Principes ditioresque viri dona illis tamquam 
remunerationes largirentur; sed exemplo proponamus Godefridum Brab. 


Be. 
techn an ze "mo — etu 


RE 


ce es 


( 109 ) 


Ducem a. 1188 Templariis 15 mansos præter alia quædam, « pro bene- 
» ficiis, que a Magistro S. Templi Salomonis in itinere S. Sepulchri in 
» Jerusalem large ac benigne susceperat", nam in civitate Beneventi in 
domum horum fratrum fuerat receptus ( Mirœus , 11.1191). Forte ob 
eamdem similemve causam iis varia altaria decimasque in Flandria con- 
cessit a. 1171 Philippus Elsatiæ. (Mir. LI. 1316.) 


XI. 


Rebus in Palestina strenue gestis, inde, magistro Hermanno de Salza, 
in Borussiam transierunt equites Teutonici, qui et propter eorum in 
bellis sacris merita, et propter fortiter in ipsa Borussià navatam operam, 
in variis regionibus multis bonis fuerant ditati, adeo ut brevi opibus 
suis et potentià ubique creverint. 

Summus ordini Magister praeerat, cui 12 parebant Ballivie, vulgo 
Landt-Commanderyen. Ex his Ballivüs per patriam nostram he maxime 
se extendebant, Juncetana sive .4lde-Biessensis (Mir. II. 988) et 
Ultrajectina, tum etiam partim Confluentina. — Ballivia Juncetana 
sub se 12 Prefecturas, vulgo Commanderyen, continet 1° Jonge Bies- 
sen, Trajecti ad Mosam. 2» Gemertane, prope Sylvam Ducis. 3» Rebsdorf 
in Ducatu Julianensi. 4° Bernesheim, prope Trudonopolin. 5° Biessen, 
Colonie Agrippine. 6° Reckevoordt, prope Diestemium in Brabantia. 
7° Grutvode, in. Campinià Leodiensi.. 8° Fura S. Petri, in Ducatu Lim- 
purgensi. 9° S. Ægidü, Aquisgrani. 109 Ordinge sive Ordenge, prope 
Trudonopolin. 11° Ramesdorp, haud procul a Bonna in Electoratu Co- 
loniensi. 12° S; Andres, quæ est parochia Leodii. Harum Præfectura- 
rum pleræque ergo in Belgio. 
 Ballivia Ultrajectina olim habuit 12 Præfecturas, videlicet Middel- 
burgensem , Leidensem, Dierensem, Otmarsensem , Catwicensem, Maes- 
landiensem, Doesburgensem, Rhenensem, Schoonhoviensem , Schalunen- 
sem, Burensem et Nessensem in Frisia. Primus Trajecti Praefectus sive 
Commendator fuit Antonius van Lederzate van Prinshagen a. 1230. 
(vid. Chr. Equit. Teut. ap. Matthaeum, Anal. X.). — Sulderus de 
Dingede et Ruigenberg equites in Damiate obsidione probatä pietate et 


(110) 

virtute perculsus, iis bona sua circa Trajectum munere dedit, cujus 
donationis diploma refert Matth. l. c. X. 77 in nota. A Wilhelmo T 
Florentio IV. et Wilhelmo II. multa in eos beneficia cumulata sin 
(FV. Mieris, charterb. van Holland, I. 210, 217. Meerman l.c. 
I. 132. II. 105, 261. IV. Tegenwoordige staat der Nederl. XI. 381 seqq.) 

Balliviæ Confluentinæ suberat domus Pitsemburgica (de hac vid. Mi- 
reus , I. 739. 11. 1010), Mechliniz constituta , ut et domus Luxemburgensis. 

Verum enimvero rebus prospere atque ex voto succedentibus elati, 
insolentius se gerere, sociorum de vicinorum terras appetere, subditos 


intolerabili dominatu premere tributisque vexare cceperunt, quo factum. 


est, ut utrorumque, sociorum nempe subditorumque, odium et infestas 
manus in semet converterent, atque a Polonis in primis in proelio apud 
Dannebergam a. 1400 commisso pessime haberentur. Ad tenuiorem etiam 
conditionem subinde delapsus est ordo, quem denique tamen tamquam 


e naufragio collegit Walterus a Crombergh summus Magister, et restituit - 


deinceps Carolus V. Imperator. — Hee potissimum debemus Foppensio, 
qui in secundä, quam edidit, Miræi Operum Diplomaticorum editione, 


ad nonnulla diplomata.egregias addidit notas. Ita nos retulimus eam fere, . 


quam adjecerat diplomati Hugonis Episc. Leod. t. II. p. 988. Opp. Mirai. 
§ XI. 


Sepius de urbium Orientalium magnificentia, quippe que summam 


vim in gentium Europxarum, igitur etiam nostratum , mercaturam , 


mores et artes exseruerit, locuti sumus; jam ergo utilissimum judica- 
vimus, Pabstii (van Pabst, Verh. over den invloed der kruisvaarten op 
den iben van de burgermaatschappye in ons Vaderland. Aanteeke- 
ning V) exemplum secuti, Ptolemaidis descriptionem e Chr. Equit. 
‘Teutonic. desumtam hie exhibere: 

« Dese stadt (Akers sive Ptolemais) was bemuert al om mit koste- 
» licken gebouwen; staende den enen thoorn tot den anderen, ende 
» tusschen twee toornen een poort. Ende die mueren van der stadt 
» waren so dik, datmen dair enen waghen op weynden mocht. Ende 
» leghet mitter eenre syde op dat Meyr, gelyck Colen op den Rhyn doet. 


eM IS 


> ana - 


nn eenn 


— Sn 


Dh u re 


» 


CAM) 


Ende op die andere syde was sy noch vaster, ende verciert mit ge- 


„timmer. Voirt meer hadde die stadt binnen veel schoenre brede stra- 


ten, al te schoon ende reyn, ende waren die meeste deel boven 
gedeckt mit gewant ofte laken voor de sonne na dat ygelick vermocht, 
ende in allen eynden van den straten stont enen groten toorn mit 
yseren poorten. Ende alle die huysen waren meest al gelyck hooch, 
ende boven slecht, als doe die manier dair was. Ende dair waren op 
grasshoven , roosen-gaerden van welriekende kruyden, ofte schoen 
pavilloenen al te costelick ende ryckelick ghemaeckt, opgeslagen, ende 
twater costelick dair op geleyt mit conduyten, myt menigerhande 
listen. Ende die huysen waren gemaeckt van gehouwen steen, ende 
binnen van metzelrye, ende schoen glaesvenster, al getimmert van 
liesten, bet dan ymant versieren can ofte bedencken na hoere manieren. 
« Te midwegen in der stad woonden die wercklieden , of dat ambochts- 
volk, elck van een ambacht in een straet, ende die cooplieden elck in 
hare straeten. Dese vercierden haere huysen mit haere cousten ende 
coopmanschappen, wie malck dat suyverlixte conde, ende hoe coste- 
licken sich dat hadde, des en soldemen niet wael gelooven, gelyck 
men dat beschreven vint. 


'« Voert so woonden binnen in die stadt die Vorsten ende Heeren, al 


» 


op schoone borgen ende palleysen seer vaste, want daer woonden alle 
die Vorsten, Hertogen, Graven, Baronnen, Ridders, rycke borgeren, 
die de heydenen haer lant ende goet afgewonnen hadden. Ende woen- 
den daer mede dese navolgende. 

« Die Patriarch van Jerusalem, die Coninck van Jerusalem, Coninck 
Lodewycks broeder van Vranckryk , die Prince van Galileen, die 
Prince van -4ntiochien, den Hertogh van Caesarien, die Graeve 
van Jaffe, die Grave van Tripoli, die edele Heere van Sur, die 
Heere van Tiberien, die Heere van Sagette, die Heere van Ublyn, 
die Heer van Baruth, die Heer van Peysauwe. Die Vorst van aus 
was daer comen woonen uyt Indien, om des wonders wil, dat daer 
was. Ende dese Vorst was van Meschiers geslacht, die onsen Heere 
Godt offerden. Ende al dese Fursten, Princen ende Heeren reden 


» 
» 


» 
» 
» 
» 


(112) 


op schoone rossen , overdeckt mit syden ende gulden laken, gecleet, 
ende mit horen soldenaren , hoe malck dat suverlicste ende costelicste 
konde, die aen voor den anderen, ende alle conincklicker wise. Ende 
alle die dinghen die totter Ridderschap hoirden yan hoveren, van 
torneren, van steken, van jaghen, van vlieghen, van beyten, dat 
hantierden sy alle daghe. ii 
« Tot deser stadt quamen veel Fursten en Heeren uyt alle landen, 
om den staet te sien ende te leeren, ende verteerden dair hoer goet. 
Yder hat syn paleys ende borch mit sonderlinge vryheyt daer inne 
besloten. 

« Voort so woonden noch te Akers al te rycke coopluyden uyt alle 
landen, ende men hoirde dair alle tongen van der werelt. Ende daer 
quamen alle daghe Vorsten, Heeren, Ridderen, Pelgrims ende Coop- 
luden, van alle der wereldt om coopmanschap. Ende dat wonder in 
der werelt was van luden, beesten, dieren, ende van allen consten, 
quamen dair. 

« Ooc woenden daer rycke borgers, die sich naer alre wyse costelicker 
hielden dan die Romers. Oick woonden dair die edel Lomberden , 
borgeren van Pisa ende Genua, die haer costelyck hielden, die een 
voir den anderen, ende die waren machtiger in der stadt, dan alle 
die Heeren hier voor beschreven." (apud Matthœum, Analecta, X. 


179 - 183.) 


TANTUM. 


Prolegomena, ii 0.0 wee, uw eid 47, . Pag. 1 
Car. I. Ad Quæstionis partem primam. 


Pars I. De Belgarum conditione ante bella sacra. . 
Böck: E Canditio politica. . 2. . . ‘. . . . 3 
DOLE ME Melde: 173 EEE TU ve Nc. 9 
Sect, IIK Artes, doetrine.: .: . 1. . . . . 10 
Pars II. De parte, quam Belgæ in bellis sacris habuerunt. 13 
Sect. I. Ab a. 1096 — 1146. . . . . . . . 15 
Sect. IL Ab a. 1146 — 1187. . . . . . . . 20 
Seat. TH. Alta. 41877 AMO, ar à oe oe a 23 
Sect, IV. Aba. 1246 — 1991. . : , 2a... 35 
Car. II. Ad Quæstionis partem secundam. . . . . . . . 39 


Sect. I. De fructibus, quos e bellis sacris cepit 
Belgarum conditio politica. 
$ 1. Vis bellorum sacrorum in Belgarum Comi- 
tum atque Ducum potestatem. . . . . 40 
$ 2. Vis bellorum sacrorum in nobiles. 53 
$ 3. Vis bellorum sacrorum in urbes earumque 
o. FEQ ON EOD en GE 63 
$ 4. Vis bellorum saerorum in rusticos. . . 7 
§ 5. Vis bellorum sacrorum in Clerum. . . 7 


( 114 ) 
Sect. II. De fructibus, quos e bellis sacris Belgarum 
mercatura et industria ceperunt. 
$ 1. Vis bellorum sacrorum in Belgarum mer- 
caturam „AU, AL 2, . 
$ 2. Vis bellorum sacrorum in industriam. 
Sect. III. Vis bellorum sacrorum in Belgarum mo- 
res, artes et doctrinas. 
$ 1. Vis bellorum sacrorum in mores. i. 
$ 2. Visbellorum sacrorum in artes et doctrinas. 


Annotationes: lad alaa ouoifihuon. triooli (T Iona 


88 


BERNARDI TEN BRINK, 
PHIL. THEOR., LIT. HUM. ET JUR. UTRIUSQUE CANDIDATI 


IN 


ACADEMIA GRONINGANA, 


RESPONSIO 


AD 


QUJESTIONEM AB ORDINE PHILOSOPHIJE THEORETICJE ET 
LITERARUM HUMANIORUM IN ACADEMIA GANDAVENSI 


ANNO .MDCCCXXV PROPOSITAM : 


» Quaeritur Commentatio de Lucio Axxxo Seneca ejusque in philoso- 
» phiam meritis, premittatur brevior conspectus fatorum philoso- 
» phiæ apud Romanos inde a Cicerone. Argumentum tractetur 
» secundum rationem, quam secutus est Raphaél Kuehner in 
» Commentatione inscriptá : M. T. Ciceronis in philosophiam ejusque 
» partes merita. Hamburgi, 1825." 


QUE PREMIUM REPORTAVIT DIE II. OCTOBRIS 
M. DCCC. XXVI. 


= Symbolum. 

» Modeste tamen et circumspecto judicio de tantis 

» viris pronunciandum est, ne, quod plerisque accidit, 
» damnent, que non intelligant." 


COMMENTATIONIS 
LUCIO ANNÆO SENECA 
EJUSQUE 


IN PHILOSOPHIAM MERITIS 


EXORDIUM. 


I. Quae solent res juvenem in scribendo parum versatum suaeque 
imbecillitatis sibi conscium a difficili materia tractanda. deterrere , 
eas in hac et mihi affuisse, et vero perspectas fuisse haud dissi- 
‘milo. Verum, ceteris missis, duo imprimis erant, quae in hujus 
argumenti tractatione scribentem me perquam impedirent >» immo, ut 
ab incoepto opere desisterem , non leviter interdum adhortarentur : 
scilicet exemplum, ad imitandum propositum, temporisque , quod 
mihi ad scribendum restabat, brevitas. Licet enim Kuehneri de Ci- 
ceronis philosophia Commentatio meritissimo jure juvenibus , philoso- 
phiae ac literarum studiosis, fuerit proposita, in quam attento. in- 
tuentes animo talem , vel non prorsus dissimilem , de Seneca disputatio- 
nem effingerent ; ea tamen est illius libelli praestantia , ut non juvenile, 
sed virile paene opus. esse videatur: quare illam scriptionem non 
aequare. non tantum, sed né e longinquo quidem ad ejus praestan- 
tiam accedere me posse sperabam. Quum. vero haec difficultas com- 


€ 4 y DITEM TESI SO Ton ENVER EERSTE TEE 


munis mihi esse videri possit cum ceteris P si ge forte ad hanc quaes- 
tionem sint responsuri 5 atibrüm "hóc CR UM) 19 "ut animum ad hoc 
advertatis, vos obsecro, Firi Clarissimi ! temporis certe vix tantum 
a reliquis mihi studiis superfuisse , ut de philosophia Senecae locum 
tantum ,' tol virorum doctorum opinionibus mirum - Sere; im modum 
exagitatum, non dicam absolvere, sed ne leviter quidem adumbrare 
possem. Quamobrem melius facturum me fuisse quis existimaverit , 
si, quum haec iia essent, materiam hanc aliis 5 phus otii forsitan 
habentibus , tractandam reliquissem : sed me eum non esse sentiebam » 
qui, simulac impedimentum quoddam » etiamsi solito majus gravius- 
que, oborereiur, statim et facile ‘a conatu desisterem 3 praeterea , 
(confitebor enim) ita me ceperat argumenti novi ac nondum tentati 
suavitas , studiisque in hoc collocatis eo jam mihi progressus esse. 
videbar » ui, nisi ultimus praestituti temporis terminus me cogeret , 
cedere. nollem. — Quibus praemonitis , indulgentiam. vestram efflagi- 
lare necesse non habeo, judicii vestri aequitate unice fretus. Quodsi 
non ingenium , at saltem. industriam , in conseribenda ‚hac commen- 
tatione, quantum pro temporis mihi. licuit brevitate, non, inutiliter 


adhibitam, vobis probavero, praeclare mecum. actum esse existimabo. 


II, Constitutio totius questionis. 


Licet de ratione quam sum sequuturus, satis constare poterit 
videri; quippe que eadem fere erit, quam iniit Kuehnerus in dau- 
data illa commentatione ; nonnulla tamen hic dabo, ut qua mente 
haec scripserim, et quemadmodum ordinem , in exemplo nostro con- 
stitutum , sereárim atque in usum meum converterim , pateat. 

Primum itaque , uti in judicio de Cicerone ferendo, et vero etiam 
in dijudicandis iis, quae a doctissimis viris de hoc philosopho ejus- 


(5) 

que scriptis sunt disputata, Kuehneri. animo obversabantur verba illa 
- Quinctiliani , quibus scriptiunculam meam inscripsi atque insignivi ; 
vita, ut eadem sententia mihi semper ob | oculos. versetur, diligenter 
curábo.: quare neque nimia Senecae admiratione ita me abripi patiar, 
ut; in quibus minus probandus. sits, praetervideam ,. majeremwe ei 
laudem tribuam , quam quidem ipsi-competere videatur; neque, rebus 
non intellectis , omissoque judicio circumspecto, damnabo , quae lau- 
-dem revera | merentur; hoc denique agere, conabor omnino , ut viri 
nobilissimi merita. in. philosophiam apud.„Romanos aeque. ac. juste 
praedicem. Eoque magis hoc monendum duxi, quo longius a se di- 
versas ac disjunctas videbam. eruditissimorum hominum. de hoc phi- 
osopho sententias. - Etenim: recentioribus. imprimis temporibus. in Se- 
necae philosophia atque oratione: dijudicandis. plures et docti et 
magni. viri, inde ab Erasmo. et Lipsio, ‚ad‘ Diderotum usque et 
JMeinersium, immo post eos etiam, ita a se invicem. toto quasi coelo 
discesserunt , ut illum vel omnino. improbare , vel. summis. efferre 
laudibus , necesse. paene videri possit, Quomodocunque vero res ista 
sese habeat, in tanta certe opinionum discrepantia. difficilius et fuit 
olim , et est etiamnunc , mediam hic inire viam; quam tamen » si modo 
salvá modestia, neque virium tenuitate obstante fieri possit , sequi 
apud animum decrevi. 

Deinde, quam sibi constituit quaestionis suae pertractandae ratio- 
nem Kuehnerus, ab hac neque ego discedam, videlicet. quoad ejus 
pro argumenti diversitate possit fieri: breviter igitur, quo pacto hic 
res meas acturus sim, indicabo. — Primum quidem exponendum erit, 
qualis apud Romanos inde a Cicerone ad Senecae usque tempora phi- 
losophiae fuerit conditio: ipsa autem invitante quaestione , statum 


philosophiae in genere et sectarum singularum summatim tantum per- 


(6) 
curram, ut praesertim, quantum ad viros illos egregios, "Ciceronem 
et Senecam, aestimandos , discrimen a judicio nostro sit adhibendum , 
clarius perspici possit. Quod itidem non negligemus , quando ad 
ipsum Senecam transgressi , primum ejus vitam , quatenus ad hujus 
quaestionis propositum spectat, complexuri sumus , ejusque dein 
philosophandi rationem universe illustraturi; quibus, praeeunte 
Kuehnero , postremo loco fontium, ex quibus hauserit Seneca, bre- 
vem quoque addemus disquisitionem. Neque in sequentibus disputa- 
tionis partibus propositum relinquemus ordinem; quo igitur philoso- 
phi nostri sententiam de dialectica, physica et ethica sumus tradituri. 
Quamvis enim dialecticam philosophiae partem ultimo tractandam 
esse loco ipse indicaverit Seneca , (1) moralem primo, physicam altero; 
in hac tamen re eum non sequutus sum, tum, quia huic divisioni 
atque ordini non multum ipse tribuisse videtur (2), tum vero, quod, 
retento ordine vulgari, multo opportunius omnes Senecae de singulis 
quaestionibus opiniones percurrere me posse putabam. Toti denique 
disputationi finem quoque imponet brevis enumeratio singulorum 
Senecae de philosophia apud Romanos meritorum, ex iis , quae in 
superioribus disputaverimus , confecta atque uno velut oculorum ob- 


tutu conspicienda.  , 


‚Cı) Ep. 89..§ 12, ex. edit. Ruhkopfü. 
(2) Ibid. argum. $ 57. 


(7) 


PARS PRIMA. 


DE STATU PHILOSOPHIE APUD ROMANOS INDE A CICERONE 
USQUE AD SENECAM. 


I. Quamvis ex iis apud Romanos philosophis, quorum scripta nobis 
servata sunt, Ciceroni tum state, tum auctoritate, proximus sit Seneca, 
status tamen reipublice, literarumque excolendarum ratio, utriusque 
state, tam diversa fuerunt, ut in mutationes, quas philosophis in hac 
gente studium identidem habuerit, earumque caussas inquirere, opere 
pretium non possit non videri. 


CAPUT. PRIMUM. 


DE PHILOSOPHIE EA ZTATE STUDIO UNIVERSE, ET SUB AUGUSTO, 


IT. Cicerone extincto id accidit, quod jam, quum adhuc in vivis erat, 
eventurum esse preedixerat ipse (1), ut nimirum eloquentia, quäcum 
philosophia arctissimo conjuncta esse vinculo videbatur Romanis, saltem 
iis, qui häc, tamquam instrumento ad alia negotia, utebantur (2);.ut 
igitur eloquentia paulatim defloresceret, postea ad nihilum fere ven- 
tura (3). Neque multo mitiorem de ipsius philosophie post Ciceronem 
studio sententiam tulerunt eruditorum nonnulli (4). Quod sane non 
mirandum, si nobiscum reputamus, magna illa cessisse ingenia eorum , 


(1) Tusc. Q. II. 2. Brut. 6. De Offic, IE. 19. 

(2) Cici, de Orat. I. 6. Auctor Dial. de Causs. corr. eloq. c. 30. CH. -Tiedem, Geist d. 
spek. Ph., t. II. p. 4o sq. Wieland Horazens Br. cet., t. I. p. 45, et Kuehner l.l. p 27. 

(3) Cf. Bergman, in Comm. Liter. in Ann. Acad. Lugd.-Bat. anni 1817 , p. 46 sq. 

(4) Tiedem, p. 78. Buhle, Lehrb. d. Phil, t, IV. p. 45 sq. Wieland, p. 45 sq. 


(8) 
qui in bellis €— tum rerum cognitione ac philosophiæ professione , 
tum factis rebusque gestis excelluerant. Quamobrem modus non excedi 
videtur, statuendo, tempus tum dessiise illud, quo suam ac propriam 
apud se habere philosophiam , eamque sincera prosequi admiratione, ve- 
rissime dici poterant Romani (1). 

Licet enim a rhetoribus philosophisque Grecis adhuc discerent, literae: 
porro Grece non a solis tantum optimatibus colerentur , "tm 
in infimos etiam civium ordines spargerentur; quamvis preterea Athenis, 
Rhodi; Alexandrie, aliisque Syriæ et Asie Minoris urbibus artium libe- 
ralium scholæ exstitissent, in quibus, qui divitiis inter Romanos valebant, 
juventutem degerent, et doctis e Greecis viris familiariter utendis animum 
atque ingenium excolerent: morum tamen corruptela, quee tum ingrue- 
bat, reique publica libere mutatio in eam, qua omnia unius ‘manu ac: 
voluntate gubernabantur; quacum arcte conjuncta erat conversa de rebus. 
publicis cogitandi ratio; sed heec omnia in studiorum philosophicorum: 
naturam et propositum effectum pernoxium non potuerunt: non: habere. 
Philosophia otii caussa coli ccepit apud Romanos, ex quo tempore amor 
in patriam metui cesserat servili, ex quo ad honores et imperia non, 
uti olim, per eloquentiam aliasque virtutes civiles, sed per pecuniarum 
ur) ceterasque malas artes patebat aditus (2). 

III. Omnia vero ea, qua ad veram philosophiam negligendam, immo 
contemnendam , unà conjuncüsque quasi viribus incidére , sub Tiberio 
demum, et ss er um hunc.sequutis, majorem vim atque efficaciam 
nea Nam Augustus , quomodo ceteras artes ac disciplinas ,- ita 
Philosophiam, quoque promovere studuit; cui consilio, preter laudem et 
graliam, qua erant apud eum philosophi, inservierunt et condita in Pa- 
latino monte. bibliotheca , et Hortationes ad philosophiam ab ipso scrip- 
te (3)... Sed non multum hee valuisse videntur ad excitandum inter 
Romanos hujus disciplinæ studium unice verum, quo homines et in vitam 
quotidianam ac mores hanc transferunt, et ipsi de rebus tam excelsis, 


(1) Meiners, Gesch. d. Verf. d. Künst. u. Wissensch., etc. p. 240 sq. Buhle l. 1. 
(2) Buhle 1. 1. p. 44. Cf. Bergman l. y p- 47: 
(3) Suet. in Aug. c. 84 - 89. 


(9) 

tam magnificis secum cogitare incipientes, artem eam augere atque am- 
plificare student. Hoc enim neque spectabat ipse, neque ejus amici, 
neque poëtæ, gratia ac favore in aula florentes. Quid quod eo tempore 
plures, quibus nimirum a philosophie studio ornamentum accedere pu- 
tabatur, operam quidem huic dederunt, non tamen ut philosophic pro- 
fessionem sequerentur, sed vero magis, ut summis eà gustatä labris, ab 
hujus doctrine presidio non plane alieni atque imparati esse dici pos- 
sent? (1) Hine factum quoque, ut tum in hanc, tum in illam philoso- 
phorum disciplinam inciderent inquirerentque, et precepta quedam uni- 
versalia sibi reservarent, quibus et ad vitam-amoene agendam, et ad su- 
perstitionem vulgi evertendam uterentur. Quo consilio philosophie ope- 
ram navàrunt ipse Augustus, et, cujus magna fuit in aula ejus auctoritas, 
Mæcenas; tum poéte æquales, si Horatium exceperis (2), Virgilius, 
Ovidius, ceteri (3); alii denique, in quibus minime pretermitlendus est 
princeps ille ac decus Historie Romane Livius, qui, Seneca teste, cum 
dialogos scripsit, quos non magis philosophie annumerare possis, quam 
historie, tum vero libros ex professo philosophiam continentes (4). 


CAPUT SECUNDUM. 


DE PHILOSOPHIE FATIS SUB TIBERIO, QUIQUE EI SUCCESSÉRE IMPERATORIBUS , 
AD NERONEM USQUE. 


- IV. Uti supra diximus, Tiberio demum ejusque successoribus impe- 
rium impotentissime administrantibus, artium ac literarum studia magis 
magisque in pejus ruere, veteremque laudem amittere inceperunt; quod 
imprimis tum ipsorum Caesarum in literis excolendis negligentiä, tum 
docendi discendique , hac ætate, perversä ratione factum est (5): de qui- 
bus singulis videamus. 


Tiberius primis imperii annis artes liberales ad speciem certe excoluit, 


(1) Brücker, Hist, crit. phil, , t. II. p. 71 sq. et p. 82 sq. Wieland 1. 1. 
(2) Wieland 1. 1. (3) Buhle, p. 44. (4) Ep. 100. $ 8. 
(5) Tiedem., p. 78 sqq. p. 88 sqq. Meiners, p. 203 sqq. Bergman, p. 61. 

: 2 


( 10 ) 


donec, mortuo Cesare Germanico, ad omnem crudelitatem , avaritiam A 
libidinemque delapsus, odium suum in literarum studiosos palam pro- 
fessus sit, quocirca eos yel risui exponebat ac traducebat, vel levissima 
de caussa ipso mortis supplicio afficiebat. Quum enim suam ipsius nequi- 
liam videret, neque sibi dissimulare posset, se a viris bonis omnibus con- 
temptissimum esse habendum, de officiorum natura aut scribere aut loqui 
vetuit, falsà hâc sibi ac demente indutä persuasione, futurum scilicet 
esse, ut et de hisce rebus cogitare desinerent homines (1). Ita philosophiæ 
studiis multum detrimenti attulit, et si quae semina ad meliorem rerum 
conditionem inducendam sparsisset Augustus, ea, quum vix pullulare 
incepissent, extinxit atque oppressit iste. 

‘Quid vero a Caligula, tyranno illo furibundo, in hee iiti emolu- 
menti redundare poterat, qui eo ridicule processit insolentiæ superbiæ- 
que, ut de Homeri carminibus penitus delendis et Virgili Liviique 


scriptis removendis cogitaverit? (2) Quem igitur jure merito vituperans - 


Seneca, et privatis ei infensus rationibus (3), et vero ob universam hu- 
maniorum disciplinarum , eo imperante, ruinam atque exitium, innumeris 
Scriptorum suorum locis, et quácunque vel datä vel arreptà occasione, 
acerrime in istum invehitur. 

Neque multum boni in rem nostram de Claudio sperare licuit, qui 
quamvis neque infacundus esset princeps, ut ait Suetonius (4), neque 
indoctus, imo pertinaciter etiam: liberalibus studiis deditus, stupidioris 
tamen ingenii talia sepius documenta prebuit, ut ne progressà quidem 
state. ulli publico. privatove muneri habilis existimaretur (5); quare uxo- 
ribus, iisque, qui apud ipsum erant. gratiosi, pueriliter- indulgens, et 
semet ipsum et imperium ab his regi passus est. Quamquam igitur regni 
sub Claudii persona gubernatio, si:cum proxime precedentibus compara- 
veris, tolerabilis fortasse videri queat, minime tamen. inservire poterat ad 
vitia illa, modo enarrata, qua altas jam egerant radices, — 
delendave (6). — . 


(1) Suet. in Tib., c. 56, 61 et 70. (2) Id, in: Calig., c. 5% 
(3) Id. LE c. 58 5 
(4) Ibid. c. 4o, (5):€. 38.- 40, 2 - 4. (6) Ibid c. 42. 


(11) 

Denique Nero, quum per quinque priores annos, Senecæ ac Burrhi 
ductu, imperium ‚bene gessisset, postea, Agrippinà matre interfectá , 
quemadmodum in omnes, ita in summos quoque in Republica et Literis 
viros crudelissime seviit (1), et ne magistro quidem Senecz pepercit, uti 
videbimus inposterum. Licet autem versibus pangendis inde a pueritia 
operam dedisset, et, quum imperator esset, ne ludicrze tantum sus artes 
innotescerent; poéseos ac literarum quoddam studium affectaret, sapien- 
tieque doctoribus, Tacito narrante, tempus impertiret post epulas, ut 
contraria asseverantium discordie eruerentur; hec tamen omnia nonnisi 
ludendi atque oblectandi caussa egit: adeo etiam hospes fuit in literis, ut 
ad orationes in senatu dicendas Senece ei opus esset eloquentia (2). 

Hisce igitur de Caesarum negligentia, ab omni fere humanitatis studio 
aliena, expositis, jam videamus, quid hac etate ipsi et docentes et dis- 
centes ad philosophie incuriam contulerint. 

V. Maximopere hac ætate expetebatur scholasticorum turba, quos rhe- 
tores vocabant, quorum professio paulo ante Ciceronis tempora in urbem 
introducta, majoribus tam parum placuerat, ut, M. Crasso et Domitio 
censoribus, claudere ludum impudentiæ jussi essent. Jam vero pueri et 
adolescentuli frequentes in scholas illorum deducebantur, in quibus non 
facile dixisses, utrum locus ipse, an condiscipuli, an genus studiorum 
plus mali ingeniis afferret. Nam in loco nihil erat reverentie, neque 
preceptores quidem ullas crebriores cum auditoribus suis fabulas habe- 
bant, quam de histrionali favore et gladiatorum. equorumque studiis. In 
condiscipulis nihil erat profectûs, cum omnes pueri inter sese pari secu- 
ritate dicerent atque audirentur. Ipse vero exercitationes magna ex parte 
contrarie erant, et materiis abhorrentibus a veritate declamatio adhibe- 
batur (3). 

- Multo autem magis perniciosi erant eo tempore philosophie doctores, 
quorum magna manus e Gracia Romam et ltaliam invaserat (4), ex 
genere puta eorum, de quibus Seneca dixit, eos Grammaticis invidentes 


(1) Tacit. Ann. XIV. 15. Suet. Ner. c. 16. i. f. et 57. 
(2) Tacit. Ann. XIII. 5. XIV. 16. Suet. Ner. 52. 20 et 11. 
(5) Hae ita enarrat Auct. Dial. de C. C. E. c. 29 et 35. 

(4) Sen. de Brev. vit. c. 15. $ 2. 


(12) 


ad syllabarum distinctiones descendisse , eosque literarum, ad philosophiam 
minus utilium; studiis detentos, omnino id agere visos fuisse, ut: philo- 
sophiam in philologiam mutarent, et disputare, non vivere docerent (1). 
Facile est ad intelligendum , homines istos inani sua arte molestos fuisse; 
verbosos, intempestivos, sibique placentes, necessaria denique non do- 
centes (2). l 

Aliud præterea erat philosophorum genus, quos Sophistas recte voca- 
veris, qui peregrinari solebant, et ad quamcunque in itinere regionem 
applicuissent, publicas recitationes et orationes habere (3), quumque po- 
pulo placere studerent, inconsultas turbæ aures impetu quodam rapere 
conabantur, verbisque magno cursu convolvendis frequentes clamores et 
plausus captare. A quibus quum in loca publica, vias adeo et fora intro- 
ducta esset philosophia ac sophistarum more proposita, quantum hee 
damni inde fecerit, non potest non ‘intelligi (4). } 

Omnium vero turpissime agebant, ac pessime de omnibus mortalibus 
merebantur isti, qui auctoritatem Stoicæ aut Cynicæ, aliarumve sectarum 
præ se ferentes, vultum quidem et tristitiam quandam et dissentientem 
a ceteris habitum atque vestitum, ad exprimendam honeste familie 
imaginem , sumebant, at animo perfidiosi et subdoli, vultum talem atque 
incessum affectabant simulabantque, quo magis avaritiam suam, libidinem 
ac pessimos omnino mores celarent vulgo. Horum qui aliter vivebant, 
quam vivendum esse precipiebant, multi hac erant state; in quibus 
tempore Neronis insignis fuit P. Egnatius Celer (5). 

Quamquam a doctoribus talibus, melioribus quoque temporibus, ad 
rerum utilium cognitionem sedulo acquirendam, vix incitati fuissent ju- 
venes, hi tamen ipsi, severiori bonarum artium et philosophie studio 
neglecto, nihil fere nisi res voluptarias sectabantur; ad theatra, balnea, 
circum, ceeteraque spectacula magno ibant concursu (6), philosophiam 
vero aut ullum liberale studium non curabant, nisi quum vel ludi inter- 


(1) Ep. 108. $ 23, (2) Ep. 88. $ 32. Meiners, p. 255 sqq. 

(3) Lucian. Somn. c. 7. (4) Ep. 4o. $ 2, 4 sqq. Ep 52. § 8sqq. . 

(5) Tacit. Ann. XIV. 32. Sen. ep. 108. § 35 sqq. Quinctil., Inst. Orat. I. 1. Cf. Buhle 
l. 1. p. 67. — Hos itidem carpit Seneca in Exh. apud Lactant. , UI. 15. 

(6) Ep. 76. $ 5. Ep. 8o. $ 2. 


(13) 

calarentur, vel aliquis pluvius intervenisset dies, quem perdere liceret (1): 
quod si qui adhuc in philosophorum scholis sedebant: paucissimi (5), bi 
plerique, ut nomine magnifico segne otium velarent, altioribus se dabant 
studiis (3), neque propositum afferebant ad preceptores suos, animum 
excolendi, sed ingenium (4). De quibus hzc narrat Seneca (5): « Quid 
ergo? non novimus quosdam , qui multis apud philosophum annis per- 
sederint, et ne colorem quidem duxerint? — Quidni noverim? perti- 
nacissimos quidem, et assiduos; quos ego non discipulos philosophorum, 
sed inquilinos, voco. Quidam veniunt, ut audiant, non ut discant; 
sicut in theatrum voluptatis caussa, ad delectandas aures oratione, vel 
voce, vel fabulis, ducimur. Magnam hanc auditorum partem videbis, 
cui philosophi schola diversorium otii sit. Non id agunt, ut aliqua illo 
vitia deponant; ut aliquam legem vitæ accipiant, qua mores suos exi- 
gant; sed ut oblectamento aurium perfruantur. Aliqui tamen et cum 
pugillaribus veniunt; non ut res excipiant, sed ut verba, que tam sine 
profectu alieno dicant, quam sine suo audiunt (6). Quidam ad magni- 
ficas voces excitantur, et transeunt in affectum dicentium, alacres 
vultu et animo; nec aliter concitantur, quam solent Phrygii tibicinis 
sono semiviri, et ex imperio furentes. Rapit illos instigatque rerum 
pulchritudo, non verborum inanium sonitus. Si quid acriter contra 
» mortem dictum est, si quid contra fortunam contumaciter; juvat pro- 
» tinus, que audias, facere. Afficiuntur illis: et sunt quales jubentur, si 
» illa animo forma permaneat, si non impetum insignem protinus popu- 
» lus, honesti dissuasor, excipiat. Pauci illam , quam conceperant, men- 
» tem domum perferre potuerunt." 


VI. Verum enimvero, que de miserrimo philosophie statu atque con- 
ditione ea tempestate diximus, non ita sunt accipienda et intelligenda, 
ac si nulli omnino fuissent viri, qui inter equales insanissimos et corrup- 
tissimos, tum ingenio sublimi veráque rerum cognitione ac pulchri boni- 


vvv CCC yyy 


(1) Quest. Nat. VII. 32. § 1. (2) Ep. 76. § 5. 

(5) Tacit., Hist., IV. c. 5. (4) Sen. Ep. 108. $ 25. 
(5) Ep. 108. $ 5. sqq. Cf. Meiners, p. 258 sqq. Bergman, p. 66 sqq. 

(6) Gf. Ep. eadem $ 54. 


(14) 
que sensu, tum generosa animi indole et morum probitate insignes fue- 
rint. Qui vero quum in Stoica presertim fuerint occupati philosophia , 
de hujus itaque studio paucis videamus, postquam nonnulla de reliquis 
quoque philosophorum familiis, in quibus precipue vel fuere tantum, 
vel etiam inclaruére Bomani, monuerimus. 


DE PHILOSOPHIJE DISCIPLINIS QUIBUSDAM, ÆTATE ILLA, PRE CETERIS 


FREQUENTATIS. 


"VII. Post ea, que de philosophia magis magisque ad interitum ruente 
enarravimus, non mirabimur id, de quo acerrime in senectute sua ques- 
tus est Seneca (1), tot suo tempore familias philosophorum sine succes- 
sore defecisse, nullosque fuisse Academia, sive veteris, sive minoris as- 
seclas, neminem porro Scepticismi precepta tradidisse, nec Pythagoricam 
denique rationem ex Romanis certe ullum fuisse sequutum: quod idem 
de Peripateticis dicendum videtur (2). Quod si qui ceterarum scholarum 
exsisterent antistites, omnes isti, uti ait Seneca, ex commentariis sapere 
contenti, semper interpretes erant sub aliena umbra latentes, nunquam 
vero auctores, qui, sui quasi juris, facere aliquando, quod diu didice- 
rant, audebant (3). Unde per se patet, ipsos ne tentásse quidem novi 
quid invenire vel de suo afferre, sed semper priores fuisse sequutos, in 
iis etiam rebus, de quibus adhuc quaerebatur (4). 


VII. De Pythagorea disciplina. 


In philosophis illis, qui in imperio Romano institutum vite moresque . 
Pythagoreorum revocare atque imitari magno conati sunt consilio, cla- 
rissimus fuit Q. Sextius, vir magnus et illustris inter Romanos, qui 
dignitatem senatoriam a Julio Caesare sibi oblatam repudiavit, et ad phi- 


(1) Nat. Quest. VIII. c. 52, $ 2. (2) €f. Bergman, p. 68. 
(3) Ep. 33. $ 7 sqq. (4) Ibid. $ 9. Gf. Bergman, p: 67. 


