Skip to main content

Full text of "Antiquitates Italicae Medii Aevi, sive, Dissertationes de moribus, ritibus, religione, regimine, magistratibus, legibus, studiis literarum, artibus, lingua, militia, nummis, principibus, libertate, servitute, foederibus, aliisque faciem & mores Italici populi referentibus post declinationem Rom. Imp. ad annum usque MD : omnia illustrantur et confirmantur ingenti copia diplomatum et chartarum veterum, nunc primùm ex archivis Italiae depromtarum, additis etiam nummis, chronicis, aliisque monumentis nunquam antea editis"

See other formats 


(  ' 


1 


9, 


^l 


^'V^. 


'Vt 


•^4-.. 


.'{■■ 


/ 


r 


)  -   \  ■■ 


l 


LUDOVICI  ANTONII 

MURATORII 

0  P  ER  A    O  M N l A. 


ANTIQUITATES 

I     T    A    L     I     C     A     E 

M  E  D  I  I      A  E  V  I, 

DISSERTATIONES 

De  Morlbus,  Ritibus,  Religione,  Regimine,  Magiftratibus ,  Legibus,  Studiis 
Literarum,  Artibus,  Lingua,  Militia,  Nummis,  Principibus,  Libertate, 
Servitutc ,  Focderibus ,  aliifque  faciem  &  mores  Italici  Populi  referenti- 
bus  poft  declinationem  Rom.  Imp.  ad  Annum  uf<iue  MD. 

OMNIA   ILLUSTRANTUR   IT    CONF IRMANTUR 

INGENTI   COPIA    DIPLOMATUM 
ET  CHARTARUM  VETERUM, 

Nunc  primhm    ex   Archivts   Ifaliae   depromtarum^ 
ADDITIS     ETIAM 

NUMMIS,CHRONlCIS,ALIlSQyEMONUMENTIS 

NUNQ.UAM   ANTEA   EDITIS. 
A   V  C   T  O   R  E 

LUDOVICO  ANTONIO  MURATORIO 

SERENISSIMI  DUCIS  MUTINAE 
BIBLIOTHECAE  PRAEFECTO. 

Arretmo  Seminario  &  Collegio  Eccleftajiicorum  Cajiitionenfi  Ipi/copaiiius 
alceram   banc  editionem  ctiramibus. 

T  0  M  U  S      T  E  R  T  I  U  S. 


ARRETIl    MDCCLXXIV. 

Typls  MiCHAELis  Bellotti  Imprefs.  Epifcop.  fub  figno  Petrarcae. 


I#<WWW 


SVPERIORIBUS   PERMITTENTIBUS. 


T 


T  I  U  0  I  T  Pl  / 


/  ^. 


T     J      /^ 


r  r*\ 
4.  f. 


i"    >■ 


T 


'l \ ifi  >i  i ^i.   >. \J 'd l >t o l yiji. H  ^»  t 


DE  FOENERATORIBUS, 

JUDAEIS,  SOCIETATIBUS  MILITUM 
PRAEDONUM,  LEPROSIS,  &c. 

DISSERTATIO 

sextadecima/ 


Tom.  IIL  A  DIS- 


kJ  1   i 


^..••T-TTT 


TUiM  -zue 


-r-^ 


DISSERTATIO 


S    E    X    T    A 


E    C    I    M    A. 


Ix  ullum  fuifle  A 
tempus  reor,  poft- 
quam  in  ufu  & 
cc  mmercio  homi- 
num  pecunia  ef- 
fe  coepit  ,  quo 
pccunia  ipfa  mu- 
""  tuo  dafa  non  fue- 
rit,  atque  inde  Foenus,  five  Ufuram 
aliquam  non  quaefierint  homines  .  B 
Nam  alteri  pecuniam  fuam  credere  , 
atque  inde  fperare  &  expofcere  lu- 
crum  unufquifque  fuopte  ingenio  di- 
dicit .  Cupiditas  cum  homine  nata 
eis  loco  magiftri  fuit.  Quod  negorii 
genus  quidam  Populi  probarunt  ,  a- 
lii  ver5  omnino  funt  abominati.  An- 
tiquifllmus  omnium  Mofes  Foenus 
interdixit  intcr  fratres ,  hoc  eft  in-  C 
ter  Judaeos ;  ab  alienigenis  autem  U- 
furas  repetere  minime  vetuit  .  Sic 
foenebre  lucrum  exfecratus  eft  Pla- 
to  ,  tum  Arilloteles  :  exfecrati  funt 
&  Komani  aliquando  •  fed  &  ipfi  2- 
liis  temporibus  ejufmodi  licentiam  a- 
luerunt.  Athenis  autem ,  ac  in  aliis 
Graeciae  Urbibus,    ex  antiqua  Solo- 


nis  Lege  &  confuetudine ,  inter  ra- 
tiones  quaerendae  pecuniae  ifta  quo- 
que  paffim  ufurpata  eft  :  quam  in 
rem  multa  congeffit  Samuel  Petitus 
Lib.  V.  Cap.  4.  Legum  Atticarum  . 
Variae  cutem  fuerunt  Ufurae  pro  ho- 
minum  arbitrio  ,  pro  improba  avidi- 
tate  auri  ,  pro  temporum  etiam  va- 
ria  tortuna  ,  uti  &  aevo  noftro  fieri 
confpicimus  inter  eos  ,  qui  ex  pecu- 
niis  cre^itis  lucrum  captant .  Erant 
ob  ejufmodi  negotium  famofi  Colly- 
biftae  ,  Trape^^itae  ,  JMummularii ,  %Af- 
gentarii ;  quamvis  enim  poftremis  hi- 
fce  duobus  nominibus  Probatores  pe- 
cuniae,  &  cuftodes  depofitae ,  defi- 
gniti  olim  fuerint,  funt  tamen,  quae 
aperte  indicent  ,  eos  etiam  ad  men- 
fam  feden'es  permutandis ,  aut  foc- 
nerandis  nummis  quaeftum  feciffe  . 
t/4rs^entarion'.m  praecipue  mentio  eft  in 
Hiftoria  Ravennate  veteri  ,  uti  pro- 
dunt  Vitae  Archiepifcopor.  Rrivennat. 
ab  Aonello  fcriptae,  rurfufque  edi- 
tae  Part.  L  Tomi  IT.  Rer.  Italica- 
rum  .  Et  quoriam  neque  apud  Gru- 
terum  ,  neque  apud  Hieronymum  Ru- 
A     2  beum 


7  JNTI^UIT,    MEDII  AEVl  8 

beum  cditam    Infcriptionem  reperio,  lA,  chariae,  eamdem  heic  h  Schcdis  meis 
quae  Ravennae  legiiur  in  San£li  Za-  I     |  adjungere  decrevi . 

HIC  REQVIESCIT  IN  PACE 

GEORGIVS  V.  C.  ARGENTARIVS 

FILIVS  PETRI  V.  C.  ARGENTARII 

IVN.  QVI  VIXIT  ANN.  PLV.  M.  XVIL 

DEP.  SVB  D.  PRID.  NONAR.  AVG. 

IND.  Xiril.  IMP.  DN.  N. 

TIBERIO  CONSTANTINO  PP.  AVG.  ANNO  VIL 

ET  PC.  EJVSDEM  ANNO  III. 


Pofita  cfl  Infcriptio  Anno  Chrifti 
DLXXXI.  Atque  hinc  habes ,  re6te 
a  Pagio  emendatam  in  annis  Tibe- 
rii  Chronologiam  Earoniannm ;  atque 
iilius  Epocham  deducendam  efle  ab 
Anno  DLXXIV.  <juo  is  renuntiatus 
fuit  Caefar.  Pariter  habes,  ^>-genta- 
rii  munus  illunre  fuilTe,  quum  Geor- 
gius  &  Petrus  Argentarii  Ravenna- 
tes  f^iri  Clayiffimi  appellentur.  Et  fa-  C 
ne  publicum  corum  minifterium  fuit. 

Rcntae 


Alteram  Infcriptionem  addo  h  Sche- 
dis  meis  ante  Annos  ducentos  tri- 
ginta  ,  defcriptam  ,  ut  videtur  ,  h 
MSto  Codice  Cyriaci  Anconitani  , 
omnium  antiquiffinBi  colleftoris  ve- 
terum  monumentorum.  In  ea  occur- 
runt  tres  ^rgentarii ,  &  Helena  Fe- 
lix  ^rgen.  quafi  &  mulier  ^rgentaria 
fuerit  .  Sed  fortaffis  ibi  ordo  nomi- 
num  confufus . 


P.  CAVCILIVS  P.  L.  LYSIMACHVS  FELIX 
P.  CAVCILIVS  P.  L.  CALIPPVS  FELIX 
P.  CAVCILIVS  P.  L.  AVCTVS  FELIX 
P.  CAVCILtVS  P.  L. 
BAVCIA  SECVNDA 
BAVCILIA   P.  L. 
HELENA   FELIX  ARGEN. 
P.  CAVCILIVS  CALIPPI  L. 
P.  CAVCILIVS  SPERATVS  DE  FORO  VINARIO 
SALVIVS  ARGENTARIVS  DE  FORO  VINARIO 
P.  CAVCILIVS  P.  L. 
P.  CAVCILIVS  CALIPPI  L.  EXPECTATVS 
EVTYCHVS    ARGENTARIVS 
SENTIA  VENERIA  VIX.  ANN.  IIL  DE  FORO  VINARIO 
CAVCILIA  P.  L.  AVGE 
P.  CAVCILIVS  EVTYCHI  L.  SACERDOS 
P.  CAVCILIVS  LYSIMACHl 
L.  HVGINVS  ARGENTARIVS 
FELIX  DE  FORO  VINARIO 
P.  CAVCILIVS  P.  L.  TIRIDATES 
P.  CAVCILIVS  SALVI  L. 
EROS  COARTOR  VINARIUS  DE  FORO  VINARIO. 


Pr» 


DISSERTaTIO  sextadecima. 


10 


Pro  Coartor  legendum  puto  Coa&or , 
ut  fuerit  ,  qui  pecunias  in  auftione 
Vini    cogebat  ,    fuumque    munus    in 


Foro  Vinario  exercebat .  Gruterus  pag. 
583.  numero  6.  Romanam  hanc  In- 
fcriptionem  adfert. 


L.  DOMITIO  AGATHEMTO  PARIDIS  LIB. 

A  VII.  ARGENT.  COACTORI  CAES 

CN.  DOMITIVS  EPICTETVS  ET  CVRTIA 

EVPHRANTIS  B.  M. 

POSVERE 

In  Schedis  meis  nuper  memoratis  haec  ita  legitur: 

L.  DOMITIO  AGATHEMERO  PARIDIS  LIB. 
A.  Vir.  CAESARES  ARGENTAR.  COACTORI 
L.  DOMITIVS  £<c. 


Idtft  CoaBor  .Argentarius ,  cujus  pro- 
feflionis  alia  funt  apud  Gruterum  e- 
xempla.  FortafTe  vitium  latet  in  ver- 
bis  illis  A.  VII.  CAESARES,  adhi- 
bita  ,  ni  fallor  ,  ad  defignandum  lo- 
cum  aut  fignum  officinae  ,  uti  in  a- 
liis  ejufmodi  Infcriptioriibus  infra  me- 
morandis,  nifi  velimus  Domitium  i- 
ftum  Caej.zrls  ^rgentarium ;  quod  ha- 
clenus  non  credo  .  T.  CLOELIVS  C 
LANARIVS  DE  VtCO  CAESARIS 
occurrit  apud  Fabrettum  Cap.  x.  In- 
fcription.  233.  A  VIC.  LORET.  in 
altera  Infcriptione  legitur ,  itaut  A 
VIC.  CAESARIS  fcribendum  heic 
videatur.  Nuper  vidimus  Salvium  xAv- 
gentarium  de  Foro  Vinario .  Certe  Lam- 
pridio  tefte,  Alexander  Imperator  Vi- 
nariorum  corpus  five  Collegium  infti-  \  D 
tuit,  cujus  erat  munus  Vinum  adve- 
here  ac  vendere  in  Foro,  ad  eam 
mercaturam  deflinato  .  Sextus  Aure- 
lius  Viftor  de  Gallieno  fcribit :  Po- 
pinas ,  ganeafque  ohiens ,  lenonum  ac  Vi- 
narioYura  amicitiis  haerebat .  Pro  Vina- 
riorum  Andreas  Schottus  lcgendum  pu- 
tavit  Mimorum:  quam  emendationem 
non  probavit  Salmafius  in  Not.  ad 
Trebellium  Pollionem  in  Vita  Gal- 
lieni  ,  arbitratus  Vicloris  verba  re- 
fpondere  verbis  Trebellii  fcribentis  : 
Dies  ac  noHes  vino  c'"  Jlupris  perdiiiit . 


Verum  parcat  Salmafius:  Vinarii  mi- 
nime  appellati  ,  qui  Vino  indulge- 
bant  in  popinis  &  ganeis ;  fed  qui  Vi- 
num  in  Foro  Vinario  vendebant  . 
Nuper  memoratum  Lampridium  au- 
di :  Corpora  omnium  conflituit  Vinario- 
rum  ,  Lupinariorum  (  ideft  ,  ut  puto  , 
Lupinos  Vendentium ,  nifi  fit  corrupta 
vox ,  uti  valde  fufpicor)  Caligario- 
rum  ,  &  omnino  omnium  x.frtium  id^c. 
Ac  proinde  ea  Ars  honefta  ,  neque 
cum  Lenonibus  jungendi  Vinarii ,  qua- 
fi  &  ipfi  infames  fuerint,  quamquam 
fieri  potuerit ,  ut  Gallienus  adhaefe- 
rit  Vini  venditoribus.  Redeo  ad  Ar- 
gentarios.  Decio  Augufio  monumen- 
tum  pofuere  circiter  Annum.  Chrifti 
CCL.  ARGENTARIt  ET  EXCE- 
PTORES  ITEMQVE  NEGOTIAN- 
TES  VINI  SVPERNAT.  ET  ARI- 
MIN.  Infcriptionem  edidit  Reinefius 
Clafle  III.  num.  88.  &  in  haec  verba 
eft  commentatus :  Minime  omr.ium  cre- 
dibile  eft  ,  ^rgerttarios  &  Exceptores  , 
homines  prorfus  divcrfae  conditionis  ( //- 
lorum  enim  ars  in  argento  figurando , 
caelandoque  occupabatur  •  hi  in  fcriniit 
Palatii  apud  Magiflratum  Memoriae  vel 
Epifiolarum  merebant )  focietatem  coivif- 
fe.  Cum  vocaiulo  xArgentariorum  hoc  lo- 
co  fignificentur  ^rtifices  argenti  in  va- 
fa  elaborandi ,  caelandiqiie  ^c.  patet  ad 

eculum  , 


II  ^NTJ^^IT. 

0culum ,  EXCEPTORES  effe  a  manu 
defcriptoris ,  iifque  neceffario  Juhflitui  & 
revocari  EXCOCTORES.  Immo  patet 
ad  oculiim,  Reinefium  virum  alio- 
qui  do£liflimum  ,  confidentius  quam 
par  eft  interdum  agere  in  antiquo- 
rum  monumentis  fuo  ingenio  &  con- 
jeftura  immutandis  .  Heic  certe  il- 
lum  fua  defecit  eruditio.  ^Argentarios 
quidem  Fabros  ,  &  ^rgentarios  Vafcum 
larios  habemus  in  Codice  Juflinianeo, 
argenteorum  fcilicet  vaforum  Artifi- 
ces.  Itidem  in  Infcriptione  apud  Gru- 
terum  pag.  6zi.  i.  occurrit  CVR- 
TILfVS  HERMEROS  FABER  AR- 
GENTARIVS.  At  quum  ii  memo- 
rantur  ,  addi  folet  aliquid  ,  exempli 
causa  Faber  ,  aut  Tritor  ^rgentarius  , 
ut  Artifex  dcfignetur.  Quum  autem 
fine  ullo  adjunflo  ^rgentarii  nomen 
apud  veteres  occurrit  ,  Menfarium, 
Trapezitam  ,  Collybifldm  fignificare 
coniuevit  .  ^Argentariae  menfae  exerci- 
tores  memorantur  in  Leg.  4.  ff.  de  e- 
denrlo .  In  aliis  Legibus  Pande£^.  & 
Codicis  Juftinianci,  tArgentarii  fub  ea 
fignificatione  memorantur,  uti  jam- 
diu  viri  dc£liflimi  animadverterunt, 
&  apertifliine  proditur  in  Juftiniani 
Novella  131.  ubi  ^dygentarti  dicun- 
tur   mutuain  pecuniara  dare  . 

Ita  mirari  quifquam  poflit  ,  quo- 
modo  Gutherius,  vir  non  eruditione 
minus  quani  antiqui  Juris  fcientia 
praeftantiflimus  ,  Lib.  3.  Cap.  22.  de 
Offic.  Domus  Auguft.  poftquam  fcri- 
pfit ,  .Argentarios  in  Lege  27.  C.  de 
pignoribus  appellari  ^rgenti  diJlraBo- 
ves ,  eofdem  fuiiTe  decernat  u.^'/v^nfa.- 
7«?,  qui  fcilicet  in  teiiues  laminas  ar- 
gentum  dividunt ,  quibus  fila  ferico  in- 
•vohita  texnntur .  Nihil  aliud  argentum 
dijlrahere  fuit ,  nifi  pecuniam  mutuo 
dare,  ftu  vendere ,  feu  commutare  : 
quod  &  ex  textu  illius  Legis  liquet, 
uti  etiam  ex  Lege  unica  C.  Negotia- 


B 


MEDIT  AEVI  "    12 

A  tores  ne  militent :  ubi  inter  Negotian- 
tes ,  non  inter  Artifices  recenfentur 
Y^rgenti  Dijlraclores .  Erant  ergo  .Ar- 
gentarii  Permutatores ,  Negotiatores 
Argenti  fui ,  vcl  fibi  crediti ,  &  Cu- 
ftodes  alieni .  Et  quia  deponebantur 
apud  eos  pecuniae ,  &  contraftus  ce- 
lebrabantur,  libris  feu  Kalendariis  in- 
fcribendi ,  ideo  Exceptores  quoque  eis 
neceflarii  j  &  utrumque  ordinem  pro- 
pterea  junftum  reperimus,  nifi  Exce- 
ptores  intelligamus  publicorum  ve^iga- 
lium  conduBores ,  uti  Du-Cangius  ceii- 
fuit .  In  variis  Legibus  Digeft.  de  e- 
dendo ,  Argentarii  rationes  edere  juben- 
tur,  qtda  officium  illorum  atque  mini- 
Jierium  pul/licam  habet  caufam ,  &  haec 
principalis  eorum  opera  efi ,  ut  a&us  Jtii 
rationes  diligenter  confictant.  Q.uare  Ex- 
ceptores  non  Exco&ores  in  Reinefiano 
lapide  re£te  collocatum  :  &  revera 
legitur  ita  in  marmore  adhuc  Romae 
exiftente.  Conjunftos  habes  in  eodem 
lapide  cum  .Argentariis  Negotiantes  Vi- 
ni:  quod  &  in  Infcriptione  a  me  e- 
dita  animadvertere  potuifti.  Ea  puto 
de    caufsa,  quod    pleraeque   Argenta- 

D  riorum  menfae  ac  tabernae  in  Foro 
Vinario  effent  .  Apud  ipfum  Reine- 
fium  Clafl".  IV.  rum.  4.  Infcriptio 
vifitur,  in  qua  Q.  AVFIDIVS  MEN- 
SARIVS  TABERNAE  ARGENTA- 
RiAE  AD  SCVTVM  CIMBRICVM 
(  ut  Italice  loquar  erat  hoc  infegna 
detla  fua  botte^a  )  CVM  MAGNA 
V[  AERIS  ALIENI  CESSIT  FO- 
RO,  (  hnc  eft  falli).  Produxit  etiam 
Clarifs.  Gorius  Lib.  1.  pag.  308.  In- 
fcription.  Florentinsr.  nobile  mar- 
mor,  in  quo  CN.  SENTIVS  appel- 
latur  AD  QVADRIGAM  FORI  VI- 
NARIl  PATRONVS  ARGENTA- 
RIORVM  ET  NEGOTIATOR.  VI- 
NARIOR.  Fuifle  tamen  difcrimen 
inter  ^rgentarios  &  Numinularios  pro- 
dit  Infcriptio  edita  a    Fabretto  Cap. 

9-  P3g- 


13  DISSERTATIO 

(p.    pag.    64S.    Infcription.    Antiquar. 

Quippe    ibi    L.    SVESTILIVS    AR- 

GENTARIVS  AB  SEX  AREIS  (  of- 

ficinae  hic  videtur  locus  )  SIBI    ET 

L.  SVESTILIO  LAETO  NVMMV- 

LARIO  AB  SEX  AREIS  monumen- 

tum    ponit  .  Et    profe6t6    Nimmularii 

fuere  ,    qui    numraos    probabant  ,    an 

germani  cffent,  ac  jufli  ponderis.  Rei- 

nefius  idem  Claif.  I.  num.   i^p.   Ro- 

manam   Infcriptionem  refert,  in  qua 

memorantur     CORPORA     PAVSA- 

RIORVM,  uti  Salmafms  edidit,  feii 

PAVSANIORVM,  uti  legit  Thoma- 

fmius    &  pro  fuo    more    loco    Px^W- 

SARIORVM    legendum     putat    AU- 

RARIORVM,  ut  fint  ^urifices ,  con- 

jungendi    cum   ^rgsntariis ,   quos    ille 

rurfus  argenteorum    tantummodo  va- 

forum   Artifices,  agnofcit.    Incertum 

adhuc    puto  ,    quid    Paufarii    fuerint , 

quamquam  Salmafius  in  Notis  ad  Ca- 

racallam    Spartiani    rem    flatim    defi- 

niat    ex    MSto    fuo    ex    quo    quotie- 

fcumque    illum    cupido    inceffit ,    lu- 

cem    mutuatur .    Sed    neque    ftatuen- 

dum ,    agi    illic    fine    dubitatione    de 

fabris    ^^'rgentariis ,    quum    plerumque 

hoc    nomine  diverfi    generis  negotia- 

tores  defignatos    viderimus .    Si   vete- 

ra,  quae  non    intelligimus  ,  tam    fa- 

cile    invertere    liceret ,    mihi    quoque 

liberum  foret  pro  Panfarioruni    legere 

Pcnfariorum,    peniantium    fcilicet    ar- 

gentum ;  fed  &  ego  temere  id  aude- 

rem.    Fortaffe    tamen    nihil    ibi    im- 

mutandum  .  Seneca  in  Epifiola  LVI. 

Sed  jant  r,je  ftc  ad   omnia    ifta  duravi , 

tit   audire    vel    P^VS^RIVM  pofftr/t , 

voce    acerbijfima    reraigibus    modos    dan- 

tera .  Lipfius  &  Savaro  Paufaritiit}  cen- 

fent  Portifcuhtm  vel  Hortatorem ,  Grae- 

cis    «^ufi»    diclura  ,     quia    &    pergendi 

&    paufandi     modos    remigibus    daret  . 

Quae    fi    vera    funt,  concidere    vides 

Salmafii  interpretationem  de  Paufariis 


SEXrJDECIMA, 


14 


in  facris  Ifidis ,  ut  fibi  accommodet 
locum  Spartiani  de  Paufa  in  iifdem 
facris.  Nam  quid  quaefo  %Argetttarii 
memorati  in  Infcriptionc  ab  ipfo  Sal- 
mafio  defcripta,  dum  Ifidis  &  Ofiri- 
dis  fimulacra  circumferrentur  ? 

Ut  autem  in  femitam  regrediar, 
qui  Traper^itae  antiquis  fuere  ,  five 
C4rgent arii  ^SscmWs  pofterioribus  di£ti 
funt  Campfores  a  Latino  Cami)io ,  quod 
tefte  Prifciano  in  praeterito  reddit 
Campfi .  Atque  inde  etiam  emerfit 
Cambiatorum  nomen .  Hos  nunc  Ban- 
chieri  nos  appellamus  .  Galli  Changeurs . 
Sed  veteres  illi  foenerabant  etiam  pe- 
cuniam ,  five  preflavano  ad  v,fura ,  uti 
nunc  dicimus.  Nemini  autem  Chri- 
ftianorum    ignotum  eft,  aut  efle    de- 

C  '•  beret ,  a  divino  Praeceptore  noftro 
Chrifio  profcriptam  fuiffe  fpem  lucri 
e  Mutuo ,  ut  Caritati  virtutum  fplen- 
didiffimae  fuus  fervaretur  locus  in 
gente ,  quam  ad  omnia  honeftatis  ac 
probitatis  oflFicia  Deus  folicitat,  at- 
que  ut  immani  hominum  cupiditati 
frenum  injiceretur.  Sed  quum  cxtre- 
ma    incommoda    civili    focietati    im- 

D  minerent  ,  fi  nunquam  liceret  alteri 
pecuniam  credere,  atque  praeter  for- 
tem  aliquam  lucri  acceffionem  fpera- 
re  (  quotus  enim  quifque  efl:  ,  qui 
lubens  ac  facilis  fuum  aliis  argentum 
ad  utendum  tradat,  accipienti  qui- 
dem  multiim,  nihil  vero  danti  pro- 
futurum  ?  )  propterea  excogitatae  funt 
in  hanc  rcm  3c  inter  Chriflianos  non- 
nullae  aequitatis  rationes  ,  fervandi 
publici  commercii  caufsa,  ita  ut  ab- 
je£lo  odiofo  nomine  Foenoris  o""  Ufti- 
rae ,  &  moderata  quadam  invefta  lu- 
cri  capturd ,  fub  aliis  nominibus  per- 
duret,  &  pro  legitima  habeatur  Auri 
Argentique  fignati  negotiatio  atque 
verfura  .  Verum  apud  Chriftifideles 
nunquam  defiere  tam  honefli  qukm  in- 
honefli  Foeneratores .   In  priorum  in- 

huma- 


15.  ANTIQJJIT. 

humanitatem  multis  invehitiir  S.  Am- 
brofius  in  Lib.  de  Tobia  ,  artes  eo- 
rum  graphice  defcribens  &  damnans. 
Paria  habent  San£ti  AugulHnus,  Ba- 
filius,  Chryfcftomus,  aliique  Patres. 
Argentarios  autem  ,  Nummularios,  a- 
liofque  id  genus  vel  antiquitus  alue- 
runt  Romanorum  Urbes ,  uti  conftat 
cx  Codice  Juftinianeo ,  ex  Agnello 
Ravennate,  aliifque  veterum  Libris. 
Immo  olim"  quoque  ftatutum  eft , 
quid  heic  liceret.  Nempe  Conftanti- 
nus  Magnus  in  Codice  Theodofiano 
Lib.  2.  Tit.  33.  de  Ufur.  1.  i.  poft- 
quam  interdixit  ,  Ufuram  capere  e 
frugibus  mutuo  datis ,  haec  addit  : 
ISlam  pro  pecunia  ultra  Ceyrtejtmas  cre- 
dttor  vetatur  accipere  .  Haec  ille  An- 
no  Chrifti  CCCXXV.  Tum  in  fub- 
iequenti  Lege  ab  Imperatoribus  Va- 
lentiniano  ,  Theodofio  ,  &  Arcadio  , 
promulgata  Anno  CCCLXXXVI.  haec 
decreta  fuere  :  Qtticumque  ultra  Cente- 
fimam  jnre  permijjam  aliquid  fub  occa- 
fiorte  necejjitatis  eruerit ,  quadrupli  poe- 
nae  obligatione  conjlritlus ,  Jine  ceffatio- 
»e ,  fme  requie ,  protinus  ablata  redbibe- 
bit .  Nihil  aliud  Centeftma  Ufura  fuit, 
quam  nummum  unum  pro  centum 
nummis  foeneris  titulo  fingulis  Men- 
fibus  accipere:  quae  gravis  certe  U- 
fura  videatur  temporibus  noftris,  qui- 
bus  plerumque  longe  mitius  cum  de- 
bitoribus  agitur.  Et  profe£to  hoc  e- 
tiam  Ufurae  genus,  immo  &  quam- 
cumque  aliam  e  Mumo  deducendam 
interdixit  Clericis  Nicaena  Synodus 
Prima.  An  &  Laicis,  fi  petis  ,  ego 
neutiquam  puto.  Ufitatam  ejufmodi 
Ufuram  aevo  quoque  fuo  prodit  Si- 
donius  Apoilinaris  Lih.  4.  Epift.  24. 
Sed  nolo  prcgredi  longiiis ,  quum 
mihi  unum  ftaruerim ,  nempe  de  I- 
talicis  il'is  Foeneraroribus  tantum  a- 
gere,  qui  poft  Saecu'um  X.  aut  XI. 
magnum  fibi  nomen,  finiftram  tamen 


B 


C 


J^EDII    AEVI  16 

A  famam ,  per  univerfam  Europam  com- 
pararunt.  Poftquam  enim  affurrexere 
in  libertatem  pleraeque  Lombardiae> 
Tufciae,  Aemiliae,  ac  Flaminiae  Ur- 
bes  ,  Cives  animis  ere6lis  ftudium 
omne  conferre  coeperunt  non  ad  au- 
gendam  follim  fuae  Civitatis  ac  Pa- 
triae  potentiam ,  fed  etiam  ad  fortu- 
nas  proprias  amplificandas .  Itaque 
tunc  Artes  multae  utiles  reftitutae  ; 
mercaturae  ver6  data  folertiffime  o- 
pera,  ac  praecipue  apud  illos ,  quos 
induftria  major,  majorque  mentis  fa- 
gacitas  ad  lucra  procuranda  magis  i- 
doneos  effecerat.  Inter  hos  vero  in 
primis  emicuere  Etrufci,  atque  inter 
eos  praefertim  Florentini ,  acuti  in- 
genii  homines,  laborifque  patientes, 
qai  fenfim  ditefcendi  ardore  folicita- 
ti ,  non  domi  tantum ,  fed  per  Ita- 
liam  reliquam ,  &  per  extera  etiam 
Regna  fe  fe  effudere  ad  mercaturam 
faciendam.  Parum  vifa  tft  iis  mer- 
cium  commutatio:  pecuniam  quoque 
Foenori  dabant ,  idque  fenfim  pri- 
mum  ac  praecipuum  eorum  negotium 
evafit .  Et  res  quidem  bene  cedebat, 
efHuente  inde  ingenti  proventu .  Ne- 
que  me  falli  putem ,  fi  dixero,  ad 
hanc  potiffimum  cauffam  ,  hoc  eft  ad 
ejufmodi  Mercatores,  five  Foenera- 
tores ,  referendum  efle,quod  Floren- 
tina  Civitas  Seculo  XII.  &  XIII.  a- 
deo  caput  attollere,  &  fupra  finiti- 
mas  eminere,  eifque  tandem  fervi- 
tutis  jugum  imponere  coeperit.  Nam 
quum  difperfi  per'  Europam  Cives 
illius  Urbis  ex  ifto,  qualecumque  fo- 
ret,  mercimonio  opes  undique  colli- 
gerent,  eafque  ad  patriam  convehe- 
rent  ,  ampliffimae  aedes  exinde  ac 
Palatia  aedificata  funt,  crefcentibu- 
fque  Artibus  crevit  &  Populus ,  & 
pomoeria  Urbis  dilatata  funt ,  &  in 
tanta  opulcntia  nervi  ad  bellum  pu- 
blicum    fuftinendum    aut   inferendum 

fere 


D 


17  DISSERTATIO 

fere  nunquam  defuerunt.  Quae  a  Jo- 
hane  Villanio  appellantur  Societates 
Scalorum  ,  Peiti^^^^orum  ,  ^cciajoliortim  , 
Bafdoru»} ,  sAmmanatoYum  c^c  eo  prae 
ceteris  fpe£labantj  ut  ex  pecunia  mu- 
tuo  data  foenebris  fibi  quaeftus  re- 
dundaret,  quum  &  ipfi  ab  aliis  mu- 
tuo  acciperent,  fed  leviorem  redden- 
do  Ufuram.  Auftor  eft  idem  Villa- 
nius,  inde  manaffe  earum  Societatum 
ruinam ,  quod  Eduardo  III.  Angliae 
Regi  immanem  pecuniae  vim  mutuam 
dediffent  :  is  autem  belli  impenfis 
prementibus  datam  fidem  liberare  nc- 
quiverit .  Quare  nil  mirum  ,  fi  Te- 
grimus  Comes  apud  eumdem  Hifto- 
ricum  Lib.  7.  Cap.  ig^.  Comitem 
Pupii  de  fuis  opibus  gloriantem  ,  & 
Florentinorum  baliftas  in  fuo  arma- 
mentario  oftcndentem,  his  verbis  re- 
prefTerit  :  Parnicne  btne  ,  ]e  non  ch''  io 
intendo ,  che  i  Fiorentini  fono  grandi 
preflatori  a  uftira .  Neque  tantum  Flo- 
rentini  ac  Etrufci  ,  fed  &  alii  Ita- 
liae  Populi  ad  tam  dulce  lucrum  con- 
volantes,  tum  in  Italia ,  tum  in  Gal- 
lia  &  Anglia,  mercaturam  inierunt , 
mercium  quidem  diverfarum  com- 
mercio  inftituto,  at  praecipue  pecu- 
niara  in  foenore  pcnendo  •   quod  pre- 


SEXTJDECIMA : 


18 


A 


B 


D 


Jlare  ad  ufura  noftri  appellabant,  un- 
de  Italica  vox  Preflatori ,  ideft  Fee- 
ncratores ,  Ogerius  Alferius  in  Chro- 
nico  Aftenfi  Tom.  XI.  Rer.  Italicar. 
^nno,  ait,  Domini  MCCXXVI.  Cives 
^fleitfes  coeperunt  praejlare ,  cj^  facere 
ujuras  in  Francia  ,  Ci^  ultramontanis 
partibtis ,  ubi  mtdtam  pectiniam  lucrati 
Junt .  Bcnevenutus  quoque  de  Imola 
in  MStis  Commcnt.  ad  Comoediara 
Dantis  teftatur,  fuo  etiam  tempore, 
.Aflenfes  ditiflimos  prae  ceteris  Lom- 
bardis  fuifle  ex  arte  foeneratoria  . 
Confluxerunt  illuc  &  ex  aliis  Italiae 
Urbibus  ejufdem  generis  homines  , 
fub  Mercatorura  nomine  benigne  ac- 
cepti ,  omnefque  concordi  ftudio  ac 
ftrcnuc  rcm  foenebrem  agebant,  No- 
biles  pariter  ,  atque  ignobiles .  Et 
quod  inter  eos  primas  tenerent  Me- 
diolanenfes  ,  ^flenfes  ,  Placentini  i^irc, 
tum  Flor^ntini ,  Senenfes ,  Lucenfes  c^ci 
hinc  ia£lum  fuit,  ut  pafTim  appella- 
rentur  in  Gallia  &  Britannia  Merca- 
tores  Lombardi  &  Tufci  five  Tufcani . 
Hifce  autem  &  Curia  Romana  ute- 
batur,  ut  reditus  fuos  e  variis  Rc- 
gnis  colligeret.  Unum  profero  exem- 
plum  ex  codice  Cencii  Camerarii  e- 
du£lum . 


Literae  Domini  Papae  Gregorli  IX.  de  quietatione   fa61a  inter 

Cacnerara  Domini    Papae  &  Angelerium  Solaficu, 

&  ejus  Socios ,  Anno  1233. 


GRegorius  Epifcopus ,  fervtts  fervo- 
riim  Dei .  Omnibus  praefentes  U- 
teras  Infpe&uris  falittem  &  apoflolicam 
benedi&ionem .  Univerjitati  veflrae  vo- 
lumus  effe  notum ,  quod  faSIa  generali 
inter  Cameram  noflram  cJ"  dileSios  fi- 
lios  ,Angelerium  Solaficu  quondam  Cam- 
pforem  noflrum  &  ejus  Socios  Mercato- 
res  Senenfes  ,  de  omnibus  rationibiis , 
qtias  in  ^nglia ,  Francie ,  Cttria  Ro- 
Tom.  III. 


tnarta  ,  vel  etiam  alibi ,  noflro  vel  Ec- 
cleflae  Romanae  nomine  receperunt ,  (^ 
de  expenfls  ab  eis  faSiis ,  ac  de  foiutis, 
quae  fuerunt  hinc  inde  folvenda ,  com- 
putatione  habita  diligenti  ,  compertttm 
efl,  Cameram  ipfam  eifdem  prorfus  itt 
nullo  teneri  isr  Mcrcatores  eofdem  nihil 
omnino  Camerae  praedi&ae  debere  .  Ve- 
rum  ,  ne  de  iis  pcjfit  aliquando  dubita- 
ri,  praefentes  literas  fiiri  mandavimus 
B  ^ 


ip  ANTIQ^UIT. 

ad  utriitfque  partis  cautelam ,  Bullae 
nojlrae  munimine  roboyatas  , 

^  Datum  Laterani  VII.  Kalendas  ^Apri- 
lis ,  Pontificatus  nojlri  ^nno  Septimo. 

^  Clariffimus  Du-Cangius  in  GIolTa- 
rio  Latino  fragmentum  in  hanc  rem 
perutile  produxit,  pafti  fcilicet  An- 
no  MCCLXXVrri.  initi  cum  Rege 
Franciae  a  Fulcone  Cacio  cive  Placen- 
ttno ,  Capitaneo  Univerfttatis  Mercato- 
rum  Lom'>ardorum  &  Tufcanorum  ( en 
ut  junflis  copiis  omnes  commercia 
curabant  )  habente  etiam  poteflatem  (i;^ 
fpeciale  mandatum  a  CoYifulibus  Merca- 
torum  Roman»rt4m  ,  Januae ,  Venetia- 
rum  ,  Placentiae,  Lucae ,  Bononiae ,  Pi. 
Jlorii ,  ^JIenftum ,  ^AI^ae  ,  Florentiae  , 
Senarum,  O'  Mediolanenfium ,  tralan- 
di  cum  Domino  Rege  Franciae  fuper 
tramlatione  facienda  ad  Civitatem  Ne- 
maufenfem  &c.  Scilicet  in  Urbe  Mon- 
pcflulana  antea  Itali  fedem  negotio- 
rum  fuorum  collocarant.  Refert  idem 
Du-Cangius    Privileoia  varia  a   Rege 

• . .  .  rr 

lUis  concella ,  quae  apud  illum  ad 
vocem  Langobardi  legas  .  Praeterea 
apud  eofdem  Gallos  Caorcini  vulgo 
appellati  funt  Foeneratores .  Quod 
nomen  non  aliunde  profeftum  eft , 
quim  a  Cadurco ,  Gallis  Cahors ,  A- 
quitaniae  Urbe ,  ubi  ejufmodi  Mer- 
catores,  &  quidem  illius  Civitatis 
Cives,  praecipuum  olim  commercium 
ufurarium  exercebant ,  &  per  uni- 
verfam  Galliam  ac  Britanniam  fuum 
virus  dilafare  coeperant ,  imo  &  a- 
lios  Populos  ad  pravam  hanc  artem 
educafle  videntur.  Neque  enim  uni 
Itali  hac  pice  infecli  fuerunt  ;  fal- 
fumque  eft ,  quod  Du-Cangius  tra- 
dit,  eo  nomine  defi^natos  fuiffe  Mer- 
tatores  Italicos  propter  foenerationem  u- 
furariam  famofos.  Galli  Sc  ipfi  paria  , 
&  fortaffe  pejora,  atque  ante  alios  , 
praeftirere:  ipfique,  non  ver6  Itali  , 
€aorcini  funt  vocati  .    Bafilice    autem 


MEDIl   AEVI  io 

A  falluntur  apud  eumdem  Du-Cangium  , 
quicumque  fufpicanfur,  ex  nobili  FIo- 
rentina  Corftnorum  Familia  derivatum 
ignominiofum  hoc  nomen  ,  corru- 
ptumque  fuiffe  a  Gallis ,  pro  Corfino 
Caorfino  dicentibus.  Corfini  utique  c- 
lim,  uti  &  reliquae  nobiles  Floren- 
tinorum  profapiae ,  mercaturam  fa- 
j  ciebant,  iique  una  cum  aliis  Merca- 

B'  toribus  Florentinis  Anno  MCCC- 
XLir.  decoxere  creditoribus  fuis.  Sed 
cur  \  Corfinorum  Familiis  potius  , 
quam  a  tot  aliis  mercaturae  addi- 
6lis  ,  &  ex  ipfa  Florentia  ditioribus 
ac  celebrioribus,  fumfiffent  Galli  no- 
men  ad  defignandos  univerfos  Mer- 
catores  Tufciae,  Lombardiae,  immo 
5c  tofius  Galliae  ac   Ttaliae?  Carolus 

C;  ir.  Apuliae  Rex  Provinciae,  &  An- 
degavi  Comes  ,  in  edifto  promulga- 
to  Andegavi ,  teftante  ipfo  Du-Can- 
gio  ,  Anno  MCCLXXXIX.  difertis 
verbis  Catv.rcinos  Ufurarios  e  fua  di- 
tione  exturbat;  hoc  efl:,  fatis  figni- 
ficat,  ab  urbe  Cadurco ,  quae  &  Ca- 
turcum  tunc  vocabatur,  appellationem 
ejufmodi    fuiffe  derivatam ,   non  vero 

D  a  nobili  Corfina  gente  ,  ipfi  Carolo 
Regi  nequaquam  ignota ,  quae  Anno 
MDCCXXX.  nobis  dedit  Clemen- 
tem  Xir.  Pontificem  Maximum,  mul- 
ta  cum  gloria,  dum  haec  fcribo,  in 
Cathedra  Petri  fedentem  .  Sed  prae- 
flo  heic  mihi  eft  optimus  teftis  ,  vi- 
delicet  Dantes  Aldigerius  Florenti- 
nus,  qui  Cant.  Xl.  Infern.  in  dete- 
fl:andos  Foeneratores  invehitur ,  at- 
que  inter  cetera  fcribit: 

£  perh  lo  minor  giron  fuggella 
Del  fegno  fuo ,  e  Sodoma  ,  e  Caorfa . 

Ideft  nefando  vitio  inquinatos  ,  & 
Uiurarios.  En  ut  non  Corftnam  gen- 
tem ,  fed  Cadurcum  Civitatem  Gal- 
liae,  quac  Caorfa  ab  Italis  dicebatur, 
ob    foenebre    lucrum    in    Italia    quo- 


2  1  DISSERTATIO 

que  famofam,  criminis  hujus  Dantes 
fynchronus  arguit .  Audi  &  Bcneve- 
nutum  Imolenfem  in  Commentariis 
adhuc  manu  exaratis  in  ejufdem  Dan- 
tis  Poema.  Is  autem  do£1:iffimus  uti- 
que  vir  Anno  MCCCLXXX.  haec 
literjs  mandabat.  E  Caorfa  .•  idejl  U- 
fttrarios .  Caturgium  cnim  efl  Civitas  in 
Gallia ,  irt  qua  quafi  omrtes  funt  Foene- 
ratores .  Inquit/KMlj  codem  enim  mor- 
bo  laborare  pergebat  Civitas  illa , 
quum  haec  Benevenutus  fcribcbat  . 
Ad  haec  alibi  Du-Cangius  ipfe  lau- 
dat  Diploma  Philippi  Regis  Franco- 
rum  icriptum  Anno  MCCXX.  ubi 
haec  leguntur  .  Conceffimus  Burgenfi- 
bus  nojlris  de  Cadoir.o  refidenttbus  in 
Villa  Cadomi ,  quod  nec  eos ,  ne:  uxo- 
res ,  nec  heredes  eorum  capiemus  ad  oc- 
ca/ionem  de  Ufura  in  morte  eorum . 
Ergo  &  Cadomenfes  in  Normannia 
foenori  operani  dabant,  ut  jam  in- 
telligas  ,  vetuftum  fuiffe  apud  Gallos 
cjufmodi  raorbum .  In  Concilio  Tre- 
verenfi  Anni  i^io.  apud  Martene 
Tom.  IV.  Thefaur.  nov.  Anecdot. 
confirmantur  decreta  contra  Cauverti- 
nos  iir  alios  Ufurarios  .  Ibi  lcgendum 
Caurfinos  arbitror  . 

Verum  adeo  abominanda  Gallico- 
rum  Sc  Ita!icorum  mercatura  ,  quum 
k  praeceptis  Chriftianae  legis  dctie- 
6teret,  quae  Ufuram  e  mutuo  corra- 
dere  vetat ,  &  praeterea  enormi  ra- 
tione  miferorum  marfupia  emunge- 
ret,  Regum  &  Populorum  odium  in 
fe  contraxitj  quare  hifce  expilatori- 
bus  undique  bellum  indiftum  fuit  . 
In  Anglia  Eduvardus  Rex  fumme 
pius,  qui  Anno  MCVI.  liorebat,  ut 
eft  in  ejus  Legibus,  Ufurarios  defendit 
(  ideft  interdixit  )  ne  remanerent  in 
Regno.  Nihil  ibi ,  effentne  advenae  , 
an  Angli  Ufurarii  illi.  At  quum  ju- 
bentur  non  remanere  in  Regno ,  verifi- 
milius    eft ,    aQum    fuiffe    de  exteris 


SEXTADECIMA.  n 

jA|  Foeneratoribus.  Sunt  autem  Matthaei 
!  ;  Parifii  verba  ad  Annum  MCCXXXV. 
in  Hiftor.  Anglica  .  Invaluit  autem 
his  dielus  adeo  Caurfinorum  (  ideft  Gal- 
licorum  Trapezitarum  )  peftis  abomi- 
nanda ,  ut  vix  effet  aliquis  in  tota  %An- 
glia ,  qui  retibus  illorum  jam  non  illa- 
quearetur  ,  Etiam  ipfe  Rex  debito  inae- 
Jiimabili  eis  tenebatur  obligatus .  Tum 
B  refert,  quali  forma  debitcres  fuos  ad 
ufuras  perfolvendas  obftringerent  j 
Londinenfem  vero  Epilcopum  in  a- 
bominandum  hoc  hominum  genus 
anathema  pronuntiAffe ;  fed  illos  im- 
petrato  Romanae  Curiae  patrocinio, 
Antiftitis  arma  elufiffe ,  eumque  in 
judicium  fuifle  vocatum  ,  fuptr  tali 
injuria  Mercatoribus  Papalibus  irrogata 
refponfurum .  Ad  haec ,  ut  idem  Pa- 
ris  teftatur,  Anno  MCCXL.  Henri- 
cus  Ilf.  Angliae  Rex  Caurftnis ,  prae- 
cipue  Senonenfibus  (  Gallicae  ergo  gen- 
tis  erant  daniftae  illi  )  terram  fuam 
interdixit .  Ipfi  atitem  molejie  ferentes 
&  dolentes  tales  fe  pajcuas  amiffuros , 
data!  pecunia,  quae  nimis  folet  impios 
juflificare ,  adhuc  pro  magna  parte  la- 
D  tuerunt .  Et  iUi  quidem  rurfus  ia 
Anglia  agitati ,  rurfus  revocati  funtj 
proficiebant  enim  &  ipfi  Reges  ex 
eorum  praeda.  Praelertim  vero  quum 
Regem  congerendae  pecuniae  necefli- 
tas  urgebat ,  Ufurarii  profcribeban- 
tur,  ut  le  fe  auro  oblato  redimerent. 
Pro  illis  etiam  Romana  Curia  inter- 
cedebat ,  non  quod  eorum  Ufuras 
palparet,  fed  quod  per  eorum  ma- 
nus  reciperet  quidquid  ccnfuum  & 
redituum  Curia  ipfa  ex  univerf^s 
Chriftianorum  provinciis  colligebat  . 
Neque  fecus  in  Gallia  fa£lum  eft. 
Sub  Philippo  Rege  Sancli  Ludovici 
filio  edi^lum  prodiit,  ut  Lombardi^ 
&  Caorftni  Foeneratores  e  Regno  ex- 
cederent ,  nuUumque  amplius  foeno- 
re,commercium  facere  eis  in  Gallii 
B  z  lice- 


,  t?  ANTroUIT. 

Hceret ,  ven*a  tamen  fyfla  Mercatort- 
bus  Lornbaydis ,  c^'  Caorfinis ,  i^-  aliis 
pacifice  morandi ,  veniendi  ac  recedendi 
pyo  fuis  negotiis ,  &  mercaturis  le^itime 
exercendis .  Eofdem  quoque ,  fcilicet 
Lom  '-avdos  ,  Caturcinos  ,  aliafque  perfo- 
nas  alienigenas  Ufuras  piiblice  exercen- 
tes ,  e\-  di'ionibus  fuis  Gallicis  ex- 
turbavit  C^rolus  II.  Siciliae  Rex  & 
Provinciae  Comes  .  Viden  ut  Lombar- 
di  a  Caorcinis  ubique  diftinguuntur  ? 
Ergo  fub  Lombardorum  nomine  Itali , 
Galli  (ub  Cabrcinorura  veniebant.  Sed 
quod  Principes  fuls  legibus  evertere 
vclle  videbantur,  improba  illa  gens 
aut  tuebatur,  aut  brevi  reftaurabat 
oblatione  munerum  ,  ita  ut  perpetuo 
quidem  improbaretur,  &  femper  ni- 
hilominus  retineretur . 

Interea  graflante  ejufmodi  pede 
rminirae  fiJebant  Romani  Pontifices, 
aliique  facri  Paftores  Ecclefiae.  Sed 
praecipuum  contra  eos  fulr/ien  emer- 
fit  ex  Concilio  Gencrali  Lateranenfi 
Tertio,  Anno  MCLXXIX.  Cinone 
XXV.  Ibi  Alcxander  IIL  Papa  ,  ce- 
terique  Patres  in  haec  verba  decre- 
verunt:  Quia  in  omniltus  fere  locis  cri- 
r,ien  Ufurarum  ita  inolevit ,  ut  niulti  a- 
l':is  mgotiis  praetermif/is ,  quafi  Hcite 
Ufuras  exerceant  i;'>-c.  Ideo  conflituimus , 
m  Ufurarii  manifvfti  nec  ad  Communio- 
nem  admittantur  ^ltaris ,  nec  Chriflia- 
nam,  fi  in  hoc  peccato  deccfjerint ,  acci- 
piant  fepuhuram  &c.  Eadem  poena 
contra  illos  renovata  efl  ,  aliis  infu- 
per  adjeais,  Anno  MCCLXXIV.  in 
Concilio  Generali  Lugdunenfi  IL  Ci- 
none  XXVI.  idemque  confirmatum  vi- 
<]eas  in  aliis  Conciliis,  quae  comme- 
morare  nihil  attinet.  Atque  hinc  Lc- 
ftor  minus  peritus  ad  intelligendum 
diicitur ,  cur  Boccaccius  in  fuis  Fa- 
bulis  amicos  Flor^ntinos  Ser  Ciaopel- 
tetti  Praten/is  ,  omnium  improbiffimi 
Foeneratoris  in  Burgundia ,    tantope- 


MEDII   AEVI 


24 


C 


D 


rc  anxios  inducat,  quod  eum  ad  fi- 
nem  vitae  properantem  cernerent  , 
fibique,  ac  illi ,  a  Populo  regionis 
illius  metuerent,  ubi  ejus  mors  re- 
fciretur.  Sed  quidquid  minarum  ac 
pocnarum  Ecclefia ,  quidquid  Reges 
&  Piincipes  in  perditam  ejufmodi 
accipitrum  coUuviem  intentarunt  , 
nihil  eos  ab  arte  abominanda  dimo- 
vit  •  nofque  fubfequenti  Saeculo  XIV. 
eofdem  offendimus  cum  in  Gallia  , 
tum  in  Italia  vigentes  adhuc,  &  in 
ftudio  fuo  pertinaces.  Immo  nulla 
paene  Civitas  ejufmodi  pelte  immu- 
nis  abibat,  &  Fortafle  ne  ullum  qui- 
dem  Caflellum.  Tufci  prae  ceteris 
ad  apum  inftar  mel  undique  conge- 
rebant  .  Erepta  eft  Anno  Chrifti 
MCCLVI.  Patavina  Civitas  crudeli 
Tyranno  Eccelino  ,  ac  direpta  ab 
ipfis  Cruce  fignatis.  Tunc  Rolandi- 
no  tefte  Lib.  ^.  Cap.  I.  vix  ullus  e 
Civibus  interemtus  fuit.  Sed  Tufcus 
quidam  nomine  Johannes  de  Scanta , 
fuam  •volens  tueri  pecuniam  ,  quam  ad 
pignora  mutuahat ,  defendendo  pecuniam 
e/i  occifus .  Et  ne  longe  exempla  pe- 
tam,  domeftica  mihi  multa  fuppe- 
tunt.  Anno  Chrifti  MCCCVI.  bo- 
rum  turba  Mutinenfium  crumenas 
obfidcbat  ;  neque  Civibus  taniiim  , 
fed  &  ipfi  Reipublicae  pecuniam  mu- 
tuo  dabat  ,  proat  in  aliis  locis  face- 
re  confuerunt.  In  publicis  ejus  Anni 
Aflis  MStis  die  VI.  Julii  conftitu- 
tum  fuit  ,  ut  mittatur  pro  Tufcanis  fo- 
renfihus  ,  C^  rogentur ,  quod  mutuare  de- 
beant  Communi  Mutinae  quingentas  Li- 
bras  Mutinenfes .  Qttod  fii  facere  nolue- 
rint  ,  compellantur  per  Dominum  Capi- 
taneum  ipfam  quantitatem  pecuniae  mu- 
tuare ;  &  qiiod  de  ipfa  pecunia  redden- 
da  fiat  eis  fecuritas  c~  promiffio  ftiffi- 
ciens .  Idque  non  femel  poftea  fa6\ura 
video  eodem  Anno  .  Infra  memoran- 
tur  amnes  Ttficani  imtuateres  ,  qui  mo~ 

tan-' 


2  5  DJSSERTATIO 

rantur  in  Ctvhate  Mutinae ,  Et  profe- 
fto  in  foeneratoria   arte   Seculo  etiam 
XIV.   prae    cetfiis    excellebant,  foli- 
citique   erant   Etruriae  Ponuli .   Alva- 
rus    Pel.tgius    Epifcopus    Silvenfis    in 
celebri    Tr.  6taru    de    Plan£tu    Eccle- 
fiae    Lib.  z.    Cap.  7.  haec  fcribebat  . 
Familiares  ,  fecretarii ,   negotiorum  geflo- 
res  prascipui  aliquorum  Praelatorurn  Ec- 
clefiae  ,    Mercatoyes   funt ,    maxime   Flo- 
rentini  i^  Senenfes ,   &  alii  de  Tufcia , 
Q^r    de  aliis  provinciis .    Et    de  pecuniis 
Ecclefiarum   Foenus  continue  aliqui  exer- 
eentes ,    ^  Praelatis  qmbufdam    de  cer- 
ta  parte  refpondentes  nomine  partis ,   vel 
tneicantiae ,    vel   focietatis    &c.    Neque 
religioni  ,  ut  opinor,    tunc  iflud  ho- 
minum    genus    fibi     ducebat    Foenus 
exercere   palam  •     neque    iis    publicae 
Leges  ,  aut   magiflratus  ,   impedimen- 
ti  quidquam  adferebant ,  lic^t  Eccle- 
fiae  mens    alia    femper  fuerit,    atque 
in  eos  poenas  decreverit.   Proftabant, 
inquam,    in    Urbibus  publici   Foene- 
ratores,  &   in  Civitate  Senenfi  Anno 
MCCCXXXIX.   conftitutum  fuit  ,  ut 
habetur    in    ejufdem   Urbis  Chronico 
Tomo   XV.  Rer.  Italicarum  :   Che  nef- 
funa  perfona  in  Siena ,     0  nel  Ccntado , 
potejfe  prefiare  a    Ufura    per  neffun  mo- 
do ,    fe  prima  non  fi  faceffe  fcrivere  nel 
Libro  detto   Ufurajo  di  Bicherna  ,  a  cib 
deputato  . 

Quantum  Ufurarum  eis  rependere- 
tur,  etiam  accipe.  Quum  primiim 
pecuniam  mutuabant,  mutuum  non 
ultra  fex  menfes  per^iuraturum  erat, 
ac  pro  femeftri  illo  pecuniam  acci- 
piens  Donum  Foeneratori  conferebat , 
quod  computabatur  in  forte.  Pofi 
exaflos  fex  menfes  fi  mutuum  debi- 
tor  minime  reddebat,  tunc  pro  damno 
&  intereffe  ,  fecundiim  pafla  perfolu- 
turus  erat  quatuor  denarios  pro  quali- 
bet  Uhra  fingtdis  menfibus ,  aut  (  quod 
idem  fortaffe  fuit )    quatuor  Imperiaks 


SEXTADECIMA, 


26 


B 


D 


pro  qualibet  libra  g^offa  JinguUs  menfi- 

bits :  qui  folidi   non  computentur  in   for- 

te.   En   exemplum  .  ^nno  MCCLXJV. 

die  V.  %Aprilii  Jacobus  Fafaninus  Bo- 

nonienfis  ,   Mutinae  habitator ,  mutuo 

accepit  libras  XX.  &  denarios  VI.  mo- 

netae    Mutinenfis,    reftituendas    exa- 

£1;is  fex  menfibus  proxime    venturis  , 

computato    Dono  in  his    in   forte    fecun- 

dhm  forrnam  Statuti  Communis  Mutina'  . 

Ita  fub  nomine  Doni  palliabant  Ufu- 

ras    fex    iis     menfibus    rependendas, 

immo    jam    ante    perlolutas  ,  &  cum 

fortis  maffa  conjunftas.  Quum  prae- 

fcripto  tempore  is  ad  pecuniam   red- 

dendam  fegnem  fe    praeberet,    re    ad 

Judices  delata,    damnatus    fuit    ^nno 

MCCLXX.    die    Mercurii    XL    exeunte 

Madio,    ideft    die  XXI.  ad  folvendas 

libras    XLIV.    Mutinenfis    pecuniae ; 

Videltcet  XX.  libras  Mutin.  &  VI.  de- 

narios  Mutin.  pro  pura  forte  .•  &  XXIV. 

libras  Mutin.  pro  legitimis    acceffiontbus 

diclae  fortis ,  dampno  &  intereffe  ipfius , 

ad  rationem    IV.    denariorum  pro  quali- 

btt  libra ,  fecttnditm  formam  Statuti  Cora- 

munis  Mutinae ;  Ci^   XU.  libras  p:o  ex- 

pen/is  fa&is  dicla  occafione  &c.    Habe- 

mus  heic,  libras  XX.  &  denarios  VI. 

per  annos  fex  &   dies  XVI.  reddidif- 

fe   Ufurae  nomine  libras  XXIV.  atque 

af^eo ,    fi    bene  rationes  conficere  no- 

vi ,  fumma  centum  librarum  fingulis 

annis  pariebat    Ufuram    five    proven- 

tum  librarum  viginti  .  Miraris  ?   De- 

teftaris?    At    major    tibi    mirandi    & 

exferrandi  cauiTa  erit,    fi  quae  Mat- 

thaeus  Paris  in  Hiftor.  Anglic.  refert 

ad   Annum  MCCXXXV.  legas  &  re- 

cogites  .    Exhibet  ille  formam  Char- 

tae  ,  per  quam  k  Caurfinis    Foenera- 

toribus    obligabantur    eo    tempore  ih 

Britannia  debitores.  Nifi  enim  debi- 

tor  ad  ftatutum   terminum    pecuniam 

acceptam   redderet,    perfoluturus  erat 

pro    Ufura   pw  fmgulos    tnenfes   duos , 

pro 


27  ANTIOUIT. 

pro  Jtngulls  decem  Marcis  unam  Mar- 
cam ,  pro  recompenfatione  damnorum  y 
quae  clamna  &  expenfas  ipfi  Mercato- 
tes  ex  hoc  poffent  incurrere,-  ita  quod 
damna  ei^  expenfae  &  fors  cum  ejfe&u 
peti  pcfjint  ,  d^  expenfae  unius  Merca- 
toris  cum  uno  equo  i^j^  cum  uno  fer-vien- 
te ,  ubicumque  fuerit  Mercator ,  ufque  ad 
plenam  folutionem  omnium  praediSto- 
rum  iirc.  Plura  ne  pete  ad  dignofcen- 
dam  ejufmodi  hirudinum  immanem 
rabiem .  Et  nihilo  fecius,  ut  nuper 
vidimus,  Statuto  Mutinenftum  proba- 
batur  foenebris  quaeftus  viginti  libra- 
rum  pro  centum  libris  quotannis  : 
adeo  incompofita  corruptaque  erant 
Secula  illa .  Ita  in  Statutis  Veroncn- 
fibus  Anni  MCCXXVIIf.  ab  amico 
meo  Campagnola  paucos  ante  annos 
evulgatis  Cap.  i6.  decretum  eft ,  ut 
di  Ufuris  futuri  temporis  fiat  ratio  ufque 
ad  quantitatem  XII.  librarum  d^  dimi- 
diae  pro  centenario ,  Ci^  creditores  dare 
teneantur  dilationera  unius  anni  del/ito- 
ribus  folventilius  Ufuras  illius  anni  fu- 
turi  &c.  Et  ft  ultra  didam  quantita- 
tem  XII.  librarum  i&^  dimidiae  credito- 
res  fub  aliquo  modo  feu  ingenio  accepe- 
tint ,  id  totum  in  fortem  computetur . 
Quanquam  conftantes  in  ejufmodi 
deliramento  homines  nequaquam  e- 
rant  •  nam  quod  aliqua  neceflitate 
f  ,adente  de  Ufuris  ftatuebant,  etiamfi 
legis  divinae  praeceptis  adverfantes , 
fublata  necefTitate  continuo  infringe- 
bant  .  Addere  lubet  ,  quid  Anno 
MCCCXXVII.  in  fuis  Legibus  Mu- 
nicipalibus  MStis  decreverit  hac  de 
re  Populus  Mutinenfis  .  Omnia ,  in- 
quiunt  ,  praecepta  &"  inflrumenta  facla 
a  duodecim  annis  citra  de  dando  eli- 
quam  quantitatem  pecuniae  alicui  ex  a- 
liqua  caujfa ,  intelligatur ,  tanthn  quar- 
tam  partem  ip/ius  quantitatis  effe  veram 
fortem ,  ft  creditor  tempore  di&i  praece- 
pti    c^    inflrumenti    erat    Ufurarius ,  Jt 


MEDII  AEVI 


28 


B 


D 


probabitur  contra  ipfum  per  quatuor  te- 
fles  Cives  (^f  haLitatores  Mutinae  fidt 
dignos ,  qui  dixerint  tejlificando  per  pu- 
blicam  vocem  &  famam ,  ipfum  talem 
fuiffe  Ufurarium  ,  vel  accepiffe  ah  eo- 
dem  pecuniam  fub  Ufuris  ad  rationem 
menfts  &  librae  ,  vel  eidem  folviffe  U- 
furas  vel  per  fe,  vel  per  alium  &c. 

Praeterea  tot  poenis  &  maledi£lis 
in  blandum  hoc  furum  genus  certa^ 
runt  deinde  facra  Concilia,  Regefque 
ac  Principes,  ut  eorum  genus  ,  fi 
minime  aboleverunt,  certe  mirum  in 
modum  enervarint .  Ncque  cnim  & 
inter  Catholicos  hodie  dcfiderantur  , 
qui  toenori  fuam  exponunt  pecu- 
niam  •  fed  plerique  ementitis  titulis, 
&  clam  id  faciunt,  veriti  ne  nimiura 
lucrum  ex  corum  Ufuris  deteftis 
Principes  &  ipfi  ,  fed  jufiius,  capiant. 
Quod  cnim  eft  ad  Lcges  divinas , 
halce  Avari  contorquent,  cmolliunt, 
interpretantur ,  nullamque  fuis  ftudiis 
adverfari  facile  demum  fibi  pcrfua- 
dent .  Denique  ut  hoc  etiam  addara , 
Pre/lare  dicebantur  Foeneratores  ,  feu 
Preflare  ad  Ufura ,  verbo  antiquo  fi- 
gnificante  Mutuo  dare ,  &  Commodare: 
cujus  eft  mentio  in  Codic.  Theodo- 
fiano  &  Juftinianeo  ,  &  apud  Salvia- 
num ,  Optatum  Milevitanum  ,  &  in 
Capitularibus  Caroli  M.  .Accommodare 
etiam  dixerunt,  eaque  voce  ufi  funt 
&  Galli,  ^  Latino  Commodo ,  five  ut 
fignificarent  ad  commodum  accipientis 
dare  .  Qui  verb  pecuniam  recipie- 
bant,  Improntare  dicebantur,  uti  e- 
xempla  in  Vocabulario  Florentino 
addu6I:a  oftendunt .  Poftrema  vox  i 
Gallia,  ubi  Emprunter  idem  fonat, 
in  Italiam  penetravit,  \i  mercatori- 
bus  invefta  •  fed  nunc  omnino  anti- 
quata ,  atque  ab  Italice  fcribentibus 
repudiata.  Furetcrius  de  illa  vocc 
haec  habet  :  Ce  mct  vient  d'  Imprejia- 
re ,   niot  de  la  baffe  Latinit^ ,     qu  vn  a 

dit 


2P  DfSSERTATlO 

dit  dans  le  meme  fens .  Du-Cange .  Af- 
fentiri  non  poffum .  Diverfa  plane 
funt  Imprejia^e  &  hnprcntare ,  tum  ra- 
tione  literarum,  tum  figniticatione  . 
Illud  enim  dare ,  hoc  accipere  indi- 
cat.  Nata  videtur  vox  Emprunter  & 
hnprontare ,  ex  in  prcmtu  ,  ideft  tro- 
var  pronto ,  ricevere  prontamente  tl  da- 
naro:  quippe  in  foenebri  officina  pe- 
tentibus,  &  cautionem  idoneam  prae- 
bentibus,  parata  (emper  pecunia  erat . 
Ceterum  in  pronto  cum  Imprejiare  fi- 
militudinem  quampiam  gerit  :  nam 
prejlo  fignifirat  etiam  Pronto  ,  x/fppa- 
recchinto.  Et  quidem  ex  Italica  Lin- 
gua  excidit  peregrinum  illud  Impron- 
tare  ad  fignificandum  Prendere  in  pre- 
Jiito ,  Pigliare  ad  tiftira .  Sed  perdurat 
Improntare  pro  Effigiare ,  unde  Impren- 
ta ,  Impronta .  Imprenta  quoque  &  Im- 
prentare  h.  Dante  ,  aliifque  antiquis  u- 
furpatum  fuit,  more  videlicet  Gallo- 
rum  ,  quibus  eft  Empreinte .  Non  alia 
origo  voci  fuifle  videtur  ,  qu^m  La- 
tinum  Imprimo  foediffime  cnrruptum, 
quafi  Imprimo  daret  Impromfi ,  Improm- 
tum ,  &  ex  7«  &  Premo  exfurgeret 
Impremfi  ,  Impremtum  .  Haec  obirer. 

In  defuetudinem  abiere  publicae 
inter  Catholicos  Foeneratorum  men- 
fae .  Attamen  alterum  hominum  ge- 
nus  arti  eidem  addiflorum  fucceffir , 
atque  ex  iis  complures  Italia  multis 
in  locis  alit.  Judaeos  fignificare  volo, 
de  quibus  ctiam  mihi  eft  aliquid  dif- 
ferendum.  Gentem  hanc  antiquis  Se- 
culis  late  per  totum  Romanorum  Im- 
pcrium  in  Oriente  &  Occidente  dif- 
fufam  ac  prooagatam  novimus  ,  ita 
ut  Rutilius  Numatianus  ineunte  Sae- 
culo  Chriftianae  Aerae  Quinfto  de 
eorum  copia  ac  viribus  conquerere- 
tur,  fcribens  in  Itinetario: 

Latius  excifae  peflis  contagia  ferpunt  , 
Viclorefquefuos  Natio  viBa  premit . 


SEXTADICIMA,  30 

A  Propterea  funt  de  iis  Leges  non  pau- 
cae  in  utroque  Codice  Theodofiano 
&  Juftinianeo,  ut  alia  eorum  tempc- 
rum  monumenta  praeteream.  Judaeos 
aevo  fuo  Bononiae  commoranres  me- 
morat  San£lus  Ambrofius  in  Lib.  de 
exhortat.  Virgin.  Mediolani  quoque, 
atque  in  aliis  compluribus  Civitati- 
bus  id  hominum  genus  abundaffe  lcri- 

B  bit  in  Epift.  XL.  ad  Theodofmm  Au- 
ouftum  .  Saeculo  VII.  &  fubfequen- 
tibus  non  paucos  iUorum  greges  Hi- 
fpania  nutriebat,  Sardinia,  &  Gal- 
lia .  Monachus  Sangallenfis  Lib.  L 
Cap.  ig.  de  Geft.  Caroli  M.  comme- 
morat  quemdam  Judaeum  mercato- 
rem ,  eidem  Carolo  familiarem,  qui 
Terram  repromiffionis  faepius  adire  & 
inde  ad  cifmarinas  Provincias  multa 
pretiofa  &  incognita  folitus  erat  affer- 
re.  Immo  Ludovico  Pio  Augufto  im- 
perante  ,  multa  Judaei  aufi  funt 
Lugduni  ,  ubi  eorum  ingens  copia 
erat;  propter  quae  Agobardus  Ar- 
chiepifcopus  Librum  ,  quem  nunc  e- 
vulgatum  habemus,  fcripfit  ad  Impe- 
ratorem    ipfum     de     infolentia   Judaeo- 

D  Yum .  Adversus  eofdem  etiam  infur- 
rexit  Amulo  Agobardi  fuccefibr  in 
Cathedra  Lugdunenfi  ,  edito  Libro  , 
quem  Rhabano  Mauro  Petrus  Chif- 
fletius  immerito  tribuit.  li  ver6 , 
quum  in  Gallia  mercaturam  ftudio- 
fiffime  facerent,  in  Capitulari  Caro- 
li  Calvi  Regis,  edito  per  Sirmon- 
dum  &  Baluzium ,  ubi  de  Negotiato- 
ribus  agitur,  jubentur  decimam  dare , 
<i^  Negotiatores  Chrifliani  undecimam , 
Judaeos  quoque  Anno  MCCXC.  Lu- 
tetiae  Parifiorum  foenori  dedifte  pe- 
cuniam,  memoriae  prodidit  Johannes 
Villanius  Lib.  7.  Cap.  142.  Hiftorise. 
Neque  minor  in  Britannia  afque  Ger- 
mania  eorum  turba  antiquitus  nume- 
rabatur;  &  quo  tempore  flagrarunt 
Crucefignatorum  expeditiones    in  O- 

rien- 


Zi  ANTT^UJT. 

nentem ;  quo  etiam  tempore,  ideft 
Anno  MCCCXX.  Paftorelli  in  Gal- 
lia  tumukuati  funt,  teterrimae  adver- 
sus  eos  Populorum  feditiones  ex.ita- 
tae  funt,  ita  ut  caedcs  eorum  fedari 
vix  potuerint.  Ad  Italiam  vero  quod 
attinet,  pofl  inveftos  etiam  Barbaros 
fua  quoque  Judaeis  fedes  heic  fuit . 
Alemorat  Cnffiodorius  ,  Theoderico 
Rege  regnamte,  Judaeos  Mediolani  , 
Genuae  ,  &  alibi  agentes,  quibus  i- 
dem  Rex  privilegia  confirmavit .  Le- 
ge  Epiftolam  37.  Lib.  5.  fcriptam 
Judaeis  Medtolanenftbus ,  ubi  praeci- 
pit :  ut  reltgtonts  cttltu ,  ita  C^  atiuum 
fint  converfatione  difcreti ,  ideft  Eccle- 
fiaftici  a  Judaeis  difcreti  fint  .  /  t 
Chronici  Mediolanenfis  MSti  Ano- 
nymus  Au£lor  (  fortafle  Gualvaneus 
dclla  Flamma  circiter  Annum  Chri- 
fti  MCCCXXX.  )  haec  aliter  olim 
legebat.  Quippe  Theodericum  Re- 
gem  fcripfifle  tradit:  Judaets  in  Ctvi- 
tate  Mediolani  commorantibus  praecipien- 
do  mandamKS ,  tit  ftcut  Religionis  cul- 
tu ,  ita  iS"  habitti  fmt  t;^  converfatione 
difcreti .  In  Sicilia  quoque  ab  anti- 
quis  Seculis  fedem  fixerant,  ac  fub 
Arabum  etiam  regno  retinuere.  In 
Sardinia,  Neapoli ,  Terracinae,  Lu- 
nis ,  fedente  Gregorio  M.  Papa  ,  ha- 
bitabant;  Romae  ver5  nunquam  de- 
fiit  vetuftiflima  illorum  colonia,  & 
quidem  non  mediocris  .  Cafliodorius 
idem  eos  Romae  degentes  exhibet . 
Et  Henricus  V.  Rex  Romanorum  An- 
no  MCXI.  intrans  Urbem  ante  por- 
tarn  a  Judaeis ,  in  porta  a  Graecis  can- 
tando  exceptus  fuit ,  uti  fcribit  Petrus 
Diaconus  Lib.  4.  Cap.  37.  Chronici 
Cafinenfis  .  Ipfique  Judaei  Alexandro 
III.  fummo  Pontifici  Anno  MCLXV. 
ad  Urbem  redeunti  obviam  profe6ti 
funt,  una  cum  Signiferis ,  Stratoribus , 
Scriniariis ,  Judicibus  ,  Clero ,  &c.  de 
more  Legem  fuam  Hefcrentes  in  brachiis , 


MEDII  AEVI  31 

A  Nullus  dubito,  quin  &  aliae  Ci- 
vitates  Italicae,  ejuimodi  gentem  in 
fino  fuo  olim  comple£lerentur ,  quum 
&  Mutinae  ad  Annum  MXXV.  iit 
Charta  Ingonis  Epifcopi  evulganda 
in  Diflertatione  XVIII.  de  Repuulica, 
memorari  videam  Decimam  illam  , 
quam  tenuit  ^Ardingus  Judaeus  in  Sa- 
liceto .    Lucenfi    quoque    in    Urbe  fub 

Bi  initium  Saeculi  ejuidem  XI.  ad  "San- 
ctum  Simeonem  Eremitam  illac  tran- 
feuntem  plures  Judaeorum  tunc  conve~ 
nerunt .  Miraculo  vilo  ,  mane  faclo  ex 
tota  illa  Civitate  quicuniqite  Hebraei  pa- 
vore  concttffi  in  unum  cenveniunt  ,  ey* 
exhortante  illos  Chrifli  viro  Simeor.e  irt 
Chrijlum  Dei  Filium  crediderunt .  Idcir- 
co  per  omnes  Civitatis  Ecchfias  fignti 
(  idtft  Campanae  )  ptdfata  fuere .  An- 
no  quoque  MCCLXXXII.  ingredienti 
Petro  Aragonenfium  Regi  Meflanen- 
fem  Urbem  occurrerunt  Judaeorum  Si^ 
nagogae  Legem  aperientes ,  ut  fcribit 
Bartholomaeus  de  Neocaftro  Cap.  53. 
Hiftor.  Siculae,  Tomo  XIII.  Reruni 
Italicarum.  Neque  deerat  Ferrariae 
ejulmodi  gens  eodem    Seculo    Chrifti 

D  XIII.  Immo  tanto  Populus  Ferrarien- 
fis  patrocinio  illam  profequebatur 
Anno  Chrifti  MCCLXXV.  ut  pro 
abfolntiene ,  Itberatione ,  cf-  immunitate 
fa5lis  Jtidaeis  Fcrrariae  per  Jacobinunt 
Guardoli  Vicarium  Domini  Guitielmi  de 
Lamhertinis  Potefiatis  Ferrariae ,  decre- 
tum  confirmationis  emiferint  tanti 
roboris ,  ut  (  quod  mirere )  de  hoc  Po- 
teflas  Ferrariae  ,  qui  efl ,  vel  erit ,  d^ 
eorum  Judices  (y"  ,Ajfe(fores  ,  ftve  Vica- 
rii ,  non  poffint  abfolvi  per  Dorninum 
Papam  ,  feti  per  Dominum  Ob::^onem 
Marchionem  Eflenfem  ,  nec  per  aliquant 
aliam  perfonam  .  Ufuris  aurem  illos, 
uti  nunc  in  nonnullis  Italiae  Urbi- 
bus  ,  ita  &  olim  operam  dedifle, 
conjicere  pofl"umus  ex  verbis  Leonis 
Oftienfis ,  qui  Lib.  a.  Cap.  43.  Chro- 

ni- 


3^  DISSERTATIO 

aki  Cafinenfis ,  inter  dona  ati  Hen- 
rico  1.  fan£lo  Imperatore  Cafinsnfi 
Coenobio  collata  hoc  etiam  comme- 
morat  :  Recollegit  praeterea  a  Judacis 
•ve/lent  unam  de  ,Altario  SancVt  Benedi- 
&f  ,  quae  quondam  fuerat  Caroli  Regis , 
quam  iidcm  Judaei  retinebant  in  pigno- 
re  pro  quingentis  aureis .  In  Vita  San- 
£li  Nili  Calabri ,  qui  Saeculo  X. 
Chrifti  floruit,  edita  \  PP.  Martenc 
&  Durando  in  Veter.  Scriptor.  Tom. 
6.  occifus  traditur  in  Calho  Bifigna- 
ro  ab  adolefcente  quodam  Hebraeus 
reditns  e  negotiatione .  Captus  homici- 
da ,  traditur  Judaeis  ,  ut  pro  interfeHo 
homine  crucifigatur .  Verum  San£tus  Ni- 
lus  occurrit ,  legent  ncicio  quam  Ju- 
rifperitis  illis  objiciens  ,  quae  pracci- 
plt  pro  feptem  Judaeis  unum  Chriftia- 
num  mori .  Ita  poftremo  fupplicio  ho- 
minem  fubduxit. 

An  externum  aliquid  Judaeos  an- 
tiquitus  diftingueret  4  Chrifli  Fideli- 
bus  ,  incompertum  eft  mihi .  Quod  tan- 
tummodo  animadverti,  Anno  MCC- 
XXI.  tefte  Richardo  de  Sanclo  Ger- 
mano ,  Fridericus  II.  Auguftus  in  Si- 
cilia  ftatuit  contra  Judaeos ,  ut  in  dif- 
ferentia  vejiium  &"  geflorum  a  Chriflia- 
nis  difcernantur .  Ita  in  Ravennate 
Synodo,  habita  Anno  MCCCXI.  Ju- 
daeis  certum  ftgnum ,  ut  a  Chriftianis 
pofftnt  difcerni ,  deferendum  ftatuitur; 
rtec  recipiantur  alicubi  ultra  menfem  ad 
habitandum ,  niji  in  locis ,  sn  quibus 
habtterint  Synagogam .  Alia  eorum  ve- 
ftigia  &  alibi  occurrunt,  atque  in 
iis  ipfis  Civitatibus,  in  quibus  nunc 
habitare  non  finuntur,  uti  Bononiae 
fa£tum  Hiftoria  illius  Urbis  te.^atur. 
Quod  fi  nunc  in  aliis  compluribus 
Italiae  Urbibus  recutita  gens  abun- 
daf ,  id  potius  Hifpaniae,  quae  onus 
ejufmodi  a  fe  amotum  in  nos  effu- 
dit  ,  e.n;  tribuendum  .  Nam  Anno 
MCCCCXCII.  jufui  Ferdinandi ,  ac 
Tom.  III. 


SEXTADECIMA. 


34 


B 


D 


Ifabellae  Regum  ejufmodi  progenies 
in  immenfuni  au£f:a ,  ex  finibus  uni- 
verfae  Hifpaniae  deturbata  eft.  Tefle 
Mariana  Lib.  z6.  de  Rebus  Hifpan. 
centum  &  feptuaginta  familiarum  miUia 
verterunt  folum."  quidam  ad  oBingen- 
ta  millia  capita  feceffiffe  a/unt .  Ex  Hi- 
fpania  ver6  folventes,  %/ffrtcam ,  Ita- 
liam ,  &  Orientis  oras  tcnuerunt ,  ad 
quas  copiarum  Hifpaniae  magnam  par- 
tera  aurum  ,  argentum  ,  gemmas ,  vefleM- 
que  pretiofam  detulere .  Quanta  tunc 
inhumanitate  habita  fuerit  mifera 
gens,  poteris  edifcere  ex  Opufculo 
l'riftraii  Caraccicli  ,  quod  evulgavi 
Tomo  XXI.  Ker.  Italicarum  .  Hifpa- 
nos  deinde  aemulatus  Anno  MCCCC- 
XCVI.  Emanuel  Lufitaniae  Rex  c 
ditione  fua  Judaeos  &  iple  profcri- 
pfit.  Itaque  profugum  hoc  hominura 
genus  ,  quod  fecum  pretiofa  deferret, 
eorumque  non  mediocrem  portionem 
Principibus  ac  Urbibus  Itaiiae  dimit- 
teret,  aliaque  iis  emolumer.ta  in  po- 
flerum  poUiceretur ,  fi  apud  eos  fe- 
dem  impetraret,  faciles  in  hanc  reni 
Principum  aures  invenit  :  fixitque 
pedem  ,  &  adhuc  retinet,  non  pau- 
cis  in  locis.  li  ver6  quum  pofTant, 
foenus  enorme  in  Chriflianos  exer- 
cent,  &  alicubi  etiam  nummularias 
menfas  palam  habent :  quae  ars  in- 
ter  eos  antiquifTima  eft  ,  ut  ex  Dia- 
lonis   Palladii ,    &:    ex   H:fl:or.  Orien- 

o  ... 

tali  Jacobi  de  Vitnaco,  aliifque  Scri- 
ptoribus  elucere  potefl.  Et  illos  qui- 
dem  deterruit  ncn  femel  fuis  cdiclis 
Ecclefia,  ac  praecipue,  ut  alia  omit- 
tam  ,  Concilium  Generale  Lateranen- 
fe  Quartum  Anno  MCCXV.  celebra- 
tum  ,  ubi  Canone  (58.  haec  legas  : 
Qttanto  amplius  Chriftiana  Rtltgio  ab 
exaciione  compefcitur  ufurarum  ,  tanto 
gravius  fuper  bis  Judaeorum  perfidia  i- 
nolejcit',  ita  qitod  brevi  tempore  Chrifiia- 
norum  cxhamiunt  facultates  .  Quapro- 
C  pter 


35  ANTl  jQJJlT. 

pter  ufuras  extortss  repetendas  effe 
ab  eis  decernitur  ,  Principibufque 
mandatur  ,  ut  a  tanto  gravamine  Ju- 
daeos  fludeant  cohi['ere .  Verum  furdis 
cecinere  Patres,  &  canunt  adhuc . 
Alicubi  etiam  Judaeos  cernimus  pu- 
blica  vcftigalia  conduccre:  quod  ne- 
gotium  antiquis  etiam  Seculis  fami- 
liare  iis  fuit.  Tolerabantur  etiam  a 
Principibus  eo  praecipue  titulo,  quod 
in  puhlicis  ac  privatis  neceflitatibus 
pecuniam  foenori  miniftrarent,  &  ma- 
jori  pretio  qu^m  reliqiii  vcftigalia 
Fifci  rondu:ere  folerent.  Certe  eos 
Inter  Publicanns  recenfet  Amulo  Lug- 
dunenfis  Archiepifcopus  nuper  memo- 
ratus  Cap.  4Z.  contra  Judaeos  fcri- 
bens :  Qj:idam  tpforum ,  qui  in  nonnul- 
lis  CfuitatibtiS  iUicite  conftituuntur ,  fo- 
lent  in  remotioribus  locis  Chrtflinnos  pau- 
peres  &  ignaros  pro  cod:m  teloneo  acri- 
ter  conftringere ,  deinde  tit  Chri/iiim  ne- 
gent  perfuadere .  Rurfus  ncllirorum  tem- 
porum  Judaeos  irrepere  videmus  in 
quafcumqueChriftianorum  domus  pof- 


MED  II  A  EFI  35 

funt ,  operam  fuam  locantes  ad  jufla 
atque  interdum  ad  injufla  negotia  . 
Idem  olim  fa£lum  animadvertere  pof- 
fumus:  nam  Chilperico  Francorum 
Rcgi  Anno  Chrifli  DLXXXI.  eju- 
fmodi  fuit  Judaeus  ,  Prifcus  nomine , 
qui  ei  ad  fpecies  cocmendas  fami/iaris 
erat ,  uti  memoriae  prodidit  Grego- 
rius  Turonenfis  Lib.  6.  Cap.  5.  Hi- 
B  ftor.  Franc.  Neque  illud  efl:  omittcn- 
dum  j  quae  regio  in  Urbibus  ad  ha- 
bitandum  Judaeis  concefTa,  Ghetto  k 
nobis  anpellatur,  olim  Judaea,  Jtt- 
daica  ,  Judaearia ,  &c.  appellabatur  . 
Hinc  enatum  nomen  Gtttdecca  ^  quod 
Venetiis  adhuc  viget  ,  quanquam 
plerifque  ejus  origo  ignota  fit :  uti 
&  Ferrariae,  qua  in  Urbe  la  Zuecat 
celebris  aeque  efi:.  Teftcs  hujus  mo- 
ris  &  vocis  dabo  ex  Chartophylacio 
Salernitani  Archiepifcopii  tabulas  ,  e 
quibus  etiam  dikas,  multis  tributis 
oneratam  olim  fiiifie  Salerni  Judaeo- 
rum  gentem . 


Rogerius  Dux  ApcIIae,  filius  Roberti  Wifcardi  Dacis,  Judaicam 

&  Judaeos  Sslernitanae  Civitstis  incolas  dono  dat  Alfano 

II.  Saleraitsno  Archieplfcopo,  Anno   lopo. 


IN  nomine  fanSe  &  individue  Tri- 
nitatis .  Rogerius  di-uina  favente  cle- 
menti.^  Dux ,  quondam  bone  memorie  Do- 
mini  Roberti  glorioffiimi  Ducis  he- 
res  &  filius  .  Si  divinum  cultum ,  & 
fan&e  Eccle/te  honorem  atque  utilitatem 
debtta  reve^entia  cj^  ordine  digno  atten- 
dimus ,  profe&o  tota  devotione  circa  San- 
ilam  Dei  Ecclefiam  diligentiffimam  cu- 
ram  C^  folatium  adhibert  debemus ,  tit 
tanto  nos  fuperna  pietas  gratius  pvote- 
gat ,  quanto  fcn^entitis  fuam  Eccleftam 
pro  viribrts  exaltars  atque  tueri  fatagi- 
tnt*s .  Tdcirco  pro  aniore  omnipotentis  Dei 
€?"  Domini  neflri  Jeftt  Chrifli ,  &  fan- 


&e  ejus  Genitricis  &  Virginis  Marie, 
dy^  beati  ^pofloli  e^  Evangelifle  Mat- 
thei ,  i^  pro  redeinptione  anims  prefati 
genitoris  noflri ,  <ir  anirne  Sicelgaite 
matris  noflre  ,  &  pro  falute  anime 
noflre ,  atque  tutela  flattts  noflre  Reipit- 
biice ,  concedimus  in  facro  Salernitano 
.Archiepifcopio ,  ctti  ntinc  Domnus  AI- 
fanus  Secundus  gratid  Dei  Archiepi- 
fcopus  preefl ,  totarn  Judeam  hujus 
nofire  SfllernitaHe  Civitatis,  cum  ora- 
nibus  Judeis,  qui  in  hac  eadem  Ci- 
vitate  modo  habitantes  funt  &  fue- 
rint,  aut  undecunque  huc  advenerint, 
exceptis    illis,    qui    de    Terris ,    que 

fub 


37  DISSERTATIO 

fub  dominio  noftro  funt,  huc  adve- 
nerint  ,  &  illis,  quos  huc  tantum 
ego  conduxero.  Ea  ratione ,  ut  fem- 
per  fint  jaris  &  ditionis  ipfius  Sa- 
lernit.ini  Archiepifcopii  :  &  cunela 
fervitia,  &  cenfus ,  &  plateaticum  , 
&  portulaticum,  &  portaticum,  in- 
trando  &  exeundo>  &  dationes ,  & 
quidquid  nobis,  noflrifque  fuccefTo- 
ribus,  &  parti  noftre  Reipublice  da- 
re,  facere,  &  perfolverc  debent;  vel 
quocumque  modo  in  ipfis  ,  &  in  rc- 
bus  eorum  nobis  &  noftre  Reipubli- 
ce  aliquid  pertinet,  vel  pertinuerit, 
ipfi  Domno  Archiepifcopo  atque  fuc- 
ceiforibus ,  &  parti  ipfius  Archiepi- 
fcopii  dent,  faciant ,  &  perfolvant, 
atque  pertineant.  Hoc  autem  de  illis 
diiimtts  ,  qui  heic  habitantes  ftmt  (^ 
fuerint ,  fecunditm  quod  fuperitts  diHtnn 
efl .  Et  concedimf.s  in  eodem  fagro  Epi- 
fcopio  omne ,  qiwd  de  Saumis  Olei ,  que 
0td  hanc  Civitatem  ttndecumqtte  advene- 
fint ,  pars  nojlre  Reiptiblice ,  ejffque  Mi~ 
nijtri ,  mo'e  folito  exigere  debent  i^  de~ 
htterint :  ut  /imiliter  femper  fit  /uris  i^ 
ditionis  ip/ius  ^rchiepifcopii  .  Et  ipfe 
Domnus  ^Archiepifcopus  ejufqite  fucceffo- 
fes  &  pars  ipfius  ^rchiepifcopii  illud 
exJgant  o"^  percipiant  ,  C>^'  exigere  & 
percipere  faciant ,  eo  •videlicet  more  cJ^ 
erdine ,  ut  ft  una  Sauma  Olei  fnerit , 
pars  ipftus  ^ychiepifcopii  untira  juflum 
Olei  Sextarium  de  ea  percipiat ,  ci?'  per- 
eipere  faciat :  &  ft  plures  fuerint ,  de 
ftngulis  Saumis  praeter  de  ttna  iina  fin- 
gula  Sextaria  accipiat  jtiflo  Sextario , 
cum  quo  per  hanc  Civitaterit  vemndabi- 
tnr .   Et  neqiie    a  nobis ,  ncflrifque  fuc- 


SEXTADECIMA, 


A 


38 


B 


D 


ccfforibus ,  neque  a  noflris  Judictous ,  Co- 
mitibtts ,  Cafaldeis ,  aut  a  qiiibtifcumque 
^cioribus  nofire  Reipubllce ,  feu  aliis 
quibuslibet ,  in  quibus  ipfe  Domnus  u4r- 
chiepifcopus ,  ejufque  fuccejfores  &  partes 
^rcbiepifcopii  habeant  eis ,  que ,  tit  di- 
£lum  eji,  in  prefato  ^rchiepifcopio  con- 
cediraus ,  quolibet  tempore  aliquam  con- 
trarietatem:  fed  in  perpetuum  ea  omnia 
fecuriter  habeant  cy  faciant  ex  eis  in 
fitpradicia  ratione  &  ovdine ,  quod  vo- 
literir.t ,  omni  publica  &  aiiorum  hcmi- 
niim  contradiclione  reraota .  Qiiod  fi  qttis 
forte  temerario  anftt  hujus  noflre  concef- 
fionis  quolibet  tempore  violator  extitcrit , 
fciat  fe  corapofitttrutn  auri  pttriffimi  Li- 
bras  ducentas ,  medietatera  Camere  no- 
flrc ,  c^  medietatei»  partibus  ipfius  ofr- 
chiepifcopii .  Et  hec  noflra  conceffto  fem- 
per  firma  i^  inconcuffa  permaneat . 

Textum  httjus  noflre  conceffionis  fcri- 
bere  precepimus  tibi  Grimoaldo  Notari» 
noflro  ,  lAnno  Dominice  Incarnntionis 
MXC.  Du:atus  autem  ncflri  Quinto , 
Menfe  Julio,   XIII.   IndiSiione , 

■^   Ego  Rogerius  Dux  me  fubfcripft . 

i^  Ego  Robertus  Wifcardus  fratet 
Ducis  fubfcripfi . 

Ad  eumdem  Annum  fpe£lat  alte- 
ra  Charta,  quam  ex  Tabulario  Mo- 
nafterii  Benediclinorum  San£li  Geor- 
gii  Venetiis  depromfi.  Illufirem  heic 
habes  memoriam  tum  piae  munifi- 
centiae,  tum  potentiae  Venetae,  cui 
in  ipfa  Civitate  Conftantinopolitana 
erant  fundi  vel  Anno  MXC.  Praete- 
reaque  deprehendas ,  Conflantinopoli 
quoque  Judecam  fuiffe. 


C     z 


Vita- 


19 


ANTIQUIT.    MEDIl    AEVl 


49 


Viralis   Faletrus  Vanetiarum  5e  Daimatiac  Dux  Monaflerio  Veneto 

Sanili  Georgii    Majoris  donat  Terras  &  domos  in  Urbe 

Conilantinopoiitana  pofitas,  Anno  lopo. 


I2V  noynine  Domtnt  Det  ac  Salvatorls 
tto/iri  Jefu  Chrijli.  ^nno  ah  Incar- 
natione  ejujdem  Redemptoris  noflri  Mil- 
le/imo  Nonageflmo,  Indiclione  XIII.  Rt- 
■voa/ti .  Omnes  Chrifli  fideles  ,  fecularibtis 
turis  deditos ,  operam  Dei  extollere  in- 
dtiftria  oportet ,  quatenus  tale  aliquid  a- 
gant  ,  quo  fe  eterne  remunerationis  pre- 
mium  adepturos  cnnfidant .  Igitur  nos 
quidem  Vitalis  Phaletrus  de  Domini 
Dii  gratia  Venetiarum  &  Dalmatie 
Dux,  &  Imperialis  Prothofevaftos  , 
una  cum  noftris  Judicibus ,  d^  altis  bo- 
nts  hominibus  noflris  fidelibus ,  cum  no- 
ftris  fuccejforibus  &  heredibtts ,  ntdlo 
penitus  cogente  aut  fuadente  aut  vim 
inferente,  fed  jtifle  vrJuntatis  conftitu- 
tione ,  c^  oratione  ^bbatis  &  Mcna- 
chortm  e/us  commoti ,  optima  d'""  fpon- 
tanea  noflra  voluntate ,  pro  remedio  a- 
nime  noflre ,  tempore  Domni  Karimani 
venerabilis  Abbatis  Monaflerii  beati 
Georgii,  damtis ,  donamus ,  concedimus , 
&'  ccntradimus,  offerimus ,  ac  tranfa- 
Bamus  eidem  Monaflerio  be^ti  Georgii , 
aiit  prenominato  ejus  ^bl.iati  Karimano , 
fuifqiie  fuccefforibus  in  perpetuum  ,  tan- 
tum  de  noftris  propvietatibus  Terrarum 
(J?'  Cafarum  ,  coopertis  ac  difcoopertis , 
pofitis  infra  Urbem  Conflantinopolita- 
nam ,    quarttm    nos  ab    Imperatore  inve- 

nimus   Cartulas quantum  continet 

a  comprehenfo  Saro  Vigle ,  qui  percurrit 
ad  Portam  ufque  ad  Judecam ,  extra 
illud  totiim ,  quod  nos  datum  habemus 
ad  Monaflerium  San&i  Nicolai  per  Car~ 
tuJas  finnitatis ,  ficut  in  eis  legitur . 
Scilicet  damus  in  prefato  Monofterio  San- 
cfi  Georgii  ipfum  CapyUio  fitum  juxta 
latui  de  fuprafcripto    Sara  Vigle ,  ficnt 


B 


C 


D 


tenet  v.no  ex  capite  in  ipfo  noflro  deam^ 
bulo ,  atque  ctim  tota  longitudine  fua  O" 
latittidine ,  cum  capitibus  v^  lateribus 
fuis  ,  nec  non  totis  fuis  halentiis  & 
pertinenttis  ab  intus  &  foris  ,  ficut  fe~ 
cundum  quod  vobis  advenit  a  prenomi- 
nato  Imperatore.  Etiam  damus  Ergafle- 
rium  unum  fitum  /ttxta  latus  de  preno- 
minato  Capyllio ,  ficut  refpicit  ejus  frons 
in  Jam  di.To  noflro  deambulo ,  Secun- 
dum  Ergaflerium  fimiliter  damus ,  quod 
eft  pofitum  juxta  proprietatem ,  que  tunc 
fnit  Dominici  Bernardi  ex  alio  latere 
firmante  in  proprietate ,  que  nunc  efl 
San&i  Nicholai.  Tertium  quoque  Erga- 
fleritim  fimiliter  tranfai^Jamus ,  ficut  eft 
fitum  juxta  ipfttm  Ergaflerium  ,  quod 
tunc  fuit  Urfonis  Drungarii ,  altero  ejus 
lateve  fzrmante  juxta  iofum  Saritm . . . . 
Hoc  ttamque  tottim ,  ut  di&um  efl ,  k 
comprehenfo  di&o  Saro ,  ufque  advenien- 
te  ad  prefatam  Judecam  ,  fecundhm  quod 
nunc  adeffe  videtur .  Totum  ficut  efl  po- 
fttutn  de  Contrata  Stamno.  Omnia  in 
omnifjus  ficut  deftgnatum  eft ,  cum  toto 
ftio  edificio  petrino  C?^  ligneo  ,  cooperto 
vel  difcooperto ,  cum  fuis  folariis ,  irt 
quantum  fe  ibi  comprehendit  ,  cum  ac- 
ceffu  &  egreffu  fuo  ,  cum  omnibus  fuis 
habentiis  &  pertinentiis  ab  intus  & 
extra ,  fictit  predeftgnatum  eft,  tranfaffe 
in  prefati  Monafterii  San  li  Gsorgii , 
fuique  prenominati  ^bbatis  ,  &  ejus 
fuccefforum  ,  plenifftmam  perpetuo  damus , 
concedimus  ,  ci^  offerimus  poteflatem  ,  fe- 
ctmdtim  quo.i  dicimus  ,  &  ab  prememo- 
rato  Imperatore  oflexio  nobis  advenit 
per  jam  di&as  Imperiales  Cartidas  ,  ut 
in  eis  continetur .  Et  fecundt.m  quod  ad 
noflrurn  jus  haSenus  poffcffum   fuit ,    ee 

modo  3 


41 


D  SSERTATiO    SEXTADECfMA . 


41 


modo ,   ut  predefjgnata  ejl ,  tranfacie  per- 

maneat  in  vejlra  poteflate    habendi ,    te- 

tenendi  ,    Ergajleria    conjlru.endi  ,    labo- 

randi ,  regendi ,  meliorandi ,   <^   in   per- 

petmni    poffidendi  .     Minime    autem    ah 

ipjo  Monajierio  fubtrahendi  vel  alienan- 

di  in    aliam    partem ,   fed  ad   jalvatio- 

nem    &    utilitatem    e/ufdem     MonaJJerii 

sn    perpctuum   permanendi .    Verumtamen 

Jlatutum  ejl  inter  nos  !&"  vos  ,   ^  pre- 

nominatum    Domnum     Karimanum    %/4b- 

batem ,  ut  ipfa  Scala ,    que  dicitur  Sca- 

la  major  ,    quam  ad  nojlrum  tijum  rett- 

nuimus ,  femper  habeat  afcenfum  &  de- 

fcenfum ,   fine  veflra  &"   fuccefforum  ve- 

flrcrum  contradiclione .    Unde    promitten- 

tes  promittimus  ,    tit  nullo  unqttam  tem- 

pore    contra    prefentis    oblationis    Cartu- 

lam ,  quam  bono  fecimus  animo ,   ire  de- 

beamus ,   nec  per  nofmetipfos ,    neque  per 

nojlros   fiicceffores  aut  heredes  ,    quia    in 

legibiis  cautum  atque    preceptum  ejl ,    ut 

id    quod    femel    datum ,    vel    donatum , 

aut  oblatum   fuerit ,    ntdlo  modo  revocc- 

tur .    Hec  omnia  obfervari  O"^   adimpleri 

promittimus .  Et  vos  ,    Domne   prenomi- 

nate    Karimane  ^Abbas ,    &  vefiri  fuc- 

ceffores  obfervare    debeatis   in    perpetuum 

boc ,    qiiod  inter  nos  flatutum  habemus  , 

tit  fupra  legitur  de  prefata  Scala .  Qjiod 

Ji  quocunque   tempore    contra    hanc  obla- 

tionis  Cartulam  ire  temptaverimus ,    aut 

aliquid  inde  fubtrahere  vel  minuere  pre- 

fumpferimus ,    vel    aliquod    retro    donum 

aut   meritum  inde  inquifterimus ,  nec  nos 

obfervare  ,   ut  di&um  efl ,  de  jam  diiJa 

Scala ,   tunc  non  folum  reatum  mendacii 

incurramus  ,    verhm    etiam    prefiitutum 

folvere  promittimus  cum  noflris   fucceffo- 

ribus  aut  heredibus  in  fuprafcripto  Mo- 

naflerio  San&i  Georgii ,  &  preditlo  %Ah- 

bati  Karimano  i!^  juccefforibus  e/us  au- 

ri  Libras  decem .    Et  hec   prefens  ohla- 

tio  &  allegatio    Cartule    infrafcripto  or- 

dine    ex    utraque    parte    in    fua   femper 

maneat  firmitate . 


B 


D 


Qjiam  fcribere  rogavimns  xAndream 
Preibiterutn  Marinacenfem  Notarium ,  & 
Sanli  Johannis  Baptijlae  Plebanum ,  in 
Menfe  &   Tndiflione   fuprafcripta    XIII. 

Ego  Vttalis  Faletro  Dei  grati^  Dux , 

Ego  Johannes  Baduario  Judex. 

Ego  Bdduarius  ^urio  Judex  . 

Ego   Heinricus  Mauroceno  Judex, 

Ego  Johannei    Gradonico  Judex. 

Ego  Vitalis  .Adoaldo. 

Ego  .Aurio  Bajedello . 

Ego  Berengerius 

Ego  Cornu'no   DaMulinOi 

Ego  Stephanus  Lugarejft . 

Ego   Bonfilius   Pepo . 

Ego  Jbhannes  de  .Arbore  . 

Ego  Sebajlianus  Caucanino . 

Ego   Dominicus  Paulo , 

Ego  Marcus  Maripetri . 

Ego  Johannes  Rapedollo  . 

Eqo  Johannes  Greculo . 

Ego   Dominicus  Rofo  . 

Ego  Fiolarius  Flabianibus  . 

Ego  Petrus  Baduario  de  Spinale . 

Ego   Dominicus  Bafilio  . 

Ego  Petrus  Cerbano . 

Ego  Johannes   Miliano  . 

Ego  Petrus  Mauro  . 

Ego  Baduario  Bragadeno  . 

£1^0  Sehaflianus  Cornario  . 

Ego  Bonfilio  Rolano. 

Ego  Johannes  Sgaldatrio  . 

Ego  Dominicus  de  Canali. 

Ego  Stephanus  Mattro  . 

Ego  Johannes  Pantaleo. 

Ego  Trihuno  Caroxp. 

Ego   Dominicus  Zuliano  , 

Ego  Dominicus  Michael . 

Ego  .Amhroftus  Jufio. 

Ego  Johannes   Navigaiofo  . 

Ego  Fufcari  Fufcarini . 

Ego  Joannes  Fufcari . 

Ego  Dominicus  Supeyantio . 

Ego  Petru.s  Contareni , 

Ego   Petrus   Galbani  . 

Ego  Stephanus  Ciani, 

Ego 


45  Af^TIQUIT, 

Ego  Trafartdus  G.onio    Gamifafirica . 

Ego  Petrus  Baf::^igtj]f.s . 

Ego  DominiciiS  NanKO . 

Ego  Johannes   Donno. 

Ego  Petrtis  Bembo. 

Ego  Petrtis  Macciamano . 

E20   Toannes  x/Jderaldo  . 

Ego   Vitalis   Vitaliano. 

Ego  ,Andreas  Michael , 

Ego  Petrns  Mauroceni . 

Ego  DominictiS  Bornafo . 

Ego  Joannes  Monecario . 

Ego  Joannes  Calvo  . 

Ego  Petrus  Grecus . 

Ego  Petrus  Juflo. 

Ego  Dominicus  Contareni . 

Ego   Vitalis  Michael . 

Ego  Dominictis  Qiiirine . 

Ego  Jobannes  Feulo  . 

Ego  Joannes  Muncianico . 

Ego  Petrus  Rttybolo. 

Ego  Petrus  Campulo . 

Ego  Dominicus  Calvo. 

Ego  Pctrtis  Sipilcieus  . 

Ego  U>fo  Gonio  . 

Ego  Mauricialis  Mauroceni . 

Ego  Manifredo  Matiroceni. 

Ego  Petrtts  Mauroceni . 

Ego  Dominicus  de  Ponte . 

Ego  Petrtis  Greculo. 

Ego  Vitalis  Dondi . 

Ego  Joannes  Gorio . 

Ego  Dominicus  Gremani . 

Ego  Stadio  Praciolani . 

Ego  Michael  Papacilla. 

Ego   Vitalif   Ifirico, 

Ego  Joannes  Ctipo . 

Ego  Fofcarus  Michael . 

Ego  Badoarius  Bunoaldo . 

Ego  Dominicus  .A-^l^ani. 

Ego  Maurus  Maripetro . 

Ego  Joannes   Borboni . 

Ego  Felix  Barljaromani. 

Ego  Vitalts  Zopulo. 

Ego  Petrus  Carofus , 

Ego  Domtnitut  Regini . 


M 

A 


■44 


B 


EDII    AEVI 

Ego  Florentius  Juliani. 
Ego  Marinus  de  Borea . 
Ego  Joannes   Vaffallo . 
Ego  Martinus  hlanno. 
Ego  Dominicus  Botwaldo. 
Ego  Leo  Santido. 
Ego  Henricus  da  Ponte . 
Ego  Joannes  Gttriani. 
Ego  BonofiHo  .Aurifex . 
Ego  Joannes  Gregorius  . 
Ego  Joannes  Martinacus . 
Ego  Petrus  Marcello  . 

Ego Faletro. 

Ego  Dominicus  Ruybolo  . 

Ego  D^minictis  da  Puteo . 

Ego  Joannes  Daurp . 

Ego  Petrus  Salomone. 

Ego   Vitalis  Calvo . 

Ego   Petrus    Michasl   ds  Capite  Ri~ 

voalto  . 
Ego  Petrus  Bonoaldo  . 
Ego  Pctrus  Gradonicus . 
Ego  Dominicus  Baduari$  de  Spitnli, 
Ego  Petrus  Carofus. 
Ego  Stefanus  Zopulo  . 
Ego  Marco  Ciani  . 
Ego   Petrus   Faletro  , 
Ego  Lto  Betligno  . 
Ego  Dominicus  Regini . 
Ego  Gregorius  Magno  . 
Ego  Dotninicus   Vitali  . 
Eoo  Dominicus  Calbo. 

o 

Ego  Dominicus  Qiiirino . 

Ego  Stephanus   Pontani  , 

Ego   Henrictis   Vitaliano . 

Ego   Mafinus   Capellus  . 

Ego  Fujcari  Gaujfoni . 

Ego  Petrus   Venerio  . 

Ego  Vitalis   Majfiila  . 

Ego  .Andreas  da  Pu^^^o  . 

De  altero  hominum  generc ,  quo- 
rum  femen  ac  nomen  adhuc  in  Ita- 
lia  perdurat  ,  hoc  eft  de  Zinganis , 
five  Zingaris ,  praedonibus  nempe  pla- 
cidis  ,  regiones  noftras  infeftantibus  , 
infra  erit  mihi  fermo  in  Diflertatio- 

ne 


45 


DISSERTATIO   SEXTADECIMA. 


45 


B 


ne  LfX.  Je  Siiper/lition.  Nunc  aliquid 
commentari   jiivat  de    alia    impiorum 
hominuni   procella  ,  quae  Seculo  XIV. 
in    Italicorum    finu    oborta ,    Populo- 
rum    opes    exhiiufir,    ingentefquc  ca- 
lamitates     attulit    univerfae    pene    I- 
taliae  :     De  ^tcciftatibus ,    inquam  mi- 
littAm    praedonum  ,    quae    ab    Etrufcis 
Comp^ane ,  ab  sliis  Compagnie  milita- 
rium    virorum   appellaban^ur .   Comiti- 
vae  etiam   dicuntur  in  Literis  Urba- 
ni  V.   Papae  ,  &  Gregorii  XI.  Scili- 
cet  ubi  quis    Princeps    aut  Refpubli- 
ca    fuum  exercitum  diflblvebat,    mi- 
litcs  tum  equites  tum  pedites  flipen- 
dio    dcftiruti  ,    fub    aliquo    capife    ac 
duce  convenientes  ,   Societatem  quibu- 
fdam  Icgibus  conftrifljm  efFormabant. 
Hanc  perditorum  hominum  colluviem 
rapina   una    nutriebat  .    Modo   agrum 
unius  Urbis ,    mod6    alterius    invade- 
bant ,    praedam    undique    abducentesj 
domos  igne  vaftantesj  feminas  raptas, 
quafcumque    vellent  ,    fecum    trahen- 
tes;   viros  autem    captivos   ad    liber- 
tatem  fuam    pretio    redimendam  adi- 
gentes.  C.ftella  capta  in  folitudincm 
redigebantur :  trepidabant  &  ipfae  Ur- 
bes,   VI  m    ac    barbariem   ejufmodi   fi- 
cariorum  veritae;  neque  alia   plerum- 
que  fuit  eliminandae  tam  faevae  tem- 
peftatis    ratio ,  qu^m  Legatis   ad   So- 
cietatem  miffis  pacifci  cum  iila,  in- 
gentique  data  auri  fumma  in  alienum 
folum    propellere   omnium    inimicam 
gentem  atque  exlegem .  Et  fane  con- 
flabant    ii    non    raro    exercitum   uni- 
cuique    formidandum  ,    quo    conflue- 
bant  ex    omni    gente  viri  ,    Germani 
potiffimum  ,    tum  fex  cunclorum  ne- 
quam ,  &  quilibet  a  patria   fua   nro- 
fcriptus,    impunitate    Scelerum   &   a-  ! 
viditate    praedae    alleflus,   ut    file.im   j 
calones,  meretrices,  &  reliquum  mi-  I 
norum  latronum   vulgus.    Unde  vero  \ 
eriginem  in  Italia  acceperint    nefan-  | 


dae  iftae  Societates ,  fi  petas :  refpon- 
deo  ,  falli  Odoricum  Raynaldum  in  An- 
nalib.  EccIefiaQicis  ad  Annum  MCCC- 
Llir.  num.   5.  dum   icripfit,  Mottrea- 
lem  equitem     Rhodium    fuifTe    primum 
[ocialium  turmarum ,  quae  poflea  Italiam 
univerfam   &  Galltas    diutiffime  afflixe- 
runt ,   infelicifjimum    Du&orem .    Sed    is 
excufandus,  quod  Matthaeum    Villa- 
nium   fequutus  fuerit ,  qui  paria  tra- 
dit  Lib.  3.  Cap.  857.  Ambo,  inquam, 
falluntur;  paecefferant  enim  alii  tam 
deteftabili   exemplo.    Ut  enim  omit- 
tam    Societatem     illam    praedonum  , 
conflatam  ex  Italis  &  Catalanis  ,  quae 
teRe  Johanne  Villanio  Anno  MCCCIL 
Graeciam    fummopere   afflixit;   ut  e- 
tiam  praeteream  alteram  fimilem  An- 
no    MCCCXXII.    inchoatam,    ouae, 
uti    idem     Villanius    fcribit    Lib.    9. 
Cap.   i8r.  Senenfem    agrum    invafit, 
&"  faceafi  chiar/}are  la  Compagnia  .'  Lo- 
derifms  Vicecomts  Anno  Chrifli  MCCC- 
XXXIX.  poft  proclamatam  pacera  in- 
ter  Venetos  &  Scaligeros,  coa£lo  e- 
xercitu  ex    militibus  praecipue    Ger- 
manis,  a  Maftino  Scaligero  dimiffis, 
D    Mediolanenfi  agro,  atque  Azoni  Vi- 
cecomiti   bellum  intulit.  Et  haec  fuit 
prima    Societas    in    Italia  ■•    ita    legitar 
in    Additarnentis    ad    Hiflor.    Cortu- 
fior.    Lib.    7.    Cap.   20.    Tomo    XII. 
Rcr.  Italicarum.  Suhdit  Auflor  ille: 
P>ob  Italiae  dohr  &  infamia .'  San^um 
autem    nomen   Societatis    a  proditoribus , 
raptoribus  ,  adulteris  ,   &  furibus ,  hodic 
occupatur .    ISlon    erubefcunt    tam    facrum 
nomen     antiquis    venerabile    profiituere .' 
Lodenfii  facinus  feflarnrem  nnn  mu!- 
to  pcft  habuit  Guarnerium  Diicem ,  qui 
ex     Germania    in     Iraliam    diu    ante 
profe£tus  .   copias   Germanicas  a   FIo- 
rentinis    &   Pifiinis    dimiflas   confcri- 
bens,   Anno  MCCCXLII.    immanem 
fenfim   armatorum   Sorietatem   ronfla- 


vit;  uti  Piftorlenfis  Hiftoriae  Au£^or 

pag. 


47  ANTIJOJJIT. 

pag.  487.  Tomo  XI.  Rer.  Italicar. 
fidem  facit  ad  Annum  illum  .  Gual- 
vaneus  de  la  Flamma  Hifloricus  fyn- 
chronus  ,  Tomo  XII.  Rer.  Italicar. 
pag.  1031.  tradit,  eflTormatam  fuifle 
ejufmodi  perditorum  hominum  Socie- 
tatem  Anno  MCCCXLI.  quo  tem- 
pore  (  funt  ejus  verba  )  congregati  funt 
"vln  fcelerati  &  pefliferi  ex  partihus  Ji- 
lamanniae ,  ItaHae  ,  Tnfciae ,  qui  di5li 
funt  Societas .  Et  fuerunt  hontines  ftne 
Jitgo  ,  abfque  Rege ,  abfque  lege ,  viven- 
tes  de  rapinis ,  nv.Ui  parcentes  aetati  . 
Hi  fuerunt  viri  inflabiles ,  doSIi  ad  omne 
fcelus ,  Civitates  &  Cafira  obfidentes . 
Audi  &  Chronicon  Mutinenfe  To- 
mo  XI.  ejufdem  ColIe£lionis  meae 
Rerum  Italicar.  ad  ipfum  Annum 
MCCCXLII.  Magna  Societas  Germa- 
norum  fa&a  efi  trium  millium  &  quin- 
gentorum  bellatorum  equitum  <^  plu- 
rium:  ac  mille  puerorum ,  tneretricum- 
que ,  i^r  inutilium  aliorum  caflra  fequen- 
tium  erat  turba  ingens .  Vide  &  ad 
eumdem  Annum  Chronicon  Ellenfc , 
&  Annales  Bononienfes ,  idem  te- 
ftantes  ,  iibi  hujus  Societatis  duces 
primo  fuifle  traduntur  He&or  de  Pa- 
nico ,  o~  Mararellus  de  Cu-:^ano ,  tum 
Cuarnerius  Dux  Teutonicus .  Copio- 
fior  in  dies  fafla  illa  graflatorum 
colluvies,  ita  ut  appcllaretur  magna 
Societas ,  Senenfes,  PeruOnos,  Arre- 
tinos,  Ariminenfes,  Caefenates,  Mu- 
tinenfes,  Regienfes ,  Mantuanos,  a- 
liofque  Populos  miruni  in  raodum 
afflixit . 

Succeflere  deinde  aliae  Societates 
ejufmodi  praedonum  ,  quarum  duclo- 
res  fuere  Monrealis  fupra  memoratus , 
Narbonenfi  in  Gallia  natus,  &  Mi- 
lcs  San£li  Johannis  Hierofolymitani : 
tum  Comes  Landus ,  Comes  Lucius ,  ',/f- 
nichinus,  aliique  ex  Germania  ad  nos 
deveSli.  E  minore  quoque  Britannia 
per  Romanum  Pontificem  accita  pa- 


MEDII  AEVI  48 

Airum  diffimilis  Societas,  eodem  Sae- 
culo  ncfanda  crudelitatis  figna  Cae- 
fenae  ac  alibi  reliquit .  Sed  &  ex 
ipfa  majori  Britannia  Anglorum  So- 
cieras  in  Italiam  inve£fa  lub  Johan- 
ne  ^itcuto  ccleberrimo  duce  ,  varias 
<5c  ipfa  Provincias  aerumnis  cumula- 
vit,  Mitto  reliquas  ex  Italicis,  Ger- 
manis,    Hungaris ,    aliifque    gentibus 

B  confi.Jtas  ,  quae  identidem  in  Iralia 
puUulabant ,  ac  per  reliquum  Secu- 
li  XlV.  nunquam  praeda  ac  cedibus 
temperarunt.  Benevenutus  de  Imola 
in  Gommentariis  MStis  ad  Puema 
Dantis,  qui  temporibus  iifdcm  flo- 
ruit  ,  ad  Cant.  iz.  verf.  74.  in  ex- 
clamationem  iftam  erupit :  Proh  do~ 
lor  !  in  haec  tempora  infelicitas  mea  me 
deduxit ,  ut  viderem  hodie  miferam  Ite- 
liam  plenam  Barharis  ci^  Socialibus  om- 
nium  nationum .  Hcic  enim  funt  ^^ngli- 
ci ,  xAlemanni  furioft ,  Britones  bruti , 
Vafcones  rapaces  ,  Hungari  immundi , 
Qjti  omnes  currunt  in  perniciem  Italiae , 
non  tam  viribus ,  quam  fraudibus  cif 
proditionibus ,  Provincias  va/iando  ,  cir 
Urbes  nobilifjimas  fpoliando  .   Vidc  Ex- 

D  cerpta  in  hoc  ipfo  Tomo  a  me  pu- 
blici  juris  fa£ta.  Et  quoniam  malo- 
rum  quam  bonorum  exemplorum  a- 
pud  corruptum  genus  hominum  fre- 
quentior  ac  facilior  eft  imitatio  :  ne 
intra  ipfam  quidem  Italiam  conffi- 
tit  nefandarum  hujulmodi  Societatum 
inventum .  Earum  fama  ac  felix  pro- 
greffus  vix  Gallorum  aures  pulfavit: 
quum  perditi  homines  ibi  quoque 
in  animum  induxere  Italicorum  gc- 
fta  aemulari  .  Itaque  e  variis  genti- 
bus  collecla  ingenti  Societate  innu- 
mera  mala  Gallicis  Populis  intulere, 
immo  &  ufque  in  Hifpsniam  fum- 
ma  audacia  penetrarunt  .  Thoroas 
Walfinghamus  in  Hiflor.  ad  Annum 
MCCCLVII.  ait:  Sub  his  diebus  fur- 
rexit    in  Fr/ittci^    ilU  famofa  Societas » 

quae 


49 


DISSERTATIO   SEXTADECIMA. 


euae  Gens  fine  capite  vocabatur :  quae 
primo  parva  ,  pojlea  magna  aggreffa  , 
magnam  Franciae  partem  occupans  fine 
lcgibus ,  expulfis  vel  /ubaBis  locorum  Do- 
minis  ,  fubjugavit  y  erantque  non  tan- 
tum  de  una  gente  vel  natione  ,  fed  de 
pluribus  nationibus  congregati.  Famofa 
quoque  apud  Gallos  cvafit  Socletas  •///- 
ia ,  &  Societas  Fortunae,  uti  apud  nos 
Societas  della  Stella  ,  Societas  v^iba  , 
Societas  San&t  Georgii  &'c.  Sunt  qui 
putant  ,  atque  intcr  alios  Du-Can- 
gius  in  GlofTario  Latino  ,  ejufmodi 
Societatum  aliquod  exemplura  Gal- 
liam  dediflc ,  longe  antequam  ab  iis 
mifera  difccrperetur  Italia ;  Saeculo 
enrm  XII.  &  XIII.  apud  Galios,  Bel- 
gas  ,  aliofque  finitimos  Populos  e- 
merfere  CotereUi ,  qui  &  Brabantiones . 
Hi  Ruptuarii  ,  ac  Ruptarii ,  faepius 
appellati  funt  (  unde  poftea  Gallica 
vox  Roturier )  praedones  nempe  ex 
rure  potiflimum  coUefli  ,  qui  pro- 
vincias  populabantur .  Hanc  in  rem 
multa  coaccrvavit  ideni  Du-Cangius  . 
Verum  fi  quid  video ,  turmae  qui- 
dem  praedabundae  fuerunt  Ruptarii ; 
fed  inter  eas  ac  Societates  militum 
in  Italia  natas,  plurimum  difcrimi- 
nis  interceflit .  Neque  enim  ii  un- 
quam  in  exercitum  juflum  ,  neque 
fub  magni  nominis  Duce  coalucrunt, 
neque  de  uno  in  alterum  Comitatum 
progrefli  ,  Principibus  ipfis  metum 
incuffere,  Urbefve  ad  deditionem  aut 
redemtionem  coegere :  Sed  turmatim 
procedentes ,  latronum  more ,  in  pri- 
vatorum  cafas  &  opes  faeviebant  . 
Quod  fummum  eft,  ii  profe61:6  graf- 
latores  fuere ,  fed  ruftici  ,  facileque 
a  militibus  vincendi  .  At  focietates 
Italicae  pleraeque  e  veteranis  mili- 
tibus  cogebantur ,  &  in  exercitum 
immanem  crefcentes,  aut  fibi  aut  a- 
liis  (  hoc  efl;  ab  aliis  condufti  )  bel- 
la  fortiflime  geflerunt .  Quarc  nihil 
Tem.  III. 


50 


B 


D 


veri  videtur  fimilius ,  Italica  cxera- 
pla  peperifle  in  Galliis  eodem  Secu- 
lo  XIV.  alias  ejufdem  furoris  ac  la- 
trocinii  Societates  ,  quarura  etiam 
mentionem  habemus  apud  Matthaeura 
Villanium.  Veriim  peftis  haec  in  I- 
talia  eodem  Seculo,  quo  nata  eft, 
etiam  evanuit.  Ncmpe  foedera  Prin- 
cipum  &  Urbium ,  aut  aurum  obla- 
tum ,   illorum  furori  finem  fecit. 

Alteram  nunc  juvat  commemora- 
rc  alterius  generis  notiflimam ,  fimul- 
que  gravem  antiquis  Saeculis  ,  fed 
nunc  ignotara  fermc  apud  Italos  & 
paene  cxtinftam .  De  Lepra  loquor, 
omnium  foediflimo  morbo ,  quo  im- 
munes  abibant ,  aut  liberabantur  (  fi 
Archigeni  vetultiflimo  Medico  fides) 
qui  leviflimo  antidoto  fe  fe  munie- 
bant ,  hoc  eft  qui  fe  fe  evirabant. 
Natale  ilJius  folum  Aegyptus  ,  Pa- 
laeftina,  Syria,  aliaeque  Orientis  re- 
giones  fuiffe  videntur;  five  quod  pef- 
firnam  illam  fcabiem  aqua ,  aer,  aut 
alimenta  fponte  generent,  nutriantve: 
five  quod  mundiciem  minime  curan- 
tcs  Populi  femel  inveftam  luem  (  ut- 
pote  quae  contaQu  ,  non  fecus  ac 
vulgaris  fcabies  &  peftilentia,  trahi- 
tur  )  vigere  finant,  fortafie  vermicu- 
iis  venenofis  eam  gignentibus  ,  &. 
per  hominum  incuriam  ex  infe^tis  ia 
fanos  repentibus.  Theodofio  M.  im- 
perante  floruifl^e  creditur  Marcellus 
Empiricus  .  Hic  Cap.  jp.  fui  operis 
fcribit  :  Ekphantiafis  morbus  ejl  yAe- 
gyptiorum  Populis  notus ,  nec  tnntkm  in 
vulgus  cpctremum  ,  fed  etiam  in  Reges 
ipfos  frequenter  irrepfit  .  Et  de  Lepro- 
fo  quidem  loquens  Gregorius  M.  Pa- 
pa  Lib.  2.  Homel.  ^p.  in  Evangel. 
de  ipfo  ait  :  Qjiem  den/is  vulnerikus 
Elephantinus  morhus  per  msmbra  foeda- 
verat.  Satis  liquet  ,  vel  ipfius  anti- 
quiflimi  Mofis  aevo,  ac  per  Secula 
lublequuta ,    &    Clvrifto    Domino    i« 

D  terris 


51  ANTfOJJIT. 

terris  agente  ,  ejufmodi  morbo  la- 
boraffe  non  paucos  e  Judaeis.  Gre- 
gorii  quoque  Turonenfis  aetate  ea- 
dem  peftis  Palaeftinae  Populum  di- 
vexabat :  defcribens  enim  Jordanem 
iluvium  Cap.  17.  de  Gloria  Mart.  lo- 
cum  indicat,  /»  qt>.o  nunc  Lepro/i  mun- 
finnt»? .  Infra  addit  :  D?  puhlico ,  duM 
sbi  commorati  ftierint ,  vicltnn  accipittnt : 
fanati  au.tem  ad  propria  difcedunt .  Por- 
ro  obnoxii  Leprae  fuerunt  Chriftia- 
ni  etia'Ti  Occidentis  per  plurima  Se- 
cula.  Sive  Iraliam  ,  five  Germaniam  , 
Galliam,  aut  Britanniam  fpecles.  Sin- 
gulae  iflae  regiones  Elephantiafi  (  fi 
tamen  idf=m  omnino  morbus  eft  )  cor- 
reptos  homines  non  paucos  fovebant : 
quod  minime  teRibus  confirmandum 
duco ,  quum  proftent  Afla  San6to- 
Eum  a  Patribus  Societatis  Jefu  An- 
tuerpiae  colle£la  ,  celeberrimum  ac 
fumme  utile  Opus  ,  ubi  Leoroforum 
exempla  in  omni  regione  &  cunftis 
paene  Saeculis  occurrunt.  Proinde 
Fidelium  Caritas  olim  miferis  Le- 
profis  hofpitalem  domum  a  reliquis 
fejunclam  parare  confuevit.  Sic  apud 
Alamannos  Sanftus  Othmarus  Ab- 
bas  ,  apud  Gallos  NicoLus  Abbas 
Corbejenfis,  ut  alios  taceam  ,  hofpi- 
tia  ejulmodi  aediticarunt .  Xenodochiurn 
quoque  Leprofortttn  commemorat  idem 
Gregorius  Turonenfis  Lib.  de  Gloria 
ConfeflTor.  Cap,  8<5.  In  Italia  vero 
vix  ulla  erat  Civitas,  quae  non  a- 
liqucm  locum  Leprofis  deftinatum 
haberct,  ubi  publicis  eleemofynis  pau- 
peres  eo  morbo  tafli  alebantur.  Et 
quoniam  apud  omnes  Populos  cave- 
batur,  ne  fe  fe  Populo  fano  Leprofi 
immifcerent,  ipfique  Ecclefiae  Prin- 
cipes  aequum  id  ac  neceflTarium  non 
femel  cenfuere :  propterea  fere  fem- 
per  extra  Urbes  ftatuebatur  illorum 
Nofocomium  .  Non  aliunde  natum 
r.omen  LaTX^retti^'  ca  enim  loca  Le- 


B 


C 


MEDII  AEVl  52 

A  proGs  ,  non  ver6  Pefie  correptis  in- 
fiituta  primo  fuere  ,  &  nomen  po- 
ftea  translatum  fuit  ad  domicilia,  Pe- 
fte  affiatis  infervientia . 

Mutinae  extra  Portam  Bononien- 
fem  adhuc  vifitur  hofpitalis  domus 
Sanfli  Lazari  ,  ubi  olim  recipieba- 
tur  infelix  hoc  hcminum  genus.  Au- 
di  quid  habeat  Statutum  Reipublicae 
Mutinenfis  ,  manu  exaratum  Anno 
MCCCXXVIT.  Lib.  2.  Rubric.  50. 
DoniKS  c?"  Hofpitalis  San  ?/  Ln^ari  ftt 
ftib  poteflate  Communis  Mutinae ,  (^c. 
Et  fi  aliqtia  perforia  de  DifiriHtt  Mu~ 
tinae  efflceretttr  L'profa ,  c^  pvopter  pau~ 
pertatem  non  poffet  habere  pecuniam  ,  pro~ 
pter  quam  recipitur  in  domo  San&i  La~ 
^ari ,  Cominune  illius  Piebatus ,  de  qtta 
fjfet  illa  perfona  recipienda ,  debeat  fol- 
vere  diflo  Hofpitali  pro  dicla  perjone 
decem  Libras  Miitinae .  Ita  Hierofo- 
lymis ,  ac  in  aliis  Civitatibus  Le- 
prolorum  Nofocomia  ^  Sanffo  Laz^a- 
ro  nomen  accepere  :  idque  adeo  late 
invaluit,  ut  ipfi  Leprofi  Lazari  ap- 
pellarentur.  E  Vita  Sj.nfti  Athana- 
fii  Epiicopi  Neapolitani,  edita  Part. 
11.  Tomi  II.  Rer.  Italicar.  fcripta  k 
Petro  Subdiacono  Neapolitano  fub 
finem  Seculi  k.  Chrifio  nato  Noni , 
fortalfe  deducas ,  iis  quoque  temDO- 
ribus  Lararorum  nomen  in  ufu  fuiffe. 
Laudat  ille  Urbem  N  apolitanam , 
in  qua  etiam  indigenae  &  inquHini , 
non  circumeundo  dornos  in  peregrinorum 
habitK  fiipem  puhtice  expetunt  •  fed  lo- 
co  ,  quo  commorantur ,  omnia  neceffaria , 
qiiae  deftderant  animo ,  abundant-fjimc 
percipiunt .  Ideft  ,  non  peregrini  tan- 
tum  inopes  ,  fed  &  inquilini  egeni, 
elefmofynis  Fidelium  provide  fuften- 
tantur.  Addit  :  Et  juxta  praeceptum 
Dominicum  praediclae  Urbis  accolae  po- 
tius  La^aros  quaeritant ,  &  exhibent 
/ar^ius ,  quibus  tndigent ,  qvani  inopes 
I  affluentum    inquirant  opes .    Hifce  ver- 

brs 


O 


5!« 


DISSERrATIO 

bls  credefe  par  e(l,  deHgnatos  fuifie 
Lepra  infe^ios,  quos  Neapolitano- 
rum  cnritas  quaeritabat  ,  ut  in  eos 
efFunderet  luae  milericordiae  dona  . 
Tibi  tamen  liceat  accipere  Lazaros 
iftos  pro  qiiocumque  Paupere  ad  i- 
mitationem  Lazari  Evangelici.  Aliis 
vero  temporibus ,  aliifque  in  Urbi- 
bus,  publicae  fanitatis  cura,  ac  plu- 
rium  tutela  ,  in  cauflfa  fuit,  cur  Le- 
profis  aditus  in  Urbes  negaretur ,  ne 
fcilicet  eorum  contagio  detrimentum 
reliquis  fanis  adferret.  Idquc  confti- 
tutum  ab  ipfo  Deo  Levitici  Cap. 
XV.  verf.  4(5.  Neque  fecus  faflum 
Mutinae,  uti  conftabit  ex  altero  Rei- 
publicae  ejufdem  decreto  Lib.  2.  Ru- 
bric.  61.  Nullus  tabemarlus  hgfpitator , 
ncc  al/qua  alia  perfona  tetieat ,  vel  te- 
nere  permittat  atiquam  perfonam  Lepro- 
fam  i»  domo  lua  /  nec  Leprofi  fiare 
po(Jiijt ,  nec  debeant  itt  Ci^virate  Miiti- 
nae ,  vel  in  Bitrgis ,  vel  vsrtire  aliquo 
tetnpore  in  Civitate ,  vel  in  Burgis , 
iiiji  in  He  'domada  Santia  .  Et  quia 
ne  ipfi  quidem  Parochi  audebant  com- 
municare  cum  periculofa  hac  f^ente  , 
ipfa  ver5  fpiritualibus  oracfidiis»  de- 
flituta  merit6  fuam  fortem  doiebat , 
\  Romanis  Pontificibus  ftatutum  eft , 
ut  eis  proprium  Parocham  habere 
liceret.  Ad  haec,  uti  ex  Lege  176. 
Rltharis  Langobardorum    Regis  con- 


SEX  rADlCTAlA. 


B 


54 


D 


ftai:,  Leprofi  ex  Urbibus  expeileban- 
tur,  foli  deinde  habitare  coafti  ,  & 
tanquam  capite  diminutis,  rcs  fuas 
alienare,  aut  donare  non  licebat.  Si 
qtiis  Leproftts  ( futit  verba  Legis  eju- 
fdcm  )  fiierit  effe&us ,  t^  cognittini  fae- 
rit  Jttdici  &  Popitlo ,  quia  certa  ftt 
veritas  ,  &  expulfiis  fit  <i  Civitate , 
vcl  a  cafa  ftia ,  ita  ut  folus  inhabi- 
tet  &c.  Quod  fi  miferi  panem  men- 
dicare  cogebantur,  mcs  fuit  Jion  ac- 
cedere  ad  fanos ,  {t^  ftrepitu  cuju- 
fdam  ligni  fuae  neceffitatis  confcios 
facere  longe  pofitos.  Proinde  Au6tor 
Mamotrccti  commemorat  inflrumen- 
tum  ligneum  cttm  duahus ,  vel  tribus 
tabellis,  quas  concutit  Leprofm  quaeren- 
do  pariem.  Una  infelicium  fpes  fita 
erat  in  lotione  frequenti .  quam  ia 
fiuviis  2C  rivis  aquae  purae  exquire- 
bant .  Ex  hifce  rivis  uni  decurrenti 
per  Aftenfem  agrum  propterea  no- 
men  inditum  olim  fuit  Rhms  Lepre- 
fortm,  uti  patebit  ex  Diplcmate  fpe- 
6lante  ad  Monafterium  Aftenfe  Mo- 
nachorum  Ordinis  Sanfii  BenediCli  , 
fitum  duobus  pafTuum  millibus  ab 
Urbe  illa  ad  fluvium  Tanarum .  Eo- 
que  lubentius  Diploma  illud  profe- 
ro,  qu6d  nullam  viderim  Coenobii 
illius  mentionem  apud  Mabillonium 
in  Annalibus  Benedi^^inis. 


Bereng^rii  IL  &  Adelberii  Italiae  Regutn  Dlploma,  per  quod 

Raitnberto  Abbati  Aftenfjs  Monaiierii  San£lae  Mariae 

ornnia  privilegia  coQfirmant ,  Anno  5)52 


IN  ncmine  fanBe  &■  individue  Tri- 
nitatis.  Berengarius  &  ^delbertus 
divimi  favente  gratia  Reges ,  fanclis 
ac  veneyabilibus  locis  munus  noflre  be- 
nignitatis  largirmr  proficivum ,  C^  ipfe 
in  prefenti  jecuto  &"  in  futuro  minime 
ambiguum .  Idcirco  omnium  fidelinm  fan-r 


&e  Dei  Eccleftae ,  noflrorumqtie  pvefen- 
cium  filicet  ac  futurorum  cornperiat  in- 
dufiria  ,  qitaliter  qucdque  Dei  amore , 
noftreque  anime  renicdio  ,  o"^  interventu 
ad  pcticionem  Epifcopi  Burningi,-  no- 
/irique  diteBi  fidelis  ,  per  hoc  nofirum 
^recepttim  confirmamus  &  corroboramus 
D     z.  cuidam 


55  ANTIOUIT. 

mldam  Cenobio  ,  qmd  dichur  .Agxn- 
nts  ,  qiiod  videtur  effe  conflruffum  in 
honorem  Beate  Dei  Genitricis  Marie , 
citn^as  res  &  familias  inibi  pertinen- 
tes  cum  omnibus  fuis  peytinenciis .  Vi- 
dclicet  cum  terris  coltis  &■  incoltis , 
vineis ,  campis ,  pratis ,  pafcuis  ,  fil- 
'vis ,  glareis ,  pifcariis ,  aldiis  CT  al- 
diabus  ,  molendims  quoque ,  aquis ,  a- 
quarumque  decurfibus ,  fervis  c^  ancil- 
lis ,  ac  utriufque  fexus  familiis  ,  <j^ 
tur/i  omnibus ,  que  dici ,  vd  nominari 
pojfunt  ad  prefatum  Cenobiura  in  inte- 
grum  pertinentibtis ,  ut  habeat ,  tcneat , 
ac  in  eternum  perfruatur ,  omnium  ho- 
minum  contradiclione  remota  .  Inftiper 
eoncedimus ,  donamus ,  ac  largimur ,  pre- 
fato  Cenobio  ambas  ripas  fiuminis  Ta- 
nagri  cum  duodecini  pedibus  juris  noflri 
Regni  pertinentes ,  noftreque  Corti ,  que 
I^onis  nuncupatur ,  nominative  in  eo  lo- 
co,  ubi  ipfum  fliimen  influit  in  Rivum 
Leproforum  ,  c^  in  Rivum  Auzani ; 
atque  decurfionem  ipfius  flaminis  ad  pcr- 
tum  confiituendum ,  &  quicqtiid  noftre 
publice  parti  aut  Corti  jam  dicle  Nonis 
pertinet  aiit  pertinuit  j  videlicet  porto- 
naticum ,  palificaturam  ,  Theloneum  ,  Ri- 
faticum ,    navium  ligaturam,    omnemque 


MEDIl   AEVI  5^ 

A  publicam  exaEiionem ,  prefato  venerabill 
Cenobio ,  pvout  jufle  &  legaliter  pnffu- 
mus ,  concedimus ,  ac  modis  omnibtts  per- 
donamus .  Et  ticeat  jam  diilo  Mona- 
fterio  infra  prediiiam  decurftonem  ipfius 
fluminis  determinare  habere  pijcacionem 
CJ^  raolendina  conflittiere .  Precipientes 
infuper  jubemus ,  ut  nullus  Dux ,  Mar- 
chio ,  Comes ,  Vicecomes ,  Sculdafius ,  aut 
aliqua  magna ,  parvaque  perfona  noftri 
Regni ,  prelibatum  Cenobium ,  aut  Ab- 
batem ,  qui  nunc  ibi  efl  ordinatus  no- 
mine  Raimbertus,  atit  in  antea  qui 
ordinatus  fuerit  ,  atit  Monachos  inibi 
Deo  fervientes  in  aliquo  moleflare  attt^ 
dijveftire  prefumat  .  Si  qiiis  ergo  hoc 
noflrum  preceptum  infringere  attempta- 
verit ,  fciat  fe  cor,7pofiturum  auri  optimi 
'C  Lilras  quingentas ,  medietatem  Camere 
noflre ,  &  medietatem  /am  di.To  Cenc- 
bio ,  ant  t/f,''bati ,  aut  Monachis  inibi 
Deo  fervientibus ,  ci^  malediilionem  Dei , 
fueque  genitricis  Marie  habeat ,  ci^  cum 
Juda  proditore  porcionem  in  evum  per- 
cipiat  .  Qiiod  ut  verius  credatur ,  dili- 
genciufque  ab  omnihus  ehfervetur ,  ms- 
nibus    propriis    roboramus ,    anul»    nofiro 

D ,  fubter  jufftmus  infigniri . 


Signa  benignijfimorHm 


Berengarii  lir  ^4delbem 
Regum . 


Johannes    Cancellarlus    ac    Vicarius    IVidonis    Epifcopi  &  ^rchicancellarii    Rcgum 
eorumdem . 


Data  Quinto    Idus    Septemhris ,    .Anno   Dominice   Incarnationis    DCCCCLIL  Regni 
verb  Berengarii  &  ^Adelberti  Regum  Tertio ,  Indicilone  XI. 


i^&um  Papiae  feliciter .  t/fmen . 


(^uod 


«*.--.;. 


57  D7SSERTATI0 

Quod    mirere,  immo    vix    credas, 
Anno  MCCCXXf.  in  Gallia  teterri- 
mam    conjurationem     iniere    Leprofi 
cum    Judaeis,  ut    immiflb    in   puteos 
&  fontes   veneno,  omnes  Chriftianos 
aut    Jepra    inficerent,   aut    de    medio 
tollerent.  Rem  narrat  Bernardus  Gui- 
donis  in   Vita  Johannis  Papae  XXII. 
Par.  II.  Tom.   III.   Rer.   Italic.   Nar- 
rant  &  alii .    Quare    multi  ex    iis  i- 
gni  traditi  fuere :   reliqui   tn  Leprofa' 
rils  coUocati .    Quid    ver6    inter  Oc- 
cidentis    Populos    Lepram    olim  tam 
longe    lateque    dilTeminarit ,    ac    diu 
innutrierit  ,    fi    conjefturam    proferre 
licef,  illud  mihi  fuiffe  videtur,  quod 
Chriftiani    Europei   in  Orientem   Re- 
ligionis    aut    mcrcaturae    caufsa    fre- 
quentes    navigabant,  Scnulcrum    Do- 
mini   vifitaturi,   aut    merces    commu- 
taturi,  atque   inde   avefturi    aromata 
praecipue  ex  Aegvpto.  Sibi  ver6  non 
cavens    vulgus  k  Lcprofis    eorum   lo- 
corum  ,  fecum   in    Italiam  ,  atque  in 
alias  Occidentis    oras   moibam    eum- 
dem    convehebat .    Verum    poftquam 
peregrinatio  illa  h  duobus  Saeculis  cef- 
favit,  &   aromata  pauca   ex   Aegypto 
petuntur,  fublato  cum  Leprofis  com- 
mercio,  Leprofi  quoque  in  Occiden- 
te  rari  eflfe  coepcrunt,  &  paene  dixi 
ruUi  apud  nos  fe  vifendcs  exhibent. 
Qiiod  quidem   nunquam  a  regionibus 
noftris    ahfuit  ,  &    nunquam    abfutu- 
rum    unufquifque    novit  ,    periculum 
eft  contrahendae  Peftilentiae.  Quoties 
terribile  iftud   malum    Populos   Euro- 
peos    exngiraverit,    ac    centena    ipfa 
hominum  millia   fuftulerit,  praecipue 
Anno    MCCCXLVIJT.    ne     propiora 
tempora    memorem ,    Hiftoria    pafTim 
prodit.    Verum  fi  rem  accurate  pen- 
femus,  uti    jam    monui    in  Traftatu 
de  Rcqimin.  Pejlilentiae ,  concordes  u- 
num    ftatuemus,  videlicet  poflTe    qui- 
dem  in  Europa  Chriftiana  epidemias 


SEXTADECIMA ; 


58 


B 


C 


D 


non    aliunde    importatas    oriri ,    quae 
contaSlu    propagentur ,    &    funeribus 
impleant  Urbes :  veram  tamen  Pefti- 
lentiam  numquam  apud  nos  futuram, 
nifi  ex  Turcarum  ditione  ad  nos  de- 
vehatur.  Aegyptiaca  praefertim  Pro- 
vincia  teterrimum  hunc  morbum  fem- 
per  alit ,  &  in  reliquas  Turcici   Im- 
perii  plagas  dirfundit,  quum    tantam 
luem    Populus   ille,  ftulta  fati    inde- 
clinabilis     opinione     fedu£lus  ,    nihil 
arcendam  curet .  Indc  ergo  nobis  per- 
petuo  timendum .    Peftilentia    carebi- 
mus,  fi    ab    iis ,  eorumque    mercibus 
diligenter  cavcbimus.  Diverfus  autem 
a  Lepya  fuit,  Ignis  facer ,  quo  morbo 
etiam   per    plurima    Secula    una   cum 
aliis  Chriftianorum    Provinciis   labo- 
ravit  Italia.    Ejus  antiquitatem  con- 
firmant  verfus  Lucretii,  Vergilii,  Se- 
necae  Tragoedi ,  qua  de  re    legendus 
Mercurialis    Lib.  4.  Cap.    p.  Variar. 
Leftion.  ut  alios  praeteream .   Necef- 
fe  eft  longe    lateque  olim    excurrerit 
ifta  quoque  immanis  aegritudo;   nam 
quum   Viennae  in   Gallia    Narbonenfi 
quidam   pii  homines   Seculo   XII.    ad 
ejufmodi  aegrotos    recipiendos   Nofo- 
comium    fub  nomine  San6ti  Antonii 
Abbatis    inftituiffent  ,    eifque    infigni 
Caritate    opitularentur  ,    fenfim    reli- 
giofus  Ordo   Antonianus  invaluit,  i- 
taut    in    plerafque    Galliae  ,    Italiae  , 
atque  aliorum    Regnorum   Urbes  eju- 
fmodi  inftitutum  pertranfierit ,  8c  con- 
ditae  fuerint  Ciritatis  Chriftianac  ae- 
des  in  folamen  Igne  Sacro  taclorum . 
Vifitur    adhuc    Mediolani,  vifitur    & 
Bononiae,&  Mutinae  Templum  San- 
£li   Antonii,  eidem  olim  pietatis  of- 
ficio  dcftinatum  ;   vifuntur  &  alia  a- 
libi .    Praeterea    noftris  quoque    tem- 
poribus  viget    apud   Italos    non   mor- 
bus    quidem ,  fed    morbi    nomen;  o- 
minsntes    enim    alicui    terribile   ma- 
lum>  in  eum  deprecantur  il  Fuoco  di 

Santo 


5^  ANTI^UIT. 

Santo  ^ntonlo ,  Audi  interea  Sigebertum 
in  Chronico  ad  Annum  MLXXXIX. 
tAnnus ,  ait,  peJlHens  ,  maxime  in  Oc- 
cidentali  pavte  Lotharingtas ,  ubi  multi 
facro  Igne  interiora  confttmente  coinputre- 
fcentes ,  exejis  membris  inflar  carbonum 
nigrejcentibus ,  aut  miferabilitcr  moriun- 
tur ,  aut  manibus  v^  psdibus  putrefaBis 
truncati ,  mijerabiliori  vitae  vefervantur  : 
multi  verb  nervorum  contraBione  diftorti 
tormentantur .  Ejufmodi  autem  morbo 
afflati  ,  quo  potiflimum  afflifia  ed 
Gallia  Saeculo  XII.  (  quanquam  ne 
praecedentibus  quidem  caruerit  )  ^r- 
flentes  appellabantur ,  quippe  fibi  vi- 
debantur  velut  igne  correpti  qui  per 
eorum  merabra  ferperct.  Herpetem  non- 
nuUi  ex  antiquis  appellaffe  creduntur 
hunc  morbum  j  fed  fortaffis  Herpes 
ab  Igne  facro  diverfus  fuit .  In  Vita 
Sanftae  Dympnae  Virginis,  num.  p. 
apud  Brllandianos  haec  habentur  : 
Habet  Ignis  ille  apud  %Archiatros  plura 
nomina,  Dicitur  quippe  Ignis  Sacer ,  I- 
gnis  Perficus ,  &'  Ignis  Infernalis .  Et 
ejl  qui  Eflher  dicitur  Graeco  vocabulo  , 
lioc    eft    titie.    Erat    autem    diverfus 


MEDII  AEVI  €6 

A  morbu';  San£li  Lazari ,  hoc  eft  L^pra , 
a  morbo  Sanfti  Antonii,  five  ab  I- 
gne  Sacro,  uti  prodit  Hiftoria  Mifcel- 
la  Bononienfis  ad  Annum  MCCCC- 
XLVII.  ubi  ait,  violatores  Templo- 
rum  in  direptione  Urbis  Placentinae 
a  Deo  punitos.  i/ld  alcttni  foldati  ven- 
ne  il  male  di  Santo  ^Antonio ,  ad  alcu- 
ni  il  male  di  San   Lar:~ero .  Utraraquc 

B  vero  luem  contagione  fuiffe  commu- 
nicatam  fanis,  opinari  jure  pofTumus. 
Gratiae  ver6  habendae  optimo  Deo, 
quod  fcnfim  defierit  utraque ,  ita  ut 
aut  nullum ,  aut  admodum  raros  ii- 
fdem  contaminatos  Italia  afpiciat . 
Verum  ne  noftrae  quidem  aetati  fuae 
defunt  aerumnae  ,  quando  a  daobus 
Seculis  in  Europam  illata  eft  Vene- 
rea  lues,  antiquis  tam.en ,  ut  infra 
animadvertemus  in  Diflert.  XLIV. 
non  ignota,  cujus  incommoda  qualia 
fuerint,  ac  fint  fupervacaneum  eil 
meminifle.  Ceflarunt  morbi  illi  hor- 
ribiles  fane*  fuccefiit  hic  alter  lon- 
ge  tamen  mitior,  &  iis ,  quod  plus 
eft,  ferme  unis  fervatus,  qui  volen- 
tes  in  vitia  ruunt. 


DE 


D  E    F  I  S  C  O 

E    T 

C    A   M   E   R    A 

REGUM,  EPISCOPORUM,  DUCUM 

A  T  Q.  U  E 

MARCHIONUM 

ITALICI    REGNL 

DISSERT  ATIO 

DECIMASEPTIMA. 


6^ 


66 


s:!3sa5ZZ9 


assfi&te»»^ 


DISSERTATIO 

DECIMASEPTIMA. 


X  quo  Rcges  effe 
coeperunt,  Fijcus 
etiam  ,  non  no- 
mine  quidem ,  fed 
re  emerfit  ,  vi- 
guitque  perpetuo . 
Eo  autem  nomi- 
ne  i  Latinis  , 
poftquam  Imperatores  rerum  potiti 
lunt,  Sacciis,  idefl:  marfupium,  five 
Acrarium  Principis  defignarus  eft  , 
ut  hi  pecunia  Reipublicae  diftinguere- 
tur,  quac  Plinio  juniore  tefte  ,.4era- 
ritim  appellari  perrexit .  Saccits  hoc 
fenfu  adhibetur  k  Sanfto  Auguftino 
&  aliis  .  Fuit  fuus  quoque  Fifcus 
Langohardis ,  Francis,  aliifquc  Re- 
gni  Italici  Regibus:  atque  illuc  in- 
ferebatur  aurum  &  argentum  ,  tum 
ad  Palatii  fplendorem  fuftinendum , 
tum  ad  tutekm  Regni  ,  aut  ad  belli 
neceflltatcs ,  aliave  publici  regiminis 
munia  opportunura .  Saepe  in  Legi- 
bus  Langobardorum  Regum  occurrit 
CjiYtis  Ri-gia ,  Ita  ii  Fifcum  appella- 
bant.  In  Lege  157.  Rotharis  :  Si 
intentio  ftierit  contra  Curtem  Regis  .  In 
158.  Curtis  Regia  ipfas  dnas  tmctas 
fttfciptat.  In  185.  componat  pro  ciilpa 
in  Ctirte  Regis  Solidos  centtim  .  Sunt 
&  alia  plurima  loca  ejufmcdi.  Sed 
&  Palatii  voce  interdum  funt  ufi 
Langobardorum  Reges  ,  uti  habetur 
in  Privilegio  Aiflulfi  conceffo  Mo- 
nachis  Nonantulanis  ,  k  me  edito 
Part.  II.  Tomi  I.  Rer.  Italicar.  pag. 
Ton}.  IIL 


B 


D 


ip^.  Praeterea  fi  vera  funt  Privile- 
gia  duo,  unum  Hilprandi,  alterum 
Ratchifii  Regum  ,  quae  Campius  in 
Appendice  Tomi  I.  Hiftor.  Ecclef. 
Placentinae  evulgavit  ,  ibi  quoque 
pro  Fifco  memoratur  Palatium .  Fran- 
ci  vero  interdum  Curtis ,  faepe  Pala- 
tii  nomine  idem  fignificarunt .  Sacpe 
etiam  ufi  funt  vocabulo  Fifci.  Caro- 
lus  Magnus  in  Privilegio  concefTo 
ApoIIinari  Epifcopo  Regienfi  Anno 
DCCLXXXI.  apud  Ughellium  ,  poe- 
nam  illud  violantibus  indicit,  me- 
dietateriii  Paiatio  noflro ,  medietatem  Ec- 
cleftae ,  ctti  vim  inttidt ,  perlolvendam  . 
IUud  tamcn  minime  difTimulandum  , 
perquam  raro  in  Diplomatis  Caroli 
Magni  &  Ludovici  Pii  poenara  vio- 
latoribus  indici ,  neque  interdum  ca- 
rcre  fufpicione,  quae  eamdem  com- 
plefluntur.  Sed  ab  eorum  SuccefTori- 
bus  Palatii  vocabulum  ufurpatum  fre- 
quentius  fuit,  uti  illorum  temporum 
Diplomata  produnt,  ^  quibus  aliquot 
nondum  luci  reddita  in  Eruditorura 
commodum  evulgare  nunc  lubet.  Lo- 
tharius  ergo  Primus  Auguftus  eam 
vocem  &  ipfe  adhibuit  in  Privile- 
gio,  quod  mihi  fuppeditavit  Tabula- 
rium  antiquifiimi  Parthenonis  Tici- 
nenfis  Sanftae  Mariae  Theodotae , 
nunc  della  Poflerla  .  Praeferebat  mem- 
brana  afpeftu  primo  notas  omnes 
autographi  monumenti .  Sed  ,  fafeor, 
enatam  mihi  fufpicionem  aliquara 
dubiae  fidei  nondum  fatis  detergerc 
E  po~ 


S-j  Af^TlQJJlT.   MEDII   AEVI  d8 

potui  ,    quum  tot  barbarifmis    ac  fo-  lAj  in   fine  fcriptum    cft   ai    -vKem  ^g',- 
lecifmis  ftilus  fcateat  :    h.    qua  collu-  j        marl ,   pro  ^gilmari  ■   Sc  Clotharli   pro 
vie  cavere  fibi   folebat  corum  quoque  j     ,  Hlotharii . 
Auguftorum    Cancellaria  .    Praeterea  I    J 

Pfivilegium  Lotharii  I.  Imperatoris,   quo   Afiae  Abbatiffae  Monafterii 

Ticinenfis  Sanftae  Mariae,  cui  nomen  Tiieodoiae,  concedit 

terram    pofitam    inter  murum  &  antemurale 

Civitatis  Ticinenfis,   Anno   835^. 


I2V  nomine  Domtni  nojlri  Jefu  Chri/li 
Dei  aeterni.  Hlotharius  divina  oriii- 
nante  providentia  Imperator  .Augujlus  &c. 
Igitur  omnium  Jidelium  Jancle  Dei  Ec- 
ttefie     noflrorumque     cognofcat    folertia  , 

qualiter nomine    ^fia    ^bba 

de  Cenobio,  quod  dicitur  Theodote,  quod 
efl  facJum  in  honore  Dei  Genetricis  , 
femperque  Virginis  Marie  degens  fub  re- 
gula  eximii  jan&ifjimique  Patris  Bene- 
di&i  ,  petiit  piam  celfitudinem  noflram , 
ut  ob  Dei  reverentiam ,  CJ^  anime  noflre 
mercedem ,  ad  augmentum  utilitatis  eju- 
fdem  fan&i  loci ,  &  fupplementum  ne- 
eejfttatum  ihidem  Deo  famulantium  ,  quae- 
dam  Terra  ibidem  neceffaria  inter  mu- 
rum  Civitatis  &  antemuralem  conferre- 
mus .  Cujus  petitionem  nos  anime  noflre 
mercedis  proftcuam  recolentes  Itbenter  an- 
nuimus ,  effe3uofaque  deliberatione  pe- 
renniter  manfurum ,  ac  nofira  au&orita- 
te  perjecimus  ^  Jed  ut  Jutura  per  tempo- 
va  nullam  rejragationem  inde  quis  in- 
ferre  audeat  ,  C^  rerum  conlale  ratio- 
nem,  &  ipjts  ad/acentiis  in  hac  nojlra 
aucforitate  inferere  decrevimus .'  Terminia 
vero  de  prejata  Terra  hec  Junt :  de  fu- 
feriori  capite  Porta ,  que  dicitur  Ma- 
renca ,  ujque  ad  Turrim  ipfius  Mona- 
Jlerii ,  ubi  eft  Oratorium  in  honere  San- 
fli  .Archangeli  Michaelis ,  cum  ingrefp- 
bus  &  egreffibujque  in  via  publica .  In- 
Juper  etiam  ex  jwteriori  parte  Turris 
jam  diile  ujque  territoria  Monajlerii 
Jaepe  dicii''   dt  nn»    latert  Terra  ipjtus 


B 


D 


Monajlerii ,  de  alio  latere  via  publicM 
httbet  in  longo  pedes  numero  LXXX.  O" 
VIII.  &  in  lato  pedes  XXIX.  Petiit  e- 
tiam  Serenitatem  culminis  nojiri ,  ut  & 
commutationem ,  quam  noflra  au&oritate 
Je  prejata  v4bbatifja ,  nec  non  C^  Teut~ 
berga  de  res  Saniiae  Mariae  Jemper 
Virginis  de  Juprajcripto  Monajierio  Dea~ 
do  Ci^  Monaflerium  novum ,  que  efl  Ji- 
tum  in  honore  SanHe  y^gathe ,  congruam 
commutationem  ac  rationabilem  Jub  pre~ 
Jenti  nojira  au&oritate  coy^firmaremus ,  ac 
firmijjtmo  jure  ex  utraque  parte  robora~ 
remus ,  Jtcuti  &  Jecimus .  Precipientet 
ergo  jubemus  ,  ficuti  &"  perenniter  man- 
furum  volumus ,  ut  nemo  fidelium  no- 
flrorum  parti  prejcripti  Monaflerii  de  his 
omnihus  rebus  quolibet  tempore  nullam 
inferre  praefumat  moleftiam  aut  contra- 
rictatem ,  Jed  Jub  omni  integritate ,  fitut 
ibidem  i  nobis  concejje  Junt ,  C^  a  no- 
flra  au&oritate  condonate  perenniter  ibi 
in  utilitate  ejujdem  Monajterii  abjque 
cujuslibet  refragatione ,  aut  qualibet  in- 
quietudine  permaneant .  Si  quis  vero  con- 
tra  hujus  noflri  Precepti  Jecuritatem  vio- 
lentiam  altquam ,  vel  occajtonem  injerre 
temptaverit ,  Jciat  Je  compojiturum  auri 
obtimi  Libras  LX.  medietatcm  Pala- 
tio  noftro ,  C^  medietatem  parti  eju- 
Jdem  Monaflerii .  Et  ut  haec  noflra  au- 
&oritas  pleniorem  in  Dei  nomine  obti- 
neat  vigorem ,  manu  propria  Juher  fir- 
mavimus ,  C'"  anuli  noftri  imprefftone 
jujjirnus  injtgniri . 


6p  DISSERTATIO  DECIMASEPTIMA. 

Signum 


70 


I 1    S    Hlotarli  ferenijfimi  .Augufii , 


Dru^emims  Subdiaconus  atque  Notarius  ad  •vicem  ^lgimari  vecognevit , 

Locus  Sigilli  ijt  cerei  dcperditi. 

Data  Pridie  Nonas  Majas  ,    ,Anno  Chrifio  propicio    Imperii    Domni    Clotharii   pii 
Imperatoris  XIX.  Indii7ione  II. 

%/iBum  Papia  Palacio  Regio ,  in  Dei  nomine  feliciter .  ,/fmeH  , 


Carolus  quoque  CraflTus  Palatii  vo- 
ccm  ,  ad  defignandum  Fifcum  ,  non 
femel  ufurpavit,  quanquam  &  aliis 
vocabulis  ufus  interdum  deprchcnda- 
tur .  En  tria  illius  Diplomata  ,  h 
quibus  priora  duo  autographa    adfer- 


A,  vantur  in  infigni  Tabulario  Mona- 
chorum  Benediftinorum  Santli  Sixti 
Placentiae :  tertium  ver6  h  Tabula- 
rio  Canonicorum  Parmenfium  hau- 
ftum  eft. 


Caroli  Crafn  Itallae  Regis  Mundiburdiura,  feu  Prote£lio  concefla 
Leoni  Glerico  Liutuardi  Epifcopi,  Anno  880. 


IN  nomine  SanSlae  &  individuae  Tri 
nitatis .  Karolus  divina  favente  clc~ 
mentia  Rex .  Noverit  igitur  omnium  fi- 
delium  noflrorum  praefentium  fcilicet  i^ 
futurorum  induflria ,  quod  quorumdam 
fidelium  noflrorum  rogatu  cuidam  Cleri- 
co ,  nomine  Leoni ,  Liutuardi  Epifcopi 
noflri  rogatu ,  conceffimus ,  ut  res  fibi 
jure  debitas  tam  de  Jucceffione  paterna  , 
quamque  materna ,  vel  ea ,  quae  poflea 
vel  comparando ,  vel  commutando  ,  vel 
quolibet  alio  ingenio  juflo  legalique  /u- 
ilicio  adquifivit ,  vel  deinceps  adquirere 
fotuerit  in  mobilibus  &  itnmobilibus , 
Cr  utriufque  fexus  familiis ,  fub  noflro 
recipiamus  Mundeburdo .  Infuper  doneo 
vivimus  ,  illi  de  noflra  terra  unam  le- 
gittmara  perticam ,  una  cum  moralea  co- 


Bl  herente  perpetualiter  poffidendam  .  Et 
juffimus  ei  hoc  noflrae  auiioritatis  Prae- 
ceptum  inde  confcribi ,  per  quod  decerni- 
rnus  atque  jubemus ,  ut  ft  aliqua  queri- 
monia  ex  his  omnibus  adverfum  fe  hor- 
ta  fuerit ,  quae  fibi  damnofa  apparuerit , 
ut  liceat  fibi  fuoque  ,Advocatori  ad  p!a- 
citum  waidare .  Et  ut  nullus  Reipubli- 

cae    Minifler    atideat  infra   fuas 

ingredi  caufa  pignorandi ,  aut  aliquam 
molcflationem  inferendi .  Qjticumque  .  ,  . 
....  fecerit ,    fciat  fe  compofiturum  .  . . 

millia  Mancoforum  auri  obri^i , 

medietatem  fibi ,  fuifque  heredibus ,  C^ 
medietatem  Palatio  noftro.  Et  ut  hoc 
neflrae  au&oritatis  Praeceptum  firmum 
(ir  flabile  permaneat  anuli  noflri  im- 
preffione  jujfimus  figHlari . 


Signum 


Kareli  ferenijfmi  Regis 


E  z 


In- 


■7^  ANTJOJJir.   MEDII  AEVl  72 

Jnqiilrlnus  Notarlus  ad  vkem  Llutwardl  ^ychkancellaru  recognovh  &  fubfcripfit . 

Locus  Sigilli  cerei  ^  exftantis  cum  effigie  Caroli. 

Data  Kalendis  Februarii ,  ^nno  Incarnationis  Domini  noflri  Jefu  Chrifli  DCCC- 
LXXX.  Indidione  XIlL  ^nno  voo  Regni  Regis  Karoli  in  Francia  IV.  in 
Italia  I. 


Ejufdem  CaroH  Craffi  Imperatoris  Diploraa,  quo  Hermingardae  Nepti 
fuae  confirmat  omnia  illius  bona  &  jura,  Anno  887. 


IN  nomine  SanHae  &  individuae  Trt- 
nitatis  .  Karolus  divina  favente  cle- 
mentia  Imperator  .Attgtiftus .  Si  dome/ii- 
corum  noflforum  praecipue  curam  geri- 
mus ,  divina  praecepta  nihilominus  con- 
fervamus .  Proinde  noffs  volumus  indtt- 
flriam  omnitim  fidelium  nojlrorum  tam 
pracfenttHm  quam  <^  futurorum  ,  dile- 
clam  Neptem  ncftram  Hermingardam 
ad  nos  Winigiftvm  fidelem  fuum  direxif- 
fe,  noflram  per  eura  dementiam  obfe- 
crans  ,  tit  ficut  ei  de  proprietattbus  fuis  , 
jiliique  fui  ,  Chibhleim  perdonavimus  , 
ita  noflro  Praecepto  flabHitum  fore  cen- 
Jeremus .  Cttjus  petitionem  bcniqns  fufci- 
pientes  affeclu  ,  fufftmus  hoc  nojtrae  au- 
£ioriiatis  Praeceptum  fieri  ^  per  quod  ilt-i 
filiocjue  fuo  Hiudowico,  nepoti  fci- 
licet  noftro,  &  Sororibus  ejus  inte- 
■perrime  re/iituimiis  ^  con/trmamus  unt- 
verfas  proprietates  i^  familias ,  quas  di^ 
vae  memoriae  Hludowicus  Auguflus-» 
genitor  ipfms  ad  proprietatem  illi  in  j 
quocumque  loco  contulit ,  &  quicquid  ex  \ 


A 


B 


diverfis  partibus  tam  in  Italia  quam 
Burgundia  vel  Francia ,  legali  ordine 
&  hereditario  jttre  ipfi  Hermingardi , 
Filioque  ejus  Hludoiaico ,  ut  praetuH- 
mus ,  pertinet .'  cum  omni  fcilicet  inte- 
gritate  earundem  rerum  atqite  familia- 
rtim  ,  de  poteflate  c>"  contradilione  om- 
niura  illis  aequanimiter  transfundimus , 
atque  perhenniter  confiymamus ,  ita  fa- 
ne ,  ut  fi  quis  qualibet  temeritate  amodo 
quippiam  horum ,  quae  ad  ipfas  perfcnas 
nobis  confanguineas  legatiter  pertinet  , 
contradicere  qtiocumque  argumento  aufus 
fuerit ,  ccntttm  Libras  auri  opttmi  cont- 
pofiturum  fe  noverit ,  medietatem  Pa- 
latio  noftro ,  CJ^'  mtdietatsra  eidem  Ne- 
ptae  noflrae ,  Filtoque  fuo ,  &"  Ftiia- 
bus ,  dilecliffimis  noflris .  Et  ut  hasc 
ndflra'  confirmationis  auiloritas  firmior 
haheatur ,  ac  ab  omnibits  verius  certitt- 
fque  credatur ,  manu  propria  Jubter   eam 

j  firmavimus    &    BuUa     noflra   figillati 

1  jufftinus  i 


Signum       T/*/^'\JL      Domni  Kixroli  Imperaioris  ofugufii 


Fredebodus     Cancellarius     ad     vicem     Liufberti     .Archicancellarii     mcgmvl     & 

fubfcripfi .  ,,j>^ 

Da- 


73  DiSSERTATIO  DEClMASEPriMA.  74 

Data  in.    Idus  c/fiigufti ,  .Anno   Incaynationh  Domini    DCCCLXXXf^II,  Indidiong 
V,  sAnno  Regni  ejus  XII.  Imperii  autem  VI. 

.Aclum  Juflunoa  Curte  Regia,  tn   Dei  nomine  felicitey .  .Amen . 

Deeft  Sigillum  plumbeum  olim  appcnfum . 

CaroH    Craffi    Imperatoris    Praeceptum,    quo    confirmat    quaecumque 

Wichbodus  Epifcopus  Parmenfis,   &  Wulgunda  Sanftimonialis 

acquifierant  a  variis  Ecclefiis  &  perfonis,  Anno  887. 


I^N  nomine  SanBae  C^  individuae  Tri- 
nitatis .  Karolus  divina  favente  cle- 
tnentia  Imperator  .Auguflus  .  ./fd  hoe 
nos  ad  Imperii  fafiigium  ful/liniatos  non 
(inibigimus ,  ut  onitiium  maxinis  Roma' 
nae  Eccleftae  utilitatibus  confulamus  . 
atqus  ea  que  illa  flatuerit  per  creditam 
ftbi  difpenfationem,  violari  pcftmodum 
nort  permittamus  per  noflram  Imperia- 
lem  aticJoritatem  .  Qitapropter  omnium 
fidelium  fanCiae  Dei  noftrumque  prsfen- 
tiur.i  fcilicet  ac  futtirorum  noverit  uni- 
verfttas ,  quod  v!r  venerabilis  fa»Bae 
Parmenfis  Ecclefiae  Epifcopus  Wich- 
bodiis  adiit  excellentiam  noflram  per 
dilecium  fidelsm  &  fan^Tiffimum  Ar- 
chiepifcopum  Liutbertum ,  ut  noftrae 
Imperialis  au&vritatis  edtclo  ccnfirmare- 
mus  iUi  omnes  res  mokiles  ifi^'  immobi- 
les  omnino  in  integrum  quafcunque  per 
Pontifices  Romanae  Ecclefiae  ,  feu  .Ar- 
chiepifcopo  Ravennati ,  vel  Epifcopis  Bc- 
.nonienftbus  per  precepta  vel  per  emfio- 
thefeos  munimina  vel  libellos ,  vel  qna- 
lemcunque  Jcripturam  ,  feu  per  quodiibet 
titulum  ^  quatecumque  argumentum 
in  tota  PentapcH  &'  Romania  ipfe  & 
Vulgunda  adquifterunt .  Cujus  precibus 
■  attrem-  adcomodantes  ,  hoc  noflriie  muni- 
ficentiae  Preceptum  fcribere  /uffimus  per 
qtiod  ipft  iVihbodo  &  Vulgundae  conce- 
dimus ,  <ir  fecundum  fcripturas  illorum 
confirmamus  c^  in  perpetuum  corrobora- 
mus    omnes    ns    Cf    familias    utriufque 


fexus ,  quaecumque  omnino   per    quotlibet 

titulum  cujufcumque  fcripturae  vel  qtiam- 

libet  transferftonem  de  Romana   Eccleft.a 

ex  quacumque  perfona  adquifierunt ,    vel 

in  antea  adqttirere   potuerint ,    ftve  Va- 

dum  Fabricae  cum     Vitla ,     quae  dicitur 

'   Cucurana ,   &  SanSIum  Stephanum ,  qui 

I   dicitur  Sanfla  Hierufalem ,   li^'   SanBum 

'  ./frchangelum  ,  O""  Patemum  ,  San^um- 

B     que  Profperium  in  Panialo ,   &  fandum 

.Amhrofium  cfs^  Sanclum    Ifaiam ,     San- 

^umque  Johannem  Catapateria ,   &  om- 

nibus    ad    ipjas     Eccleftas    pertinentibus 

vel     afpicientibus ,     Cafts ,     Maffariciis , 

Capellis  ,    Vineis ,   Pratis  ,  Siivis ,  aquis  , 

aquarumque     dccurftjus ,     omnia     &     in 

■   omnibf.s  omnino  in  integrum  quicquid  in 

tota    Romana    Ecclefia ,    vel    de  Mona- 

C    flerio  Nonantulae  adquifterunt  pro  quod- 

libet  exqtufitutn  argumentum ,  vel  in  an- 

tea    adquirere   potuerint    tam     Wihbodus 

Epifcopus  qua.n    Vulgunda^  Deo  dicata , 

tbtum     in    integrum    ftne  ttlla  exceptione 

vel  minoratione    ipft    Wihbodo  vel   Vul- 

gunde ,  feu  cui  illi  dederjnt  vcl  ftgnifit- 

caverlnt ,    per    hujus     Precepti    paginam 

ccncedimus  i^  confirmamus  ,     atque    fub 

D     noftrum    Munburd    &     dcfenftonem   feu 

immunitatem    incliidimus  ,    atque    preci- 

piendo  jubemus ,    ut    nulla    illis  fu',tra- 

&io  vel    minoratio    de    cunBis ,     que  in 

finibus  totius    Romaniae    quolibet    modo 

conquifitum    habent ,     vel    in  antea  con- 

quifierint ,  a  qualibet  inferatur  perfcnaj 

fed 


75  ANTIJOJJIT. 

fed  liceat  eis  quiete  &  pacifice  frtti  & 
tenere  fine  moleflatione  vel  lite  noflris 
fuccefforumque  noflrorum  temporibus .  Si 
^uis  autem  contra  banc  noflram  ....  ma- 
tionem  ,  feu  confirmationem  atque  m.... 
&  immunitatem  venire  prefumpferit ,  & 
predi&o  Wihbodo  feu  Wulgunde  de  om- 
nibus  fupradiclis  per  omnes  fines  Ro- 
maniae  in  parvo  vel  in  toto  molejiave- 
rit ,   feti    damnietatem  intiilerit ,    LXX. 


MED1I  AEVI 


A 


76 


Sigttur/t 


K^ 


L:bras  auri  culpabilis  judicetur  ,  ij^ 
e».fulvere  cogatur  medietatem  roftro  Pa- 
latio ,  &  medietatem  jam  diHis  Wihbo- 
do  C^  Wutgunde  Deo  dicatae ,  vel  cui 
ipfi  dederi.it  .  Et  ut  hae:  nojlrae  con- 
firmationls  aucloritas  certior  habeatur  , 
&  diligentius  obfervetur  ,  manu  propria 
Jubier  firmavimus ,  e^  de  anulo  noflro 
adfignari  precepimus . 


Domni  Karoli  fereniffmi  Imperatorls  uiHgufii . 


%/ilbricas  Not/trius  ad  viceni  Liutberti  ./frchicappellani  recognovi ,  &  fubfcripfi. 

Locus  ^  Sigilli  . 
Data  .Anno  Dominicae  Inc arnationis  DCCCLXXXVII Reliqua  defiderantur. 


Ex  incuria  illius ,  qui  Diploma, 
fecundo  loco  heic  a  mc  nuper  evul- 
gatum ,  ex  authentico  exfcripfit,  fa- 
flum  fufpicor,  ut  habeamus  .,4nnum 
IF.  Imperii  Caroli  Crafll  conjun61;um 
cum  die  III.  Idus  ./f.tgujii ,  ^lnnl 
DCCCLXXXVII  Nam  uti  eviciffe  mi- 
hi  videor  in  DiflTertat.  XLI.  de  No- 
minibus ,  Carolus  ifte  ineunte  Mcnfe 
Martio  Anni  DCCCLXXXI.  Epo- 
cham  Imperialem  cum  Romana  co- 
ronatione  numerare  coepit.  Vide  & 
alterum  fimilc  Diploma  a  me  fupra 
cditum  in  Diflertat.  XI.  de  .AHodiis  , 
ubi  eaedem  Notae  j  quas  certe  com- 
ponere  nequeo  cum  tot  aliis  monu- 
mentis  Epocham  Imperatoriam  Ca- 
roli  Crafli  referentibus .  Interea  in 
nupcr  evulgato  Diplomate  habemus 
Ermtngardam  Neptem  Caroli  Crafli  Au- 
gufti  .  Scilicet  eamdem  genuerc  Lu- 
dovicus  IL  Augufius  5c  Angilberga 
Imperatrix>  illa  videlicet,  cui  origi- 


B 


D 


nem  fuam  dcbct  Cocnobium  Placen- 
tinum  Sanfli  Sixti ,  &  de  qua  fupra 
aftum  fuit  in  Diflert.  XI.  de  ^llo- 
diis .  Atquc  heic  difertis  verbis  mc- 
moratur  Hlodovicus  .Auguflus  genitor 
ipfius .  Tum  in  poftremis  tabulis  An- 
gilbergae  Anno  DCCCLXXVH.  Men- 
fe  Martio  fcriptis,  quas  Campius  in 
Appendice  Tomi  I.  Hinor.  Ecclef 
Placentinae  adfert,  legitur:  Si  Emen- 
garda  (  fcribendum  E>mcngarda  )  uni- 
ca  mra  filia  religiosa  vefle  induerit . 
Sed  longe  alia  ftudia  Ermingardae 
fuerunt.  E.idem  cnim  rapta  a  Bofo- 
ne  Comite  &  Duce ,  fratre  videlicet 
Richild''s  Imperatricis ,  eidem  poflca 
facro  focdere  junfta  eft.  Exurgit  heic 
nodus,  quem  difl^olvendum  mihi  pro- 
pono.  In  Annalib.  Bertinianis  ad  An- 
num  DCCCLXXVf.  haec  habemus  : 
Bojo ,  poflquam  Imseyator  ab  Italia  in 
Franciam  rediit ,  Berengarii  Everardi 
filii  fiBitne  filiam  Hludewici    Impera- 

toris 


•jf  DISSERTATJO 

toris  HWmengaydem ,  quae  apud  eim  mo- 
rabatur ,  inlquo  conludio  in  matrimonium 
fumftt  .  Ducibus  hifce  Annalibus  Pa- 
gius  ,  San-marthani  in  Genealog. 
Franc,  Hadrianus  Valefius,  aliique 
matrimonium  Ermingardis  ad  Annum 
DCCCLXXVI.  referunt.  Sed  nuper 
vidimus  agi  de  eadem  Erminp,arda  in 
teftamento  Angelbergae  Auguftae  ma- 
tris,  uti  adhuc  puella  libera  ,  idque 
Anno  DCCCLXXVIL  duonam  pa- 
£lo  haec  componenda  fint,  quaeris? 
Refpondeo,  deceptum  Pagium,  & 
ceteros  eidem  concordes,  quod  non 
fatis  accurate  verba  Annaliftae  Ber- 
tiniani  expenderint .  Nuptias  Ermin- 
gardae  ille  celcbratas  tradit,  pofiquam 
Imperator  (  Carolus  Calvus  )  alf  Italia 
in  Franciam  rediit .  Atqui  Anno  tan- 
tum  DCCCLXXVII.  Septembri  aut 
0£lobri  Menfe  in  Franciam  Carolus 
Auguftus  regreflTus  eft.  Ergo  eodem 
Anno  DCCCLXXVIL  &  poft  Angel- 
bergae  Auguftae  teftamentum,  Ermin- 
garda  Bofoni  nupfit.  Annalifta  Sa- 
xo,  Regino,  Marianus  Scotus  ,  &  a- 
lii,  nuptias  ejufmodi  celebratas  Ti- 
cini  Anno  eodem  DCCCLXXVIT. 
fcribunt  coram  ipfo  Augufto  tanto 
«pparatu ,  tant^que  ludorum  magnificen- 
tia ,  tit  hujus  celehritatis  gaudia  modum 
txcefftffe  ferantur .  Quare  ejufmodi  nu- 
ptiae  pera£lae  fuerunt  Anno  DCCC- 
LXXVII.  poft  Martium  Menfem  ,  i- 
deoque  concordes  pergunt  cum  tefta- 
mento  Angilbergae  Hiftorici  veteres. 


DECIMASEPTJMA. 


78 


B 


Januario  Menfe  Anni  DCCCLXXX- 
VII.  vivere  defiit  Bofo  Ermingardac 
maritus,  Rex  Provinciae  dudum  an- 
tea  creatus,  ac  filium  reliquit  Ludo- 
vicum  nomine,  cujus  eft  mentio  in 
hoc  eodem  Diplomate,  poft  Bofonis 
mortem  impetrato  .  Ludovicus  iftc 
poftea  Romae  coronam  Imperii  acce- 
pit  Anno  DCCCC.  Non  unam  tan- 
tum  filiam  Bofoni  Regi  fuperftiteni 
fuifle,  ut  San-marthani  tradunt,  fed 
plures,  ex  hoc  eodem  Diplomate  col- 
ligimus.  Ceterum  in  hifce  tribus  Di- 
plomatis,  dimidium  multae,  a  vio- 
latoribus  Imperialis  edifti  auferen- 
dae ,  ad  Palatium  ,  hoc  eft  ad  Caefa- 
reum  fiv^  Regium  Fifcum  fpeftaffe 
jam  vidimus.  Eamdem  ver6  formu- 
lam  invenio  in  aliquot  Diplomatis 
Widonis  Augufti  &  Lamberti ,  atque 
in  duobus  Privilegiis  Berengarii  I. 
Italiae  Regis  ,  quorum  alterum  da- 
tum  eft  Anno  DCCCXCIX.  alterum 
DCCCCII.  ut  alia  omittam.  Ludo- 
vicus  etiam  III.  Auguftus,  de  quo 
nuper  fuit  fermo,  in  Diplomate  An- 
ni  DCCCCI.  paria  habet.  Sunt  & 
Hugonis  ac  Lotharii  Regum  Italiac 
Praecepta,  in  quibus  eadem  vox  oc- 
currit  .  Unum  tantummodo  proferam 
e  Tabulario  celeberrimi  Monafterii 
Sublacenfis  defumtum,  &  a8um  )u- 
xta  Romam  in  Monafierio  SanBae  Vir- 
ginis  %Agnetis:  quod  ad  Hiftoriam  eo- 
rum  temporum  illuftrandam  fine  ani- 
madverfione  dimittendum  non  eft. 


Hugo  &   Lotharlus   Italiae  Reges  Monafterio   Sublacenfi  S.  Benedifti 
Curtem  Salam  eiargiuntur,    Anno  5)41. 


IA7  nomine  Domini  Dei  nojlri .  Hugo 
C^"  Lotharitts  divina  providente  cle~ 
tnentta  Reges .  Regalem  dignitatem  in 
boc  augmentari  fperamus ,  fi  de  flatu  Ec- 
flefiarum  providere  difpofuerit ,  augmen- 


tando  frequentibus  donts.  Qitecirca  om- 
nium  fidelium  fan&e  Dei  Ecclefie ,  no~ 
flrorumque  prefentium  id^  futurorum  de- 
votio  noverit ,  qualiter  Sigefredus  fan- 
ile  Parmenfis  Ecclefie   venerabilis  Pre- 

ful, 


7p  ANTI^UIT. 

ful ,  noflerque  dUe^fus  fidells ,  domtna- 
tioni  no/h-e  fuggejfti  ,  ut  pro  Cenobto 
SanBi  Benedi&i  fito  Sublaco  in  ter/ito- 
rio  Campanino  ,  Monachifque  ibidem  Do- 
mino  rnilitantibus  ,  concederemus  Cortem 
mam  juris  Regni  nojtri ,  pofitam  in 
Gaflaldatu  Turano ,  que  Sala  dicitur . 
Cujus  fuggefftonibus  lihentiffime  aurem 
accommodantes ,  pro  Dei  amore ,  remedio- 
que  nofirarum  ammarum  ,  prediro  Ce- 
nobio  SanSi  Benedicli  fito  Sublacu , 
Fratribufque  ibidem  pro  tempore  Dorai- 
no  famulantibus  ,  per  hoc  noftre  autho- 
ritatis  Preceptum  prefatam  Cortem  ba- 
cfenus  jmis  Regni  noflri  pertinentem  , 
que  Sala  dicitur ,  cum  omni  fua  psrti- 
nentia  omnibufque  rebus  ibidem  afptcien- 
tibus ,  conjacentibus  in  territoriis  &  fi- 
nibtts  Sublacum,  &  Ciguli,  &  Rea- 
te,  atqv.e  Savini ,  proiit  jufle  &  lega- 
liter  pofjumus ,  donamus ,  penitufque  con- 
cedimus  atque  largimur ,  ci"  de  noftro 
jure  &  dominio  in  prcfati  Cenobii  jure 
C^-  dominio    ad    ttfum    Mcnachorum    & 


MEDII  AEVI  8a' 

A.  fumptum  omnino  transfundimus  ac  de!e- 
gamus  in  integnim :  tit  habeant  ,  te- 
neant ,  firmiterque  pojfideant  ipfi ,  fuc- 
ceffoYefque  illorum  ,  fruanturqu.e  jf.re  qnie- 
to ,  omni</.m  hominum  contraditlione  re- 
mcta.  Confiimamus  etiam  ci^  corrobora- 
raus  pYcdicio  Cenobio  Sanfli  Benedicfi 
omnes  res  C^  familias ,  que  ihidem  col- 
late  funt  ab  Imperatoribus   feu    Regibus 

B  predeccfforibus  noflris  ,  reHquifque  fidelibus 
Deum  timentihus ,  per  hoc  nofire  amho- 
ritatis  Preceptum  ,  ut  deinceps  ipfi  fecu- 
re  fuantur  in  perpetuum  omni  contro- 
verfta  procul  remota .  Si  quis  igittir  hoc 
nofirae  authoritatis  Preceptum,  feu  con- 
firmationis  Statutunt  aliquanao  infringe- 
re  ctnatus  fuerit ,  fciat  fe  compo/iturum 
auri  ohtimi  Libras  centum ,  medietatem 
Palatio  noftro ,  e>^  medietatem  pretexa- 
to  Cenobio.  Quod  ut  verius  credattsr, 
diligentiufque  ab  omnibus  obfervetur , 
manibus  propriis  roborantes ,  anulo  no- 
ftro  infigniri  jujfimus. 


Signa  piijftmotiim  Principura 


T>IV 


Hiigonis  &  Lotharii  ferenrjfime- 
rum  Regam. 


Giperandus  Cancellarius  ad  vicem  Bofonis  Epifcopi  &  t/ircaicanceUarii  recognovi'. 

Data  VII.  Kalendas  Julii ,  ,An:io  Dominice  Incarnationts  DCCCCXLI  Regni  verb 
Domni  Htigonis  pHjfmi  Regis  XV.  Lotharii  vetb  item  Regis  X.  Indi- 
aiene  XIV. 

^Jiv.ra  /iixta  Romara  in  Monaflerio  Sancle  Virginis  .Agnes . 


Fifci  tamcn  vocabulum  Regibus  & 
AuguRis  Francis  minime  ignotum 
fuit  •  im.mo  faepe  ab  iis  ufurpatum 
vicieo  *  ac  potiliimum  quum  ab  ejus 
poteftate  immunia  lacrcrum  locorum 
bona  decernebant .  Nequc  enim  abfo- 
luta    tunc    erant  a  Principum    impe- 


Dj  rio,  atque  a  publicis  tributis,  bona 
contributa  Ecclefiis,  nifi  immunitas 
ab  iifdem  Principibus  conceflfa  accef- 
fiffet.  In  eum  finem  formula  haec 
adhibebatur  :  Et  qv.idquid  d;  praedicfi 
Monaflerii  poffefftonibus  Fifcus  noflet 
fperare  poterat  y    totur/i    nos   pro  aetcrna 

remu- 


8i 


DISSERTATIO  DLCIMASIPTIMA. 


82 


temnne/atione  adipl/cencia  Mona/lerio  ei- 
€iem  concedimus  .  Clariffimi  viri  Balu- 
zius  &  Mabillonius  complura  Diplo- 
irata  in  Galliis  data  edidere,  in  qui- 
bus  eadem  dicendi  forma  occurrit. 
Ego  rera  exemplis  ex  Italia  petitis 
confirmabo.  Priora  duo  defumta  fue- 
re  e  Tabulario  infignis  Bafilicae  San- 


^  fti  Julii  de  infula  in  Riparia  Sanfti 
Julii  Dioecefis  Novarienfis,  mihiquc 
fuppeditata  ab  humaniffimo  viro  An- 
tonio  Maria  Bonino  ejufdem  Bafili- 
cae  Canonico,  curante  Amico  olim 
meo  &  viro  Clariffimo  Lazaro  Au- 
guftino  Cotta. 


Dlploma  Ludovici  IL  AuguPii ,  per  quod  Dodoni  Novarienfi  Epifcopo 
cmnia  Priviiegia  ac  jura  confirmac,   Anno  854. 


ItJ  nomine  Domini  noflri  Jefu  Chrifli 
Dei  aeterni  ,  Hludovicus  gfatia  Dei 
Itnperator  ^ngu/ius  ,  inviSi-.jJimi  Domni 
Imperatoris  Hlotarii  films .  Si  erga 
loca  divinis  cultibus  mancipata  propter 
amorer/t  Dei  in  eifdem  locis  Jibi  famti- 
iantibus  beneficia  oportuna  iargimur , 
praemio  nobis  apud  Dominttm  aeternae 
remunerationis  rependi  non  diffi.iimus  . 
Idcirco  omnium  fidelium  fanJIae  Dei  Ec- 
clefiae  ,  noflrorumqite  praefentium  &  fu- 
turorum  noverit  jollertia ,  quia  adiens 
ferenitatem  cuiminis  noflri  Dodo  Nova- 
rienfis  Ecclefiae  Epifcopus  ,  detuiit  oh- 
tutibus  nojlris  quafdam  aufioritates ,  in 
quihus  continebatur ,  quaiiter  piae  recor- 
dationis  Hludovicus  Avus  nofter  prae- 
funtijftmus  Imperator,  ac  Dornnus  & 
genitor  nofter  Hlotarius  fereniffimus 
Auguftus  praefatam  Sedem  ,  qiiae  efl 
tonJlruHa  m  bonore  fan&ae  Dei  Genitri- 
cis  femperque  Virginis  Mariae ,  &  San- 
ili  Gaudentii  ,  ubi  ipfe  praeciofus  San- 
Hus  corpore  requiefcit ,  cui  etiam  auclo- 
re  DcQ  idem  Epifcopus  praeeffe  dignofci- 
tnr ,  cum  rebus  &  /jominlbus  ad  ean- 
dem  Sedem  legaliter  pertinentibus  vel 
«fpicientibus ,  fub  fua  fufcepiffet  tuitione 
iir  immunitatis  defenfione :  idcirco  jam 
di^tis  Epifcopus  nojiram  exoratus  efi 
celfitudinem  ,  ut  fecundum  fupradiBorum 
Imperatorum  aii.Toritates  ^vi  i^  Patris 
more  Jeqtientes  nofiram  adderemns  cenfir- 
Ttm.  IIL 


B. 


C 


D 


mationem,  Cujus  petitioni  ob  amorem. 
Dei ,  Cr  revii-entiam  San^ae  Mariat 
Virginis  i!^  Sancli  Gaudentii  precibus 
annuentes  ,  hanc  nojirae  auSoritatis  im- 
munitatem  defenfionis  grdtia  pro  divini 
cuitus  honore  li^  animae  pofirae  remedit 
fieri  jufftmus ,  per  quam  praecipimus , 
atque  omnimodis  jubemus ,  ut  nullus  Ju- 
dex  pubilcus  vei  quilibet  ex  judiciaria 
poteflate  in  Ecciefias  aut  loca  vel  agros 
feu  reiiqnas  poffejfiones ,  qc.as  rr.oderno 
tempore  in  qitibusiibet  pagis ,  viilis ,  d^ 
territoriis  infra  ditionem  Imperii  nojiri 
jujle  &  iegaiiter  memorata  tenet  vei 
pojfi.iet  Ecciefia ,  five  ea ,  quae  deinceps 
in  jure  ipfius  SanBi  loci  ruoluerit  divir 
na  pietas  augeri  ,  ad  caufas  judiciario 
more  audiendas ,  vel  fodra  exigenda  , 
aut  man/iones  vei  paratas  faciendas  d^ 
fidejuffores  toiiendos  ,  attt  homines  ipfius 
Eccieftae  dijiringendo ,  nec  idias  redbihi- 
tiones  aut  iiiicitas  occaftones  requiren- 
das ,  nojiris  o'"  futuris  temporibus  in- 
gredi  audeat  ,  vei  ea  quae  fupra-  mer»o~ 
rata  funt ,  penitus  exigere  praefumat . 
Sed  iiceat  memorato  Praefuli ,  fuifque 
fuccefforibus  res  praediBae  Sedis  cum  o>n- 
nibus  fibi  fubjeilis  rebus  &  hominibus 
ad  eam  afpicientihus  vei  pettinentibus  ^ 
fub  tuitionis  atque  immunitatis  nofirae 
defenfione ,  remota  totius  judiciariae  po- 
tejiatis  inqttietudine ,  quieto  ordine  pof- 
fidere , atque    pro    incoiumitate 

F  MO- 


83  ANTI^UIT. 

noflra  ,  five  etiam  tothts  Imperif  a  Dio 
nabls  collati  <ir  ejus  clementijjima  ml- 
feratione  per  immenfum  confervandi  una 
cum  Clsro  ^  Populo  fthi  fu.bjs^o ,  ju- 
giter  Domini  mifericordiam  exorare  dele- 
Bet .  Et  quidquid  de  praefatae  Eccle- 
£ae  rebus  jus  Filci  exigere  poterat, 
idefl  ^Annona ,  Vinitm ,  Cafeum,  Pulli , 
Ova ,  Cajimeae  ,  {'■u:itifque  mejjis  atque  j 
lentibus  gignitur  pluratica ,  calcem  ,  ve- 
nationes ,  vel  ceterorum  alia ,  in  inte~ 
grum  praefatae  concedimus  Ecclefiae ,  fci- 
iicst  ut  perpetuo  tempore  ad  peragendum 


MEDII  AEVI  84 

i  Dei  fervitium  augeatuf  e''  fupplemen- 
twn  fiat.  Si  verb  aliquis  hanc  nojiram 
aucioritatem  violare  praefumpferit ,  aut 
in  praenominatis  rebus  aliquid  contra 
han:  noflram  Inflitutionem  injufie  intu- 
lerit ,  fciat  fe  fecundkm  tegem  infraBae 
im-nunitatis  tnodis  omnibus  diflringen- 
dum .  Et  ut  haec  noflrae  tuitionis  atque 
immunitatis  praeceptio  firmior  habeatur , 
B  &  psr  futura  tempora  mslior  conferve- 
tur ,  manu  prepria  fubtus  eam  firmavi- 
mus ,  ^  annuli  nojtri  imprejftone  ajfi- 
gnari  jujftmus . 


Signum 


3op 


Hludovici  piifftmi  %4ugujli 


Data  Nonis  Junii ,  ofnno  Chriflo  propicio  Imperii  Domni  Hlotharii  glorioftfjimi 
.Augujli  XXXV.  c?"  Hludovici  filii  ejus  piijftmi  Imperatoris  in  Italia  V, 
IndiBione  II. 


*ASIum  in  Brixia  Civitate ,  in  Dei  nomine  feliciter .  ^men . 


Dodonem  hunc  Novarienfem  Epi- 
fcopum  Ughellius  Tom.  4.  Ital.  Sa- 
crae,  Oddonem  appellat.  En  alterum 
Diploma,  in  quo  tamen  Monogram- 


ma  animadvertas  velim  ab  aliis  di- 
vcrfum .  Panvinius  in  Lib,  de  Ro- 
man.  Principibus  duplex  etiam  Cat' 
lomanni  Monogramma  adfert. 


Confirmatio   jurium    ac    privilegiorum   Novarienfis   Ecclefiae,    fifla  a 
Carlomanno  Italiae  Rege  Notingo  ejus  Sedis  Epifcopo  Anno  878. 


IN  nomine  SanBae  c^  individuae 
Trinitatis.  Karlomanntts  divina  fa- 
vente  clementia  Rex .  Si  erga  loca  divi- 
nts  eultibtts  mancipata  propter  amorem 
Det ,  &  in  eifdem  locis  fibi  famulanti- 
bus  beneficia  oportuna  largimur ,  prae- 
mio  nobis  aptid  Dominum  aeternae  re- 
t/ibutionis  rependi  non  diffidimus .  Idcir- 
eo  emnium  fidelium  fan  Hae  Dei  Eccle- 
fiae ,  noflrorumque  ,  fcilicet  praefentium 
&  futurorum  noverit  induflria ,  qi:ia  <j- 


D 


diens  ferenitatem  culminis  nojlri  Notin- 
gus  Novarienfis  Ecclefiae  Epifcopus 
detulit  obtutibus  nofiris  quandam  auiio- 
ritatem ,  in  qua  continebatur ,  qualiter 
piae  recordationis  Hludovicus  Impera- 
tor  Confobrinus  nofter  confiymaverat 
Praecepta  Avi  noftri  Hludovici  fere- 
nifftmi  Augufti ,  nec  non  cS""  auclorita- 
tem  Patrui  noftri  Hlotharii  piijftmi 
Impcratoris  genitoris  Jui ,  qualiter  bea- 
tam  Sedem,    quae  ejl  conjlrucla    in  ho' 

MS- 


85  DISSERTATIO    DECJMASEPTIMA. 

tme    Sanciae    Dei    Genitrkis   fe>nperque 


H 


Virgirtis  Mariae ,  cui  etiarn  au5iore  Dso 
idem  Epifcopus  preejfe  dignofcitur  ,  cwn 
rebus  &  horninibus  ad  eandem  Sedem 
legaliter  pertinentihus  vel  afpicientibus , 
fub  fua  fufcepiffe  tuitione ,  atque  immu- 
nitatis  defenfione .  Idcirco  jam  di5ius  E- 
pifcopus  noflram  deprecatus  efl  celfttudi- 
nem,  ut  fecundhm  fupradifforum  Impe- 
tatorum  au&oritates ,  parentum  nop.ro- 
rum  morem  fequentes ,  nojlram  addere- 
mus.  Cujus  pstitione  ob  amorem  D:i , 
C^'  reverentiarft  San&ae  Mariae  Virgi- 
nis ,  li^  SanSii  Gaudentii  precibus  an- 
nuentes ,  lianc  noflrae  auSioritatis ,  im- 
munitatis,  d^  defenfionis  gratiam  pro 
divini  cultus  amore  C^c.  (  ut  in   fupra 


A 


B 


defcripto  Ludovici  Diplomate )  exe~ 
rare  deleclet .  Infuper  etiam  volumus 
atque  omnitnodis  praecipimus ,  ut  Ecclefia 
beati  Clementis  Martyris  Chrifli ,  quae 
injufie  inde  ablata  fuit ,  &"  malo  inge- 
nio  fubtraBa ,  ad  fupradidam  Sedem 
pertineat  cum  omnibus  adjacentiis  ^ 
pertinentiis  fuis .  Voluynus  ergo  ,  ut 
quidquid  de  praefatis  Ecclefiis,  re- 
bus  Jus  Fifci  cxigere  poterat,  idefl 
annona  ,  vinum  ,  cafeum ,  pulli ,  ova, 
caflanearum ,  fruclufque  mefjis  que  len- 
tibus  que  gignitur  plujlatica  ,  calcem  , 
venationes ,  vel  ceterorum  talia ,  in  in- 
tegrum  Ecciefiis  concedimus  ,  fciiicet  ut 
perpetuo  tempore  ad  peragendum  i^c. 
(  ut  alio  in  Privilegio .  ) 


Signttm   Domni 


S       Karlotnanni  fereniffimi  Regis , 


Baldo  Canceil.^rius  ad  vicem  Theotmari  t/frchicancellarii  recognovi . 

Data  IV.   K.flendas  Novcmbris ,  u4nno  Chriflo  propitio  Primc  Regni    Domni  Kar- 

iomanni  ferenijjimi   Regis  Italias,  Indiclione  XI. 

oiSiuM  Plfcariae ,  in   Dei  ncmine  feliciter .  ^men . 


Retuli  ad  Annum  DCCCLXX- 
Vril.  hoc  Privilegium  ,  Pifcariae  da- 
tum,  hoc  eft,  ut  opinor,  in  Oppido 
Pejchfera  appellato  Veronenfis  agri  , 
perluEfum  habens ,  Indictionem  heic 
adhibitam ,  non  immutatam  menfe 
Septcmbri.  Atque  ut  certior  Indi- 
tlionis  ab  eo  Rege  ufurpatae   notitia 


habeatur,  fimulque  Annorum  Regni 
illius  ,  juvat  alia  duo  ejufdem  Regis 
Dipiomata  addere,  fimulque  ccnfurac 
Leclorum  fupponere.  Primum  auto- 
graphi  notas  praeferens,  egomet  ocu- 
iis  luftravi  Brixiae  in  Archivo  infi- 
gnis  Monafterii  Monialium  San6i:ac 
Juliae. 


Garlomannus   Itallae   Rex   Hilloni  fideli    fuo  Gurtem  unam  largitur, 

Anno  87^.  feu  potius  878. 


IA7  nomine  San&ae  &  individuae  Tri- 
nitatis  .  Karlomannus  divina  faven- 
te  clementia  Rex  .  Si  de  rebus  terrenis , 


quas  dlvina    confecuti   fumus  clementia» 
quibufcttmque    fidelibns     nofiris    auxilite 
prebere    fatagimus ,    hoh    folhm  Regiuna 
F   z  ♦»*■« 


8/  ANTIQUIT, 

monm  decenter  smplemus ,  eojque  In  no- 
Jlro  /ervitio  promptiores  cfficimus ,  verum 
etiam  &  premia  nobis  i»de  aeterna  pro- 
venire  liquido  creUimus .  Qj4apropter  no- 
verit  indujlria  omnium  fiatlium  Sanifae 
T)ii  Ecclefiae ,  nojhorutnque  prejentium 
'I&'  futurorum,  qualiter  quidam  dilecftts 
fidelis  nojler  nomine  Hillo  per  Eginol- 
futn  Dapiferum  noftrum ,  atque  per 
Alamannum  dtleSium  Venatorcm  no- 
ftrum  petiit  culmen  regalitatis  nojlrae  , 
Kt  illi  quajdam  res  nojirae  proprietatis 
in  proprietatem  donaremus .  Nos  verb  ob 
timorem  Dei  e/ufque  fidele  Jervitittm  de- 
dimus  prefato  Hilloni  in  Comitatu  Prif- 
fano  in  loco,  qui  dicitur  Ritolfa  , 
Curtem  illam  ciim  domibus  &  aedificiis 
omnibus ,  e^  hobas ,  hoc  eji  fortes ,  plen- 
tos  quatuordecim ,  cum  mancipiis  utriu- 
fque  fexus ,  cum  agris  cultis  &c.  cum 
Silva  illa ,  quae  dicitur  Cdvaltara ,  quae 
jacet  juxta  fiuvium  Laram ,  finiens  in- 
ferius  in  Ollam  fiuvtum  ,  fuperius  in 
locum,  qui  dicitur  Trax}<n ,  cum  exiti- 
bus  c>^  reditibus  ,  cum  tributis  t^  om- 
nihus  pertinentiis  mobilibus  iC^"  immobili- 
hus ,  quefitis  &  inquefitis .  Haec  vero  om- 
nia  in  omnibus  prediSio  Fideli  nofiro  in 


MEDII    AEVI  88 

A  proprietatem  dedimus  per  hoc  prcfer.s  Pre- 
ceptum  nojirum ,  &  de  nofiro  jure  fibi 
in  jus  d''  proprietatem  donamus  atquf 
transfundimus  ,  quatenus  ea  omnia  jurt 
hereditario  teneat  perpetualiter  atque  pof- 
ftdeat ,  liberam  etiam  poteflatem  in  om- 
nio'us  haheat  tenendi ,  donandi ,  venden~ 
di ,  commutandi ,  vel  quicquid  fibi  pla~ 
cuerit   faciendi  ,     nullo    amplius  ,    quod 

B  ahfit  ,  Succeffore  nofiro  hanc  nofiram  tra^' 
ditionem  prefentis  aucloritatis  irrumpen- 
te ,  aut  mutante ,  feu  in  aliqua  parte 
minorante  /  fed  firma  c^  inconvulfti  ia 
aevum  permaneat .  Vulumus  autem  ut 
ipfas  res  noftrae  largitionis  fub  tuitione 
Regali ,  feu  Imperiali  omnibus  futuris 
temporlbus  permaneant  non  folum  fub  no- 
firo  Mundburdio ,  fed  d^  Succefforum 
nofirorum  in  aevum  exifiant .  Quod  fi 
quis  contemptor  y  aut  violator  extiterit 
hujus  Precepti ,  &  res  eafdcm  injufie 
invadere  prefumpferit ,  aut  Servos  vel 
lAncillas  injttfie  confirinxerit ,  feu  &  Li- 
beros  homtnes  res  illas  pofftdentes  ,  tre- 
centos  Mancufos  attrt  reSitffimi  ponderis 
exfelvat  ,  medietatem  Palatio  no* 
I  ftr©  &c. 

D| 


Stgnum  Domni     "A/"  Karlomanni  invi&ifftmi  Regis, 

RN I/ 

Madalwimss  Notarit4S  ad  tncem  Theotmari  ^rchicappellani  recognovi  i^  fttbfcvl^fi, 

Locus  Sigilli  i^  cerei  deperditi. 

I>ata  VUI.  Idi4S  Julii .    ^nno    III.    Regni    Domni  Karlomanni  Jsrenifftmi    Regis 
in   Bavaria ,  d^   in  Italia  II.  Indiclione  XII. 

%/f&um  ad  Otinga  Curte  Regia ,  in  Dei  nomine  feliciter  .  ^men  . 


Alterum  Diploma  arclietypum  ad- 
fervatur  in  Tabulario  Monachorum 
Benedi£iinorum  San£ti  Sixti  Placen- 
tiae-  In  co  Carlomannus  .Angilbergam 
antea  Ludovici   II.    Augufli    conju- 


E  gem ,  Sororem  nofiram  appellat!  quam 
appellationem  examini  fubjtflam  ha» 
bes  fupra   in    Diflertat.  XI.  de  ^llo- 

diis . 

Car- 


i 


85, 


DISSERTATIO  DLCIMASEPIiMA. 


po 


Garlomanni  Italiae  Regls  Diploma ,  quo  Angtlbergae  Imperatrici  viduae 

concedit  quaedam  bona   ad   utiiitatem   Monaflerii   San6iae 

Refurredlionis  ab  ipfa  fundati ;  Anno  878. 


IN  nom'ine  fan&ae  C?"  indivlduae  Tri- 
nitiitis  .  Karlomanntts  divina  favente 
gratia  Rex .  Habentes  prae  ocidis  jcm- 
per  divinttm  Jupremi  Judicii  examen , 
profitturum  nohis  in  aeternitatis  vita 
non  dubitamus ,  Ji  de  cemmiffts  ad  re- 
gendum ,  &  ab  omnipotente  terrarum 
coHatis  poffeffionihus ,  ad  honorem  c^ 
cu.ltum  praejentis  vitae  decurfu  famulan- 
tibus  ip/i  aliquid  conferlmus .  Q^iapro- 
pter  notum  fit  omnibus  fanlae  Dei  Ec- 
clefiae  fidelibus ,  nojlris  praefentibus ,  Jci- 
licet  e^  futuris  guia  Angilberga  foror 
noftra  amantijjima  ,  humiliter  nojlram 
petiit  clementiani ,  quatenus  terram  ju- 
fis  publici  de  Comitatu  Placentino  ha- 
bentem  juges  tredecim  fecus  v':am  pttbli- 
cam ,  quae  ab  Urbe  Placentia  ad  Pla- 
centinum  Portum  ducit ,  quaeque  coherct 
ex  parte  Orientali  conferto  pomorttm  Mo- 
najlerii  SanBae  Rejurre& ionis ,  quod  ea- 
dem  jingilherga  ^'fugttjla  noflra  a  ftn- 
damentis  coflruxit ,  atqiie  molendinttm  u- 
num  juxta  Bafelicam  San&ae  Brigidae 
0um  jolo  (jr  decurfu  aqtiae  a  via  fluen- 
tis  ufque  in  Fojfam  >Aug'iJlam ,  fimul- 
qtte  cum  terra  juxta  eiindem  molendi- 
nttm  fita  i^  de  praedi&o  Comitatt4  at- 
tinentem  ,  hahente  fcilicet  per  menfuram 
tabulas    quadringenta  ,    cui    ab    O.tjnte 


B 


D 


terra  ejufdem  Comttatus  adjacet ,  ah  ,A- 
qiulone  murus  praefcriptae  Civitatis  a- 
dhaeret ,  ab  Occidente  verh  ci^  Mcridte 
viae  puhlicae  coherent ,  causa  aeternae 
mercedis  eidem  Cocnobio  beatae  Refurre- 
Bionis  propter  Jui  commoditatem  conce- 
deremus .  Cujus  deprecationi  aurem  cle- 
mentiae  no/irae  inclinantes ,  praejcriptam 
terram  ujque  ad  fuges  tredecim ,  nec 
non  ettam  praemminatum  molendinttm 
ftmtil  cum  terra  ftbi  coherente ,  ficut  per 
menftiram  &  fines  atqite  coherentias  ha- 
bente  tabtilas  quadringenta  ,  vidclicet 
ufque  ad  terram  ejttfdem  Comira'us ,  i^ 
muvttm  ipfius  Ctvitatis  ,  atque  vias  ptt- 
blicas  decernitiir ,  una  cum  ripa  &  al- 
veo  rivi  a  via  decurrentis  ujque  in  jam 
diiJam  Fojfam  ^ugujlam ,  faepe  diclum 
Monajierium  jure  proprietario  habendim 
concedimus ,  ac  pcrpetuo  aeternae  remu- 
nerationis  gratia  confirmamus ,  ita  ut 
nullus  detnceps  reipublicae  proctirator , 
vel  quilibet  temerator  invadere  vel  con- 
tradicere  praejttmat .  Qjtod  fi  fecerit , 
triginta  libras  attri  Je  noverit  tnultan- 
dum .  Et  ut  verius  credatur  ,  diligen- 
tiujque  ab  omnibus  ohjervetur ,  mamt 
propria  Jubter  confirmavimus ,  &  anuli 
nojiri  imprefftone  infignsri  praecepimus . 


Signum 


Karlomanni  invi&ijfimi  Regtt . 


Madalwinus  Notarius   ad  vicem  Tbeotmari  recognovt  d^  fubfcripft. 

Locus  Sigilli  «Jf  cerei  dcperditi. 

Data  IT.  Nonas    OHobris,    ,Anno    III.    Regni    KarJomanni    inviSiiffimi    Regts  /» 
Bawaria  ,  ^  in   Italia   II.   IndiBione  XII. 

*A^um  in  Bawaria  ad  Hohbaerabab ,  Curte  Regie ,  in  Dei  nomine ,  felicittr  ,  w4men , 


pr  AF^TJQUIT. 

Habemus  in  hilce  Diplomatis  In- 
dt&ionefn  XII.  tam  Julio  Menre,  qu^m 
Octobri  decurrcntem  ,  atquc  adeo 
conjunftam  cum  toto  Anno  DCCC- 
LXXIX.  quo  decurrebat  %Annus  II. 
Regni  Carlomanni.  Lucenfis  tamen 
Civitas  in  privatis  Chartis  tunc  u- 
■furpare  confuevit  IndiQioncm  prae- 
cedentibus  Kalendis  Septembribus  in- 
choatam .  Ut  ergo  certius  teneamus 
annos  Regni  a  Carlomanno  initi  , 
accipe  quae  in  tabulis  illius  Urbis 
animadverti.  Ibi  Charta  legitur  fcri- 
pta  Rc^nante  Domno  ncflro  Karloman- 
no  piij]]mo  Rege  ,  ,/fnno  Regnl  ejus  , 
poflqtiam  Dio  propitio  in  Italiam  ingref- 
fiis  ej} ,  Prirno ,  pridie  Idus  I^overizbris , 
Indiiliom  DuodecirAa ;  in  qua  Gererdiis 
Epifcoptis  quaedam  praedia  permutat, 
^c  K.'fdalbeytus  Dux  ad  ca  aellimanda 
quofdam  viros  mittit.  Is  eft  Annus 
DCCCLXXVIII.  Altera  Charta  exa- 
rata  fuit  Regnante  '&c.  ^4nno  Regni  &c. 
Secundo  VI.  Kalendas  Martias  ,  Indi- 
clionc  Dt'.cdecir,ia ,  &.  alteram  pcrmu- 
tationem  compleftitur  cum  hifce  ver- 
bis .  Super  hanc  ccmrnutacione  fecundl'.rn 
legem  direxit  Gherardus  Epifcopus  Mif- 
fo  fuo  ,  idefl  Saxfo  ,Archiprcsl?itero  C"  c. 
&  ^dnlberto  Comite  direxit  Mifjofuo  &c. 
Is  eft  Annus  DCCCLXXIX.  Rurlus 
eft  Charta  fcripta  tAnno  Secundo ,  III. 
Nonas  Septembris  ,  Indiffione  Terciadeci- 
ma  ,  cujus  en  prima  verba  :  Manife- 
flus  ff.ra  ego  Ildebrando  in  Dei  nominc 
Comes  filius  bonae  memoriae  Eribran- 
di&c.  Defignatur  heic  Annus  DCCC- 
LXXIX.  Hifce  aojunge  Diploma  e- 
jufdem  Carlomanni,  editum  in  Chro- 
nico  Cafaurienfi  part.  II.  Tomi  11. 
Rer.  Italicar.  &  promulgatum  Deci- 
tnofcptimo  Kalendas  Novcmbris ,  lAnno 
Secundo  Regni  Carlomanni  IndiBione 
Decima .  tASium  Papta  .  Idefl  Anno 
DCCCLXXVIT.  Collige  nunc  ratio- 
nes.  Si  re£te  fe  habet  Indi^to  deciiha 


MEDII  AEVI  pi 

Ai  in  Cafaurienfi  Diplomate,  neque  ibi 
renituenda  efl:  IndiSiio  Decima  tertia. 
Carlomannus  0£tobri  Menfe  Anni 
DCCCLXXVII.  verfabatur  in  Ita- 
lia ,  atque  in  ipfa  Urbe  Ticinenfi , 
eoque  Menfe  ineunte  Rex  Italiae  re- 
nuntiatus  nondum  videtur .  Quod  fi 
in  eodem  Diplomate  Cafaurienfi  fi- 
gnatur    tantiim    ^Annus    Secundus    Re- 

B  gni ,  fubinteliigendum  erit  Bajoariae  , 
ncn  autem  Italiae.  Itaque  is  Italiae 
Rex  appellatus  fuerit  inclinante  O- 
clobri  Menfe  eodem  Anno  DCCC- 
LXXVII.  quam  dignitatem  feu  titu- 
lum  per  totumOclobrem  Anni  DCCC- 
LXXIX.  retinuit.  Quippe  vidi  Char- 
tam  in  Archivo  Canonicorum  Muti- 
nenfium  fcriptam  Regnante  Domno  no- 
flro  Carlomanno  hic  in  Italia  Tertio  , 
die  XXVn.  de  Menfe  O&uber ,  per  In- 
diFiione  Terciadecima  .  Haec  ad  Chro- 
nologiam  Regum  Italiae  refte  fta- 
tuendam  indicaffe  mihi  licuerit . 

Dcnicue  Fifcus ,  antiquis  etiam  tem- 
poribus  fud  Camerae  ncmine  venire 
coepit,  quam  appellationem  ubique 
adhuc  fervat.   Si  verum  eft  Diploma 

D  Defiderii  Langobardorum  Regis ,  c- 
ditum  a  Margarino  Tom.  2.  BuIIa- 
rii  Cafinenf.  Conftitut.  13.  ibi  dimi- 
dium  multae  perfolvendum  ftatuitur 
Camerai  noflrae .  Sed  de  hoc  alii  ju- 
dicent .  Quod  certum  eft ,  refert  E- 
ginhartus  teftamentum  Caroli  Ma- 
gni ,  in  quo  fumme  pius  Imperator 
Ecclefiis  ac  pauperibus  erogandos  juf- 
fit  thcfauros  fuos  ,  ij^  pecuniam ,  quae 
in  illa  die  in  Camera  ejus  invema  efl . 
Rurfus  memorat  or/incm  fuhflantiam  at- 
que  fupelle&ilerrt  fiiam  ,  quae  in  atiro 
&  argento ,  gemrAtfque  &  crnatu  Re- 
gio  in  Camera  ejus  inveniri  poterat . 
Infra  haec  explicat,  addens :  ut  funt 
cortinae ,  flragula ,  tapttia ,  filtra ,  cc~ 
via ,  Jagviata  ,  C^  quidquid  in  camcra 
atque  vefliario  ejus  eo  die  fuiffet  inven- 

ttcn  . 


pj  DISSERTATIO 

tum  .  Haec  Fifcum  fignificare  cre- 
duntur  Du-Cangio  ,  &  reapfe  poftre- 
ma  haec  verba  ille  in  Gloflario  La- 
tino  adferens  ,  pro  Fifco  Imperatoris 
intcrpretatur .  Idem  quoque  Carolus 
M.  in  Capitulari  Anni  DCCCXIII. 
num.  ip.  Tom.  I.  editionis  Baluzia- 
nae,  de  Ancillis  Fifco  obnoxiis  a- 
gens ,  ait  Habeant  ex  partibu.s  noflyis 
lanam  &  liniim ,  i&'  faciant  farcillos 
C^  camifilos  ,  &  perveniant  ad  Came- 
ram  noflram .  Verum  haec  omnia  fu- 
bofcura  mihi  vidf  ntur ,  neque  fane 
certos  adhuc  nos  faciunt ,  Camerae 
vocabulum  jam  tum  fuiffe  adeo  fa- 
miliare,  ut  nemo  non  intelligeret , 
Fifcum  per  illud  defignari ,  quum  Cel- 
larium,  Veftiarium,  aliafque  Rega- 
les  officinas  defignafTe  potuerint.  Cer- 
te  nullum  haftenus  fe  mihi  obtulit 
Diploma  indubitatae  fidei ,  a  Carolo 
Magno  &  Ludovico  Pio  emiflum  , 
in  quo  Camerae  mentio  habeatur  . 
Vlde  quae  Baluzius  &  Mabillonius 
edidere  .  Addo  fufpicionem  fraudis 
aliquam  mihi  fuboriri  ,  quoties  in 
illius  aevi  Privilegiis  Cr.meram  me- 
moratam  offendo.  In  Tomo  2.  Bul- 
lar.  Cafinenf.  Conftitutio  23.  Caroli 
Magni  legitur,  ubi  multam  indicit; 
hoc  eft  auri  optimi  Libras  mille ,  me- 
dietatem  Camerae  noftrae ,  ^  medieta- 
tem  praediBo  Monaflerio .  Sed  confi- 
£lum  ,  aut  certe  a  bono  Margarino 
incaute  tributum  Carolo  Magno,  e 
veftigio  deprehendas  monumentum  il- 
lud.  Ibi  cnim  appellatur  C/?>-c/«j  M<r- 
gntts  Imperator  ^uguflus ;  quum  ta- 
men  nulla  Diplomata  Magnwn  illum 
dicant ,  atque  hunc  titulum  vivens 
ille  non  acceperit.  Scriptom  quoque 
dicitur  Praeceptum  ^nno  ab  Incama- 
tione  Domini  Jefu  Chrifli  OTingentefi- 
mo  Sectmdo ,  Indi&ione  Decima .  At  i- 
ftud  abhorret ,  uti  &  reliquae  illius 
Privilegii   notae  chronicae  ab  aetate 


DECIMASEPTIMA, 


?4 


B 


D 


ac  ftilo  Cancellariae  Caroli  Magni  , 
Ad  Carolum  Craffum  Auguftum  Ipe- 
£lat  illud  Diploma,  fi  quidem  fit 
legitimum  •  fed  praeter  Indi£l:ionem 
alia  funt,  quae  ne  ipfi  quidem  tri- 
buendum  indicant .  Ediftum  quoque 
habes  in  Vulturnenfi  Chronico  pag. 
3  ($2.  Part.  n.  Tomi  IL  Rer.  Itali- 
car.  Diploma  Pippini  Italiae  Regis, 
datum  Anno  DCCLXKXVIL  ubi  eft 
Cameras  mentio  ,  quod  uti  adulteri- 
num  in  notis  confixi .  IUic  etiam 
habetur  pag.  371.  Privilegium  Lu- 
dovici  Pii  datum  Anno  DCCCXIX. 
ubi  dimidium  multae  impofitae  per- 
folvcndum  dicitur  Camsrae  noftrae  . 
Sed  quid  fi  de  legitimitate  iftius  quo- 
que  Privilegii  dubitandum  foret?  An- 
tea  nequaquam  animadverti  :  nunc 
autem  moneo ,  legi  illic  verba  haec : 
Ohulit  obtutihiis  noflris  Praecepta  Lan- 
gobardorum  Principum  ti^r  Ducum ,  vi- 
delicet  Gifulfi  &  Sicardi .  Infra  memo- 
ratur  Waldus ,  ideft  nemus,  fjui  da- 
tus  cfl  in  eodem  Monaflerio  a  Sicardo 
Principe  Beneventanae  Civitatis.  Atqui 
Sicardus  Princeps  Beneventanus  An- 
no  tantiim  DCCCXXXIII.  regnarc 
coepit  ,  uti  eorum  temporum  monu- 
menta  ,  in  ipfo  quoque  Vulturnenfi 
Chronico  legenda  ,  evincunt  .  Qua 
ergo  ratione  Sicardi  mentionem  ha- 
bet  Diploma  Ludovici  Pii  datum 
Anno  DCCCXIX.?  Mitto,  pcrquam 
rariflime  in  Diplomatis  ejus  aevi 
comminaticnem  multae  reperiri.  A- 
deft  in  eodem  Vulturncnfi  Chronico 
pag.  34^.  Diploma  Caroli  Magni 
confeclum,  ut  videtur,  Anno  DCC- 
LXXVI.  in  cujus  calce  violatores 
jubentur  exfolvere  auri  purifftmi  Li- 
bras  mille  ,  medietatem  Camerae  no- 
flrae  c^c.  Dubitavi  in  notis  de  fin- 
ceritate  Diplomatis  :  nunc  omnino 
explodendum  contendo  ,  quum  ibi 
Carolus  fe  tantummodo  infcribat  Re- 

gem 


c?5  ANTIOUIT. 

gem  Frartcovum  c^  Longohatdonun  ac 
Patriciiim  Romano-nim ,  &  nihilominus 
Iir.periale  fuum  Praecepfjm ,  &  hnpe- 
rialem  fuam  inftitutionem  memoret  : 
quae  cum  titulo  Caroli  nondum  Im- 
peratoris  omnino  pugnant.  Serius  er- 
go  invef^am  opinor  in  Regum  Fran- 
corum  Praecepta  Camerae  commemo- 
rationem ,  &  fortafTe  non  ante  Lu- 
dovicum  II.  Auguftiim  ,  a  quo  reve- 
ra  ,  cjufque  fucceflbribus  ufurpatam 
illam  invenio  .  Evulgavit  Campius 
in  Appendice  Tomi  primi  Hiftor. 
Ecclef.  Placentinae  Diploma  ejufdem 
Augufli  ,    Datum    III.    Idus    05obris , 


MEDII  AEVI  p5 

A  Indi  lioKe  XV.  ,Anvto  Imperii  Domnt 
Hludovci  0  tavo  .  Incarnationifque  Do- 
mini  nofiri  Jcftt  Chrifti  DCCCLII.  ubi 
violatoribus  multam  irrogat ,  medit- 
tatem  Camtrae  no/lrae  c>^f.  Infra  in 
Differfat.  XXV I.  de  Mi/itia  animad- 
vertam  ,  pugnare  plane  contra  Hifto- 
riam  notas  iftas  Chronologicas  :  ne- 
que  confuevifle  Ludovicum.   II.   Dio- 

B  nyfianam  Epocham  fuis  inferere  Char- 
tis.  Certiora  ego  rerum  documenta 
nunc  proferam  ,  atquc  ex  ejufdcm 
Placentini  Coenobii  San£li  Sixti  Ta- 
bulario  ,  ubi  duo  haec  Diplomata 
cuftodiuHtur. 


Ludovici  II.  Imperatoris  Praeceptum ,   quo  Angilbergae  Auguftae 

Conjugi  fuae  facuitatem  concedit  libere  difponendi 

de  rebus  fuis,  Anno  874. 


IA'  noniine  Domirti  noftri  Jefu  Chrifli 
Dei  aeterni .  Hludowicus  divina  or- 
dinante  providentia  Imperator  ^nguflus . 
Omnitim  JaniJae  Dei  Eccleflae ,  noflro- 
rumque  fidelium ,  praefentium  videlicet 
ac  feqiientium  comperiat  induftria  ,  eo 
ijuod  nos  ob  divinum  amorem ,  &  mu- 
tuae  dileBionis  affeclum ,  Angilbergae 
dilectijjimae  Conjugi  noftrae ,  ac  con- 
forti  nofiri  Imperii ,  per  pracfentem  mu- 
nificentiae  noflrae  paginam  concedtmus 
&  largimur  dt  fu.is  propriis  rebtts  taiH 
noftra  fibi  liberalitate  donatis ,  quam  a- 
lio  quolibet  contracltt  jufte  ac  legalitcr 
adquifitis ,  quomodocumque  &  qualiter- 
cumque  difponendi  i^  ordinandi  libe- 
ram  facultatem ,  abfqtte  ullo  cttjusltbet 
Principis  vel  Ducis ,  qiti  in  tempore 
ftierit  impedimento  j  &  cuicumque  ipfa 
dederit ,  ratum  c^  ffabilitttm  modis  om- 
ntbus  effe  volumus,  Si  quis  autem ,  quod 


C  non  eredimus ,  ex  proheredibtis ,  fuccef- 
foribufque  Imperii  noftri  aliquam  cor.tr/t 
ipfitts  liberam  difpofitionem ,  feu  fponta- 
neam  definitionem  moleftiam  inferre  prae- 
funtpferit ,  tamquam  fcelejitis  ici^  impius 
divinarum  temerator  fanBiontim ,  aeterno 
judicio  condempnatus  parter^  in  ftituro 
habeat  cum  Principe  tenebrarum  infer- 
nale  ignis  aeterni  c?'  fulphttris  j    (D"   irt 

D  praefenti  fupradiBae  Conjugi  noftrae  in- 
quietudinem  inferre  contra  noftri  flattita 
Praecepti  non  mettiens ,  centum  Libras 
attri  obri^i  componere  compellatur  ,  mc- 
dietatem  Impcriali  Camerae,  c^  me- 
dietatertt  fuprataxatae  ^ngilbergae ,  cui 
injunae  naevtim  intuliffe  probatur .  Et 
ut  hoc  nofirae  ceffionis  ac  piae  largitio- 
nis  pagina  inconvulfa  permaneat ,  raa- 
ntts  nofirae  adfcriptione  infignita  tx  Btil- 
la  noflra  fubter  adnotata  efl . 


Signtm  rrnmus 


Dcmni  Hlv.dtvjiei  ferenijfimi  Imperatoris  . 

Cifil- 


5^7  DISSERTATIO  DECIMASEPTIMA:  p8 

Gifelbertus  Presbper  &  Nota-nus  fcrlpfi  ex  Jujfu  Imperiall ,  &  fubfcripfi . 

Locus  ^Jt  SigilH  . 

Data  IV.  Idus  O&ubris  ,  Indt&ionc  VIII. 

,/fcfum  Olonna  Curte   Imperiali ,  v^nno  hiperii  Domni  Hludowici  gloriofiffimi   hn- 
peratoris ,  Deo  propitio  XXV.  feliciter ,  ,/fmen  . 

Ejufdem  Ludovici   IT.  Augufti   Diploma   confirmatorium  omnium 
bonorura  Gumberti  VafTi  &  Minifterialis,  Anno  874. 


IN  nomine  Domini  noflri  Jefu  Chrifli 
Dei  aeterni.  Hltidowicus  divina  or- 
dinante  providentia  Imperator  .Auguflus . 
Imperialis  munificentia  ft  omnibus  jufle 
pctentibus  debet  effe  larga ,  mutto  am- 
pl/us  his ,  qui  familiaritis  fibi  adfifiunt . 
Proinde  notum  fit  omnibus  fidelibus  fan- 
iiae  Dei  Ecclefiae  ac  noflris  tam  prae- 
fentibus  quam  &  futttris ,  quoniam  a- 
mantiffma  Conjux  nofira  Angilberga 
Imperatrix  Augufta  noflram  deprecata 
efi  clementiam ,  quatinus  Gutnberto  illu- 
P.ri  Vaffo  ,  fidelique  Minifleriali  noflro  , 
&  pofl  eum  heredibus  fuis  confirmare- 
mus  omnes  res  proprietatis  fuae ,  tam 
eas  ,  quae  ante  acceptum  Minifterium 
ipfe  Gumbertus  hereditarias  vel  adquif:- 
tas  habuit ,  qttam  eas  ,  quas  poflea  con- 
quifivit  vel  conquifiturus  erat  dcinceps , 
ut  pro  eo  quod  Minifierialis  no:t  erat , 
dampnofae  in  pojierum  non  adfcriberetttr 
conditioni .  Cujus  dcprecationsm  ad  effe- 
clum  perducere ,  dileclae  Conjugis  intcr- 
ventu  ,  ratum  decernentes ,  praedi&o  fi- 
deli  nofiro  Gumberto  Gafialdio,   &  ftcut 


B 


expetiit ,  pofl  fuum  deceffum  heredibus 
fuis  omnes  res  ac  facultates  jufie  fibi 
pertinentes  perpetualiter  confirmavimus  in 
integrum  ,  ut  fttperius  continetur :  quati- 
nus  caffat^  undique  controverfia  liberam 
facfiltatem  habeant  tam  ipfe  ,  quam  he- 
redes  fui  ,  vel  quibus  ipfi  dederint ,  le- 
galiter  difponere  &  ordinare  cun&a , 
quae  in  vita  fua  adquifierunt  vel  ad- 
quirere  poterint ,  0^  abfque  alicttjus  con- 
tradi&ione  femper  quieth  poffidere  atque 
pacifice  retinere ,  c>"  quibufctimque  ele- 
gerint  conferre .  Unde  etiam  Imperatoria 
cenfemus  licferalitate  ,  v.t  quictmqtte  hanc 
nofiram  munlficcntiam  eidem  Gitmberto 
pro  fi'.o  beneplacito  nobis  fervitio  concef- 
fam  violare  quollbet  modo  temptaverit , 
noverit  fe  decem  miUia  Mancoforum  au- 
reorum  muhandum ,  medietatem  Ca- 
merac  noftrae  ,  liir  medietatem  dlclo 
Gumberto ,  vel  e/us  hcredibus .  Et  ut 
certius  credatur ,  dUlgcntiufque  ab  o>nni- 
bus  obfervetttr  ,  manu  propria  fubter  fir- 
mavimus  ,  n:^  anuli  nofiri  imprejftom 
adfignari  juffimus  , 


Slgmm  Domni  Hludowici 


ferenlffimi  Imperateris , 


li^S 


Tom.  III. 


G 


Mal- 


pp  ANTI^IT.  MEDII  AEVI  loo 

vfJalglfus  Dlitcaaus  i^  Notarius  jujfu  Imperatorio  recognovi  <&'  fuhfcripft . 

Locus  <Jf  Sigilli. 

Data  Vn.   Jdus  O^obris ,  ,Anno  Chriflo  propitio  Imperii  Donmi  Hhidowici  piijjimi 
^iigufli  XXV.  Indiclione  VIII. 

./f&um  Holonna  Curte  Regla ,  in  Dei  nomne  feliciter .  v4men . 


Habemus  heic  Imperialis  Camerae,  lA 
hoc  eft  Fifci ,  five  Aerarii  Regii  di-  | 
fertam  mentionem .  Fortaflis  ad  ea- 
dem  quoque  tempora,  atque  ad  eum- 
dem  Auguftum  ,  nifi  potius  ad  Lu- 
dovicum  III.  pertinet  informe  Di- 
ploma ,  quod  in  Tabulario  Canoni- 
corum  Arretii  olim  vidi  .  Membra- 
nae    vetuftas  ,    &    literarum    forma , 


germanum  monumentum  prae  fe  fe- 
rebant  .  Verum  illic  defiderabantur 
fubfcriptiones  :  &  quod  in  primis  a- 
nimadvertendum  eft  ,  nimia  Latini 
fermonis  imperitia  in  oculos  incur- 
rebat,  ita  ut  quid  de  Chartae  hujus 
fide  ftatuam,  incertus  plane  fim.  Sed 
cuinam  ufui  talia  confifta  quaefo 
fuiflent,  fi  fi£la  contenderem  ? 


Mundiburdium    feu  defanfionis   Privilegium    conceffum  a  Ludovico   IL 

Imperatore,  ut  videtur,  Gripponi  de  Comitatu  Arretino, 

ejufque ^familiae  &  rebus,  circiter  Annum  870. 


IN  nomine  SanBae  cj^'  individuae  Tri- 
nitatis .  Hluduvicus  divina  favente 
clementia  Imperator  ./fi(guflus .  Oranibus 
fidelibus  SanSiae  Dei  Ecclefiae ,  hac  no- 
fifis  tam  praefentibns ,  qua>a  &  futuris 
notum  efje  volumus ,  quatiter  Grippo  de 
Comitato  ^ietino  quondam  Lttponi  fi- 
itus ,  interventu  hac  peticione  Winegifii 
dileSIoque  fideli  noflro  ,  petiit  clemen- 
tiani  nojlyam,  quatenus  pro  Dei  omni- 
potentis  amore ,  animaeque  noflrae  mer- 
cedem  eum  cum  uxore  &  filiis ,  cunSli- 
fque  rebus  mohitibus  &  immoijilibus , 
fsu  c^  facultatibus ,'  ha:  farailiis  utriu- 
fque  fexu  tam  Cartarum  ,  Libellamm  , 
Jeu  covis  titolum  infcriptionis  tam  ds 
paterna  vel  dc  mateyna ,  feu  a  quibu- 
fdam  hominibus  aquefttae  jufie  &  l^ga- 
iiter  vel  in  antea  legibus  aqui/iare  po- 
tuerint  ,  fub  no/irum  mundburd ,  hac 
Imperiaie    receperstnus   defenfione  j    quod 


D 


ejfscimus  .  Praecipientes  ergo  juber/ius , 
ut  nullus  Dux  aut  Comes  vel  Vicecomes 
aut  Sciddaffio  ,  vel  ullus  publicus  Hac- 
cionarius  vel  alia  a  qualibe  magna  par- 
vaque  perfona  per  vim  obprimere  ,  aut 
aliquam  fupevimpofitam  contra  eum ,  u- 
xor ,  filiofque  fuos ,  hominsfqus  ejus  ii- 
beros  hac  fervos  contrarietatem  facere 
praefumat ,  nultufque  facultatibus  ,  re- 
bufque  e/us  raobilihus  cffT  imr.iobilibus 
invaftonem  aut  fuffreccionent  aut  dimi- 
miracionem ,  vel  aliqua  injufla  fttperim- 
pofita  facere  ftne  legali  terminacione  fa- 
cere  praefumat  ;  fed  licead  eum  cum 
omnibus  quae  pojjidct ,  pro  Dei  omnipo- 
tentis  amore,  animaeque  noflr,:e ,  paren- 
toritmque  rojlrorum  mercedem  fecuri  ijr 
quieti  pacifice  vivere ,  nuila  publica  et 
nocente  perfona .  Si  qnis  autem  contra 
kanc  mfiram  Impsrialis  aucloritatem  vio- 
latcr  extiterit,  &  ea ,  quae  fuperius  ie- 

gitur , 


loi  DISSERTATIO 

ghuY ,  »0»  ohfetvaverh  ,  triginta  Li- 
bras  aiiri  fe  compofitmos  agnofcat ,  me- 
dietatem  parti  Camerae  nonrae ,  & 
medietateyii  fuprataxato  Grippo  ,  ejufqite 
bevedes ,  eorumque  homiyribus .  Ut  verius 
credafjr,  de  amdo  noflro  fubter  jujfi- 
mus  Jigillari . 

Defiderantur  fubfcriptiones . 

SigtJum  Sigilli  *^   cerei    deperdlti . 

Exinde    crgo    in    Diploniatis    fre- 
guentius    Cameyae    nomen    ufurpatum 


DECIMASEPTIMA .  102 

A  invenias.  IUud  praecipue  intueare  in 
compluribus  Berengarii  I.  Regis,  qui 
tamen  aliquando  non  Cameram  tan- 
tiim ,  fed  Cameram  Palatii  noflri  ap- 
pellavit,  uti  exmpla  bene  multa  con- 
firmare  poffunt.  Ego  duo  tantiim  fc- 
ligo.  Priraum  debeo  Archivo  anti- 
quiffimi  Monafterii  Veronenfis  San- 
£ti    Zenonis ,    in    quo    autographum 

B'  venudiffimum  adfervatur . 


Berengarlus  L  Italiae  Rex  Attoni  fideli  fuo  hortucn,  Sc  horreum 
in  Civitate  Verc.ienfi  donat,  Anno  88p. 


IiV  noinine  Domini  noflri  Jefu  Chrifli 
Dei  aeterni .  Berengaritis  Rex .  No- 
vcrit  omninm  fldeHum  fan&ae  Dei  Ec- 
cleftae ,  noflroriimqtie  ,  praefentium  fcili- 
cet  a:  futurorum  induftria  ,  Ualfredum 
illuflrem  Comitem  ,  fuimnimqne  Con- 
ftiiarium  noflnim ,  noflram  adiiffe  mii- 
nificentiam  ,  exorans  eam ,  quatenus  %At- 
toni  fideli  noftro  Orttim  in  Civitate  Ve- 
ronae  fttum  ciim  Horreo  antiquo ,  mnri- 
fque  precingentibus  concederemus .  Ciijiis 
fuppltcationi  nos  meritb  aflenjnm  prebere 
duantes ,  praefito  tAttoni  fideli  noflro 
eumdem  Hortum ,  cui  ex  una  parte  San- 
Eli  Pttri  Celamio,  ^  Saa£ii  Petri  cu- 
jws  domns  ibidem  efl  conflruBa  ,  & 
Sancli    Zenonis   jura    cohsrent ,    ex  alia 


Signum 


parte  Bundone  Presbitero  hahitante ,  <& 
ex  ceteris  partibits  publica  via  currente , 
ttt  ipfe  Waltfredus  dileclus  fidelis  no- 
flev  expetiit ,  in  integrttm  per  httjus  Pre- 
cepti  noflri  documentum  ad  habendum  ^ 
&  quicquid  -voluerit  faciendum  proprie- 
tr.tis  /ure ,  tam  ftbi  quam  heredibus  fuis 
concedimus  &  firmamits .  Contra  qitod 
noflri  documenti  preceptum  fi  quis  in- 
furgere  temptaverit  ,  ipfumque  infringe- 
re  ,  ne  temptatum  poffit  explere  ,  vigin- 
ii  Libras  aiiri  obrixj  ^  medietatem  Ca- 
merae  noftrae,  c^  medietatem,  cui  ex 
hoc  moleflia  illata  fuerit ,  fciat  fe  cor/ipo- 
ftturum  .  Et  tit  hoc  verius  ab  omnibus 
credatur,  &  diligentius  obfervetur ,  anuli 
noflri  imprejftonem  Jubter  jitjftmus  fieri  . 


Domni  Berengarii  gloriofifftmi  Regis , 

Adefl:  Sigillum  ^  cereum. 

Reflaldus  Notarius  Jujftone  Regis  ad  vicera  ,Adelardi  Epijcopi  C;^  u4rchicancella/tt 
recognovi  &  Jubjcripfi . 

Data  IV.  Idus  Septembris  ,  ^lnno  Incarnationis  Domini  DCCCLXXXIX. 

xAnno  verb  Regnl  Domni  Berengarii  gloriofiflimi  Rsgis  II.  iHdiclione   VIIL 

Datum  Verenae ,  in  Dei  nomine  ,  feliciter .  x.4men . 


103  ANTI^UJT. 

Atihuc  in  pergamena  confixum  vi- 
fitur  cereum  Sigillum ,  in  quo  caput 
Berengarii  eminet  ,  juvenis  admo- 
dum,  ac  puero  paene  fimilis,  cum 
cpigraphe  BERENGARIVS  REX.  U- 
ti  alibi  monui ,  non  ea  Berengario 
fuit  aetas,  quam  Aubertus  Mireus 
in  Codic.  piar.  donationum  arbitra- 
tus  eft,  quum  Italicum  Regnum  fibi 


MEDII  AEVI 


104 


conquifivit .  Teflem  novum  do  prae- 
cedens  ipfum  Diploma .  Atque  ibi 
memoratam  tantummodo  Cameram  vi- 
deas.  Exemplum  Camerae  Palatii  no~ 
Jlri  nunc  accipe  ab  altero  ejufdem 
jam  Imperatoris  Praecepto,  quod  ar- 
chetypum  cuftoditur  in  Archivo  Ga~ 
pituli  Canonicorum  Arretii . 


Confirmatlo  Privilegiorum  Ecclefiae  Arretinae  hSix  a  Bsrengario 

Imperatore,  Anno  pi6. 


IN  nomine    Domini    Dei  aeterni .    Be- 
rengarius    di-vina    favente    clementia 
hnperatur  ^ttguftus .   Noverit  omnium  fi- 
delium    fanHae    Dei    Ecclefiae  ,    noftro- 
rumque    prefentium   fcilicet  ac  futurorum 
induflria,  Petrum /«nr?i?e  Aritinae  Ec- 
clefiae    facerrimum    Pontificem  ,    dile- 
£lumque  fidelem  nojhrum  ,  fup.pliciter  no- 
firam     poflulajfe    clementiar^  ,     quatenus 
omnes    poffeffiones  i&'    praedta   fuae  Ec- 
clefiae  ab  exordio  fuae  conftitutionis  ha- 
bitas ,    atque  in    pofterum    habendas  fub 
omni   integritate   fui  hoc  no/lrae  auciori- 
tatis  praecepto  confirmare  omnimodis  di- 
gnaremur .     Cujus    devotiffimam    petitto- 
ttem  attentius  exequentes ,    omnes    pojfef- 
fiones ,   C^  univerfa  praedia  ejtiflem  Ec- 
elefiae    per    Jingula    loca    ci^    vocabula 
tam  in  montihus ,    quamque  in  planitie- 
btts    po/ita  y    atque    per    diverfa    loca  & 
vocabula    adjacentia  ,    fett     omnia    dona 
tam   Regum  d''   Imperatorum  eidem   Ec- 
cle/iae  conceffa  vel  concedenda ,  omnefque 
confirmationes  de  omnibus  Plebibus  ipfius 
Ecclefiae    five    Cortis  ,    vebus    mouilHjus 
C^    irnmobilibtis  ,    fervis  ,    vel    anciUis , 
utriufque   fexus   famHtis ,    aldionibus  c?' 
aldianis ,    omnia  i^   in  omnibtts  in  ftn- 
gtilis  Comitatibtis  pofita ,    idefi  in  ^ri- 
tino ,    Senenfe  ,     Fhrentino  ,    atquc    in 
Chifiano ,    &    Caft^o    Felicitatis  ,    cv.m 
qiiadar/t   Ecclefia  ,    qstae   dicitur    Sanfi 


B 


C 


D 


Martini pecitUari ,  cjuemadmodurA 

ab  uno  latere  eji  Lacus  Major  ,    &"  ah 
altero  latere  praedilus   Lacus    peculiaris 
confiftit ,   C^  cum  omnihus  pifcariis ,  quae 
funt    pofitae    in  territorio    praenominatae 
,Aritinae  Ecclefiae  infra  aquas ,  C?'  quic- 
quid  a  bonis  hominibus  per  cttjufcumque 
inftitutionis    titulum     jujte    &"    legaliter 
praedic/ae  ,Aritinae    Eccleftae   olim    con~ 
lata  funt ,   vel  futuris  temporibus  confe- 
tenda  fuerint ,    fub  omni    integritate  pef 
hoc    noftrum    hnperiale    Praeceptum  con- 
firmamus .  Statuentes  d^   Imperiali  man- 
dato  praecipientes ,    ut  mdlus  Dux ,  Co~ 
mes ,    Vicecomes ,    vel  Judex ,    aut  cuju~ 
slibet    judiciariae    poteftatis    perfona    in 
plebibus ,  vel  rebus  praelihatae   Ecclefiae 
Placita    tenere    aut    qualefcumque    exibi- 
tiones  vd    frea    exigere  audeat  /    nnllus 
etiam  exafor  publicus ,  aut  cujtifctimque 
ordinis    homo    Liberis    aut  Servis    prae- 
fcriptae    Ecclefiae  aliquam  vim  vel  con- 
trarietatem   inferre  praefiimat,  fed  liceat 
praetaxatae  Ecclefiae  fecuriter  cunSIa  pof- 
fidere  fua ,   omnium  magnarum  ,    parva- 
rtimque  perfonarum  cor.tradiHione  vel  in- 
quietudine  remcta .  Si  quis  ergo  hoc  no- 
ftrae  confirmationis  &"  tuitionis    Praece- 
ptum    infrittgere    vel    violare    qttandoqi.e 
temptaverit ,    fciat    fe  compofiturum  aiiri 
optimi    Libras    ducentas  ,    medietatem 
Camerae    Palatii    noftri,    &  mcdieta- 

tcm 


ro5  DTSSERTATIO   DECIMASEPTIMA.  iq6 

tem  praedtBae  Ecclefiae ,  ejufqne  Recio-  A  ra  obfeYvetf.y ,  tnanu  propria  roborartes 
ribus.  Qtwd  ut  verius  credatur ,  ^  di-  I  de  anulo  no/ir»  Jubter  infigniri  /ujfi- 
ligentius  ab  omnibus  fcr  futura  tempo-  \     1  mus . 


Sigmm  Domni 


Berengarit  pitjjimi  Imperatoris, 


Locus  Sigllli  ijt  cerei  deperditi . 


Petrus    Eptfcopus  &  Cancellarius  ad    vicem  xArdingi    Epifcopi  <^  ^rchicancellarii 
recognovi  &  fubfcripft . 

Data  X.  Kalendas  Xulii ,  ,/fnno  Dominicae  Incamatlonis  DCCCCXVL  Domni  ve- 
ii  Berengarii  piiffimi  Regis  XXIX.  Imperii  autem  fui  primo ,  Indiiiiane  IV. 

*/fBim  in  Civttate  Ravenna  in  Chrifli  nomine  ,  feliciter .  ^men. 


Omnia  fere  fubfequentium  Regum 
atque  Imperatorum  Diplomata  Came- 
rae  nomen  nobis  exhibent,  illudque 
noftris  etiam  temporibus  conflantifli- 
me  retinetur.  Nunc  illud  mihi  in- 
quirendum  reftat ,  an  praeter  Came- 
rar/> ,  five  Ftfcum ,  aut  ^erarium  Re- 
gis  aut  Imperatoris,  ]\is  Camerae  ali- 
cui  alteri  olim  in  Italico  Regno  fue- 
ritj  puta  Epifcopis,  Ducibus,  Mar- 
chionibus  ,  Comitibus,  iis  nempe , 
^ui  tunc  Italicorum  Principum  cho- 
rum  conftituebant  .  Nemini  autem 
Eruditorum  ignotum  eft ,  antiquiffi- 
mis  temporibus,  unis  Regibus  ac  Im- 
peratoribus  Fifcum  fuiflTe :  fed  quan- 
do  Regalia  ac  jura  Fifci  trasferri  coe- 
pta  funt  largitione  Principum  in  Pri- 
mates  Regni  ,  five  Ecclefiafticos  ,  fi- 
ve  Saeculares  ,  tunc  &  ifti  quadam 
fpecie  Fifci  perfrui  coeperunt  ,  & 
Cameram  fuam  peculiarem  conftitue- 
re.  Videtur  enim  Camerae  vox  latio- 
ri  fignificatione  patere  qu^m  Fifci . 
Ergo  ad  Epifcopos  &  Abbates  quod 
attinet,  ^uum  in  ipfos  tot  olim  Re- 


B 


D 


galia  coUata  fuerint  a  Regibus  & 
Auguftis ,  nil  mirum ,  fi  confueve- 
rint  &  ipfi  Cameram ,  Cve  %Aerarium 
proprium  habere  ac  appellare ,  quo 
reditus  olim  a  Fifco  Regio  perce- 
pti ,  ac  multae  ab  eo  antea  exaiflae 
inferebantur  .  Romani  Pontifices  in 
primis,  ex  quo  fub  Pippino  Franco- 
rum  Rege,  &  Garolo  Magno  Augu- 
fio  ,  non  foliim  Exarchatus ,  fed  e- 
tiam  Urbis  ac  Ducatus  Romani  do- 
minatione  donati  funt ,  Cameram  fuara 
habuifle  videntur,  ad  quam  cenfus , 
tributa  ,  ac  veftigalia  deferrentur : 
Sed  in  eorum  monumentis  vetuftio- 
ribus  (  nimis  multa  nobis  rapuit  e- 
dax  tempus  )  nullum  hujus  vocabuli 
veftigium  haftenus  reperi  -  Fortafle 
nomine  Vefliarii  Pontificia  Camera 
olim  defignata  efl:.  Quipne  Hadria- 
nus  I.  Papa  Anno  DCCLXXII.  Bul- 
lam  Farfenfibus  Monachis  dedit,  e- 
vulgatam  in  Chmnico  Farfenf.  Part. 
II.  Tnmi  II.  Rer.  Italicarum  ,  in 
qua  dccernit,  ut  in  pofterum  Prio- 
res  Vefiiarii  fanclae  Romanae    Eccleftae 

Judi- 


loj       _        ANTI  gUlT, 

Judices  fint  in  cauffis  Monafrerii  Far-  { 
fexiCs .  Miccio,  inqiiit ,  Pi-ioy  Vgfiia- 
rii ,  vel  omnes ,  qui  pro  tempore  pojl  e- 
jus  deceffiim  Priores  Vejliarii  cxtiterint , 
licentiam  hateant  poteftative  dijlringen- 
di  tam  Ecclefiaflicarri  perfonara ,  quaryt- 
que  ex  militia  exiflentem  ,  vel  etiam 
famulnm  Ecclefiae  l^c.  En  quanta  jam 
tum  foret  au£\oritas  ejufmodi  mune- 
re  fungentibus.  Quod  foliim  tenebras 
facere  poteft,  ea  Bulla  data  dicitur 
Imperantibus  Domno  noftro  piijjimo  ,Aii- 
gufto  Conftantino  Imperatore  (^c.  Q.uae 
verba  indicant,  dominatos  adhuc  Ro- 
mae  fuifTe  Graecos  Imperatores  ,  in- 
certumque  proinde  efTe  ,  qua  ratione 
Priori  Veftiarii ,  fi  Minifier  Pontifi- 
cius  erat ,  autforitas  foret  diftringen- 
di  viros  militares  five  Seculares  . 
Prccedente  tempore  Archidiaconus 
Sanftae  Romanae  Ecclefiae  praeeffe 
coepit  Camerae  Pontificiae :  ac  proin- 
de  quum  temporibus  ^lexandri  II.  Pa- 
pc^e  controverfia  orta  fuiffet  inter  Mo- 
nafferiura  Farfenfe  ,  &  alterum  in 
Mica  Aurea  ,  Domnus  Hildebrandus 
■veneraiilis  ^rchidiaconus  eamdem  au- 
divit  ,  ac  diremit ,  uti  habetur  in 
eodem  Chronico  Farfenfi  pag.  $'p6. 
^clores  autem  &  xAcliQnarii  appeliati 
olim  Miniffri,  qui  nunc  Clerici  Ca- 
merae  cjuidem.  Et  quoniam  nupcr 
monuimus,  Palatii  voce  Camcra>n  Re- 
gum  fuiffe  defignatam ,  ipfi  quoque 
Romani  Pontifices  Palatii  Lateranenfis 
vocabulum  eadem  fignificatione  ufur- 
parunt.  Vide  Bullam  Benedi6li  Pa- 
pae  VIII.  in  eodem  Chronic.  Far- 
fenfi ,  psg.  518.  per  quam  confirmat 
Coenobio  Farfenfi  Caffellum  Bucci- 
nianum  .  Illic  adversus  violatorem 
quemcumque  ait :  Infuptr  c>^  cot-ipofi- 


MEDIJ  AEVI 


108 


B 


C 


D 


turum  Je  fciat  auri  optimi  Libras  cea- 
tum,  mecdetatem  in  facrofanclo  Latera- 
nenfi  Palatio,  O'  medietatem  in  fupra~ 
jcripto  Monaflerio.  Idem  repetitur  in 
Brevi  recordationis  Hugonis  Abba- 
tis  .  Immo  alteram  Bullam  ejufdem 
Benedifti  VIII.  Papae  exhibet  idem 
Chronicon  Farfcnfe  pag.  521.  confe- 
ftam  Anno  MXVII.  in  qua  diferte 
fit  mentio  Camerae  Pontificiae  hifcc 
verbis.  Qui  facere  hoc  praefumfcrit  ic^c, 
fciat  fe  compofiturum  centum  aureos  Man- 
cofos  medietater/t  Camcrac  noftrae ,  i^ 
tr,sdtetate?n  i^c.  Neque  reponas  ,  ex 
liberalitate  Henrici  I.  Augufii  viri 
faniti ,  Benediftum  VIlI.  Papam  la- 
tius  quam  Praedeceffores  fuiffe  do- 
minatum  ,  ut  quidam  illius  Seculi 
Scriptor  aflfirmat ;  fi  enim  Alberici 
Romanorum  Principis  ,  five  Tyran- 
ni,  tempora  excipias,  conflat ,  Ro- 
mam  antca  quoque  temporali  ditioni 
Pontificum  iubfuiffe ,  atque  adeo  jus 
inrogandi  multas  ,  &  Camerae  ha- 
bendae ,  ad  eos  fpeftaffe  .  Ceterum 
illud  minime  praetereundum  eft  ,  in 
Bullis  antiquiorum  Pontificum  Ro- 
manorum  anathema  quidem,  maledi- 
clionem  ,  aliafque  fpiritualps  poenas 
confueviffe  apponi  ,  rarifiime  autem 
pecuniarias ,  ita  ut  quum  impofitae 
multae  in  iis  occurrant,  caute  cir- 
cumfpiciendum  fit  ,  ne  fraus  aliqua 
intercefferit .  Oblervatam  enim  eam 
confuetudinem  non  tantixm  in  con- 
firmandis  juribus  Ecclefiarum  ,  fed  & 
in  politicis  negotiis  ,  atque  in  ipfis 
Urbibus  ,  ditioni  Pontificiae  fubje- 
6Hs  ,  video  .  Cujus  rei  exemplum  u- 
num  nunc  addere  juvat  ex  Codicc 
MSto  Cencii  Camerarii    excerptura  . 


Sergii 


lop 


DISSERTATIO  DECIMASEPTIMA. 


IIO 


Sergii  IV.  Papae  Literae  ,  quibus  Vediano   cuidam  Caftrum   Scurienfe 
titulo  emphyteuns  concedit,  Anno  loio. 


SEfqius  Epifcopus  fervus  fervomm  Dei , 
dileclo  filio  Vediano ,  Scurien/is  Ca- 
Jiri  Domino  ,  falutem  c^'  u4poftoHcam 
ienediBivnFm.  Manifeflum  efi  Caflrum , 
quod  Scuria  dicitur ,  ternporibus  beatae 
memoriae  praedecefforis  noflrt  Papae  Sil- 
•veflri ,  ut  etiam  nunc  veflra  relatione 
comperimus ,  Rc^ia  munificenti^  quon- 
dam  per  manus  ejujdem  beato  Petro  fuif- 
fe  collatum ,  <^  a  te  nunc  per  tnnova- 
tlonem  Jub  Cenfu  annuo  decem  Solido- 
ntm  Raimundenfis  Monetae  oblatum . 
Nos  itaque  eamdem  fufcipientes  oblatio- 
ncm ,  quoniam  id  effe  tuae  voluntatis 
agnovimus  ,  tibi  a  manu  Beatitudinis 
no/lrae  cum  magna  devotione  /ufcipientl , 
(ir  omni  pofleritati  tuae  Ca/lrum  Scu- 
riae  cum  omnibus  pertinentiis  i^  pof- 
fefftcnibus  e/us  in  perpetuum  habere  con- 
cedimus  ,  &  idem  prote^ione  Sedis  xA- 
poflolicae  communimus.  Statuimus  enim , 
V.t  nulti  omnino  Ecck/u/Iicae,  Seculari- 
ve  per/onae  facuitas  fit  idem  Ca/lrum 
mtnuere  ,  infejlare ,  vel  fuis  ufibus  vin- 


B 


dicare ,  fcd  quietum  t!l>t ,  ftcut  a  nohii 
con^effum  e/l ,  Cj^  tntegrum  confervetur . 
Si  qua  igitur  Ecclefiaflica ,  Secularifve 
perfona  temere  ,  quod  abftt ,  adversits  i- 
/la  prae/umferit ,  fecundo ,  tertiove  com- 
montta ,  fi  non  /atisfaSfione  congrtt^  e- 
mendaverit ,  honoris  c?"  officii  fui  peri- 
culum  patiatur  ,  attt  excomraunicatio- 
nis  ultione  ple&atur.  Qtti  verb  confer- 
vator  extiterit ,  omnipotentis  Dei  &  ,A- 
pojlolorum  e/us  Petri  &  Pauli  gratiam 
mifericorditer  confequatttr , 

Ego  Sergius  Catholicae  Ecclejiae  E- 
pijcopus . 

Datum  Laterani  per  manura  Gregorii 

JanBae    Romanae     Ecclefiae     Cardinalis 

Presbyteri,   111.   Kalendas  ^prilis ,   Do- 

minicae     Incarnationis    ,/fnno    Milleftmo 

I  Decimo  ,   Indicfione  VIII. 

Accipe  niinc  &  alrerum  documen- 
tum  ex  praelaudati  Cencii  Codice 
MSto  defumtum,  ejufdem  emphyteu- 
fis  conceflionem  confirmans . 


Gonfirmatio  Catlri  Scurienfis   in  emphyteufim  fa£la  ab  Alexandro  III. 
Papa,  Amblardo,  aliifque  confortibus,  Anno  ii^z. 


ALexar.der  Epifcopus  fervus  fervo- 
rum  Dsi ,  dile&is  filiis  Amflar- 
do ,  Bernardo ,  &  aliis  Dominis  Scu- 
vienfis  Ca/iri ,  falutem  &  Apo/lclicam 
benediclionem  .  Manife/lum  efl ,  Cafirum  , 
quod  Scuria  dicitttr  ,  temporibtts  beati 
Silveflri ,  fuut  ex  inJpeBioite  Literarum 
/intecejforis  nojlri  /an&ae  recordatwnis 
Sergii  Papae  cognovimus  ,  Regia  li':era- 
litate  per  manus  ejufdem  beato  Petro 
quondam  fuiffe  collatum  ,  &  a  Vediar.o 
quondam    ejufdem    Cajlri    Domino ,    me- 


D 


morato  praedeceffori  noflro  Papae  Sergio , 
per  innovationem  fub  annuo  cenftt  de- 
cem  Solidorum  Raimundenfis  monetae 
fuijje  recognitum  i^r  oblatum  .  Idem  e- 
tiam  Caflrttm  Hubertus  ,  Raimundits , 
&  Sicardus  ,  Domini  ipfius  loci ,  prae- 
dcceffori  nofir»  felicis  memoriae  Papae 
Calixto ,  i^  per  manum  ipftus  beato  Pc- 
tro  ,  &  faniTae  Romanae  Eccleftae  ver- 
cognoverunt  C^'  obtulerunt  .  Nos  itaque 
eorumdem  antecefforum  nofirorum  Sergii , 
atque  Calixti ,   iC^  etiam  Innocentii  Ro~ 

fnano- 


irr  ANTIOUIT. 

r.ianorum  Poyuificum ,  qui  Ca/}>um  ipjum 
ad  jus  e^  proprietatem  beati  Petri  pev- 
tinens  ,   fttb  lApoflolicae  Sedis  proteclio- 
ne  ac  munitione  ycccperunt ,  'veftigiis  in- 
haerentes ,   praefatum  Caftrum  fuh  beati 
Petri    <if  noftra   proteclione   fufcipimus  , 
&   praefentis  Scripti    patrocinio  commu- 
nimus .  Statuentes ,  ttt  neque  Comiti  ne- 
qtie  alictii  perfonae  facultas  ftt ,  Caflrum 
ipfum  aitferre  ,    rainuere  ,    infeflare  ,  vel 
fuis  ufibus    vindicare ,   fed  qnietum  vo- 
bfs ,   ftcut  a  jam  diclis    praedecefforibus 
noflris  &  nobis  cor.ceffum  ejl ,   &   inte- 
grum  ftib  beati  Petri   jttre  ac  defenfione 
confiflat .    Sane  ft  quis  vefirum  gravius 
aliquod ,    qtiod    abfit ,    forte    comr/iiferit  , 
pro  ejus  cidpa  ,  nifi  <&  ipft  ejufdem  i- 
niquitatis    patticipes   fuerint ,    alii  ,    & 
hcnores  ecrttm  r/iinime  a  divinis  interdi- 
c.rntur  ofnciis .    Hoc  ipfum  &  de  fubje- 
Ciis  Militibus  veflris   praecipimus  obfer- 
vari .    Statuimus    etiam    ut    nulli ,    nift 
Dominis    C^  hominibtis    ejufdem  Cafiri , 
liceat    infra    terminos    temmenti    veflri , 
Caflrum  aedificare  vel  munitionem   face- 
re .    Si  quae   verb  Ecclefiaftica ,    Secida- 
rifve    perfona  adversics  homines    ejufdem 
Caflri  qucrimoniam  depofuerit ,  apud  Me- 
tropotitanum    veflrum  ,     vcl    Legatum    a 
latere  Romani  Pontificis  deflinatitm ,  qucd 


MEDIT  AEVI  112 

A  jujium  fuerit ,  experiatur  .  Si  quis  igi- 
tiir  Clericus  five  Laicus  tcmere  ,  quod 
abfu  ,  adversus  ijta  venire  tentaverit , 
fecundb  tertiove  commonitus ,  fi  non  con- 
grua  fatisfaSiione  emendaverit  ,  honoris 
iS'  officii  fui  periculum  patiatur ,  atit 
excommunicationis  uhione  plcclatur. 
fhii  vero  csnfervator  exjiiterit ,  gratiam 
omnipotentis  Dei ,  &  beatorum  t/fpofio- 
B    lorum  Petri  CS^  Pauli  obtineat. 

Daturn    apud     Montem    Peffulanum , 
IV.   Kaiendas  Junii  . 

In  his  nullam    indici    multam  vi- 

des  .  Id  in  aliis  quoque  compluribus 

Chartis    animadvcrtas .    QLiod    tamen 

non   ideo  di^lum   velim  ,    ut  negem  , 

pecuniariam  poenam  Cameiae  Ponti- 

ficiae,  feu  Lateranenfi  Palatio,    per- 

folvendam    interdum  ,    vel    ante  An- 

num  a  Chrifto  nato  Millefimum  fuil- 

fe    impofitam  .    Emergere    quippe    in 

lucem   poflunt  vt-tuftiora  alia    monu- 

menta  ,    in    quibus    Apoftolicae    Ca- 

merae  mentionem  apertiflimam  repe- 

rias  .    Et  reapfe  unum,  qualecumque 

I  fit ,  ego  producam  ,  quod    ex  Archi- 

I  vo    antiquifTimi    ac    celeberrimi  Mo- 

D    nafterii    Sublacenfis    defcriptum    mifit 

'  ad    me    Nicolaus    Aloyfia  ,    meiioris 

eruditionis  cultor . 


BuIIa  Gregorii  Papae  V.  per  qium  Petro  Sublacenfi   Abbati  omnia 


privilegia  ac 


jura  connrmat,  Anno  Chrifli  ppd. 


GRegorius  Epifccpus  fervus  fervorum 
Dei ,  reverenttffimo  ac  prudentiffi- 
mo  Petro  Presbitero  &  Monacbo  atque 
peritiffimo  ,/ibbati  venerabilis  Monafie- 
rii  fancli  Confefjoris  ac  patris  Benedi- 
Sii ,  c^  fanfle  Viri^inis  fororis  ejus  Sco- 
laftice ,  quod  ponitur  in  Sublaco ,  tibi 
tuifque  fuccefforibus  inibi  defervientibus 
vei  introeuntibus  in  perpetuum .  Si  Jem- 
fer  funt  concedenda  que  piis  defideriis 
cengruunt ,    quanto    potijfimum  ea ,    que 


pro  divini  cultus  prerogativa  effe  »o~ 
fc.ntur  ,  r.on  funt  omnino  neganda , 
quia  funt  a  largitoribus  non  folhm  pc- 
fcenda,  fed  caritatis  titido  procul  dubio 
exigenda.  Petifti  r.os  igitur ,  quatenus 
concederemus  five  confirmaremus  tue  re- 
ligiofitati  fupradiBum  tuv.m  Mvnafterium 
Sanffi  Beneaicli  ^c^  Sancfe  Scolaftice , 
quod  ponitur  i»  Sublacu,  citm  Ccllis  & 
Cenohiis ,  una  cum  Tarre  (&  cuncia  fu- 
pelle£lilia  eorum ,    tina  cum  Specu  ,    ubi 

be.i» 


113  DISSERTATIO 

beatijjimtis  BencdtSius  heremhlcam  vl- 
tara  duxtt ,  cum  omnia  infra  je  &  cir- 
ca  fe  cum  criptis ,  &  omnia  edificia  hu- 
tnana ,  que  ibidem  nilnc  fttnt :  •verum 
etiam  i^  Lacum  cum  pifcariis  &  aqu.i- 
molis  fuis ,  inde  exiente  aqua  Palaneto 
curit  pifcariis  &  aquemolis  fttis ,  dedu- 
cente  ipfa  aqua  in  loco ,  qui  vocatur 
Mandra.  Item  aqtiemolis  &"  pifcariis 
fiiis ,  &  pervenit  ufque  in  loco,  qui  co- 
gnominatur  de  Ferrata ,  omnia  in  intt- 
grum  coherentes .  No/lra  namque  auBo- 
ritate  in  vejlro  Monaflerio  fint  confir- 
tnata ,  ut  mdla  umquam  hominum  ma- 
gna ,  parvaque  perfona  audeat  in  ipfa 
aqua ,  que  vocatur  Timida ,  feu  in  a- 
qtta ,  que  appellatur  ^ugtifia ,  vel  in 
aqua ,  que  dicitur  Btdlica ,  neque  in 
Flumicello,  neque  in  aqua  de  Roccanel- 
lum ,  neque  in  aqtta ,  qtie  cognominatur 
Cona ,  neque  in  ulla  aqua  de  toto  Stt- 
blaciano  territorio ,  vel  in  quolibet  de 
Ipfis  locis ,  fim  confenfu  ^bbatis  eju- 
fdem  Monajlerii  per  uuHius  argttmentutn 
sdem  aquimolum  dedicare .  Et  qui  hoc 
fecerit ,  aquemolum  ipfum  in  fupradiclum 
Monajlerium  cccurrat ,  d"^  in  noftro 
Palatio  compofiturus  exiftat  auri  co- 
£li  Libras  duas.  7fe»j  confirmanuts  vo- 
bis  detinendum  Cajlellum  in  iniegrum , 
qui  vocatur  Sublacum  ,  cum  omnibus  Juis 
pertinentiis  vel  adjacentiis  ,  cum  omni 
placito  iir  donatione  Jua ,  una  cum  glan- 
datico ,  &  herbatico  juo ,  atque  cun^a 
ptiblica  funSiione  ,  ficuti  in  noftro  Pa- 
iatio  annuatim  perfolvi  folet .  Seu 
confirmamus  vobis  Montem  in  integro  ad 
Cajlelhtm  faciendum ,  qui  vocatur  Jlu- 
gujia  ;  &  Montem  qui  vocatur  Cerva- 
ria ,  cum  omnihus  earum  pertinentiis  in 
integrum .  Porro  &  Cajlelltim ,  qtiod  vo- 
catur  .Arjule ,  fimulque  (^  Cafleilum 
quod  vocatur  .Anticulum :  tinumquodque 
Cajlellum  cum  Eccleftis ,  Cellis ,  domilus 
infra  Je  &  de  foris ,  vineis ,  terris  , 
campis ,  pratis ,  pajcuts ,  ftlvis  ,  Jale- 
Tom.  III. 


DECIMASEPTIMA ,  114 

A  &is,  arboribus  pomiferis ,  fruBJferis  vel 
infruhliferis  diverfi  generis ,  puteis ,  fon- 
tibtis  ,  rivis  ,  atqtie  fluminibus ,  cum  a- 
quimolis  ,  cum  caflanieta  d^  paludibus  , 
cum  montibtis  &  collibus ,  plagis  &  ap- 
pendicibus ,  cultum  z^r  incultum ,  va- 
cuum  &  plenum ,  cum  omnibus  fupra- 
dido  Monaflerio  fcu  Cafletlis  generatiter 
&   in   intcgrutn  pertinentibus  in  territo- 

B  ^io  Tiburtino  C^  Sublaciano ,  ficiiti  per 
termina  defignantur  ,  atque  demonflran- 
tttr .  Incipiente  a  Porta  Imperatoris ,  un- 
de  ipfum  Flumen  redundat ,  dein  deve- 
niente  in  Monte ,  qui  vocatur  Romani 
&"  reHe  in  Campolongum ,  reSio  trarriite 
pergente  in  Pereto ,  ubi  efl  Ecclefta 
SanBi  Petri :  inde  veniente  in  Stafjtle , 
que  aflat  in  Campofacto :    inde    iter    a- 

C  gendo  (i^'  pervenit  in  ^Arco  Sanfii  Geor- 
gii ,  Ci^  fic  pervenit  in  Monte  de  Flaon- 
tino ,  de  ipfo  defcendente  monte ,  &  per- 
venit  in  aqua ,  que  (^  Ferrata  voca- 
tur:  fequente  ipja  aqua  tifqtiedum  eve- 
niat  in  ^rco  de  ^qua  Ferrata ,  i^  per 
ipfam  aquam  donec  futim  curfum  explicit 
in  fluvium  Tiberis :  tranfmeante  ipfo 
Fluvio ,  afcendente  in  monte  ,  qui  voca- 
tur  Crofeo ,  qni  proprius  de  tuo  efl  Mo- 

£)  nafierio ;  inde  per  cacumen  montium  , 
per  concas  vallium ,  per  cavernas  petra- 
rum  devenit  in  moyitibtts ,  qui  cognomi- 
nantur  Gemini ;  &  fic  dejcendentem  in 
Feneflrelle ,  &  inde  perveniente  in  ri- 
vo ,  qtii  nominatur  Trave ,  CJ^  per  eum- 
dem  rivum  defcendentem  in  alio  rivo  de 
Cona  ubi  dicitur  Crttcis :  ipfaque  Cona 
afcendente  in  locum ,  qui  vocatur  Ora- 
ru :  inde  iteratim  afcendente  in  monte , 
qui  C^  tAquaviva  dicitur ,  recle  in  pon~ 
te  Terraneo ,  &  per  ipfum  flumen  de- 
fcendente  itfque  in  Petra  Imperatoris , 
d^  inde  in  Monte  Ranano  .  Civitas  e- 
tiam ,  que  vocattir  CarfJi ,  cum  Eccle~ 
fiiis  ci^  domibus  infra  fe  in  integrttm 
&  de  foris  in  diverfts  vocabults ,  vil~ 
lis ,  vineis  ,  fundis ,  cy*  cafalibus ,  rivis 

H  cw»? 


"5 


ANTJQUIT. 

cum  aqiiemolis ,  cum  omniuus  juis  peni-  i 
yientiis  &  adjacentiis  ,  fnitti  vejlra  an- 
tiqua  Privilegia  continent ,  ita  vol)is  in 
omnibtis  ftnt  confirmata ,  poftia  injra 
Cajlro  Reatino ,  &  Liculano ,  c?'  Mar- 
ftcano  territorio  .  Denique  cr  confirma- 
mus  vobis  Caflelliim  tn  intcgro ,  quod 
&  Trillano  nuncupatur ,  una  cum  Colle 
de  Ferrari  i^  Monajierellum  &  Sajfa , 
five  que  ab  aliis  vocabulis  nuncupantur , 
cum  villis ,  fundis  &  cafalibus ,  vi- 
neis ,  &  terris ,  campis ,  pratis  &  pa- 
fcuis  cj^"  cum  omnihus  fuis  pertinentiis  , 
ficuti  extenditur    ufqtie  in  Pifcifcano  . 

Et  Lafale  in  integro ,  qui  vocatur 
Urfano  o^  Sambuci  cum  Ecclefia  San:1i 
Tbomae  in  defertis  pofita  ,  ci^  montem 
sn  integrum ,  qui  appellatur  Gurdiano , 
cum  fundis  c?"  cafalibus  fuis  ,  atque  me- 
dietatem  de  loco ,  qui  dicitur  Ylice:  c>" 
locum  qui  vocatur  Caflaniola ,  cum  vi- 
neis  c^  terris  vel  ornnt  pertinentia  j  & 
in  ipfo  confinio  adeji  Monte  ,  qui  voca- 
iu>-  Buberano ,  in  integrum  cum  ceteris 
vocabulis  five  pertinentibus .  Iterumque 
etiam  confirmamus  vobis  Caflellum ,  quod 
dicitur  ^mpolloni ,  in  integrum  cum  Ec- 
clefiis  c^  domilius  infra  fe  per  omnia 
C>^  extra  fe  cum  vineis ,  terris ,  fundis , 
&  cajalibus ,  vel  omnibus  eidem  perti- 
nentibus  Caflello .  Injuper  locum ,  qui 
VQcatur  Pentoma  y  cum  fuis  omnibus  in 
integrum  pertinentibus :  verum  etiam  cJ^ 
medietatem  de  Caftello  devulgato  de 
San  "7o  Pamfimo  ,  cum  medietate  de  fuis 
omniiius  pertinentiis .  Verumtamen  c^' 
Cajlellum  de  Colkmalo  in  integrum . 
Jtera  c?"  locum  ,  qtti  CJ^  Romani  voca- 
tur  in  integrum  :  &  medietatem  de  Vil- 
la,  que  appellatur  Papi ,  tina  cum  fun- 
dis  &  cafalibus ,  vineis  c>""  terris ,  cam- 
pis  ,  pratis ,  pafcuis ,  &  filvis ,  faleclis  , 
fjntibus  ,  ac  rivis,  cum  aquemolis  ,  & 
cum  omnibus  pro  ftnguHs  locis  ,  &  vo- 
cabtdis  generaliter ,  (^  in  integrum  per- 
tinentibus  .  Omnibus  jam  diciis  locis  ter- 


MEDJI    AEVI  ii6 

Ai  ritorio  Tiburtino  ftte  funt .  xAt  vsro  C^ 
confirmamus  vobis  veJirifqM  fuccefforibus 
Cellam  SanSe  Barbare ,  que  efi  intra 
Civitate  Tiburtina  ,  in  integrum  cura 
domibus  c^  Cellis  intra  fe  cum  aque- 
molis  fuis  intro  eadem  Civitate  &  de- 
foris  ,  cum  fundis  cr  cafalibus ,  vineis , 
d^  ierris ,  campis  ,  pratis ,  pafcuis  ,  & 
filvis ,  cum  omni  fua  pertinentia  vel  a- 

B  djacentia .  Sive  etiam  C^  infra  hujus 
alme  Rome  confirmamus  vobis  Cellam 
San&i  Erafmi ,  que  ponitar  in  Celio 
Monte ,  cum  domibus  ,  cella  vinaria , 
&  fenile ,  cum  bortis  ,  &  vineis  circa 
fe ,  cum  arhoribus  olivarum,  i^  diverfa 
genera  arhorum  pomiferorum ,  &  cum 
csteris  vineis ,  &  cafalibus  •  fcilicet  pra~ 
tum ,  quod  ponitur  foris  Ponte  Salario  , 
i^  Ca/ale,  quod  ponitur  ^quario ,  &" 
alio  Cafale,  quod  vocatur  Qttinto  ^  c^ 
in  tAlbanenfe  territorio    vinee ,    que  fite 

funt  a  Cripta ,    que  vocatur a 

Silice  .Albanenfe ,  &"  in  loco ,  qui  ap- 
pellatur  Zinr^^inni ,  vel  in  diverfis  locis 
ftve  vocabtdis ,  ubicumque  inveniri  vel 
reperiri  pojfint  per  quamtibet  Jeriem  fcri- 
pturarum     ad    ipfum  pium    ac  venerabi- 

D  lem  locum  pertinentes  ,  fub  jurifdiBione 
veflra  femper  perfifiant ,  a  prefenti  De~ 
cima  Indi.Jione,  C^  ufque  in  perpetuum 
vobis  vefirifque  fuccefjoribiis  tAbhatibtis 
C!'.m  timore  regendum  ac  regulariter  di~ 
fponendum .  Lonvenit  reverentie  veftre 
nos  implorajfe ,  ut  fepediclum  MonaJte~ 
rium  San.Ji  Benedi.Ji  c^  San.Je  Sco- 
laflice  xApofiolice  aucioritatis  ferie  mu- 
niarr.us  ,  &  omnia  ci^  pertinentia  perenni 
jure  inviolabiliter  permanenda  ccnfirme- 
mas .  Propterea  flexi  precibus  tuls  per 
hujus  preceptionis  paginam  fiatuentes  de~ 
cernimus ,  ut  cunffa  loca  urhana  vcl  ru- 
flicana ,  idefi  Majfas ,  Cafales,  vd  Ca- 
fiella,  diverfa  predia  culta  vel  inculta, 
que  ponuntur  per  loca  C?"  vocaJula ,  que 
fuperius  pretniffa  vcl  nominata  funt ,  ft- 
cuti    a    Pontificibus ,    Regibus  ,    vel    a 

Detim 


117  DISSERTATIO  DECIMASEPTIMA,  ii8 

Dium     timentibus    in    eodem    ■vcyierabill   A   Salvatoris  Jheju    Chrijli    in  eterno  igne 


loco  conceffa  fitnt ,  vel  etiam  per  alias 
rationes  jufle  inibi  advenerunt ,  ficuti 
emnia  prefatum  tuum  Mona/ierium  deti- 
nuit  temporibus  fan&e  recordationis  Gre- 
gorii  &  Zacharie  ^  Nicolai  Pape  pre- 
tiecefforum  nofirorum ,  ita  (i^"  ttunc  cum 
rnagna  fecuritate  quiete  valeat  pofjidere , 
iS^  tu  etiam  pro  venerabili  tuo  Mona- 
flerio  vel  fuccefjores  tui  ^Abbates ,  pofji- 
deant  ac  detineant ,  atque  jurifdi&ione 
in  perpetuum  fruentes  defendant ,  C?"  '« 
titilitatem  ejufdem  pii  loci  perhenniter 
proficiant.  Pro  quo  etiam  fub  divini  ju- 
dicii  obtejlatione  promulgantes  decerni- 
mus  ,  ut  nulla  umquam  cujufque  publice 
attitudinis  virorum  five  mulierum  ,  vel 
etiam  alia  cu/ufcumque  fit  di^nitatis  ma- 
gna  parvaque  perfona ,  quomodolibet  ju- 
vjdi&ionem  exercere  in  jam  difio  Mo- 
naflerio  vel  in  Caflellis ,  mafjts ,  fundis , 
C^  cafalibus ,  prediis  cultis  d^  incultis , 
vel  in  aquis ,  molendinis ,  C^  ptfcariis  , 
"vel  in  aliqua  poffefjione ,  feu  etiam  in 
diverfis  rebus ,  ubicumque  detinere  vide- 
mini ,  nec  quippiam  horum  ex  eodem  lo- 
co  auferre ,  aut  diripere  prefumat  ,  ne- 
que  ullam  lefionem ,  aut  contrarietatem 
malitie  in  ipfo  beati  Benedicli  Mona- 
flerio  atque  omnibus  ut  fupra  annexis 
eis  pertinentibus ,  quoquo  ingenio ,  aut 
argumento  inferre  audeat ,  Potius  autem 
jure  perpetuo  in  eodem  veneralnli  Mo- 
nafierio  ,  ut  fuperius  affic^um  efl ,  pro- 
ficiat  ,  C?"  potefiati  atque  ditioni  tue  , 
vel  omnibus  fuccefforihus  tuis  ^bhatihus 
perhennis  permaneat  dijponeadi  atque  pof- 
fidendi  facultas .  Si  quis  autem  (  quod 
non  optamus  )  temerario  aufu  contra  hujus 
noftre  v^foflolice  preceptionis  feriem  pie 
a  nobit  promulgatam  venire ,  vel  litipa- 
re  temptaverit ,  fciat  fe  Domini  nofirl 
&  ^poflolorum  Principis  Petri  anathe- 
matis  vinculo  innodatum,  e^  cum  Dia- 
bolo  &-  ejus  atrociffimis  penis  ,  atque 
cum  Juda    traditore    Domini    nofiri    ei^* 


B 


D 


concremandum  ,  fimulque  e^  in  voragine 
tartareoque  chaos  demerfum  cum  impiis 
pleciendum .  Qui  verb  pio  intuitu  cufio- 
des  iir  obedientes  atque  obfervatores 
hujus  noftre  falutifere  preceptionis  exfli- 
terit  ,  benediifionis  gratiam  i^-r  celejlis 
retributionis  eterna  gaudia  a  jufto  Judi- 
ce  Domino  noftro  confequi ,  i^  vite  e- 
terne  particeps  effici  mereatur . 