) 


( 15) 


losophiæ studium se contulit (1). Dein, positis Pythagoreorum de mora- 
libus fundamentis, ad Stoica praecepta temperatis, mores sui seculi cor- 
ruptos emendaturus, noyam quidem et fortissimam , virilisque roboris 
sectam introduxit, que vero propter severitatem, tunc inusitatam , adeo- 
que vulgo odiosam quum magno impetu. coepisset, inter initia tamen sua 
extincta est (2). Et hic Sextius, et filius, qui patrem imitatus est, studiis 
scriptisque nobiles fuerunt: scripta patris valde in deliciis habebat lau- 
dabatque Seneca (3), qua ideo amabat, quod Grecis quidem verbis, 
- Romanis tamen moribus, antiquis scilicet, scripta erant (4). Sententiæ, 
que hodie exstant, ejusque nomine cireumferuntur (5), nisi Christiani 
cujusdam sint fetus, ubique tamen a Christiano homine interpolate esse 
videntur (6). — Ex iis praterea, quibus Pythagorea quedam, que in- 
notuére, dogmata placuerunt, paulo serius sub Augusto et Tiberio incla~ 
ruit Sotion Alexandrinus, apud quem Seneca puer sedit (7), quo nomine 
hie non prætermittendus erat: quamquam cæteros omittimus, utpote qui 
et ad Graecos magis perlinuerunt (8), et doctrinam hane magicis artibus 
ac prestigiis infamem reddiderunt (9). 


IX. De Epicurea philosophia. 


Epieuri disciplina multo celebrior semper fuit, quam ceterorum (10); 
quorum familiis, omnibus ferme, deficientibus , sola hac perstitit, sat 
magni semper discipulorum copia sibi invicem succedente (11). Cujus 
rei cum varie fuére caussæ, tum imprimis, quod hujus sectæ in eadem 
placita, eandemque mentem consensus unanimis ac constans adeo mansit 
inviolabilis, ut, quum a conditoris sui doctrinà vel latum unguem abire 
religio haberetur, contubernii sui vincula nullo dissidio solvere sinerent 


(1) Ep. 98. $ 13. (2) Nat. Q. VIE $ 2. Cf. Brücker, p. 86 sqq.. 

(S) Ep. 64. $ 2» sqq. 

(4) Ep. 59. $ 6. a. q. L Vid. Ruhk: Cf. de Ira, II. 56. $ 1. 111. 36. $ 2. Ep. 73. $11. Ep. 81. 
$ 21. Ep. 108. § 17. (5) Opusc. myth. et eth., p. 645. ex edit. Galei. 

(6) Ruhk. l. L Meiners, Grundr. d. Gesch. d. Weltw. , p. 160. not; c. 

(7) Ep. 49. $ 2. ubi vid. Auhk. et Ep. 108, $ 17 -23. Cf. Brücker 1. 1. p. 95 sqq. et 
Fabric. , Bibl. Gr,, vol III. p. 576. Harl. (8). Bergman. 1. 1. 

(9) Cf. Brücker, p. 85. et Wyttenb., Disp. de Immort. An. in Opusc., vol. 1I. p. 650. 

(10) Lact., Div. Inst., III. 17. (11) Diog. Laért. , X. 1. 9. 


(16) 


Epicurei (1). Multi preterea, iique prudentes et acuti, tum doctorum erga 
omnes homines comitate atque humanitate, moribusque moderatis ac 
suavibus allecti, tum vero ob illorum, quem pre se ferebant, abjectis 
omnibus opinionibus præjudicatis, amorem veritatis; in hac philosophia: 
firmissimum sibi habere putabant presidium adversus Magorum, Chal- 
deorum , cæterarumque superstitionum temporibus istis ingruentium 
tamquam cohortem (2). Alios, vilioris profecto note, populare nomen 
voluptatis invitabat, quibus perversis suis moribus apposita PERS 
hæc doctrina videbatur (3). | 

Ex viris illis gravissimis, eruditissimisque, qui, apud Romanos, primis 
sub imperatoribus, Epicuri preceptis obsequentes, philosophie suæ fama, 
vitæque commendatione celebrati sunt, Bassum Aufidium (4) æqualem 
suum summis extulit laudibus Seneca (5). Lucilium etiam Juniorem , 
procuratorem Sicilie , Senece amicissimum , ad quem epistolas suas, 
librum de Provideritia et Quæstiones Naturales scripsit: verumtamen hunc 
Epicureis annumerärunt eruditorum nonnulli, inter quos Gassendus (6), 
Lipsius (7) et Wernsdorfius (8); quibus vero hactenus tantum assentitur 
Ruhkopfius (9), ut eclectice, quam vocant, philosophie eum deditum 
dicat, atque Epicuri, non sine judicio ab ipso lecti (10), doctrine mul- 
tum tribuisse (11). Stoicis certe illum annumerare minus recte videtur 
Brückerus (12). 


X. De Stoica disciplina. 


Stoica philosophia, uti stante republicà liberä, principibus sese viris 
magnopere commendaverat (13), ita post hanc eádem usa est fortuna, 


(1) Sen., Ep. 33. $ 3. Cf. Themistius Orat. IV. et Numenius, apud Eusebium, Prep. 
Ev. LXIV. c. 5. p. 727. (2) Cf. Brücker, p. 601. 

(3) Lactant. l. 1. 

(4) Qui historias scripsit belli civilis, (Seneca, nd Suas. V1) et belli Germanici. Quinct. , 
Inst. or., X. 1. Plin., III. Ep. 5. 

(5) Ep. 50. § 1 sqq. (6) De vita Epic. , II. 6. p. 74. 

(7) In not. 8. ad Ep. 25. t. II. p. 87. ed Gronov. ; 

(8) Poét. Min. Lat., t. IV. inde a p. 11. sqq. 

(9) In Pref. ad Epist. Sen., t. II. p. 11. (10) Ep. 9. $ 1. Ep. 10. Ep. 13. $ 1. 

(11) Argum. ex Ep. 9. 22. 107; 114 (12) Le 1. p. 602 sq. not. 7. 

(13) Kuchner, p. 18 sqq. et d | 


(17) 
atque una omnium caput extulit; et quemadmodum antea cum ad civi- 
tatem regendam moderandamque, tum ad jus dicendum hane doctrinam 
applicuerant summi in republica viri, sic nunc quoque illam ad juris- 
prudentiam adaptärunt, imprimis Cl. Antistius Labeo, pacis illud Augusti 
setate decus alterum (1), qui propriam condidit jurisprudentiæ scholam, 
Stoicis innixam principiis (2). — Qui Augustum in imperio sequuti sunt 
Caesares, quum hanc sectam immodicam alere superbiam , et rerum no- 
vandarum appetitum , nimiamque libertatis cupiditatem, imperatorio do- 
minatui infestam, injicere putarent (3), in ejus tum doctores, tum 
patronos crudelissime sævierunt, gravissimisque adeo hos affecére suppli- 
ciis, Tta quidem Attalus, illustris sub Tiberio Stoicus, magne vir elo- 
quentie, a Sejano circumscriptus, solum vertere coactus fuit: hunc ex 
philosophis, quos ætas sua viderit, longe et subtilissimum et facundissi- 
mum vocat Seneca pater (4), cujus filius magno animi ardore atque as- 
siduitate scholam illius frequentavit (5). Doctrinam Etruscam de fulmi- 
nibus, cui se tradiderat, scripto illustravit, eamque Graeca subtilitate 
miscuit (6). Iniquiori etiam fortunà usus est Canius Julius, vir imprimis 
magnus, uli ait Seneca (7), cujus admirationi ne hoc quidem obstaret , 
quod isto seculo natus esset: hujus ad mortem duci a Caligula jussi , 
admirabilem in oppetenda illa constantiam ac magnanimitatem fuse enar- 
ravit idem (8). — Neque mitius se gessit Nero in Rubellium Plautum, 
Thraseam Paetum et Baream Soranum viros sanctissimos , integerrimos (9). 
Ob nominis etiam claritudinem, quomodo ait Tacitus, L. Annæum Cor- 
nutum (10), qui poétas egregios Persium et Lucanum, Senece ex fratre 
filium, discipulos habuit (11); Cornutum igitur et C. Musonium Rufum, 


(1) Tacit. Ann., IM. 75. 
(2) Cf. Bachius in Hist, Jur., III. c. 1. sect. 6. $66 4 8. Tennem. , p. 140. Bergman, p. 53 sq. 
(5) Tacit. Aun. XIV. 57. Cf. Meiners, Gesch. d. Verf., p. 261 sq., et Bergman, p. 68. 


(4) Suasor. , 1I. (5) Ep. 108, $ 5, et 13-17. 
(6) Quest. Nat., II, 4B. $ 2. ubi vid. Ruhk. et c. 50. $ 1. Cf. Fabric., Bibl. Gr., t. III. 
p. 544. Harl. (7) De Trang. An. XIV. $8. » 


(8) Ibid. inde a $ 3. Cf: Fabric., ibid., p. 564. Harl. 

(9) Tacit. Aun. XIV. 22. 57. et XVI. hide a c. 22, usque ad f. libr. 

(10) Dio Cass. LXII., t. Il, p. 1025, ed. Reim. apud G. J. de Martini, in Disp. Lit. de 
L. Ann. Cornuto, p. I. $ V. Lugd.-Bat., 1825,, et Bergman, p. 169. 

(11) De Martini, ibid. $ 7. 5 


(18) 

qui juventutem erudiebat in philosophia, in exsilium egit (1). Nec minus 
eandem ob caussam suam sortem effugisse Senecam, in ejus vita videbi- 
mus. — In iis denique, qui inter Stoicos clari fuerunt hac ætate non 
prætermittendus est Fabianus Papirius, quem docentem et declamantem 
audivit Seneca et in scriptis suis magna laude celebravit (2). Scripta illius 
omnia perierunt:- Civilium sive Politicorum libros edidit, in quibus de 
republica egisse videtur (3), aliosque philosophici argumenti (4). Hunc 
virum spectavit Seneca pater, ejusque in eloquendo rationem (5), de qua 
itidem censuram, at majori gratià, egit filius (6). 

Multi eorum , quos in Stoicis horum temporum recensuimus, placita 
amplexati fuisse videntur Stoae recentioris illius, que a Panætio (7) 
inchoata et Posidonio (8), ab optimis nobilissimisque inter Romanos, liberä 
in republicá, viris mirifico quodam amore studioque accepta atque obser- 
vata fuit; de qua insuper verissime dici potest, ex omnibus philosophiæ 
Grece disciplinis hanc esse solam, que posteriori ætate a philosophis 
Romanis exculta magis, amplificata atque majoris facta sit in vita privatà 
usus (9). In qua autem doctrina, quum suä memoriá princeps exstiterit, 
de quo scribere aggredimur, Seneca, ad eam igitur postea redibimus. 

XI. Quodsi in magnis viris dijudicandis diligenter animus est adver- 
tendus ad rerum temporumque rationes, longissime sæpenumero diversas, 
id vero in Senecæ philosophia tradenda et spectanda , si Ciceronianam 
respiciamus, requirendum esse quam maxime atque observandum, ex iis, 
quz in precedentibus disputavimus, sequi nobis videtur. Etenim Cicero 
libera republica labante vixit; Seneca autem quum unius ad imperium 
omnium jam propensi atque inclinati essent animi, quique regnum te- 
nebant, impotentissime hoc et crudelissime administrabant. Ille przeterea 


(1) Ann. XV. 71. Cf. Nieuwlandii Disp. de Cajo Musonio Rufo, c. I. $ V. — Hujus reli- 
quias doctrine diligentissime collegit , edidit atque illustravit J. enh. Peerlkamp. Harlemi, 1822. 

(2) Consol. ad Marciam XXIII. $ 5. ibique Ruhk., ep. 11. $ 5. Ep. 4o. $ 11. Ep. 52. $ 10. 
Ep. 58. $ 4. et imprimis Nat. Q. III. 27. 

(3) Ep. 100. $ 1. (4) Fabric., p. 565. Harl. 

(5) Controv. II. pref. (6) Ep. L ) 

(7) Cf. Lyndenii Disp. de Panætio Rhodio , philosopho Stoico, p. II. § 1. 

(8) Cf. Bakius de Posidonio, p. 28 sqq. i 

(9) Buhle, 1.1. p. 41. Cf. Herder Ideën, cet. t. V. p. 294. 


(19) 


artes, que universam divinarum humanarumque rerum scientiam con- 
tinent, agresti Latio intulit; hic contra in omnium servili animorum 
abjectione, corruptis perditisque civium moribus, paucis illis, quibus 
tamen nibilominus virtutis adhuc libertatisque inerat sensus, precepta 
illa dedit et inculcavit, quibus instructi, unice contra vitiorum irruentium 
vim et tyrannorum insolentiam stare poterant immoti. Quo consilio stoi- 
cam adhibuit disciplinam, quippe que ad hec una omnium erat aptis- 
sima, atque a pristina austeritate nimia ac rigore ea late remotior; quam 
denique prudenti quarumcunque scholarum, utilia præcipientium, imi- 
tatione ornavit et temperavit quodammodo. — De hujus itaque vita, qua- 
tenus ad philosophiam ejus et scripta attinet, age paucis videamus. 


C Te = = 


PARS ALTERA. 


DE SENECÆ VITA, SCRIPTIS ET PHILOSOPHIA UNIVERSE. 


CAPUT PRIMUM. 


DE SENECE VITA. 


I. Quamyis Senecæ (1) ætatem a philosophia excolenda alienissimam 
fuisse viderimus, ea tamen hunc indole, ad seria et ardua quevis ferente, 
fuisse apparet, ut magno. amore et, pene dixerim, &yovc;zzj4g ad phi- 
losophiam discendam sese applicuerit. Erat autem pater ejus M. Annæus, 
rhetor; qui, quum esset antiqui vir rigoris, philosophiam tamen non 
plane oderat atque aversabatur (2), quamquam filium vitæ quasi taber- 
nacula in illa collocare nolebat: pater igitur Lucium suum, in juvenili 


(1) Cordube patus erat sub Augusto, anno circiter U. C. DCCLV; ex qua urbe Romam 
erat translatus puer admodum. 


(2) Consol. ad Helv. XVI. $ 9, et Ep, 108. $ 22, 


(20) 


adhuc constitutum «tate, Sotionem et Attalum audire permisit. Quibus 

vero ducibus tanto ille animi ardore ad philosophiam accessit, ut fruga- 
litatem maximam et omnino vitz genus austerum assectaretur: immo 
Sotion tantum ipsi Pythagoræ amorem injecit, ut abstinere animalibus 

inciperet: quem morem se per annum sine molestia servasse tradit ipse, 
donec patris monitu, ne in superstitionis calumniam incurreret, relin-' 
quere illum coactus sit. Non pauca tamen, ut hoc obiter moneam, ex 

pristina illa morum austeritate in omnem vitam servavit: ita ab hoc inde | 
lempore ostreis boletisque in perpetuum renunciavit, immo unguento 
balneoque calido semper abstinuit, vino dein facile carere Stomachum: 
assuefecit; in senectute denique culcita adhuc utebatur, in qua vestigium 
apparere non posset, qualem laudare solitus fuerat Attalus (1). — Operam 
preterea dedit Fabiano illi Papirio, de quo supra mentionem injeci, et 
Demetrio , nobilissimo ea setate philosopho Cynico (2), viro sententias 
suas præclaras rebus factisque referente (3). Et ipsum hominem, et 
scripta ejus, que egregia fuerunt (4), magno prosequutus est studio et 
admiratione; hec enim diligenter legit, illam etiam senex circumferebat 
secum, et relictis, quemadmodum ait, conchyliatis cum seminudo illo 
loquebatur, eumque admirabatur (5). — Nec ceteras interim artes, quae 
ad humanitatem pertinent, neglexit; nam cum grammaticam didicit (6), 
tum in rhetorica ipsum parentem preceptorem habuisse videtur (7). Hic 
autem a philosophie studiis, nimio impetu coeptis, illum avocavit, quare 
deinde, honoribus petitis, ad civilem vitam reductus est, et forensi elo- 

quentia ita tum excelluit, ut brevi inter principes ejus temporis oratores 
nominaretur (8). Quum ob caussam postea, quum ei invideret, Caligula, 
magnum vite periculum obiit; et interfectus fuisset, nisi eum servâssent 
meretricule verba affirmantis: tabe hominem laborare, nec diu vivere 


(i) Ep. laud. $ 15 - 24. a. q. L Cf. Schweighaeuserus. 

(2) De hoc philosopho, vid. Burigny , in Hist. de l'Acad. des Inscript. , t. XXXVIII. p. 17959. 

(3) Ep. 20. $ 8. Cf. de Provid. Ilf. 5. ibique nota Ruhk. 

(4) Cf. Stobaei, Floril., p. 215. Schow. 

(5) Ep. 62. $ 2. de Vita beata, XVIL. 3., de Benef., VIII, 1. $ 5. sqq. c. 8 et 9. CE. 
Ep. 67. $ 14. et Ep. 91. $ 19. 

(6) Ep. 58. $ 5. : (7) Argum. e Pref. Controv. 

(8) Suet. Cal. 53. 


(21) 


posse (1). Et sane hoc morbo, ipso narrante, adeo affectus fuit in adoles- 
centia, ut ad summam maciem deductus, sepe impetum caperet abrum- 
pende vitæ, quod patris tantum senectus eum perficere vetuit: tandem 
tamen quum per longum tempus ægrotavisset, tum amicorum hortatio- 
nibus vigiliisque, tum vero philosophiz studiis erectus, convaluit (2). Per 
reliquam quoque vitam valetudine minus commoda usus est et omnium 
ferme morborum genera expertus; pra ceteris tamen asthmate, uti vi- 
detur, quod ipse suspirium vocat, in extremam usque senectutem labo- 
ravit (3). Patre dein mortuo, quum caussas amplius agere nec vellet nec 
posset (4), majorem etiam in philosophiam contulit operam; quo tempore 
primos philosophici argumenti libros confecisse videtur (5): in his, ut 
studiorum in rebus naturalibus positorum specimen quoddam daret, de 
Motu Terrarum volumen edidit deperditum , quem vero secundis euris 
correctum et expolitum nobis reddidit ipse in libro sexto Quaestionum 
Naturalium. Antea juvenis iter jam fecerat in Ægyptum (6), ad materteræ 
maritum Vetrasium Pollionem, qui per sedecim annos illi provincie præ- 
fectus fuit; quumque egregia opportunitate tum hanc tum alias regiones 
cognoscendi usus esset, Romam reversus, librum edidit de Ritu (7) et Sacris 
AEgyptiorum (8), de Situ quoque Indie commentationem tentavit (9). 
Quum itaque, Claudio imperante, virtute, doctrinà, eloquentiä, divi- 
tiisque emineret, non fieri poterat, quin Messalinæ invidiam sibi contra- 
heret, et inter adulteros Julie, Germanici filie, falsissime accusatus, in 
Corsicam relegaretur, annum fere agens quadragesimum (14). Hoc exsi- 
lium, quod per octo (12) annos pertulit, tam studiis, quam scriptis nobile 


(1) Dio Cass. LIX. 19. Cf. Sen. ep. 78. $ 6. 

(2) Ep. 1. $1- 5. (3) Ep. 54. § 1. sqq. (4) Ep. 49. $ 2. 

(5) Cf. T. F. G. Reinhardt, de L. A. Senece vita atque scriptis, p. 11. Jen», 1816. 

(6) Consol. ad Helv. XVII. $ 5. 

(7) Ita legendum videtur; ridiculus enim foret titulus: de situ et sacris, cet, neque 
obstat alterius libri inscriptio, ibi enim additur Indie, non Indorum. 

(8) Serv. ad Virg., Zu. VI. 

(9) Serv. ibid. IX. Plin., Nat. Hist., VI. e. 17. 

(10) A, U. C. DCCXCIV. Dio Cass. LX. 8. 

(11) Secundum Dionem. Cf. Ruhk. in Arg. ad Cons. ad Helv., sim autem scholiaste We- 
teris (ad Jupen,, sat. V. vs. 109 p. 172 ex edit. Crameri.) auctoritatem sequimur, triennium. 


(22) 


reddidit. Quantum autem solatii in solitudine ista ac calamitate reporta- 
verit e philosophia et astronomia , hisce tradit verbis: « proinde dum oculi 


» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 


mei ab illo spectaculo, cujus insatiabiles sunt, non abducantur, dum 
mihi lumen solemque intueri liceat, dum ceteris inhærere sideribus, 
dum ortus eorum, occasus, intervallaque et caussas investigare velo- 
cius meandi, vel tardius, spectare tot per noctes stellas micantes, et 
alias immobiles, alias non in magnum spatium exeuntes, sed intra suum 
se circumagentes vestigium , quasdam subito erumpentes , quasdam igne 
fuso perstringentes aciem , quasi decidant, vel longo tractu cum luce 
multa pretervolantes; dum cum his sim et coelestibus, qua homini 
fas est, immiscear; dum animum ad cognatarum rerum conspectum 
tendentem , in sublimi semper habeam: quantum refert mea, quid 
calcem?” (1) et alio loco: « Qualem me cogites, inquit, accipe: ketum 
et alacrem velut optimis rebus; sunt autem optime , quum animus 
omnis cogitationis expers operibus suis vacat; et modo se levioribus 
studiis oblectat, modo ad considerandam suam universique naturam, 
veri avidus insurgit. Terras primum, situmque earum querit. Deinde 
conditionem circumfusi maris, cursusque ejus alternos et recursus: 
tunc quidquid inter coelum terrasque plenum formidinis interjacet , 
perspicit, et hoc tonitribus, fulminibus, ventorum flatibus, ac nimbo- 
rum nivisque et grandinis jactu tumultuosum spatium: tum paragratis 
humilioribus ad summa prorumpit, et pulcherrimo divinorum specta- 
culo fruitur, æternitatisque suæ memor, in omne quod fuit, futurum- 
que est omnibus seculis, vadit." (2). l 

II. Tandem Agrippina, ne malis tantum facinoribus innotesceret, uti 


ait Tacitus, letumque in publicum. rata ob claritudinem studiorum Se- 
nece, exsilii veniam et simul præturam (3) pro eo impetravit. Revocatus 
igitur est, ut Domitii Neronis pueritia tali magistro adolesceret (4). 
Deinde, quum Nero ad imperium accessisset, in juventute illius regunda 
cum Afranio Burrho honesta ac nobili concordia ita conspiravit (5), ut 


(1) Consol. ad Helv. IX. $ 1. (2) Ibid. c. ult. $ 7 sq. 
(8) Questuram jam ante exsilium gesserat, Consol. ad Helv. XVII. 
(4). Ann. XII, 8... (5) Ann. XIIL 2, 


(3), 
beneficium in populum Romanum conferre ipsi contigerit, cujus memo- 
riam nulla unquam delebit dies. Nero enim per quinque priores añnos 
imperium ex Senece Burrhique consiliis ita prudenter et feliciter admi- 
nistravit, ut Trajanus dixisse feratur: « omnes bonos principes procul 
» abesse a primo quinquennio Neronis." — Neque tamen interim philo- 
sophiam neglexit Seneca, sed quoad ejus fieri posset, imperatorem juve- 
nem philosophie preceptis imbuere et verbis et scriptis summa cura 
adnitebatur. Non enim ea erat nature humane ignoratione, ut non 
sevam atque immanem Neronis indolem perspectam haberet. Quare ne 
omnis sua Neronis institutio vana foret et inanis, jure merito pertimuit. 
Hinc familiaribus dictitasse eum perhibent: « sevo se isti leoni idoneum 
» non esse praeceptorem ; utpote cui, semel gustato sanguine, ingenita 
» esset reditura sævitia” (1). Hic autem, quum tractu temporis germanam 
suam jam proderet indolem , gratia illum, divitiis ac potentià velut cu- 
mulavit; licet enim equestri et provinciali loco natus esset Seneca, in 
senatum tamen lectus est (2). Quibus omnibus muneribus obniti neque 
debuit (3) neque potuit, sed cedere illis lubenter voluit, atque adeo, ut 
reciperet ea Neronem postea rogavit, quum, Burrhi morte fractä sua 
potentia et principe ad deteriores inclinato, variis hi criminationibus 
ipsum adorerentur (4). At odium suum Nero fallacibus tum velavit blan- 
ditiis, ejusque rogationi restitit: avaritiam scilicet suam ac crudelitatem 
. omnium in ore versaturas esse, si pecuniam redderet Seneca et princi- 
pem relinqueret. Qui tamen quum. principis indolem moresque probe 
perspectos ac cognitos haberet, ab eo inde tempore instituta prioris poten- 
tie, narrante Tacito, commutavit, coetus salutantium prohibuit, comi- 
tantes vitavit; rarus per urbem, quasi valetudine infensä aut sapientia 
studiis domi attineretur (5). Tandem urbem plane reliquisse videtur atque 
in villis, quas plures habebat in Italia inferiori, Nomentana, Albana, 
Bajana aliisque vitam degit. — Ita ab aula et a negotiis publicis remotus, 
otio, quod per sex septemve reliquos vitæ annos habuit, ita præclare 


(2) Schol. vet. ad Juven. laud. 
(2) Ann. XIV. 55. Cf. Augustinus, de Civit. Dei. VI. 10. 
(3) Ann. ibid. c. 54. (4) Aun. ibid, 52. sqq. (5) Aun. ibid. c. 56. 


(4) 
usus est, ut scriptis in eo libris, si fieri possit, melius etiam de civibus 
suis et omnino de genere humano meritus sit, quam civili prudentiâ 
reique publice gubernandæ scientiä, nobilissimo illo primo Neronis quin- 
quennio abunde probatà. Sed scriptis non tantum , verum factis etiam 
virtutis sapientieque amorem egregie ostendit: prestantissima enim cum 
Grecorum, tum Bomanorum scriptorum volumina nocturnà diurnâque 
versabat manu, e quibus que prestantiora erant ac cogitata excelsius, 
morumque præcepta salutaria arripiebat, hauriebat, vità denique et 
scriptis exprimere conabatur. Insigne, inter plura studiorum philosophiæ 
promovendorum documenta, et hoc dedit atque exhibuit, quod, quum 
in peregrinationibus, quas subinde sanitatis caussâ instituebat, Neapolin 
in urbem Campanie advenisset, Metronactem, philosophum quendam 
Stoicum, audiret senex (1). — Sed hoc secessu quominus diutius fruere- 
tur, impedivit crudelitas Neronis impietasque; qui omnibus bonis atque 
preceptori juxta infensior factus, ex longo jam tempore caussam, que 
honestam quandam Senece interimendi speciem praeberet, quæsiverat ; 
quem tandem reperit, quandoquidem conjurationis eum Pisonianz insi- 
mularet reum , deferente Natali. Seneca autem in villa tum degeus subur- 
bana, cum Pompeja Paullina, quam juniorem duxerat ætate provectior, 
et amicis duobus epulabatur, quum necem ipsi indiceret tribunus; quem 
tamen imperterritus audivit, amicosque sortem ejus iniquam lugentes con- 
solatus est. Paullinam, cum marito dilectissimo mori cupientem , non 
prohibuit: « vite, inquit, delinimenta monstraveram tibi, tu mortis 
» decus mavis, non invidebo exemplo. Sit hujus tam fortis exitus con- 
» stantia penes utrosque par, claritudinis plus in tuo fine.” Ad hee 
eodem ictu brachia ferro percuti curärunt. Quum vero ex senili corpore 
lente tantum efllueret sanguis, crurum quoque et poplitum venas aperiri 
jussit Seneca; et quoniam sævis cruciatibus afliciebatur, uxori suasit, ne 
hoc animum ejus infringeret, ut in aliud cubile abscederet. In extremo 
tunc vite halitu humano generi prodesse haud desiit, advocatis enim 
scriptoribus pleraque tradidit verba præstantissima, que Taciti ætate in 
vulgus edita exstabant. Paullinz interim mors Neronis jussu prohibita 


(1) Ep. 76. $ 1 sqq. 


(3) 

fuit: Seneca contra, quo celerius mortem oppeteret, venenum adeo, at 
frustra, tentayit; dein labrum calida aqua repletum intravit et servorum 
proximos respergens: « libo, inquit, liquorem illum Jovi liberatori!” — 
Balneo denique illatus, vapore ejus exstinctus est. Sine ullo funeris so- 
lenni crematus fuit, quemadmodum in codicillis præscripserat (1). — 
Ita constanti ac forti animo vitam cum morte commutavit anno «setatis , 
uti videtur, sexagesimo fere tertio aut quarto, U. C. DCCCX VIII. 


III. De Senecae indole atque ingenio. 


Fuit Seneca naturä ita comparatus, ut in hominum indolem inquirere 
jam mature et serio cogitaverit; quum vero omnis generis doctrina, quum 
diversissimorum hominum conversatio, multarumque rerum experientia 
accessissent , tum vero ad eam mentis conditionisque humane cognitio- 
nem pervenit, in qua imprimis animi ejus ingeniique præstantia cernitur. 
Neque hanc scientiam habere tantum atque in commodam suum ea uti 
sat habuit, sed quam plurimis, tum equalibus, tum posteris (2) prodesse 
summa cura conatus est; quæque sciret, quz sentiret, ea omnia ad mores 
emendandos unice contulit: in priori vero isto, meditando scilicet, sub- 
sistere adeo abhorrebat, ut egregie alicubi professus sit: « si cum hac 
» exceplione detur sapientia, ut illam inclusam teneam nec enuntiem, 
» rejiciam." (3). Qua ratione in publicis rebus sese gesserit, vidimus in 
antecedentibus, in privatis autem, tam severus erat erga semet ipsum, 
quam mitis, generosus ac liberalis erga cognatos atque amicos; benefi- 
centiz ergo laudatur a Juvenali , nemini ceteroquin parcente, his versibus : 

» Nemo petit modicis, que mittebantur amicis 

» A Seneca. sesso.. (4). 
Ea i insuper gavisus fuisag videtur animi firmitate, fortune vicissitudines 
non reformidante , ut quod in exsilio ad matrem, consolandi caussä , 
scripsit, id in universam pene vitam ejus transferendo, dicentem illum 


(1) Tacit. Aun. XV. c. 60-65. 
(2) Ep. 8. $ 1. Ep. 21. $. 5. 
(3) Ep. 6. $ 4. . (4) Sat. V. 


( 26 ) 
nobis fingere possimus: « Numquam ego fortuna credidi, etiamsi vide- 
» retur pacem agere : omnia illa, que in me indulgentissime conferebat, 
» pecuniam, honores, gloriam, eo loco posui, unde posset ea sine motu 
» meo repetere. Intervallum inter illa et me magnum habui. Itaque 
» abstulit illa, non avulsit." (1). 

Quodsi quis in eo reprehendat, non semper ad severa illa morum præ- 
cepta, que scriptis suis consignavit, vitam actionesque composuisse , is 
cogitet velim, primum communem animi humani imbecillitatem , cujus 
sane non erat expers Seneca; ‘dein tempora, quibus vixit, infelicissima ; 
postremo homines, quibuscum tum in aula tum in urbe vitam agere. 
debuit, perditissimos, ipsius denique modestam ac frequentem obtesta- 
lionem, se nondum adeptum esse sapientiam, sed, (uti asseverat, ) inter 
mala adhuc volutari plurima, quamobrem non esse, quod ad formulam 
quasi exigatur suam; nam tum demum, ut dictis facta respondeant, ab 
ipso flagitari debere, si eo quidem pervenisset, quo procedere sibi pro- 
posuisset (2). At vel sic tamen suspicere eum atque admirari non oportet: 
« digna enim fuit illa natura", quomodo ait Quinctilianus, (3) « que 
» meliora vellet, que, quod voluit, effecit." — Sed defensionem ejus 
suscipere, hujus disputationis non fert propositum ; et certo supervaea- 
neum quoque videri possit, quum virorum eruditorum plures, in his 
cumprimis Lipsius (4), Nüschelerus (5), Conzius (6), Diderotus (7) et 
Reinhardtius (8) a criminationibus, falso plurimum in ipsum allatis, 
Senecam defendere conati sint. Quomodocunque vero de ejus vita judi- 


(1) Cons. ad Helv. V. $ 4. 

(2) De vita beata. XXIV. $ 4. Cf. totus hic libellus inde a cap. XVII - XXV. et Ep. 27. 
Ep. 57. § 2. Ep. 75. § 12. (3) Inst. Orat. X. 1. 

(4) In Vita Senece operum edit. premissa; etin Manud. ad Stoicam Philos. I. diss. XVIII. 
P 678 sqq. et alibi. 

(5) In L, A. Seneca der Sittenlehrer, cæt., de quo libro illud sane dolendum est, quod 
non ad finem perductus est. 

(6) In Comment. de Senece vita et moribus versioni Germanice Consoll. ad "nen et ad 
_ Marc, adjecta; in qua non nimio certe studio de Seneca judicium fertur. 

(7) In Essai sur les régnes de Claude et de Néron et sur les maurs et les écrits de 
Seneque. Operum t. VIII et IX. 

(8) In opusculo laud. 


Bd n co^ om 


(2) 

care velimus (1), id saltem non concedi non potest, extremis eum vite 
annis ita vixisse, ut boni sapientisque hominis finem, qualem ante oculos 
semper habuit, si non attigisse, at non ita longe tamen ab illo abfuisse 
verissime dici possit. Quam ob caussam minime mirum nobis debet vi- 
deri, nonnullos ex conjuratione Pisoniana destinásse « ut traderetur im- 
» perium Seneca, quasi insonti, claritudine virtutum ad summum fasti- 
» gium delecto.^ Quemadmodum famam fuisse narrat Tacitus (2); et 
profecto, si libera populo data fuissent suffragia, uti ait Juvenalis (3), 
nemo tam perditus fuisset, ut Senecam Neroni preferre dubitaret. 

IV. Quum autem universa ejus scripta diligenti lectione perscrutamur, 
Quinctiliano, judici æquissimo, lubenter assentimur: multas et magnas 
virtutes Senece fuisse, ingenium facile et copiosum, plurimum studii et 
multarum rerum cognitionem (4). Inerat ei præterea vigens pectoris ani- 
mique ardor, in scriptis ubique spirans; judicium vero humanissimum, 
acutissimum, quod ibi tantum in eo desideramus, ubi vel nimià imagi- 
nandi vi abripi se patitur, vel quum ingenio suo indulgens rerum pon- 
dera minutissimis sententiis frangit (5), iis, quibus pulchritudinis sensus 
sanus est atque integer, numquam probandis. Morum denique publicorum 
et descriptorem verissimum, et accusatorem acerrimum fuisse jure me- 
rito de eo pronunciat Lactantius (6); quamquam morosus temporis acti 
laudatur haud exstitit; quod quidem in iis, qui in zetatem suam invehi 
satagunt, cerni sepenumero, nemo est, qui nesciat: multis contra scrip- 
torum suorum locis animadvertit, non suum seculum solum in culpa 
esse, sed majores jam de suo questos fuisse, et futurum esse, ut posteri 


. suum querantur; homines enim alia ætate aliis vitiis laborare (7). 


(1) CH. h. L si placet, Herderi epistole dus de Seneca philosopho et aulico in Nachlese 
Histor. Schriften ed. Joh. von Müller. Tubingæ, 1814. Imprimis p. 158 et 160. 

(2) Ibid. c. 65. (3) Sat. VI. 

(4) Inst. Or. ibid. ita v. c. ea fuit medicine peritia, ut operæ pretium facturum esse exis- 
timemus, si quis, que in variis scriptorum locis de hac arte dixerit Seneca, colligat et apte disponat. 

(5) Quinctil. L 1. ; (6) Div. Inst. V. 9. 

(7) Locus hac de re insignis exstat de Benef. I. 10. 


( 28 ) 


CAPUT ALTERUM. 
DE SENECÆ SCRIPTIS PHILOSOPHICIS. 


V. De ejus libris de Ira. 


Primum opus philosophicum, quod ab eo scriptum, nobis etiamnunc 
superest, sunt tres libri de Ira, quos fratri natu majori M. Annzo Novato 
inscripsit, qui postea a Junio Gallione adoptatus, hujus nomen assumsit. 
Nonnisi post Caligulæ cædem editi esse videntur (1). Non autem utique in- 
tegri ad nos pervenerunt, interpretes enim in capite secundo libri primi 
plures fuisse observant ire definitiones, a Lactantio e Seneca allatas (2). 
Quantam, quam gravem ac periculosam animi commotionem affectionem- 
que iram habuerit Seneca sponte patet, quum tres libros de ea scripserit. 
Eo nomine quam maxime sese commendant hi libri , quod absolutissimam 
de inhonesta hac et foeda perturbatione disputationem pr&bent, qua in 
intimos penitus mentis human secessus sinusque se penetrásse luculen- 
ter et preclare probavit auctor. Aurea enim dat precepta, primum de 
ira noscenda, tum de fugienda ea, dein de cohibendo hoc animi motu, 
denique quomodo erga hos, qui irati sunt, nos gerere debeamus. Licet 
vero in partibus pulchri sint libri illi, universe tamen, judice Lipsio (3), 
parum distincti sunt et ordo in iis confusus est. 


VI. De tribus Consolationibus ad Helviam matrem , ad Polybium 
et ad Marciam. 


Harum primam in exsilium, ut vidimus, a Claudio, primo imperii 
anno, pulsus, impurissima ista incitante Messalina, e Corsica ad matrem 
sed extremo primo anno aut initio sequentis librum in matris suorumque 
solatium conscripsisse videtur. Erat tum in ætatis et ingenii vigore ac 


(1) Lips. in Arg. ad libr. I. Cf. Nic. Faber in Pref. Gallice edit. anni 1607 premissa. 
(2) In libro de Ira Dei ad Donatum, c. 17. Cf. Ruhk. in Lect. Var. ad cap. laud. § 5. tit. c. 
(3) Ibid, 1. 1. 


( 29 ) 


robore; quibus egregie respondet ipsum opus, animi et eloquentiæ plenum, 
numeris et structura pre ceteris compositum, atque ordine magis dispo- 
sito. Non in eo videmus Stoicum magnifica jactantem , sed virum cum 
iniquo fato tranquille ac constanter luctantem, miserandum (1). Elegans 
hujus consolationis exordium eleganter explicantem audiamus Muretum (2): 
« Tria fuisse dicit, quibus ad solandam matrem incitaretur, totidem, 
quibus revocaretur, sed ad postremum prevaluisse, quz incitabant. Que 
incitabant hec erant: quod sibi quoque magno levamento sperabat fore, 
si maternum dolorem aliqua ex parte sublevare potuisset: quodsi ipse 
calamitate perculsus et afllictus primus consurrexisset, plus se ad minuen- 
dum aliis dolorem sperabat auctoritatis habiturum; postremo quod me- 
tuebat, ne si ipse, qui semper philosophiam professus erat, fortunz manus 
dedisset, ceteri quoque sui ab ea vincerentur. Sed occurrebant hec , que 
propositum morarentur. Esse ut corporis, ita animi quoque egritudinum 
suam quandam maturitatem, que exspectanda esset remedia adhibere 
volentibus, ex illo vetere precepto Hippocratis r% mémova Dapuaureiew (3). 
Nullum ex omni memoria exemplum exstare ejus, qui cum ipse cecidisset, 
suos sublevare conatus esset. Novo quodam et inusitato dicendi genere 
opus esse ei, qui rem tam arduam susciperet: doloris autem magnitu- 
dine locum delectui verborum non relinqui. Sed plus iis omnibus va- 
luisse conceptam de materno erga se amore fiduciam, que spem dederit, 
fore ut illa dolori suo modum a filio potissimum velit imponi." Que quum 
premisisset, ad solatii argumenta varia eaque egregia transiit. 

Quæ sequitur consolatio a precedente diversissima est: uti enim in hac 
virum admiramur animosum ac fortem , sic in illa foedum vituperandumque 


(1) Cf, Conz. ibid. p. 217, et Fuhrmann, Handb. d. Class. Lit., t. IV. p. 467. 

(2) In Scholiis ad Senecam, oper. t. III. p. 119. Elegans imprimis hoc mihi videtur Senece 
dictum in fine cap, I. et init. seq.: «Cui nihil negares, huic hoc utique te non esse negatu- 
» ram (licet omnis meror contumax sit) spero, ut desiderio tuo velis a me modum statui. 
» Vide quantum de indulgentia tua promiserim mihi: potentiorem me futurum apud te non 
» dubito, quam dolorem tuum, quo nihil est apud miseros potentius," 

(5) Quamvis ex iis, que in Ep. LXIII scripserit ad Lucilium, quem de amici morte Iu- 
gentem consolatur, effecerit quispiam Senecam hic sibi non constare, animadvertendum tamen 
discrimen dolorem nimis recentem inter et inveteratum. Cf. Cozz. ibid. p. 4. in not. et hujus 
Consol. c. II. $ 5. 