Scriptum  per  manum  BenediEli  Scri- 
niarii  fanHe  Romane  Ecclefie ,  in  menjff 
Septembri ,  Indiclione  X. 


BENE  F^LETE. 


Datum  JV.  Kalendas  Julii  per  ma- 
nus  Johannis  Epijcopi  fan&e  ,Al- 
hanenfis  Ecclefie  &  Biljliothecarii 
fumme  Ci^"  ^poftolice  Sedis ,  ,/fnno 
Deo  propitio  Pontificatus  Domni 
Gregorii  If^.  fummi  Pcntificis  & 
univerfalis  Papae  in  facratiffima 
Sede  beati  Petri  ,/fpoftoH ,  [ylnno 
Primo ,  Indi&ione  X, 


UghelHus  hanc  ipfam  BuIIam  prae 
oculis  habens,  Johannem  intrufit  in 
Catalogum  Epifcoporum  Albanenfium 
ad  Annum  DCCCXXViri.  Tom.  L 
Ital.  Sacrae  .  Sed  is  fallitur .  Non 
ad  Gregorium  Qttartum ,  ied  quidem 
ad  QuinBum  Literae  iftae  ( fi  tamen 
I  omni  fufpicione  falfi  eas  carere  pu- 
E  tas  )  pertinent.  Neque  enim  conve- 
nit  Indiclioni  X.  xAnnus  Primus  Gre- 
gorii  IV.  Papae.  Facile  tamen  error 
in  autographum  irrepfiffe  potuit ,  ita 
ut  Librarius  legerit  X.  pro  V.  quae 
Literae  inter  fe  facile  commutari 
poffunt ,  &  ad  eamdem  formam  ferc 
accedunt.  Sed  quum  h  Mabillonii 
Annalibus,  atque  h  Chronico  Subla- 
cenfi  conftet,  Anno  DCCCCXCVIL 
H  2  flo- 


floruifle  Petmm  Snblacenfem  ^hha- 
ttm ;  tJC  rurius  quum  \  Cianipinio  in 
Catalog.  Bibliothecar.  S.  R.  E.  atque 
ab  ipfo  Ughellio  in  Epifcopis  Alba- 
nenfibus  certiores  fafti  fuerimus,  eo- 
dem  Anno  floruiffe  Johanmm  Epifco- 
pum  ^lbanenfem ,  i^  SanBae  Romanae 
Ecclefi.te  Biifliothecayitmj :  res  monet , 
referendam  efie  hanc  Bullam  ad  Gre- 
gorium  V.  qui  iifdem  temporibus 
Cathedram  Petri  confcendit  •  &  pro 
Gregorii  fV.  fcribendum  Gye^orii  V. 
Hic    autem    rcnuntiatus    eft  Pontifex 


AIEDII  AEFI  120 

A  menfe  Majo  Anni  DCCCCXCVI. 
Indiftione  IX.  Ergo  in  hac  Bulla  al- 
ter  error  occurrerit,  atque  efl:  fcri- 
bendum  aut  <Anno  Secundo,  aut  /«- 
di^ione  IX.  Interea  animadverteris  ea 
verba  :  In  noflro  Palatio  compofitttrus 
exiflat  aitri  cofli  Libvat  duas .  Alteram 
adjicio  Bullam :  fed  ne  hujus  quidem 
finceritatem,    ac  legitimam  ori^inem 

B  praeflare  velim  .  Eam  ego  excerpfi  ^ 
Col'eft3neis  MStis  Peregrini  Prifcia- 
ni  in  Eftenfi  Bibliotheca    adfervatis . 


Balla  Martini  feu  Marini  II.  Papae  confirmatoria  omnium    jurium  ac 
bonorum  Ecclefiae  Adrienfis,  circiter  Annum  5)4^. 


M^rtinns  Epifcopus  fervut  fervo- 
rum  Dei .  Lonvenit  ^pojtolico 
moaeramine  pofcentihus  hnivoia  compaf- 
fione  fitccurrere  ,  i^  pofcentium  facrae 
devotiont  imparttri  affenfum  :  ex  hoc  e- 
nim  lucri  potifftmum  primum  apud  con- 
ditorera  praeponitur  Dettm ,  quoniam  ve- 
nerabilia  loca  ad  meliorem  fuerint  fia- 
tum  /ine  dubio  produ&a .  %/ftque  ideo , 
quia  jtifls  &  vationabiHter  nofiro  ^/fpo- 
Jloiptui  humiliter  pof}ulaJtts ,  quatenus 
Sanciam  Dei  Ecclepam  ^drienfem  beati 
Petri  K^poftoli  Domini  per  praefentis  no- 
fSri  Privilegit  atiJJoritatem  concederemus 
&  confirmaremus  ornnes  poffefftones  ^ 
proprietates  ejttfdem  Ecclefiae  ^Adrienfis , 
idefl ,  Infulam  ,  quae  vocatttr  ^Adriana , 
v.ria  cum  tota  Silva  fua  d^  portubus  , 
qued  efl  Portus  Laureti ,  ii^  Portus 
Gauri ,  omnia  in  integrum  perfifhnte 
t.fqite  i»  mare  ,  &  a  Portu  Laureti 
ufque  in  Canale  Fea ,  i&'  ufque  in  Ca- 
vale  Falce  tma  cum  venationibus ,  ptfca- 
tionibus ,  aucupattonihus  fuis  in  inte- 
grum .  Simul  Maffam  Quinto  ,  &  Sil- 
va  Lapario  ,  <^  Lathualo ,  &  Canale 
Trionis ,  feu  Canale  de  ^ira  i^  Cana- 
ie  de  Palo  ,    feii  Cenchagatula  ttjque  in 


pifcaria  Cythiti ,  &  Corrigio  Sufortim . 
tAtque  totam  Infulam  inter  ^thicem  e?* 
Tartarum ,  cum  Silva ,  i^  Manegtum 
atque  Maffam  Gavello  in  integrum.  Et 
Vtlla  Martiana  in  integrum ,  feu  fun- 
dum  Roda  cum  filva  &  valle  fibi  per- 
tinente  tifqae  Valte  Fraxinita  &  Lavi- 
gie  C^'  Valentina  .  Sicque  ../frgele  majo- 
j  rem  i^  Grignano ,  ftve  contra  Maffa 
Q  Pedrulio  ,  feu  fundum  Pontecli  ufque  in 
j  Vibo  Carario ,  &  fundum  Lamando , 
j  c"'  praedi&a  Maffa  Pedrulio  perfiflente 
I  tifqv.e  in  Stillo  de  Baldo  .  Injuper  con- 
l  j^irmamus  c^  cerroloramus  in  praedifia 
i  Santla  Ecclefta  .AJrienJe  Plebcm  San- 
1  clae  Mariae ,  quae  vocatur  Corna  Cer- 
vina  perftflente  a  Canale  de  Finale  afque 
in  Gauro  •  e^  Plebcra  Santiae  Mariae 
in  Stornio ,  quam  dtrttit  Flumen  Pa- 
dus ,  &  perfiflente  a  rupta  Jcvlanea 
ufque  in  Fofja  Opilea ,  ufqtte  in  Foffa 
Corrulo  in  integrum :  atque  Plebem  San~ 
Bi  Georgii  in  Tamara ,  ttna  cum  Maf- 
fa  Copario  ,  &"  fundo  ^mblofo  iifque  in 
Valle  Fraxineta  in  integrum .  Sicque 
Plcbem  San&i  Martini  in  Rcviolam  in 
I  integrum,  &  Plebem  San&i  Donati  irt 
I  Pedrulio  ,    habeat ,  teneat ,   pojpdeat  fu- 

pra- 


121 


DISSERTATIO  Dl 


prafcripta  Ecdcfia  %Adritnfts  in  inte- 
grum.  Ideoque  per  praefentis  nojlri  Pri- 
vilegit  au^oritatem  confirmamus  in  prae- 
difla  Ecclefia  ^drienfe  Maffa  Cappa- 
eiana  C^  Lendenaria ,  una  cum  Silva 
Jua  ujque  in  Fhmen  ^thicem  ,  feit  Su- 
licini ,  C^  Tribano,  &  Mardinagus , 
feu  ^Anguillaria ,  &'  Captte  ^rgelle . 
Quapropter  nojira  ^poflolica  praeceptio- 
«e,  Jive  ex  praeceptione  dile£l:iflimi 
filii  noftri  Ugonis  Sereniffimi  Regis, 
praecpimus  .  ut  nulla  neque  perjona  ho- 
minum  cu/ujcumque  conditionis  vel  gra- 
dus  Jit ,  five  dignitatis  vel  religio/ita- 
tis ,  licentiam  habeat  in  rebus  &  poj- 
fejfionibus  praediffae  Eccleftae  ingredi 
fine  confenju  Epifcopi ,  vel  qui  praeefl 
ipfi  Ecclefiae ,  neque  minuere ,  neque  do- 
minare  five  per  hofpitalitationem ,  vel 
per  commendationem ,  vel  aliquam  vio- 
tentiam  facere  praefumat  ,  Sed  potius , 
ttt  praefati  Jumus ,  omnino  in  tempore 
falvas  &  illaefas  perfiftant  una  eum 
omnibus  tam  Clericis ,  quam  Laicis  ci^ 
dejervientibus ,  feu  Ysfidentibus  e/ufdem 
Ecclefiae ,  &  omnes  eariim  res  mobiles 
C^  immobiles  ,  fe  feque  moventes  in  in- 
tfgrura  flare  quiete  &  pacifice  vivere 
omnium  hominum  remota  csntroverfia  . 
Nam  (  quod  non  credimus  )  fi  quifpiam 
hanc  nojlri  Privilegii  au&oritatem  vio- 
lator  reperttts  fuerit ,  fciat  fe  in  iram 
heati  Petri  ^Apoflolorum  Principis ,  & 
filii  noftri  Ugonis  Regis ,  &•  noftram , 
cafurum .  Et  praediBa  Ecclefia  cum  fttis 
fertinentiis ,  ut  fuperitts  legitur  ,  fub 
beati  Petri  ^poftolorv.m  Principis ,  ci^ 
noftra ,  noflrorumqp.e  Succefforum  prote- 
Bione  permaneat .  Infuper  nifi  a  malo 
refipuerit ,  fciat  fe  compofitttrum  auri 
eptimi  Mancuftos  mille ,  medietatem 
noftro  facro  Palatio  ,  medietatem  prae- 
diaae  Ecclefiae .  Qiti  vero  pio  intuitu 
cuftos  &  obfervator  in  omnibus  extite- 
fit ,  benediBionis  gratiam ,  vitamque 
/teternam  cum  omnibus  Sanffis  fine  fine 


A 


B 


D 


CTMASEPTIMA.  122 

habere    mereatur    in    Secula    Seculorum. 
u4rijen . 

Scripta  per   manum    Gregorii  Scrinia- 

rii  Romanae  Ecclefiae  . 
Data  Patriarchio  Lateranenfi  III.  Idus 

Junii.   Bene  valete, 
Ego    Benignus    Epifcopus     Hoftienfis 

manu  mea  fubfcripfi  . 
Ego    Grtfogonus  Epifcopus    Pcrtuenfis 

manu  mea  fubfcripfi . 
^nno  ejus  Sedis  Secundo,  i^  Domni 

Ugonis  Qttarte ,  Indiiiione  XII. 

Et  ego    Doniinicus    Chrifli    mifericor- 

dla     San&ae     xAdrienfis    Eccleftae 

Hotarius  vidi    hanc    autentici  Pri- 

vilegii  paginam  ,  fcriptam  per  ma- 

nttm  Domni  Gregorii  Scriniarii  Ro- 

manae  Ecclefiae ,     nihil  addens  vel 

minuens ,    exemplavi    >Anno  Domi^ 

nicae  Incamationis  MCLI.  quarto- 

decimo  die  exeunte  menfe    ,AprHis , 

Indi&ione    XIV.     tempore    Domini 

Ettgenii  Papae  Ci^'  Conradi  Regis . 

Ego    Romeus    Dcmni    Henrici    Regis 

Notarius  autenticum  hujus    exempli 

vidi  (^  legi ,  ficuti  hic  continetur. 

Sunt  heic  multa,    quae  aut  impo- 

fturam  olent^  aut  fummarn  amanuen- 

fis  incuriam    arguunt .    Nullus,    Hu- 

gone  Italiae  Rege    imperante ,    Mar- 

tinus    Papa    fedit .     Marinus    quidcm 

Secundus  in  ejus    tempora    cadit  :    ac 

proptera  ,  dum  germana  Charta  haec 

videatur,  ad  iftum  referenda  cft.    Ve- 

rum  pugna    eft    inter    Annos    Marini 

Papae  &   Htfgonit   Regis  .  Anno  quo- 

que  DCCCCXLIV.  decurrebat    Indi- 

8io  11.  non  Indi&io  XII.  Animadver- 

te  ctiam   verba  illa  ex  praeceptlone  di- 

leclifftmi  filii  noftri  Hugonis  Serenijftmi 

Regis  ,  ut  alia  omittam  .  Ceterum  fi 

Bulla  haec  fmcera  diccnda  effet,  ha- 

bercmus    Mancufios    mille    componendos 

medietatem   facra   Palatio    Laterancnfi. 

Neque    heic    praetereundum    cenfeo, 

auftorem  effc  Panvinium,    praefuiffe 

Ar- 


123  ANTTOJJrT. 

Archidiaconum  Sanflae  Romanae  Ec- 
clefiae  Pontificiae  Camerae  ulque  ad 
tempora  Gregorii  VII.  qui  eo  du- 
dum  munere  fun£lus,  fortaffe  quod 
nimiam  Archidiacono  au£loritatem 
deferri  deprehendiflet,  Camerarium  in- 
ftituit,  cujus  adhuc  dignitas  in  Ec- 
clefia  Romana  perdurat.  In  Diflfertaf. 
LXIX.  de  Cenfibui  Ecclef.  Roman.  in- 
dicabo ,  quot  cenfus  Anno   MCXCI. 


MEDII  AEVl 


124 


ad  eamdem  Cameram  fpectarent,  te- 
ft^  Cencio  Caraerario  .  Et  Camerartl 
quidem  munus  eidem  Cencio  non- 
dum  Sanclae  Romanae  Ecclefiae  Car- 
dinali  collatum  fuiffe,  illic  oflen- 
dam.  Cardinales  quoque  k  permultis 
Saeculis  ad  idem  minifterium  fuifTe 
afTumtos  ,  fidem  faciet  Charta  ,  quam 
ex  ejufdem  Cencii  Codice  depromfi. 


Aldobrandini    Comitis   de   Calmaniare    Charfa,   per   quam  Camerario 
Pontificio  oppignerat  Caftra  Preceni  &  Ripefeni,   Anno  115P. 


IN  nomtne  Domlnt ,  ^nno  Incarnatio- 
nis    Dominicae    Mille/imo    Centefimo 
Qiiinquagejimo  Nono ,  xAnno  V,  Pontifi- 
eatus  Dornini  ^driani    IF.  Papae ,    In- 
diclione    Vll.    menfe    Januario,    die  II. 
Ego    .Aldebrandinus    Comes    de    Calma- 
niare  pro  me  i^  procuratorio  nomine  pro 
Bernardino  fratre  meo ,     coram  VVillermo 
Preshytero  Cardinali  titulo    SanSii  Petri 
ad  Vincula,   ij^  Raimundo  Diacono  Car- 
dinali  SanBae  Mariae  in    Vialata ,     & 
Gregorio    Corano   Judice,    obligo    ij^  in 
pignus  pono  tibi   Domino     Bofoni    -ve- 
nerabUi  Cardinali    Diacono    SanBorum 
Cofmae    &    Damiani ,     Domini   Papae 
Camerario  ,     pvocuratorio     nmnine     pro 
ipfo    Domino  Papa    &"  pro  Ecclefia  Ro- 
matia ,     idejl    Rucam    San&i  Stephani  , 
Caflrum  Preceni ,  cJ^   Caflrum  Ripefeni , 
cum  omnibus  eorum  tifibus ,   utilitatibus , 
<if  pertinentiis  ,    ficut  inter  fuos  conclu- 
duntur  fines ,    poftta  territerio   JJrbeveta- 
no .    Qiiae   fiquidem    Roccam     &  Cafira 
ab     Ecclefia    Romana    tenemus    in  Feu- 
dum ,    ad  quam    jus   &  proprietas  ipfo- 
ritm  pertinent ,     &    qualiter    nobis  com- 
petunt ,   taliter  obligamus  ,     d'''    »«    pri- 
mis    ponimus    pro    ducentis    quadraginta 
odo  Libris  Lucenfium     &    quinque    So- 
lidis ,   quos    nobis  pro  ipfo  Domino  Papa 
mutiiajli .     Infuper    in    HKOqucque    menfe 


B 


D 


pro  fexdecim  Solidis  Lttcenfium ,  quos 
pro  cuflodia  yArcis  Domimis  Papa  expen~ 
dere  debet ,  praeai&um  pignus  obligutum 
ficut  pro  ipfa  forte  tenebitur .  Et  fic  in 
unoquoqtie  ./fnno ,  donec  pecunia  foluta 
fuerit ,  &  pignus  liberatum ,  accrefctt 
fumma  forti  novem  Librarum  &  duodecira 
Solidorum  Lucenfium .  Qtiactimque  vero 
hora  praediclam  pecuniam  vobis  veflri- 
fque  Catholicis  fuccefforibus  folvemus  ^ 
pignus  hoc  fit  vacuum ,  cy*  haec  Char- 
tula  ad  nos  revertatur  .  Nos  autem  i^ 
noflri  heredes  defendere  promittimus  ab 
cmni  homine  ,  Jt  necc[fe  fuerit  .  Qtiod  fi 
contra  haec ,  quae  aiiia  funt ,  quoiibet 
modo  venire  tentaverimus  tam  nos  , 
quam  nofiri  heredes  componamus  Domino 
Papae  fuifque  Cathoiicis  fucceffortbus  pro 
poena  fuprafcriptum  pretium  duplum , 
Et  foluta  poena  haec  Chartula  firma 
permaneat :  quam  fcribendam  rogavi  ,An- 
dream  Scriniarium  in  menfe ,  &  In- 
diclione  fuprafcripta   VII. 

Signum  manus  fuprafcripti  ,Aldehran- 
dini  Comitis  de  Calmaniare  pro  fe 
cir  Bernardino  fratre  fuo  htijus 
Chartulae  rogatorum . 

Docibilis  tejiis  . 

Boto  de  Petro  teflis  . 

Urfo  filius  ejus  teflis . 

Stephanus  de  Matha  tejlis  . 

Pe- 


125  DISSERTATIO 

Petrus  Butictilarhts  teflls . 

RogerhiS  de  Letulo  teflis . 

Johannes  Richis  teflis . 

Ego  KAndreas  Scriniarius  SanBae  Ro- 
manae  Ecclefiae ,  &  facri  Latera- 
nenfls  Palatii  complevi   <&■  al)folvi . 

Haec  de  Summis  Pontificibus  . 
Quibufdam  ctiam  Epifcopis  &  Ab- 
batibus  fuam  fuifle  Cameram,  anti- 
qua  monumenta  oftendere  videntur. 
li  videlicer,  qui  Regalibus  frueban- 
tur  ,  ac  praecipue  Comitatu  alicujus 
Urbis  donati  fuere,  jus  etiam  ha- 
buiffe  dicendi  funt  exigendi  vecliga- 
lia  atque  tributa  ,  eaque  fuo  Aerario 
five  Camerae,  addendi .  Exempli 
caufsa ,  ut  efl:  apud  Ughellium  & 
Bordonum  ,  Conradus  I.  Auguftus 
Anno  MXXVri.  Epifcopo  Parmenfi 
omne  }us  puMicum  &  telonemn  atque 
diflricfum  ejufdem  Urbis ,  ac  deitrde  to- 
tum  Parmenfem  Comitatum  concejftt  . 
Excogitare  certe  licet,  tunc  Parmen- 
fes  Praefules  Cameram  conflituifl^e , 
quo  inferrentur,  quaecumque  antea 
colligebat  Camera  Regia  ,  &  Comes 
Laicus  Urbis  illius  .  Si  mendo  caret 
Charta  Jacobi  Fefulani  Epifcopi  fcri- 
pta  Anno  MXXXIL  ac  edita  Tom. 
III.  Italiae  Sacrae  ab  Ughellio  ,  is 
ita  donationem  quamdam  concludit  : 
St  quis  (tutem  hujtts  noflrae  ordinationis 
ter^erarius  violator  extiterit  ,  fciat  fe 
compofltttrum  auri  optimi  Libras  centttm 
Imperatoriae  Camerae ,  C^  noflrae  &c. 
Suam  quoque  Cameram  Cafinenfihus 
Abbatibus  fuiffe  ac  efle,  fcribit  An- 
gerus'  de  la  Nuce  in  Notis  ad  Chro- 
nJron  Cafinenfe  Leonis  Marficani  . 
Sed  heic  tenebrae  non  paucae  occur- 
runt,  &  caute  procedendum ,  ne  du- 
bia  aut  fi£la  nobis  obtrudantur.  Mar- 
garinus  in  Bullario  Cafinenfi  Tom. 
i.  Conflit.  42,.  &  Ughellius  Tom.  4. 
Ital.  Sacr.  in  Epifcop.  Bobienfib.  Di- 
ploma  proferunt  datura  Anno  DCCC- 


DEC/MASEPriMA . 


116 


A 


B 


D 


L XXX [II.  per  quod  Carolus  Crafl"us 
Imperator  Agilulfo  Abbati  Bobienfem 
Comitatum  largitur,  inquiens:  Qui-f 
cumqui  attentare  praefumpferit ,  centum 
Librarum  attri  obri^i  componat ,  medie- 
tatem  Camerae  noflrae ,  aliamque  medie- 
tatem  Camerae  v4bbatis  ,  Sed  uti  jam 
praefatus  fum  in  DiflTert.  Xf.  de  ^l- 
lodiis ,  &  fufius  infra  in  Diflertat. 
LXXI.  de  Epifcoporum  potentia  mone- 
bo,  Diploma  Lotharii  I.  Comitatum 
Bobienfem  Abbati  eius  Coenobii  con- 
cedentis  nimiis  vitiis  laborat ,  ita 
nunc  ajo  laborare  :  alterum  Caroli 
CraflTi ,  nunc  mihi  memoratum  .  Ra- 
tiones  afierre  nihil  attinet .  Proinde 
fa(3;a  ibi  Camerae  mentio  nihil  mo- 
menti  ad  noflram  quaeftionem  adferf. 
Praeftabit  igitur  inquirere,  an  Du- 
ces  ,  Marchiones,  &  Comites  olim 
jure  Camerae  fruerentur.  Ncn  fatis 
notum  eft ,  quaenam  fub  Langobar- 
dis  &  Francis  Regibus  hac  in  re 
confuetudo  fuerit  .  Narrat  quidem 
PauIIus  Warnefridi  Lib.  3.  Cap.  i5. 
de  Geft.  Langobardor.  Authari  Re- 
gem  eleftum  fuiflfe  ,  cujus  diebus  ob 
reftaurationem  Regni ,  Duces ,  qui  tunc 
erant ,  omnem  Jubflantiarum  fuarttm  me- 
dietatem  Regalibtts  ufibus  tribitunt  ,  ut 
^ff^  VlP^ '  ""'^^  ■'^**  'pfe,  flve  qui  ei 
adhaererent ,  e/ttfque  obfequiis  per  diver- 
fa  officia  dedJti ,  alerentur  .  Sed  iftud 
contigit,  quod  antea  per  decem  an- 
nos  Langobardicum  Regnum  fine  Re- 
ge  fuerit  ,  &  unufquifque  Ducum  fuam 
Civitatem  obtineret ,  veluti  Princeps . 
Q_uo  fane  temporfr  tributa  Civitatis 
&  diftriftus  ad  fingulos  Ducum  de- 
ferebantur .  Verum  quid  juris  poft 
reftitutam  Regiam  dignitatem  ferva- 
rint  antiqui  Duces  in  Italico  Regno, 
perfpicuum  minime  eft  .  Attamen 
adfert  Margarinus  Torh.  2.  Bullar. 
Cafiiienf.  num.  8.  Diploma  Defiderii 
Langobardorum    Regis,    in    quo    is 

Mo- 


127  ANTIOJJIT. 

Monaflerio  Brixiano  San6^ae  Juliae 
donat  Infulam ,  quae  Cicontatut  dichnr , 
pertinentem  ad  Ciirtem  noflram,  &  ad 
Curtem  Ducalem .  Erant  autem  &  Me- 
diolani  &  Veronae,  ut  alibi  ani- 
madverti,  Ct4rte<s ,  feu  Cortes  Ducis . 
Sed  haec  obfcura.  IUud  fane  futu- 
rum  eft  nobis  certum ,  Principihis  Be- 
ncventanis ,  ialtem  pofl;  excifos  Lan- 
gobardorum  Reges ,  fuum  Fifcum , 
fuamque  Gameram  fuifle  :  quod  ii 
tunc  fignificabant  nomine  Palatii  Be- 
neventani.  Vide  Chartas  ab  Ughellio 
editas  Tom.  8.  Ital.  Sacr.  in  catalo- 
go  Archiepifcop.  Beneventan.  &  in 
Chronic.  Sanftae  Sophiae.  Divifo  au- 
tem  eodeni  Principatu ,  Salernitani 
Principes ,  ac  deindc  Capuani  idem  & 
ipfi    jus    retinuere;    Nam    ftexcipias 


MEDII  AEVI  128 

A  fupremum  dominium  ,  &  cenfum  a- 
liquem  interdum  perfolutum ,  nihil 
aliud  ad  Imperatores  ac  Reges  Ita- 
liae  in  iis  regionibus  pertinuit.  Prin- 
cipes  vero  illic,  Regio  tantum  no- 
mine  demto  ,  Regiam  au£toritatem 
libere  in  omnibus  exerccbant  .  Pere- 
grinus  in  HiRor.  Princip.  Langobar- 
dor.  Tom.  II.  Rer.  Italicar.  pag.  50S. 
Praeceptum  edidit  Pandulfi  IV.  Prin- 
cipis  Capuae,  datum  Anno  MXXX- 
IV.  ubi  inobedienti  indicitur  /e  effe 
cotnpofjtiirum  atiri  optimi  Libras  cen- 
tttm  ,  mcdletate  facro  noflro  Palatio  li^c, 
Eamdem  formulam  dicendi  rurfus  in- 
tueamur  in  Praecepto  Roberti  Prin- 
cipis  Capuani  ,  quod  e  Tabulario 
San6ti  Angeli  Gapuani ,  mihi  fuppe- 
ditatum  fuit . 


Robertus  Princaps  Gapuanus  Monaflerio  Gapuano  Sanfti  Angell ,  quod 
Cafinenfi  fubjecium  eft,  quafdam  Terras  donat,    Anno  iio^. 


IN  ncmine  Dcmlni  Salvatoris  noflri 
Jefu  Chrijli  Dei  aeterni ,  Notum  fit 
omnidus  filiis  fanclae  &  catbolicae  Ec^ 
clefiae ,  quoniam  cum  qtiadam  die  nos 
Rubertf.s  Capuanus  Princcps  apud  Mo~ 
naflerium  SanSi  ufngeli ,  quod.  dicitur 
in  Formls ,  canfa  orationis  iviffemus , 
Fratres  ,  qui  ibi  Deo  jugiter  ferviebant , 
a  raagnitudine  noflra  poflulaverttnt  u- 
nam  petiam  de  terra  noflra ,  quae  ejfe 
videtur  in  pede  Montis  noflri  arce  San- 
Elae  ^Agathae ,  &  efl  prope  Ecclefia 
San&i  Marci  fubdita  Monaflerio  San- 
£li  tAngeli .  Qiwrum  petitionibus  digne 
obtemperantes  fieri  procuravirnus ,  Ex 
ir.firventii  igitur  illorum ,  nec  non  ob 
falutem  animarum  Principum  anteceffo- 
vum  noflrorum ,  R.  fcilicet  ^vi,  ^  Jor- 
dani  patris  ,  necnon  R.  fratris  noflri ,  c^ 
ob  flatum  noflri  Principatus ,  per  hoc  vi- 
delicet  principale  Scriptum  in  perpetuum 
in  praefato  Monajlerio  SanUi  ,Angdi  fub- 


D 


dito  Monaflerio  Sanli  BenediSii  Montis 
Cafini ,  cui  Domnus  Brunus  Epifco- 
pus  Abbas  praeefl ,  concedimus  Ci^  con- 
firmamus  pracfatam  integram  petiam  de 
terra  per  hos  fines ,  ficuti  incipit  a  mu- 

ro  veterr,  c^  qualiter  vadit 

partem  revolvendo  per  ripas  &  foveas  ^ 
quae  adjacent  ei  ex  parte  tneridiei  ufque 
Cavam  &  viam  veterem  Charrarca » 
quae  ex  tranfverfo  defcendit  ex  ipfo  mon~ 
te ,  &  ab  eodem  loco ,  &  qualiter  va- 
dit  afcendendo  de  Scttentrione  direSe 
ufqtie  in  direcla  Criptula  vetere ,  quae 
efl  fubter  ipfa  Turricella  ,  ita  ut  fint 
pajfus  XII,  msnfurati  ab  ipfa  Criptuls 
ad  Orientem  .  Haec  autem  praeditla  pe- 
tia  de  terra  per  praedt&os  fines  una 
cum  omnibus  inferioribus  ac  fuperioribus  , 
i^  cum  viis  in  ea  intrandi  d^  exeiin- 
di ,  nos  praenotatus  Rohertus  Capuanus 
Princeps  in  praefato  Monaflcrio  Sanili 
xAngeli    per    boc  princtpale    Scriptum  in 

per- 


I2p 


DISSERTATIO  DECTMASEPTIMA. 


i^<* 


perpettiunr  damus  ,  traclimus  ,  concedl- 
mus ,  ac  confirmamus  ad  poffejjioriem  li-r- 
poteflatem  &  dominationem  ipfius  Mc- 
ttajlerii ,  <^  Domni  Mainardi  ventrahi- 
lis  Praepo/iti ,  C^  aliorum  Reclorum 
ip/iits  Mona/lerii ,  faciendo  exir.de  mlli- 
tater»  ipfius  Monafierii  ,  remota  omni 
inquietudine ,  contrarietate  &  molcfiia 
omnium  Principum  fuccefforum  noflro- 
fum,  vel  Viceprincipum ,  Comitum ,  vel 
Vicecomitum  ,  Judicum  ,  Sculdaffiorum  , 
Caflaldeorum  ,  aliorumqus  omnium  mor- 
talium  perfonae  .  Qitod  fi  quis  diabolica 
fuafione  compulfus  contra  hoc  Scriptum 
ageis  tentaverit ,  aut  violator  hujus  do- 


Signum  Domini  Roberti      ]D 


A 


B 


^ 


ni  extiterit ,  viginti  Libras  auri  purijji- 
mi  perfolvat ,  medietatem  ipfi  veKerablH 
Monrfierio ,  Ci^  praediSio  Domno  Mai- 
nardo  reverentijpmo  Praepofito  ,  c^  fuc- 
cefforibus  ejus ,  &  parti  praefati  Mona- 
fierii ,  &  inedietatem  noftro  Palatio  • 
folutatque  poenti  Librarum  haec  nofira 
datio ,  traditio ,  concejfio  ijj'  confirmatio, 
firma ,  munita ,  atque  inconcuffa  ma- 
neat  in  perpetuum .  Et  ut  firmius  cre- 
datur ,  ^  diligentius  ab  omnibus  obfet- 
vetur ,  manu  ptopria  fubfcripfimus  C^' 
correboravimus  illura  &  nofiri  Sigtlli 
imprejfione  juffimus  infigniri. 


/R      gleriofi  Prineipis  Capuae  . 


t 


Ex  jujfione  praefatas  Pote/iatis  fcripfi  ego  Qitiriacus  Judex  i»  t/fnno  Dominicde 
Incarnationis  MCIX.  &  III.  t^nno  Principatus  ipfius  Domni  Roberti  glorio^ 
fiffimi  Principis  Capuae . 

Datunt  aptid  praefatum  Monafieritm ,    menfe  Decembrio  per  Indi^ionem  III. 


Quod  efl:  ad  Marchiones  ,  five  Du- 
ces  Tufciae ,  jam  nos  monuprat  Flo- 
rentinius  Lib.  5.  Vitae  Mathildis  Co- 
mitiffae  ,  peculiarem  Cameram  Mar- 
chionibus  quoque  ac  Ducibus  illius 
Provinciae  fuiffe.  Quam  in  rem  at- 
tulit  Chartam  ,  informem  tamen  ,  ,A- 
delberti  Marchienis ,    qui    hifce    verbis 


C 


utitur:  Si  quis  haec  non  obfervaverit , 
fciat  fe  excommtmicatum ,  (^  infuper  ccm- 
ponere  auri  obtimi  Bifanties  mille ,  me- 
dietatem  Camerae  nofirae ,  &  medieta- 
tem  &'c.  Idem  ego  aliis  cxemplis 
confirmatum  volo .  Primum  ex  ditif- 
fimo  Tabulario  Archiepifcopii  Lu- 
cenfis  depromfi . 


Tom.  III. 


PJa- 


131 


ANTISIUIT.  MEDIl  AEVI 


132 


Placitum  ab  Uberto  Marchione  &  Comite  Palatii  habitum  Pifis, 

ubi  Conrado  Lucenfi  Epifcopo  caufla  quaedam 

adjudicatur,  Anno  ^41. 


DUm  tn  Dei  nomine ,  Civitate  Pija 
ad  Curte  Domnorum  Regum ,  «- 
bi  D.)mnus  Hugo  &  Lotharius  glo- 
tiofijfimi  Regi  tti  praeejjent ,  jubtus  vi- 
tes  ,  quod  Topia  vocatur ,  infra  eadem 
Curte  in  juuicto  refideret  Ubertus  il- 
lufler  Marchio  &  Comes  Palatii  , 
fingulorum  omnium  juftitias  faciendas  ac 
deliberandas  rejedentilus  Leo  Vulter- 
renfis ,  Adelbertus  Lucenfis  Jantiarum 
Dei  Ecclefiarum  venerabilibus  Epilco- 
pis  ,  Walpertus ,  Duranti ,  Johannes  , 
Urjus  ,  Teupaldus  ,  ^ndreas  ,  Ropaldus 
Judices  Domnorum  Regum  ,  Gumpertus  , 
^ndreas  Notarii  Sacri  Palatii ,  Cunra- 
do  ,  Benedi  7o  ,  Ingelbertus  ,  Beraldo 
qui  &  Bonixp  ,  Gausbertus  qui  &  Pe- 
pino ,  c^  Ubaldus  filio  ejus ,  Rangniper- 
tus  ,  &  Lemurjus  ,  alio  Cunrado  ,  C^ 
feliquis  plures .  Eorum  veniens  prejen- 
tia  Cunradus  Epifcopus  SanHe  Lu- 
cenfis  Ecclefie,  una  cum  Teupertus  fi- 
lio  quondam  Rodulfi  ^vocato  fuo ,  & 
ipfius  Epijcopio  Sanfle  Lucenfis  Eccle- 
fte ,  &  retulerunt .'  „  Jam  plures  vi- 
„  ces  nos  reckmavimus  ad  Comes 
,,  ipfius  Comitatu  Lucenfi ,  &  a  Do- 
,j  mnu  Ugoncm  &  Lotharium  filio 
,,  cjus  gloriofiflimi  Regibus,  adque 
„  ad  vos  Ubertus  Marchio  &  Co- 
„  mes  Palatii ,  ut  nobis  juflitia  fe- 
„  ciffetis  de  Immilga  filia  quondam 
,,  Cunradi  ,  &  Rofredus  filio  ejus  , 
„  qui  parti  noftro  Epifcopio  malo 
„  crdine  &  contra  lege  contradicunt 
„  Cortem  unam  domui  coltile  juris 
„  Epifcopio  noftro^  qui  eft  in  loco 
„  &  fundo  cum  omnibus  cafis  &  re- 
„  bus  ad  eam  pertinentibus  ,  adquc 
„  &  oranibus  cafis  &  rcbus  illis  ju- 


B 


C 


D 


„  ris  Ecclefie  Plebis  San6larum  Dei 
„  Genitricis  Marie,  &  San£li  Stefa- 
„  ni ,  feu  Sanflorum  Ipoliti,  &  Jo- 
,,  hanni  ,  qui  funt  Plebes  ipfas,  u- 
,,  na  in  loco  Decimo  ,  alia  in  loco 
„  qui  dicitur  Villa,  tertia  inter  Ar- 
„  no  &  Arme ,  cum  omnibus  aliis 
,,  locis  &  rebus ,  que  pertinent  de 
,,  Oraculum  SaniSte  Marie  ,  que  di- 
„  citur  a  Monte  ,  qui  eft  de  fub... 
„  St  poteftate  predicle  Ecclefie  San- 
„  £ti  Ipoliti  ,  adque  de  locis  &  re- 
„  bus  illis,  ubi  fub  Silvule  dicitur, 
„  feu  rebus  in  loco  Sexto ,  qui  Cor- 
„  tem  ipfam  8c  eafdem  Plebes  feu 
,,  Oracolum  cum  omni  eorum  inte- 
„  gritate  &  pertinenlia  pertinent  de 
„  iub  regimine  &  poteftate  ipfius 
,,  Epifcopio  noftro  San£le  Lucenfis 
,,  Ecclefie  •  unde  earum  Epiftolas  & 
„  Miffcs  ac  Sigillos  direftas  fue- 
„  runt  ,  ut  ad  Palatium  veniifent 
„  nobis  juftitiam  faciendam.  Sed  eos 
,,  ad  Palatium  urnquam  abere  non 
,>  potuimus  :  hunde  querimus  ,  xxt 
„  vos  Ubertus  Marchio  &  Comes 
,)  Palatii  nos  ad  parte  ipfius  Epifco- 
„  pio  noftro  de  ipfa  Curte ,  &  de 
„  jam  diclis  aliis  locis  &  rebus,  que 
„  pertinent  de  eafdem  Plcbes  v^k  O- 
„  raculum  ,  feu  de  fuprafcripris  cafis 
,>  &  rebus  in  locas  &  fundas  fub 
,,  Silvule  &  Sefto  inveftiatis  :  ficut 
,,  aftenus  noftro  Epifcopio,  &  ipfas 
„   Plebes  &  Oraculum    SanQe  Marie 

„   inveftitas    fuerunt .    Cum 

ipft  Cunradus  Epifcopus  &  Teupertus 
ejus  &  ipfius  Epijccpio  .AvocaCus  tali- 
tcr  retuliffent ,  tunc  recordati  jnnt  omni- 
bus  fapradiiJis  attditoribus ,  qnod  ita  eo- 

nnn 


,33  DISSERTATiO 

vtm  rcclamare  vidiffent .  Fecit  ipfe  U- 
bertus  Marchio  &"  Comes  Palatii  eo- 
fdem  Cnnradmn  Epifcopum  &"  Teuper- 
tus  ^dvocatus  de  ipfa  Curte ,  c^  de 
jam  diclis  omnibus  locis  C^  rebus ,  un- 
de  fe  reclamant  a  parte  ipfius  Sancl(r 
Lucenfis  Ecclefie  ,  &  prediclas  Plebes 
C^  Oraculum  invefiivit ,  Jicut  aclenus 
inveflito  ,  cy  invefiitas  fuerunt .  Infu- 
per  mifit  ipjt  Ubertus  Marcbio  &  Co- 
Kiet  Palatii  bannum  de  omnes  fuper  ip- 
fa  Ctirte  &  ftiper  ipfis  lccis  &  res  in 
Mancofos  a^ri  duo  r/iille ,  ut  nullus  qui- 
slibet  magna  pervaque  perfona  jam  di- 
Bo  Epifcopio  nec  jar,i  diclas  Plebes ,  ne- 
qv,s  Oraculum  de  ipfa  Curte  cum  omni 
fua  integritate ,  i!y  de  jam  diclis  aliis 
omni'ns  locis  &  rebus  de  eafdem  Ple- 
bes  &  Ofaculum  pertinente  adque  de 
frelibcitis  tocis ,  &  rebus  in  locas  & 
fundas  fub  Silvule  C'"  Sefio  defvefliad . 
Q^i  hoc  ficerit  prediBos  duo  mille 
Mdiicofos  auri  fe  agnofcat  effe  com- 
pofifurus  ,  medietate  parti  Camere 
noftre  ,  c^  medietatcm  ipfius  Epifcopio  , 
&  ipfarum  Plebes  i^  Oraculum .  Et 
anc  notitia  pro  fecuritate  Eoifcopio  SaK- 
61  e  Lucenfts  Ecclefie  ,  &  Plebes  SanEie 
Marie  e^  Sancli  Stefani ,  feu  Sanfio- 
rttm  Ippoliti  &'  Johanni  fieri  amunue- 
i'tiy7t  . 

Qitidem  &  ego  ^dalhertus  Notarius 
ex  jufftone  fuprafcripti  Uherti  Mar- 
chio  &  Comes  Palatii  feu  Judi- 
eum  amunicionem  fcripft  ^nno  Re- 
gni  idem  Domni  Hugoni  &  Lo- 
tharii  filii  ejus  gratia  Dei  Re- 
ges  Deo  propitio  ,  Domni  Hugoni 
Decimo  ,  Lothafii  vcrh  Decimo  , 
Xli^.  die  rnenfis  Marcii ,  Ir.diciio- 
ne  XIV. 


DECIMASEPTIMA: 


134 


B 


D 


Signum  manus  fuprafcripto  Uberti  Mar~ 
chio  d^  Comes  Palatii ,  qiii  v.t  fti~ 
pra   int.tftiit, 

,Adelardus  umilis  Epifcopus  interfui . 

Ego  x/fdeluerttts  Epifcopus  interfui .  '^ 

Teutpaldus  Jtidex  Domnorttm  Regum 
interfui . 

Petrus  Judex  Domnorum  Regur/t  in- 
terfui  . 

Walpertus  Judex  Domnorum  Regum 
interftii . 

Johannes  Judex  Demnonim  Regv.m 
interfui  . 

Urfo  Judex  Domnorum  Rcgttm  in- 
terfui  . 

Wilierado  Judex  Donmorum  Regum 
interfui . 

Epocha  Hugonis  Regis,  nefcio  nura 
ex  ipfius  membranae  authenticae  de- 
feclu  ,  an  ex  mea  defcribentis  fefti- 
natione ,  heic  manca  appareat  .  Por- 
ro  fcribendum  Domni  Hugoni  Qiiinto- 
decimo ,  Lotharii  verh  Decirno .  Anno 
quippe  DCCCCXXVI.  Hugo  renun- 
tiatus  efl:  Italiae  Rex  ;  Lothariu« 
autem  illius  filius  Regni  confors  An- 
no  DCCCCXXX.  poft  dieni  XIV. 
Martii  conftitutus  fuit.  Hanc  eam- 
dem  Chartam  memorat  Ughellius 
Tom.  I.  Ital.  Sacr.  in  Catalog.  Vo- 
laterranorum  Praefulum,  eaque  fre- 
tus  lAlebradum ,  (eu  tAdelafdum  Epi~ 
fcopum  Volaterranum  flatuit  ad  Annura 
DCCCCXLI.  Et  profeftb  in  eo  raem- 
branae  loco  fcripturam  confufam  a- 
fpexi  .  Attamen  Leo  Vulterrenfis  illic 
deprehendifle  mihi  fum  vifus.  Alte- 
rius  Marchionis  &  Ducis  Tufciae 
Chartam  nunc  accipe,  quam  in  Ar- 
chivo  fuo  adiervant  Canonici  Re^u- 
lares  Lateranenfes  San£ii  Bartholo- 
maei  Piftorii . 


I     2 


Ba- 


»35 


JNTI2UIT.   MEDII  AEVI 


iis 


Bonifacii    Marcliionis  &  Ducis  Tufciae   Diploma,   quo    omnia  jura 

&  Privilegia   Monafterio   Piftorienfi   San£li   Bartholomaei 

confirmat,  circiter  Annura  1048. 


r 


N  nomine  Sanfle  &  individue 
Trinitatis.  Bonifacius  Dux  & 
„  Marchio  divina  favcnte  clcmentia. 
„  Si  Sanftorum  Dei  loca  noftra  ju- 
„  fta  potentia  fublevamus  ,  &  eorum 
„  Reftorcs  opprefTos  fuftentamus  , 
„  culmen  dignitatis ,  &  falutem  a- 
„  nime  noftre  indubitanter  fubfiftere 
„  credimus.  Quocirca  omnium  San- 
„  fte  Dci  Ecclefie  noftrorumque  fi- 
„  delium  prefentium  fcilicet  ac  fu- 
„  turorum  noverit  folercia,  qualiter 
9,  nos  recepiflfe  Mona/Ieyhitn  SanBi 
„  Bartholomei  y  quod  efl  fuhjeclum  San- 
„  ^i  Johannis  Evangelifle  Parmenfis 
„  Monaflerii,  &  eft  fitum  foris  ,  & 
jj  prope  Civitate  Piftoria,  cum  om- 
„  nibus  fuis  pertinentiis  tam  in  ipfo 
)3  Comitatu  Piftorienfi ,  qu.\m  in  Co- 
)>  mitatu  Florentino,  interventu  ac 
5)  petitione  Kadoli  Parmenfis  Epifco- 
))  pi,  noftram  obnixe  effl.Tgitaffe  cle- 
3)  mentiam  ,  quatenus  res  omnes , 
)j  quae  fupradifto  Cenobio  Monafte- 
))  rio  San£ti  Bartholomei  jure  pro- 
5)  prietario,  vel  alicujus  titulo  infcri- 
3»  ptionis  pertincre  videntur,  confir- 
))  mare  dignarei.iur  cum  omnibus 
))  fuis  pcrtinentiis  tam  in  ipfo  Co- 
))  mitatu  Piftorienfi  ,  qu^m  &  in  a- 
)')  liis  Comitatibus;  fcilicet  Capcl- 
))  Jam  San6ti  Mauri ,  qui  cft  pofita 
))  in  loco  Campilio  cum  duobus  fuis 
),  maffaricies.  Illud  etiam  ,  quod  a- 
))  bere  videtur  in  Cafife,  maflTaricies 
),  tres,  feu  in  Galoniano  manfum 
„  unum,  in  Cafaveda  manfum  u- 
))  num  ,  in  Petrolatica  manfum  u- 
),  num,  in  Campilio  manfum  unum  , 
))  aJ   Sophinito   manfum   unum ,    & 


A 


B 


C 


D 


,,  molendinum  unum  in  Piftoria  ju- 
„  fta  Porta  San6li  Petri  prope  ponte 
„  Gratuli  j  feu  cum  omnibus  terris 
„  ad  ipfum  Coenobium  pcrtinenti- 
„  bus,  vel  ubicumque  locorum  ipfius 
„  Monafterii  predia  inventa  fuerint, 
„  cum  omnibus  pertinentiis  &  adja- 
„  centiis  luis,  feu  cum  omnibus  iu- 
„  perioribus  vel  inferioribus ,  pratis, 
„  vineis  ,  pafcuis  ,  filvis,  aquis  ,  a- 
„  quarumque  decurfibus,  molendinis, 
„  pifcacionibus  ,  fervis,  &  ancillis  > 
„  aldiis,  &  aldianabus ,  cafis ,  ca- 
„  pillis,  Caftellis,  cultis  &  incul- 
„  tis :  feu  cum  omnibus,  que  dici 
„  vel  nominari  poflTunt,  ad  eandem 
„  Abbatiam  quoquo  modo  pertinen- 
„  tibus  confirmamus,  atque  prcut 
„  jufte  &  legaliter  poflTumus,  omni 
„  modo  corroboramus ,  eo  videlicet 
„  ordine ,  ut  nullus  Dux,  Epifco- 
„  pus,  Comes,  Gaftaldio,  Sculdaf- 
„  fius,  vel  aliquis  publicae  rei  exa- 
„  clor  de  pretaxatis  rebus  fupradi- 
„  £lum  Coenobium  vel  Abbatera  vel 
„  Monachi  ,  qui  pro  tempore  fus- 
„  rint,  inquietare  vel  difveftire  pre- 
„  fumat  •  fed  potius  hoc  noftre  con- 
„  firmationis  Precepto  de  omnibus 
„  jam  di6iis  rebus  inveftitura,  quam 
.,  habuit,  teneat ,  firmiterque  poJIi- 
„  dcat  ,  ncftra  omniumque  violen- 
„  torum  remota  controverfia .  Si 
„  quis  igitur,  quod  minime  crcdi- 
„  mus,  hujus  noftre  confirmationis 
,,  Precepti  quocilibet  temporc  teme- 
„  rarius  viclator  extiterit  ,  fiad  fc 
„  compofiturum  auri  optimi  Libras 
,,  centum,  medietater^  Kamere  noflre  , 
„  &    medietatem    prefato     Monafte- 

„  rio. 


DTSSFR TATIO  DECIMASEPTIMA . 


^37      ...     . 

rio ,  cui  vlolentia  illata  fuerit. 
Quod  ut  verius  credatur,  diligen- 
tiufque  ab  omnibus  obfervetur, 
manu  propria  roborantes ,  noftrb 
figillo  juflimus  inferius  infigniri . 
,,  Signum  Domni  Bonifacii  Du- 
cis  &  Marchionis. 

Locus  Sigillt  ij*  cerei  depeYciiti . 


Poftrema  Chartae  hujus  verba  li- 
teris  majufculis  fignata  erant,  more 
Diplomatum  Rfgiorum.  Sed  ibi  nul- 
lum  Monogramma ,  ac  nuUae  notae 
chronicae  occurrebant.  Inobfervatum 
veio,  ne  dimittas  velim  ,  quod  heic 
de  fubje£lione  Piftorienfis  hujus  Coe- 
robii  dicitur  :  nempe  Mcnaflerium 
San&i  Bartholomaei ,  quod  efl  fltbjs&um 


138 


B 


San'Ii  Johannis  Ev^nqcliflae  Parmenfls 
Monaflerii .  Temporibus  iis  majora  ac 
uberiora  Privilegia  effundebantur  in 
Coenobia  ,  in  quibus  alebatur  major 
Monachorum  turma.  Quum  fidere 
tam  propitio  frui  non  liceret  Mona- 
fteriis  tenuioribus  ,  aliam  illa  viam 
inibant  ,  ut  communia  fibi  fierent 
cjufmodi  Privilegia,  nempe  fefe  fub- 
(iendo  majoribus  Monafieriis .  Subla- 
to  e  vivis  Benifacio  Marchione  ac  Du- 
ce,  Tufciam  rexit  Beatrix  illius  u- 
xor ,  quae  nupta  Godefrido  Lotharin- 
giae  Diicl ,  confortem  dignitatis  atque 
auftoritatis  virum  fecit  .  Tefiem  do 
amborum  Chartam  five  Diploma  , 
quod  ex  Archivo  infigni  Capituli 
Canonicorum  Arretii  ego  olim  de- 
fcribebam . 


Godefridi  Ducis  &  Marchlonis   Tufcfae   Sc   Beatricis   ejus  Uxoris 

Licerae  proteflionis  conceliae  Canonicis  Arretinae  Ecclefiae, 

eorumque  rebus,  Anno  i©58. 


IN  no-nine  SanBae  &  individuae  Tri- 
nitatis .  Gottifredus ,  divina  favente 
clementia  Dux  &  Marchio ,  <ir  Bea- 
trix  ejits  conjunx .  Notum  flt  omnibus 
fanclae  Dei  Ecchflae ,  ac  noflris  fiJeli- 
tus  majoribtis  ci^  minorihus,  quod  nos 
intervsntu  Domni  ac  venerabil's  Ar- 
noldi  Aretini  Epifcopi,  fuh  noflro 
inundibttrdio  &  defenflone  Yeceptmus  Ca- 
fiellum  &  Curtem  de  Prato  Majo  ,  nec 
non  terram  &  fllvam  de  Pulignano  , 
quam  Gualfredus  Comes,  <&'  Raginc- 
rius  frater  ejus  pro  remedio  animae  fuae 
contulerunt  Canonicis  Sancli  Donati  y 
&  quicquid  praefati  Canonici  habent , 
aut  hahere  jttfle  debent  in  Caflello  CiT- 
Curte  Polliciano ,  c^  in  Caflello  & 
Ciirte  de  Bulgari,  Caflellum  CJ"  Cur- 
tem  de  Alojona ,  Turrim  de  Claffe  cum 
tota  fua  pertinentia  ,  manfes  &  terram 
de  Qiiarata ,  6""  Eccleflam  Sandi  Jerc- 


D 


nimi  cum  manfls  &  terris  in  ^nplare, 
&  Eccleflam  SanBi  Donati  in  Tobia- 
no ,  qiias  Raginerius  filius  Rngineni  de 
Majano ,  &  filii  Rigi  de  Majano  per 
Cartulam  judicati  pro  remedio  animae 
fuae  dederunt  praediclis  Canonicis  San- 
(7/  Donati:  Curtem  etiam  &  Cafleilum 
San&i  Jiiftini  in  Melifciano :  Curtem 
SanSIi  ^ndreae:  &  Curtem  de  Cami- 
nina:  terram  i^  Eccleflam  Sancli  Mar- 
tini  in  Ripule:  manfos  &  terram  de 
Plantapane:  Haec  C?"  omnia  quaecum- 
qtte  praefatis  Canonicis  San^Ji  Donati 
jure  pertinere  videntur  tam  in  Comita- 
tu  Caflellano  cir  .Aritino ,  quani  etiam 
in  omnibus  aliis  locis ,  fub  noflra  de- 
fenflone  ,  remota  cujufcumque  magnae 
parvaeque  perfonae  laeflone ,  tuta  C^ 
defenfa  effe  praecipimtis ,  falva  tamen  re- 
verentia  ^ritinae  Eccleflae  Epifcopi , 
VohimuS  ttiam,  firmiterque  praecipimus , 


I3P  ANTIOJJIT. 

fequentes  ve/ligia  Praecejforum  noftro- 
vum ,  ut  nullus  ciehtceps  teloneum  ,  aut 
fodrum  de  terra  praediilorum  Canonico- 
rum  exigere  praejumat  .  Si  quis  ve- 
vo  deinceps  in  eadem  Canonica  beati 
Donati  t^ritini  Epijcopi  &  Martyris , 
de  rebus  propriis  conferre  aliqtiid  vohie- 
rit  pro  remedio  animae  fuae ,  tam  in 
Ccmitatu  Caftellano  ,  .Aritino  ,  quani 
etiam  in  aliis  aliquibus  locis ,  noftra  ful- 
tus  aucloritate  habeat  licentiam  dandl 
&  pro  remedio  animae  fuae  largiencii , 
fine  alicujus  magnae ,  excepto  Domni  no- 
ftri  Regis ,  parvaeque  interdiBu  perfo- 
nae  ,  Si  quis  igitur  hoc  noftrum  mttndi- 
burdium  rumpere  temptaverit  ,  componat 
centum  Libras  argenti  optimi  medieta- 
tem  Camerae  noftrae,  &"  medietatem 
jam  diclae  Canonlcae  Clericis.  Qjiod  ut 
verius  credatur ,  C^  ab  omnibus  obferve- 
tur ,  Sigilli  fioftri  imprejftone  figillari 
jujjfitnus . 

,Aitum  Florentiae  t/fnno  ab   Incama- 
tione  Domini  noftri  Jefu  Chrijtt  MiHe- 


MEDIJ  AEVI  14© 

A    Jimo    Qjtingagefimo    Oifavo  ,     IndiBione 
XI.  Quinto  Idus  Junii .   Fcliciter. 

Loctts  Sigilli  ijt  cerei  deperditi . 

Signa  omnia  archetypi  Diplomatis 
in  ea  pergamena  occurrebant  ,  nifi 
quod  nulla  Godefridi  aut  Beatricis  fub- 
fcriptio  five  Monogramma  illic  le- 
B  gebatur  .  Camerae  quoque  propriae 
non  femel  mcntionem  fecit  Mathil- 
dis  Comitiffa  ac  Duciffa  Tufciae  ia 
Chartis  a  Florentinio  ,  Margerino  , 
&  Bacchinio  evulgatis .  Ego  unam 
adjiciam  ,  depromtam  ex  Archivo 
celeberrimi  Monafterii  Cafinenfs,  fi- 
ve  e  Goile£lione  Diplomatum  ibi  ad- 
(ervata,  atque  olim  fcripra  mnnu  Pe- 
tri  Diaconi  fol.  1^6.  Privileg.  450. 
Meminit  ejufdem  Chartae  Leo  O- 
Rienfis  Lib.  3.  Cap.  61.  Ghronici 
Cafmenfis  . 


Breve  fecuritatis   ac   irnmuttitatis  ;i  Mathilda  GomitifTa  conceffum    per 
terram  fuam  Monafterio  Calineuii,  circiter  Annuni  1080. 


„  "|\  y|"Atilda  Dei  gratia  ComitiiTa.  jD 

,)  J. V X   Sacratis  i^c  Deo  dicatis  lo- 

„  cis   juftum  &    piura  cfl:    nos  auxi- 

„  lium    praebere nos    defenfio- 

„  nem  exhibere,  qui  remiflionem  pec- 

„  catorum  imploramus  Sanftorum  in- 

„  terceffione.    Nuper    praefentia   no- 

„  ftra  in  Civirate   Pifae   pofita  dela- 

„  tum    ad    noftrae    poteftatis    eft  au- 

„  dientiam  ,  aliquos  Procuratores  Mer- 

„  cati    Ripae    ejufdem   Civitatis    ab- 

„  ftulifle    hominibus    Sancli    Benedi- 

„  6li  S.  M.  Cafini  pofiti,    teloneum 

„  pro    aliquot    pannis    ad    utilitatem 

„  Fratrum  emptis  .  Quod  ad  noftram 

,,  notitiam  delatum    graviter  accepi- 

„  mus  ;  etenim  dari  illico  fecimus  j 


„  &  ne  de  cetero  quifquam  contra 
,,  memoratam  Congreg.itionem  ali- 
„  quid  tale  pracfumat ,  amore  fan- 
„  £ti  Patris  noftri  Benedi6ii  ,  cujus 
„  memoriam  dulciter  ampkflimur , 
„  cujus  nomen  cum  fuavitate  audi- 
„  mus  ,  &  ob  reverentiam  Fratrum 
„  in  praedifto  Monafterio  fervien- 
„  tium,  concedendo  concedimus,  & 
„  per  praefentis  paginae  fcriptum  con- 
„  firmando  confirmamus,  ut  in  Ci- 
„  vitate  Pifa  &  Luca  &  in  omni 
„  noftrae  poteftatis  terra  liceat  ho- 
„  minibus  praedicii  Monafterii  libe- 
,,  re  emere  quaecumque  utilitafi  Con- 
„  gregationis  ejufdem  praedi£lae  ex- 
„  f  edire    videbuntur    pro    tempore  , 


141 


DISSERTATIO  DECIMASEPTIMA. 


„  ita  vero ,  ut  nec  teloneum ,  nec 
„  curaturae  nomine  alicui  quicquam 
„  exhibeant.  Quicumque  autem  con- 
,,  tra  Praecepti  noftri  paginam  quic- 
,,  quam  eis  auferre  fe  telonei  nomi- 
„  ne  praefumpferit,  vel  mnleftias  in- 
,,  ferre  temptaverit ,  &  fuae  malae 
„  voluntatis  poenam  incurrat,  &  in- 
„  fuper  Curtae  noflrae  centum  Libras 
„  componat.  Ut  autem  hoc  verius 
j,  credatur,  &  firmius  credatur,  prae- 


142 


A    ,,  fentem    paginam  figilli   noftri    im~ 
„  preffione  fignando  firmamus. 

Reliqtia  dsftderantitr . 

Vides  heic  pro  Camerae  noftyae  fcri-* 
ptum  Curiae  noftrae.  Eadem  fane  vo- 
cis  fignificatio.  Ne  tamen  dubites , 
alteram  ejufdem  ComitifTae  Chartam 
fubjicio  ,  quam  e  Codice  MSto  Pri- 
B  vilegiorum  Conoregationis  Monacho- 
■   rum  Vallis  Umbrofae  defcripfi . 


Mathildis  Comitiflae  &  Duciffae  Praeceptum  immunitatis  5c 

prote6lionis  conceffum  Monafteriis  Congregationis 

Vallis-umbrofanae,  Anno  1100. 


j> 
)) 

s> 

)) 

;> 

)> 

)> 

)) 

)> 

)) 

)> 
)> 
)> 
)> 
)> 
)> 
)) 
)) 
)) 
)> 
)» 
)> 
)) 
)) 
)) 
)> 
)> 
}) 


IN  nomine  San£te ,  &  individuae 
Trinitatis  ,    Anno    ab  Incarna- 
tione    Domini    Millefimo   Centefi- 
mo  .    Ego    Matilda    Dei    gratia    fi 
quid   fum,   una  cum   Widone  Comi- 
te  ,    &    ejus    filio  Widone    Guerra 
vocato ,  compatiens  laboriofis  fan- 
£larum  Ecclefiarum   negotiis ,    ali- 
quas  a  jugo  fecularium  poteftatum 
propter    inibi    converfintium    ian- 
ftorum    virorum   venerabiles  Con- 
gregationes  liberare  fummopere  ftu- 
dui  :    dignum   quippe    eft   circa    u- 
niverfas  Dei  Ecclefias  fummae  ve- 
nerationis  fl:udium  ab  omnibus  ex- 
hiberi  ,    fed    tanto    fingularius    eas 
neceflarium    eft    venerari  ,    in  qui- 
bus    Religiofas    virorum     perfonas 
cognofcimus     converfari  ,     quanto 
credimus  eorum    orationum    patro- 
cinia    pofte    nobis    fingularius    fuf- 
fragari  .     Unde     noftrae    poteftatis 
Provincins  ad   Dei   honorem   quan- 
tum   pofTumus   &  ejus  Ecclefiarum 
circurneundo  comperimus  venerabi- 
les  Congregationes  Momfterii  Val- 
lifumhrofae    a   quorumdam    noftro- 
rum  fidelium    prefuntione  nimium 
acriter    conculcari  ac  defpici ,    eo- 


D 


,,  rumque  habitatorum  fan61:iflima  lo- 
„  ca  nimiis  iniquorum  afficiuitatibus 
,,  conveniri:  quorum  vitam  quia  no- 
,,  ftro  tempore  pre  ceteris  excellen- 
,,  tius  fulgere  cognovimus  ,  eorum- 
,,  que  laudflbilem  fanftitatis  famam 
,,  ubique  redolere  non  furda  aure  pcr- 
,,  fenfimus:  aliquod  eis ,  ut  decuit, 
„  noftre  benevolentiae  fignum  ,  no- 
,,  ftreque  devotionis  memoriale  per- 
„  petuum  ad  anime  noftre  proveflum 
,,  impendere  dignum  &  necefTjrium 
,,  duximus  .  Quapropter  predi£li  fe- 
„  pius  memorabiles  viri  in  Tufcie 
,,  partibus  noftre  dignitatis  clemen- 
„  tiam  pro  fuperius  relato  negocio 
„  precibus  adeuntes  poftularunt  a  no- 
„  bis  fuper  hac  re  inftitutionis  fcri- 
ptum  fieri  noftra  aucloritate  fuf- 
fultum  ,  multorumque  teftimonio 
comprobatum  .  Quare  eorum  di- 
gnis  petitionibus  una  cum  confcn- 
fu  &  voto  prediflorum  Comifum 
annuentes,  dum  in  Florentino  Pa- 
latio  prcfidentcs  cum  noftris  Mi- 
litibus  &  aiiis  Fidelibus  de  divcr- 
fis  &  hujufmodi  negotiis  traftare- 
mus,  quod  jufte  poftulabant ,  in- 
cunftanter  fieri  juffimus.  Rogamus 

„  ita- 


143  ANTIJOUIT. 

),  itaque,  atque  precipiendo  manda- 
„  mus,  ut  nullus  deinceps  Dux,  aut 
„  Marchio  ,  Comes  ,  Vicecomes  ,  Ga- 
„  flaldio  ,  aut  cujufcumijue  dignita- 
„  tis  major,  vel  minor  perfona ,  pre- 
„  difta  Monafteria  vel  eorum  loca  , 
quae  modo  de  Congregatione  funt , 
aut  in  futuro  effe  poterunt ,  tam 
eorum  poffeffiones  ,  qukm  in  eo- 
rum  poffeffionibus  commorantes  pre- 
fumant  folita  injuria  moleflare.  Si 
„  quis  autem  ,  quod  abfit ,  prefentis  in- 
„  flitutionis  noftre  paginam  temera- 
„  re  aut  infringere  temptaverit ,  cen- 
„  tum  Libras  argenti ,  medtetatem  Ca- 
„  merae  noflrae ,  aliam  medietatem  pre- 
„  diftis  Monafteriis,  penam  fe  com- 
„  pofiturum    noverit  :    Scriptum    ta- 


MEDII  AEVI 


femper  robore  permaneat.  Quod  ut 
verius  credatur  &  futuris  tempo- 
ribus  inconcuffum  &  inviolabile  a 
pofteris  habeatur,  noftri  Sigilii  im- 
preffione  &  proprie  manus  fubfcri- 
„  ptione  firmavimus,  &  prefcriptos 
„  Comites  fubfcribere  fecimus  . 

„  Aclum  efl:  hoc  apud  Florentiam 
„  per  manum  Frogerii  Cappellani 
„  prefidente  Domna  Matilda  in  Ta- 
„  lacio  fuo  feliciter . 


MA  ItII^ 


DA 


DEI 


Sl 

D5T 


A 


B 


144 


D 


,,  Ego  Paganus  Dei  gratla  Roma- 
,,  nae  Ecclefiae  Cardinalis  fublcripfi. 
„  Ego  Petrus    Piftorienfis    Epifco- 
,,  pus  lubfcripfi. 

,,  Ego  Guido    Comes    libens    fub- 
,,  (cripfi  . 

„  Ego  Guido    fuprafcripti    Guido- 
„  nis  filius  fuhfcripfi. 

,,  Ego    Ardericus    Judex    interfui 
„  &  fubfcripfi . 

„  Ego    Ubaldus  Advocatus    inter- 
„  fui  &  fubfcripfi . 

„  Ego  autem  Frogenus  indigne 
diclus  Sacerdos  ,  quondam  Regini 
Prefulis  egregii  Cappellanus,  hu- 
jus  ver6  inftitutionis  diftator  & 
fcriptor  humillimus,  tanto  fiducia- 
lius  omnium  Sanftorum  Congre- 
,,  gationibus,  quas  fuperius  commen- 
,,  dare  indigne  ftudui,  &  eorum  fan- 
,,  £liffimis  orationibus  committere 
,,  concupifco  ,  quanto  laboriofius  ad 
„  Dei  &  illorum  venerationem  hoc 
„  fcriptum  ncflu  etiam  perficere  me 
,,  nullattnus  piguit. 

Poft  Mathildam  Comitiflam  Tu- 
fciae  praefuit,  fi  Cofmo  de  Arcna 
fides  ,  Ratbodus  Alarcbio  ,  tum  Cenra- 
dtis  Marchto  ,  quem  Scipio  Admira- 
tus  fenior ,  atque  idem  Cofmus  po- 
ftea  Romanorum  Regem  creatum ,  ne- 
fcio  quibus  tabulis  freti  ,  sffirmant  . 
Duo  illius  Diplomata  proferre  juvat, 
e  quibus  primum  extitit  in  Archi- 
vo  Monafterii  Florentini  San£li  Pan- 
cratii  Congregationis  Vallumbrofa- 
nae. 


y 


Prae- 


H5 


DISSERTATiO   DECIMASEPTIMJ , 


145 


Praeceptum  proteflionls  &  immunitatis  conceflum  Monafteriis 

Vallumbrofanae  Congreg^itionis  a  Gonrado  Duce 

&  Marchione  Tufciae,  Anno  1120. 


IN  nomine  San£lae  &  individiiae 
Trinitatis  Anno  ab  Tncarnatio- 
ne  Domini  nodri  Jefu  Chrifli  Mil- 
leiimo     Centefimo    Vigefimo     pri- 

die Aprilis  Indiftione  XIII. 

,  Conrtdus  Dei  gratia  ,  fi  quid  eft  . 
I  Omnium  quidem  Ecclefiarum  cu- 
I  ram   jufta  poteftatis  vires  divinitus 

>  nobis   coUatis    follicita   meditatio- 

>  ne    geftare    debemus  ,    fed    illarum 

>  maxime  negocia  fubftentarc  nos  ex- 
,  pedit ,  in  quibus  San£torum  viro- 
,  rum  Congregationes  regularem  prae 
,  ceteris  vitam  confervare  confpici- 
,  mus  .  Decet  namque  ut  quos  fua 
,  gratia  divina  Majtftas  irradiat,  di- 
,  gnis  beneficiis  &    honoribus  terre- 

>  na  poteftas  extoUat.  Itaque  dum 
,  in    Tufciae    partibus    pro    juftitia 

>  facienda  multa  olim  negocia  prae 
,  manibus  haberemus  ,  atque  ad  ef- 
,  fe£lum  quaeque  pro  qualitate  fa- 
,  £torum  ducere  cum  noftris  fideli- 
,  bus  tra£^aremus,  coquc  de  diver- 
,  fis  Provinciis  copiofam  &  innu- 
,  merabilem  exercitus  manum  undi- 
,  que  colligeremus ,  Ecclefias  vene- 
,  rabilium  Congregationum  Valli- 
,  fumbrofae ,  &  eorum  loca  a  no- 
,  ftris,  nobis  ignorantibus ,  molefia- 

>  ri    perfenfimus.    Q.uod    non    furda 

>  aure  audientes,  tanto  ardentius  at- 
,  que  velocius  hujufmodi  impietatis 
,  facinus,  non  folum  praefentibus  ve- 
,  rum  etiam  futuris  temporibus,  de- 
,  crevimus  funditus  extirpare,  quan- 
,  to  religiofius  atque  fingularius  eo- 
,  rum  converfationem  noflris  tempo- 
,  ribus  novimus  prae  ceteris  dimi- 
,  care  .    Igitur  dum  juxta   Paflioria- 

Tom.  III. 


B 


D 


„  num  Cafirum ,    ubi  una  ex  corurH, 
,,  maxime  Congregationibus   religio- 
,,  fa  converfatione  pracfulget,  nofier 
„  exercitus  fua  cafira    locaret ,    con- 
„  tigit,  ut  eorum  res ,  eorumque  ho- 
„  mines    pro    Albergariae    offenderet 
,,  occafione,    &    contra  nofiram    vo- 
„  luntatem   aliquantulura    infefiaret . 
„  Unde  praefatam  occafionem  ab  eis 
,,  eorumque  locis  omnino  fubtraherc 
„  cupientes  ,    conceffimus    eis    hujus 
,,  infiitutionis  noftrae  refcriptum,  fu- 
„  turis  temporibus,  ut  credimus,  fub 
,,   Dei    gratia    profuturum  ,     noftrae 
„  praefentiae    auftoritate    fufFuItum  , 
,,  multorumque    tefiimonio    compro- 
„  batum  ,    Cui    interfuere  Fridericus 
„  Marchionis     Nepos  ,    Artiminus  , 
„  Lambertus  ,    Comes    Arnaldus    & 
„  frater  illius,  item  Adelelmus  Im- 
>,  peratoris  Cappellanus,  guido  filius 
„  Alberti ,  Ugo  filius  Ugonis,  Hen- 
„  ricus    filius    Theodorici  ,    Ubertus 
Ildeprandini    filius  ,    Ugolinus    fi- 
lius  Uberti ,  Ildeprandus  filius  Hen- 
rici,  Rolandus  filius  Ildeprandini , 
Arnulphus   de    Maitura ,    Gerardus 
filius  Azolini  de  Pognio,   &  reli- 
qui  plures .  Quibus  etiam  viva  vo- 
„  ce  praecepimus,  ne   eos   eorumque 
„  homines  ulterius  in  aliquo  audeant 
>,  molefiare,    immo    moleft.intes    no- 
,,  ftri  vire  ftudeant  pro  viribus  coer- 
„  ccre.  Rogamus  etiam  atque  rogan- 
„  do    praecipimus  ,    ut    nullus    dein- 
„  ceps  Dux ,   Marchio,  Comes,  Vi- 
„  cecomes ,    Caflaldio  ,    nulla    major 
>,  mincrve    perfona    tam    Clericorum 
>,  quam  Laicorum ,  eos  eorumque  lo- 
„  ca,  quae  modo  habent,  vel  in  an- 


K 


tea 


147  ANTIQUIT. 

„  tea  acquirere  Deo  auxiliante  po- 
„  terunt  ,  tamque  eorum  poffeflio- 
„  nes ,  quamque  in  eorum  poffeflio- 
nibus  commorantes  audeant  mole- 
ftare  vel  albergare  ,  aut  aliquod 
fodrum ,  vel  feculare  Placitum  fi- 
ne  eorum  praefcientia  &  volunta- 
te  bona  ,  volentes  aliquid  auferre  , 
vel  compellere,  Item  praecipimus, 
ut  nullus  infra  Monafterii  poffef- 
fiones  vel  juxta  eorum  loca  ad 
damnum  Monafterii  ,  fine  eorum 
confenfu  Caftellum  audeat  aedifi- 
„  carc,  aut  aliquam  munitionem  con- 


MEDII  AEVI  148 

A  ..  ftruere .  Si  quis  autem,  quod  ab- 
fit ,  hujus  nofirae  inftitutionis  pa- 
ginam  infringere  ,  aut  in  aliquo 
tem.erare  praefumpferit ,  centum  Li- 
brarum  argenti  poenam  componat, 
medktatem  Catnerae  tio/irae  ,  medie- 
tatera  praedifto  Monafterio .  Quod 
ut  vcrius  credatur ,  &  futuris  tem- 
poribus  inconcuffum  &  inviolabi- 
lc  ab  omnibus  habeatur  ,  non  io- 
liira  noftrac  manus  fubfcriptione, 
verura  etiam  noftri  Sigilli  expref- 
fione  infisniri  omnino  decrevimus. 


„  Signum 


Domni 


>> 
>> 
» 
» 
>> 
>) 
>) 
)) 
)) 
)> 
)) 
» 


,,  Conradi  Z^  Marchionis. 

„  »Jt  Ego  Henricus  Advocatus  fubfcripfi . 

„  Ego    Ubertus    Cancellarius    &    Cappellanus    ejufdem    Marchionis    fcripfi 
Sc  tradidi . 


Alterum     ejufdem    Conradi    Mar-  'C 
chionis    Diploma    autographum    vifi-  i 
tur    in    Tabulario     nuper    memorati  1 
Monafterii    Piftorienfis    S.    Bartholo- 
maei  ,    quod    incolunt    Canonici  Re-  ' 


gulares  Lateranenfes  .  Priora  verba 
/»  nomlne  ^c.  exarata  funt  literis 
uncialibus ,  ut  in  Diplomatis  Regiis , 
Majufculis  quoque  charaiteribus  fcri- 
ptum   eft  Signum  Manus  &"€, 


Dscretum  immunitatis  &  proteStionis  conceffum  Monachis  Sanfli 

Bjrihoiomaei  Piftorienfis  a  Conrado  Duce  5c 

Marchione  Tufciae  Anno  1121. 


g'P»  y    TN  nomlne  Sanciae  <if  indl- 

y£^     J.    vlduae  Triniiatss .   C!:un- 

^J^      radus    Marchio    divina    fa- 

vente    clementia  .    Si  SanBo- 

rvim  Dei  loca  nojlra  jufla  potentia  jtib- 

leviimus  ,    &    eoritm    Re&ores    oppreffos 

malitii  fubftentamus ,  ctilmen  dignitatis , 

C^  falutem  animae    noflrae    indubitantcr 

futftfiere    credimus  .     Quocirca     omnium 


D 


Sandae  Dei  Ecclefiae  noflrorumque  fi- 
delium  praefentlum  fcilicet  ac  futurortnu 
noverit  folenia ,  qtialiter  nos  recepijfe 
fub  defen/ione  noftra  Monaflerium  Sati- 
cli  Bartholomaei ,  quod  efl  fub  regimine 
&  potcftate  P.7rrninfls  Monaflerii  San- 
&i  Jvhannis,  c^  fltum  efl  foris  iir  pro- 
pe  Civitatem  Pifloria ,  cttm  omnihtts  fttis 
pertincntiis  tam  i»  ipfo  Comitatu  Piflo- 

rienfif 


H9 


DISSERTATIO    DECiMASEPriMA. 


rienfi ,  qu.am  tn  Comttatu  Florenttno , 
atque  Lucenfi ,  tnterventti  ac  petitione 
Domni  ci^  veneral-iHs  Antonii  Abba- 
tis  praedicli  Monajlerii  SanSii  Johannis 
Partr.enfts  noflra  oi;nixe  efflagitante  cle- 
mentia ,  qnatenus  res  omnes ,  qi4ae  fu- 
pradicJo  Coenebio  Sanfli  Bartholomaei 
jiire  proprietario  vel  alicujits  titulo  in- 
fcriptionis  pertinere  videntttr ,  confirmare 
dignaremur  cum  omnibus  ftiis  pertinen- 
tiis  ,  Jcilicet  Capellam  SanJi  Mauri  , 
qitae    ejl    pofita    in    toco    Campillo    cum 

dttohus  majfariciis  .    Illtid habere 

vldetur  in  Cafefe  majjariciis  tres  ,  Jeu 
in  Galoniano  manjum  unum .  In  Petor- 
latico  manjum  unum .  In  Campillo  man- 
Jum  untim .  y/Jd  Sophinito  manjum  u- 
ntim.  Itcm  Molendimtm  unum  in  Pijlo- 
rio  juxta  Portam  San&i  Petri  prope 
Ponte  Grattuli ,  ctim  e/us  aqtiaedti&us 
ujque  ad  fitiviiim  Vmbronis  ,  Jeu  etiam 
edtiBo  illius  aquae ,  quae  olim  decurrere 
Jolehat  conceffione  Ccmitis  Ugolini  ad 
Mokndintim  in  Majciano .  Infuper  qtw- 
que  confirmare  decrevimus  fuprafcripto 
MonaP.erio  totum  illud  ,  quod  ti  perti- 
net  in  Curia  de  Celle  c?"  de  Pifcia , 
relitla  omni  mala  confuetudine ,  qttas 
Comes  Ugolinus  qucndam  pro  remedio 
anitnae  Juae  condonavit  .•  Jeu  cum  omni- 
kis  tenis  ad   ipjum  Dei  Cenobium  per- 


150 


B 


D 


tinentibus  ubicumqtie  loCorum  ipjius  Mo- 
nafterii  praedia  inventa  Juerint .  Curn 
omnibus  fuis  pertinentiis  &c.  (  uti  in 
formula  Diplomatis  fupra  defcripti  , 
a  Bonifacio  Marchione  eidem  Mona- 
flerio  conceffi  ) .  Si  quis  igitttr ,  qttod 
minime  credimus ,  hujus  nojlrae  confir- 
mationis  Praeceptum  quolibet  tempere  te- 
merarius  violator  extiterit ,  jciat  Je  com- 
pojiturtim  optimi  auri  Libras  ccnttnn  , 
medietatem  Camerae  noflrae ,  &  me- 
dietatem  praejato  Monajlerio ,  cui  vio- 
lentia  illata  Jtierit .  Quod  tit  verius  cre- 
datiir ,  diligentiujque  ab  omnihtis  objcr- 
vetur ,  manit  propria  roboranscs  noflro 
Sigillo  jtijfmus  infigniri . 


SIGNUM    M^NUS     DOMNI 
CUNR^DI  M^RCHIONIS  . 


Loctis  Si  »J*-  gllli  cerei    deperditi  . 

Datum  ejl  in  Curia  Plebis  de  Quar- 
rata  territurio  PiJJorienfe  ,  ^nno  Domi- 
nicae  Incarnationis  Mdlefimo  Centefum 
Vigefimo  Primo ,    Inditiione   XIV. 

Denique  tenebris  fublatum  volo 
Diploma  authenticum  Rampretti ,  fi- 
ve  Ramperti  Marchionis ,  quod  Lucae 
in  Archivo  Monachorum  Montis  O- 
livpti  Sanflorum  Bartholomaei  &  Pon- 
tiani  adfervatur. 


DoDatio  five  confirmatio  fafta  Monachis  Sanfli  Pontiani  Lucenfis 
a  Rampretto  Marchione  Tufciae ,  Anao  1131. 


IN  nomine  SanBe  &  individtie  Tri- 
nitatis .  ^Amen  .  Ramprettus  divino 
munere  Tufcie  Prefes  &  Marchio  . 
Omnibus  quidem  notttm  fieri  volumus , 
qttoniam  concedimus  atque  damus  Eccle- 
Jiae  &  Monafterio  SanRi  Pontiani  Jun- 
dato  prope  muros  Litcanae  Civitatis ,  u- 
nam  videlicet  petiam  de  terra  culta  ej" 
inculta ,  tn  qua  cajalinum  &  jontana 
hahetur ,  &  eji  irt  loco  Monte  Flexefi  , 


tibi  dicitur  u4lbaretum ,  isr  vocatur  Mons 
Calvuli ,  ficv.t  in  circuitu  defignata  efl , 
qite  eft  per  menjttram  cum  jtijia  pertica 
menfurata  modiora  quadraginta  CS^c.  Qjii- 
cumque  contra  &'c.  inferre  preftimferit , 
Jciat  Je  compofiturum  argenti  optimi  Lt- 
hras  centum ,  medietatem  Camerae  no- 
ftrae  ,  elteram  ve>b  medietat'm  jibbati 
'iSr  Monachis  predi&i  Monafterii .  Et 
ht  baec  Prefidalis  au&oritatis  nofireque 
K     ^  een- 


151  AIJTIQUIT. 

concejjionh  pagina  de  cetero  tntwata  pev- 
maneat ,  robttrque  firnvjftmum  femper  ob- 
tineat ,  -venerabiit  Crucis  figno  propria 
tnanu  fiihfcripto  firmamus ,  liiT  noflri  ft- 
gilli  impreffion:  jujfimus  tnftgniri . 

^        Locus   Sigilli  ^   ccrei 
^^  deperditi. 

Eaeo  aila  fttnt  infra  Coraitatu  Vtil- 
terrenfe  in  loco  Pratello  prope  Eccleftam 
Sanfli  Frigiani ,  prefentlbus  Gitidone  &c. 
xAnno  Dominice  Incarnationis  Millefimo 
Centeftmo  Trigefimo  Primo ,  VI.  Katen- 
das   Decembris ,  IndiSiione  X. 

Ugo  Notarius  Domni  Imperatoris ,  cu- 
jus  prefentia  hec  omnia  funt  aiia  ,  ex 
juffione  pnfati  Domni  Ramperti  Mar- 
chionis  bec  memoriae  caufa  Jcripfi  . 

Quae  ad  reliquos  Tufciae  Mar- 
chioncs    ac    Duces    fpciSlant  ,    praete- 


MEDJI    AEVI 


B 


152 


reo,  quum  faris  conftet,  fingulos  jus 
Camerae  libi  nullo  contradicente  tri- 
buiffe  .  Cameram  quoque  fuam  me- 
morat  Guamerius  Dux  Spoletanus  t^ 
Marcbio  Anconitanus  in  Literis  An- 
no  MCVI.  fcriptis,  quas  habes  in 
Chronico  Farfenfi  pag.  66^.  Parr. 
IL  Tomi  II.  Rer.  Italicarum  .  Sed 
quod  hac  in  re  tenebris  obduflum 
mihi  videtur,  quoties  ejufmodi  Tu- 
fciae  Praefides,  ceterique  Duces  ac 
Marchiones,  non  fecus  ac  Mifli  Re- 
gii,  Placita  celebrabant,  &  lites  di- 
rimebant,  confuevere  multam  impo- 
nere  ,  pcrfolvendam  non  fuae  ,  fed 
Regiae  five  Imperiali  Camcrae.  Te- 
ftes  dabo.  In  Tabuiario  Archiepifco- 
pii  Lucenfis  Charta  authentica  habe- 
tur,  quara  primo  loco  exhibcre  pla- 
cuit . 


Placitum  a  Godefrido  Duce  ac  Marchione  Tufciae  habitum  Lucae, 

in  quo  Anfelraus  ejus  Urbis  Epifcopus  Ecclefiam  Sanfti 

Alexandd  f:bi  vendicat,  Anno   lo^y. 


DUm  in  Dei  nomine  ,  intus 
cafa,  que  efl:  Sala  de  Pala- 
no  de  Civitate  Lucenfe,  in  judi- 
cio  refideret  Domnus  Gottefredus  Dux 
&  Marchio  ad  caufas  audiendas  ac 
delibcrandas  ,  rcfidentibus  cum  eo 
riaipertus  Judex  &  Miffus  Domni 
Imperatoris,  Rolandus  ,  Teudigri- 
mus  &c.  Judicibus,  Leo  &c.  No- 
tarii  Domni  Imperatoris  ,  Kadu- 
lo  occ.  Ugo  Vicecomes  Pifenfi  &c. 
&  reliquis  .  Ibique  eorum  veniens 
prefentia  xAnfetmus  Epifcopus  Lucen- 
fi  una  cum  Crifiof.tno  Avocato 
fuo ,  oftenfit  in  eodcm  judicio  Pri- 
vilegium  unum  ,  quem  abcbat  a 
parte  Apoftoiice  Sedis  beati  Petri 
Romane  Ecclefie  de  Ecclefia  illa  , 
cui  vocabulum  eft  beati  San£li  A- 
lexandri  ,    que  eft    pofita  infra  fu- 


Dl  „ 


pradi6la  Civitate  Lucenfe ,  cum 
fua  pertinentia  .  Et  cepit  dicere 
ipfe  Anfelmus  Epilcopus  una  cum 
p'.edi£^o  Chriftofano  Avocato  fuo: 
,Abeo  C^  detineo  a  pars  /andicie  Ro- 
mane  ^poflolice  Ecclefie  per  iflunt 
Privilegjum  predi&a  Ecclefia  SanSli 
tAlexandri  cum  omni  fua  pertinentia , 
Et  fi  quis  exinde  aliquit  averfus  me 
dicere  vult ,  paratus  fum  hic  veflris 
prefentiis  cum  eo  exinde  a  ratlone 
Jiandum  CS"  legitimo  finiendum  .  Et 
cum  ncmo  fe  ibidem   prefentafTent , 

qui efl^ent  ,    tunc  ipfe  Dom- 

nus  Gottefredus  Dux  &  Marchio 
cum  taliter  vidit  ik  audivit  ,  mi- 
fit  bannum  Domni  Imperatoris  fu- 
per  eodem  Anfelmo  Epifcopus,  & 
fuper    jam    difto    Criftofano   Avo- 

cato  fuo Alexandri  cum  lua 

„  per- 


153  DISSERTATIO 

pertincntia  in  mancufos  aureos  duo 

millia  ,  ut  nullus  quislibet  homo, 

magna     parvaque     perfona    eodem 

Anlelmus  Epifcopus  de    fupradifl:a 

Ecclefia    San£ti  Alexandri  ,    neque 

de  fua  pertinentia,    fine  legali  ju- 

dicio  divcftire  preiumat.  Quis  vc- 

r6  fecerit,  prcdi6ta  duo  millia  man- 

cufos  aureos  compofituros  lc  agno- 

lcat ,  medietatem  pars  Camare  Dom- 

n't  Intperatoyis ,   Sc   medietatem   pre- 

diclo  Anfelmo.   Et  ideo  hanc  no- 

titia  pro  fecuritarcm    &  futura  o- 

ftcnfione    fupradifti   Anfelmi    Epi- 

icopi  &  oftendendam  fieri  juflimus. 

,,  Quidem    cgo    Raineri    Notarius 

,  Domni  Impcratoris  ex  juiTione  fu- 

,  prafcripti    Domni  Gottefrcdi    Dux 

,  dc   Marthio  ,    &    Judicum    amoni- 

,  tione   fcripfi  Anno    ab  Incarnatio- 

,  ne  Domini   noftri  Jcfu  Chrifti  Dei 

,  eterni     Millefimo     Quinquagcfimo 


DECIMASEPTT.MA. 


A 


154 


B 


Ocliavo  ,   XVI.  Kalendas  Januarii, 
Inditlione  XII. 


L«T«J 


GOTEFREDVS  DVX  SS. 


,,  Flaipertus  Judex  6c  Avocato  & 
,,  Miilus  Domni  Imperatoris,  &  Vi- 
„  cedomino  Donni  Anfelmi  Epifco- 
,,  pi  fubfcripfi. 

„  Johannes  Judex  Sacri  Palatii  in- 
„  terfui  . 

,,  Theadegrimus  Judex  Sacri  Pa- 
„  latii  intcrfui . 

„  Sigefredus  Judex  Domni  Impc- 
,,  ratoris  interfui  ,  &c. 

Succedat  altera  Charta  ad  eumdem 
Cothofredum  Ducem  pertinens  ,  quara 
autographam  vidi  apud  Alonachos  Be- 
nedi6tinos  Monafterii  Arretini  San- 
ftarum  Florae  &  Lucillae . 


Phcitum    coram    Godgfrido  Duce  f<  Marchione  Tufciae  habitum  ,  in 

quo  Hanricus  Abbas  Mcnafterii  Sanilarum  Florae  &  Lucillae  cauf- 

faai  obtinec  contra  Guiiielmum  filium  quondam  Gualcherii  oc- 

cupaiorem  terrae  Martinenfis  &  Barbaritanae,  Anno  lo^sp^ 


5« 

5) 
J) 
IJ 

iy 
j» 
■>■) 
j) 
») 
)> 
)» 
)) 
)) 
)) 
)) 


D' 


,Um  in  Del  nomine  in  Co- 
mitatu  Aretino  infra  Piebem 
Sanfli  Stefani  in  loco  Pifcinale 
juxta  flui'ium  Clafle  non  ionge  a 
domo  Fufchi  filii  quondam  Teu- 
zonis ,  ubi  in  Placito  refidebat  Go- 
tifredus  Dux  i^r  Marchio ,  &  »//»'- 
naldui  Epifcopus  &  Comes ,  ad  cau- 
fas  &  juftitias  proclamantium  au- 
diendas  &  legaliter  diffinicndas  : 
reiTidentibus  ibi  cum  codem  Du- 
ce,  Luflicherius,  &  Alberto ,  & 
Ildibrando,  &  Tantarello,  &  Jo- 
hanne,  &  Ghoculo ,  &  alius  Jo- 
hanne  Judicibus  Imperatoris;  alTi- 
ftentibus    ibidem   Tegrimo ,  &  Ber- 


D 


ttardo ,  Sc  Rainerio  Csmitibus  cutn 
ceteris  pluribus  Proceribus  Tufcie: 
adfiflens  in  prefentia  eorum  Dom- 
nus  HenricHS  ^A^has  Mor.ajierii  San- 
Re  Fhre  cum  Uberto  filio  quon- 
dam  Bucchi  Advocatore  fuo ,  pro- 
clamaverusit  preditlis  poteflatibus 
de  Guilihelmo  filio  quondam  Gual- 
cheri ,  qui  olim  violenter  invadens 
abftulit  luprafcripto  Monaflierio  & 
fibi  terram  Martinenfem  &  Barba- 
ritanam ,  quam  Ugo  &  Lotharius  Re- 
))  f.^^  preceptaverunt  prefato  Mona- 
„  fterio  ,  &  predifta  terra  eit  in  Co- 
,,  mitatu  Aretino  in  Villa  de  *  Mon- 
„  tione,  &  in  Galognano  ,  &  in  Mar- 

„  tinefe 


*  Conhrmatur  per  iflud   Placitum ,  quod  adnotavimus  ad  calcem  pag.  feu  columnie 
722.  Tom.  II.  hujufce  Oper.  in  hac  edit.  noftra. 


IS5  ANTI^WIT. 

„  tinele  prope  Ecclefiam  &  Plebem 
„  Sanfti  Martini  in  Caftro  ex  dua- 
„  bus  ripis  Caftri  fluvii.  Cum  au- 
„  tem  prediaus  Abbas  Henricus  fi- 
„  mul  cum  Advocato  fuo  crebris  la- 
„  mentis  aures  iftarum  poteftatum 
„  per  tres  dies  pulfaret,  &  ipfe  pre- 
„  diclus  Dux  preconis  vocibus  coti- 
„  die  ad  Placitum  iftum  Guilihel- 
„  mum  adverfarium  jam  di£ti  Mo- 
„  nafterii  ad  juftitiam  faciendam  vo- 
„  caret,  fed  ille  contumaciter  pre- 
„  fentiam  fui  facere  nolendo  venirc 
„  recufavit.  Qua  de  cauTa  ipfe  Dux 
„  motus  cum  confilio  &  laudamen- 
„  to  iftorum  Judicum ,  inveftivit  i- 
„  ftum  Abbatem  &  Monafterium  e- 
„  jus  de  omni  ifta  terra  &  re,  un- 
„  dc  lamentabatur  .  Infuper  mifit  ban- 
„  num  per  virgam ,  quam  manute- 
„  nebat  fuper  fuprafcriptum  Mona- 
„  fterium  &  Abbatem  atque  Advo- 
„  catorem  ejus  de  jam  di£la  terra 
„  &  re ,  ut  nulla  magna  parvaque 
„  perfona  amplius  eos  audeat  exin- 
„  de  in  perpetuum  deveRire  aut  tol- 
„  lere  vel  contendere  feu  minuare, 
„  intromittere  vel  intentionare  con- 
„  tra  partem  fuprafcripti  Monafterii. 
5,  Qui  vcr6  contra  hoc  facere  pre- 
„  fumpferit  ,  componat  duo  millia 
,,  Mancufos  optimi  auri ,  medtetatem 
„  Camere  Regis ,  &  medietatem  pre- 
,,  fati  Monafterii  &  Abbati  ejus  Hen- 
,,  rico  ejufque  fuccelToribus. 

„  Aflum  eft  hoc  in  fuprafcripto- 
„  rum  prefentia  ficut  fupra  legitur, 
„  prefentibus  Rainerio  &  Ugone  fi- 
,,  liis  quondam  Ugonis  Marchionis 
„  &  Ugone  filio  Ubaldi,  &  Saxo- 
,,  ne  &  Teuzo  filiis  Ildibrandi ,  & 
,,  Joculo  &  Raineiio  iiliis   quondam 


MEDII  AEFI 


B 


I5<^ 


,,  Rainerii  ,    cura    ceteris    pluribus  , 

„  quorum  nomina  fcribere  pre  mul- 

„  titudine    nequimus  ,  Anno    Domi- 

,,  nice  Incarnationis  Millefimo  Quin- 

,,  quagefimo    Nono ,   Henrico    Rege , 

„  menfc  Junio ,  Indiflione  XII. 


rrrn 


Signum  manus  Domni  Go- 
tifredi  Duci ,  qui  hanc 
notitiam  fieri  juffit. 


Dj 


„  ^  Ego  Arnaldus  Epifcopus  & 
„  Comes  fubfcripfi. 

„  4jt  Ego  Rotecherius  Judex  Sa- 
„  cri  Palacii  interfui . 

,,  ijf  Albertus  Imperialis  Judex 
,,  interfuit. 

„  Xo  Ego  Raginerius  Judex  Sacri 
„  Palatii  interfui . 

„  *J*  Johannes  Judex  Domni  Im- 
„  peratoris  interfuit. 

„  ^  Guillelmo  Judex  Sacri  Pala- 
„  tii  interfuit. 

,,  ^  Rodulfus  Judex  Domni  Im- 
„  peratoris  interfuit. 

,,  *Jt  Ildebrandus  Judex  Domni 
,,  Imperatoris  interfuit. 

„  ^  Johannes  Judex  Domni  Im- 
,,  peratoris  huic  rei  interfuit . 

„  Lambertus  Notarius  Irnperialis 
„  Palatii  fcripfit  &  complevif. 

Neque  aliter  egit,  aut  loquuta  efl: 
MathUdis  Comitiffa  ,  Duciffa  Tufciae  , 
in  Placitis  fuis.  Exemplum  unum 
dabo  ego,  addendum  reliquis  a  FIo- 
rentinio  editis.  Illud  ego  defcripfi  e 
membrana  archetypi  notas  praeferen- 
te,  atque  adfervata  in  Archivo  Ca- 
pituli  Canonicorurn  Volaterranae  Ec- 
clefiae . 


Pls 


157 


DISSERTATIO  DECIMASEFTIMAi 


15 


% 


Placitum,  in  quo  Gomitiffa  Matildis  decretura  proteftionis 

concedit  pro  nonnullis  rebus  Ganonicorum  Vo- 

laterranae  Ecclefiae,  Anno  1105. 


j) 

5» 

«) 

JJ 

J) 

J' 

JJ 

JJ 

J' 

JJ 

3' 

JJ 

>) 

JJ 

JJ 

»1 

J» 

JJ 

>' 

» 

>J 

J' 

JJ 

JJ 

J' 

J' 

JJ 

JJ 

J' 

JJ 

JJ 

JJ 

JJ 

JJ 

J» 

JJ 

JJ 

JJ 

JJ 


DvJm  in  Dei    nomine,  in  Co- 
mitatuum   &    territurio 

Miitilda  Conuttffa  ac  Dttcatrix  ad 
caufas  audienclas  ac  deliberandss. . . 
Judicibus    Rodulfo  Notarius ,  Sife- 

mundo ,  &  Winitio  Caufidicus 

Anfelmo  filius  quondam  A£li,.... 
&  reliquorum  plurium.  Ibique  eo- 
rum  vcniens  prefentia  Domnus  Fe- 
rolfus  Archipresbiter  Canonica  San- 
6le  Marie,  que  cfl:  pofita  infra  Ci- 
vitatem  Voloterrenfem ,  cepit  di- 
cere    adversiim    jam    di6la    Domi- 

na temneo   a  proprietatem  pars 

/am  di&a  Ecclefia  ^  Canenica  San- 
fie  Marie  am  cafts  &"  cajjinis  feo 
cafalittis  &"  rebus  cuitis  i^  incultis , 
donicatis  C"^  majfariciis ,  qui  funt . . . . 

ad  jam  di6ia    Ecclefia Sancie 

Marie .  Et  fi  aliquis  homo  efl,  qui 
exinde  agere  aut  caufare  vidt ,  para- 
to  fum  is  veftris  prefentiis  cum  fian- 
dum  &  legitime  finiendum .  Et  quod 
ibi  nemo  fe  apprefentaflct ,  quod 
de  jam  di£las  res  &  ofpitio  cau- 
fare  voluifTet ,  tunc  jam  difto  Fe- 

rolfo    petivit Domina  Matil- 

da anime  Regis,  ut  mitte- 

ret  bandum  fuper  ipfo  Ferulfo.... 

diftas  res ,  que  efl;  pertinen 

Ecclefie  &  Canonica  San£te  Ma- 
rie,  tunc  jam  di£la  Domna  Ma- 
tilda  per  fuftem ,  qucm  in  fua  de- 

tinebat  manum Domni  Re- 

gis  in  bifantcos  aureos  duo  millia, 
ut  nullus    quislibet    homo,  magna 

vel  parva   perfona res,  que 

fuperius    legitur,  predi£lo    Ferolfo 

Archipresbitero in    jam  di- 

£la  Ecclefia aut  in  antea  fie- 


A 


B 


C 


D 


:E 


rit  pars  jam  di£le  Ecclefie  &  Ca- 

r.onice difveftire  prefumat 

quis  vero  fecerit ,  predi£lo  duo  mil- 
lia  bifanteos  aureos  compofituro  fc 

cognofcat , pars  Camara  Do- 

mini  Regis ,  &  jam  di8e  Domine 
Matilde ,  &  medictate  jam  di£li 
Ferolfi  Archipresbiteri  &  cjus  fuc- 
ceflbribus,  pars  jam  di£le  Ecdefic 
&  Canonice  jam  di£Ie  San£te  Ma- 
ric.  Undc  anc  notitiam  &  fu£lu- 
ram  oftcrafionem  jam  diflo  Fcrolfi 

Archipresbitero difla  Canoni- 

ca ficri  juflimus  . 

„  Quidem  &    ego  Cunradus 

jam  dicte &  Judicum    amo- 

nitionem  fcripfi  ji\nno  Dominico 
ab  Incarnatione  Domini  noftri  Je- 
fu  Chrifti  Dei  eterni  Millefimo 
Centefimo  Quinto ,  X.  Kalcndas 
Novembris,  Indi£lione  XIV. 
,,  *^    Gerardus    Judcx    facri    Pala- 

jj  tii  

„  *$(■  Ubertus  Judex  Domini  Im- 
,,  peratoris  interfui  . 

„  *^  Seniore£1:us  Judex 

Habemus  ergo  codem  temporc,  at- 
que  in  iifdem  locis  Cameram  Marchio- 
nis  feu  Ducis,  &  Cameram  Regis  fi- 
ve  Impcratoris  .  Nimirum  tributa , 
vc£ligalia  ,  multae ,  aliique  reditus 
ac  proventus  h  Provinciis  pullulan- 
tes,  ad  Regem  fcu  Imperatorem  fpe- 
£labant,  utpote  Regalia .  Vetum  Re- 
ges  ipfi  atquc  Augufti  partem  eju- 
fmodi  redituum  Marchioni  five  Du- 
ci,  hoc  eft  Provinciae  Praefidi  ,  & 
Comiti,  ideft  Praefidi  Urbis,dimit- 
tebant,  quibus  &  ifti  faniiliam  fuarai 
alerent ,  ac  dignitatem  tuerentur .  Sed 

cur 


I5P  ANTJOJJ IT. 

our  in  Diplomatis  fupra  *7vulgatis 
poenae  pecuniariae  impofitae  perfol- 
vendae  forent  Camerae  Marchlonis ,  in 
Platitis  vero  Camerae  Regis :  id  qui- 
dem  obfcurum  mihi  fateor.  Et  prae- 
fertim  quum  hic  ritus  minime  ftabi- 
lis  fuerit.  In  Antiquitar.  Ertenfib.  Cap. 
ip.  Placitum  attuli  Anno  MXLIV. 
habitum  Rapalli  ab  ^lieno  atque  .///- 
lerto  ^xpne  Marchtombtis ,  cx  quibus 
Sereniffima  Ateftina  Familia  defcen- 
dit.  Ibi  Mjrchiones  bannum  miferunt . 
Qiti  -vetb  fecerit  (  idefl  contra  fecerit ) 
centum.  Libras  argenti  fe  compofiturus 
agnofcat ,  medietatem  eorum  Marcbiones  , 
&■  medietatem  eieiem  ofbbati.  Accedit 
&  alter  nodus.  Occurrunt  enim  in- 
terdum  Marchiones  aut  Duccs,  qui 
bona  ad  Fifcum  Regalem  devoluta, 
tamen  quafi  fua  aliis  largiuntur.  In 
Chronico  Farfenfi  Part.  H.  Tomi  II. 
Rer.  Italicar.  pag.  35^.  quum  Hale- 
rona  Sanftimonialis  nupfiffet  cuidam 
Rabennoni  perdueili,  fecundum  leaem 
Dmnes  fubjiantiae  ipftus  ad  Publicum 
devolutae  funt .  Rurfus  quum  idem 
Rabenno  hominem  interfeciflet,  me- 
dietas  omnis  illius  fuhflaKtiae  ad  Puhli- 
tum  devoluta  efl .  Subinde  vero  Hil- 
deprandus  Dux  Spoleti  Anno  DCC- 
LXXXVII.  omnem  praediflam  illorum 
fubftantiam  ,  qualiter  fecundhm  legem 
ju/ie  &  rationabiliter  ad  Publicum  de- 
voluta  efl,  Monafterio  Farfenfi  dona- 
vif,  pro  mercede  Domnorum  nojlrorum 
Regum  &  noflra.  En  libere  de  rebus 
ad  Publicum  devolutis  Hildeprandus 
difponit.  Quid  ergo  Publicum  five  pars 
publica  fuerit ,  videamus  .  Oborta  mihi 
lurpicio  eft,  fub  hoc  nomine  defigna- 
tam  olim  fuiffe  Cameram  pecuiiarem 
Marchionum  ,  qui  videlicet  Sc  ipfi 
Minifiri  Reipubticae  erant.  Quum  ta- 
men  in  Differtat.  fubfequenti  de  Re- 
publica  fim  oftenfurus,  ca  voce  figni- 


iVEDII  AEFI  160 

A  ficari  confuevifle  Regem ,  Regnum ,  Im- 
perium ,  five  Cameram  Regis  atque  Im- 
peratoris  ,  fubfiftere  cogor .  Attamen 
nonnuUa  fe  mihi  cxhibent,  quae  in- 
dicare  videntur,  Miniftros  Reipublicae 
(  &  quidem  praecipui  inter  eos  fue- 
re  Duces  atque  Marchiones  )  fub  e- 
jufmodi  vocabulo  comprehenfos  fuif- 
fe.    Accipe    Legem   2.    inter  Lango- 

B  bardicas  Part.  II.  Tomi  II.  Rer.  I- 
talicarum  :  Ot<icumque  a  proprio  Comi- 
te ,  vel  a  Pubtica  parte ,  idefl  ab  eis , 
qui  Rempublicam  agunt ,  amrnonitus  fue- 
rit  &c.  In  Formulis  quoque  \  me 
editis  ^Advocatus  de  parte  Puhlica  fae- 
pe  occurrit.  Praeterea  attulit  Cam- 
pius  in  Appendice  Tom.  I.  Hiftor. 
Ecclef.  Placentinae  ad  Annum  DCCC- 

C  LII.  Diploma  Ludovici  II.  Augufti, 
quod  quamvis,  ut  fupra  monui ,  non- 
nuUis  vitiis  laboret,  attamen  aliquam 
argumento  huic  lucem  praebere  po- 
teft.  Liceat  uti  monumento,  fi  non 
falfo  prorfus,  faltem  dubio.  Inquit 
igitur  Ludovicus ,  Angilbergam  Au- 
guftam  conjugem  fuam  quafdam  cum 
parte  Publica  de  rebus  fuis   commutatio- 

D  nes  feciffe ,  quas  fi  i  petiit  noflra  au.To- 
ritute  flabiliri.  Proinde  is  confirmat 
non  folum  illa ,  quae  ex  Publico  commu- 
tajfe  comprobatur  ,  verum  etiam  <y-'c.  Ht- 
fce  accedat  Diploma  Berengarii  Au- 
gufti  ,  quod  ex  Archivo  Sanclimo- 
nialium  Ticinenfium  de  Pofterula  de- 
fcripfi.  Illud  quidem  archefypum  vi- 
debatur:  nonnulla  tamen  aderant  cum 
in  textu ,  tum  in  Epocha ,  quae  fe- 
verius  examen  k  nobis  exigerent  . 
Nam  poft  Pagium  &  Valefium,  mihi 
quoque  certum  eft,  Berengsrium  An- 
no  tantum  DCCCCXVI.  Imperii  co- 
rona  fuifle  donatum :  cum  qua  Epo- 
cha  Notae  chronicae  Diplomatis  hu- 
jus  nefcio  quei  poflint  componi  . 


Con- 


i6i 


DISSERTATIO  DECIMASEPTIMA. 


i6: 


Confirtratio  donationis   Infulae,  quae  Orto  appellatur,  fafla  a 

Berengario  Imperatore    Monafterio  Ticinenli  San£lae 

Mariae  Theodctae,  Anno  pzo. 


IN  nomine  Domini  Dei  aetcrni  . 
Berengarius  divina  favcnte  cle- 
nientia  Imperator  Auguftus.  Q.ao- 
niara  quidem  Imperatorcs  &  Re- 
ses  lani^arum  Dei  Ecclefiarum  fu- 
blimitates  cuftodire  oC  ampliari 
condecuit,  idcirco  precibus  &  fup- 
plicationibus  v^gimonis  venerabilli- 
mi  Pfaeftflis ,  necnon  &  Walperti 
nobiliflimi  viri  &  carifiimi  Fide- 
lis  noftri ,  libentcr  inflexi  concef- 
fimus  ,  <Sc  perpetuo  jure  donavi- 
mus  aliquantulum  terrae  in  loco , 
qui  dicitur  Anglare,  pertinentem 
de  Curte  noftra  Marinco  ,  ficut 
confinia  inferius  fcripta  declarant: 
nec  non  &  quandam  Iniulani  de 
cadem  Curte  Marinco  pertinentem  , 
quae  dicitur  Orto,  ficut  hic  cohe- 
rentiae  decernunt,  Monafierio  bea- 
tiflimac  fanflae  femperque  Virgi- 
nis  Alariae,  quae  nuncupatur  Deo- 
dotae ,  fub  omni  integritate ,  ficut 
ad  noftram  Imperiahm  &  Puhlicam 
partem  eadem  terra  &  Infula  per- 
tinuerunt.  Terrae  fiquidem  prac- 
nominate  in  loco,  qui  dicitur  An- 
glare ,  coheret  ab  uno  capite  pof- 
feflio  &  terra  San£li  Martini ,  ab 
alio  capite  decurrit  alvcus  Bur- 
miae,  a  tertia  parte  confiftit  fo(- 
fatum  de  Rovcreto,  a  quarta  par- 
te  adjacent  Prata  de  Avi .  Prae- 
nominatae  quoque  Infulae ,  quae 
dicitur  Orto,  coheret  ab  una  par- 


B 


C 


0 


te  fluvius ,  quac  nuncupatur  Bur- 
mia,  &  ex  alia  parte  rivus,  qui 
dicitur  Frigidus ,  a  tertia  parte 
confiftit  pratum  Regis .  Haec  om  - 
nia  ,  ficut  fuperius  per  confinia 
atque  coherentias  declarata  &  de- 
fcripta  dinofcuntur ,  praetitulatG 
Monafterio  Theodotae,  ubi  vene- 
rabilis  &  religiofa  Reftnda  efle  di- 
nofcitur  Abbatifla,  ejufque  fequa- 
cibus,  ad  habendum  tX  commu- 
tandum  ,  &  regulariter  alienandum  , 
&  Ecclefiaftica  cenfura  docet  fa- 
ciendum,  conccdimus  &  largimur, 
ac  dc  noftro  jure  &  dominio  in 
earum  jus  &  dominiura  omnino 
transfundimus  atque  donamus,  ut 
habeant,  teneant,  pofliJeant,  que- 
madmodum  alias  res  praetaxati 
Monafterii ,  in  quo  ordinatae  fue- 
„  rint ,  omni  noftra  ,  noftrorumquc 
„  fucceflbrum ,  &  Publicae  Partit  con- 
,,  tradictione  remota.  Si  quis  igirur 
,,  hoc  noftrae  aucloritatis  &  concef- 
,,  fionis  Praeceptum  infringere,  vel 
„  violare  aliquando  temptaverit ,  fciat 
,,  fe  compofiturum  auri  optimi  Li- 
,,  bras  centum  ,  medietatem  Camerae 
noftrae ,  &  medietatem  praedi6tae 
Refindae  Abbatifl^ae ,  ejufque  fe- 
quacibus.  Q_uod  ut  verius  creda- 
tur,  &  diligentius  obfervetur,  ma- 
nu  propria  roborantes ,  de  anulo 
„  noftro  fubter  juffimus  infigniri. 


Tmo  III. 


Signum 


1*3  ANTI2.UIT.  MEDII  AEVI  1*4 

s 


„  Signutn  Domni 


Berengarii  fereniflimi    Imperatoris  Augufti 


Locus  Sigilli  ijt  cerei  deperditi. 


,,  Johannes  Epifcopus  &  Cancellarius  ad  vicem  Ardingi  Epifcopi  &  Archi- 
„  cancellarii  recognovi  &  fubfcripli . 

■„  Data  Vrr.  Idus  Septembris,  Anno  Dominicae  Incarnationis  DCCCCXX. 
„  Domni  vcr6  Berengarii  Regis  XXXIII.  Imperii  autem  fui  VI.  Indi- 
„  ftione  IX.  in  Chrifti  nomine . 


„  A£lum  Papiae  feliciter.  Amen  . 

Habemus  heic  Infulam ,  quae  ad  A 
nojiram  Imperialem  &  Publicam  partem 
pertinebat .  Praeterea  habemus  formu- 
lam  dicendi  in  aliis  quoijue  Diploma- 
tis  ufurpatam,  omni  noftra ,  noftroritmque 
Succeffonm,  &  Puhlicae  partis  contra- 
diclione  remota .  In  Diolomafe  Huso- 
nis  &  Lotharii ,  quod  in  fubfequenti 
Differtatione  dabo,  legitur:  Et  quid- 
quid  exinde  Fifcus  nofler ,  -vel  Pr.rs  Pu-  B 
ilica  fperare  pottierit  &c.  Ergo  Publi- 
ca  Pars  aliquid  diverfum  ab  Impe- 
riali  five  Reg.ili  Fifco  videii  poflit  . 
Sed  haec  dubitantis  fpecie  dixifle 
nunc  mihi  licuerit,  quum  ejufmodi 
quaeftionem  Leftori  fim  rurfus  exhi- 
biturus    in    fubfequenti    Diflertatione 


XVITI.  Simul  tamen  repeto,  vix  me 
aflequi  pofie ,  quei  Hildebrandus  Spo- 
leti  Dux  res  ad  Publicum  devolutas , 
ut  nuper  vidimus  ,  donarit  Ecclefiis, 
ubi  decernamus ,  eo  nomine  Regium 
Fifcum  fignificatum  fuifle,  nifi  opine- 
mur,  prius  illum  Ducem  a  Rege  ve- 
niam  donandi  impetraffe  .  Utrum  vc- 
ro  idem  Fifcus,  an  Camera  Ducis, 
feu  Miniftrorum  Reipublicae  ,  fub 
partis  Publicae  appellatione  vcniat , 
in  aliis  Ducum  Placiris,  velim  per- 
pendatur.  Ego  duo  tantiim  exempla 
proferam  .  Primum  adfervatur  arche- 
typum  in  Archivo  Lucenfis  Archiepi- 
fcopii . 


Placitutn  Florentiae  habitum  a  Bestrice  Daciffa  Tufciae ,  ejufque  filis 

Matfailda,  in  quo  Anfelmus  LucenSs  Epifcopus  jura  fua  in  Caflello 

Montis  Catini  confirmanda  curat,  Anno  1075. 


DUm  in  Dei  r.cmine  in  Civitate 
Florentia  in  via  prope  Ecclefia 
Saniii  Salvatcvis  juxta  Palatio  de  Do- 
mui  San&i  Battifta  in  judicio  refedijfet 
Domina  Beatrix  glorioftjfima  Commi- 


C 


tifla,  atque  Matilda  dile&a  filia  ejus., 
ad  juftitia  faciendam  hac  deliberandam , 
adejfent  cum  ea  IVido  &  Tegrimo  & 
Moritto  Judicibus  ,  Vbertus  Legifdoclor, 
&    Pagano    de    o€rfina  ,     &    Rollando 

f.iio 


155 


DISSERTATIO  DECIMASEPTIMA. 


166 


fiUo  fuo ,  C>^  Tado  filio  bone  msmorle 
^itlartt  ,  &  Wiltielmo  filio  bone  memo- 
rie  Wilielmi ,  &  Henrigo  &--C.  cj^  alii 
plurss ,  ibique  in  eoriim  predi&orum  pre- 
fentiis  Anfelmus  Epifcopus  Ecclefie 
Epifcopatus  San£ti  Martini  fita  infra 
Civitate  Luca ,  una  cum  Ildibrando 
filio  bone  memorie  Widi  ^vocato  fuo , 
cepit  dicere  adverfus  prediclas  Comitif- 
fa ,  quod  ipfe  abebat  c^  tenebat  ad  par-  B 
te  predi&e  Ecelefte  {^r  Epifcopato  S. 
Manini  medietatem  ex  integra  de  ter- 
tiam  portionem  de  Monte  i^  Pojo ,  feo 
Cajlello  illo,  qiwd  dicitur  Montecatini, 
ttna  cum  medietatem  de  tertiam  portio- 
ttsm  de  Curte  c^  Ecclefia  de  eodem  lo- 
co  ,  cum  omnibus  fuorum  peYtinentiis  & 
jacentiis ,  ficut  Ildebrandus  de  Maone 
filius  bone  memorie  Widi  per  cartulam  C 
dedit  predtcle  Ecclefte  &  Epifcopatu 
Sanai  Martini ,  pro  anime  fue  c^  ve- 
medio  fuorumque  parentum .  Et  ft  effet 
aliquis  homo ,  qui  de  fuprafcriptis  rebus 
contra  eum ,  vel  contra  predi7am  Ec- 
clefiam  agere  atit  caufare  voluiffet ,  pa- 
ratus  erat ,  cum  eo  exinde  ad  ratione 
flandum ,  &  legitime  finicndum  .  Et 
eum  nemo  fe  ibidem  adprefentaffet ,  qui  £) 
de  fuprafcriptas  res  agere  aut  caufave 
voluifjst ,  cepit  dicere  ipfo  Epifcopo    una 


cum  prediilo  .Avocato  fuo  adverfus  pre- 
diclas  Comitiffa ,  propter  Deum ,  &  a- 
nime  Domni  Regis  merceds  miftffet  ban- 
num  fuper  fe  t^  fupra  jam  dicias  res , 
ut  itullus  eum  vel  predi&am  Ecclefia 
&  Epifcopatus  de  prediBis  rebus  fim 
legale  judicio  deveflire  audead  /  &  ipfs 
Comitiffe  per  fufie ,  quam  fuorum  deti- 
nebat  manibus ,  miferunt  bannum  fupef 
prediiJum  Epijcopum  zir  Jtvocato  fuo  C!^ 
fuper  predi&as  res  in  Mancufos  aiireos 
dtiomitlia  /  ut  radlus  quislibct  homo , 
magna  parvaque  perfona  de  prediBas 
res  audeant  ipfo  Epifcopatum  e>''  Ec- 
clcfia  deveflire  fime  legale  judicio .  Qtios 
vero  fecerit ,  predicti  duomillia  Mancufos 
aurees  componat ,  medietatem  pars  PIu- 
bice ,  C'^  alia  rnedietatem  parti  Eptfco- 
pio  &  Ecclefita  ,  ^  jam  di&i  Epifcopi 
vel  a  fuos  jucccffores .  In  eo  modo  fini- 
ta  e/l  caufa  •  unde  anc  notitiam  pro  fe~ 
curitatem  de  fiiprafcripto  Epifcopio ,  & 
fii&iira  oflenfione  fieri  amonuerunt . 

Qjiidem  iS"  ego  Roduifus  Notarius 
pcr  juffionem  fuprafcripte  Commitiffe ,  ci'^ 
Judicum  ammonitionem  fcripfi  ^nno  ab 
Incarnatisns  Domini  noflri  Jefu  Chrifli 
Septuagefimo  Quinto  pofl  Mille ,  Nonas 
Madii ,  Indiclionc  XIII. 


\^W 


0 


00 


H 


Wido  Judex  Sacri  Palatii  interfui . 
Theodegrimus  Judcx  Sacri  Palatii  interfui . 
Sen/oreaus  Jtidex  Sacri  Palatii'  interfui  . 

Altera  Charta,    eaque  autographa    infpe£l:a    eft  mihi  in  Tabulario    Capituli 
Canonicorum.   Volaterranenfium  . 


L    2 


Pla^ 


i6j 


ANTTJQUIT.   MEDII  AEVl 


16% 


Placitum  in  Gomitatu  Volaterrano  coram  Mathilda  ComitifTa  &  Ducifla 

Tufciae  habitum,    in  quo  Canonici    Volaterrani  caufam  obtinent 

pro  quibufdam  terris,  Anno  1107. 


DUtn  in   Dei  nomine    infra  Comitato 
l^olotenenfe ,     intns  cafa  Petri  fi- 
lio  .jf.ondam  ^lherti  in  judicio  refediffed 
DoTina  Matilda    Ducatrix,  ad  Placi- 
tum  tenendnm  ac  deHherandttm ,   re/iden- 
ti.jus  cum  ea  Johannes  Jttdex ,     &-  ^l- 
btrto  Caufiticus    &c.    &    reliquos  plu- 
res.     Ihi    eorum  veniens  prefentia  Guido 
^f^hipreshiter    de    Domo     &    Canonica 
&  Epifcopatu  Sanife  Marie  Voloterren- 
fe,    ctim    Rainerio    Prepofittim ,    &  Be- 
rardino,  &  Gitido  Canonaci  Sancle  Ma- 
rie ,  c^  Gerardo  .Advocattis  eorum  adqtie- 
fito    a^  Domna  Matilda    tunc    praedi&is 
perfonrs    petierunt    mercedem    a    Dumna 
Matilda,    ut  inveflirent  ecs  de  quartam 
portionem  de  una  petia    de  terra  c^  or- 
to  ct4m  cafa  fuper    fe  af>entes ,     e^    cum 
omnia  pertlnentia  fua  ,   qtie  efi  pofita  in 
loco  ubi  dicitur  a  Solagio,    qui    vocatur 

Rtpa ,    que  re^a  e/i £t 

Domna  MatHda  inveflivit  ees  ad  fal- 
vam  queretam  cum  confenfu  Drtidi  filio 
^uondam  Ildibrandi ,  qui  eani  detinebat . 
Et  infuper  mifit  banniim ,  fi  uHam  per- 
fonam  magna  parvaque  prefumferit  dlfve- 
Jiire  vel  inquietare  predicTis  perfonis  vel 
eorum  fuccefforibus  fine  legali  judicio  effe 
eompofituros  auri  obtimi  Mancufos  diio- 
centttm,  medietatem  prediBis  perfonis , 
•vd  eorum  fuccefforibus ,  cj^  medictatem 
pars  Publice.  Unde  anc  notitiam  pro 
fccuritatem ,  o^  futuram  ojlenfionem  oflen. 
denda  fieri  jtiffimtts  . 

Qiiidem  e^  ego  Petrus  Notarius  Dom- 
nis  Imperatoris  ex  jtiffione  Domna  Ma- 
tilda  ,  feo  Judicum  amonitionem  fcripfi  . 
Oc  fa5um  eji   v4nni    Domini    Milhfimo 


A  Centefimo    Septimo  ,    X.    KaUndaf    Fe- 
bruarii  Indiclione   XK 


B 


C 


D 


MA 
DA 


GRA 


Tllr 

DEI 


Sl 

EST 


Ego  Johannes   Judex    Sacri    Palatii 
interfiti . 

Ego  ^lbertus  Cattfidicus  interfui  . 

In  aliis  Ducum  &  Marchionum 
Placiris  fupra  ^  me  editis  vidimus 
multas  Camerae  Regis  aut  Imperatoris 
addiftas.  An  ver6  heic,  dimiflb  Ca- 
merae  nomine,  mentio  fa£ta  partis 
Publicae  diverfum  aliquid  ,  aut  idem 
fignificet,  aliorum  efto  judicium  . 
Heic  tantummodo  memoria  repeten- 
dum  eft  ,  quod  in  Diflertat.  VIII.  de 
Comitifyus  innui  :  nempe  tertiam  par- 
tem  multarum,  five  Fredarum ,  quac 
ad  Fifcum  pcrveniebant ,  perfolutam 
fuifle  Comiiibus  ,  ita  ut  non  tam 
Regis,  qu^m  publicorum  Miniflro- 
rum ,  Fifcus  fuifle  videalur .  Quod 
exploratum  habeo  ,  Venetorum  Ducibus 
olim  quoquc  fuit  Fifci  jus :  Immo, 
quod  in  laudem  praeftantiflimae  Rei- 
publicae  vergit ,  fuit  antiquis  etiam 
Seculis  Fifctts  Ducalis  &  Regalis 
Venetiis.  Adfervatur  manu  exaratum 
in  Bibliotheca  Eflenfi  Chronicon  Ve~ 
netum  Marini  Sanuti ,  ex  quo  haufi 
Chartam  hujus  rei  teftem. 


Or- 


I6p 


DISSERTATIO  DLCIMASEPrJMA, 


170 


Ofdelaphus  Faletrus  Dtix  Venetlarum  Privilegla  conBrmat   Monafterio 
San6li  Johannis  Belgradenfis,  Anno   md. 


At^no  Domint  i^  Salvatoyir  no/ltije- 
Ju  Chrifli  Mille/imo  Centefimo  Sex- 
todecimo  ,  IndiSiione  7X  £^0  Ordelaphus 
Faletrus,    gratia    Dei  Dux    Venetico- 
rum  ,    Dalmaticorum ,    &    Croarico- 
rum  ,  privilegium  Sandi  Johannis  Bel- 
gradenfis  Monaflerii  a  Crefimiro   Rege 
faclum  collaudo ,     &    in   fua    flabilitate 
conjirmo ,    e^"    ut  nullus    Epifcopus    aut 
Comes  vel    Civis ,    praedidi    Monaflerii 
libertatem  violare  audeat ,  quam  non  fo- 
lum  a  nobis  confirmandam  ejfe  dicimtis , 
fed  a  beato  Gregorio  Romanae  Urbis 
Papa  fancitam  in  fuis  di&is  ejfe  cogno- 
fcimus .    Volo    igitur    Ducali  &"  Regali 
aucloritate  firmare ,  ut  fi  quislibet  hujus 
lihertatis  concejponem  temerario  aufu  in- 
fringere  tentaverit  ,   libram  atiri    Regali 
Fifco     perfolvat  .      Similiter     Ecclefiam 
San&orum    Cofmae    iir    Damiani  laudo 
&  confirmo,     ideo    v.t    agnofco  veraciter 
fuiffe  propria    Monaflerii    SanEli  Johan- 
nis  Evangelifiae    Belgradenfis    ex    ordi- 
natione  Epifcopi  illius  Civitatis  Prae- 
ftantius  nomine,  &  aliorum  Epifcopo- 
rum ,  &  Cives  illius  Civitatis    in    Ro- 
manae  Sedis  ^pocrifariorum  confirmatio- 
ncm  &  Clero    (^    Populo    collaudo    & 
firmo ,   eam  habendam  in  perpetuo .   Qtti- 
cumque  atttem  Epifcoporum ,  attt  aliorum 
bominum  hoc  Decretum  infringere  tenta- 
verit ,  &    alia    iHius    Eccleftae    privile- 
gia    violaverit ,     omnia ,    quae    poffidet  , 
Fifco     Ducali    &     Regali    deveniant . 
Haec  decreta  fciticet    libertatis    Monafle- 
rio     beati    Johannis     Evangeliftae     tibi 
Fufco    Abbati,  omnibufque  fuccefjorihts 
tuis  firmiter    &   jure   perpetuo  tuenda . 


A 


B 


Ideo  Fifcum  Ducalem ,  &  Regatem, 
veluti  duo  diverfa  ,  heic  memoratos 
puto,  quod  Veneti  Dalmatiam  & 
Croatiam  fuo  addidiflent  impcrio , 
ac  Regio  titulo  Provincias  eas  tene- 
rent.  Ceterum  in  Antiquitatib.  E- 
ftenfib.  Par.  I.  Cap.  zg.  pag.  28^. 
alteram  Chartam  evulgavi»  hoc  eft 
Praeceptum  Henrici  V.  Regis  »  & 
Imoeratoris  IV.  datum  eodem  Anno 
MCXVI.  dum  is  Venetiis  effit ,  /» 
Regno  Veneciarum  in  Palatio  Dttcis . 
Vide  etiam  Tribuni  Ducis  Venetia- 
rum  Diploma  Anno  Chrifti  DCCCC- 
LXXXII.  fcriptum  Tom.  5.  Ital.  Sacr. 
in  Venet.  Patriarchis,  ubi  poena  fta- 
tuitur  perfolvenda  Camerae  noflri  Pa- 
latii .  Interim  meminero,  Fifco  prae- 
fe£los  fuifle  non  paucos  ad  colligen- 
da  Tributa,  quos  olim  appellabant 
^Jionarios ,  Exa^ores  tributorum  ,  Exa- 
dores  Reipiiblicae ,  aut  ExaJores  rerum 
publicarum ,  ^Bores  Fifci  Regii ,  ^cic- 
res  Patrimonii  Regii ,  five  Curtis  Rc- 
giae.  Camerae  autem  fupra  ceteros 
praefuifle  videntur  Gaflaldii ,  de  qui- 
bus  a£lum  eft  in  Diflert.  X.  de  Mi- 
nor.  Jfflit.  Miniflris.  Neque  deerant 
xAdvocati  Curtis  Regis  ,  five  Fifci  , 
quorum  fuit,  quoties  emergebant  li- 
tes,  jura  Fifcalia  tueri .  Non  incon- 
grua  huic  loco  erit  Charta ,  cujus 
apographum  ante  annos  quingentos 
confeftum  reperi  in  Archivo  Cano- 
nicorum  Regularium  San£ti  Bartho- 
lomaei  "Piftorii. 


JU" 


171 


ANTI2UIT.  MEDII  AEVI 


172 


Judicatum  Guilleradi  EpJfcopi  Piflorienfis  ac  aliorum  MifTorum  Pippini 

Regis  Langobardorum ,  de  Ecclefia  Sanfti  Petri  controverfa  inter 

Procuraiorem  Regis  &    Monachos   Sanf^i  Bartholonsaei 

Piftorienfis,   Anno    8o5. 


I2\7  nomlne  Patrls  e^  Filii    &  Spiri- 
ttis  San&i.  Karolns  ferenijjimus  ,/fu- 
gujltis  a  Deo  ele&u.s  c>-   coronatus ,   ma- 
gnificus  lir  pacificas  hnperator ,     Roma- 
num   guvernans     Imperiurrt ,   qui  ©!"  per 
'tnijericordiam    Dei    Rex    Francorum    tCir 
Langobardorum  ac   Patricio    Romanorum 
in  Italia ,    pojlquam  Papia  Civitate  in~ 
grejfus  ejl  i4nno  XXXIH.  C^  filio  e/us 
Pipino    Regem    Langobardorum  ,    %Anno 
Regni  ejiis  XXVI.  Menfe    ^uguflo    per 
Indicricne  XIV.    ffliciter.    Dum    in  Dei 
ncmine  nos  Guillerad  religiojus  Epifco- 
pus   famle    Piftorienfis    Ecclefiae ,  feu 
Johannes  Scabino ,   nec  non  Petrus  Gv.af- 
fo  Domni  Regis    refediffcmus  in    judicio 
ad  fingulorum  hominum  juflitiam  facien- 
dum  ac  deliberandum ,     refidentibus    no- 
bifcum    Magenard    Comes  ,    Rachinari 
Gaflaldius ,    Iffirad    Presbyier ,    tAverol- 
phus    Diaconus  ,     Taffimano ,  iir  Johan- 
nes  filio  quondam  Gregorii ,  ,Anfelmi  fi- 
lio  quondam  %/ilch<fi ,   &"  reliqui  plures . 
Ibiqae    corum     omnium     advenerunt  pre- 
fentia  ad  invicem    intev   fe    altercationis 
haventes    Gifilari   filio  quondam  Gifoni , 
qui  cai-fam  Curtis  Domni     Regis    pe- 
ragebat ,    necnon    dr    Gifilari    Scabino , 
qui  tunc  Procurator  erat  Monaflerii  San- 
Ui  B.irtho!omaei ,    ubi    Ildipertus    Ab- 
bas  pieeffe  videtur .    Ttinc   pulfantes  eos 
ipfe  Gifilari  filio  quendavit    Gifoiii ,     di- 
cens  .•  Pro  quod  abet  da  parte  Monafie- 
fii  Ecclefia  C^  cafas  ^    ves  Sanclorum 
Petri  &  Pauli ,    iir    Sancli    .Anajiafii 
intra  hanc  Piflorienfem    Civitatem ,    qui 
fuit    Ratperti ,     qucm    a    partc    Curtis 
Domni   Regis    pcrtinere    dfvent  ?    Tum 
eiixit  Cifilari  da  parrc  Monafierii .   NoB 


B 


C 


D 


eft    veritas ,    qiiod    Ecclefia    vel    rcs 

ipfa    a    parte     Curtis    Domni    Regis 

pertinere  deveat ,    eo  quod  ecce  mo- 

nimina  pre  manibus  habemus,    quo- 

modo  Ecclefia  &  res  ipfa  San£li  Mo- 

nafterii     beati     Bartholomaei     debet 

pertinere.  Idcirco    nos  atiditores  fecimus 

C^    nioniminas    coram    nos    relegi  ipfas. 