( 30) 


adulatorem aspernamur; et quemadmodum in hac hominem malam con- 
temnentem fortunam videmus, ita in illa mollem quendam et sorti suse 
ferendæ imparem reperimus; que cum ita sint, duas hasce consolationes 
ab una eademque manu profectas non fuisse in oculos pene incurrit. 
Quamobrem variis argumentis ipsius Senece non -esse librum illum pro- 
bare conatus est Diderotus (1), quod autem verisimillimum reddidit Ruh- 
kopfius; quamquam hic opinionem suam Reinhardtio (2) et Nautz (3) 
non probásse videtur. Nostri non est ingenii, tantas lites componere , 
verumtamen caussas, de quibus opusculum illud Senece abjudicetur , 
satis graves adhuc habemus. — Scriptus est liber in exsilio ad consolan- 
dum Polybium libertum , qui Claudii Cesaris a literis fuit, fratris sui 
mortem dolentem; verum, uti diximus, tam abjectam animi indolem 
prodit, ut Seneca omnino indignus sit. 

Tertia denique consolatio ad Marciam est, gratiosam doctam et divitem 
matronam Romanam, A. Cremutii Cordi, historici egregii, filiam ; qua 
jam per triennium filium, optime spei virum, matura morte extinctum, 
luxerat, neque adhuc dolorem mitigaverat; quocirca matris immodico 
dolori solatium afferre sibi proposuit auctor. Continet liber preter Marcie 
laudes, disputationem, qua probat: luctu nihil profici, de futuris nil certi 
nobis esse; nos ea conditione natos esse, ut moriamur; tempestive quasi 
subductum esse filium ‚et casibus vitiisque ereptum; tandem Cremutü 
persona inducitur filiam consolantis, erigentis, et ad mirifica cceli spec- 
tacula invitantis. Scripta est consolatio , judice Lipsio, sub Claudio et 
fortasse post exsilium. 


VII. De libris de Clementia. 


Ex tribus de Clementia libris unus tantum integer, secundi exigua 
pars ad nos pervenit; quod valde dolendum, quoniam ex elaboratissimis 
Senece scriptis fuisse videntur, in quibus omnia ordine solito concinniori 
procederent. Scripti sunt ad Neronem, primo imperii anno, ætatis duo- 


(1) Oper. laud. t. IX p. 107 seq. 
(2) Opusc. laud. p. 12. et p. 37. 
(3) In Specim. Liter. exhibens Senece librum de Provid., cet. Thesi V. 


(3) 


devicesimo (1). Cujus in latrones animadversuri, magna et excelsa, si 
modo non simulata, vox: « vellem nescire literas!” occasionem scribendi 
imprimis dederat: ut in bono igitur proposito pergat hortatur Seneca, 
verens forsitan et praevidens id, quod postea accidit, quum, reteclä ejus 
natura, foras erumperet immanis sevitia; quare clementiæ pulchritudi- 
nem, crudelitatisque turpitudinem ei ostendit (2). Laudes, quas Neroni 
in hisce tribuit, eo saltem tempore non false fuerunt, quibus fortasse 
quoque, ut eädem, quam inire coeperat, vid progrederetur, tamquam 
cogere eum voluit. Egregie sunt horum librorum dotes, tum orationis | 
simplicioris, tum argumenti gravissimi respectu: tractantur enim princi- 
pia, quibus imperium bonum, mite ac clemens inniti debeat. Primum 
naturam clementiæ habitumque et unde nascatur demonstrat, dein ejus 
utilitatem ostendit ac principem insigniter ornare; ultimum vero, quo- 
modo ad hanc virtutem perducatur animus, eamque usu suam faciat, 
nobis nunc legere non contingit. Ceterum in variis multisque definitio- 
nibus proponendis, ac decretis schole contra adversarios. strenue defen- 
dendis, acerrimum agit Stoicum. 


VII. De vita beata. 


Hoc opusculo ostendere in animo habebat, quid sit vita beata, et 
quomodo ad fines bonorum perveniatur: beatam vitam in virtute esse 
positam planum facit; sed hanc externa non spernere, si accedant. Quibus 
Stoae defensionem contra Epicureorum dubia inserit; et simul suam 
ipsius caussam. contra inimicorum, opes et vitam objectantium, convicia 


(a) Cf. T. 9. $. 1. 

(2) Cf. Muretus. Ibid. p. 104. Fuhrmann. Xbid. p. 473. et NüscAeler. p. 100 sq. Suspicio- 
nem hanc a vero non omnino abhorrere et ex omni horum librorum consilio ac ratione et ex 
duobus presertim locis apparet, quorum alter est 1. 1. $ 6 sq., ubi « Difficile, ait, hoc fuisset, 
».si non naturalis tibi ista bonitas esset, sed ad. tempus sumta. Nemo enim potest, personam 
» diu ferre. Ficta cito in naturam suam recidunt : quibus veritas subest, queque (ut ita dicam ) 
» ex solido enascuntur, tempore ipso in majus meliusque procedunt...... nec enim periculum 
» est, ne te subita tui capiat oblivio...... et illa, nihil jam his accedere bonis posse, nisi ut 
» perpetua sint." Alter autem II. 2. $ 2: «Prater id, quod benefactis dictisque tnis quam 
» familiarissimum esse te cupio, ut, quod nunc natura et impetus est, fiat judicium." CH. 
que diximus cap. prec. m II. 


(32) 


fortiter et sapienter agit. Scripta est hæc defensio ad Gallionem fratrem, 
frigescente Neronis in ipsum favore. Celsa et erecta sapientiæ monita ac 
precepta in ea literis consignavit, dum tamen non celat, difficile esse 
negotium, hæc vita exprimere, neque hoc quidem in sapientibus semper 
occurrere. 


IX. De fragmento: de otio aut secessu sapientis. 


Licet de tempore, quo scriptum sit hoc fragmentum, vel de occasione 
ejus, consiliove nihil certi statui queat, ipsum tamen argumentum indi- 
care mihi videtur, fuisse editum a Seneca tempore illo, quo a publicis 
secesserat rebus, otioque utili fruebatur: omnia enim ita in eo comparata 
sunt, ut hisce ad quendam ex amicis, otii hujus caussam ac rationem ex 
preceptis Stoicorum scire cupientem, respondere potuerit. In quam opi- 
nionem me præsertim adduxit ipsa materiæ distributio et verba, quibus 
altera hujus divisionis pars continetur: « ut possit hoc aliquis, emeritis 
» jam stipendiis, profligate ætatis, jure optimo facere et ad alios actus 
» animum referre: virginum Vestalium more, que, annis inter officia 
» divisis, discunt sacra facere, et quum didicerunt, docent:” (1) dein 
hec, que capite sequenti (2) leguntur: « potest ergo et ille, cui omnia 
» adhuc in integro sunt, antequam ullas experiatur tempestates, in tuto 
» subsistere et protinus se commendare novis artibus: et illud beatam 
» otium exigere, virtutum cultor, que exerceri etiam a quielissimis pos- 
» sunt" denique et hee fortasse: « Quid ergo est, quare tale otium non 
» conveniat bono viro, per quod futura secula ordinet, nec apud paucos 
» concionetur, sed apud omnes omnium gentium homines, quique sunt, 
» quique fuerunt?" (3). Post ea, que disputavit de republica, ad quam 
possit accedere sapiens, in quorum initio desinit liber, sine dubio et 
alterum illud adjecit, seniorem a reipublice tractatione secedere posse et 
in otio vivere, quibus probabiliter nonnulla de se ipso adjecit. Ceterum 
ad virorum doctorum plurium (4) sententiam accedo, quibus hoc 
àrocraruérioy partem effecisse videtur libri singularis, quo Stoicorum 
decretum de otio sapientis defenderit. 


(1) C. XXIX. $ 2. (2) $ 4. (5) C. XXXII. $ 12. 
(4) Mureti, Lipsii, Fabricii et Ernesti apud Ruhk. in Pref. ad vol. I. edit. Sen. p. 12. 


(33) 


X. De binis libris, quorum unus est de Tranquillitate animi, alter 
de Constantia Sapientis, sive Quod in sapientem non cadit injuria. 


Hos libros ideo conjunximus, quia ad eundem Serenum, præfectum 
vigilum sub Nerone, missi sunt et fortasse sub idem tempus. Incidit 
autem hoc tempus proximo sex vel septem annorum intervallo ante Se- 
nece morlem. Quod ad primum attinet opusculum, luculenter istud, 
cum e forma libelli, que epistole similis est, tum ex materia, que in 
eodem fere argumento versatur, atque epistolarum prior precipue pars, 
ex ipsis denique locutionibus, probavit Anton. Hirschigius in docto et 
elegante specimine literario, quo hunc librum uberrime explicuit (1). 
Non tamen in omnibus ei assentior; etenim post Sereni mortem demum, 
cujus mentionem fecit Seneca ep. LXIII. $ 12. (2) librum editum esse 
mihi non fit verisimile: quod probare conabor. Primum, minus aptum, 
qui vivo Sereno ederetur, libellum non habeo, quod, licet illum animi 
sui fluctuationem libere fatentem introducat Seneca, tamen simul et vir- 
tutis studium tantum in viro illo fuisse indicat, ut hee ei non potuerint 
magno honori non esse, utpote quem non ita longe a scopo, sibimet pro- 
posito, affuisse videmus: in his igitur Senece elegantiam et vero intimam 
in Serenum amicitiam observo. Dein vixisse adhuc Serenum imprimis 
significare videntur verba hac: « simul tamen intelliges, quanto minus 
» negotii habeas cum fastidio tuo, quam hi, quos ad professionem spe- 
» ciosam alligatos et sub ingenti titulo laborantes, in sua simulatione 
» pudor magis, quam voluntas tenet." (3). Ex quibus denique una et 
confici poterit, Serenum non magistratum quendam majorem, honoresque 
splendidos obtinuisse, præfecturà vigilum contentum. Sed hee leviora 


(1) Lugd.-Bat. 1825, Vid. part. I: cap. 1. $ 5. p. 16 sqq. 

(2) In qua, postquam amicum Lucilium monuisset, ne nimius esset in luctu de morte 
amici, ita egregie et ingenue de semet ipso confitetur : « Hac tibi scribo, is, qui Annæum Se- 
» renum, carissimum mihi, tam immodice flevi, ut, quod minime velim, inter exempla sim 
» éorum, quos dolor vicit. Hodie tamen faetum meum damno, et intelligo maximam mihi 
» caussam sic lugendi fuisse, quod numquam cogitaveram, mori eum ante me posse. Hoc 
» unum mihi occurrebat, minorem esse, et multo minorem: tanquam ordinem fata servarent ! " 


(5) Cap. IL, $ 1. 5 


( 94) 

viris doctis non probabuntur fortasse; aliquid tantum facere conatus sum, 
ut tempus, quo scripti sint hilibri, certum magis definitumque redderem. 
Initio itaque secessus illius, quo ab aula aberat Seneca, liber de Tran- 
quillitate animi, et (easdem ob caussas) liber de Constantia animi scripti 
esse videntur. An prior integer sit, a viris eruditissimis queritur: in fine 
non claudicare contra Lipsium et Ruhkopfium ostendere annisi sunt 
Thorlacius (1) et Hirschigius (2); hic pariter demonstravit, nihil in cap. I. 
$ 9, et inter cap. VI. non valde multa deesse (3). Continet autem liber 
egregia precepta de usu temporis optimo; de nobismet ipsis noscendis, 
si ad negotia nos conferamus, de viribus suis æstimandis; de modicis pa- 
trimoniis ad virtutem sufficientibus et de constantia et æquabilitate. 
Nexum et ordinem inter singula capita commonstrare, variis modis conati 
sunt Ruhkopfius (4), Thorlacius (5) et Hirschigius (6). — In altera dispu- 
tatione de Constantia Sapientis Serenum vulgaria ea dicentem induxit; 
que objici solebant ab adversariis, male precepta illa Stoica, ad animum 
et virtutem spectantia, intelligentibus; quee omnia egregie refutavit. 


XI. De libro: de Brevitäte vitae. 


De eorum numero imprimis est, in quibus Seneca liberius, atque adeo 
poétarum more in disputando procedit; est velut ode ad Paullinum , 
amicum , forsitan affinem, quem, quum a magistratibus obeundis negotiis- 
que publicis avocare vellet, otii et studiorum laudes cecinit et omnibus 
strenue ab eo adhuc tractatis majora esse probavit. Nec vero temere 
Paullinum ad philosophie studium revocabat, quippe qui a prima inde 
juventute huic deditus, optima quaque de se sperare jusserat, postea 
vero variis functus honoribus, publicisque detentus negotiis, literarum 


(1) In comparatione Senecani libri de Tranq. An. cum opusculo Plutarchi wep? evdunias, 
in Prolus. et Opusc, Acad. Havniæ. 1822. Vol. V. p. 181. 

(2) Ibid. $ 4. p. 15 sqq. 

(3) Quum ea, que cap. VI. $ 2, in verbis: « Considerandum est”, cet., leguntur, cum 
iis, que proxime præcesserunt, non cohereant; mihi, conjectura fortasse audaciori utenti, 
videntur excidisse hec ex cap. IV. $ 2. ante verba: « Quorundam" atque in cap. sextum 
translata, quare ea cap. quarto l. 1. restituerim. 

(4) In argum. a. h. libr, (5) Ibid. p. 175 sqq. 

(6) Ibid. inde a cap. II. p. 25 sqq. 


OO ST PO UT le 


(35) 


studia negligere fuerat coactus, neque praterea haud eum opportune ad 
talia hortabatur; licet enim multos jam obiisset magistratus, et incredibili 
pene negotiorum frequentia fuisset implicatus, ad eam tamen etatem 
nondum pervenerat, quin cum fructu philosophie incumbere, eamque 
in animum suum revocare posset. Majorem ergo, certe meliorem. cetatis 
partem quum reipublice dedisset, ut aliquid etiam temporis sibi sumeret, 
monet. Quare non audiendi sunt, qui Senecam sibi parum constare au- 
tument, quum in libro de Animi Tranquillitate alia prorsus de republica 
sapienti capessenda docere opinentur: ibi enim non stricte ac plene affir- 
matur, sapientem ad rempublicam tractandam se convertere debere, 
immo si tempora non flagitant et civitatis forma, omnino literas præfe- 
rendas esse liberaliores. — De libri prestantia constat, de tempore, quo 
scriptus sit, disceptatur; iis quam maxime assentior, qui, presertim ob 
orationis tenorem (1), ad illud temporis spatium eum referunt, de quo 
monuimus in superioribus; cui preterea opinioni favere mihi videtur 
mortis facta mentio cap. XIV. i. f. et seq., ad quam cogi possunt hi, 


qui potentiores colunt; tum amicitiae capilalis, pulchrae denique se- 


nectutis, quee manet illum, qui in veris moratus officiis, se in clientelam 
contulit Zenonis, Pythagorae, Democriti, Aristotelis, Theophrasti et 
ceterorum bonarum artium antistitum , eosque noctu et interdiu legit, 
qualem Senece in secessu vitam fuisse vidimus. 


. XIL De libris: de Beneficiis. 


Septem libri de Beneficiis ad Æbutium Liberalem ante Epistolas scripti 
sunt} saltem ante octogesimam primam, in qua libri isti commemorantur. 
Egregii sunt, idque magis propter materiam et res, quam propter for- 
mam et ordinem , que non omnino probari possunt. Exponit de vi et 
natura propria beneficiorum; hec non in materie consistere, sed in animo 
tribuentis; quomodo danda sint et quo pacto accipienda; de gratis et in- 
gratis; beneficia et gratiam non propter utilitatem, sed propter solum 
honestum expetenda esse : atque hac usque ad librum quintum disputat, 
ubi ad finem usque operis varias inserere questiunculas aggreditur, in 
quibus subtiliora utilibus mixta invenies. 


(1) Cf. Ruhk, in hujus libri Arg. 


( 36 ) 


XIII. De libro: de Providentia, sive quare bonis mala accidant 
cum sit providentia. 


Hic liber ad eundem missus est et eodem eirciter tempore, quo Epis- 
tole, literis mandatus est, quod presertim hinc patet, quod, uti in his 
amico suo quedam interroganti rescribit , ita in illo. eadem agit (1). Si 
Naute V. D. conjecturam sequimur, non pars est Moralium librorum 
deperditorum , in quibus totam ethicam philosophie partem explicuit, 
sed cujusdam operis, quo quæstiones de Deo, deque Mundi per Deum 
formatione et gubernatione tractare in animo habuerit, quod tamen ne 
perficeret, morte prohibitus sit (2). Idem hunc librum integrum esse , 
neque in fine quid deesse probabiliter ostendit (3). Argumentum gravis- 
simum jam libri inscriptione indicatur; versatur autem in probando; 
bonos. a Deo amari, neque ab. eo malis affici, ut puniantur, sed pro libe- 
ris haberi, castigari, atque exerceri, quo magis virtus eorum elucescat: 
mala praterea non esse vera, qua viris bonis accidunt. — Inter optimos 
hic liber est et pietate ac virtute plenus. 


XIV. De Epistolis. 
Scripte sunt epistole inter A. U. C. DCCCXI et DCCCXVIII ab eo 


inde tempore, quo a reipublicze administratione secessit Seneca, usque ad 
mortem ejus (4). Assidue non esse missas neque veras epistolas esse, sed 
hanc scribendi per literas rationem Senece placuisse tantum, ut com-. 
mentariola aliquot de rebus philosophicis, presertim moralibus, pro. lu- 
bitu eflingeret, hoc igitur nonnulli arbitrantur, in quibus Lipsius , 
Heineccius (5) et Ruhkopfius (6): mihi vero a viris hisce doctissimis 


(+) Prorsus itaque non video, quamobrem verisimillimum esse statuerit Kuffrerus in. 
Artemidoro, t. III. s. II. p. 555, caussà tamen non. addita, jam ante exsilium, Claudio im- 
perante, scriptum esse librum. 

(2) Vide eum in Pref. spec. laud. acute haec, docteque et eleganter disputantem, p. 14 sqq- 

(5) Ibid. p. 21 sqq. 

(4) Arg. ex Ep. 91. $ 4. Cf. Ruhkopf. in Pref. ad vol, H. p. 8. 

(5) In Fundam. stili, p. 305 et 269 ed. Nic/. ult, l. mecum facere letor magnum illum 
Gesnerum. (6) Ibid. p. 16. 


ES ch dO a aue mm 


(3) 


eatenus dissentire liceat, quod non quidem negaverim , non omnia habere 


ea, que in epistolis proprie desiderares, sed magis esse dissertationes 
vari argumenti ad Lucilium scriptas, non tamen concedo, literarum 
commercium et assiduum quidem inter viros illos non fuisse de argu- 
mentis philosophicis. Ex ipsis enim epistolis patet rescripsisse Lucilium, 
et sepius cujusdam ab hoc dicti, ex literis, quibus rescripserat, depromti, 
mentionem injicit Seneca et ad quaestiones varias, in illis propositas, res- 
pondet (1); tum in ep. CXVIII diserte memorat illud, de quo inter se et 
amieum erat conventum quodammodo, hunc scripturum , ipsum vero 
rescripturum esse; epist. porro L initio literas Lucilii post multos demum 
menses a se acceptas esse refert; epist. dein XXIV Lucilio, de eventu 
judicii, quo erat implicatus, sollicito respondet; quid denique est queso, 
cur y. g. in epist. LXXXVI de villa Scipionis scribat, et de plantandis 
arboribus, cæt.? Licet igitur ad Lucilium, quem ope philosophie ad 
rectam placidamque mentem exhortatur et subinde excitat (2), sed licet 
ad hunc Epistole revera scripte et identidem misse esse videantur, eas 
tamen hoc maxime consilio literis commisit, ut foras ederet; quod eo 
magis letandum, quoniam in omni fortassis antiquitate talium epistola- 
rum scribendarum primus et unus auctor fuit Seneca. Nam etiamsi Pla- 
tonem, Epicurum, aliosque, epistolas philosophicas composuisse constat, 
tamen non id egisse eos patet, ut idem, quod Seneca, inirent consilium (3). 
Ea preterea est harum epistolarum, si res disputatas spectes, preestantia , 
ut et ceteras, ex antiquitate nobis relictas, epistolas omnes, si Ciceronia- 
nas exceperis, facile superent (4), et inter ipsa Senece scripta opus ejus 
sint primarium. Omnes enim fere materias, que ad philosophiam refe- 
runtur, in iis attigit, ne Dialecticis quidem exceptis; universa autem 
pre more suo ad vitam bene agendam contulit. — Denique non preter- 
mittendum est, non omnes epistolas ætatem tulisse, nam A. Gellius (5) 
laudat quaedam ex libro. XXII epistolarum, que in deperditis sunt. 


- ` (1) Vidd. exempli caussa exordia Ep. 72, Ep. 88, Ep. 89, Ep. 108, exordium libri de 
Provid. Cf. Nauta, ibid. p. 11 sq. - 

(2) Cf. Ep. 54. § 2, (8) Vid. Ruhk. in Pref. 1. p. 6 sq. 

(4) Ruhk. l. 1. p. 5 sq, I (5) Noct. Att. XH. 2. 


(38) ° 


XV. De Questionibus Naturalibus. 


Questiones naturales ad Lucilium, biennium (1) vel triennium ante 
mortem scripsisse videtur, saltem postremos duos libros, si eo ordine 
scripti sunt, quo nunc habentur (2). Consilium autem hoc habuisse vi- 
detur, recte explicante Ruhkopfio (3): « ut civibus suis nullo argumen- 
» torum ab arte quadam, multis, imo vero plurimis, aliena, aut doctrina 
» reconditiori petitorum presidio adhibito, de meteoris, aére, aqua, 
» vento, terre motu, comelis, etc. luculenter exponeret, et in præfa- 
» tionibus primo tertioque libris præmissis physicæ gravitatem atque 
» summam dignitatem explicaret, immixtis passim quibusdam excursibus, 
» de adulatione, mortis contemtu , etc. Agentibus, prout occasio postu- 
» laret et senem cives suos castigaturum et emendaturum decere vide- 
» retur. Nec totam physice doctrinam exhauriendam, sed tantummodo 
» quæstiones potissimas solvendas sibi sumsisse putandus est, quo quam- 
» plurimis prodesset , et preceptis suis facili negotio utendi copiam faceret." 
Ceterum caussas, quz Senecam fortasse ad scribendum proxime incita- 
verint, probabiliter exposuit Koelerus: rerum nempe naturalium gravi- 
tas, quippe qua animum nostrum a terrestribus erigunt efferuntque ad 
coelestia; tum mos, Stoicis fere omnibus usitatus, de his rebus diligenter 
aliquid et subtiliter quaerere et scribere; denique mentem ad hzc studia 
applicuit Seneca, ut animo suo, communem corruptelam ævi graviter 
penitusque miseranti, perfugium ac solatium praeberent; perinde atque 
Ciceroni accidit tum, quum Academicas et Tusculanas quaestiones scri- 
beret. His igitur ceterisque caussis ad quaestiones naturales literis man- 
dandas compelli potuisse Senecam, planum fecit Koelerus (4); qui tamen 
idem non ullo modo mihi persuasit, soli Lucilio scriptas esse. Primum 
enim, ne dicam de Senece studiis non singulis tantum, verum universis 
proficiendi, non, inquam, probe intellixisse mihi videtur vir doctissimus 


(1) Vide imprimis libri VI initium, ibique Ruhk. 

(2) Koeler in edit, Natur. Quast. Gotting. , 1819. p. 249 sq. 
(5) In Pref. ad vol. V. p. 12. Cf. Koeler, p. 259 sqq. 

(4) Ibid. p. 245 sq. 


3 (39) 


morem communem illum apud veteres et contritum, quo libro cuidam 
edendo amici vel cognati nomen, amicitize honorisve caussa, inscriberent, 
immo omnenr interdum orationem ad istum conyerterent. Quod si non 
verum esset, quid verbi gratia aut de Aristotelis Ethicis ad Nicomachum 
filium, aut de Ciceronis Officiis ad Marcum fieret, si vel illa uni Nico- 
macho, vel hec soli Marco scripta fuissent? Quamobrem nec de simula- 
lione quadam , nec de vanitate in Seneca hie cogitandum est. Tum, si 
. abstrusiora subinde aut subtiliora admiscuerit, hoc tamen'et res ipsa 
nonnunquam et Stoicorum subtilitas postulare poterant videri; quamquam 
in omni reliquo opere populariter semper disputat. Dein non is fuit 
Seneca, qui vera dicendo principem offendere pertimesceret. Non majoris 
tandem momenti videtur animadversio, qua qua libro secundo de tonitru 
reformidando dixerit, ita sint accipienda, quasi ut unius Lucilii hoc sit 
vitium, non omnis fere vulgi. Denique, ut cetera leviora mittam , que 
de Hostio narrantur, ea non moribus æstimanda sunt nostris, utpote qui 
decori opinionem a veterum sensu longissime diversam habemus (1). De 
praestantia autem horum librorum nemini dubium esse potest; ad nostra 
usque tempora pervenisse, eo magis gaudemus, quo pauciora ex universo 
physice studio monumenta veterum nobis servata fuere; nam preter 
Aristotelis Commentarios physicos et Lucretium Epicuri doctrinam expli- 
cantem, quæque apud Plinium et Plutarchum occurrunt, sole sunt Quæs- 
tiones naturales, e quibus quid in hac parte de nature arcanis detegendis 
atque in luce clarissima ponendis profecerint Greci, videre possimus. 
Liber septimus, qui est de Cometis, inter ceteros eminet, in quo potis- 
simum acumen Seneca et doctrina, tum vero modestia nemini non pro- 
bantur. 


XVI. De scriptis philosophicis Senece deperditis. 


In judicio de universa Senece philosophia ferenda, minime omittenda 
videtur librorum , ad philosophiam spectantium, nunc deperditorum , 
mentio: nam ne omnia quidem, que de moribus ab eo vulgata sunt, 


(1) Qua hic refutavi, ea contendit Koelerus, p. 247 sqq. 


(40) 
temporis injuriam effugere potuerunt. Imprimis autem dolendum est, 
interiisse libros Morales, sive Philosophiæ Moralis, continentes, uti ait 
ipse (1), totam moralem philosophiæ partem; quos aliquoties laudat Lac- 
tantius (2). Scripsit etiam de Superstitione librum sive dialogum, in quo 
libere ac fortiter ritus superstitiosos, qui jam diu invaluerant, perstrinxit 
ac traduxit, et Varrone quidem etiam liberius , observante Augustino (3); 
ille enim in theologiam fabulosam et poéticam, qualem in theatro vide- 
bant, animadverterat tantum , Seneca vero in civilem istam sive urbanam 
invectus est vehementissime. In istius tamen reprehensionem incurrit, at, 
nostro quidem judicio, minus recte, quod sapienti istis actibus religiosis 
adesse concesserat, modo meminerit hic, legum se morumque caussa 
hoc facere, non autem Diis gratum esse, neque ad rem pertinere. — 
Insigne ejus libri fragmentum nobis servavit idem Augustinus; eodem 
quoque refero fragmentum apud Hieronymum adversus Jovinianum. 
. Hujus opusculi mentionem preterea injecerunt, fragmentaque conservä- 
runt Lactantius (4), Tertullianus in Apologetico, et Diomedes Gramma- 
ticee Artis libro primo (5). Edidit dein Exhortationum libros, quos memorat 
Lactantius, illosque hac mirabili sententia terminâsse eum tradit (6): 
« Magnum nescio quid majusque quam cogitari potest, numen est. Cui 
» vivendo nos operam damus, huic nos approbemus. Nihil prodest inclu- 
» sam esse conscientiam , patemus Deo." Scripsit insuper libros de Offi- 
ciis (7), de Matrimonio (8), et dialogos (9); postremo loco de Forma mundi 
librum, ad physicen spectantem, in quo forme mundi rotundæ rationes 
reddidisse videtur (10). Epistolas denique ad Paulum Apostolum memo- 
rare non opus est, quippe que jam dudum a viris doctis subdititie sunt 
habite; composite enim sunt a semidocto, qui falsam alere sibi propo- 
suerat opinionem, quibusdam e veteribus, immo ex patribus receptam, 


(1) Ep. 108. $ 1. Cf. Ep. 106. $ 2 sq. Ep. 109. § 15 et alibi. 
(2) Inst. Div. I. 16. IL. 2. VI. 17. 
(5) De Civit. Dei, VI. 10. Cf. Meiners, Gesch. d. Verf., etc. p. 269 sqq. 


(4) 1. 16. (5) Apud Nic. Fabrum, pref. l. p. 5. (6) VI. a4. 
(7) Diomed. Gramm. ibid. apud Fabrum 1. 1. 
(8) Hieron. adv. Jovinianum I. (9) Quinctil. 1. 1, 


(10) Cassiod. in Astron, Comp. et in Boctii , que fertur ‚Collect. de Geom, apud Fabrum. lbid, 


(4) 

Senecam scilicet Christianum fuisse, quam sua jam ætate refelicrunt 
Erasmus (1) et Modius (2); et inter recentiores plerique, in quibus Wyt- 
tenbachius (3). Cui tamen opinionis commento illud saltem. debemus , 
recte monente Erasmo, quod cum tot clarissimi scriptores interciderint, 
Seneca nobis ex magna parte supersit. 


CAPUT TERTIUM. 


DE SENECE PHILOSOPHIA UNIVERSE. 


XVII. De Stoae antiquae et recentioris inter se comparatarum 


ingenio, raticne presertim Senece habita. 


Jam inde a Panætio, Stoicæ doctrine antistites, antiquiorum Stoicorum 
in. disserendo spinas improbare coeperant, et duriorum sententiarum loco 
mitius quoddam in eloquendo genus sectari, morum imprimis tristitiam 
atque asperitatem fugere; quidquid denique in aliis scholis probandum 
invenirent, id in suum usum convertere (4), in qua quidem re a vera 
Zenonis mente haudquaquam aberrásse mihi videntur; hic enim præser- 
tim id egerat, ut, postquam omnium scholarum doctrinam cognovisset , 
earumque rationes in partes suas duxisset, suam hinc disciplinam conde- 
ret et novum quasi ædificium exstrueret. Unde factum quoque, ut ejus- 
dem scholæ, diversis temporibus asseclis inter se comparatis, insignia 
quadam inter eos discrimina in oculos incurrerent, a viris doctis non- 
nullis observata atque enumerata (5). Quum vero ex iis, quorum scripta 


(1) In Judicio de L. A. Seneca in Pref. Op. Sen. 

(2) Novant. Lect., p. 21. apud Gruterum , Fax art. liber., t. V. 

(5) Disp. de Unit. Dei, p. 55 sqq. et Bibl. Crit., vol. II. p. 118. CF. J. G. G. Hessii 
Comm. de Relig. Christ. Philos. Stoica nec æmula nec patrona. Apud Muntinghium, Syll. 
Opusc., cet. p. 47. et Nüschelerus, p. 289 sqq., qua vero hanc in rem disputat. idem p. 299 
sqq. ea ultra quam satis est petita esse videntur. 

(4) Cic. de Finibus, IV, 28. 

(5) Vid. Buhle op. l. ibid. Sect. XI. $ 499. p. 58 sqq., quem presse sequutus sum. Doleo 
autem vehementer mihi usurpare non licuisse C. P, Conzii, Abhandl. für die Gesch, und das , 


Eigenth. d. spätern Stoischen Philos. nebst einem vers. über Christl. Kant. und Stoische Moral, 
Tubinge , 1794. . 6 


(42) 

nobis supersunt, Seneca primus sit, qui apud Romanos post liberam rem- 
publicam Stoae recentioris fuerit interpres et vindex; videamus ergo, an 
eadem in eo occurrant merita, que apud posteriora quidem hujus doc- 
trine ornamenta, Epictetum atque Antoninum invenimus; quod eo magis 
faciendum esse puto, quo iniquius quosdam vidi erga Senecam agentes, 
qui omnia prorsus hanc in rem merita huic denegare videntur (1). 

XVIII. Primum itaque in omnibus a se scriptis, universa et singula 
ad mores et ad vitam refert: « illud, inquit, ante omnia vide, utrum 
» in philosophia, an in ipsa vita profeceris. Non est philosophia populare 
» artificium, nec ostentationi paratum; non in verbis, sed in rebus est. 
» Nec in hoc adhibetur, ut cum aliqua oblectatione consumatur dies, ut 
» dematur otio nausea: animum format et fabricat, vitam disponit, ac- 
» tiones regit, agenda et omittenda demonstrat, sedet ad gubernaculum, 
» et per ancipitia fluctuantium dirigit cursum. Sine hac nemo securus 
» est: innumerabilia accidunt singulis horis, que consilium exigunt, quod 
» ab hac petendum est." (2). Neque vero metaphysicam, quam vocamus, 
omnino neglexit, neque artem dialecticam prorsus inutilem habuit, sed 
hoc in antiquioribus vehementer reprehendit, quod cavillationibus dé his 
rebus indulgentes tantum olei et opera perdidissent, et, qui ipsi esse 
videbatur philosophia finis unicus ac palmarius, morum nempe emendatio 
atque honeste vivendi scientia, hunc igitur nimis posthabuissent: « Mul- 
» tum, inquit, illis temporis verborum cavillatio eripuit, et captiosæ 
» disputationes, qua acumen irritam exercent. Nectimus nodos et am- 
» biguam significationem verbis illigamus, ac deinde dissolvimus. Tantum 
» nobis vacat? jam vivere, Jam mori scimus?" Quare valde hoc impe- 
divisse autumat, quominus ethica, gravissima philosophie pars, perfec- 
tor redderetur, nam « inyenissent, ita ait, forsitan necessaria, nisi et 
» supervacua quesissent” (3). | 

XIX. Tum longe aberat a cupiditate illa atque arrogantia, qua in 


(1) In his est Meinersius, de quo negari haud potest, illum in variis suis scriptis Senece 
merita deprimere studuisse. 

(2) Ep. 16. $ 2 sq. Cf. Ep. 89. § 17. 

(5) Ep. 45. $ 4. Cf. Bayle, Dict. t. IT. p. 415. 5, qui his et sequentibus Senece verbis, 
nihil sapientius, nihil pulchrius esse dictum judicat. : 


: 
1 
à 
: 
I 
| 


(43) 
adversariorum irrisionem sæpenumero incurrerant Stoici veteres; « ve- 
nerábatur enim inventa sapientie inventoresque, et adire tamquam mul- 
toram hereditatem eum juvabat (1); sibi licere existimabat , dispütare 
cum Socrate, dubitare cum Carneade, cum Epicuro quiescere, hominis 
naturam cum Stoicis vincere, cum Cynicis excedere, cum rerum natura 
in consortium omnis evi pariter incedere (2); non alligässe se ajebat ad 
unum aliquem ex Stoicis proceribus (3), Zenonem , Chrysippumve, unius 


"quippe opinionem semper sequi, id non curie, sed factionis esse (4); 


quamobrem quum verum contumaciter adhuc quereret, nullius nomen 
ferebat, neque cuiquam se emancipaverat: multum magnorum virorum 
judicio credebat, aliquid et suo vindicabat." « Nam, inquit, illi quoque 
» non inventa, sed quærenda nobis reliquerunt (5): multum adhuc restat 
» operis, multumque restabit: nec ulli nato post mille sæcula preclude- 
» tur occasio aliquid adhuc adjiciendi" (6). — Imprimis vero erga Epi- 
curum omnium egisse æquissime Senecam , ejusque principia philosophiae 
optime perspexisse, enarravisse (7), dijudicásse, recte existimat Platne- 
rus (8). Epicurum enim sæpe contra eos defendit, qui quum fundamenta, 
quibus singula inniterentur, non exacte ac penitus cognita haberent, 


quemadmodum universe Stoici, Cicero, alii, in eum inique insultarent; 


sancta autem et recta docere Epicurum ostendit, et, si propius accesseris, 
tristia; immerito infamen esse hanc sectam, neminem vero hoc scire 
posse, nisi qui interius in hanc philosophiam penetraverit (9). Se autem 


(1) Ep. 64. $ 5 sqq. (2) De Brevit. Vit. c. IV. § 4. sqq. 
(3) Ibid. HI. 6 2. x (4) De Otio Sap. XXX. $ 4 sqq. 
(5) Ep. 45. $ 3 sqq. (6) Ep. 64. $ 1. I. 


(7) Preterquam quod in illa nota Epicuri sententia, quam tradit Ep. 21. $ 7.: «Si vis 
» Pythoclea divitem facere, non pecunia adjiciendum, sed cupiditati detrahendum est” in qua, 
inquam, vim verbi @£opilerda: male expressisse videtur, melius: sed cupiditas expellenda, 
quamquam eädem, ut pergeret orationis structurá, utque antithesis constitueretur, ita fortasse 
eloqui coactus fuit. Recte certe Cicero de Fin. 1I. dixit: « Cupiditas tollenda est atque extra- 
henda radicitus." Vid. Meyboomius ad Diog. Laért, X. s. 143. Cicerone vero melius sibi con- 
stitit, (ut hoc obiter moneam) in iuterpretanda Stoica voce oppen, quam ille per appetitus , 
appetiones, impetus, naturalis appetitus promiscue vertit in libris de Offic. I. 28. II. 5. I. 5. et 
de Fin. IV. 14: Seueca autem constanter vocabulo impetus utitur in Ep. 121. § 15. et p. 211. 
ed. Schweigh. Cf. Kuehner, p. 85. 

(8) Philos. Aphor., p. Il. libr. I. c. I. p. 195. Cf. thesis I. Spec. Lit. Hirschigü, 

(9) De Vita Beata. XII et XIII. ibique § 3. Cf. Ep. 35. § 2. 


( 44) 


eo libentius hee dicere affirmat, ut « quum ipsa, uti ait, discipline 
» hujus frons, puta voluptatem, locum daret fabule (1), istis, qui ad 
» illam confugerent spe mala inducti, qui velamentum se ipsos suorum 
» vitiorum habituros existimarent; probet, quocunque ierint , honeste 
» esse vivendum" (2). Quamobrem quas: apud Epicurum invenerat 
uu pias dólas , eas pro xowaïs kvyoíaue Stoicorum accipere nullus dubitat (3); 
quinimo in moralibus, si principia, ex quibus singula orta sunt, exci- 
pias (4), convenientiam quandam detegens atque animadvertens ,. qua 
Epicurea sunt Stoicum in modum explicare et amico suo Lucilio in Epis- 
tolis proponere videtur (5). Id vero preter alia minime. probat in Epicu- 
reis, quod quasi sub uno rege essent, semperque ad unum referrent 
Epicurum, quz revera ab ejus discipulis, Hermacho, Metrodoro, aliisque 
essent profecta; illis igitur Stoicos longe praestare judicat, in quibus sibi 
quisque se vindicabat (6). Præcipue in philosophie parte theoretica ab 
antiquorum in Porticu doctorum ratione secessit, quemadmodum suo loco 
videbimus; atque adeo quidem, ut quum physiologicam de caussa et 
materia questionem tractaret, licet Stoicorum de hisce sententiæ non sine 
ratione subscriberet, eam tamen Academicorum fere more dijudicaret , 
deque ea loqueretur. Lucilio enim suo scribit: « Fer ergo judex sen- 
» tentiam et pronuntia, quis tibi verisimillimum videatur dicere , non 
» quis verissimum dicat. Id enim tam supra nos est quam ipsa veritas" (7). 
Plato denique tanto in amore Senece fuit, ut alicubi (8) in Annicerim 
invectus sit, quod parvo Platonem zestimaverit; hunc enim captum 
H. S. VIII. redemisse ferebatur Anniceris. — Quæ quum ita sint, recte 
de Seneca nobis pronunciare videmur, eum morales Stoae sententias præ 
ceteris fuisse amplexatum , quamquam imbecillitatis humane rationem 
habens, decreta illa ac precepta multum temperässe ac mitigässe dicen- 
dus est, quod probabimus in posterum, 


(1) Ibid. § 3. (2) Ep. 21. $ 8 sq. 
(3) Ep. 8. § 6 sq. Ep. 12. $ 10. Ep. 15. $ ult. Ep. 16. $ 6. Ep. 21. $ 8 sq. 
(4) Ep. 85. § 15. (5) Uti Ep. 65. § 17 sq., $ 44 sq. Ep. 66. § 15. 


(6) Ep. 35. § 3 sq. 
(7) Ep. 65. § 11. Schweigh. edit. p. 199. 
(8) Lactantius. Ibid, III. 25. 


(45 ) 

| XX. Praterea, uti Stoici recentiores vinculum inter virtutem et pie- 
Indem erga Deos arctius reddiderunt, quam quidem fecerant veteres, ita 
quoque Seneca legibus moralibus non exiguum addidit momentum ex 
decreto illo Stoico, quo omnium hominum animos ex divina mente tam- 
quam communi fonte dimanásse statuebant , ac Deum unum, omnipoten- 
tem, ceterorum deorum hominumque parentem, universo huic mundo 
prospicere, eumque sapienter regere; quemadmodum. et alibi egregie 
docuit et vero etiam in libro de Providentia. Licet Stoici antiquiores 
suam doctrinam ad religionem applicare. conati fuissent, non tamen hoc, 
ut veram promoverent pietatem , egerant, sed ut popularis superstitionis 
ineptias allegoricâ mitigarent mythorum * interpretatione; quam vero 
acerrime improbans Seneca (1) cum poétas, fabularum auctores, per- 
strinxit (2), tum universam sui temporis superstitionem singulari libro 
irrisit, uli vidimus: qua in re quin omnium bonorum sue ætatis viro- 
‘rum, artium liberalium ope acutius cernentium , suffragia tulerit dubium 
esse non potest. Hee autem germane pietatis cum morum doctrina con- 
junctio precepta ipsi suppeditavit, quibus bono esse animo homines hor- 
tabatur, si quando dubia, tum de providentia divina, tum de hominum 
in agendo libertate, eorum animos occupässet: « Dicet aliquis", ita ad 
amicum scribit: « Quid mihi prodest philosophia, si fatum est? Quid 
» prodest, si Deus rector est? Quid prodest, si casus imperat? Nam et. 
» mutari certa non possunt, et nihil præparari potest adversus incerta ; 
» si aut consilium meum Deus occupavit, decrevitque quid facerem, aut 
» consilio meo nihil fortuna permittit. — Quidquid est ex his, Lucili, 
» vel si omnia h&c sunt, philosophandum est: sive nos inexorabili lege 
» fata constringunt , sive arbiter Deus wniversi cuncta disposuit , sive 
» casus, res humanas sine ordine impellit et jactat, philosophia nos tueri 
» debet. Hzc adhortabitur, ut Deo libenter pareamus, ut fortunæ con- 
» tumaciter resistamus: hæc docebit, ut Deum sequaris, feras casum" (3). 
XXI. Dein accuratius profecto, quam veteres Stoici, singula oflicia 
cognovit ac determinavit; quomodo etiam recte iis fungamur, quid sit, 


(1) De Benef. I. 3. sq. (2) De Brevit. vit. XVI. $ 5. 
(3) Ep. 16. § 4.; ed. Schweigh., p. 49 sq. 


( 46 ) 

quod nos ad illa diligenter sancteque servanda adducat ac quasi cogat, 
hee igitur multaque alia melius ostendit. Ipsi autem persuasissimum erat, 
perpaucos omnino futuros esse, qui eo perveniant, ut se supra humana 
velut extollendo, prorsus similes evaderent sapienti, qualem sibi infor- 
mabant antiquiores; hinc quoque factum est, ut, quum severum esse in 
semet ipsum preciperet, simul vero in dijudicandis aliorum hominum 
actionibus ad summam æquitatem et humanitatem adhortaretur. 

De animi denique immortalitate longe alia docuisse atque huic placito 
majus ad virtutem et honestatem addidisse momentum , suo loco videbimus. 


CAPUT QUARTUM. 
XXII. De Senece philosophica oratione. 


Quomodo de ipsa sua philosophia varia atque omnino contraria, cum 
veterum, tum recentiorum judicia expertus est Seneca, sic de philoso- 
phica ejus oratione æstimanda et olim et etiamnunc quam longissime a 
se invicem discesserunt homines eruditissimi. Alii enim in hac nescio quid 
amoeni, venusti, salsi, excelsi se videre putärunt; alii contra omnia de- 
primere, spernere, nauseare sategerunt. Nobis pro virili quidem parte de 
ejus in elocutione vitiis ac virtutibus paucis disputare est animus. Quod 
‘ad vitia attinet, in sententiis argutias et tumorem , in numeris autem 
negligentiam interdum animadvertimus ; quare orationis simplicitatem 
illam et æquabilitatem concinnitatemque, quales in Cicerone videmus, apud 
illum desideramus sepenumero. Quodsi in horum vitiorum caussas inqui- 
rimus, ea fere omnia ex temporum , quibus vixit, conditione oriunda esse 
videntur, uti luculenter ostendit Reinhardtius (1). Primum multa illi ex 
palestra declamatoria hæserunt, judice Erasmo (2); dein, quum. poésis 
tunc excoleretur potissimum , ipse quoque ad poétarum lectionem ingenio 
suo impelleretur, his ita velut innutritus est, ut, spretà solute orationis 
simplicitate, ad poéticum quendam aaa in hac etiam affectandum 
facile adduci posset. Hinc factum quoque esse videtur, ut in pluribus 


(1) In Opusc. laud. inde a pag. 14 - 23. (2) In Pref. laud. 


(47) 


Senecæ scriptis ordinem certum non sine molestia inyenias. Denique 
non minima in culpa hic est æqualium gustus, cui se in, scribendo. ac- 
commodare debuit, si legi vellet: quod ei adeo quidem bene cessit, ut 
Senece orationem temporis illius auribus accommodatam et adolescentibus 
imprimis valde amatam fuisse testentur Tacitus (1) et Quinctilianus (2). 

Hisce externis ab ipsius persona quedam accedebant: in his est, quod 
subinde ingenii magis impetum in scribendo, quam judicium rationemque 
sequutus esse videatur; cui quam maxime jungendum est ejus studium 
non verba, sed res curandi, omniaque ad mores referendi, quod ipse 
multis locis diserte profitetur (3). — Verumenimvero ei sus in eloquendo 
laudes minime defuerunt. Erat ingenio uberrimo ac facili, in diversis 
enim argumentis tam ligata quam soluta oratione, pari propemodum suc- 
cessu, stilum exercuit: id, quod nec Ciceroni, nec Virgilio contigit , 
quamquam hec ipsa res obstitisse videri possit Senece , quominus in uno- 
quopiam excelleret, quod nempe in omnibus argumentis. versaretur (4). 
Sententiæ porro in ejus scriptis magnam partem elatione atque altitudine 
commendantur. Quum denique ipse Seneca iis, quie scripsit affectus valde 
et commotus fuisse videatur, non potest non fieri, ut multa loca fortis- 
sima ac gravissima in scriptis szepe animadvertas, qualia exstare nemo 
profecto inficias ibit. — Omnibus igitur rite perpensis atque inter se col- 
latis, Quinctiliani, judicis verissimi, de Seneca sententie calculum nos- 
trum qualemcunque adjicere haud dubitamus: quamobrem quo majorem 
totus hic locus lucem accipiat, viri illius humanissimi verba hic appona- 
mus: « Senece et multe et magne virtutes fuerunt, ingenium facile et 
» copiosum, plurimum studii, multarum rerum cognitio: in qua tamen 
» aliquando ab iis, quibus inquirenda quedam  mandabat, deceptus 
» est (5). Tractavit etiam omnem fere studiorum materiam. Nam et ora- 
» tiones ejus, et poémata, et epistole, et dialogi feruntur. In philosophia 
» parum diligens, egregius tamen vitiorum insectator fuit. Multæ in eo 


(1) Ann. XIII. 5. (2) Inst. Orat. X. 1. 

(3) Ex. gratià Ep. 75. $ 2. et Ep. 115. 

(4) Vide Erasmum in Pref. laud. et Reinhardtium, p. 20. 

(5) Qua hujus generis in ejus scriptis etiamnunc superstitibus inveniuntur, ea ad histori- 
cas res magis, quam ad philosophicas referenda sunt. 


(48) 
» claræque sententiæ, multa etiam morum gratia legenda: sed in elo- 
» quendo corrupta pleraque, atque eo perniciossima, quod abundant 
» dulcibus vitiis (1). Velles eum suo ingenio dixisse, alieno judicio. Nam 
» si aliqua. contempsisset, si parum concupisset, si non omnia sua amás- 
» set, si rerum pondera minutissimis sententiis non fregisset: consensu 
» potius eruditorum, quam puerorum amore comprobaretur. Veruin sic 
» quoque Jam robustis, et severiore genere satis firmatis legendus, vel 
» ideo, quod exercere potest utrumque judicium. Multa enim , ut dixi, 
» probanda in eo, multa etiam admiranda sunt: eligere modo cure sit, 
» quod utinam ipse fecisset. Digna enim fuit illa natura, que meliora 
» vellet, que, quod voluit, effecit" (2). 


r 


CAPUT QUINTUM. 
XXII. De Senece in philosophicis libris fontibus. 


Quamvis hic locus sine dubio in dijudicanda Senece philosophia mino- 
ris sit momenti , quam quidem si Ciceronis in philosophiam apud Romanos 
merita æstimare velimus, utpote cui hoc erat propositum , ut universam 
Grecorum philosophiam civibus suis explicaret; non tamen fructu suo 
caret, quum ex tali disquisitione de Senece studio, ipsorum fontium lim- 
pitudine et ubertate utendi, compertum habere poterimus. Attamen bre- 
viores hic erimus, aliis, ex instituto hanc rem aggredi volentibus, ple- 
niorem auctorum, quibus usus sit Seneca investigationem relinquentes. 


XXIV. De ratione, qua e Gracorum ac Romanorum philosophorum 
scriplis hauserit. 


Si Senece vitam, ultimam presertim ejus partem, et scripta conside- - 
ramus, eum omnium fere tum Grecorum, tum Romanorum philosopho- 
rum opera assidue legisse patet; imprimis vero Stoicorum procerum, 


(1) Venustissima hanc in rem verba sunt Palavicinii Cardinalis in Animadversionibus de 
Stilo atque Oratione, ubi ait: « Profuma i suoi concetti con ambra, e con un Zibetto, che a 
» longo andare danno in testa." 

(2) Inst. Orat. 1. l. versum finem; totus vero locus lectu dignissimus est. 


\ 
y 


( 49 ) 


Zenonis, Cleanthis, Chrysippi, Panætii, Posidoniique scripta frequenter 
tractayit (1): neque propterea poétas neglexit, quod et ex operibus ejus 
patet, et ipse etiam diserte testatus est, inter ceteros Virgilium quotidie 
a se excussum esse (2). At non exigua oritur diflicultas in fontium enume- 
ratione, quos in singulis adhibuerit, ex more ejus studioque, quidquid 
legisset, id sua ratione tradendi et veluti suum sibique proprium reddendi: 
« nos quoque, inquit, apes debemus imitari; et, quæcumque ex diversa 
» lectione congessimus, separare: melius enim distincta servantur: deinde, 
» adhibitä ingenii nostri cura et facultate, in unum saporem varia illa 
» libamenta confundere; ut, etiamsi apparuerit, unde sumtum sit, aliud 
» lamen esse, quam unde sumtum est, appareat" dein ita quoque de 
hac re precipit: « Hoc faciat animus noster: omnia, quibus est adjutus , 
abscondat; ipsum tantum ostendat, quod effecit. Etiamsi cujus in te 
comparebit similitudo, quem admiratio tibi altius fixerit; similem esse 
te yolo quomodo filium, non quomodo imaginem: imago res mortua 
est" (3). Denique sic de se ipse testatur: « Tu a me non est, quod 
illum aut illum exigas, qui notorem dat, ignotus est. Scribam ego quod 
vis, sed meo more" (4). In quibus itaque locis auctores, quos ob ocu- 
los habuerit, non indicavit ipse, ibi probabilitate contenti esse debemus. 
Quamobrem, quibus in singulis libris philosophicis vel usus sit, vel uti 
potuerit, scriptoribus, age nunc breviter enumeremus. 


XXV. De libris de Ira. 


In his libris, quum Stoicorum de ira et omnino de affectibus humanis 
doctrinam contra Peripaleticos imprimis defenderit, utrorumque scripta 
in usum suum conyertisse in aprico est. Ipsius Aristotelis libros Ethico- 
rum ad Nicomachum et Rhetoricorum ante oculos habuit: laudat præterea 
Theophrastum et Hieronymum Rhodium. Nonnulla sumsisse videtur e 
Sotionis praeceptoris sui, Sermonibus de Ira, uti ex fragmentis ejus libri, 
Stobæo in Florilegio aliquoties citatis, apparet. E Græcis denique laudavit 
Heraclitum , Democritum et Platonem; e Romanis Sextium, de quo vi- 
dimus in antecedentibus. 


v vg Y Y Y 


(1) Cf. Ep. 55. presertim $ 5. ‘ -1(2) Ep. 58. $ 23. 
(5) Ep. 84, § 5 et 7. os (4) Ep. 39. $ 1. 
joel 7 


(50) 


XXVI. De Colisolatióniblis. 


Quod ad has attinet, ipse in Consolatione ad Helviam matrem (1) tes- 
tatur « se omnia clarissimorum ingeniorum monumenta ad compescendos 
» moderandosque luctus composita evolvisse" : legit igitur et probabiliter 
sequutus est ex iis, qui nobis innotuére, præcipue Crantoris , veteris 
Academici, libellum aureolum, qui a Cicerone Consolatio vocatur (2), 
uti et Metrodori Epicurei Consolationem , quà sororis luctum, amisso 
optime indolis filio, mitigare studuit; dein Theophrasti Callisthenem 
sive de Luctu, quo Callisthenis amici mortem, ab Alexandro Macedone 
ei inflictam, luxit; Ciceronis denique Consolationem filie et libellum ad 
Cottam de Luctu minuendo perscriptum, aliosque (3). In priore preterea 
consolatione laudat Varronem, Romanorum doctissimum, et M. Bruti, 
Juli Cesaris percussoris, librum de Virtute. In postrema denique ad 
Marciam quzdam refert ex Platone, et ex Fabiano Stoico, præceptore 
suo. In capite ultimo de animorum immortalitate usque ad mundi con- 
flagrationem, Cleanthem aliosque sequitur. 


XXVII. Zibri de Clementia. 


Jam ante Senecam de regis officiis, ideoque de Clementia scripserant 
Xenocrates, Platonis discipulus, Aristoteles et Theophrastus; hos igitur 
consoluisse videri potest (4). Platonis in libris de Republica aliquoties 
memorem fuisse nonnulla sunt indicia (5). Ceterum ex Stoicorum doc- 
trina et e Zenonis, Chrysippi, aliorumque scriptis, de clementia ejusque 
natura et habitu in libro secundo exponit; et quomodo clementia a mi- 


{ 


sericordia distet; in sapientem etiam misericordiam non :magis, quam 


veniam cadere, ex iisdem docet (6). 


XXVIII. Liber de Vita beata. 
De vita beata sive de summo bono jam inde a Socrate multa et egregia 


(1) C. E 6 5. (2) Tusc. Quest. I. 48. _ 

(5) Vid. omnino Ruhk. in Arg. ad Cons. ad Helv. qui uberius hæc exposuit. 
(4) Vid. Ruhk. in Arg. ad librum II. 

(5) De quibus vid. Ruhk. ad I. c. 13, $ 2, 3 sqq. 

(6) Cf. Gatak, ad Anton., p. 28 sq. 


(51) 

commentati sunt omnium scholarum philosophi. Plato et Aristoteles non 
uno in loco hane rem tetigerunt. Sequutus eos est Theophrastus, qui sin- 
gularem librum rep} eddaoviag scripsit, celeberrimum apud antiquos , 
nunc vero deperditum, quomodo et perierunt Stoicorum libri rep} ráy 
&psráy et Epicureorum ep? údovijs, qui, uti notum est, vehementer inter 
sese hoc loco disputârunt. Horum autem libros in hoc opusculo conficiendo 
Senecam usurpässe apparet, quoniam Epicurum ejusque asseclas, de vo- 
luptate precipientes refellit: illorum vero maxime de vita beata senten- 
tiam tradens, se ita in hac re versaturum esse capitis tertii initio indicat, 
ut, quum et sibi censendi jus esse autumet, non se ad unum aliquem 
eorum, qui in Stoa principes sint, alliget, sed alium sequatur, alium 
sententiam quasi dividere jubeat, ipse denique post omnes citatus, nihil 
improbans fortasse ex iis, qua priores decrevissent, dicat: « hoc amplius 
censeo" Cicero itidem e Romanis huic disputationi operam dederat in 
Tusculanis Disputationibus ( V. 9.) et in libris de Finibus Bonorum et 
Malorum. ( V. 5.) Duobus locis alludit Seneca ad Cleanthis notam ima- 
ginem, quà, ut Epicureos irrideret, Voluptatem in Solio sedentem, Vir- 
tutibus ut ancillulis illi adstantibus, et verba adhortantia auribus illius 
insusurrantibus, discipulis suis proponebat (1). Justitiam preterea et 
temperantiam scholæ Socraticæ significare et annuere videtur cap. XIII. 
i. f. Vetus denique laudat praeceptum : £zov de sive hoc unius e septem 
illis sapientibus sit, sive Pythagore (2). 


XXIX. Libri de Tranquillitate animi, de Constantia sapientis ; 
fragmentum de Otio aut Secessu sapientis; libri de Brevitate 
Vite et de Providentia. 


De auctoribus, quos Seneca secutus esse videtur in libro de Tranquil- 
litate. animi ex instituto egerunt Ruhkopfius (3), Thorlacius (4) et Hirs- 
chigius (5). Ex iis-quidem, qui ante Senecam idem argumentum dedita 
opera tractaverant, ipse diserte nominat Democritum in hbro deperdito 


(1) Cap. nempe XI. § 2. ibique Aukk. et XIV, § 1. Cf. Cic. de Finib. IL. 21. $ 69. ed. Bipont. 
(2) De qua re vid. Ruhk. ad c. XV. $ 5. quem locum hic spectavi. 
(5) In Arg. ad hunc librum. (4) In Opusc. laud., p. 194 sq. 


(5) Spec. laud., p. 74 sq. 


(52) 
rep} eüßupias: quos autem in partes suas vocasse credibile est, sunt 
Hipparchus Pythagoreus, cujus item liber mep} sdéuutas in antiquitate 
exstabat, et Panætius in libro ejusdem tituli (1). Multi preterea fuerunt, 
qui et hunc locum philosophiæ moralis in libris suis de Fato, de Casibus, 
rep) tis amébeas, etc. tractarent, quos etiam in suos usus adhibere 
potuit, quemadmodum revera in cap. VI., de impedimentis, quee tran- 
quillitati a divitiis objiciantur, Teletem Pythagoreum sequutum fuisse 
ostendit Wesselingius (2). Ipse vero et dictum et fragmentum affert 
Athenodori, quem Tarsensem et ex ejus libro rep} osroudijs xoi mœudeias 
hae depromta esse probabile reddidit Ruhkopfius (3). Alii passim a Seneca 
excitantur, ut Bion Cynicus, Plato et Aristoteles. Sed longe plurima ejus 
asserta ingenio ipsius deberi judicat Thorlacius. — Dogmata porro, que 
in libro de Constantia sapientis exposuit, philosophiam. moralem Stoico- 
rum potissimum spectant, unde sequitur, eum in his mutuatum esse a 
Chrysippo, quem laudat, Cleanthe et Panztio, quorum scripta ejusdem 
argumenti presertim usurpabant veteres. Cap. VI. Stilponem Megarensem, 
de sapiente extra injuriam et fortune ludibria posito disputantem inducit, 
in qua quidem oratione similia fortasse quædam in Stilponis libris occur- 
rere conjicit Ruhkopfius, quod, si ita sit, multa tamen, que magis Romana 
sunt, his admiscuisse mihi videtur. — De Otio sapientis disputabant Stoici 
et Epicurei; his otium omni reipublice tractationi anteponentibus, illis. 
vero, si causse graviores obstarent, otium preferentibus. Epicuri, Zenonis 
et Chrysippi dicta nobilia affert ipse (4). — In libro de Brevitate vite 
quum eandem quaestionem : de sapiente rempublicam adituro, nec ne, 
tractayerit, eosdem etiam auctores omnino ob oculos habuisse putandus 
est. Initio libri Hippocratem significat, dein, memorie lapsu, Aristoteli 
tribuisse videtur, quod Theophrasto erat tribuendum: (5) Fabiani porro 
Papirii, præceptoris sui, aliquoties magna cum laude mentionem injieit. 
Ceterum ex Democrito quaedam habere videtur (6). — In libro denique 


(1) Cf. Yan Lynden de Panæt., p. 116. 

(2) In Probab., p. 248. (3) Ad Cap. ILI. § 1. 
(4) C. XXX. $ 2. c. XXXII. 6 17. 

(5) $ 2. Ibique Ruhk. Cf. Cic. Tusc. Q. III. 28. 

(6) C. IV. $ 1. Ibique Ruhk. c. XVI. ibique Lips. 


(53) 
de Providentia Stoicorum placita de Deo et de Fato explicans, suo ple- 
raque judicio exposuisse nobis videtur. Demetrii Cynici, de quo vidimus, 
dicta admirabilia duo, non sine magna honoris significatione, in hoc 
opusculo refert. | 


XXX. Libri septem de Beneficiis. 


‚Si Chrysippum exceperis (1) tam Grecorum, quam Romanorum primus 
fuisse videtur Seneca, qui huic de Beneficiis loco singulare volumen des- 
tinaret. Non tamen a veteribus locus fuit omissus; vel enim in suis libris 
de Ofliciis propriam huic sedem assignabant, quomodo ipsum Chrysippum 
et Hecatonem Rhodium, Panætii discipulum , (quem in his libris laudat 
Seneca, ) fecisse, admodum probabile est; quod autem de Cicerone con- 
stat: vel etiam qui de Gratia agerent, quales Theophrasti et Cleanthis 
libros mep} x&pıros recenset Diogenes Laërtius (2); verumtamen illi, 
quum de effectu liberalitatis, uti videtur, exponerent, ipsam quoque 
caussam negligere non poterant: vel denique in hunc quoque locum in- 
cidebant, qui universam morum doctrinam tractarent (3). 

Ex his igitur ominibus quadam desumere potuit Seneca; et diserte 
quidem nuncupat Platonem (4), Epicurum (5) Chrysippum, ex cujus 
libris de Beneficiis plura in suas partes vocavit (6), ut et Hecatonem , 
sepius item laudatum (7); Cleanthem (8) porro et Bionem Borystheni- 
lam (9). Quedam denique ex Aristotele expressit (10). 


(1) Hunc de Beneficiis de industria scripsisse negat Auhkopfius in Præf,, vol. IV. p. 12; 
quod nobis secus videtur, Menagium sequentibus, qui ad Diog. Laért., VII. 202. p. 545, ex 
Seneca de Benef., I. 5. $ 3. recte hoc conjecit, quam sententiam comprobaverunt Wyttend., 
Animady. ad Plut. de Recta Aud. Rat., p. 44. E. t. I. p. 585, et Baguetus in doctissima 
Comm. de Chrysippo; p. 337 sqq. in Ann. Acad. Lovan., vol. IV. an. 1822. — Preterea 
l. IIL. c. 22. $ 1. ex Chrysippi libro de Concordia msp} ójevoíag Seneca non hausisse videtur ; 
quem librum ex Atheneo, VI. p. 267. t. 11: p. 522 sq. Schweigh. affert Ruhk. a. h. 1. tum 
quia dubius est hujus libri titulus, tum vero quoniam ex Diog., VII. 199. suspicatur Schweig- 
haeuserus Bagueto laudatus, p.52 , verum hujus libri titulum fuisse De Similibus, sive wep) öxstar. 


(2) V. 48. VII. 175. (5) Cf. Ruhk. Pref. laud. 1. 1. 

(4) IV. 35. $ 1. (5) IH. c. 4. 

(6) I. 5. $ 5 sqq. 8 et g. ibid. c. 4. $ 4, II. 17. $ 3. c. 25. $ 2. 

(7) I. 18. $ 2. c. 21. $ 5. (8) V. c. 14. $ 1 sq. VI.-c. 11. $ 1-3. c. 12. i. f. 


(9) VI. 7. $ 1. de quo philosopho apud nostrates disputavit ZZoogvliet V. D. quem vide, p. 27. 
(10) HI. 7. $ 5. ibique Ruk. IV. 29. $ ult. a. q. Vid. Lips. 


(54) 
XXXI. -Epistole CXXIV. 


Has singulas ad fontes, ex quibus hauserit, indicandos persequi non 
est hujus loci; quare philosophos tantum enumerabimus, quos vel fre- 
quenter laudavit vel aliquoties saltem in his Epistolarum Moralium vo- 
luminibus memoravit. Ex Stoicis igitur sæpe testimonio utitur Zenonis , 
Chrysippi, Aristonis Chii, Posidonii, Hecatonis; et ex Epicureis ipsius 
Epicurei, tum in ceteris ejus scriptis, tum in epistolis ad Polyænum et 
ad Idomenea. Ex antiquissimis aliquoties nominat Democritum (1), et 
Heraclitum (2), tum Platonem (3), Phædonem Eliensem (4) et Aristote- 
lem (5): ex Stoicis præterea Cleanthem (6), Panætium (7), Apollodorum (8) 
testes citat, Attalique, præceptoris sui, dicta affert (9). Xenocratis quoque 
et Speusippi, philosophoram Academicorum mentionem facit (10); ita 
etiam ex Arcesilao quædam alicubi depromsisse videtur (11). Romanos 
interdum memorat M. Brutum (12), Ciceronem (13), Mæcenatem (14) et 
Pomponium, qui sub Augusto et Tiberio vixit, virum morum elegantia 
et ingenio illustrem (15). 


XXXII. Quæstionum Naturalium libri septem. 


In hoc loco aliquanto diutius nobis, commorari placet quoniam Seneca, 
nisi primus Romanorum , certe in primis fuit, qui animum induceret , 
Græcorum inventa de rerum natura ejusque effectibus colligere, examini 
accurato subjicere, ac civibus suis, eo, de quo vidimus, proposito expli- 
care (16). Quo itaque consilio, tum Thaletis inventa una cum libris 


(1) Ep. 7. $ 8 sq. (2) Ibid. 1. 1. Ep. 12. § 6. i 

(3) Ep. 44. $5. cujus doctrinam de ideis Ep. 58. § 15 sqq. et de caussis Ep. 65. $ 7 sqq. explicat. 
(4) Ep. 94. 6 41. 

(5) Ep. 65. $ 4. cujus de caussis doctrinam tradit. 


(6) Ibid. § 4. (7) Ep. 116. $ 4. sq. Cf. Pan Lynden, p. 76 sq. 
(8) Ep. 10. § 4 sq. (9) Ep. 9. § 5. Cf. Ep. 108. § 3. 
(10) Ep. 85. $ 15. (11) Ep. 45. $ 7. ibique Muretus. 


(12) Ep. 95. $ 45. Ex libro ejus, quem wep? xæbyxovros inscripsit. 
(15) Ep. 17. $ 2. Ep. 108. de ejus libris de Republ. inde a $ 29 - 34. 
(14) Ep. 19. $ 8. Ex libro deperdito, cui titulus erat Prometheus. 
(15) Ep. 3. $ 5. Cf. Tacit. Ann, V. 8. 

(16) Ruhk. in Pref. ad vol. V. p. 4. 


Se 


(55) 


discipulorum et successorum , qui illa memoriæ prodiderant, ( quippe 
quem ipsum nihil scripsisse constat) tum Pythagoreorum, Heracliti, 
Democriti, Aristotelis, Stoicorum, Epicureorum, ceterorumque dogmata, 
libris conservata, sollerter perlegit , et, quoad ejus cum instituti sui ra- 
tione conveniret, exhibuit. — Veteres Stoae statores in hac doctrina ex- 
plicanda non male quidem elaboraverant, sed nihil nisi antiquiora dog- 
mata sibi vindicantes, Heracliti potissimum vestigiis institerant et inhe- 
serant; qua tamen in re Zeno, quique ei proxime successerunt , haud 
culpandi sunt, quippe qui cum Aristotelis, tum Theophrasti libris, tunc 
apud Nelei haeredes Scepside in urbe Troadis delitescentibus, caruerunt (1): 
posteriores vero Stoici, imprimis Posidonius, quum aliorum etiam decreta 
undecunque collecta, accurate examinássent et proprio ipsi studio rerum 
naturam observássent, egregie in physicis auctores exstitêre. Et hi, et 
reliqui omnes, prater Epicureos, philosophi, Aristotelis libris tamquam 
uberrimo fonte usi sunt, postquam ipsis ad eos liber aditus patebat. His 
igitur copiis instructus Seneca, eas ita quidem in rem suam convertit , 
ut, opinionibus horum philosophorum expositis, judicium suum admo- 
veat, observationibus propriis admixtis, illasque docte, humaniter ac 
modeste vel refutet vel affirmet, aut omnino, aut ex parte (2). Democrite 
preterea illius sententie memor, veritatem in fundo esse positam (3), 
summa in rebus naturalibus indagandis modestia et usus est et utendum 
esse præcepit (4); præclare enim vidit dixitque: multa, sibi atque æqua- 
libus suis ignota, venientis demum evi populum sciturum esse; multa 
seculis, tunc futuris, quum memoria sui exolevisset, reservari (5). 
« Nee miremur, inquit, tam tarde erui, que tam alte jacent...... Tarde 
» magna proveniunt" (6). Quamvis itaque philosophia naturalis hac nostra 
ætate magnos ac pene incredibiles fecerit progressus, semper tamen huie 


(1) Ruhk. ad libr. III. Quest. Nat. 26. $ 1. Notissima ac pervulgata res est, 

(2) Vid. Ruhk. in Pref. laud. que omnino legi meretur. Cf, Koelerus, p. 255. à, f. 

(3) Vid. $ ult. cap. ult. t. VII. Q. N. 

(4) Ibid: c. 50. $ 1. , 

(5) Ibid. c. 31, $ 2. ubi $75: « Veniet, ait, tempus, quo posteri nostri tam aperta nos 
nescisse mirentur." L : 

(6) Ibid. c. 3o. $ 2. c. 31. $ 5. Cf. ibid. c. 25 et 26. $ 1. 


( 56 ) 


libro sua debetur laus, utpote qui multa nobis tradit de origine et incre- 
mento hujus disciplinæ ab antiquissimis inde temporibus, que ceteroquin 
ignoraremus (1). 

Omnem de universo quæstionem ratione ac via docere, sibi minime 
proposuerat Seneca, quemadmodum antea vidimus: artem vero suo 
quaque loco disponendi, ubi res postularet, non calluisse, haud dici po- 
test, at contra initio libri secundi genus, istud universum in species 
certas ita quidem partitus esse videtur, ut nulla fere neque prætermissa 
sit neque redundet (2). Omnem enim rerum nature materiam in tres 
partes divisit, in coelestia, supera sive sublimia, et terrena. Prima pars 
naturam siderum et magnitudinem formamque investigat; altera quicquid 
inter coelum terramque interjectum est, pertractat; tertia denique pars de 
aquis (3), terris, arbustis, satis, et in genere de iis, quibus terra quasi 
vestita est, agit. Quibus partibus singulas quoque questionum species 
addidit ac divisionem illam defendit. Ex omnibus istis quaedam pro in- 
stituto suo quaesivit (4), librosque suos certo quodam et satis bono digessit 
ordine: qua parte inter reliquos sese commendant liber primus, quintus 
et sextus (5). — His igitur praemissis, jam de singulorum librorum ar- 
gumento et fontibus videamus. 

XXXIII. In libro primo, quum de meteoris ignitis ageret, Aristotelem 
maxime sequutus est in libris Meteorologicis, uti ipse significat; pra- 
sertim ex libro hujus operis primo et tertio promsit. Post Aristotelem 
Posidonium potissimum sequitur in libro, uti videtur, quem mep} werespwv 
inscripsit; vel in libro, cui titulus erat jerewpodoyiny corysíocie (6). 
Laudat praeterea Parianum Artemidorum, astronomum, nonnisi ex illo 
notum (7). — Quod ad librum secundum attinet, in quo doctrinam de 
aére, de fulgure, fulmine, tonitru, ceterisque sublimibus exponere pergit; 


(1) Cf. Koelerus in Disquisit., p. 259. 

(2) Cf. Koelerus, p. 253. i. f. sq. 

(3) Ita recte conjecisse videtur Koelerus ad $ 2. cap. 1. p 520. Quam lectionem preterea 
confirmat $ ult. cap. ult. Cons. ad Helv, ubi eadem rerum naturalium exstat partitio, ordine 
tamen inverso, quamquam hoc eodem redit. 

(4) Vide Koelerus, p. 239 sq. et 252. (5) Cf. Koel., p. 255 sq. 

(6) De quibus vid. Bakius, op. laud. p. 241 sq. 

(7) Cf. Fabric. , Bibl. Gr., V. p. 264. Harl. 


(57) 


ipse satis, quos adhibuerit auctores, indicat , nempe Democritum et 
Epicurum c. VI. $ 1. et VII. § 1; tum Aristotelem et Posidonium, jam 
memoratos, ex quibus, vel etiam ex ipsorum scriptis, scholæ lonice, a 
Thalete conditæ, asseclas Anaximandrum , Anaximenem, Anaxagoram (1) 
et Diogenem Apolloniatem, qui libros scripserat mep} Pórews (2); porro 
Asclepiodotum, Posidonii auditorem, qui librum naturalium quæstio- 
num caussas explicantem scripserat, quomodo ex Seneca, et solo quidem, 
docemur (3); dein Cecinnam, qui librum edidit de Etrusca disciplina, 
a Plinio laudatum (4), et, qui huic itidem discipline sese dederat, Atta- 
lum, magistrum; Heracliti denique sententiam tradit, Clidemumque , 
Aristotelis equalem, ex ipso Aristotele excitat. — In libro tertio, ubi de 
aquis disserit, ipse laudat Theophrastum , fortasse ex ejus libro msp} 
ödarwv et ex aliis operibus; tum Thaletem ex discipulorum scriptis , 
Empedoclem , Fabianum ex Naturalium Caussarum libris, et Berosum 
Chaldeum, qui Alexandri M. tempore historiam, astronomiam et philo- 
sophiam Chaldaeorum explicuit. — In libro quarto, in quo de Nilo, de 
nive, grandine et pluvia agitur, ipse preter auctores supra nominatos, 
Theophrastum, Anaxagoram, Thaletem, Diogenem Apolloniatam, Posi- 
donium, in libro octavo de natura rerum (5), et Democritum indicat: 
Cenopidem insuper Chium, vel Anaxagore æqualem, vel certe qui non 
multo post vixit, atque Exthymenem Massiliensem in Periplo ad partes 
vocat. — In libro preterea quinto, in quo de ventis et aéris motu dis- 
putavit, iterum Democritum laudat et Asclepiodotum ; Varronem, for- 
sitan ex ejus Zibris Naturalibus, et Platonem. — In libro dein sexto, 
in quo de terre motu scripsit, doctrinam iterum exhibet Thaletis , 
Anaxagoræ, Anaximenis, Aristotelis, Theophrasti , Stratonis, Asclepiodoti, 
Democriti Epicurique et Posidonii, quibus Archelaum, Metrodorum 
Chium, Democriti discipulum, Callisthenem , ab Alexandro interfici 


(1) Hujus nomen c. 19 recte, sicuti videtur, restituére Opsopoeus et Ruhk, Legitur 
autem in duobus Codd. Anaxandrus; vulgata lectio est Anaximandrus, perperam. Koelerus 
aut Codd. lectionem retinendam esse, aut Anaxarchi Archelaive nomen hic latere censet. 

(2) Fabric. ibid. vol. II. p. 656. Harl. 

(5) Infra VI. 17. $ 4. (4) Nat. Hist. II. 

(5) Diog. Laért. VII. 153, et Bakius, p. 84 sq. 8 


(58) 


jussum et Thucydidem historicum adjunxit. — In libro denique septimo, 
` in quo preclaram suam de comites sententiam literis consignavit , ple- 
raque ab Aristotele mutuatus esse videtur. Sententiam tamen ejus, uti 
et Epigenis Apolloniique Myndii; (qui duo Senece æquales apud Chal- 
daos se studuisse ajebant) Artemidori quoque, Ephori historici, immo 
Zenonis ac Panætii Stoicorum refellit: ac tandem in opinionem veterum 
Chaldaeorum discedit. Mentionem insuper fecit Democriti, et mathema- 
ticorum Eudoxi Cnidi atque Cononis, qui defectiones solis servatas ab 
JEgyptiis collegit; tum Charimandri, in libro de Cometis, apud quem 
Anaxagore, denique Callisthenis (1). 


CAPUT. SEXTUM. 


XXXIV. Reprehensioni cuidam, minime levi, im quam. incurrit 


Seneca, obviam. itur. 


Dixit alicubi vir quidam , ceteroquin egregie doctus (2): in Seneca 
tot legi inter se pugnantia, doctrineque, quam profitebatur , initiis con- 
traria, ut nullius par sit ingenium omnibus ejus inter se sententiis con- 
jungendis et conciliandis. Atqui idem ille non ignorabat: hunc philoso- 
phum in scriptis suis non tam presse et anguste disserere, quam in illis 
eruditissimis fieri solebat disputationibus, in quibus philosophi omnem 
de omni virtute et sapientia et philosophia disciplinam exponebant ; sed 
cum explanatius, tum etiam uberius et ad commune judicium popula- 
remque intelligentiam accommodatius; pro Stoicorum itaque more innu- 
merabilia apud illum occurrere, quz populariter dicta sunt; hinc quoque 
multarum sententiarum. vim æstimandam esse, que in Senece libris , 
maxime in Consolationibus ad Helviam et Marciam (3) leguntur, in 


(1) Ceterum quod ad fidem attinet et diligentiam, quibus in aliorum sententiis enarrandis 
in his libris usus sit Seneca, Gf. que passim monuit Koelerus in Animady. et imprimis 
p. 258. Disquis. 

(2) Mosh. ad Cudw. Syst. Intellect., p. 664. t. I. 

(3) Cf. E. J. M. Werneri Dissert. de Senece philosophia. Vratislayie, 1825. p. 7. etin 
not. 15. 


rt De aC 


(59) 


quibus ad eorum, quos compellat, captum voces accommodat, et non 
tam ex prescripto discipline, cui se tradiderat, quam ex vulgari homi- 
num consuetudine disserit, quo fortius imbecillos animos commoveat (1). 
Quodsi ea quoque in censum adscribimus, qua in universum de Seneca 
libere satis in philosophia versato diximus; iisque addimus, hunc non 
id egisse, ut. perfectam quandam philosophie conderet rationem (2), sed 


. libertate plerumque et animo. maximo scripsisse, que cogitabat: non 


semper idem dicere videri quidem potest, in summa tamen ipsa nulla 
est inter dicta ejus dissensio; quare non erit profecto, quod non unius 
hominis ingenium ad repugnantias, si que sint, auferendas, sufficere 
dicamus. Hoc certe consilium et sequutus et assequutus est probabiliter 
Wernerus in dissertatione de Senecz philosophia (3), qui presertim, quo 
modo philosophia Stoica duce atque magistra suam excoluerit Seneca, 
investigavit; ad quam rem recentiorum multos, omne fere inter singulos 
Stoicos discrimen tollentes, non attendisse haud miramur (4). 


PARS TERTIA. 
DE DIALECTICA. 


I, Constitutio questionis de singulis, quas Seneca tractavit , 
Philosophie partibus. 


In altera disputationis nostre parte, qua, quomodo Seneca in singulas 
philosophie partes meritus sit, exponendum nobis est, ita versaturi su- 
mus, ut, exposita Senece de dialectica sententia atque opinione, quid in 


(1) Vid. Mosh. ibid. p. 665 sqq. 

(2) Istud sibi proposuisse videtur in Libris Moralis Philosophie, qui, si ad nos pervenis- 
sent, tale quid in Seneca fortasse haud desideraretur, 

(5) Quam vide inde ab initio usque ad BAT: 

(4) Cf. id. ibid. p. 6 et 9 sqq. 