Confcriptum   evat  unum  ex   ipfis  per  ma- 

num  quondam  Teuderani  Notarii    conte- 

nentem  in  cum ,  quomodo  his  ipfe  Ratper- 

tus  offeruerat  Monaflerii  SanBi  Bartko- 

lomei  quartam  rationem   ex    cmnibus    re^ 

bus  fuis  ,  &  infimiliter  Mundium ,    & 

Frea,  Gumperge  &  Gisle  filie  fue  cum 

omnes  leges  &  pertinentias  earum ,  qua- 

liter  eis  pcrtinuerunt    una    cum  psrfonas 

tllarum  ,   ut  quatenus  fub  ob:dientia  .A- 

batiffe  &  fubfiituta  regula  in   Monafie- 

rio  San&i  Gregorii  cellula  ipf.us  Mona- 

fierii  Sanffi  Barthulomei    permanere    de- 

bent ,    &  reliqua  quarta  ratione  ex    fua 

fubflantia  judicaverat  c^  tradiderat  Do- 

minici  ,    qui    tunc    fuit    Abbas    ipftus 

Monajierii ,   ut  quatinus  per  eum  vel  per 

pofieris  atque  fuccefforibus   ftds    pofi  de- 

ceffura   ipfius  Ratperti  devirent     effe  ve- 

nundatas    pretio    tollendum ,    pro    anima 

ejus  difpenfandum ;  aut  fi  eam  rem  fibi 

emcre    volerent ,     flavile     ordine    debeat 

permanere.     Et    per     ip/a    cartula    ipfe 

Ratpertus     orainavernt     cir     firmaverat 

jam  dt&us  Dominicus  xAibas  vtl  pofie- 

vifque   fuccefforibus    ejus    in   fuprafcripta 

Ecclefia  Oratorio  beati    Sancli    Petri  & 

Pauli ,  feu  .Anafiafii ,  quem  in  Juo  pri- 

vilegio    intra    hanc     Civitatem    tiojtram 

Pijiorienje  edificare  *  vius  fuit,  ut  qua- 

tenus    ab    illo   die    in    ipfiut    %Abbatis  ^ 


173  DISSERTATIO  DECIMASEPTIMA.  174 

vel  cie  poflersfqtie  fuccefforibus    ejus    ipfe  A|  invedita  fuit,    &    Auftrualda  exinde 


fanclum  Oraculum  potejiatibus  fubjace- 
ret ,  vel  de  ipfo  Monajierio  San&i  Bar- 
tholomsi  ur.a  cinn  omnis  edificia ,  cafe , 
feu  Curte ,  orto  erga  ipfo  Oratorio  fuo  , 
cmnia  in  integrum  .  In  illa  medietas  de 
reiii  fua ,  quem ,  ficut  fupra  legitur ,  ju- 
dicaverunt  pertinere  devent  in  ipfa  for- 
te  tiir  filie  ejus ,  que  ei  legibus  fuccede-  ' 


a  parte  Domni    Regis    fervitiura    fa- 
ciebat . 

Quapropter  nos  qui  fupra  auditores  ju- 
dicavimus ,  c^  fecimus  ipfo  Gifilari  da 
parte  Curtis  Domni  Regis  a  parte  ipfius 
facri  Monafierii  San&i  Bartholomei  da- 
re  guadia  con/ignatlone  ipfa  faciendt , 
ftcut  dixerat .   Unde  diir/i  poflea  in  con- 


re    potuiffen* ,     accipere     falvatione    pro    g  fiituto  die    utrifque    partibus    revsnerunt 


ipfe  edificia  c^  pro  folamenta  &  Curte 
C^  orto ,  in  alie  loca  ubicumque  habeat . 
Rurfum  nobis  ipfc  dftlari  Procurator 
ipfius  Monaflerii  oflenfit  cartula ,  ubi 
legebatttr ,  quoinodo  jam  nominattts  Do- 
minicv.s  .Abbas  fiimaveyat  in  i/frimund 
Presbytero  fuprafcripta  Ecclefiia ,  una 
cum  edificia ,  cafa ,  feu  Ctirte  a^  orto 
erga  ipfa  Ecclefita ,  in  cujus  ejfet  pote- 
flatem  ojficio  peragcndum ,  feu  Miffa  C 
luminarJa  in  ipfa  Ecclcfta  faciendum  , 
Cif  res  ipfitus  quondam  Ratperti  de  quan- 
tum  ipfe  RatperttiS  per  dotem  decreve- 
rat  r.icdietas  excepto  pcrfonas  hominibus . 
Nam  ut  diffum  efl ,  alia  res  rr.edietas 
itt  ejus  firmaverat  poteflatem  ufufru- 
{iuandi  una  cum  Rachipert  &  ,//»- 
flrualda  filia  ipfius  Ratperti  ,  &  Cur- 
te ,  vel  rem  ipfa  regendum ,  elemofina 
tribttendum ,  &  pofl  cbito  ipforum  ^- 
rimtind ,  Rachipert ,  ^uflroalue  ,  oninia 
tam  ipfa  Ecclefia  &  cafe  &  res  i» 
ejufdera  .Abbatis ,  vel  ipfitis  SanHi  Bar- 
tbolomei  Monaflerii ,  cS"'  ad  ejus  Reffe- 
ris  reverterent  poteflatem  C^  dominatio- 
nem .  Unde  tunc  dum  fuprafcripta  r/ioni- 
tnina  relegi  jecimus  &  cognovimus  eam 
ctntinentera  omnino  ut  fupra  dcclaravi- 
mus  ,  continuQ  ipfe  Gifilari ,  qui  caufa 
Curtis  Domni  Regis  peragebat ,  di- 
xit .•  Nihil  nobis  impediunt  monimi- 
nam  hanc,  quss  oflendiftis ,  quia  ego 
pofTum  talem  confignationem  facere, 
quomodo  pars  Curtis  Domni  Regis 
de  cafis  &  res  quondam  Ratperti  hic 
intra    hanc     Piilorienfem    Civitatem 


ante    nos   jam    r/iemorati    auditorcs  ipfis 
catifatoribiis  .•    adduxit    ipfe    Gifilari    da 
parte  Domni  Regis  teflimonia:    id  funt 
Fiifulo  filio  quondam  Bautoni ,    Formts- 
fulo  filio  quondam    Guillerad ,    Maurello 
Ciavcrio,   &  Gregorius .   Qui  rtobis  fin- 
gulatim  ac  feparatim    ab    invicem    dili- 
genter  &  fltidiofe    nos    inquifiti  equabi- 
liter  nobis  teflimonium    unum    dederunt . 
Scimus  de  cafa  &  res  illa ,    que  fuit 
Ratpert     genitori     Auflroalde     intra 
hanc    PiftorienfeiTi  Civitatem  ,    unde 
intentio  efl:    inter  parte    Domni  Re- 
gis    &    pars    Monafterii    San£li  Bar- 
tholomei :     quia     exinde     fuit    parte 
Curte    Domni    Regis     inveftita ;     & 
homines    Curtis    Domni    Regis  inivi 
D  intus  erat :     &  ipfe  AuRroalda  exin- 
1  de  a    parte    Domni    Regis  ,     ideft    a 
Mulrichi    &  a  Adalperti    Comitibus 
fervicium    faciebat,    &    tutoris    ejus 
erant  Gifilari  &  Teudici,    qui  exin- 
de    a    parte    Regis    caufa    peragebat . 
Et  quod  hoc  fimus,  funt  annos  quin- 
que  &  amplius .    Sed    qtiia    non  dixe- 
runt    ipft    teflibus  ,     quod    cafa    C^    res 
ipfa  pars  Domni  Regis  per  quinque  /tn- 
nos  pojfediffet ,    C^  qualiter  ipft  teflibus 
dixerunt ,    pofl  facrarnentum  firr/iavenint 
teflimonium  fuum  .    Et  infupsr    ipfe  Gi- 
filari  da  parte  Domni  Regis    jtirato  di- 
xit:  Per  hec  Sancla   Dei    Evangelia  , 
quia    qualiter    fuprafcripti    de    caula 
fuprafcripta    da    parte    Domni    Regis 
teftimonium    rcddiderunt,    veritatem 
dixerunt  .  Preideo  ncbis  fepe  nominatis 


175  ANTT^IT, 

■KAttditores  recle  parnit,  ideo  jf.dica-vi- 
tnus ,  i^  fecimus  exinde  Jecnndhm  fu- 
prafciptum  teflimonium  pars  Curtis  Re- 
gie  inveflire ,  ita  ut  pofi  revejtitura 
adhuc  exindc  judicium  haberent .  Ob  hoc 
pefi  ipfa  revefiitura  ipfe  Ildipert  t/lb- 
bas  cum  alio  Procuratore  fuo ,  idefl  fu- 
prafcripto  Petrus  Guajfo  Domni  Rcgis 
reverfus  efl  ante  nos  jam  nominatus 
Guillerad  Epifcopus ,  &  Damiano  Sca- 
bino  de  Barharano  in  judicio  in  prefen- 
tia  ipfius  Ccmitis ,  uhi  erant  nobifcum 
Johannes  Jilius  quondam  Gregorii ,  Iffe- 
rad  Presbyter ,  Tafjtmano  ,  Petrus  Jilius 
Johannis,  x/fverolphus  Diaconus ,  Guit- 
terad ,  iir  alii  plures ,  Ibique  coram  nos 
imnes  ipje  Petrus  afferuit  Juprafcripto 
Gijilari  contra  partem  Domni  Regis  dt- 
cens :  Ecclefiam  beatiffimorum  San- 
clorum  Petri  &  P.iuli  &  Anaftafii 
&  caias  8c  rem  ipfam  ,  qui  fuit 
quondam  Rstperti  intra  hanc  Pifto- 
rienfem  Civitatem  ,  unde  vos  jam 
luprafcripte  Ildipert  Abbas  injufte 
habetis :  quoni:m  ecce  raoniminas 
pre  manibus  habemus  ,  quomodo  Mo- 
nafterium  San6li  Bartholomei  legibus 
pertinere  debent .  Et  ideo  nos  fepe  di- 
Sii  %/iuditores  fecimus  eam  ante  nos  re- 
iegi :  cognovimus ,  quia  fuprafcript.-s  mo- 
niminas  erant ,  que  jam  fuperius  cir- 
cumfcripta  funt .  Et  invenimus  eas  con- 
tinenies  omnino ,  Jicut  jam  Juperius  re- 
cenfni  fumus .  Sed  quia  jam    memoratus 

Gifilari    ajja ejl ,    nuUum 

obftaculum  nobis  ifte  moniminas  non 
faciunt,  quia  ego  jsm  confignavi , 
quomcdo  exinde  pars  Domni  Regis 
inveftita  fuit,  &  pro  jpfa  configna- 
tione  &  revcftitura  ens  Ecclefiam  & 
cafas  &  res  a  parte  Domni  Regis  a- 
vere     volemus.     Pioideo     nos    vicibvs 

GuiUerad  Epifcopus ,   Damiano 

Scabino  interropavimus  prenominato  Gi- 
fiiari  ,  Ji  potuiffet  ant  per  Jcripti ,  aut 
per  tefiilnis  facere  talem  conjtgnatienem , 


MTDII  AEVI  175 

A  ,  quomodo  Jtiprajzripta  Ecclefia  vel  cafas  , 
aut  res  ipfas  a  parte  Domni  Regis  de- 
diffet  ,  per  quem  eas  parte  Dotnni  Re- 
gis  legibus  avere  deheat .  Tunc  ipfe  Gi- 
Jtlari  manifejius  eji  dicens ,  quod  nec 
per  Jcripto ,  nec  per  tejiibus ,  nec  per 
ullo  modo  alia  confignatione  facere  non 
potuiffet  ,  quomodo  Ecclejia  vsl  cafas  aut 
res  ipfas    a  parte    Domni    Regis  debeat 

B    pertinere niji  dixit ,  quod  per 

ijia  confignatione  de  ipfa  revejiitura  eas 
Ecclejias  e?"  cafgs  &"  res  voluijfet  ha- 
here .  Item  interrogavimus  ipfo  Giftlari , 
ft  potuiffet  aut  per  fcripti ,  aut  per  te- 
fitbus  tale  ccnfignatione  facere  ,  qucmvda 
fuprafcripto  Ratperto  non  fuiffet  potefia- 
tlvus  in  Monajierio  Sanfii  Bartholo»tsi 
de  re  fua  nullo  modo  Jacere .  Sed  ipfe 
nobis  Jiatim  dixit ,  quod  tale  conftgna- 
tione  nullatenus  facere  non  potuifjet , 
Propterea  nobis  fuprafcrlpti  Guillerad  E- 
pifcdpus ,  Damianus  Scahino  optima  com- 
paruit  Ifx .  Ideo  judicavimus ,  ut  fupra- 
fcripta  Ecclefia  &  cafaS  &  res .,  unde 
ipfas  intentiones  inter  fibi  habuerunt , 
debeat  habere  Ildepertiis  ,Ab''as  &  fuos 
fucceffores  a  parte  ipftus    felicijjimi  Mo- 

15  nafierii  SanSii  Banbolomei  fecundum  fu- 
prajcriptas  moniminas .  N,;m  pars  Curtis 
Domni  Rcgis  exinds  permaneat  quie-  . 
ta ,  contempta ,  atque  remofa  .  Et  Jic  ex 
ipfa  portfone  .^ufirualde  ,  unde  fupra- 
fcripto  Gifilari,  qui  fuit  Procurator  Mo- 
nafierii    San&i  Bartholomei ,     in  judicio 

foliita  efi .     Unde  qualiter pre- 

fentia  caufa  ipfa  a&a  iir  conventa  atque 
Jinium  accepta  eji ,  prefens  noiitia  Jtidi- 
catt  feu  deliherationis ,  Gnufpert  Notarius 
Jcrivere  admonuimus ,  iit  in  pofierum 
exinde  nulla  criatur  intentio  ,  fed  omni 
tempore  in  tadem  detiberatione  debeat 
permanere . 

,AcIum  Pijioria ,     Regnum    C^   Indi- 
ffione  Juprajcripta  feliciter . 

Ego  Guilltrad  Epifcopus  in  hunc  Ju- 
dicata  a  nos  faiio  mantt  mea  fuhfcripjt. 


177  DISSERTATIO 

Ego  Damtano  in  httnc  judkto  dedt 
una  cun}  Gitillerad  fanclijjjtmo  Epifcopo , 
£>>-  manu  mea  propria  fubjcripfi . 

Ego,  Gualbertus  Notariui  &  Jtidex 
facri  Palatii  fcriptor ,  qualiter  in  attten- 
ticum   inveni ,  fideliter  exemplavi . 

Ignota  Ughellio  fuit  Charta  haec , 
qui  proinde  ad  Annum  DCCCI. 
WiltretYadum  inter  Piftnrienfes  Epi- 
fcopos  recenfuit .  Gttilkradus  fuit  ei 
nomen ,  ipfumque  nunc  habcmus  flo- 
rentem  Anno  DCCCVI.  Ceterum  Co- 
mitibtis  quoque  fuam  Cameram  fuiffe  , 


DECIMASEPTIAIA .  178 

A:  fublucere  videtur  ex  Lege  34.  Lu- 
dovici  Pii  inter  Langobardicas,  ubt 
pertinaces  in  minime  perfolvendis 
Decimis  ad  judicium  perduci  juben- 
tur ,  ut  ibi  fecundmn  Legem  ad  Co- 
mitem ,  -vel  ad  Partem  Publicam  compo- 
nant .  Sub  Partis  Publicae  nominc 
num  Fifcus  Regius  venerit,  decer- 
nere  non  audeo.    Profeft6    heic  fatis 

B  aperte  eadem  Pars  Publica  a  Comite 
diftinguitur.  Verum  hac  de  re  ube- 
rius  agemus  in  Diflertatione  XVIII. 
proxime  fequenti  . 


Tom.  III. 


M 


DE  RF 


i 


DE   REPUBLICA, 

PARTE    PUBLICA, 

ET    MINISTRIS    REIPUBLICAE 

ANTIQUIS   TEMPORIBUS. 

Et  an  Civiuni  Cofnmunitates ,  uti  nunc,  ita  & 
vetuftis  Seculis  fuerint  in  Civitatibus  Italicis. 

DISSERT  ATIO 

DECIMAOCTAVA. 


M    a  DIS- 


i 


i8s 


i85 


ISSERTATIO 


ECIMAOCTAVAv; 


Nquircndum  nunc 
mihi  ftatuo,  num 
antiquis  Seculis  in 
Italicis  Urbibus  , 
quanquam  illae 
Regibus,  aut  Im- 
peratoribus  pare- 
rent  ,  &  ab  eo- 
rum  Magiftratibus  regerentur ,  aliqua 
tamen  forma  fuerit  Comntunis  ,  five 
Communltatts .'  nos  enim  ita  appella- 
mus  Univerfitatem  &  Corpus  Ci- 
vium  ,  cui  funt  proprii  Magiftratus  , 
proprii  reditus  ,  &  jura  multa  ac 
privilegia  in  regimine  Urbium  j  Com- 
mune  Civltatis  Mutinae  (atque  ita  re- 
liquarum  Liberarum  Civitatum  )  i- 
dem  olim  fuit  ,  ac  Refpublica  Mu- 
tinenfis  ,  dum  nulii  Principi  ,  nifi 
Imperatori  ,  libera  Civitas  parebat 
ac  iuberat .  Poftquam  ver6  Principi- 
bus  fe  fe  tradiderunt  Civirates  libe- 
rae  in  Italia  ,  perrexit  adhuc  durare 
nomen  Communis  &  Univerfitatis  Ci- 
vium  ,  fuitque  illius  nihilominus  non 
levis  aucloritas  •  atque  erant,  St  a- 
dhuc  funt  latifundia,  ve^tigalia ,  ac 
tributa  ad  idem  Commune  fpeflian- 
tia  .  Praeerat  ac  imperabat  cun£lis 
Princeps  ;  fed  fupremum  illius  jas  , 
veftigalia,  atque  aufloritas  minimc 
obftabant  ,  quin  &  Commune  fcu 
Rcfpublica  fuis ,  quanquam  lubjefla 
Principi,  juribus  ac  praerogativis  u- 
teretur  .    Complures  ex  Urbibus  Ita- 


B 


C 


D 


Hcis  adhuc  retinent  eumdem  hono- 
rem  ,  publicos  fundos  &  veftigalia  j 
atque  in  plerifque  Nobiles  tantum 
viri ,  &  Jurifconfulti  adhibentur  ad 
regimen  Communis  five  Univerfita- 
tis  Civium .  Hoc  praefertim  Muti- 
nae  &  Regii  Lepidi  obfervatum  vi- 
deas .  Certo  certius  efl: ,  fub  Roma- 
nis  Imperatoribus  Civitates  Italiae 
non  foliim  Auguftorum  dominationi 
fupremae  obnoxias  fuifle ,  fed  ab  iis 
etiam  accepifle  Magiftratus,  Jl  qui- 
bus  regebantur:  jufque  dicebatur ,  fi- 
ve  hi  Proconfuies  ,  fivc  Praetores  , 
Pracfides,  t<c.  effent  .  Nihilo  tamen 
fecius  fub  Romanis  rerum  dominis 
pleraeque  ex  iis  Civitatibus  quam- 
dam  Reipublicae  formam  fervarunt , 
variam  fane  ,  quum  ex  iis  quaedam 
Coionlae,  quaedam  Municipia,  quae- 
dam  foederatae  efTent ,  neque  omnes 
eodem  jure  ,  iifdemque  privilcj^iis 
fruerentur .  Plerifque  ergo  Urbibus 
fuus  crat  Senatus ,  fui  Magiflratus, 
conventus  ,  &  Leges  ,  Decuriones  , 
Duumviri ,  Aediles  .  Q.uaeftores,  Cen- 
fores ,  Curatores,  Praefefti  juri  di- 
cundo  ,  aliique  Magiftratus  e  Civi- 
"bus  eligebantur,  ita  ut  ibi  fpecies 
aliqua  infpiceretur  Romae  ipfius  do- 
minands  *.  Q_uae  rcgiminis  forma  a- 
morem  ejufmodi  Civitatum  diu  Ro- 
manae  Reipublicae  ,  tum  Imperato- 
ribus  ipfis  non  nr.rum  cociliavit.  Ne- 
que    fundi ,    vecligalia,    ac    aerariura 


deerant 

*  Vellejus  Lib.  I.  circa  finem,  deduftariim  Coloniarum  poft  Romam  a  Gallts  captam. 
nottttam  daturus :  huic_  rci^  ait,  pcr  idem  tempus  Civitates  ptopag^atas^  auilum^ne  Rdmanura. 
mmeyi  csmmp.nione  jtiris , 


187 


ANTIOUIT.   MEDII  AEVI 


deerant  hifcc  Univerfitatibus :  quo- 
rum  reditus  praecipue  impendeban- 
tur  in  moenibus  ,  pontibus,  viis  , 
turribus,  thermis  ,  theatris ,  aquae- 
ductibus,  Palatiis  Principis,  aut  Rei- 
publicae ,  Templis,  aliifque  aedifi- 
ciis  ac  ornamentis  Urbis  &  agri  aut 
cxcitandis,  aut  reftaurandis.  Sub  ip- 
fis  quoque  Chriflianis  Auguftis  poli- 
tia  ifta  viguit,  quamquam  interdum 
aliquid  in  ea  eft  immutatum.  Habe- 
mus  Lib.  10.  Tit.  3.  Codicis  Theo- 
dofiani  Legem  primam  ,  datam  An- 
no  CCCLXII.  in  qua  Julianus  Im- 
perator  poffeffiones  publkas  Ctvhatlbtis 
jubet  reflittii.  Sed  &  Ammianus  Mar- 
cellinus  Lib.  25.  Cap.  4.  Hiftor.  fcribit 
ab  eodem  Juliano  VeBigalia  Civitatibus 
reftituta  cum  fundis .'  quae  verba  in- 
dicant  etiam  portoria  ,  aliofque  eju- 
fmodi  reditus  ,  conceflione  Principis 
affignata  fuiffe  Civitatibus  ad  publi- 
corum  operum  reftaurationem .  Idem 
quoque  tefte  Lampridio  indulferat  Se- 
verus  Alexander  Auguftus.  Vide  e- 
tiam  Capitolinum  in  Gordiano .  In 
eodem  Codice  Theodofiano ,  eod.  Tit. 
Lege  2.  Valentinianus  Anno  CCC- 
LXXII.  Curialibus  omnibus  conducen- 
dorum  Reipublicae  praediorum  ac  fal- 
tuum  inhibet  facultatem  .  Ita  eodem 
Tit.  Lege  5.  Arcadius  &  Honorius 
Augufti  Anno  CCCC.  decernunt,  ut 
aedificia,  horti ,  atque  areae  aedium  pu- 
blicarumy  &  ea  Reipublicae  loca ,  quae 


B 


D 


188 

aut  includuntur  moenibus  Civitatum  , 
aut  pomoeriis  funt  connexa ,  femel  uni 
legitime  locata  ,  ad  alios  minimc 
transferantur.  Adi  &  Lib.  15.  tit. 
I.  Legem  18.  ejufdem  Codicis  Theo- 
dofiani,  ubi  de  operibus  publicis  re- 
ficiendis  aut  inchoandis  agitur ,  at- 
que  ad  id  folicitantur  Re£iores  Pro- 
vinciarum  .  Qjiod  fi  Civitatis  ejus  Re- 
fpublica  tantum  in  tertia  penfionis  par- 
te  non  habeat  ,  qitantum  coeptae  fabri- 
cae  pofcat  impendium ,  ex  aliarum  Ci- 
vitatum  Reiptiblicae  canone  praefumant , 
Pariter  eodem  Tit.  Lege  32.  memo- 
rantur  reditus  fttndorum  jmis  Reipubli- 
cae .  Sunt  &  aliae  Leges  ibi  ,  uti  & 
in  Codice  Juftinianeo ,  immo  &  in 
Pandeais  Lib.  50.  Tit.  8.  eft  de 
adminiflratione  rerum  ad  Civitates  per- 
tinentium .  In  hanc  rem  confulendi 
Sigonius  ,  Gothofredus,  atque  ut  a- 
lios  praeteream  ,  Cl.  Vir  Auguftinus 
Campianus  Legum  Interpres  in  Tau- 
rinenfi  Gymnafio  ,  qui  noviffime  de 
Romanorum  Magiftratibus  eruditum 
Opus  edidit.  Egregie  quoque  de  hi- 
fce  nuper  differebat  Clarifs.  Marchio 
Scipio  Maffejus  in  Veronae  illuftra- 
tae  Libris .  Ego  duntaxat  comme- 
morabo  Infcriptionem  a  Grutero  pro- 
duftam  pag.  164.  num.  i.  in  qua 
Decretum  exhibetur  Vefpafiani  Au- 
gufti ,  concedentis  Veaigal  Quatuor- 
viris  &  Decurionibus  Saborenfis  Ci- 
vitatis  in  haec  verba. 


CVM  MVLTIS  DIFFICULTATIBVS 

CIVITATEM  VESTRAM  lAM  PREMI  INDICETIS 

PERM(TTO  VOBIS  OPPIDVM 

SVB  NOMINE  MEO 

VT  VOLTIS  IN  PLANICIEM  EXTRVERE 

VECTIGALIA  QVAE  A  D.  AVGVSTO 

CVSTODIO  &c. 


ACCEPISSE  DICITVR  , 
E 


Gothis  Italia  potitis  nihil  ferme  im- 
mutatum  eft  de  priftinis  moribus  in 
Italici  Populi  regimine.  Magni  nem- 


ingenii  vir 


Thcodc- 


pe  animi  atque 

ricus   Rex ,  in  nova  Roma  educatus  , 
!  optime    perfpexit ,    nihil    prudcntius 

ac 


i8p  DISSERTATIO 

ae  fuavius  inftrui  fervarique  poffe , 
quim  quod  Romanis  antiquis  tan- 
tum  pepercrat  potentiae  ac  laudis , 
diuque  apud  eos  imperium  ftabile 
tenuerat .  Verum  alia  fuit  Langobar- 
dis  in  Italiam  illapfis  politicae  gu- 
bernationis  ratio  .  Agreftis  ac  eftera 
gens  omnia  turbavit ,  indigenas,  il 
lorumque  inftituta  contemfit ,  cum- 
quc  in  Urbes  ordinem  regiminis  in- 
vexit,  qui  barbaris  ante  erat  majo- 
ribus  fuis.  Duces ,  &  JuJices ,  qui 
interdum  Comites  appellati  funt,  F/- 
ceconiites  ,  Gajlaldios ,  Sculdajcios ,  xA- 
flionarios ,  aliofque  hujufmodi  Mini- 
ftros  Populis  praefecere  :  eamdemque 
formani  regiminis,  paucis  mutatis, 
obfcrvarunt    deindc    Franci    &    Ger- 


DECIMAOCTAVA. 


ipo 


B 


mani  Imperatores.  Ejufmodi  officia 
conferebat  Rex ,  five  Caefar,  atquc 
ii  proinde  Miniftri  Regis  five  Impe- 
ratoris  appellabantur.  Nunc  ergo  per- 
pcndendum  ,  num  temporibus  iis  ve- 
ftigium  aliquod  occurrat,  Corporis , 
Collegii ,  aut  Univerfitatis  Civium  , 
quod  Communis  nomine  pofteriora  do- 
narunt ;  antiqui  vero  ,  ut  vidimus  . 
RempubHcafn  aopellabant.  Et  profe- 
tto  in  prilcis  ilhus  aevi  monumen- 
tis  non  rar6  commemorari  animad- 
vertas  Rempublicam ,  Minijlros  Reipu- 
blicae ,  Procuratoyes  Reipulflicae  ,  pay~ 
tem  PubHcam,  Judices  Publicos .  Exera- 
plo  erit  Diploma,  quod  autographuna 
in  fuo  Chartophylacio  adfervant  Ca- 
nonici  Cathedralis  Parmenfis. 


Bsrengarius  I.  Italiae  Rex  confirmat  daas  Cortes  Saluciolam 

&  Evorianum  Ecclefiae  San6li  Nicomedis  de 

Fontana  Broculi ,   Anao  8pp. 


JN  nomine  Domini  nojlri  Jeju  Chrijii 
Dsi  aeterni .  Berengarius  divina  fa- 
vente  clementia  Rex .  Decet  noJ}ra»i  pie- 
tatem  praedecejforum  nojlrorum  tramites 
fequi  id^*  maxime  Ecclejiarum  utilitates 
reformare ,  quatenus  eas  mereamur  ha- 
bere  apud  Dorainum  interceffores  ,  qui 
in  praefenti  Seculo  nos  cognofcunt  fuae 
Ecclejtae  adjutores  .  fhtapropter  omnium 
fidelium  San&ae  Dei  Ecclefiae  nojlro- 
rtimque  praejentium  fcilicet  &  futuro- 
rtim  noverit  folleftia ,  Amolonem  Tau- 
rinenlem  venerabilem  Epifcopum  ,  ac 
Sigefredum  illuflreyn  Comitem,  dile- 
(iijfimos  fideles  nofiros  fugp/ffijfe  nojlrae 
Serenitati ,  quatenus  pro  divino  intuitu 
duas  Curtes  ,  quae  vocantur  Saluciola 
d^  Evoriano  ,  cum  omnibus  pertinentiis 
&'  adjacentiis ,  feu  familiis  fuis  prifco 
tempore  pertinentes  de  Comitatu  Par- 
menji ,  quas  quondain  Karolus  Impera- 
tor  Cenfuprinus  ci^  praedeceffor    m.ftcr  , 


C 


D 


Ecclefiae  beati  Nicomedis ,    qiiae    efi    in 

Fontania  Broculi ,  per  fua  Praecepta 

nofira  au.^oritate  in  ipfo  fan^o  loco 
confirmaremtis ,  Q^iorum  precibus  libenti 
animo  annuentes  decrevimus  ita  fieri . 
Confirmamus  igitur  eidem  San&i  Nico- 
medis  Ecclefiae  praefatas  Curtes  cum 
omnibus  pertinentiis  ^  adjacentiis  fuis 
in  integrum  ,  manfis  viddicet  veflitis , 
atque  abfentibus ,  terris ,  vineis ,  cam- 
pis ,  pratis  ,  pafcuis  ,  filvis  ,  montibus  , 
vaUihus  ,  pljiiiciebiis  ,  arboribus  ponjife- 
ris  &■  infruituofis ,  aquis ,  aquarumque 
decurfibus ,  fett  molendinis ,  Capella  quo- 
que  in  ipfa  terra  conjirucla,  famulis  e- 
tiam  utrittfque  fexus ,  fetvis ,  anciUis , 
&  aldionibus ,  omnia  emnino  cum  ju- 
diciariis  quaecumque  dici  vel  nominari 
poffunt ,  quae  jufie  &■  legaliter  ad  ip~ 
Jas  Curtes  pertinere  r.ofcuntur .  Praeci- 
pientes  Jubemtts ,  v.t  nullits  Judiciariae 
poteflatis  Dux ,    Marchio  ,  Comes  ,    Vice- 

cmnes , 


ipi  JNTI^IT. 

comes ,  Sculdafius ,  Locopofitus ,  atit  qtu- 
slibet  Reipublicac  Procurator ,  neque 
aliqua  perfona  cujufcumque  ordinis  aut 
^ignitatis  ,  parva  vel  magna ,  ex  el- 
fdem  rebus  quoquo  modo  fe  intromittere , 
fiitt  devejlire  praefumat  fine  legali  jti- 
dicio.'  fed  liceat  RtSiori  praedihi  faniii 
loci  ad  partem  ipfius  Eccleftae  omnes 
eajdem  res  jure  proprietario  perpetuis 
temporibus  pofjidere ,  &  quod  Re&ores 
providerint  ad  ejufdem  fan&i  loci  utili- 
tatem    peragere    remota    totius    potejiatis 


MEDII    AEVI  ip2 

A  j  inquietudine .  Si  quis  atitem  ,  quod  mi- 
nime  credimus ,  hoc  nojlrae  pietatis  & 
conjirmationis  Praeceptum  quandoque  in^ 
furgere  temptaverit ,  fciat  Je  compofitu- 
rum  auri  optimi  Libras  triginta,  me- 
dietatem  Palatio  noflro  ,  &  medietatem 
parti  ipftus  Ecclejiae ,  Et  ut  ab  omnl- 
bus  verius  credatttr  ,  &  diligentitts  ob^ 
fervetur  ,  manu  propria  rohoratum  anuli 
noflri  imprejjione  Jubter  jujfimus  ftgH' 
lari . 


B 


Signum 


Domni  Berengartf  glorioftfftmi  Regis  . 


t 

Martianus  Notarius  ad  vicem  Petri  Epifcopl  (^  x/frchicancellarii  recognovi . 

Data  VIII  Idus  Martii ,   ^nno    Incarnationis  Domini    DCCCXCIX.  Domni  atitem 
Berengarii  glorioftjfimi  Regis  XIII.  Indiclione  II. 

%/^Bum  Papiae  ia  Dei  nomine  feliciter .  .Amen  . 

C 


Legiftin'  ?  qttislibet  Reipubli cte  pro- 
curator  poft  Duces ,  Marchiones ,  Comi- 
tes,  c^c.  memoratur.  Neijue  difpar  eft 


alterum  Diploma  Guidonis  Augufti, 
quod  archetypum  vidi  Brixiae  in  Ar- 
chivoSan£limonialiumSan6lae  ]uliae. 

Guido 


^93 


DISSERTATiO   DECIMAOCTAVA, 


Ip4 


Guido  Imperator  Fulchrodo  fideli   fuo  quafdam  Gorticellas 

donat,   Anno  8^2. 


IN  nomitje  SanBas  C^  indlvtduae  Tri- 
nitatis ,  IVido  divina  favente  clc- 
ynentia  Imperator  ,Auguflus  .  Cum  nihil 
boni  operis  pereat  ante  Deum ,  idoirco 
dignum  ejl  Jetnper  ea  exfequi ,  quae  di- 
gna  funt  tanto  remuneratori ,  Qjtaprc- 
pter  omnium  fidelium  nojlrorum  praefcn- 
tium  fcilicet  &  futurorum  noverit  in- 
dujiria  ,  quod  Fukhrodus  dile51us  fide- 
lis  nofier  petiit  celf.tudinem  Imperii  no- 
flri  per  Wihbodutn  venerabilem  Epi- 
lcopum  Confiliarium  nofirum ,  ut  eidem 
concederemus  jure  preprietario  Marina- 
dem ,  ubi  jam  Corticelia  fuit ,  &  nunc 
ejl  abfens ,  cum  omnibus  ad  eamdem  per- 
tinentibus ,  fcilicet  cum  Manentibus  qua- 
tuor ,  i^  Sortibus  oSio .  Etiam  c^  Cor- 
ticellam  unam  in  Mojade  cum  <juatuor 
Manentibus ,  &  tribus  Sortibus  abfen- 
tibus  .    Lifuper    (y^    Corticellara    anam , 


B 


quae  vocatur  Rodeni ,  infra  Papiant , 
cum  Manentibus  decem  .  Cum  omni  in- 
tegritate  c^  pertinentiis  earum  ,  feu  al- 
dionariis ,  vel  quicquid  ad  illas  perti- 
nere  dinofcitur .  Cujus  precibus  ob  amo- 
rem  Dei  C^'  devctionem  ipfius  Fidelis 
noflri  aures  nofirae  ferenitatis  accommo- 
dantes ,  &  ideo  boc  nofirum  ajfcribi  juf- 
finius  ^ediilum  :  per  quod  concedimus  , 
perdonamus  atque  largimur  fupradi&as 
Corticellas  Marinadcm ,  Mojadem ,  at- 
que  Curtem ,  quae  vocatur  Rodeni ,  ei- 
dera  Fulchrodo  cum  omni  integritate  & 
pertinentiis  &c.  faciatque  is  &  beredet 
ejus  in  omnibus  tamquam  de  aliis  re- 
bus  Juae  proprietatis  ex  nofira  plentjfima 
largitate .  Ita  fane  praecipientes ,  ut  nul- 
lus  Dux ,  Comes ,  vel  Minifter  Reipa- 
blicac  iXc. 


Signum 


Domni  Widonis  gloriofsjfimi  Imperateris  ^ugujii 


Signutn  Sigilli  i^  cerei  dcpcrditi . 

Rimpertus  ad  vicem  Helbtmcbi  ^rchicancellarii ,  /ubente  Domno  IVidone  Imperato- 
re  recognovi  d^  fubfcripfi . 

Data  XV.   Kalendas  ^ugufii ,   Indi^ione  X.  .Anne  Incarnationis  Deminicae  DCCC- 
XCII.  Regnante  Domno  IVidone  Impcratore  ,^4nno  Regr.i  ejus  W.  Imperii  veib  II. 

t/fJIum  Parme  in  Dei  nomine  feliciter .  ^men. 

Et    heic    poft    Duces    &    Comites  jD    nus  mc  interrogantem   praeoccupavit 


habcmus  Minifiros  Reipublicae .  Quid  , 
quaefo ,  fignificant  hujufmodi  verba? 
Fontaninius  Archicpifcopus    Ancyra- 
Tom.  III. 


in  Libro,    cui    titulus:    V  Iftoria  del 
Doritinio  della  Sants  Sede  fopra  Parma 
e    Piacen^j .    Nam    §.    1 2.    part.    ZJ. 
N  Diplo- 


«95  AI^TIQJJIT. 

Diploma  Caroli  M.  laudat  k  Cam- 
pio  evulgatum  pag.  455.  Hifl.  Ec- 
clef.  Placentinae,  in  quo  decernitur, 
ut  nullus  Dux ,  GaflaUms  ,  vd  ^Hio- 
narius ,  nec  quilibet  ex  Miniflns  Ret- 
pul>licae  de  jam  di&a  Judiciaria  ali- 
quid  fumere  audeat .  Heic,  inquit  Fon- 
taninius,  Reipublicae  nomine  defigna- 
tur  Diicatus  Romae ,  &  ExarchaUis  Ra- 
vennae  fimul  conjuncli  ;  atque  adeo 
Mtniflri  Reipublicae  nihil  aliud  erant, 
nifi  Miniflri  Sedis  .Apoflolicae  ,  Pla- 
centinam  Urbem  Romanae  Ecclefiae 
fubje£tam  ,  ejufque  agrum  regentes. 
Ita  in  Diplomate,  quod  Carolus  M. 
Anno  DCCLKXIV.  Monafterio  Vul- 
turnenfi  conceffit  (  uti  legitur  in  Chro- 
nico  Vulturnenfi  Part.  II.  Tomi  I. 
Rer.  Italic.  pag.  349.  )  commemo- 
rantur  Reipublicae  Exa^iores ,  idell ,  ut 
ille  idem  eruditus  Scriptor  nos  do- 
cet,  oipofloltcae  Sedis,  quandoquidem 
regio  illa  Romanae  Ecclefiae  jam  do- 
no  data  fuerat.  In  altero  pariter  Di- 
plomate  Ludovici  II.  apud  eumdcm 
Campium  ,  conceflb  Placentinae  Ec- 
clefiae  Anno  DCCCLXXII.  Reipu- 
blicae  Miniftros  reperias  :  itidemque 
in  Bulla  Stephani  VI.  data  Bernardo 
Epifcopo  Placentino  Anno  DCCC- 
XCI.  Reipublicae  Exafloribus  interdi- 
£lum  videas  inferre  molefiiam  Ec- 
clefiae  Placentinae  .  Sed  ut  fub  Rei- 
publicae  nomine  oftendat  Clarifs.  Fon- 
taninius  veniffe  Ducatum  Romanum 
&  Exarchatum  Ravennatem  ,  laudat 
Literas  Romani  Exarchi  Anno  DXC. 
ad  Childebertum  II.  Francorum  Re- 
gem  datas,  atque  h.  Frehero  &  Du- 
chefnio  editas :  in  quibus  ait,  Deum 
Langobardis  eripuiffe  .Altinum  ,  Mu- 
tinam  ,  Mantuam  Placentiam  c^c.  ea- 
fque  Urbes  reparafle  Sanclae  Roma- 
nae  Reipublicae.  Praeterea  Gregorius 
II.  Papa  in  Literis  ad  Urfum  Ve- 
netorum  Ducem  datis ,  apud  Dandu- 


MEDII   AEVI  196 

A  lum  ,  Baronium  ,  ac  Labbeum  le- 
gendis  ,  eum  ad  decertandum  inci- 
tat,  ut  Ravenna,  k  Langobardis,  ad 
deditionem  coafla,  revocetur  <ri^  pri- 
flinum  flatum  Sanciae  Reipublicae ,  Gre- 
gorius  quoque  Magnus  Romanus  Pon- 
tifex  de  Reipublicae  Judicibtts  conque- 
ritur.  Haec  Ancyrae  Archiepifcopus. 
S;d  mirum  efl,  quei  vir  tantae  eru- 
ditionis  ifla  nobis  propinare  potue- 
rit,  quae  nifi  ab  hominc  paene  dixi 
caecutire  volente  profe£la  effe  vi- 
deantur .  Certo  certius  eQ ,  Muti- 
nam ,  Placentiam ,  Regium  ,  Parmam  , 
k  nuUo  Regum  aut  Imperatorum  San- 
£1:0  Petro  unquam  dono  datas  fuif- 
fe :  &  quum  Carolus  M.  &  Ludo- 
vicus    II.    Literas    fupra    memoratas 

C  fcripfere ,  nulla  dubitatio  cft,  quin 
Urbes  illae  ad  Regnum  Italicum  per- 
tinerent  .  Praeter  illa,  quae  jam  fu- 
pra  differui  in  Differtat.  II.  de  Re- 
gno  Ital.  hanc  ipfam  veritatem  ipfa 
Diplomata  meridiano  Sole  clariorem 
oftendunt  ,  quum  Carolus  Magnus 
Placentino  Epifcopo  donet  omnem  /'«- 
diciariam  ,  vel  omne  tcloneum  de  Curte 
duffiano;    Ludovicus  ver6  II.  eidem 

D  largiatur  partem  muri  puhlici ,  dr  Vtae 
publicae  ,  pariterque  confirmet  Merca- 
ta ,  &  reliqua  ,  quae  a  reliquis  ,^nte- 
cejforibus  noflris  collata  funt  jam  faepe 
diBae  Ecclefiae.  At  inquit  Fontani- 
nius,  haec  Impcratores  illi,  tanquam 
^dvocati  Romanae  EcL-fiae  egerunt  . 
Scilicet  minime  animadvertit  ille ,  fe 
non  Advocatos  San£lae  Romanae  Ec- 
clefiae  nobis  exhibere ,  fed  facrile- 
gos  Apoftolicae  ditionis  ufurpatores. 
Ecquando  enim  licuit  ejufmodi  Ad- 
vocatis  veluti  fua  in  alios  transferce 
Ecclefiarum  bona  ?  Et  nulla  quidera 
Advocatiae  mentione  fa£la  ,  immo 
iifdem  plane  formulis,  quibus  in  re- 
liquis  fu3e  fupremae  dominationi  lo- 
cis  fubjc£lis  tot    alia  donarunt .    Er- 


ip7  DISSERTATIO 

go  ex  Reipiibltcae  mentione  in  iis  ta- 
bulis  numquam  exculpas  ,  tempora- 
lem  Romani  Pontificis  ditionem  fi- 
gnificari  ,  uti  neque  ex  Vulturnenfis 
Coenobii  monumentis,  quum  vel  ip- 
fe  Antiflcs  Ancyranus  norit ,  fuam- 
que  habeat  confcientiam  teftem  ,  in 
Ducatu  Beneventano  fitum  fuiffe  ac 
cffe  Monaflierium  illud  .  Eum  vero 
Ducatum  tunc  fui  Duces  regebant  , 
obnoxii  per  aliquod  tempus  Augu- 
flis  ,  fed  nunquam  Apofiolicae  Sedi , 
nifi  poft  Nortmannorum  advcntum . 

Quid  crgo  ,  petas,  Reipnbllcae  no- 
mine  olim  figinificaturn  efl?  Ea  vocc 
fignificabatur  Principatus  ,  Regnum  , 
Imperium  ,  Fifcus.  Neque  aliud  fuit 
Romana  Refpublica ,  nifi  ditio  Impe- 
ratoris  Romanorum  :  nihil  Minijlr! , 
ExaBores  ,  feu  Precttratores  Reipublicae  , 
nifi  publici  Principis  feu  Fifci  Mi- 
niftri,  five  is  Imperator,  five  Rex  , 
five  Princeps,  aut  Dux  fupremo  ju- 
re  dominans  effet.  Quae  Fontaninius 
ipfe  attulit,  ad  ejus  fententiam  ju- 
gulandam  apprime  faciunt ,  fi  quae 
ille  reticenda  cenfuit,  per  nos  ap- 
ponantur.  Gregorius  II.  Papa  Urfum 
Ducem  ad  certamen  contra  Lango- 
bardos  hortatur,  ut  ad  priftinum  fla- 
ttim  Sanflae  ReipubHcae  in  Imperiali 
fervitio  Dominorum  filtorumqiie  ncflrorum 
Leonis  i^  Conflantini  magnorum  Impe- 
ratorum  ipfa  revocetuv  Ravennatium  Ci~ 
vitas ,  ut  7;elo  ii^  amore  fidei  noflrae 
in  flatu  Reipuhlicae  &  Imperiali  fer- 
vitio  firme  perflflere  ,  Domino  ccoperan- 
te ,  valeamus.  Vel  ipfi  Romae,  ne- 
dum  Exarchatui ,  ac  tot  aliis  Pro- 
vinciis  tunc  dominabantur  Romano- 
rum  Imperatores  Graeci  .  Quid  eft 
ergo ,  quod  contorqueamus  Reipuhli- 
cae  vorem  ad  fignificandum  Exarcha- 
tum ,  Romanum  Ducatum ,  ac  Pon- 
tificiam  ditionem  ?  Porro,  quod  flu- 
peas ,    plures  Epifi:olas  Gregorii  Ma- 


DECIMAOCTAVA,  ip8 

A  gni ,  quafi  in  iis  Exarchatum  aut 
Romanum  Ducatum  Reipublicas  vox 
indicaret,  idem  Scriptor  laudavit  : 
attamen  in  tot  alias  non  incurrit , 
quibus  longe  latius  protendere  figni- 
ficationem  fuam  vox  ifla  deprehen- 
ditur.  Ad  Mauricium  Augufijm  fan- 
ftlfln-nus  ille  Pontifex  fcribit  Epi- 
ftolam    XI.    Lib.    V.    de    pace    cum 

B  Langobardis  h.  fe  pertraftata  .  ^riul- 
phus ,  ut  ipfe  ait,  toto  corde  venire  ad 
Rempublicar^  paratus  fuit  &c.  Piijfim» 
Domino  fuggero  ,  ut  de  utiiitate  Reipu- 
blicae ,  <^  caufa  ereptionis  Iialiae,  non 
quibuslibet  facile  aures  praebcat  ^c. 
^nte  Conflantinum  Pag.jni  in  Republi- 
ca  Principes  fuere  c^c.  Paccm  ctim  Lan- 
gcbardis  in  Tufcia  pofltis ,  flne  ulh 
Reipuhlicae  dijpendio  feceram  .  Lib.  6. 
Epifl.  i6.  ad  eumdem  Imperatorem  : 
Deus  heic  deviclis  hoflihus ,  pacatae  vos 
imperare  faciat  Reipublicae .  Epift.  25. 
ad  Salonitanac  Ecclefiae  ufurpatorera 
Alaximum :  quod  vero  indicas ,  Serc 
niffimos  Dominos  ,  ut  illic  debcat  effe 
cognitio  ,  praecepiffe :  nos  quidem  null.rs 
ecrum  hac  de  re  ,  nifi  ut  ad  nos  veni- 
D  ye  deheas  ,  juffiones  accepimus  .  Sed  & 
fl  forfttan  pro  Reipublicae  fuae  utilita- 
te ,  quae  divina  fibi  largitate  concejfa 
efl ,  multa  cogitantibus ,  eorum  efl  juffto 
per  obreptionem  elicita  &c.  De  Corfica 
nimio  exa^ionum  gravamine  oppreffa 
fcribit  ad  Conflantinam  Au"uflam 
Lib.  5.  Epiflol.  41.  atque  ait:  Unde 
fit ,  ut  dereliSIa  pia  RepublicJ  poffcjfo- 
res  ejufdem  Infulae  ad  nefandiffimam 
Langobardorum  gentem  cogantur  efi^tige- 
re.  Eodem  Libro  5.  Epifl.  30.  ad 
Mauricium  fcribit  :  Deus  longa  vohis 
iir  quietM  tempora  tribuat ,  e^  pietatis 
veflrae  feliciflimam  fobolem  diu  in  Ro- 
mana  Republica  florere  ccncedat  .  Ita 
Lib.  primo  Epiftol.  7$.  Gcnnadium 
Exarchum  in  Africa  ]audat ,  quod 
bclla  gerat,  non  defiderio  fundendi  fart- 
N      2  guinis  y 


199  ANTI2UIT. 

gutnis,  fed  Matandae  caiifsa  Reipiffjli- 
tae ,  in  qua  Deum  coli  confpictmus . 
Libro  quoque  undecimo  ,  Epiftol. 
4.  Mediolanenfibus  fcribit  :  Unde  pof- 
f.<nt  alimenta  San.To  >Ambrofio  fervien- 
tibus  Clerieis  minijlrari ,  nihil  in  ho- 
Jiium  locis ,  fed  in  Sicilia ,  &  in  atiis 
Reipublicae  partHnts  confijlit .  Vide  & 
Epiftolani  66.  Lib.  3.  aliaque  multa 
loca,  quibus  deflorandis  fuperfedeo: 
neque  enim  ultra  Leftori  opus  eft  , 
ut  tandem  intelligat,  Gregorium  Pri- 
mum ,  &  Secundum  nihil  aliud  vo- 
cabulo  Reipuhlicae  intellexiffe  ,  qu^m 
ipfum  Romanum  Imperium.  Eadem 
fignificatione  hanc  vocem  adhibuit 
Cafliodorius  Lib.  4.  Epiftol.  6.  &  a- 
libi  ;  uti  &  Paullus  Diaconus  Lib. 
4.  Cap.  37.  de  Gedis  Langobardo- 
rum,  cujus  funt  verba :  Rempublicam 
Romanam  Eraclius  fufcepit  renendam . 

Cur  ver6  Imperium  Romanum 
Reipublicae  nomine  donarctur ,  poft- 
quam  fub  Imperatoribus  rerum  Do- 
minis  Reipublicae  au£loritas  a  tanto 
tempore  defierat,  illud  in  caufla  fuif- 
fe  puto,  quod  Imperatores,  quam- 
quam  fuprema  ,  immo  fere  cunfla 
Populi  Romani  jura  in  fe  tranftulil- 
fent,  nomen  tamen  Reipublicae  inta- 
ftum  fivere,  ejufque  Magiflratus  ple- 
rofque  rctinuerunt,  Confules  nempe, 
Senatum  &c.  Et  quamvis  in  Monar- 
chiam  res  tranfiiffet,  ii  nihilominus 
videri  voluere  non  Regio  titulo  ac 
poteftate  regnare,  fed  Reipublicae 
velut  adhuc  flanti  praeeffe.  Et  quo- 
niam  Ulpiano  tefle  in  1.  quintadeci- 
ma  ff.  de  verbor.  lignificat.  ea  tan- 
tiim  bona  pul'lica  funt ,  quae  Populi 
Romani  funt ,  unde  etiam  publica  -ve- 
cJigalia  dicebantur,  ex  quibus  ve£li- 
gal  Fifcus  capicbat ,  &  Publicani  fic 
appellati  fuere  ,  quod  pubHca  veHiga- 
lia  conducerent  aut  colligerent:  idcir- 
co  vel    fub    ipCs    Imperatoribus  Rei- 


C 


MEDII  AEVI  aoo 

A  publicae  nomen  audiri ,  &  publica  "ue- 
iligalia  appellari  perrexerunt  .  Ita 
apud  Spartianum  curfus  Fifcalts ,  ab 
aliis  curfus  Publicus  appellatur .  Sunt 
&  innumera  alia  exempla  .  Johannes 
Fridericus  Gronovius  Anno  MDG- 
LXXI.  Differtationem  edidit  de  Le- 
ge  Regia  Populi  Romani ,  quam  ipfc 
commenticiam  oftendit.  Neque  enim 
ulla  Lex  unquam  prodiit,  per  quam 
Senatus  Populufque  Romanus  cun£la 
fua  jura  in  Imperatores  tranflulerit . 
At  fimul  evincit  jura  haec  fenfim  in 
ipfos  Auguflos  transfufa  ,  quanquam 
illi  Reipublicae ,  five  Romani  Impe- 
rii  nomine  poteftatem  fupremam ,  & 
reapfe  Rcgiam  exercerent,  &  quam- 
vis  adhuc  Senatus  &  Magiftratus  cum 
Romae  tum  alibi  perdurarent.  Noa 
abfimile  fortaffis  exemplum  pofterio- 
ribus  hifce  Saeculis  Refpublica  FIo- 
rentina  dedit.  Fa£lum  propterea  fuit, 
ut  Reipublicae  nomen  ad  barbarica 
Secula  pertranficrit,  non  ut  ca  vo- 
ce  fignificaretur  Romani  Senatus  ac 
Populi  libera  dominatio,  qualis  ante 
Julium  Caefarem  fuit,  fed  Roma- 
num  Imperium,  cui  praeerant  Impe- 
ratores,  non  nomine,  fed  poteftate 
Reges.  Quibus  pofitis  ,  Ansftafii  Bi- 
bliothecarii  in  Stephani  II.  Vita 
mens  nobis  pateat,  ubi  narrat  Exar- 
chatum  Ravennatem  ereptum  Roma- 
nis  ab  Aiftulpho  Langobardorum  Re- 

j  ge ,  a£lumque  effe ,  ut  Reipublicae  lo~ 

ca ,    diabolico    ab    eo    ufurpata    in^ienio , 

E ;  proprio    reflitueret    domino :    ac   Stepha- 

j  num  commendaffe  Pippino  Regi  cauj- 

I  fam  Beati  Petri ,  e^  Reipublicae  Ro- 
manorum  redderet  jura .  Contendebat 
olim  praelaudatus  Ancyrae  Archiepi- 
fcopus ,  idem  fuiffe  Romanam  Eccle- 
fiam ,  &  Rempublicam  Romanorum ,  ac 
propterea  Exarchatum  rejlitutum  fuiffc 
eidtm  Ecclefiae.    Atqui  difertis  ver- 

i  bis    Ecchfiam    Rornanata    k    Republica 

di- 


D 


20I 


DISSEnTATIO  DECIMAOCTAVAl 


202 


dillinguit  Anaftafius ;  &  poftrema  hac 
voce  Romanum  Imperium  defigna- 
tum,  pofl:  illa,  quae  nuper  attuli- 
mus ,  nemo  non  videt.  Immo  Ana- 
ftalium  ipf^um  fuae  mentis  interpre- 
tem  luculentum  habemus  ,  quando 
audtor  eft  in  Zachariae  Pontificis  Vi- 
ta  ,  Conftantinum  Auguflum  duas 
Mafjas ,  quae  Nymp/jas  cj"  I^orntas  ap- 
pellantur  ,  juris  exijtentes  Reipublicae  ,  B 
eidem  Jan  lijjimo  Papae ,  fanilaeque  Ro- 
manae  Eccle/iae  jure  perpetuo  pojfidendas 
elargitum  fuifle  .  Si  geminae  illae 
Maflae  ad  jus  Rfipublicae  antea  fpe- 
ilabant,  eafque  Iraperator  Romanae 
in  futurum  Ecclefiae  conceffit:  ergo 
fub  Reipublicas  nomine  Romanum  tan- 

tummodo    veniebat    hnperium .    Quod 

&     jamdiu     agnovit    Eminentiffimus    C 

Baronius,  dum  ea  ipfa   verba  in  fuos 

Annales  intuHt.     Paria  habet  Frede- 

garii  Continuator  ,  de  Aiflulpho  fcri- 

bens :    Qtiod    nequiter  contra  Rempubli- 

cam,    (i^  Sedem    Romanam  ^lpoflolicatn 

admiferat ,     nefarie  nitebatur    dcfendere  . 

Pollicitus  deinde  Aiilulphus  fuit,    fe 

tilterius    ad    Sedem    xApoJiolicam    Roma- 

nam ,    &  Rempuhlicam    hofliHter  num-    D    dem   Reipublicae  vocabulo    ufi   fuerint 


k  Jordane  in  Hiftor.  Gothorum  ,  \ 
Johanne  Abbate  Biclarenfi,  h  Proco- 
pio,  &  aliis .  Quid  plura  ?  Praelau- 
datus  Anaftafius  Bibliothecarius  ,  feu 
quifquis  fit  antiquiffimus  Scriptor  Vi- 
tae  Vigilii  Papae ,  haec  de  Bslifario 
memoriae  prodidit :  Veniens  in  fines 
^fricae  fitb  dolo  pacis  interfecit  Gunda- 
rum  Regem  Guandalorum ,  &  reda^a 
efi  ^frica  fub  Rempublicam.  In  cujuf- 
nam  jura  tunc  cefferit  Africa ,  eru- 
ditus  quifque  novit.  Sed  &  in  Vita 
Sanfti  Leonis  IX.  Papae  ^  Wiberto 
fcripta ,  haec  de  illo  habentur  :  Non 
modicus  quoque  ei  inerat  fer-vor  in  au- 
genda  Republica.  Quid  hoc  nomine 
Wibertus  fignificet ,  fequentia  pro- 
dunt.  Nempe  curabat,  ne  Hungari 
detre&arent  folit^  fuhjeBione  Imperatori 
prifca  perfolvere  tributa.  At  quia  pre- 
ces  h  Sanfto  Leone  praedifto  pro  eis 
adhibitas  Henricus  Auguftus  exaudi- 
re  noluit,  ideo  Romana  RefpubHca  fu- 
bjeclionem  Regni  Hungariae  perdidit , 
&  adhuc  dolet . 

Quamobrem    nil    rnirum  ,    fi    ipfi 
quoque  Imperatores    Franci    hoc  eo- 


quam  acceffurum.  Gregorius  autem  Tu 
ronenfis  Lib.  2.  Hiftor.  fcripfit ,  Ge- 
lifimirem  Vandalorum  Regem  a  Re- 
publtca  fuperatum  fuiffe  ,  ideft  h  Ju- 
ftiniano  I.  Augufto  .  Quibus  ex  re- 
bus  jam  extra  controverfiam  pofitum 
puto,  apud  mod6  laudatos  Scriptores 
non  alia  fignificatione  ufurpatam  fuif- 
fe  Reipublicae  vocem ,  qu^m  Romani  jE 
Imperii .  Quod  fi  quis  pertinax  adhuc 
contra  fentiat,  Valefios  quaefo  adeat 
in  Notis  ad  Lib.  j6.  Cap.  12.  Am- 
jniani  Marcellini,  &  monentes  com- 
periet ,  Jmperium  Romanum  sAmmiano, 
aliifqus  Hifioricis  faepe  Rempublicam 
ebfohite  ntincupari ,  e?"  exercitum  Ro- 
mannm  ,  ex^rcitum  Reipublicae  .  Et  fa- 
ne  id  fa6^um    i   Mario  Aventicenfi, 


ad  defignandum  non  folum  RoiTiani 
Imperii  ditionem ,  fed  ctiam  univer- 
fa  Regna  fuae  poteftati  fubjefia.  Im- 
mo  quum  faepe  publiei  vox  in  eorum 
&  fubfequentium  temporum  monu- 
mentis  occurrat ,  juvabit  heic  ani- 
madvcrtere,  quae  vis  hujus  vocis  fue- 
rit  apud  illorum  Seculorum  Scripto- 
res  ,  &  in  Literis  ac  Praeceptis  Re- 
gum.  Nimirum  ibi  publici  Jndices , 
Palatia  putlica ,  Pars  publica ,  Miniflri 
Reipubiicae ,  atquc  horum  fimilia  nc- 
raina  leguntur,  quorum  fenlum  pro- 
be  noffe,  tum  ad  eruditionem  medii 
aevi,  tum  ad  intelligendum  veterum 
fermonem  conducit  .  Carolus  Ma- 
gnus,  ut  cft  in  Lcge  Langobard. 
121.  Part.  n.  Tomi  I.  Rer.  Italica- 

rum? 


203  ANTIOUIT. 

rum ,  ic  audiviffe  ait  ,    quod  Jumo>es 

Comitum,  vel  aliqui  Minijlri  Reipubli- 

eae ,  aliquatn  redhibitionem ,  quaji  depre- 

eando ,    <J    Populo    exigere    foleant .     In 

Additamentis  ad  Capitularia  ejufdem 

Caroli  Magni  pag.    113.    nuper    me- 

moratae    Partis    II.    idem    Auguftus 

fcribit    omniints    Ducibus  ,    Comitibus , 

Cajlaldiis ,    feu    cunBis    Reipublicae  per 

Provinciam  Italiae  a  nofira  manfuetudi- 

ne  praepofitis .   Qui  Reipublicae  nomen 

nuper  ad  Exarchatum,    &  Romanum 

Ducatum    unice    defignandos    contor- 

quebat,    habet    heic  unde  opinionem 

male  confutam  exuere    poflit.    Mini- 

flros  nempe  Principatus ,   Minifiros  Re- 

gis ,  appellare  mos  fuit  Miniflros  Rei- 

publicae .    Adhuc  nos  appellamus  Mi- 

nifiri  del  Pubblico ,  quos   Princeps  fta- 

tuit  ad  regendam   Rempublicam.  Id- 

que  elucere  etiam   poteft  ex  Lege  34. 

Ludovici    Pii    Augufti    inter  Lango- 

bardicas ,    ubi  decretum  eft,    ut  De- 

cimae  a    Minifiris    Reipublicae  exigan- 

tur .  Et  infra/    Negligentes ,    a    Mitii- 

firis    Reipublicae    difiricli ,    finguli    fex 

Solidos  Ecclefiae  componant ,  cif   infuper 

dare   Decimam  cogantur .   Si  vero  denuo 

vebelles  vcl  contvaditioves  effe  voluerint , 

tunc  a  Minifiris  Regis  in  cufiodiam  mit- 

tantur ,  ufque  dum  ad  judicium  pofimo- 

dum  perducantur .    Profe£t6    unum    ac 

idem   fuifle  videas ,    qui    antea   Mini- 

firi  Reipublicae  appeilati  funt,  &  qui 

poftea    Minifiri    Regis .    Ita    in    Lege 

74.  Lotharii  I.    Caefaris    inter  Lan- 


B 


MEDII  AEVI  204 

A    gobardicas  ftatutum  cernas,  ut  nullus 

Judex    piiljlicus ,    aut    Minifiri    publlci , 

liberas    perfonas    contra    legem    audeant 

pignorare  in  bovibus ,     quia    audivimuf , 

quod  multa  damna  propter    hoc    Populus 

nbfier  fufiineret .   Neque   heic   alios  ex- 

cogitare  poffumus  fuifte  Judices,  aut 

Miniftros  publicos ,    nifi  Regis  Judices 

atque  Miniftros  .   Nifi  enim  fuis  Mi- 

niftris    interdixiflet    Lotharius    bovcs 

titulo    pignoris    k    liberis    hominibus 

auferre,  incommodis  Populi  nuUa  ra- 

tione  Lex  ifta    profpexiflet .    Sunt  & 

aliae  Langobardicae    Leges,    in  qui- 

bus     Miniflri     &    ,Aciores     Reipubltcae 

memorantur  ;     uti    &    Aquifgranenfe 

Concilium  II.   Anni    DCCCXXXVI. 

&  Capitularia  quaedam  Caroli  Calvi 

Imperatoris,     ubi    eafdcm    voces    de- 

prehendas,    nihil    aliud  fignificantcs, 

qu^m  Principis ,    fivc  Regis ,    aut  Im- 

peratoris  Mini/iros  .  Sunt  &   Diploma- 

ta  Regum  &  Auguftorum  ,    Urbibus 

extra  Exarchatum  ,   &   Ducatum   Ro- 

manum    fitis    concefl^a,    in    queis  ni- 

hilo  fecius  Reipuhlicae  Mir.ifiros  repe- 

rimus ,    quos    certe    nemini    in  men- 

tem  veniat ,    Romani   Pontificis  Mi- 

niftros    efle    appellandcs.    Adeo  haec 

certa  funt,  ut  vel  ipfi   Principes  Be- 

neventani ,    ac  Salernitani ,    Relpubli- 

cae    voce    uterentur    eadem    rationc , 

qua  Reges  atque  Augufti.  Rem   pro- 

det  Diploma,  quod  in  Tabulario  in- 

fignis  Monafterii  Cavenfis  exiftit. 


O 


Giiolii  I.  Principis  Salernitani  donatio   fa£la   Ecclefiae  San£ll  Maxiaii 
iitae  intra  Salernitanain  Givitatem,  Anno  p5p. 


NOs  Gifolfus  divirta  protegente  cle- 
mentia  Princeps  gentis  Langobar- 
dorum  pro  amcre  omnipotentis  Dei  c>"" 
falvatione  animae  nofcrae  ,  concedimus 
in    Ecclefia    Sancli    Maximi  fita    intus 


E  hanc  nofiram  Salernitanam  Civitatem 
a  Domino  Guaiferio  Principe  Bifa- 
vio  meo  ,  de  aquario  antiquo  noftrae 
Reipublicae  pertinente ,  confiiuBo  in- 
tv.s    hanc    Civitatem ,    hoc    ifi  quantum 

re~ 


205 


DISSERTATIO  DECfMAOCTAFA. 


205 


retinet  de  ipfa-  fiJluJa  ,  &  ufque  totam 
terram  praefatae  Ecclefiae ,  quae  efl  a 
fuptus  ipfam  Eccleftam ,  qualiter  concia- 
tum  i^  edijicatum  ejt ,  cum  ornnihus 
fuis  pertinentiis ,  &  citm  vice  de  via 
C^  andita  fua  .  Pariterque  t<3r  concedi- 
mus  in  jam  diSa  Ecclefta  de  aqua , 
quae  decurrit  per  ipfum  aquarium  ujque 
ipfam  fiflulam  tantum  ut    fufia    rattone 


A  perpetualiter  habenda  c^  poffidenda  , 
abfque  tttlius  Comilis  ,  Gajlaldei ,  fet*- 
Judicum  Reipublicae  inquietudine ,  Vide 
etiam  Capitulare  Sicardi  Principis 
Beneventani  Part.  I.  Tomi  II.  Rer. 
Italicarum  ,  ubi  non  femel  ftatuitur, 
ut  nuUum  aliud  veftigal  a  parte  Rei- 
pujlicae  imponatur.  Sunt  &  alia  id 
genus  veterum  monumenta,  e  quibus 


fufficiat    ReBortbiis    ipfius    Eccleftae  pto    B    unum   nolim  omiflTum ,    hoc    eft    Lu 


illorum  utilitate ,    &  omni  tempore  ipja 
aqua  decurrat  per    illud ,    quod    de    ipfo 
aquario      in     ipfa     Ecclefia     concefftmus 
al>fque     cujufcumque     contrarietate  .      Et 
haeo    omnia    a   modo    &    in    perpetuum 
ftnt  de  ipfa  praenominata  Ecclefia ,  eju- 
fque  Re&ores ,     e^  pars  ipftus  Eccleftae 
habendtttn  ,  poffidendum  ,    C^  omnia  inde 
(^   ibidem  faciendum  ,    quod    &  qtiali-    C 
ter  voluerint ,   &  ipfa  aqua ,   ut  di'Ium 
efl ,  femper  decurrat  de    ipfa   fiflula  per 
ipfum  aquarium  ufque  in    ipfam    terram 
praediflae  Eccleftae  ,   &  neque  a  noflris 
Jiidtcibus,     Comitibus ,     Cafialdeis ,    ne- 
que    a    quibufcumqtie    agentibus    habeant 
Re8ores    vel    pars  ejufdem    Eccleftae  de 
prediSla    noflra    concefftone    aliquam  con- 
trarietatem ,    fed   femper    illud    fecuriter    D 
habeant ,  &  faciant  exinde ,    ut  praele- 
gitur  ,    quicquid  voluerint .     Haec  autem 
fecimus  per  rogatum  Domni     Petri   ve- 
nerabilis     Abbatis    ipfttts     Eccleftae    in 
tAnno   Vigefimoquinto  Principatus  noflri , 
de  Menfe  ^prilis  ,   IndiBione  11. 

Agit  heic  Gifollus  de  ^/fquario  , 
hoc  eft  canali  ,  quem  lateritius  five 
marmoreus  paries  utrinque  conftrin- 
git  ,  &  per  quem  aqua  ad  ufus  ho- 
minum  aut  molendinorum  decurrit, 
nofirae  Reipublicae  pertinente ,  ideft  ju- 
ris  Principatus  feu  Fifci  noftri  .  Ita 
apud  Ughellium  Tom.  8.  Ital.  Sacr. 
in  Archiepifcop.  Beneventan.  Pandol- 
phus  &  Landulphus  Principes  Bene- 
ventani  Landolpho  Beneventanae  Se- 
dis  Archiepifcopo  Sipontinam  Eccle- 
£am  aliaque  jura  confirmant,  ab  ipfo 


dovici    Pii    Diploma    Anno    DCCC- 
XVII.    datum     pro    Monafterio    So- 
lemniacenfi  in  Gallia ,  atque  evulga- 
tum  a  Baluzio  in  Appendice  ad  Tom. 
2.  Capitularium  .   Praecipit  Auguftus 
ille,   itt  nullus  Judex  publicus ,   aut  qui- 
libet  fuperioris  aut  inferioris  ordinis  Rei- 
publicae  Procurator  ad  caufas    judiciaria 
more  audiendas  i^J-'c.    Monafterii    illius 
loca  ,  ingredi  praefumat  .  Qui  eo  tan- 
tum    nomine     ditionem    Pontificiam 
fibi    vifus    eft     deprehendere     Placen- 
tiae,    quod    in    Diplomatis    Regiis  , 
Placentinae  Ecclefiac    concelfis  ,    Mi- 
niflri    Reipublicae    memorentur,    quid 
fibi    de    tam    leviter    a    fe  conftrufta 
opinione    fentiendum    fit ,    jam    tan- 
dem    intelligat  .     In    Gallia    quoque 
temporibus  iis  Minifiri  Reiptiblicae  e- 
rant,    iique    dicuntur    fuperioris ,    aut 
iaferioris  ordinis ,    ut    defigncntur  tara 
Duces,    Marchiones,    &  Comites,  e 
quibus  Principum    chorus    tunc  con- 
ftituebatur,    qukm  Gaftaldii,    Cente- 
narii  ,     Decani ,    Sculdafcii  ,    aliique 
minores  Judices  aut  Regiae  Camerac 
procuratores.  Eadem  dicendi  formula 
ufi    funt    Carlomannus    Rex    &  alii. 
Sed  ut  omnem  dubitandi    snfam  eri- 
piamus,   praeftat  intucri   Henrici  Re- 
gis  San6li ,    poftea    Imperatoris,    Di- 
ploma,  in  quo  difertiflime  Rempubli- 
cam  noflram  in   Urbe  Cremonenfi  me- 
morat,    hoc  eft  Fifcum  noftrum .     II- 
lud  ego  depromfi  ex  Regefto  antiquo 
Epifcopii  Cremonenfis  . 

Hen^ 


ao/ 


ANTT^UTT.   MEDTI  AEri 


2o8 


Henricus  IL  Germaniae   &  Italiae  Rsx  fub  fuo    Mundibnrdio  fufdpit 
Landulphura  Gremonenfem  Epifcopum.  Anno  ico/. 


IN  nomlne  Sancle  cj^  indivldue  Tri- 
nitatis .  Henricus  divine  dignationls 
providentia  Rex .  Regalis  dignitatis  pro- 
videntiam  femper  oportet  Ecdefiarum 
Dei  Ci^.  noverit  univerfitas ,  quod  nos 
comperientes  in  Italia  Ecclefiarum  facul- 
tates ,  defunBo  earum  Praefule  depreda- 
ri ,  fan6iamque  Cremunenfem  Eccleftam 
hoc  quoque  noviter  paffam  defun^o  Pa- 
flore,  fub  nofiri  mundiburdi  defenfionem 
recepimus  Dvsmnum  Landulfum  vene- 
rabilem  Prefulem  e/ufdem  fan&e  Cre- 
monenfis  Ecclefie  ,  noflrumque  dile- 
(liffimum  Capellanum ,  cum  omnibus  Cle- 
ricis  fuis  ac  fantiltis  .  Precipientes  infi- 
mul ,  ut  nulla  nofiri  Regni  magna  par- 
vaque  perfona  pojl  obitum  ejus  fuontrn- 
que  Succejforum  prediclam  Ecclefiam , 
Clericos ,  &"  famulos  inquietare  vel  mo- 
leflare  audeat .  Si  quis  vero  ,  quod  non 
crcdimus,  hujus  noflri  Mundiburdi  vio~ 
lator  extiterit  ,  fi  Miles  ipfius  Ecclefie 
fuerit ,  Oinni  henefitio ,  quod  ex  parte 
ipftus  Ecclefie  tenuerit ,  ipfe  C""'  e/Vr 
heredes  in  eternuin  priventur ,  &  centum 
Libras  puri    argenti ,    msdietatem  no- 


B 


ftrae  Reipublicae,  &  medietatem  pre- 
nominate  Ecclefie  fe  compo/iturum  procul 
dubio  cognofcat .  Si  vero  Civis ,  aut  fu- 
burhanus ,  fciat  fe  perditurum  omnia  pre~ 
diit  d?'  pojfejftones  fuas ,  medietatetn. 
a  Parte  publica,  &  medietatem  predi~ 
&e  Ecclefte .  Si  vero  aliqua  Regni  per- 
fona  contra  fecerit ,  centnm  Lihras  opti" 
mi  auri ,  medietatem  nohis ,  &  ntedieta- 
tem  prefate  Ecclefie  procul  dubio  compe- 
nat  .    Quod  ut  verius  credatur  Cx^c. 

iVow  adefi  Monearamma  Henrici . 

Everardus    Cancellarius    vicem  Villi- 
gifi  tArchicapellani  recognovi .  ' 

iAnno  Daminice  Incarnjtlonts 

MVII.  Indi&ione   V.   ^nno    Regni 

Domni  Henrici  Regis  Secundi  Re- 

gnantis   VI. 

wf^ttm  Polede  feliciter  .  ,Amen  . 

Hifce     denique     accedat     Diploma 

alterum ,    e    fupra    laudati    Coenobii 

Cafinenfis     Chartophylacio     deprom- 

tum ,  in  quo  Reipublicae  mentio    eft. 


Guaimarii  IV.  Principis   Salernitani    Diploma,   quo   Ecclefiam    Sanfli 

Michaelis  Archangeli  cum  omnibus  ad  ipfam   pertinentibus   donat 

Monafterio  Cavenfi  Sanflae  Tririicatis,  ejufque  Abbati  primo 

Adelferio,  Anno  1035. 


JN  nomine  Domini  Dei  cterni  Salva- 
toris  nofiri  Jefu  Cbrifii  .  Ul^atmarius 
divina  protegente  clementia  Langobardo- 
Ttm  gentis  Princeps ,  pro  amore  omnipo- 
tentis  Dei ,  c^  pro  falute  noftrae  ani- 
mae ,  ncflraeque  Patriae  falvatione  con- 
cedimus  in  Monafierio  Sanciae  i^  indi- 
viduae    Trinitatis  ,    quvd  fituin    efi    in 


D 


Crypta,  quae  efl  in  pertinentia  Mitllia- 
nenfe  ,  in  quo  Domnus  Adjslferius  ve- 
neralilis  Abbas,  C~  fpirttualis  Pater 
&  Orator  nofler  praeeft ,  Ecclefiam  San- 
di  %Aichangeli ,  quac  conftru&a  efl  ultra 
fluviura  Tufciannm  ,  cu>»  Codicibus  &' 
omni  ornamento  ipfius  Ecclefiae ,  cum 
vineis  O"  terris  vaciiis  per  has  fines  O* 

tnen- 


20$)  DISSERTATIO 

vienfuras :  a  parte  Meridki  inctpiente  a 

praediSo  fiitvio    Tujciano ,    &    abiente 

in    parte    Orientis     re&um    per  termirios 

afque  ad   Jepem ,  ~c^'  deinde  abiente  ju- 

uta  ipfam    fepem   ftmiliter    in    parte  0- 

fientrs ,   c^  revolvente  in  partem    Meri- 

die  fecits    praediclam    fepem  ,    ufque    ad 

■viam  publicam  ma/orem ,  funt   inde  paf- 

fus  ducenti    nonaginta    ttfque    ad    aliam 

viam:    \^  ah  inde  revolvente    in    parte 

Orientis    per    ipfam    aliam    viam  pafjus 

quadraginta    duo :    deinde  revclvente  in 

parte  Septentrionis  circa    finhn  de  rebus 

fio/lri    Palatii ,    &    circa    fepem ,     quae 

difccrnit    inter    has ,     &    res    nojlri  fa- 

cri    Palatii  ,    paffus     centum     ttfque    ad 

aliam    viam:    (^    exinde    revolvente    in 

partem    Occidentis   per    prediSfam  aliam 

viam  paffus  decera  c^  oufo:  &  ab  inde 

tevolvente  in  partem  Septentrionis  jttxta 

finem  fupradidi  noflri  Palatii ,  ficut  fe- 

pis    difcernit ,    paffus    oHoginta    oclo    a 

parte    Septentrionis     tranfcendente     )am 

di&ara    viam     ma/orem  ,     cj^*     abiente 

in    parte     Occ'dentis     pcr     mediam     fc- 

pem ,    (jr   foffattim    ufqut    ad    fupradi- 

Bum  fiiivium  fitnt    paffus  centum  qtiin- 

quaginta .    De    aliis  vero    partihus   fine 

ficut    decurrit     aqua    predi&i    fluminis . 

Hae     autem     fupradiBae     menfurae    ju- 

fia     paffus    hominis     rnenfuratae    funt  . 

Has  omnes  fupradiSlas     res  cura  praedi- 

Ba  Ecclefia  SanHi  t/frchangeli  cum  Ca- 

fts  e^   Cellis    <^    cum    omni    ordine  & 

pertinentia  ipfius  Eccleftae ,   e^  cum  om- 

rtibus  infra  fe  habentibus  ci>'  fuis  perti- 

nentiis ,   qualiter  pcr  ipfas  fines  &  raen- 

fttras    circtimdata    efl ,    &    cum  vice  de 

viis  fuis ,  fictit  fupra  dikittm   efi  ,    prac- 

diSfo  Monaflerio  SanHae  Trinitatis  con- 

oedimtts  ,   ut  amodo  e^  deinceps  per  hunc 

no/lrum     roboreum     Praeceptiim    cuntlam 

fupradici am  noflvam  conceffsonem  praedi- 

&US  Domnus  K^dalferius  >Abbas ,   ejufque 

fucceffores  habeant  i6^  pofjideant ,  &  frr.- 


DECIMAOCTAVA:  210 

A  \  dient ,  &  de  ipfis  frudiis  faciant  cm- 
nia ,  quae  volnerint ,  abfque  omni  no- 
ftra ,  noftraeque  Rcipublicae  contrarie- 
tate  .  Et  neque  a  noflris  Judicibus ,  Co- 
mitiftis ,  Cajlaldeis  ,  vel  a  quibufcumque 
agentibus  patiatur  aliquam  mclejiatio- 
r.tm  ,  fed  perpettiis  tcmporibus  cunila  fu- 
pradiHa  concejjio  pcrmaneat  in  jam  di- 
ilo  Monafierio  San&ae  Trinitatis .  Tan- 

B  tttmmodo  fi  aliattando  qttaecumqtie  hu- 
mana  perfona  fuprafcriptum  Monaflerium 
Sanclae  Trinitatis  ds  dominio  c/^  defen- 
fwne  noflra ,  noftraeque  Reipublicac 
quoctimque  modo  fubtraxerit ,  tota  fupra- 
dicla  concejjio  revertatur  ad  poteflatem 
nojlram  nortraeque  Reipublicae  ,  ad 
faciendum  exinde  omnia ,  quae  volue- 
rimus . 

Textum  vero  hujus  nojlrae  conceffionis 
in  praediSla  ratione  fcribere  praecepimus 
tibi  Truppoaldo  jtbhati  &  Scribae  no- 
firi  facri  Palatii  de  Menfe  Julii ,  Indi- 
6iione  III.  annuloque  noflro  infigniri 
/ujjimus,  ^nno ,  Deo  propitiante ,  nofiri 
Principatus   Xl^II. 


D 


Loctis  Sigilli  cerei  tjt  ctim  Effigie 
Guaimarii ,  cir  epigraphe . 

GVAIMARIVS  PRINCEPS 

Nunc  autem"memorandi  mihi  funt 
Reipubiicae  ExaBores ,  quos  in  Diplo- 
mate  Conradi  I.  Augufli  apud  Ughel- 
lium  in  Epifcopis  Bellunenfibus ,  A- 
(lenfibus  &c.  invenio,  immo  in  aliis 
quoque  Regum  tabulis  invcnias.  Ge- 
minas  eso  nondum  editas  producere 
heic  flatui.  Primum  Diploma  authen- 
ticum  adfervatur  in  Tabulario  Capi- 
tuli  Canonicorum  Parmenfium  .  Alte- 
rum  mihi  fuppeditavit  praeftantifli- 
mus  Toparcha  Antonius  Comes  dc 
Collalto  ,  Auguftiffirai  Casfaris  inti- 
mus  Conflliarius. 


Tom.  III. 


Ot- 


211 


ANTIOUIT.   MEDII  AEVI 


212 


Ottonis  II.  Imperatoris  Diploma,    quo   Canonicis   Ecclefiae  Parmenfis 
omnia  illorum  jura  ac  Privilegia  confirmat,  Anno  5)80. 


„  TN  nomine  Sanclae  &  individuac 
j>  X  Trinitatis  .  Otto  divina  faven- 
„  te  providentia  Imperator  Aiigu- 
„  ftus.  Omnium  fanftae  Dei  Eccle- 
„  fiae ,  noftrorumque  prefentium  ac 
5,  futurorum  fidelium  noverit  indu- 
„  ftria,  eo  quod  Canonici  Parmen- 
„  fes  fanilae  matricis  Ecclefiae  ,  in- 
„  terventu  ac  petitione  Domtnae  no- 
„  flrae  matris  ^delaidae  noftram  ef- 
„  flagitantes  celfitudinem,  quatinus 
„  omnes  Canonicales  res  fub  noftri 
„  Praecepti  confirmatione  recipere- 
„  mus.  Quorum  juftam  efflagitacio- 
„  nera  confiderantes ,  illud  mente  re- 
„  volventes,  quoniam  fi  Deo  famu- 
,,  lantibus  in  omnibus  noftra  Mageftas 
„  neccftitatibus  fubvenerit ,  Deum  no- 
„  bis  propitium  habebimus,  fupradi- 
„  ftorum  videlicet  Canonicorum  afli- 
„  duis  precibus;  unde  tam  Chrifti  re- 
„  muneratione ,  qu^mque  matris  a- 
„  more  ,  necnon  illorum  Sacerdo- 
„  tum  interceffione  omnes  res  praeli- 
„  batae  Ecclefiae  tam  infra  Civita- 
„  tem  qu^m  extra:  videlicet  omnes 
„  domos,  quae  Papiae  habere  viden- 
„  tur :  Caftellum  Palafioni  cum  om- 
„  nibus  fuis  adjacentiis  &  operis 
„  tam  de  Caftellanis  quamque  de 
„  Colonis  ,  &  cetera  omnia  fervi- 
„  tia  ,  quae  circumvicinis  Oppidis 
„  ceteri  Caftellanis  praefidentibus  e- 
„  xhibent;  ita  ipfi  fuperius  di£li  Ca- 
„  ftelli,  &  ceterorum  omnium  in- 
„  feriorum  Caftellorum  incolae  fu- 
,)  pradiflis  Canonicis  omni  tempore 
„  fecundum  morem  locorum  exhi- 
„  beant:  fcilicet  Macritulae,  Gaja- 
„  num  ,  Monticellum  ,  Aqualatuiam, 
1)  Caftellum  de  Sablone,    quod  nun- 


A' 


B 


C 


D 


F. 


„  cupatur  Safa  Maffa  cum  Corte , 
„  Caftellum  de  Folliano,  quod  nun- 
„  cupatur  Mucletum  cum  Corte  , 
„  Caftelium  de  Monte  Gibuli  cum 
,,  luis  pertinentiis  ,  &  cum  Colo- 
„  nis  ,  qui  habitant  in  Monte  Acu- 
„  tulo,  Caftellum  de  Sala  cum  fuis 
„  pertinentiis  ,  &  cum  manfionibus , 
„  que  funt  in  fuburbano  territorio 
„  Ferrariae,  &  Cortem  de  Gavello, 
,,  &  manfiones  infra  Civitatem  Bol- 
„  loniam  ,  cum  Ecclefia  &  vineas 
„  &  terras,  quae  foerunt  Regizo- 
„  nis ,  &  manfos  duos  de  Al  .  .  . 
,,  manis:  Corte  de  Monte  cum  om- 
„  nibus  fuis  pertinentiis:  Cortem  de 
,,  Spaniaco  cum  Ecclefia :  Cortem  de 
,,  Balloni  cum  fuis  pertinentiis  &  a- 
„  djacentiis,  &  Runco  Colombino  : 
„  Cortem  de  Cornitulo  cuni  valli ; 
„  Cortem  Temoncello  juxta  Blanco- 
„  nife,  cum  runcis,  qui  funt  in 
,,  Viaciolo ,  &  cum  omnibus  perti- 
,,  nentibus  terris  :  &  Plebes  duas  , 
,,  unam  Sancli  Profperi  ,  alteram 
„  Sancli  Martini  in  honore  dicatas , 
„  cum  omnibus  illarum  pertinentiis 
„  &  decimis:  fimiliterque  decimas 
„  omnium  horainum  habirantium  Par- 
,,  mam,  laborantium  fuburbanas  ter- 
,,  ras ,  quae  dividuntur  a  Plebibus: 
„  necnon  etiam  tertiam  partem  te- 
„  lonei  ejufdem  Civitatis:  necncn 
„  manfos  in  Gambiolo,  &  in  cam- 
,,  po  Tufatico  &  in  Soleniano  & 
„  Cirliano  &  in  Noceto :  five  etiam 
„  Manfos,  qui  funt  ultra  Inciam  , 
„  ftu  ubique  locorum  fub  noftro 
,,  imperio  Italico ,  tam  in  planicic- 
„  bus  quam  in  montibus,  molendi- 
„  nos.    pifcationes,    filvas,    squedu- 

,,  6lus , 


213  DISSERTATIO 

£tus,  flumina ,  fontanas,  tain  quod 
in  praefenti  habent ,  qu^m  in  an- 
tca  Chfifli  prerogativa  aclquirerc 
poterunt  ufque  in  finem  fcculi ,  eo 

,,  tenore  fub  nonri  confirmatione 
Praecepti  rccipimus,  quatinus  nul- 
lus  Dux,  Marchio  ,  Archiepifco- 
pus ,  Epifcopus,  Comes,  Viceco- 
mes ,  Sculdafius ,  Gaftaldius ,  vcl 
aliquis  Publicae  rel  Exa&or ,  ma- 
gna  parvaque  noftri  Imperii  pcr- 
fona  ,  quovis  in  tempore  dc  prac- 
diflis  Caftellis  &  Cortis  paratas 
aut  operas ,  aut  aliquam  publicam 

„  exaflionem     quacrcre    praefumat  , 


DECIMAOCrAVA; 


214 


B 


„  aut  praediftos  Parmenfes  Canoni- 
,,  cos  ds  jam  di£lis  omnibus  rebus 
„  moleflare  ,  deveftire  prefumat.  Et 
„  fi  quis  umquam  inventus  fuerit, 
,,  qui  contra  noflri  Praecepti  confir- 
,,  mationem  agere  perperam  tempta- 
„  verit,  fciat  fe  amifTurum  centura 
„  Libras  auri  obtimi,  medietatem 
,,  noflrae  Kamerae ,  &  medictatem 
„  praelibatis  Canonicis ,  quibus  mo- 
„  leflia  .  .  .  .  Et  ut  hoc  verius  cre- 
,,  datur ,  8c  in  pofierum  diligentius 
„  ab  omnibus  Deum  rite  colentibuj; 
,,  obfervetur,  figilli  noflri  impreflTio- 
,,  ne  fubtus  juflimus  infigniri. 


,,  Signum  Domni  Ottonis  ferenilTimi 


Imperatoris  &  invi6lifiimj 
Augufli. 


Locus  ^  StgiUi  cens  . 

,j  Johannes  Cancellarius    ad  viccm  Petri    Epifcopi  &  Archicanceilarii  rcc«- 
„  gnovi  &  fubfcripfi . 

,,  Data  V.  Kalendas  Januarii ,  Anno  Dominicae  Incarnationis  DCCCCLXXX- 
„  Indiclionc  IX.  Regni  verd  Domni  Ottonis  XXII.  Imperii  autem  ejus  XIIL 

„  A6lum  Ruvennac. 

Otto  III.  Germanlae  &  Italiae  Rex  Rambaldo  Comiti  TarviSno 

donat  Regalia  in  quibufdam  iocis  Gomitatui  Tarvifini, 

circiter  Annum  5>83. 


IA7  nomtne  SanHae  c>^  sndtviJnae  Tri- 
nitatis  .  Otto  Dei  ....  Rex .  Om- 
nibus  noflris  fidelibus  tam  praefentibus 
quam  futuris  notum  facere  'jolumus ,  co 
quod  Raimbaldus  Comes  Tarvifii  no- 
jlram  adiens  clementiam ,  &  sntetvcntu 
noffrae  dilecJiJfsmae  Matris  Theopha- 
niae  Imperatricis  Auguftae  efflagitans , 
quatenus  de  fex  locis  quicqaid  ad  regium 


jus  ,    cenfmn  ,    fa&ionem   peninet ,    fibi 
concederemus  in  Comitatu  Terviftno:  vi- 

delicet  de  Caubhio  ,   Rejiano  ,  Tu 

lAnzado ,    Fovene ,     Servano  ....     quae 
funt  una  corticeUa  cam  cafaline ,  filvis , 

bufchHihus  ,  aquis  ,   aquativis 

feu  cum  inferioribus  c^  fuperioribus  fuis . 

Qtiocirca     refpiciens     dile&ionem     bonas 

Matris ,  &  fidelitatetn  fuprafcripti  Raim- 

O    2  **/- 


2/5  ANTIOJJIT. 

ialdi    de    bono fttdantis    in   tio- 

/iro  fervitio,   fttpradiEiam    petitivnem    ei 

eoncfjjimus ,  prout  jujie  &  hgaliter  va- 

luimus ,  per  Praeceptum  noflrae  donatio- 

nis .    Videlicet  ea  ratione  ,     ut    quicqttid 

de  praediBis   fex  locis  &  de   fttprafcri- 

pta  Corticella,  ficut  fuperius  legitur ,    in 

integrum  pertinet  ad    earndem ,    in    ejus 

)us    &  dominium    transfundimus    eo    te- 

nore  ,     ut     habeat     poteflatem    tam     ipfe 

quam   fui    heredes    donandi ,    vendendi  , 

pro  antma  judicandi ,    vel  qtiicquid  ejus 

de;reverit  animus ,  faciendi ,  omni  contra- 

diEiione  remota:  ea  lege  indita ,  ut  nul- 

lus  Dux,    Marchio ,   ^rchiepijcoptts ,   Pa- 

triarca  ,    Epifcoptis  ,    Comes ,    Vicecomes , 

Sculdajfus ,   Gaflaldius  ,   vel  aliquis   Pu- 

blicae    rei    Exa  7or ,     magna    parvaqus 

mflri   Regni    perfona     inqui-tare ,    mole- 

/lare ,  difvejiire  praediiJum  Raym-ialdum 

vel  fuos  heredes  de  faHione  puhlica   fu- 

praditiotum     tccorum     praefumere    faciat 

per  fuas  fimmittentes  perjonas ,     ve!  pcr 

fe  faciat .   Et  fi  invsnttts  fuerit ,   qui  hoc 

facere    voluerit centum    Libras 

aun    optimi    compo/iturum  ,     medietatem 
Camerae  noflrae ,   c?"   medietatem  praefa- 

to  Raybaldo  dile&o    noflro  fideli 

Cetera  defiderantur . 

Qui  heic  appellantur  Puhlicae  rei 
ExaJores ,  fi  Dii-Cangium  aufculta- 
mus  ,  Puhlicani  fuere,  qui  nempe  tri- 
buta  Principis  exigebant.  Et  profe- 
clo  dubitandum  non  ert,  quomirus 
&  ifti  fub  eo  nomine  comprehende- 
rentur.  Sed  latius  fortaffe  vis  iftius 
vccis  cxcurrit,  &  complefli  videtur 
omnes  Patrimonii  Regalis,  &  Fifci 
Miniftros,  a  quibus  Regum  veftiga- 
lia,  tributa  ,  praedia,  ceterique  redi- 
tus  Fifcales  aut  patrimoniales  cura- 
bantur .  xA^ores  ,  ,Agentes  ,  ,A.7iona- 
vii ,  Procuratores  Reipublicae ,  aliaque 
ejufmodi  vocabula,  unam  rem ,  ut 
fufpicor,  aut  parum  diverfas  fignifi- 
cabant.  Sed  quod  non  fatis  intcrdum 


MEDII  AEVI  il6 

A    intelligas,  mentio  t^  Pufjlicae  partis . 
Nam   uti  in  Differtatione  praecedenti 
de    Fifco    animadverti  ,     ad    Publicum 
devolvi  •     componere    ad    Publicam    par- 
tem  y    remota    Publicae    partis    contradi- 
&ione,    aliaeque    fimiles    dicendi  for- 
mae,  etfi  me  quoque  fatente  Fifcum 
&  Miniftros  Regis  indicare  perpetuo 
cenfendae  iunt,  alicubi  tamen  aliquid 
BI  a   Rege    diverfum    innuere  videntur . 
I  In  fupra  laudata  Lcge    34.  Ludovici 
Pii  Imperatoris    inter  Langobardicas 
decretum  eft ,    ut    refra6tarii    ad  per- 
lolvendas  Decimas,    ad   judiciiim  per- 
ducantur    c^    ibi    fecundum    Legem     ad 
Coniitem ,  vel  ad  Partem  Publicam  com~ 
ponant .    Indicebat  Comes  ,    &  colli- 
gebat  multas  ad   Fifcum  Regium  fpe- 
C    ftantes :    quid  ergo  Pars  Publica  fue- 
rit,    quae  a  Comite    heic    diftingui- 
tur?    Verum    uti  in    Diflertat.    VIIL 
de  Comitibus  animadverti ,    portionem 
fuam    ex    iis    multis    Comites  perci- 
piebant  :   erantque  etiam  ex  iis  non- 
nullae ,    quae    integrae    ad  Comitem 
fpeflabant.    In    Diplomate    Berenga- 
rii   I.  Regis  Aftenfi   Praefuli  conceffo 
D    apud    Ughellium    Tom.   4.    Ital.    Sa- 
crae,  praeceptum  fuit,  ut  nuUus  Dux , 
Comes ,     Vicecomes  ,     Scholdntio     (    lege 
Sculdafcius  )    Gaflaldio  ,    Decanus ,  vel 
quiiibet   Pubticae  partis   Minijier    in   re- 
bus  praelibatae  Eccltflae  aliqunm  aitdcat 
inferre    molejtiam.     Ita    in     DipIom?.te 
Ludovici    III.    Regis    poftca    Augufti 
I  apud    eumdem    Ughellium ,    No^'oco- 
£     menfis  Epifcopus  immunis  efte    jube- 
I  tur  a  Putjlica  funslione,    aliifqac    tri- 
I  butis,  quae  ufque  modo  a  Parte  Puuli- 
ca  exaffa  Junt .    In    eo    Praecepto  per 
Ughellium  edito    Tom.  4.  psg.   257. 
primae    editionis    Ludovicus    appella- 
tur  Tertius  gratia  Dei  Rtx.    A  fcicio 
aliquo     additum    fuit    illud    Tertius , 
uri   &  Deilberto  Epifcopo    nonien  Se- 
l  cttndi :    quod    in    authenticis    minime 

fcri- 


^  217  DISSERTATIO 

fcriptum  fuit,  uti  in  Hiftoria  Novo- 
comenfis  Ecclefiae  noflris  temporibus 
prodidit  P.  Tattus  e  Somafchenfi 
Congrcgatione .  Eaque  licentia  inter- 
polatae  lunt  aliae  tabulae  Epifcopa- 
tus  Comenfis  ,  in  quibus  legitur  Lu- 
dovkits  Primtts ,  Lotharius  Primus ,  Lti- 


DECIMAOCTAVA .  218 

A  dovicus  Sccundus  ,  Leo  Prtmus  Epifce- 
pus  d^c.  Haec  obiter.  Majores  etiam 
tenebras  ofFundere  pofTe  videatur  Di- 
ploma,  quod  ex  antiquo  Regefto 
Cremonenfis  Epifcopii  olim  ego  de- 
fcribebam  . 


Otto  II.  Imperator  Epifcopatui  Cremonenfi  confirraat  omnia  illius  jura 

&  bona,  Anno  pjS, 


IN  nomine  Domini  Dsi  eterni .  Otto 
divina  favcnte  clementia  Imperator 
t/fiigu/ius .  St  circa  loca  Deo  dicata  mu- 
nificentiam  nofire  largitatis  impendimus , 
id  ad  eterne  recompenfationis  meritum 
nobis  prcjicere  non  dubitamus .  Qtwcirca 
omnium  fan&e  Dei  Ecclefte ,  no/irorum- 
qite  prefentium  fcilicet  ac  futurorum  fi- 
delif.m  notum  effe  voltimus  univerfitati , 
Odolricum  fan&e  Cremonenfis  Eccle- 
fie  venerabilem  Epifcopum  noflram  a- 
diiffe  clementiam  ,  quatinus  pro  Dsi 
amore  ,  nojtreque  anime  remedio ,  omnem 
telonei  ,  curatttre ,  attt  portatici  de  ea- 
dem  i.ivttate  perfolutionem  ad  noftram 
elim  Pubiicam  pertinente  partem ,  ei- 
demqtte  fan&e  Ecclefie  a  ncjlris  antccef- 
foribus  Regiuus  isr  Imperatoribus  pro- 
prietario  jure  dclegatum  ,  tam  de  parte 
pYaclibati  Cc.miialus ,  quamqite  de  pavte 
Cortis  Scxpiias  j  ei^  qttiiquid  ad  Pu- 
blicam  partem  in  eadem  Civitate  vd 
foris  ufque  ad  quinque  Milliaria  ae  Co- 
mitatu  Brixianenfi ,  jtifie  i^  legaliter 
elim  pertinens  Imperiali  largitate  cjufdcm 
Ecclefte  efi  ccntraditum  pontificio ,  cura- 
turam  vidcltcet  ,  portaticum  ,  vel  telo- 
neum ,  una  cum  turriius  c?'  portis  atque 
pufierulis ,  cum  univerfarum  integritate 
reftim  eidera  fr,n&e  Cremonenfi  Ecclcfie 
jtffte  &  legaliter  pertinentium  ,  ftbi 
fuifque  fuccefforibus  nnfira  Imperiaii  au- 
Horitate  confivmare  &  ccrro' o  are  diena- 
tiemwY .      Cujus    dignis    fupplicationibus 


B 


C 


D 


attres  noflre  pietatis  accommodantes ,  in- 
terventu  ac  petitione  Theophanie  noftrc 
dilecle  Conjugis  &  confortis  Imperii, 
omnia  predicia,  telonettm  fcilicet ,  ctira- 
turam  ,  portaticum ,  &  qtticqttid  in  ea- 
dem  Civitate  vel  foris  ufque  ad  qttin- 
que  miliaria  de  Comitattt  Brixianenfi , 
vel  de  Corte  Sexpilas  per  Imperialia  de- 
creta  a  noftris  eft  conceffum  anteceffori- 
bus ,  Regibus ,  vel  Imperatoribus ,  Ka- 
rolo  videlicet  ci'"  Berengario ,  bonequc 
memorie  genitore  noftro  Ottone,  ttna 
cum  portis  &  turribus ,  pufterulis  ,  feu 
cttm  univerfartmi  rerum  integritate ,  ipfi 
Ecclefie  pertinsntium  ,  jam  diHo  Odolri- 
co  Epifcopo ,  fuifque  fuccejforibus  per 
banc  no/iram  preceptalem  paginam  con- 
firmamus  &  corroboramus ,  ftatuentcs , 
ut  nullus  Publice  aut  Regie  partis 
Procurator  infra  rnuros  prenominatc  Ci- 
vitatis  aliquam  babeat  poteftatem  aut 
curatitram ,  aut  portaticum  inibi  tollant . 
Nsmo  etiam  Comes  ,  Vicecomes ,  Sculda- 
fiio,  Gaftaldius ,  Decanus  Publice,  & 
Imperialis,  aut  Regie  partis  infra 
mttros  Cremonenfes  vel  foris  circa  Civi- 
tatr.n  psr  quinque  mitia^ia  Placitum  te- 
neat ,  aut  manfionaticum  faciat  abfque 
voluntate  &  permijfione  jam  di8i  Epi- 
fcopi ,  aut  fuorum  fucceffoyum  .  Hac  e~ 
tiam  noftra  Imperiali  auBoritate  tam 
ipfi  Epifccpo  quamque  e^  fuis  fucceffo- 
1  rihus  confiymamus  i^  cerroboramus ,  ut 
kabeat  Imnciaia ,    vias   putlicas  ihidcm 

cir- 


21^  ANTIOJJIT. 

circumcirca  adjacentes  ad  utHitatem  eju- 
fdem  Csvitatit  incidendi ,  &  foffaticos 
faciendi ,  &  fi  mercata  infra  fpacium 
Cremonenfis  Civitatis  aut  extra  circum- 
quaque  facere  potuerit  cum  mercato  San- 
&i  Na^arii,  Jmpcrialem  noflre  licentie 
habeat  confirmationem  prejenti  infcriptio- 
ne:  td'^  ut  eadem  mercata  juxta  noflro- 
rttm  antecefforum  flatuta  fint  fimul  cutn 
mercato  Sandi  INaX^arii  in  poteflate  E- 
pifcopi  Cremonenfis  Ecclefie ,  volumus 
emni  publica  datione  remota  C^  contra- 
diCiione  Cortis  Sexpilarum  expulfa.  Om- 
nia  denique  Caflella  circa  Plebes  & 
Turres  pveUbati  Epifcopii  Cremonenfis 
hedificata  fub  noflram  Imperialem  ma- 
jejtatem  ac  mundiburdium  recipimus ,  & 
ab  omni  publica  funilione  i^  placito  ac 
manfionatico  &  curaturis  eadem  Caflella 
decernimus  e^  diudicamus  perpetuis  tem- 
poribus  effe  excufata ,  d^  in  pcteflate 
ipfius  Epifcopi  fuorumque  fttcccfforur/t 
abfque  publico  mini/ieriali  permanfura , 
c;^  cenfemus  ic^  confirmamus  Pijcariam 
quoque  ejufdem  Ecclefie  a  Vulpariolo 
ufque  ad  Caput  ^ddue  cum  molcndinis 
(y  porloris  tranfitoriis  &'c. 

Signum  Domni  Ottonis  invicliffimi 
Imperatoris  ^ugufli . 

Gerbertus  Cancellarius  ad  vicem  Hu- 
berti  Epifcopi  &  .^rchicancellarii  notavit .  \ 

Data  XIV.  Kalendas    Ma/as ,    »Anno  j 
Deminice  Incarnationis  DCCCCLXXVIII.  ■ 
Re^ni    vero    Domni    Ottonis  Imperatoris 
^^ugtfii    XVIII.     Imperii    verh    ejufdem 
XI.  IndiBione  VII. 

^rtum  cfl  autem  in  Corte ,  que  ^Al- 
teflet  dicitur ,  feliciter  .   ,/Imen . 

Si  unum  &  idcm  fuit  Ptiblica 
Pars  ,  &  Regta  Pars :  cur  amabo  heic 
fcriptum  fuit,  ut  nullus  Publicae  aut 
Regiae  Partis  Procurator  &'c.  ?  Perin- 
de  2C  duae  diverfae  Partes  fint  iftae , 
cxprefTa  hacc  fuifle  videntur.  Quare 
mihi  dubitatio  in  praeccdcnti  Dif- 
fcrtatione  ingefia  fuit,  an  fub  PMi- 


MEDII  AEVI  229 

A ;  cae  Partis  nomine  aut  pars  Comitis  , 
aut  quae  nunc  Populi  Communitas 
&  Univerfitas  appellatur,  tunc  veni- 
re  potuerit.  Verum  quae  hac  dc  re 
fentcntia  nobis  futura  fit ,  Praecc- 
ptum  ipfuni  nunc  cdituni  fatis  often- 
dere  potcft ,  videlicet  unum  Regalem 
Fifcum  &  Miniftros  regis  vocabulo 
Publicae  partis    commonftrari.    Vulgo 

B  Rcgius  Fifcus  dicebatur  Publica  Pars: 
quum  vcro  additur  aut  Regiae  Partis , 
id  faclum  uberioris  intelligentiac 
caufsa ,  quum  aliquando  Italiae  do- 
minaretur  Rex  ,  nondum  Imperiali 
dignitatc  auftus  .  Et  diferte  quidem 
Impcrator  commemorat  tehr.ei  ,  cura 
turae  ,  au:  portatici  perfoluticuem  ,  per- 
tinentem  ad  Noflram  olir/t  Pubticam 
Partem :  8c  infra  quicquid  ad  Publicam 
Partem  pertinens ,  Impsiiali  largitate  e}u- 
fdem  Ecclefiae  efl  contraditum  pcntifi- 
cio,  ideft  poteftati .  Non  aliena,  fcd 
fua  donarant  Augufti  Ecclefiac  Cre- 
monenfi .  Infra  etiam  fiatuit ,  ut  ne- 
mo  Comes  ,  Vicecomes ,  ScidJafcio  ,  Ga- 
fialdius ,  Decanus  Publicae ,  &  Impe- 
rinlis ,    aut  Regiae  partis    placitum   ibi 

D  teneant.  Alibi  vero  cccurrunt  Publi- 
cae  Partis  ,  feu  ReipuLliiae  Exatfores , 
idcft  Regiae  Camerae  miniflri  ;  uti 
&  Palatia  Publica  y  quae  eadem  aliis 
in  locis  Regia  appellantur;  &  venire 
in  Publicum  idem  erat,  ac  Fifco  ad- 
dici  .  Apertiffime  autem  ftabilitam 
videas  hanc  fententiam  a  Lege  XX- 
IV.  Liutprandi  Langobardorum  Re- 
gis  Lib.  6.  Ibi  agitur  de  pcffejfione . 
quam  aliquis  de  Pttblico  habet .  Ad  eam 
confirmandam  poflcfl^or  dicat  fiiratv.s 
ad  fan&a  Dei  E'Jangclia  ,  aut  de  je  , 
aut  de  patre ,  aut  de  avo ,  quod  ipfa 
res  per  Principem  data  fuiffet .  Et  in- 
fra :  Si  aliquid  de  fervo  aut  aldione 
Regis  ccmparaverit ,  C^  probata  caufa 
fuerit ,  relaxet  ipfam  rem  in  Publico  , 
idefl  Fifco  ,  feu  Regi  reftituat .    Ro- 

dul- 


22  r  DISSERTATIO 

dulphus  etiam  Italiae  Rex  Anno 
Chrifti  DCCCCXXIV.  (  ut  eft  apud 
Ughellium  Tom.  2.  Italiae  facr.  in 
Epilcop.  Parmenf. )  Eicardo  Parmenfi 
Epifcopo  ,  petenti  quandam  Curtem 
jurii  Regni  nofiri ,  hoc  eft  fpeftantem 
ad  Fifcum  &  Cameram  Regiam  , 
quae  Subloneta  (  fcribe  Sabloneta  )  di- 
eitur ,  elargitur  pyaelibatam  Curtem  de 
Suhloneta ,  quae  femper  noflrae  Regtae 
^  Publicae  Parti  pertinuit ,  &  de  no- 
ftra  poteflate  t^  dominio  in  ejus  pote- 
flatem  c^  dominium  omnino  transfundi- 
mus .  Ita  in  Diolomate  Anni  DCC- 
LXXIV.  non  vero  DCCLXXIII.  (u- 
ti  legitur  Tom.  I.  pag.  37.  Vcter. 
Scriptor.  Martene  &  Durand  )  Ca- 
rolus  Msgnus  Mnnafterio  Turonenfi 
San£li  Martini  donat  Tnfulam  cum  Ca- 
ftello  Sermienenff  ,  qtiae  efl  fita  in  La- 
(u  Manciadae  (  ideft  Benaco  ,  nunc 
Lago  di  Garda  )  &  Curtem  Pifcariam , 


DECIMAOCrAVA.  zzz 

A  ac  Lionam  ,  ficut  in  Publico ,  '^  ad 
Palatium  vifum  efl  pertinuiffe ,  dS"  in 
antea  Fifco  noftro  exciderit .  Quum  ve- 
r6  in  Vita  Ludovici  Pii  ad  Annum 
DCCCXIV.  mentio  fiat  ^rcae  Publi- 
cae ,  quis  aliud  per  ea  verba  fignifi- 
cari  arbitretur,  nifi  Fifcum  Regium? 
Occurret  etiam    tibi    in  antiquis  Di- 

3  plomatis  Publica  Poteflas  ,  &  totitts 
Poteflatis  contradi-lione  remcta  .  Nihil 
aliud  eo  nomine  innuitur ,  nifi  Mi- 
niflri  Publici ,  qui  Regis  nomine  Ci- 
vitates  regunt.  In  variis  Caroli  Ma- 
gni  Diplomatis  fcriptum  efi  :  Nidlus 
Judex  Piiblicus  Fifci  noflrt  &c.  Men- 
tio  quoque  eft  Publicae  Poteftaiis  in 
Diplomate  Ortonis  III.  Auguiti ,  quod 
archetypum  fervant  Ticinenfcs  Vir- 
gines  Deo  facratae  in  Monafterio  o- 
lim  Sanftae  Mariae  Thcodotac>  nunc 
della  Pofterla  . 


Confirmatio  jurium  Monafterii   Ticinenfis   San6^ae    Mariae  Theodotae 
faiSa  ab  Octone  III.  Imperatore,  Anno  ^$16. 


IN  nomine  Sanflae  &  individuae  Trt- 
nitatis .  Otto  divina  protegente  clc- 
mentia  Imperator  ^uguflus  .  Si  circa 
ferves  &  ancillas  Dei  tuitionis  noflrae 
magnificentiam ,  noflros  predeceffores  imi- 
tantes  ,  folerter  babuerimtis  ,  Clementiam 
Dei  promereri  ,  &  regni  noflri  flatum 
divina  ope  fulciri  non  ambigimus .  Igi- 
tur  cmnium  fidelium  fan&ae  Dei  Eccle- 
fiae ,  noflrorumque  prefentium  fcilicet  ac 
futurorum  noverit  induflria  ,  qualitcr 
Petrus  Epifcopus  nofier  Archicanccl- 
larius  obtutibus  noflrae  majeflatis  obtu- 
lit  Praecepta  dive  memorias  Lodoici , 
Ottonifque  Imperatorum  ,  nofirorum 
videlicet  antecefjorttra  ,  noflra  pietate  col- 
lata  in  Waldradam  Abbatiffam  Mo- 
nafterii ,  qucd  dicitur  Deodote  ,  fito  in- 
fra  Urbem  Ticinenfem ,  fupplicitet  poflu- 


D  lans ,  tit  itertim  jam  di&am  Waldra- 
dara ,  quae  ntinc  efl  in  eodem  Cenobio 
^bbatiffa ,  fimiliter  noflrum  emitiersmus 
Preceptiim .  Quorum  precibus  CS^c.  Da- 
mufque  eidcm  Monaflerio  de  Silva  no- 
ftra  Carbonaria  &  Gajo  materiam  ad 
reparationem  ipfitdS  Monaflerii  fufcipere , 
ac  ligna  five  cerros  ad  ufum  tgnis  ha- 
bere  juxta  temporis  opportunitatem ,  quan- 
tum  neceffe  fuerit .  Et  qttandocumque  ne- 
ceffitas  emineat ,  naves  tjus  per  Ticinen- 
fem  Portum  ,  tam  per  Portum  Bttri- 
cum ,  quam  per  quamlibet  alterttm  difcttr- 
rere  poffint  abfque  alicujus  contradicfio- 
ne  vel  telonei  exaflione .  Et  quia  con- 
tra  voluntatem  Dei  aliquanta  Monafle- 
fia  a  Publica  Poteftate  propter  navl- 
gium  ad  Imperiaiem  Poteflatem  in- 
qtiietantur ,    buic  fan&o  Loco  concedimus 

&  lar- 


223  A-NTIQUIT.   MEDII  AEl^I  224 

(i^  laYgitmir ,    tit    delnceps    in  antea  de    A    atque  Jecura  permaneat ,    &  abjque  ali- 


ipfis  navibus ,     i^    dc  omnibus  publicis 
fun&ionibus    predicla    u/Ibbatiffa    quieta 


d^  nrf- 


Signum  Domni  Ottouis 


cujus  hominis  inquietudine  i^c. 


invi^iijjlmi  Imperatoris  tAuguJli 


Locus  Sigilli  >Jf  cerei  deperditi. 

Hevibertus  CancellaYtus  itice  Petri  Epijcopi  i^  ,/frchicancellarii  recognovi . 

Data  KaUndis  .Augujli ,  xAnno  Dominicae    Incarnationis  DCCCCXCVI.   Indi&ione 
IX.  u4nnn  Tertii  Ottonis  Rcgnantis  XIII.  Imperii  Primo . 


v4f:7«»i  Papiat  feliciter. 

Itidem  in  fuo  Tabulario  Canonici 
Patavinae  Cathedralis  Ecclefiae  au- 
tographum  Diploma  adfervant  Hen- 
rici  inter  Auguftos  Secundi ,  in  quo 
formula  occurrit,  omni  Potejlatum  con~ 


B    tradiclioae  remotA.  Vidc  etiam  Diflert. 

j  XLVI.    de     Civitatum    Italicar.    Magi~ 

Jiratibus ,    ubi   quim    antiqua    fit  vox 

Potejias     ad     defignandum     fupremun^ 

i  Civitacis  Magiftratum,  oftcndam. 


Henrlcus  III.  Rex,  &  Imperator  II.  Canonicis  Patavinis  eorumque 
Ecclefiae  Priviiegia  renovat,  Anno  1047. 


IN  nomine  Sanclae  i^  individuae  Tri- 
nitatis,  Henricus  divina  favente  cle- 
mentia  Romanorum  Imperator  ,/fugu/lus . 
Si  facris  &  venerabilibus  locis  e^c.  Qua- 
prepter  omnium  fideiium  Sanfie  Dei  Ec- 
clefie  ,  nojlrorumque  prejcntium  Jcilicet 
ac  futurorum  comperiat  induflria ,  Ar- 
naldum  fan&e  Patavienfis  Ecclefie  ve- 
nerabiiem  Epifcopum ,  nec  non  &  Ber- 
nardum  noflrum  Capellanum ,  ejufdem- 
que  Ecclefie  .Archidiaconum ,  nojlram  hu- 
militer  exoraffe  clementiam ,  quatenus  pro 
Dei  omnipotentis  amore  ,  &  remcdio  a- 
nime  nofire ,  nec  non  d'"  rogatu  Henrici 
ncflri  dilefliffmi  Cancellarii  cmnia  Pre- 
ctpta  ,  que  ab  antecejforibus  noflris ,  feu 
injlrnmenta  Cartarum ,    que    a  fidelihtts 


C  viris  Janle  Patavenjis  Ecclefie  nuper 
collata  Junt ,  nojira  aw^oritate  corrobo- 
rare  dignaremur .  Qitorum  precibus  tam 
pro  Dei  amore ,  qudm  pro  e/itjdem  Ec- 
clefie  venerattone  libenter  affenjum  pre- 
bentes  ,  omnia  que  per  Precepta  aliorum 
Regum  vel  Imperatorum ,  nec  non  que 
per  Cartarum  injlrumenta  ei.iem  Ecclefie 
dudum    a  fidelibus    viris    oblata  funt  , 

D  per  hanc  noflram  auclonfatem  prefate 
Patavenjis  Ecckfte  confirmamus .  Nec 
non  fiatuimus ,  ut  Canonici  ejufaem  Ec- 
clefie  fervientes  nunc  &  fucceffores  illo- 
rum  liberam  habeant  cum  confenfu  Epi- 
fcopi ,  qui  pro  tempore  fuerit ,  potejia- 
tem  de  cmnibus ,  que  illis  jufie  &  le- 
galitcr    pertincre    vifa  funt  ,    aut    vifa 

fuc- 


22  5  DISSERTATIO 

ft4erint  ,  intef  fe ,  ttt  conftiettido  fuit , 
di-uidendi  ,  omni  Poteftatum  contra- 
diftione  remota  :  videlicet  de  Decimis 
Civitatis  per  omnia  ,  cum  titulis  atque 
tiitn  villis  fuis  ad  eamdem  Civitatem 
pertinentibus .  In  primis  Villa  ,  qtte  di- 
cltur  Lmena ,  &  Villa  que  dicitttr  ,Ay- 
Xere ,  &  ^mikeria ,  &  Ttirre  &'  No^Jn- 
ta  ,    &  Villa  que  dicititr  Bergomi ,    e>^ 


DECIMAOCTAVA.  21S 

Al  Roncalia,  &  Ronco  Liutert ,  &  Villa 
que  dicitur  Cafale  ,  &  altera  que  dici- 
tur  Publitiano  ,  &  Villa  que  nomina- 
tur  ^lbignafeca  &  Majferata  ^c.  Con- 
cedimus  etiam  eidem  Ecdefie ,  tit  niiUut 
Dnx ,  Marchio ,  Comes  ,  Vicecomes ,  Scul- 
dajfto ,  Gajialdio ,  Decanus  vel  quisii- 
bet  Publicae  partis  Minifter  &c. 


Signtim  Domni  Heinrici  invicliffirni 


RamanoTum  Imperatoris  .Augufli 


/:«• 


^' 


Heinrtcus  Cancellarius  vice  Herimanni  ^rcbicancellarii  fecognovt  &  fubfcripfi. 

Data  V.  IJits  M.iii ,  ^nno  Dominlcae  Incarnatioms  MXLVII.  Indi^ione  XV. 
.Anno  autem  Domni  Heinrici  Tercii y  ordinationis  ejus  XVIII.  Regnantis  VIII. 
fed  &  tmperantis  Primo. 

>A:7um  Tridentino  in  Dei  nomine  feliciter .  ^men  . 


Accedat  &  alterum  Diploma  ,  quod 
ex  Rtgefto  Epilcopii  Cremonenfis  de- 
fcripfi  .  Agi'ur  heic  de  Infula  FuU 
cherii  ,  quam  tenuit  Bonifacius  .•  quo 
nomine  defignari  puto  Bonifacit.m  Mar- 


B 


chionem  &  Dncem  Tufciae  ,  patretn 
Mathildis  inclytae  ComitifTae.  Heic 
ille  abfque  titulo  Marchionis  ,  qu6d 
eum  Anno  MLII.  vita  fun6tum  Ger- 
mani  pro  Tyranno  haberent . 


Henrlci  Germaniae  Sc  Italiae  Regls  IIL  Dlploma ,  quo  diftri£luai  Infulae 

Fulcherii  concedit  Hubaldo  Epifcopo  Gremonenfi , 

circiter  Annum  1055. 


IN  nomine  San&e  ^  individtte  Tri- 
nitatis .  Henricus  divina  favente  cle- 
mentia  Rex .  Qiwniam  Imperatonim  c^ 
Regum  efl  Eccle/iarum  necejfitates  <^'c. 
fhiabiopter  noverit  omnium  fidclium  &'c. 
induflria  y  Brunonem  inclitum  Prefulem 
&  confanguineum  noftrum  ,  aput  no- 
flram  Regiam  majeflatem  obtinuiffe ,  fttg- 
gerente  Epifcopo  Hubaldo  nobis  mtd- 
Tom.  III. 


tum  fideliffmo  ,  quatinus  pro  dive  me- 
morie  noflri  Genitoris  anima ,  San&e  Cre- 
monenfi  Ecchfie  ,  multis  calamitatilius 
affli&e  non  folitm  ab  exteris ,  fed  etiam 
a  domeflicis  ,  necnon  pro  Regni  noflri 
pertitrbatione  pene  peffumdate  ,  omnem 
diflriilum  de  infula  Fulcherii  jure  pro- 
pietario  &  perpetua  datione  concedert 
atque  largiri  dignaremur .  Nos  vero  tan^ 
P  *f 


225  Af^TIQUIT. 

tt  Pontipcts  ac  confanqiiinet  dlgnam  pe~ 
thionem  confiderantes ,  6^  affidua  obje- 
quia  prelibati  Huhaldi  Epifcopi ,  qui 
eidem  Ecdefie  praeeffe  cognofcitm ,  & 
fanHe  memorie  Genitoris  nojlri  anime 
remedium  adtendentes ,  totum  prediclum 
diflriHum  de  Infula  Fulcherii  ^  ficut  te- 
nuit  Bonifacius,  pretaxate  Cremonenfi 
EcJefie  concedimiis ,  Cf  perhenniter  do- 
namns  atque  invejiimus ,  &  in  Ecclefie 
jus  <ir  dominium  omnino  transfundtmus , 
«c   ad   habendum  e^    tenendum   delega- 


JHEDII    AEVI 


2l6 


A 


B 


mus ,  totius  Poteftatis  contradiftionc 
remota  .  Si  quis  &c. 

Delunt  lubfcriptiones  Tmoeratoris, 
&  Cancellarii  ,  nec  non  dies  ,  Men- 
fis,  ac  Annus  dati   Diplomjtis  . 

Ego  Ramiindus  Notarius  bujus  exem^ 
pli  exemplar  vidi  <y^   tegi . 

Exemplum  etiam  dabo  perfonae  Pu- 
blicae .'  nempe  Diploma  Lotharii  F. 
Augufti  ,  quod  archetypum  mihi  vi- 
fum  fuit  apud  Canonicos  Cathedra- 
lis  Arretinae . 


Donatio  Ecclefiae  Sanai  Petri  in  loco  Caftello  fafla  Ecclefiae  Arreti- 
nae  a  Lothario  Imperatore,  Anno  8^3.  aut  8.^8. 


I-V  nomine  Domini  nojiri  Jefu  Chrijll 
Dei  aeterni .  Hlotharius  divina  or- 
dtnante  providentia  Imperator  tAuguflus . 
Q^ttcquJd  divino  amore  duSi  locis  con- 
Jerimus  Deo  dicatis  ,  id  noVts  aeternis 
muntficentiis  rependi  minime  dubitamus . 
Igitiir  notum  fit  omnibus  fiddihus  San- 
8ae  Dei  Ecclefiae ,  &  nojlris ,  JcHicet 
praejentibus  &  Juturis  ,  quia  nos  ad 
deprecationem  Petri  venerahilis  Epifco- 
pi  Aricienfis  Ecclefiae  conceffimus  ad 
Ecclefiam  San^i  Donati ,  ubi  ipfe  in 
eorpore  requiefcit ,  d^  fedis  Eplfcopii  ef- 
fe  dtgnojcttur ,  pro  emo/ume>ito  animae 
noflrae ,  quandam  Ecclefiam  in  honore 
San^i  Petri  conjlru&am  ,  cum  omnihus 
pertinentiis  vel  adjacentiis  fuis  ^  fitam 
tn  loco ,  qt*i  dicitur  Caflellus  in  terri- 
torio  ^ricienfe  ,  eam  videlicet  ,  quam 
pridem  avttnculo  noflro  Pippino  glorio- 
Jo  Regi  Barbatianus  quondam  Presby- 
ter  ex  (ua  proprietate  contulerat  ad  ha- 
bendum,  c^  praejsnti  tempore  ^lipran- 


C 


D 


dus  Presbyter  Jub  annualem  redibitie- 
nem  ex  noflra  munificentia  habere  dino- 
fcitur.  Sed  pro  Jirmitatis  gratia  ad  eum- 
dem  Janlum  ac  venerabtlem  locum  hanc 
nojlram  auBorttatem  fieri  jufftmus  ,  per 
quam  decernimus .....  qttae  manfurum 
Jancimus ,  ut  nulla  quaelibet  perfona 
publica  praefatae  Ecclejiae  vel  Re&o- 
ribus  e/us  ullo  umquam  tempore  de  prae- 
fata  Ecclefia  cum  emni  pertimntia  vel 
aderenciis  fuis  quamlibet  praefumat  in~ 
ferre  molefliam  aut  controverfiam  ^  fed 
qttiete  c^  fecure  liceat  eamdem  Ecclefiara 
cttm  omnibus  fuis  pertinentiis  vel  adja- 
centiis  ReBorihus  ejufdem  loci  pojjidere , 
atque  Jecundhm  illttis  loci  utilitatem  , 
pro  ut  libuerit ,  regere  atque  difponere  . 
Et  ut  haec  auHoritas  largitionis  noflrae 
pleniorem  in  Dei  nomine  ohtineat  vigo- 
rem ,  manu  propria  fubter  frmavimus  , 
i^  anuli  nojlri  imprejjione  adfignari  jttf- 
fimus . 


Sigrtum 


■^^    Vc   Hlotharii  gtoriofiffimi  ^ugttjli  . 

ol/ 

Locus  Sigilli  cerei  tjt  cura  effigie  ipfius  Imperatoris. 

Dru- 


Lo 


227 


DISSERTATIO  DECmAOCTAVA. 


zi% 


Dmflemlrus  Subdiaconus  atque  Notarius  ad  ■vicem  Egifmari  recognovi  &  fnhfcripfi. 

Data  11.  Nottas  OHubres,    ^nno  Chriflo   propitio  Imperii  Domni    Hlolharii  Impv- 
ratoris  XVII.  Indidione  XII. 

%Atia  Papia  Palatio  Regio ,  in   Dei  nomine  fdiciter .  v4r/7en . 


Virum  ,  inquam  ,  fuit  archetypum  :  A 
veium  notas  Chronologicas  Dlplo- 
matis  ,  fine  libris  olim  ^  me  delcri- 
ptas  ,  dum  in  otio  fcrutor,  aliqua 
mihi  nunc  injeilila  efl  difficultas.  An- 
no  DCCCXXXIII.  Kalendis  Septem- 
hris  derurrere  coepit  Indi&io  XII.  &. 
tunc  etiam  in  curlu  erat  ^/Inmts  XVII. 
Lotharii  :  ex  quo  is  Anno  DCCC- 
XVir.  confors  Imperii  renuntiatus  a  B 
patrc  fuit  .  Sed  tunc  Lotharius  in 
Francia  verfabatur  ,  nefanda  contra 
Ludovicum  Auguftum  patrem  fuum 
moliens.  Anno  autem  DCCCXLVIII. 


quo  tl.  Nonas  Oflobris  decurrebat  In- 
diSlio  XII.  quei  Epocha  ^nnum  XVIL 
Lotharii  rcferat  ,  non  video.  Aliis 
nodum  folvendum  relinquo  :  aut  Char- 
ta  accuratius  infpicienda  erit.  Judi- 
ciaria  quoque  Poteflas  occurrit  in  an- 
tiquis  Chartis  ,  eoque  nomine  Co- 
mites,  Vicecomites  ,  ceterique  jufti- 
tiam  Populo  miniftrantes  defignaban- 
tur  :  nam  &  Comites  olim  Judices 
appcllati  .  Hanc  in  rem  producere 
mihi  liceat  Diploma ,  ex  Archivo  ce- 
leberrimi  Monafterii  Bobienfis  de- 
promtum  . 


Donatlo  Sylvae  &  Curtis  de  Monte  Longo  a  Garolo  Magno  fa61a 
Monaftario  Bobienfi  ejufque  Abbati  Guinibaldo,  Anno  774. 


C^Arolus  gratia  Dei  Rex  Francho- 
rum  i^  Longobardorum .  Si  enim 
ex  bis ,  quae  divina  pietas  eterna  flnen- 
ter  trtbuit  ,  pro  opportunitate  fervorum 
Dei  locis  venerabilibus  concedimus  ,  hoc 
nobis  ad  mercedis  augmentum  ac  flabi- 
litatem  Regni  noflri  pertinere  confidimus . 
Qjiapropter  donamus  ad  Mona/ierium  E- 
bobienfe  ,  ubi  San^us  Columhanus  cor- 
pore  requiejcit ,  <ir--  Guinibaldus  Abbas 
praeeffe  videtur ,  fecundum  amplius  in 
futurum  petitionem ,  donatumque  in  per- 
petiio  ad  eundem  SanSum  locum  effe  vo- 
lumus  .•  hoc  efi  Silva  noflra  vna  con 
Corte  illa  ibidem  fcita ,  quorum  vocabit- 
lum  e/l  Monte  Longo ,  cum  omnibus  ad- 
jacentiis  vel  appendttiis  ad  ipfa  Silva 
vel  ad  ipfa  Curte  afpicientibus  vel  per- 
tinentibus  ilfidem  ,    una  cum  terris ,  d»- 


D 


tnibus  ,  edi/itiis ,  mancipiis ,  vineis ,  cdm- 
pis  ,  pratis ,  pafcuis ,  aquis ,  aquarum- 
que  decurfibus ,  mobilibus  &  immobili~ 
bus  ,  omnia  (y  ex  omnibus ,  ut  dixi- 
mus  ,  quidquid  ad  eandem  Foreflen  vel 
Cttrtem  nofiram  afpicere  videbatur ,  ple- 
niffima  voluntate  a  die  prefente  indul- 
fimus .  Similiter  ad/ungimus  a  prefato 
Monafterio  Ebobienfe  ^lpem  aliquam  , 
que  vocatur  ad  Montem ,  incipiens  enim 
de  Rivo  de  Cafa  Veteri  ,  afcendens  per 
coflam  in  fummitate  Cuchari  minoris  fu- 
per  Cafalcgri  integra  via  pertranfiens 
vershs  Inceraftolam ,  ubi  Banciola  vo- 
catur ,  quo  terminus  fixus  efi  :  aqua  in- 
de  defcendente  in  Caput  Sirtarium  ufque 
ad  mare :  ex  alio  latere  habens  Rivum 
finahm  defcendentem  de  Montelongo  in- 
trantem  in  mare  ,  vergiturque  abhinc 
P      2  finis 


231  ANTIOUIT. 

Jtrtts  a  petra  Cortce  per  fiimmitatem  Co- 
jie  tn  via  publka  ,  ibtqne  termlnum 
flat ,  defcendttque  per  finem  Montis  Pe- 
troni  per  fnmmam  Coflam  a  Vallicula , 
que  nuncupatur  Caflanetum  ,  defcendens 
in  v!am ,  que  edttcit  ad  petram  Cortci 
juxta  Montem  in  Navafco  ^  caditque  in 
aliam  viam  publicam  ,  qus  vadit  ad  Ca- 
flellionem  ,  indeque  repricat  fe  in  fufitm 
jf.xta  Montem  in  cervice  infignitttm  Cru- 
ce ,  e^  pertranfit  versitm  in  finem  San- 
t7/  Micb.ielis  exeuntem  de  flonine  Pe- 
trurw  ad  fines  Montis  Harimannorum 
fttper  Otivetum  ,  qitod  ejt  via  puhlica 
juxta  Montem  per  CaAnetum  ufque  a  Pi- 
rum  agreflem .  Et  earttm  hec  omnia  per 
boc  noflre  auHoritatis  pragmatictim  do- 
namus  atque  concedimtts  tcnentia  capite 
nno  tn  mare ,  &  alio  capite  a  fines  H-- 
rimannorum ,  de  uno  latere  Greganiam  . 
&  de  altero  latere  Muntelongo  ,  una 
con  pafcuis  fuis  atque  curttfcris  CJ"  oli- 
vetis  ;  ficut  ad  Eduardo  poffeffa  fu-ffe 
dinofcitur .  Propterea  pst  hanc  preceptio- 
nem  nofiram  jubemus ,  ut  nulltis  quisli- 
bet  ab  hodierna  dte  ex  Judiciaria  Po- 
teftate  ,  aut  quisli.''et  perlcna  prefata 
Monaflerio  ,  fuifque  Rejoril/us  de  ipfa 
Forefle  c?'  de  Curte  fupradi&a  feu  e- 
ttam  i^flpe  prenominata ,  inquietare  aut 
calumniam  generare  prefumat ,  fed  x^b- 
bas  prefatus  Guincbaldus ,  futqiie  fuccef- 
fores  denominatas  res  teneant  cum  inte- 
gritate  ,  ficut  de  Palatio  poffeffa  funt , 
tenere  ac  denominare  vel  regere  debeant , 
&  quidquid  a  prefato  jam  di.^o  Muna- 
flerio  pro  mercedis  nojtre  augmento ,  vel 
pro  luminariis  ejufdem  Ecclefie  facere  e- 
legerint ,  iiberum  perfruantur  arbitrium . 
Et  ut  hec  auBoritas  firit/ior  habeatur , 
vel  nofiris  futuris  tcmporilnis  melius  con- 
fervetur  ,  manu  propria  fubter  eam  de- 
trevimus  roborare . 

Signum  *Jt  manus  Charoli  gloricfiffl- 
mi  Regis . 

Sub  die  Nonas  Junias.,  ^Anno  Ses- 
flo Regni  noflri . 


MEDII  AEVI 


232 


c 


D 


^JIum  Papiam  Civitatem ,  in  Dei 
nomine  feliciter  . 

Enrichus  recognovit  c^  dedit . 

Habemus  heic  mentionem  Judicia- 
riae  Poteflatis .  Dcfideratur  autem  in 
exordio  titulus  Patricii  Romanorum, 
quod  in  aliis  Diplomatis  occurrit . 
Sed  nihili  faciendus  hic  defeflus  . 
Nondum  cnim  Anno  DCCLXXIV. 
Carolus  ejurmodi  titulum  ufurparc 
coeperat ,  uti  exempla  k  Mabillonio 
producla  fatis  oflendunt.  Potius  No- 
rae  Chronologicae  negotium  facef- 
fant  .    A£lum    Diploma    dicitur    Pa- 

piae  ,   tAnno  Sexto Regni  no- 

flri .  Epocham  Regni  Francici  exhi- 
bere  hic  poteft  ^  morte  Pippini  Pa- 
tris.  Veriim  cur  non  &  Regni  Lan- 
gobardici  rit  mentio ,  quurn  Ticini 
fcriptum  Diploma  dicatur ,  &  Caro- 
lus  infcribatur  Langobardorum  quoque 
Rex?  Attamen  &  heic  refpcndeas  , 
lacunae  inrerpcfitae  caufMi  fubduflum 
nobis  fuifft'  An  um  Primum  Regni 
Langobardici .  Scd  infuetum  eft  il- 
lud  Signum  manus  Charoli ,  quum  in 
aliis  Diplomatis  Sign-<m  Ca>oli  ran- 
tummodo  fcribatur-  &  Ca>oltis  ,  non 
Charolus  Francorum  &  Langobardorum  j 
non  Francborttm  CS^  Longobardorum  in 
aliis  occurrat.  Quum  tamen  heic  de 
apographo  agatur ,  levia  haec  uni 
Librario  tribuenda  videntur .  Prae- 
lerea  in  veruftiffimis  Chartis  vidi  e- 
go  interdum  Longobardorum ,  8c  Lon- 
gobardia  fcriptum  .  Quamobrem  fidei 
Chartae  hujus  detrahere  ego  nondum 
aufim.  Interea  nos  ad  Annum  DCC- 
LXXIV.  habemus  Guinihaldum  ^b- 
batem  Bobienfem  ,  quem  Ughellius  in 
Epifcop.  Bobienfib.  Tom.  4.  Ital. 
Sacrae  ,  &  Alabillonius  in  Annalib. 
Benediclinis  i£>norarunt  .  Q_uo  tem- 
pore  Urbem  Ticinenfem  vi6lor  Ca- 
rolus  ingreffus  fuerit  ,  invefligabat 
Pagius  in  Critic.  Baron.  ad  Annum 
DCCLXXIV. 


235  DISSERTATIO 

DCCLXXIV.  atque  id  evenifle  eo 
Anno  pofl  diem  Nonu-.n  menfis  Ma)i , 
fed  ante  Decimum  tertium  ntenfis  Ju- 
nii ,  refte  ftatuit  .  Propiores  fcopo 
Diploma  iflud,  ( dum  legitimum  foe- 
turn  agnofcere  velis )  nos  facit,  in- 
dicans  ,  Carolum  illa  jam  Urbe  po- 
titum  ante  Nonasjunias.  Vidi  etiam 
in  Lucenfis  Arciepifcopii  Tabulario 
Chartam  exaratam  Reqnante  Domno 
Nojho  Carulo  gratia  Dei  Rex  Franco- 
rmn  &  Langobardorum  ,  ac  Patricius 
Romanorutn  ,  ^nno  Regni  ejus ,  quo 
Latigobardiam  cepit  ,  Vigefimo  quinto , 
&  filio  e/us  Domno  nofro  Pippino  Re- 
ge ,  i/fnno  Regni  ejits  Oftavodecimo ,  IV, 
Idus  Junias ,  Indiuione  VI.  Manife/luni 
ejl  mihi  tAtripaldo  Presbitero  fiiio  quon- 
dam  Raperti  de  loco  Rocca ,  quia  per 
hanc  Cartula  pro  remedio  anime  mee  ta- 
li  ordine ,  ut  fubter  decrevero ,  offerre 
pre-vidi  Deo ,  O"  tibi  Ecclefie  Venerabi- 
li  viro  Johanni  Epifcopo  ,  Ecclefiam 
meam  San7i  Quirici ,  edificata  a  pa- 
rentibus  meis  in  fuprafcripto  loco  Roc- 
ca ,  una  cum  cafis  ci'"?.  Scripta  fuit 
Charta  Anno  Chrifti  DCCXCVll[. 
die  X.  Junii.  Ergo  eodem  die  deci- 
mo  Junii  Anno  DCCLXXIV.  Lango- 
bardia,  atque  adco  Regia  Ticinenfi 
Uibe  poritus  jim  fuerat  Carolus  Ma- 
gnus.  Contra  dubitare  licet,  an  de- 
currente  Majo   Regfam    illam  ad  de- 


BECIMAOCTAVA. 