( 60) 
precipuis tum physices theoreticæ, quam vocamus, tum ethices dogma- 
ticæ ac parænelicæ capitibus praestiterit ostendamus. Quod quo melius 
fiat, primum breviter videndum erit, quid in philosophia omnino spec- 
taverit, quemadmodum eam definiverit et diviserit. 

Uti cetera duo Stoae apud Romanos posterioribus temporibus orna- 
menta, Epictetus et Antoninus, omnem philosophia vim atque auctori- 
.tatem ad morum emendationem direxerunt contuleruntque; ita, qui eos 
et ætate et exemplo antecessit, Seneca totam hujus studii summam in 
virtute excolenda positam rectissime existimavit et probavit acerrime. 
Hinc quoque philosophie definitionem varie proponens: « Philosophia, 
» inquit, nihil aliud est, quam recte vivendi ratio: vel, honeste vivendi 
» scientia: vel, ars recte vita agendæ. Non errabimus, si dixerimus, 
» philosophiam esse legem bene honesteque vivendi. Et qui dixerit illam 
» regulam vite, suum illi nomen reddiderit." (1). — Peculiaris porro 
ejus locus est (2), in quo brevem, attamen haud contemnendam, de 
philosophiæ divisionibus disquisitionem aggressus est. Ibi primum contra 
Platonem (3), uti videtur, et fortasse etiam contra Aristotelem (4), aliquid 
inter sapientiam et philosophiam (5) interesse ostendit; sapientiam autem 
perfectum vocavit bonum mentis humane : philosophiam contra sapien- 
tie amorem et affectationem; in sapientiae definitione, qua « nosse 
» divina et humana et horum caussas" dicebatur, postrema adjectio ei 
supervacua visa fuit, quia causse divinorum humanorumque partes 
sunt (6); dein virtutem et philosophiam arcte inter se cohærere demon- 
stravit, earumque (7) tres partes enumeravit, Moralem , Naturalem et 


(1) Apud Lactantium Div. Inst. III. 15. (2) In Ep. 89. 

(3) E. c. in Euthyd. t. IH, p. 4o bip. (4) Metaph. II. 1. 

(5) Has voces non temere ac promiscue a Seneca usurpari probabile reddidit Wernerus ; 
p. 15 sq. et p. 18 sqq. Ubi vero nullum in his vocibus adhibendis discrimen observavit, ibi 
ætatis sue more defendi posse nobis videtur, quod vel ex Tacito constat; quid? quod Cicero 
interdum voce sapientia pro philosophia utatur ? 

(6) Beiero tamen ad Ciceronis Offic. I. 43. p. 303. Hae adjectio ad dialecticam spectare 
videtur, monente Kuehnero, p. 137. in nota. — Quamquam infra $ 10 caussas rerum ex na- 
turali parte esse dicit Seneca. 

(7) Vide Ruhk. (ad ep. hujus $ 8.) Senecam contra Tiedemanni (System d. St. Phil. 
vol. 1. p. 8.) reprehensionem defendentem. Cf. idem in arg. a. h. ep. 


(61) 


Rationalem, quarum primam animum componere dixit, seeundam rerum 
naturam scrutari, tertiam proprietates verborum exigere, et structuram 
et argumentationes, ne pro vero falsa surrepant. Tum contra eos, et qui 
in pauciora philosophiam , et qui in plura diducerent, divisionem illam 
defendit, ac recte contra Peripateticos, quorum alii partem civilem sive 
politicam, alii partem olxovousxyy, alii rursus de generibus vite locum 
( technicam ) adjiciebant, animadvertit, omnia hee in parte morali repe- 
riri, quemadmodum quoque tres ille partes practicam Aristotelis philo- 
sophiam constituebant (1). Tertiam preterea partem Dialecticam addendam 
esse contra Épicureos disputat, eosque hanc alio nomine induxisse osten- 
dit; eodem utitur argumento contra Cyrenaicos, naturalia cum rationa- 
libus tollentes (2). Ex quibus patet, Senecam dialecticam nec inutilem, 
nec supervacaneam habuisse. Singulas denique philosophie partes dispo- 
nere ingreditur, de quibus singulis suis locis videbimus, jam, pro insti- 
tuti nostri ratione, ad dialecticam transeuntes. 


CAPUT UNICUM. 


U. Senece de Dialectica sententia universe. 


In nulla re magis Stoici recentiores, presertim e Romanis, a veteri- 
bus praeceptoribus, Zenone, ceterisque distabant, quam in existimando 
ac ponderando Dialectices momento, quod quidem ipsis minus magnum 
videbatur; adeo ut, prælata Socratis ratione, « qui, ut ait Seneca (3), 
» totam philosophiam reyocayerat ad mores, et hanc quoque summam 
» dixerat esse sapientiam, bona malaque distinguere", sed ut hanc artem, 
a Stoae conditoribus, maxime Chrysippo, studiose diligenterque cultam, 
contemnerent ac parum caute abusum separare negligerent ab usu (4), 
quamquam prudentius hic egit Epictetus, quippe qui duabus dissertatio- 
nibus hujus artis utilitatem tuitus est (5). Hac vero cogitandi agendique 


(a) Buhle Lehrb., vol. II. p. 562. (2) Cf. Wernerus, p. 54 sqq. 
(5) Ep. 71. $ 7. : 

(4) Cf. Conz. libr. laud, p. 15. sq. apud Ruk. ad Ep. 82. § 7. 

(5) I. 7 et 8. 


(62) 

ratione germanam illam Romanze: indolis gravitatem atque majestatem , 
quà eorum ingenia subtiliorum de rebus notionum et disquisitionum 
minus erant capacia, expressisse illi videntur (1). In illustribus enim 
vitæ actionibus versari studebant; quod quum probe perspectum haberet 
Seneca: « putemus, inquit, nos ad concionem vocatos. Lex de abolendis 
» divitiis fertur: his interrogationibus suasuri aut dissuasuri sumus? his 
». effecturi, ut populus Romanus paupertatem, fundamentum et caussam 
» imperii sui, requirat ac laudet, divitias autem suas timeat? ut cogitet, 
» has se apud victos reperisse; hinc ambitum, et largitiones, et tumultus 
» in Urbem sanctissimam temperantissimamque irrupisse; nimis luxu- 
» riose ostentari gentium spolia; quod unus populus eripuerit omnibus, 
» facilius ab omnibus uni eripi posse. — Hæc satius est suadere; et 
» expugnare affectus, non circumscribere. Si possumus, fortius loqua- 
» mur: si minus, apertius." (2). Quamobrem acutam , quam vocat, 
Grecorum (3) delirationem (4) multis locis carpens (5), iisque ingenii sui 
agilis versatilisque ostentationem, captiosis syllogismis nectendis (6) et 
questiunculis subtilibus proponendis, relinquens, dialecticen sepe im- 
pugnavit ac totum adeo istud ratiocinandi genus exturbandum judicavit, 
quo nempe, qui interrogetur, circumscribi se sentiat, et ad confessio- 
nem perductus, aliud respondeat, aliud putet; quo preterea fiat, ut hic, 
veterno quasi occupatus, in magistri verba jurare cogatur (7). Talem 
igitur artem non solum vehementer improbavit, sed philosophie quoque 
dignitati prorsus contrariam esse ostendit, quippe que seriora multo 
plura tractat, quam ut hisce nugis tempus perdamus: « pudet, inquit, 
» in aciem descendere pro diis hominibusque susceptam, subulà arma- 
» tum." (8). Quin imo nocere judicavit, quod homines in errores et 
inconstantiam facile abduceret (9); nam prudentissimos etiam Stoicæ dis- 
cipline viros rerum maximarum probationes levissimas et perplexas 
reddidisse, demonstrandis iis ex collectionibus subtilibus et seepenumero 


(1) Cf. Kuehner., p. 51. Werner., p. 36 sq. 


(2) Ep. 87. $ 38. (5) Arg. Ep. 82. $ 7. 
(4) Ep. 49 imprimis $ 8. 
(5) E. g. Ep. 45 inde a $ 4. usque ad finem. ° (6) Ep. 48. 


(7) Ep. 82. $ 19 sq. (8) Ep. 85. $ 1. (9) Ep. 48. $ 9. sq. 


( 63 ) 

falsis ; multoque melius esse probavit, vitiorum foeditatem exponere aperte, 
quam in tali re syllogismis agere, qui, ut essent veri, mendacio tamen 
similes esse viderentur; cujus rei exemplum hoc protulit: in ebrietatem 
quum viro bono non incidendum esse verissime contenderet Zeno , tamen 
levissima, imo futili usus fuerat probatione; quare hunc confutavit , 
ebrietatisque turpitudinem ostendit (1). — Neque vero prospicienda ista 
esse negavit « sed, uli ait, prospicienda tantum, et a limine salutanda, 
» in hoc unum, ne verba nobis dentur, et aliquid in illis esse magni ac 
» secreti boni judicemus": (2) et licet istam subtilitatem nihil prodesse 
existimaret, aliquando tamen, ubi animus relaxandus esset et oblecta- 
mentis quibusdam reficiendus, huic indulgeri posse precepit, sed ipsa 
hee oblectamenta, opera esse debere, quare semper quoque sumendum 
aliquid ex.his, quod possit fieri salutare (3). 


Ill. Dialectices divisio et quastiones quedam. 


In hujus artis divisione eos ex Stoicis (4) sequutus est, qui duas ejus 
partes distinguerent, rhetoricam nempe, que continua oratione consistit, 
que verba curat et sensus et ordinem ; atque dialecticam, qus inter 
respondentem et interrogantem divisa est: cujus iterum duplex erat di- 
visio in verba et significationes, i. e. in res, que dicuntur, et vocabula, 
quibus dicuntur; post quam apud Stoicos ingens utriusque divisio seque- 
batur, Senece vehementer improbata (5), utpote qui philosophiam non 
in frusta, sed in partes tantum dividendam esse existimavit, idem enim 
vitii habere dixit nimiam, quod nullam divisionem (6). — Licet non 
ignoraret Seneca, quadam Moralibus Rationalia, quemadmodum ait, 
immixta esse (7), et loca in ejus scriptis exstent, ubi Stoico more dia- 
lecticum agat (8), diligenter tamen utraque segregavit. Quodsi quasdam 
in Epistolis quæstiunculas subtiliores tractaverit, id non magis adeo suo 
indulgens ingenio, quam quidem ut amici desiderio obtemperaret , fecit; 


(1) Ep. 85. (a) Ep. 49. 6 6. (3) Ep. 45. $ 15. 
(4) Cf. Diog. Laért. VII. 4o sqq. Tiedem. System., vol. I. p. 25. 
(5) Ep. 89. $ 16. (6) Ibid. $ 2 sq. (7) Ep. 102. $ 4 sq. 


(8) V. g. de Benef. III. 55, 


( 64 ) 
quod, quotiescunque eas attingeret, toties fere indicavit. Lucilius enim 
harum inquisitionum nimis studiosus fuisse videtur, quippe qui in lite- 
ris, a se missis, talia Senece posuit et commendavit, quasi ingenium 
exacuerent (1); a quibus tamen semper ab hoc revocatus est (2). Condo- 
nandum igitur Senece et hoc, et illud quod non ita in eo genere excel- 
luisse videri possit, ut questiones subtiles satis feliciter tractaret, et ab 
omni parte lectoribus suis satisfaceret: nam quum in ethices studio omnem 
operam collocásset, usque ad senectutem nondum satis in eas inquisiverat 
argutias, quas ridere olim maluerat (3). — Istiusmodi itaque, quas teti- 
git, disputatiuncule fuere: an sit aliquid ex distantibus bonum; de qua 
re adhuc sub judice lis erat, quocirca nec ipse quicquam definire ausus 
est (4); tum bonum esse corpus ostendere conatus est(5); porro: num 
sapiens sapienti prosit, et quomodo (6); dein an virtutes sint animalia ; 
cui questioni non suffragatus est (7); denique, an verum sit: sapientiam 
bonum esse, sapere bonum non esse? quam controversiam ex iis esse 
dixit, in quibus nec dissentire a schola, salvâ gratià, nec consentire , 
salvà conscientià, poterat. Quum enim Stoici hoc loco non nisi cavillando 
ex adversariorum refutationibus sese expedire possent, secessionem fecit, 
et, cum sapientiam , tum sapere bonum esse statuens, at utrumque dif- 
ferre contendens contra Peripateticos, argumenta sumsit tam ex com- 
muni hominum consensu, quam ex ipsa philosophandi ratione Stoica (8). 


(1) Ep. 118. $ 20. Cf. Ep. 102. $ 4. Ep. 109. init. 117. $ 1. etc. 


(2) Ep. 118. $ 25. Cf. Ep. 102. $ 20. (3) Ep. 82. $ 7. 
(4 102. et Ruhk, ibid. $ 11. (5) Ep. 106. (6) Ep. 109. 
(7) Ep. 213. (8) Ep. 117. — Cf. porro Werner., p. 57 - 43. 


( 65 ) 


PARS QUARTA. 


DE PHYSICA. 


; CAPUT PRIMUM. 


I. Senecæ de Physices momento atque auctoritate sententia ; 
ejusque artis divisio. 


Celsissimam magnificentissimamque philosophiæ partem eam esse, que 


coelestia et Deum contemplatur, immo scientia morali potiorem, existi- 
mayit Seneca: « Virtus enim, inquit, quam affectamus, magnifica est : 


» 


» 


" 


» 
» 
» 


non quia per se beatum est, malo caruisse, sed quia animum laxat, 
ac præparat ad cognitionem coelestium , dignumque efficit, qui in 
consortium Dei veniat. Tunc consummatum habet plerumque bonum 
sortis humanz, quum, calcato omni malo, petit altum et in interio- 
rem nature sue sinum venit. Tunc juvat inter sidera ipsa vagantem, 
divitum pavimenta ridere et totam cum auro suo terram. Nec potest 
ante contemnere porticus et lacunaria ebore fulgentia, et tonsiles sil- 
vas, et derivata in domos flumina, quam totum circumeat mundum, 
et terrarum orbem superne despiciens, angustum, et magna ex parte 
opertum mari, etiam qua exstat, late squalidum, et aut ustum aut 
rigentem. Sibi ipse ait: hoc est illud punctum, quod inter tot gentes 
ferro et igni dividitur ?..... Sursum ingentia spatia sunt, in quorum 
possessionem animus admittitur; at ita si minimum secum ex corpore 
tulit, si sordidum omne detersit, et expeditus levisque ac contentus 
modico emicuit. Quum illa tetigit, alitur, crescit: ac veluti vinculis 
liberatus, in originem redit. Et hoc habet argumentum divinitatis 


» sue, quod illum divina delectant: nec ut alienis interest, sed ut 


9 


( 66 ) 


» suis” (1). Unde videre licet, illum quantum ad virtutem pietatemque 
colendas momentum physiologicis insit disputationibus, perspexisse. Ad 
imbecillitatem autem humafiam attendens, numquam quoque neglexit, 
hisce disquisitionibus nonnulla adjicere, quibus animus melior reddere- 
tur: « omnibus enim, ita ait, rebus, omnibusque sermonibus aliquid 
» salutare miscendum est. Quum imus per oceulta nature, quum divina 
» tractamus, vindicandus est a malis suis animus, ac subinde firman- 
» dus: quod etiam eruditis, et hoc unum agentibus necessarium est : 
» non ut effugiamus ictus rerum : undique enim tela in nos jaciuntur: 
» sed ut fortiter constanterque patfamur" (2). Seneca igitur, de cujus 
meritis in physices partem illam, quam empiricam vocamus, supra satis 
vidimus, quid existimaverit de theoretice partis capitibus primariis , 
nempe de Deo, de fato, de mundo, et de animi immortalitate, et qua 
quidem in re a Stoicis antiquioribus discesserit, qualique eects religio- 
nem et virtutem conjungere conatus sit, Var pb. Antequam vero ad 
hzc transeamus, monendum esse duxi, me in iis omnibus exponendis 
diligenter cauturum a reprehensione, qua ista arguantur, siye non co- 
haerere, sive alterum ex altero rite non sequi, sive inter se pugnare, 
sive denique ridicula esse: quod luculenter, at forsitan nimis cupide, a 
viris doctis, presertim a Cudwortho, Tiedemanno, Meinersio et Tenne- 
manno, factum est; et sane nobis, meliori, immo optima, luce fruen- 
tibus, nil facilius est, quam notiones, quas sibi veteres de hisce 
rebus informaverint, Moscou. nostris ac judiciis ad absurdum 
reducere. Quibus paucis premonitis, primum videamus de universa 
Physices divisione, quam proposuit Seneca. 

Stoicorum eos (3) sequutus est, qui Physiologiam dupliciter divide- 
rent, in corporalia scilicet et incorporalia, quarum partium quaque in 
sua iterum distribuebatur capita: dein, omissa ulteriori incorporalium 
divisione (4), ad corporalia dispartiunda transiit, nempe in ea, que 


(1) Pref. Nat. Quest. premissa inde a § 5-10. Cf. Werner, p. 44 - 55. 

(2) Nat. Quest. IL. c. 59, $ 1. sq. 

(5) Alii enim aliter dividebant. Vid. Diog. .Laért., VII. 132 sq. Tiedem., system, 
Ibid. p. 47 sq. 

(4) Ad hanc rem non attendisse videtur Wernerus, quare p. 55 duo, que revera.sunt 


(67) 


faciunt , et que ex his gignuntur; gignuntur autem elementa, quem 
locum aliis simplicem, aliis triplicem fuisse tradidit: qui tripliciter divi- 
debant, materiam, et caussam omnia moventem elementaque distin- 


guebant (1). 
CAPUT SECUNDUM. 


II. De Dei natura, de fato, ceterisque huc spectantibus. 


Quamquam Stoæ veteris doctores de natura quoque deorum questio- 
nem tractaverant, tamen, quum hanc ab Ethica separatam spectavissent, 
nulli in eam fructus ex hac redundaverant: de qua itaque melius meriti 
sunt recentiores Sloici, qui, quemadmodum supra diximus, religionem 
cum doctrina morum copulârunt: quod vero non ita intelligatur, quasi 
officia pro preceptis a Deo profectis divinâque tamquam auctoritate 
munitis habuerint: illorum enim unicum fontem indicârunt rectam 
rationem ; sed, conversis in usum suum iis, que in reliquis scholis, 
presertim Platonicorum, ipsis placerent, notione, quam de Deo, ejusque 
natura, informabant, multo sinceriore illa ac perfectiore, melius usi 
sunt, quam antea factum erat, quo majus nimirum calcar adderent ho- 
minibus, ad precepta moralia servanda (2): qua in re principem quoque 
` locum obtinuit Seneca. Hic enim, rejectis atque acriter reprehensis po- 
pularibus de diis opinionibus, portentosis ac superstitiosis, puriorem sa- 
nioremque iniit rationem. Etiamsi vero multos passim Deos laudaverit, 
ista tamen multitudine eo sese abduci non passus est, ut unum sum- 
mumque Deum esse negaret: sed multo magis, ut indicaret, unius sese 
et multorüm quoque deorum cultorem sensu dici posse, vocabula Deus 
et Dii promiscue usurpatus esse videtur (3), quamquam universe , ubi 


diversa, eadem esse dicit, et p. 56 ex corporalium et incorporalium divisione falso concludit, 
Senecam deum habuisse incorporeum. Cf. ea, que de animi humani natura Senecam censuisse 
infra demonstrabimus; et ipse Wernerus, p. 58 et sq. ; precipue que de Stoicorum Asxr monuit. 
(1) Ep. 89. $ 15. (2) Cf. BuAlius , o. l. p. 62 sq. 
(5) Vid. Mosheim ad Cudw., Systema Intellect., t. I. p. 655 et p. 675. Exemplum est 
hujus rei, inter plura, loeus in cap. II. de Provid. $ 6. ubi deorum, deo, Jupiter, uno 
eodemque sensu occurrunt. Cf. Wyttenb., Disp. de Unit. Dei, Opusc., vol. L. p. 404 sq. 


( 68) 


de diis loquitur, corpora ccelestia, Stoicorum more intelligit (1). Statuit 
autem et collegit, custodem, rectoremque omnium rerum esse, cum e 
motu, ordine et constantia mundi (2), tum ex opinione de diis, omnibus 
insita hominibus, « neque enim, inquit, ulla gens usquam est adeo extra 
» leges moresque projecta, ut non aliquos Deos credat" (3). Recte etiam 
perspexit, Stoicos, ceterosque philosophos, quamvis alii hic uterentur 
nominibus, eodem tamen hee redire; ita enim ratiocinatus est: « Natura 
» inquit, hee mihi prestat. Non intelligis, te, quum hoc dicis, mutare 
» nomen Deo? Quid enim aliud est natura, quam Deus, et divina 
» ratio, toti mundo et partibus ejus inserta? Quoties voles, tibi licet 
» hunc auctorem rerum nostrarum compellare, et Jovem illum optimum 
» ac maximum rite dices, et tonantem et statorem. . . . . hunc eundem 
» et fatum si dixeris, non mentieris; nam quum fatum nihil aliud sit, 
» quam series implexa caussarum, ille est prima omnium caussa, ex 
» qua celere pendent. Quæcunque voles illi nomina proprie aptabis , 
» vim aliquam effectumque coelestium rerum continentia. Tot appella- 
» tiones ejus esse possunt, quot munera ...... Ergo nihil agis ingra- 
» tissime mortalium, qui te negas Deo debere, sed nature: quia nec 
» natura sine Deo est, nec Deus sine natura; sed idem est utrumque, 
» nec distat officio. Si, quod (4) a Seneca accepisses, Anno te diceres 
» debere, vel Lucio; non creditorem mutares, sed nomen, quoniam sive 
» preenomen ejus, sive nomen dixisses, sive cognomen, idem tamen ille 
» esset. Sic hunc naturam vocas, fatum, fortunam, (sive mundum, sive 
» providentiam: (5) ) omnia ejusdem Dei nomina sunt, varie utentis 
» sua potestate" (6). Deus igitur philosopho mostro erat: rector orbis 
terrarum, coelique et omnium Deorum Deus: a quo ista numina, que 
singula adorabant et colebant Romani, suspensa erant: hic enim « quum 
» prima fundamenta molis pulcherrime jaceret, et hoc ordiretur, quo 
» neque majus quicquam novit natura, nec melius; ut omnia sub ducibus 


(1) E. g. I. de Clement, 8, § 2. a. q. 1. Ruhk. 

(2) De Provid., cap. I. 

(3) Ep. 117. $ 5. Cf. Cic. Tusc. I. 13. de Legg. I. 8. Nat. D. I. 6. et, si vis, Werner. , p.72. 
(4) Ita lego pro quid. (5) Nat. Quest, II. 45. 

(6) De Benef., IV. 7. sq. Cf. Consol, ad Helv., VIII. $ 4. et, si placet, Werner., p.66 sq. 


(69 ) 


» suis irent, quamvis jpse per totum se corpus intenderat, tamen minis- 
» tros regni sui deos genuit: (1) ipse se fecerat.” (2). Oculos nostros 
quum effugiat, nec ulli, nisi animo aditum det, cogitatione tantum vi- 
sendus est (3). Est autem: « mens universi, est quod vides totum, et quod 
non vides totum. Si demum magnitudo sua illi redditur, qua nihil majus 
excogilari potest, si solus est omnia, opus suum et extra et intra tenet. 
In ille nulla pars extra animum est: totus ratio est (4), cujus natura 
est, benefacere, neque enim dat malum, neque habet (5); hinc naturalis 
-ei est virtus, quam sibi dedit, ex nemine vero didicit, quare Deus 
omnino laudandus est", (6) et pia mente colendus. « Primus autem Dei 
. cultus est, Deum credere, deinde reddere illi majestatem suam, reddere 
bonitatem, sine qua nulla majestas est. Scire, illum esse, qui presidet 
mundo, qui universa temperat, qui humani generis tutelam gerens, 
ubique et omnibus presto est (7): Deum denique cogitare debemus 
magnum et placidum, et majestate leni verendum : amicum et semper 
in proximo: non immolationibus et sanguine multo colendum: que enim 
ex trucidatione immerentium voluptas est? Sed mente pura, bono ho- 
nestoque proposito. Non templa, congestis in altitudinem saxis, struenda 
sunt: in suo cuique consecrandus est pectore" (8). Dei preterea, sive 
deorum « natura mitis est et placida (9), quamobrem nocere neque vo- 
.lunt, neque possunt; nec accipere injuriam queunt, nec facere. Lædere 
enim ledique conjunctum est. Summa illa ac pulcherrima omnium natura, 
quos periculo eximit, nec periculosos quidem fecit (10). Quum vero 
rerum natura non patiatur, ut unquam bona bonis noceant, amicitia 
profecto ac necessitudo, conciliante virtute, intercedit inter Deum ac 
bonos viros, quos parens ille magnificus, virtutum non lenis exactor, 
sicut severi patres, durius educat. Hos itaque Deus, quos probat, quos 


(1) Lactant. Ybid. I. 4. partim ex Exhort. hec desumta sunt, partim aliunde. 
(2) In ExAort. apud eundem, ibid. c. 7. 
(3) Nat. Q. VII. So. $ ult. etiu. $ 1. 


(4) Nat. Q. Pref. § 12 89. (5) Ep. 95. $ 56 sq. 
(6) Apud Lact. M. 9. (7) Ep. 95. $ 47. et á9:sq. 
(8) Apud Lact. VI. 25. (9) De Ira. II. 37. $ a. 


(10) Ep. 95. $ 48 sq. 


(70) 


amat, castigat, indurat, recognoscit, exercet, sibique præparat; eos 
autem, quibus indulgere videtur, quibus parcere, molles venturis malis 
servat et specie boni punit: quare calamitas non bonis tantum utilis est, 
quia virtuti ansam dat, sed toti omnino generi humano; hoc enim est 
propositum Deo, ostendere, hec, que vulgus appetit, quz reformidat , 
nec bona esse, nec mala. Apparebunt autem bona esse, si illa non nisi 
bonis viris tribuerit, et mala esse, si malis tantum irrogaverit" (1). 

« Universa ex maleria et ex Deo constant; hic ratio faciens est et 
prima caussa, unde ceteræ pendent, quae potentior materia, hanc iner- 
tem et ad omnia paratam formavit ac temperavit (2): quum vero huic , 
ob naturam suam, non nisi optima placere possent, necesse erat, ipsi 
eadem placere (3), quapropter necessitudinem rerum omnium actionum- 
que, quam nulla vis rumperet (4) instituit; ipse sua necessitas facta est, 
fata scripsit, quae sequitur, quibus, semel jussis, paret (5). Hinc ex iis, 
qua singulis et cunctis accidunt, nihil repentinum est; ideoque fortiter 
omne ferendum est: prima nascentium hora disposuit, quantum cuique 
restet; olim constitutum est, quid gaudeas, quid fleas : et quamvis magna 
videatur varietate singulorum vita distingui, summa in unum venit: 
caussä pendet ex caussa, privata ac publica longus ordo rerum trahit", 
sed: « utatur, ut vult, suis natura corporibus: nos leti et fortes cogite- 
» mus, nihil perire de nostro. Quid est boni viri? præbere se fato ; 
» grande solatium est, cum universe rapi. Quicquid est, quod nos sic 
» vivere jussit, sic mori: eädem necessitate et Deos alligat. Irrevocabilis 
» humana pariter ac divina cursus vehit" (6). Quodsi quispiam querat, 
quare tandem Deus tam iniquus in distributione fati fuerit, ut bonis 
viris paupertatem, vulnera et acerba funera adscriberet? respondendum: 
non potest artifex, materià licet poteutior, hanc mutare; passa enim 
est (7); quocirca minime diis irascamur; non enim illorum, sed lege 
mortalitatis. patimur, quicquid incommodi accidit (8), at vero, quoniam 


(1) De Provid. I, § 5. sq. IV. $ 7. V. $ 1. Ep. 95. ibid. Cf. Werner., p. 64 sq. 


(2) Ep. 65. § 2. sq. $ 12. sq. (3) Nat. Q. Praf. I. $ 2 sq. 
(4) O. 1. II. 36. $ 1. (5) De Provid. V. $ 6. i. f; 
(6) Ibid. $ 5. sq. (7) Ibid. $ 7. 


(8) De Ira II. 28. $ 2. 


(71) 

non poterant istis subtrahere homines, animos eórum adversus omnia 
armaverunt (1). Non tamen omne jus fato traditum est, aliquid et nos- 
tee voluntati , nostroque arbitrio relictum est (2): in corpore enim nostro, 
his omnibus obnoxio, habitat liber animus, qui tamen non æquis parti- 
bus cum illo socius est, utpote quod omne jus ad se ducit: contemtus 
igitur corporis sui certa libertas est, ad quam multum conferet cogitatio 
illa: quem in hoc mundo locum Deus obtinet, hunc in homine animus; 
quod est illic materia, id nobis corpus est. Bonus igitur, Dei vera pro- 
genies, discipulus, æmulatorque, ad hoc enitetur, ut deteriora meliori- 
bus serviant; ut injurias, vulnera, vincula, egestatem non contremis- 
cat (3); ut non pareat Deo, sed assentiatur; ex animo denique illum 
sequatur, non autem quoniam necesse est (4). Quamobrem non habent; 
quod de Deo querantur illi, quibus recta placuerunt: alios bona falsa 
circumdedit, et animos inanes velut longo fallacique sommo lusit. Auro 
illos, argento et ebore ornavit; intus vero nihil boni est (5). Quodsi 
fortuna impedimento. viris bonis sit futura ad omne id, propter quod 
vivitur (6), nempe ad bene vivendum; tum nulla ad libertatem via male 
vivendi periculum effugientibus praclusa est; patet exitus; eo licet re- 
verti, unde venerunt: nihil enim homines invitos tenere debet, quorum 
itaque nemo miser nisi vitio suo; tum vero hoc unum intueantur „ut 
fortanæ se eripiant quam celerrime (7), nam « nihil ad rem pertinet , 
» quo loco desinas; quocunque voles, desine; tantum bonam clausulam 
» impone" (8). « Non est denique, quod credamus, vota non proficere, 
salvà vi ac potestate fatorum; etenim quzdam a diis immortalibus ita 
suspensa relicta sunt, ut in bonum vertant, si preces illis fuerint admotæ, 
Ši vola suscepta: quod itaque non contra fatum, sed ipsum quoque in 
fato est" (9). In hisce omnibus, ipsis, quoad ejus fieri posset, Senecæ 
verbis enarratis, Socratica multa ac Platonica inesse, supervacaneum 
videri poterit monere. 


(1) De Provid. VI. $ 4, i. f. sq. (2) Q. N. 1I. 58. $ 2. sq. 3 
(5) Ep. 65. § 22. usque ad f. (4) Ep. 96. § 2. 
(5) De Provid. ibid. § 5. (6) Ep. 58. § 53. 
(7) De Provid. ibid. § 6. et Ep. 70. (8) Ep. 77- $ 17- 


(9) N. G. II. 57 $ 1. sq..Cf. quoque qua de fato habet Wernerus, p. 66. et p. 68 sq. 


(72) 


CAPUT TERTIUM. 
II, De mundo, ejusque inundatione ac conflagratione. 


Quum Academici, ceterique philosophi, multa, et jure quidem merito, 


objecissent placito illi Stoico: mundum deorum et hominum caussa con- 
ditum esse (1); argumentis eorum perductus esse videtur noster philo- 
sophus, ad mitigandam hane doctrinam, que ipsi ad nimiam ducere 
videbatur arrogantiam: « Nimis, inquit, nos suspicimus, si digni nobis 
videmur, propter quos tanta moveantur. Non enim nos caussa mundo 
sumus, hiemem æstatemque referendi ; suas ista leges habent, quibus 
divina exercentur (2). Sed, quum in hoc moveantur, ut universa con- 
servent, et pro nobis moventur, universorum enim pars sumus" (3). 


Itaque non possunt videri sua tantum caussa decurrere, et explicare 
opus suum, quia operis et nos sumus. Debemus et Soli et Lune, et 
ceteris sideribus beneficium, quia etiamsi potiora illis sunt, in que 
oriuntur, nos tamen in majora ituri juvant. Adjice, quod ex destinato 
juvant. Ideoque obligati sumus, qui non in beneficium ignorantium 
incidimus, sed hzc, que accipimus, accepturos scierunt: et quamquam 
majus illis propositum sit, majorque actus sui fructus, quam servare 


» mortalia: tamen in nostras quoque utilitates a principio rerum præ- 


missa mens est, et is ordo mundo datus, ut appareat, curam nostri 
non inter ultima habitam. ..... Dii non possunt videri nescisse, quid 
effecturi essent, quum omnibus alimenta protinus, et auxilia provi- 
derunt: nec eos per negligentiam genuére, quibus tam multa genera- 
bant. Cogitavit énim nos ante natura, quam fecit: nec tam leve opus 
sumus, ut illi potuerimus excidere. Vide, quantum nobis permiserit, 
quam non inter homines humani imperii conditio sit! Vide, in quan- 
tum corporibus vagari liceat, que non coërcuit fine terrarum, sed 


(1) Cf. Cic. de N. D. II. 14, 55, 60. Fin. HI. 20. Offic. I. 7. et Plin. H. N, VII. proem. $1. 
(2) De Ira. II. 27. $ 5. 
(3) De Benef. VI. 20. Cf. ibid. IV. c. 5. c. 15. $ 1. et alibi. Nat. Q. VII. 5o. $ 3. 


(73) 


» omnem in partem sui misit! Vide, animi quantum audeant, quemad- 
» modum soli aut noverint Deos, aut querant, et mente in altum data 
» divina comitentur ! Scias, non esse hominem tumultuarium et incogi- 
» tatum opus. Inter maxima rerum suarum, natura. nihil habet, quo 
» magis glorietur, aut certe cui glorietur” (1). At, etiamsi mundus 
hominibus non prodesset, vel sic tamen hunc mirari deberemus, nam 
mundus: « quoties per noctem ignes suos fudit, et tantum stellarum 
» innumerabilium refulsit, quem non intentum in se tenet? quis sibi 
» illa, tunc quum miratur, prodesse cogitat? Adspice ista tacito succentu 
» labentia, quemadmodum yelocitatem suam sub specie stantis atque 
» immoti operis abscondant! Quantum ista nocte, quam tu in numerum 
» ac discrimen dierum observas, agitur? quanta rerum turba sub hoc 
» silentio evolvitur? quantam fatorum seriem certus limes educit? Ista, 
» que tu non aliter, quam in decorem sparsa consideras, singula in 
» opere sunt. Nec enim .est, quod existimes, septem sola decurrere, 
» cetera heerere, paucorum motus comprehendimus: innumerabiles vero 
_» longiusque a conspectu nostro seducti dii eunt, redeuntque. Et ex 
» his, qui oculos nostros patiuntur, plerique obscuro gradu pergunt, et 
» per occultum. aguntur. Quid ergo? non caperis tante molis adspectu, 
» etiamsi te non regat, non custodiat, non foveat, generetque, ac spi- 
» ritu suo riget 2" (2). 

IV. Recentioris Stoæ de mundi terreque interitu. placitum nobis in 
scriptis suis consignavit Seneca (3), cujus variis locis diligenter examina- 
tis comparatisque, hec ejus sententia ex his erui posse mihi visa fuit: 
duplicem. scilicet distinxit interitum (4), sed utrumque inter se longe 


(1) De Benef. VI. 23. $ 1-6, Cf. Nat. Quast. VII. 31. 

(2) De Benef. V. 25. præsertim a § 5. usque ad finem. Cf. Nat. Quest. VII. 5o. $ 5. 

(3) Ibid. H1. 27. $ 4. coll, cum § 1. c. 29. ibid. ubi vid. omnino Æuk. qui merito repre- 
hendit Tiedem., Geist d, Spek, Phil., II. p. 467, et aliam ob caussam Bruckerum , vol. I. p. 945. 

(4) Utrumque hoc exitu genus diligenter secernere videtur iu Consol. ad Marc. c. 26, 
ubi, quum $ 4 dixisset Marcie pater, e cœlo filiam alloquutus, omnem animis, ibi degentibus, 
cognitam esse fatorum seriem, quam describit, et magnam temporis. in omnia vim ostendit, ac 
singulatim percurrit; tum demum $ 6 finem omnium rerum enarrare cepit, nempe conflagra- 
tionem in verbis. «et quum tempus advenerit", etc., sed distinctius etiam. N. Q. III. 29. $ 2. 


et maxime c. 28. $ 7. j j 
‚io 


(74) 


diversum; alterum minorem, majorem alterum; inundationem nempe et 
conflagrationem. Hanc a Stoæ antique proceribus, Heraclitum haud dubie 
sequutis, desumsit; xar@xAusdv vero, a posterioribus Stoicis sensim ex 
aliis scholis mutuatum, imitando ex Platone imprimis expressisse eum, 
credere.licet (1). Inundatio neque terram, neque sidera, neque mun- 
dum delebit, sed omne genus humanum, ceteraque animalia exstinguet; 
quibus peractis, antiquus ordo revocabitur, iterum aquas terra sorbebit: 
natura pelagus stare aut intra terminos suos furere coget: et rejectus e 
nostris sedibus, in sua secreta pelletur Oceanus. Omne ex integro ani- 
mal generabitur, dabiturque terris homo inscius scelerum et melioribus 
auspiciis natus. Sed illis quoque innocentia non durabit, nisi dum novi 
sint. Cito nequitia subrepit: virtus enim difficilis inventu est, rectorem 
ducemque desiderat. Etiam sine magistro vitia discuntur (2). Conflagra- 
tione vero totus mundus peribit, omniaque sidera ingentibus intervallis 
diducta, et in custodiam universi disposita, stationes suas deserent, et, 
ruptâ rerum concordiâ , in ruinam divina labentur, contextusque velo- 
citatis citatissimæ, in tot sæcula promissas vices, in medio itinere desti- 
tuet, et que nunc eunt alternis redeuntque opportunis libramentis , 
mundum ex æquo temperantia, repentino concremabuntur incendio, et 
ex tanta varietate solventur, atque ibunt in unum omnia! Ignis cuncta: 
possidebit, quem deinde pigra nox oceupabit, et profunda vorago tot 
deos sorbebit (3). Tunc felices quoque anime et eterna sortite, quum 
Deo visum erit iterum ista moliri, labentibus cunctis, et ipse parva 
ruinæ ingentis accessio, in antiqua elementa vertentur (4). Resoluto 
autem mundo, diisque in unum confusis, paulisper cessante naturá, 
Jupiter sibi acquiescet, cogitationibus suis traditus (5). Postquam igitur 
ignis cuncta in se convertit, evanidus considebit, nihil aliud in rerum 
natura relinquetur, igne restincto, quam humor, in quo futuri mundi 
spes latet. Ita ignis exitus mundi erit, humor primordium (6). De tempore, 


(1) De Legg. ILI. init. Tim. passim. Cf. Arist. Meteor. I. 14, Cic., Somnium Sc. c. 7. 
ibique Macrob., II. 10. Lucret., V. 340 sq. 

(2) Nat. Q. III. 29. $ 8. c 3o. $ 6 sq. (3) De Benef., VI. c. 22. 

(4) Consol. ad Marc. XXVI. $ 6. (5) Ep. 9. $ 13. 

(6) Nat. Q. III. 15 $ 1. 


(75) 


quo utraque rerum mutatio fieret, nil determinat Seneca, dicit tantum : 
« utrumque fit, quum Deo visum ordiri meliora, vetera finiri. Aqua et 
» ignis terrenis dominantur. Ex his ortus, ex his interitus est. Ergo 
» quandoque placuere res nove mundo (Deo), sic in nos mare emittitur 
» desuper, ut fervor ignis, quum aliud exitii genus placuit" (1). Berosi 
Chaldæi Astronomicam his de rebus opinionem nobilem simpliciter retulit, 
atque, omissa ejus computatione, quam Mathematicis forsitan reliquit , 
quippe consilio suo in scribendis Questionibus Naturalibus non consen- 
tanea, hujus tantum summam dedit (2). Ceterum, quum major sit inun- 
datione conflagratio , totumque universum hac pereat, per se patere 
videtur, illam minoribus temporum intervallis locum habituram, et tan- 
dem in rerum omnium fine exustionem. Postremum in caussas inunda- 
tionis et diluviorum in genere alicubi (3) inquirens, varias illius caussas 
assumsit , quoniam enim omnis tum nature ratio ad exitium. generis 
humani quasi consentiet, simul et imbres cadent, et flumina increscent, 
mariaque, refractis revulsisque claustris, profluent (4), terra diuique 
mota in humorem solvetur: sic omnia naturam adjuvabunt, ut natura 
constituta peragantur (5). Generatim autem varias utriusque exitii caus- 
sas assumsit: « neque enim, inquit, ex una tanta est pernicies" (6). 
Caussam denique illam, que in éxrépwoe: Stoicis veteribus placuerat, ad 
xaraxhurpèy quoque transtulit, hoc modo: «sive animus est mundus, 
» sive corpus, natura gubernante, ut arbores, ut sata; ab initio ejus 
» usque ad exitum quicquid facere, quicquid pati debeat, inclusum 
» est:...... origo enim mundi non minus solem et lunam, et vices 
» siderum, et animalium ortus, quam quibus mutarentur, continuit. In 
» his fuit inundatio, que non secus quam hiems, quam estas, lege 
» mundi venit. Fiet autem inundatio, quum eo pervenerint vitiorum 
» homines, ut in deteriora non supersit magister; et quidem vel pars 


(1) L. L c. 28. $ 7. Cf. Ep. 71. $ 14. (2) Ibid. c. 29. $ 1 sq. 

(5) O. 1. ibid. inde a cap. 27 usque ad finem. (4) Ibid, c. 27. $ a. 

(5) Ibid. c. 29. $ 4. 

(6) Ibid. $ 1. Quamobrem errare videtur Koelerus in Disquis., p. 228. etin Animadv. , 
p. 466 existimans, Senecam inundationis caussam pluviæ tantum adscribere. 


( 76 ) 


» terrarum magna undis obruetur, vel totam terram tegens T fatali 
» illo die, terminum rebus humanis imponet" (1). 


CAPUT QUARTUM. 


DE PSYCHOLOGIA. 
I. De animorum origine atque natura. 


In doctrina de animorum origine atque natura Stoicos omnino sequi- 
tur Seneca: ratio, inquit, nihil aliud est, quam in corpus humanum 
pars divini spiritüs mersa (2): ratio diis hominibusque communis: totum 
enim hoc, quo continemur, et unum est et Deus „et socii ejus sumus ac 
membra : divini itaque aliquid in nobis exsistit, quia Dei pars sumus (3). 
Imprimis cum bonis est Deus, prope est, intus est; bonus vir sine Deo 
‘nemo est. An potest aliquis supra fortunam, nisi ab illo adjutus insurgere? 
ille dat consilia magnifica et erecta; in unoquoque virorum bonorum 
(quis Deus, inccrtum est) habitat (4). Quapropter sapiens, quum mor- 
tales multo antecessurus sit, non multum eum dii antecedent (5); vicinus 
proximusque diis consistet, excepta mortalitate, similis Deo (6). Est adeo 


aliquid, quo sapiens antecedat Deum: ille nature beneficio non timet, , 


suo sapiens: res magna est, habere imbecillitatem hominis , securitatem 
Dei (7); quinimo ipsum Deum homines bonos benigne ad virtutem inci- 
tantem et heec dicentem facit Seneca: « ferte fortiter, inquit: hoc est, 
» quo Deum antecedatis. Ille extra patientiam malorum est, vos supra 
» patientiam" (8).' Ad que verba si animum attendimus, eaque, recte 
judicante Ruhkopfio (9), ad divinam illam animorum originem referi- 


(1) N. Q. ibid. c. 27. $ 1. c. 29. $ 5. De Magno illo, sive Maximo anno loqui praterea 
videtur in Consol. ad Helv. VI. $ 7, ubi: « omnia, inquit, (sidera mundi ) volvuntur sem- 
» per, in transitu sunt, et ut lex et nature necessitas ordinavit, aliunde alio deferuntur. Quum 
» per certa annorum. spatia orbes suos explicuerint, iterum ibunt per que venerunt," 


(2) Ep. 66. $ 1. Cf. (3) Ep. 92. $ 25. et 28. 
(4) Ep. 41. $ 2. Werners, p. 73. (5) Ep. 55. $ 11. 
(6) De Tranq. An. VEL. $ 2. (7) Ep. 53. $ 12. 


(8) De Provid., c. ult. 6 5 sq. (9) Ad. Ep. 53 L 1. 


Gd RE 


(77) 


mus crimine peyadyyoplas atque arrogantie, quod in Stoicos cocos 
virorum eruditorum nonnulli, liberari posse videntur. 

‘ De eo autem, quid sit animus, alicubi (1) satis dubitanter eloquutus 
est, istud « non magis, ait, tibi quisquam expediet, quam ubi sit...... 
» Adeo animo non potest liquere de ceteris rebus, ut adhuc ipse se quærat.” 
Quod tamen ipsum haud impedivit, quo minus peculiarem suam de hoc 
loco opinionem pronunciaret: quamvis enim animum corporis non plane ` 
expertem habuit (2), ab iis tamen e Stoicis se dissentire affirmavit, qui 
crassiore illi substantiam tribuerent, omni quippe materia tenuiorem eum 
esse (3), subtilisimum atque ex tenuissimo constantem (4). Sunt porro 
in aninio partes administræ, intellige quinque sensus, sive sensum exter- 
num, per quem movemur alimurque, proptem ipsum sjysuovixhv sive 
principale nobis datum (5): ea, que sensu comprehenduntur, aperta 
sunt, quomodo et que memoriä (6). Principale illud ( sensus internus) 
dividitur in partem rationalem, id est facultatem cogitandi, et in partem 
irrationalem , perturbationibus et appetitibus subjectam; quarum par- 
tium hee illi servit; utpote que pro divina origine una est, nec alio 
refertur, sed omnia ad se perfert. In hoc igitur uno posita est vita 
beata, ut ratio recta in nobis sit (7). At vero quum ratio manifestis non 
impleatur, majorque ejus pars in occultis sit (8), discenda virtus est, 
quod tamen non ita difficile est: « omnibus enim natura fundamenta 
» dedit semenque virtutum , que admonitione excitantur, non aliter 
»- quam scintilla flatu levi adjuta, ignem suum explicat: quum irritator 
» accessit, tunc illa animi bona velut sopita excitantur ; erigitur virtus, 
» quum tacta est et impulsa" (9). Irrationalis preterea animi pars duas 
rursus habet partes: alteram 7d fujr;xhv, affectiombus deditam, ani- 
inosam , irascentem , irritabilem atque ambitiosam , sive rd mabytindy 5 
alteram humilem, languidam, voluptatibus obedientem, rd Erıduuyrixdv , 


(1) Quast. Nat., VII. 24. $ 2. ` (2) Vid. e. g. de Provid., HI. $8. i. f. 
- (5) Ep. 5o. § 8. (4) Ep. 57. $ 7. 

(5) Ep. 92. $ 1. Cf., si videtur, Werner., p. 86 ibique not. 

(6) Ep. 95. § 63 ge .... 4 

(7) Ep. 92. ibid. et $ sq. CF. RuZik. a. h. l., quosque hic laudat. 

(8) Ep. 95. L 1. i (9) Ep. 94. § 29. coll. cum Ep. 108. § 9. 


( 78 ) 


sive concupiscentem (1). Quandoquidem denique animi elementa sunt 
quatuor, ignis, aqua, aér et terra, morum varietates ex elementorum 
quoque mixtura oriuntur: etenim refert, quantum quisque in se humidi 
calidique contineat; cujus in illo elementi portio prævalebit, inde erunt 
mores. Iracundos fervidi mistura faciet: nam ignis actuosus est et perti- 


nax. Frigidi mistura timidos faciet: pigrum est enim contractumque 
frigus (2). 


Il. Quid Seneca de immortalitate animi. senserit, anquiritur. 


Etiamsi Stoz disciplina non per se efllagitare videretur de animorum 
immortalitate placitum : ex illa quippe una virtus ad beate vivendum suffi- 
ciebat; vitia malis poenz loco esse existimabantur, summum contra bonum 
erat sapientia, quam felicitas, ut umbra corpus, consequebatur: tamen 
veteres jam Stoæ doctores, suam in hac parte doctrinam aliquatenus 
claudicare perspexerant, quare semper in demonstrando hoc consectario, 
arguments e ratione petitis, operam aliquam posuerunt, ut future spem 
felicitatis, qua virtuti contingeret premium, cum vite brevitate conjun- 
gerent. Alii vero aliter hoc facere conati erant, unde magna exstitit inter 
ipsos Stoicos de hac opinione dissensio, qua factum, ut quot philosophi, 
tot fere diverse hic sententie essent. Neque tamen arctus placiti illius 
cum morum disciplina nexus rite explicatus atque expositus fuerat; neque 
etiam posteriores Stoici hoc prestiterunt, quamquam cuique in oculos 
incurrit, quantopere Seneca imprimis, ad morum emendationem hoe 
decreto opus esse, senserit. Hic enim argumenta, ex animi natura ducta, 
quæsivit, quibas id probaret: animorum æternitati facile credere cupiebat, 
immo sealiosque contra fortune injurias hac cogitatione erigere studebat(3), 
Verisimile est, Sotionem, quem multam in juvenilem Senece animum 
vim habuisse vidimus, et hoc effecisse, ut decretum istud tanti habuerit 
ille, eoque non semel in scriptis usus sit egregie. Ab hoc igitur præceptore 


(1) Ep. 92. $ 7. | 
(2) De Ira, II. 18. § 4. c. 19. sq. Cf. Platneri, Phil. Aphor. , part. II. lib. II. c, 1. p.491. vol. II. 
(3) Cf, Buhlius, o. 1, ibid. p. 64 sq. 


(79) 


sine dubio assumsit argumentum illad Pythagoricum , quo probare ani- 
morum immortalitatem conabatur, et quo indicabat, in mundo nibil 
exstingui, sed vicibus descendere et resurgere; omnia, quæ perire viden- 
tur, mutari; animum igitur eque exire debere, ut redeat (1). Alterum 
ejus argumentum est, quo ex divina animi origine ejus æternitatem col- 
ligit (2). Tertium denique, quod non leve apud ceteros quoque Stoicos 
momentum habebat, consensus est hominum, aut timentium Inferos, aut 
colentium (3). Stoicorum autem immortalitati, que usque ad conflagra- 
tionem mundi extenditur, firmiter credidisse. videtur (4), licet ipsum 
. juvaret de eternitate animorum , ex sententia Platonicorum, querere, 
immo credere: « credebam enim, inquit, facile opinionibus magnorum 
» virorum, rem gratissimam promittentium magis, quam probantium”: et 
quamvis rationes et descriptiones reliquorum philosophorum somnium 
dixerit, bellum tamen ipsi videbatur (5). Neque etiam in ipso placito fluc- 
tuavit, quamquam illud diversarum sectarum rationibus accommodare et 
confirmare studuit. Etenim sententiam Platonis de animorum post hane 
vitam statu subinde sequutus, argumentis tamen ejus nusquam usus est. 
Quodsi nonnullis locis, presertim in consolationibus, notà illà conclu- 
sione disjunctà , sive dilemmate, utitur, ut ostendat, mortem non in malis 
esse ducendam , sive animus noster post mortem interiturus sit, sive 
permansurus, diligenter animadvertendum est, ad id, quod supra jam 
significavimus , quodnam scilicet in his Senece fuerit consilium , cui 
scripserit, quosve consolatus fuerit: nam ad horum tum personam se 
accommodans, varias rationes his admovet, ut quamcumque tandem 
rationem sequantur, tamen intelligant, non esse dolendum (6). Jam vero 


(1) Ep. 56. $ 10. sq. Ep. 71. $ 15. Ep. 108. $ 20 sq. Cf. Jenneman o. l., p. 175 sq. 
- (2) Consol. ad Helv. XI. $ 7. sq. (3) Ep. 117. $ 5. 

(4) Vid. v. c. Consol. ad Marc. XXVI. $ 6. 

(5) Ep. 102. init. Cf. Lips. Phys. III. 11. et Conzii Abhandl. supra laud., p. go sq. 
„apud. Ruhkopf. a h. 1. 

(6) Vid. Wyttend. im Disp. de Immort. animi, sect. XII. in Opusc. loud. ibid, p. 65:. 
sq. imprimis p. 658 sq. Hic Senecam docte et acute. ab inconstantiæ vitio liberavit, quod qui- 
dem iniquius in hoc decreto dedita opera ei affinxisse nobis videtur Meinersius in Comm. , quo 
Stoicorum sententie de animarum post mortem statu et fatis illustrantur. In Verm. Phil. 
Schr., vol. II. inde a p. 280 sq. 


( 80) 


videamus, ipsi de hujus decreti prestantia ac vi ad mores emendandos 
perquam persuasum fuisse; quod uti aliis locis egregie expressit, ita 
hunc animorum post mortem statum pulchre descripsit, venusteque satis 
cum partu hominis comparavit in loco illo, ubi: « Quum venerit, inquit, 


» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 
» 


» 


dies ille, qui mixtum hoc divini humanique secernat; corpus hic, ubi ` 
inveni, relinquam; ipse me diis reddam. Nec nunc sine illis sum, sed 
gravi terrenoque detineor carcere. Per has mortalis ævi moras illi me- 
liori vite longiorique proluditur. Quemadmodum novem mensibus 
tenet nos maternus uterus, et præparat non sibi, sed illi loco, in quem 
videmur emitti, jam idonei spiritum trahere, et in aperto durare; 
sic per hoe spatium, quod ab infantia patet in senectutem , in alium 
nature maturescimus partum. Alia origo nos exspectat, alius rerum 
status. Nondum coelum, nisi ex intervallo pati possumus. — Proinde 
intrepidus. horam illam decretoriam prospice; non est animo suprema, 
sed corpori. Quicquid circa te jacet rerum, tam hospitalis loci sarcinas 
specta; transeundum est. Excutit redeuntem ‘natura, sicut intrantem, 
Non licet plus efferre, quam intuleris; immo etiam ex eo, quod ad 
vitam altulisti, pars magna ponenda est. Detrahetur tibi hzc circum- 
jecta, novissimum velamentum tui, cutis; detrahetur caro et suffusus 
sanguis discurrensque per totum; detrahentur ossa nervique, firma- 
menta fluidorum ac labentium. Dies iste, quem tamquam extremum 
reformidas, æterni natalis est. Depone onus! quid cunctaris, tamquam 
non prius quoque, relicto, in quo latebas, corpore, exieris? Heres, 
reluctaris; tunc quoque magno nisu matris expulsus es. Gemis, ploras; 
et hoc ipsum flere, nascentis est. Sed tunc debebat ignosci: rudis et 
imperitus omnium veneras; ex maternorum viscerum calido mollique 
fomento emissum afllavit aura liberior, deinde offendit dure manus 
tactus; tenerque adhuc, et nullius rei gnarus, obstupuisti inter ignota. 
Nune tibi non est noyum, separari ab eo, cujus ante pars fueris; 
equo animo membra jam supervacua dimitte, et istud corpus inhabi- 
tatum diu pone. Scindetur, obruetur, abolebitur. Quid contristaris ? 
Ita solet fieri! Pereunt sepe velamenta nascentium. Quid ista sic diligis, 
quasi tua ? Istis opertuses! Veniet, qui te revelet, dies, et ex contubernio 


( 81) 

» foedi atque olidi ventris educat. — Hine nunc quoque tu, quantum 
» potes subvola; carisque etiam ac necessariis cohere ut alienus. Jam 
» hinc altius aliquid sublimiusque meditare. Aliquando tibi nature arcana 
» retegentur , discutietur ista caligo, et lux undique clara percutiet. Ima- 
» ginare tecum, quantus ille sit fulgor , tot sideribus inter se lumen mis- 
» centibus. Nulla serenum umbra turbabit; equaliter splendebit omne 
» coeli latus; dies et nox aéris infimi vices sunt. Tune in tenebris vixisse 
» te dices, quum totam lucem. totus adspexeris; quam nunc, per angus- 
» tissimas oculorum: vias, obscure intueris, et tamen admiraris illam jam 
» procul. Quid tibi videbitur divina lux , quum illam suo loeo. videris? 
» Hec cogitatio nihil sordidum animo subsidere sinit, nihil humile, nihil 
» crudele. Deos rerum omnium esse testes ait; illis nos approbari, illis 
» in futurum parari jubet, et æternitatem proponere; quam qui mente 
» concepit, nullos horret exercitus, non terretur tubà, nullis ad timorem 
minis agitur" (1). Animi denique purgationem esse statuit, qua post 
mortem in superioribus aéris regionibus a vitiis et terrenarum rerum re- 
liquiis liberatus, in sublimem ætherem abeat: hoc autem a Platonicis 
assumserit (2). 


y 


PARS QUINTA. 


DE ETHICA. 


I. Ad illam denique philosophie partem accedimus, in qua potissimum 
excelluit Seneca, atque omnibus semper temporibus meritas sibi paravit 
laudes, quippe qui altam atque sublimem firmiter‘mente conceptam tene- 
bat cogitationem, omnes hominum de rebus quibusvis disquisitiones , 


(1) Ep. 102. $ 22. Cf. de omni hoc argumento Wernerus, p. 7^ - 80. 


(2) Consol, ad: Mare. XXV. $ 1. Cf. Wyttenb. 1. Y, p. 660. 
11 


(82) 


omnem scientiam cognitionemque ad virtutis studium unice referendas 

esse: quod tum in ceteris philosophie partibus eum fecisse vidimus in 
præcedentibus, tum vero in scriptis suis omnino docuit atque inculcavit. 
Priusquam autem merita ejus in hane philosophie partem spectemus 
quodamunodo, propiusque collustremus, monendum videtur, nos non id 
acturos esse, ut omnem omnino moralem Stoicorum disciplinam , quam 
sequutus est Seneca, exponamus; hoc enim satis luculenter factum est 
a viris ingenio et doctrina præstantissimis, clarissimis, Lipsio, Stanlejo, 
Bruckero, Garvio, Tiedemanno, aliisque bene multis: sed ostendere 
tantum conabimur, illum in partibus nonnullis, quz imprimis se nobis 
obtulerunt, hanc doctrinam egregie explicässe, mitigässe atque expolivisse. 
Quod ut rite fiat, videamus, quodnam gravissima hujus partis proposi- 
tum informaverit, quemadmodum eam diviserit, et quomodo cum alis 
communicandam eam esse censuerit. 


> 


CAPUT PRIMUM. 
Ethices propositum. 


II. Moralis Philosophie illud apud Senecam videtur esse propositum , 
immo finis, ut ad naturalem bonitatem reducatur homo (1). Natura enim 
homines sine cupiditatibus genuit, sine timoribus, sine superstitione, sine 
perfidia, sine pestibus (2); in eorumque animis omnia honestarum rerum 
semina sparsit; sed oppressa in homine est indoles illa naturalıs et obscu- 
rata, vitiaque huic ingesta sunt; quum liberos in pravum trahant pa- 
rentes, servi, omnes denique: nam nemo errat uni sibi, sed dementiam 
spargit in proximos, et accipit invicem. Non autem dedit natura virtutem 
neque. hujus scientiam , sed semina-tantum scientie; nemo itaque casu 
in virtutem incidere potuit; bonum fieri ars est, discenda virtus est (3): 
ad cujus notiuam ratio pervenit. primum analogie ope, observatione et 


(1) Quod recte animadvertit V. D. Thiebout., Disp. Lit. in locum L, A. Senece, qui est 
de Sapientis Humanitate, thesi I. Traj. "t Rhen., 1825. 

(2) Ep. 22. $ 12. 

(8) Ep. 94. $ 29. et $ 31. Ibid. § 53 et 54. Ep. go. 6 44 sq. Ep. 123. § 15. 


(83) 


rerum sæpe factarum inter se collatione; deinde similitudo, quæ inter 
virtutes et vitia intercedit, rationem attendere coëgit, ut hee confinia 
distinguerentur : ita vitia observata sunt (1). Virtus igitur in occupatum 
locum inducenda est « que mendacia et contra verum placentia exstirpet, 
» quæ nos a populo, cui nimis credimus, separet, ac sinceris opinionibus 
» reddat. Hac enim est sapientia: in naturam converti, et eo restitui , 
» unde publicus error expulerit” (2), et percepit sapientiam ille, qui 
tam securus moritur, quam nascitur (3). Hinc magna initio felicitate usi 
sunt mortalium primi, quique ex his geniti; naturam enim incorrupti 
adhuc sequebantur; et quum optimum inter ipsos animo elegissent rec- 
torem sapientem , naturam habebant et ducem et legem. Res ita aliquam- 
diu inviolate manserunt (4): quum vero ignorantia tantum rerum inno- 
centes essent homines, eorumque vita rudis quedam virtutibus similia 
baberet quidem , non autem ipsas virtutes, utpote que philosophia ope 
addiscende sunt (5); tandem vitia surrepserunt, in tyrannidem regna 
versa sunt; opus esse coepit legibus, quas et ipsas inter initia tulére sa- 
pientes; postquam vero societatem avaritia distraxit, et paupertatis caussa 
eliam his, quos fecit locupletissimos , fuit (6), seculum illud, quod au- 
reum perhibuere, desiit, et genus humanum sine ratione vivere incepit, 
quod multis quoque sæculis ita permansit, donec tandem initia innotuere 
sapientie (7), qua ad hoc enitendum est, ut homines ad equum bonum- 
que, expulsa alieni cupidine, ex qua omne animi malum ortum erat, 
consentiant; pietas integritasque cum fide ac modestia resurgant; et vitia, 
diuturno abusa regno, tandem felici ac puro seculo dent locum. Quodsi 
genus humanum eo pervenerit innocentiæ, antiquum illud seculum huic 
reddetur (8). 


had 
(1) Ep. 120. 6 5 sq. $8 sq. . (2) Ep. 94. $ 68. 
(3) Ep. 22. ibid. (4) Ep. go. $ 2 sq. 
(5) Ibid. $ 45 sq. (6) Ep. 9o. $ a. 


(7) Seneca apud Lactant, Ul. 16. 
(8) De Clement., IL. 1. 5, 


( 84) 


GAPUT SECUNDUM. 
Doctrine moralis divisiones et tractandi rationes. 


III. Quum natura nos ad utramque genuerit, et contemplationem sive 
scientiam, et actionem, uti dicere solebant Stoici veteres (1), Panætius, 
ab aliis dissentiens, duas statuerat virtutes contemplativam et activam (2); 
unde Seneca profectus, hanc virtutum divisionem, tamquam caussam , 
ad universam ethices distributionem illam applicuit, quae docendi ac 
scribendi rationem spectabat, cujusque duplex erat forma apud veteres, 
altera doyuarixÿ, quam contemplativam vocavit Seneca, altera zzpauyerixij, 
quam preceptivam dixit. Orta erat hec divisio e rerum ipsarum natura; 
nam quicquid queritur, uti ait Cicero (3), id habet aut generis ipsius 
sine personis temporibusque, aut, iis adjunctis, facti aut juris aut no- 
minis controversiam. Hinc duplex apud antiquos philosophos exstiterat 
dicendi exercitatio, scholarum itidem habendarum mos duplex, et duo 
genera librorum de summo bono (4). In altera igitur parte omnis justi, 
eque bonique fontes aperiebantur, summumque bonum constituebatur ; 
in altera autem officia inde orta explicabantur: que preeceptio propria 
erat Stoicorum, Academicorum et Peripateticorum. Præcepta vero hee 
monitaque, quamquam pertinebant ad finem bonorum, tamen id minus 
apparebat, quia magis ad institutionem vite communis spectare videban- 
tur. Quare fuerunt inter philosophos nonnulli, quorum tamen sententia, 
Ciceronis etate jam pridem explosa erat (5), sed fuerunt Aristo , Pyrrho, 
Herillus, nonnullique alii, qui, quoniam przceptionem eo pertinere non 
viderent, gravitatem autem dignitatemque virtutis exaggerarent et ad 
ccelum efferrent; qui porro, quum; ut Aristo censuit, nihil bonum sit, 
nisi virtus, summumque sit bonum, in mediis rebus neutram in partem 
moveri, scientia denique et habitus animi ad implendam virtutem sufi- 


(1) De Otio Sap. XXXI. $ 3. f 

(2) Diog. Laért., Vil. Cf. Tiedem., System., vol. I. Van Lynden, p. 74 et go. 
(3) De Finib. IV. 5. (4) Ibid. V. 5. 

(5) Cf. Cic. de Offic. init. Acad. Quest. IV. 42. Tuscul. Q., V. 30. de Fin. II. 22. 


(85 ) 


ciant, rerum quoque nullum delectum relinquerent, itaque cum ad officii 
inventionem aditum præcluderent, tum monitionem supervacaneam esse 
existimarent. Fuerunt rursus alii, quos vero non nominat Seneca, qui 
partem præceptivam ad consummandam sapientiam satis esse sibi persua- 
derent. Horum autem amborum sententias quum non probaret Seneca, 
et utramque discipline moralis partem conjungendam esse jure merito 
statueret , utrosque etiam singularibus locis, dedita opera, refutavit. 
Quomodo hie res suas egerit, exponere atque enarrare a nobis imprimis 
non alienum erit, qui hujus viri merita in pbilosophiam ejusque partes 
commemoramus; quamquam sint fortasse, qui talia omnia, a philosophia 
remotiora, ad meram prudentiam destepderé opinentur (1); illis vero, 
queestiones istas bene intuentibus, sponte apparebit, eas cum ipsa philo- 
sophia primisque summis arctius coherere, quam ipsis prima quidem 
specie vise fuissent, adeoque non minimi esse momenti. Cogitent præ- 
terea velim, sepe magnorum virorum inventa apta demum institutione 
utilissima evadere: sed et singularis hoc loco caussa accedit, quia scilicet 
primus inter Stoicos hujus divisionis rationem diligentius reddidisse vi- 
detur Seneca. — Sed antequam ad hec tradenda transeamus, alius insu- 

per divisionis mentio nobis injicienda est. 
IV. Philosophi enim nostri ztate usitata quoque erat philosophia 

moralis divisio in has tres partes. 
I. Inspectio suum cuique distribuens, et æstimans, quanti 
quidque dignum sit. i 
Il. De impetu: ut impetus ad estimata illa capiatur ordina- 
tus temperatusque ; impetus igitur reprimit et cupiditates 
in potestate habere docet. 

HI. De actionibus; ut inter impetum tuum actionemque con- 
veniat, ut ommibus istis tibi consentias; in ipsa igitur ac- 
tione tempora docet, et quando quidque, et ubi, et quem- 
admodum agi debeat (2). 


(1). In his certe est Wernerus, p. 120. 
(2) Ep. 89. Ubi librarii negligentia factum est, ut hac $ 12, ordine inverso in veteribus 
libris legantur; quamobrem.Hrasmus veram hic lectionem restituisse nobis videtur, quia impetus, 


( 86 ) 


Defensa hac divisione, observat, ex his tribus inter se junctis copulatis- 
que vitam demum consentientem virtutibusque respondentem , qualem 
volebant Stoici, enasci: « Tunc enim, ait, vita sibi concors est, ubi actio 
» non destituit impetum , impetus ex dignitate rei cujusque concipitur ; 
» proinde remissus acriorque, prout illa digna est peti” (1). 

Animadvertere praterea nobis liceat, tertiam hujus divisionis partem 
fere non nisi monitionum genera continuisse videri, utpote quz in ipsa 
actione tempora docebat , et quando quidque, et ubi, et quemadmodum agi 
deberet: nam idem ferme de præceptiva parte dixit Seneca, nempe dare 
eam propria cuique persone precepta, et marito suadere, quomodo se 
gerat adversus uxorem; patri, quomodo educet liberos; domino quomodo 
servos regat. Quodsi esset verum, ista divisio priorem illam in se conti- 
neret, non vero ejus partem tantum contemplativam. Verum hec mitti- 
mus, ad ipsius Senecae properantes argumenta , quibus Ethices partitio- 
nem duplicem defendit: et primum quidem de priori hac parte videamus. 


CAPUT TERTIUM. 
DE ETIICES PARTE CONTEMPLATIVA. 


Defensio vie ac rationis illius , qua per decreta et scila 
traditus doctrina morum. 


V. Erant in philosophis, qui partem rzpzwerizyv solam reciperent, ce- 
teras, quasi extra utilitatis terminos vagantes, relinquerent(2). Hos vero, 


ut mox ipse auctor significat, præcedere debet actionem. Nec Schweighaeusero , viro magno , 
concedimus, nihil magnopere obstare, quominus credamus, in ordine docendi premissum fuisse 
caput de Actionibus, alteri de Impetu, Seneca ( quamquam hoe argumento non usus est Schweig- 
haeuserus) in iis quidem, que deinceps sequuntur rerum articulos, i. e. locum de Actionibus 
secundo loco posuit; id autem fecisse videtur, quoniam sententia hoc flagitabat; ne scilicet vo- 
cabulum rerum repeteret. Verum enim ipse se hanc discipline tractandæ rationem non probare 
diserte scripsit in Ep. 94. $ 54 sq. ubi: « Preterea, inquit, ipsum de bonis malisque judicium j 
» confirmatur officiorum exsecutione, ad quam precepta perducunt. Utraque enim inter se 
» consentiunt : nec illa possunt preecedere, ut non hec sequantur; et hac ordinem sequuntur 
» suum: unde apparet illa precedere.” $ 
(1) Ep. 89. § 14. : (2) Ep. 94. $ 1. 


(87) 


qui antiquam poétarum et septem illorum sapientum prudentiam proba- 
bant, Stoicorum autem et omnino eorum, qui quasi officinas instruxe- 
rant sapientiz , adversarii erant; hos igitur doctius, et ad rem accommo- 
datius, quam Aristonem (1), falli ostendit Seneca , ac neminem, nisi qui 
summam prius totius vitæ complexus sit, de parte detion suadere posse e 
demonstrat. 

Primum salutaria precepta ad rectas actiones et per has ad beatam 
vitam non. semper perducere, hoc modo contra istos probare conatur. 
Tale quid in iis tantum contingit, quorum animum prave nondum oc- 
cupärunt opiniones, quique, eliamsi recte faciant, se tamen recte facere 
nesciunt. Non potest enim quisquam, nisi principiis formatus prudenter 
et diligenter positis, et tota ratione compositus, omnes officiorum nume- 
ros exsequi, ita ut sciat, quando quidque oporteat, et in quantum, et 
cum quo, et quemadmodum. Honestas quidem actiones et preceptis fieri 
non negabat, sed preceptis tantum, hoc vero secus. 

Tum ut precepta arti vite sufficere ostenderent adversarii, et hoc 
autumabant: « ceteras quoque artes preceptis ad institutionem perficien- 
» dam contentas esse." Ad quod respondit: aliarum artium et hujus 
dissimillima est conditio; omnes enim relique circa instrumenta vite 
occupate sunt, hee circa omnem vitam. « In illis excusatius est, volun- 
» tate peccare, quam casu; in hac maxima culpa est, sponte delinquere." 
Ad hee artes quoque plerzeque, et contemplative omnes, non precepta 
tantum habent, sed et decreta sua; philosophia , sive quod idem est sa- 
pientia vel virtus, quum et spectet simul agatque, quorumcunque præ- 
ceptorum non fuerit tradita ratio, ea parum fundamenti ac virium 
habeant necesse est. Decreta sunt, que totam vitam nostram non solum 
comprehendant, sed et tueantur: horum igitur eum preceptis eadem 
est inter se comparatio, quam habent elementa cum corporibus sive 
membris, quorum caussae sunt. 

« Antiqua illa (ita deinceps perhibebant,) sapientia sententiis, ceu 


(1) Judice Meinersio in Gesch. der Eth, t. 1. p. 263, qui de toto hoc argumento, omniuo 
est conferendus. 
(2) Ep. 94. ibid. 


( 88 ) 


‘itee regulis, contractis illis et brevibus, constitit; atqui tunc longe melio- 
ces erant viri: postquam vero docti evasimus , boni esse desivimus. Virtus 
enim aperta per se et simplex, in obscuram conversa est et multiplicem 
verborum scientiam; docemurque non tam vivere, quam disputare." 
Huic objectioni ita occurrit Seneca, licet ceteroquin aretarum et adstric- 
larum talium sententiarum versuumve sive carminum esset amantissi- 
mus (1): veterem illam sapientiam , quum maxime nascentem, fuisse 
rudem ; nec opus quidem adhuc remediis fuisse diligentioribus; cum 
celeris vero artibus et Ethicen, temporis progressu et flagitante neces- 
sitate, majori eguisse subtilitate. Huic arti idem accidisse, quod: Medicine : 
nam utraque, uti dicit, paucorum quondam simpliciumque fuit. scientia 
præceptorum, quia pauci tum erant morbi, neque hi inter se multum 
dissimiles. Quo vero magis varia et quasi multiformia facta sunt cum: 
animi tum corporis vitia, quóque graviora et vehementiora exstiterunt , 
eo major valentiorque eorum reperiri debuit cautio atque provisio. 
Preterea multos homines nudis tantum obsequutos praeceptis, et sine 
institutione subtili atque disciplina probos. et virtute. excellentes: evasisse 
fatebatur: at idem. contendebat, summis illud viris duntaxat contigisse , 
qui, nature ipsius habitu prope divino , aut per se ipsos honesta com 
plecterentur , aut. certe, semel quum audivissent, reciperent.. Vulgaribus 
autem hominibus, qui vel ingenii sunt hebetioris, vel mala consuetudine 
implicati, frustra dantur precepta, nisi prius malas amoveris: opiniones, 
preceptis obstantes, ipsisque sapientie placita. tradideris: quomodo: nihil 
profeceris, si arma in conspectu posueris propiusque admoveris , nisi 
manus expediantur, quæ illis sint usuræ, sic preecepta quoque sola mi- 
nime proderunt. Quodsi quis, preceptis admonitus, fecerit fortasse, quod 
oporteat; parum tamen illud est, quoniam: quidem non in facto laus est, 
sed in eo, queadmodum fiat; eadem: enim aut turpia: sunt, aut honesta, 
quandoquidem sive hoc FAN modo, sive ob hane vel illam caussam fiant. 
Qualis hzc ad totam. vitam pertinens persuasio fuerit, talia erunt, quee 
cogitabuntur, agenturque: qualia autem hzc fuerint, talis etiam vita 
erit. Que si proponenda atque efferenda est persuasio, decreta quoque 


(1) Cf. v. g. Ep. 94. $ 27 sq. $ 43 et 46. Ep. 108 inde a $ 9. usque ad finem. 


(89) 


necessaria esse sponte patet. Actio insuper recta non erit, nisi recta 
fuerit voluntas; hee iterum non erit recta, nisi habitus animi rectus 
fuerit; hie rursus non erit in statu optimo, nisi totius quis vite leges 
perceperit, et quid de quoque judicandum sit, exegerit, verbo, si res ad 
veritatem redegerit: vera enim velle debet, si quis eadem semper velle 
ac nolle sibi proposuerit. Sed ad verum non sine decretis pervenitur. 
Decretis igitur utamur necesse est. Ad hec non contingit tranquillitas , 
nisi illis, qui immutabile certumque sint adepti judicium de rebus sive 
commodis sive incommodis; quarum certam sibi quasi infigent persua- 
sionem, si constitutionem ipsam, qua ista inter se æstimantur, inspexe- 
rint: atqui hanc decreta continent; ergo inflexibile hzc animis dant 
judicium , sine his omnia in animo natant ac fluctuant. 

Tandem, quum ratio apertis rebus non impleatur, et major ejus pars 
pulchriorque in occultis sit, necessariæ sunt probationes, que quoniam 
non sine decretis sunt, necessaria quoque sunt decreta, que veritatem 
argumentis quasi colligunt. — Denique non intelligunt hi, qui decreta 
tollunt, hæc eo ipso, quo tolluntur, confirmari; etenim ita pronunciant : 
supervacanea sunt decreta sapientie, id est dogmata. Atqui hoc ipsum, 
quod dicunt, decretum est. — Postremo loco preceptis sæpenumero 
adjicitur: justum est et honestum vel simile quod, quod ex genere 
« decretorum est, et rationem eorum continet, ergo sine decretis præ- 
cepta constare non posse apparet" (1). 

Hisce igitur enarratis, jam ad ipsam hanc partem accedimus, in qua 
quum Stoici veteres circa officiorum naturam, caussas, fundamenta, alia- 
que ejusdem generis, non ita multa invenienda reliquissent iis, qui 
decreta illorum de summo bono amplexati essent; posteriores singula 
tantummodo in hisce placitis illustrare, mitigare ac supplere satis 
habere debuerunt (2). In quibus Seneca quoque decreta præsertim 
de virtute (3), de virtute ad beatam vitam sufficiente, de bono, de 
omnibus bonis paribus (4), de sapiente, aliaque, contra adversarios de- 

i , 


(1) Ep. 95. a §,r -64. (2) Tennem., c. c. p. 151. 
(5) De hac diligenter explicuit Wernerus inde a p. 98 - 117. 
(4) V. c. Ep. 87. inde a $ 10. 

12 


( 90 ) 


fendere aggressus est, eo precipue consilio, ut secte sus humanitatem 
ostenderet, eamque talia præscribere probaret, que vita civili optime 
exprimi possent. Quod quomodo in placitis de virtute ad vitam beatam 
explendam sufficiente et de sapiente fecerit, jam paulo accuratius videamus. 


Defensio dogmatis de virtute ad vitam beatam satis efficace. 


VI. Licet philosophum nostrum in Naturali philosophia circumspi- 
cientem viderimus, ut gravissima incitamenta ad virtutis et sapientie 
studia ex hac tamqnam eliceret, nihilominus tamen iis tantum non tri- 
buit, ut non firmiter dogma illud de beata vita sibi sufficiente teneret , 
sed contra aperte hoc indicavit passim. Ita v. g. ait: « Interrogas, quid 
» petam ex virtute? ipsam. Nihil enim habet melius, ipsa pretium sui. 
» Àn hoc parum magnum est? Quum tibi dicam, summum bonum est 
» infragilis animi rigor et providentia et subtilitas, et sanitas, et libertas, 
» et concordia, et decor?" (1). Quin peculiaribus etiam locis placitum 
- illud contra adversarios, Academicos, Peripateticos et Epicureos strenue 
atque acerrime defendit: quare opere pretium videtur examinare, quo- 
modo hic res suas egerit. 

Ut ad explendam vitam beatam virtutem satis esse efficacem probarent 
Stoici, nexu virtutum, ipsis proprio (2), usi fuerant, ceteris philosophis 
contra renitentibus, virtutesque sejungentibus. Tum Pythagoras, Plato 
et Aristoteles consensu edixerant, quo argumento omnes quoque sequentes 
semper usi erant Peripatetici, sed statuerant: sapientem, qui raro et mo~ 
dice perturbatur, in singulis tamen virtutibus imperturbatum esse adeo- 
que affectibus modice tangi posse. Que omnia coarguit Seneca, ut nulla 
esse debere vitia demonstaret: « nam, inquit, si ulla sint, crescent, et 
interim impedient sapientem ; affectibus ei datis, impar illis erit ratio et 
velut torrente quodam auferetur; presertim quum sapientem non uni 
affectui toti dedant, sed universo affectuum coetui relinquant, eum quo 
colluctetur: melius enim cum illo ageretur, qui unum vitium integrum 


(1) De vita beata, IX. § 5. Cf. de Clement., 1. 1. $ 1. 
(2) Cic., Acad. Q., I. 10. 58. 