A 


234 


ditionem  coegerit ,  quum  in  eodenn 
Lucenfi  Archivo  altera  Charta  ad- 
fervetur,  fcripta  .x/««o  XXIII.  Caroli 
Regis  y  &  XVII.  Pippini  Rfgis ,  men- 
fe  Majo ,  Indiclione  Qj:inta ;  hoc  eft 
Anno  Chrifti  DCCXCVIL  Q^aod  <Sc 
in  aliis  ejus  aevi  Chartis  ,  ac  prae- 
cipue  Langobardicis  animadverti ,  dies 
menfis    minime     adnotatus    eft  .    Ad 

B  haec  in  Chartario  Monafterii  Vero- 
nenfis  Sanfti  Zenonis  pergamena  mi- 
hi  vifa  eft,  fcripta  Regnante  Dmmo 
no/iro  Carolo  excellentijftmo  Rege  in  I- 
talia  ^nno  Septimo ,  menfis  Magii ,  per 
Indiclione  III.  feliciter .  Dulciffima  ad- 
que  amantiffima  mihi ,  ci^  cum  emni  ho- 
nore  nominanda  &  felicia  puella  filia 
mea  ego  Felix  Clericus  filius  bone  me- 
morie  Johanni  C^c.  Ei  multa  donat. 
Itaque  exarata  fuit  Charta  illa  An- 
no  Chrifti  DCCLXXX.  ex  qua,  uti 
ex  lupra  indicata  ,  elucere  videtur, 
nondum  menfe  Majo  Anni  DCC- 
LXXIV.  Epocham  Langobardicam 
Caroli  Magni  exordium  cepiffe.  Re- 
deo  nunc  zd  Judidariae  Poteffatis  mcn- 
tionem ,    quae    diu    locum    habuit  in 

D  Regum  Cancellaria .  En  ipfam  tibi 
cffero  in  Diolomate  Henrici  inter 
Imperatores  Primi  ,  quod  autogra- 
phum  infpexi  in  Archivo  infignis 
Alonaftcrii  Sanftimonialium  Lucen- 
j  fmm  Sanctae  Juftinae 


Confirmatio  Jurium  ac  privilegicrum  Afceterii  ikcrarum  Virginum 

Lucenfium  S.  Salvatoris,  fa£la  Alpergae  AbbatilTae  ab 

Henrico  incer  Auguftos  Primo,   Anno  1015. 


IN  nomine  Sanciae  d^  individuae  Tri- 
nitatis  .  Helnricus  divina  favente 
clementia  Romanorum  Imperator  ,Augu- 
fius  .  Q^'icquit  locis  divino  cultui  man~ 
elpatis  ncfiie  liberalitatis  munere  confe- 
rimus ,  id  nobis  ad  aeternae  retributic- 
nts  remunerationem  ptodeffe  minime  dif- 


fidimus.  Cognofcat  igitur  omnium  fide- 
lium  fanciae  Dei  Ecclepae ,  feu  noflro- 
rum ,  prefentium  fciiicet ,  futurorumque 
foHertia ,  qualiter  nos  interventu  ac  pe- 
ticione  Cunigundae  Imperatricis,  no- 
ftraeque  dileclae  Conjugis  per  hanc  no- 
flri  Praecepti  paginam  ,   prout   jufle  & 

lega- 


233  A-NTIQUIT. 

legahter  pcffitmtis ,  confirmamus  &  cor- 
roboramus  Mona/ierii:m  Sancli  Salvato- 
ris ,  quod  e/l  infra  m:tros  Urbls  L'Kae 
conJlruBum ,  una  cum  Abbiitiffa  nomi- 
ne  Alperga ,  cum  omntbus  Sanclaemo- 
niales  ibi  Deo  famu/antibus  ,  quomodo 
fitnt ,  aut  pro  tempore  Deo  tnibi  faniu- 
lantibtts  ,  cum  omnibus  eorum  rebus  & 
proprietatibus  ,  fcilicet  C^  terris  ,  vi- 
neis ,  pratis  ,  pafcuis ,  filvis ,  pafcentes 
pafcttationibus ,  ac  omnia  fu/flancia  ,  que 
idem  loctis  meretur  habere  ,  confirmamus 
per  nofirae  ,Augufialis  potentise  ,  per 
qttod  Monafierium  illud  res  habitas ,  O"" 
ttdhttc  in  jure  ipftus  Munailerii  jiifle 
manentes  poffmt  in  futurum  contineri . 
Statuimus  ergo ,  ac  per  hoc  nofire  con- 
firmationis  Praecepium ,  ut  ab  hinc  & 
in  ftittirti>n  prefatum  Monafieritim ,  una 
ctim  rebits  vel  famitiis  inibi  jttfie  perti- 
nentibus  ,  vel  qiiecumque  in  antca  per 
dationem  religioforum  virorum  ,  feu  de- 
votarum  foeminarum  contatum  extiterit , 


B 


MEDII  AEVI  234 

A  fu'j  nojlri  Praecepti  confirmationcrn  per- 
mane/!t ,  &  nulltts  quisli!?et  de  predi" 
Ciis  rehus  ,  quas  tunc  tenere  quiete  ao 
legaliter  v''debantur ,  aliquam  inquietti- 
dinem  ullo  umquam  in  tempore  facere 
prefttmat ,  fed  per  hanc  no/iram  aurJo- 
ritatem  omnes  res  ipfitis  Monafierii  ftnt 
defenfate  fub  nofiri  Praecepti  confrma- 
tiomm .  Volumus  etiam  ,  ut  fub  nofira 
immttnitatem  idem  prediclum  Monafle- 
rittm  nqfiris  if^  futuris  temporibus  exi- 
fiat  una  cum  omnibtts  rebus  ac  familiis 
ad  eum  jufie  pertinentibus .  Et  ft  quan- 
do  ^bbatiffa  obierit ,  de  ftiis  ipfis  eli- 
gant ,  quam  honae  converfationis  inve- 
nerlnt  meliorem  ^bbatiffam.  Precipien- 
tes  quoque  jubemus  &  jubendo  praeci- 
pimus  ,  ut  ntdlus  Judex  publicus ,  aiit 
aliquis  ex  Judiciaria  Poteflate  infra 
ipfiim  Monafierium,  feu  Ecclefas  aut 
Fillas,  aut  agros  6^'c.  Qtiod  tit  veritss 
credatur  c^c. 


Signum  Domni  Heinrici  ferenijjimi      l^v^i^" 


invi&iffimi  Imperatoris  ^^ugujli . 


Heinrictis  Cancellarius  vice  Everardi  Epifcopi  e^'  t/fichicancellarii  recognovit . 

Datum  .Anno  Dcminice  Incarnationis  MXV.  Indiclione  XTI.  .Anno  Dofnni  Hcinri- 
ci  Imperatoris  .Augufii  regnantis  XII.   Imperii  ejus  Primo . 

%AcIum  in  Comitatu  Pifano ,  in   VilU  quae  nunctipatur  Fafiano ,   feliciter .  xAmen  , 

Pendebat  Bulla,  quae  mod5  defideratur. 


Q.uamobrem  quae  haftenus  vete- 
rum  monumtnta  delibavimus  ,  nul- 
lum  nobis  veftigium  offerunt  alicu- 
ius  Reipublicae ,  live  Univer/itatis ,  aut 
Communis ,  lub  quo  nomine  Populi 
Ordo  veniret,  ponquam  Langobardi 
&  Franci  Italia  potiti  fuerunt .  Im- 
mo  nihil  haftenus  mihi  obfervandum 


D 


reflat,  unde  cer^b  perfuadcri  poffit, 
Italicas  Urbes,  hoc  qualecumquc  dc- 
cus  fub  iis  retinuiffe,  quo  fub  Ro- 
manis  olim ,  ut  vidimus,  fruebantur. 
Attamen  aliquam  Reipublicae  for- 
mam  eo  quoque  aevo  fervatam  in 
Civitatibus  ipiis,  ego  herclc  fufpica- 
ri    adhuc    pergo  •    juvatque    rejicere 

minime 


135  DISSERTATiO 

niinitne  perfpeSlae  rei  cauflam  in 
monumentorum  illius  temporis  ino- 
piam .  Qjjid  fufpicionem  meam  fo- 
veat,  paucis  aperiam.  Praecipit  Lo- 
tharius  I.  Auguftus  in  Lege  48.  in- 
ter  Langobardicas ,  ut  M^ffi  nojlri  , 
ublcumque  malos  Scabinos  invenerint  , 
ejiciant ,  i^  cum  totius  Populi  confenfu 
in  eorum  loco  bonos  elignnt ,  Ergo  ad 
Scabinorum  ele£lionem  concurrehat 
Populi  confenfus,  ipfique  Scabini  Ma- 
giflratuum  Popularium  fpecies  fuere , 
&  aliquid  in  Populo  auftoritatis  pri- 
vilegium  oftendunt  .  Atqui  ad  eju- 
fmodi  el^Qionem  vix  Populi  confen- 
fus  acceflifle  potuit  ,  nifi  aliquis  in 
eo  Ordo  ,  ColJegium,  five  Commu- 
nitas  excogitetur,  quam  regerent  Ma- 
giflratus  ac  primores  Populi  ejufdem . 
Ad  Populum  quoque  fpe£labat  re- 
ftauratio  viarum ,  ■portuum  ,  &  pon- 
tium  ,  interdum  quoque  &  Regalis 
Palatii ,  ut  habetur  in  Lege  41.  eju- 
fdem  Lotharii  .  Romanis  etiam  Ita- 
liae  dominantibus,  ut  fupra  anim?d- 
vertimus,  fingularum  Civitatum  Po- 
pulus  &  Refpublicc  fuo  aere  idem 
curabat,  fuifque  Magiftratibus  in  eam 
rem  utebatur.  Veri  videtur  fimile  , 
nunquam  in  regimine  Civitatum  a- 
bolifam  prorfus  fuifle  hanc  Populi 
praerogativam  ,  uti  certe  nunquam 
abolitum  onus  fuit.  Exploratum  quo- 
que  eft  ,  ab  ipfa  nafcente  Ecclefia 
ferme  ufque  ad  Saeculum  XIII.  fuas 
Populo  partes  fuifle  in  Epifcoporum 
cleftione  ,  five  ipfe  cum  Clero  eli- 
geret,  five  \  Clero  ele£tum,  collau- 
daret.  Idque  fub  Langobardis  quo- 
que  &  Francis  in  Iralia  conftantifli- 
me  obfervatum .  Sunt  centena  vete- 
rum  monumenta  ,  e  quibus  conftat , 
eam  fuifle  canonicam  Epifcopi  ele- 
ftinnem  ,  quae  a  Clero  &  Plehe ,  five 
Populo ,  concordibus  fuff"ragiis  pera- 
gebatur.  Hinc  autem  fublucere  vide- 


DECIMAOCT.^rA. 


235 


B 


tur,  Populum  ,  non    fe"ns  a*que  Cle- 

rum,  CoUegium  &  Corpi.s  corftituif- 

fe,    cui    conventuum    jura   fo.ent,  & 

aliquis    Magiftratuum    ordo    ac    ele- 

ctio.  Gregorius  Magnus  Pontifex  Lib. 

prim.  Epift.   5S.  ,  olim   5^.   fcnbeSat 

^rficino  Duci ,    Clero ,  Ordini ,   &  Ple- 

bi   Civitatis  ^Afiminenfis ,  ut  quem  di- 

gniorem   invenirent,    Epilcopum  eli- 

gerent .    Lib.  2.  Epift.  6.  Clero,  No- 

bilibus ,    Ordini ,   &  Plebi  confijientibus 

Neapoli  paria  f:ribit,  uti  etiam  alibi 

Clero,  Ordini ,  &  Plebi  conftftenti  Cro- 

tonae ,   Panormi ,   Nepae ,  ^i/ii ,   Terra- 

cinae ,    &    aliis    in   locis  ac  Urbibus. 

Et  haec  quidem  ufitatior  forma  Pon- 

tificiae  Cancellariae    olim    fuit  j    ita 

ut    Gregorius    II.    Papa    hanc    etiam 

adhibuerit  ,    ad  Thuringiae   Populum 

fcribens  .    Nomine    autem    Ordinis  & 

Plebis ,  duo  veluti  Corpora  ,  five  Col- 

legia  Populi  in  Civitate  qualibet  de- 

fignata    mihi   videntur ,    quorum    al- 

terum   Nobiles ,    appellati   ferius  Mi- 

lites,    conftituebant ,    alterum  reliqua 

inferioris  Populi  pars.  Nam  in  non- 

nuUis  Codicibus,  uti  adnotarunt  Cla- 

riflimi   Patres  Benedi£lini  Congregat. 

San£li   Mauri  ,    titulus    Epiftolae  Se- 

xtae  fupra  memorata.e,    tantummodo 

habet  Clero ,   NohiHbus ,  &  Plfbi ,  con- 

fiflentibus  Neapoli .  Et  reaofe  Lib.  10. 

Epift.   6x.    fcribit    Clero    &.   Nohilibus 

Civibus    Neapolitanis  .     Liceat    tamen 

cuicumque  ,  prout  ipfi  reflius  videa- 

tur  ,    Ordinem    interpretari    Magiftra- 

tuum    publicorum    coetum  ,    five  Se- 

natum  :    nihil    enim    moror  .    Certe 

ante   Barbarica    tempora    fub    Roma- 

nis    Ordo    fisnificabat    Decuriones  ,    Si 

Senatumin  Civitatibus.  Attamen  tam 

Ordo ,    quam    Plebs ,    fub    uno    Populi 

nomine  faepius  venire  confuevit,  u- 

ti  praeter  alios  idem  Gregorius  Ma- 

gnus  ad   Panormitanos  fcribens  often- 

dit ,    Lib.  S-  Epift.  23.  Quibus  jun- 


23P  ANTIOUrT. 

ge  Concilium  Romanum  lub  Nico- 
lao  I.  in  quo  fancitum  eft,  ut  Ar- 
chiepifcopus  Ravennas  non  confecra- 
ret  Epifcopos  per  ^AemHtam  ,  ntfi  pofi 
Elecliortem  Ducis ,  Cleri ,  &  Populi . 

NuUa  autem  mihi  dubitatio  efl: , 
quin  Reipublicne  five  Communititis 
forma  in  Urbibus  hucufque  a  San£to 
Grfgorio  Magno  enumeratis  perdu- 
raret.  Civitates  cnim  illae  adhuc  in 
fide  Imperatoris  Romanorum  perfi- 
ftentes  ,  Langobardorum  juj^um  effu- 
gerant .  Neque  putanda  eft  defiiffe 
in  iis  praerogativa  ,  quae  per  tot 
ante  Secula  ufu  ,  ac  Imperatorum 
venia  comprobata  fuerat.  Ita  Romae 
Senatus  Populufque  Romanits  cum  Cle- 
ro  ad  ele£tionem  Romani  Pontificis 
fefe  jungebat.  Sed  quid  de  Urbibus 
in  Langobardorum  ditione  pofitis  ? 
Idem  Gregorius  Magnus  Lib.  3.  E- 
pift.  2f?.  de  eleflione  facienda  Con- 
ftantii  Archiepifopi  fcribit  Preibyte- 
ris ,  Diaconibus ,  &  Clero  Mediolanen- 
fis  Ecdefiae .  Heic  de  Populo  aut 
Plebe  nihil.  Sed  animadvertendum , 
Gregorio  redditas  fuifle  unius  Cleri 
literas  de  negotio  elcftionis  ,  quibus 
ille  refpondet.  Hoc  autem  minime 
excludit  Populi  focietatem  in  eli- 
gendo  ejus  Urbis  Archiepifcopo.  Et 
fane  Pontifex  ipfe  Lib.  XI.  Epifto- 
lam  quartam  infcribit  Fopul»,  Pre- 
sbytiris ,  Diaconis ,  &  Cltro  Mediola- 
nenfi,  ac  dolet  de  morte  Conftantii ,  fi- 


MEDII  AEVI 


240 


B 


D 


mulque  gratulatur  de  ele£lione  Deusdc'- 
dit.  Rurfus  eodem  Libro  antequam 
Deusdedit  fuiffet  ordinatus ,  fcribit  Po- 
pnlo ,  Presbyteris  ,  Diaconis  ,  &  Clero 
Ecclefiae  Mfdiolanenfis ,  commendans 
illis  Arethufam  clariffimam  feminam  , 
ut  cauifae  ab  ea  agitatae  finis  tan- 
dem  ftatuatur  .  Profcft6  ,  fi  nulla 
tunc  fuiflet  Urbium  Refpublica ,  nul- 
la  Civium  Univerfitas,  i  fuo  Re- 
ctore ,  fuifque  Magiftratibus  recta  (Sc 
gubernata :  quei  ad  Papulum  quoquc 
literas  dediflet  fanfhiffimus  Pontifex? 
Quis  ex  Populo  accepturus,  le£lurus 
literas  ,  &  refponfa  daturus  fuiflet  ? 
Eadcm  ratione  Johannes  VLII.  Papa 
Epift.  4.  fcripfit  Clero ,  Oidini ,  cj?' 
Phbi  fan^ae  Falvenfis  Ecclefiae .  Ci- 
vitas  haec  parebat  Principibus  Lan- 
gobardis  in  Regno  nunc  Neapolita- 
no.  Ita  ipfo  Pontifice  teftante  in  E- 
pift.  z6o.  ad  Anfpertum  Archiepifco- 
pum  Mediolanenfem  edifcimus,  or- 
clinandum  fuiffe  Aftenfis  Ecclefir.e  Re- 
clorcm  pojl  elsciionem  Cleri  ,  &  expe- 
titionem  Populi .  In  Regno  quoque  I- 
talico  fita  erat  haec  Civitas  .  Appo- 
nere  heic  juvat  exemplum  Epiftolae, 
quam  Clerus  &  Populus  Civitatum 
confcribere  olim  confueverunt  ad  Ro- 
manum  Pontificem  ,  ab  eo  petentes 
confccrationem  Epifcopi  h.  fe  ele6^i. 
Illam  haufi  ex  Pontificali  Romano  , 
ante  annos  ferme  quadringentos  ma- 
nu  exarato  . 


Epiftola  Gleri  8c  Populi  ad  Summum  Poritificem  de  eleRo 
Epifcopo  confecrando. 

Ex  Ordir.e    confecralionis    Epifcopi .    Epiftola    Populi  &  Cleri  ad    Domnum  t/fpcfiolt- 
cutn ,  qua  petunt  confecrationem  EleHi .   Dccretum  appcllabalur  . 

„   T3Eatiffimo  Papae  illi  N.  N.  A-    E 
„  J_)   poftolicae  Sedis  dignitate  con- 
„  fpicuo  Clerus  &  F^ipulus  ille  N.  N. 
„  Ecclefiae  totius    devotionis    famu- 


„  latum.    Credimus  ,    non  Iat«?re  A- 

,,  poftolatus  veftri  celfitudinem  ,  quod 

„  noftra  Ecdefia  fuo  fit  viduata   Pa- 

ac    propter   hoc    fit    folatio 


„  ftore , 


241 


DISSERTATIO  DECIMAOCTAVA: 


proprii  deflituta  Paftoris .  Quapro- 
pter  ne  Paftore  abfente  grex  Do- 
minicus  perfidorum  luporum  mor- 
fibus  pateret,  &  ne  improbi  ra- 
ptoris  fieret  praeda  ,  co>mtium  voto 
atqus  confenftt  elegimtts  in  Fontipcem 
illum  N.  N.  Presbyterum  noftrae 
Ecclefiae  ,  virum  utique  pruden- 
tem  ,  hofpitalem  ,  raoribus  orna- 
„  tum ,  caftum  ,  fobrium ,  manfue- 
,,  tum,  Deo  &  hominibus  per  omnia 
„  placentem  ,  quem  ad  Apofiolatus 
3,  vcflri  dignitatern  ducere  curavi- 
,,  mus  ,  unanimiter  poftulantes  &  ob- 
„  fecrantes  ,  h.  vefira  majeftate  nobis 
„  illum  ordinari  Pontificem ,  quate- 
„  nus  au£lore  Domino  velut  idoneus 
,,  Paftor  praeeffe  valeat  &  prodefle , 
„  nofque  fub  facro  ejus  regimine 
„   Domino  femper  militare  poflimus . 


242 


B 


C 


Ut  autem  omnitira  KoJli&tH  vota  id 
hanc  elsClionem  convenire  nofca- 
tis ,  huic  Canonico  Decreto  pro- 
priis  manibus  roborando  fubfcri- 
pfimus . 

„  Ego  D.  N.  N.  fubfcripfi  . 
„  Ego  D.  N.  N.  fubfcripfi . 
Ejufdem  C/m,  Ordinis ,  c:r  Plehls 
mentio  quoque  efl:  in  Piacito  magni 
iaciendo,  quod  multa  praebeat  ad  e- 
ruditionem  temporum  barbaricorura 
pertinentia.  Defcriptum  illud  fuit  ex 
Tabulario  Cafincnfis  Coenobii ,  alia- 
fque  tabulas  eorum  temporum  cora- 
ple£litur,  &  potiffimum  quas  Alfa- 
nus  I.  Archiepifcopus  Beneventanus 
fcripfit  ad  Clerura  .Alifanum  de  Viti 
Epifcopi  confecratione .  Monumentum 
profe£t6  dignura,  quod  tenebris  tan- 
dem  cripiatur  . 


Charta  concordiae   initae   inter  Vitum   Epifcopum  Civitatis  Aliphanae 

&  Landonem  Langobardum  pro  quibufdam  Curtibus  ad  Monafte- 

rium  San6^imoniaIium  San£l:2e  Mariae  de  Cingla,   una  cum 

aliis  praecedentibus  Chartis  infertis,  Anno  Chrifti  1020. 


IN  nomine  Domini  nofiri  Jefu 
Chrifti .  Quinto  Anno  Princi- 
patus  Donini  Paldolfi ,  &  Quarto- 
decimo  Anno  Principatus  Domni 
Paldolfi  gloriofis  Principibus ,  am- 
bo  frafres  ,  &  Primo  Anno  Prin- 
cipatus  Domni  Paldolfi  filii  fupe- 
rius  di£li  Domni  Paldolfi  magni 
&  gloriofi  Principis ,  Menfe  Ju- 
lio  ,  Tertia  Indi£iione .  Ideoque 
nos  Vitus  Domini  gratia  Pontifax 
San£lae  Dei  Genitricis  &  Virgi- 
nis  Mariae  Snncliae  Sedis  ^4lipha- 
nae ,  declaramus,  quia  ante  prae- 
fentia  Petri  Judici  Capuanae  Ci- 
„  vitatis  ,  &  aliorum  teftium ,  nos 
„  pro  parte  fupradifli  nofiri  Epifco- 
, ,  patui  ,  &  erga  nobifcum  habendo 
„  Johannem  Diaconum  Abbocato  ip- 
Tm.  III. 


D 


fius  noftri  Epifcopatus  ,  exhorta 
fuit  cauiatio  inter  nos  Sc  te ,  vi- 
delicet  Landonem  Langobardtir,t  fi- 
liura  quondam  Madelfrit  Langohar- 
di  ,  qui  es  habitator  fupradi£lac 
Civitatis  Capuanae .  Tu  deniquc 
nomine  Lando  Langobardus  pro 
parte  Ecclefiae ,  quae  eft  Monafte- 
rio  Puellarum  San£lae  Mariae,  fi- 
ta  in  loco,  qui  dicitur  Cingla , 
finibus  ipfius  Alifanae,  ubi  vir  ve- 
nerabilis  Petrus  Presbyter  cufto- 
dem  efle  videtur,  &  in  qua  Dom- 
na  Sichelgaita  religiofa  ^Ajbatiffa 
videtur  effe  ,  de  Curtibus  &  ter- 
ritoriis,  cultis  &  incultis,  &  mon- 
tibus  &  coliibus  &  aquis  &  mo- 
lendinis,  quae  efi«  videntur  in  fi- 
nibus  Prata  j  quae  eft  infra  fini- 
Q  ,>  bus 


24?  ANTIOUIT. 

bus  &  pertinentiis  praediftae  Ali- 

fanae  ,  videlicet  in    loco,    ubi  di- 

„  citur  Ailane  ,  &    in  loco    ubi  di- 

„  citur  Vicuvonelle,  &   in  loco,   u- 

„  bi    dicitur  Aquavibola,  fecus  ipfa 

„  Hete,  &  in  loco  ubi  dicitur  Gat- 

„  tocini.  Et  de  Eccleriis ,  quae  funt 

„  conftruG:ae    infra  his    Curtibus    & 

„  territoriis,  videlicet  Ecclefia  San£li 

„  Petri  ,    &   Ectlefia   Sancli  Johanni 

„  Baptiftae ,  &  Ecclefia  Sanclae  Ma- 

„  riae  ,    &   Ecckfia    Sanfli    Nicolai , 

„  &   Ecclefia  San£li  Felicis  &  Heufe- 

„  vii ,   quae  funt  conriruSlae,  ibique 

„■  in    ipfo    loco  Ailine,    &    Ecclefia 

„  Santlorum    feptem.  Frarrum  ,    que 

„  ibidem  conftrucla  efl:  in  loco  fupra- 

„  di£io  Gattucini ,  &  Ecclefia  San£l:i 

„  Johjnni,  quae  conilrufta  eft  ibique 

„  in     fupradi£lo     loco    Aquavibola  . 

3,  Q.uarum   prima  ex    praedi£lis  Cur- 

„  tibus  &  territoriis  Sc   montibus  & 

,,  coUibus  &  aquis,  quae  eflTe  viden- 

,,  tur  in   fupradi£l:o  loco  Ailane  ,  fi- 

„   nis  habet  ab  una  parte  fine  Ribo, 

„  qui  mergit  de  ip(a  cripta  antiqua  , 

„  qui    per  tempus    hiberni   aqua   de- 

„  currit  :   de  fecunda  parte  fine   ver- 

jj  tice  montis  ,  qui  dicitur  Coppola , 

jj  OC  per  verticem  de  Monte  Cimo- 

„  nia :    de    tertia    parte  fine   Ribio  , 

j,  qui    defcendit  de    monte  qui  dici- 

j  tur  Merulus ,  &  mittit  in  ipfa  Pa- 

,  lude  :    de    quarta    parte    quomodo 

tradit  de    foris    ipfa    Palude  ufque 

,  in   Ribio ,    &    quo  badit    ipfe  Ri- 

„  bio ,    &  perexiente    in    ipla    ripa , 

„  que  eft  at  meridie,    &   perexiente 

„  in  ipfa  via    antiqua ,    quae    mittit 

„  in  ipfo  Ribio,  qui  eft  fine  priore  . 

„  Secunda  Curte   &   territoriis ,  cul- 

„  tis    &    incultis  ,     &    montibus    & 

„  collibus  &  aquis   de  fupradi£1:o  lo- 

,,  co,  qui  dicitur   Vicuvonelle,  finis 

,,  habent  ab   una    parte   fine  Surgen- 

„  za,  quae  dicitur  Aquavibola,  qua- 1 


Ai 

lA 


C 


D 


EDII   AEVI  244. 

liter  vadit  in  f^uvio ,  qui  dicitur 
Hete :  ex  alia  parte  fine  via  an- 
tiqua:  de  tertia  pirte  fine  Tofo- 
ne,  qui  dicitur  Calegne,  &  fine 
Ribo,  qui  de  hiberno  aqua  decur- 
rit,  &  qualiter  intrat  in  ipfa  He- 
te :  de  quarta  parte  fine  jam  di- 
£lo  fluvio  Hete  .  Tertia  Curte  & 
territoriis,  cultis  &  incultis  ,  & 
montibus  &  coUibus  &  aquis  &. 
molendinis  de  fupradi£lo    loco  A- 

quavibola Qiiarta  Curte  de 

lupradi£lo  loco  Gattucini  has  ha- 
bent  fines  :  de  prima  parte  fine 
praedi£lo  fluvio  Hete :  alia  parte 
fine  bertice  montis :  de  tertia  par- 
te  fine  bertice  alii  montis  ,  qui 
dicitur  de  Redolixi  :  de  quarta 
parte  fine  Rabe  ,  quae  defcendit 
de  ipfo  monte  ,  &  pergit  in  ipfa 
Hete .  Et  his  praedi£lis  quatuor 
Curtibus  &  territoriis  &  monti- 
bus  &  coUibus  &  aquis  &  mo- 
lendinis  cum  praedi£^is  Ecclefiis 
infra  jam  dicli  finis ,  fimul  cum 
omnibus  fupradi£\is  rebus ,  quae 
jam  di£tis  quatuor  Curtibus  & 
territoriis,  quae  ut  diximus  ,  at 
fines  declarabimus ,  ficut  infra  a- 
liis  Curtibus  &  territoriis,  cultis 
&  incultis,  &  montibus  &  colli- 
bus  &  aquis  &  molendinis,  femet 
Ecclefiis  praefati  Monafterii  perti- 
nentibus,  quorum  omnium  fimul 
his  raajoris  finis  indicabimus  ba- 
bere :  ideft  de  una  parte  fine  Ser- 
ra  de  nionte,  qui  dicitur  Here- 
monio  :  de  fecunda  parte  fine  flu- 
vio  praedi£to  ,  qui  dicitur  Hete : 
de  tertia  parte  fine  fluvio  Voltur- 
no  :  de  quarta  parte  fine  Ribo , 
qui  dicitur  Cerbario :  deinde  quo- 
modo  tradit  per  montes  &  valles 
ufque  in  praedi£ta  Serra  de  mon- 
te  ,  qui  dicitur  Heremonio,  quae 
eft  prior  fine. 

„  Unde 


24S  DISSERTATIO 

,,  Unde  fuimus  reconjun£li  nos  pro 
„  parte  fupradiftae  noftrae  Sedis ,  er- 
,,  ga  nobiicum  habendo  fupraditlum 
„  Abbocato  fupradictae  noftrae  Se- 
„  dis,  cuin  ipfum  Petrum  Presby- 
,,  terum  &  Cuftodem  pro  parte  fu- 
„  praditlae  Ecclefiae  &  Monaftcrii 
,,  erga  fecum  habendo  Petrum  Cle- 
,,  ricum  Abbocato  fupradi£lae  Ec- 
„  cleSae  &  Monafterii.  Et  caufabe- 
,,  rant  contra  nos,  dicendo,  ut  Ser- 
,,  vos  praedr£iac  noftrae  Sedis  per 
„  noflram  juffionem  introifTent  infra 
j,  jam  di6^is  territoriis  ,  quae  funt 
„  inira  jam  di6ti  raajoris  finis  per- 
,,  tinentes  fupradi6^ae  Ecclefiae  & 
„  Alonaflerii  ;  &  foflata  ibidem  fe- 
,,  ciffent,  &  terminos  antiquos  inde 
„  effodiffent ,  &  fruges  malo  ordine 
„  inde  tuliffent  ,  baliente  ufque  ad 
,,  viginti  Solidos.  Inde  a  nos  que- 
,,  reratum  audire  refponfum  &  le- 
,,  gem  recipere.  Unde  nos  quo  au- 
„  diti  diximus  pro  parte  jam  di8:ae 
,,  nollrae  Sedis  ,  ut  infra  jam  difli 
„  majoris  finis  effent  nobis  perti- 
,,  nentes  pro  partc  fuprafcriptae  no- 
„  ftrae  Sedis  ,  jam  di£lis  quatuor 
,,  Curtibus  &  territoriis  &  monti- 
„  bus  &  collibus  ,  &  jam  di£lis  Ec- 
,,  clefiis  ibique  conftruclis  ,  perti- 
,,  nentes  legibus  at  partem  fupradi- 
„  £lae  noftrae  Sedis  •  &  unde  quali- 
„  ter  fuimus  pro  parte  praedi£lac 
„  Ecclefiae,  quatenus  nos  a  parte 
,,  nsftra  pro  parte  fupradiclae  no- 
,,  ftrae  Sedis  pligaremus  nos  rum 
„  ratione  noflra  ,  &  cum  rationes 
,,  praediclae  noflrae  Sedis  ;  &  ipfe 
„  qui  fupra  Petrus  Presbyter  &  Cu- 
„  ftus  pro  parte  fupradifli  Monafle- 
„  rii  pligaret  fe  cum  rationem  fuam  , 
„  &  cum  rationibus  jam  di£li  Mo- 
„  nafterii ,  &  de  jam  diftis  quatuor 
„  Curtibus  &  territoriis  &c.  facere- 
,,  mus   inter  nobis  exir.de    fecundiim 


DECiMAOCTAVA .  745 

A  ;  ,,  legem  finem ,  unde  inter  nobis  pra 
parte  fidejufforem  pofueramus.  Et 
ftatim  nos  qui  fupra  Vitus  Domi- 
ni  gratia  Epifcopus,  erga  nobifcum 
habendo  fupraditlo  Abbocato    jara. 
dictae  noflrae  Sedis  a  parte  noftra 
pro  parte  fupradiflae  noftrae  Sedis 
oftcnfimus  ibidem  in    judicio  duo- 
bus  Praeceptis  figillatis ,    &  unum 
Brebilegium  ,    pertinentibus  fupra- 
di£lae    noflrae    Sedis ,    &    dedimus 
ipfis    in   manibus    praedi£i:i    Judici 
pro  parte  noflrae    Sedis ,  &  mani- 
feftabimus,  ut  plus  fcriptiones  nec 
Praeceptis    pro    parte     fupradiftac 
noflrae  Sedis  contra  eis,  nec  con- 
tra  parte  fupradi£li  fui  Monafterii 
at  caufandum  non  haberemus.  Set 
ipfe    qui     fupra    Petrus    Presbyter 
feu    Cuftus    interrogata  a    fupradi- 
£to  Judice,    ut    per    qua  rationem 
pro   parte    fuprafcripti    fui    Mona- 
flerii  ipfos  habere  voleret:   quibus 
ille  una  cum  fupradi£f:o  Abbocato 
jam  di£li  fui  Monafterii  dixerunt, 
ut    per    poffeflionem    juxta    legem 
pro  parte    fupradi^tae    fuae  Ecclc- 
fiae  ipfa    habcre  voleret  .    Et  tunc 
ipfe  Judex  in  fuis  manibus  depre- 
henfit    jam    di£1:is    Praeceptis  ,    & 
ipfum   Brebilegiura  &  per  ordineta 
eos  relegi  fecerat. 
,,  Quorum    primo  *ex    ipfis    Prae- 
ceptis     continentur    inter     cetera, 
quomodo  Domnus  Pahdfus  &  Dcm- 
nf.s  L^fiiioifns  divina  ordinante  Pro- 
videntia  Lctngobaydorum  ger.eris  Prin- 
cipes ,   per    obfecrationem  ^udoaldi 
Comiti  concefferant  in  praefato  fan- 
£f-o    Epifcopio    inter     alia,     quae 
ibidem  legitur ,  cmnes  Aquas  ,  quae 
conjun£la  effe  videbantur  cum  ter- 
ris  praefati    Epifcopii ,    cum    ripis 
&   albeis    &    curfus    ipfius    aquae , 
at  faciendum    ibidem    clufuriae  & 
molina    &    alia    omnia ,     quae    at 
(1     a  ,,  pars 


^ 

i> 

5) 

J> 

JJ 

)> 

)> 

>» 

J> 

B 

>> 
>> 

>) 

)) 

)) 

)> 

» 

)> 

)) 

C 

» 
)) 

)) 

)) 

>) 

)> 

)> 

)> 

>) 

D 

)» 
)> 

» 

)) 

)) 

>) 

)) 

1) 

)) 

E 

)) 

)» 

)> 

» 

»» 

» 

i    " 

I 

1     " 

1 

247  ANTIQUIT 

„  pars    praefati    Epifcopii     neceffaria 

„  fuifTet  ,  &  cefera,  velut  ibidcm  le- 

„  gitur;    quod  fcripto  efl  per  Adel- 

„   ghifi    Scriba:     Datum    Prldie  TSlmas 

„   Maruas ,     ^nno     Viceftmo     B.o:Tabo 

„   Pfindpatus     Domni     PaldJfi    gloyiofi 

„   Principis ,    &    ^nno     Tertio    Princi- 

„  patus   Domni  Landolfi  ejiis  filii ,  In- 

„  di^ione  Quartadecitna .     [a)  ^lu   in 

„  Civttate  Capuana .    Et    in  qua    ipfe 

„  Domnus   Paldolfus  Princeps  per  Ji- 

„  teras  rubeas  roborato  erat,    &    ab 

„  anulis  ipforum   Principum    de    in- 

„  tus  &  foris  in  cera  figillato  eratr. 

„  Ipfe  alio   Praecepto  ,    quomodo    in 

„  .Sexto  ^nno    Donni  Paldolfi    Princi- 

j>  pis ,    C^    Primo  xAnno    Domni  Lan- 

„   dofi    gloriofi    Principis     filius     e/us , 

„   Menje   Januario  ,      Prima      Indi8io- 

„   ne ,     [b)    O'    Quarto    ^Anno     Domni 

„  ^lfani  vsnerahilis  ^rchiepifcopi    B:- 

„   neventanae  ac  Sipontim^e    Sedis .    Et 

„  ipfe    Alfanus    Archiepifcopus  dum 

„  me  venerabilem  Vitum  in  fanftam 

„   Alifanam      Ecclefiam      Epifcopum 

„  confecraberat ,  concefferat  mihi,  & 

„   pro  me  mee  Ecclefie  ea,   quae  fuae 

„  lanftae  Ecclefiae  pcr  Praecepta  con- 

,j  cefla  erant  a  cun£lis    Principibus  , 

jj  vel  diberfis  Dignitatibus.  Idefl:  om- 

^j  nia ,  quae  in  noflra    fanfla  Eccle- 

^,  lla ,    &    in  ejus    fubjefiis  Ecclefiis 

^^  qualitercumque    oblata  erant,    vel 

^^  a  quibufcumque  deincebs  offerren- 

^i  tur.  Et  omnia,  quae  praedi£ta  no- 

^^  ftra    Ecclefia    poflidere    vel  habere 

^j  videretur    per    quaelibet    monimi- 

^^  na ,   tam   per  cfFerfiones    feu   hem- 

^^  ptiones    atque  donationes  &  obli- 

^j  gationes     feu     manifeflationes    vel 

^^   judicata   afque  definitiones  ,  feu  & 

^^  per    quamcumque  aliam  rationem . 

^j  Concefferat  denique    in  fanfta  Ec- 

^^  clefia  noftra  &  cetera,    velut    ibi- 

^^  dem  legitur  ■    qucd  fcripto  eft  per 

(a)  Ideft  Anno  Chrifli  971. 


» 
>> 
i> 
>> 
>> 


MEDII  AEVI  2+8 

A    „   Vizantio  Subdiacono  &  Vibliothe- 

cario,  roborato  per  Rodegari    Ar- 

chipresbitcr  &  Abbas,  &  per  alios 

Sacerdotes  &  Clericos,  figiilata  in 

cera  ab  anulis  San£lae    Dei  Geni- 

tricis  Mariae    figuranfibus    in  una 

„   parte  fignum  Crucis  cum  A  &   fl 

„  in  utroque  Crucis    latere,    duabus 

„  columbe  aftantibus,  atque  in  alte- 

,,  ra    parte    nomen     Sanctae    Mariae 

„  in  Cruce  depifium  aflfixerat  robo- 

„  rafum ;    &    in    qua    ipfe    Alfanus 

„   Archiepifcopus  manu   propria   fub- 

,.  fcripferat,    quae    legitur    Bene  Va- 

,,  lete ,    Ipfe     Privilegio     continentur 

,,  inter  cetera,    quomodo    ipfe  %/llfa~ 

,,   nus  s^rchiepifcopus  Clero ,  Ordini ,  C^ 

„  Plebi  confiflenti  in  ^llfis  ,    dilecliffi- 

C    ,,   mis  filiis  in  Domino  jalutem ,   peten- 

tibus  fibi   me   Vitum    vcnerabilem 

Diaconum  ,    quem    confecraberat , 

atque    per    ipfius    fui    feriem  con- 

firmantes  decreberat  Alifanam  Ec- 

clefiam  ,  ut  olim  femper  quam  ha- 

bitura  cujus    Epifcop infra 

amvitum  fubfequentium  finium  pe- 
renni  jure  fine  contradi£lione  fuc- 
cefforumque  fuorum  ita  inviolabi- 
liter  haberemur.  Ex  una  parte  fi- 
ne  fiuvio  Albente  ,  indeque  badit 
in  ipfa  Tora ,  &  exit  in  ipfos  Ar- 
cus,  dein  pro^rediendo  qualiter  ex- 
tenditur  in  iplas  Pilas,  quae  ftare 
videbantur  juxfa  fiuvium  Vultur- 
num:  ex  alia  parte  latere  montis, 
qui  Hefere  dicitur,  amvitur:  dein- 
de  progreditur  per  ferras  ipfius 
montis  ufque  in  montem  ,  qui 
Gallus  dicitur;  dehinc  per  defcen- 
fum  ipfius  montis  extenditur  ufque 
in  fabrica  Murimortui  ,  &  per 
eamdem  in  fluvio  Vulturno:  ex 
tcrtia  parte  fiuentis  ipfius  f!umi- 
nis  dirimitur  ,  dehinc  defcendendo 
per  eumdem  fiuvium  conjungit   le 

„  in 

{b)  Idefl  Anno  9S8. 


24P  DJSSERTATIO 

„  in  priores  fines ;  &  cetera ,  quae 
,,  ibidem  legebatur  :  Scriptum  per 
„  manus  ipflus  Vizantii  Subdiaconi 
„  &  Scriniarii  &  Vibliothecarii  fan- 
„  ftae  Beneventanae  Ecclefiae,  Men- 
„  fe  Januario,  Prima  IndiQione,  (<j) 
„  in  Anno  Quarto  Arthiepif.opatus 
,,  ejus,  Annorum  Principum,  quo- 
,,  modo  ibidem  fcriptum  erat  pro 
„  Indiftione  fuprafcripta ,  Anno  Do- 
„  minicae  Incarnationis  Nongentefi- 
„  mo  Octogefimo  Secundo  (!)  .  Et 
„  in  qua  ipfc  Archicpifcopus  manu 
„  propria  fcripferat,  ficut  ibidem  efle 
„  videtur,  quae  legitur,  Bene  Vale- 
,,  te ,  &  ab  anulo  ejus  plumbeo  fi- 
,,  gillato  eft  . 

,,  RelcClis  ver6  jam  diftis  Prae- 
,,  ceptis  &  ipfe  Prebilegio,  per  or- 
„  dinem  querebamus  nos  habere  & 
„  detinere  pro  parte  fupradiflae  no- 
„  ftrae  Sedis  infra  jam  di£li  majoris 
„  finis  ,  fuprafcriptis  quatuor  Curti- 
,,  bus  &  territoriis  &  montibus  & 
,,  colhbus  &  aqnis  &  molendinis  & 
„  jam  diclis  Ecrlefiis  ibidem  con- 
„  ftruclis,  pcr  jam  diftis  Praeceptis, 
„  &  per  eodem  Brebilegium :  Et 
„  ipfe  qui  fupra  Petrus  Presbyter 
„  &  Cuftus  pro  parte  fupradi6lae 
„  fuae  Ecclefiae  &  MonaRerii  que- 
„  rebat  ipfos  to^um  per  jam  di£ti 
„  majoris  rtnis  habere  juxta  legem 
„  per  pofTefTicnem  quadraginta  an- 
„  norum  .  Et  plurima  intentio  inter 
„  nos  exinde  habuimus.  Sed  propter 
„  quod  pars  fupradi£li  Monafterii 
„  Sanflae  Mariae  pofTedit  fupradi£lis 
„  Curtibus,  territoriis  &c,  &  omni- 
„  bus  ilbrum  pertinentiis  fupradi- 
„  clae  majoris  finis  jam  fuper  qua- 
„  draginta  annos  :  &  nos  minime 
„  potebamus  in  die  habere  pro  ipfis 
„  Praeceptis,  &  per  ipfum  Prehiie- 
j,  gium :    Ideo    antequam  exinde  in- 

U)  Idefl  Anno  Chriai  988. 


B 


DECIMAOCTAFA .  250 

A  „  ter  nobis  legibus  finem  faceremus, 
per  coUoquia  vonorum  hominum 
venimus  exindc  at  conbenientia  : 
ut  ipfe  qui  iupra  Petrus  Presbyter 
&  Cuftos  pro  parte  fupradi£li  fui 
Monaflerii  dimitteret  &  relaffaret 
Cenami  Langobardi  pro  parte  fu- 
pradi£tae  meae  Sedis  calumnias  & 
queftiones,  facramenta  atque  com- 
pofiriones ,  quicquid  nns  eis  pro 
parte  fupradi£ti  fui  Monaibrii  fa- 
cere    debuimus    de    lupradi£la    fua 

queftione    pro    pena com- 

ponendum  decemmillia  auri  Soli- 
dos  Conftantinopolitani  boni .  Et 
nos  qui  fupra  Vitus  Domni  gra- 
tia  Pontifes  pro  parte  noftrae  Se- 
dis,  per  convenientiae  hordine  ju- 
xta  Legem  manifeftaremus  nos  ti- 
bi ,  qui  fupra  Landoni  Langobardi 
pro  patte  lupradifti  Monalkrii  in 
fubfcripta  ratione  de  integris  jana 
di£lis  quatuor  Curtibus  &  Terri- 
toriis,  cultis  &  incultis,  &  mon- 
tibus  &  Ecclefiis  &  aquis  &  mo- 
lendinis  de  jam  di£lis  locis.  Et  i- 
dco  ut  conbenientia  jufta  juxtam 
legem  firmiter  fieret  ,  conbocabi- 
mus  infra  nobis  fuprarli£lum  Pe- 
trum  Judicem  ,  &  fubfcriptos  ido- 
neos  homines  ,  qui  fe  nobis  cum 
intereffe  dixerunt,  ficut  in  Lege 
fcriptum  eft  de  conbenientia  .  Et 
ita  fecimus  &  firmabimus  infra 
nobis  exinde  hanc  conbenientiac 
Cartam . 

„  Idcirco  nos  qui  fupra  Vitus  Do~ 
mini  gratia  Pontiies  una  cum  con- 
fenfum  Sacerdotum  &  Clericorum 
fupradi£lae  noflrae  Sedis,  &  erga 
nobifcum  hahendo  fupradi£\o  Ab- 
bocato  ejufdem  noilrae  Sedis,  qua- 
liter  inter  nobis  conbenit  pro  par- 
te  fupradiflae  noflrae  Sedis  ,  per 
hanc    Chartam     conbenientiae    fc- 

„  cun- 
(^)  Pro  Secundo  legendum  OEiave . 


D 


)> 
» 
>> 
»» 
)> 
>> 
>> 
>> 
)> 
)) 
)) 
)) 
>) 
>> 
>) 
>> 
)> 
>) 
)) 
>i 
') 
)) 
>> 
)) 
)> 
)) 
)) 
)> 
» 
>> 
>) 
>> 
>> 
>> 
)> 

>> 

)> 
)> 
» 
1) 
)> 
)) 
)> 


251  ANTIOJJIT. 

„  cundum  Legem  manifeftum  faci- 
„  mus  tibi,  qui  fupra  Landoni  Lan- 
,>  gobardi  pro  parte  fupradicti  Mo- 
„  nafterii  ,  quia  integris  jam  dictis 
„  quatuor  Curtibus  &  territoriis  , 
„  cultis  &c.  per  fupradiftae  fines  , 
„  cum  integris  omnibus  jam  diflis 
„  Ecdefiis,  quae  conftruflae  funt  in- 
„  fra  fuperius  di£lae  fines  &  cum 
„  pifcationibus,  &  cum  omnibus  ea- 
„  rum  pertinentiis ,  legibus  fint  per- 
„  tinentes  ipfius  Monafterii  Puella- 
„  rum  Sanftae  Mariae  per  pofleflio- 
„  nem ,  &  per  alias  rationes  ipfius 
„  Monafterii  pertinentes,  &  nobis 
„  nec  ad  fucceflbribus  noftris,  nec 
„  ad  partem  praediiSli  nofiri  Epifco- 
„  pii  ipfos  vel  inde  nuUam  efl;  per- 
„  tincns ,  neque  per  pofTeflxonem  , 
„  nec  per  alias  rationss  ipfius  Mo- 
„  nafterii  pertinentes,  &  nobis  nec 
„  ad  fucceflbribus  noftris,  nec  ad 
„  partem  predifti  noftri  Epifcopii 
„  ipfos  vel  inde  nullam  eft  perti- 
„  ncns  ,  neque  per  pofl^efflonem  ne- 
„  que  per  fcriptionem  ncc  per  nul- 
„  lam  aliam  qualifcumquc  rationem 
„  vel  humana  aftutia  ,  eo  quod  ma- 
„  nifeftabimus  nos  tibi ,  qui  fupra 
„  Landoni  Langobardi  pro  parte  fu- 
„  pradiQi  Monafterii  ,  ut  nullam  a- 
„  liam  fcriptioncm  de  ipfos  vel  exin- 
„  de  non  haberemus,  nifi  tantum 
„  ipla  duabus  Praecepta  &  ipfum 
„  Prebilegium ,  &  per  eadem  com- 
„  benientia:  obligamus  nos,  qui  fu- 
„  pra  Vitus  Domini  gratia  Pontifex 
„  nos  &  fucceflbribus  noftris  '&  pro 
„  parte  fupradi£ti  noftri  Epifcoaii  , 
„  tibique  Landoni  Langobardi  ,  & 
„  ad  tuis  heredibus  pro  parte  fupra- 
„  di£li  Monafterii ,  feu  cui  haec 
„  Charta  combenientiae  pro  parte 
„  ejufdem  Monafterii  in  manu  pa- 
„  ruerit,  taliter  ut  amodo  &  fem- 
„  per  taciti  &  quicti  maneamus  nos 


B 


MEDII  AEVI  252 

A|  „  &  fuccefTores    noftros    vel    partem 

fupradicli    noftri    Epifcopii    contra 

te,    qui    fupra  Landonem  Lango- 

bardum  ,    &  contra  tuis  heredibus 

pro  parte  fupradifti  Monafterii  vel 

contra,    cui    haec    Charta    combe- 

nientiae  &  pro  parte  ejufdem  Mo- 

nafterii  ,  in  manu  paruerit,  de  in- 

tcgris  jam   di£lis  quatuor  Curtibus 

&  Territoriis  &c.    per  fupradicla- 

rum  finis,    cum    omnibus    illarum 

„  pertinentiis  ,    ita     ut    nempe    per 

„  fcriptionem     neque     per    pofleflio- 

nem,  nec  per  nullam  aliqualifcum- 

que  adibenta    ratione    vel  humana 

sftutia  dc  integrum  ipfos  vel  exin- 

de  contra  te  vel  contra  tuis  here- 

dibus  ,  feu  contra  cui  haec  Charta 

in    manu    paruerit  ,     cauflare     aut 

contendere  non  queramus.  Infuper 

&   taciti  &  quieti  exinde  faciamus 

efle  &   permanere    fet    per    nos  & 

fuccefl"oribus  noftris  contra  te,  qui 

fupra   Landonem  Langobardum  vel 

contra  tuis  heredibus  pro  parte  fu- 

pradi^li  Monafterii ,  videlicet  Dom- 

num  Alfanum  Archiepifcopum  prae- 

di£lae   Bencventanae    &   Sipontinae 

Sedis,  8c  fuccefl^oribus  fuis,  &  om- 

nibus  aliis  ilHs  hominibus  &  par^ 

tibus,  quae  per  pirtem  vel  datum 

noftrum    vel    de    fucceflbribus  no- 

ftris,    feu  qui   per  partem    vel   da- 

tum   ipfius   Domni  Alifani  Archie- 

pifcopi    vel  de    fucceflbribus  fuis  , 

aut  de  parte  praediftae    fuae,    leu 

noftrae  Sedis,  de  integris    jam  di- 

£lis  quatuor  Curtibus    &  Territo- 

riis,     planis    &     montibus,    cultis 

&  incultis,    «Ix  Ecclefiis    &  aquis 

&    molendinis  ,    quae    funt    infra 

J5m  di£ii  majoris  finis  ,  de  omni- 

bus    fupradi6lis,    quae    pertinentes 

lunt    jam    di£li    Monafterii  ,    cum 

omnibus    illarum     pertinentiis    de 

integrum  ,  ipfos  vel  exinde  caufa- 

.,  ri 


D 


>> 
j» 
>> 
>> 
>> 
>> 
>> 
>> 
i> 
>) 
>> 


>) 

>> 

>) 

>> 

>) 

)) 

)) 

)> 

)> 

» 

>) 

» 

)> 

>> 

» 

» 

)> 

>> 

)) 

)) 

>) 

>) 

>> 

>> 

» 

>) 

>> 

» 

>) 

» 

)> 

>) 

)> 


255  DISSERTATIO 

„  ri  vel  contendere  quefierint  qui- 
„  bufcumque  modis  .  Et  quod  ita 
„  intcr  nos  conbenit,  quia  ?c  per 
„  eadem  combenientia  iple  qui  iu- 
„  pra  Petrus  Presbiter  &  Cuftus  pro 
„  parte  fuprad.iQae  fuae  Ecclefiae  & 
„  Monarterii  dimifit  &  relaffahit 
„  Cennami  Langobardi  pro  parte  fu- 
„  pradiftae  noflrae  Sedis  pracdiftas 
„  calumnias  S:  quaefiiones ,  lacra- 
„  menta  atque  compofitiones  ,  quic- 
„  quid  nos  ei  facere  debuimus  de 
„  fuprafcripta  fua  quaeftionc  pro  fu- 
„  pradifla  pena  obligamus  compo- 
„  nendum .  Si  autem  nos,  qui  fupra 
„  Vitiis  Pontifes  vel  fuccefforibus 
„  noftris  h-inc  Chartam  combenien- 
„  tiae,  de  quibus  continet,  aliquan- 
„  do  per  qualecumque  ingenium  re- 
„  mobere  quaefienmus ,  &  fi  non 
„  cpmpleberimus  tibi  ,  qui  fupra 
„  Landoni  Langobardi  vel  ad  tuis 
„  heredibus  &  omnia,  quae  praele- 
„  guntur,  decemmillia  auri  Solidos 
„  Conftantinopolitanos  bonos  pena 
„  nos  &  fuccefforibus  noftris  tibi  qui 
„  fupra  Landoni  Langobardi  vel  ad 
„  tuis  heredibus  componere  obliga- 
„  mus.  Et  hnec  Charta  conbenien- 
„  tiae  qualiter  fecundum  Lege  ftare 
„  poteft,  fit  firma,  &  taliter  nos  , 
„  qui  fupra,  Vitus  Domini  gratia 
„  Pontifes,  cum  confenfu  Sacerdo- 
„  tum  &  Clericorum  fuprr.di£lae  no- 
„  ftrae  Sedis,  &  erga  nobifcum  ha- 
„  bendo  fupradi61o  Abbocato  fupra- 
„  fcripti  noftri  Epifccpii,  ficut  in- 
.,  ter  nos  combenit,  fecundum  Le- 
„  gem  fecimus ,  &  te  Petrum  Nota- 
„  rium  ,  qui  interfuifti ,  fcribere  ro- 
„  gavimus  . 

„  4*  I^go  qui  fupra  Petrus  Judtx . 

„  Ego  Autoaldus  . 

„  Ego  Audoaldo  . 

Scripfi  ^nKo  1020.  quo  decurrebat 
IndiiTio  JII,  &  Capuae  dominabantur 


DlCIM40CrAVA. 


254 


Pandulfus  IL  Pandulfus  IV.  &  Pan- 
dulfus  V.  Multa  hinc  dilcimus.  Cum 
his  cnim,  dummodo  nullus  huc  error 
Librariorum  irrepferit  ,  conferenda 
funt,  quae  de  Principibus  Capuanis 
fcribit  Camillus  Peregrinius.  Et  pri-- 
mo  Pandulfum  11.  &  Pandulfum  IV.  is 
patrueles  appellavit  .  Heic  autem  fra- 
tres  dicuntur :  fed  fortaflTe  patrueler 
B  quoque  appellati  olim  fuere  fratres . 
Secund6  Peregrinius  auiSlor  eft,  Pan- 
dulfum  I.  Caputferreum  iniiffe  Prin- 
cipatum  Anno  Chr.  DCCCCXLIIL 
cjus  vero  filium  Landulfum  IV.  An- 
no  DCCCCLXVIir.  tum  Pandul- 
fum  n.  Anno  DCCCCLXXXL  & 
Landulfum  V.  Anno  DCCCCLXXX- 

VII.  Cum  hifce  confer  notas  Cbrono- 
C    logicas    geminorum    Diplomatum    in 

Charta  hac  infertorum .  Tertio  ad- 
dendus  eft  catalogo  Epifcoporum  A- 
lifanorum  Fitus  ,  quem  in  Italia  Sa- 
cra  Ughellius  ignoravit .  Quart6  cen- 
fuit  idem  Ughellius,  Alfanum  I.  Be- 
neventanum  Archiepifcopum  fuiffe  re- 
nuntiatum  Anno  Chrifti  DCCCC- 
XCVIII.  fed  fallitur.  Hinc  quippe 
D  eruimus  ,  initium  Archiepifcopatus 
ejuidem  referendum  effe  ad  An- 
num  DCCCCLXXXiV.  vcl  DCCCC- 
LXXXV.  quum  Anno  DCCCCLXXX- 

VIII.  decurreret  ^yfnnus  illius  Qiiar- 
tus  .  Quinfto  ,  controverfiae  huic  in- 
tereft  Lando  Langobardus  filius  quon- 
dam  Madelfrit  Langobardi ,  qui  efi  H.i- 
bitator  fnpradiiiae  Civitatis  Capuanae . 
Atque  heic  memini ,  me  opinari  in 
Antiquitat.  Eftenf.  Cap.  12.  &  ^52. 
Habitatoris  nomine  eos  olim  defigna- 
tos ,  qui  Urbi  aut  Caftello  domina- 
rentur.  Scquutus  fum  in  ejufmodi  o- 
pinirne  Camiilum  Peregrinium  Vi- 
rum  dc£liffimum.  Verum  dum  hafce 
Antiquitates  Italicas  ,  veterefque  Char- 
tas  heic  editas  accuratius  prefcrutor, 
nutare  non  femel  vidi  Peregrinir  fen- 

ten- 


2.55  _ 

tentiam  •  ac  dubitare  fum  coa£lus  , 
an  tantummodo  per  vocem  Habha- 
tor  fignificatum  fuerit  Incola.  Certe 
Lando  ifte  Capuae  minime  domina- 
batur  .  Qui  verc)  tunc  Principes  Ca- 
puae  efTent,  ex  primis  Chartae  hu- 
jus  lineis  didicimus.    Ad    haec  nul- 


ANTl^UIT.   MEDII  AEVI  i<^6 

A  lum  dominationis  veftigium  impor- 
tat  eadem  vox  in  Diplomate  Beren- 
garii  I,  Italiae  Regis ,  quod  autogra- 
phum  legi  in  Chartophylacio  Mona- 
fterii  Veronenfis  San£li  Zenonis  , 
atque  heic  ad  omnium  eruditionera 
evulgatum  volo . 


Berengarius  I.  Italiae   Rex   Teudiberto    fideli  fuo  quafdam  terras 
in  Gomitatu  Veronenfi  donat,   Anno  5)05. 


IJ\7  nomtne  Dominl  Dei  aeterni.  Be- 
rengarius  Rex .  Si  Predecefforum  ao- 
flroruM  morem  imitamur ,  i^  fideHum 
petitionibus  affenjum  praebemus  ,  &  de- 
"votiores  illos  in  noflrae  fidelitatis  obfe- 
quiunt  reddimus .  Protnde  cuH&orum  fi- 
delium  fanBae  Dei  Ecclefiae ,  noftrovum- 
que ,  prefentium  ac  futttrorum  foUicitudo 
comperiat ,  quoniam  Grimoaldus  illu- 
Itris  Vir,  ac  devotus  fidelis  nofler  , 
fuppliciter  noflrae  ferenitatis  clementiam 
adiit ,  petens ,  ttt  dudum  fideli  ncflro 
Teudiberto,  Vallem  Pruvinianum  ha- 
bitatori ,  in  Villa  vldelicet  ejufdem  V.il- 
lis ,  quae  nominatur  Canciagutn  ,  vincas 
&  terram  arabilem  in  duobus  locis ,  ubi 
nuncupatur  ad  Titulum ,  nec  non  o" 
Fafenariam  ex  integro  ,  cum  montibus 
atque  planiciebus ,  Jeu  16""  quandam  Sil- 
vam ,  Lamola  vocitatur,  &  Panicum , 
cum  omnibus  finibus  fuis  in  integrum , 
proiit  dtidum  ad  Comitatum  Veronenfem 
rejpicicbant :  pro  Dei  amore,  &  re 
medio  animae  noftrae,  feu  pro  ejufdem 


B 


C 


Teudiberti  fedulo  fervitio,  per  hoc  tia- 
flrae  aucloritatis  Praeceptum  concedere 
dignaremur .  Cujus  dignis  petitionibus 
noflrae  ferenitatis  attres  accommodantss  » 
praenominatas  vineas  &■■  terram  arabi- 
lem  in  duobus  locis ,  ubi  ad  Titulura 
dicitur  feu  e^  Fafenariam ,  cum  totit 
fuis  confinibus  ,  videlicet  cum  montibus 
d?"  planiciel>us  ^  nec  non  i^  Silvam , 
quam  Lamulam  dicunt  ^  nec  non  Of 
Panicum ,  fub  integritate  ,  praefato  Teti- 
diberto ,  jtire  proprietaria ,  fuut  dudum 
Regiae  Parti  pertinuerunt ,  fuperius  com- 
prehenfa ,  perhenniter  hac  noftrae  au&o- 
ritatis  pagina  concedimus  &  largimur , 
ac  de  noflro  jure  doniinioque  in  fuunt 
jus  atque  dominium  omnino  transfundi- 
muf  &  donanius ,  ut  habeat ,  teneat , 
pvffideat ,  coinrautet ,  venundetur  pro  ani- 
ma  jam  diSi ,  faciatqne  in  omnihus  & 
per  omnia  quidquid  fuus  decreverit  ani- 
mus  vel  voluntas  omni  poteflate  vel  con- 
tradi&ione  remota .  Si  quis  igttur  hoc 
ncflrae  ati^oritatis  Praeceptum  c^c. 


Sigmtm  Domni 


Berengarii  ferenijjlmi  Rcgis , 


^m- 


257 


DISSERTATIO  DECIMAOCTAVAl 


258 


tAmbyoftus  Canccllarius  ad  vlcem 
^rdingi  Epifcopi  &■  ^rchican- 
ceUarii  recognovi  &  fubfcripft. 


Data  VII.  Kalendas  Junii  ^nno  bnminicae   Incarnationts    DCCCCV.  Domm  ver« 
Berengarii  invi&ijfimi  Regis  XVIII.  Indiclione  VIII. 

u4&um  Valle  Pruviniano  juxta  Plebem  San&i  Floriani ,  feliciter.  %/fmtn. 


Animadverte  heic  formulam  pro 
Dei  amove  ,  c^  remedio  animae  no/lrae , 
adhibitam ,  quamvis  in  Saecularem 
virum  Berengarius  fe  munificum  prae- 
beat  ;  atque  haec  junge  illis,  quae 
attuli  in  Diflert.  LXVIII.  de  Redem- 
tione  Peccatorum.  In  viam  regredior . 
Literae  praelaudati  Alfani  I.  Archie- 
pifcopi  de  confecratione  Alifani  Epi- 
fcopi  datae  fuerunt  ad  Clerttm ,  Ordi- 
nem,  1:^  Plebem.  Hic  eorum  tempo- 
rum  mos  fuit.  In  his  ergo  fpecimen 
aliquod  Corporis  Popularis  mihi  vi- 
deor  videre,  in  quo  fuus  effet  locus 
tam  Nobilibus,  qu^m  Plebi ,  &  jus 
ad  conventus  faciendos,  &  aliquis 
Miniftrorum  ordo.  Syracufis  fortaffc 
uni  Nobiles  Rempublicam  conftitue- 
banr.  Nam  Gregorius  Magnus  Lib.  5. 
Epift.  xz.  infcripta  l^obilibus  Syracufa- 
nis  prodit,    fuo  arbitrio  ab  iis  com- 


B 


miffam  fuiffe  Epifcopi  ele£lionem  . 
Profert  etiam  Campius  Tom.  prim. 
pag.  480.  Hiftor.  Ecclef.  Placentinae 
decretum  Cleri  &  Populi  Placentini  de 
eleclione  Widonis  Epifcopi  ,  Anno 
Ch.  904.  pera^la ,  cui  per  ordinem 
fubfcribunt  Presbyteri ,  Diaconi ,  Sub- 
diaconi,  &  .Acolythi ,  &  denique  Vi- 
ginti  fex  e  Populo.  Hi  Primores,  Re- 
ftores,  &  Capita  Populi  fuerint.  Ita 
in  Diurno  Romano  Decretale  appclla- 
tur  Epillola  Cleri  &•  Populi  ad  Ro- 
manum  Pontificem ,  aut  ad  Metro- 
politanum  ,  qua  eum  rogant ,  ut  ab 
ipfis  eleftum  Epifcopum  confecratio- 
ne  donet.  Ad  ifia  accedat  Charta 
Joannis  Epifcopi  Mutinenfis  ,  quam 
authenticam  Mutinae  adfervant  in 
Archivo  fuo  Monachi  Bcnediftini 
Monafl:erii  SanSli  Petri. 


Tom.  III. 


R 


Jd- 


25P 


ANTIOUIT.   MEDII  AEVI 


260 


Johannis  Epifcopi  Mutinenfis   donatio   fafla    Monafterio   San£li  Petri, 
quod  ipfe   fundarat,   Anno  ppS. 


IN  nomine  Domin}  Dci  &  Salvatorts 
tw.lri  Jefu  Cbrifli  .    Johannes  fer-oo- 
vum   Dei  Jer-vus  ,  fan^ae  Mutinenfis  Ec- 
clefiae  ,    ilivini  mitneris  ju-jamine  humi- 
lis     Epifcopus.     OmnHms    Dei    Ecclefiae 
fidelibus ,  prefentibus  videlicet  ac  futuris 
perfpicue  compertum  notiimque    effe  volu- 
mus ,     qualiter    interventu    venerabilium 
nofii-orum  fiddium ,  Sacerdotum  videlicet 
ac   Levitarum ,    nec    non     &   Laicorum , 
Johannes    San6li      Petri     ^poflolontm 
Principis  venerabilis  Abbas  ejufdem  .Ab- 
baciae  in  fuburbio  fita ,  noflram  humili- 
ter  adhierit  clemenciam ,  jujle  obfecrans , 
C  obnixe   petens    unanimis    cum  noflris 
predit^is  fidelibus ,    quatinus  ipfi  .Abba- 
ctae ,  Deo  favente ,  a  nohis  inici.ttae  ter- 
ram,  quae  huic  inflituto   fubter    efi  ad- 
nexa ,   concedere  dignaremur  .   Nos  atttem 
pro  Dei  omnipotentis    timore ,    A^poftolo- 
rumqiie    Principis    Petri    condigno  hono- 
ye ,    noflraeque  remedio    animae ,    ac  no- 
/ironim  fuccefforum    piis  petitionibus  ad- 
quiefcere  hnmiliter  curavimus ,     non    mi- 
nima  fidelitate  debite  provifa  ,  qtiamplu- 
fimum  confiderantes ,  &  omni  animi  in- 
tencione  foUicite  perfcrutantes ,   &  vigili 
joilertia  penfantes ,  dignum  duximus ,  ut 
ea ,    quae    ad  San&orum    pctuntur  utili- 
tatem  ,     illari  corde  i^-  cderi  motu  funt 
ojfirenda.  Itaque  cum  confenfu  &  noti- 
cia   omnium    ejufdem    Sanftae  Muti- 
nenfis    Ecclefiae    C^nonicorum  ,    eju- 
fdemque  Civitatis  Militum  ac  Popu- 
iorum ,   in   ufum  <^  fumptum    Fratrum 
Monacorttm ,    qiii   In    fupradiTo   Coenobio 
beatiffimi  Petri  A^poflolorum  Principis  pro 
tcmpore  famulati  fuerint ,  habendum  atque 
fnte'}diim  confiitu!  .•  &  nominatim  fingu- 
la ,  quae  obtult ,  hnic  paginae  inferere  cu- 


A\   ravi .  Idefl  dompnicatum  noflrum  de  Tur- 
ri ,   vineas  d^   terram  arabilem ,  quae  ad 
nofiram  dettneri  videbatur  manitm  .   Sta- 
tuimus  eciam ,    ut  ip/i   noflri  homiries  de 
Turri  tam  illi ,  qtii  nunc  funt ,  quam  po- 
fieri  perpetim  ibidem  morantes  ad  opus  & 
juffionem  prediflorum   Fratrum    jam    di- 
Bas  vineas  iC^   terram  excolere   &"  labo- 
rare  deheant ,    c^  pro  tempore  ipfas  vi- 
B    neas  vindemiare.  Concedimus  eciam  Maf- 
fariciam   unam   tn    Maffa ,    que   reUa   C^ 
laborata  fuit  per  Dominicum   Malapetle , 
Damus  eciam  eodem  modo  predido    Coe- 
nobio    Molendinum    unum    Jupra    ipfam 
Civitatem  Mutinam   in  leco ,   qui  dicitur 
Cajolinus ,    cum  decem  jugeribus  dc  ter- 
ra ,   inter  paludes  ftlvafque ,  quinque  fu- 
per     ipjum     Molendinum  ,      i^    quinque 
C    fubttis    cum    accefftone    c^    aquario  fuo . 
xAdjuro  namque    (^    obtefior  tam  Impe- 
ratores  quam    Reges    (^c.     Ideoque  rata 
confcripttone  hoc  injiitutum  confirmantes , 
quatinus   nojiri  Succeffores  affecfum  noflri 
pecforis  devocionemqtte  ptrpendentes  ,  quac 
femel  janlo    devo-jimits    ^    mancipavi- 
mus    Coenobio ,     inviolata    atque     ir.leja 
permanere  concedant  ,  ut  nobis  quafi   in- 
D    choantibus ,    &  illis  perficientibus ,    una 
fit  premii  rnerces ,    eademque  Regni  cae- 
lcjtis  retributio  ,     ilhmqiie    pariter  bea- 
tijfimiim    ^pofiolorum    Principem  ,  cu/us 
haec   funt    digefia    amore ,    apud    Dsum 
olitinere  mereamur  interventorem ,     &  bi 
qui   fancita  fiabiftunt .    Si    quis     igitur 
Epifcopus  e^.-. 

t/lBum  efl  autem  tAnno  Incarnationis 
Domini  noflri  Jefu  Chrifti  Nongentefimo 
Nonagefimo  Oclavo,  Domni  -jerb  Otto- 
nis  Imperatoris  Tercio ,  Indi&ione  XI. 
Praefulatu  Domni  Johannis  Epifcopi   V. 

Ego 


251  DISSERTATIO 

Ego  Johanvses  fanciae  Mittlmttfis  Ec- 

clefiae  indlgnus  Epifcopus   huic  in- 
flituto  a  Tine  faclo  fuhfcripft . 
Ego    Sigefredus    .Archidiaconus    manti 

mea  fubfcripft , 
Ego    Odo    xArchipresbiter    manu     mea 

ful/f:rip/i . 
Eno     ^fndrea    Presbiter    manu    mea 

fubfcrip/i . 
Ego  Mutinenfus  Presbiter   manu  mea 

fubfcripfi . 
Ego  Lit^zp  Presbiter    manu  mea  fub- 

fcripfi. 
Ego  Dominicus  Presbiter    c>""   Vicedo- 

mino  manu  mea  fubfcrtpfi . 
Ego    Garoaldus   Presjiter    mantt    mea 

fubfcripfi . 
Ego    Domninus    Diaconus    manu    mea 

fubfcripfi . 
Ego   Johannes    Presbiter    manu    mea 

fubfcripfi . 
Ego    Domninus   Presbiter    mantt    mea 

fubfcripfi . 
Ego  Geminianus   Diacomts   manu  mea 

fubfcripft . 
Ego  Johannes  fanSiae  Mutinenfis  Ez- 

clefiae  Diaconus    hoc    injtitutum  a* 


DECIMAOCTAFA. 


i6r 


B 


jujftone  Domni  Johannis  S.  Muti- 
ntnfis  Eccle/iae  Praefulis  fcripfi , 
pofique  roboratum  complevi  &  dedi . 
Heic  habemus  Epifcopum  donatio- 
nem  fecifle  cum  confenfu  d?"  noticia 
omnium  fanclae  Mutinenfis  Ecclefiae  Ca- 
nonicorum,  ejufdemque  Civitatis  Miti- 
tum  ac  Populorum .  In  duabus  aliis 
Chartis,  quas  Sillingsrdus  in  Cata- 
logo  Epifcopor.  Mutinenfium  <Sc  U- 
ghellius  Tomo  iecundo  Ital.  Sicrae, 
evulgarunt,  eadeni  dicendi  formula 
repetitur.  Immo  in  altera  ex  his  An- 
no  DCCCCXCVI.  fcripta  is  rogat 
tam  Imperatores  quam  Reges ,  ipfofque 
Duces  ,  Marchiones  &■"  Comites ,  om- 
ntumque  majorum  Senatus ,  praefentes 
fcilicet  cr  futuros ,  ut  inviolata  fit 
perpetuo  a  fe  fa£ta  donatio  .  Qui- 
nam  fint  hi  Senatus  majorum ,  inqui- 
rant  alii .  Tunc  certe  nondum  Mu- 
tinenfis  Civitas  Libertate  arrepti 
Rempublicam  conftituerat  .  Eadem 
autem  phrafis  occurrit  in  altera  Char- 
ta  Ingonis  Epifcopi  h  praelaudato 
Tabulario  Benedi£linorum  Mutinen- 
fium  depromta . 


Ingo  Epifcopus  Mutinenfis  MonaQerio   Sanfti  Petri    Mutinenfis  confir- 
mat  oblata,  Sc  nova  ipfe  addit,  Anno  1025. 


2\7  nomine    Domini    noflri   Jefu  Chri- 

fli Poflquam  omnium   conditor 

me  Ingonem  omnium  Sacerdotum  Ponti- 
ficum  hutniHimum  cJ^c.  {a^  notum  ftt  , 
qualiter  Ardericus  predifti  Alonafierii 
Abbas  noflram  humiliter  adierit  clemen- 
clam  (^c.  Infuper  concedimus  illi  prefa- 
to  Cenobio  Turricellara  unam  inf-a  Mu- 
tlnae  Civitater/t  cum  Capella  dedicata  in 
beati  ^mbrofii  honore  cum  introitu  <^ 
fui  acceffione .  Largimur  etiam  domum 
itnam  ,  quam  tenebat  Domninus  Presbi- 
ter  infra  ipfam  Civitatem ;  iir'  foris  Ci- 


IN  nomine    Domini    noflri   Jefu  Chri-    D    vitatera  aliam  domum    fimul  &  ortura , 
fli Poflquam  omnium   conditor  quam     tenet     Urfevertus    Prepofitus     cir 

Diaconus .  Et  in  Caflronovo  trihuimus 
tabulas  tres  cum  cafa  fuper  fe  aiente , 
quara  tenet  Martinus  Ferarius ,  atque 
Martinus  Calegarius .  Concedimus  nam- 
que  peciam  nnam  de  terra  prativa  cum 
cafa  fuper  fe  habente  jufla  Fcntanas  Ci- 
relmi ,  quam  tenet  .Araldus  Cafialdius  . 
Tribuimus  namque  prediiio  Monaflerio 
Molendinum  &c.  Ideoque  donamus  ju- 
gera  duo  in  Palude  in  loco ,  qui  dici- 
tur  xAquareto ,  cum  lateribus ,  da  fera 
R   2  Sil- 

{a)  UtinChaitadonationisWariniEpifc.  Mutinenfisanno  looj.infraedenda  in  DifT.  LXVIL 


26^ 


Silva ,   quae  dicltur  Vacilli ,    da  meridie 
Paluds,  da  mane  Raginbaldi ,  de  fuhto 
Runco  de  IValdemanni  .  Similiter  conce- 
dimus     prefato    Cenobio     tcrram     illam , 
qitam   Domninus  Presbiter  venerabilis  vi^ 
%4b':as ,    que  ante  os  dies    &•    annos  ex 
noflyo   teneb:rt   Epifcopio  per    infiteoftn   in 
loco  ,   qui  dicitur  Saliceto ,   cum  cafa  fu- 
per  fe  abente  •  c>^   terram  illam,  que  efl 
inter   Foffayn   Mundam   i^    Foffam    Mi- 
litariam  ,  per  fcriptum  aut  fine   fcripto: 
€>""   efl  ipfa    terra    vineata   feu    aratoria 
atque    prativa     cum     frafcario     fuper    fe 
abente ,    inter  tota   ju^era    triginta    cum 
omni  integritate  &   Decimis    ipfius    ter- 
ve    c^    vinee .    xAijungimus    \uprafcripto 
Cenobio   in   Saliceto  terram   illam ,     quae 
fuit    rela    c^     lajorata    per    Mavtinum 
Ferrarium   ex    parte    SanSIi    Geminiani  . 
Infuper  i^c.  Similiter  largimur  fupradi- 
uo  Cenobio    Covtem  unam ,     que    dicitur 
^brica ,  cum  omni  fua  inte^ritate  ,  fili- 
cet  cum  quadam  Ecclefia   ibi  funUata  in 
beatifftmi    Georgii     honore     cum    vineis , 
pratis    &c.     ac    cum    omnibus    hedificiis 
faBis ,  vel  fa&uri  funt  in    prefata  Cor- 
te .    Tribuimus  fmiliter    quandam    Eccle- 
fiam  prediSio  Cenobio    in    loco  ^4!tiano  , 
que  efl  confecrata  in  honore  SanTe  Ma- 
rie    Virginis    cum    terris    &c.  ^Adjtmgi- 
mus  ei  etiam  Cafirum  _  de    t^diano    cum 
Ecclefia    in     eo    hedificata    ad    honovem 
Sanfli  MichaSiis ,   cum  terris  c^  vineis : 
icf  aliam  Eccleftam  fundatam    prope  ec- 
dem  Caflro    in    honore  beatiffime    Marie 
Virginis    cum    omni    honore    &    introitu 
&  fui  acceffioae  ,    &  quicquid  ttos  per- 
tinet  ex  parte  Sanfi  Geminiani .     Infu- 
per  eciam    conccdimus    Ecclefiam    unam , 
que  efl    fundata  in   loco    Pfaltu ,    confe- 
crata    in    honore    SanSIi    Martini ,    cum 
terris  c^'c.   Concedimus  etiam  terram  ju- 
Jla  Caflrumvetus  &'c.   cum  Capella ,   que 
efi  dedicata  in  honore  SanSle  Maric  c^'c. 
Similiter    adtribttimus    prefato     Monnfle- 
rio  Dorimicatum  noflnm  de   Ciirtc    Tur- 


ANTIOVIT.  MEDII   AEVI 


26^ 


c 


A  *•;"  cum  omni  &'c.  Donamus  jam  di&o 
Cenobio  terram  aratoriam  loco ,  qui  di- 
citur  Cafiellioni ,  que  pertinet  de  fupra- 
fcripta  Corte  ,  que  efl  reSia  &  laborata 
per  Prando  Lupicini  &  Rodulfo  fuo 
germano,  feu  ctteris  hominibus  habitan- 
tibus  in  Villa  Salfina  &  in  Runcis . 
Et  pratum  unum  in  loco ,  qui  dicitur 
Ifola  Marr^ale  cum  omni  fua  integritate  . 
Igitur  aJjungimus  ipfi  prediclo  Mona- 
fierio  Capellam  unam ,  que  efl  fundata 
in  honore  beatiffimi  Patroni  nojiri  Gc- 
miniani ,  quae  ejl  de  jam  dicla  Corte 
Turri  cum  terris  ci^c. 

Lnrgimur  igitur  ipfi    predi&o    Mona- 
flerio  Capellam  unam  fundatam    in    ho- 
nore  San^i  ^naflafii  Martiris  in  Corte 
noflra  de  Saviniano  ,  cum  terris  (i^'  vi- 
neis  ci^  frafcario  &  aquario    ad  molen- 
dinum  hedificandum ,  quod  efl  ftmul  terra 
arabilis  C^  vineata  &  frafcario  /ugeras 
decem  &  oTo  .  Prima  pecia  ,    ubi    Ec- 
clefia  efl  fundata    C^c.  da    fera  fiuvius 
Scultenna  C^c.    Tercia    pecia    ibidem  de 
ipfa   Corte   &c.  de   fubto    San&i    Silve- 
firi .  Qitarta  pecia  infra  Infula  Sculten- 
ne  ii^c.    Hanc    autem    prediHam    terram 
de  jam  prefata  Corte  de  Saviniano  con- 
tulimus  nos    pro    remedio  antme    noflre , 
feu  antecejforum  noflrorum ,   vel  pro  ani- 
ma   Pipini    Regis ,     qui    obtulit    predi- 
Siam    Cortem    San&o    Geminiano    Mv.ti- 
nenfi  Prejuli .    Et  nos  fimiliter  concedi- 
mus    Cenohio     beati    Petri    ^poflolorum 
Principis  illud  tantum  prenotatum ,  qu.od 
ex  ipfa  Corte    carpfimus  ,     cum    Decimis 
ipjlus  terre   &c.   In  Curte    Maffa  dona- 
mus  &c.  %Ad]ungimus   jufla    ipfa  Maf- 
faricia  campum  unum  ,  qui  efl  per  men- 
fura  jugera  duo ,    &   flaria    quindecim  . 
Infuper  addimus     in  eadem  Corte  /ttgera 
oSto  in  loco ,  qui  dicitur    Ronco    de  Or- 
tica ,  quae  reiia  &  laborata  efl  pcr  Petrum 
de  Bcnedi&o.    Et    in  Finale    Maffaricia 
tina,  qtte  eft  re&a  &  laborata  per  Petrum 
C>^'  Jobannem  jugera    decem,    Et    unam 

Maf- 


2^5  DTSSERTATIO 

Maffariolam  tn  eadem  Corte  Flnali  jii- 
gera  oUo  prope  Cajlrnm.  Sex  jugera  in 
Cori!^ano ,  que  fiunt  la-^orata  per  Carpe- 
fanum:  ^^  totidtm  in  Final! ,  que  fiunt 
lahorata  per  Johannem  Sacuzp  C^  Do- 
minicutrt  Rofpulum :  cJ^  novem  jugera  , 
que  laborantur  per  flabilem  %Archipresbi- 
terurn  prope  San&am  ^Agatham  j  & 
Decimam  illam ,  quam  tenuit  Ardingus 
Judeus  in  Saliceto:  i^  fex  jvgera  in 
Sorbaria  ,  que  fuit  de  cambio  inter  San- 
Uum  Geminianum  &  San&um  Benedi- 
&um  de  Leone .  Sunt  fines  de  mane 
San&i  Benedicli ,  eia  fera  SanSii  Gemi- 
niani ,  da  meridie  &  de  fubto  via  . 
Corscedimus  etiam  Decime  Ingoni  filius 
quondam  Ragnerii  de  Feroniano ,  feu 
Ragnerii ,  fi-ve  ^'frimundi ,  atque  Rai- 
mundi ,  de  communi  illorum  domnicato 
quod  ad  SanBi  Geminiani  pertinet .  Da- 
mus  etiam  in  Cnleoaria  peciam  unar,i  de 
terra ,  que  ejl  feflaria  quatuor ,  quam 
tenet  Martinus  filius  quondam  Johannts 
Cun^acafa  fuper  fe  abente .  Similiter  of- 
fero  jam  predi&o  Monafler'.o  ex  mea 
proprietate  ,  que  me  obvenit  per  Cartu- 
lam  da  partc  Imilde  con/ugis  Ugonis  de 
Gandaceto  ,  Maffariciam  unam  infra 
Curte  Gandaceto  ,  loco ,  qui  dicitur  Vd- 
lanova  ,  que  efl  re8a  &  lahorata  per 
Jchannem  Galaita  .  Et  infuper  addamus 
infra  Civitatem  Regenfem  tabulas  duas 
de  terra  ,  (j^'  foris  Civitatem  terra  ara- 
tcria  Seflaria  viginti  c^  duo  .  Hanc 
nutem  prediSiam  terram  de  jam  prefata 
Curte  Gandaceto  contul!  pro  remedio  a- 
nime  mee ,  feu  Guidonis  genitoris  mei . 
tAddimus  eciam  in  CoUegaria  Majfari- 
ciam  unam ,  que  efl  recia  &  laborata 
per  Vitalera  Capriolum  .  Et  fex  jugera , 
que  laborantur  per  Petrum  de  Benedi- 
(?o  iir  fratrem  ejus  Felicem .  Addinius 
qiwque  his  pro  remedio  anime  nofl-.e , 
noftrorum  (uccefforum  per  intervcn- 
tum  noftium  Clericorum  feu  Laico- 
rum  ,  precatu  Ro^^^pnis  Clerici   per  quem 


mClMAOCTAVAl  z66 

A  ipfa  terra  detenta  fuerat  ^  lalorata  efl , 
pecia  una  ,  fcilicet  quinque  jugera  vd^ 
novem  feftaria  in  loco ,  qui  dicitur  sA- 
quaviola:  &  fecunda  pecia  terre  ifr  vi- 
nee  jugera  duo  in  loco ,  qui  dicitur  xA  la 
Trixe:  tercia  pecia ,  cujus  medietas  laho- 
ratur  per  predtBttm  Ro^pnem  ,  ^  alia 
medietas  a  parte  ipfius  per  Johannem  Bi- 
bum  &  fuos  fratres ,  &  efl  feptem  jage- 
'B  ra  &  eft  feptem  feflaria:  &  quarta ,  que 
laboratur  per  ipfum  Ro^pnem  in  loco  ,  qui 
dicitur  Gaxata ,  C^  eft  unius  jugeris .  Et 
tres  alias  pectas ,  una  juxta  viam  ,  que 
appellatur  Viacava  ,  <&'  alia  que  eft  in 
loco ,  qui  dicitur  Albareta  ,  &  Solarium 
Ifinbardi  ,  &  tertia  ,  que  eft  juxta  ftu- 
men ,  quod  dicitur  Taverlo ,  lij^  iabora- 
tur  a  parte  Rozpnis  per  Johannem  Ds- 
canum ,  ci^  per  Martinum ,  &  Michae- 
lcm ,  ^  Albericum  Liminofos  ,  Ci^  fuos 
confortes ,  que  eft  oclo  /ugerorum  c^  mo- 
dii  unitis .  Data  eft  hec  terra  a  nobis 
SanBo  Petro  in  prefentia  Johannis  Ar- 
chipresbiteri  ,  &  Petri  Presbiteri  Majo- 
ris  Scholarum,  &  Rolandi  Presbitcri 
Cuftodis  Ecclefle  ,  &  Johannis  Presbi- 
teri  de  Ancilla  Dei ,  d^  Iginulfi  ncftri 
D  fratris ,  &  IjFonis  noftri  fidelis .  Adju- 
ro  namque  &  obteftor  tam  Impera- 
tores  qu^m  Reqes,  qu^mque  Epifco- 
pos,  Duces  ,  Marihiones,  &  Comi- 
tes  ,  omnefque   Majorum   Senatus  &c. 

AHum  eft  atitem  Anno  Incamacionis 
Domini  noflri  Jeju  Chrifli  MiUefimo  Vi- 
geflrno  Qfiinto ,  VIII.  Kalendas  Maii , 
per  Inditions  OFIava,  Prefulatus  Dom- 
ni  Iiigoni  Epifcopi  Secundo . 

Inpo  Dei  gratia  fanJae  Motinenfls 
Dei  Ecclepae  Preful  in  ho:  Deceto  a 
me  fa&o  fpontanea  voluntate  confirraa- 
vi ,  atque  omnibus  Fratribus  confirman- 
dum  tradidi  ci^  precepi . 

Ego    Aldbertus    Archipreshiter    manu 
mea  fubfcripfi  . 

Ego    Martinus   Presbiter    manu    tma 
fubfcripfi . 

Ur- 


B 


257  Al^TlQUIT. 

Urjivertits     Diaconus     €/"    Ji^repofttus 

fubfcripfit . 
Urfevertus    .Archidiaconus    manu    mea 

fuhfcripfi . 
Ego    ^lfredus     Diaconus    manu    mea 

fubfcripfi . 
Ego  Lanfrancus .  Diaconus   mantt  mea 

fubfcripfi . 
Ego  .Adelbertus    Presbiter   manu  mea 

fubfcripfi . 
Ego    Teutingus    Clericus    manu    mea 

fubfcripfi . 
Ego  Johannes  Mutinenfis  Ecclefie 
Presbiter  hoc  Infirumentum  ex  juffione 
Donni  Ingoni  fanSle  Mutinenfis  Eccle- 
fiae  PrefuHs  fcripfi ,  po/lea  roboratum 
comple-vi  &  dedi . 


Signum  Bullae  pendentis  deperditae  .    C 


Atque  hinc  intelligimus,  Milites^ 
ideft  Nobiles ,  &  Populum ,  quem  Ple- 
bem  appellari  alibi  vidimus ,  Muti- 
nae  conveniffe  ,  quum  de  gravibus 
Reipublicae  negotiis  res  erat,  fuum- 
que  confenfum  praebuifle  publicis  de- 
liberationibus  :  quod  effe  non  levi 
indicio  .poflit ,  antiquis  etiam  Secu- 
lis  viguifle  fpecimen  aliquod  Reipu- 
blicae  ,  feu  Senatus  ,  five  Communi- 
tatis  Civium  Mutinenfium .  Et  quan- 
doquidem  antea  prodidimus,  ejulmo- 
di  Civium  Univerfitatibus  fub  Ro- 
manis  rerum  dominis  fuos  fundos  , 
reditufque  proprios  non  defuifle  :  a- 
deat.  Le£tor  Diflcrtationem  XLV.  de 
affumta  a  Civitatib.  Italic.  Reipubl.  for- 
ma  ,  ubi  produ£\o  Diplomate  Henri- 
ci  L  Imperatoris  oflendi  ,  Bona  Corn- 
munalia  Anno  MXI\'\  fuiflTe  Populo 
Mantuano  .  Quod  ca  Civitas  pofli- 
debat  ,  opinari  non  immerito  pofl^u- 
mus  ne  in  reliquis  quidem  Italiae 
Urbibus  fuifle  defideratum  .  Plura  hanc 
in  rem  nobis  latent ,  quod  antiquae 
Civitatum    ac    Secularium    hominum 


MEDJI    AEVI  2(58 

A  Chartae  pleraeque  temporum  injuria 
excifae  fint,  illaefis  tantummodo  non 
paucis  Ecclefiarum  monumentis  ,  e 
quibus  non  fat  lucis  redundat  ad  in- 
ftituta  ac  mores  veterum  Seculorum 
intime  dignofcendos .  Veri  quoque  fi- 
mile  eft,  nonnullos  e  minoribus  Ur- 
bium  Magiftratibus  praeter  Scabinos 
antea  memoratos  ,  Populi  fuffragio 
fuifle  ele6tos.  Nam  uti  Comites  fuum 
fibi  Vicecomitem  ftatuebant ,  cui  mul- 
tum  erat  auftoritatis,  ita  &  Populo 
fuifle  jus  eligendi  quofdam  ex  Rei- 
publicae  Magiftratibus  opinari  licet. 
Ughellius  quoque  Tomo  4.  Ital.  Sacr. 
in  Epifcop.  Cremonenfib.  literas  ad- 
fcrt  ab  Henrico  IL  Augufto  circiter 
Annum  MXLVIIL  cunRo  Populo  Cre- 
monenfi  fcriptas.  Et  fane  ejus  Urbis 
Populus  ante  ejufdem  Henrici  Re- 
gnum  ,  &  vivente  adhuc  ejus  patre 
Conrado  T.  Augufto  ,  immo  &  fub 
Henrico  I.  Imperatore  ,  Landulphum 
Epilcopum  luum  ,  munere  Comitis 
Cremonae  fungentem ,  led  fuperbiae 
facibus  incenfum  ,  dejecerant,  Civi- 
tatem  veterem  a  fnndamer.tis  obruerant , 

D  C?^  aliam  majorem  comra  Imperialis  ho- 
noris  flatittn  aedificarant ,  ut  ipft  %/iu- 
gufto  refiflerent .  Quae  omnia  Conra- 
dus  I.  recenfet  in  Diplomate  per  U- 
ghellium  nuper  memoratum  edito  . 
Atque  heic  nolo  mihi  eiabatur  e  ma- 
nibus  Diploma  Caroli  Craffi  ,  Pa- 
piae ,  ,Anno  ah  Incamatione  Dornini  O- 
dingentcfimo  O  logefimo ,  XII.  Kalendas 
^priiis  ,  Inditione  XIII.  fcriptum  : 
quo  idem  Rex  Germaniae  ac  Italiae, 
poftea  Imperator ,  jura  omnia  Am- 
brofiano  Mediolanenfi  Coenobio  con- 
firmat,  atque  alia  addit.  Protulit  il- 
lud  Puricellius  in  Alonument.  Bafi- 
lic.  Ambrofian.  num.  131.  Sed  fru- 
ftra  illud  pertinere  opinatur  ad  An- 
num  Chrifti  DCCCLXXXI.  Ibi  haec 
habet   Crafl"us  :    NuUus  Jcilicet  Epifco- 

pus , 


2<^p  DISSERTATIO 

pus ,  tArchtepifcoptts ,  Dux  Marchio  vel 
Communhas  ,  aliquam  moleftiam  ei  Mo- 
nafterio  inferat .  Hj«c  fane  Communi- 
tatis  mentio  innuere  videtur  ,  Anno 
Chrifti  DCCCLXXX.  fuiffe  Medio- 
lani  ,  aliilque  in  Urbibus ,  Civium 
Corpus  ,  cui  auftoritas  non  deeflet  , 
quando  Communitas  numeratur  cum 
JEpifcopis  ,  Ducibus  ,  ac  Marchionibus  , 
qui  Drocul  dubio  poteftate  multa  frue- 
b?ntur  ,  ac  Populum  regebant .  Ve- 
rum  adeo  oeregrinum  ac  infolens  mi- 
hi  videtur  eo  in  monumento  Commu- 
nitatts  nomen  ,  ut  potius  fufpicer  , 
vel  Comes  nro  Communitas  efle  legen- 
dum,  vel  Diploma  ipfum  inter  fup- 
pofiticias  Chartas  effe  referendum  . 
Occurrunt  illic  &  alia  ,  quae  fufpi- 
cionem  falfi  ( ne  gravius  loquar)  le- 
genti  ingerunt,  cujufmodi  funt  .Ana- 
thematts  denuntiatio,  qua  carere  fo- 
lent  Diplomata  Regum  &  AuguRo- 
rum  *  &  Signum  Domni  ^nfpranai 
Cancellarii ,  c^  Gttidonis  Epijcopi ,  ci^ 
Bofoni :  quae  omnia  fub  una  linea 
referurtur .  Subfcribunt  &  al'i  Epi- 
fcopi  ,  &  Rifus  Cardinalis  ,  &  Fstrus 
Vicecomes .   At    iiiz  abhorrent  a   riti- 


DECIMAOCTAVA.  270 

iA  bus  Cancellariae  Imperatorum  &  Re- 
gum  praefertim  illius  temporis.  Et 
Guido  Epifcopus  Papienfis  ,  tabulis  iis 
fubfcrihens,  ignotus  fuit  praeceden- 
tibus  rerum  Ticinenfium  Scriptori- 
bus.  Sunt  &  alia ,  quae  omitto.  Ce- 
terum  non  difTimulabo,  apud  Mar- 
culfum  Auftorem ,  ut  creditur ,  Sae- 
culi  Septimi  ,  Formulam  Septimam 
B  hifce  verbis  effe  conceptam  :  Piiffmo 
ac  praecellentifftmo  Domno  illo  Regi  Com- 
mune  iUius ,  fcilicet  Civitatis .  Ibi  au- 
tem  poflulat  Populus  fuccefforem  E- 
pifcopi  defunB;i.  At  iftis  verbis  ni- 
hil  aliud  fignificari  videtur  nifi  quod 
fupra  vidimus  ,  Ordo  &  Plebs  Civita- 
tum ,  quibus  jus  erat  in  eleftione  E- 
pifcoporum .  Sed  an  &  in  regimine 
civili  aucloritatis  aliquid  fuerit ,  in- 
certum  efl:.  Solicite  tamen  adnotan- 
dus  locus  (  fi  tamen  ita  Marculfus 
fcripfit,  quum  Bignonius  ita  legen- 
dum  cenfuerit)  ut  intelligamus ,  mul- 
t.i  vetuflate  niti  nomen  Communis  . 
Atque  haftenus  a  me  congefta  con- 
jungenda  erunt  cum  iis,  quae  in 
praedifta  DifTertat.  XLV.  de  affumta 
Relpiib.  forma  infra  Le£ior  accipiet . 


EXCER- 


X  C  E  R  P  T  A 

HISTO  RIC  A 

EX  COMMENTARHS  MStis 

BENEVENUTI  DE  IMOLA 

IN  COMOEDIAM  DANTIS. 

Ab  eo  circiter  Annum  Chrifti  MCCCLXXVI.  compofitis, 

E      T 

IN  ESTENSI  BIBLIOTHECA 

ADSERVATIS. 


Tom.  IIL  S  m 


175 


IN  EXCERPTA 

EX  COMMENTARIIS  MStis 

BENEVENUTI  IMOLENSIS 

PRAEFATIO 

LUDOVICI   ANTONII 

M    U    R    A    T    O    R    I    I. 


«^jfeEbSj^wkiiaiaBjJi* 


Ui  rr.ores  hominum ,  qui  ritus  in  Ifalia  vigus- 
rinfy  dv.m  barharica  Secula  fluebanf^  mihi  po- 
tijfiinutn  in  koc  Opsre  invefiigandiim  propofui . 
Nnlto  atitem  ex  Libro  tantum  lucis  iti  eiufmo- 
di  infjuifitione  fpsrare  P^JJis^  quantum  ea  injl- 
I  gni  Dantis  Aldigherii  PocmatCy  ftve  Comoedii 
jj  Italica  y  fcripta  ante  annos  quadringentos  &  ul- 
U\  tra ,  Verhm  qnae  ibi  metro  conclufa  funt ,  at- 
^^^  que  ad  illius  temporis  homines ,  &  res  gcfias 
pertinent  ^  ita  interdum  tefiebris  circumclufa  fe  exhibent  nobis  ^  tara  fs- 
ro  natis  ^  ut  nif\  Interpretes  opsm  frant^  coscutiamiis  ad  non  pauca  ne- 
cejfe  fit.  Neque  defunt^  qui  amplfjjimts  Commentariis  jamdiu  fe  contu- 
lere  ad  illuflYandum  nobilc  Philofophi  bujus  Pc'^tae  Opus :  vidslicet  Ber- 
nardinus  Daniellus,  Chridophoru?  Landinus,  &  Alexander  Velluteilus, 
eorumque  Libri  non  femel  ex  officinis  t/pographicis  publscum  in  diem 
prodiere .  Alios  ante  fe  eodem  munere  funElos ,  ider/i  Landinus  in  Prae- 
fatione  cemmemorat .  Plures  etiam.,  atque  adeo  omncs  Dantis  Interpretes 
Ytcenfuit  Clarifs.  Vir,  Apoflclus  Zsnas  Tom,  VI.  Diarii  Literaf.  Ital.  pag, 

S    2  183. 


275 

183.  Praeterea  circumfertur  Commsfitariut  Italicus  in  ejufdem  AUtgbe- 

rii    Poema,    Anno  Chrijii  MCCCCLXXF/l.    t/pis   Venciclini  Spirenfts 

Venetiis  imprsjfus  ^    (y  B^nevenuto   Imolenfi   tributus:    cu/us   etiam    au- 

Boritate  non  femel  uft  funt  Acaclemici  Crufcani   in    Vocabulario  Italicae 

Linguae .     At  jamdudum  praefenferunt  eruditi   Viri  ^   falfo  titulo  quaefi- 

tum  faijfe  honorem  ejufmodi  Commentario ,    quippe  cu/us   minime  aufior 

fuit   Bcnevenutus  ^   fed   alter  ^   qui  fortaffts  ex  Benevniuti  labore  profe- 

ctt .    Porro   illud  certiffimum  f/?,    B^nsvenutum  reliquijfe  pofi  fe  ampltf- 

fimum    Latinum    Commentari'^m    in    univerfum    Dantis    Poema ;  e/ufque 

y     exemplum  in    membranis  fcriptum   adfervari   in  Efienft  Bibliotheca^   uti 

V       &   in    Ambroftana  ^  <&   Florentina.    Alibi  quoque  reperiri  mihi    perfua- 

(      fum  efl.    Praetcr:ui    dubitari  vix   pctcfl  ^  quin  Benevenutus  y    u(i    ceteris 

Dantis    Interprstibus    antiquitate ,    ira    &    erudstione    praeiverit  .    Immo 

quae    nuper    laudati  Scriptores    congrjfere .,    ut  Aldigheriano  Poemati   lu- 

cem  adferrent  ^    omnia  fere  delibata  fuere  ex    ejufdem  Benevenuti  Ccm- 

mentariis  MStis ,  quamquam  fatentem  neminem  habeamus ,  fe  illius  fcri' 

nia  expilajfe. 

/  Neque   Benevenuto  difficile  fuit    explicare  ^    quae   olim  videbantur  ^ 

ecque  magis  videri  abfirufa  poffunt  temporihus  nofiris   in  Poemate  Dan- 

tis.   Is  enim   eodem  Seculo  floruit^  quo    fD'  ipfe  Dantes.    Patria   illi  fuif 

Forum    Cornelii^    nunc  imola.    Pater    Magnus    Compagnu'; ,  qui    in    ea 

]       Urbe  ^   ut  is  ait  ad  Cant.  XV.  Paradift^    legit  tam   laudabiliter ,  qukai 

utiliter  juxta  habitationem  Ltti  de  Alidoriis.  Fortaffts  tlltus  pater  ap- 

pellatus  ^   notufque  fuit  ex  agnominc  Magna- Compagno  ;    nam  Familia 

de   Rambaldis  Benevenuto  tribuitur .    Philofophine  ^    alitfque   Artibus  & 

Scientiis    operam  dedit^    praefertim  Bononiae  ^    ubi  ipfe  tefiatur^   fe  per 

decennium  fuijfe  verfatum .    Hifioriae  vero    potiffimum  fiudutt ,    cu'/us  e- 

tiam  fpecimen  ad  pcfteros  tranfmift  ^   hoc  efi  ^  Libelhim  ^   AugufTalis   ti- 

tulo  donatum^    quod  Romanorum  Caefarum  catalogum  ^  &  vitae  compen- 

dium  compleBatur  ufque    ad    Vincislaum ,  fuo  tempore   regnantem .    Edi- 

tum  fuit  Opufculum  ifiud  Argentorati  Anno  Chrifii  MDLV.  Vifitur  e- 

tiam   inter  Opera  Francifci  Petrarchae  ^  cui  perperam  a   nonnullts  trihu- 

lum  fuit .  Eumdcm  quoque  Libellum   in  Tomum   II.  Germanicarum   Rc- 

rum    intulit  Marquardus  Freherus  Anno  MDC/I.  Singulari  fiudio  cole- 

bat  Benevenutus  Principes  Atejiinos    Ferrariae  ac  Mutinae  dominantts ; 

inter  quorum  praerogativas  Literarum  ac  Literatorum  amor  pofirema  nun' 

quam  fuit :    ac  propterea  Nicolao  II.   Marchioni  Opufculum   hoc  dicatum 

voluit.  illud  autem  manu  exaratum  fervat  non  tantum  Efienfs^  fed  & 

'Arnbrofiana  Bibliotheca  cum  hocce  titulo :  Auguftalis  Libellus  Clariffirai 

Hifto- 


277 
HJftorici  Bsnevenuti  de  Rambaldis  de  Ymola  ad  nobilKTimum  lilu- 
ftrem  Marchionem  Ferrariae,  Kalendis  Januariis  novo  advenrante  An- 
no  ChriRi  M-l!erimo  Trecentelimo  Oilogefimo  Sexto :  a  Julio  Gaefa- 
re  ad  Vincislaum  ufque  Imperacorem  Garoli  filium ,  Auguftorum  Vi- 
tara  breviter  fcribit .  Editionem  Freherianr.m  conruli  ego  cum  EJienfi 
Codice ,  (Sf  in  mubis  vitiatam  av.t  mancam  reperi .  ^are  Opufculum 
ipfttm  fuae  refiitutum  integritati  ,  inter  Scriptores  Rerum  Italicarum 
vv.rfus  evulpare  decreveram .  At  qucndoquidem  non  unam  habemus  e/u- 
fdem  editionem^  ac  praetsrea  nullum  aut  exiguum  emolumentum  erudito 
bomtni  inde  fperandum  efl  ^  confdium  hoc  tandem  abjeci.  Porro  ex  di- 
His  jam  habesy  quo  tempore  Benevenutus  fiorucrity  hoc  eft  Anno  Chri- 
fii  MCCCLXXXVl.  Sed  longe  antea  ejus  fama  increbueraty  atque  haec 
illi  peperit  ar^nm  animi  con/unflionem  cum  Francifco  Petrarcha^  cele- 
bcrrimo  aevi  fui  vlro ,  quem  conRat  e  vivis  fublatum  Anno  MCCC- 
LXXiV.  Vide  e/ufdem  Petrarchae  Epifiolam  XL  Lib.  14.  Rer.  Seni- 
liu}»  ^  fcriptam  Banevenuto  Imolenfi  Rhetori  fuo,  ubi  de  Poetis  probis 
&  improbis  difputat.  Is  etiam  Cant.  XVIIL  Infern.  auBor  ejt  y  ad  Ro- 
manum  fubilaeum  fe  fuiffe  profeHum   Anno  MCCCL. 

Otiod  tamen  prae  ceteris  animadvertendum  efl  ^  fingulari  familiari- 
tate  conjunSius  fuit  Benevenutus  mfter  cum  Johanne  Boccaccio ,  clarifft- 
nio  Scriptore  Seculi  Decimiquarti ,  cui  tanthm  dcbet  Italica  Lingua . 
Hunc  ille  Magiflrum  fuum  appellare  confuevit .  Ad  Cant.  L  bifern. 
ait :  Dum  femel  portaretur  quidam  Pardus  per  Givitatem  Florentiae, 
pueri  currentes  clamabant:  Vide  Lonzam ,  ut  mihi  narrabat  fuaviffi- 
mus  Boccaccius  de  Certaldo .  Sed  praecipue  de  illo  mehtionem  facit  ad 
Cant.  XVI.  verf.  ^6.  Paradif  in  haec  verba  fcribens :  Temporibus  mo- 
.  dernis  floruit  Boccaccius  de  Gertaldo ,  qui  fuavitate  fuae  fapientiae  & 
1  eloquentiae  reddidit  ipfum  locum  Gerialdi  celebrem  &  famofum .  Hic 
fiquidem  Johannes  Boccaccius,  verius  Bacca  aurea^  venerabilis  Praece- 
ptor  meus,  diligentiffimus  cultor  &  familiarrfTimus  nofiri  Au6^orIs,  ibi 
pulcra  Opera  edidit  .  Praecipue  edidit  unum  Librum  magnum  &  uti- 
lem  de  Gafibus  virorura  illuftrium.  Item  Libellum  de  mulieribus  cla- 
ris.  Item  Librum  de  Fluminibus,  &  Librum  Bucolicorum  &c.  ^mm 
tradit  Bsnevenutus.,  Boccaccium  fuiffe  diligentifTimum  cultorem  &  fa- 
milat-ifTimum  noflri  Au£lcris ,  idefi  Dantis.,  ne  puta^  inter  eofdem  in- 
tercrfftjfe  amicitiam ,  aut  fludiorum  communionem ,  Boccaccius  enim  natus 
dicitur  Anno  Chrifii  MCCCXllL  Dantes  verh  Anno  MCCCXXL  na- 
turae  debitum  folvif  y  ac  propterea  puer  «e  illum  quidem  vidijfe  a»t  au- 
dijfe   potuit ,  O'  praecipue  eaulem ,  6"   Ravemtae  fedentem ,   ubi  vitam 

cum 


cum  morte  commv.tavit .  Itae^ue  hifce  verbis  tantummodo  Boccaccius  mul- 
tum  Operae  pofuijfe  dicitur  in  legenda  &  explicanda  Dantis  Comoedia, 
Immo  (y  in  eam  fcribere  Commentarium  aggv.jfus  fucrat ,  quem  tamen 
vltra  primum  Cantum  minime  produxit ,  Tanto  autem  Praeceptore  &  a- 
mico  ufus  Benevenutus ,  nil  mirum ,  f  fupra  ceteioi.  po/i  /e  natos  aptus 
fuit  ad  iuterpretanda  plurima  ^  quae  Dnntes  brevibus  innuit  ^  O*  luce  in- 
digebant .  Ad  quod  opus  etiam  adhibuit  Jnrerpres  eruditus  ^  quotquot  po- 
tuit .,  Libros  j  e  quibus  hofce  duntasat  commcmoraboy  barbaricorum  tem- 
porum  Scriptores :  neque  enim  refrt  vetujltjftmos  quoque  recenfere ,  fa- 
tis  nempe  notos,  Djni  Gonnpagni  Htjioria^  quam  primus  ego  edidi  in 
„     Tom.  IX.  Rer.   Italicarum ,    laudatur  a  Benevenuto  ad  Cant.   FIII.  in- 

i  ferni.  Albertini  Mufatti  Tragoedia  Lcerinis^  edi/a  J  me  2~om.  X.  Re- 
rum  Itr.Ucarum.  Ricobaldi  Ferrarienfis  Chronicon,  quod  evulgavi  Tom. 
IX.  Rerum  earumdem .  Pecri  de  Vineis  Epifiolae  ^  fed  fuppofiticiae . 
ehronica  Pvavennae,  Genuae,  Vcnetiaruoi ,  (D'  NeapoUs,  qucrum  Au- 
iiores  nobis  minime  detexit,  Boccaccii  Liber  de  Montibus  &  Flumini- 
bus,  De  Vita  ac  Moribus  Dantis.  Decameron  y  &  alii ,  de  quibus  fu- 
pra.  Guidonis  Bonati  Opera  Ajirologica  Mich«elis  Scoti  Ajivologi.,  quo 
ufus  ejl  Fridericus  II.  Augu/ius,  Liber  de  Ajlyologia.  Godefndi  Viter- 
bienfis  Pantheon ,  imprejfum  Tcm,  VJi  Rer.  Italicarum .  Gerii  Arreti- 
ci  Satyra  contra  mulieres  Tufcas.  Guitonis  Arretini  Liher  Kbythmo- 
rum  vulgarium.  Joachimi  Abbatis  Caiabri  Liber  Prophetiarum  de  Pa- 
^   pis.  Hubaldi  de  Aguglione  Libcr  dc  Guelphis  (7  CibtUinis.  Dclendum 

")  efi .,  Librum  hunc  jamdiu  excidijfey  vel  alicubi  ujqus  adhuc  delitejcere. 
Bruneti  Laiini  Thefaurus  Hi/ioricus  .  Dantis  Aldigherii  Liber  quoque 
de  Monarcbia  :  ejufque  Literae  ad  Henricum  Vt.  Augv/lum . 

Porro  Commentarii  ha^enus  memorati^  quorum  auHor  Benevenutus 
Imolsnjis ,  manu/cripti  in  tnembranis  in  fcl.  adfervantur  in  Bibliotheca 
Serenifftmi  Ducis  Mutinae  .  In  calce  legitur :  Explicit  Commentuaa 
Magiltri  Benevenuti  de  Iraola  fuper  Dantem  Allegherii  de  Florentia, 
MGGCVIII.  ultimo  Augufti.  Haec  tempus  indicant  ^  quo  Librarius  ad 
wnbilicum  perduait  Libritm .,  fpiffmn  fane  Opus  ^  quod  perpctua  inter- 
pretatione  textum  Dantis  profequatur.  Inde  vero  e.-icerpfi  ^  quae  nunc 
publici  juris  facio.  Et  cur  non  integrum  Librum?  quifquam  petat .  In- 
/iituti  prcfeSlb  mei  non  erat  LeBoribus  propinare  heic  tam  immanem  co- 
piam  rerum  Grammaticalium ,  &  Fabularum  Ethnicarum ,  five  tot  Ro- 
manae  aut  Graecae  Hifloriae  monumenta  jam  ncta ,  quibus  Benevenutt 
Opus  abundat.  ^i  haec  omnia  ftit  .^  &  gratiam  univsrjae  Reipublicae 
Literariae  initururn  fs  fperat ,  edito  integro  Scriptoris  hujus  Commenta- 

rio  , 


2-79 
rio ,    provinctam    hanc    aggrediatur ,   quam    ei   liberam    lubem    reltnquo . 
Mihi   placuit ,    ea  tantummodo  feligere ,    quae    ad    mores ,    ad    ritus ,    ad 
Hifioriam  Seculi   praefertim  Decimi    tertii   &  fubfequentis  pertinent   a- 
pud  Bcnevenutum  y    &  ea  LeBorum   oculis    unico  veluti    obtutu    conftde- 
randa    exhibere  ^    utpote  quae  obleBationem   parere    pojfe    legentibus  mibt 
creduntur  y   &  certe  ufui  non   mediocri   ejje    pojfunt  amatoribus    barbari- 
cae  Eruditionis .    Simul  autem    ex  hoc  fpecimine   palam  fiet  ^  quid  fen- 
tiendum  f\t  de  recentioribus  Dantis  Interpretibus ,  qui  aut  h  pennis  Be- 
nevenuti ,    diffimulato    ejus    nomine ,   fibi    laudem    quaejierunt ,    aut    e/us 
luce  defiituti ,  fumferunt  illufirandam  egregii  Poetae  Comoediam .   Deni- 
que  fatis    haec   erunt  ^    ut    intelligas  ^    quare    Leander    Albertus    Ordtnis 
Praedicatorum ,    in  Italiae  defcriptione ,   ubi  de  Imola  verba  facit ,  inter 
illuftres  illius  Vrbis  Scriptores  appellarit  Benvenuto  digniflimo  Filofofo 
e  Poeta ,   il   quale   chioio  le  Gomedie  di   Dante,   ove  dimoftra  non 
meno  ingegno  che  dottrina . 


«^ 


EXGER- 


EXCERPTA  HISTORICA 

EX     eOMMENTARIIS 

BENEVENUTI  DE  IMOLA 

SUPER  DANTIS    POETAE    COMOEDIAS, 

DESUMTA     EX     GODICE     MSto 

BiBLIOTHECAE     ESTENSIS. 

Incipit  Commentum  Magiftri  Benevenuti  de  Imola  fuper  Infernum  Dantis  dc 

Aidigheriis  de  Florentia  Poetae .  Et  primo  Epitaphium  Dantis. 

Secundo  Origo  Dominorum  Marchionum  Eflenfium . 

Jura  Monarchtae ,  Superos  Phlegetonta  lacufque 
Luflrando  cecini ,  •uoluerunt  Fata  quoufqiie. 
Sed  quia  pars  ceffit ,  tnelioribus  hojpita  caflris 
,Au£loremque  fuum  reddit  felicior  aflris  ,      " 
Heic  claudor  Dantes ,  patriis  extorris  ab  oris , 
Quem  genuit  parvi  Florcntia  mater  amoris . 

Heic  nitet  Eflenfis  Nicolaus  laude  fub  ifla , 
Gloria  Magnatum  ,  Generis  fulgore  ferenus  , 
Sed  virtute  magis  ccrta  fuperare  regentes , 
Quos  fua  fuhlimis  vincit  clementia  morum , 
Q^ta  decus  eximlum  fimilem  non  comperit  ufquam 
Italicos  inter  Proceres ,  Dominofque  Potentes . 


Uoniam ,  praecla- 
riflime  Princeps, 
teftante    Philolb- 
pho   in  fua   Poc- 
tria  ,    jucundiffi- 
ma  Ars    Poetica 
ab    ipfis  Naturae 
principiis  ab  om- 
ni  nobilitate    manarit  ,    cujus    opera 
efficitur ,    ut    IUuftriffimorum    Viro- 
rum    virtus    extinfta  ,    fiat    perpetuo 
rediviva    tubae    Pocticae    praeconio , 
totum   praedicata  per  Orbem ;  Ciijus 
Tom.  III. 


B 


ope    nunc    egent    liluflrium    tuoruia 

fafta  Majorum  ,    jam  in  tempore  fe- 

re  fcpulta    penuria    Poctarum  ,    quo- 

rum  copia  (  proh  dolor?)  aetate  no- 

ftra  rarior  eft:  Phoenice;   Phoenix  fi- 

quidem  unica  in  Orbe  ,    &  unica  in 

regione  reperiri  dicitur  a  magnis  Sa- 

pientibus,  lic^t  nobis  ignota ;   Pceta 

vero    hac    tempeftate    nuUus    ufquam 

agnofcitur.    Tuorum    inquam  inclyta 

gefta  omnis  eximius  Vates  materiam 

habet  uberrimam.  Ut  enim   perftrin- 

gam  plurima  paucis ,  ./^^o  Primus  in-. 

T  clvtus 


285  BENFENUT 

clytus  oHm  Princeps,  forma  corpo- 
ris,  animique  virtute  praepoUens  , 
primus  feraciffimae  Ferrayiae  Princi- 
patum  adeptus  ;  antiquifiimae  Man- 
tuae ,  quae  Marone  Latinorum  cla- 
riffimorum  gaudet  alumno,  Proteftor 
egregius*  nobilis  Veronae  regimen  fi- 
bi  fponte  collatum,  fed  mox  vi  & 
fraude  hoftium  injufle  extortum  ,  ju- 
fta  ira  5c  indignatione  fremens ,  e- 
queftri  Marte  coUatis  iignis,  infeftis 
partibus  debellatis  ,  tam  prudenter  , 
quam  potenter  refumfit  amiffum ,  u- 
hi  egrcgiorum  operum  &  vitae  fi- 
nem  feliciter  pofuit .  .Aldrovandimts 
ejus  primogenitus ,  magnanimus  ado- 
lefcens  ,  Marchionatus  A,t:onae  titulum 
promeruit  ,  militantis  Ecdefiae  ho- 
ftibus  triumphatis  ,  in  ipfo  liore  ju- 
ventutis  extinflus,  decus  inCgne  Vir- 
tutis ,  &  cximiae  Pietatis.  ^zp  Se- 
cundus  ejufdera  Primi  Azonis  fillus  , 
vir  ftrenuus  bello ,  prudens  confilio  , 
Romanae  propugnator  Ecclefiae,  ve- 
lut  olim  Romanae  libertatis  divinus 
ille  Scipio  vi£lor  Hannibalis,  domi- 
tor  Carthaginis  ,  Iraliae  liberator , 
tremendas  vires  infolentiffimi  Fride- 
rici  Secundi  (qui  non  minus  trigin- 
ta  annorum  curriculo  Romanam  af- 
flixit  Ecclefiam,  quhm  olim  Martius 
Hannibal  Romanam  Rempublicam  fex- 
decim  annorum  fpatio  ,  cupidiffime 
laceffivit)  apud  Viftoriam  viftor  ar- 
mipotens  pro  raagna  parte  confre- 
git.  Quo  Principe  Friderico  pofl  Ca- 
rolum  Magnum  nemo  major ,  aut 
formidolofior  Romanum  Imperium  te- 
nuit  .  Nec  minori  virtute  &  felici- 
tate  hic  excelfus  Azo  cruentam  lu- 
perbiam  Ecellini  praefato  Friderico 
foederati ,  qui  ut  olim  Dionyfius  fe- 
rox  Siciliam ,  ita  Marchiam  Tarvi- 
finam ,  omnium  fuppliciorum  genere 
labefecit  tortor  iniquus ,  pro  maxi- 
ma   parte   delevit  ,    poteati    Patavio 


1 

A' 


B 


C 


D 


lAiOLENSlS  284 

fibi  prius  ereptoj    Deinde   apud  Ab- 
duatn  Tyranno    laeviffimo  firato  ,    & 
cum    omnium    exultatione    juflorum, 
mortis  ergaftulo    mancipato,    in    quo 
infelicem  animam  ,  fi  fides  eft,  patri 
Diabolo,  ex  cujus  ftirpe  creditur  cr- 
tus,  reddidit  aeternaiiter  cruciandam  . 
Opir^o  Primus  natus  ex   Raynaldo  ,  di- 
6li  Azonis  II.  filio  ,    mortuo    in  Se- 
cundi  carcere  Friderici ,    cujus  altani 
potentiam    nec    Germania    capiebat  , 
nec  toler.4)at    Ifalia  ,    non   contentus 
animofam   virtutem    fuam  intra    Padi 
clauftra    &    Adriae    litora    coarctari  , 
ad   Reginm   Lepidtim ,   My.tinamrjue  bel- 
lacem ,    fuae  dexterae    potentiam  ex- 
tendit,    utriufque   Urbis    potitus  im- 
perio.  Ciroli  I.  veteris  contra  Man- 
fredum   Friderici   natum ,    non  minus 
patre  infeftum  Ecclefiae ,  incitator  & 
adjutor    exftitit    ad    illius    meritum 
debitumque  triumphum.   ^t^o  Tertius 
praedifti   Primi  Obizonis  filius,   ma- 
gnifica   multa    ftrenue    geffit ,    petitor 
gloriae  ,  contemtor  pecuniae  ,    Bono- 
niam  opulentam  ,   Parmamque  poten- 
tem ,  variis  bellis  quaffavit.  Hujus  A- 
zonis    III.  ,Aldrovandinus  frater  egre- 
aius  inclytam   prolem  genuit  Raynal- 
dum  ,    qui    Ferrariam  a   Catalanorum 
avidis  faucibus  liberavit ,  magna  fan- 
guinis  madens    ultione,    &    Nicolaum 
fratrem,    cujus  Tu  fers  nomen,    Vi- 
rorum   utique   amantiffimum ,  ex  eo- 
rum  barbarorum  captivitate  detraxit. 
Genuit    &     Opi^^onem    patrem    tuum  , 
praepotentem    ac    magnificum    Domi- 
num     Ferrariae  ,     Muttnae  ,     Parmae  . 
Quamvis  autem  illuftris  tuorum  Proa- 
vorum    profapia    infigni    antiqua    ge- 
nerofitate    praefulgeat,    de    cujus  ve- 
tufiatis  primordialibus  initiis  memo- 
ria  non  extat,    clariffimorum    tamen 
Regum  affinitate  cumulatius  honefta- 
tur.   Roberti  fcilicet  Sereniffimi ,  pa- 
trum    noftrorum    temporibus    Siciliac 

Regis , 


285 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


285 


Regis  ,  quem  ,    poft  Salomoncm  ,  Sa- 
pientiffiinum    praedicat  conftans  opi- 
nio  plunmorum:    Et  Andreae    Regis 
Hungariae,  cujus  uxor  Beatrix ,  pri- 
mi  Aldrovandini    fiiia  ,    veri    beata, 
fi   Virtus  heroica  beatam  efficere  po- 
teft ,    mulier    animofa ,    a    paterna  & 
avifa    nobilitate    non    degener ,    viro 
fuo  Rege  fene  fato  funclo ,  ex  illius 
femine,    fuo    jam   utero    tumefcente , 
virilem    habitum    mutuata ,    ut   tem- 
poris     neceffitas     fuadebat  ,     cuftodia 
Privigni    folerter    elusa  ,    in    Germa- 
niam  commigravit ,    unde  ad  primos 
lares  &  tutior  &  liberior  commeavit. 
Praetereo  refcripta  Principum  ,  Pri- 
vilegia  Pontificum ,    quibus    non  ge- 
neri    plus    eximiae     claritatis     accre- 
vit  .    Et  ne  plura  tuorum    praedecef- 
forum    gefta    memoranrla    percurram , 
qunmvis    Clementia    &    Liberalitas  , 
propria   Virtus   Principum,  quafi  he- 
reditaria  ipfo   jure  naturae  in  Eft^nfi 
Familia  femper  effulferit,  in  Te  ta- 
nien  utraque  tota    confiuxit ,    incon- 
vulfe  tuo  peftori  radicata  ,    ut    omi- 
ferim   ceteras  ,  Aequitatem  ,    Pruden- 
tiam  ,  Modeftiam  ,  Conftantiam  ,  quae 
nec    fucceflibus    profperis    infolefcit , 
nec  adverfs  hebefcit  .    Tu    fiorentem 
aetatem  praeclara  morum  indole  prae- 
fignafti.  Robufta  vero,  ingentibus  ce- 
lebrata  tropheis ,    dc  vitiorum    hofti- 
litate    rr.erentius  triumphavit ,    juxta 
praefr.gium  tui  nominis  gloriofi :   TSlt- 
colaui  namque  Vt&of  laudahUis   inter- 
pretari    folet  ,    ut    dicitur    a    quibu- 

de  cujus 
rraeftatur  bonis 
praemium,  reis  remifTio  faepe,  quam- 
quam  a  quibufdam  atrociffimas  & 
intolerabiles  injurias  accepifti ,  etiam 
a  clementiffimis  feveriffimas  judican- 
das.  Ut  de  te  dicere  audeam  ,  quod 
de  Caeffcre  inquit  Cicero  :  NuUa  de 
VhtutibtiS    tuis    yyiajor    Mifericordia  ejl . 


lciam  :    O  ergo  te  felicem ! 
magnitudine    animi 


B 


D 


Heic    te,    Clariffime    Marchio,    mo- 
tum  reor,  ut  illius  fulgentiffimi  So- 
lis    (  Dantem    loquor  )    cujus    perfpi- 
cui    ingenii    radiis  ,    fuo    meritorura 
praevio  lucifero  ,    nofter  Orbis   Itali- 
cus  praecipue  illuftratur,  figmenta  e- 
volverem    figmentorum    integumenta 
elicerem  ,    elucidans    etiani    obfcura 
variis    velata    figuris  ,     multiplicibus 
fenfibus    involuta    latentibus  .     Heic 
vero    namque    Hiftorica    &    Poetica, 
heic    Naturalia  ,    &    Moralia  ,    heic 
ardua  &  infima,  heic  antiqua  &  no- 
viffima  ;    heic  ,    ut    breviter    dicam  , 
Divina    pariter  &    Humana    compre- 
henduntur .    Nec    ambigo ,    quin    di- 
verfi  diverfa  fint  di£luri   pro  animo- 
rum  affeflione  tam  diifona  quam  di- 
verfa.  Quid  modo  ?    Opus  ne  eft  re- 
fpondere    vulgarium    linguis    injurio- 
fis,  qui  etiam  excellentiffimos  Lite- 
ratorum    ftilos    temere    carpere    non 
verentur?    Mihi  tamen  fuffecerit  pe- 
ritiorum  ,   ac   Tui  acquiefcere  votis  . 
Cujus  praeceptis,    tibi  prius  dile6lus 
quam  notus,  nequeo  contraire.   Non 
eft  autem  propofiti  mei  in  hoc  Ope- 
re ,    omnium    Exponentium  dicta  re- 
fellere ,  erronea  ,  ridicula,  falfa,  aat 
faltem    aliena ,    &    omnino    imperti- 
nentia    fa£l:o  .    Et    quum    brevis    in 
omnibus  effe  foleam ,  neceffario  forte 
nimius    videbor    interdum ,    quoniam 
multa  &  magna   impoffibile  eft    bre- 
viter  explicare.  Igitur  porrigam  ma-  ^ 
num   trepidam  ad    tam    grande  Opus     ' 
in    nomine    San£liffimae    &    Divinae 
Trinitatis,  fic  exordiens  . 

Et  primo  quaeratur ,  quis  Libri 
Au£lor.  Secundo,  quae  materia.  Ter- 
tio ,  quae  intentio .  Quarto  ,  quae 
utilitas.  Quinto ,  cui  parti  Philofo- 
phiae  fupponatur.  Sexto  quis  Libri 
Titulus.  Ad  primum  dico,  quod  Au- 
flor  fuit  Dantes  Aldigherius  Poeta 
Florentinus .  Et  multis  vocabulis  de- 
T     2  figna- 


^ 


287  BENFENUTl 

fignatur  ;    primo    enim    a    vocabulo   A 

propriae    denominationis     Dmtes    eft 

vocatus.  Er  merito,  quia  nomen  eft 

confonans  rei.  Diaus  eft  enim  Dan- 

tes    quafi    dans    fe  ad    multa .    Dedit 

namque    fe  univerfaliter    ad    omnia  , 

ut   parebit  in   difcurfu  hujus  Operis  . 

Et  omnibus    fcientiis  operam    dedit . 

Et     proecipue     Poeticae    Scientiarum 

deleaiabiJiffimae.   Vel  di£lus  efl:  Dan-    B 

tes,    quafi    ^ans    Theu,    idefl    Dei  & 

Divinorum  notitiam  .  Nam  quum  Au- 

ftor   ifle  in   viridiori    aetate    vacaflet 

Philofophiae    naturali    &    morali    in 

Florentia  ,    Bononia,    &    Padua ,    in 

niatura    aetate    jam    exul  ,    dedit    fe 

Sacrac    Theologiae    Parifius .    Ubi  a- 

deo  alte  emicuit,    quod  ab  aliis  vo- 

cabarur  Poera,  ab  aliis  Philofophus,    C 

ab    aliis    Theologus .    NuIIus    autem 

fuit    Poe^a  ,    qui    Paradifum    Poetice 

defcriberet  ,    nifi    hic    Poera    munifi- 

cus ,  qui  de  fe  ipfo  profitetur  in   fe- 

cundo  Cantu  Paradifi  dicens ,  Verf.  7. 

L  acqua  ,  c^'  io  prendo  ,  gia  mai 
non  fi  corfe . 
xAldighsrius  nomen  efi:  cognationis . 
Fuit  namque  Dantes  Majorum  fan-  D 
guine  generofus ,  fcilicet  de  Aldi- 
gheriis .  Quod  nomen  fuit  traftum 
ab  Aldigheriis  nobilihus  de  Ferra- 
ria,  ut  dicetur  Cantu  XV.  Paradifi, 
ubi  Auftor  introducit  quemdam  no- 
til«m  Militem  antiquum  praedecef- 
forera  fuum  dicentem ,   verf.   137. 

Mia  Donna  venne  a  me  di  Val  di 
Pado. 
Conftat  autem  Ferrariam  cfle  in  Val- 
le  Padi  .  Aldigherii  autem  defcende- 
runt  ex  Helifeis,  unde  idem  dicit 
ibidem  ,  Verf   I3<5. 

Moronto  fu  mio  frate  ,    C^  Helifeo  . 
El  dicitur    Dantes  ^ldigherius ,    quafi 
alta  digerens ,   vel  alia  digerens  qu^m 
alii    Poerae.    Nemo  umouam    Pcera- 
riim  (nuUum  excipiinus  )  habuit  tam 


IMOLENSIS  i88 

altam  phantafiam  ,  aut  tam  nobilem 
materiam  fcivit ,  vel  invenire  po- 
tuit  ,  in  qua  tam  eleganter  tradit 
cognitionem  rerum  humanarum  &  di- 
vinarum,  virtutum,  &  morum  fere, 
a£luum  humanorum  ,  &  aquifibilium 
mundi  .  Quod  autem  quidam  dicunt 
tAldigherii  ,  S  finale  lubtrahitur  ex 
ufu ,  &  quod  alii  dicunt  >Allagherii , 
corrumpunt  omnino  vocabulum  .  Poe- 
ta  nomen  eft  profeffionis  &c. 

Florentimis  vocabulum  eft  propriac 
nationis .  Argumentura  enim  fumi- 
tur  a  patrla  Florentia  juxta  vocabu- 
li  allufionem.  Florentiffima  Urbium 
hunc  florem  peperit  mundo,  qui  at- 
tulit  tantum  fru6lum  ,  licet  non  no- 
verit ,  fed  expulerit  a  fe,  quum  e- 
rat  in  ipfo  flore  aetatis,  fortunae, 
&  dignitatis  .  Unde  quemadmodum 
ifte  Poeta  illuftris  in  XI.  Cant.  Fa- 
rad.  Verf.  50.  Beatum  Francifcum  ap- 
pellat  Solem ,  &  locum  originis  il- 
lius  Orientem ,  ita  ego  merirb  ipfum 
Dantem  dixerim  Solem ,  qui  moder- 
nis  temporibus  illuxit  ambulantibus 
in  tenebra  ignorantiae  Poencae  fa- 
cultatis  ;  &  Florentiam  Orientem  , 
quae  hunc  praeclariffimum  Solem  e- 
mifit  in  Mundum  .  Natus  eft  autem 
ifte  fulgentiffimus  fplendor  Italicus 
in  praefata  patria  fua ,  vacante  Ro- 
mano  Imperio  per  mortem  Friderici 
II.  famofi  Imperatoris  Romanorum , 
Anno  falutiferae  Incarnationis  Uni- 
verfi  Regis  MCCLXV.  Sedente  Ur-  '^ 
bano  Papa  IV.  Er  haec  de  Au61ore.  \ 
Materia  five  fubjeftum  &c. 

^d  Cant.   I.   htferni   Verf   31. 
Et  ecco  qiiafi  al  cominciar  dell   erta 
Una  Lon-^a  leggera  e  prefla  molto  j 
Pietas  Pardi    magis  videtur  conveni- 
re  luxuriae,  ut  patet  ex  di£lis,  tum 
quia    iftud    vocabulum    Florentinum 
videtur  raagis  imDortare  Pardum  quhm 
Eliam  fcrani.    Unde  dum  femel  por- 

tare- 


2  8p  COMMENT.  IN 

taretur  quidam  Pardus  per  Civita- 
tem  Florentiae  ,  pueri  currentes  cla- 
mabant :  f^ide  Lenx^am  ;  ut  mihi  nar- 
rabat  fuaviffimus  Boccatius  de  Cer- 
taldo  . 

In  Cant.  II.  Infern! ,  Verf,  8. 
O  mente  ,  che  fcrivejii  cib ,  cF  i'  vidi . 
Tria  Au£tor  invocat  fidenter  in  fuum 
fubfidium  .  Fuit  fiquidem  ipfe  Au- 
clor  mirae  capacitatis  &  perfpicui 
intelle£tus  ,  &  altiffimi  ingenii ,  & 
fubtilis  inventicnis.  Cujus  animi  qua- 
litatem ,  corporis  effigies  mirabiliter 
arguebat.  Fuit  namque  hic  venera- 
bilis  Dantes  ftaturae  mediocris.  Et 
quum  ad  maturam  aetatem  pervenif- 
let,  ibat  aliquantulum  curvus.  In- 
ceffijs  ejus  erat  gravis  &  manfuetus. 
'  Habitus  honeftiffimus,  &  profeffioni 
\  fuae  conveniens .  Vultu  longo,  nafo 
'  aquilino  ,  oculis  groffiufculis  ,  maxil- 
lis  grandibus ,  labro  inferiore  majo- 
•;  re,  colore  fufco  ,  capillis  &  barba 
denfis  &  nigris  &  crifpis,  facie  fem- 
per  melancolicus,  meditabundus  fpe- 
culabatur  .  Accidit  ergo  femel  in 
nobili  Civitate  Veronae  ,  jam  fua 
fama  vulgata,  &  Inferno  per  eum 
defcripto  publicato  ,  dum  tranfiret 
per  unam  viam ,  ubi  erant  multae 
Dominae  congregatae  ,  quod  dixit 
una  earum  voce  Tubmifla,  ita  tamen 
ut  audiretur  :  Vide  illum  ,  qut  ■vadit 
in  Infevnum ,  c^  revertitur  inde  ,  quum 
fibi  placet ,  &  reportat  adhuc  ncva  de 
iis ,  qui  iti  fitnt ,  Cui  refpondit  alia : 
Verum  dicis ,  Nonne  vides  quomodo  ha- 
bet  barham  crifpam  propter  calorem ,  d^ 
ftifcum  colorem  propter  fmum  ,  qui  efl 
ibi  ?  De  quo  Dantes  rifit,  lic^t  raro 
vel  numqusm  ridere  foleret.  De  cu- 
jus  Vita  varia  &  fortuna  diverfa  , 
iicut  ipfe  faepe  in  hoc  Libro  fcri- 
bit,  dicetur  alibi  fuis  locis. 
x/fd  Verf,  lo. 
Incomincsai :  Focta ,  ihe  mi  guldi  &c. 


DANTIS  COMOED.  2^,0 

'A  Auftor  videns  liberalia  ftudia,  pc- 
I  I  tiffime  Poetica,  efTe  deferta  a  Prin- 
I  !  cipibus  &  Nobilibus ,  qui  principa- 
;  liter  folebant  in  Poeticis  deleftari , 
&  ob  hoc  Opera  Virgilii  ,  quibus 
Opera  Poetica  folebant  olim  intitu- 
lari ,  &  Opera  aliorum  excellentium 
Poetarum ,  jacere  ne^le^ta  &  de^pe- 
£la,  cautius  &  prudentius  fe  redu- 
B  xit  ad  ftilum  vulgarem,  quum  jam 
literaliter  incepilTet  fic  : 

Ultima  Regna  canam  fiitido  conteymi- 
na  Mundo, 

Spiritibus    quae    lata    patent  ,    quae 
praemia  folvunt 

Pro  Kjeritis  culque  fuis  y  <^c. 
Alii  aliter  ,  &  multi  communiter 
dicunt  ,  quod  Au£lor  cognovit  fli- 
lum  fuum  literalem  non  attingere 
ad  tam  arduum  thema ;  quod  &  ego 
crederem  ,  nifi  me  moveret  auftori- 
tas  noviffimi  Poetae  Petrarchae,  qui 
loquens  de  Dante,  fcribit  ad  vene- 
rabilem  Praeceptorem  meum  Bocca- 
tium  de  Certaldo  :  Magna  mihi  de 
ejus  Ingenio  opinio  efi  ,  potuiffe  eum 
omnia ,  quibus  intendiffet , 
v4d  Cant,  III.  Inferni ,  Verf.  58.  &  feqq. 