(9) 


haberet, quam cum eo, qui leviora quidem, sed omnia. Dein, quum 
facilius sit, vitiorum initia prohibere, quam impetum regere: nam tem- 
peramentum non recipiunt, quod sola virtus habet, suntque immoderata, 
et ab his ad illa transitur: falsa igitur et inutilis est talis mediocritas. 
Quare temperari non possint vitia a sapiente, inde patet, quod quibus 
irritantur illa, extra nos sunt: quodsi vitiorum principia extra arbitrium 
nostrum sunt posita, eorum termini nostri arbitrii esse nequeunt: ergo 
quo majores minoresye vitiorum causse sint, eo magis vel crescent vel 
diminuent. Sapientem porro, ceteroquin vitiis carentem, aliquando affici 
posse negat; nam nil timens ille, contemnit venientes exstrinsecus caus- 
sas, ac nulli eventui cedit, ne affectus quidam usu frequenti in vitium 
transeat; quamobrem in sapientem non cadit talis diversitas mentis. 
Dein animadvertit, separatim probanda esse duo hec: unum bonum 
esse, quod honestum; et: ad vitam beatam satis esse virtutem ; que 
ambo ideo per se probe debebant, quia adversarii Academici et Epichrei 
hee, prouti alterum alteri junctum sit, vel negabant vel affirmabant. — 
Contra Epicureos primum disputat atque ostendit, felicitatem in virtutis 
conscientia conspici, adeoque virtutem esse summum bonum (read ); 
quum Epicurei felicitatem sive Jovy finem esse bonorum haberent, et 
virtutem formam consilii tui, qua felicitatem tibi compares, dummodo, 
rationis ope , præsidiis ad illam parandam utaris (1); tum quoque ad 
beatam vitam non satis esse virtutem ipsam, quoniam non ipsa virtus 
beatum efficit, sed que ex virtute est voluptas. Atqui nullam virtutem 
esse sine voluptate iidem statuerant, unde itaque confici existimat Seneca, 
eos hic inepte distinguere: si enim voluptati semper juncta atque inse- 
parabilis est virtus, etiam sola sufficit. — Tum contra Academicos, Xeno- 
cratem et Speusippum, ostendit, solà virtute beatissimum fieri posse: quod 
Stoicorum more probat, secundum quos unum bonum est quod hones- 
tüm est, id est quod cum natura, ideoque et cum ratione et virtute sit 
congruens; ex quo decreto nobile illud paradoxon fluxit, omnes virtutes 
pares esse. Beata igitur vita una est; quippe que sapienti tantum com- 


1 bendi 


(1) Si quis consilii sui ad felicitatem ducentis esset conscius, virtuti erat addictus, Cf. 
Kant., Critik, d. prakt, verd, p. 198 sq. ed. sec. a Ruhikopfio laud. a. h, 1. 


( 92) 

petit, et quatenus per se consideratur, una qualitatis, nulla magnitudinis 
ratione habita (1). Post hos ad Aristotelicos iterum redit, qui falsam 
Stoicos rem et controversiosam pro confessa inducere accusabant, nempe 
illud: sine timore esse eum, qui fortis sit: atque ita quidem sententiam 
suam defendit, ut dicat, iis rursus virtutum loco minora esse vitia. Ex 
quo ad definitionem malorum transit, ac Stoice unam tantum turpitudi- 
nem malum esse demonstrat, contraque Peripateticos hanc assumtionem 
defendit; qui in hoc certamine male Stoicorum ratiocinationem oppu- 
gnásse atque in statu controversiz formando non satis cauti fuisse viden- 
tur (2). Ostendit denique, sapientem non deteriorem fieri dolore et pau- 
pertate , ceterisque, que vulgi judicio mala habentur, et eum quacumque 
demum conditione que bene docere posse (3). In hac itaque defensione, 
quamquam omnino acquiescere non possis, quandoquidem cum: funda- 
mentum, tum rationem, quibus hzc decreta innituntur, non satis acute 
in partes suas vocantem Senecam videamus: satis tamen efficacem et 
idoneam esse defensionem ad refellendos adversarios , subtiliter multo 
minus rem aggressos, recte censet Ruhkopfius (4). 


De Sapiente ex mente Seneca. 


VII. De sapientis humanitate ex philosophi nostri mente eleganter et 
uberrime apud. nostrates exposuit Thieboutius (5), qui docte probavit, 
Sapientem , qualem proposuit Seneca, neque, quod ad res externas atti- 
net, humano sensu carere, neque. cogitandi ratione de hominibus rebus- 
que humanis ab humanitate abhorrere, nec denique, quod ad vivendi 
rationem. in hominum societate spectat, his inutilem esse, immo utilis- 
simum, utpote qui.se humani generis pedagogum habeat, publico natum 
bono. Nos pro instituti nostri ratione hie agemus. 

Id fuit Zenonis ceterorumque Stoæ conditorum propositum in effin- 
gendo decreto de sapiente, ut demonstrarent, que quantaque. virtus et 


(1) Vid. Ruhk. ad $ 19. Ep. 85, qui Tiedemannum reprehendit. Cf Ep. 71. § 18 sq. 
Lips. in Manud., III. 3. 

(2) Ruhkopfio ad § 22. Ep. 85. ; (3) Vid. Ep. 85. Cf. Ep. 92. 

(4) In Argum. ad. Ep. 85. i (5) In egregia illa Disp. laud. 


(93) 


recta ratio possent, quod quo manifestius ostenderent, omnia illa, quibus 
homo Deo vel maxime fieri posset proximus, in eum congesserunt, tan- 
quam in perfectum quoddam ad imitandum exemplar. Orta sunt inde 
paradoxa illa de sapiente, quae exposuit Cicero (1); ad que scepius res- . 
pexit Seneca. Idem hic consilium istud procerum Stoicorum egregie 
perspexit, nam: « generosa, inquit, res est respicientem non ad suas, 
» sed ad nature sue vires, conari alta, tentare, et mente majora conci- 
» pere, quam que eliam ingenti animo adornatis effici possint." Hinc 
factam est, ut in hoe loco vel acerrimum sese præstaret Stoicum, quo- 
modo eum vocat Lactantius (2), et sapientem ita fere describeret : sapiens 
est omnium fortunatissimus et in vicinum Deo perductus (3), a quo non 
felicitate, sed state vincitur (4); quum vero deos universo huic preesse 
sciat, hos quoque et supra se et circa se stare, factaque sua atque dicta | 
æstimare credit; quamobrem nihil famz vel opinionis caussa, omnia 
autem, ut conscientiæ satisfiat, facit, et quicquid se conscio egerit, id 
tamquam populo teste factum esse sibi persuasum habet (5). Tum animo 
vere regali omnes terras ut suas videt, suas autem tamquam omnium ; 
nam et mundum patriam esse suam et aliis se natum esse novit; quo 
nomine nature rerum gratias agit, quod optime sibi prospexit, se unum 
omnibus, omnes vero sibi uni donans: quare amicis se jucundum præ- 
stat, inimicis autem mitem et facilem, atque exoratur, antequam roge- 
tur, honestisque occurrit precibus. Dein fortunam, nec venientem, nec 
recedentem sentit; hinc divitias contemnens semper, et presentibus iis 
non fit animosior, neque absentibus tristior evadit; quicquid possidet, id 
nec sordide custodit, nec spargit prodige: in beneficiis porro dandis non 
numerum, non pondus spectat, sed an beneficio sit dignus accipiens , 
videt; quapropter nihil se magis possidere credit, quam bene donata. 
Edendi preterea bibendique finis ipsi est, nature desideria restinguere ; 
laboresque obit, quanticumque illi sint, animo fulciens corpus. Mortem 
denique, si quando a tyranno obnuntietur, eodem audiet vultu, quo 


(1) In Paradoxis et de Fin., III. 22. (2) Divin. Inst., I. 4. 
(3) Consol. ad Hely., V. $ 2. Cf. Cic. Parad, 2. et Lips. in Manud. III. diss. 14. 
(4) Ep. 75. $ 12. (5) Cf. de Ira, III. 41. § 2. 


(9) 
jussisset et vidisset, si foret judex ipse: quandocumque autem animam 
aut natura repetet, aut ratio dimittet, tum vero e vita exibit, hoc sui 
testimonium relinquens, bonam se conscientiam bonaque studia amässe ; 
nullius a se diminutam esse libertatem , a nemine suam (1). At idem 
illud in proponenda sapientis descriptione propositum vel non viderunt, 
vel neglexerunt Stoicorum adversarii, qui decretum istud sæpenumero 
impugnärunt tamquam rem imaginariam, et vires humanas longe mul- 
iumque superantem ; unde factum, ut summo Stoici opere ostendere 
conali sint, hominem ad illum virtutis gradum adscendere posse, ad 
quem Herculem (2), Socratem (3), Zenonem (4) aliosque pervenisse de- 
clarabant. Seneca quoque non exigua opera hoc contendit, qui sibi per- 
suasum habebat: fieri posse, ut aliquis invictus esset, in quem nihil 
fortuna posset (5); « non effingimus, inquit, istud humani ingenii vanum 
» decus, nec ingentem imaginem false rei concipimus, sed qualem con- 
» formamus (6), exhibuimus et exhibebimus. Raro forsan, et tamquam 
» phoenix semel anno quinquagesimo nascitur: neque enim magna et 
» excedentia solitum ac vulgarem modum crebro gignuntur;" ceterum 
Tuberonem, inter Romanos, et Catonem sapientes tales habebat; de hoc 
se vereri adeo ajebat, ne supra exemplar esset (7). Multum autem in 
tuendo hoc placito ipsi profuit moderatio, qua in loco de sapientis &rfeie 
utebatur. « Non enim educebat sapientem ex hominum numero, nec 
dolores ab illo, sicut ab aliqua rupe, nullum sensum admittente, sub- 
movebat: meminerat, ex duabus partibus illum esse compositum, altera 
irrationali, quee mordetur, uritur, dolet; altera rationali, que incon- 
cussas habet opiniones , queque intrepida est et indomita. Ne igitur, ait, 
extra rerum naturam vagari virtus Stoz videatur, et tremet sapiens, 
et dolebit, et expallescet (8), et rubor illum, licet omnibus vitiis exutum, 
sequetur; hi enim omnes corporis sensus sunt, quos nulla sapientia abigit: 
alioquin haberet rerum naturam sub imperio, si omnia eraderet vitia. 


(1) Vid. de Vita beata, c. XX. (2) De Const. Sap., II. $ 1. sq. 


(3) Ep. 53. § 6. Ep. 104. $ 26 sq. et alibi passim. (4) Ep. 104. $ 21. 
(5) De Const. Sap., XIX., i. f. (6) Ita legerim pro confirmamus. 


(7) De Const. Sap., VII. $ 1. Ep. 42. § 1. Ep. 104. § 21. - 
(8) Ep. 71. § 25. § 28. Ep. 85. $ 25. 


(95) 


Quæcumque attribuit conditio nascendi, et corporis temperatura, quam- 
quam multum se diuque animus composuerit, hærebunt; sui juris hæc 
sunt, injussa veniunt, injussa discedunt” (1). Hæc omnia secus statuebat 
Stoa vetus, ex qua ne naturali quidem corporis aut animi vitio succumbit 
sapiens (2). Idem temperamentum loco de zür&pxsız adhibuit, quod 
paucis modo jam indicavimus; in his est, quod ab amicitia sapientem non 
removebat, nam et huic opus esse virtutum agitatione statuebat ; qua- 
rumdam adeo rerum scientiam ab amico eum accepturum esse existima- 
bat: « non enim, inquit, omnia scit sapiens: etiamsi sciret, breviores 
» vias rerum aliquis excogitare posset, et has indicare, per quas facilius 
» totum opus circumfertur" (3); neque « potest in habitu sue mentis 
» stare, nisi amicos aliquos similes sui admisit, cum quibus virtutes 
» suas communicet" (4). Ex Senece porro sententia, sapiens et faciet, 
que non probabit, ut etiam ad majora transitum inveniat: nec relin- 
quet bonos mores, sed tempori aptabit; quibus alii utuntur in gloriam 
aut voluptatem , utitur agende rei caussa: omnia igitur que luxuriosi 
faciunt, quaeque imperiti, faciet quoque sapiens, sed non eodem modo 
eodemque proposito (5). Fieri denique posse, ut sapiens in malum ver- 
tatur , non abnuit philosophus (6). 


De assectatoribus sapientice. 


Sed optime videbat Seneca, ne heec quidem homines, quales fere sunt, 
assequi posse; quare multo mitiora etiam præcipiebat, et sæpenumero 
necesse habebat, admonere, se non loqui de sapientibus, quos quicquid 
oportet, et juvat; qui animum habent in potestate, legemque sibi, quam 
volunt, dicunt, quam dixerunt, servant: sed de imperfectis hominibus, 


(1) Ep. 11. $ 1. $ 4. sq. Ep. 57. $ 2-4. a. q. l. Vid. Ruhk. Cf. Meiners, Ueber die Apa- 
thie der Stoiker, in Verm. Schr., vol. 1L. p. 143. et Platner, o. l., t. II. p. 713. 

(a) Cie. Fin. III. 9. Stob. Eclog. p. 180 - 183. Diog. Laërt. VII. 125. 

(3) Ep. 109. § 2. $ 5. (&) Ibid. $ 8. 

(5) Apud Lact. IH. 15. 

(6) De Benef. VII. 16. $ 4 sq. Ex iis, qua dicta sunt, apparet inconstantiam Senece in- 
erepare Meinersium in Gesch. der Eth. t. I. p. 169. Cf, praeterea Werner, p. 85 sq. et 95. 


( 96 ) 


honesta sequi volentibus, quorum autem affectus contumaciter sæpe 
parent (1). Noverat enim, in talium hominum potestate non esse, nulli 
omnino affectui servire, quocirca cupiditates in longinquum mittere non 
posse, sed tantum in vicinum collocare, quoniam excludi prorsus non 
patiebantur: pro optimo igitur minime malum habebat, neque istos ad- 
hortabatur , ut neminem nisi sapientem sequerentur aut ad amicitiam 
attraherent: quamquam ubi istum invenirent, quem tot secula quere- 
bant? (2) Universe igitur hunc inter et assectatores sapientiæ diversi 
generis distinguebat, sive inter virum bonum prime note, puta sapien- 
tem, et secunda (3), vita obtingit illi beata, huic, inchoatä sapientia , 
tolerabilis (4), utpote cui, ad virtutem tendenti, etiamsi multum jam 
processit, opus tamen est aliqua fortunz indulgentia, dum inter humana 
adhuc luctatur (5). In ipsis quoque sapientie zmulis magnum esse dis- 
crimen necesse habebat fateri; quare cum quibusdam , nec non cum 
Epicuro (6), in tres classes eos divisit: prima est eorum, qui nondum 
habent sapientiam, in tantum tamen jam profecerunt, ut in vicinia ejus 
consisterent; hi omnes jam cupiditates vitiaque deposuerunt, quz erant 
complectenda, didicerunt; sed illis inexperta adhuc est fiducia, bonum 
suum nondum in usu habent: secunda eorum est, qui et maxima animi 
vitia atque affectus expulerunt, sed ita, ut illis securitatis sue non sit 
certa possessio; possunt enim in eadem relabi: tertium illorum genus 
extra multa et magna vilia est, sed non extra omnia: in quorum nu- 
merum si admitteretur, bene secum actum iri modeste existimabat. 
« Magna, inquit, felicitate nature, magnaque et assidua intentione stu- 
» dii, secundus occupatur gradus: sed ne hic quidem contemnendus est 
» color tertius. Cogita, quantum circa te malorum; adspice, quam nullum 
» sit nefas sine exemplo, quantum quotidie nequitia proficiat, quantum 
» publice privatimque peccetur: intelliges satis nos consequi, si inter 
» pessimos non sumus" (7). 


(1) De Benef. II. 18. $ 4. Cf. Ep. 15. $ 4. 

(2) Cons. ad Helv. XVI. $ 7 sq. De Tranqu. An. X. $ 5, ibidemque VI. $ 1. 

(3) Ep. 42. $ 1. (4) Ep. 16. init. 

(5) De Vita beata, XVI. § 2. (6) Ep. 52. $ 2 sq. 

(7) Ep. 75. $ 6. Cf. Ep. 71. $ 55. Consol. ad Helv. V. $ 2 sq. et Werner. p. 85. 


(97) 


CAPUT QUARTUM. 
DE ETHICES PARTE PRJECEPTIVA. 


IX. Hee pars, popularis et ad communem intelligentiam accommo- 
data, ipsa officia prescribit, et precepta, ad vitam regendam utilia ac 
necessaria, tradit. In qua ita excelluit Seneca, ut cum ex antiquitate , 
tum ex recentiori ævo, scripta philosophica vix ulla invenias, que cum 
ipsius operibus hac in parte comparari queant, queque ad generosam ac 
nobilem indolem homines incitent tantopere, et pene velut cogant; tum 
ad domandos affectus, et ad animi moderationem in secundis rebus, in 
adversis ad securitatem et constantiam tam firmiter admoneant, atque ut 
Deo et nature pareant, adhortentur; in quibus denique tanta hominum 
rerumque humanarum inveniatur cognitio experientià innixa (1). Ut 
hec igitur omnia rite exprimeremus, utque philosophi nostri in hanc 
partem meritis debitum preconium tribueremus, plurima ipsius scripta 
fere describenda nobis essent: quod quum hujus disputationis finibus 
excederet longissime , precipua tantum, quæque nobis quidem egregia 
imprimis visa sunt, precepta enumerare, satis habituri sumus. Sed prius 
opere pretium sit videre, quomodo preeceptionis suam quasi cone 
contra Aristonem tuitus sit. 


Defensio partis preceptive adversus Aristonem. 


Aristo Chius, uti vidimus, hanc partem levem, immo supervacuam 
esse existimaverat, quoniam, qui summi boni constitutionem bene intel- 
lexit ac didicit, is, quid in quaque re faciendum sit, sibi ipse facile 
precipiet. Hanc vero sententiam, tam presse arcteque elatam, haud 
amplexus est Seneca: contra, dedita opera, illam refutavit , EAEN 
ea persequntus, que hac de re scripserat Aristo, in epistolis fortasse ad 
Cleanthem (2). Ad quæ vero antequam transeamus, pauca quædam præ- 


ver 


(1) Cf. Buhle op. 1. p. 47. 
(2) €f. Diog. Laért. VM. 165, et Ruk. ad § 2. ep. 94. 
; ! 1 


BOR uas 


monenda esse duxi, eo consilio, ne aliam, quam vellet, rem defendisse 
noster philosophus videatur. 

Uti in legibus civilibus hoc culpatur a peritis, quod omnibus omnino 
caussarum formis prospicere gestiant, quippe quia legislator has omnes 
singulasque minime potest previdere, ita ut aliquid judicis arbitrio in 
presentibus relinquere necesse habeat; sic quoque in lege vite, licet 
facti species, quas collegeris ac proposueris, multe sint numero, multo 
tamen major et pene incredibilis est copia ac varietas omissarum ; 
quamobrem discipline moralis partem illam, quz a recentioribus barbare 
Casuistica dicitur, quamque veteres, etsi attigerint, in ea tamen per- 
tractanda non fuere occupati (1); verumtamen partem istam, ceu inuti- 
lem atque infinitam, philosophie active: arcendam esse finibus jure merito 
pronunciârunt viri prudentiores, in quibus Smithius Anglus, vir magnus 
imprimis (2). Tale autem quid, nisi diserte dixisse, at sensisse saltem 
revera dici posse videtur Seneca. « Quaedam, inquit, non nisi a presente 
monstrantur. ..... Quid fieri soleat, quid oporteat, in universum et man- 
dari potest et scribi; tale consilium non tantum absentibus, etiam pos- 
teris datur: illud alterum , quando fieri debeat, aut quemadmodum , ex 
longinquo nemo suadebit; cum rebus ipsis deliberandum est" (3). Qua- 
propter Lucilio suo, a speciosis istis et illustribus, quibus erat implicatus, 
negotiis sese expedire cupienti, sed, quomodo id consequi posset, ex 
ipso querenti, quum rescriberet, quamvis tamquam in consilium cum 
amico se venire diceret, eique, qui in hac se gereret re, generatim præ- 
ciperet, simul tamen opportunitatem idonei ad agendum temporis ex- 
spectandam esse jussit; quam si ipse et presens et vigilans vidisset ac 
dijudicásset, occasionem istam, quam optabat, tenendam esse, neque 
omittendam ,.suasit (4). De Casuistica igitur, quam vocamus, defendenda 
ne cogitavit quidem Seneca; unde patet, irsi non longa opus fuisse re- 
futatione adversus ea, que Aristo de parte præceptiva quasi infinita 
objecerat (5): de qua re suo loco videbimus, nunc ordine singula tradentes. 


(1) Cf. Smith, Theory of Moral Sentiments, vol. II. p. VIL. s. IV. p. 250 SA 
Meiners, Gesch. d. Ethik, t. I. p. 363, : as 0. c. l. id meo 
(3) Ep. 22. $ 1. sq. (4) In Ep. illa 22. 
(5) Quod quum objecerit, in eundem fere errorem incidisse videri potest Aristo, quo lapsus 
est Fergusonus Casuisticam intelligens omnem de imperfectis obligationibus doctrinam, iu 
Princip. of Moral and Polit. Science, MI, Cf. Meiners, o. l. p. 564. 


( 99) 


« Si quid, ajebat Aristo, oculo obstat et visum impedit, removendum 
est; non opus est praeceptis ad vivendum , verum remedio, quo liberetur 
acies. Eodem modo cum iis agendum est, quorum animi errore et opi- 
nionibus falsis offusi obcæcatique sunt, ita ut officiorum ordinem dispi- 
cere nequeant: his frustra præceperis, nisi prius opiniones falsas, velut 
obstantes tenebras, dimoveris ac dissipaveris ; qued. si factum est, quid 
cuique debeatur officio, sponte videbunt." 

His ita respondet Seneca: Non eadem res est in oculis atque in animo. 
Natura enim videmus , neque.exhortatione, nec consilio egemus, ut a 
nigro album discernamus; remotis itaque obstantibus sponte et clare 
videmus: quid autem cuique debeatur officio, natura non docet: multis 
animus indiget preceptis, ut discernat, quid agendum sit in vita. Quam- 
quam oculis quoque ægros et suffusione laborantes non tantum curat 
medicus, sed etiam monet, adjicitque remediis consilia, quz non minus 
quam medicamenta proficiunt. Dein cujus curata est suffusio, is non 
protinus, quum visum recepit, aliis quoque reddere potest: contra ma- 
litia liberatus, et liberat. Praecepta per se non eflicacia esse concedebat 
ad expellendas falsas de bonis ac malis opiniones, sed non ideo sequi 
dicebat, nihil ea proficere, imprimis quando principiis rectis firmisque 
adjecta sint. Primum enim memoriam renovant decretorum universa- 
lium; dein, que in his confusius animadyertuntur, ut in singulis spe- 
dés atque exemplis diligentius considerentur, efficiunt. Denique longe 
aliud quid est, v. g. non concupiscere pecuniam, quam uti pecuniá 
scire, quamobrem, licet avaritiam et cetera vitia removeris, nihilominus ` 
tamen, quid et quemadmodum facere debeamus, discendum est. 

« Tum, ita pergebat Aristo, praecepta aut manifesta continent, aut 
dubia. De illis ut moneamur, non requiritur; de his qui precipit, non 
creditur; supervacuum ergo est vel monere vel praecipere. Nam si id 
mones, quod obscurum est vel ambiguum, probationibus adjuvandum 
erit; quod si facis, illa, per que probas, plus valent, satisque per se 
sunt. Præcepta autem dare scienti, supervacaneum est; qui vero nescit, 
preceptis parum proficit, audire enim debet, non tantum, quid sibi 
præcipiatur, sed etiam quare." 


( 100 ) 


Plurimum sæpenumero, inquit Seneca, prodest admonere vel ea, quæ 
sunt aperta; non docendus semper est, sed advertendus interdum et 
excitandus est animus ad notissima ea, quæ etiamsi sciat, se tamen scire 
haud raro dissimulat. Non satis est notitiam habere salutarium , agitari 
hee sepe ac versari debent, ut nobis adsint quam paratissima. Quid? 
quod ea, que præcipiuntur, vel per se multum habent ponderis, utique 
si sententiis brevibus et contractis efferuntur? Denique ipsa quoque hac 
monentis auetoritate plurimum commendantur. Si precepta nihil adju- 
vant, omnis tollenda est institutio, ipsa natura contenti esse debemus. 
Preceptis igitur aperta fieri solent apertiora; precepta ingenii vim alunt, 
amplificantque, et novas persuasione innatis adjiciunt notionibus. 

Interrogabat porro Aristo: « cuinam præcépla dare vis? utrum illi , 
qui recta habet et honesta decreta, an vero homini, pravis opinionibus 
de bonis et malis imbuto? Hunc non juvant, quippe qui aures, errori- 
bus refertas, optimis etiam consiliis claudit: ille ex supervacuo monetur. 
Duo praterea sunt, propter que universe delinguimus: aut vitia, e 
falsis enata opinionibus, jam in consuetudinem abiere; aut animus, 
etiamsi non est falsis occupatus, ad falsa tamen proclivis est, et specie 
eo mox trahitur, quo non oportet. Itaque aut mentem tegram percurare 
debemus et viliis liberare; aut — quidem, sed m pejora ga 
preparare et quasi pr&occupare.” 

His a Seneca refertur: Quidni præcepta, non aliter atque deler a 
vitiis nos liberare possint; præsertim quum ambo præcipiant, hæc in 
totum, particulatim illa? Tum, licet bonorum ac malorum constitutio- 
nem argumentis comprobaveris, nihilominus præcepta suas habent partes; 
nam et prudentia et justitia officiis constant; oflicia preceptis disponun- 
tur. Perducunt insuper precepta ad officiorum exsecutionem , in qua 
firmum de bonis malisque judicium cumprimis cernitur. Préecepta igitur 
praecedere debent, ut officia rite exsequaris. 

Dein, « infinita, inquiebat Aristo, precepta sunt. Alia enim dare nos 
oportet feneranti , alia colenti agrum, alia negotianti, aliis alia. Quocirca , 
si preecepta singulis quibusque damus, incomprehensibile opus est, quo- 
niam omnes species complecti non possumus, et singule tamen propria 


( 101 ) 


exigunt. Atqui sapientiæ precepta finita esse debent et certa, quia rerum 
terminos novit illa. Ergo præcéptiva ista pars submovenda est.” 

De maximis et necessariis rebus infinita esse precepta jure merito 
negavit Seneca; precepta igitur generalia sufficere statuit ad ea etiam 
que tempora, loca, persone exigant, in quibus tenuis admodum et 
exigua est differentia, unicuique in facto dijudicanda. 

« Inter insaniam eam, ita rursus Aristo, quam medici , publicamque , 
quam philosophi curare student, nihil interest, nisi quod illa morbo 
laborat, hee opinionibus falsis. Si quis furioso precepta det, quomodo 
loqui debeat, quomodo procedere, quomodo in publico se gerere, quo 
modo in privato; erit ipso, quem monebit, insanior, ipsa scilicet furoris 
caussa removenda est. Idem accidit in animo, cujus tamquam furorem 
nisi discutias, vana sunt monentis verba." 

Adversus hec animadvertit Seneca: dissimilem esse rem: nam si in- 
saniam sustuleris, sanitas reddita est; sin vero falsas opiniones exclusi- 
mus, non statim sequitur rerum agendarum dispectus. Sed fac sequi, 
rectam tamen de bonis malisque sententiam corroborabit admonitio. 
Denique ne insanos quidem frustra monueris, puta eos, qui curari possunt. 

Postremo loco occurrebatur ab Aristone: « philosophia dividitur in 
scientiam et habitum animi. Illam qui didicit, nondum sapiens est, nisi 
animus in ea, qua didicit, quasi transfiguratus est. Tertia vero pars ista 
præcipiendi ex utroque est, et ex decretis, et ex habitu; est itaque 
supervacua ad implendam virtutem, quum duo illa sufliciant." 

His Seneca opposuit sequentia: isto modo consolationem, adhortatio- 
nem et suasionem supervacaneas esse, quin ipsam argumentationem ; 
nam et hzc, ait, ab habitu animi compositi validique proficiscuntur , 
suntque etiam ex utroque genere. Sed sequenti presertim raliocinio 
praeclare probavit philosophus noster, sibi longe diversam, immo melio- 
rem, de philosophia, ejusque fructu et utilitate esse sententiam, quam 
Aristoni: observavit enim, istud, quod hic docebat, jam perfecti esse 
viri ac summam consequuti felicitatis humane; ad hec autem tarde 
perveniri, interim etiam imperfecto, sed proficienti, demonstrandam esse 
in rebus agendis viam. Quodsi hoc, etiam sine admonitione, consequatur 


( 102 ) 


sapiens ille, imbecillioribus tamen ingeniis necesse quidem esse, ut ali- 
quis preéat. Preterea,'si quis exspectat tempus, quo per se sciat, quid 
optimum factu sit, frustra forsitan exspectat; nam interim errabit et 
errando impedietur, quominus ad illud perveniat, quo possit esse con- 
tentus : regendus est igitur animus, donec regere posse incipiat; erudien- 
dus est et adjuvandus preceptis (1). Jam ad ipsa præcepta transeamus. 


Prescriptum de discenda et docenda philosophia. 


- Licet sciret, virtutes in excelso esse, et initium imprimis ad eas eundi 
arduum, non tamen cum iis ex poétis, presertim antiquis, se facere 
dicebat, qui tam in abrupto esse positas existimássent, ut vix, ac ne 
vix quidem ad illas accederes; contra, si modo mens firmiter ad eas 
dirigeretur, philosophiam non acerbam esse medicinam , protinus adeo 
delectare ac sanare putabat, quoniam pariter et salutaris est et dulcis : 
quin immo, quo melius hominibus, in virtutis velut curriculo desudan- 
tibus, calcar adderet, eos ita alloquitur: « Non van vobis auctor rei venio; 
» facilis est ad beatam vitam via: inite modo bonis auspiciis, ipsisque diis 
» bene juvantibus. Multo difficilius est , facere ista, quae facitis: quid enim 
» otiosius quiete animi, quid ira laboriosius? Quid clementia remissius , 
» quid crudelitate negotiosius? Vacat pudicitia, libido occupatissima est ; 
» omnium denique virtutum tutela facilior est: vitia magno coluntur" (2). 
Ita quidem in philosophia addiscenda, philosophisque audiendis versari 
debemus, ut cupiditas discendi, qua flagremus, dirigatur ac moderetur, 
ne sibi ipsa molesta sit. Neque enim universa avide sunt inyadenda , et 
fructus, tum hic, tum illic, carpendi; sed per partes tantum ad totum 
perveniri potest: onus, quod suscipimus, viribus nostris non sit superius: 
quamobrem, non quantum volumus, sed quantum mens nostra capit, 
imbibendum ; neque idcirco desperemus: quo plus enim recipit animus, 
hoc magis sese quasi extendit. Qui ad philosophum venit, quotidie, si 
velit, aliquid. boni secum ferre potest: nam, quemadmodum ambulantes 
in sole, subinde colorantur, ita quoque ex philosophorum sermonibus 


(1) Vid. Ep. 94. $ 1-54. Cf. Meiners. o. 1. p. 260 - 265. 
(2) De Ira, If. 13. $ 3. ibid. 12. $ 6. de Const. Sap. I. $ 2. Ep. 5o. $ 9. Ep. 64. § 5. 


( 103 ) 


identidem colorem quemdam virtutis trahamus ac combibamus necesse 
. est. — Ipsos philosophos Cleanthis exemplo commonet, ut, quum præ- 
ceptum quoddam maximopere fuerint adhortati, versibus tum interdum 
utantur, quibus breviter istud contineatur preceptum ; hoc enim mirifice 
valere, ad commovendos hominum animos. Non quidem difficile esse ait, 
auditores ad recti cupidinem concitare, in hoc vero egregium præprimis 
cerni morum magistrum, ut quum animos audientium a se affectos esse 
viderit, relictis ambiguitatibus, cavillationibusque , preceptum magis 
etiam premat atque urgeat: talem itaque orationem, totam in bona con- 
versam audientium, incredibile esse, quantum, ad honesti rectique amo- 
rem, in juvenum imprimis ingeniis, excitandum, momentum afferat (1). 
Eam denique sibi adhortationem eflicacissimam videri, que adolescentes 
melioris note attollat, et ad imitationem evocet, sine desperatione vin- 
cendi; deterrere enim illum, qui, dum imitandi cupiditatem facit, spem 
interea aufert (2). 


 Preceptum de conscientia, et ut se quisque noscat. 


XII. «Si, inquit, perpendere te voles, sepone pecuniam, domum, 
» dignitatem, intus te ipse considera! (3) quantum potes, te ipse coar- 
» gue! inquire in te; accusatoris primum partibus fungere; deinde judi- 
» cis, novissime deprecatoris: aliquando te offende" (4). Quominus vero 
nosmet ipsos noscamus, illud precipue obstat, quod cito nobis placemus. 
Si invenimus, qui nos bonos viros dicant, qui prudentes, qui sanctos, 
agnoscimus, quum sciamus, multa illos mentiri (5). Bona conscientia 
populum factorum suorum testem non timet, immo advocat: mala 
autem etiam in solitudine anxia est atque sollicita. Si honesta sunt, que 
facis, omnes sciant: si turpia, quid refert, neminem scire, quum scias 
ipse; omnia licet quis effugerit, suse tamen couscientiæ morsus evitare 
haud poterit. « Quid agis, inquit, quid machinaris? quid abscondis? 
» Custos te tuus sequitur. Alium tibi peregrinatio subduxit, alium mors, 
» alium valetudo: heret hic, quo carere numquam potes. Quid locum 


(1) Ep. 108 init. à (2) Ep. 100. i. f. (3) Ep. 8o. i. f. 
(4) Ep. 28. $ ult. (5) Ep. 59. $ 11. 


( 104 ) 


» abditum legis, et arbitros removes? Putas tibi contigisse, ut oculos 
» omnium effugias? Demens, quid tibi prodest, non habere conscium, 
» habenti conscientiam? 6 te miserum, si contemnis hunc testem" ! (1). 
Tunc igitur felicem te esse judica, quum poteris tamquam aperto ostio 
vivere, ita ut te parietes tui tegant, non abscondant (2). lis prxterea , 
qui ad virtutem cognitionemque sui acri tendunt animo, duo salutaria 
dedit precepta: alterum, quo monet, ut ex prescripto ac more magno- 
rum virorum, uti Pythagoras (3), Socratis (4), Platonis (5) et Epicuri (6), 
certis diebus abstinentiam exerceant et parsimoniam, ad paupertatem se 
reducant, minimoque se faciant familiares (7); alterum, quo consilium 
dabat animi quotidie ad rationes reddendas vocandi, ut, consummato 
die, cum se ad nocturnam quietem essent recepturi, animum suum in- 
terrogarent: « Quod hodie malum tuum sanásti? cui vitio obstetisti ? 
» qua parte melior es” ? Hunc morem ita commendavit: « quid ergo pul- 
» chrius hac consuetudine excutiendi totum diem? qualis ille. somnus 
» post recognitionem sui sequitur? quam tranquillus, altus ac liber, 
» cum aut laudatus est animus, aut admonitus et speculator sui cen- 
» sorque secretus cognoscit de moribus!" (8). Hinc quoque amicum 
suum Lucilium hortatur, ut minime cum aliis loquatur, plurimum 
secum: in quo sermone, qui, non aliter quarn ebrietas aut amor, se- 
creta producit, miram quamdam dulcedinem inesse existimabat (9). 
Magis vero etiam est, quod hzc sua ipse vita expresserit, quo major 
esset verbis suis auctoritas fidesque (10). 


De vitá et morte monita. 


Uti terra hee velut punctum est in universo, sic vita, si cum æter- 
nitate comparetur, a nihilo non multum aberit (11). At major -hominum 
pars ita vivit, quasi ut semper se victuros esse credant, quibus « magna 


(1) Exhort. 1. apud. Lact. VI. 24. Ep. 45. § 4. (2) Ep. 43. $ 2. sq. 
(3) Stob. Floril. XVII. p. 339. Schow. (4) Xenoph. Mem. I. 2, 3. 
(5) Sympos. p. 266. t. X. Bip. (6) Ep. 18. § 17. 

(7) Ep. ead. et Ep. 20. $ 11. (8) De Ira. Ill. 56. 

(9) Ep. 105. $ 6. (10) De Ira. Ibid. $ 5. 


(11) Consol. ad Marc. XX. $ 9. 


( 105 ) 

» vite pars elabitur male agentibus, maxima nihil agentibus, tota aliud 
» agentibus" ; et quotidie se mori, quoniam, quicquid statis retro est, 
mors tenet, non intelligunt. Omnia aliena sunt, tempus tantum nostrum 
est (1), cujus solius honesta est avaritia (2). Ardelionum porro inquie- 
tem, quam vocat, inertiam, desidiosamque occupationem pluribus locis 
vivide descripsit (3) ; magni contra viri esse dixit, et supra humanos 
errores eminentis, nihil sibi ex suo tempore detrahi sinere; « vita, inqnit, 
» ejus longissima est, cui, quantumcumque patuit, totum ipsi vacavit. 
» Nihil inde incultum otiosumque jacuit: nihil sub alio fuit; neque enim 
» quicquam reperit dignum, quod cum tempore suo permutaret custos 
» parcissimus. Itaque satis illi fuit....... Qui nullum non tempus in 
» usus suos confert, qui omnes dies tamquam vitam ordinat, nec optat 
» crastinum , nec timet" (4). Nihil quicquam interesse ipsi videbatur 
inter dies festos et dies rerum agendarum « his maxime, ait, diebus 
» animo imperandum est, ut tunc voluptatibus solus abstineat, quum 
» in illas omnis turba procubuit" (5). Sed nosmet ipsos quasi præteri- 
mus, multisque nugis nos obruimus, ita ut, quod facimus, nihil fere sit, 
quod faciemus, dubium, quod fecimus, de hoc vero solum constet (6). 
« Precipitat quique vitam suam, et futuri desiderio laborat, presentium 
» tædio (7) dum differtur vita, transcurrit" (8). Nullius itaque rei diffi- 
cilior est scientia, quam vivere (9). Quemadmodum autem hoc tota vita 
discendum est, ita quoque tota vita discendum est mori (10). 

Contra mortis metum, mdyrwy mpeofdúrarer riv Dößwv (11), adversus 
quem a primis inde temporibus tum poéte, tum philosophi, alii alia 
remedia excogitaverant, egregie quoque disputavit Seneca. — Ad hanc 
legem , inquit, nati sumus; neque est quisquam tam imperitus, ut nes- 
ciat, quandoque sibi esse moriendum. « Quantus te populus mortuorum 
» preecessit ! quantus moriturorum ipw quantus comitabitur ! 


(2) Ep. 1. § 1 seqq. ` (2) De Brevit. Wik III. $2. 

(3) V. g. de An. trang. XII. et de Brevit. vit. VI. $ 4 seqq. XI. § 3. et XII. 

(4) De Brevit, vit. VII. $ 2. § 5. (5) Ep. 18. $ 1 sqq. 

(6) De Brevit. vit. X. $ 2. (7) Ibid. VII. $ 5. 

(8) Ep. 1. $ 2 (9) De Brevit. vit. VI. $ ult. (10) Ibid, VII. $ 1. 