Pofcia    cF  io    V    ebbi    alcun    ricono- 
fciuto , 

Guardai ,  e  vidi  V  ombra  di  Colui , 

Che  fece  per  vHtate  '/  gran  rific.to , 
Ad  propofitum  dicit  Au£tor  ,  quod 
ex  omnibus  ipfis  elegit  &  recogno- 
vit  animam  unius,  qui  ex  vilitate 
fecit  maximam  renuntiationem .  Sed 
quis  fuerit  ifte  magnus  triftis,  certe 
communis  &  vulgaris  fere  omnium 
opinio  efte  videtur  ,  quod  Au£lor 
nofter  heic  loquatur  de  Coeleftino 
V,  qui  vocatus  eft  Frater  Petrus  de 
Morono.  Quod  multipliciter  probari 
videtur.  Primo  quidem  neceftario  vi- 
dentur  arguere,  quae  Au£lor  dicit  : 
11  gran  rtfiuto ,  Et  fic  antonomaftice 
videtur   debere   intelHgi   de  Papatu. 

Certum 


D 


J^^./^ 


x./--K7ryty4^^. 


2pi      _         BENFENUT 

CerTnm  enira    eft,    quod    in    Mundo 
Chrifliano    nulla    eft    major    dignitas 
Maximo    Pontificio  .     Praeterea    di- 
cunt,    quod  Coeleflinus    plus  poterat 
promereri    in    labore  &  cura    anima- 
rum  ,    quam    in    quiete  &    otio    ere- 
mi.    Unde    Petrus    Apoftolus    dixit : 
Lakoravi ,    non    fruBificavt .    Ita    quod 
fufficiebat  bono  animo  laborare  ,    li- 
c^t  non  multum    proficeret .    Praete- 
rea    dicunt  ,    quod,    quantumcumque 
forte  Coeleftinus    fecerit    hanc  maxi- 
mam    renuntiationem    bono    &    puro 
animo  ,    tamen    reputatum    fuit    fibi 
generaliter    ad    maximam    vilitatem . 
Quod  negari  non  poteft.    Sed    brevi- 
ter,  quidquid  dicatur,   mihi  videtur, 
cuod    Auflor    nullo    modo    loquatur 
pec  loqui    poflit  de  Coeleftino.    Pri- 
mo     quia    lic^t    Coeleftinus     fecerit 
maximam    renuntiationem  ,    non    ta- 
men  ex  vilitate  fecit,  immo  ex  ma- 
gnanimitate.  Fuit  enim  Coeleflinus, 
li  verum    loqui    volumus,    ver^    ma- 
gnanimus    ante    Papatum.  ,    in    Papa- 
tu ,    &    poft    Papatum  .    Ante    Papa- 
tum  ,    quia    ftatim    audita    elertione 
fua,  conatus  eft  fugere  cum  uno  Di- 
fcipulo  fuo ,  nomine  Roberto,    juve- 
ne  Salentino  .  Sed  ex  improvifo  cir- 
cumventus  fubira  multitudine   Popu- 
li ,    non    potuit  efficere  ,    quod  opta- 
bat.   Fuit  etiam  magnanimus  in   Pa- 
patu  .    Nam  quamvis  pofitus  effet  in 
fummo  culmine  dignitafis,  intra  am- 
plum  &  Papale  Palatium  ,    fecit  fibi 
ar£lam  &  eremiticam  camerulam ,  in 
qua   per    fingulos  dies   certa  hora  va- 
cahat   dulci    otio    fanftae  contempla- 
tionis,  ubi  loquebatur  tum  Deo,  in- 
ter  tot   laboriofos  &  armatos    ftrepi- 
tus  hcminum,  ita  quod   vixit  humi- 
lis    in  alto ,    folitarius    inter  turbas , 
&  inter  divitias  pauper  fuit*  &  tan- 
to  magnanimior,  quanto  renuntiario 
major.    Petrus  fiquidem  Chrifti    pri- 


I  IMOLENSIS  2P2 

A  mus  Vicarius  reliquit  naviculam  par- 
vam  &  paupercm.  Hic  vero  Petri 
fucceffor,  Petri  navim  maximam  & 
ditiffimam  dimifit  ;  &  maxime  eo 
tempore,  quo  erat  in  maximo  pre- 
tio,  quando  fcilicet  magna  ambitio- 
ne  ab  omnibus  petebatur  .  Ideo  feli- 
cius  fibi  ceffit,  quam  Bonifacio ,  qui 
onus  iftud  tanto  ftudio  quaefivit,  fub 

B  quo  tamen  erat  infeliciter  moriturus. 
Cognolcebat  enim  Vir  fan£\us  Coe- 
leftinus  fe  inhabilem  &  inutilem  of- 
ficio ,  quod  divinitus  acceperat,  tum 
quia  erat  inexpertus  &  ignarus  ne- 
gotiorum  Seculi  ,  affuetus  diu  con- 
templationi,  in  fylvis  non  in  Urbi- 
bus  :  tum  quia  fruftra  fperabat  pofTe 
facere  frutlum   Ecclefiae  Dei  ,    quuni 

C  videret  illos  Cardinales  incorrigibi- 
les ,  infatiabiles  ,  non  pofle  revocari  S 
a  Simoniis,  &  aliis  cupiditatibus ,  * 
quibus  totum  animum  intenderant. 
Poft  Papatum  magnanimiffmius  fuit. 
Nam  depofita  Papali  dignitate,  qua- 
li  quadam  graviffima  farcina,  prifti- 
nam  lolitudinem  tam  avide  repete- 
bat ,  ut  videretur  captivus  ab  hoftili 
carcere  liberatus .    Sicut  enim  narra- 

£)  verunt  ,  qui  eum  viderunt  ,  tanto 
gaudio  Sc  laetitia  '-ecedebat,  ut  non 
videretur  fubtraxiffe  humerum  blan- 
do  oneri ,  fed  cervicem  minaci  fecu- 
ri.  Nec  mirum  .  Sciebat  enim  quo 
redibat*  nec  ignorabat ,  unde  rece- 
deret  .  Recedebat  enim  ab  Inferno 
viventium,  &  redibat  ad  Paradifum 
viventium  •  nifi  fibi  ohftitifiet  aftu- 
tia  Bonifacii ,  qui  illum  captum  re- 
traxit ,  &  retrufit  in  carcerem  fub 
firnia  cuftodia.  Ubi  fi  locum  muta- 
vit,  ncn  tamen  animum.  Cujus  mor- 
tui  anima  afcendens  in  Coelum  ap- 
paruit  Roberto  Difcipulo  fuo  fupe- 
rius  memorato  ,  &  ei  perfuafit,  ut 
in  fanfta  folitudine  perfeveraret  u- 
fque    in    finem  ,     ficut    a    principio 

voluerat 


'1 


29  5  COMMENT.  IN 

voluerat  eutn  fecjui  ,  quando  prius 
tra£lus  fuerat  ad  Papatum.  Et  bre- 
viter.  Ejus  fama  diffufa  per  totam 
Italiam  ,  &  ejufdem  Ordo  tranfcen- 
dit  Alpes  ,  multift]ue  Conventibus 
fuorum  Fratrum  reli£tis,  multis  cla- 
ruit  miraculis  ,•  propter  quae  merita 
dignus  exflitit  San£lorum  catalogo 
numerari.  Patet  ergo  ex  his  diSlis  , 
quod  non  fit  ftandum  opinioni  vul- 
gi .  Nam  vanae  voces  vulgi  non  funt 
audiendae  .  Nec  Vir  fapientiffimus 
Dantes  credendus  eft,  Virum  fan6lif- 
fimum  damnaflTe  ad  opinionem  vuli^i 
ignari.  Quis  erno  fuerit  ifte  triftiffi- 
mus,  dico  brevius ,  fecundlim  judi- 
cium  meliorum  ,  quod  fuit  Elau.  I- 
fte  enim  fecit  raagnam  refutationem  , 
quando  renuntiavit  omnia  primoge- 
nita  fua  fratri  Jacob,  &c.  Si  tamen 
quis  velit  omnino  refiftere  &  dicere , 
Auftorem  intellexifte  de  Coeleftino, 
audebo  dicere  (  nifi  temerarius  vi- 
dear )  quod  honeftius  &  fanclius  de 
viro  vili  &  voraci,  qu^m  de  fanflo 
&  animofo ,  loquutus  fuerit .  Et  ta- 
men  pro  excufatione  Au6loris  dicam , 
quod  nondum  erat  fibi  nota  San£l:i- 
tas  hominis.  Fecerat  enim  Coelefti- 
nus  renuntiationem  recentem  forte 
per  biennium ,  antequam  Au£lor  ifta 
defcripferit ,  &  nondum  erat  canoni- 
zatus.  Nam  Coeleftinus  poftea  cano- 
nizatus  fuit  a  Clemente  Papa  V.  fub 
Anno  Domini  MCCCXIIL  Praete- 
rea  Auftor  erat  iratus  Bonifacio  , 
au£\ori  exilii  &  expulfionis  ejus  . 
Qui  Coeleftinus  donaverat  fponte  ipfi 
Bonifacio  fummum  Pontificatum  .  Un- 
de  Au£^or  faepiffime  dicit  de  ipfo 
Bonifacio  magna  mala,  qui  de  rei 
veritate  fuit  magnanimus  peccator. 
De  cujus  geftis  multa  dicent-ur  in 
multis  locis  &  Capitulis. 

xA^  Cartt.   V,   Infer,  Verf.  j(y. 
Si  tojlo  come '/  vento  a  noi  li  piega . 


DANriS  COMOED.  294. 

A  Sed  ne  procedam  obfcure  in  tra£latu 
iftorum  duorum  fpirituum ,  eft  fcien- 
dum,  quod  in  nobili  provincia  Ro- 
mandiolae  in  Civitate  Arimini ,  Jo- 
hannes  Scancatus  fic  denominatus  , 
qui  erat  mirb  claudus  ,  filius  Domi- 
ni  Malateftae  Senioris,  qui  primus 
acquifivit  dominium  Arimini  ,  vir 
corpore  deformis,    fed    animo    audax 

B  &  ferox  ,  accepit  in  uxorem  Franci- 
fcam  filiam  Domini  Guidonis  Vete- 
ris  de  Polenta ,  Domini  Ravennae, 
Dominam  pulcram  corpore  &  va- 
gam  .  In  ifiam  exarfit  Paulus  frater 
di£ti  Johannis ,  homo  corpore  pul- 
cher  &  politus ,  deditus  magis  otio 
quam  labori .  Quum  ergo  di£li  Pau- 
lus  &  Francifca  converiarentur  fimul 
fine  fufpicione  tamquam  cognati ,  le- 
gebant  femel  in  camera  ipfius  Do- 
minae  in  uno  Libro  vulgari  de  Ta- 
bula  rotunda ,  in  quo  fcriptum  erat , 
quod  Lanzalottus  olim  captus  eft  a- 
more  Reginae  Ginevrae ,  &  quomo- 
do  per  mediatum  Perficum,  fcilicet 
Galaotum  Principem  Infularum  Lon- 
ginquarum,    conjuntli  funt  fimul  ad 

D  conferendum  de  amore  eorum  .  Et 
quomodo  Lanzalottus  virtute  iftius 
collationis  cognito  amorofo  igne  ,  fuit 
exofculatus  ab  ipfa  Regina.  Quum 
ergo  praedi£1:i  Paulus  .&  Francifca 
perveniffent  ad  diflum  paffum ,  ita 
vis  iftius  tra£latus  vicit  ambos,  quod 
continuo  depofito  Libro  pervenerunt 
ad  ofculum  ,  &  ad  cetera  ,  quae  fe- 
quuntur .  Haec  autem  in  brevi  fi- 
gnificata  Johanni  per  unum  familia- 
rem  fuere  .  Ambos  fimul  in  di£la 
camera,  ubi  convenerant,  maflavit . 
.Ad  Cant.  VL  Infern.  Verf.  '^'6.  &  feqq. 
lo  ^lt  rifpoft .  Ciacco  il  tti  affanno  i^c. 
Ad  hujus  rei  cognitionem  eft  prae- 
fciendum  ,  quod  Florentia  erat  in 
majori  flore  &  porenti:) ,  qu^m  um- 
quam  fuerit  >  in  MCCC.  quo  Anno 

Au£lor 


■) 


IP5  llENrENUTl 

Aiiftor  nofter  incepit  iftud  opirs  Ho-    A 

ridum.    Sed,    ut  plerumque    fit ,    res 

fecundae  pepererunt  dilcordiam .  Nam 

tota  Civitas  divifa  eft  ,    primo  inter 

Nobiles ,  fecundo  inter  Populares ,  in 

duas  Se£las,  fcilicet  Alborum  &  Ni- 

grorum .    Quas  partialitas  primo  ha- 

buerat    originem  in  Civitate  Pidorii 

in    domo    magna  &  potenti    Cancel- 

lariorum  ,  ficut  dicetur  infra,  Cantu    B 

XXXir.  Sed  cito    ifte  morbus  conta- 

giofus    tranfierat    Florentiam ,    &  in- 

fecerat    totum    corpus  Civitatis  ,    re- 

pletum    malis    humoribus  .    Nam    ut 

dicit  Valerius  ,    nullum  Vhtum  finititr 

ibi ,  ubi  oritur.  Partis  Albae  fuit  prin- 

cipium  &  caput  quidarn  Miles,    no- 

mine  Verius  de  Circulis  .  Erant   au- 

tem  Circuli    tunc    tem.poris  arrogan- 

tes  &  fuperbi ,  tum  quod  erant  val- 

de  divites  ,    &    potentes,    tum    quod 

venerant  paulo  ante  a  rure  ad  Civi- 

tatem  .    Et    nuUa    erat    tunc    major 

Societas    in    Florentia  .     Partis    vero 

Nigrae  fuit    principium  &  dux  alter 

)  Miles    nomine    Curfius    de    Donatis  , 

qui   tempore  fuo  non   habebat  parem 

in  Italia.    Erant  Donati    Nobiies  ab  iD 

antiquo  ,  non  divites  fed  fagaces .  Cir- 

culi     habcbant    majorem    Se£lam    in 

populo,  quia  videbantur  magis  fave- 

re   Reipublicae*  Ideo  penes  eos  qua- 

fi  totum    erat    regimen .    Donati    au- 

tem  mcgis  intendcbant  ad  dominium . 

Sed    Bonifacius  VIII.  volens  obviare 

fcandalo,  quod   parabatur  Florentiae, 

mifit    pro    Domino  Verio,    &    roga- 

vit,    quod    faceret    pacem    cum    Do- 

mino  Curfio ,    &    quod    committcrct 

rcm    fibi  ,     promitfens     fe     fa£lurum 

fibi  unum  Cardinalem  ,  &   multas  a- 

iias  gratias  .  Verius,    licet  ali^s  pru- 

dens ,    noluit    parere    Papae  •    immo 

dixit ,    quod    non    habebat    guerram 

<um  aliquo.    Et    fic    infefto  negotio 

rcverfus  eft  Fiorentiam .  Et,  ut  bre- 


IMOLENSIS  Vp'5 

viter  dicam ,   uno  fero  ad  unum  tri- 

pudium    Dominarum    orta    lite    inter 

aliquos  de  utraque  parte,  fuit  ampu- 

tatus    nafus   uni    Recoverino  de  Cir- 

culis.  Et  hoc  fuit  principium  magni 

mali.    Alia    vice    Circuli    invaferunt 

Dominum  Curfium  de  Donatis  ,    fed 

fuerunt  repulfi  turpiter .  Deinde  Cur- 

fius,  celebrato  confilio  cum  fuis,  de- 

crevit,    mittere  ad   Papam ,    ut  facc- 

ret  venire  unum  de  Domo  Franciae, 

qui    deponeret    Circulcs  .    Quo    fcito 

fuit  bannitus  cum  fuis  multis  fequa- 

cibus  ,    &    multi    cura    eo    relegati  . 

Bonifacius  ergo,   procurante  Domino 

Curfio,  qui  femper  profequebatur  Cu- 

riam ,    &    Domino  Gerio  de  Spinis  > 

qui  erat    Mercator    Bonifacii ,    voca- 

vit  Carolura    Sine   Terra  ,    qui    erat 

frater    Philippi    Pulcri    Regis    Fran- 

ciae  .  Qui  Philippus  paulo  poft  fecit 

mori  iftum  Bonifacium  •   &  fecit  ve- 

nire  iftum  Carolum  tamquam    pacia- 

rium,    ut  pacificaret  Fiorentiam  ,   & 

deinde    iret    in    auxilium    Caroli    II. 

contra  Siciliam  •  dans  fibi  intelligere, 

quod    faceret    ipfum  eligi    Imperato- 

rem  Romanorum  ,  vel  faltem  Locum- 

tenentem    Imperii  .    Carolus  ergo  in 

MCCCI.  venit  Anagniam   ad   Papam 

Bonifacium    cum    gentibus    equitibus 

D.  Francis.  Et  non  intravit  Floren- 

tiam  propter  partialitates  praediftas. 

Regentes    autem    in    Florentia ,    fen- 

tientes  Carolum  venire,  miferunt  Le- 

gatos  ad  eum .  Quibus  ille  refpondit 

benigne  ,    quod    veniebat    pro    bono 

pacis .    Intravitque    Florentiam    cum 

gente  inermi,    oc    receptus    fuit  cum 

magno  honore .  Pofl  paucos  dies  vo- 

luit  dominium,    &    poteftatem   paci- 

ficandi    Cives .    Et    continuo    convo- 

catis  Prioribus  &  Nobilibus,  &  mul- 

titudine    Populi ,    juravit    confervare 

Civitatem    in    bono    &    pacifico   fta- 

tuj   &  continuo  contrarium  fecit  de 

COH- 


«97 


COMJIIENT.  IN  DANTJS  COMOED, 


2p 


8 


confilio  Domini  Mufatti  Francefii  , 
Militis  Florentini,  qui  vencrat  fem- 
per  fecum  de  Francia  in  Italiam  , 
&  fuis  expenfis  conduxerat  eum  ,  & 
corruperat  magnis  donis  &  denariis, 
quia  erat  pecuniofiffimus  in  partibus 
Galliae  .  Ante  crgo  quam  revertere- 
tur  domum  ,  Carolus  fecit  armari 
gentem  fuam ,  &  introduxit  Domi- 
num  Curfium  de  Donatis  cum  ali- 
quot  amicis  fuis.  Tunc  quidam  Do- 
minus  Schiatta  de  Cancellerii? ,  Ca- 
pitaneus  FJorentiae,  cum  CCC.  e- 
quitibus  ,  ofFerebat  fe  Prioribus  & 
Circulis  ire  ad  capicrdum  Dominum 
Curfium  .  Sed  Dominus  Verius  di- 
xit  :  Permitte  tanthm  tpfum  venire  . 
Confidebat  enim  in  favore  &  furore 
Populi  .  Populus  autem  erat  fine  ca- 
pite  totus  territus .  Et  breviter:  Cur- 
fius  fine  refiftentia  ,  clamantibus  fuis : 
/  Vivat  Dominus  Cnr/ius ,  ivit  ad  carce- 
f\  res ,  liberavitque  captivos .  Quo  tu- 
muhu  Priores  timentes  fugerunt  de 
Palatio.  Et  fic  diCcurfum  cft  ad  prae- 
dam  ad  domos  Alborum ,  &  dura- 
vit  quinque  diebus  cum  magna  rui- 
na  .  Deinde  peftis  haec  tranfivit  in 
Comitatum  cum  magnis  incendiis  & 
populationibus.  lis  rebus  geliis  ,  Ca- 
rolus  reformavit  Civitatem  pro  fuo 
velle  .  Et  Cardinalis  Marcus  de  A- 
quafparta  venit  Florentiam  ,  qui  a- 
lia  vice  fuerat  ibi,  &  non  potuerat 
componere  Partes.  Et  fecit  fieri  mul- 
/  tas  paces  &  affinitates .  Et  voluit 
(,  ordinare  officia  communiter.  Sed  Ni- 
gri ,  qui  erant  fortes ,  non  permife- 
runt  .  XJnde  ipfe  turbatus  receffit  , 
&  dimifit  Civitatem  interdiftam .  Pa- 
/funi  pax  duravit.  Nam  Sfmon  filius 
Domini  Cuifii  interfecit  quemdam 
Dominurn  Nicolaum  de  Circulis ,  & 
vulneratus  ab  eo  deceffit,  qui  Simon 
erat  juvenis  valentiffimus  .  Tamdem 
aliqui  Viri  praecipui  de  Parte  AJba 
citati ,  timentes  comparere  ,  recefie- 
Tom.  III. 


D 


runt,  alii  Aretium ,  alii  Pifas ,  alii 
Piflorium,  qiii  adhaeferunt  GibeUi- 
nis  exulibus  de  Florentia  ,  de  quo- 
rum  numero  fuit  Dantes  •  Et  eorum 
bona  confifcata  funt  per  Ciirolum  . 
Et  fic  vide  ,  quomodo  fuit  deftrufta 
pars  fuperba  Alborum  per  Carolura 
Sine  Terra  in  MCCCII.  Carolus 
deinde  cum  Roberto  filio  Caroli  II. 
ivit  in  Siciliam  cum  magna  claffc 
&  numerofo  exercitu .  Sed  inde  cito 
recefiit  cura  turpi  pace  ,  &  redivit 
in  Franciam  ,  peruiti  magna  partc 
fuorum  milirum  ,  ficut  dicetur  ad 
Cant.  XX.   Purgatorii. 

v^d  Verf.  jp. 

Farinata ,  e  '/  Teggiaio  ----- 
Farinata  fuit  magnanimus  Miles  de 
Ubertis  de  Florentia,  princeps  Par- 
tis  Gibellinac ;  de  cujus  virtute  & 
geftis  dicetur  plenius  Cant.  X.  hujus 
Libri  .  Teghiajus  nobilis  &  prudens 
Miles  de  Adimaris,  de  cujus  confi- 
lio  dicetur  infra  Cant.  XVI.  Infern. 
Et  dicit: 

-------  che  ftir  si  degni . 

fcilicet  honore  &  laude  .  Et  nota 
quod  aliqui  heic  dicunt ,  quod  Au- 
6\or  loquitur  ironice  ibi:  quod  pe- 
nitus  eft  falfum  .  Quia  lic^t  fint  dam- 
nati  propter  aliqua  vitia  enormia  , 
tamen  funt  laudabiles  &  famofi  in 
mundo  ,  undc  Auflor  facit  magnam 
cornmendationem  de  eis  in  locis  fuis. 
^d  Veyf.  80. 

Ja:opo   Rnfli:ucci  -  -  —  ____ 
Ifte  fuit  Miles  prudens    &  liberalis  , 
non  tamen   Nobilis,    fed  Plebejus  de 
humili  genere,    dc  quo  dicetur  infra 
Cant.  XVI. 

_-_-_____j7  Mofca . 
Ifte  fuit  Nobilis  Miks  de  Lambcrtis 
de  Florentia  ,  de  quo  dicctur  infra 
Cant.  XXVIIf.  &  dicit:  &  fa,  cF io 
li  conofca  :  Quia  non  funt  praeter- 
mittendi  filentio. 


^d 


2pp 


BENFENUTI   IMO  LENSIS 


^ 


( 


M  Ca»t.  vm.  Verf.  1, 
lo  dtco  feguitanclo  ,  ch''  ajfai  prima  &c. 
Antequam  defcendam  ad  expofitio- 
nem  literae,  ad  claram  intelligen- 
tiam  iftius  continuationis  efl;  prae- 
fciendum  ,  quod  Dantes ,  quando  ex- 
pulfus  fuit  de  Patria ,  ficut  plene 
jam  patuit  fupra  Cant.  VU.  fecerat 
de  Opere  fuo  folummodo  Septem  Ca- 
t  pitula  praecedentia.  Quum  autem 
more  exulum  ,  incertus  fuae  fortu- 
nae  ,  pluribus  annis  vagus ,  morare- 
tur  cum  diverfis  Dominis,  noluit  di- 
vina  Providentia,  quod  tam  egre- 
gium  Opus  perderetur.  Accidit  ergo , 
quod  quum  quidam  rimaretur  inter 
certas  fcripturas  Dantis ,  in  quibu- 
fdam  cofinis  portatis  ad  loca  fa- 
cra,  quando  ingrata  turba  magis  a- 
vida  praedae  qukm  juftae  vindiftae , 
cucurrerat  ad  domum  ejus,  reperit 
di6la  Septem  Capitula  .  Q.aibus  cum 
admiratione  leflis  c^  infpcclis,  fub- 
traxit  iagaciter  de  loco,  ubi  erant , 
&  portavit  ad  quemdani  Civem  no- 
mine  Dinum  {a)  ,  eo  tempore  famo- 
fum  eloquentem  in  Florentia.  Et 
breviter  pro  perfeftione  Operis  im- 
perfefti  miferunt  ifta  Capitula  Mar- 
chioni  MarccIIo  Malafpinae  ,  cum 
quo  tunc  Dantes  erat.  Quae  ille  fa- 
tis  intelligens  Dominus  bene  notata 
oftendit  fideliter  Danti ,  rogans ,  ut 
non  dimitteret  fine  fine  Opus,  cui 
fecerat  fam  altum  principium .  Dan- 
tes  opere  vifo  ,  fertur  dixifTe  Reddi- 
tus  eft  mihi  maximus  labor  cum  honore 
peipetuo.  Ergo  fato  volente,  &  Mar- 
chione  inftantc,  non  fine  magno  la- 
bore  conatus  refumere  altam  phanta- 
■fiam,  quam  omiferat,  incepit  de  no- 
vo  procedere,  &  continuare  mate- 
riam  inchoatam ,  diccns  :  lo  dico ,  fe- 


JCO 


A    guitando ,  Ideft  profequendo  materiata 
intermiflam  propter  exilium  . 
^d  Verf,  42. 
Dicendo ,    vie    in    cojta  con   gli    altri 
cani . 
Eft    ergo     breviter    fciendum  ,    quod 
tempore   Philippi  Argenti,  paulo  an- 
te  expulfionem  Au£toris ,  fuit  in  Ci- 
vitate  Florentiae  C:a.cus  ,    maximus 

B  gulolus,  de  quo  diftum  eft  fupra 
Cant.  VI.  &  quidam  alius  Joculator 
leccator,  nomine  Blondellus  ,  homo 
parvulus  de  perfona  ,  fed  multura 
politus  &  ornatus  ,  cum  caefarie  ca- 
pillorum  flava ,  non  habens  pilum 
tortum  in  capite  .  Hic  Blondellus 
una  die  ,  tempore  Quadragefimae  , 
profeflus    ad    pifcariam  ,    volebat  e- 

C  mere  duas  Lampredas  pro  Domino 
Verio  de  Circulis  ,  qui  tunc  erat 
Princeps  Partis  Albae  .  Quod  Ciac- 
cus  videns,  acceflit  ad  Blondellum  , 
&  petiit,  quid  eflet.  Blondellus  fu- 
bito  finxit ,  quod  heri  de  fero  tres 
pulchriores  Lampredae  praefentatae 
fuerant  Domino  Curfio  de  Dona- 
tis ,  qui  erat    Princeps    alterius    Par- 

D  tis  Nigrae.  Et  dixit,  quod  ideo  emi 
faciebat  alias  duas  ,  quia  craftina  die 
erat  daturus  prandium  quibufdam 
Nobilibus.  Petens :  hlum  venies  tu? 
Cui  Ciaccus  refpondit  :  Bene  fcis  y 
quod  veniam  .  Ivit  ergo  Ciaccus  die 
lequenti ,  hota  prandii  ad  domura 
Domini  Curfii,  quem  reperit  antc 
oftium  fuum  cum  quibufdam  iuis  vi- 
cinis  .  Qui  dixit :  Bene  vadat  Ciac- 
cus .  Quid  vadis  faciendo  ?  Et  refpon- 
dit  Ciaccus  :  Domine  ,  venio  pranfurus 
vobifcum  .  Et  ille  :  V^damus  ,  quia  ho- 
ra  efl.  Quum  autem  difcubuiflent , 
Ciaccus  perpendens  ,  quod  nulius  trat 
ibi    forenfis  >    putavit    fe    deceptum . 

Sed 


(tf)  Is  certe  fuit  Dinus  Compagnus,  Danti  Poetne  fynchronns,  cujus  Chronicon  Florent?- 
Hum  a  me  cdituni  fuit  Torn.  IX.  pag.  46^.  Rer.  italicar. 


3or  COMMENT.  IN 

Sed  multo  majorem  delufionem  ha- 
buit ,  quando  vidit  fe  non  habere 
nifi  de  ciceribus  &  de  pifciculis  Ar- 
ni.  Et  continuo  concepit  facere  vin- 
diO;am  de  Blondello  .  Poft  paucos 
erpo  dies  ivit  Ciaccus  in  Forum  , 
ubi  ex  ali's  Ribaldis  elegit  unum  , 
qui  vifus  efl  habilis  fibi  ad  id  quod 
volebat.  Et  explorans  ab  eo,  fi  erat 
benc  agilis  in  pede ,  promifit  fibi 
unum  GrofTum ,  fi  facerct  quod  pe- 
tebat .  Impofuit  ergo  fibi ,  quod  irct 
ad  Logiam  Adimarorum  ,  cum  uno 
flafco  vitreo  in  manu  ,  &  diceret 
Domino  Philippo  Argenti  ,  quod 
Blondellus  mittebat  eum ,  &  roga- 
bat ,  quod  rubinaret  fibi  illud  vas 
cum  fuo  vino,  quia  volebat  folatia- 
ri  cum  quibufdam  fuis  zacarinis  . 
Ivit  ergo  ifte  Ribaldus  plene  infor- 
matus  a  Ciacco  ,  fequente  Ciacco  pa- 
rum  a  longe.  Et  fecit  ambafciatam 
Domino  Philippo  ex  partc  Blondel- 
li .  Et  flatim  aufugit,  ne  ille  jam 
infurgens  injiceret  manum  in  eum. 
Ciaccus ,  qui  notaverat  totum ,  de- 
dit  denarium  Ribaldo,  &  recepit  fla- 
fcum  fuum  .  Et  flne  mora  ivit  ,  & 
invenit  Blondellum,  cui  dixit,  quod 
Dominus  Philippus  faciebat  eum 
quaeri.  Quare  ipfe  Blondellus  ivit 
versus  Logiam  Adimarorum  .  Et  Ciac- 
cus  lequutus  efl  eum,  cxfpeftans  c- 
ventum  rei .  Sed  Dominus  Phiiip- 
pus  ,  qui  non  potuerat  contingere 
baratterium ,  fl-abat  totus  turbatus  , 
5c  rodebat  fe  ipfum  in  animo,  cxi- 
ftimans  ,  quod  Blondellus  ad  poflam 
alicujus  fecifTet  Gbi  hanc  truffam  . 
F.f  ecce  interim  Blondellura.  Cui 
ftatim  Dominus  Philippus  vcnit  in 
occurlam.  Et  quum  Blondcllus  igna- 
rus  frauJis  faiSlae  contra  eum  ,  falu- 
taret  illum,  Philippus,  qui  erat  cor- 
pore  magnus ,  fortis  ,  &  ncrvofus  , 
iracundus  &  indignans  dedit  fibi 
cum    pugno     magnuni    i6^um    in    fa- 


DANTIS  COiWED. 


30  T 


B 


C 


ciem .  Et  Blondello  clamante:  Hea 
me .'  Q^-!d  cji  ho:  ,  Domine  r/ii  ?  Phi- 
lippus  apprehendens  eum  per  crines, 
abjefto  caputio  ,  fulminabat  fuper 
eum  manu,  &  lingua  clamabat:  Pro- 
ditor!  bene  •viciebis ,  quid  efl  hoc .  Qjfa- 
re  r::!rinare  mittis  ttt  ad  mc  ?  Bene  ru~ 
hinabo  te .  Videor-ns  tibi  piier  irriden- 
dus  ?  Et  fic  dicendo  fregit  fibi  cum 
pugnis  fuis,  qui  videbantur  fibi  fer- 
rei  ,  totum  vifum  ,  &  totum  caput 
repilavit,  volatando  ipfum  per  lu- 
tum  .  Et  cum  tanto  furore  repetebat 
vcrbera,  quod  numquam  potuit  Blon- 
dellus  dicerc  ununi  vcrbum  r.d  ve- 
ram  fui  excufationem  .  Demum  quum 
multaffet  eum  multis  buflis,  multi 
concurrentes  cum  maximo  labore 
extraxerunt  illum  de  manibus  fuis , 
&  dicebant  Blondello,  quod  ipfe  fa- 
tue  egerat  mittendo  Domino  Philip- 
po  Ribaldum  cum  flafco  &  truffis , 
quia  bcne  debebat  fcire ,  quod  Do- 
minus  Philippus  non  erat  homo  mot- 
tezandus.  Blondellus  autcm  plorans , 
excufabat  fe ,  quod  numquam  mife- 
rat  ad  cum  pro  vino  .  Et  ftatim  co- 
gitavit,  hoc  faQum  fuifTe  opera  Ciac- 
ci  ,  quia  folicitaverat  eum  ,  ut  iret 
ad  Dominum  Philippum .  Deinde  re- 
focillatus,  reverfus  eft  domum,  ubi 
pluribus  diebus  ftetit,  quia  non  po- 
tuit  apparere  triftis  &  dolens.  Tam- 
dem  egredlens  occurrit  Ciacco ,  qui 
petivit  ,  quale  fuerat  vinum  Domini 
Philippi.  Blondellus  refpordit.  Vifiie 
fmlfcnt  tibi  Larapredae  Domini  Curfii . 
Tunc  Ciaccus  fubridens  dixit  :  In  te 
amodo  flat ,  fl  velis,  mihi  dare  tam  be- 
ue  ad  bibenditm .  Ad  propofitum  ergo 
vide,  qualiter  Philippus  Argenti  pro 
una  vana  buffa  diftratiavit  crudeliter 
vilcm  homuncionem  per  lutum  cum 
furore .  Ideo  bene  nunc  diflratiatur 
viliter,  ut  canis  rabidus  ab  aliis  ca- 

i  nibus  pcr  trifte  coenum  Infernale . 

I  ^^ 


303 


BENFENUTI 


s 


t/fd  Verf.   45. 

Benedetta  colei ,  che  'n  te  j'  indnfe . 
Heic  nofa  ,  Le£ior,  quod  mater  Dan- 
tis  fuit  ver^  beata  .   Vocata  eft  enim 
^Gfwwi,  &  tpmquam  gemma  pretiola 
^mifit  tantam  lucem  in  mundum  . 
^d  Cant.    IX.   Verf.   112. 

Si  come  ad  ^A:  li ,  ove '/  Rodano  Jla- 
gr.a,  &c. 
Mr>d6  ordina   fic  literam  : 

Fiinno  i  fepolcri  tutto^l  loco  varo , 
idefl:  varium  diverfimode,  ficut  varia 
cft  diverfitas  colorum  ,  qui  funt  in- 
tra  &  prope  murum  iftius  Civitatis . 
Si  come:  fupple  faciunt  ad  ./jrli .  Ifla 
Civitas  eft  in  provincia  Narbonenfi, 
quae  literaliter  dicitur  Arelate  ,  fita 
fupcr  Rhodano,  longe  ab  Avinione 
forte  per  tres  Leucas  ,  juxta  quam 
efl  msxima  multitudo  Arcarum  di- 
verfarum  formarum  .  De  quibus  di- 
citur  communiter ,  quod  olim  tem- 
pore  Caroli  Magni ,  facto  ibi  ma- 
gno  confli£tu  inter  Chrillianos  & 
Saracenos  ,  multis  utrinque  profira- 
tis ,  volentes  Chriftiani  fuperftites  ex 
pietate  fepelire  corpora  fuorum  ,  ro- 
gaverunt  Deum ,  ut  oftenderet  eos 
Chrifiianos,  qui  in  tanta  communi 
flrage  non  difcernebantur  ab  infititli- 
bus.  Et  continuo  fuper  quoUbet  Chri- 
ftiano  apparuit  cedula  indicans  quis 
jUe  effet.  Et  fic  fecerunt  fepulturas 
parvas  &  magnas  fecundum  exigen- 
tiam  cujufcumque.  Sed  quidquid  di- 
catur ,  credo ,  quod  hoc  fit  vanum 
&  fabulofum .  Et  credo  ,  quod  erat 
ex  confuetudine  patriae  fepclire  mor- 
tuos ,  ficut  vidi  apud  alias  nuiltas 
Terras  in  partibus  illis  ,  licct  non 
in  tanta  multitudine  .  Sed  forte  hoc 
crat,  quod  Arelate  cft  antiquiffima 
Civitas,  &  fuit  aliquando  caput  Re- 
gni ,  ficut  vidi  tempore  Urbani  V. 
quum  Carolus  modernus  Imperator 
accsiiit  ad  iftara  Civitatem ,  cc  fccit 


A 


C 


D 


E 


I MO  lEN  SIS  304 

fe  coronari  Regem  Arelatenfem  juxta 
Rhodanum.  Ideo  dicit: 

______  ove^l  Rodano  flagna ; 

ideft  inundat.  Et  ecce  aliam  compa- 
rationem  : 

Si  come  a  Pola  preffo  del  Quarnaro  . 
Juxta  Polam  Civitatem  eft  etiam  ma- 
gna  multitudo  Arcarum  .  Audio, 
quod  funt  quafi  DCC.  numero  .  Et 
fertur  ,  quod  olim  portabantur  corpo- 
ra  de  Sclavonia  &  Iftria  ,  fepelienda 
ibi  juxta  maritimam  .  Et  dicit: 

_______  pyeffo  del  Qjiamaro ; 

Eft  enim  Carnarium  quidatn  Gulphus 
in  Mari  Adriatico  in  finibus  Italiae 
continens  XL.  milliaria .  Et  eft  lo- 
cus  periculofus  valde  j  ideo  dicit  : 

CZ»'    Italia    chiude  ,     e    fuoi     termini 
bagna . 

^d  Cant.  X.  Verf  ^6. 

Poi  dijfe ,  fieramer.te  furo  avverft 

%4  me ,  &  a  miei  primi ,  C^  a  mia 
Parte . 
Nota ,  quod  Dantes  fuit  Guelphus, 
&  cx  Guelphis  parentibus,  quamvis 
multi  dicere  &  affirmare  contrarium 
conentur  vel  ex  ignorantia  ,  vel  e>: 
animofitate  .  Et  ut  alias  rationes  c- 
mittam  ,  Dantcs  non  fuiffet  Floren- 
tiae  in  magno  ftatu  ,  &  in  MCCC. 
unus  de  regentibus  &  regnantibus, 
fi  fulflet  Gibellinus  Nobilis,  quum 
jam  per  tot  tempora  ante  Gibellini 
ciTent  expulfi  de  Florentia .  Tamen 
Autlor  nofter  Guclphus  originaliter , 
poft  cxpulfionem  fuam  fiiclus  eft  Gi- 
bellinus  ,  immo  Gibelliniffimus ,  ficut 
aperte  fcribit  Boccatius  de  Certaldo 
in  fuo  Libello  de  Vita  &  Moribus 
Dantis.  Unde ,  quod  ridenter  refero, 
quidam  partificus  ,  hoc  audito ,  di- 
xit :  Vere  hic  homo  nunquam  facere  po~ 
tinjft  tantum  Opiis ,  nifi  fa.7vs  fniffet 
GibeUinits .  Et  piobat  Farinata  ab  efi"e- 
£lu  inimicitiam,  quam  habuit  in  com- 
muni   cum   praedecefforibus  Dantis: 

Si 


30  5  CO.MMENT.  IN 

Si  cbe  pet  due  fiate  glt  difperft  : 
quia  fcilicet  expuli  eos  de  patria  . 
Unde  nota  ,  quod  Farinata,  princeps 
partis  Gibellinae  ,  expulit  bis  Guel- 
phos  de  Florentia,  praecipue  Nobiles 
tempore  Friderici  II.  quando  iftae 
partialitafes  fuerunt  in  magno  fervo- 
re  in  Italia ,  &  fpecialiter  in  Tu- 
fcia  ,  &  fpecialiffime  in  Florentia  . 
Unde  vidi  Literam  ,  in  qua  Frideri- 
cus  laetatur,  qucd  Gibellini  de  Flo- 
rentia  amici  fui  cxpulerint  Guel- 
phos .  Immo  Fridericns  quofdam  No- 
biles  Guelphos  captos  duxit  fecum  in 
Apuliam  ,  qucs  omnes  fecit  exocula- 
ri  &  macerari  in  mari  .  Unde  ipfe 
Fridericus  venit  lemel  in  Comitatum 
Florentiae,  fed  rumquam  voluit  in- 
trare  Civitatem  ,  quia  audiverat  ab 
Aftrologis  fuis,  quod  ipfe  erat  mc- 
riturus  Florentiae.  Sed  mortuus  eft 
tamdem  in  alia  Florentia,  quae  eft 
in  Apulia  .  Sed  Dantes  red-Jidit  fibi 
vicem,  fi  ille  objccerat  fibi  expul- 
fionem  iuorum*   unde  dicit  : 

Rtjpofi  a  lut ,  r  u»a  e  V  alira  fiata  ^ 
Ideft  ego  refpondi  illi  Farinatae ,  fci- 
licet  quod  mei  majores  ,  &  alii 
Guelphi 

__---__  e'  tcrnar  d"  ogni  parte 

_-_____/'  ti„^  g  p  altra  fiata  . 
Et  maxime  tempore  Caroli  Veteris , 
qui  vicit  Manfredum  filium  praedi- 
fli  Friderici.  Cujus  favore  Guelphi 
redierunt  Florentiam  ,  Farinata  ex- 
puiro  cum  fuis  Gibellinis.  Ad  ma- 
jorem  contumeliam : 

Ma  i  vojlri  iion  apprefer  hen  av.cll'' 
arts  j 
ideft  Uberti  &  aiii  Gibellini  ron 
bene  didicerunt  artem  redcundi  ,  ficut 
mei  ;  quia  fcilicet  numquam  illi  re- 
verfi  iunt,  immo  difperfi  funt  per 
totum  mundum  . 

^d  Verf.  52. 

tAilor  furfe  a  la  vifla  foperchiata 

Vn  ambra  ii^c. 


DANTIS  COMOED.  305 

A    Au£lor  introducit  alium  fpiritum  FIo- 

j  rentinum  ,     maniftftum     Epicureum, 

'  qui  inquirit  de   filio  fuo  .    Ad    cujus 

cognitionem  eft  fciendum ,    quod  ifte 

fecundus    Ipiritus    fuit  quidam  Miles 

i  Florentinus    nomine    Cavalcantes    de 

Cavalcantibus  .     Ifte    omnino    tenuit 

Seftam   Epicureorum  ,  femper  credens 

&  fuadens  aliis,    quod  Anima  fimul 

B  moreretur  cum  corpore  .  Unde  fem- 
per  habebat  in  ore  di£lum  Salomo- 
nis  :  Ur.us  efi  tnteritus  Hominis  c^Jimen- 
tornm  ,  &  aequa  utyittfque  conditio .  Ifte 
fuit  pater  Guidonis  Cavalcantis ,  qui 
fuit  alter  oculus  Florentiae  tempore 
Dantis.  De  quo  alibi  diftum  eft,  & 
dicetur.  Ideo  bcne  Au£lor  inducit 
heic    iftum    Militem  ,      qui    m?.gnus 

C  Epicureus  fuit'  &  ut  faciat  memo- 
riam  de  ipfo  Guidone  viro  excellcn- 
te,  fingit ,  quod  ipfe  petiit  de  iuo 
filio. 

^d  Verf  87. 

Tale  oration  fa  far  nei  ncjlro  Ter/ipio . 

Debes    fcire,    quod    Florentiae    a^ud 

Palatium   Priorura    eft  una    Ecclefia  , 

quae  fuit  olim  Ubertorum    Capella, 

D^  &  ibi  fepeliebantur  corpora  fua  . 
Modo  in  ifta  Ecclefia  faeoe  celehran- 
tur  Confilia.  Et  quando  ficbat  aliqua 
reformatio  de  bannitis  reducendis  , 
vel  fimili  re ,  femp:r  excipiebantur 
Uberti  &  Lambsrti .  Et  ideo  benc 
dicit  Aufior ,  quod  crudelitas  facla 
apud  Montem  Apertum  facit  fi.ri 
tales  orationes  in  Templo  Uberto- 
rum  .  Et  nota  pulcrum  modum  lo- 
quendi.  In  Templo  enim  folent  fieri 
crationes  ex  amore  pro  homiiiibus  . 
Heic  autem  fiebant  oratioiics  ex  odio 
contra  homines .  Immo  tantum  fuit 
odium  contra  iftos  ,  quod  fepulcra 
iftorum  Ubertorum,  quae  erant  in 
ifta  Ecclefia ,  fuerunt  aperta  ,  &  ofla 
fuerunt  in  Arnum  dejecla  .  Si  ergo 
Farinafa  perdiderat  Arcam  in  patria, 
Au£lor  dat  fibi  Arcam  in  Infcrno  . 

Poi 


y 


307  _  B  Eh'FEhWr 

Poi  c/y  ebbs  fojplyando  H  capo  mof- 
fo,  i&-e. 
Heic  Au6lor  oftendit,  quomodo  Fa- 
rinata  cxcufavcrit  fe  ab  ifta  impie- 
tate,  &  memoravcrit  fuam  fingula- 
rem  pietatem  erga  patriam.  Et  brc- 
viter  dicit  ,  quotl  non  fuit  folus  ad 
defolationem  patriae ,  fed  bene  fuit 
folus  ad  illius  defenfionem  .  Ad  cujus 
rei  cognitionem  eft  breviter  fcien- 
dum,  quod  femel  Gibellini  exulcs 
Florentini,  &  fere  omnes  alii  Gi- 
bellini  principales  de  Tufcia ,  con- 
venerunt  in  Valle  Elfae  spud  Ca- 
ftellum  ,  quod  dicitur  Empoli  ,  quia 
habebant  certum  tra£latum  in  Fio- 
rentia  .  Et  breviter  dcliberaverunt  , 
fi  Civitas  haberetur,  quod  fa£la  prae- 
ii  everteretar  tota  ferro  &  igne , 
quia  non  poffent  eam  tenere,  &  quia 
Florentia  erat  incentivum  &  incita- 
mentum  omnium  bellorum  in  Italia 
&  totius  Tufciae,  Tunc  Farinata  ma- 
gnanimus  libera  voce  contradixit, 
quod  numquam  hoc  paterttur ,  & 
quod  volebat  potius  perpetuo  exu- 
lare ,  immo  etiam  mori ,  quhm  no- 
bilis  Patria  fua  ita  everterctur.  Et 
evaginato  enfe  dixit  ,  quod  qui  de 
hoc  verbum  faceret ,  rcciperet  ferrum 
per  pe£tus  fuum  .  Sequutus  in  hoc 
exemplum  maoni  Scipionis  Africa- 
ni ,  qui  apud  Cannas  Apuliae  facla 
inaudii.i  ftrage  Romanorum  ,  nudavit 
gladium  fuper  quofdam  Nobiles,  qui 
confulebant  de  defercndo  Patriam  & 
Itallam,  &  fic  retraxit  cos  a  tam 
indigno  propofito. 

^d  Vcrf.  115. 

DifJeMi.-  qt't  con  pth  di  mille  giaccio . 
IUi  Epicurei  lunt  innumerabiles  ,  un- 
de  poterat  ita  dicere  cum  pluribus 
ccntum  millibus  ,  immo  mille  miili- 
bus.  Ideo  ex  numero  cmnium  elicir 
duos  magnificos  Epicureos ,  alterum 
fcilicet  Secularem  ,  &  alterum  Sacer- 
dotem ,    in  magnis  dignitatibus  pofi- 


/   I  MO  LENS  TS  308 

A  tos ,  quia  fecerat  menticncm  loILim 
de  duobus  millibus  privatis.  Dicit 
ergo  primo  de  Secundo  Friderico  . 
Ad  cujus  cognitionem  eft  fciendum  , 
quod  Fridericus  II.  de  quo  multa  Sc 
taepe  dicuntur  in  ifto  Opere,  quan- 
tum  fpe£l3t  ad  propofitum  ,  fuit  vc- 
re  Epicureus.  Qiioniam  intendens 
DOtcntiae  &  imperio  per    fas    &  nc- 

B  fas,  infurrcxit  ingrate  contra  ma- 
trcm  Ecclefiam ,  quac  ipfum  pupil- 
lum  cducaverat,  &  exaltaverat  ad 
Imperium.  Et  Ecclefiam  ipfam  va- 
riis  bellis  afflixit  per  fpatium  XXX. 
annorum  &  ultra.  Pacem  turpem  fe- 
cit  cum  Soldano,  quum  pofTet  totam 
Terram  Sanftam  recuperarc.  Multos 
Pracjatos  captos  ,  venientcs  ad  Con- 

C  cilium  per  marc,  inhonellc  trafta- 
vit,  &  in  carceribus  maceravit  .  Sa- 
raccnos  in  Italiam  induxit.  Beneficia 
Ecclefiaruin  contulit,  &  bona  earum 
ufurpavit.  Quum  autem  eflct  in  Sy- 
ria,  captus  eft  amore  cujufdam  Prin- 
cipifTae  de  Antiochia.  N.im  fuit  mul- 
tum  pronus  in  libidincm  .  Sed  quum 
illa    fc  cxcufaret    affentire  fibi  ,  quia 

D  Fridericus  habcbat  uxorcm  ,  ipfc  frau- 
dulcnter  ordinavit  ad  tempus  ,  quod 
venirent  duae  Galeae  totae  nigrac 
cum  velis,  remis  ,  &  omnibus  in- 
ftrumentis  nigris,  &  hominibus  ni- 
gro  indutis,  qui  dicerent,  quod  ve- 
nirent  de  Occidcntc  de  Italia,  &  re- 
fcrrent  cum  planflu ,  quod  Impera- 
trix  uxor  Friderici  migravcrat  de 
hac  vita .  Et  cum  ifta  arte  feduxit 
iftam  ,  quam  optabat  habere.  Et  ha- 
buit  cam  tamquam  in  legitimam  co- 
njugem.  Et  cx  ca  habuit  filium, 
qui  vocatus  eft  Fridcricus  de  Antio- 
chia.  Q_ui  poftea  fuit  aliquando  Vi- 
carius  in  Tufcia  pro  eo,  &  fuit  mif- 
fus  a  Frideri^:o  Florentiam  cum  MD. 
equitibus  in  fubfidium  Gibellinorum 
concra  Guelphos.  Fridericus  itaque 
ut  breviter  dicam ,    mortuus    cft    cx- 

cora- 


3cp  COMMENT.  m 

communicatus  ,  &  ut  aliqui  dixerunt , 
fuffocatus  a  filio  fuo  Manfredo .  Et 
fic  male  finivit  cum  tota  ftirpe  fua, 
ut  patebit  in  Cant.  III.  Purgatorii  , 
&  in  III.  Paradifi .  Fuit  tamen  va- 
lentiffimus  in  mundo  ,  ac  potentifli- 
mus ,  ut  faepe ,  &  praecipue  infra 
Cant.  XIV.  dicetur.  Nunc  ad  lite- 
ram  dicit  ille  Farinata  : 

Qua  entro  e  lo  fecondo  Federtco  • 
Diftus  efl  Secundus  ad  differentiam 
Avi  fui  Friderici  Barbaruffae  ,  qui  vo- 
catus  eft  Fridericus  Primus,  de  quo 
ctiam  alibi  faepe  dicetur  &  praeci- 
pue  Cant.  XIX.   Purgatorii  . 

Qua  entro  e-------~ 

Ideft  intra  Arcam  iftam,  in  qua  fum : 
Et  cui  non  fufficiebant  tot  Regna  in 
mundo,  nunc  jacet  inclufus  in  ifto 
carcere  caeco.  Poftea  nominat  alium  , 
fcilicet  Cardinalem  Oclavianum  de 
Ubaldinis  .  Ifte  claruit  poft  Frideri- 
cum  II.  Scilicet  tempore  Alanfredi , 
&  Caroli  I.  Veteris .  Sed  heic  multi 
dubitant,  &  dicunt,  quare  debeo  plus 
intelHgere  de  Oflaviano ,  quam  de 
alio,  ex  quo  Au£lor  dicit  fimplici- 
ter  E  7  Cardinale ,  neminem  nomi- 
nando.  Dico  breviter:  quia  fuit  vir 
valentiflimus  tempore  fuo  ,  fagax  ,  & 
audax,  qui  Curiam  Romanam  ve- 
xabat  pro  velle  fuo  ,  &  aliquando 
tenuit  eam  in  montibus  Florentiae 
jn  Terris  fuorum  per  aliquot  men- 
fes.  Et  faepe  defendebat  palam  rebel- 
les  Ecclefiae  contra  Papam  &  Car- 
dinales .  Fuit  etiam  magnus  prote- 
flor  &  fautor  Gibellinorum .  Et  quafi 
obtinebat  quidquid  volebat .  Ipfe  fe- 
cit  Archiepifcopum  iVledioIani  ,  qui 
exaltavit  ftirpem  fuam  ad  dominium 
illius  Civitatis  ,  &  alteram  poten- 
tiam  in  Lombardia  .  Erat  multum 
honorarus  &  formidatus.  Ideo,  quan- 
do  dicebatur  tunc,  Cardlnalh  dixh 
fic:  Cardinalis  fecit  Jicj  intelligebatur 


DANTIS  COViOFD.  3.0 

A  de  Cardinali  Octaviano  de  Ubaldinis 
per  excellentiam .  Fuit  tamen  Epi- 
cureus  ex  geftis  &  verbis  ejus.  Nam 
quum  femel  petiiffet  a  Gibellinis  Tu- 
fciae  certam  pecuniae  quantitatem 
pro  uno  fafto ,  &  non  obtinuiffet , 
prorupit  indignanter  &  irate  in  hanc 
vocem  :  Si  ^nima  efl ,  ego  ps>didi 
millies  pro  Gtbellinis  ipfam.  Ec  con- 
B   cludit  Farinata : 

-----  C?'  degli  altri  mi  taccio . 
Quia  nimis  longum  effet  enarrare 
Viros  magnificos  de  Sefta  Epicureo- 
rum .  Et  etiam  effet  inhoneftum,  & 
malum  exemplum  audientibus  ,  infa- 
mare  homines  de  tali  haerefi ,  nifi 
fit  omnino  manifefta.  Ah  quot  funt 
Haeretici  ,  qui  fimulanter  videntur 
C  Catholici  timore  poenae  vel  infa- 
!  miae ! 

^d  Cant.  XII.  Verf  74, 

Del  fangue  pih  ,  che  fua  colpa  fortille . 
Proh  dolor  !  In  haec  tempora  infeli- 
citas  mea  me  deduxit,  ut  viderem 
hodie  miferam  Italiam  plenam  Bar- 
baris  &  Socialibus  omnium  natio- 
num  .  Heic  enim  funt  Anglici ,  Ale- 
D,  manni  furiofi ,  Britones  bruti ,  Va- 
fcones  rapaces ,  Hungari  immundi  . 
Qui  omnes  currunt  in  pernicicm  I- 
taliae,  non  tam  viribus,  q'iam  frau- 
dibus  &  prodltionibus  Provincias 
vaftando,  &  Urbes  nobiliflimas  fpo- 
liando, 

^d  Verf  jS. 

------   (y  con  la  cocca 

Fece  la  barba  indietro  alle  mafcelle . 
Ideft  cum  fiftiva,  cum  tacha .  Cocha 
enim  appellatur  Florentiae  finis  fa- 
gittae  .  Et  hoc  fingit  Auflor ,  ut 
oftendat,  qualiter  ifte  habebat  ma- 
gnam  filvam  pilorum  circa  os,  quae 
dependebat  fibi  ufque  ad  peflus .  Sic 
portant  communiter  ifti  militantes . 
Ideo  ut  poffet  expeditius  loqui ,  de- 
texit  fibi  os  a  barba  denfa. 

^d 


3ir  B  ENFENUT 

*^d  Verf.    lop. 
Et    quclla    fronte ,    ch' ha"l    pel    cos) 

nero. 
Heic  Auftor,  nominato  Tyranno  an- 
tiquo  de  Sicilia,  qui  fuerat  paulo 
ante  tempora  Alexandri  Magni,  runc 
tranfit  in  Italiam  ,  &  nominat  unum 
Tyrannum  modernum  ,  pcffimum  , 
fcilicet  Ecerinum  de  Romano.  Ad 
cujus  cognitionem  breviter  eft  fclen- 
dum  ,  quod  ifte  Ecerinus  Tyrannus 
crudeliffimus  fuit  tempore  Friderici , 
de  Romano  Caftello  Comitatus  Tar- 
vifii,  magnus  Dominus  &  potens  in 
ipfa  Marchia  Tarvifina  tota,  in  qua 
exercuit  magnas  violentias  &  crude- 
litates ,  adeo  quod  quidam  fcripfe- 
runt,  ipfum  feciffe  mori  quinqu^- 
ginta  millia  hominum  .  Sed  intcr  nlia 
millia  mala  impia,  quum  perdidif- 
fet  Paduam  ,  furnris  rabie  ftiraula- 
tus  ,  fecit  crudeliffime  nccari  duode- 
cim  millia  Paduanorura  ferro,  fame, 
&  igne  ,  quos  habcbat  arud  f e .  Re- 
gnavit  Eccrinus  Veronae  XXXIV. 
annis,  de  cujus  potentia ,  nequitia  , 
&  gcftis  dicam  Cant.  IX.  Par.-;di!i . 
Ideo  heic  tam  cito  pertranfeo.  Nunc 
ad  literam .  Au<Slor  defcribit  Eceri- 
num  ab  habitu  corporis  dicens. 
Et    quella   fror.t; ,     cV  a  V    pel    co<t 

nero , 
Ided  nigram.    Scribunt  aliqui  ,  quod 
Ecerinus  fuit  corpore  mcdiocris  ,  ni- 
ger,  pilofus  totus  .  Sed  audio ,  quod 
habebat    unum   pilum    longum    fuper 
nafum,  qui  flarim  erigcbatur,  quan- 
do  excandefcebat  in    iiam  ,    &    tunc 
omnes  fugiebant  a  facie  cjus : 
£'  t/fz,zp^i>'0  -------- 

Et  heic  nota,  quod  Au£lor  utitur 
vulgsri  Tufco  ,  quin  de  rei  veritatc 
vocatus  fuit  Ecerinus  ,  ficut  fcribit 
MufTatus  Paduanus,  Mufarum  ami- 
cus ,  in  Tragocdia ,  quam  fecit  de 
Ecerino,  in  qua  fingit ,  quod  fuit 
genitus  cx  patre  Diabolo. 


JIZ 


E 


C 


D 


IMOLENS  TS 

x^J  Ferf.  I  r  o. 
_____£•{  q-uell'  altro  cV  h  hionda . 
Heic  AuQor  nominat  alium  nimiura 
modernum  ,  qui  fuit  pofi;  Ecerinum  , 
&  fibi  vicinum  ,  fcilicet  Opizum 
Marchionem  Eftenfem.  Ad  cujus  in- 
telligentiam  efl:  notandum  ,  quod  Au- 
ftor  nofter  non  defcribit  iftum  a 
certa  macula  frontis ,  ficut  fecerat 
Ecerinum  ,  quia  macula  Opizonis 
fuerat  accidenralis.  Fuerat  enim  mo- 
nocalus  ,  non  a  natura  ,  fed  a  cafu  , 
quum  haftiludcret  ob  amorem  cuju- 
Idam  Dominae.  Ideo  denominatus  eft 
Marchio  Oplzo  ab  oculo.  Sed  defcri- 
bit  ipfum  a  pulchritudine  corporis. 
Qiiia  Domus  Eftenfis  habuit  omnes 
naturalitcr  corpore  pulcros  ,  ficut  A- 
zonem  I.  qui  fuif  Dominus  Vero- 
nae ,  de  quo  dicetur  Cant.  VI.  Pur- 
gatorii ;  &  Azonem  II.  filium  pri- 
nii ,  qui  eripuit  Paduam  Ecerino 
pro  Ecclefia  &  ipfum  Ecerinum  de- 
bellavit  apud  Abduam  flumen  Lnm- 
bardiae .  Vicit  etiam  Fridcricum  II. 
apud  Parmam,  ut  dicetur  alibi.  O- 
pizo  ab  oculo  nepos  iftius  Azonis  II. 
natus  -cft  ex  Raynaldo  filio  ejus  in  car- 
cere  II.  Friderici  in  Apulia,  quem 
pater  dederat  Friderico  in  obfidem . 
Et  lic^r  faepe  Fridericus  cfferret  red- 
dere  fibi ,  riumquam  voluit  recedere 
ab  Ecclefia  propter  recuperare  uni- 
cum  filium  fuum  dileclum .  Et  ob 
hoc  Onizo  poftea  fuit  fautor  &  Au- 
clor  Carolo  I.  contra  Manfredura 
filium  Frideriri  in  vindiftam  patris. 
Hic  Opizo  habuit  tres  filios  magni- 
ficos,  fcilicet  Azonem  prirnogenitum 
magnificentiffimum ,  qui  di6\us  eft 
Azo  III.  de  quo  heic  fit  mentio,  & 
alibi  faepe  in  ifto  Libro ,  &  Franri- 
fcum  ,  &  Aldrovandinum ;  ex  quo 
natus  eft  Obizo,  qui  tenuit  domi- 
nium  diebus  noftris ,  pster  Nicolai 
nuper  regcntis,  &  Raynaldus  ,  &  Ni- 
colaus.    Ad.    piopofitum     ergo     dicit 

Au- 


515  COMMENT.  7N 

Au£lor,  &  nominat  Marchionem  O- 
pizone  ab  oculo ,  &  Azonem  III.  fi- 
lium    ejus,     quia     uterque     vifus  eft 
violentus  tempore    fuo .    Nam  Obizo 
non  con^^entus  fuum  dominium  intra 
aquas     Padi     contineri  ,    Regium    & 
Mutinam    occupavit ,    &    tenuit    do- 
minium     Ferrariae     XXVIII.    annis , 
ubi  mortuus  efl:  in  MCCXCIII.  Ita- 
que  Opizo  &  Azo  filius  ejus    regna- 
verunt  tempore  noftri  AuSloris.  Azo 
vero  Eononiam    &    Parmam    magnis 
bellis    afflixit.     Neutram  tamen  po- 
tuit    obtinere.    Immo    videbatur    fu- 
bjugaturus  Lombardiam    potenfia  fua 
&  magnificentii  ,  accepta  in  uxorem 
filia  C^roli  II.  forore    Regis    Rober- 
ti.   Pon:  modicum  tamen  amiffis  Mu- 
tina  &   Regio,  in  duobus  diebus  in- 
firmatus  &  mortuus  eft    in  anxietate 
fine  prole.    Ex    quo    dominium    ejus 
remanfit  in  magna    lite    inter  fratres 
ik.  nepotes  .  Et  filius  Francifcus    na- 
turaiis    tenuit    dominium     modicum , 
&   magnum   bellum  fecit  cum    favore 
Venetorum ,     quia    mater     ejus     fuit 
Veneta .  Mortuus  eft  Azo  111.  Anno 
Domini    MCCCVIII.    quum    regnaf- 
fet    XV.    annis.     Nunc     ad    literam. 
Defcribit  Opizonem    ab    habitu    cor- 
poris ,  dicens  : 

________  f^'^  l/ioncio 

£'  Obixp  da  EJle :  -  _  _  -  - 
Et  tangii:  mortem  ejus  violentam, 
quia  in  fama  fuit,  quod  quuni  in- 
firmaretur,  Azo  filius  ejas  fecerit 
ipfum  juvari  citius  mori .  Hoc  autem 
habuit  Dantes  a  Ricobaldo  Ferra- 
rienfi  ,  magno  Chronifta ,  qui  tunc 
vivebat,  &  qui  hoc  fcribit  in  Chro- 
nicis  fuis,  quia  dicit,  quod  Azo 
mortuus  eft  in  Caftro  Eftenfi,  quum 
timeret  necem  fibi  a  familiaribus  in- 
ferri  ,  ficuti  Opizoni  patri  occurre- 
rat.  Dicit  ergo: 
Tom.  III. 


DANTIS  COMOED. 


3H 


B 


c 


D 


__-___,■/  qual  per  vero 
Fu  fpento  d.7l  figliajlro  fu  nel  monJo . 
Et  heic  nota ,  quod  pulcre  &  hone- 
fte  Auclor  palliat  iftiid  factum ,  vo- 
cans  filium  filiaftrum ,  quafi  velit  in- 
nuere,  quod  non  pofTet  cadere  in 
mentem  alicujus,  filium  praefumere 
aliquid  contra  patrem  .  ideo  dicit , 
quod  ver^  fuit  extin£lus  a  privigno, 
ncn  a  vero  filio ,  quia  natura  non 
patitur  hoc  . 

^d  Verf  II 8. 
Moflrocci  un  omlira  d^  un  canto  fo- 
la ,  &c. 
Heic  Au8:or  oftendit,  qualirer  Nef- 
fus  oftenderit  unum  fingularem  vio- 
lentum  de  gente  ifta ,  qui  commifit 
homicidium  nimis  deteftabile  apud 
Civitatem  Vicerbii.  Ad  intelligen- 
dum  clare  crudele  facinus  ,  quod  heic 
tangitur,  expedit  fcire,  quod  Henri- 
cus  Rex  Angliae,  hujus  nominis  Ter- 
tius  ,  bonorum  Regalium  dilapidator 
&  prodigus,  fecit  Barones  fibi  rebel- 
les.  Quorum  opera  Rex  Franciae  mi- 
fit  in  Angliam  Simonem  Comitent 
de  Monteforte,  virum  ftrenuum  & 
idoneum  Regno ,  qui  conjecit  in  vin- 
cula  Henricum  Regem  ,  ?:  Ricardum 
fratrem  ejus  ,  &  filios  Regis.  Sed 
Eduardus  primogenitus ,  vir  inclytae 
virtutis  ,  evafit  velocitate  equi .  Qui 
poftea  feliciter  debellavit  praefatum 
Simonem  jam  gravem  Baronibus , 
quia  fuperbe  ad  Regni  folium  afpi- 
rabat,  quem  fecit  in  partes  defecari, 
&  in  ejus  os  pudenda  ejus  immitti. 
Sic  Eduardus  vi£Ior  pafrem  ,  pa- 
truum ,  &  fratres  fuos  liberavit.  Qui 
poftea  patri  fucceffit  in  Regno .  Ve- 
rumtamen  contumeliofae  mortis  Si- 
monis  Henricus  filius  Ricardi  prae- 
di£li,  confanguineus  Eduardi ,  luit 
poftmodum  poenas.  Nam  quum  Phi- 
lippus  Rex  Franciae ,  filius  Ludovi- 
X.  ci 


315  .  BENrENUTI 

c5  Sanftt  ,  rediens  a  Tunitio  cum  A 
Cnrolo  Rei^e  Siciliae,  perveniflet  in  I 
It  liam  ad  Civitatem  Viterbii,  Gui- 
do  de  Monreforti  fiJius  Simonis, 
interfecit  iplum  Henricum,  &  ipfum 
deinde  traftum  ,  membrafim  lacera- 
•vit,  Anno  Domini  MCCLXX,  E- 
duardus  enim  a  Tunitio  tranfierat 
Acon  in  fubfidium  Terrae  Sanclse, 
ubi  manfit  triennio,  ik  illc  Henricus  B 
revertebarur  cum  aliis  Regibus,  ut 
rediret  in  Angliam,  cujus  pater  Ri- 
cardus  ele£lus  erat  Rex  Romanorum , 
depofiro  Friderico  II.  Guido  autem 
excommunicatus  a  Gregorio  Papa  X. 
tamdem  veniens  ad  mandata,  tra- 
ditus  eft  carceri ,  a  quo  tamen  evafit 
in  terrenum  ipfius  Caroli.  Tamen 
finaliter  mortuus  efl:  mala  morte.  C 
Et  ulterius  breviter  eft  fciendum, 
quod  Guido  de  Monteforti  magnus 
Comes  adhaefit  Csrolo  Duci  Ande- 
gaviae ,  fratri  Ludovici  Reois  Fran- 
ciae,  &  in  brevi  fa£lus  eft  fibi  fa- 
miliariflimus  &  cariflimus,  qui  erat 
vir  alti  cordis,  magni  confilii,  & 
magnae  probitatis  .  Accidit  ergo  , 
quod  quum  Carolus  praediftus  voca-  D 
tus  ab  Ecclefia  in  Italiam  contra 
Manfredum  Regem  ,  vellet  venire 
Romam  per  mare  ad  Papam,  com- 
mifit  ifti  uxorem  fuam,  &  omnes 
fiios  ,  &  totum  exercitum  ducendum 
per  terram  .  Qui  magnifice  totum 
fecit  ,  &  cum  Carolo  femper  fuit  in 
omnihus  bellis,  periculis  &  labori- 
bus ,  &  fuit  magna  pars  vi£l:oriarum 
ejus.  Quapropter  Carolus  vi£lor  Re- 
gni  Apuliae  &  Siciliae  fecit  Guido- 
nem  Vicarium  fuum  in  Tufcia,  cujus 
Vicariatum  habebat  ab  Ecclefia .  Ac- 
cidit  deinde,  quod  Carolus  femel 
venit  Viterbium  cum  multis  rebus . 
Qai  revertebatur  de  ultra  mare  a 
Tunitio,  ubi  Ludovicus  frater  ejus 
erat  mortuus  .  Inter  alios  Reges  erat 


IMOLENSJS  315 

Philippus  filius  di£ti  Ludovici,  qui 
portans  offa  patris  fui ,  revertebatur 
in  patriam  ,  fcilicet  in  Galliam  ;  Et 
Henncus  filius  Ricardi  Regis.  Reges 
ifti  lecerunt  moram  aliquot  diebus 
Viterbii,  ubi  tunc  vacabat  Sedcs  Pa- 
palis  ,  ut  facerent ,  quod  Cardinales, 
qui  erant  in  difcordia,  eligerent  no- 
vum  Papam.  Tunc  pertraclatum  fuit 
nimis  atrox  facinus,  fub  cuftodia  Re- 
gis  Caroli.  Nam  quum  Henricus 
praedi£lus  eftct  in  una  Ecclefia  Vi- 
terbii  ,  dum  elevaretur  Corpus  pre- 
tiofiffimum  Domini  noftti  Jefu  Chri- 
fti,  Guido  Comes  Montisfortis,  tunc 
Vicarius  Caroli  in  Tuftia,  manu 
propria  cum  mucrone  impie  transfi- 
xit  Henricum  praedi£lum  ,  &  muni- 
tus  gente  pedeftri  &  equeftri ,  fecit 
pejus.  Nam  dum  unus  ex  militibus 
iuis  petiiffet  .  Quld  fecijli  ?  ipfe  re- 
fpondit:  Feci  meam  ■vindiHam  .  Et  il- 
lo  replicante :  Qiiamodo  fecijlis  vindi- 
clam  vejiram  ,  quum  pater  vejler  fmrit 
trafliis  per  capillos  ?  continuo  Guido 
reverfus  in  Ecclefiam  ,  cepit  di£tum 
Henricum  per  capillos  ,  &  turpiter 
traxit  ulque  extra  Ecclefiam  .  Et 
commiffo  tam  horrendo  facrilegio  & 
homicidio,  evafit  fofpes  in  Mariti- 
mam  in  Terris  Comitis  Rufli  foceri 
fui  .  Ex  hoc  fa£lo  tota  Curia  fuit 
valde  turbata.  Infamantes  &  vitu- 
perantes  Carolum  ,  argueb^nt  fic :  Si 
Carolus  fuit  facli  conjcius  ,  neqtrjjime 
fecit  j  C^  Ji  ignorawt ,  cur  tam  aboml- 
nabile  Jcelus  dimijit  impunitum  ?  Cor- 
pus  fratris  fui  portaverunt  in  An- 
gliam,  ubi  fepultum  fuit  in  Civita- 
te  Londrae  in  quodam  Monafterio 
Monachorum  ,  vocato  ibi  Guamijier , 
in  una  Capella  ,  in  qua  fepeliuntur  om- 
nes  Rcges  Angliae,  &  in  circuitu  Ca- 
pellae  funt  imagines  Regum  .  Ubi  fu- 
pra  fepulcrum  Henrici  pofita  fuit  una 
Statua  inaurata,  quae  in  manudextera 

te- 


317 


COMMEISIT.  iN  D^INflS  COMOED. 


318 


tcnet  Calicem  five  craterem  aureum  , 
in  quo  efl  cor  difti  Henricl  balla- 
matum  ,  &  fupra  cor  flat  gladius  nu- 
dus,  teflis  hujus  necis .  In  manu  ve- 
ro  flniftra  tenet  chartam  cum  iflo 
verficulo : 

Cof ,   gladio  fciffum ,    do  cui  confan- 
guineus  fum . 
Scilicet     Eduardo.     Eduardus     pcflea 
numquam    fuit    amicus    CaroH ,    nec 
Domus   Franciae.    Nunc    ad  propofi- 
tum .     Auftor     damnat     heic     iflum 
Guidonem    ob    iftam  inauditam    vio- 
lentiam .  Lic^t  enim  Guido  ifte  fue- 
rit  magnus  effufor    fanguinis ,    &    in 
jnultis  bellis  pro  Carolo ,    tamcn   ju- 
fte  ;  fed  iflud  fuit    nimis    excelTivum 
homicidium,     primo     ratione     loci  , 
quia  in  Ecclefia    Dei  ,    &    in    Curia 
Romana,    &    vacante  Sede ;    fecundo 
ratione  perfonae ,  quia  pofuit    manus 
in  filium   Regis*   tertio  quia  injuf^e  . 
Nam   Rex  Angliae  fecit  mori  patrem 
ejus  culpabilem  ,  tamquam  reum  ma- 
jtflatis  ejus,   *   quia  infamiam  &  ve- 
recundiam    Caroli    Reg's  domini    fui 
pcrtraclabat .     Ad     Literam    ergo  di- 
cit  Auftor :    Et    ille  Centaurus  AIo- 
fifocci  un  ombra ,   fcilicet  animam  Gui- 
donis  de  Monteforte :    da    /'  ttn  canto 
fo!a ,     propter    fingulare     maleficium 
cnormiter  commiflTum  : 

Dicendo  •  Colui  fejfe  in  grembo  a  Dio , 
Scilicet  ante  Altare,  ubi  elevabatur 
pretiof  irimum  Corpus  Domini  noflri 
Jefu  Chrifli  confecratum  , 

Lo  Cor  che'n  fu  Tamigi  ancor  fi 
cola . 
Idefl  colitur.  Dat  intelligi  Civita- 
tem  per  fiuvium .  Tamifius  enim  eft 
fluvius,  qui  labitur  juxta  Londram 
Civitatem  Regalem ,  quae  olim  vo- 
cabatur  Trinovantum  ,  ficut  fcribit 
Julius  Celfus ,  quod  gens  Julii  Cae- 
faris  tranfivit  iflum  fluvium  ,  quod 
non  apparebant  nifi  capita  eorum  . 


B 


D 


.Ad  Cant.  XIII.  Verf  31. 
.AHor  porfi  la  mano  un  poco  avante, 
E    colfi    tm    ramufcello    da    un    gran 
pYttno  .' 
Et  heic  nota  ,  quod  erat  heic  inclu- 
fa    ar.ima    magna    viri    magni .    Ideo 
dat  fibi  arborem  magnam.    Ifie    ete- 
nim  erat  Petrus    de    Vineis    magnus 
Cancellarius  Friderici   11.  floridus  di- 
6^ator ,  de  quo  bene  dictum   efl  : 
Hic  redit  in  nihiltim ,    qui   fuit  ante 
nihil . 
Hic    namque    infimo     genere    ortus, 
puta  ex  patre  igncto ,  ik  matre  mu- 
liercula    abjefta  ,     quae     mendicando 
fuam    Sc    filii    vitam   inopem    mifere 
fuftentabat;  tamdem   mifere   poft  flu- 
dium  Literarum    pauper  a  caiu    per- 
duclus  ad  Imperatorem  ,    facrum   Pa- 
latium  ingenio ,  &  fortuna  dives  in- 
coluit  ;  tantumque  proceffu   temporis 
Imperiali  favore,    Arte  di£landi ,    & 
Juris  Civilis  peritia  floruit,  ut  quafi 
illo    tempore     ncn     habuerrt    parem . 
Ex  quo    in    oculis    Imperatoris    gra- 
tiofus  &  carus,  magnae  Curiae  Pro- 
tonotarius ,    Confiliarius,    Judex  ,    & 
Arcanorum  confcius  eft  fa£lus.  Cujus 
fingularis  familiaritatis  apud  Impera- 
torem  fuit  hoc  mirabile  fignum  ,  quod 
in  Neapolitano  Palatio  effigiatus  erat 
Imperator  &   Petrus :   unus  in    folio, 
alter  in  fede :   Populus  autem  ad  pe- 
des    Imperatoris    procumbens  ,     jufti- 
tiam   in  caufis  fibi  fieri  poftulabat  his 
verfibus : 

Caefar  ,  amor  Legum ,  Friderice  piif- 

fime  Regum 
Caufatum    telai    nofirarum  folve  qite- 
relas . 
Imperator  autcm  videbatur  dare  talc 
[  refponfum  his  aliis  verfibus: 
I        Pro    veftra    lits     Cenforem    Jurts    a- 
I  dite . 

I        Hic    nam   jura    dabit ,    vei   per    me 
I  danda  rogabit  .• 

X   2  Vi- 


3ip 


BENFENUTI  IMOLENSIS 


Vittea  ....  cognomen  ,  Pitna  ejl  fibt 
nomen . 
Quum  autem  eflet  in    tanto  culmine 
conftitutus  ,  infamiam  proditionis  in- 
currit.    Ideo    ab    Imperatore    carceri 
datus    ac    caecatus,    defperate    vifam 
finivit.   Et  quia  haec  infamia  infide- 
litatis  publica  fuit  ,  ideo  bene  Poeta 
inducit  Pctrum  ,  petentem  famam  fibi 
reddi,    &    rumpit    parvum    ramufcu- 
lum ,    ut    faceret    modicum    damnum 
arbori ,  &   tamen  cum   magno  dolore 
patientis,  unde  ftatim  ponit  cifeftum  , 
fcilicet    querelam    iltius    fpiritus    in- 
clufi   dicens: 

E   7    tronco    fuo   gridb  ,     pevche     ntl 
fcbtante  ? 

^d  Verf.  58. 
lo    fon    colut  ,     che    tenni    ambo    le 

chiavt 
Del  cor  di  Federijro ,   ----- 
Hfic   Petrus  de    Vineis  incipit  fuam 
narrationem ,   per  quam  piimo  delcri- 
bit    fuam     felicitateni  ,     deinde  fuam 
infelicitatem  .   Et  ad   utriufque  intel- 
ligentiam    bonuni    eft    praelcire    ple- 
nius,  quis  fuerit  homo  ifie,  &   qua- 
lis  ejus    fortuna.     Ifle  ergo    fuit   Pe- 
trus  de   Vineis    famofus    Cancellarius 
Friderici   II.  qui   fuit  magnus  Doflor 
utriufque  Juris,   niagnus   Djflator  fti- 
li  miflbrii,  curfivi,  Curialis.  Et  ha- 
huit  naturalem  prudentiam  magnam, 
&  laboriofam  diiicseniiam   in  officio. 

o 

Propter  quod  mirabiliter  meruit  gra- 
tiam  Imperatoris  ,  adeo  quod  fciebat 
omnia  illius  fecreta.  Et  ejus  confilia 
firmabat  &  mutabat  pro  libito  vo- 
lunt^tis.  Et  omnia  poterat  quae  vo- 
lebat.  Sed  nimia  felicitas  provocavit 
eum  in  invidiam  multorum  &  o- 
dium  .  Nam  ceteri  quafi  Curiales  & 
Confiliarii.videntcs  exaltationem  iftius 
vergere  in  depreflionem  ipforum,  cae- 
pcrunt  conjuratione  fa£ta  certatim 
accufare     ipfura     fi^is     criminibus  . 


320 


Unus  dicebat,  quod  erat  faclus  ditior 
Imperatore.   Alius,  quod  adfcribebat 
fibi,  quidquid   Imperator  fecerat  pru- 
dentia  fua  .  Alius  dicebat,  quod  ipfe 
revelabat  fecreta    Romano    Pontifici, 
<Sc  fic  de  aliis.  Imperator  vero  prae- 
di£torum    iufpe£lus    &    crudelis  fecit 
iplum  exoculari,  &  bacinari ,  &  tru- 
di   carceri .    In    quo    ipfe  non  valens 
ferre  tantam   indignitatem ,  quia 
J2_'w    zienit    indtgne    poena     dolenda 
venit  / 
Se  ipfum  interfecit.  Et  fcribunt  ali- 
qui ,     quod     Petrus     dum    portaretur 
cum    Friderico,    eunte     in     Tufciam 
fuper  una  mula,   ad   Civitatem  Pifa- 
rum  depofitus  apud  Caftellum  Sanfti 
j  Miniatis,  percuflit  caput  ad  murum, 
c\  ^   mortuus  efl  ibi.    Alii    tamen    di- 
cunt,    quod   Petrus  ipfe  ftans  in  Pa- 
latio,  quod  habebat  valde  altum,  in 
Capua   patria  fua,  praecipitavit  fe  de 
alta  feneftra,    dum    Imperator  tranfi- 
ret  per  viam.  Sed  quidquid  dicatur, 
credo ,    ut  jam  dixi,    quod  fe  inter- 
fecerit  in  carcere  ;   quia  non   videba- 
tur  bene  verifimile  ,   quod    Imperator 
poft  caecitatem   ducei-et  eum    inutili- 
ter  fecum ,    aut    quod  dimiferit  eum 
in   libertate  fua  poft  caecitatem  ,  quia 
non  erat  caecatus  mente,    &  potuif- 
fet  fibi  caecus  multum  nocere  confi- 
lio  fuo,    ficut  Appius  caecus  fapien- 
tiffimus   Romnnus  nocuit    Pyrrho  in- 
fcftillimo  hofti  .   Et  breviter  vult  di- 
cere  ,    quod    ipie    confiderans  ,    quod 
pro    praemio     verae     virtntis     incurrerat 
poenam  fulfi  Jceleris  ,  ficut  dicit   de  fe 
Boetius    in    fimili    cafu,    ex    fumma 
indi^natione  le  interfecit. 
Verf.  70. 

V  tinimo  mio  per  difdegnofo  guflo, 

Creden^o  col  morir  fuggi^  difdegno , 

Ingiufto    fece  me  contra  me  ginfto .' 

Quia  ubi   primo  eram  innocens  ,  per 

impatientiam     fcci     mc     nocentem  . 

Q.uan- 


D 


Dici:  ergo 


521  COMMENT.  IN 

Quanfo    ergo    melius    &    prudentius 
egit   B  etius,    qui    fe    ipfum  fortiter 
&   pruoenter    confolatus    eft  in  tanta 
indignitatt  ? 

^ii  Verf.  74. 
V!  giuio ,   ch;  giammat  non  ruppt  fede 
xAl  mio  Signor ,  che  fu  di"  onor  ii  degno . 
Scilicet  Friderico .    Sed   contra .    Ipfe 
Petrus  in  quibufdam  Epiflolis ,    quas 
fecit  de  infelicitate  fua ,  profitetur  fe 
nocentem.  Dico  breviter,  quod  illae 
Epiftolae    non     fuerunt     fuae,    lic^t 
videantur  habere  conformitatem  cum 
ftilo    fuo  .    Et    pofito     quod     fuerint 
fuae ,     hoc     faciebat    Petrus    ipfe    ad 
conciliandam  fibi  gratiam    Principis. 
Et  quia  dicit  j 

------  che  fu  eC  onor  si  degno . 

Contra.  Fridericus,  ut  diflum  tft 
Cant.  X.  fuit  Haereticus,  Epicureus  , 
excommunicatus.  Q.uomodo  ergo  fuit 
honore  dignus,  quum  honor  exhi- 
beatur  in  teftimonium  virtutis  ?  Di- 
co  breviter,  quod  Fridericus  ,  ficut 
Sc  omnis  Dominus,  eft  dignus  hono- 
re,  non  ratione  virtutis,  led  digni- 
tatis,  quia  Dominus  repraefentat  per- 
fonam  totius  multitudinis  ,  &  honor 
fibi  exhibitus  redundat  in  honorem 
Communitatis.  Ideo  bene  dicit  Apo- 
ftolus:  Seivi  fubditi  eftote  Do-r.inis 
etiar/tfi  difcolis  .  Fridericus  autem.  fuit 
fumme  gloriofus  inter  Principcs  mo- 
dernos .  Nam  a  Carolo  Magno  citra 
non  fuit  alius  Imperator  Romano- 
rum  magnificentior  ,  aut  potentior 
eo.  Fuit  enim  Imperator  Romano- 
rum,  Rex  Alamanniae  ,  Rex  Siciliae, 
&  Apuliae,  Rex  Hierufalem,  Dux 
Suaviae,  magnamque  partem  Syriae 
tenuit.  Fuit  multum  formidatus  a 
Chriftianis  &  Saracenis  mari  &  ter- 
ra.  Hdbuit  inclytam  prolem,  fcilicet 
Henricum  primogenitum ,  qui  fuit 
cLudus  corpore  ,  fed  integer  mente  , 
Habuit  Conradum  pulcherriraum .  Ha- 


DANTIS  COMOED. 


322 


B 


D 


buit  ManfreduTi  liberaliflimum ,  & 
Entium  ftrenuiffimum  .  Multa  &  ma- 
gna  Ciftella  fecit,  praecipue  in  A- 
pulia.  Fuit  Fridericus  ftaturae  com- 
munis,  facie  laetus,  colore  fubrufus, 
habens  membra  quadra.  Naturaliter 
prudens  ;  latis  literatus  :  univerfalis 
in  omnibus  rebus.  Erat  enim  peritus 
artifex  omnium  fere  Artium  Mecha- 
nicarum,  quibus  animum  intenderat. 
Multarum  Linguarum  doftus.  Scivit 
enim  multa  idiomata,  fcilicet  Lati- 
num,  Teutonicum,  Gallicum,  Grae- 
cum  ,  Saracenicum.  Strenuus  in  ar- 
mis.  Satis  liberalis.  Rigidus  puni- 
tor .  Deleclabatur  valde  aucupio  Fal- 
conum ,  fed  multo  magis  amplexibus 
mulierum.  Habebat  enim  femper  gre- 
gem  pulcherrimarum .  Et  ut  breviter 
dicam  .  Totus  terrenus  ,  magis  cupi- 
dus  Regni  mundani,  quam  CGfleftis. 
Qui  imperavit  annis  XXX.  &  vixit 
annis  LVII. 

.Jd  Verf.  'j6.  C^  feqq. 
Et  fe  di  voi  alcim  nel  mondo  riede 
Conforti  la  rnemoria  mia  -  -  -  - 
Heic  nota  ,  Leflor,  quod  Auflor  be- 
ne  iervavit  promifl^um  Petro,  quia 
bene  reTufcitavit  bonam  famam  mor- 
tuam  ,  purgata  infamia  .  Qiiia  donec 
Liber  ifte  vivet,  femper  dicetur , 
quod  Petrus  ifte  fuit  injufte  infama- 
tus,  &  injufte  punitus.  Et  creJo, 
quod  Au£tor  non  fecerit  hoc  contra 
confcientiam ;  quia  ultra  famam  & 
fcripturam  aliqunrum  ,  habebat  conje- 
£luram  verifimilem  .  Nam  Frideri- 
cus  II.  filium  fuum  primogenitum 
finiiliter  innocentem  ,  Sc  falfo  crimi- 
ne  proditionis  infamatum  fecit  mori 
in  carcere  fuo.  Unde  debes  fcire  , 
quod  Henricus  primogenitus  FridTi- 
ci ,  operante  patre,  ele£lus  Rex  Ro- 
manorum  ,  ex  confcientia  coepit  cum 
humilitate  &  reverentia  rogare  na- 
trem ,  ut  ceflaret  a  perturbatione  Ec- 

cle- 


32? 


BENVENUTI   IMOLENSIS 


clefiae,    quae  ipfum  pupillum  educa- 
verat,    &  promoverat  ad  culmen  to- 
tius  Imperii.    Er  quum  precibas  ni- 
hil  proficere  poffet ,  coepit  eum  etiam 
jufte  increpare,    ut  eum  ab  obftinata 
pertinacia  revocaret .  Fridericus  autem 
accenfus  indignatione  &  ira  ,    coepit 
fufpicari ,    ne  filius    faceret    conjura- 
tionem   cum    Ecclefia    contra    fe.    Et 
impoluit  fibi  falfo,  quod  ifie   Henri- 
cus  voluerat    fibi    furripere    Regnum 
Siciliac,    dum    ipfe    iret    ultra    mare 
in  Syriam.  Et  breviter,  ipfum  captum 
tradidit  carceri ,    cum    duobus  filiis  , 
ubi    inter    catenas    &    multa    incom- 
moda  mortuus  eft.    Alii  tamen   fcri- 
bunt,     quod     Fridericus     poenitentia 
duclus  mifit  pro    filio,    ut    concilia- 
ret  ipfum   fibi.    Sed    Henricus,    dum 
duceretur  in   via,    timens  ,    ne  pater 
crudelius  traflaret  eum  ,  cujus  crude- 
litatem    jam     fatis     fuerat    expertus, 
praecipitavit    fe  fimul  cum    equo  de 
quodam  Ponte,"five   fi.xo,    &  fic  in- 
feliciter  exlpiravit.    Quod    fi    verum 
eft,  patet ,  quod  Henricus  eft  fimili- 
ter  cum   Fetro  de    Vineis    arborifica- 


3U 


,B 


tmis    de    Aretio  ,    Eaifcopus    Areti- 
nus  ,  vir  valentlffimus,    faciebar    ca- 
put  in   Aretio  cum  fequacibus  Gibel- 
linis  de  Tufcia,  de  Romandiola  ,  de 
Marchia,    &    de  Ducatu;    qui    con- 
gregata  gente  equcflri  &  pedeRri  bet- 
ligerabant  fUj-)tr    Comitaturn   Floren- 
tiae  &  Senarum :    deliberaverunt    re- 
fiftere  audaciae  Aretinorum  ,    &  col- 
legerunt  omnes  vires  fuas  .   Nec  um- 
quam    fecerant    tantum     apparatum, 
poftquam  pars  Guelpha  viguerat   Flo- 
rentiae.    Habuerunt    enim     MMDC. 
equites,    &    duodecim     millia    pedi- 
tum  .  Et  tamdem  profe£ti  fuper  Are- 
tium ,  ceperunt  aliquot    Caftelh,    & 
praecipue  Laterinam,  ubi  erat  Lupus 
de  Ubertis  Capitaneus .    Oui    videns 
fe    circumvallari  ,     reddidit    Terrzm. 
Et  quum   multum  increparetur  a  Gi- 
bellinis,  quod  viliter    fe    reddiJerat , 
excufavit    fe    fcommate    lepido  ,    di- 
cens  :    Qitod  Lupus  non  erat  folitus  Jla- 
re  indnJHs  .    Interim   venerunt  Senen- 
fes  cum  CCCC.  equitibus  ,  &  MMMM. 
peditibus  ,    &   vaftaverunt  bona  circa 
Aretium .    Sed    in     Vigilia    Baptiftae 


tus    in    ifta    filva.     Et    fi    Fridericus    D'  fafta  eft  furioJa    tempeftas    cum    tur 


ipfe  innocentem  filium  falfo  infama- 
tum    damnavir,    quanto    magis    eum 
Cancellarium    bene    de    fe    meritum  ? 
Jure    igitur    Fridericus    alium    filium 
invenit  crudelcm  in   morte  fua  ,    qui 
tam  crudelis  fuerat  in  primum,  Mi- 
thridatis  Regis  exemplo . 
^d  Verf.   II 8. 
Qv.el  dinanxj ,  or  accorri ,  accorri  tnorte  : 
E  /'  altro ,  cui  pareva  tardar  troppo  , 
Gridava  --------- 

Heic  Au£lor  oftendit,  quomodo  fe  ha- 
buerunt  ifti  duo  fugientes,  unus  poft  a- 
lium  .  Et  prim6  de  primo.  Ad  cujus  co- 
gnitionem  eft  breviter  praelciendum , 
quod  in  MCCLXXVIII.  Florentini 
cum  aliis  Terris  Guelphis  Tufciae, 
videntesj  quod  Guihclmus  de  Uber- 


bine  aquae  &  grandinis,    quae   mul- 

tum  offendit  exercitum  ,    &   maxime 

Senenfem,    lacerando  violcnter  &  a- 

fportando  per  aerem   papiliones  ,    tu- 

guria,    &    alia    tentoria  :     quod     fuit 

augurium  proximae  ftragis.   Nam  ter- 

tia  die    fequenti    Florentini     levave- 

runt  campum,  &  fuadebant    Senenfi- 

bus,  ut  venirent  fecum  ,    quia  effent 

tutiores.    Senenfes  indignati  fe  repu- 

tantes    potentes  ,     iverunt    per    viam 

re6tam .  Tamen  cum  eis  ivit  Comes 

Alexander    de    Romena,     Capitaneus 

illius  ligae.  Tunc  Capitanei  Aretii , 

qui  plures  erant  <5c   probi ,  &  praeci- 

pue  Boncomes  filius  Comifis  Guido- 

nis    de    Montefeltro,    &     Guilielmus 

de  Pazis  Miles,  praefentientes  recef- 

fum 


32  5  COMMENT.  IN 

fum  Senenfium  feparatim ,  pofuerunt 
infidias  CCC.  equitum  &  ALM.  pe- 
dirum  sd  vadum  *  Plebis  del  Topo  , 
ubi  Senenfes  ibant  inordinate  •  Et 
breviter  aggredientes  Senenies  impro- 
vidns,  poruerunt  eos  faciliter  in  con- 
fliflum,  &  trucidaverunt  ultra  tre- 
centum  de  melioribus,  &  de  civibus 
Senenfibus  ,  &  nobilibus  viris  Mari- 
timae.  Et  fic  Aretini  vartati  a  Se- 
nenfibus  in  rebus,  vaftaverunt  eos  in 
pertonis.  Ex  quo  confliclu  Aretini 
fuerunt  multum  refumti  .  Sed  laeti- 
tia  ifta  fuit  brevis  parti  Gibellinae  . 
Quoniam  anno  fequenti  Aretini  re- 
ceperunt  rerribilem  illum  confliftum 
apud  Biblenam,  in  quo  mortui  funt 
duo  praedifti  ftrenui  Duces ,  fcilicet 
Epifcopus  Aretinus,  &  Bonconte  de 
Montefeltro ,  de  quibus  plene  dice- 
tur  Cant.  V.  Purgatorii.  Alodo  ad 
propofitum.  In  ifto  confliclu  Lanus, 
nobilis  juvenis  Senenfis ,  qui  ditifli- 
mus  magnum  patrimonium  fuum  bre- 
vi  tempore  conlumferat,  ingeffit  fe 
fponte  in  proeliantium  globum,  & 
ibi  fortiter  pugnans  occilus  efl:. 
^J  Verf.  i^^. 
O  Giacopo ,  eiicea  ,  da  Sant'  ^ndrea 
Che  t'  e  gio-unto  di  me  fare  fchermo  ? 
Idefl:  clypeum  &  rep^raculum  contra 
canes,  abfcondendo  te  in  cefpite  meo. 
Quafi  dicat ;  Nihil  tibi  profuit  & 
magnum  damnum  mihi  dedifii  &  fe- 
cifti ,  &   nefcio  quare  : 

Che  colpa  ho  io  de  la  tua  vita  rea  ? 
Qtiafi  dicat:  Si  abjecifti  tua ,  quare 
debco  c^o  pati  poenam  pro  te?  Non- 
ne  fufficit  mihi  poena  mea  ?  Ego 
enim  abjeci  fponte  ^^z ,  &  tu  abje- 
cifti  aes,  quod  confervat  ipfum  efle. 
Ergo  ad  quid,  quum  tu  pauper  re- 
curras  ad  paunerrimum  ?  Quia  fi  tu 
privafti  te  fuhftantia,  ego  pri^^avi  me 
vita.    Sed  ne  dimittam  aliquid  indi- 

•  Dicitur  nunc  communi  vocabulo,  fteve 


DANTJS  COMOED. 


r-6 


B 


fcufl"um,  dcbes  fcire,  quod  ifte  Ja- 
cobus  ita  lacerarus  a  canibus,  fuit  de 
potenti  Civitate  Paduae,  vir  nobi- 
lis,  de  Capella  San6li  Andreae ,  a 
qua  denominationem  fumfit .  Homo 
quidem  diriflimus  omnium  privato- 
rum  fuae  patriae  in  campis,  villis, 
pecuniis,  animalibus.  Qui  inaeftima- 
bilem  opukntiam  divinarum  prodi- 
galiter,  immo  proterve  &  infane  per- 
didit  &  confumfit.  Nam ,  ut  audivi 
a  fide  dignis  de  Terra  fua,  fecit 
mulras  ridendas  vanitates  .  Semel 
quum  non  poflet  dormire,  manda- 
vit,  ut  portarentur  plures  petiae  Pi- 
golati  Ciperani  fafli  cum  cola,  & 
lacerarentur  a  familiaribus  in  came- 
ra,  ut  ad  illum  ftridorem  fomnus 
provocaretur  fibi.  Idco  Auclor  facit 
iplum  a  canibus  lacerari ,  non  ad  fo- 
latium  ,  fed  ad  fupplicium  .  Alia 
autem  vice  quum  iret  de  Padua  Ve- 
netias  per  flumen  Brentae  in  navi 
cum  aliis  juvenibus  iociis,  quorum 
aliqui  pulfabant,  aliqui  cantabant  , 
ifte  fatuus  ,  ne  folus  videretur  inuti- 
lis  &  otiofus,  coepit  accipere  pecu- 
niam  ,  &  denarios  fingulatim  dejicere  in 
aquam  cum  magno  rifu  omnium  . 
Sed  ne  difcurrendo  per  ifta ,  videar 
tibi  magis  verborum  prodigus,  quam 
iple  nummorum,  venio  breviter  ad 
msgnam  viokntiam  ,  quam  infane 
fecit  in  bona  fua .  Quum  enim  fe- 
mel  efl^et  in  rure  fuo ,  audivit,  quem- 
dam  Magnatem  cum  comitiva  ma- 
gna  Nobilium  ire  ad  prandium  fe- 
cum  .  Er  quia  non  erat  provifus,  nec 
poterat  in  breviflfimo  temporis  fDatio 
providere,  fecunoum  quod  fuae  pro- 
digalitati  videbatur  convenire,  fubito 
cgregia  caute'a  ufus  eft.  Nam  fecit 
ftatim  mitti  ignem  in  omnia  tugu- 
ria  Vilke  fuae  fatis  apta  incendio , 
quia  cx  paleis ,  ftipulis,  &  cannulis, 

qua- 
al  Toppe. 


D 


327  BENFENUT 

qualia  funr  communiter  domicilia 
Rufticorum  in  territorio  Paduanorum. 
Et  veniens  obviam  iftis ,  dixit,  quod 
fecerat  ad  feftum  &  gaudium  propter 
eorum  adventum ,  ut  ipfos  magnifi- 
centius  honoraret.  In  hoc  certe  vio- 
lentior  &  vanior  fuit  Nerone.  Quia 
Nero  fecit  incendi  domos  Urbis  , 
ifte  vero  proprias.  Nero  ,  quamvis 
laetus,  pulcritudine  flammae  lliadem 
decantaret,  tamen  fecit  incendi  do- 
mos,  oifenfus  anguRia  viarum  ,  ut 
dicit  Svetonius,  quia  fcilicet  tim.e- 
bat  fibi  infidias .  Ifle  vero  laetus  glo- 
riabatur'  incendio  magno ,  quod  fe- 
cerat  variffima  causa.  Ideo  bene  Au- 
ftor  inducit  canes  ad  faciendam  ve- 
nationem  de  eo,  qui  fibi  &  alteri 
viokntiam  miferabilem  intulerat. 
,Ad  Vcrf.  14^. 
lo  fiti  dclla  Citta ,  chs  nel  Batifla 
Cangib  7  primo  padrone  -  -  -  - 
Nunc  ifte  fpiritus  innominatus  refpon- 
det  ad  quaefitum ,  ut  reddat  Aufio- 
rem  pium  ad  congregandas  frondes 
fparfas  ,  ficut  poRea  faciet  •  Et  de- 
fcribit  fe  a  patria,  &  culpa,  &  fen- 
tentiaiiter  ufque  in  finem  .  Nec  vult 
aliud  dicere  nifi,  quod  fuit  Floren- 
tinus  natione,  &  quod  fufpcndit  fe 
laqueo.  Ad  quod  iciendum  ,  quod 
bene  non  potelt  conje£lurari ,  de  quo 
Auftor  loquatur  heic ,  quia  multi 
fuerunt  Florentini ,  qui  fe  laqueo  fu- 
fpenderunt  eodem  tenipore ,  ficut  qui- 
dam  de  Modiis  nomine  Ruchus  ,  & 
quidam  Dominus  Lottus  de  Aglis , 
qui  data  una  fentcntia  falsa  ivit  do- 
mum  ,  &  ftatim  fe  iufpendit  j  & 
multi  alii ,  quorum  ncmina  non  me- 
mini.  Et  credo  ,  quod  Auftor  de  in- 
duftria  fic  fecerit ,  ut  poiTet  intelligi 
de  unoqudque  talium  ,  lic^t  forte  pof- 
fet  intelligi  potius  de  Judice,  qui 
erat  majoris  pretii  ,  &  gravius  deli- 
quit.  Dicit    ergo  ille  fpiritus  defcri- 


A 


B 


ID 


IMOLENSIS  328 

bens    patriam    fuam    a    proteSloribus 
iuis  . 

lo  fiti  della  Citta ,  idefl  de  Floren- 
tia  ,  che  mtah  il  primo  padrone ,  fcili- 
cet  Mnrtem  nel  Batlfia ,  ideit  Johan- 
nem  Baptiltam,  qui  eft  hodie  Patro- 
nus  Florenciae.  Et  ad  hujus  intelli- 
gentiam  eft  fciendum ,  quod  Civitas 
Florentiae  olim  habuit  Martem  pro 
Deo  praecipuo  &  Prote£lore  fuo  . 
Ec  ut  coDigitur  ex  Chronicis  FIo- 
rentiae,  ftetit  fub  [mperatoribus  Ro- 
manis  in  lege  Pagana  per  CCCL. 
annos  .  Et  fi  qui  erant  Chriftiani  , 
timore  non  propalabant  fe ,  ufque  ad 
ternpus  Conftantini,  quo  tempore  fir- 
mata  eft  Ecclefiae  lib^rtas,  &  Fides 
diifufa  per  totum  .  Florentini  ergo 
Statuam  Martis  de  Templo  abftule- 
runt ,  &  loco  illius  aiTumierunt  Jo- 
hannem  B^sptiftam  pro  eorum  Patro- 
no  &:  prottflore,  non  mutata  forma 
Templi  .  Sratuam  autem  Martis  po- 
iuerunt  intsftam  in  alta  Turri,  quia 
opinio  conftans  erat  omnium  ,  quod 
quandocumque  mutaretur ,  vel  in  a- 
liquo  laederetur,  magnum  periculum  , 
&  nova  mutatio  immineret  Urbi . 
Tenebant  enim  adhuc  aliquos  mores 
Paganifmi*  immo  femper  tenuerunt 
hanc  credulitatem  vanam.  Sed  ifta 
imago  dicitur  fuiffe  perdita,  quando 
Florentia  fuit  deftru£ta  per  Attilam. 
Poftea  tamdem  reaedificata  Civitate, 
fuit  reinventa,  &  pofira  in  uno  Pi- 
laftro  in  capite  Pontis  Veteris ,  ubi 
ftetit  ufque  ad  tempora  Aucloris  , 
immo  ultra  ufque  ad  Diluvium  Ar- 
ni  ,  quod  fuit  in  MCCCXXXV. , 
quod  tunc  violcnter  dejecit  Pontem, 
&  afportavit  imaginem  ,  &  alia  mul- 
ta  &  magna  damna  fecit ,  de  qui- 
bus  dicetur  alibi  .  Sed  quamd'u  du- 
ravit  ifta  Petra  ,  duravir  enor  indu- 
ratus  in  mentibus  multorum  Civium  . 
Undc    narrabat    mihi    Boccatius     dc 

Certal- 


^zp  COMMENT.  IN 

Certaldo,  fe  faepe  audiviflc  a  Senio- 
ribus,  quod  quando  aliquis  puer  pro- 
jiciebat  lapidem  vel  liUum  in  Sta- 
tuam ,  dicebatur  ei :  Tu  facies  malum 
finem ;  qula  ego  vicil  ta!ent ,  qui  ho: 
fecit ,  qiti  Juffocatus  ejl  in  ^rno ,  C^  a- 
lium  qui  jupenfus  efi  laqueo.  Et  fub- 
jungit  Au£ior  unum  valde  mirabile, 
quod  videtur  confonare  ifii  antiquo 
crrori  Florentinorum  .  Quia  videtur 
exprefTe  dicere ,  quod  Mars  ,  iratus 
propter  irjuriam  fibi  fa6iam  in  mu- 
tatione  ifta  ,  faciet  femper  Floren- 
tiam  triflem  .   Dicit  erfjo 

-----  oncie  per  quejlo , 
Ideft    ipfc    Mars    propter    hanc    cau- 
fam,  quod  dcfierunt  colere  Martcm , 
Sc  colunt  Baptiftam  , 

Simpre  con  l*  arte  fua  la  fara  trifia: 
Ideft  faciet  eam  femper  infortuna- 
tam  in  bellis  fua  influentia.  Sed  an- 
tequam  ulterius  procedam,  Leftor, 
volo  te  lcire ,  quod  praefens  Capi- 
tulum  ron  eft  minus  artificiofum  & 
obicurum,  quam  praecedens  ,  ut  pa- 
tet  ex  di£lis  &  dicsndis  .  Ideo  con- 
fidera  bene  hcic ,  quod  Au£ior  r.on 
fequirur  communem  errorem  Vulgi , 
quia  nimis  eflet  abfurdum  ,  iramo 
iaperet  haerefim  dicere  ,  quod  Flo- 
renria  deberet  recipere  damnum,  quia 
converfa  fit  ad  Chriftianifmum  .  Ideo 
dic,  quod  Au6lor  dat  heic  Florcn- 
tinis  luis  unum  fcomma  coopertum 
5c  morddx  nimis.  Et  vult  latenter 
dicere,  quod  poftquam  Florentia  di- 
mifit  Martem,  ideft  fortitudinem  & 
virtutem  armorum  ,  &  cocpit  folum 
colere  Baptiftam  ,  ideft  Florenum ,  in 
quo  fculptus  eft  Baptifta,  ita  quod 
dcdit  fe  in  totum  avaritiae,  erat  in- 
fcrtunata  in  rcbus  bellicis.  Ita  quod 
brcviter  dicendo  ,  Florentini  olim 
quum  intenderent  rebus  militaribus 
&  laboribus ,  fuerunt  ftrenui  &  vi- 
ftoriofi;  fed  poftquam  cocperunt  in- 
Toin.  III. 


DANTIS  COMOED.  330 

A  i  tendere  harpiis  rapaclbus  &  accumu- 
lationi  ,  lic^t  vifi  fint  ditiores  & 
potentiores,  tamen  fuerunt  parum  ho- 
norati  in  geftis  armorum  ,  &  rece- 
perunt  magnos  confliftus  ,  &  ftrr.ges 
bellorum ,  continuo  plus  invalefcente 
avaritia .  Et  addit  ultimo  JUe  fpiri- 
tus ,  qucd ,  nifi  quod  rem.anet  adhuc 
aliquid  dc  reverentia  Martis ,  Flo- 
B  i  rentia  ipfa  cffet  jam  pluries  deftru- 
cla  ,  pcftquam  fuit  reaedihcata  poft 
deftru£lioncm  fa£lam  ab  Attila;  Un- 
de  dicit: 

Qiiei  Cittadin ,  che  poi  la  rifondarno 
Sovra  7  cen-^r ,  cbe  eT  ^Atila  rimafe  , 
Ideft  fuper  reliquiis  &  ruinis  faflis 
ab  Attila  ,  quando  cremavit  eam , 
ut  ftatim  dicam  ^ 
C  .Avrebber  fatto  lavorare  in  darno , 
Quia  fcilicet  iterum  deftrucla  cffct, 
vel  deftrucla  de  novo 

Et  fe  r.on  foffe  ,    chs  'n   ful  paffo  d' 

^frno  , 
Rimane  anccr  di  lui  akuna  vi/Ia . 
Ideft    aliqucd  veftigium    ipfius    Mar- 
tis  ,    fcilicet  Icolum    fupra    Pontcm, 
per    quem    tranfitur  Arnus    principa- 
D    liter.    Et    hcic    nota,    ut    ifta    litera 
concordet  cum  praccedenti  expofitio- 
ne  ,    quam    feci  ,    quod    Au£lor    noa 
habet    heic    refpe£tum   ad    Idolum  i- 
ftud ,  ficut  litera  fonare  vidctur.  Ira- 
mo  vult  velat^  dicere,  quod  nifi  cf- 
fct  adhuc    aliquid  de  virtute  &  pro- 
bitate  antiqua  in  aliquibus  bonis  Ci- 
vibus ,    faepe  Florentia    cffet    juin  e- 
verfa.    Et    ita    eft    in  omni  Civitate 
Mundi .    Quia    nifi    Virtus ,    Pruden- 
tia  ,    &    Bonitas    aliquot    paucorum 
defenderet    Civitates    ab    ira    Dei    & 
Coeli ,  certe  tanta  eft  multitudo  ma- 
lcrum ,  quod  faepe  fubverterentur. 
.Ad  Cant.   XIV.    Verf.  40. 
Senxjt  ripofo  tnai  era  la  Trefca: 
Et    hcic    nota  ,    ut    bcne    videas  ,    fi 
Auctor    venatus    fuit    ubique,    quid- 
Y  quid 


Vjt 


BENFENUTI 


qu!d  faciebat  ad  fuum  propofitum ; 
quod  Trejcha  eft  quaedam  Danza ,  fi- 
ve  genus  tripudii ,  quod  fit  Neapoli 
aitificialiter  valde.  Nam  eft  Ludus 
nimis  intricatus.  Stant  enim  plures 
fibi  inviccm  oppofiti .  Et  unus  ele- 
vabjt  manum  ad  unam  partem  ,  & 
fubiro  alii  intenti  facient  idem  .  Dein- 
de  movebit  manum  ad  aliam  par- 
tem,  &  ita  facient  ceteri.  Et  ali- 
quando  ambas  manus  fimul :  aliquan- 
do  vcrtetur  ad  unam  partem  •  ali- 
quando  ad  aliam  ;  &  ad  omnes  mo- 
tus  ceteri  habent  refpondere  propor- 
tionabiliter.  Unde  eft  mirabile  vi- 
dere  tantam  climicationem  manuum 
&  omnium  membrorum.  Ita  iRi  mi- 
feri  continuo  dimicabant  contra  iiam- 
mas  coquentes  eos ,  ducentes  celeri- 
ter  manus  nunc  furfum  nunc  deor- 
fum,  nunc  ad  dexteram  nunc  ad  fi- 
niftram  ,  nunc  re£le  ,  nunc  oblique  , 
fccundum  quod  flamma  recens  nttin- 
gebat  quemlibet  in  diverfa  parte  cor- 
poris . 

^d  Cant.  XV.  Verf.  4. 
Qitar  f  Fiammlnght  tra  Cii:-^ante  e 
Bruggia  , 
Heic  Auftor  declarat  formam  ifio- 
rum  aggerum  per  duplicem  compa- 
rationem  .  Et  breviter  vult  dicere, 
quod  aggeres  ifti  funt  tales,  quales 
fiunt  in  Flandria  juxta  Civitatem 
Brugiae  contra  impetum  maris ,  & 
quales  fiunt  in  Italia  apud  Civira- 
tem  Paduae  contra  impetum  Bren- 
tae  .  Et  ad  derlarationem  primae 
comparationis  efl:  fciendum  ,  quod 
Luna,  quae  faepius  eft  vocata  Regi- 
na  Inferni  aS  Auclore  ,  omni  die 
naturali  movet  bis  mare  ,  &  facit 
fluxum  &  refluxum  in  XXIV.  ho- 
ris,  ficut  ifle  Au6lor  tangit  expreffe 
Cant.  XVI.  Paradifi  .  Luna  enim 
mater  humoris ,  ficut  Sol  efl  pater 
caloris  ,    attrahit    aquam    de   longin- 


B 


C 


D 


IMOLENSJS  332 

quo,  ficut  Magnes  attrahit  Ferrum  . 
Iftum  autem  motum  aquae  Luna  fa- 
cit  mirabiliter  in  Occidcnte  ,  maxi- 
me  quando  eft  Quintadecima .  De 
quo  fumme  miranrur  magni  Marina- 
rii,  quia  non  fic  fit  in  Oriente,  nec 
in  Mari  Mediterraneo  .  In  tanrum 
enim  aqua  maris  excrefcit  in  Occi- 
dente ,  quod  faepe  facit  flumina  re- 
trocedere  cum  magno  impetu.  Undc 
in  Anglia,  quae  efl  in  Oceano  Oc- 
cidentali ,  ita  fupercrelcit  mare  apud 
Londram  Civitatem  Regalem  ,  quod 
aqua  fluminis  Tamifii  fupragraditur 
Pontem  altum  valde.  Ad  propofitum 
ergo  .  In  Flandria ,  quae  efl;  juxta 
Oceanum,  &  refpicit  Septemtrionem  , 
fit  ita  fortis  fiuxus,  quod  detegit  li- 
tus  aliquando  per  V.  milliaria ;  &  i- 
ta  refluxus  recooperit  terram  ita  ve- 
lociter,  quod  equus  velociffime  cur- 
rens  non  poflet  evadere  ad  terram  a 
tam  furiofo  curfu ,  unde  aqua  crefcit 
per  V.  millia  paffuum  &  plus  & 
minus  aliquando  .  Hoc  autem  acci- 
dit  notabiliter  in  Flandria  ,  quia  ibi 
efl  bafliffimum  folum  plufquam  in 
aliqua  parte,  unde  aer  eft  craffus  & 
humidus  valde  ita ,  quod  aliquando 
pluit  ibi  per  fex  menfes.  Flandren- 
fes  efgo  propinqui  mari  faciunt  ma- 
gnos  &  altos  aggeres ,  ne  mare  i- 
nundet,  &  invadat  eorum  agros  & 
domos  .  Et  cum  toto  hoc  aliquando 
mare  inundavit  totam  Provirciam  eo- 
rum  ,  Ex  quo  maxima  multirudo  eo- 
rum  conjuratione  fa£ta  deliberaverunt 
venire  ad  occupandam  Italiiim  Regi- 
nam  eorum  .  Sed  quid  vado  per  ex- 
tera  vetera  ?  quum  paulo  ante  marc 
fuffbcaverit  ibi  plufquam  quindecim 
milHa  hominum  .  Item  faciunt  Pa- 
duani  in  Italia  juxta  fluvium  eo- 
rum  ,  qui  dicitur  Brenta ,  contra  al- 
luvionem  .  Hoc  praemiflb  ,  ordina.^ 
fic  literam  :  Quelli  ,  icilicet  aggeres  , 

qui 


33  5  COMMENT.  IN 

qui  erant  ex  utrai^ue  parte  fluminis 
Phlegetontis  ,  eyan  fatti  a  tal  imagt- 
ne ,  ideft  fimilituciinem  ,  Qitali  i  Fiam- 
mingbi ,  qui  olim  vocati  lunt  Cimbri , 

Tenenio  il  fiotto ,    che    ver  lor  s'  a- 
vsnta  , 
Ideft    fluftum    maris  ab  Oceano  cum 
mirabili   vclocitate  , 

Fanno    lo  fchermo ,   perche  '/  mar  fi 

Idefl:  reparaculum  &  obflaculum  :  tra 
GmXcinte ,  quae  eft  una  Terra ,  five 
Portus  in  Flandria  ,  e  Brugirja.  Ifla 
cft  Civitas  famofiflima  in  Flandria , 
ficut  eft  Civitas  Venetiarum  in  Ita- 
lia .  Ad  quam  Brugiam  concurrunt 
undique  Mercatores  ex  omnibus  par- 
tibus  Occidentis.  Unde  audio,  quod 
navigia  plurium  regionum  applicant 
illuc .  Perche  7  r>7ar  fi  fuggia ,  ideft 
fugiatur  ib  eis  ,  ita  quod  non  lae- 
dat  eos .  £  qnale ,  fupple  fchermo .  I 
Padoani  fupple  fanno  ,  Itingo  la  Bren- 
ta  ,  ideft  prope  fluvium  eorum  ,  qui 
dirigitur  ex  Alemannia  in  parte  , 
quae  dicitur  Carcntana,  ubi  regnant 
quidam  Dimini  ,  qui  vocantur  Du- 
ces  Carinthiae  .  Hic  fluvius  adve- 
niente  vere  ,  liquefcentibus  nivibus 
intumefcit .  Ideo   bene  dicitur 

^«~/  che  Chiarentana  il  caldo  fenta  ^ 
Vult  dicere  ,  quod  Paduani  provi- 
dent  fibi  ante  tempus  ,  faciendo  & 
reparando  aggeres ,  quia  fruftra  oc- 
currercnt  adveniente  alluvione  .  Et 
ecce  quare  id  faciunt: 

Per  difendcr  lor  Viile ,  e  lor  Cajlilli 
Ab  inundatione  Brentae  .  Simile  c- 
tiam  fsciunt  Ferrarienfes  juxta  Pa- 
dum .  Unde  miror,  quod  Au6tor  po- 
tius  non  fecerlt  comparationem  de 
aggeribus  Padi  ,  qui  eft  fluvius  no- 
bilifTimus  Italiae,  de  quo  Vergilius 
fuus  facit  tantam  mentionem  &  com- 
mendationem  .  Similiter  &  Lucanus  . 
Sed    forte    hoc    fecit ,    quia    aggeres 


DA^TIS  COMOED, 


534 


B 


c 


D 


Padi  non  ita  benc  ferviebant  com- 
parationi  fuae,  five  quia  funt  nimis 
alti  &  magni. 

ikd  Verf  2  2. 

Cgs}  adocchiato  da  cotal  famiglia , 

Fui  conofcitito  da  un 

Hcic  Auclor  oftcndit  ,  quomodo  ev 
illo  grege  invenit  unum  famofum 
modernum  de  Terra  fua ,  quem  fa- 
miliariter  noverat  in  vita .  Ad  cu- 
jus  cognitionem  fciendum  eft  ,  quod 
ifte  fpiritus  erat  quidam  Civis  FIo- 
rentinus  nomine  Ser  Brtmettns  Lati- 
nus ,  qui  floruerat  temporc  Dantis , 
vir  quidem  magnae  intelligentiae  & 
eloquentiae  tempore  fuo  in  Floren- 
tia  .  Habuit  tamen  magnam  opinio- 
nem  de  fe  ipfo.  Nam  quum  efl"et 
mugnus  Notarius  ,  &  commififlet  u- 
num  parvum  fallum  in  fua  certa 
fcriptura  per  errorem  ,  quem  pote- 
rat  facilc  corrigere ,  voluit  potius 
acculari  &  infamari  de  fr.iro,  quam 
revocare  errorem  fuum  ,  ne  videre- 
tur  deliquifle  per  ignorantiam.  Ur- 
de  propter  hoc  fuit  coaflus  recedcre 
de  Florentia  ,  &  datum  fuit  fibi 
Bannum  de  igne .  Sed  igncm,  quem 
evaferat  vivus,  dat  fibi  Au£lor  mor- 
tuo  in  ifto  loco :  quo  magis  notatur 
infamia,  quia  noverat  eum  infe6lum 
turpitudine  ifta. 

^i  Varf  6i. 

Ma  quello  ^ngrato  Popolo  maligno , 

Che  difcefe  da  Fiefole 

Nunc  Ser  Brunettus  praenuntiat  Au- 
Rori  adverfam  fortunam  ,  quae  eft 
communiter  inimica  virtuofis  .  Et 
vult  bene  dicere,  quod  Populus  Flo- 
rcntinus  raalignanter  &  ingrate  ie 
habebit  erga  eum;  reddens  fibi  ma- 
lum  pro  bono,  ficut  eft  de  more  fe- 
re  omnium  Populorum  erga  beneme- 
ritos.  Sicut  Roma  contra  Scipionem, 
Civitas  Athenarum  contra  Theftum , 
&  ita  de  aliis.  Et  circa  iftum  paf- 
Y     z  fum 


B 


335  BENFENU  TJ 

fum  allqu,ii;ter  efl  notandum.  Mdlti  A 
enim  ifiud  Capitulum  facile  &  aper- 
tum  dicunt.  Sed  cerre  mihi  vdetur 
valde  difficile  &  obfcurum  ,  &  habet 
multos  malos  zapellos.  Eft  eroo  nri- 
cienaum  ad  declarationem  iftius 
lirerae,  quod  multi  dicunt  heic  mul- 
ta  falla,  fequentes  Chronica  Floren- 
tinorum  ,  quae  ponunt  multa  magni- 
fica  fifle  ad  exakationfm  fuae  pa- 
triae.  Pslec  miror,  quia  fimile  dicunt 
Chronica  quafi  omnium  Civitatum , 
quae  viderim  ,  ficut  Ravennae,  Ja- 
nuae  ,  Venetiarum  ,  &  Neapol's  . 
Qunto  magls  ergo  Florentini  elo- 
quentifli  ni  hominum  fluduerunt  lau- 
dibus  fuae  Terrae  ?  Dicunt  ergo  , 
quod  Civitas  Faefularum  olim  fun- 
data  fuit  a  Rege  Atlante,  qui  ve- 
niens  cum  Apolline  Afirologo  fuo 
magno  ,  quacfivit  fundare  nobiliffx- 
mam  Civitatem  in  optimo  fitu  Ita- 
liae.  Et  quod  haec  Civitas  femper 
fuit  amicifTima  Romanorum  .  Et  quod 
jnde  fuit  Dardanus  primus  Au^lor 
Troiae.  Et  ita  de  multis:  quae  omnia 
reputo  frivola.  Quia  AtJas  Rex  A- 
fricae ,  qui  fuit  maximus  ARrolo- 
gus  ,  &  ob  hoc  fingitur  fubportafTe 
coelum  ,  quem  tamen  Hercules  fu- 
peravit  ,  nunquam  fuit  in  Italia  , 
quod  invenerim  umquam  ;  &  Apol- 
lo  multo  minus  .  Nec  Faefularum 
Civitas  fuit  umquam  nobilis  ,  vel 
famofa;  immo  de  ea  nulla  fit  men- 
tio  ;  in  a£lu  magnificentiae  dico. 
Sed  hoc  dicunt  in  commendationem 
fuae  originis  antiquae.  Scio  infuper, 
quod  Livius  fcribit,  quod  Annibal 
inter  Faefulas  Sc  Aretium  paffus  eft 
validam  tempeftatcm  .  Nec  fitus  fuit 
optimus,  immo  peffimus ,  quia  al- 
peflris  ,  nimis  afper,  &  flerilis.  Un- 
de  Radaaafus  Rex  Gothnrum  oHm 
cum  infinita  multitudine  fuorum  bar- 
barorum  in  Montibus  Faefulanis    fa-  j 


D 


IMOLENSIS  335 

me  &  frigore  inter  nives  perierunt. 
Quid  vetera  quaero  ?  Scribit  moder- 
nus  Poeta  Boccatius  de  Certaldo  , 
quod  lapides  montis  Faefulani  funt 
plumbei,  &  dicit  mirabile  de  eis  , 
quod  fi  exfcindantur  ,  in  brevi  tem- 
poris  fpatio  certilfime  novis  incre- 
mentis  reflaurantur.  Quod  ,  fi  verum 
efl  ,  fatis  attefiatur  naturae  ipforum 
florum  ,  quorum  femen  continuo  ger- 
minat  de  radice  .  Dardanus  autem 
non  fuit  de  FaeiuHs  ,  fed  de  Cori- 
cho>  ut  alibi  di6tum  efl.  De  ami- 
citia  vel  inimicitia,  quam  cum  Ro- 
manis  habuerint,  quafi  nihil  fcribi- 
tur  ab  Au£toribus.  Memini  tamen  , 
quod  Florus  dicit :  de  Faefulis  trlum- 
phavtmus  ^vo\qv\%  ofiendere  debiles  ve- 
teres  triumphos  Romanorum.  Et  tem- 
pore  Catilinae  Faefulani  fuerunt  ne- 
quiffimie  conjurationis.  Fuit  tamen 
antiquiffima  Terra .  Hoc  fcio  ,  quod 
aliquis  dicet:  Dk  ergo  ttt  mlhl ,  quis 
fmt  fundator  Faefularum ,  quae  /ic  d'i- 
cla  efl ,  quod  fiat  fola?  Dico  ,  quod 
trutfa  efl.  Et  quod  nefcio ,  quis  fun- 
daverit  eam  ,  nec  qusndo;  quia  prin- 
cipia  maximarum  Civitatum  faepe  i- 
Cnorantur.  Sed  credo  certifTime ,  fi 
haec  Civitas  fuiffet  tantae  nobilita- 
tis ,  quod  antiqui  Scriptores  aliquid 
tetigiflTent  .  Ulterius  dicunt  ,  quod 
Caeiar  cum  duodecim  Principibu.s  Ro- 
manis  obfedit  Civitatem  Faelulansra 
per  feptem  annos ,  &  quod  taradcm 
deflruxit  eam  a  fundamentis  ,  &  ae- 
dificavit  Florentiam  partim  ex  Ro- 
manis ,  partim  ex  Faefulanis  ad  fi- 
militudinem  Romae.  Et  quod  F!o- 
rentia  fuerit  in  favorem  Caeraiis  in 
bellis  civilibus  .  Et  quod  fine  rifu 
fcribere  non  poffum  ,  dicunt ,  quod 
Lucanus  ,  quum  fecit  mentionem  de 
Sarno  (  quae  omnia  quantum  fint 
vana  unufquifque  intelligens  vidcat  ) 
ioquutus  efl  de  Arno  .  Nara  quomo- 

do 


3^7  COM^fENT.  )N 

do  Caefar  potuerit  vacare  conilru- 
clioni  noSiliffimarum  Civitatum  tem- 
pore  illius  conjurationis  peftjferae  , 
quum  fucrat  accufatus  de  conjuratio- 
ne  ,  &  jpfe  fe  purgavit  per  teftimo- 
nium  QLiin£li  Ciceronis ,  «jui  erat 
frater  Marci  Ciceronis  tunc  Confu- 
lis?  Quomodo  etiam  Romani  exoen- 
diffent  tantum  tempus  ad  capiendam 
Civitatem  Faefularum  illo  tempore, 
quo  Roma  erat  in  tanto  potentatu , 
quum  fpafio  quatuor  annorum  tem- 
pore  belli  Socialis,  omnes  fortes  Po- 
pulos  Italiae  reduxerant  viribus  ar- 
morum  fub  jugum  Romanorum,  qui 
conjuraverant  contra  Romam  ?  Qlic- 
modo  etiam  Florentia  fuerit  de  au- 
xiliatoribus  Caefaris  ,  quum  tunc  Flo- 
rentia  vix  nafceretur  ?  Sarnus  etiam 
non  eft  Arnus,  ut  alihi  dicetur.  Quis 
ergo  aedificaverit  Florentiam  primo, 
ignoro .  Nec  credo  ,  quod  a  Floren- 
tino  nobili  Cive  Romano  fuerit  fic 
denominata,  nec  a  Campo  Florido  , 
ficut  etiam  ifti  dicunt  ,  quum  dicat 
Plinius,  quod  Florentia  olim  Fluen- 
tia  disfla  efl:.  Auttor  non  vult,  quod 
Florentia  habuerit  ortum  a  Faefulis. 
Sed  quando,  quomodo,  vel  per  quem 
fateor  me  nefcire  . 

^d  Vevf.  67. 
Veczhta  fama  nel  mondo  li  cbtama  orbi , 

Gente  avara 

Ad  intelligentiam  hujus  fafSii  efl  fcien- 
dum,  quod  communis  opinio  omnium 
ipforum  Florentinorum  eii,  quod  Flo- 
rentini  {\wt  vocati  caeci  propter  de- 
lufionem  ,  quam  receperunt  oHm  a 
Pifanis.  Nam  ut  tradunt  eorum  Chro- 
nica  ,  Anno  Domini  noRri  Jefu  Chri- 
fli  MCXVIT.  Pifani  tunc  tempcris 
potpntiiTimi  in  msri  fccerunt  mngnam 
claiTcm  Galearum  ad  capicndam  In- 
fulam  Majoricae,  quam  occupaverant 
Saraccni.  Et  quum  jam  efTent  in  i- 
tinere ,  ccce  Lucenfes  vcncrunt  cum 


DANTIS  COMOED. 


:??8 


B 


C 


D 


exercitu  ad  invadendum  Pifas.  Quo 
audito>  Pifani  non  audentes  proce- 
dere ,  ne  eorum  Civitas  vaft^retur , 
&  recedere  ab  incoepto  videbatur 
eis  inhonorabile  &  damnofum,  quum 
vulgata  effet  fama  &  fafla  expenfa 
magna  ,  ideo  habito  inter  eos  confi- 
lio  miferunt  ad  Florentinos  tunc  a- 
nimofos  eorumdem  amicos,  ut  debe- 
rent  venire  ad  cuftodiara  Ci\.'itatis 
Pifarum.  Florentini  gratanter  affum- 
ferunt  defenfionem  contra  Lucenfes  , 
&  quofcumque  volentes  moleftare  di- 
£lam  Civitatem.  Et  continuo  mife- 
runt  gentes  equeflres  &  pedeRres , 
quae  pofuerunt  caflra  prope  Pifjs  per 
duo  milliaria  .  Et  Poteflas  eorum 
prudenter  mandavit  ,  ne  aliquis  in- 
traret  Civitatem  •  &  quum  unus  con- 
tra  praeceptum  intraffet  ,  condcmna- 
tus  fuit  ad  mortem .  Quo  audito  , 
Senicres  Pifarum  venientes  ad  Pote- 
fiatem  ,  rogaverunt  eum ,  ut  eorum 
contemplatione  remitteretur  fibi  poe- 
r.a.  Et  non  valentes  fle£lere  eum 
precibus,  proteftati  funt ,  quod  no- 
lebant  ipfum  interfici  in  territorio 
eorum.  .  Tun;  Poteftis  caute  &  oc- 
culte  fecit  emi  agrum  a  ruftico  no- 
mins  Communis  Florentir.e,  &  ibi 
fecit  fufpendi  reum  .  Pifani  autem 
reverfi  a  recuperatione  Alajoricae,  c- 
gerunt  grstias  Florentinis  de  tam  li- 
berali  <Sc  laudabili  bencficio .  Et  ob- 
fulerunt  ,  ut  eligerent  quod  fignum 
viftoiiae  potius  vellent ,  vel  Portas 
Aeneas,  vel  Columnas  de  Porphyre- 
tico  ,  quas  portaverant  a  di£ta  Infu- 
la .  Florentini  petierunt  Columnas  . 
Et  fertur ,  quod  Pilani  ex  invidia 
incenderunt  eas  .  Dcinde  illas  faicia- 
tas  Scarlato  fub  fp°cie  honoris  & 
pompae  tradilerunt  Florentinis.  Flo- 
rentini  fpoliantes  columnas  ,  visa  frau- 
de,  cum  fumma  indignatione  coepe- 
runt  dicere  :  Benie  Jumus  caeci ,  qii  fi- 

dimits 


319 


BENVENUTI 


'dimiiS  vidpiLus  antiquis  Pifanorutn ,  qui 
vihil  facere  noverunt  fine  francie .  Et 
poftea  difti  funt  caeci  Florentini  in 
Tulcia.  Et  hss  Columnns  pofuerunt 
ante  Portam  Sanfti  Johannis  ,  ubi 
adhuc  funt.  Certc  quiaquid  dicatur, 
non  videtur  mihi ,  quod  iRa  de  csc- 
sa  Florentini  vocandi  fint  caeci .  QLiia 
fi  fuerunt  delufi  ab  iis ,  quibus  fiJe- 
bant,  &  quibus  fccerant  tam  memo- 
rabilc  fervitium  ,  non  vidco  ,  quae 
cecitas  fit  ifta.  Alii  ergo  dicunt  , 
quod  Florentini  di£li  funt  caeci  , 
quia  olim  Annibal  inundationibus  Ar- 
ni  fluminis  perdidit  unum  oculum  , 
ficut  fcribir  Boccatius  de  Certaldo 
in  fuo  Libro  de  Montibus  &  Flu- 
minibus.  Sed  certe  ifiud  non  cft  de 
intentione  Au£toris  ,  qui  loquitar 
heic ,  quam  pcjus  potefl ,  de  Floren- 
tinis,  ut  patet  ex  diflis  &  dicendis. 
Sed  mihi  vidctur,  quod  maxima  cae- 
citas  Florentinorum  fuit,  quando  cre- 
diderunt  Attilae,  fi  verum  eft,  quod 
jam  fcripfi  iupra  Cant.  XII.  Audivi 
tamen  unum  Flo''entinum  facientem 
heic  pulcram  cxpofitionem,  licet  non 
fit  de  mente  AuQoris  .  Dixit  enim  , 
quod  Florentini  erat  caeci  aflive  , 
ron  psfTive,  quia  fcilicet  faciunt  a- 
lios  caecos. 

^^  Verf.  73. 
Facciart  le  Leflie  Ficfolane  flrame  o^c. 
Ad  hujus  rei  intelligentiam  efl  icien- 
dum,  quod  ficut  fcribit  Boccatius  de 
Certsldo  in  fuo  Libello  de  Vita  c^ 
Morihus  Dantis ,  poit  everfionem  Flo- 
rentiae  faftam  ab  Attila  ,  quidam 
Nobiles,  qui  fuerant  de  antiquis  Ci- 
vibus  Florentiae,  congrcgati  in  u- 
num  miferunt  ambafciatores  ad  Ca- 
rolum  Magrum,  qui  tunc  erat  Ro- 
mae,  ut  dignaretur  dare  operam  reae- 
dificationi  Florentiae  ,  &  auxilium 
contra  Faefulanos  hcfirs  eorum.  Er 
fic  faSlum  eft  .  Unde  aliqui   Romani 


B 


D 


JMOLENSIS  340       / 

venerunt,  inter  quos  venit  quidani 
nobiluTimus  de  ftirpe  antiquifiima  Ro- 
manorum  ,  quae  vocatur  Frangipa- 
nes  ,  ex  cujus  fanguine  defcendcrunt 
Hslifei ,  *k.  ex  Helifeis  defcenderunt 
Aldigherii  ,  de  quibus  fuit  Dantes  , 
ficut  plenius  dicetur  Cant.  XV.  Pa- 
radifi.  Et  fic  patet,  quomodo  Dan- 
tes  pcr  longam  lineam  genealogiae 
fuerit  de  fanguine  Romano  .  Ideo 
vult  fequeftrari  a  Faefulanis  pravis  . 
Dicit  ergo:  Le  tef}ie  Fiejolane ,  ideft 
vitiofi  Florcntini,  qui  iervant  raorcs 
Faelulanorum . 

.4:.'   Verf   106. 

J't  forama  fappi ,  che  ttttti  fur  Cherci  > 

E  Literati  grandi , 
Idefl  magni  viri  ftudiofi  &  famofi  . 
Nec  dicas  ,  quod  dsbeat  exponi  Cle- 
rici ,  idtft  Literati  ,  more  Gallico  , 
ficut  quidam  exponunt  j  &  dicunt  , 
quod  omnis  Literatus  eft  Clericus  . 
Quia  tunc  effet  nugatio,  &  fubtilis 
repetitio  .  Nam  ftatim  fubfetjUitur  , 
E  Literati .  Nec  ctiam  dicas,  ficut 
audivi  aliquos  diccntes ,  quod  omncs 
agentes  contra  naturam ,  funt  Scho- 
larcs  vel  Presbyteri,  &  d:cunt:  Vi- 
de  quod  D.intes  hoc  dicit ,  quia  dicit, 
tutti  fur  Cherci  e  Lherati .  Dico,  quod 
loquitur  heic  de  omnibus,  qui  erant 
de  grege  ,  in  quo  erat  ille  Brunet- 
tus.  Et  de  talibus  Dantes  petiverat, 
&  de  talibus  B.-unettus  refpondct , 
qui  fuit  magnus  Literatus  &  famo- 
ius  tempore  luo  in  Terra  fua.  Unde 
Auftor  ponit  alium  gregem  pcccan- 
tium  contra  naturam,  de  quibus  di- 
cetur  plenius  in  cantu  fequenti.  Im- 
mo  ifti ,  de  quibus  heic  dicitur,  mi- 
nus  peccaverunt. 

^d  Verf.   1 1  o. 

E  Francefco  d'  %Accorfo  anco  -  -  -  - 
Et  nominat  alium  virum  famofum , 
principale  caput  multorum  ,  fcilicet 
Francifcum    Accurfii.    Ad    cujus  co- 

gnitio- 


341  COAUIENT.  IN 

gnitionem  efl  fciendum,  quod  Ac- 
curfius  excellentiffimus  Legum  Do- 
£lor  fuit  natione  Florentinus  j  fed 
Bononiae  fecit  moram  ,  &  ibi  legit, 
&  fcripfit  .  Concurrit  autem  cum 
Odofredo  de  Odofredis  ex  Nobilibus 
de  Bononia  excellentiflimo  Do£tore  . 
lofe  tamquam  aftutiJTimus ,  de  indu- 
ftria  inclufit  (e  in  domo  ,  fingcns  fe 
laborare  morbo  quatriduanae  febris. 
Et  faciebat  omni  die  venire  Medi- 
cum  ad  colorandum  faflum .  Et  in- 
terim  fummopere  &  fummo  ftudio 
gloffavit  Leges  cum  maxima  fefti- 
nantia .  Et  celeriter  acceflit  ad  Cu- 
riam  ,  &  fecit  publicari  &  authenti- 
cari  luum  opus.  Quo  fa£to  &  fcito, 
Odofredus  fumme  dolens  ,  fcripfit  dif- 
fufius  &  copiofius  eo,  fed  tarde.  Ad 
propofitum  ergo  :  Francifcus  filius 
Accurfii  primo£;enitus  fuit  etiam  fa- 
mofiflimus  Doflor  Legum ,  qui  la- 
boravit  morbo  ardentioris  !k  pejoris 
febris  ,  quim  pater  fuus  .  Dicit  ergo 
Au£tor  :  E  Frar.cefco  eC  ^Accorfo  anco  , 
ideft  etiam  .  Quem  Auftor  ponit  i- 
fta  horrenda  ignominia  maculofum , 
qula  male  fervavit  legem  fuam  pul- 
cherrimam,  quam  docebat  aliis .  quae 
dicit  :  (^hium  vlr  mibh  in  femtnam , 
ary/ientuY  Leges .  Et  heic  nota  ,  Le- 
flor ,  quod  vidi  aliquando  viros  fa- 
pientes  magnae  literaturae  conque- 
rentes,  &  dicentes,  quod  pro  certo 
Dantes  nimis  male  loquutus  cfl:  heic 
nominando  tales  viros .  Et  certe  e- 
go  ,  quando  primo  vidi  literam  i- 
ftam  ,  fatis  indignatus  fui.  Sed  po- 
ftea  experientia  tefte  didici  ,  quod 
hic  fapientifllmus  Poeta  optime  fe- 
eit  •■  Nam  in  MCCCLXXV.  dum 
cffem  Bononiae  ,  &  legerem  iflura 
librum  ,  reperi  aliquos  vermes  natos 
dc  cineribus  Sodomorum  ,  inficientes 
totum  illud  Studium  .  Nec  valens 
diutius  ferre    foetorem    tantum  ,    cu- 


DANTIS  COMOED. 


342 


jus  fumus  j:m  fufcabat  aflra ,  non 
fine  gravi  periculo  meo  rem  patefeci 
Petro  Cardinali  Bituricenfi,  tunc  Le- 
gato  Bononiae.  Q^u  vir  magnac  vir- 
tutis  &  fcientiae  deteftatus  tam  hor- 
ril)ilc  fcelus ,  mandavit  inquiri  con- 
tra  principales .  Quorum  aliqui  ca- 
pti  funt  ,  &  multi  territi  diffuge- 
runt .    Ec  nifi  quidam   Sacerdos    pro- 

B  ditor,  cui  erat  commiffum  negotium  , 
obviafTet,  quia  laborabat  pari  morbo 
cum  illis,  multi  fuiffent  traditi  flam- 
mis .  Quas  fi  vivi  effugerunt,  mor- 
tui  non  evadent  ,  nifi  forte  bona 
poenitudo  extinxerit  eas  aqua  lacry- 
marum  &  compunflionis .  Ex  hoc 
autem  incurri  capitale  odium  &  i- 
nimicitiam  multorum  .  Sed  divina  Ju- 

C    flitia  me  contra    iftos  naturae    hoftes 
huc  ufque  benigne  protexit . 
,Ad  Verf.  eumdem . 
------  e  vedervi , 

J'  avejfe  avuto  di  tal  tigna  bram.t . 
Heic  Ser  Brunettus  nominat  alium 
Clericum  Praelatum  .  Ad  cujus  co- 
gnitionem  volo  te  fcire  cum  non 
modico  rifu  ,    quod    ifte  fpiritus  fuit 

D  Civis  Florentinus,  natus  de  Modiis, 
Epifcopus  Florentiae  ,  qui  vocatus 
eft  Andreas.  Ifte  quidem  vir  fimplex 
&  fatuus  ,  publice  faepe  praedicabat 
Populo  dicens  multa  ridiculofa ,  & 
inter  alia  dicebat,  quod  Providentia 
Dei  erat  fimilis  muri,  qui  ftans  fub 
trabem  videt  quidquid  fub  fe  geritur 
in  domo  ,  &  nemo  videt  eum  .  Di- 
cebat  etiam  ,  quod  Gratia  Dei  erat 
ficut  ftercus  caprarum ,  quod  cadcns 
ab  alto  ,  ruit  in  diverfas  partes  di- 
fperfum  .  Simiiiter  dicebat ,  quod  Po- 
tentia  divina  erat  immenfa  •  quod 
volens  demonftrare  exemplo  manife- 
fto ,  tenebat  granum  rapae  in  manu 
&  dicebat  J  Bene  videtis ,  quam  fit  par- 
vulum  iflud  ^rayjulum  C^  minimum . 
Deinde  extrahebat  de  fub  Cappa  ma- 

ximam 


343  BENVENUT 

xitnam  rapam  dicens:  Ecce  quam  mi- 
rahilis  Potentia  Dei ,  qtti  ex  tatudlo  fe- 
tnine  fecit  tantum  fmlum .  Ifte  Cfgo 
magnus  beftiarius  a  natura  ,  labora- 
bat  ifto  vitio  beftialitatis  contra  na- 
turam  .  Nunc  ordina  fic  literam  ,  <juae 
eft  fatis  intricata.  Dicit  ille  Brunet- 
tus  Danti:  Et  potei  ,  ideft  quod  tu 
potcras  vedervi ,  ideft  videre  ibi  in 
ifta  turba  animarum ,  quae  velociter 
currens  jam  multum  abfcntaverat  ic 
a  confpcctu  eorum .  Ideo  fic  loqui- 
tur:  Colui,  fcilicet  Epifcopum  An- 
dream  qui 

fff  tYafmutato  d^  x/frno  in  BacchigHone , 
Quafi  dicat ,  quod  ex  Epifcopo  Flo- 
rentino  facius  fuit  Enifcopus  Vicen- 
tinus.  Nam  Arnus  fluvius  tranfit  per 
Florentiam  ,  Bacchilionus  vero  per  j 
VicentiaRi.  Et  heic  nota,  quod  non  I 
fine  quare  Auftor  defcribit  ipfum  ta- 
liter  ab  ifta  trafmutatione.  Nam  de- 
bes  fcire  ,  quod  femel  ifte  Epifcopus 
Andreas ,  quum  egregie  praecicaflet 
Populo  fuo  dixit  in  fine  :  0  Domini 
C^'  Dominae  .  Sit  vobis  recommcndata 
Monna  Teffa,  ccgnata  mea ,  quae  vadit 
Romam  .  Nam  in  veritate  ft  fiiit  per 
tempttfcuhim  fatis  vaga  C^  piacibilis  , 
nunc  efl  iene  emendata  .  Ideo  vadit  ad 
Indiihentiam  .  Hoc  fcito  Dominus 
Thomas  de  Modiis  fratcr  ejus  ,  ma- 
gnus  Jurifta,  non  valens  ulterius  fer- 
re  ineptias  ejus  ,  dx  quia  crefccbat 
infamia  vitii  ,  dedit  operam  pruden- 
ter,  quod  tranfmutaretur  in  Epifco- 
pum  Vicentinum  pcr  Papam  Nico- 
laum  dc  Urfinis.  Ideo  dicit 

-  -  -  -  cbe  dal  Servo  ds  Servi , 
Ideft  a  Papa  Romano,  qui  infcribit 
fe  Servum  Servorum  Dei .  QLiem  ti- 
tulum  Gregorius  I.  doQor  cximius 
primo  adinvcnit.  Et  dicit,  quod  po- 
ftea  mortuus  eft  ibi,  unde  dicit  val- 
de  obfcure : 

Ove  lafcib  li  mal  proteji  nefvi , 


I   IMOLENSTS  344 

A    Ideft  in  Vicentia  male  extenfos  ner- 

vos .   Hoc  aliqui    cxponunt    fic ,    fci- 

licet  quod  nervi    prae    dolore  exten- 

duntur  in  moriente  ,    &    fic    vidctur 

velle  dicere,  quod  ibi  male  mortuus 

eft,    ficut    male    vixerat.    Alii    vero 

j  dicunt  quod  erat   poda^ricus  ,    &    fic 

!  habebat  nervos   male  extcnfos  . 

I  ^d  Cant.  Xyi.    Ve-.f.  33. 

B        Qitefii ,    r  orme  di  cui  peflar    mi  ve~ 
di ,  e^f. 
Heic  fpiritus  ut  reddat    Au£lorem. 
avidiorem     ad     refpondcndum     fibi , 
non  exfpetlata  refponfions  Aucloris, 
manifeftat  fibi  focios  &  fe .    Et  pri- 
mo  incipit  a  digniori,  fcilicet  a  Gui- 
done  Guerra ;    &    circa  iftius  defcri- 
ptionem    Lectori    cft    aliqualiter  im- 
morandum  ,     quia    multi    mirantur, 
immo    truffantur    ignoranter  ,    quod 
Dantes,  qui  poterat  dcfcribere  iftum 
pracclarum    virum    a    claris  progeni- 
toribus  ,  &  ejus  claris  geftis ,  dcfcri- 
bit    eum    ab    una    femina    avia    fua , 
Domna  Gualdrada.  Scd   certe  Au£ior 
fccit  talem  defcriptionem   tam  lauda- 
biliter  quam   prudenter  ,  ut  heic  im- 
D    plicite     tangeret     originem     famofae 
ftirpis    iftius,    &    ut    daret    meritam 
famam    &    laudem    huic    mulieri  di- 
gniffimae.    Ad    cujus    rei  intelligen- 
tiam  eft    fciendum  ,    quod    0;to    IV. 
quum  vcniflet  in  Italiam  ,    ivit  vifi- 
!  tatum    Florentiam    tamquam    floren- 
tiffimam    Civitatcm  &    Terram   Im- 
perii.  Et  quum  die  quadam  cehbra- 
rctur  folemne    feftum    in    Florentia , 
ficut    feftum    Baptiftae  ,    quo  rulluin 
fit  celebrius,  ibi  Imperator  cum  qui- 
bufdam  Nobilibus    de    Terra  ivit  ad 
feftum.    Et  dum  ftaret  in  via  publi- 
ca  sd    vidcndum    puellas ,    quae  lunt 
ibi  pulcherrimae    &    plurimae  ,    eece 
inter    alias    tranfibat    una    virgo  ele- 
gantiffimae  formae.    Cujus  miro  de- 
core    ftupefactus    Impcrator,    conver- 

tens 


343  COMMENT.  IN 

tcns  le  ad  unum  Milltem  probum 
antiquum  fpe£latac  vjrtutis  ,  cujus 
nomen  erat  Dominus  Bilincionus  , 
(  haec  erat  ejus  filia  unica  de  Ravi- 
gnanis  )  petivit  ab  eo,  quaenam  ef- 
fet  illa  tam  nobilis  indolis  &  vagac 
apparentfae.  Refpondit  Bilincionus : 
Indyte  Domine .  Haec  eji  filia  unius , 
qui  ft  vellet ,  poffet  de  praefenti  facere 
voi  ojculari  ear» .  Puella  autem  ,  quae 
incedebat  ,  auribus  arre61:is ,  audita 
refponfione  patris,  vertit  fe  ad  eum  , 
&  aperte  ac  verecunde  dixit  ei :  In 
vcritate ,  Pater  mi ,  parcat  mihi  reveren- 
tia  vejlra ;  numquam  quifquam  ofculabi- 
tur  nie ,  nift  legitimus  fpvnfus  rneus .  Im- 
perator,  audito  tam  nobiii  refponfo  , 
&  cognito,  quod  ifta  erat  filia  Domi- 
ni  Bilincioni ,  voluit  quod  illam  pof- 
fet  aliquis  honefte  ofculari ,  &  manda- 
vit  patri,  ut  vocaret  DomicelJam  ad 
fe .  Deinde  vocavit  ad  fe  quemdam 
ftrenuum  Militem ,  qui  vocatus  eft 
Dominus  Guido  Vetus,  qui  erat  in 
ejus  confortio .  Et  tradito  fibi  an- 
nulo  fuo  ,  fecit  eam  defponfari  .  Et 
dedit  fihi  in  dotem  &  nomine  dotis 
illum  Comitatum  Cafentini  ,  qui 
poftea  fuit  diu  Comitum  Guidonum. 
Et  ex  ifto  Comite  Guidone  Vetere  , 
&  ex  ifta  Domina  defcenderunt  om- 
nes  Comites  Guidones .  Qui  poftea 
divifi  funt  in  multa  raembra,  &  fue- 
runt  famiiia  famofa  &  potcns  nimis. 
Qui  tcnuerunt  magna  &  multa  Ca- 
ftella  citra  &  ultra  Alpes ,  non  fo- 
liim  in  Tufcia ,  fed  etiani  in  Ro- 
mandiola . 

^<l  ^erf  ^S. 
Nipote  fif  de  la  bu.ona  Gisaldrada . 
Ad  quod  bene  inlelligendum  ,  nota , 
quod  Comes  Guido  Vetus  habuit  cx 
di£la  Domina  multos  filios.  Quorum 
unus  vocatus  eft  Guillielmus  .  Ex 
quo  natus  eft  Guido  NovelJus ,  qui 
tenuit  partem  Cibellinam ,  &  fuit 
To-m.  III. 


DANTIS  COMOED.  34,6 

A;  multum  armiger  ,  &  multa  fecit  pro 
Parte  Gibellina.  De  quo  faepe  fit 
mentio  in  hoc  Opere.  Alius  vocatus 
eft  Rogerius ,  cx  quo  natus  eft  ifte 
Guido  Guerra  .  Ex  quo  patet  ,  quod 
uterque  Guido,  fcilicet  Novellus  & 
Guerra,  eft  nepos  diftae  Dominae  . 
Nota  etiam  ,  quod  ifta  egregia  juve- 
nis  vocata  eft  primo  nomine    Inghir- 

B  druda  .  Au6lor  tamen  utitur  vocabu- 
lo  communi  &  corrupto,  quo  utun- 
tur  mulieres  &  vulgares,  qui  dicunt 
Gualdrada ;  ficut  ego  vidi  in  quodara 
amico  raeo,  qui  volcns  vocare  Lu- 
cretiam  filiam  fuam ,  corrupte  voca- 
vit  ipfam  .Alegrinam  .  Deinde  defcri- 
bit  Auftor  di£tum  Comitem  a  no- 
mine  proprio ,  &  ab  agnomine  pro- 
prio  diccns:   Et  ifte 

Guido  Guerra  ebbe  nome  -  -  -  - 
Et  bene  fibi  convenit  utrumque, 
quia  fuit  magnanimus  Dux  multo- 
rum ,  &  bene  guidavit,  &  fuit  ma- 
gnus  guerriger  ,  &  vir  bellicofus 
multum.  Ad  cujus  rei  inteliigentiam 
volo  te  fcire,  quod  hic  Comes  Gui- 
do  Guerra,  tempore,  quo  Carolus  I. 

D  vocatus  nb  Ecclefia  vcnit  in  Italiam 
contra  Manfredum  ,  ivit  fere  cum 
CCGC.  equitibus  Florentinis  exuli- 
bus  obviam  Guidoni  de  Monforte  , 
qui  ducebat  exercitum  Caroli  per 
terrani  ufque  Mantuam .  Deinde  tran- 
fierunt  per  Bononiam  ,  Romandio- 
lam  ,  Marchiam ,  &  Ducatum  .  Et 
non  potuerunt  tranfire  per  Tufciam  , 
quia  tota  crat  fub  Parte  Gibellina  , 
&  dominio  Manfredi.  Unde  mulfura 
tempus  expenderunt  in  via .  Tam- 
dem  appulerunt  Romam ,  ubi  erat 
Carolus.  Poftea  Guido  cum  fuis  fuit 
in  expugnatione  Sari'5li  Germani .  De- 
inde  fuit  in  bello  ,  quod  habuit  Ca- 
rolus  contra  Manfredum  apud  Be- 
neventum  .  Quibus  vifis  Manfiedus 
pctivit:  Ubi  futst  Gsielllni,  pre  quibus 
Z  tan- 


347  BENFENUr 

tanttim  expendi  &  laboravl?  Er  fubdi- 
dit;  Vere  gens  Hla  non  potejl  hodie 
perdere.  Haec  dixit  ,  quia  fi  Caro- 
lus  vincebat,  erant  viaores;  &  fi 
Manfredus  vincebat,  fuiffet  eis  ami- 
cus.  Et  verum  dixit,  quia  Manfredo 
vi61:o,  Comes  Guido  Guerra  cum 
favore  &  gente  Caroli  rediit  Floren- 
tiam ,  &  inde  expulit  Gibellinos . 
Ideo  bene  defcribit  eum  a  prudentia 
&  probitate  ,  dicens  : 

_____  i^  /„  j-^^^  ^if^ 

Fece  col  fenno  ajjai  e  con  la  fpada . 
Et  eft  magna  laus  Guidonis,  quia 
communiter  fortes  bellatores  non  in- 
veniuni-ur  prudentes  .  &  e  contrario. 
Ifte  autem  erat  audax  in  proelio  , 
&  prudens  in  periculo ,  ficut  refle 
dicit  Livius  de  Annibale. 
,Ad  Verf.  ^p, 

L  altro ,  cbe  appreffo  me  la  terra  trtta , 
Heic  Jacobus  Rufticatius  fecundum 
focium^  fui  tripudii  pandit.  Ad  cujus 
cognitionem  eft  fctendum  ,  quod  ifie 
Teghiajus  fuit  Miles  Nobilis  Flo- 
rentinus  de  Adimaris,  homo  fani 
confilii  in  re  publica.  Cui  fi  fui  Ci- 
ves  credidiflent  ,  non  recepiffent  il- 
lam  ftragem  magnam  ad  Montem  A- 
pertum,  de  qua  fcriptum  eft  fupra 
Cant.  X.  Nam  quum  Florentini  tra- 
£larent  in  publico  Confilio  de  eundo 
contra  Senenfes  ad  fulciendum  Mon- 
tem  Alcinum,  ifte  primus  confuluit, 
quod  nullo  modo  deberent  ire  ,  quia 
ibi  erat  latens  proditio,  &  quod  Se- 
nenfes  non  poterant  diu  fuftinere 
cxpenfas  gentis  Theutonicae  ,  quam 
habebant  a  Rege  Manfredo.  Et  mul- 
ta  fimilia  dixit  pro  communi  utili- 
tate.  Guido  Gucrra,  qui  eodem  tem- 
pore  floruit,  idem  dixit.  Et  alius 
Milts  ,  nomine  Dechus  de  Gherardi- 
nis  perrinacifTime  contradixit  fimili- 
ter.  Cui  pofl  lonj^am  contentionem 
iinaliter  fuit  impofitum  fikntium  fub 


B 


C 


D 


IMOLENSIS  348 

poena  capitis .  Iverunt  ergo  Floren- 
tini  contra  confilia  .tot  Sapien- 
tum,  &  fuerunt  infeliciter  debellati, 
ficut  alibi  diflum  eft ,  &  dicetur- 
Dicit  ergo  Auftor  :  V  altro ,  che  ap- 
pyejfo  me  c^c.  cujus  virtus  &  probi- 
tas  notatur  appofite  heic, 

£'  Tegghialo  %Aldobrandi  ^  _  _  _  _ 
Nomen    adventitium    ejus  fuit,    non 
nomen    cognationis  j    quia,    ut    jam 
dixi,  fuit  de  Adimaris,  familia  ma- 
gna  valde.  Et  dicit 

___--_  /^  Qtil  zwce, 

Ideft  fama 

Nel  Mondo  ftt  dovria  effer  gradita  ^ 
Quia  homines  deberent  gratum  audi- 
re  de  eo. 

^d  Verf.  42. 

Et  io  che  poflo  _----_ 
Heic  ifte  fpiritus  ultimo  defcribit  fe 
ipfum  ,  &  tangit  caufam  fuae  dam- 
nationis .  Ifte  fuit  Miles  Florenti- 
nus  ,  vocatus  Dominus  Jacobus  Ru- 
fticatius  ,  vir  Popularis  ,  fed  tamen 
valde  politicus  &  moralis,  lic^t  co- 
gnominetur  Rufticatius  *  homo  valde 
dives  &  prudens,  placidus,  &  libe- 
ralis .  Qui  poterat  videri  fatis  felix 
inter  Cives  fuos,  nifi  habuifTet  uxo- 
rem  pravam.  Habuit  enim  mulierem 
ferocem ,  cum  qua  vivere  non  pote- 
rat .  Ideo  dedit  fe  turpitudini .  Unde 
narratur  de  eo ,  quod  quum  femel 
introduxiffet  puerum  in  cameram 
fuam  ,  ifta  mulipr  furibunda  cucurrit 
ad  feneftram  palatii ,  &  coepit  cla- 
mare  alta  voce  :  ^d  ignem ,  ad  i^ner/} . 
Tunc  conrurrentibus  vicinis,  ifte  Ja- 
cobus  egreffus  cameram  ,  coepit  mi- 
nari  uxori  mortem  .  At  illa  rediens 
ad  feneftram ,  clamare  coepit  :  No» 
'jcniatis ,  qnia  ignis  extin&tts  eft.  Et  fic 
nota :  cum  quanta  folertia  &  pruden- 
tia  viri  debeant  ducere  uxores  .  Vi- 
de,  ad  quid  devenerit  ifte  valens  Mi- 
les .  Ver^  acerbior  poena  Inferni    eft 

fua- 


g4p  COMMENT.  IN 

fuavis  refpe£l;u  malae  uxoris  ,  per 
diem  non  habens  bonum ,  per  noctem 
pejus.  Dicit  ergo  ifte  de  fe  : 

Et  io ,  che  pojlo  fon  con  loro  in  croce , 
Ideft  in  eodem  cruciatu  &  poena  fi- 
cut  fum  fimilitcr  cum  eis  in  eodcm 
tripudio  , 

Jacopo  Rtiflicuccl  fui  ----- 
Et  ecce  caufam 

La  fiera  moglie  piu  cH'  altro  mi  noce  . 
Muledicatur  ilta  excufatio.  Fecit  enim 
ifte  more  Orphei,  qui,  ut  diflium 
eft ,  perdita  uxore  fua ,  coepit  in  to- 
tum  fpernere  foemininum  gcnus :  pro- 
ptcr  quod  muiieres  totum  iUum  cru- 
deliter  lacerarunt .  Ita  ver^  contin- 
gerct  talibus  ,  quia  pauciores  repe- 
riuntur . 

^d  Fcrf  53. 
Tatzto  che  tardi ,  tutta  fi  difpoglia  y 
Et  heic  adverte,  quod  heic  aliqui 
dicunt  imprudenter,  quod  Au£lor 
heic  innuit  tacite,  quod  fuit  foeda- 
tus  ifto  morbo  ,  in  eo  quod  oflendit 
fe  compati  illis.  Sed  iftud  eft  om- 
nino  falfum  &  abfurdum  nimis  di- 
ccre .  Quia  Au£lor  oftendit  toties  , 
fc  corapati  multis,  ficut  uni  defpe- 
rato  ,  gratia  caritatis  patriae  ,  immo 
&  extraneo.  Unde  finxit  fe  non  pof- 
fc  loqui  Petro  de  Vineis  prae  nimia 
pietate ,  tum  ratione  virtutis,  tum 
ratione  innocentiae.  Et  ita  iaepe  vi- 
debis  in  multis  aliis  locis.  Praeterea 
Auctor  fuit  fumme  amorofus,  &  ni- 
mis  amator  mulicrum  ,  ficut  often- 
fum  eft  fupra  ,  ubi  tra£latum  fuit  de 
luxuriofis  incontinentiac.  Ideo  dico  , 
quod  Au£lor  compatitur  infelicitati 
iftorum ,  quafi  dicat :  Quum  ifti  fue- 
rint  homines  tantae  virtutis  &  pro- 
bitatis ,  ad  quam  infamem  culpam 
devenerunt !  Ergo  bene  dicit :  Ego 
concepi  magnum  dolorem . 


DANTIS  COMOED.  353 

A  ./fd  Verf  70. 

Cke  Gtiglielmo  Borftere ,  il  qital  Jl 
dole  &c. 
Ad  vituperandam  avaritiam  debes 
fcire,  quod  Guillielmus  Borferius  fuit 
quidam  Civis  Florentinus ,  faciens 
Burfas  ,  vir  fecundum  facultatem  fuara 
placibilis  Sc  liberalisj  qui  tra^lu  tem- 
poris    odio    habens    Ofticium    Burfa- 

B  rum,  quibus  cbuditur  pecunia,  fa- 
£lus  elt  homo  Curialis ,  &  coepit 
vifitare  Curias  Dominorum  &  do- 
mos  Nobiiium.  Accidit  auteni ,  quod 
femel  applicuit  ad  Civitatem  Ja- 
nuac ,  ubi  moram  traxif  pluribus  die- 
bus ,  retentus  &  honorifi.e  traftatus 
a.  quibufdam  Nobilibus .  Erat  in  die- 
bus  illis  in  Janua  quidam  Dominus 
Hernius  de  Grimaldis,  qui  in  pof- 
feflione  divitiarum  non  foliim  exce- 
debat  Januenfes ,  qui  funt  ditiffimi  , 
fed  etiam  omnes  Italicos .  Et  ficut 
fuperabat  omnes  in  opulentia  ,  ita 
cupiditate  &  miferia  alios  excedc- 
bat,  ita  quod  non  foliim  non  hono- 
rabat  alios ,  fed  pro  fe  vivebat  par- 
ciffime,  quum  tamen  Januenfes  com- 

D  muniter  vivant  parce.  Immo,  quod 
turpius  erat,  induebatur  viliter,  quura 
tamen  Januenfes  generaliter  induantur 
fplendide.  Ifte  ergo  Hernius  ,  auditi 
fama  Guillielmi,  mifit  pro  eo ,  &  in- 
troduxit  eum  in  Salam  cujufdam  pul- 
crae  domus,  quam  fecerat  noviterfic- 
ri .  Et  quia  adhuc  remanferat  in  eo  a- 
liqua  fcintilla  nobilitatis,  dixit  Guil- 
lielmo  :  Domine  Gi<ilHel»ie .  Vos  ,  qui 
mtilta  vidijlis  ,  fciretis  tne  docere  alitjf.am 
rem  peregrinam  ntmqnam  amplius  vifam  , 
qtiam  pojfem  facere  pingi  in  ijla  mea 
Sala  ?  Guillielmus  audiens  ,  fuum  in- 
convcniens  loqui ,  refpondit  :  Domine 
no»  crederem  poffe  vos  docere ,  nifi  ef- 
fent  forte  fternuta ,  vel  ftmilia  his .  Sed 
fl  placet ,  docebo  vos  unam ,  quam  cred» 
vos  non  vidiffe  umquam .  Hernius  fa£tui 
Z  z  avi- 


351  B  ENFENUT 

avldus,  rubito  dixit  :  De/7  rogo  vos , 
dtcite  mihf ;  non  expe£l.ns  iplum  re- 
fponfurum  ,  ut  ferit:  Cui  Guilliel- 
mus:  Facite  pingi  Domin.im  Liierali- 
tatem .  Hernius  tunc  audito  fcomma- 
te  mordaciffimo  transfixus  fuit  tam 
forti  telo  verecundiae  ,  quod  quafi 
mutavit  malignum  morem  avaritiae 
in  laudem  largitatis.  Et  dixit  facie 
inflammata  rubore  :  Ego  faciam  pingi 
talem,  cfuod  nec  vos ,  nec  alius  poterit 
fationa!tl:ter  dicere ,  quod  numquam  vi- 
dcrim ,  vel  noverim  ipfam .  Et  ab  illa 
die  in  antea  tantae  fuit  virtutis  & 
effi  aciae  verbum  Guillielmi  ,  quod 
poftea  fuit  liberalior  &  gratior  om- 
nibus.  Non  tamen  credas,  quod  fa- 
£tus  fit  prodigus  ,  ficut  poftea  fuit 
Dominus  Carolus  Grimaldi  de  domo 
fua,  qui  faflus  Arcipyrata  valentif- 
fimus  ,  apud  mirabile  Caftellum  Mo- 
naci  infeftabat  omnes  navigantes  per 
mare  Leonis,  formidatus  etiam  a 
magnis  Principibus,  nedum  privatis 
Mercatoribus  .  Ad  propofitum  ergo 
vide ,  quanta  arte  utitur  heic  Au- 
6tor  ,  qui  fingit ,  quod  Jacobus  Ru- 
fticatius  allegat  Guillielmum  Borfe- 
rium  ,  qui  dolet  de  Curialitate  per- 
dita  in  patria  fua  ,  quia  ipfe  erat 
optimus  Judex  in  tali  caufa  ,  &  be- 
ne  noverat  Curialitatem  5:  Curiales 
fuae  patriae,  &  fuit  fatis  infeftus  ho- 
ftis  Avaritiae  ,  ita  quod  in  aliena 
Terra  ,  ubi  plurimum  poteft  Avari- 
tia,  mirahiliter  expulit  eam  de  pe- 
ftore  hom"nis,  in  quo  videbatur  pe- 
nitus  indurata. 

^J    rerf.   ^4. 

Come   quel    Fiitme  ,    che    ha   preprio 
camim 

Prima  da    Motjte   Vefo  ----- 
Ad  declarationem   iftius  eft  adverten- 
dum,  qund  inter  Galliam  &  Italiam  , 
fupra  Montemferratum   &   Januenfem 
ditionem  ,  eft  Mons ,  qui  dicitur  Ve- 


/  IMOLENS  IS  352 

A  xulus ,  principium  Montis  Apenni- 
ni  .  Ex  quo  Monte  Vexulo  nalcitur 
nobilis  fluvius  Padus,  qui  coUigit 
omnes  aquas  Lombardiae ,  cadentes 
a  finiftra  Apennini .  Mod6  omnes 
tales  aquae  non  derivant  per  le  ad 
mare ,  &  immediate  ,  quia  omnia 
flumina  Pedemontium  &  Lombar- 
diae    primo     decurrunt    ad      Padum. 

B  Deinde  Padus  portat  omnia  in  ma- 
re.  Primus  autem  fluvius,  qui  intrat 
fine  Pado  in  mare,  eft  quidam  flu- 
vius ,  qui  vocatur  Aries  five  Mon- 
tonus,  qui  labltur  juxta  moenia  For- 
livii  in  Romandiola  ,  &  apud  Ra- 
vennam  intrat  mare  ,  &  vocatur 
^qua  Qtteta  in  montibus .  Sed  poftea- 
quam  incipit    defcendere    ex  Alpibus 

C  ad  planum  ,  vocatur  Aries .  Modo 
ad  propofitum  .  Vult  dicere  Au£lor, 
quod  ficut  fluvius  Montonus  ,  qui 
nafcitur  in  Alpe ,  labitur  per  loca 
montuofa  inter  faxa ,  deinde  defcen- 
dit  cum  magno  murmure  ad  plana 
loca  ,  &  mutat  nomen  ,  quia  mutat 
locum  ;  Ita  ifte  FJuvius  Phlegeton  , 
qui  nafcitur  a  montanea    Ida  ,    labi- 

D   tur  primo  per  multa  loca  &c. 

^d  Cant.   XVIL    Verf.   58. 

E  corn  io  riguardando  tra  lor  vegno , 

Nunc  Au6lor  defcribit    aliquos  Foe- 

neratores    in    fpeciali  ,    &    praecipue 

Florentinos    fuos ,    quorum    ibi    erat 

latis    bonus    numerus.     Primo    ergo 

dcfcribit    quemdam    Militem   Floren- 

linum ,    qui    faflus    eft    ditilfimus  ex 

ufura,    quem    defcribit    ab    armatura 

fuae  gentis.  Ifte  enim  erat  de  Gian- 

figliaciis    de    Florentia,    qui    hnbent 

pro    eorum    infignio    Lconem    Azur- 

rum  in  carapo  citrino  .    Dicit  ergo  : 

_______e  ijidi  /j^Mj-ye , 

Scilicet  colorem , 

Che  di  Leon  avea  faccia  e  contegno.' 
Ideft  apparentiam  &  continentiam , 
fcilicet  totum    corpus   d'uH    Lecne  in 

una 


35? 


COMMENT.  JN  DANTIS  COMOED. 


tlna  bovfa  gialla,  ideft  in  catnpo  ci- 
trino  ,  quia  ifta  talis  armatura  erat 
depifta  i.n  burfa  .  Deinde  defcribit 
alium  Civem   fuum  dicens : 

Pol  procedendo  d't  mio  fguardo  il  ctirro , 
ided:  curfus  mei  intelleclus,  quia  in- 
telleclus  volvitur  ficut   currus  . 

Et   un ,    chs    d'  una  fcrofa    a^^ttrra   e 

Heic  Au6lor  defcribit  alium  magnum 
Foeneratorem ,  quem  fimiliter  defcri- 
bit  ab  armatura  fuae  gentis.  Et  ifte 
fuit  quidam  Miles  Paduanus,  qui  vo- 
catus  eft  Dominus  Raynaldus  de  Scro- 
vignis,  vir  ditiflTimus  in  immenfum. 
Scrovigni  autem  portant  porcam  a- 
zurram  in  campo  albo,  &  inde  de- 
nominati    funt,    ficut  quidam    Nobi- 


354 


B 


-----  dal  trtio  finiflro  fianco . 
Ifte  Vitalianus  fuit  Nobilis  Miles  dc 
illis  del  Dente  ,  qui  vivebat  adhuc  . 
Ideo  vaticinatur  eum  venturum  ad 
confortium  Foeneratorum  ,  quia  erat 
maximus  artifex  hujus  artis  foenera- 


toriae  •  Et  dicit : 


Con  quefli  Fiorentin  fon  Padovano, 
Quafi  dicat :  Habeo  praefcriptos  Floren- 
tinos  in  focietate  tnea .  Ideo  expeBo  u- 
num  Paduanum  de  meis .  Et  ultimo  i- 
Ite  de  Scrovignis  nominat  alium  Foe- 
neratorem  fummum  &  fupremum  om- 
nium .  Ifte  autem  fuit  quidam  Miles 
Florentinus ,  qui  vocatus  eft  Domi- 
nus  Johannes  Baiamonte  ,  qui  excel- 
fit  omnes  fui  temporis  in  aftu  ufu- 
rae  .    Ideo   bene    fingit,    quod  omnes 


lis   Romanus  cognominatus  eft  Scrof-  lCj  Uiurarii    ibi    damnati    facpe    vocant 


fa  ,  ut  refert  Macrobius  Lib.  primo 
Saturnalium . 

Segnat'  avea  lo  fu  facchetto  bianco 
plenum    pecunia  multa  d^  una  fcroffa  , 
ideft  porca  azurra  &  Qrnffa  : 

Mi  diffe ;  che  fai  tu  in  quefia  foffa  ? 
Scilicet  arena  ,  quafi  dicat .  Qiiomodo 
vivls  &  fine  poena  venifli  huc ,  &  ad 
quid?  Et  quia  Au£tor  poterat  refpon- 
dere :  Ego  confidero  aliquos  magnos  Foe- 
tisratores  ^-  ideo  licentiat  eum  ,  &  no- 
minat  ei  duos  alios  maximos  Foe- 
neratores  ,  unum  Paduanum,  alterum 
Florentinum  .   Dicit  ergo  : 

Or  te  ne  va  -----  - 

Qaafi  dicat:  Frater  mi ,  poffes  fiare  ni- 
'mis  hcic .  Magni  Foeneratores  funt  in- 
finiti  jam  beic ,  fed  dicam  de  duubtts 
magnis  magiflris  ttfurae .•   Dicit  ergo  : 

------   e  perche  fe  viv  anco 

Quafi  dicat :  Et  qttia  tu  es  rediturus 
ad  mundum ,  ci^  narraturus  ifia  ^- 

Sappi ,   che  7  mto  vlcin   Vitaliano 
Scilicet,  Civis  meus  Paduanus 

Sedera  qiii,  ------- 

Scilicet ,  in  ifia  poena  mecnm ,  eJ^  >a? 
fociabit 


ipfum  tcmquam  Principem  ma^^num 
ifiius  Seclaej  cui  merito  dat  palmani 
&  triumphum  pugnae  pecuniariae , 
quam  ifte  femper  fecit  cum  pugnis 
plenis  &  claufis.  Dicit  ergo  ifte  Mi- 
les  :  Ifii  Ufurarii 
1  Spejfe  fiate  ni  intronan  /'  ortcchi , 
\  Scilicet ,  turbant  auditum  metim  clamo- 
D|  re  alto  Ci^  terribili  in  modum  tonitrui.- 
1  Cridando:  vtgna  il  Cavaller  Jovrano ^ 
j  Et  fic  vidc ,  quod  Dominus  Johan- 
nes  Baiamonte  vivebat,  ficut  &  Do- 
minus  Vitalianus  del  Dente.  Quorum 
utrumque  Auftor  ponit  pro  damna- 
to  ,  quia  verifimile  videbatur  ,  quod 
ifti  deberent  venire  ad  augendum  & 
fupplendum  numerum  iftorum  defun- 
£lorum,  quorum  vtftigia  fequebantur 
in  vita,  immo  excellebant  omnes  in 
foenore.  Ideo  bene  vocant  ifium  tan- 
to  ftudio,  ut  tegat  infamiam  eorum, 
vel  quia  folatium  efl  miferis ,  (ocios  ha- 
bere  pcenarum .  Immo  pravi  reputant 
fibi  ad  magnam  gloriam ,  quando  ha- 
bent  in  genere  fuo  unum  excellen- 
tifiimum  in  malitia,  &  ipfum  quae- 
runt,  &  diligunt  &  honorant,  &  dc- 

leftan- 


\V7- 


\  I 


.i^  \ 


»> 


v\    A 


A  .'S   %^1 


A 


.\ 


\ 


355  BENFENUTI   IMOLENSIS 

le£lantur  efie  in  focietate  fua .  Et  de- 
fciibit  iftum  Johannera,  ficut  &  a- 
nos  ,  ab  armatura  fua  ,  quae  erat 
Campus  aureus,  cum  tribus  hircis  cur- 


3<J 


rcntibus  j  unde  dicit ; 


Cbe  rec/jer^  la  tafca  co   t  tre  becchl . 
Et    fic    nota,    quod   Auflor  defcribit 
unumquemque  ab  co  quod  poteft,  vel 
a   nobilitate,  vel  a  dignitate,  vel   ab 
immenfitate  divitiarum.  Non  a  Vir- 
tute  ,  quae  non  erat  in  eis.    Ifti  er- 
go  magni  Milites  certaverant  pro  bo- 
no    publico    faciendo    teneri    magnos 
Bancos  in  magnis  Civitatibus  ad  fub- 
veniendum  generaliter  indigentiis  om- 
nium  :     Defcribit    etiam    generaliter 
omnes  ab  Infignio    iuo .    Et    hoc  fa- 
cit ,  ut  oftendat  ,  quod  ipfi  profiten- 
tur  fponte  ,  &:  publicc  ,    &  verecun- 
de  fuum   infame   ofiicium  ,    manifefte 
tenendo  Bancum  ,  &  extendendo  ve- 
la    in    fignum    Artis.    Immo    faciunt 
publice  praeconizari,  quid  facere  in- 
tendunt ,    lic^t  hodic  plures  funt  U- 
furarii  occulti ,  quam  manifefti.  Quia 
ufura  tranfivit  diebus  noftris  ad  Cam- 
pfoies,  Mercatores  ,  &  Artifices;  im- 
mo,  quod  eft  pudibundum  dicere,  ad 
Praelatos  ,  Sacerdotes,  &  Fratrcs. 
^d  Cant.  XVIII.   rerf.   28. 
Coine  i  Rinr.an  per  /'  efcrcico  molto  C^'c. 
Eft   breviter  fciendum  ,   quod  in   M- 
CCC.    in   quo  Anno  Au6^or    incepit 
iftud    nobiie  Opus,    Papa    Bonifacius 
VIII.  tunc  iedens  in  Sede  Petri,  de- 
dit  generalem  Indulgentiam   peccato- 
rum  in   Urbe ,    ad  quam  (  ficut  vidi- 
mus  in  MCCCL.  )  cucurrit  maxima 
multitudo  cx  omnibus   regionibus  & 
nationibus  obedientibus  Ecclefiae  Ro- 
manae,    Unde    propter  nimiam  pref- 
furam  ^entium  in  tranfitu  Pontis  fu- 
pra  Tiberim  ,    ne    aliqui   a    lateribus 
caderent    in   aquam  &   fuffocarentur , 
inventus  eft  utilis  modus,  fcilicet  ut 
peregrini    euntes    per  Pontem ,    face- 
rent  de  Ponte  duas    partes    per   lon- 

'21  j::^^^^'  ' 


B 


C 


D 


gum  ,  ita  ut  qui  ibant  ad  Ecclefiam 
Sancli  Petri  per  unam  medietatem 
Pontjs,  refpiciebant  versus  Caftellum 
San6li  Angeli  ,  «Sc  illi ,  qui  redibant 
ab  Indulgentia,  ibant  per  aliam  mc- 
dietatem  reipicientes  versus  Montcm  . 
Et  eccc  modum  tranfeundi  Romipc- 
tarum ; 

Che  da  r  un  lato  tutti  hanno  la  fronte 
Verfo   7  Cafiello; 
Scilicet ,    San£ti    Angeli .    Ad    quod 
notandum  eft,  quod  iftud  Caftellum, 
de  quo    fit    heic    mentio ,    fuit    olim 
Sepultura  Adriani  Imperatoris.  Nani 
illi   Principes    antiqui    aliquando    fe- 
pelicbantur  in  altum  ,    ficut  patet  ia 
Columna  lapidis  Numidici  ,    in    qua 
funt  cineres  Julii  Caefaris  ;  aliquan- 
do  fepeliebantur  in  baffo ,    Ccut  Au- 
guftus ,    qui    eft    fub  alta  Turri .    Ita 
ad   propofitum .  Ifta  alta  &  mirabilis 
Sepultura  fafta    fuit    fuper  muro  Ci- 
vitatis  Adriano  valentiflimo  Impcra- 
tori .  Et  iftud  mirabile  opus  vocatum 
eft    S^puLrttm  ^driani    per   multa    fe- 
cula.   Poftea  tempore  Gregorii  I.  di- 
citur  apparuifle  in  fummitate  cjus  u- 
nus  Angelus  cum   enfe  in  manu.    I- 
deo  denominatum    eft  ab   ifto  eventu 
Cafirum    Saf.Bi    ^ngeli .    Proh    dolor ! 
Iftud  fumtuofum  opus    deftru£lum  <Sc 
proftratum  eft  de  Anno  praefenti  M- 
CCCLXXXIX.    pcr  Populum  Roma- 
num  ,    quia    fuerat    aliquando    detcn- 
tum   per    fautores   Roberti  Cardinalis 
Gcbennenfis .  Qui  fa£Io  fchifmate  pef- 
fimo    faflus  eft  Antipapa  contra  Ur- 
banum  Sextum.   Dicit  ergo : 

e  "vanno  a  Santo    Pietro , 

Scilicet,  pro  Indulgcntia; 

Da    /'  altra    fponda    vanno    verfo  '/ 
Monte  . 


Scilicet,  ex  alia  extremitate  vcl  mc-  "^'^^ 

dietate  pontis  .   Hunc  a6Ium  notave-  ^T^y^^-j^-c^i*^ 

rat  Auctor  Anno  praedicto  Jubilaei»  /     //2-  ^ 

quum  iviflet  ad  Indulgentiam  .  «^^(a^a^ 


lU^    A/^     "^iyri.^    VI, 


357  COMMENT.  /N 

.yfd  Verf.  40. 

Mcatre    io    andava  ,    gli    occhl    miei 
in  iino 

Furo  fcontrati  j 

Au£lor  defrribit  unum  modernum  in- 
famatum  fingulari  lenocinio  circa  tem- 
pora  Au£toris.  Ad  cujus  cognitionem 
efl  fciendum  ,  quod  ifle  fuit  quidam 
Miles  Bononienfis  de  Caccianimicis 
dc  Bononia,  vir  quidem  nobilis,  li- 
beralis,  &  placibilis.  Qui  tempore 
fuo  fuit  valde  potens  in  Bononia  fa- 
vore  Marchicnis  Eflenfis ,  qui  fuit 
Azo  III.  qui  gcffit  magnum  bellum 
cum  Bononienfibus  ,  de  quo  dicetur 
Purgatorii  Cant.  V.  Et  tamdem  pro- 
curavit  fibi  facere  magnam  partem 
in  Bononia .  Quae  vocata  eft  ob  hoc 
Pars  Marchiana  .  Ifte  ergo  Miles  , 
nomine  Veneticus,  habuit  unam  fo- 
rorem  pulcherrimam  ,  quam  condu- 
xit  ad  ferviendum  Marchioni  Azoni 
de  fua  pulcra  perfona  ,  ut  fortius 
promercretur  gratiam  ejus.  Ideo  Au- 
ftor  bene  folvit  fibi  de  tali  fervitio. 
^d  Verf.   51. 

Ma  che  ti  mena  a  si  pungenti  Salfe  P 
Ad  intelligentiam  hujus  literae  ,  ut 
videss,  quot  funt  occulta  &  inco- 
gnita  in  iRo  Libro ,  volo  te  fcire  , 
quod  Salfae  efl  quidam  locus  bene 
concavus  &  declivus  extra  Civita- 
tem  ,  &  prope  Sanftam  Mariam  in 
Monte  ,  in  quem  folebant  projici 
corpora  defperatorum  ,  foeneratorum  , 
&  p.Horum  infamatorum .  Unde  ali- 
quando  audivi  pueros  Bononiae  di- 
centes  unum  alteri  ad  impropcrium: 
Tutis  pater  fuit  proje&us  ad  Salfas  . 
Ad  proDofitum  ergo  Auftor  vult  di- 
cere  :  Qui  ducit  te  ad  Vallem  tam 
infam.em  ,  firut  eft  Vallis  Salfarum 
apud  Patriam  tuam  ?  Non  ergo  ca- 
pias  hcic  Salfas  pro  fapore  ,  ficut 
communiter  rmncs  cxponunt,  quia 
metaphora  effet  alia  a  propofito ,  ut 
per  fe  patet. 


DANTIS  COMOED. 


35S 


^d  Verf.  55. 
Jo  fui  colni ,  che  la  Gbtfola  bella , 
fcilicet  fororem  meam ,  nomine  Ghi- 
folam  ,  quae  vocabatur  pulcra  per 
excellentiam  .  Quales  multas  vidi  Do- 
minas  Bononiae  de  domo  illa  exce- 
dentes  ceteras  in  pulcritudine  . 

Conduffi  a   far    la    voglia  del    Mar~ 
chefe  .' 

B  Scilicet  Azonis  III.  Marchionis  E- 
ftenfis .  Et  vide  ,  quod  dicit  fimpli- 
citer  del  Marchefe .  Quia  per  excel- 
lentiam  ,  quando  dicitur  Marchio,  & 
rion  exprimitur  nomen  ,  debet  intcl- 
ligi  de  Marchione  Eflenft ,  ratione  ge- 
nerofitatis  &  Principatus  antiqui .  Et 
ifte  Azo  fuit  fumme  magnificus,  & 
pulcherrimus  corpore.  Ideo  bene  de- 

C  buit  convenire  cum  pulcherrima  ad 
extinguendum  f^ammam  ardentis  a- 
moris  fui.  Et  dicit  Veneticus : 

Come  che  fuoni  la  fconcia  novella . 
Quomodocumque  hif^oria  ifta  non 
pulcra  narreturj  hoc  pro  tanto  di- 
cit ,  quod  diverfa  erat  fama  hujus 
fa£ti  in  vulgo .  Aliqui  enim  mitius 
loquentes  dicebant,    quod  ifta  pulcra 

^,  fuit  feducta  &  fubtrafta  fraude  prae- 
ter  confcientiam  fratris  fui.  Alii  ve- 
ro  dicebant ,  quod  di£lus  Marchio 
incognitus  mutato  habitu  ivit  Bono- 
niam  ,  &  intrans  domum  iflius  fui 
amici ,  manifeftavit  fe  &  caufam  fui 
adventus  .  Et  Veneticus  quamvis  ef- 
fet  de  Caccianimicis,  nefcivit  if^um 
familiarem  inimicum  dejicere  .  Vult 
ergo  Veneticus  dicere  uno  verbo  : 
Quidquid  dicatur,  ego  pro  rei  veri- 
tate  fui  confcius  hujus  rei  &  cu!- 
pahilis. 

E  non  pur  io 

Nunc  ifle  Veneticus  venit  ad  ali- 
quam  excufationem  fui .  Quia  culpa 
&  infamia  videtur  minor ,  quando 
efl:  confueta  &  communis ,  etiam  in 
cnormibus    &   in    omnibus    crimini- 

bus. 


359  BENVENUT 

hus,  nedum  In  levi,   quale  efi:  leno- 
cinium . 

£  »0»  pu/  10  qu)  ptango  Bolognefe  : 
Ideft ,  punior  in  ifla  priraa  bolgia 
ob  iflud  vitium : 

»//»:;;/  n   e  quejlo  luoco 

Ideft  ,  ifta  prima  vallis  major  &  ce- 
teris  capacior  ■ 

tanto  pteno , 

Che  tante  lingue  non  Jon  ova  apprefe , 
Ideft,  nunc  aprae  &  difpofitae  ; 

t/f  dtcer  Sipa  tra  Savena  e  7  Reno  . 
Quafi  dicat,  quia  plures  Bononien- 
fes  funt  hcic  puniti  tali  vitio ,  qukm 
omnes  Bononienfes  ,  qui  nunc  vi- 
vunt  Bononiae.  Et  heic  nota ,  quod 
aliqui  volentes  colorare  factum ,  di- 
cunt  ,  quod  debet  intelligi ,  quod 
non  funt  plures  Bononienfes  ,  dicen- 
tes  aclualiter  iftud  vulgare  Sipa.  Et 
tunc  eftet  fenfus ,  quod  efTent  valde 
pauci  lenones  Bononiae ,  quia  pauci 
funt  ,  qui  dicant  nunc  in  uno  in- 
ftanti  iftud  vocabulum  Sipa .  Sed  i- 
fta  non  eft  intentio  Audlorisj  immo 
iftud  participium  apprefe  dicit  heic 
aptitudinem  ,  &  non  aptum  ,  ita  quod 
Au£lor  vult  dicere ,  quod  tot  lin- 
guae  non  funt  accenfae ,  ideft  aptae 
natae  ad  diccfndum  Sipa.  Et  ita  de 
oranibus  intelligit.  Quia  linguae  in- 
fantium  raturaliter  6c  potentialiter 
funt  difpofitae  ad  dicendum  hoc,  li- 
cct  modo  afliualiter  non  dicant.  Et 
taraen  non  videatur  tibi  dicere  rem 
magnam  ,  quando  dicit,  quod  plures 
funt  Bononicnfes  mortui  puniti  heic 
hoc  virio,  quam  fint  vivi  in  Bono- 
aia:  Quia  non  credo,  quod  fit  ali- 
qua  Terra  t?m  parva  in  mundo,  de 
qua  non  fint  plures  lenones  in  In- 
ferno ,  quam  fint  uno  tempore  vi- 
ventes  in  Bononia ,  &  loquentes  vul- 
gare  Bononiae.  Et  ifta  Civitas  eft 
hodie  fatis  purgata  hoc  vitio  .  Et 
tamcn    Au£lor    facit    «itius   mentio- 


B 


G 


D 


IMOLENSIS  i6o 

nem  de  una  Terra  ftudiofa  &  famo- 
fa,  quim  de  alia.  Certe  multae  funt 
Terrae  &  magnae,  in  quibus  magis 
viget  iftud  vitium  in  Italia  ,  ut  ni- 
hil  de  Parifius  in  Gallia  dicam.  No- 
ta  etiam  ,  quod  Au6lor  defcribit  gen- 
tem  Bononiae  ab  idiomate  &  a  flu- 
minibus.  Bononlenfes  enim  utuntur 
ifto  vocabulo  Sipa,  ubi  ceteri  Lom- 
bardi  dicunt  Sia.  Bononia  etiam  ha- 
bet  ab  una  parte,  fcilicet  Occidentis 
versias  Lombardiam  ,  flumen ,  quod 
dicitur  Renus,  fed  non  intelligit  dc 
Rheno  maximo  flumine  ,  quod  olira 
dividebat  Germaniam  a  Gallia  .  Et 
ifte  Renus  Bononienfium  habet  a- 
quam  bonam  non  folum  potabilem  , 
fed  ad  Molendina  ,  pulcherrime  uti- 
lem  ad  molendum  frumentum  ,  ad 
faciendum  firicum  ,  &  ad  alia  mul- 
ta  neccfTaria  ad  fuftentationem  &  or- 
natum  humanae  vitae.  Habet  &  a- 
lium  fluvium,  qui  dicitur  Savena  ex 
alio  latere  Orientis  versus  Roman- 
diolam .  Habet  &  alium  parvum  Tor- 
rentem  ,  qui  dicitur  Apofa,  qui  in- 
terfecat  ipfam  .  Habet  &  montem 
fertilem  &  amoenum  a  parte  Meri- 
diei  ,  qui  eft  quafi  clypeus  contra 
ventum  Auftrum  ,  quem  Au6lor  te- 
tigit  faciendo  mentionem  de  loc» 
Salfarum  ,  qui  eft  unum  praecipitium 
in  monte .  Ex  his  brevillime  habes 
nobilem  fitum  hujus  amoeniffimac 
Civitatis,  cujus  fertilitatem  &  bo- 
nitstem  in  omnibus  rebus  non  de- 
fcribo ,  tum  quod  viderer  recederc  a 
propofito  ,  tum  quia  notorium  eft 
omni  nationi  in  toto  Occidentc  , 
quod  &  ipfum  nomen  teftatur.  Di- 
citur  enim  Bononia,  quafi  bona  per 
omnia .  Ideo  bene  eft  omnibus  lin- 
guis  laudanda  Bononia  pinguis.  Et 
confirmat  Veneticus  di£lum  fuum  j 
unde  dicit: 

Rccati  a  mente  il   noflro  avaro  feno , 

idtfl: 


3<5r  COMMENT.  IN 

ideft  avaritiam,  &  cupiditatem  .  Et 
heic  nota  ,  quod  Auclor  capit  heic 
avaritiam  large  .  Nam  Bononienfcs 
naturaliter  &  communiter  non  funt 
avari  in  retinendo,  fed  tamen  in  ca- 
piendo  .  rii  enim ,  qui  lunt  vitiofi  , 
ibi  prodigaliter  cxpendunt  ultra  vi- 
rss  fuae  farultatis  vel  lucri .  Ideo 
faciunt  turpia  lucra  ,  aliquando  cum 
ludis  ,  aliquando  cum  furtis ,  aliquan- 
do  cum  lenociniis,  exponendo  filias, 
fororcs ,  &  uxores  libidini,  ut  fati- 
staciant  gulae  &  voluptatibus  fuis  . 
Ideo  dicit : 

E  fe  di  c'.h  vuot  fecle  o  tefihnonlo , 
Quafi  dicat:  Non  oportet,  quod  quas- 
ras  aliam  probationem ,  quia  expe- 
rientia  fecit  tibi  fidem  &  teftimonium 
de  hoc.  Et  Veneticus  dicit  hoc ,  pro 
tanto  ,  quia  Dantes  fuerat  Bononiae 
in  Studio  ad  tempus,  &  ifia  omnia 
viderat,  &  notaverat.  Et  forte  eme- 
rat  ibi  aliquid  de  tali  merce  ab  ali- 
quo  Bononienfi  ,  ficut  faepe  Schola- 
res  faciunt  .  Vult  crgo  dicere  Vene- 
ticus:  Tu  debes  bene  fcire  ifta  tam- 
quam   expertus  . 

Q}*'  w"  y*"»  femlne  da  conlo , 

Et  heic  ex  omnibus  di£lis  potes  col- 
ligere  ,  qucd  Auctor  nof!:er  non  no- 
tat  Bononienfes,  nifi  in  infamia  mi- 
norum  criminum  ,  &  levioris  culpae: 
quia  pro  rei  veritate  Bononienfes  non 
novcrunt  fraudes  ferpentinas,  nec  vio- 
lentias  crudeles  ,  quibus  Auftor  in- 
famat  mulfas  Nationcs.  Et  ver^  Bo- 
nonienfes  funt  homines  curiales,  dul- 
cis  fanguinis,  &  fuavis  naturae.  Qui 
fuper  ccferos  Italicos  familiarius  tra- 
ftant  forenfes  ,  &  benignius  fovent 
&  honorant .  Utar  argumento  Dan- 
tis.  Non  quaero  aliam  probationem  , 
nifi  experientiam  ,  quia  fui  ibi  per 
decennium. 

.AJ  Vcrf.   115. 

JE  tnentre  che  la  giu  cen  l''  «ichia  cerco  • 
Tom.  III.  ' 


DANflS  COMOED.  zSt 

]A'  licic  Auclor  incipit  tra-Slare  in  fpe- 
ciali  de  quibiifdam  unftis  tam  fuavi 
unguento .  Et  primo  nominat  unum 
virum  modernum .  Ifle  fuit  quiJam 
Alexius  Miles  dignitate,  nobiiis  ge- 
nere,  natione  Lucanus,  natura  blan- 
dilfimus.  Fuit  cnim  de  Interminellis 
de  Lucaj  de  qua  ftirpe  ex  linea  ma- 
terna  tuit  ille  llrenuus  Caftruccius  Ty- 
B  rannus  cordatus  &  multum  formida- 
tus  in  tota  Tufcia ,  qui  fuit  ma- 
gnus  malleus  Florentinorum  ,  Domi- 
nus  Pifarum  ,  Lucae  ,  &  Piftorii .  De 
quo  Auftor  nolkr  non  facit  raentio- 
nem  in  Opere  lao  ,  quia  claruit  pau- 
lo  poft  mortem  ejus  .  Ifle  ergo  Ale- 
xius  ex  prava  confuetudine  tantum 
deleflabatur  adulatione,  quod  nuikim 
C  fermonem  fciebat  facere ,  quem  non 
condiret  oleo  adulationis.  Omnes  un- 
gebat  ,  cmnes  lingebat  ,  etiam  vilif- 
limos  &  mercenarios  famulos .  Et  ut 
cito  dicam,  totus  colabat,  totus  foe- 
tebat  adulatione  .  Ideo  Au£lor  bene 
defcribit  cum  totum  un£lum  ifia  fae- 
ce,  ita  ut  non  difcerneretur  ab  ha- 
bitu  .  Erat  totus  foedatus  a  capite 
D:  ufque  ad  pedes .   Dicit  crgo : 

yidi  tin  col  cjpo  it  di  mtrda  lordo , 
Turpem  capellum  habebat' 

Che  non  parea ,  j'  cra  Laico  0  Cherco . 
Ideo  non  difcernebatur ,  utrum  effet 
Sacerdos ,  vel  Secularis ,  quia  fcili- 
cet  fciri  non  poterat,  fi  habebat  ca- 
pillos,  vel  clericam. 

^d  Cant.   XIX.   Ferf    18. 

Fatti  per  luoghi  de  Battc^xatori : 
Idcft  Sacerdotum  ibidem  baptizantium  . 
Et  Au£tor  incidenter  commemorat 
unum  cafum  fatis  peregrinum ,  qui 
emerferat  antea  in  di£to  loco.  Qui 
cafus  fuit  talis .  Q_Lium  in  Ecclefia 
SanBi  Jobannis  Florentiae  circa  Bapti- 
fterium  colluderent  pueri  quidam  ,  ut 
cft  de  more  ,  unus  eorum  furiofior 
aliis  intravit  unum  iftorum  forami- 
A  a  num  , 


353      ^  BENrENUT 

num  ,  &  ita  &  taliter  implicavit, 
&  involvit  merr)hra  lua ,  quod  nulla 
arte  ,  nuilo  ingenio  poterat  inde  re- 
trahi .  Clamantibus  ergo  puens ,  qui 
illum  juvfire  non  poterant  ,  fa6tus 
cft  in  parva  hora  magnus  concurlus 
Populi.  Et  breviter  nullo  fciente  aut 
potenre  fuccurrere  puero  periclitan- 
ti,  fupervenit  Dintes  ,  qui  tunc  e- 
rat  de  Prioribus  Regentibus  .  Qui 
lubito  vifo  puero ,  clamare  coepit  . 
u4^b  qutd  facttis  ,  gens  ignara !  Portetur 
ttna  fecuris  .  Et  continuo  portata  fe- 
curi ,  Dantes  propriis  manibus  per- 
cuflir  lapidem ,  qui  de  marmore  e- 
rat,  &  faciliter  fregit.  Ex  quo  puer 
quafi  revivifcens  a  mortuis  liber  e- 
vafit . 

^d  Veyf.   52. 
Et    ei   grido.-    fe'  tu    gla    cojli    rit- 
to^  &-C. 
Heic  Au£lor   ponit  refponfionem    il- 
lius  fpiritus ,  qui   fubalternaverat  ip- 
lum    Auftorem,    accipiens    ipfum   lo- 
co    Bonifatii  .    Ad    cujus    peregrinae 
fi£lionis  inteiligentiam  eft  praeviden- 
dum,    quod   Papa    Nicolaas  de  Urfi- 
nis    fciebat    pcr    quamdam     Prophe- 
tiam ,    quam   viderat  vivus ,    vel  per 
revelationem  .nlicujus  Daemonis,  quod 
Papa  Bonifacius  debebat  ftare  in  Pa- 
patu  annis  Vlli.  &   menfibus   IX.  Et 
quia    Bonifacius    erat    primus    Simo- 
niacus   poft  eum  ,    ideo    bene  Auftor 
fubriliter    fingit  ,    quod    i!!e    audiens 
Auftorem  ,    credidit    iofum    effe  Bo- 
nifacium ,  quia  ad  illam  bolgiam  non 
crant    foliti    ire    nifi    folummodo  Si- 
moniaci.    Et  numquam   pofi  mortem 
ejus  venerat  n!ius  Papa  Simoniacus  . 
Ideo    expefiabat    eum  .    Nec    poterat 
imaginari  ,  quod  ific  requirens  eum  , 
effet  alius  nifi  Bonifacius.  Et  tamen 
fumme  mirabatur  de  ejus  adventu  in- 
tempcfiivo,  quia  expeftabat  eum  poQ: 
ali^uot  annos.  Nunc  ad  literam .  Di- 


IMOLENSIS  354 

A  cit  Auclor:  Et  ei :  fcilicet  Nicolaus 
VA^Zygridb,  totus  flupefa£tus,  petens 
cum  admiratione 

i"e'  tu  gia  co/ii  ritto ,   Bonifatio  ? 
Quafi    dicat  .•    Es    tu    jam    tam    cito 
heic  praefens  ?    Et  rcpetit    bis,    ficut 
faciunt    admirantes  .   Et    tangit    cau- 
fam   juflae  admirationis  dicens : 

Di  parecchi  anni  mi  menti  lo  Scritto . 

B  Ideft  fcriptura  Prophetiae,  quam  vi- 
di,  mentita  fuit,  &  dixit  mihi  fal- 
fum ,  fi  verum  eft  ,  quod  tu  fis  Bo- 
nifacius.  Et  bene  dixit,  quia  Boni- 
facius  mortuus  eft  iri  MCCCIII.  Et 
Auftor  habuit  hanc  vifionem  in  M- 
CCC.  Ergo  Bonifacius  erat  vivitu- 
rus  adhuc  duobus  annis  &  menfibus 
novem  .    Ideo  bene    dicit    di   parecchi 

Q  anni.  Et  fic  nota ,  quod  Bonifacius 
vivebat  adhuc.  Et  Autior  cognofcens 
ipfum  Simoniacum  ,  vult  oftendere 
illum  vivum  ad  Infernum .  Ideo  be- 
ne  fingit  alium  Simoniacum  damna- 
tum  ,  qui  expe£labat  eum,  praedice- 
re  fibi  hoc .  Immo  Au£l:or ,  quando 
I  ifta  fcripfit ,  viderat  pravam  vitam 
j   Bonifacii,    &  ejus  mortem  rabidam. 

D|  Ideo  bene  judicavit  eum  damnatum  . 
I  Sed  videtur  prophetare  de  eo ,  quia 
j  habet  refpe£lum  ad  tempus  fa£li .  No- 
ta  etiam  quod  Bonifacius  non  fuit 
primus  Papa  immediate  poft  Nico- 
laum  ,  fed  fuit  ptimus  Simoniacus. 
Nam  duo  fuerunt  intermedii  Ponti- 
fices ,  fcilicet  Papa  Martinus  de  Tur- 
fo  bonae  confcientiae  ,  lic^t  malae 
gulae  *  &  Coeleftinus  ,  vir  San£lae 
Vitae,  de  quo  difhum  eft  III.  Can- 
tu  hujus  Inferni,  &  dicetur  ftatim 
heic. 

Se^  tu   u  tofto 

Heic  di£lus  Nicolaus  improperat  Bo- 
nifacio  duo  mala .  Primo  quia  Spon- 
fam  Chrifti  fraudulenter  afTurnfir  de 
raanu  fimplicis  Paftoris.  Secundo  quia 
etiam    cam    more   meretricio    tra£la- 

vit. 


5^5  COMMENT.  IN 

V3t,  fimonlace  vendepdo  eam  ,  &  ty- 
rannice  traftando  .  Ad  quortiaa  ple- 
nam  evidertiam  tft  fciendum ,  quod 
Anno  Domini  MCCXCIV.  quum  Car- 
dinales  eflent  in  Civitate  Perufii ,  & 
multum  arftati  a  Perufinis  ,  quia  e- 
tiam  fuerant  fine  Panore  plus  duo- 
bus  annis  ,  non  valentes  concordare 
in  aliquo  ,  qui  effet  de  Collegio , 
finaliter  elegerunt  quemdam  Sanflum 
Virum  ,  qui  vocatus  cfl:  Frater  Pe- 
trus  de  Morono.  Hic  erat  de  Apru- 
tio.  Qui  agens  pocnitcntiam  ,  ordi- 
ratis  pluribus  Monafleriis  fui  Ordi- 
nis,  ivit  ad  Montem  Aluronis,  qui 
mcntanea  eft  fupra  Sulmonem .  Ifte 
vocatus  Papa  Cocleftinus  V.  creavit 
duodccim  Cardinales  de  menfe  Sep- 
tembri ,  pro  mogna  parte  ultramon- 
tanos,  ad  petitionem  Caroli  II.  Quo 
fa£lo  ivit  cum  tota  Curia  Neano- 
iim .  Erat  autem  vir  {implex,  iJlite- 
ratus ,  inhabilis  officio.  Ideo  quaere- 
bat  viam  ,  qua  pofTet  renuntiare  Pa- 
patui.  Inter  Cardinalcs  erat  quid?ni 
Dominus  Bcredirtus  dc  Anagnia  Ci- 
vitate  de  provincia  Campaniae  ,  vir 
per  oppolitum  aflutiinmus  ad  quae- 
que  msgna  negotia  &  impcria  mun- 
di  .  Qui  etiam  afFc£labat  fummam 
dignitatem  .  Iffe  fagaciter  explorata 
voluntate  Caroli  &  Cardinalium  , 
qui  obtabant  omnes  mutare  Pafto- 
rem  ,  perfuallt  Coeleflino,  ut  faceret 
unam  Decretalem  ,  quod  quilibet  Pa- 
pa  pofTet  renuntiare  Papatui,  exem- 
plo  Clementis  I.  Quo  fa6to,  diclus 
Coeleftinus  in  Fefto  Beatae  Luciae 
in  praefentia  Cardinalium  fe  fpolia- 
vit  dignitate  Pontificali,  &  renun- 
tiato  Papatu  ,  redivit  «d  poeniten- 
tiam  cum  magna  alacritate,  poitquam 
federat  menfibus  V.  dicbus  VIII.  Sed 
pofiea  Bonifacius  fecit  eum  capi  in 
Monte  San£li  Angeli  in  Apulia  in 
loco ,    ubi    fe    reuuxerat,    &    private 


DANTIS  COMOED.  -^66 

A  pofuit  eum  in  Arce  Sulmonis  in 
Campania,  ne  ille  vivens  pofTct  prae- 
judicare  fuae  elet^ioni.  Nam  multi 
Chrifliani  reputabant  Coeleftinum  ve- 
rum  &  reftum  Papam  ,  non  obftantc 
renuntiatione  ,  dicentes  ,  quod  tali 
dignitati  non  potuerat  renuntiare*  & 
quod  lic^t  Clemens  renuntiaverit  , 
tamen  fideles  tenebant  eum    pro    Pa- 

B  tre  ,  &  poftea  oportuit,  quod  cflTet 
Papa  poft  mortcm  elefli .  Coelefti- 
nus  ergo  in  ditio  loco  parum  vixit^ 
&  die,  quo  mortuus  cfi: ,  fuit  lepul- 
tus  in  una  parvula  Ecclefia  Sulmo- 
nae ,  quae  erat  de  ordine  fuo  ,  & 
paupercule  fuit  pofitus  fub  terra  ul- 
tra  decem  brachia  ,  nc  ejus  corpus 
inveniretur.  Igitur  codem  Anno  Bo- 

Ci  nifacius  tantum  operatus  eft  cum  Car- 
dinalibus ,  &  Carolo  11.  qui  habe- 
bat  pro  fe  XII.  Cardinales  fa£los 
per  Coelcflinum  ,  quod  creatus  efi: 
in  Papam .  Nam  vadens  ad  Carolum  , 
dixit:  Bone  Rex .  Tuus  Papa  Coele/ii- 
nus  voluit  fervii-e  tibi  tn  billo  Sici- 
liae ,  fed  tiefcivit .  Sed  fi  tti  das  ope- 
rara ,    quo.i     tui    amici    Cardinales    eli~ 

D  gant  ine  in  Pap.jm  ,  ego  vo'a>n  fervire 
tibi ,  pianiltcns  facrannnto  appojtto  ta~ 
tum  po(fe  Ecclifiae.  Tunc  Carolus  pro- 
mifit  &  ordinavit  ,  quod  duodecira 
Cardinales  amici  fui  darent  fibi  vo- 
ces.  Et  ifto  modo  Beneciitlus  fuit  e- 
leftus  Pnpa  in  Civitate  NeapoH ,  & 
vocatus  Bonifacius  Vllf.  in  Vigilia 
NativitatJs  Chrifli  .  Qui  flatim  ele- 
flicne  fafta  ,  recefTit  cum  Cardinali- 
bus  de  Neapoli  ,  &  venit  Romam  , 
&  multum  laboravit  pro  Carolo  pro 
acquircnda  Sicilia  .  Hic  Bonifacius 
fuit  nobilis  genere  ,  magnus  animo  , 
plufquam  deccat  Sacerdctem  ,  domi- 
nativus  ,  amator  lionoris  &  ftatus 
Ecclefiae.  Sua  potentia  &  prudcntia 
niultum  formidatus  fuit;  multum  pe- 
cuniof.is,  ample£lens  lucra  fine  con- 
A  a     2  fcien- 


3^7 


BENFENUTI 


fcienria,  allegans,  quod  licitiim  e- 
rat  omnia  facere  pro  exaltatione  Ec- 
clefiae.  Magnificavit  &  ditavit  ium- 
me  fuos  .  Nunc  ad  literam  defcen- 
dendum  efl  .  Dicit  ergo  Nicolaus 
Bonifacio  : 

Se'  tu  ii  toflo  d'i  queli' aver  fazjo , 
Ideft  de  thefauro  magno, 

Pir  lo  qual  non  temejti  torre  a  'nganno , 
Quia  tot  fraudibus  ufus  fuit,  ut  au- 
difti  ,  ut  eriperet  Ecclefiam  de  ma- 
nibus  Coeleftini,  qui  tamen  deceptus 
fuit,  quia  decipi  voluit  ;  quia  bene 
cognofcebat  ambitionem  Bonifacii  , 
&  ceffit  confilio  ejus  ,  &  hoc  ipfe 
quaerebat  &  orabat.  Et  etiamfi  num- 
quam  decepifiet  Coeleftinum  ,  con- 
llabat ,  quod  ipfe  fraude,  non  refla 
via  ,  pervenit  ad  optatum  .  Dicit 
ergo : 

La  bella  Donna  ,  e  di  poi  farne 
fira^io  ? 
-Ideft  Ecclefiam ,  quae  eft  pulcra  Spon- 
la  Chrifli,  inhonefte  traftando  eam  , 
&  proftituendo  tamquam  meretricem. 
Aliqui  tamen  dicunt  ,  quod  poteft 
intelligi  de  quadam  Comitiffa  Mar- 
garita ,  quam  Bonifacius  tradidit  cui- 
dam  Nepoti  fuo.  Sed  five  hoc  fece- 
rit,  five  non  ,  Auclor  non  loquitur 
de  alia  Donna ,  qu^m  de  Ecciefu  , 
per  quam  acquifivit  thefaurum  ma- 
gnum. 

oid  Verf  72. 

Cht  fu  r  avere ,  e  qut  mi  mifi  in 
borfa  . 
Et  heic  ad  cognofcendum ,  quis  fue- 
rit  ifte  Papa  ,  de  quo  debuiflem  di- 
cere  prius,  quam  de  Bonifacio,  quia 
praeceffit  eum ,  eft  fciendum,  quod 
ifte  loquitur  heic  de  exaltafione  fuo- 
rum ,  qune  fuit  Anno  Domini  M- 
CCLXXXVl.  quo  fuit  fa£las  Papa 
Nicolaus  III.  de  Urfinis  de  Roma  , 
Qui  vocabatur  Johannes  Guatanus  . 
Hic    dum    fuit    Clericus  <Sc  Cardina- 


B 


C 


D 


IMOIENSIS  3d8 

lis  ,  fuit  honeftus  homo ,  &  bonac 
vitae.  Sed  tactus  Papa  fa£tus  eft  ma- 
gnanimus  calore  fuorum  confortum , 
&  multa  fecit  ad  magnificandum  fuam 
Domum  .  Nain  fuit  primus ,  in  cu- 
jus  Curia  palam  committeretur  Si- 
monia  per  luos  attinentes.  Quapro- 
pter  multum  ditavit  eos  poffcffioni- 
bus  ,  pecuniis  ,  &  Caftellis  ,  fuper 
omnes  Komanos  .  Et  in  parvo  tem- 
pore ,  quo  vixit ,  fecit  VII.  Cardi- 
nales  Romanos ,  ut  plurimum  fuos 
attinentes.  Inter  alios  fecit  Domi- 
num  Jacobum  de  Columna  confangui- 
neum  fuum  ,  ne  Columnenfes  adhae- 
rerent  Annibalenfibus  inimicis  fuis. 
Et  fuit  reputata  magna  res  .  Quia 
Columnenfes  fuerant  privati  omni 
beneficio  Ecclefiaftico  per  Alexan- 
drum  III.  quia  faverant  Friderico  I. 
contra  Ecclefiam .  Nam  Columnenfes 
fuerant  olim  de  Alemania  .  Et  fecit 
fieri  nobilia  &  magna  Palatia  juxta 
San£lum  Petrum  .  Fecit  etiam  fibi 
donari  Civitatem  Bononiae  &  Co- 
mitatum  Romandiolae  a  Rodulpho 
Rege  Romanorum ,  quia  non  fecerat 
tranfitum  in  Italiam  ,  ficut  promife- 
rat .  Quae  donatio  non  fuit  reputata 
jufta  .  Quia  Rodulphus  impeditus  a- 
liis  fuis  bellis  &  brighis  non  po- 
tuerat  pervenire  ad  benedittionem  Im- 
perialem  .  Sed  quod  Clerici  capiunt, 
raro  dimittunt .  Et  fecit  Dominum 
Bcrtoldum  Nepotem  fuum  Comitem 
Romandiolae  j  &  Cardinalem  Lati- 
num  ,  filium  fororis  fuae  natum  ex 
Brancaleonibus  Romanis ,  fecit  Le- 
gatum .  Ex  diftis  ergo  patet ,  quod 
Papa  Nicolaus  de  Urfinis  fuit  cupi- 
dus  pro  exaltatione  iuorum. 
,Ad  Verf.  jp. 
Ma  pih  e  'l  tempo  gia ,  che  t  pti 
mi  cofft  . 
Nunc  Nicolaus  praedicit  alium  Pon- 
tificem  Simoniacum  fequuturum    poft 

Boni- 


C0MA1ENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


Bonitacium  .  Et  ad  cognitionem  i- 
ftius  oportet  praefciie  longam  Hifto- 
riam ,  quam  non  poffum  magna  bre- 
vitate  perftringere ,  ne  dicam  cum 
Horatio. 

Q^fttm  brevis  ejfe  laboro , 

Obfcums  fio . 

Res  ergo  fic  fe  habet.    Pofl:  mortem 
Bonifacii    ele6lus    fuit    Papa  Benedi- 
ftus  XI.  de  Trivifio ,  qui  fuerat  Fra- 
ter  Praedicator,    quem   Papa  Bonifa- 
cius  fecerat  Cardinalem    propter  vir- 
tutem  &  fcientiam  fuam  .  Qui  vixit 
jn  Papatu    folis    o£lo    menfibus  cum 
dimidio  .  Qiai  bonus  erat  ,   &  extin- 
tus  efl:  veneno,  ut  quidam  dixerunt. 
Mortuo  Benedifto    Sc    fepulto    Peru- 
fii  ,  magua  difcordia  fuit    inter  Car- 
dinaks.    Erant    enim    divifi  in  duas 
Se£las  quafi  aequales.    Et  unius  erat 
caput    Dominus     Matthaeus     Rubeus 
de    Urfinis    cum    Domino    Francifco 
Guatano  Nepote  Bonifacii.    Et  alte- 
rius  erat  princeps  Dominus  Neapoleo 
de  Urfinis,    &  Cardinalis  Nicola  de 
Prato  ,    qui    fuerat    Frater    Praedica- 
tor ,    vir    magnae  fcientiae   &  fingu- 
laris  prudentiae ,    qui    volebat    repo- 
nere    Columnenfes    in    ftatu .     Quum 
ergo  Cardinales  ftetiftent  o£to  menfi- 
bus  inclufi  in  Conclavi  a    Perufinis , 
&  non  poflent    convenire,    Cardina- 
lis  Pratenfis  fagaciflimus   perfuafit  in 
iecreto    Domino  Francifco    Guatano, 
quod    eligeret    in    Papam    Dominum 
Raymundum    de    Ghotto ,    Archiepi- 
fcopum  Burdigalenfem  ,  inimicum  Re- 
gis  Franciae  propter  offenfam  faftam 
illis  de   Domo    fua    per    Carolum  de 
Valois,  fratrem  ipfius   Regis  in  bello 
Vafconiae;    ut    fic    Cardinalis    Mat- 
thaeus     de    Urfinis    confentiret    cum 
parte  fua  ;    quia  Rex    Franciae  Phi- 
lippus    Pulcher    erat    amicus  Colum- 
nenfium,   cum  quibus  deftruxerat  Bo- 
nifacium .    Quo  faflo ,    Cardinalis  de 


370 


B 


D 


Prato  cum   parte   fua,  ignorante  par- 
te  Urfinorum ,    mifit    fccretifllme   & 
feftinantiflime    Curforem      a    Perufio 
Parifius  cum  literis    ad    Regem  Phi- 
lippum  rogantibus ,    quod    fi   volebat 
recuperare     fuum    ftatum  cum  Eccle- 
fia  ,  &  relevare  Columnenies  amicos 
fuos,    faceret    fibi    de    inimico    ami- 
cum   Dominum  Raymundum   Archie- 
pifcopum     Burdegalenfem,     qui    erat 
ele£lus  tamquam  inimicus   Regis   per 
aliam    partem  .      Philippus    foiicitus 
ftatim    mifit    literam    amicabilem  in 
Vafconiam    ad    di£1:um    Archiepifco- 
pum ,     quod     veniret    fibi    obviam  , 
quia    ibat    ad    eum  ,    loquuturus  fibi 
pro    fuo  magno    commodo    ix  hono- 
re.    Et    breviter    Rex  infra    fex  dies 
fuit    perfonaliter    cum  Archiepifcopo 
fecrete    cum  paucis    in    una  Abbaria 
forinfeca .    Ubi  audita    Mifsa  jurave- 
runt    credentiam    fibi    invicem    fuper 
Altari  .  Et  Rex   Philippus  praemiflis 
aliquibus  verbis  placidis    ad  reconci- 
liandum  ipfum  Archiepifcopum    cum 
Domino  Carolo  de  Valois  fratre  Re- 
gis  ,    qui    vocatus    eft    Carolus  Sine- 
Terra ,  de  quo  alibi  di£lum  eft  ,    Sc 
dicetur,    dixit:     Vide ,    .Archiepifcops  : 
in  manu  mea  ejl   facere    te    Papar/i ,    fi 
volo  .  ItJeo  veni    ad  te.    Et  fi   promit- 
tis  mihi    facere    gratias  ,    qi'.as    petam , 
faciam  tibi  iflum  honorem .     Et    ad  ro- 
bur  di£\i     fui    continuo    oftendit  fibi 
literas.  Tunc  Vafco  cupidus  fummae 
dignitatis,    quafi    ftupefa£lus  gaudio , 
dcjecit  fe  ad  pedes  Regis,    5c  dixit : 
Domine  mi ,    nunc  cognofco ,    quod  dili- 
gitis  me  plufquam  hominem  mundi .    E( 
vultis    mihi    reddere    bonum    pro    malo . 
Veflrum  ergo  eji  praecipere .   Meum  autem 
parere .    Tunc     Rex    erexit    eum,    & 
ofculato  ipfo  per  os ,  dixit :   Hae  funt 
gratiae ,    quas    volo .     Primo  ,    quod  re- 
communices    me    perfeBe     Ecdefiae ,     d^ 
remtttas  facinns  perpetratum    in  Bonifa- 

cium  , 


371 


BENFENUTI 


clum,  i^  vecotnrmnices  me  e^  rneos  fe- 
qur.ces  .  Secundo ,  quod  concedai  ni':hi  , 
Ci'"  dones  Decimas  Regni  per  quinqtten- 
nium ,  in  fubfidium  expenfarum ,  quas 
feci  tn  beUo  Flandriae .  Tertio ,  qucd 
debeas  deflruere  &  annullare  rmmorinm 
Bonifacii .  Qjtarto  ,  qu.od  reddas  Cardi- 
nalattim  Jacoho  CJT  Petro  de  Cchimnj. 
Q^'!uto,  quod  defiruas  Ordinem  Tcrnpla- 
riorum  .  Sexto ,  gratiam  fervo  mihi  ad  B 
tempHS  .  Tunc  Archiepifcopus  juravit 
fuper  Corpus  Chrifti  omnia  haec  fibi 
facere.  Et  ultra  haec  dedit  fibi  in 
obfides  unum  fratrem  fuum,  &  duos 
nepotes  .  Et  Rex  juravit  eum  facere 
Papam  .  Hoc  faclo  recefierunt ,  <5: 
Rex  duxit  fecum  difros  obfides  fuh 
colore  amoris,  ut  reconciliaret  tos 
Carolo  fratri  fuo  .  Et  reverfus  Pari- 
fius ,  flatim  refcriplit  Cardinaii  de 
Prato  &  amicis  de  parte  fua ,  quod 
fecure  eligerent  Dominum  Raynun- 
dum  in  Papam,  tamquam  perkflum 
amicum  .  Et  fic  trigelima  quinta  die 
refponfione  fa^H  ,  Cardinalis  de  Prato 
confenfu  omnium  elegit  praediftum 
Papam .  Et  utraquc  pars  cum  magno 
gaudio  cantavit  Te  Dmm  laudamus ,  D 
ignorante  parte  Bonifacii  partem  com- 
miffam  .  Haec  eleftio  f;icla  eft  in 
MCCCV.  die  V.  Junii.  Et  vacave- 
rat  Sedes  menfibus  X.  diebus  XXVII. 
Nunc  ergo  confidera  ,  Leclor,  fi  ide 
Papa  fuit  creatus  cum  majori  frau- 
de,  qukm  Bonifacius  .  Sed  Cardina- 
les  Italici  fuis  difcordiis  &  culpis 
bene  fuerunt  caftigati  k  Vafconibus : 
quia  Curia  translata  fuit  ultra  mon- 
tes .  Nam  Archiepifcopus  praefatus 
praefentata  fibi  ek-ftione  apud  Bur- 
degalam  ,  ftatim  acceptavit  libenter  . 
Et  continuo  citavit  Cardinales  ,  quod 
debeant  ire  Lugdunum  ad  ejus  coro- 
nationem  fupra  Rhodanum  .  Et  fecit 
fc  vocari  Clementem  V.    Et  re^uifi- 

(/r)  t-lelc  nQnniiUa  defur.t  in  Cod.  MS, 


IMOLENSIS  37Z 

vit  Regem  Franciae  &  AragoniaCj 
&  omnes  Barones  Gallicos,  ut  adef- 
fent .  Cardinales  Iralici  fuerunt  ex 
hoc  mulrum  confufi  &  gravati.  Et 
Dominus  Matthaeus  Rubeus,  vir  an- 
tiquiffimus  ,  Prior  C-u-dinalium  ,  de- 
tecla  fraude ,  dixit  Cardinali  Pra- 
tenfi :  i^enifti  ad  optatum  _,•  Jed  tarde 
rcvsrtctur  Ecclefia  in  Italiam .  Et  Car- 
dinali  Neapoleoni  dixit :  Heu  mifer! 
Infelix  !  Hodie  fedfii  Caput  mundi  de 
gente  fine  capite .  Congregatis  igitur 
Cardinalibus  apud  Lugdunum,  Papa 
fuit  coronatus  die  XL  Novcmbris  , 
in  praefcntia  Regis  Franciae.  Quem 
Regcm  juxta  promiffum  Papa  recom- 
municavit  ,  &  reftituit  ad  omnes  ho- 
norcs  ?c  dignitates  ,  quibus  Banifa- 
cius  privaverat  cum  j  &  donavit  fibi 
Dccimas  totius  Regni  per  quinquen- 
nium  .  Et  ad  petitionem  ditti  Rcgis 
tecit  duodecim  Cardinales  Vafconcs 
&  Francos  omnes,  &  amicos  &  of- 
ficialcs  di£^i  Regis.  Reftituit  etiam 
duos  Cardinales  de  Columna  ad  om- 
nes  honores  &  dignitatcs  ,  quibus 
fuerant  privati  a  Bonifacio  .  His  ge- 
ftis  receflit  cum  Cardinalibus  &  tota 
Curia  ad  fuam  Civitatem  B-irdega- 
lam,  ubi  omnes  tam  Cardinales, 
qu^m  italici  fuerunt  male  traftati, 
quia  Cardinales  Gallici  &  Vafcones 
regebant  totum  .  Et  dignum  &  ju- 
ftum  fuit  ,  &  certe  hodie  eft  dignif- 
fimum  ,  &  fanQiffimum  ,  quum  qui- 
dam  Antipapae  Gebennenfi   viro  om- 

nium  vitiofiiiimo (a)  Non 

ergo  mireris ,  fi  Au£lor  noiter  tecit 
artificiofam  defcriptionem  de  homi- 
ne  ifto,  tara  raoaci  fimoniaco  .  Et 
vide  fi  Au6tor  habuit  matcriam  fa- 
ciendi  mentionem  ,  &  materiam  de 
Papis  ,  quum  tres  tales  viJeric  die- 
bus  fuis  fimoniacos,  fcilicer  Nico- 
laum  ,    Bonifaciurn  ,     &    praediiTtum 


37  3  COMME^T.  IN 

Clementem.  Nunc  hora  eft  redeundi 
ad  literam.  Dicit  Nicolaus  de  Urfi- 
liis  ,  quod  Bonifacius  ftjbit  modicum 
plantatus  refpeclu  fui : 

Ma  pth  e  */  tempo  che  i  pie  mi  cojft , 
Quia  tiamma  continuo  adurebat  pe- 
des  ejus  ; 

E  cV  10  [on  Jlato  cosi  fotto  fopra , 
Scilicet,    plantatus  cum  capite  deor- 
fum.    Et    bene    dicit ,    quia    fteterat 
jam   circa  decem   annos  ifto    modo ; 

Ch"  ei  ( icilicet  Bonifacius)  non  Jlara 
piantato  cd'  pie  rvjft . 
Et  bene  dicit,  quia  Bonifacius  flabit 
multum  fic  . 

Che  dopo  lui  verra  di  piU  lai4'  epra 

Di  ver  Ponente  un  Pa/for  fen^^a  ^egge  ; 
Scilicet,  Clemens  praediclus,  turpior 
operum,  &  pejor  quam  Bonifacius , 
qui  totus  diflblutus  fuit ;  &  OTints 
fui  Cardinales  intenderunt  ad  cumu- 
landum  .  Et  dicit : 

Verra  dopo  lni ,     fcilicet   pcfl   Boni- 
facium  ;   di  ver  Poner.te , 
Idefl:   de    GalJia,    quae    eft    in  Occi- 
dente  , 

Tal  che  ccnvien  che  lui  e  me  ricopfa  . 
Quia  fcilicet  infamia    ejus  extinguet 
iniamiam   Bonifacii,  &  mei  . 

Novo  Jafon  fara  ------ 

Heic  Nicolaus  defcribit  fraudem  iftius 
Pirtoris  venturi  ,  per  fimile  tangens 
implicire  quam  conventionem  habuit 
Clemens  a  Philippo. 

,/id  VerJ.  ^j. 

Peib  ti  Jla ;  che  tu  /e'  ben  ptinito  . 
Heic  Au£lor  fpecialiter  vituperat  Ni- 
colaum  de  co ,  quod  dixerat  fupra, 
fcilicet  quod  accumulaverat  pecuniam 
pro  exaltatione  Urfinorum,  comme- 
morans  fibi  unum  fingulare,  quod 
fecit  ad  magnificandum  fuam  Do- 
mum  .  Ad  cujus  intelligentiam  eft 
fciendum  ,  quod  ifte  Papa  Nicolaus 
tentavit  contrahere  affinitatem  cum 
Garolo  I.  Veteri  ,   &  voluit  dars  u- 


D4NT1S  COMOED.  374 

A  nam  fuam  Neptem  uni  Nepoti  ejus. 
Cui  Carolus  reipondit:  Lk^t  habeat 
calceamenta  ruoea ,  non  efl  ejus  Jan- 
guis  dignus  nojira  ajpnitate  .  Ex  quo 
indignatus  privavit  eum  Senatu  Ur- 
bis,  &  Vicariatu  Tufciae,  quem  ha- 
bebat  ab  Ecclefia  vacante  Imperio. 
Er  clam  omnibus  erat  fibi  hoftis  in- 
feftus  •  Unde  crnfenfit  rebellioni  Si- 
"1  ciliae,  pro  qua  recepit  magnam  quan- 
titatem  pecuniae  ,  per  manus  Domi- 
ni  Johannis  de  Procida,  qui  rebel- 
lionem  illam  fagaciffime  ordinavit, 
ut  hdbebis  plene  Cant.  VIII.  Purga- 
torii.  Nunc  ad  literam.  Dicit  Au- 
ftor :  Peib  ti  Jla ,  fcilicet ,  ifta  poena 
aeterna : 

E  guarda  ben  la  mal  tolta  moneta  , 
fimoniace  Sa  illicite  acquifitam;  quia 
fi  Carolus  non  fuerat  dignatus  eum 
affinitate  fua,  non  debebat  ideo  con- 
fentire  rebellicni  Siciliae  ,  quam  ha- 
buerat  ab  Ecclefia,  (Sc  acquifiverar 
fibi  in  fanguine  multo . 

Ch'  ejjer  ti  fece  contra  Carlo  ardito  . 
Quia  licet  Nicolaus  optaret  deftru- 
clionem  Caroli  ,  tamen  non  fuiflet 
aufus  dare  operam  proditioni  Sici- 
liae,  nifi  ele£^uarium  auri  confcrtaf- 
let  debile  cor  fuum  . 

^d  Cant.  XX.  Vcrf  ig. 

Se  Dio  ti  lajci ,  Lettor ,  prendir  frutto 

Di  tua  le^ione  --__-_ 
Et  heic  nota,  quod  fruclus  hujus  le- 
6lionis  eft  ,  quod  Leftor  difcat  ex- 
penfis  iftorum,  non  inquirere  vane 
futura,  &  dicere  multa  mendscia 
cum  perditione  animae,  &  irrifione 
fqi.  Unde  bene  Petrus  de  Ebano 
Paduanus,  vir  fingularis  cxcellentiae, 
veniens  ad  mortem ,  dixit  amicis, 
Magiftis,  &  Scholaribus,  &  Medi- 
cis  circumftantibus  ,  quod  dederat  o- 
peram  praecipuam  diebus  fuis  tribus 
kientiis  nobiiibus*  quarum  una  fe- 
cerat    eum    fubtilem  ,    &.    hacc    erat 

Phi- 


D 


B 


375  ^  BENFENUTI 

Philofophia.  Secunda  fecerat  eum  di-  A 
vitem,  fcilicet  Medicina.  Tertia  ve- 
ro  mendacem  ,  fcilicet  Aftrologia  . 
Dicam  ergo  una  cum  Averroe:  ^/f- 
Jlrologta  nofi^-i  tempons  ntilla  e/i .  Sed 
ftatim  dicit  Aftrologus  :  Averroes 
non  fcivit  Aftrolcniism .  Sed  Aflra 
ron  mentiuntur,  Cui  ego  refponde- 
bo:  Des  mihi  illum,  qui  bene  fci- 
verit:  quod  numquam  diebus  vitae 
meae  aliquem  vidi,  quum  tamen  ha- 
buerim  notitiam,  &  familiaritatem 
multorum .  Certe  fareor ,  quod  Aftra 
non  mentiuntur.  Sed  Aftrologi  bene 
mentiuntur  de  Aftris.  Et  fpecificat 
compaffionem  magnam,  quam  habe- 
bat  ad  iftos ,  &  reprehenfionem  Vcr- 
giiii  id  fe.  Dicit  ergo  :  Ver^  ,  Le- 
ctor,  non  poteram  tenerc  oculos  fic- 
cos,  immo 

Certo   i'  plmgea ,   poggiato   ad  un  de' 
rocchi , 
ideft  ,  adhaerens  uni  faxo 

Del  dtiro  fcoglio  ------ 

fcilicet,  illius  pontis  j 

--------  si^  che  la  mia  Jcorta 

fcilicet,  Vergilius 

Mi  diffe  .•  t^ncor  Je  tu  degli  altri 
fcioccht  ? 
Et  tu  etiam  es  de  numero  aliorum 
fatuorum,  qui  injufte  compatiuntur 
iftis  ?  Et  nota  ,  quod  Vergilius  fe- 
cure  poterat  arguere  Dantem  de  ifto 
errore,  quia  multo  plus  ipfe  fuit  de- 
ditus  huic  vanitati  divinationis,  ficut 
patet  maxime  in  Libro  Georgico- 
rum  .  Ideo  cognofcebat  fe  faepe  fuifte 
mentitum.  Et  probat,  quod  non  fit 
compatiendum  talibus ,  lubdens  fen- 
tentiam  nobilem,  quum  dicit: 

Qiti  vtve  la  pieta  ,  quand'  e  ben 
morta  . 
Quafi  dicat.  Scis  tu  ,  quae  pietas 
dcbet  haberi  iftis  ?  nullo  modo  do- 
lere  de  pcena  eorum  j  ficut  a  fimili 
loquendo  Catholici,  non  effet  pium , 


D 


IMOLENSIS  37<5 

led  impium  deplnrare  animam  Ne- 
ronis  vel  Judae.  Ergo  vera  pictas 
eft,  non  habere  pietatem  hoc  loco  , 
fed  crudelitatem  contra  tam  crude- 
les,  quorum  alrer  prodidit  naturam, 
aher  vero  Dnminum  ipfius  naturae. 
Ita  in  propofito.  Non  debes  haberc 
compaffionem  erga  iftos,  qui  ulrra 
faculfatem  naturae  humanae  in  tanta 
caligine  rerum  pofiti  voluerunt  afcen- 
dere  coelum  viventes  ,  &  ufurpare 
fibi  divinum  officium  ,  inquirendo 
futura  ,  illi  foli  cognita.  Et  ver^  ia 
uno  maxime  non  merentur  compaf- 
fionem  ,  quia  funt  obftinatiffimi  ho- 
minum  in  propofito  fuo  ,  ficut  ego 
vidi  in  multis.  Nam  quanto  plus 
mentiuntur,  tanto  plus  dicunt  fe  di- 
cere  verum .  Sicut  ego  novi  unum  , 
qui  delufus  &  confufus  per  fuam  A- 
ftrologiam ,  immo  potius  Diabolo- 
giam  ,  dum  increparetur  familiariter 
ab  amico,  adhuc  pertinaciffime  con- 
tradicebat,  commendans  continuo  dul- 
cedinem  iftius  Artis,  quae  etfi  eft 
vera ,  non  tamen  fcita.  Ideo  bene 
dicit  Vergilius : 

Chi  e  pih  fcelerato  di  colui , 
Ch'  al  giudicio  divin  pi^jfion  porta  ? 
Qiiafi  dicat,    quod    nullus  eft  crude- 
lior  eo,  qui   miferetur  damnatis ,  di- 
vina  juftitia  declaratd. 

^d  Verf  6l. 
Sitfo  in  Ttalia  bella  giace  un  Laco  ' 
Heic  Vergilius  volens  oftendere,  quo- 
modo  Mantho  poft  longum  difcurfum 
venit  in  Italiam  ad  partes  fuas,  in- 
cipiens  a  longe,  primo  defcribit  La- 
cum  Benacum ,  ex  quo  nafcitur  Min- 
cius  fluvius ,  &  Lacus  Mantuanus, 
ut  fic  deveniat  ajl  locum  primum  o- 
riginis  fuae.  Unde  nota ,  quod  Au- 
£tor  bene  fingit,  quod  Vergilius  fa- 
ciat  hanc  defcriptionem ,  tum  quia 
fuit  Mantuanus,  tum  quia  facit  men- 
tionera  de  ifta  Mantho  &  Lacu   Be- 

na- 


^^-j-j  COMMENT.  IN 

naco  IX.  Lib.  Aeneid.  Dicit  ergo : 

-------   O"^    ^a   nome  Benaco . 

Intelligas,  olim  .  Nunc  enim  voca- 
tur  Lacus  Gardae,  &  eft  pulcherri- 
mus  Lacus.  Giace,  quia  planus  eft, 
fufo ,  fcilicet  in  mundo  viventium  , 
quia  Vergilius  in  Inferno  pofitus  fub 
terra  dicit  ifta  verba  Auftori:  In 
Italia  bella ,  quia  nulla  eft  pulcrior 
regio  in  mundo. 

,A  pie  dell'  alpe ,  che  ferra  la  Magna , 
Ideft  in  confinio  intcr  Alemanniam 
&  Italiam  . 

Sopra  TiraUt  -------- 

QLii  eft  unus  Comitatus  in  introitu 
Alemanniae,  ubi  regnant  hodie  qui- 
dam  Comites  Theotonici  ,  qui  vo- 
cantur  Turones  . 

Per  miile  fonti  ------- 

Hei  dcfcribit  Lacum  a  fontibus  ,  & 
a  confinibus.  Dicit  enim,  quod  ille 
Lacus  fi  bagna  deW  acqua  che  Jlagna , 
ideft  ftans ,  non  currens ,  nel  detio 
Laco . 

Per  tnille  fonti  credo ,  e  pih  ft  bagna . 
Loquitur  fub  credulitatc,  ne  poffit  er- 
rare.  Sed  certe  credo ,  quod  fint  plures 
quam  mille  quingenti.  Innumerabi- 
les  cnim  fontes  intrant  Lacum  iftum  . 
Inter  alios  eft  unus  fluvius,  qui  vo- 
catur  Sarcha,  qui  tam  impetuofe  ca- 
dit  in  Lacum ,  quod  ex  confra£lio- 
ne  aquae  albefcit,  ita  ut  currus  fa- 
rinac  cadere  videatur.  Per  multitu- 
dinem  ergo  fontium  notat  abundan- 
tiam  aquarum  .  Hic  fiquidem  Lacus 
habet  in  longitudine  XXXII.  millia- 
ria,  in  latitudine  XVI.  ad  plus  & 
VI.  ad  minus.  Et  turbatur  faepe  ad 
modum  maris .  Et  eft  lucidus  &  per- 
fpicuus  ut  cryftallus . 

Tra  Garda  -------- 

quod  eft  Caftellum  in  ripa  di£1;i  La- 
cus  versiis  Veronam  .  Habet  enim 
Lacus  cx  utraque  parte  multa  Caftel- 
la,  8:  homines  magncs  &  audaces, 
Tom.  III. 


u 


c 


DANTIS  COMOED.  378 

A  ficut  fcribitur  in  Libro  de  Froprieta- 
tikus  Rerif/n.  Et  habet  magnam  co- 
piam  olivarum . 

-----  vS^'    Valdimonica  -  -  -  - 
Eft  una  Vallis    five    contrata  in  ter- 
ritorio  Brixienfi  . 

_________   Pennino, 

Mons  eft,  qui  dividit  Italiam  per 
mcdium,  &  claudit  cum  altis  Alpi- 
bus  ex  parte  Galliae  &  Alemanniae. 
Unde  jam  dixit: 

t/f  pid  deir  tAlpe,  che  ferra  la  Magna. 
Et  fic  dicit  idem  heic.  Et  fubdit 
convenientiam  finium,  dicens  ,  quod 
quafi  circa  medium  iftius  Lacus  con- 
currunt  confinia  trium  Dioecefium. 
Unde  dicit: 

Laogo  e  nel  mexXP  ^^  >   ----- 
Confinium  Epifcopatuum  , 

--_____  ^cre  il  Trentino 

Pajlore  , 
Ideft  Epifcopus  Tridentinus  , 

-  -  -  -  e  quel  dt  Brefcia  -   -  -  - 
Scilicet  Paftor,  vel  Epifcopus, 

-----------e7  Veronefe  ^ 

Scilicet  Paftor  ,  vel  Epifcopus 

Segnar  poria  -------- 

Ideft,  Signum  Crucis  facere, 

------  fe  feffe  qnel  camin» , 

Ideft,  fi  tranfirent  per  illam  partem. 
Hoc  pro  tanto  dicit  ,  quod  de  jurc 
Cjnonico  Epifcopus  non  poteft  figna- 
re  extra  Dioecefim  fuam  .  Mod6  quia 
heic  terminantur  tres  jurildiciiones 
Dioecefium,  poffunt  ob  hoc  fi 'nare 
tres  Epifcopi   praedicl:!. 

Sisde  PeJ;hiera' 

Heic  Vergilius  defcribit  in  fpeciali 
unum  Caftellum ,  pofitum  in  fine 
iftius  Lacus ,  ut  fic  ordinate  veniat 
ad  ortum  &  principium  Mincii  flu- 
minis  Mantuani.  Ad  quod  eft  fcien- 
dum  ,  quod  in  principio  iftius  La- 
cus  eft  unum  Caftellum  pulcherri- 
mum  ,  quod  dicitur  Ripa ,  Dioecefis 
Tiidentinae.  In  fine  vero  eft  Caftel- 

B  b  lum 


D 


37P  BENVENUTI 

lum  foite  &  pulcrum,    quod  dicitur    A 
Pefchtera  ,    Dioectfis    Veronenfis  .    Et  | 
in   ipfo   Lacu   longe  a  Pefcheria ,  for- 
te  per    fex    miliaria,    efl;    una  parva 
Infula,    quae    dicitur    Sermione ,    ubi 
vidi    vtft^gia     magna   vetuftiflimorum 
aed'ficiorum    fub    terra.    In    qua   In- 
fula  morantur  folum  pifcatores .  Nec 
ibi   nafcitur  nifi  oleum  ,    in  quo  fri- 
gunt     pifces    qui    dicuntur  Carplones ,    g 
qui   funt  pif-cs  boni ,    &  diu  confer- 
vabiles .     Nunc    ad     literam .    Dicit 
Vergilius  : 

-  -  -  -  Pefchiera  Lsllo  e  fo^te  arnefe, 
Ideft,  ornamentum ,  lic^t  iftud  vo- 
cabulum  videatur  ufurpatum ,  tamen 
fimilitudine  dici  poteft ,  quod  arne- 
fium  cedit  ad  ornamentum  domus  , 
ita  Pefcheria  ad  ornamentum  illius  Q 
Riperiae  •  Eft  enim  Pefcheria  Caftel- 
lum  fatis  novum ,  munitum  multis 
turribus,  &  arcibus,  quafi  tutela  to- 
tius  contratae  .   Ideo  bene  dicit* 

Da   fronteggiar    Brefciani     e    Berga- 
mafchi : 
Idefi:  ad  obviandum   Brixienfibus  " 

Ove  la  rtvj   intorno  piii  difcefe. 
In  fine  aqua    eft    baffior ,    &    incipit    D 
cfluere  &  facere    fluvium    Mincium  . 
^d  Vnf.  ^4. 

Gia  ftir  le  geuti  fue  dentro  piii  fpeffe  / 
Prima  che  la  mattia  de  Cafalodi  &c. 
Heic  Vergilius,  defcripta  origine  Ur- 
bis  fuae  ,  tangit  ilHus  florem ,  ne 
forte  quis  infirmiorem  ejus  Ibtum 
hodie  cernens,  ignoraret  magnificen- 
tiam  primam.  Mantua  enim  ficut  efl;  E 
pulcra  Civitas  ,  ita  fuit  olim  opu- 
lenta ,  populofa  ,  &  plena  ufque  ad 
tempora  Comitum  de  Cafalodi.  Ad 
quod  fciendum  eft ,  quod  Cafalodi 
eft  Caftellum  in  territorio  Brixienfi, 
unde  fuerunt  olim  Nobilss  Comites, 
olim  dominatores  Civitatis  Mantuae, 
quos  Pinamontes  de  Bonacofis,  Ci^is 
Mantuanus ,    fallaciter     &    fagaciter 


IMOLENSIS  380 

feduxit.  Erat  fiquidem  Pinamontes 
magnus  &  audax  ,  habens  magnam 
fequelam  in  Populo  .  Et  quum  Man- 
tuae  effet  multa  Nobilitas  odiofa, 
&  infefta  Populo,  Pinamontes  per- 
fuafit  Comiti  Alberto  tunc  regenti  , 
ut  mitteret  certos  Nobiles,  praecipue 
fufpe£los  ,  extra  per  Caftella  ad  cer- 
tum  tempus  ,  &  ipfe  interim  placa- 
ret  furiam  Plebejorum  iratorum . 
Qlio  fafto  cum  magno  tumultu  & 
plaufu  Populi  ipfe  invafit  dominium 
Mantuae.  Et  continuo  crudeliter  ex- 
terminavit  quafi  ornnes  Familias  no- 
biles  &  famofas ,  ferro  &  igne  do- 
mos  everfens  ,  viros  ma£lans,  &  re- 
legans.  Inter  quos  fuerunt  Comites 
de  Cafali  Alto,  illi  de  Ripa,  illi 
de  Arlotis,  illi  de  Ganfarris,  illi  de 
Zaneculis,  illi  de  Cacciaviris ,  illi 
de  Bobus ,  aliqui  de  Hippolythis  , 
aliqui  de  Saviola ,  &  alii  plurimi. 
Dicit  ergo  bene :  le  genti  fue  ,  fcili- 
cet  Manfuanae  ,  fur  piii.  fpeffe  dentro, 
Nam  sudio  ,  quod  fere  L.  Familiae 
fuerunt  deftruflae  per  Pinamontem 
proditione  fua.  Prima  che  la  niattia  , 
ideft  mera  tnatte^^^a  ,  mattana  j  quia 
Comes  ille  fuit  ira  fimplex  &  ere- 
diilus  ,  ut  di£lum  eft  .  Aliqui  tamen 
dicunt,  quod  debet  dici  la  natia , 
ideft  nativa*  fed  ifti  volunt  honefta- 
re  diclum.  Sed  debet  dici  la  mattia . 
^4d  Verf.  115. 
QtteW  ahro  ,  che  »e'  fianchi  e  coii 
poco , 
Michele  Scotto  fu  -  -  -  -  - 
Heic  Vergilius  notat  alium  divina- 
torem  Latinum  modernum  Michae- 
lem  Scottum ,  famofum  Aftrologum 
Friderici  II.  de  quo  jam  toties  di- 
ftum  eft,  iS:  dicetur.  Cui  Imperato- 
ri  ipfe  Michaiil  fecit  Librum  pul- 
crum  valde,  quem  vidi ,  in  quo  a- 
perte  curavit  dare  fibi  notitiam  mul- 
torum  naturalium ,  «Sc  inter  alia  mul- 

ta 


38  r  COMMENT.  IN 

ta  dicit  de  iftis  auguriis  .  Et  nota  , 
quod  Michael  Scottus  mifcuit  Ne- 
cromantiam  Aftrologiae.  Ideo  credi- 
tus  eft  dicere  multa  vera.  Praedixit 
enim  quaedam  de  Civitatibus  qui- 
bufdam  Italiae  ,  quarum  aliqua  ve- 
rificata  videmus.  Sicut  de  Mantua 
praedi£la ,  de  qua  dixit  : 

Mantua  ,  vae  ttbi ,  tanto  dolore  plena ! 
Male  tamen  praedixit  morteni  Do- 
mini  fui  Friderici  ,  cui  praedixerat, 
quod  erat  moriturus  in  Florsntia  • 
led  mortiius  eli:  in  Florentiola  iu 
Apulia.  Et  fic  Diabolus  quafi  fem- 
per  fallit  fub  cequivoco .  Michael 
tamen  dicitur  praevidifTe  mortem 
fuani,  quam  vitsre  non  potuit.  Prae- 
viderat  enim  fe  mcriturum  parvi  la- 
pilli  cafu  in  caput  fuum  .  Ideo  fibi 
prcviderat  ,  quia  celatam  ferream_ 
lemper  fuh  caputeo  ad  evitardum 
talem  cafum  ^  portabat  .  Sed  femel 
dum  intrafiet  in  unam  Ecclefiam  , 
in  qua  pulfcbatur  ad  Corpus  Domi- 
ni ,  removit  caputium  cum  celata , 
ut  honoraret  Dominum  •  magis  ta- 
men,  ut  credo ,  ne  notaretur  a  vul- 
go ,  qu^m  amore  Chrifii ,  in  quo  pa- 
rum  credebat .  Et  ecce  ftatim  ceci- 
dit  lapillus  fuper  caput  nudum  ,  & 
parum  laefit  cutim  .  Qiio  accepto  & 
ponderato,  Michael  reperit,  quod 
tanti  erat  ponderis,  quanti  praevi- 
derat.  Q_uare  de  morte  fua  certus  , 
difpofuit  rebus  fuis,  &  eo  vulnere 
mortuus  eft. 

^d  Vevf.  II 8. 
Vedl  Gutdo  Bonatti  ----- 
Heic  Vergilius  nominr.t  alium  dl- 
vinatorem  modernum  Itr.licum .  Ad 
cujus  cognitionem  eft  fciendum,  quod 
Jfte  Guido  Bonatus  fuit  magnus  A- 
ftrologus  Comitis  Guidonis  de  Alon- 
te  Feltro  famofi  j  &  quum  ipfe  Co- 
mes  teneret  Forlivium  ,  patriam  ipfius 
Guidonis    in    Romandiola,    ubi    crat 


DANTIS  COMOED. 


38, 


;b 


c 


D 


princeps  partis  Gibelllnae,  utebatur 
confilio  ipfius  Aftrologi  in  omnibus 
agendis.  Et  fatis  conftans  opinio  mul- 
torum  fuit,  quod  ipfe  obtinuerit  mul- 
tas  viilorias  contra  Bononienfes ,  & 
alios  adverfarios  fuos ,  operibus  iftius 
Guidonis.  Ifte  Guido  quamvis  repu- 
taretur  a  vulgo  fatuus  &  phantafti- 
cus  ,  tamen  faepe  mirabiliter  indica- 
bat.  Nam  fecit  Comitem  praeditlum 
exire  contra  Gallos,  &  ipfe  exiens 
fimul  cum  eo ,  praedixit  fe  vulne- 
randum  in  coxa  ,  &  fic  accidit  de 
fa£lo.  Unde  ftatim  medicavit  fe  cum 
ovo  &  ftuppa ,  quae  omnia  portave- 
rat  fecum  ,  ficut  ipfemet  Guido  fcri- 
bit  de  fe  ipfo.  Nam  Guido  ifte  fe- 
cit  Opus  pulcrum  &  magnum  in 
Ailrologia,  quod  ego  vidi  .  In  quo 
tam  clare  tradit  doftrinam  dc  Aftro- 
logia,  quod  vilus  eft  velle  docere  fe- 
minas  Aftrologiam  .  Tamen  ifte  tan- 
tus  Aftrologus  male  fcivit  praeferva- 
re  iftum  Comitem  in  dominio  fuo  , 
quia  pcii:  annum  perdidit  totum  ,  ut 
habebis  infra  Cant.  XXVII.  Attamen 
cum  tota  fua  Aftrologia  ifle  fuit  tur- 
piler  delufus  ab  ignorante  quodam 
rufiico.  Res  jacunda  narratur.  Nam  , 
quum  Comes  praedi£lus  ftaret  una 
die  in  Platea  Forlivii  pulcherrima 
&  magna ,  venit  unus  rufticus  nicn- 
tanarius  ,  qui  donavit  fibi  unam  fal- 
mam  Pirorum.  Et  quum  Comes  di- 
ceret  :  Sta  mecum  in  coena  •  relpondit 
rufticus  :  Vomine ,  -jolo  trcedere ,  ante- 
q:ta;r,  plnat ,  qtua  infallibilitev  erit  hodie 
pluvia  magna  .  Comes  de  ifto  ruftico 
miratus ,  ftatim  fecit  vocari  ad  fe 
Guidonem  Bonatum,  tamquam  ma- 
gnum  Aftrologum  ,  &  dixit  ei :  .Au- 
dis  quad  dicit  ifte?  Refpondit  Guido  : 
}  INefcit  quid  dicat .  Sed  expe&ate  modi- 
cum.  Ivit  Cuido  ad  ftudium  fuum , 
I  &  accepto  Aftrolabio  confideravit  di- 
I  fpofitioncm  cocli .  Et  reverfus  dixit, 
B  b  2  quod 


383      ^         BENFE^WT 

quod  erat  impoflTibile  ,  quod  plueret 
die  illa..  Rufiico  autem  perfeveran- 
ter  affirmante  diaum  fuum,  dixit 
Guido:  Qtto)mdo  fcis  tu?  Reipondit 
Rufticus :  quia  hodie  afinus  meiis  in 
exitu  flahuli  vilravit  capnt ,  &  erexit 
aures .  Et  fempsr ,  qitando  efi  fjitus  fic 
facere,  certiffimum  e/i  figmtrn  ,  quod 
tempus  cito  rnutahititr .  Tunc  replica- 
vit  Guido:  Poftto  quod  fic  fit ,  quo- 
modo  Jcis  tu ,  quod  i/la  pluvia  erit  ma- 
gna.  Dixit  ille :  Q^tia  afinus  meus 
auribus  ere.Jis  tranfvert-.t  caput ,  c?'  ro- 
tavit  plus  folito.  Receffit  ergo  Rufti- 
cus  cum  licentia  Comitis  feflinanter, 
timens  multum  de  pluvia,  quamvis 
tempus  effet  clarifiimum.  Et  ecce 
poft  horam ,  coepit  tonare  ,  &  fafta 
efl:  magna  effufio  aquarum  quafi  di- 
luvium.  Tunc  Guido  coepit  clamare 
cum  magna  indignatione  &  rifu  : 
Quis  me  deUtfit  ?  quis  me  confudit? 
Et  fuit  diu  msgnura  folatium  in  Po- 
pulo .  Et  hunc  honorem  fecit  domi- 
nus  Agafo  magno  MagiPiro  Aflrolo- 
go .   Dicit  ergo  Vergilius  : 

Vedi  Guido  Bonatti  ----- 
Et  heic  nota,  quod  Au£lor  ponit 
iftum  fingularem  Aftrologum  folum  , 
quia  fuit  excellens,  immo  non  ha- 
buit  parem  tempore  fuo  .  Unda  non 
debes  numerare  Guidonem  inter  di- 
vinatores  mechanicos,  ficut  quidam 
ignoranter  fecerunt,  decepti  ex  eo  , 
quod  Au£tor  poft  eum  nominat  di- 
vinatorem  vulgarem  ,  dicens  : 

-------   Vedi  xAfdente . 

Ifte  fuit  quidam  O.Icifex  de  Parma, 
qui  dimifsa  arte  fua  dedit  fe  totum 
divinationi.  Et  faepe  multa  ventura 
praedixit ,  quae  ventura  erant ,  cum 
ma;ina  hominum  admiratione  :  credo 
ego  potius  a  natura  ,  qu^m  a  litera- 
tura ,  quum  eflet  Literarum  ignarus. 
Nam  nliqui  habent  a  coelo,  quod 
fmt    Aftrologi ,    quales    multos  faepe 


7  IMOLENSIS  384 

A    vidi.    Afdente    ergo  vifus  eft  in  ali- 
quibus  efle    Propheta .    Unde    de    eo 
inter    alia    audivi,    quod    praedixit, 
lic^t  obfcure,    qualiter  Fridericus  11. 
debebat  facere  Civitatem ,  quae  d'<6ia. 
eft    Viftoria,    contra     Parmam ,    ubi 
fuerat  debellatus  ,    ficut    fecit  de  fa- 
fto .  Unde  dicit  Auftor: 

Cie    aver  intefo    al    cuojo    (ir    a     lo 
B  _  fpago 

Ora  vorrebhe  ------- 

Ideft  de  praefenti  ad  fuendum  cal- 
ceos ,  ficut  prius  folitus  erat  Lcere  : 
Et  dicit: 

--__-___  ty,a  tardi  fi  pente  . 
Quia  poenitentia  tarda  eft  in  Infer- 
no  ;  vel  loquendo  moraliter,  quia 
iftos,  ut  jam  diciium  eft  ,  numquam 
C  poenitet,  nifi  quando  funt  omnino 
confumti ,  vel  confufi  ,  immo  raro  , 
vel  numquam  . 

^d  Cant.  XXI.  Verf  15. 
Cbi  terxeruolo,  C^  artimon  rintoppa . 
Duo    genera    velorum .     Heic    nota  , 
I  Leclror,  ut  videas,  quantum  fit  pro- 
I  priifiima    comparatio    praedifta  j     & 
'  mirabilem   phantafiam  Au6loris  ,  qui 
|D    locum    iftum    tam    curiofe  defcribit, 
quem    faepe    notaverat     in    Civitate 
Venetiarum ,    &  per  ipfum  nobis  fi- 
guraliter  repraefentat  generale  &  uni- 
verfale  vitium   Barateriae.    Ergo  per 
Arfenatam  intelJis^e    omnem.    Curiam 
five    Communitatum. ,    five    Domino- 
rum  .    Et  maxime    mihi    videtur  vi- 
diffe    optimum    exemplum    in    Curia 
Papae . 

^d  Verf.  3S. 
Ecco  u»  de  gli  ^n^ian  di  Santa 
Zita , 
Ideft  de  Recloribus  ,  qui  vocantur 
Antiani  Lucae,  ficut  etiam  Bono- 
niae  .  Sed  Florentiae  appellantur 
Priorcs.  Et  dicit  di  Santa  Zita,  quia 
Cita  fuit  femina  fan6la  in  Civitate 
Lucana ,    quae    multis    claruit    mira- 

culis 


i 


COMMENT.  /N  DANTJS  COMOED.  385 

...      .^ 


culis  in  vita,  &  pofl:  mortem  ,  cuius 
Corpus  adhuc  inte^rum  colitur  ibi 
cum  magna  veneratione.  Ef  heic  no- 
ta ,  quod  Auftor  in  iflo  Cantu  punit 
folum  Baraterios,  qui  barataverant 
fuum  Commune,  ficut  pater  ex  ver- 
bis  literae.  Nota  etiam  ,  quod  Civi- 
tas  Lucana  habet  egregios  Baraterios 
in  Communi,  licet  habeat  commu- 
niter  legales  Mercatores.  Fingit  ergo  B 
Au6\or,  quod  ifte  portatus  a  Dae- 
mone  erat  unus  praecipuus  Officialis 
ex  illis. 

.AJ  Verf.  41. 
Ognt  uorn   v  e  Barattler ,  fuorch^  Bon- 
turo  . 
Et    heic    nota  ,    quod  Au£lor    potius 
indudit  iftum  in  numerum  aliorum, 
quia    loquitur    ironice  ,    quafi    dicat  :    C 
Bonturus  efl:    fummus  .    Nam   Bontu- 
rus    fuit    Archibaraterius ,    quia   faga- 
citer  ducebat  &  vcrfabat  illud  Com- 
mune  totum  ,  &  dabat  Officia,  qui- 
bus  volebat.  Similiter  excludebat  quos 
volebat.  Unde  dum  femel  iviflet  Le- 
gatus  ad    Papam    Bonifacium  ,  Boni- 
facius  ,    magnus    marefcalchus    homi- 
num  ,  qui  cognofcebat    laqueos  ejus,    D 
cepit  cum    per    brachium  ,    &  vibra- 
vit.  Cui  ille  refpondit :    Ttt  quaffa/i! 
dhntdtam    Lucam  .    Et    ifte    erat    forte 
r.unc    portarus    a    Daemone .    Audivi 
tamcn    aliquos   dicentes,    quod    Bon- 
turus    ifte  fuit    honus    in  Communi  , 
&  quod  Auclor    loquitur    pie  :   quod 
non  credo,  quia  Bonturus  fuit  bonus 
Barattator.  Et  bene  convenit  fibi  no-    E 
men  ,  quia    bene   fciebat  obturare    u- 
num  foramen  vacuum.  Et  bene  fcie- 
bat  tergere  unam  maculam  infamiae. 
Et  audi    fi  funt    boni    Baraterii    Lu- 
cae ,  quia 

Dcl  nb  per  li  denar  vt  fi  fa  ita , 
Hoc    eft ,    quod   de   negatione  fit  ibi 
affirmatio,  quafi  dicat,  quod  de  Fal- 
fo  fiat  ibi  Verutn  per  pecuniam.  Sed 


certe  ifta  regina  pecunia  habet  iltam 
potentiam  ,  &  majorem  non  follim 
in  parva  Curia  Lucae,  led  in  ma- 
xima  Curia  Romana.  Et  finaliter  o- 
ftendit  ,  quomodo  Daemon  vocatis 
fociis,  &  recommendato  fibi  ifto  ma- 
gno  Antiano ,  dejecit  ipfum  inter 
brancas  eorum  . 

M  Vivf  48. 
Gridar :    Qj.'.i  non  ha    Iticgo  il  Santo 
Volto . 
Qiiafi  dicat  :    Heic  non  eft  opus  vo- 
to   vel  prece  ,  quia  non  potes  recur- 
rere  ad   Vultum    Sanftum  ,    ficut  io- 
lent  facere  Lucenfes   in   rebus  adver- 
fis .    Ad  cujus    rei    intelligentiam  cft 
fciendum  ,  quod  ficut  reperi   in  qua- 
dani  fcriptura  ,  apocrypha  tamen  ,  qui- 
dam   Venerabilis    Epifcopus,    nomine 
Gualfredus  ,    dum    gratia    devotionis 
ivilfiit  Hierufalem,  &  loca  fanfla  re- 
verenter    vifitaret  ,    vidit    in    lomno 
Angelum  dicentem  fibi  ,   ut  exquire- 
ret    fan£liffiimum    Vultum    Salvatoris 
in  domo  cujufdam  Seleucii  viri  Chri- 
ftianiffimi  ,    adhaerenti    domui    fuae  . 
Quoniam    Nicodemus    poft     Refurre- 
£lionem  &  Afcenfionem  Chrifti ,  fla- 
grans  ejus    amore ,    affignavit  fibi  u- 
nam  Imaginem  vifibilem  illius,  quem 
tenebat    in    corde ,    confiderata    omni 
forma    oc    proportione    membrorum  . 
Ideo    Viiltfis    appellatur  ,    quia    facies 
hominis  dat    cognitionem    ejus.    Ni- 
codemus     autem     reliquit     Imaginem 
hanc  cuidam  nomine  Ilacar,  qui   pro- 
ptec  metum  Judaeorum    illam  occul- 
tiffime    reconditam    quotidie    venera- 
batur,  &  fucceffive   pervenit  ad  ma- 
nus   multorum    haeredum.    Epifcopus 
narraia    vifione    ceteris ,    acceffit    ad 
Seleucium  ,  a  quo  magna  arte  &  in- 
genio  difficillime  obtinuit  di£lam   I- 
maginem  ,   quam    cum    fumma  vene- 
ratione  detulit   ufque   ad    litus  Civi- 
tatis  Joppe,  quae  poftea  difta  eft  A- 

con. 


3S7  _    _     _    BENFENUT 

con .  Ubi  diviniius  oblata  navis  coo- 
perta  &  onerata,  fine  ope  rcmorum 
vel  velorum,  accepta  in  fe  Imagine, 
acceflit  ad  Portum  Civitatis  Lunae; 
Lucenfes  miraculo  ftupefafti  ,  navim 
aggreffi  ,  numquam  illam  attingere 
potuerunt.  Tunc  quidam  Epifcopus 
Lucanus,  nomine  Johannes  ,  admo- 
ritus  ab  Angelo,  acceffit  ad  Portum 
Lucenfem  .  Cui  navis  fe  fponte  ob- 
tulit.  Et  fic  tantum  donum ,  omni- 
bus  cum  fumma  veneratione  concur- 
rentibus  ,  portatum  eft  Lucim  ,  & 
ibi  depofitum  in  Ecclefia  San£l:i  Mar- 
tini,  ubi  multa  miracula  fecit,  & 
facit ,  ut  dicunt  Lucenfes  .  Ta  de 
hoc  crede  quod  vis  ,  quia  hoc  non 
cfl:  ce  articulis  Fidei .  Lucenfes  ei-go 
habent  de  more  facere  orationes  & 
oblationes  ad  iflum  Vultum  San£lum, 
praecipue  quando  indigent  fuccurfu  . 
Ideo  ilfi  Daemones  nunc  impropera- 
bant  ifti,  quod  non  erat  amplius  lo- 
cus  heic  Vultui  Sanilo.  Et  affianant 

D 

caufam  hujus,  quia  non  eft  heic  fpes 
refugii  ,  ficut  in  fluvio  Lucano .  I- 
deo  dicunt : 

Qtit  fi  nuoia  alirtrnenti  che  nel  Ser- 

chto  . 

Serchius  efl:  fiuvius  Lucanus,  qui  de- 

fcendens  ex   altis    montibus  ,    labitur 

juxta  moenia  Civitatis  cum  impetu. 

^d  rerf.  p^. 

St  cV  10  temeUi  non  tene^er  patto . 
Nota ,  quod  Au6lor  pulcre  heic  fin- 
git ,  quod  raro  vel  nunquam  ifti  Ba- 
raterii  fervant  quod  promittunt ,  ni- 
fi  fit  eis  uncla  manus  .  Et  defcribit 
Au£lor  formam  fui  timoris  per  unam 
comparationem  fatis  ignotam.  Ad  cu- 
jus  cognitionem  eft  breviter  fcien- 
dum  ,  quod  Anno  MCCLXXXIX. 
Lucani  cum  Fjorentinis  equitibus  & 
peditibus  iverunt  de  Menfe  Auqufti 
in  exercjlu  contra  Civitatem  Pifa- 
rum ,  &^bfederunt  Csftellum,  quod 


B 


D 


IMOLENSIS  38S 

dicitur  Caprona  .  Tamdem  famuli 
manipulares  ,  qui  erant  ibi  deputati 
ad  cuflodiam  &  defenfionem ,  dede- 
runt  fe  falvis  perfonis.  Ifti  ergo  re- 
cedentes ,  dum  tranfirent  per  medium 
exercitum  ,  videntes  hofles  armatos, 
ibant  cum  maximo  timore,  ne  tru- 
cidarentur  , 

Vegt^endo  sc  tra  neimcl  cotantl ,  fci- 
licet  Fiorentinos  &  Lucenfes. 
Heic  nota ,  quod  Au61:or  fuit  perfo- 
naliter  in  ifto  exercitu.  Erat  enim 
tunc  juvenis  XXV.  annorum  .  Et  i- 
bi  vidit  iftum  a^Slum.  Ideo  libentius 
fecit  ifiam  comparationem ,  ut  de  fe 
mern.oriam  faceret ,  qu.ia  aliquando 
traciaverat  arma .  Oiamvis  compa- 
ratio ,  etiam  non  habito  ifto  refpe- 
ftu ,  fit  valde  propria .  Sicut  enim 
illi  famuli  erant  inclufi  intra  Caflel- 
lum ,  unde  non  poterant  evadere  ni- 
fi  per  manus  inimicorum ,  &  ficut 
famuli  de  Caprona  ,  data  licentia  i- 
bant  inter  hofies  armatos ,  quibus 
fecerant  magna  damna  ,  ficut  faepe 
diftum  efl ,  timentes  pafta  non  fer- 
vari  ,  ita  ifli  promifsa  fibi  impuni- 
tate  ibant  inter  Daemoncs  armatos  , 
quibus  fecerant  magna  damna. 
^d  Ve:f   III. 

Preffo  e  tin  ahro  fogHo  ,  che  vta 
face. 
Nota ,  quod  fub  ifla  fubtili  fiilione 
Au£i:or  dat  inteliigi  artem  magni 
B.iraterii  ,  qui  quum  videret  quafl 
libere  expediviffe  hominem  ,  tunc  pro- 
curat  ipfum  fortiori  laqueo  implica- 
re  fub  colore  fani  confilii.  Dicit  e- 
nim:  Fili  mi ,  tu  numquam  poffes  ptr~ 
fcnire  ad  finem  opiatmr.  ev.ndo  per  viam 
rcBam  ,  licet  haheas  jitfam  cauffam: 
quare  oportet  ttt  vadas  per  aliara  viam. 
Et  vide ,  talem  ef[e ,  qui  potejl  &  vu!t 
expedire  paiiperes ,  quia  ejl  frater  Pa- 
pae ,  &  e/l  pater  mifericordiae  &  cle- 
mentiae  .  Teftis  efl  roihi  Deus ,  quod 

ilhim 


3Sp  COMAIENf.  IN 

ifl:Lim  cafum  ego  fum  expertus  in  me 
ipfo  in  Cuna  Romana  in  A.vinione. 
N.im  Thelaurarius  Aljor  Urbani  V, 
quum  diu  tenuiffet  me  lufpenfum 
fuh  certa  fpe  vicloriae ,  oftendens  fe 
afFcfluofiffimum  ad  juniffimam  cau- 
fam  meam ,  poft  tempus  videns ,  quod 
nihildabam,  ut  fperabat,  coepit  me 
refpicere  torvo  oculo  ,  quum  tamen 
effet  obliquus  oculis  corporalibus  , 
fed  multo  maqis  mentalibus.  Et  bre- 
viter  deferuit  me  in  fcopulo  defpe- 
ratum  .  Et  fic  fecit  more  Malaco- 
dae,  quia  docuit  me  aliam  viam  , 
quae  non  erat  in  rerum  natura  . 
i/^^  Ferf.  I  ]  2. 
Jey  pih  oltre  csnqii  ore  ,  chs  qucfl^ 
hotta  ,  &c. 
Efl:  autem  heic  notandum,  quod  Au- 
ftor  per  iftam  defcriptioncm  tempo- 
ris  tangit  occulte  tcmpus  ,  in  quo 
incepit  iftud  arduum  Opus  .  Incepit 
cnim  ,  ut  jam  toties  di£lum  eft,  in 
AICCC.  circa  medium  menfis  Mar- 
tii ,  in  die  Veneris  Sanfti ,  quia  Pa- 
fcha  tunc  fuit  Martiaticum  .  Et  vult 
dicere  allegorice,  quod  ficut  per  Alor- 
tem  &  Refurreftionem  Chrifti  hu- 
manum  genus  revixit  a  morte  ad  vi- 
tam  ,  ita  ipfe  Aufior  divina  gratid 
in  tali  die  de  morte  &  tenebra  vitio- 
rum  reduflus  fuit  ad  claram  viam  , 
&  vitam  felicitatis  aeternae .  Nunc 
ad  computationem  annorum  venien- 
do ,  Chriftus  mortuus  eft  Anno  KXXIII. 
fuae  aetatis  ,  &  quarto  incipiente . 
Ergo  fi  154.  Annis  addas  12(5(5.  ha- 
bebis  Annos  1^00.  Vel  vis  dicere, 
quod  Au61or  incipit  Millefimum  ab 
Incarnatione ,  ficut  Tufci  capiunt  : 
&  tunc  non  oportet  calculare  illum 
Annum  imperfeftum  ,  quia  erunt  34. 
anni  integri  .  Nunc  veni  ad  literam 
obfcuram ,  quam  ut  clare  intelligas  , 
confidera  ,  quod  ifte  incipit  nume- 
rum  Annorum  a  Morte  ChrilU,  non 


DANTIS  COMOED.  3^0 

A  a  nativitate  ,  vel  Incarnatione  ejus  , 
ita  quod  totum  tempus  vitae  ejus 
D>)mini  Jefu  Chrifti  non  ponitur 
heic ;  ideo  dicit.* 

M^lle  Dugento  con  Seffanta  Set 

u4nnt  compier  , 

Et  heic    adverte ,    quod    quando    ifte 
loquebatur  ,    erat    prima    Hora    diei 
Sabbati  Sancli. 
B  ^ld  Cant.   XXn.    Verf.   2. 

E  comtnciare  floymo ,  e  far  lor  moflra . 
Sicut  ,eft  de  more  in  caftris  ,  multis 
de  caufis  &  fit  cum  aliquo  inftru- 
mento. 

E  talvolta  partlr  per  loro  fcampo . 
Ideft ,  fugere  ad  evitandum  dcmnum 
5r  verecundiam  ,  ad  quod  etiam  lo- 
let  dari  certum  fignum .  Et  fubdit 
Auflor,  fe  etiam  vidifle  unam  Ter- 
ram  tumultuare,  in  qua  tumultua- 
tione  datur  aliquod  fignum  a  parti- 
bus  .  Et  hunc  a£lura  dicit  exprefle 
fe  vidi^e  in  Civitate  Aretii,  quae 
eft  confints  fuae  patriae  Florentiae  . 
Ideo  apoftrophat  ad  ejus  Cives  di- 
cens: 

Corrieior  vidi  per  la  Terra  vojlra , 

D  0  ^lretini 

Ideft  homines  currentes  in  furore  po- 
pulari  per  Aretium  Terram  .  Ad  quod 
lciendum  ,  quod  aliqui  dicunt,  quod 
hoc  accidit  tempore,  quo  Gibellini 
fuerunt  expulfi  de  Florentia  ,  quia 
tunc  Guelphi  percurrerunt  Civitatcm 
more  praedonio  .  Sed  iftud  videtur 
impoffibile,  quia  tunc  Auftor  non 
erat  natus  ,  aut  erat  parvulus.  Alii 
dicunt,  quod  hoc  fuit  quando  Tar- 
lati  de  Petramala  fuerunt  expalfi  in 
MCCCVir.  Nec  iftud  vidctur  pofle 
etiam  ftare,  quum  Au£lor  nondura 
vidiflet  ifta  in  MCCC.  quando  ha- 
buit  iftam  fuam  vifionem  .  Et  ideo 
eft  heic  confiderandum  ,  quod  pro- 
pter  partialitates  ,  quibus  jamdiu  mi- 
fera  Italia    laceratur ,    multae    muta- 

tio- 


3Pi 


BENFENUTI 


tiones  ,  tumultus  ,  &  vani  furores 
fuerunt  ex  omni  parte ,  &  fpeciali- 
ter  in  Tufcia,  ut  faepe  parct  in  Li- 
bro  iflo.  Et  maxime  in  Civitate  A- 
retina  ,  ficut  diebus  iftis  vidimus  de 
fa6lo ,  quod  faepe  mutationes  &  in- 
novationes  fa£lae  funt:  ex  quo  de- 
dufta  ell:  ad  defolationem .  Qiiae  an- 
tiqua  &  nobilis  Civitas  quondam 
unum  ex  capitibus  Tufciac  habeba- 
tur ,  tefte  Livio  .  Au£lor  crgo  in 
juventure  fua  ante  fui  expuirionera 
de  Patria  viderat  iftum  tumultum , 
quem  reperit  aliquo  cafu  ,  vel  ali- 
qua  de  caufa.    Dicit  crgo 

E  vidi  gir  gualdane , 

idefl,  Mafinatas  ,  Brigatas,  in  6.\£{o 
tumultu  Aretii ,  vel  etiam  alibi.  Et 
fequitur  : 

Ferir  torniamenti 

Heic  confidera ,  quod  aliqui  glorifi- 
carc  volentcs  fuam  patriam  ,  dicunt, 
quod  ifta  torniamenta  &  equifternia 
fa6la  funt  Aretii  tempore  Guidonis 
de  Tarlatis  de  Petramala  ,  qui  vir 
valentiflimus  Terram  illam  maxime 
exaltavit,  &  exornavit  viris,  viri- 
bus ,  muris,  &  omni  opere  pulcro. 
Sub  quo  multi  viri  militares  excr- 
cebant  fe  in  iflis  rebus  bellicis.  Sed 
quidquid  dicatur ,  iflud  eft  alienum 
a  propofito ,  quia  di£1:us  Epifcopus 
magnificus  non  claruit  tempore  Au- 
£loris,  immo  poft  ejus  mortem .  Nec 
dubito ,  fi  noviffet  gefta  ejus ,  non 
tacuiffet  omnino .  Ideo  dico ,  quod 
Au£1:or  non  rf^fert  amplius  diftum 
fuum  ad  Aretium  ,  immo  ad  alias 
Tcrras ,  quia  Au£lor  poterat  vidifTc 
ifta  fpe£I:acula  Florentiae  ,  Bononiae, 
&  alibi . 