(11) Themistio apud Stob. Floril t. III. p. 406. Gaisf. á 
1 


( 106 ) 


» Fortior, ut opinor, esses, si multa millia tibi commorerentur. Atqui 
» multa millia hominum et animalium hoc ipso momento, quo tu mori 
» dubitas, animam variis generibus emittunt. Tu autem non putabas, 
»te aliquando ad id perventurum , ad quod semper ibas? Nullum 
» sine exitu iter est" (1). Semper itaque in memoriam mortis futuræ 
redeundum: erit, atque agendum perinde, ac si quisque dies ultimus sit 
futurus (2). Mors, etsi molestum hoc quibusdam videatur, nihilo tamen 
minus tam senibus, quam juvenibus ante oculos debet esse, « non enim, 
inquit, citamur ex censu" (3). Ipse certe Seneca, velut venisset ille dies, 
de omnibus annis suis sententiam laturus, ultimumque vite experimen- 
tum, ita se observabat et alloquebatur : « quid profecerim , morti cre- 
» diturus sum ; nihil est enim, quod adhue aut feci, aut dixi. Non 
timide itaque componor ad illum diem, quo, remotis sententiarum fucis, 
de me judicaturus sum, utrum loquar fortia, an sentiam; numquid si- 
mulatio fuerit et mimus, quicquid contra fortunam jactavi verborum 
contumacium. Remove existimationem hominum! est enim dubia. Romove 
studia per totam vitam tractata! nam profecto disputationes et literata 
colloquia, et ex preceptis sapientium verba collecta et eruditus sermo , 
non ostendunt verum animi robur: quoniam timidissimis etiam audax 
est oratio. Quid egeris , tunc apparebit, quum animam ages: mors de te 
pronuntiatura est!" Hanc vero conditionem, hoe judicium, non recu- 
sässe eum, nec reformidässe, sed accepisse constanterque iis stetisse, in 
enarrando vite ejus fine jam vidimus (4). — Mori praterea unum est ex 
vitæ officiis: « quomodo fabula sic vita: non, quam diu, sed quam bene 
» acta sit, refert. Nihil ad rem pertinet, quo loco desinas. Quocumque 
» voles, desine; tantum bonam clausulam impone! (5) Una est catena , 
» que nos alligatos tenet, amor vite: qui, ut non est abjiciendus , ita 
» minuendus est: ut, si quando res exiget, nihil nos detineat, nec im- 
» pediat, quominus parati simus, quod quandoque faciendum est, statim 


(1) Ep. 77. $ 9. et 11. sq. Cf. de Tranq. An. c. XX. inde $ 5 sqq. 
(2) Ep. 101. $ 7. (5) Ep. 12. $ 5. 
(4) Ep. 26. $ 4-7. Assentitur nobis hac in re, inter plures viros doctos, A. Grolman, 
Geist des Seneca. Giesen, 1799. p. 60 sq. in not. 
(5) Ep. 77..$ 1 6sq. Ep. 101. § ult, 


( 107 ) 


» facere" (1). Ex his denique verbis quodammodo apparet, quemadmo- 
dum de morte sibi consciscenda cogitaverit; qua de re exposuit, et Se- 
necam defendere aggressus est Wernerus (2), quibus accedunt hzc illius 
dicta: « non afferam mihi manus propter dolorem; sic mori vinci est (3), 
quum bono viro vivendum est, non quamdiu juvat, sed quamdiu oportet" (4). 


De notis et signis virtutum et vitiorum. 


XIV. Hanc partem, a Posidonio Ethologiam dictam, ab aliis Charac- 
terismon appellatam, eamdem vim habere, ac preceptionem existimavit, 
Quse igitur quum ex usu esset, signa quorumdam virtutum ac vitiorum 
dedit, quibus inter se similia discriminarentur (5); ita: « vitare, inquit , 
» debemus, ne per speciem severitatis ( virtutis) in crudelitatem, (vitium) 
» neve per speciem clementiæ in misericordiam (vitium animi) incida- 
» mus. In hoc leviore periculo erratur, sed par error est a vero receden- 
» tium" (6). Ut scirent porro homines, quid in vita sua ad naturam 
accommodanda peterent, utrum nempe naturalem haberent, an coecam 
cupiditatem, illos hoc modo monuit: « considera te, an possis alicubi 
» consistere. Si longe progresso semper aliquid longius restat; scito, id 
» naturale non esse. Naturalia desideria finita sunt: ex falsa opinione 
» nascentia, ubi desinant, non habent; nullus enim terminus falso est. 
» Via eunti aliquid extremum est; error immensus est" (7). Preterea et 
loquacitatem et taciturnitatem , opposita vitia, vitanda esse, hac docuit 
ratione: « quidam , que tantum amicis committenda sunt, obviis nar- 
» rant, et in quaslibet aures, quicquid illos urit, exonerant: quidam 
» rursus etiam carissimorum conscientiam reformidant, et, ne sibi quidem 
» credituri, interius premunt omne secretum. Neutrum faciendum est: 
» utrumque enim vitium est, et omnibus credere, et nulli; sed alterum 
» dixerim vitium, alterum tutius. — Sic utrosque reprehendas , et eos, 
» qui semper inquieti sunt, et eos, qui semper quiescunt: nam illa, 
» tumultu gaudens, non est.industria, sed agitatæ mentis concursatio : 


(1) Ep. 26. $ ult. (2) P. 120 sqq. impr. 125 sq. 
(3) Ep. 58. $ ult. (4) Ep. 104. $ 5. 
(5) Ep. 95. $ 66 sq. (6) De Clement. IL, 4. $ 4. (7) Ep. 16. $ 8. 


( 108 ) 


»et hæc non est quies, qua motum omnem molestiam judicat, sed 
» dissolutio et languor. Inter se ista miscenda sunt, et quiescenti agen- 
» dum, et agenti quiescendum est. Cum rerum natura delibera! illa 
» dicet tibi, se et diem fecisse, et noctem” (1). Illos vero ardeliones occu- 
patissimos, qui, ut ait Phedrus, multa agendo nihil agunt, vivide 
alibi descripsisse philosophum nostrum, supra jam sigificavimus. Hic 
tantum postremo loco addere placet iratorum descriptionem, sive 
iconismum: (2) « Non est ullius affectüs facies turbatior: pulcherrima 
» ora foedavit, torvos vultus ex tranquillissimis reddidit. Linquit decor 
» omnis iratos: et sive amictus illis compositus est ad legem, trahent 
» vestem omnemque curam sui effundent; sive capillorum , natura vel arte 
» jacentium, non informis est habitus, cum animo inhorrescunt: flagrant 
» et micant oculi, multus ore toto rubor, exæstuante ab imis præcordiis 
» sanguine; labia quatiuntur, dentes comprimuntur ; tumescunt venæ , 
» concutitur crebro spiritu pectus, rabida vocis eruptio colla distendit : 
» tunc artus trepidi, inquiete manus, totius corporis fluctuatio. Qualem 
» intus putas esse animum, cujus extra imago tam foeda est?" (3). 


De temperantia. 


XV. Voluptati indulgere initium est malorum omnium, quam quo 
melius fugiamus, hortatur, ut nobiscum ipsi dispiciamus, quid sit neces- 
sarium, quid supervacuum. « Tunc te admirabor, inquit, si non con- 
» temseris etiam sordidum panem; si tibi persuaseris, herbas, ubi necesse 
» est, non pecori tantum, sed homini, nasci: disce parvo esse contentus; 
»et illam vocem magnus atque animosus exclama : habemus aquam, 
» habemus polentam ! " (4) Nihil ergo monuisse malebat, nihil unquam 
satis moneri arbitrabatur, nisi, ut omnia naturalibus desideriis metiamur, 
quibus aut gratis, aut parvo saltem satisfiat. Nullo nomine melius natura 
de nobis meruit, quam quod, quicquid ex necessitate desideratur, sine 


fastidio sumitur. A mundi conditore illo, qui nobis vivendi jura descripsit , 


(1) Ep. 3. $ 4 sq. (2) Ep. 95. § 67. 
(3) De Ira. I. 1. 6 4. IL. 35. $ 5..sq. Cf. HI. 4. $ 1. sqq. 
(4) Ep. 110. $ 10. 12. et Attalus. Ibid. § 17. 


( 109 ) 


id actum est, ut salvi essemus, non ut delicati (1). Licet insita nobis sit 
corporis nostri caritas, ejusque tutelam geramus, non tamen serviendum 
illi, verum indulgendum aliquantum. Qui ad corpus suum omnia refert, 
corporique servit, is multis servire dicatur. « Sic gerere nos debemus, 
» non tamquam propter corpus vivere debeamus, sed tamquam non pos- 
» simus sine corpore. Agatur ejus diligentissime cura; ita tamen, ut, 
» cum exiget ratio, quum dignitas, quum fides, mittenduni in ignes sit. 
» Nihilominus , quantum possumus, evitemus incommoda quoque, non 
» tantum pericula." (2). Hanc igitur optimam ac saluberrimam vite 
formam servare jubet, ut corpori tantum indulgeamus, quantum bone 
valitudini satis est; et corpus quidem tractandum est durius, ne animo 
male pareat: cibus famem sedet, potio sitim exstinguat, vestis arceat 
frigus, domus munimentum sit adversus ea, que corpori inimica sunt 
et infesta: ornamenta omnia supervacanea contemnamus: cogitemus 
denique, nihil esse preter animum mirabile (3). 


i 


= (uide officio cupiditatibus imperandi. 


XVI. « Omnia licet foris resonent; dum intus nihil tumultus sit, 
» dum inter se non rixentur cupiditas et timor, dum avaritia luxuriaque 
» non dissideant, nec alterum vexet. Nam quid prodest totius regionis 
» silentium, si affectus fremunt: illa tranquillitas vera est, in quam bona 
» mens explicatur (4). Animus noster modo rex est, modo tyrannus: rex, 
» quiim honesta intuetur, salutem commissi sibi corporis curat, et nihil 
» illi imperat turpe, nihil sordidum ; ubi vero impotens, cupidus, deli- 
» catus est, transit in nomen detestabile ac dirum et fit tyrannus (5). 
» Inter studia versandum est et inter auctores sapientiæ, ut quaesita dis- 
» camus, nondum inventa queramus, Sic eximendus animus ex miser- 
» rima servitute in libertatem asseritur (6). Et ideo ad rerum actus ex- 
» citandi, ac tractatione bonarum artium oceupandi sumus , quotiens nos 
» male habet inertia, sui impatiens......... Numquam vacat lascivere 
» districtis; nihilque tam certum est, quam otii vitia negotio discuti." 


(1) Ep. 119. $ 13 et 15. sq. (2) Ep. 14. $ 1. sq. (8) Ep. 8. $ 4. sq. 
(4) Ep. 56. $ 5. sq. (5) Ep. 114. $ 22. (6) Ep. 104. $ 16. 


( 110 ) 


« Omnia vero vitia in aperto leviora sunt; perniciosissima sunt, quum 
latitant; etiamsi liberi iis videamur, non tamen sumus: ita luxuria, que 
aliquando cessisse videbatur, deinde sollicitat frugalitatem professos , 
atque in media parsimonia voluptates, non damnatas, sed relictas, petit, 
et quo quidem occultius, eo vehementius": idem de avaritia, ambitione, 
ceterisque mentis humanz malis dicendum est (1). Fatendum tamen est, 
omnes affectus a quodam quasi naturali fluere principio; curam enim nostri 
nobis mandavit natura, necessariisque rebus voluptatem quamdam ad- 
miscuit, ut ejus accessione gratiora nobis ea fiant, sine quibus vivere 
non possumus: huic vero si nimis indulserimus, vitium est luxurie. Ergo 
intrantibus vitiis resistamus, quia facilius non recipiuntur, quam exeunt. 
Etenim imbecillus est primo omnis affectus, dein se ipse concitat, et 
viribus, dum procedit, augetur. Ad hec vitia nostra amamus, defendi- 
mus; quamquam satis natura homini dedit roboris, si illo utatur: nolle 
igitur in caussa est, non posse pretenditur (2). Nam animus nobis datus 
est magnus atque excelsus et querens, ubi honestissime, non ubi tutis- 
sime vivat. « Possumus itaque adversus ista tantum habere animi, libeat 
» modo subducere jugo collum. Imprimis autem respuende sunt volup- 
» tates: enervant et effeminant, et multum petunt; multum autem a 
» fortuna petendum est. Deinde spernende opes: auctoramenta sunt 
» servitutum. Aurum et argentum, et quicquid aliud felices domos 
» onerat, relinquatur: non potest gratis constare libertas. Hanc si magno 
» æstimas, omnia parvo estimanda sunt” (3). 


Ad fortitudinem et patientiam admonitio. 


XVII. Vivere est militare (4). Ideo prudentes esse debemus, et in 
omnia premittendus est animus, cogitandumque, non quid soleat, sed 
quid possit fieri. « Quid enim, inquit, est, quod non fortuna , quum 
» voluit, ex florentissimo detrahat? quod non eo magis aggrediatur et 
» quatiat, quo speciosius fulget? Modo nostras in nos manus advocat; 


(1) Ep. 56. $ 9 sqq. (2) Ep. 116. $ 3. sq. et 7. 
. (5) Ep. 104, 6 23 et 34. . (4) Ep. 95. § 5. 


| (11) 


» modo suis contenta viribus, invenit pericula sine auctore. Nullum 
» tempus exceptum est; in ipsis voluptatibus caussæ doloris oriuntur. 
» Bellum in media pace consurgit, et auxilia securitatis in metum tran- 
» seunt; ex amico inimicus, hostis ex socio. Sine hoste patimur hostilia ; 
» et cladis caussas, si alia deficiunt, nimia sibi felicitas invenit. Invadit 
» temperantissimos morbus, validissimos phthisis, innocentissimos poena, 
» secretissimos tumultus. Nihil privatim, nihil publice stabile est; tam 
» hominum, quam urbium, fata volvuntur. Cogitanda ergo sunt omnia, 
» et animus adversus ea, que possunt evenire, firmandus. Exsilia, tor- 
» menta, bella, morbos, naufragia meditare!” Quare, antequam adve- 
niant mala, prudentia; quum autem adsint æquanimitate opus est (1). 
Quam vero egregie adversä fortuna afflictos consolatus fuerit, due illæ 
nobis testantur consolationes ad Marciam et ad Helviam. Magna imprimis 
duo hee, que afllictis dedit, solatia-videntur: alterum, « Sepe majori 
» fortune locum fecit injuria: multa occiderunt, ut altius surgerent et 
» in majus"; (2) alterum, ubi dicit: « invenies in quolibet genere vite 
» oblectamenta et remissiones...... Assuescendum itaque conditioni suc, 
»et quam minimum de illa querendum: et quicquid habet circa se 
» commodi, apprehendendum est" (3). Ut adeo defensione supersedere 
possimus adversus eos, qui Senecam in consolando minus valuisse autu- 
ment (4). 


Pracepta de solitudine vel quærenda vel fugienda. 


Ei, qui non est unus e populo, qui bonam mentem sibi comparare 
studet, salutemque spectat suam, tali igitur viro precipit: « fuge mul- 
» titudinem, fuge paucitatem, fuge etiam unum!" (5). Populus enim 
honesti est dissuasor (6), cujus ad rumorem si nosmet componimus , 
magnis implicamur malis: a vulgo igitur nos secernere debemus et vi- 


(1) Ep. 91. $ 4, 9 et 18. (2) Ep. 1. $ 15. 

(3) De Tranq. An. X. $1 et 4, que verba veritati omuino consentanea esse pronunciat 
Reinhardt, System der Christl, Mor., t. II. p. 548 in not. ` 

(4) Cf. v. g. Montesquieu, Lettres Persanes, ep. XXXIII, 

(5) Ep. 10 init, (6) Ep. 108.,$ 8. 


( 112 ) 


vere, id est, de vita nostra judicare; quamobrem, quum animi bonum 
quæramus, animus in se recedat necesse est, semet ipsum perscrutatur , 
seque sibimet ipse verum fateri quasi eogat. Quodsi vulgum, veritatis 
pessimum interpretem sequimur, tum vero contra rationem stat populus, 
mali sui defensor; tum a vero aberrantes quam: longissime, optima ea 
opinamur, que magno recepta sunt assensu, quorum multa nobis sunt 
exempla; verbo, ad similitudinem vivimus (1). At hzc non pugnant cum 
praeceptis illis, quibus virtus in agendo cum maxime cerni Stoicis dice- 
batur: nam isti, qui nihil agere videntur, majora agunt, quam qui in 
foro, in senatu, et omnino in vita civili imprimis sunt laboriosi; humana 
enim simul cum divinis tractant, itaque et sibi et posteris prosunt insig- 
niter. Preterea non ita hec sunt intelligenda , quasi, ut omnes vitare 
proficientibus præscribat Seneca, nam: « cum his, inquit, versare, qui 
» te meliorem facturi sunt ; illos admitte, quos tu potes facere meliores ! (2) 
» Nam, nisi hoc fecerimus, ne virtus quidem nobis permanebit, qua 
» exercendo se usu valet. Secundum naturam est, et amicos complecti, 
» et amicorum actu, ut suo proprioque laetari" (3). His igitur placere 
studeamus, non publicos captare plausus; hi enim malis artibus quæ- 
runtur plerumque, illis vero nosmet probare possumus, quando virtuti 
operam dederimus. Cui virtus placet, is secum cogitet necesse est: 
« Quae ego scio, non probat populus; quæ probat populus, ego nescio" (4). 
Denique non minima in caussa turbæ vitandæ: est, quod necessarium 
est, aut imitari hanc, aut odi; atqui utrumque devitandum est: nam 
malis nos similes fieri non oportet, quia nobis sunt dissimiles, neque, 
quod multi sunt mali, multis inimici esse debemus. Id itaque agamus, 
ut meliorem, quam vulgus, vitam sequamur , non ut contrariam: alio- 
quin, quos emendare volumus, fugamus a nobis atque avertimus. Hinc 
cavendum est ab ostentatione philosophie, neque cultu victuve, sive 
splendidis, sive horridis, nos insignes facere debemus « Hoc primum phi- 
» losophia promittit, sensum communem, humanitatem et congregatio- 
» nem: a qua professione dissimilitudo nos separabit. Videamus, ne ista, 


(1) De Vita beata 1 et II. (2) Ep. 7 et 8. 
(3) Ep. 109. $ 15. (4) Ep. 29. i. f. 


— *. 


(113 ) 


» per que admirationem parare volumus, ridicula et odiosa sint....... 
» Temperetur vita inter bonos mores et publicos: suspiciant omnes vitam 
» nostram, sed et agnoscant (1). Si velis vitiis exui, longe a vitiorum 
» exemplis recedendum est. Hærebit tibi avaritia, quamdiu avaro sordi- 
» doque convixeris ; hærebit tumor, quamdiu superbo conversaberis ; 
» numquam sævitiam in tortoris contubernio pones; incendunt libidines 
» tuas adulterorum sodalitia. Ad meliores transi! (2) Tu tamen ita - 
» cogita, quod ex homine periculum sit, ut cogites, quod sit hominis 
» efficium. Alterum intuere, ne lædaris, alterum, ne lædas. Commodis 
'» omnium læteris, movearis incommodis ; et memineris, quæ præstare 
» debeas, que cavere (3). Summa ergo summarum heec erit: tardiloquum 
» te esse jubeo" (4). 

Bonis igitur aut progressis solitudinem commendat, et, ut in philoso- 
phie sinum et velut sacrarium secedant, hortatur. In malis autem aut 
stultis longe alia res est, utpote qui relinqui sibi non debent: « tunc 
» aut aliis, aut ipsis futura pericula struunt; tunc cupiditates improbas 
» ordinant; tunc, quicquid aut metu aut pudore celabat, animus expo- 
»nit; tunc audaciam acuit, libidinem irritat, iracundiam instigat. 
» Denique quod unum habet commodum, nihil ulli committere, non 
» timere indicem, perit stulto: ipse se prodit" (5). 


Quomodo hominibns sit utendum, et de Amicitia. 


XX. Non potest quisquam beate degere, qui se tantum intuetur, qui 
omnia ad utilitates suas refert: alteri vivas oportet, si vis tibi vivere! 
Amorem erga ceteros homines si diligenter sancteque observamus, nos 
omnes omnibus miscemus, et aliquod esse commune jus generis humani 
videmus (6). Hic igitur amor efficiet, ut hanc tibi agendi normam præ- 
scribas: sic cum inferiore vivas, quemadmodum tecum superiorem velis 
vivere! Ex qua sequitur, quomodo nos adversus servos gerere debeamus, 
nam: « quoties in mentem venerit, quantum tibi in servos liceat; veniet 


(1) Ep. 5. $ 2-5. (2) Ep. 104. $ 20. (5) Ep. 7 et 8. 
(4) Ep. 109. $ 13. (5) Ep. 29. i. f. 5 (6) Ep. 48 $ 2. 
1 


(114) 

» in mentem, tantumdem in te domino tuo licere." Quapropter ita 
precipit: vive cum servo clementer: comitem quoque et in sermonem 
illum admitte, et in consilium , et in convictum ! — Servus enim liber 
esse potest animo: plures vero homines malis affectibus voluntarie ser- 
viunt, qua servitute nulla turpior vel dici vel commemorari potest (1). 
Ista autem inter homines amoris societas non intelligi potest, quam mul- 
tum ad illam interiorem amicitiæ societatem colendam proficiat. Etenim 
qui multa cum homine habebit communia, huic, omnia, qua amico 
expediunt, ad se quoque pertinere, persuasum erit. « Consortium rerum 
» omnium facit amicitia; nec secundi quicquam singulis est, nec adversi : 
» in commune vivitur" (2). Qui se spectat et propter hoc ad amicitiam 
venit, male. cogitat: qui utilitatis caussa assumtus est amicus, tamdiu 
placebit, quamdiu utilis fuerit: hae igitur sunt amicitie, quas tempo- 
rarias populus vocat. Amicum enim nobis paramus, ut habeamus, pro quo 
mori possimus; ut habeamus, quem in exsiliam sequamur; eujus morti 
nosmet ipsos opponamus et impendamus: alterá ista, non amoris ‚ergo, 
sed commodi caussa inita, non amicilia est, sed negotiatio. — Affectus. 
amantiuin haud dubie aliquid habet simile amicitiæ; possis dicere, illam 
esse insanam amicitiam: «ipse per se amor, ommum aliarum rerum 
» negligens, animos in cupiditatem forme, r non sine spe mutuæ carita- 
» tis, accendit” (3). 

Fugienda est amicitia et consortium sermoque eorum presertim , qui 
vitia gestant et praya laudant, quorum oratio, etiamsi non statim officit, 
heret tamen diutius, quam auditur, ac semina in animo relinquit; se- 
quiturque nos, etiam quum ab istis discessimus, malum postea resur- 
recturum. Ideo cludendæ sunt aures malis vocibus, et primis quidem: 
nam, quum initium fecerunt admissæque sunt, plus audent, et tandem 
a patria, a parentibus, ab amicis, a virtutibus nos abduennt , et in 
turpem vitam turpius illidunt, aque ac voces ill Sirenum et cantus , 
quos Ulysses , nonnisi alligatus, prætervehi voluit; quem agitur imitemur (4). 

Longe autem alia est amicitia, solumque vera, inter eos, qui virtutem 


(1) Ep. 47. § 9. sqq. § 14. sq (2) Ep 48. § 2. sq. 
(5) Ep. 9: $ 7-9. (4) Ep. 125. $ 7. sqq.et $ 11 sq 


( 445 ) 


colunt. Hee enim suadet, presentia bene collocare , in futurum consu- 
lere, deliberare; facilius certo intendet sese, explicabitque animus, si 
socium sibi assumserit. Queerit itaque aut perfectum virum, aut profi- 
cientem , vicinumque perfecto: et, quandoquidem verum est, quod 
ajunt, plus in alieno negotio videre homines, quam in suo, hoc modo 
securior quis et extra metum positus, sapere incipiet. « Prosunt inter se 
» boni; exercent enim virtules, et sapientiam in suo statu continent: 
» desiderat uterque aliquem, cum quo conferat, cum quo querat" ; 
impetum sibi dabunt invicem atque actionum honestarum occasionem 
commonstrabunt; gaudiam sibi afferent invicem, fiduciam confirmabunt, 
ex conspectu denique mutuæ tranquillitatis crescet utriusque letitia (1). 
In eligendo autem amico ne simus faciles; diu cogitemus, an nobis in 
amicitiam aliquis recipiendus sit; etenim ante amicitiam judicandum est, 
post amicitiam credendum; quem semel amicum fieri nobis placuit, toto 
illum admittamus pectore; tam audacter cum illo loquamur, quam no- 
biscum ; omnes tandem curas, omnes cogitationes noslras cum amico 
misceamus. Nam, si quis aliquem amicum esse existimat suum, cui vero 
simul non tantumdem credit, quam sibi, nee is vehementer errat, et non 
satis german vim amicitie novit (2). 


CAPUT QUINTUM. 


DE POLITICA. 


Constitutio hujus loci. 


XXL Quamvis non multa sunt, que ad hunc locum spectantia apud 
Senecam occurrunt, in libris tamen de Clementia boni principis officia 
aliquatenus descripsit, aliisque etiam locis de civitate Romana, de legum 
proposito ac forma, de officiorum et legum discrimine, haud spernendas 
cogitationes literis consignavit; quibus, licet paucis , probavit, se philo- 
eophiam ad rationem atque prudentiam reipublice gerende, et ad 
jurisprudentiam applicuisse. Quamobrem paucis de his videamus. 


rn 


(1) Ep. 109. $ 15. sq. et $ 1. et 3. sq. (2) Ep. 5. $ 2. 


vC WM 
Senece de optimo civitatis statu sententia. 


XXII. Optimum reipublice statum habebat regnum: « quod, uti ait, 
» natura commenta est, quod et ex animalibus licet cognoscere et ex 
» apibus" (1). Imprimis persuasum Seneca erat, optimum esse civitatis 
Romane statum imperatorium, si modo officia sua rite exsequeretur prin- 
ceps. Roman: quoque urbis historiam spectans, tempora illius in ætates 
distribuere ipsi placuit; « Primam enim dixit infantiam sub rege Romulo 
» fuisse, a quo et genita, et quasi educata sit Roma: deinde pueritiam 
» sub celeris regibus, a quibus et aucta sit, et disciplinis pluribus insti- 
» tutisque formata: at vero Tarquinio regnante, quum jam quasi adulta 
» esse coepisset, servitium nun tulisse, et rejecto superbe dominationis 
»jugo, maluisse legibus obtemperare, quam regibus: quumque esset 
» adolescentia ejus fine Pnnici belli terminata, tum denique confirmatis 
» viribus coepisse juvenescere. Sublata enim Carthagine, que tam diu 
» emula imperii fuit, manus suas in totum orbem terra marique por- 
» rexit: donec regibus cunctis et nationibus imperio subjugatis, quum 
» jam bellorum materia deficeret, viribus suis male uteretur, quibus se 
» ipsa confecit. H«c fuit prima ejus senectus, quum bellis lacerata ci- 
» vilibus, atque intestino malo pressa, rursus ad regimen singularis 
» imperii recidit, quasi ad alteram infantiam revoluta. Amissa enim 
» libertate, quam Bruto duce et auctore defenderat, ita consenuit, 
» tamquam sustentare se ipsa non valeret, nisi adminiculo regentium 
» niteretur" (2). Olim autem ita se reipublice induit Cæsar Augustus, 
ut seduci alterum non posset sine utriusque pernicie : nam ut illi viri- 
bus opus erat, ita et huic capite; imperator itaque animus reipublice 
erat, illa corpus: si itaque mens illa imperii subtraheretur, hic casus 
Romane pacis exitium foret, hic tanti fortunara populi, in ruinas ageret. 
Quodsi quando, ait, frenos abruperit populus vel aliquo casu discussos 
reponi sibi passus non erit: « heec unitas et hic maximi imperii con- 


(1) De Clem. 1. 19. $ 2. 
(2) Apud Zaciant. VIIL. c. 15. 


(17) 


» textus in partes multas dissiliet: idem huie urbi dominandi finis erit, 
» qui parendi fuerit” (1). 


+ 


De boni principis officiis. 


_ XXII. Ex natura etiam, tamquam fonte, boni derivavit principis officia : 
illa enim nec sæyum eum esse voluit, nec ultionem , magno constaturam , 
petere. In apes, velut in exemplar, magnis regibus intuendum esse 
precepit, quod natura quoque indicavit, quippe que in parvis se exse- 
rere, et minima ingentium rerum documenta dare solet, « Pudeat, 
» inquit, ab exiguis animalibus non trahere mores: quum tanto homi- 
» num moderalior esse animus debeat, quanto vehementius nocet" (2). 
Boni autem principis imaginem sic descripsit: « Illius demum magnitudo 
» stabilis fundataque est, quem omnes non tam supra se esse, quam pro 
» se, sciunt; cujus curam excubare pro salute singulorum atque uni- 
» versorum quotidie experiuntur ; quo procedente, non, tamquam malum 
» quoddam aut noxium animal e cubili prosilierit, diffugiunt, sed tam- 
» quam ad clarum et beneficum sidus certatim advolant, objicere se pro 
» illo mucronibus insidiantium paratissimi, et substernere corpora sua , 
» si per stragem illi humanum iter ad salutem sternendum sit. Somnum 
» ejus nocturnis excubiis muniunt: latera objecti circumfusique defen- 
» dunt: incurrentibus periculis sese opponunt” (3). 


De legum, ad crimina coércenda in civitate ferendarum , proposito , 
et de legum universe forma. 


XXIV. Triplex legislatoris in poenis constituendis propositum esse 
debere statuit: « aut ut eum, quem punit, emendet; aut ut pcenä ejus 
» ceteros meliores reddat; aut ut sublatis malis securiores ceteri vivant" (4). 
Ultima. vero supplicia sceleribus ultimis ponat legislator, et nemo pe- 
reat, nisi quein perire etiam pereuntis intersit; damnatique cum dede- 


(1) De Clement. ibid. c. 4 et 5. $ 2. 
(2) O. 1. ibid. c. 19. 
(3) Ibid. c, 5. $ 5. sq. j (4) Ibid. c. 22. $ 2 


( 118 ) 


core et ignominia vita exeant, ut documento sint omnibus, utque, qui 
| vivi noluerunt prodesse, morte certe sua reipublice proficiant (1). Quodsi 
quando misso sanguine opus sit, sustinendum est ila tamen, ut non 
ultra, quam necesse sit, fluat (2); « civitatis enim mores magis corrigit 
parcitas animadversionum: multitudo quippe peccantium facit consuetu- 
dinem peccandi: et minus gravis nota est, quam tnrba damnatorum 
levat: et severitas, quod maximum remedium habet , assiduitate amittit 
auctoritatem : in qua autem civitate raro homines puniuntur, in ea con- 
sensus fit innocentiæ, et indulgetur velut bono publico" (3). Quod ad 
formam, qua leges omnino esse debeant, attinet, a Posidonio se dissen- 
tire ait Seneca. Statuerat enim ille legem non docere debere, sed tantum 
imperare; verum tamen dissentit hic, quoniam, si leges non tantum ju- 
bent, sed et docent, ad bonos quoqne mores multum sunt profecture et 
valitarze. Probabat autem, quod in Platone laudaverat quoque Cicero (4), 
philosophum illum legibus suis principia adjecisse (5). - 


De officiorum et legum discrimine. 


XXV. Duo imprimis occurrunt in Senece scriptis loca, ex quibus 
videre licet, hunc officia a legum obligatione optime distinxisse; dixit 
enim: « Quis est, qui se profitetur omnibus legibus innocentem ? Quo- 
» tusquisque ex quæstoribus est, qui non ea ipsa lege teneatur, qua 
» quærit? Quotusquisque accusator vacat culpa? et nescio, an nemo ad 
» dandam veniam difficilior sit, quam qui illam petere saepius meruit. — 
» Ut hoc ita sit, quam augusta est innocentia, ad legem bonum esse? 
» quanto latius officiorum patet, quam legum regula? quam multa pie- 
» tas, humanitas, liberalitas, justitia, fides exigunt, que omnia extra 
» publicas tabulas sunt" (6). 


(1) De Ira. I. 5 et 6. (2) De Clem. ibid. c. 5. $ 1. 

(3) Ibid. c. 22. $ 2. c. 25. § 2. (4) De Legg. II. 6. 

(5) Ep. 94. $ 38. Quo loco lectionem Schweighaeüserianam , Codd. auctoritate superstruc- 
tam, et conjectura emendatam expletamque sequor: quam igitur editionem vide t. II. p. 47. 
et in notis p. 575. sq. — Cf. preterea Plato de Legg. IV. p. 198 et init. V. t. VIII. Bip. 

(6) De Ira. IL. 27. $ 6. De Clem. I; 6. $ 1. sq. 


(119) 


EPILOGUS. 


Quodsi ex supra disputatis Senecæ in philosophiam apud Romanos 
meritorum summam colligimus, patet, eum infelicissimis vixisse tempo- 
ribus, que cum omnium artium ac disciplinarum , tum philosophiæ 
presertim studiis erant inimicissima, eumque cives suos ad bonam men- 
tem, rectamque rationem revocässe, et ad germanum virtutis ac sapien- 
tie studium et sincerum religionis cultum acerrime incitässe. Stoicam , 
quam profitebatur, philosophiam in moralibus et physicis partim auxit 
ac locupletavit, partim melius explicuit, temperavit, et ad vitam com- 
munem bene agendam aptiorem reddidit. De Dialectica quidem parte 
nulla sunt ejus merita, neque ipse hec assectabatur, verum illud in 
laudibus ejus ponendum mihi videtur, quod homines, subtilibus quæs- 
tiunculis nimis indulgentes, ab hac insania revocare conatus sit, atque 
monuerit, ne vitæ sus quasi tabernacula in istis disquisitionibus inutili- 
bus ponerent, et sic sine fructu vitam degerent. — In Physica autem, 
quam theoreticam vocamus, multa ex reliquis philosophorum scholis 
mutuatus est, et Stoicorum decreta de deo, de mundo, de fato et de 
animi immortalitate partim sua exposuit ratione, partim gravius, quam 
olim apud Stoicos solebat, momentum ad virtutem illis addidit; in phy- 
Sica empirica, quam vocant, primus inter Romanos exstitisse videtur , 
qui cives suos peculiari volumine de rerum natura, ejusque effectibus 
edoceret. Majora vero, immo maxima sunt ejus merita in Moralibus. 
Omnia enim ad mores emendandos referens, idque pro unico philoso- 
phie fine habens, ad quem in ceteris etiam philosophis partibus homi- 
num mentes dirigendæ essent ; rigida illa atque austera Stoicorum decreta 
mitiori leniorique ratione proposuit, qua homines ad spem invitabantur 
atque alliciebantur, fore ut hzc aliquando tandem vità suà exprimere 
possent; de qua re certe ex Stoicorum velerum doctrina sibi pene desperan- 
dum esse merito putabant. In ejus denique meritis recensere non dubitamus , 


( 120 ) 


philosophiam eum lingua exposuisse Latina, quum multi, et ante ipsum , 
et posthac, Greca lingua in hanc rem usi sint. Etiamsi vero ejus oratio 
non ita simplex est et pura, uti Ciceroniana, tamen non tam multa 
atque insignia labentis Latinitatis indicia illius scriptis inesse videntur, 
ut non ad uberiorem hujus lingue cognitionem acquirendam adjuvare 
possint ac prodesse. Quod si aliis forte secus videatur, hos obsecratos 
velim, ut morum saltem caussâ hee legant. 


TANTUM. 


ARGUMENTUM. 


Exordium. - -= = = ee ee - slo Pag. 5 
Constitutio totius questionis = - - - - - =- = =- = = = = 4 
PARS PRIMA. 
DE STATU PHILOSOPHIE APUD ROMANOS INDE A CICERONE USQUE AD SENECAM. 
Car. L 
De philosophie in «tate studio universe, et sub Augusto. - - - - 7 
Car. IL 
De philosophie fatis sub Tiberio, quique ei successére imperatoribus, ad 
eronem usque. - - - - — —- — — = ee eee 2 9 
Car. III. 
De philosophic disciplinis quibusdam, etate illa, pra ceteris ne festo 14 
De Pythagorea disciplina. =- - - - - - = - arten Genin olla’ 
De Epicurea philosophia - - - - - - - - - - - = = 15 
De Stoica disciplina. - - - - - - ---.------ 16 
PARS ALTERA. 
DE SENECJE VITA, SCRIPTIS ET PHILOSOPHIA UNIVERSE. 
Car. I. | 
De Senecee vita. nes: = "me - - _ - _ Ld = o o _— 19 
De Senece indole atque ingenio. - - - - - - -= = á = = 25 
Car. II ; 
De Senece scriptis philosophicis. - - - - - et “gf 
De ejus libris de Ira. - - - - - - = = = - = - = E EE. 


(122) 


De tribus Consolationibus ad Helviam matrem , ad Polybium et ad Marciam. 


De libris de Clementia. - ~ - - - - - - = =- - - =- 
De vita beata. - - - - = = #3 = = 2124 -I- - - - - 
De fragmento: De otio aut secessu sapientis. - - - - - - - =- 


De binis libris, quorum unus est de Tranquillitate animi, alter de Con- 
stantia Sapientis, sive Quod in Sapientem non cadit injuria. - - - - 


De libro: de Brevitate vite. - - - - - =- =- = = = - - >= 
De libris: de Beneficii. - - =- - - - = = - = = - = - 
- De libro: de Providentia, sive quare bonis mala accidant cum sit providentia. 
De Epistolis. -.- - ------------.--.- 


De Quæstionibus Naturalibus. - - - -- = -- = = = = 
De scriptis philosophicis Senece deperditis. - - - - - - - - 


Car. III. 
De Senece philosophia universe. — = - — - - - - = - - 
De Stoæ antique et recentioris inter se comparatarum ingenio, ratione 


presertim Senece habita. - - = > = = - 2 - ena = = - 

Car. IV. > 

De Senecæ philosophica oratione. - - - - - - - = = = = 
Car. Vo 


De Senecæ in philosophicis libris fontibus. = = = = = = = = 


De ratione, qua e Græcorum ac Romanorum philosophorum scriptis hauserit. 


De Gonsolationibus. + =M =~ "rer or or XT Duque ae 
Libri de - Clementine tst Sa Eee pee ew dina ree 


Liber de Vita beata, a IN UA lie mue le tete 
Libri de Trang. An.; de Const. Sap., s. q. in s. n. c. i. Frag. de Otio a. 
Secessu Sap. ; Libri de Brevitate Vite et de Provid. 
Libri septem de Beneficiis. = - - = - —- = = - = = > 4 
Epistole CXXIV. - > = - = = = miei ew 4 Hr = 7 
Quæstionum Naturalium libri septem. - - - - - - - - - - 


Car. VE | 
Reprehensioni cuidam , minime levi, in quam ineurrit Seneca, obviam itur. 


41 


41 


46 


( 123 ) 


PARS TERTIA. 


| DE DIALECTICA. 


_ Constitutio questionis de singulis, quas Seneca tractavit , Philosophie 
mie ne ome ecd e m mim mre. 50 


3 CAPUT UNICUM. 
Seneca de Dialectica sententia universe. - - - - - = - - 61 


Dialectices divisio et quaestiones quedam. - - - - - --- 65 
2 PARS QUARTA. 
h r DE, PHYSICA. 
Pad 
Car. 1. 

Senec de Physices momento atque auctoritate sententia; ejusque artis 
divisio. — - a ee de ee =- - 65 
Car IL 
Pe Dei natura, de fato, ceterisque hue itte = = = = 67 

! Car. HL | 
De mundo, ejusque inundatione ac conflagratione. - + - - - - 72 
Car, IV. 
DE PSYCHOLOGIA. 
De animorum origine aique natura. = =- =- = = = = = = 76 
Quid Seneca de immortalitate animi senserit , anquiritur. == = = 78 
PARS- QUINTA, 
DE ETHICA 
Car. I 
Ethices propositum. - - - - - - Wee ie ER À Ge 
‘ Car. U. 


morum. a 


_ 


( 124 ) 


Car. 


gi 


DE ETHICES PARTE CONTEMPLATIVA. 
Defensio vise ac rationis illius, qua per decreta et scita traditur doctrina 


Defensio dogmatis de virtute ad vitam beatam satis elias, 
De sapiente ex mente Senece. 
De assectatoribus sapientie. - - - - - - - ~ 


“Cap. IV. 


DE ETHICES PARTE PRACEPTIVA, 


Defensio partis præceptivæ adversus Aristonem. 
Præscriptum de discenda et docenda philosophia. 
Præceptum de conscientia, et ut se quisque noscat. 
De vitä et morte monita. 
De notis et signis virtutum et vitiorum. 
De temperantia. 
De officio cupiditatibus imperandi. - - - 
Ad fortitudinem et patientiam admonitio. 
Præcepta de solitudine vel quærenda vel fugienda. 
Quomodo hominibus sit utendum, et de Amicitia. 


Constitutio hujus loci. 
Senece de optimo civitatis statu sententia. 
De boni principis officiis. 
De legum, ad crimina coércenda in civitate cédant: proposito , 
et de legum universe forma. 
De officiorum et legum discrimine. 


EPILocus. 


> 


Cap. 


V. 


DE POLITICA. 


5 


— 


- 


- 
$ 


— 


86 
9o 
92 
95 


97 
102 


105 
104 
107 
108 
109 
110 
111 


113 


115 
116 


117 


117 


‘118 


119 


ses RSS m ee on mtm 


2 
be 
, 
1 
k 
by 
b 

i 

; 

F
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Annales Academiae Gandavensis"

See other formats