^d  Verf.  47. 

Domandollo ,   ond'  ei  fojfe ,    e  quei  ri- 
fpofe: 
Ponit  refponfionem  illius  pleniorcm  , 
quia  ille    interrogatus    de    gente    vel 


B 


D 


IMOLEN  S  IS  ^pi 

de  patria  ,  defcribit  fe  a  genre ,  a 
parentibus  ,  ab  officio  ,  ac  infuper  a 
vitio,  quo  damnatus  efh  Et  ad  c- 
videntiam  hujus  rei  peregrinae ,  vo- 
lo  te  fcire,  quod ,  prout  imaoinor, 
Dantcs  habuit  Parifius  iflud ,  quura 
effet  ibi  gratia  ftudii  pofl  indignam 
expulfionem  fuam  •  &  quia  notave- 
rat  inauflitas  fraudes  &  profundas 
malitias  iftius  Diaboli  ,  qui  plus 
fciebat  omni  Diabolo,  decrcvit  face- 
re  perpetuam  memoriam  de  eo.  Un- 
de  nota ,  quod  ifte  inftlix  fuit  na- 
tione  Hilpanus  de  Regno  Navarrae  , 
natus  ex  nobili  matre,  &  vilifTimo 
patre .  Q_ji  quum  dilapidaffet  omnia 
fua  bona ,  ut  audio ,  tamdem  defpe- 
rate  laqueo  fe  fulpendit,  ita  quod 
dicitur  arborificatus  in  circulo  vio- 
Icntorum  contra  fe .  Ifte  crgo  filius 
vocatus  efl  nomine  Ciampolus,  quem 
Matcr  fua  nobilis  Domina  pofuit  ad 
flandum  cum  quodam  nobili  Migna- 
tc'  qui  fcivit  ita  fagacitcr  fe  habe- 
re  ,  quod  fa£tus  efl  in  brevi  illi  ca- 
rifTimus  .  Et  fic  fama  profperantc, 
&  favore  domini  coadjuante  ,  ifte 
intravit  Curiam  Regis  Thebaldi ,  qui 
ultra  Reges  Navarrae  fuit  Rex  fin- 
gularis  juflitiae  &  clementiae  .  Et 
fumma  iagacitate  tam  mirabiliter  a- 
deptus  efl  gratiam  &  favorem  Regis, 
quod  Rex  amoratus  de  eo ,  commi- 
fit  totam  Curiam  regendam  manibus 
ejus.  Ira  quod  conferebat  beneficia , 
&  omnia  miniftrabat.  Tunc  coepit 
afiutifTime  barattare  &  accumulare . 
Et  licet  faepe  ficret  querela  de  eo , 
Rex  nihil  credere  volebat .  Et  fic 
crelccbat  continuo  audacia  audaciffi- 
mo.  Nunc  ad  literam  .  Dicit  Ciam- 
polus  Vergilio: 

lo  fiti  dJ  Regno  di  N-tvarra  nate  . 
Hifpania  habet  quinque  Regna  in  le, 
fcilicet  Regnum  Ciftellae  ,  Arago- 
niam  ,    Navarram  ,    Portugallum  ,  & 

Giana- 


3P5  COMMENT.  IN 

Granatam  ,  que  t[i  infidelis  ,  quia 
per  Saracenos  detenta  eft.  Et  tangit 
fortunam  fuam  ,  dicens  : 

Mia  Madre 

Che  m  avea  generato  ^'  un  ribaUo , 
Et    ego    non    degeneravi .    Quia   fuit 
ribaldior  eo.    Nam    omne  ortum  at- 
teftatur  ei ,  a  quo  oritur  : 

Diflruggitor  di  fe  e  di  fue  cofe  , 
ex  duplici  violentia, 

a  fervo  d' un  Signor  nu  pofe , 

ideft,  ad  ferviendum  cuidam  Nobili , 
poft  mortem  patris .  Deinde  tangit 
officium  fuum,  quum  dicit: 

Poi  fui  famiglio  del  buon  Re  Tebaldo . 
Et  heic  nota ,  quod  hoc  notanter  tan- 
git  ,  quia  tacite  vult  dare  intelligi  , 
quod  lic^t  eflet  faftor  optimi  Domi- 
ni  ,  tamen  erat  peffimus.  Et  fic  eft 
valde  periculofum  ,  quando  Dominus 
eft  bonus ,  &  habet  Officiales  pravos, 
quod  faciant  fibi  verecundiam  &  dam- 
num  fine  fui  fcientia  vel  culpa.  Et 
de  multis  legi  &  vidi .  Sicut  non  eft 
diu,  quod  Dominus  Cluniacenfis,  Le- 
gatus  Urbani  V.  in  Bononia  ,  de  fe 
erat  vir  nobilis ,  bonus ,  &  prudens  , 
&  habuit  in  Vicarium  Bartholinum 
Ruynum  Baratterium  ribaldiffimum  , 
qui  femper  fecit  fibi  infamiam  & 
odium  multorum  .  Nec  umquam  ,  ne- 
■fcio  quo  diabolo  caecantc ,  volebat 
audire  malum  de  eo  ,  &  invitus  di- 
mifit  eum  cum  magna  indignatione . 
Quanto  laudabilius  &  prudentius  e- 
git  Cambifes  Rex  Perfarum ,  qui  Ju- 
dicem  fuum  ,  qui  tulerat  fententiam 
falfam  pro  pecunia  ,  &  fecit  exco- 
riari ,  &  pelle  ejus  fedem  judiciariam 
cooperiri?  Deinde  filium  ejus  juffit 
in  eadem  Sede  federe,  ut  femper  me- 
mor  paternae  poenae  ageret  jufte  & 
fideliter  cum  omnibus.  Talem  mor- 
tem  merebatur  Ciampolus  ,  quem  , 
quia  multos  excoriaverat  in  vita, 
Auclor  facit  nunc  fic  excoriari .  Ciam- 
Tom.  III. 


DANTIS  COMOED. 


394 


B 


C 


D 


polus  ultimo  tangit  fuum  judicium , 
dicens : 

Qinvi  mi  mifi  a  far  baratteria , 

fcilicet  in  Curia  dicli   Regis,  dando 

officia  &  honorcs   pro  pecunia  ,  quae 

poterat  jufte  conferre  ex  officio  fuo . 

^d   Verf.   8l. 

Et  ei  rifpofe .  Fu  Frate  Ccrr.ita . 
Ad  cujus  cognitionem  eft  fciendum , 
quod  ifte  Frater  Gomita ,  de  quo  fit 
heic  mentio  ,  fuit  Vicarius  &  Lo- 
cumtenens  Judicis  Nini  Pifani  in  Sar- 
dinia ,  fummus  Baratterius,  quem  fi- 
naliter  ipfe  Ninus  fecit  fufpendi ,  quia 
relaxaverat  &  liberaverat  certos  ini- 
micos  ejus  ,  quos  habebat  fub  cufto- 
dia  ,  pecunia  corruptus  .  Unde  te  o- 
portet  ulterius  fcire ,  quod  olim  Ja- 
nuenfes  &  Pifani ,  duo  potentiffimi 
Populi  in  mari  ,  confoederati  inte.r 
le  magna  clafTe  recuperaverunt  Infii^- 
lam  Sardiniam  de  manibus  Barbaro- 
rum  infidelium  Africae  .  Infula  re- 
cuperata  convenerunt  inter  fe  ,  quod 
Januenfes  avidi  praedae  afportarent 
quidquid  praedae  eflfet  fuper  terram  , 
Pifani  vero  haberent  folum  nudum . 
Quo  faSlo  Pifani  ,  reparata  5c  refor- 
mata  Infula  divrferuTit  eam  in  qua- 
tuor  partes  ,  quas  appcllaverunt  Ju- 
dicatus.  Et  conftituerunt  quatuor  Re- 
ftores,  quos  appellaverunt  Judices . 
Nomina  autem  Judicatuum  funt  ifta. 
Primus  vocatus  eft  Logodoro  ,  ideft 
Locus  aureus,  quia  ifta  eft  psrs  fer- 
tilior  &  amoenior.  Secundus  Cnlari, 
&  eft  nomen  antiquum  retentum.  I- 
bi  fuit  olim  famofa  Civitas  ,  ut  di- 
cit  Pomponius  Mela .  Tertius  Judi- 
catus  di6tus  eft  .Arborea  .  Quartus  & 
ultimus  Galltira ,  fic  vocatus  a  Co- 
mitibus  Pifanis  ,  quibus  datus  fuit 
ifte  Judicatus  ,  qui  portant  Gallum 
pro  armatura,  de  quibu?  fuit  prae- 
diflus   Judex    Ninus,    olim    expulfus 


de  Civitate    Pifana 


de  quo  dicetur 
Pur- 


395  BENFENUT 

Purgatorii  Cant.  VIII.  Et  de  ifto  Ju- 
dicatu  fuit  ifle  Frater  Gomita.  Nunc 
ad  literam.  Dicit  Auctor  :  Et  ei ,  i- 
defl: ,  ille  Ciampolus  ,  rifpofe:  IUe  a 
quo  recefli ,  infortunio  meo  fuit  Fra- 
te  Gomita.  Defcribit  ipfum  a  nomine 
proprio ,  a  loco,  &  a  vitio.  Unde 
dicit . 

Quel  di  Gallura ,  vafel  d*  ognt  froda . 
Ac  fi  dicat:  Erat  totus  conflatus  ex 
omni  genere  fraudum,  armarium  ma- 
litiae  omnis .  Ideo  erat  dignus  fo- 
cius  Ciampolo ,  foiitus  converfari  li- 
benter  fecum  fub  pice.  Et  tangit  in 
fpeciali  unam  baratteriam ,  quae  im- 
poluit  finem  fraudibus  ejus  •  ex  qua 
fuit  lufpenfus  cura  •uno  uncino  fer- 
reo.   Unde  dicit: 

Ch  ebbe  i  Hi>f}i,:i  di  fao  Donno  ■in 
mano  , 
ideft  Judicis  Nini ,  Domini  fui  in  po- 
teftate  &  bailia  fua,  ^^rdi  enim  & 
Siculi  vocant  Dominos  fuos  Donnos , 
ficut  Hifpani  ,  fub  quorum  dominio 
utraque  Inlula  ali^uando  fuit,  ut  fae- 
pe  patebit  .      ■"'!,'  i. 

M  Verf.   88. 

Vfa  non  effo  Donno  Micbsl  Zanche 

Di  Logodoro  ------ 

Heic  etiam  nominat  alium  Magifirum 
Baratteriiim  de  eadem  Infula  Sardi- 
niae.  Ad  cujus  cognitionem  efl.  icien- 
dum  ,  quod  ifte  alter  Sardus  vocatus 
fuit  Michael  Zanche  ,  Fa£lor  matris 
Regis  Entii,  filii  naturalis  potentis 
Friderici  II.  &  Vicarius  ipfius  Re- 
gis  Entii  .  Qui  fuit  adeo  folemnis 
Batatterius,  &  ita  fcivit  folemniter 
natare  fub  pice,  quod  mortuo  ipfo 
Rege  Entio  in  carcere  Bononiae  , 
iple  Michael  accepit  matrem  ejus  in 
uxorem  ,  &  fic  fatius  efl:  Dominus 
Judicatus  Logodori .   Dicit  ergo 

-----   Donno  Michel  Zanche 

Di  Logodoro  ------- 


I   IMOLENSIS 


A 


3P5 


Ufa  con  effo 
fcilicet  cum  praedifto  Fratre  Gomi- 
ta  .  Et  oflendit  quare  libenter  con- 
verfantur  invicem  ,  quia  confabula- 
bantur  inter  fe  de  multis  &  magnis 
baratteriis ,  quas  faciebant  in  Sardi- 
nia .   Unde  dicit: 

Le  lingue  loro  non  fi  fenton  Jianche , 
fcilicet,  linguae  Gomitae  &  Michaii- 
lis  numquam  cefTant 


a  dir  dt  Sardtgna 


quia  fuit  de  illo  nobili  Judicatu: 


quomodo  barattabant  ille  Galluram  , 
ifle  Logodorum  .  Et  ego  tertius  ,  quan- 
do  fum  ibi  ,  loquor  femper  de  Na- 
varra .  Et  vult  dicere  breviter :  Nos 
fumus  tres  boni  focii  ,  qui  fuimus 
tres  praecipui  Barattatores  trium  op- 
timorum   Dominorum.    Sed  Ciampo- 

C   lus  fciebat    plus  ceteris ,    &  tenuiflet 
omnes  ad  fcholam ,  ut  flatim  audies . 
^d   Cant.    XX III.    Ferf   6o. 
Piangendo  ,    e  nel  fembtante  Jlanca  e 
•vinta  . 
fcilicet  de    poena  eorum ,    vel  mora- 
liter  ,  quia   Hypocrita  plorat  amarif- 
fime  de  induftria    more    mulierculae , 
ut  oftendat  fe    pium  &    fanclum    co- 

Dj  ram  populo,  quem  decipit  .  Sicut  e- 
go  vidi  dte  fafto  nobilem  Hypocri- 
tam  ,  qui  praedicaturus  Paffionem 
Domini  de  mane,  potavit  fe  multa 
Malvalla.  Et  fic  planftu  &  lacry- 
mis  fundebar  malignitatem  fuae  men- 
tis,  &  multa  rnilia  hominum  pro- 
vocavit  ad  plorandum  fecum  .  Nec 
fuit  aliquis  ita  durus ,  qui  non  fo- 
ciaret  eum  in  plangendo  Paflionem 
Domini  .  Et  talibus  infidiis  extirpa- 
vit  in  brevi  pecunias  multas ,  qui- 
bus  poftea  emit  unum  bonum  Epi- 
fcopatum,  ita  quod  lucrum  hypocri- 
fis  convertit  in  Simoniam .  Et  dicit: 
nel  fembiante  fianca ,  e  vinta ,  ideft  in 
apparentia  exteriori  ,  quia  ifti  Hy- 
pocritae  fimulant  dolofe  ,  fe  ferre  a- 
fperiorem  vitam,  Si.  facere  duriorern 

poeni- 


3P7  COMMENT'  IN 

poenitentiam  ,  qukm  poflint  pati ,  por- 
tantes  aliquando  cilicium/  immo  fer- 
rum  ad  carnes  ,  &  catenas,  quibus 
ligant  mulierculas  &  credulos,  quam- 
vis  de  rei  veritate  talis  poenitentia 
fi£ta  debeat  nimis  gravare  5c  fatiga- 
re  confcientiam  fuam . 

Elli  avean  cappe  con  cappucci  bajji 

Dinan::}  agli  occhi 

Heic  Auclor  defcribit  habitum.  pro- 
prium  Hypocritarum  ,  qui  data  ope- 
ri  portant  veftes  viies,  abjeftas,  lor- 
didas  ,  ut  videantur  bene  defpicere 
mundum  cum  pompis  fuis.  Ideo  fpe- 
cificat  cappss  iftorum  per  compara- 
tionem  capparum  ,  quibus  utuntur 
Monachi  in  Alemannia,  qui  portant 
habitum  ita  ineptum  &  informem  , 
ut  non  videatur  habere  aliquam  for- 
mam  veftis  ,  immo  videtur  quafi  u- 
nus  faccus  . 

^d  Verf.  6<,. 
Ma  dentro  tutte  piombo  ,  e  gfav! 
tanto , 
Quia  in  mente  funt  imperfeCli  & 
obfcuri  ,  ficut  plumbum  ,  vitiis  oc- 
cultis.  Et  manifeftat  gravitatem  cap- 
parum  per  unam  comparationem  pul- 
cherrimam .  Ad  cujus  intelligentiam 
volo,  te  notare,  quod  Fridericus  II. 
Princeps  faeviflimus  punitor  eorum  , 
qui  dicebantur  rei  Majeftatis,  immo 
faepe  innocentes  injuftiflime  poenis 
affecit.  Sicut  primogenitum  fecit  car- 
cere  mori ,  &  Petrum  de  Vineis  e- 
xoculari,  &  alios  diverfis  poenis  ma- 
cerari  .  Aliquando  autem  novo  ge- 
nere  poenae  punivit ,  qui  fecerant 
contra  Coronam  .  Nani  faciebat  fieri 
unam  tunicam  ex  plumbo  grofliori 
quafi  unius  unciae ,  qua  faciebat  il- 
lum  indui ,  ita  quod  ad  modum  cap- 
pae  tegebat  totum  corpus  a  capite 
ufque  ad  pedes .  Deinde  faciebat  po- 
ni  in  unum  vas ,  ficut  in  caldariam , 
&  ignsm  fubjici,  ita  quod  calor  li- 


DANTIS  COMOED.  ^pS 

A  quefaciebat  plumbum,  &  homo  fi- 
militer  fundebatur  cum  plumbo  ,  car- 
ne  fruftatim  cadente .  Et  ecce  com- 
paratio  eft  propria,  ficut  de  fe  pa- 
tet ,  de  cappa  plumbea  &  ponderofa 
ad  cappam  plumbeam  ponderofam, 
de  damnato  ad  damnatum ,  de  cri- 
mine  ad  crimen .  Sicut  ergo  Fride- 
ricus    Imperator    Romanorum    rigide 

B  puniebat  proditorem  fuum  ,  ita  Im- 
perator  Deus  rigide  punit  Hypocri- 
tam,  qui  prodit  eum. 

^d  Verf.  94. 

Et  io  a  lor.  T  fui  nato ,  e  crefciut» 

Sovra    V    bel    Fiume   d'  ^rno   a   U 

gran  Villa. 

Quia  ufque    ad    trigefimum    quintum 

annum    fteterat    in    patria  ,    quando 

natura  hominis  amplius  non  crefcit  . 

Iftius  Fluvii  defcriptio  habetur   Pur- 

gatorii  Cant.    XIV.  Et    appellat    Ci- 

vitatem  Florentiae  Villam  more  Gal- 

lico.  Quae  Florentia  eft  dccus  totius 

illius  riperiae ,    magna    ambitu ,    po-«- 

tentid    &    opulentia  ,    amoenitate    & 

civilitate,    ut  patet  per  fe.    Et  con- 

firmat  illud  ,    quod    illi    fuperius  di- 

D  cebant  inter  fe  ,  fcilicet  quod  vere 
eft  vivus:   Unde  dicit  : 

£    fon    col    corpo  ,    cf)   «'  ho   fempre 
atito  . 

Ay^^d  Verf.   lO^. 

Frati  Godenti  fmnmo 

Ad  cujus  rei  intelligentiam  eft  fcien- 
dum  ,  quod  ,  ficut  ego  collegi  ex 
Regula  iftorum  Fratrum ,  quidam  no- 
bilcs  &  divites  viri  ,  ficut  Lodorin- 
gus  de  Andal6  ,  Civis  Bononienfis , 
Guaraons  de  Gaccianimicis,  Rayne- 
rius  de  Adelardis  de  Mutina  ,  & 
plures  alii  de  Civitatibus  eorumdem 
congregati ,  inter  fe  habito  coUoquio 
&  confilio  ,  fupplicaverunt  Urbano 
Papae  IV.  quatenus  dignaretur  darc 
eis  certum  Ordinem  &  Habitum « 
fub  quo  pofient  vivere  libere  &  quic- 
G  c     2,  tc 


3P9  BENFENUTI 

te  in  otio  fanftae  contemplationis  .  A 
Quorum  precibus  Urbanus  condefcen- 
dens  ,  conftituit  eis  Ordinem ,  qui 
intitulatus  eft  Ofdo  Militiae  Beatae 
Vnginis  Mariae  glortofae  .  Et  dedit 
eis  ceitarn  Regulam  cum  multis  prae- 
ceptis  &  cbfervantiis ,  videlicet  quod 
ferrent  fraena  eorum  ilmplicia,  non 
deaurata  ,  non  deargentata  ,  &  quod 
non  irent  ad  convivia  Secularium  ;  B 
non  perfonarent ,  nec  donarent  Hi- 
ftrionibus;  nec  irent  fine  focio,  Fra- 
tre ,  vel  Conforte,  vel  alia  perfona 
honefta.  Et  ita  de  multis,  quae  tam 
inutile  quam  longum  e(Tet  enarrare. 
Dedit  eis  habitum  nobilem,  qui  ha- 
bet  magnam  fimilitudinem  cum  ha- 
bitu  Praedicatorum  .  Et  pro  Infignio 
Scutum  albi  coloris  cum  Cruce  ru-  C 
bea.  Ad  propofitum  dicit  ergo  unus 
Fratrum  iftorum  :  Frati  Godenti  fum- 
mo,  &  utitur  vulgari  Bononiae  .  Et 
heic  nota  ,  quod  ifte  denominat  Or- 
dinem  fuum  a  vocibulo  notiori  & 
ufitatiori  .  Nam  a  principio  multi 
videntes  formam  habitus  nobilis  ,  & 
qualitatem  vitae,  quia  fcilicet  fine 
Jabore  vitabant  onera  &  gravamina  D 
publica,  &  fplendide  epulabantur  in 
otio,  coeperunt  dicere:  Qjtales  Fra- 
tres  funt  ifli  ?  Certe  fiint  Fratres  gau- 
dentes .  Ex  hoc  obtentum  eft,  ut  fic 
vocentur  vulgo  ufque  in  hodiernum 
diem,  quum  tamen  proprio  vocabu- 
lo  vocarentur  Milites  Dominae.  Di- 
fto  ,  qui  fuerunt ,  dicit  unde  fue- 
runt,  quum  dicit: 

e  Bologne/t  / 

Ifle  enim  Ordo  habet  caput  &  fun- 
damentum  Bononiae ;  unde  habent 
fuum  Monaflerium  principale  extra 
Bononiam  apud  locum  ,  qui  dicitnr 
Caftrum  Britorum  .  Et  quidam  ifto- 
rutn  Frattum  funt  Sacerdotes  ,  alii 
vero  funt  Conjugati  .  Et  tangit  no- 
mina  diccns: 

lo  CateUano 


IMOLENSIS  400 

Ifte    fuit  nobilis  vir  de  Catelanis  de 
Bononia  : 

e  cojlui  Loderlngo .' 

Ifte  fuit  de  Andalis; 

Noinati  /  e  da  tua  Terra  infieme 
preft . 
Heic  Catellanus  narrat  culpam  fuam  , 
quae  fuit  magna  pars  damnationis 
eorum  .  Ad  quod  oportet  breviter 
fcire  ,  quod  invalefcente  divifione  par- 
tialitatum  Florentiae ,  mortuo  Rege 
Manfredo  ,  pars  Gibellina  multum 
tepuit,  &  Guelpha  intumuit  Floren- 
tiae.  Unde  Populus  ,  qui  magis  erat 
Guelphus  quam  Gibeliinus  ,  coepit 
murmurare,  &  Guelphi  confinati  & 
banniti  coeperunt  reducere  fe  verfus 
Civitatem  &  tenere  tra£l:itum  cum 
amicis  intrinfecis.  Unde  Cives  con- 
querebantur  de  dominio  Comitis  Gui- 
donis  Novelli ,  qui  erat  ibi  Vicarius 
pro  Manfredo  ,  memores  damnorum 
receptorum  apud  Montem  Apertum, 
ubi  unus  dimiferat  patrem  ,  alius  fi- 
lium,  alius  fratrem  .  Quapropter  prin- 
cipes  partis  Gibellinae,  quae  tunc  re- 
gebat  Florentiae,  ad  fedandum  &  con- 
tentandum  Populum,  elegerunt  duos 
Milites  Fratres  Gaudentes  de  Bono- 
nia,  quorum  unus  vocatus  eft  Fra- 
ter  Catellanus  de  domo  Guelpha  , 
alter  Frafer  Loderingus  de  Andalo 
de  domo  Gibellina.  Ifti  duo  Fratres 
fafti  Poteftates  Florentiae  per  Popu- 
lum  pofiti  fuerunt  in  Palatio  Popu- 
li  ,  ut  affervarent  ftatum  Civitatis  , 
&  caverent  ab  expenfis  fuperfiuis . 
Q.ui  lic^t  effent  divifi  animo  partia- 
litatis  ,  tamen  fub  tegmine  falfae 
hypocrifis  fuerunt  concordes  magis 
ad  eorum  commodum  privatum  ,  quam 
commune  bonum  .  Ordinaverunt  er- 
go,  quod  XXXVI.  homines  Merca- 
tores  &  Artifices  de  majoribus  & 
melioribus  deberent  confukre  praedi- 
£lis    duobus    Pottftatibus,    &    provi- 

dere 


4or  COMMENT.  IN 

dere  expenfis  Communis .  De  quo- 
rum  numero  fuerunt  Guelphi  &  Gi- 
bellini ,  popularts  &  magnates ,  non 
fufpefti  ,  qui  remanferant  in  Civita- 
te  tempore  cxpulfionis  ,  quando  Gi- 
bellini  dato  confliftu  ad  Montem 
Apertum  ,  reintraverant  Civitatem  vi- 
ribus  Manfredi ,  ut  j.im  fcriptum  eft 
faepe  Cant.  X.  &  XVI.  Ifti  ergo 
XXXVI.  convenicntes  fimul  omni  die 
fecerunt  bona  ftatuta  &  ordinamen- 
ta ,  creantes  Capitaneos  &  Confules 
cum  Confalonibus ,  &  Infigniis ,  ut 
obviarent  violentiis  &  rumoribus  . 
Propter  diflis  nnvitates  fa£tas  per  di- 
aos  Poteftates,  &  praediftos  XXXVI. 
homines,  Gibellini  magnates  Floren- 
tiae ,  ficut  Uberti,  Lamberti ,  Sifan- 
tes,  Scholares,  «Sc  alii  magnarum  do- 
morum  ,  ceperunt  fufpicionem  par- 
tialitatjs,  quia  videbatur  eis ,  quod 
praedi£li  XXXVI.  homines  faverent 
Guelphis,  qui  remanferant  in  Flo- 
rentia .  Propter  quod  Comes  Guido 
Novellus  Vicarius  territus  de  recen- 
ti  viftoria  ,  quam  habuerat  Carolus 
de  Manfredo  ,  mifit  pro  gentibus  ad 
omnes  Civitates  amicas,  fcilicet  Pi- 
fas  ,  Senas  ,  Aretium  ,  Piftorium  , 
Pratum,  Vulterras.  Quia  tunc  quafi 
tota  Tufcia  erat  fub  parte  Gibelli- 
na .  Ita  quod  cum  D.  equitibus  ac- 
cidit  quod  Comes  Guido  volebat  , 
quod  imporeretur  coUecla  pro  fol- 
vendo  Teoronicis  praediftis  .  Et  di- 
£li  XXXVI.  quaerebant  per  alium 
modum  invenire  pecuniam  cum  mi- 
nori  gravamine  Populi  .  Et  quum 
diftuIifTent  pluribus  diebus  ,  qu^m 
videretur  ipfi  Comiti  &  magnatibus 
Gibellinis  ,  illi  fufpicantes  propter 
novum  ordinem  datum  in  Populo, 
derreverunt  tumultuare  &  deftruere 
Off^cium  XXXVI.  cum  favore  ,  & 
militia  diflii  Comitis  Guidonis.  Et 
primi,  qui  exierunt  armati ,  fuerunt 


D/JNTIS  COMOED.  402 

A  Uberti,  cLimantes  :  Ull  funt  ijtt  la~ 
trortes  XXXVI.  ?  Ilii  autem  ag^regati 
in  loco  iolito,  diffugerunt  .  Et  fic 
totus  Populus,  claufis  flpothecis,  fuit 
fub  armis.  Et  ut  cito  dicam  ,  Comes 
Guido  videns  ,  quod  non  poterat 
frangtre  Populum ,  venit  cum  tota 
militia  ad  Palatium ,  ubi  erant  duo 
Poteftates ,    in   Platea  Sanfli   ApoUi- 

B  naris ,  &  petiit  claves  Portarum  ab 
illis.  Quibus  habitis,  viliter  recef- 
fit,  quum  tamen  effet  forrior  &  po- 
tentior  Populo.  Et  de  fero  pervenit 
Pratum  .  Hoc  autem  fatlum  eft  die 
San^li  Martini  XI.  Novembris,  An- 
no  Domini  noftri  Jefu  Chrifti  MCC- 
LXVI.  Exclufis  crgo  magnatibus  Gi- 
bellinis  ,  Florentini  reformaverunt  Ci- 
vitatem  ,  ficut  eis  placuit  ,  &  mife- 
runt  extra  iftos  duos  Poteftates ,  qui 
conienferant  tacite  huic  fa6to .  De 
menfe  Januarii  fequenti  Florentini 
reduxerunt  omnes  in  Civitatem  ,  & 
fecerunt  multa  matrimonia  ad  fir- 
mandam  pacem  ,  quae  tamen  modi- 
cum  duravit.  Nam  Guelphi  elati  vi- 
cloria    Caroli  ,    fecrete    miferunt    ad 

D  eum  pro  gente,  &  pro  uno  Capita- 
neo  .  Q.ui  mifif  Comitem  Guidonem 
de  Monforte,  cum  DCCC.  militibus 
Franciae .  Qui  pervenit  Florentiam 
die  Refurreftionis  Dominicae  MCC- 
LXVII.  Cujus  adventum  Gibellini 
fentientes,  no6te  praecedenti  exive- 
runt  Florentia  inredituri.  Ad  pro- 
pofitum  ergo.  Ifte  Frater  Catellanus 
tangit  caufam  &  effe£lum  vocationis 
corum ,  quia  fcilicet  fuerunt  vocati 
ad  praefervandam  pacem ,  &  pepere- 
runt  perpetuum  fcandalum  ,  corrupti 
a  Guelphis.  Et  fic  peccaverunt  per 
hypocrifim  &  baratteriam,  quae  pu- 
nitur  in  bolgia  praecedenti.  Ideo  no- 
fter  Au£lor  merito  locavit  iftos  vi- 
cinos  baratteriis.  Ex  omnibus  ergo 
narratis    potes  clare    intelligere    lite- 

ram 


40^  BENVENUT 

ram   iftam.    Ad    quam  nunc  reverte- 
re.  Dicit  ergo  Frater  Catellanus  Dan- 
ti  :    Nos    duo    Pycfi ,    idefl:    ele6li    & 
accepti  ,  infieme  ,  ad  unum  cfficium  , 
ad  unum  finem,  da  tua  Terra ,  fcili- 
cet  Flotentia  tua  patria, 

Per  confervar  fita  pace  ----- 

quae    erat    tunc  in  periculo  &  peri- 
clitatione.  Et  ecce  quomodo  fuerunt 
vocati  a  Florentinis  , 

Come  fuoP  effer  tolto  un' uom  follngo , 
ideft,  folitarius  ,  folus  .  Quafi  dicat, 
ficut    folet    vocari    FJorentiam    unus 
folus  Poteflas  ,    nunc    fuerunt  vocati 
duo    ad    regimen    Civitatis.    Et  non 
exponas    folingo  ,    idefl: ,    folitarium  , 
ficut  aliqui  exponunt ,  dicentes  ,  quod 
aliquando  folet  accidere ,  quod  homo 
folitaiius    abftrahitur    a  folitudine  & 
religione  ad  fedandas  difcordias  ,  vel 
gubernandas  dignitates  ,  ficut  diftum 
cft;    fupra    de    Coeleftino    Cant.  XIX. 
Sed    fic    dicentes    ignorant    hiftoriam 
fa6li.    Unde    nota,    quod    inter    alia 
praecepta    Regulae    iftorum    Fratrum 
eft    unum ,    fcilicet    quod    non    affu- 
mant  publica  Officia ,    nifi  pro  bono 
pacis ,    ficut  heic  •    &    quod  non  fe- 
rant  arma  ,  nifi   pro  defenfione  Fidei 
&  Ecclefiafticae  Hbertatis.  Et  fubdit, 
quomodo    fecerunt     contrarium  ,    di- 
cens : 

------  E  fitmmo  tali  , 

ideft ,  tales  Confervatores  pacis  , 
Ch^  ancor  /i  pare  intorno  dal  Gar- 
dingo . 
Quafi  dicat :  adhuc  apparent  veftigia 
veterum  ruinarum  Florentiae  ,  qua- 
rum  fuimus  Au6tores  .  Guardingus 
cnim  erat  eo  tempore  una  Contrata, 
ubi  fucrunt  Domus  Ubertorum  ,  quae 
principaliter  fuerunt  deftruflae  a  fun- 
damentis,  juxta  Sanftum  Petrum  Sca- 
radium ,  juxta  Palatium  Priorum , 
ubi  ftant  hodie  Leones  Florentiae  . 
Sed   de   omni   re    cito   eft   vindicla. 


/   IMOLENSIS  404 

A  Nam  Loderingus  GibelHnus  ,  qui 
fuerat  caufa ,  quod  nobilcs  Guelphi 
de  Florentia  expellerentur,  &  quod 
eorum  Palatia  deftruerentur ,  poftea 
fuit  expulfus  de  Florentia  cum  fuis 
confortibus  ,  &  aliis  nobilibus  Ghi- 
bellinis ,  &  palatia  eorum  funditus 
everfa  .  Quorum  ruinae  adhuc  appa- 
rent  Bononiae  juxta  Studium  Legi- 
ftarum .  Catellani  in  totum  defece- 
1  runt,  nec  aliquid  apparet  de  eis , 
i  nifi  Turris  fatis  alta,  quae  faepe  fo- 
I  let  fulminari . 
I  ,Ad  Verf.   120. 

Qtialunqus  paffa  ,  come  ei  pefa  pria. 

Pcr   hoc    autem  Auclor    pulcre  hgu- 

1  rat,    quod  hypocrifis    iftius  fuit  fun- 

damentum  omnium    malorum.    Quia 

C    ipfum  Dorainum  noftrum  Jefum  Chri- 

'  ftum,  quantum  in  fe  eft  ,  capiunt  & 

decipiunt.    Nam  fub  colorc  boni  fa- 

j  ciunt     magna    damna    &    nocumenta 

I  aliis.    Sicut    quidam    Cardinalis  vo- 

!  lens  obviare,    ne    quidam  Canonicus 

!  Sancli  Petri  promoveretur  ad  Cardi- 

!  nalatum  dixit  Papae:    Pater    Sancle  • 

\  rem  pefjimam  facis .    Nam    Eccle/ia  Pe- 

D    tri  remanebit  defolata  C^  deferta ,    qu.ia 

homo    ifle    efi    pater    &    patrontis  iflius 

nohiHs  Ecclefiae ,    diligens  Cuflos  Sttda- 

rii ,    (S'  omnium  renim    facrartim  Beati 

Petri ,     Ita    fecit  Cardinalis  de   Prato 

in  eleflione  Clementis  V.  ut  dictum 

eft  in  Cant.  XIX.  Et  ita  pofTem  di- 

cere  de  mille. 

^d  Verf.   140. 
Poi  diffe .   Mal  contava  la  bifogna . 
Ideft  fallb  diccbat  illud,  quod  expe- 
diebat  nobis ,    quia    fallaciter  docue- 
rat    eos ,    quod    irent     ad    dextera 


m 


quia  invenirent  viam  ,  &  mentieban- 
turj  fed  volebant  reducere  eos  in 
laqueum  &  retinere  in  Curia  lua, 
ficut  eft  de  arte  Baratteriorum,  cum 
mendaciis  detinere  homines  diu  in 
Curia.  Quod  optime  confirmat  exem- 

plo 


405  COMMENT.  IN 

plo  claro  contingere  in  ipfa  Curia 
Romana  Poeta  noviflimus  Petrarcha . 
Scribit  enim  quod  tempore,  quo  erat 
in  Avinione,  duo  de  Cardinalibus  , 
in  quibus  orbis  terrae  ,  &  oftium 
Domus  Dei  vertitur ,  i^emel  reverte- 
bantur  a  palatio  Summi  Pontificis, 
ftipati  densa  acie  famulorum .  Ala- 
gna  autem  turba  milerorum  expe- 
ftantium  ftabat  ad  portam ,  quibus 
illa  Civitas,  odiofa  Deo ,  femper  eft 
plena  perdendo  fpes  vaniflimas,  ani- 
mam  ,  vitam. ,  divitias,  &  omne 
tempus.  Qui  vifis  proteftoribus  fuis  , 
immo  verius  proditoribus,  in  quibus 
fpem  habebant,  coeperunt  circum- 
ftiepere,  &  quifque  petere,  quae  for- 
tuna,  &  quis  ftatus  rerum  eftet  fua- 
rum  penes  Pontificem  .  Tunc  unus 
Cardinalium ,  non  mutatus  in  ali- 
quo ,  in  re  fubira ,  tamquam  ille, 
qui  jam  dudum  talibus  aflueverat , 
non  ta£tus  aliqud  verecundia  fua , 
vel  miferia  miferorum  ,  mirabilis 
mendaciorum  artifex,  coepit  refpon- 
dere  fingulis,  quid  fpei  haberet,  aut 
quid  Papa  refpondiflet  fuper  nego- 
tio  fuo,  &  fic  fronte  meretricia  om- 
nes  a  fe  dimittebat .  Quorum  aliqui 
recedebant  facie  hilari ,  aliqui  trilti 
pro  qualitate  refponfi .  Tunc  alter 
Cardinalis  nobilioris  naturae,  &  ve- 
recundioris  animi ,  &  qui,  nifi  fuif- 
fet  de  illo  Collegio,  potuiflet  effe 
vir  bonus  ,  convertens  fe  ad  colle- 
gam  ,  jocofe  dixit  ei :  Numne  te  p:<- 
det  ludificare  ijlos  credtilos ,  cir  pfo  11- 
bito  tuo  fingere  rejponfa  Pontificis ,  qiter/t 
ficut  fcis ,  non  folunj  hodie ,  fed  jam 
muAtts  diebits  elapTis  non  potuimus  -ji- 
dsre  ?  Ille  vero  Baratterius  veteranus 
refpondit:  hnmo  potius  te  piideat  effi 
tam  tardurrj  ingenio ,  ut  tanto  tempore 
Morgs  Curiae  non  petueris  didiciffe .  Quo 
audito,  &  omnes  audiintes  in  riium 
prorumpentes ,    Sc    laudantes    nobile 


B 


DANTIS  COMOED,  405 

Al  refponfum  illius  nebulonis  ,  dicebant 
I  iftum  efl^e  virum  iagaciflimum ,  qui 
j  didiciflet  tam  promte  mentin  &  fal- 
lere.  Ipfe  vero  Petrarcha  praefens  > 
haec  audiens,  converfus  eft  in  ftupo- 
rem  ,  &  inclinavit  caput  non  cum 
minori  indignatione  &  iracundia> 
quim  heic  Vergilius  dete£lo  menda- 
cio  Malacodae . 

£  7   Frate 

Heic  Auclor  oftendit,  qualiter  Fra- 
ter  ille  probavit  Vergilio,  quod  non 
debebat  fidere  Diabolo,  qui  num- 
quam  dicit  verum .  Dicit  ergo  :  £  7 
Frate ,  fcilicet  Catellanus ,  dicit  Ver- 
oilio  indi?nanti : 

----/'  ud}  gia  dir'  a  Bologna  , 
a  loco ,    quia    Bononia  eft  in  Italia, 
Mater  ftudiorum,  &  nutrix  omnium 
Scientiarum. 

Dd    Diavol    vittl    affat  ,    tra'  qtialt 
iidi , 
fcilicet    a    Legentibus  &    Praedican- 
tibus  , 

Ch'  egli  e  bttgiardo ,  e  padre  di  men- 
^ogna  : 

juxta  illud  :   Diahlus  ejl  mendax ,  C^ 
D'  pater  mendacii . 

.Ad  Cant.   XXIV.   Vevf   124. 

Vita  befllal  mi  piacque  e  non  umana . 
Nota ,  quod  ifte  fuit  ver^  mulus  na- 
turaliter,  &  moraliter,  quia  fuit 
fpurius ,  natus  de  fpurio .  Mulus  enirti 
nafcitur  cx  damnato  coitu,  fcilicet 
ex  equa  &  afino  ;  &  plus  fequitur 
afinum,  qu^m  equam  ,  lic^t  vocave- 
rit  fe  nepotem  Equi  coram  Leone . 
Eft  etiara  animal  durum,  aptum  la- 
boribus,  &  verberibus  ,  retrogradum, 
pertinax .  Et  talis  erat  ifte  fur  om- 
nibus  infeftus .  Mulus  eft  irrationa- 
bilis  &  incorrigibilis.  De  quo  dicit 
Propheta  in  Pfalmis:  Nolite  fieri  ficiit 
equus  &  mulus ,  in  quibus  non  ejl  in- 
tellecJus  &c.  Deinde  defcribit  fe  a 
nomine  proprio  dicens; 

Si 


407  BENFENUT 

Si  come  a  mul ,  cV  io  fui .  Son  Ven- 
ni  Fucci , 

Be/lia  ; 

Deinde  defcribit  fe  a    patria  dicens  : 

-  -  -  -  £  Pijloia  mi  fu  degna  tana . 
Ideft,  fui  natus  de  Civitate  Pifto- 
rii ,  Terra  digna  de  tali  filio ,  quia 
fcilicet  aliquando  producit  Cives  tam 
fceleratos.  Et  fervat  Metaphoram. 
Quia  enim  vocaverat  fe  feram,  ideo 
patriam  fuam  vocat  tanam ,  ideft 
cavernam  talium  fpirituum  ferpenti- 
norum  . 

^d  Verf.  1^7, 

-------  Percb^  io  fui 

Lad/o  a  la  Sagrejlia  de  helli  arredi . 
Heic  fur  explicat  fuum  notabile  fur- 
tum  ,  per  quod  eft  damnatus  heic. 
Ad  cujus  rei  infelligenriam  volo  te 
fcire  ,  quod  ifte  Vannes  ,  venenofus 
ferpens,  fuit  filius  fpurius  Domini 
Fuccii  de  Lazaris  de  Piftorio ,  vir 
fceleratiflimus  ,  &  ad  omne  facinus 
audaciflimus.  Et  quia  erat  de  nobili 
genere  ,  multos  exceflus  faepe  facie- 
bat  impune.  Et  quamvis  bannitus 
faepe  propter  multa  maleficia  enor- 
mia ,  nequiter  &  nefarie  perpetrata  , 
tamen  aliquando  de  no£le  ftabat  in 
Civitate,  &  cum  praviflimis  conver- 
fabatur.  Accidit  autem  femel  tem- 
pore  Carnifprivii ,  quod ,  quum  coe- 
naflet  cum  quibufdam  de  fua  condi- 
tione,  qui  fuerunt  circa  decem  & 
o£lo  numero ,  dixerunt  ifti  inter  fe  , 
quod  volebant  ire  matutinatum  ad 
procas  eorum.  Erat  autem  inter  iftos 
quidam  Ser  Vannes  de  la  nova ,  fa- 
mofus  Notarius  Piftorienfis .  Accef- 
ferunt  ergo  omnes  ad  matutinandum 
ad  domum  procae  iftius  Ser  Vannis, 
qui  ftabat  prope  Epifcopatum .  So- 
cietate  itaque  fonante  &  cantante, 
Vannes  Fucii ,  cujus  animus  non  pa- 
fcebatur  talibus  folatiis,  acceptis  duo- 
bus  fociis  fecrete,    ne  ceteri  perpen- 


7   IMOLENSIS  40? 

A  derent ,  acceflit  ad  Epifcopalem  Ec- 
clefiam  ,  quae  vocatur  Sanclus  Jaco- 
bus.  Et  breviter,  Sacerdotibus  ibi- 
dem  abfentibus ,  quia  forte  iverant 
per  tripudia,  ficut  eft  de  more  fieri 
tali  no£te,  vel  fixe  dormientibus  , 
nimio  cibo  gravatis  ,  Vannes  ifte  vi 
&  fraude  intravit  Sacriftiam  dic^ae 
Ecclefiae,  &  illam  fpoliavit  pretiofis 

B  jocalibus.  Et  revertentes  cum  the- 
fauro  magno  ad  ejus  focios  propa- 
laverunt  furtum '.  Qui  territi  funt 
nimis.  Tamen  quia  fatlum  erat  , 
portaverunt  jocalia  ipfa  ad  domum 
illius  Ser  Vannis  Notarii ,  imaginan- 
tes  ,  quod  numquam  efl"et  fufpicio  de 
tali  homine  bonae  famae  ,  &  quia 
propinquior  erat  loco.    Mane    autem 

Q  tafto,  notificato  furto  Poteftati  per 
Canonicos  ipfius  Ecclefiae,  magnum 
murmur  fuit  inCivitate  de  tam  nobili 
thelauro.  Poteftas  proclamatione  fafla 
coepit  facere  diligentem  inquifitionem  . 
Et  diu  duravit ,  quod  nihil  poterat  ex- 
plorari.  Finaliter  inftillatum  eft  auii- 
bus  Poteftatis,  quod  quidam  juve- 
nis,  nomine  Rampinus  ,  filius  Fran- 

D  cifci  de  Forenfis  nobilis  viri  de  Pi- 
ftorio ,  erat  malae  conditionis  &  fa- 
mae  ,  qui  verifimiliter  debebat  ra- 
puifle  ifta  facra.  Rampinus  continuo 
caprus ,  pofitus  fuit  ad  torturam :  fed 
nihil  rnaniftftavit,  tamquam  infons 
facli  &  infcius.  Parentes  iftius  ob 
hoc  conquerebantur  in  Populo  ami- 
cis  &  omnibiis,  cum  planftis  &  pre- 
cibus,  ne  juvcnis  innocens  moreretur 
injufte  .  Poteftas  contra  iftum  indu- 
ratus,  ftatuit  fibi  terminum  trium 
dierum  ad  refignandum  furtum ,  ali- 
ter  fufpenderetur .  Unde  parentes  & 
amici  deliberaverunt  ,  quod  nofle 
praecedente  diem  Juftitiae,  invade- 
rent  ferro  &  igne  palatium  Potefta- 
tis.  Et  in  die  termini  Vannes,  qui 
erat    extra    in    Comitatu    Florentiac 

in 


400  COMMENT.  IN 

in  Monte  Carelli  ,  mifit  pro  patre 
Rampini,  &  narravit  fibi  totum  fa- 
flum  .  IUe  reverfus  celeriter  hoc  re- 
tulit  Poteftati .  Qui  Poteftas  conti- 
nue  capi  fecit  illum  Vannem  Nota- 
rium  primo  Lunse  Q.uadr2pefimae, 
quum  iviflet  ad  unum  Sermonem  ad 
locum  Fratrum  Mincrum  .  Qui  ca- 
ptus  eft  cum  ma^no  murmure  om- 
nium,  quia  erat  homo  bonae  famae. 
Maleficio  pofl:  hoc  dete£lo  ,  mulri 
hujus  ccnfcii  aufugcrunt.  Narravit 
ipfe  Vannes  ,  quod  laepe  cum  fidis 
fociis  tentaverat  afportare  diclum 
thefaurum  :  fed  videbatur  fibi  femper 
vidcre  familism  Poteftatis,  quae  per- 
quirebat  cmnes  .  Scita  itaque  verita- 
te  ,  &  recuperato  thefauro,  Rampi- 
rus  fuit  liberatus,  &  Vanncs  Nota- 
rius  fufpenfus.  Et  nota  ,  ne  fallaris 
fub  aequivoco,  quod  tres  fuerunt 
Vannes  in  illo  maleficio  ,  fcilicct 
Vannes  Fuccii,  principalis  auclor 
furti ,  5:  Vannes  de  la  Nova,  rcten- 
tcr  furti ,  &:  quidam  tertius  Vannes 
dc  Laminona  Florentinus,  focius  fur- 
ti  .  Nunc  ad  literam  .  Dicit  Vannes 
Fuccii  fur: 

r  ntn  po(fo  negar  ------ 

quia  fi  poffem ,  iibenter  facerem  pro- 
pter  vcrecundiam  • 

-----  quel ,   che  W  chiedi . 
fcilicet ,    dicere    qui  culpa  heic  fum 
damnatus,    &     cruciatus.     Et     eccc 
cuipam : 

7»  giu  foH  meffo  tanta ,  -  -  -  - 
fcilicet,  in  bolgia    VI[.  furum  ,    ubi 
debuiffem    efie    pofitus    multo    fupe- 
rius,  fcilicet  in  circulo  violentorum  • 

_____  peich'  io  fiii 

Ladro  a  la  Sagreflia  de"  belli  arredi . 
Ideft,  quia  furatus  fui  pulcra  arnefia 
Ecclefiae  Cathedralis  de  Piflorio.  Et 
adverte ,  quod  per  excellentiam  dicit 
pulcra  .  Quia  forte  in  tora  Italia  non 
eft  alia  Sacriflia  ditiar  ifia,  ceteris 
Tem.  III. 


DANTIS  COMOED.  410 

A  paribus.  Et  quia  Vannes  accu'avit 
ie ,  ideo  excufat  alium  ,  qui  fuerat 
fals6  accufatus.  Unde  dicit: 

E  faljamente  gia  fu  appoflo  altrui , 
fcilicet,  Rampino  praedifto.  Et  fic 
nota ,  quod  infamia  facit  credi  om- 
nia  maia  dehomine,  quae  numquam 
cogitavit.  Nota  etiam  ,  quod  pravo- 
rum  converfatio  inducit  hominem  ad 
tam  infelicem  finem.  Nam  Notarius 
ifie  ,  qui  crat  homo  civilis  &  hono- 
ratus  ,  contra  velle  fuum  fa6tus  eft 
particeps  furti  ,  quod  per  fe  nunquam 
fomniafTet,  &  tam  infami  morte  pe- 
remtus  ell: . 

M(»  perchi  di  tal  vifla  tu  non  godi  / 
Heic  Vannes  praediclus  ,  qui  invite 
dixerat  Auftori  fuam  verccundiam 
praeteritam  ,  ideo  nunc  in  vindictara 
praenuntiat  fibi  injuriam  in  brevi  fu- 
turam.  Ad  hujus  intelligentiam  opor- 
tet  praefcire  ,  quod  in  MCCC.  quo 
Anno  Dantcs  incepit  hoc  Opus  egre- 
glum ,  Civitss  Piftorii  erat  in  fatis 
rnagno  ilore  .  Et  in  ea  tunc  pracci- 
pue  vigcbat  Domus  Cancellariorum  , 
quorum  f<:milia  crat  numcrofa  val- 
D  de  ,  ita  quod  habebat  ultra  centum 
homines  ex  uno  fanguine  ,  5c  potens 
ultra  omnes  Domos,  nedum  Piftorii, 
fed  totius  Tufciae.  In  qua  erat  ma- 
gnus  Militum  numerus.  Domus  ergo 
ifta  ex  lite  nata  inter  eos  ,  quae  or- 
tum  habuit  ab  uno  peflimo  ,  de  quo 
dicetur  in  Cant.  XXXII.  divifa  fuit 
in  duas  partes,  fcilicet  Albos  &  Mi- 
grcs,  &  tota  Civitas  divifa  eft  cum 
illis.  Florentini  autem  timentes  prae- 
judicium  Terrae  ,  immifcuerunt  fe  huic 
difcordiae  inteftinae  ,  &  extrsxerunt 
de  Piftorio  utramque  partem ,  &  mi- 
fcrunt  Florentiam  ad  confinia ,  tam 
caeci  judices  eorum ,  quia  ftatim  ifta 
contagio  infecit  eorum  Civitatem  . 
In  qua  ftatim.  fa£iae  funt  eaedem 
partes ,    ds    quibus  di£lum    eft  fupr» 

D  a  Canr. 


411  BENFENUT 

Cant.  Vr.  Anno  verb  fequenti  p.^rs 
Alba  Piftorii  de  menfe  Madii  cum 
favore  &  auxilio  partis  Albae,  quae 
vigebat  Florentiae,  perculit  partem 
Nigram,  &  dcftruxit  palatia  eorum  . 
Nigri  deinHe  venerunt  contra  Piflo- 
rium  ,  duce  Marcello  Mjrchione  Ma- 
lalpina.  Contra  quos  exierunt  Albi, 
&  debellati  funt  in  campo  ,  ficut 
Au£lor  viletur  dicere  in  litera.  Alii 
tamen  volunt,  quod  Auflor  refpi- 
ciat  ai  unam  obfidionem  &  captio- 
nem  Pi^torii  ,  quae  fuit  pofl:  aliquot 
Annos.  Unde  ulterius  volo  te  fcire, 
quod  in  MCCCV.  quum  pars  Alba 
effet  expulfa  de  Florentia ,  &  quafi 
ubique  de  tota  Tufcia,  praeterquam 
de  Civitate  Piftorii,  quae  tunc  tene- 
batur  per  partem  Albam,  cum  favore 
Pifanorum,  Aretinorum  ,  &  etiam 
Bononienfium  ,  ubi  vigebat  pars 
Aiba,  Florentini  dubitantes,  ne  cre- 
fceret  eorum  potentia,  vocaverunt  in 
Capitaneum  Roberrum  Ducem  Ca- 
labriae,  fiiium  Caroli  IL  qui  pofl 
fuit  Rex  Robertus;  &  fecerunt  exer- 
citum  contra  Piftorium  cum  Lucen- 
fibus  &  aliis  fociis  Tufciae.  Ec  bre- 
viter,  magno  conatu  cinxerunt  eam 
vallo  &  foITa  ,  ita  quod  nullus  po- 
terat  intrare  vel  exire.  Sed  intus 
crat  quidam  unus  Tolofanus  de  U- 
bertis  cum  CC.  equitibus  &  multis 
pedifibus.  Interim  Pana  Clemens  mi- 
fit  fuos  ambafciatores  Vafcones,  msn- 
dans  exercitui  &  Duci ,  quod  rece- 
derent  ab  obfidione.  Robertus  recef- 
fit  dimiffo  exercitu,  &  ivit  Burde- 
galam .  Florentini  noluerunt  par^re. 
Pugna  erat  continuo  dura  &  crude- 
lis,  quia  intus  erant  multi  valentes 
armigeri .  Et  quicumque  egredieba- 
tur,  fi  erat  vir,  amputabatur  fibi 
pes;  fi  mulier,  nafus.  Et  remitte- 
hantur  in  civitatcm  per  quemdam 
Fratrcm  Landonum  de  Eugubio,  vi- 


/   IMOLENSIS  412 

A   rum  fceleratum ,  &inhumanum.   Pi- 

,  ftorienfes  autem  tam  pertinaciter  refti- 

terunt,  quod  comederunt  omnia  hor- 

renda  ufibus  humanis.  Tamdem  defi- 

cientibus  omnino  vi£lualibus,  reddi- 

derunt    fe,    falvis     perfonis ,    die     X. 

Aprilis,     Anno    Domini    MCCCVF. 

Florentini  &  Lucenfes  fecerunt   pro- 

fterni    moenia    &    fteccata  Civitatis  , 

B    &i  plures  Turres,  &  Tnulta  fortilicia 

dirui.  Et  diviferunt  Comitatum    Pi- 

ftorii  inter  fe .    Dominium    ver6  Ci- 

vitatis  remanfit  Florentinis.    Et  tali 

modo    deleta    &    deftrufta  fuit  arro- 

gantia  Piftorienfium  .  Et  eodem  An- 

no  Bononienfes  ad  fuafionem  Floren- 

tinorum     fa£lo    tumultu     expulerunt 

principes    partis    Albae ,    5c  fecerunt 

C    ligam    cum     Florentinis    &    Lucenfi- 

jbus.    Ad   propofitum  ergo  redeundo  , 

1  Vannes   Fucii,  qui  erat  de  parte  Ni- 

gra  de  Piftorio  ,    praenuntiat  Danti, 

qui    erat    de    parte    Alba  de  Floren- 

tia,    expulfionem    primo    partis    Ni- 

grae    de    utraque    Terra,    deinde  re- 

verfionem    ejufdem   parfis    Nigrae  ad 

Florenti^m  &    Piftorium    cum   vi£to- 

I^     ria.   Nunc  ad  literam  redeundum  eft, 

quam   fic  ordina.  Dicit  Vannes: 

v/fpr! gli  orecchi  al  nuo  annuntio ,  &"  od/ , 
ideft,  meo  pronoftico,  quia  dicam 
rem   difolicituram   tibi  . 

Piftoia   in  pyia  de'  Nert  /i  dimagya , 
ideft,   primo  fpoliabitur  Nigris  • 

Poi  Ftren^e  rinnova  gcnte  e  modi . 
Quia  fcilicet  ibi  etiam  expellitur 
p?rs  Niara,  quae  poftea  revertitur . 
Et  expellit  aliam  de  Florentia,  ficut 
clare  fcripfum  eft  fupra  Cant.  VI. 
Finaliter  poftea  Nig.ra  reintrat  FIo- 
rentiam,  &  expellit  Albam,  undc 
dicit  :  Martey  ideft  infufio  Martis, 
qui  eft  Deus  bclli ,  ^y^^^e  vapor ,  ideft 
arJorem  bellicum ,  fcilicet  Marchio- 
nem  Marcellum  praediflum  ,  virum 
ftrenuum  armorum. 

-  -  di 


413  COAIMENT.  IN 

-  - di  Val  di  Magra . 

Haec  Vallis  appellatur  hodie  Luni- 
fana  a  Civitate  Lunae  antiquiflrima  , 
de  qua  di£lum  cll  alibi.  In  qua  Val- 
le  habitant  Marchiones  Malafpinae 
antiquiffimi,  de  quibus  fit  mentio 
&  commentatio  magna  in  Cant.  IX. 
Purgatorii.  Macra  autem  efl  fluvius 
impetuofus  ,  qui  labitur  per  di£lam 
Vallem,  ut  dicetur  ibi  &  alibi. 

Chi' e  di  torbidi  nuvali  involuto , 
Idefl:,    qui    vapor    turbationibus    be!- 
licis. 

E  coii  teii7pejla  impetuofa  &  agra  , 
Quia  magno  impctu  irruet  contra  Pi- 
ftorium  ,  &  more  tempeltatis,    illius 
gentem  profiernet  impetuofe.  Et  ecce 
tempeftatem   belli  : 

Scpra  campo  Picen  fia  ccmbattuto  ; 
Idtft,  in  agro  Pirtorienfi  pugra  fiet. 
Et  heic  nota  ,  quod  Picenus  appella- 
tur  hodie  illa  regio  Iraliae ,  quae 
nunc  appellatur  Marchia  Anconita- 
na .  Et  Picenum  appellatus  eft  cam- 
pus  apud  Piftorium,  in  quo  olim 
debeilatus  fuit  Catilina ,  ut  patet 
apud  Salluftium.  Et  ut  fertur,  ibi 
eft  hodie  Caftcllum ,  quod  vocatur 
Picentium  longe  a  Piftorio  per  tria 
milliaria. 
xAd  Cant.  XX^.  Verf.  antipenultiino : 

Et  era  quei ,  che  fol  de  tre  compagni , 

Che  veriner  prima  ,  non  era  mutato . 
Quia ,  ut  patuit  fupra ,  tres  focii  ap- 
paruerunt  fimul  prim6  Auftori ,  fci- 
iicet  Angelus,  Bofius ,  &  Puftius, 
quorum  duo  jam  funt  mutati ,  fcili- 
cet  Angelus  ,  &  Bofius  .  Reftabat 
ergo  Puftius  foliis  ,  de  cujus  muta- 
tione  Auclor  non  intendit  dicere, 
quia  fatis  eft  oftenfa  triplex  transfor- 
matio  in  triplici  fpecie  furum.  Et 
ultimo  fpecificat  alium  ,  qui  erat  nu- 
per  renovatus  in  hoc ,  fcilicet  Guer- 
tius  de  Cavalcantibus .  Ifte  Miles 
vocatus  eft  Dominus  Francifcus  Guer- 


A 


,B 


D 


NTIS  COMOED.  414 

tius  de  Cavalcantibus  de  Floientia, 
qui  fuit  occifus  ab  hominibus  de 
quadam  Villa  Comitatus  Florentiae, 
quae  vocatur  Gaville  .  Ex  quo  nata 
eft  magna  guerra  inter  Cavalcantes  , 
&  pracdi£los  .  Et  multi  ex  illis  ru- 
fticis  in  vindi£lam  interfecli  fuerunt 
ab  iftis  Nobilibus.  Ideo  Auflor  apo- 
ftrophat  ad  ipfam  Villam  dicens: 

L'  altro  era  quel  ------ 

fcilicet ,  Guertius  fur  • 

-----  che  tii  Gaville  piagni . 
ideft  ,    ploras  ,    quia    multas    mortes 
tuorum  vidifti  per    mortem   iftius  u- 
nius  :    propter    quod  habes  materiam 
planclus. 
K^^d  Cant.   XXVL    ad  Verf.  pritnum . 

Godi ,  Firen^e,  poi  che  fe'  si  grande. 
Hoc  dicit  in  obprobrium. ,  ac  fi  di- 
cat:  Tu  non  potes  laetsri,  immo 
debes  triftari  &  verecumdari ;  poiche 
fe"  ii  grar.de.  Eft  enim  Fiorentia  vere 
magna  maltiplicitate ,  arnbitu  muro- 
rum  ,  altitudine  domorum  ,  &  multi- 
tudine  habitatorum  .  Ideo  dicit  : 

Che  per  mare  e  per  terra  batti  l'  ali . 
Idcft  ,  volas  per  mare  &  per  terram  . 
Hoc  dicit,  quia  Florentini  difcur- 
runt  fere  per  totum  mundum,  mare 
&  terras.  Et  quod  eft  pejus, 

E  pcr  lo  'itfdrno  il  tuo  norne  ft  fpande  , 
Et  loquirur  tam  de  Inferno  morali  , 
quam  de  effentiali ,  quia  in  omni 
genere  pravorum  vitiorum  ,  in  omni 
genere  fuppliciorum  ,  Autlor  ponit 
multcs  de  gente  fua.  Quod  facile 
pr.rct  difcurrenti  per  totum  Librura 
Inferni.  Tamen  plures  pofuit  de  fuis, 
quos  melius  noverat,  quam  de  aliis. 
Unde  bene  vidit  de  aliis  magnis  Ci- 
vitatibus  aliquos  Nobiles  fjmul  fo- 
ciatos  ire  ad  furandum  . 
.Ad  Verf.  7. 

Ma   fe    preffb    al    mattin  del  ver  fi 

Heic    Auclor    ex    praemiflxs    arguit, 
D  d  z  quod 


415  B  ENFENUTI 

ijuod  male  deberet  fuccedere  Floren-  jA 
tiae.  Unde  auguratur  libi  infclicita- 
tem  de  proximo  cventuram,  often- 
dens  quod  non  erit  impunita  diu. 
Et  refltflit  ad  fuam  vifionem  prin- 
cipalem  ,  in  qua  fingit  fe  praevidifle 
quidquid  fcribit .  E:  vult  breviter 
dicere,  quod  fi  ejus  vifio  non  fuit 
vana,  Florentia  cito  luet  poenas  fuo- 
rum  fcelcrum  propter  multa  ventu- 
ra ,  quae  optant  fibi  multi.  Dicit 
ergo  : 

Ttt  fenttrai  dt  qt'a  da  picctol  tempo . 
Hoc  eft  dicere  ,  in  brevij 

D/  qitel ,  chs  Prato  ,  non  ch"  altri , 
f  agogiia . 
Qjiafi  dicat ,  de  eo  malo,  quod  vi- 
cini  tui ,  fubditi  tibi ,  latrant  contra 
te,  imprecando  tibi  magna  mala  . 
Efl:  enim  Pratum  nobile  Callrum  in- 
ter  Florentiam  &.  Piftorium .  Cujus 
habitatores  male  contentr.bantur  de 
dominio  Florentinorum .  Et  ficut  eft 
de  more  fubditorum  ,  optabant  illis 
defl:ru£lionem  ,  vei  deprelfionem  .  Et 
dicit: 

------   Mon  c/y  altri , 

ideft,  nedum  extranei  ,  i^  inimici  D 
tui,  ficut  Pifani,  Aretini  ,  &  alii 
multi .  Et  heic  nota ,  quod  aliqui 
ignoranter  dicunt  ,  quod  Au£lor  ne- 
fciverit  quid  dixerit,  q;uia  ab  iflo 
tempore  citra  Fiorentia  de  die  Jn 
diem  femper  fuit  in  magno  flore,  & 
multum  extendit  alas  potcntiae  fuae 
fupra  vicinos  fuos.  Ergo  non  in  bre- 
vi  evenerunt  ea,  quae  fui  vicini  & 
adverfarii  imprecati  fueruntfibi.  Ad 
quod  poteft  refponderi  ,  quod  jfta 
praenuntiatio  erat  verificata ,  quando 
Auclor  ifla  fcribebat.  Quia  per  ea 
tempora,  quibus  Auctor  exulavit  a 
patria,  multa  &  magna  mala  evene- 
runt  illi  Urbi  ,  ficut  bella  civilia, 
incendia,  fpolia,  &  alia  msgna  di- 
fpcndia   &   fcandala .    Et   ut  videas , 


IMOLENSIS  416 

quod  de  proximo  ifta  mala  evene- 
rant,  volo  te  fcire,  quod  inMCCCIir. 
Cardinalis  de  Prato  praediftus,  no- 
mine  Nicola,  vir  aftutiflimus  &  fa- 
gaciffimus  ,  parum  diligens  Florenti- 
nos,  miffus  eft  Florentiam  a  Papa 
Benedifto  XI.  qui  fuccefiTit  Magiftro 
Bonifacio,  nam  volebat  pacificare 
Florentinos  tunc  difcordes  .  Sed  non 
valens  concordare  eos ,  dixit:  Ex 
qito  non  vidtis  benedi&ionem ,  remanete 
in  malediciione .  Et  exccmmunicavit 
Civitatem.  Anno  fequenti  ,  quuni 
fperaretur,  quod  Dominus  Cardinalis 
poneret  pacem  inter  Cives  Florenti- 
nos  ,  fecundiim  eorum  morem  anti- 
quum  ,  fecerunt  in  Kalendis  Maji 
magnum  fcftum  .  Et  unufquifque  cer- 
tatim  conabatur  facere  nova  fpe£ia- 
cula  .  Inter  alios  illi  de  Burgo  San- 
Ci\  Fridiani  fccerunt  proclamari  pu- 
blice,  quod  quicumque  vellet  fcire 
nova  de  alio  Alundo  ,  deberet  venire 
in  Kalendis  Maji  ad  Pontem  Carra- 
riae.  Et  in  Arno  flumine  ordinave- 
runt  folaria  fuper  barchis  &  navicu- 
lis.  Et  fecerunt  quamdam  fimulatam 
repraefentatlonem  Inferni  cum  igni- 
bus,  &.  aliis  poenis  &  fuppliciisj  & 
honiines  transfiguratos  ,  &  Daemo- 
nes  horribiles,  &  alios  modos  fub 
fpecie  animarum.  Et  videbantur  Dae- 
mones  mittere  animas  intra  ifta  va- 
ria  &  crudelia  tormenta  cum  maxi- 
mis  clamoribus  &  horrendis  ftridori- 
bus  vifu  &  auditu.  Novitate  cujus 
ipcflaculi  totus  Populus  cucurrit  ad 
videndum  .  Unde  Pons  Carrariae, 
qui  tunc  erat  de  lignamine,  onuftus 
magna  multitudine,  cecidit  in  Ar- 
num  cum  iis ,  qui  erant  defuper.  Ex 
quo  multi  mortui  funt  &  fuffocati  , 
&  multi  de  perfona  deftrufti.  Ita 
quod  Ludus  conficlus  converfus  eft 
in  rem  veram  .  Nam  multi,  qui  fpe- 
ftabunt  Infernum  fimulatum,  iverunt 

ad 


4^7 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


ad  Iniernura  verum ,  &  fciverunt  no- 
va  dc  alio  Mundo.  Et  juxta  procla- 
mationem  banni,  facli  funt  veri  plan- 
ftus  &  ftridores  mortuorum  ,  percuf- 
forum  ,  &  eorum,  qui  ftabant  ad 
videndum.  Quia  quilibet  habebat, 
vel  habere  credebat  fibi  filium ,  vel 
fratrem  vel  confanguineum ,  vel  ami- 
cum.  Et  hoc  fuit  augurium  alterius 
majoris  damni  de  proximo  venturi 
ipfi  Civitati.  Nam  eodem  Anno  fa- 
£tum  eft  bellum  civile  in  Florentia 
inter  Albos  &  Nigros.  Et  quum  ef- 
fent  omnes  fub  armis,  &  Albi  quafi 
cflent  vittores,  quia  Dominus  Cur- 
fius  de  Donatis  non  impediebat  fe  , 
tum  quod  erat  podagrofus,  tum  quia 
difcors  cum  mngnatibus  de  fua  parte 
magna,  non  permifit  Deus,  quod  in- 
cendium  corporale  extingueret  incen- 
dium  animorum  in  furcre  Civium  . 
Nam  fiagrante  rumore  quidam  de 
Abbatibus  .  .  .  .  Clericus,  Prior  San- 
£li  Petri  in  Scaradio,  vir  fceleratus 
&  diflblutus ,  immifit  ianem  artifi- 
cialem  primo  in  domos  iuorum  Con- 
fortum  in  horto  San£li  Michaelis; 
&  fuit  tam  furiofus  ignis  ,  quod 
flante  x\uftro ,  arferunt  domus  mul- 
tarum  clariffimarum  Familiarum  de 
Terra  illa.  Et  in  fumma  tota  me- 
lior  pars  Civitatis  atfit.  Et  fuerunt 
circa  duo  mille  &  duceatae  domus. 
Daninum  thefaurorum  ,  mercantia- 
rum ,  &  ceterarum  fupelleclilium 
fuit  inacftimabile  .  Et  id  ,  quod  non 
urebatur,  capiebatur  manibus  prae- 
donum  ,  qui  continuo  pugnabant  in 
multis  partibus  Civitatis.  Ex  quo 
multae  familiae,  progenies,  &  fo- 
cietates  fuerunt  defolatae ,  &  vene- 
runt  ad  inopiam  ex  difto  incendio. 
Et  praedifla  peftis  accidit  Florentiae 
die  X.  Junii .  Et  ex  hoc  Cavalcan- 
tes,  qui  tunc  erant  Caporalcs  illius 
Seftae,  fuerunt  banniti  tani^uarn  re- 


B 


Ex 


prae 


dia 


IS 


418 

fatis     patet , 


D 


magna  mala  cito    venerunt  fu- 


belles . 
quod 

per  Florentiam  ,  fecundiim  quod  opta- 
verant  fibi  illi  de  Prato .  Et  ficut 
dicebam ,  Auclior  potuit  habere  refpe- 
£tum  ad  ifta  &  ad  alia  mala,  quae 
ifta  Civitas  pafla  erat  tempore  fuo. 
Et  fi  habuit  refpeclum  ad  futura  , 
adhuc  bene  dixit  .  Qaia  tempus  , 
quod  videtur  longum  quantum  ad 
vuigares,  breve  apparuit  Aftrologis. 
Et  Au£lor  loquitur  multum  pruden- 
ter  &  caute  ,  quia  dat  tempus  in- 
certum  . 

^d   Cant.  XXV  11.   Verf.  23. 

l^on  t'  increfca  reflare  a  parlar  y/ieco . 
Certe  non  dubito ,  quod  Rex  Lati- 
nus  ,  Turnus,  &  Megentius ,  de  qui- 
bus  Vergilius  fecit  tot  praeconia, 
ut  de  cereiis  minoribus  taceam  ,  ncn 
valucrint  tantum  in  rebus  mundi  , 
quantum  ifte  Comes  Guido,  Mala- 
tefta,  Maghinsrdus,  &  alii  multi  in 
Romandiola  ,  de  quibus  ftatim  dice- 
tur  in  ifto  Cantu.  Et  probat,  quod 
Vergilium  non  debeat  toedere  rema- 
nere  ad  locum  iftum  fecum ,  often- 
dens  fuam  ardentem  affi;£1:ionem  , 
quam  habet  ad  loquendum  cum  ifto 
Domino  dicens: 

Vedf ,  che  non  increfce  a  me,  &  ardo. 
Et  heic  nota,  quod  heic  non  habet 
locum  ioquendi  de  Inferno  effentiali , 
quia  numquam  poteft  effe  ibi  aliena- 
tio  poenae ,  fed  debet  intelligi  mo- 
raliter.  Aliquando  enim  contigit, 
quod  quis  non  videtur  qur.fi  fentire 
poenam  luam  ,  quando  loquitur  cum 
viro  eloquentijTimo  ,  cujus  eloquii 
fuavitas  fecit  ipfurn  oblivifci  dolo- 
ris,  ficut  vidi  de  fa£lo ,  quod  ali- 
quando  infirmans  fecit  fibi  portsri 
Dantem ,  quum  arderet  calore  febris 
ad  aliqualem  recreationem . 

Se'  tit    pur  mh  in    qv.efio  mondo  cie- 
eo  &£. 

Heic 


4^ip  BENFENUT 

Heic  Guido  Comes  de  Montefeltro 
fuam  petitionem  patenter  exponendo 
de  ftatu  Romandiolae  dicit: 

Dimmi ,  fe  Roitiagnuoli  han  pace  o 
guerra  . 
Adverte  ,  quod  ftatim  oritur  dubium 
circa  iftam  petitionem ,  quum  ille 
Comes  fuerit  Dominus  Urbini  ,  & 
praedeceffores  &  ruccefTores  fui  ufque 
ad  tempora  moderna ,  &  petit  de 
ftatu  Romandiolae  ,  quum  haberct 
dominium  in  Marchia  Anconitana. 
Dicam  breviter ,  quod  diftus  Ccmes, 
&  totum  genus  luum  fuit  de  Ro- 
mandiola ,  fcilicet  de  Montefeltro , 
ut  ipfe  ftatim  dicet.  Praeterea  iple 
fecit  magnalia  fua  in  Rom.andiola  , 
de  quibus  praecipue  dicetur  heic.  Et 
dicit  fic: 

St  ttt  pur  mo  in  quejlo  c^c. 
ideft,  in  iftum  Infernum  ,  &  fpecia- 
liter  in  ifta  bolgia  VIII.  quae  eft 
maxime  coeca.  Quia  ifti  lic^t  fint 
in  flammis  lucentibus ,  tamen  nihil 
vident.  Et  ita  in  rei  veritate  ,  mo- 
raliter  loquendo ,  in  mundo  noftro 
ifti ,  qui  reputantur  ita  fubtiles  & 
oculati ,  in  fine  reperiuntur  aridio- 
res  &   coeciorcs  aliis. 

Caduto  /e'  di  qv.ella  dcke  Tetra 

Latina  ;  -.---- 
ideft,    de    Romandiola  ,     quae    inter 
alias    provincias    Iraliae    eft    max';rie 
amoena ,    &    omniura    bonorum    fcr- 
tilis  . 

_  _  _  _  ottd' io  mia  colpa  ttttta  reco. 
ideft,  in  ea  Terra  cxercui  magnas 
calliditates,  quibus  obtinui  magnas 
viflorias.  Et  hcc  pro  tanto  dicit  Co- 
mes  ,  quia  imaginabatur ,  quod  Au- 
£tor  effet  aliquis  aftutus  ,  damnatus, 
qui  nuper  veniflet  ad  poenam .  Unde 
ad  intelligendam  iftam  literam  eft 
breviter  fciendum,  quod  ifte  Comes 
famofus  &  felix  in  proelio,  faepe  ter- 
ram  Romandiolae  madefecit  fanguine 


/  IMOLENSIS 


420 


multo.  Nam  a  multis    notatum  eft  , 

quod    ifte    Comes    fa£l'JS    Capitaneus 

belli    in    Romandiola  ,    dedit    decsni 

&   leptem  confliflus  adverfariis  fuis, 

&   praecipue  BDnonienfibus,  qui  cum 

numerofo    exercitu    venerant    ad    va- 

ftandum    agros    Faventinorum  ,    ubi 

Bononienfes    exules  ,    qui  dicebantur 

Lambertacii ,    erant  receptati.    Scili- 

B    cet  Anno  Domini  MCCLXXV.  Co- 

mes  Guido  cum    exulibus  Bononien- 

fibus  Sc    aliis    fuis  invafit    Bononiara 

apud   Pontem  San6li  Proculi,  qui  di- 

ftat    a    Favcntia    per    tria    milliaria. 

Quorum     Dux     erat    Mslatefta     Pri- 

mus  de  Arimino.  Equites  Bononien- 

fium    ad    primum    afpecl:um    hoftium 

trepidantes  ,  fugam  rapuerunt.  Acies 

C    vero   peditum  videntes  fuos  praecipi- 

j  tss  fugerunt  ,  Sc  firmaverunt  fugam. 

Comes    fuperveniens    fecit  denuntiari 

eis,    ut    facerent    deditionem,     ante- 

1  quam  crudcliter    perderentur .    Quod 

!  ilii    negantes,    condenfati    funt  inter 

I  le    tsliter,    quod    ftabant    fixi    quafi 

i  immobiles  ,    ita    ut    vires    non  habe- 

rcnt  ad  arma  movenda.    Ex  quo  ir- 

D    ruentibus    hoftibus    fa£^a     eft    magna 

caedes  ,  praecipue  ab  exulibus  Bono- 

nienfibus    magis    aftu    contra ,    quara 

ferro ,  fe  fe  opponebant,  &  fiti ,  ca- 

lore,    &  anguftia  moriebantur.     Ho- 

ftcs    vi£^ores    ditati    fpoliis  funt    ho- 

ftium  .   Aliqui  tamen   credunt,    quod 

ifte  miferabilis  confli£l;us    non  foliim 

opera    Comitis  Guidonis,    fed    etiani 

opera  alterius  Comitis  ,    qui  erat  ex 

parte  Bononienfium  ,  evenerit.    Nam 

quldam     Comcs     de    Panico    dicitur 

proclamaffe  in  fuga :    Popule  marcide, 

lege  Statuta.    Et    fubdit    confirmatio- 

nem    fuae    petitionis ,    dicens.     Ideo 

petitionem      peto     de     Romandiola  , 

quia  fui  de  p.irtibus  illis.  Unde  dicit: 

Cy  t*  fui  de^  monti  y 
quafi    dicat  :     Fui    di  Monte    Feltro . 

Nam 


42  1  COMMENT.  IN 

Nam  Mons  Feltrus  efl:  una  Contrata 
in  Romandiola,  continens  multos 
montes  &  mulca  Caflella  ,  ut  alibi : 
Et  fic  vide ,  quod  ifti  Comites  fue- 
runt  de  Romandiola,  quum  exten- 
derunt  fuum  dominium  in  Marchiam. . 
Sicut  &  Milatefta  de  eadem  Con- 
trata  diebus  noftris ,  habuit  &  An- 
conam  ,  quae  efl:  caput  illius  provin- 
ciae,  &  Efculum,  quod  fuit  olim  ca- 
put  ejus,  &  alias  multas  Civitates  & 
Terras.  Et  ficut  Ugucio  de  Fagiola  de 
cifdcm  montibus  ,  qui  habuit  domi- 
nium  in  Tufcia  in  Civitate  Pifana  & 
Lucana  .  Et  tangit  confinia  dicens: 

-  -  -  -  -  la  intra  Orbino  , 
Urbinum  eft;  Civitas  in  Marchia  An- 
conitana,  circa  confinia  Romandio- 
lae,  ubi  ifti  Comites  dominati  funt 
jam  per  tot  tempora ,  quod  non 
exftat  memoria  . 

£7  giogo, 

fcilicet,  montis  Arimini  ; 

-  -  -  -  -  di  che  Tever  Ji  Jifferra  . 
ideft,  de  quo  Jugo  oritur  fluvius  Ti- 
beris  ,  qui  oritur  in  Alpibus  ,  quae 
dividunt  Romandiolam  a  Tufcia  ex 
parte  ipfius  Tufciae  ex  oppofito  Mon- 
tis  Feltri.  Qui  Tiberis  eft  fluvius 
famoiiflimus  ,  non  tantum  ratione 
fuae  magnitudinis,  quantum  ratione 
Urbis   Romae,  quam   irrigat. 

lo  era  in  giufo  ----- 
Ifta  eft  fecunda  pars  generalis,  in 
qua  Au£lor  refpondens  ad  petitionem 
Comitis  defcribit  ftatum  Romandio- 
lae.  Et  primo  defcribit ,  quomodo 
Vergilius  nunc  dedit  fibi  licentiom 
loquendi  cum   ifto    Comite  ,    dicens  : 

lo  era  itt  giufo  ancor  attento  e  chino , 
quia  ftabat  in  culmine  pontis  incli- 
natus  ad  audiendum  attente  verba 
Comitis . 

Q^iando  il  m  o  Duca  rnt  tentb  di  cofla 
ideft ,  a  latere  ,  vcl  difcofto ,  ideft  ad- 
ftitit  , 


DANTIS  COMOED. 


412 


B 


D 


Dicendo :  parla  ttt:  -  - 
Quafi  dicat :   habe  nunc  tu  vicem  ; 

__-_--  Quefli  e  Latino  J 
Quia  hucufque  loquutus  fui  cum  U- 
lyffe  Graeco.  Jam  tu  nunc  loquere 
cum  ifto  Comite  Latino  ;  cujus  caufa 
aflTignata  eft  fuperius  in  praecedenti 
Cantu  .  Deinde  tangit  refpcnfionem  , 
dicens : 

Et  io ,  ch'  avea  gia  pronta  la  rsfpofla , 
quam  praecontexeram ,  imaginans  me 
refponfurum  illi ; 

Senx,^  indugio  a  parlar'  tncominciai . 
Quia  bene  fciebam  ,    quomodo  ftabat 
tunc  provincia  Romandiolae,    conti- 
gua  Tufciae  ,  coepi  ego  dicere: 

O  anima  ,  che  fe"  la  giu  nafcofla, 
fcilicet  jnclufa  in  igne,  quam  videre 
non   pofium  . 

Romagna  tua  ----- 
in  qua  fecifti  tibi  famam  , 

-----  non  e,  e  non  fn  mai 

Senx/f  gtierra  ------- 

intellige  ,  poftquam  coepit  habere  Ty- 
rannos; 

-----   ne  i  cor  de  fuoi  Tiranni , 
qui  faepe  bellum  meditantur: 

Ma  Palefe  neffuna  or  ven  lafciai . 
Ideft  ,  nunc  aftualitcr  ;  quia  in 
MCCC.  nullum  erat  bellum  patens 
in  Romandiola  ,  unde  nota  ,  quod 
ifte  Comes  ,  tamquam  ex  parte,  me- 
rit6  mirabatur,  quod  Romandiola 
poffet  ufquam  ftare  in  pace.  Ideo  fic 
petivit.  Et  Auftor  fic  refpondit,  & 
bene  ,  quia  Romandiola ,  poftquam 
pervenit  ad  manus  Tyrannorum  , 
numquam  requievit,  &  maxime  poft- 
quam  Papa  Nicola  de  Urfinis  fecit 
fibi  dari  iftam  provinciam  a  Rodul- 
pho  Imperatore,  ut  alibi  di£tum  eft, 
&  dicetur .  Quia  Papa  primo  mifit 
Bertoldum  fratrem  fuum  primum  Co- 
mitem  Romandiolae  ,  &  Cardinalem 
Latinum  Legatum  fuum  .  A  quo 
tcmpore  citra  femper  faftae  funt  ibi 

va- 


423        ^      BENFENUTI 

varid!:  mutationes ,  &,  quotidie  fiunt.  A 
Undc  judicio  meo  mihi  videtur , 
quod  quatuor  deduxerunt  eam  nobi- 
lem  provinciam  ad  tantam  defnlatio- 
nem  .  Primum  cfl:  avaritia  Paftorum 
Ecclefjae,  qui  nunc  vendunt  unam 
Terram ,  nunc  aliam  .  Et  nunc  unus 
favet  uni  Tyranno  ,  nunc  alius  alte- 
ri ,  fecundum  quod  faene  mutantur 
Officiales.  Secundum  efl:  pravitas  Ty-  B 
rannorum  fuorum  ,  qui  femper  inter 
fe  fe  lacerant  &  rodunt ,  &  fubdi- 
tos  excoriant.  Tertium  efl  fertilitas 
locorum  ipfius  provinciae,  cujus  pin- 
gucdo  allicit  Barbaros  &  externos 
in  praenam.  Quartum  efl:  invidia , 
quae  viget  in  cordibus  ipforum  in- 
colarum ,  ficut  Au6tor  nofter  pulcre 
defcribit  Purgatorii  Cant.  XIV.  ubi 
fa^a  mas^nli  commendatione  iflius 
Romandiolae  indiananter  exclamat: 

O  Romagntioli  tovnati  in  bajiardi! 
J[dr   Verf.  40. 

Ravenyia  fta  ------- 

Nunc  Au£lor  defcripturus  fpecialiter 
ftatum  Romandioke,  incipit  a  Raven- 
na,  &  generaliter  vult  dicere,  quod 
nobilis  &  antiqua  profapia  iftorum  D 
dc  Polcnta  dominatur  Ravennae  & 
Cerviae.  Unde  debes  fcire,  quod  eo 
tempore  rcgnabat  Ravennae  quidam 
Dominus  Guido  Novellus  de  Polen- 
ta  ,  vir  quidem  Hitis  magnae  inteili- 
gentiae  &  eloqucntiae.  Q_ui  multum 
honoravit  Dantem  in  vita  &  in 
morte ,  ut  dicetur  alibi  .  Ideo  loqui- 
tur  de  eo  valde  honefte ,  eum  de- 
fcribens  ab  Infignio  fuae  Domus , 
unde  dicit: 

Ravirtna  Jla ,  come  ftaia  e  molti  anni , 
quafi  dicat,  in  eodem  ftatu  ,  in  quo 
fuit  jamdiu  &  fub  dominio  eorum- 
dem  :   quod  declarat  fic: 

V  .Aquila  da  Polenta 

Hoc  dicit,  quia  illi  de  Polenta  por- 
tant    pro   Infignio   Aquilara  ,    cujus 


IA'W  LENSTS  424 

medietas  eft  alba  in  campo  azurro , 
&  alia  medietas  eft  rubea  in  campo 
aureo  .  Eft  autem  Polenta  parvum 
CaftsUum  circa  Brerenorium  ,  undc 
ifti  Nobiles  dicuntur  olim  fuifl"e. 

la  /i  ceva : 

Et  eft  pulcra  metaphora  &  propria. 
Vult  enim  dicere,  quod  ifte  Guido 
Novellus  fovet  Sc  protegit  Ravenna- 
tes  fub  umbra  alarum  fuarum ,  Ccut 
Aquila  filios  fuos.  Et  de  rei  verita- 
te  Ravenna  tunc  erat  latis  in  floren- 
ti  ftatu,  quse  nunc  in  languido.  Et 
nota,  quod  Aucior  ideo  primo  inci- 
pit  a  Ravenna,  quia  nobiliflima  Ci- 
vitas  eft  ratione  antiquitatis  ,  fi  fa- 
ma  non  cft  omnino  falfa ,  dc  crca- 
tione  dignitatis.  Quia  fola  Ecclefia 
Ravennss  habet  Cardinales,  ficut  Ro- 
mana.  Et  fubdit  Auclorj 

S)  cht  Cervia  ricuopre  co'  fuoi  vanni . 
Quafi  dicat,  quod  Aquila  praedifia 
protegit  Cerviam  fub  pennis  ejus  a- 
iis  fuis  .  Snnt  enim  vanni  pennae  in 
alis.  Eft  autem  Cervia  Civitatuncu- 
la  in  codem  litore  maris,  diftans  a 
Rnvenna  per  XV.  miiliaria ,  quam 
Auclor  fubditam  dicit  Ravenrae  , 
quia  eft  fub  eodem  dom.inio.  Habet 
haec  Civitas  praerogativam  Salis.  Un- 
de  Cardinalis  Oftienfis  Dominus  Bo- 
noniae  &  Romandiolae  erat  folitus 
dicere  :  Fh'S  habemus  de  Cervia  par~ 
vula ,   quam  de  tota  Ro>nandiola . 

La  Terra ,  cbe  fe  gia  la  lunga  pro- 
va  dp-c. 
Heic  Auftor  defcribit  aliam  Civita- 
tem  Romandiolae,  fcilicet  Forlivium. 
Quae  eft  quodammodo  fituata  in  me- 
dio  Romandiolae,  major  aliisj  quae 
quia  habet  genfcm  bcllantem  ,  &  i- 
fte  Comes  habuerat  diu  Principatum 
ibi,  &  bella  magna  fecerat  ibi  :  i- 
deo  in  defcriptione  ejus  inferir  fin- 
gularcm  viftoriam,  quam  hic  Comcs 
cum  Forlivienfibus  habuerat.  Ad  in- 

tcl- 


42  5  COAIMENT.  IN 

telligentiam  autem  hujus  literae  eft 
praefciendum  ,  quod  Anno  Domini 
MCCLXXXII.  Papa  Martinus  III. 
del  Turio  de  Regno  Franciae,  mifit 
in  Civitate  Romandiolae  quemdam 
Dominum  Johannt.m  de  Apia,  mili- 
tem  ftrenuiffimum  armorum  ,  quo  nul- 
lus  erat  bellicofior  in  Francia.  Erat 
tamen  impar  fagacitatibus  Roman- 
diolorum  ,  ut  eriperet  Romandiolam 
de  unguibus  Comitis  Guidonis  de 
Montefeltro,  qui  tunc  erat  ibi  fortis 
&  potens  pro  parte  Gibellina.  Hic 
ergo  Johannes  cum  nobili  excrcitu 
Gallorum  &  Italicorum  ingreffus  pro- 
vinciam  ,  primo  recepit  Faventiam 
datam  fibi .  Moras  faciens ,  ibi  fa- 
ciebat  acre  bellum  contra  Forlivium, 
&  credidit  habere  Civitatem  per  pro- 
ditionem  ,  quam  non  poterat  habere 
per  obfidioncm  .  Cujus  tra6\atum  or- 
dinavit  Comes  Guido  ,  qui  afiutiffi- 
mus  bene  cognofcebat  temeritatem 
Gallorum  .  Et  ut  breviter  dicam  ,  Jo- 
hannes  Kalendis  Maji  cum  gente  fua 
venit  Forlivium  de  mane  tempefiive 
antc  diem  ,  credens  habere  ipfum  . 
Et  ficut  erat  ordinatum  per  Comi- 
tem  Guidonem ,  fuit  datus  fibi  in- 
troitus  unius  portae.  Johannes  igitur 
intravit  cum  parte  gentis  fuae  ,  & 
partem  dimifit  extra ,  dato  ordine, 
quod  fi  expediret  ,  fuccurrerent  in- 
greffis.  Quod  fi  cafus  adverfus  acci- 
deret ,  mandavit,  quod  omnes  glo- 
merarentur  in  quodam  campo  fub 
umbra  unius  magnae  quercus .  Ordi- 
re  dato,  Johannes  cum  Francis  per- 
currit  Civitatem  fine  refiflentia.  Co- 
mes  autem  Guido  ,  confcius  fafti  , 
cum  tota  gente  fua  exivit  Civita- 
tem ,  &  invafit  animofe  iflos ,  qui 
erant  fub  quercu ,  &  faciliter  fudit . 
Johannes  ,  qui  intraverat  Forlivium  , 
credens  efle  Dominus,  diripiebat  in- 
terim  Civitatcm,  &  milites  difFun- 
Tom.  III. 


DANTIS  COMOED.  6,16 

A  debant  fe  per  domicilia.  Et  conri- 
nuo  Comes  Guido  reintravit  Forli- 
vium  ,  dimifsa  fua  parte  militiae  & 
gente  pedefiri  fub  quercu ,  turmatim 
glomerata  ea  forma,  qun  fteterat  pri- 
ma  gens  Francorum  .  Tunc  Comes 
Johannes,  qui  credebat  libere  haberc 
Civitatem  ,  vifis  hoftibus,  totus  ftu- 
pefa£lus  eft  &  territus.    Et  quicum- 

B  que  de  gente  Franca  poterat  recur- 
rere  ad  equum  ,  fugiebat  extra  Civi- 
tatem  ,  &  occurrebat  ad  quercum  , 
credens  ibi  invenire  fuos,  &  incur- 
rebat  in  manus  hoftium,  a  quibus 
erant  caefi  .  Et  capti  funt  illi ,  qui 
remanferunt  in  Civitate,  &  trucida- 
bantur  omnes.  Et  fic  magna  fagaci- 
tate  Comitis  Guidonis  pulcra  &  ma- 
gna  gens  Gallica  fuit  deftrufta  .  Et 
multi  nobiles  &  magnates  Italici  ce- 
ciderunt  in  confiiflu.  Inter  alios  fuit 
unus  Comes  de  Montefeltro  ,  con- 
fanguineus  Comitis  Guidonis  .  Sed 
erat  iHfeftus  ei  propter  litem  ,  quam 
habuerat  fecum  fuper  haereditate.  Et 
Tebaldelius,  qui  aperuit  Faventiam  , 
quando  dormiebant  Cives,   &   plures 

D  alii  .  Johannes  de  Ap'a  tamen  cum 
paucis  evafit .  Et  ita  delufus  &  de- 
fertus  reverfus  eft  Faventiam  .  Papa 
Martinus  iratus  mifit  novas  gentes 
cqueftres  Sc  pedeftres  ad  Comitem  Jo- 
hannem  ,  qui  recuperavit  ForHvium 
Anno  fequenti  de  menfe  Maji,  & 
diruit  omne  fortilirium.  Comcs  ve- 
ro  Guido  receflit  de  Forlivio.  Sic 
ergo  patet ,  quod  ingenium  Comitis 
vicit  vires  fortiffimi  bellatoris  ,  ii- 
c^t  tamdem  fuccubuerit  viribus  Ec- 
clefiae  .  Nunc  ad  literam  .  Auftor 
defcribit  iftam  Terram  ab  ifta  ma- 
gna  ftrage,  &  dominations  ejus .  Et 
vult  breviter  dicere,  quod  ifti  Ter- 
ra  erat  tunc  fubdita  OrdclDffis  dc 
Forlivio ,  quorum  familiam  dat  in- 
telligi  per  fignum,  unde  dicit:  La 
E  c  Ter- 


427  BENFENUT 

Tena ,  fcilicct  Forlivium  ,  che  fi  gia 
la  lunga  prova ,  quia  diu  fteterat  in 
contumacia  .  Eft  enim  gens  Forli- 
vienfis  magis  promta  ad  rebellionem  , 
&  tardior  ad  deditionem,  qu^m  ali- 
qua  gens  Romandiolae ,  ut  probatum 
efl:  in   multis  bellis.  Er  dicit  ; 

E  dt  Francejchi  fangtdnofo  miicchio  / 
Nam  ut  aliqui  afferunt,  Cojnes  Jo- 
hannes  habuit  in  ifto  proelio  circa 
DCCC.  equites  ,  de  quibus  faCta  cft 
miferanda  ftrages.  Scio  ,  quod  aliqui 
diffimilitcr  fcribunt  iftam  pugnam . 
Sed  ifta  ,  quam  praemifi  ,  videtur  mi- 
hi  verior  ,  &  magis  conlona  viribus 
Comitis  Guidonis . 

Sotto  le  branche  vsrdi  fi  ritrova .' 
Ideft  fub  poteftate  OrdelafForum ,  qui 
habent  pro  Signo  Leoneni  viridem 
a  medio  fupra  in  campo  aureo ,  cum 
quibufdam  liftis  a  medio  infra,  qua- 
rum  tres  funt  virides  &  tres  aureae. 
Et  tunc  regebat  Sinibaldus.  Et  heic 
nota  ,  quod  Au6\or  praeterit  Forum 
Pompilium,  quafi  dicat  ,  quod  erat 
fub  eodem  dominio ,  quia  erat  Ci- 
vitas  parvula  ,  &  jam  declinabat  . 
Quam  diebus  iftis  Dominus  Sabincn- 
fis  ,  Legatus  Ecclefiae ,  funditus  e- 
vertit ,  &  tranftulit  Bretenorium  . 

E  '/  Maflin  vscchlo  j 

Heic  Au£lor  defcribit  jiiiam  Civita- 
tera  nobilem  ,  fcilicet  Ariminum  , 
quam  manifeftat  per  Dominos  fuos  . 
Et  vult  finaliter  dicere,  quod  fecun- 
Ab  Malatefta  pater  illius  viri  vio- 
lentius  teneat  Civitatem  Arimini  . 
Ad  quorum  cOj^nitionem  eft  breviter 
lciendum  ,  quod  in  provincia  Ro- 
mandiolae,  in  Comitatu  Montisfel- 
tri  ,  eft  unum  Caftellum  ,  quod  vo- 
catur  Penna  Billorum ,  ex  quo  olim 
traxerunt  orlginem  Malateftae.  Quo- 
rum  unus  fuit  Aliles  probus  Malate- 
fta,  qui  propter  magna  beneficia  fa- 
clus    eft   Civis    Arimini  ,    fa£tis    ibi 


7   IMOLENSIS  42§ 

A'  pulcris  domibus  &  donationibus  ma- 
gnis.  Et  ex  praedi6\o  natus  eft  Ma- 
latefta  Miles  audax ,  qui  acquifivit 
dominium  Arimini,  quum  effet  XKIL 
annorum .  Qui  vicit  Comitem  Gui- 
donem  apud  Montem  Clarum,  &  ab 
eo  vi£lus  eft  apud  Pontem  San6li 
Proculi.  Hic  genuit  Johfnnem  Sar- 
gatam  ,  vel  Sciancatum  ,  qui  interfe- 
cit  Paulum  fratrem  fuum  fimul  cum 
Francifca  uxore.  Item  genuit  Mala- 
teftinum,  qui  fuit  monoculus  ,  aftu- 
riffimus  Tyrannus  ,  qui  fucceffit  pa- 
tri  in  dominio.  Et  ex  eo  natus  eft 
Ferrantinus.  Alius  filius  fuit  ex  prae- 
fato  Malatefta ,  nomine  Pandulfus  , 
qui  regnavit  poft  i\lalateftinum  una 
cum  Ferrantino  nepote  fuo .  Ex  Pan- 
dulfo  nati  funt  Dominus  Malatefta 
fagaciffimus  Tyrannus  ,  &  Dominus 
Galeottus  ftrenuus  armorum  ,  qui  die- 
bus  noftris  fuerunt  Domini  magnac 
partis  Marchiae  Anconitanae .  Dicit 
ergo :  II  Maftin  vecchio  ,  ideft  Mala- 
tefta  antiquus  ,  qui  fuit  Avus  iftius 
Malateftae  ,  viri  fagaciffimi ,  qui  re- 
gnavit  Arimini  temporibus  noftris. 

D'        £'/  nuovo  da  Vevrucchio  .* 

Ideft  ,  Malatefta  Juvenis ,  qui  voca- 
tus  eft  Malateftinus.  Quorum  utrum- 
que  appellat  Maftinum  metaphorice, 
quafi  velit  dicere  magni  magiftri  Ty- 
rannidis.  Maftinus  enim  fortis  eft  & 
violentus  &  rapax  ,  qui  non  de  fa- 
cili  dimittit  praedam  ,  quam  sffu- 
mit  :  Et  dicit:  da  Verrucchio ,  ideft  , 
Malatefta .  Quod  Verruchium  eft  u- 
num  Caftellum  in  Comiratu  Arirai- 
ni,  a  quo  Malateftae  denominantur, 
quod  Ariminenfes  dederant  olim  cui- 
dam  Malateftae  antiquiffimo ,  ob  e- 
jus  magna  merita  in  Rempublicam  . 
Taraen  de  rei  veritate  Malateftae 
non  fuerunt  orioinaliter  de  Verru- 
chio,  immo  de  Montefeltro,  de  quo- 
i  dam    Caftello,    quod    vocatur    Penna 

Billo- 


42P  COMMENT.  IN 

Billorum  .  Sed  Au£lor  nominat  eos 
a  loco  notiori  ,  cie  quo  denominan- 
tur  vulgo  &  ipfimet  le  denominant. 
Et  fpecificat  utrumque  Maftinum  a 
quodam  fingulari  a6\u  tyrannico  vio- 
lentiae. 

Cie  fecer  di  Moatagna  il  mal  go- 
verno . 
Ad  quod  fciendum ,  quod  Montagna 
eft  proprium  viri  nomen .  Fuit  enim 
Montagna  nobilis  Miles  de  Parcita- 
tis  de  Arimino  ,  pnnceps  partis  Gi- 
bellinae.  Qnem  captum  cum  quibu- 
fdam  aliis  MalateRa  tradidit  cufto- 
diendum  Malateftino  filio.  Poflea  pe- 
tiit  ab  eo  ,  quid  tL.£1:um  efiet  de  Mon- 
tagna  .  Cui  ifie  refpondit  :  Domine  , 
eft  Jub  fiiia  cuflodia  :  Ita  quod  fi  'uel- 
let  Je  fuffocare ,  tion  potcji ,  quamvis  fit 
jinta  raare.  Et  dum  irerum  &  ite- 
rum  ptteret  &  replicaret  ,  di^cit  : 
Certe  dubito ,  quod  nefi.ies  ipfum  cuflo- 
dire .  Malateflious  notato  verbo  ,  fe- 
cit  ipfum  Monlagnam  maftari  cum 
quibuldam  aliis.  Ita  bene  vocat  Ma- 
latefiinum  Maftinum  novum  ab  iflo 
genere  violentiae,  &  ab  alia  pejore , 
de  qua  dicetur  in  fequenti  Cantu  . 
XJbi  etiam  facit  mentionem  de  Ari- 
mino.  Ideo  dicit: 

La  eiove  foglion  ,    fan  de'  denti  fuc- 
chio  . 
Idcfi: ,    fugunt    &    mergunt  facultates 
hominum    in  Civitate  Arimini ,    ubi 
folent  fugere  . 

La  Citta  di  Lamone ,  e  di  San- 
terno  . 
Heic  Auclor  defcribit  duas  alias  Ci- 
vitates  Romandiolae,  fcilicet  Faven- 
tiam ,  &  Imolam  a  Domino  fuo. 
Et  vult  finaliter  dicere  .  Quod  Ma- 
ghinardus  Paganus  fuit  robilis  Ca- 
ftellanus  in  montibus  fupra  Imolam  . 
Qui  fua  probitate  &  felicitate  ex 
parvo  Caftellano  faftus  eft  magnus 
Dominus  in    Romandiola  ,    ita    quod 


DANTJS  COMOED, 


430 


D 


habuit  trcs  Civitates  ,  fcilicet  For- 
livium  ,  Faventiam  ,  &  Imolam  ,  fed 
non  omnes  fimul  .  Unde  eft  fcien- 
dum,  quod  in  MCCXC.  Stephanus 
de  Ghinazzano  Romanus,  Comes  Ro- 
mandiolae  pro  Papa  ,  fuit  captus  in 
Civitate  Ravennae  ab  illis  de  Po- 
lenta  die  XII.  Novembris  .  Propter 
quod  Maghinardus  Paganus  cepit  Ci- 
vitatem  Faventiae .  Et  Bononienfes 
continub  fub  certo  curfu  ceperunt 
Civitatem  Imolae,  &  rapuerunt  ftec- 
cata,  &  fplanaverunc  foveas  .  Poft 
haec  Papa  mifit  Comitem  Bandinum 
de  Comitibus  Guidis  de  Romena  , 
Epifcopum  Aretinum  ,  qui  reduxit 
Terram  ad  obedientiam  per  pacem 
&  concordiam  .  Anno  ver6  fequenti 
die  XXIII.  Decembris,  die  Domini- 
ca  ,  de  nofle  diclus  Mnghinardus 
cum  quibufdam  Nobilibus ,  furto  ce- 
pit  Civitatem  Forlivii  in  qua  cepit 
Comitera  Aghinulphum  de  Romena  , 
fratrem  difti  Epifcopi.  Deinde  obfe- 
dit  Caelenam  ,  ubi  erat  ipfe  Comes 
Romandiolae.  Poft  haec  Anno  quin- 
to  ,  fciiicet  Ar.no  Domini  MCC- 
XCVI.  Maghinardus  habens  bellum 
cum  Bononicnfibus  propter  Forlivium  , 
cujas  dominium  tunc  tenebant  Bo- 
nonienfes,  fecit  confoederationem  cum 
Azone  III.  Marchione  Eftenfi  ,  qui 
fimiliter  parabat  bellum  contra  Bo- 
nonienfes  ,  de  quo  dicctur  plc-nius 
Purgatorii  Cant.  V.  Secundo  Calen- 
das  Aprilis  venit  cum  exercitu  con- 
tra  Imolam  ,  quam  tenebant  Bono- 
nienfes,  ut  diftum  eft  .  Recepit  Ci- 
vitatem  non  fine  magno  damno  & 
dedecore  Bononie.-^fium ,  quorum  ce- 
pit  magnam  multitudinem  ,  quae  tunc 
erat  ibi  circa  quatuor  mi!!ium  .  Nunc 
ad  propofitum  .  Auclor  defcribit  ip- 
fum  Maghinardum  a  Signo  fuo  ,  & 
duas  Civitates  ,  quas  tenebat  a  flu- 
rninibus  fuis  ,  dicens  : 

E  e     2  Conduce- 


431  BENFENUT 

Conduce  H  Leoncel  dal  nido  bianco , 
Ideft,  Maghinardus  de  Sufinana,  qui 
portabat  Leonem  azurrum  in  campo 
albo. 

La  Citti  di  Lamone  / 
Ideft,  Faventia.  Amon  enim  eft  flu- 
men ,  qui    labitur    juxta  Faventiam  , 
cujus  Vallis  fertiliflima  eft. 

e  (li  Santerno  • 

Idtft,  Tmola .  Santernus  eft  flumen  , 
quod  oritur  in  Aloibus  Apennini , 
qui  olim  vocabatur  Santernus ,  ficut 
fcribit  Plinius  in  Narurali  Hiftoria  . 
Et  heic  nota  ,  Leftor  ,  quod  Imola 
olim  vocata  eft  Forum  Cornelii  . 
Unde  Auguftus  in  Cofmographia , 
quam  fecit  fieri  de  toto  Orbe ,  nu- 
merat  Forum  Cornelii  inter  Civita- 
tes  famofas  ,  ficut  fcribit  Albertus 
Magnus  in  fuo  Libello  de  Natura 
Loci  .  Ideo  autem  fic  di£lum  eft , 
quia  a  Cornelio  Romano  de  clarifll- 
ma  familia  Corneliorum  ,  de  qua 
fuerunt  illuftriflimi  Scipiones,  aedi- 
ficatum  eft .  Haec  fiquidem  parva 
Civitas  faepe  magna  &  nobilia  pro- 
ducit  ingenia.  Sed  ne  fulpe£tus  te- 
ftis  videar  in  caufa  propria  ,  audi 
breviter  quod  dicit  Magifter  Legen- 
darum :  Sitnt ,  inquit,  Comelienfes  in- 
genio  fagaces  ,  factindiis  eloquentei  ,  •vi- 
vibus  fortes ,  animis  attdaces  .  Catholica 
Fide  pollentes  ©>f.  Et  nota  ,  quod 
Auftor  ponit  iftas  duas  Civitates  fi- 
mul,  quia  eo  temporc  erant  fub  uno 
dominio  Maghinardi.  Et  funt  valde 
propinquae  per  parvam  diftantiam  . 
Et  fubdit  Auftor  unum  ,  quod  vul- 
g6  videtur  credere  ,  ad  infamiam  il- 
lius  Maghinardi ,  fcilicet  quod  erat 
Gibellinus  in  Romandiola  ,  &  Guel- 
phus  in  Tufcia  •   unde  dicit: 

C/je  muta  pavte  da  la  State  al  Verno . 
Hoc  pro  tanto  dicit  ,  quia  Roman- 
diola  magis  refpicit  Septemptrionem  , 
ideo  eft  magis  frigida"  Tufcia  vcro 
magis  refpicit  Mciidiem,  &  per  con- 


B. 


d; 


lAlOLENSIS  43» 

fequens  magis    calida.  Et  heicnota, 

lector  ,  quod  non   miror,    fi  unus  de 

Calabria  non  intelligit  iftud  Capitu- 

lum,    quum  ipfi    habitatores  provin- 

ciae  faepe  ignorant    facla  domeftica  , 

quae    funt   gefta    in  gremio    patriae . 

Unde  volo  te  fcire ,    quod    ifte    Ma- 

ghinardus  Tyrannus    fuit    de  natione 

Paganorum  ,    Gibellinus    in    Roman- 

diola ,    &  ubique  ,    Sed  cum   Floren- 

tinis  erat  Guelphus,  &  inimicus  om- 

nium  inimicorum  eorum  ,  five  eflent 

Guelphi,  five  Gibellini.  Et  in  omni- 

bus  bellis,    donec  vixit,  fuit  in  ob- 

fequium  &  fubfidium  Florentinorum . 

Hoc    autem    non    fecit    Maghinardus 

fine  juftiflima  caufa,    quoniam    pater 

ejus,  nomine  Paganus,  tempore  mor- 

tis  relinquens  puerum  pupillum  cum 

multis    8c    magnis    inimicis    vicinis , 

fcilicet    Ubaldinis  ,    Comitibus    Gui- 

dis  ,  &  aliis   Dominis  Romandiolae  , 

dimifit    eum    fub    cuftodia    &    tutela 

Communis    Florentiae  ,    a    quo    fuit 

bene  cuftoditus  &  educatus.    Ideo  i- 

fta    de    caufa    erat    gratus    &    fidelis 

Communi  Florentiae.  Quod  bene  pro- 

bavit    in    confliftu    apud    Riperiam  , 

in    quo    ita    acriter    fuperavit    vires 

Partis  Gibellinae. 

E  qaella 

Heic  Auftor  defcribit  aliam  Civita- 
tem  Romandiolae  ,  fcilicet  Caefe- 
nam  ,  quam  ultimo  refervavit,  quia 
fola  gaudens  bono  libertatis  ,  fub 
nullius  tyrannide  tunc  erat.  Defcri- 
bit  autem  eam  a  fiumine  fuo  di- 
cens : 

£    qtiella  ,    cui    il    Savio    bagna    il 
fianco  . 
Scilicet  Civitas  Caefena.  Sapis  enim 
eft    flumen  ,    quod    labitur    ad    latus 
Caefenae  . 

Cesi ,  com*  ella  s"  e  tra  tl  piano  e  '/ 

mortte 
Tra  tirannia  fi  vive ,  e  flato  franco . 

ideft, 


43 j  C0A1MENT.  W 

ideft  ,  libero  ;  quia  fcilicet  ab  una 
parte  erant  Malateftae  ,  fcilicet  ab 
Oriente  in  Arimino  ,  in  alia  parte 
versiis  Occidentem  erant  Ordelaffi  in 
Forlivio,  a  Septemtrione  illi  de  Po- 
lenta  in  Ravenna  .  Ideo  dicit:  Cosi 
coin  ella  i'  e  idrc.  Caefena  enim  eft 
plana  praeter  partem ,  quae  vocatur 
Mufata ,  ubi  eft  in  monte  pulcra  Ro- 
cha.  Et  quum  omnes  Civitates  Ro- 
mandiolae  fint  fertiles  ,  ifta  prae  ce- 
teris  eft  fertiliffima  ,  &  producit  fi- 
cus  optimos.  Et  finaliter  Au£1:or , 
fa6la  refponfione  plena  ad  quaefita 
Comitis  Guidonis ,  quaerit  ab  eo  , 
quis  fit ,  dicens: 

Ofa  chi  fe  ,  tl  prego  ,  che  ne  conte  . 
Quod  perfuadet  fibi  dupliciter.  Pri- 
mo  a  benevolentia  ,  qua  ufus  eft  er- 
ga  eum  ,  dicit  : 

Ncn  ejfer  duro  pih ,  ch^  altri  /ta  flato. 
fcilicet,  ad  refpondendum  mihi  du- 
rior,  qu^m  ego  fuerim  ad  refpon- 
dendum  tibi.  Secundo  adjurat  ipfum 
per  id  ,  cujus  viri  illuftres  folent  ef- 
fe  avidiffimi  ,  fcilicet  per  famam  • 
unde  dicit : 

Se    7    nome    tuo     nel    mondo    tegna 
fronte  . 
Si   vigeat  diu  fama  tua  in  pofterum  , 
quae  nunc  eft  fatis  magna. 
.Ad  Verf.  6l. 

J'  io  credeffi ,   che  mia  rifpofla  feffe 

xA  perfona ,  che  mai  tornaffe  al  mon- 
do ,  &c. 
Heic  nota  ,  quod  multi  mirantur  , 
quod  ifte  Comes  renuit  famam  , 
quam  quafi  ceteri  videntur  petere  & 
appetere.  Dicendum  breviter,  quod 
ratio  hujus  videtur  effe  ,  quod  ifte 
erat  relapfus  ,  quia  renuntiaverat  mun- 
do  &  pompis  ejus ,  poftea  inciderat 
in  poenas ,  redeundo  ad  fraudes  an- 
tiquas  .  Unde  ficut  veftis  fumtuofa 
&  apparcns  decuiflet  ipfum  Comitem  , 
quum  crat  magnus  Dominus  in  mun- 


DAlSinS  COMOED. 


434 


B 


D 


do  j  &  tamen  non  decuiflet  eum  i 
poftquam  fa£lus  eft  Frater  Minnr  : 
ita  aftutia,  quae  debebat  fibi  famam 
ante  converfionem  ejus  ,  dum  erat 
Tyrannus ,  poftea  cecidit  fibi  ad  in- 
famiam  .  Unde  fubdit  . 

Senz^a  tema  d^  infamia  ti  rifpondo. 
Quia    non    poteris    deferre    nova    dc 
me  ad  Mundum, 

"  —    per  cih  che  gtamai  di 

quefto  fondo 

Non  torno  -uivo  alcun 

Quia  ex  ifto  Inferno  nulli  eft  darc 
recefl"um  : 

j'  ,■'  odo  il  "vero . 

Et  verum  dicit ,  quia  qui  afl"uefcit 
&  fenefcit  in  iftis  fraudibus  ,  raro 
vel  numquam  fcit  recedere.  Ifte  Co- 
mes  breviter  narrat  formam  fuae  vi- 
tae  praeteritae,  dicens : 

lo  fiii  uom  d*  arme 

Quia  geffi  multa  &  magna  bella ,  ut 
fatis  patuit  ex   jam  diflis  ; 

e  poi  fui  Cordeliero  , 

Ideft  ,  in  fine  fui  Frater  Minor. 
Nam  Fratres  Minores  in  Lingua  Gal- 
lica  vocantur  Cordetiers ,  Cordellerii  , 
a  chorda  ,  quam  cin£tam  portant  . 
Et  ecce  quare  fe  fecit  Fratrem  Mi- 
norem  : 

Credendomi  u  cinto  fare  ammenda  • 
Scilicet ,  fperans  me  fub  tali  habitu 
miferiae  &  paupertatis  facere  emen- 
dationem  peccatorum  •  fed  alii  non 
crediderunt.  Unde  Dominus  Malate- 
fta ,  quum  narraretur  fibi  a  quodam 
familiari,  quod  Dominus  Guido  ei-at 
faftus  Frater  Minor ,  providit  ,  ne 
fieret  Guardianus  Arimini  .  Et  dicit 
Auclor : 

Et  certo  il  creder  mio  veniva  intevo  ^ 
Signantcr  dicit  certe,  quia  videba- 
tur  fine  dubio  emendatus  .  N^m  dc 
vefte  afl^umfit  Habitum  ,  humiliter 
fervavit  Regulam  ,  &  patienter  tuHt 
Paupertatem  .    Unde    faepe    vifus    elt 

publi- 


435 


BENFENUTI 


B 


publice  mendicando  panem  per  An- 
conam  ,  in  qua  mortuus  efi  &  fe- 
pultus.  Et  mulra  audivi  de  eo,  per 
quae  poterat  fatis  fperare  de  fua 
falute . 

Se  non  fojfe  il  gran  Prete , 
fcilicet  Bonifacius  VIII.  Quamvis 
omnis  Papa  dicatur  Summus  Sacer- 
dcs ,  tamen  Bonifacius  ,  temporaliter 
loquendo  ,  fuit  non  folum  magnus  , 
fed  maximus,  quia  primus  fuit,  qui 
vixit  Imperialiter  &  magnifice  .  £t 
dicit  Au£lor : 

a  cttt  mal  preniia  J 

ideft ,  cui  malum  accida''*  nam  mor- 
tuus  eft  in  anxietate  &  rabie,  ut 
faepe  tangitur  in  Libro  toto : 

Che  mi  rimife  ne  le  prime  colpe  . 
Idc[l  ,    in    priftinas    fraudes    &    artes    C 
belli .    Et  reddit  auditorem  attentum 
ad  audiendum  ,  dicens : 

E  come  C^  quare  voglio ,  che  m  in- 
tcnda. 
Scilicet ,  tu  ,  quirumque  fis  ,  afiute 
qua  forma  ,  &  qua  de  caula,  Boni- 
facius  retraxit  me  in  malas  culpas. 
M.entre  cti'  io  forma  ftti  (f  cjfa  e  c.'i 
polpe; 
Nunc  Comes  volens  narrare  caufam  , 
quare  Bonif.3cius  requifivit  eum  ,  o- 
llendit  fe  primo  vifum  fuifle  ido- 
netrm ,  qui  perageret  illud  j  &  quod 
ifle  poterat  ,  quia  fcilicet  expertiffi- 
mus  fucrat  armorum  in  Seculo  •  led 
tamen  nova  vita  prohibebat  fibi  , 
quia  faflus  erat  Frater  Minor .  Di- 
cit  ergo : 

opre  mie 
Non  juron  Lconine  ,  ma  di  voJpe. 
Quafi  dicat  ,  non  tantum  fui  ufus 
viribus  in  bellis,  quantum  fraudibus, 
ita  quoJ  non  pugnabam  aperte,  fi- 
cut  olim  Galli  ,  ut  fcribit  Julius 
Caefar . 

Gli  accorgimenti  e  le  coperte  vie 
lo  feppi  tutte 


D 


IMO  LENSIS  435 

Qiiia  fui  totus  circumfpe£lus  ,  &  o- 
culatus.  Unde  Valerius  Maximus  di- 
cit,  quod  vafrities  magis  petit  lau- 
dem  occulto  tramite  ,  quam  aperta 
via. 

e  si  menai  lor  arte , 

idefl  tam   perite  &  caute  , 

Ch  nl  fine  de  la  Terra  il  fiiono  itfcii , 
Idefl,  quod  fama  pervenit  ufque  ad 
extremum  Occidentis,  quia  fama  frau- 
dis  Gallicas  tranfcendit  Alpes  ,  & 
volavit  per  totam  Galliam  ,  ubi  Jo- 
hannes  de  Apia  erat  famofus  ,  &  fui 
flrenui  bellatores .  Et  oftenfis  ,  quae 
poterant  movere  Bonifacium  ad  re- 
quirendum  eum ,  oftendit  quae  debe- 
bant  removere  eum  ,  quia  dimifTo 
habitu  militari  induerat  habitum  Re- 
ligionis,  &  paci  maxime  congruum. 
Unde  tangit  fuam  converfionem  di- 
cens ;  quod  fecerat  more  periti  nau- 
tic .   Unde  dicit  clare  ; 

che  pria  mi  piaceva , 

fcilicet  in  aetate  praedi£la  praeteri- 
ta,  &  vita  ,  quam  duxerat  in  Seculo. 

atlor  m'  increbbe , 

ideft,  difplicuitj 

Q\iando    mi    vidi    giunto    in    quelltt 
parte 

Di  mia  eta , 

fcilicet ,  in  fene£lute  , 

dove  ciafcun  dovrebl/e 

Calar  le  vele  e  raccoglier  le  farte . 
Idefl  ,  funes .  Et  heic  nora  ,  quod 
metaphora  eft  pulchcrrima  &  pro- 
priiflima.  Sicut  enim  homo,  qui  dum 
navigavit  ,  debet  fibi  providere  de 
portu,  in  quo  poftea  requiefcatj  ita 
homo  ,  qui  diu  laboravit  in  ifto  ma- 
ri  fortunolo,  ut  acquirat  potenriam  , 
gloriam  &  honorem  ,  debet  declinare 
velum  gloriae  mundanae,  &  collige- 
re  funes ,  ideft  fraudes ,  quibus  navi- 
gavit,  idefl  vitam  fuam  duxit  in  i- 
fto  mundo  amaro  &  procellofo ,  & 
providere  fibi  de  portu  falutis  aeter- 

nae. 


437  COMMENT.  ]N  DANTIS  COMOED.  438 

nae,    ja£lando  anchoras    fuae  fpei  in    A    fum  facere  comporem  voti  fui .   Mi- 


Deum ,    &    fpernendo    mundum ,    di 
cens    cum    Sapiente:    Vanitas    vanlta- 
tum  i^  omnia  -vanitas  .  Unde  fubdit  : 

E  pentuto  e  confejfo  mi  rendei  j 
Qiaia  fcilicet:  dedicavi  me  Deo.  Et 
heic  nota  quod  prima  pars  Confef- 
fionis  eft  Contritio  cordis ,  fecunda 
efl;  Confeffio  oris ,  tertia  eft  Satisfa- 
ftio  operis.  In  qua  tertia  parte  ipfe 
afferit  fe  impeditum  a  Bonifacio.  I- 
deo  conqueritur  ,  &  exclamat,  di- 
cens: 

^bi  mifer ,  hffo  !  e  giovato  farebbe  . 
Quafi  dicat;  dolenter  refero :  heu  me 
miferum  !   nifi   fuiffet  Bonifacius  . 

Lo  Principe  cie"  nuovi  Farifei . 
Heic  Comes  oftendit,  quare  Bonifa- 
cius  requifivit  eum,  &  ad  quid .  Et 
dicit ,  ad  aggrediendum  belluTi  con- 
tra  Columnenfes.  Ad  cujus  rei  in- 
telligentiam  oporfet  primo  fcire,  quod 
Anno  Dnmini  MCCXCVII,  gravis 
feditio  orta  eft  Romae .  Nam  Papa 
Bonifacius,  qui  conceperat  implaca- 
bile  odium  contra  illos  de  Columna, 
quia  Jacobus  &  Petrus  duo  Cardi- 
nales  de  illa  Familia  fuerunt  contra- 
rii  in  eIe£lione  ejus;  &  quia  Sciar- 
ra  de  Columna  robavit  qualdam  fal- 
mas  fui  thefauri  :.  mandavit  ,  ut  ilH 
Cardinalis  deponcrent  Capellos  & 
ir.fignia  Cardinalatu.v.  Quos ,  quum 
non  parerent,  &  ceteros  illius  fami- 
Jiae  privavit  omnibus  Beneficiis  & 
honoribus.  Eorum  infuper  in  Urbe 
fecit  djrui  Palatia ,  &  Caflella  op- 
pugnari,  &  capta  aequavit  folo ,  vel 
tradidit  Urfinis,  ut  redderet  eos  in- 
feftos  Columnenfibus.  Et  bannita  Cru- 
ce  obfedit  aliquot  alia  eorum  Ca- 
ftra  ,  quae  tamdem  habuit  cum  cer- 
tis  paftis  .  Deinde  non  valens  cape- 
re  Praenefte  Civitatem  inexpugnabi- 
lem  ,  habito  confilio  audivit  ,  quod 
Ccmes  de  Montcfeltro ,  qui  erat  in 
Ordi«c  Minorum  ,   folus   poterat  ip- 


B 


D 


fit  ergo    prn  eo ,    rogans  &   fuadens  , 
ut  eflet  dux   belli    contra   Cardinales 
fibi  adverlos.  Quod  quum  conftanter 
negaret,  dixit  Bonifacius:   Saltem  me 
infiruas ,    quomodo  tos  fiib/icere    poffum  . 
Tuncille:   Miilta  promitte .  Pauca  fer~ 
va   de   protnijjis .    Bonifacius    inventis 
mediatoribus    dixit  ,    fe    mifericordia 
ufurum,  dummodo  facerent  id ,  quod 
dcceret  magnitudinem  Uatus  fui .  Car- 
dinales  continuo  exhilarati  ,    affumti 
verte  nigra ,    miferabili  vultu  fuppli- 
ces,  ad  pedes  ejus  procubuerunt ,  fuam 
culpam    confitentes,    &   veniam    im- 
plorantes.    Bonifacius  illis  increpatis 
promifit  impunitatcm  ,    &  primo  re- 
f^itutionem  in  intcgrum.  Petivit  Prae- 
nefle  &    obtinuit.    Qua    eversa    fecit 
ficri  Civitatem  in  plano,    quam   vo- 
cavit    Civitatem     Papalem  .     Deinde 
nobilem  &  potentem  virum  Zanncm 
de  Ceccano  ,  attinentem  eorum  ,  fu- 
bito  captum  ,  duro  carceri    mancipa- 
vit.  Quare  Cardinales  territi  fugien- 
tes    latuerunt    per    aliquot    annos    a- 
pud  amicos    ecrum ,    ita    ut    nefcire- 
tur,    utrum    viverent,    quia  non  au- 
debant  apparere  aut  fe  nominare.  Pa- 
pa    iftos    tamquam    iterum    rebelles  , 
relapfos,  infra  annum  bannivit.  Ce- 
teri  de  familia  Columnenfium    divifi 
funt    per    regioncs    diverfas  ,    ufque 
quo  Bonifacius  captus  arre  qua  cepit 
alios,  per  Sciarram  de  Columna,  fi- 
nem  vitae  infelicitcr  terminavit .  Nunc 
ad  literam  .   Dicit  Comes  :    Lo  Ptin- 
cipe  de"  nuovi  Farifei ,  ideft  Papa ,  ca- 
put  Praelatorum  &  Clericorum,  quos 
AucTior  vocat    novos    Pharifacos  me- 
taphorice  ; 

^fvendo  gue«ra  preffo  a  Latcrano  , 
ideft,    cum    Columnenfibus ,    quorum 
domus  funt  juxta  Lateranum.   Et  ag- 
gravat  iflud  bellum,    tamquam  inju- 
flum  :  dicens : 

E  nott 


4J9 


B  ENyENUTI 


E  non  COH  Saradn ,  ne  con  Giudei , 
Q.aari  dicat  ,  immo  cum  Chriftia- 
ris,  cum  quibus  mifericorditer  erat 
agendum .  Et  declarat  iuum  di£lum  , 
dicens  : 

Cbe  ciafcun  ftto  nemico  era  C^^ifliano . 
Quafi  dicat :    nullus  eorum   fuerat  in- 
fidelis  ,  cum  mercimoniis  conferendo 
cis    lucra    vel    commoda    aliqua ,    in 
quibus  cafibus    Praelati    folcnt    prae- 
cedcre  Chriftianos.  Sed  ne  dimittam 
aliquid  obfcurum  ,  debes  fcire  ad  cla- 
ram  intelligentiam  hujus  literae  cru- 
dele  excidium  Civitatis  Acon.  Quod 
breviter    fuit    tale  .    Anno    Domini 
MCCXC.    Soldanus    Babyloniae    Ae- 
gypti ,  fafto  maximo  apparatu ,  cum 
innum^rabili  exercitu  tranfito   defer- 
to,  venit  in  Syriam,  &  obfedit  Ci- 
vitatem    Acon .    Caufa    autem    hujus 
obfidionis  ,    ficut  retulerunt  multi  & 
magni    mercatores  ,    qui    fuerunt    eo 
tempore  ibi,  dicitur  fuifle  talis.  Sa- 
tis  conftat,  quod  Saraceni  ante  iftud 
tempus    abftulerant    Chriftianis  Civi- 
tatem  Antiochiae,    Tripolim  ,    &  a- 
lias    Terras  ,    quas    Chriftiani    tenere 
folebant    ad    maritima  .    Quapropter 
Acon  multum  erat    amplificata    viris 
&    mercibus  ,    quia    alia    Terra    non 
tenebatur  in    Syria    per    Chrifiianos; 
ita  quod   Rex  Hierufalcm  ,   Rex  Cy- 
pri ,    Principes  Antiochiae,    Conp^re- 
gatio  Templi ,    Hofpitale    Sancli  Jo- 
hannis ,  &  aliae  Aulae,  Legatus  Pa- 
pac  ,  &  Praefides,  qui  remanierunt  i- 
bi  pro    Rege    Franciae,    &  Angliae, 
omnes  faciebant  caput  in   Acri,    ubi 
erant  ibi  forte  decem  &  feptem   do- 
minia  .    Et  fingula  habebant    jurifdi- 
£tionem    fanguinis  .    Quod     pariebat 
magnam    confufionem  .    Eo    tempore 
fuerat    treugua    inter    Chriftianos    & 
Saracenos  .    Et    in    Acon    erant    plu- 
fquam  decem  &  oflo  millia  peregri- 
norum  hominum    fignatorum  Cruce . 


B 


C 


D 


IMOLENSIS  440 

Qui  deficientibus  ftipendiis  Domino- 
rum  &  Communium  fuorum ,  coepe- 
runt    violare    viduas  ,    praedando    & 
jufjulando    Saracenos ,    qui  veniebant 
Acon ,    fub  fecuritate  treuguae,  cum 
eorum    mercibus    &  vitlualibus  .    Si- 
militer    ibant    in    praedam    per    loca 
circumvicina  .    Propter    quod    Solda- 
nus  graviter  offenfus  ,    mifit  Legatos 
ad  res  petendas,  &  puniendos  viola- 
tores  treuguae ,    ficut  eft  de    antiquo 
jure  gentium.  Sed  negafo  jure,   Sol- 
danus   cum  maximo    potentatu  venit 
fupra  Civitatem.    Unde    ejus  exerci- 
tus  occupabat    per    duodecim   millia- 
ria  .     Et    cum    multitudine    gentium 
replevit  foffas  profundas .  Ex  una  par- 
te  receperunt   primum   ambitum   mu- 
rorum ,   &  fecundum  fecerunt  cadcre 
cum  curriculis    &    operibus .    Et    cc- 
perunt  magnam  Turrim ,  quae  voca- 
batur  Maledi£I:a  .    Sed  cum  toto  hoc 
non   poterat  capi  Civitas,  quia  illud 
quod     facicbant    Saraceni    de    no£le  , 
Chriftiani  reficicbant  de  die,    &  ob- 
ftipabant  caveas  cum  faccis  lanae  & 
bambacis.  Et  Magifter  Generalis  Tcm- 
pli ,    qui    habebat    cuftodiam ,    mult4 
prudentia  &  probitate  defendebat  Ter- 
ram.  Sed  fato  faciente  vulneratus  in 
brachio    cum    una    fagitta    toxirata  , 
ex  eo  vulnere  intra    paucos  dies  ex- 
fpiravit.  Cujus  morte  Chriftiani  ter- 
riti ,  fafli  funt  inordinati  &  difcor- 
des  in  defenfione  &  cuftodia  Civita- 
tis    propter    confufionem  anfedi£lam . 
Ex  quo  coeperunt  omnes,   qui   pote- 
rant  refugere  ad   mare,    recedere.    I- 
deo  Saraceni    fine  interm:flione    infi- 
ftentes  intraverunr  Civitatem  cum  fu- 
rorc,    omnes  trucidantes,    omnia  ra- 
pientes,  &  abduxerunt  in   fervitutem 
viros  Sc  mulieres  viventes,  Et  in^er 
homines   utriufque    fexus  LX.  millia 
&  ultra    fuifle    referuntur.    D.imnum 
reram  &  perfonarum  fuit  infini^^um. 

Et 


441  COMMtUr,  IN 

F.t  demum  Civitate  fic  fpoliata,  pro- 
ftraverunt  moenia  :   isne  &  ferro  va- 

J      o 

ftaverunt  Terram  •  ex  quo  Chriftia- 
nitas  tota  recepit  magnum  damnum. 
Nam  propter  exterrtiinium  unius  non 
remanfit  aliqua  Terra  in  Terra  San- 
£ta  pro  ChriRianis  .  Et  omnes  nobi- 
les  Urbis  receperunt  magnum  prae- 
judicium  propter  bonuni  fitum  illius 
Civitatis  ,  quia  erat  in  fronte  maris 
in  medio  Syriae  quafi  in  centro  mun- 
di  prope  Hierufalem  per  LXX.  mil- 
liaria  •  &  erc^t  frons  Sc  portus  om- 
nium  mercantiarum  tam  Orientis 
quam  Occidentis ,  &  omnis  generis 
hominis  mundi  ornnium  idiomatum  , 
ita  quod  erat  quafi  quoddam  alimen- 
tum  mundi.  Et  nota  Le£lor  ,  quod 
iflud  non  videtur  accidifle  flne  jufto 
judicio  Dei ,  quia  haec  Civitas  velut 
lentina  erat  repleta  omni  genere  for- 
didorum  vitiorum ,  plufquam  alia  , 
quae  tunc  effet  in  Orbe  ChrifHano  . 
Nota  etiam  ,  quod  haec  Civitas 
Acon  ,  olim  vocata  efl  Joppe.  Et 
olim  capta  &  dirupta  fuit  a  Ceftio 
Duce  Romanorum  tempore  Neronis , 
deinde  a  Vefpafiano  Duce  ejufdem 
Neronis ,  ficut  fcribit  Jofephus  in  Li- 
bro  de  Bello  Judaico .  Ex  ditlis  ergo 
videre  potes  ,  quod  Comes  Guido 
volens  ofiendere,  quod  Columnenfes 
non  commiferunt  tam  acre  deliftum  , 
ut  tam  durum  fupplicium  pateren- 
tur,  dicit,  quod  nullus  ipforum  prae- 
fens  fuerat  cxcidio  Acon  .  His  vifis 
nunc  venio  ad  verbum  principale: 

iVe  fommo  officio ,   n^  Ordint  jacri 

Giiardo  in  /e  ;  -   -   -   -   - 
Quia    erat    Sacerdos    &    fummus  Sa- 
cepdos . 

-   -  -  -  ne  i»  me  qttel  capeflro  , 
fupple  ,  refpexit ,  illum  funem  Beati 
Francifci , 

Che  folea  far  i  fuoi  cinti  pih  macri .       j 
Scilicet,  Fratres  Alinores,    qui  fole-  ' 
Tom.  III. 


DANTIS  COMOED.  442 

A  bant  effe  macriores  ,  quarn  fint  .  Sic 
vide ,  quod  Comes  tangit  tria ,  quac 
non  bene  competebant  rebus  belli- 
cis  :  fcilicet  Summus  Pontificatus , 
&  Ordo  Sacerdotalis  ex  parte  peten- 
tis ,  &  Habitus  San61i  Francifci  ex 
parte  ejus,  a  quo  petebat . 

Ma  come  Cofiantin  chiefe  Silveflro  &c. 
Nunc  oftendit  Comes,  quomodo  Bo- 
nifacius  requifivit  eum ,  per  unam 
nobilem  comparationem  ,  Et  dicit 
breviter  &  clare ,  quod  ficut  Con- 
ftantinus  fummus  Imperator  petivit 
Silveftrum  Papam ,  ut  daret  fibi  con- 
filium  contra  moleftum  morbum 
luum  ,  ita  Bonifacius  fummus  Pon- 
tifex  petivit  Comitem  ipfum,  ur 
daret  fibi  confilium  contra  ardorem 
■.Q    mentis  ejus  .   Dicit  ergo : 

Cost  mi  chiefe  quefli  per  maeflro, 
Scilicet  ,    Bonifacius  ;     quia     fueram 
magnus     praclicus      armorum     long4 
experientia    &  cxercitio    bellorum: 

^  guarir  ae  la  fua  ftiperha  febbre  . 

Appellat    febrem     metaphorice    iram 

Bonifacii  ,    quae    inflammabat  &  in- 

crudelibst  animum  cjus    injufle  ficut 

D    febris    a    fimili    in    corpore,     fcilicet 

Come  Cofinntin  chiefe  Silveftr» 

Dentro  Sciratti  -  -   -  _  _ 
Iddh  Moniem  Sora£tem ,    qr;i  mons 
olim  Hirpinorum  ,  vel  fecundum  alios 
Falifcorum,    diaat    ab     Urbe   Roma- 
na    pcr    XL.    milliaria ;    unds   Con- 
ftantinus  revocavit  Silveftrum 
~  -   -   -   a  gnarir  cle  la  lebbre . 
quia  ejus  caro  erat  infe61:a.  Et  Heic 
nota,  quod  Mons  Soraftes    eft  valde 
filveftris  &  afper.  Sic  clarus  habeba- 
tur    apud    Paganos ,    quia    fuit  olim 
confecratus    ApoIIini,    ut  patet  apud 
Vergilium;  &  apud  Chriftianos,  quia 
in  eo  latuit   Pontifex  Silvefter    re  & 
nomine,  quia  folitarius  ibi  fuit.  De 
quo  loco  Silvefter  tunc  paiiper   rece- 
pit    dotem  ,    quae    poftea  miniftravit 


F  f 


ali- 


443  BENFENUr 

alimentum  uberrimum  vitiis  Praela- 
torum ,  quia  fecit  Bonifacium  tam 
fuperbum.  In  hoc  eodem  monte  la- 
tuit  per  biennium  Carlomannus  pa- 
truus  Caroli  Magni,  reliao  Regno 
Franciae  Pippino  fratri  fuo.  Et  ulti- 
mo  nota,  quod  comparatio  proprie 
fervit  propofito.  Quia  ficut  Conftan- 
tinus  Imperator  quaefivit  Silveftrum 
Paoam  Romanum,  qui  latebat  intra 
Montem  ad  agendam  poenitentiam  , 
ut  liberaret  ipfum  a  lepra,  ita  Bo- 
nifacius  Papa  Romanus  quaefivit  Co- 
mitem  Guidonem  Urbinatem  ,  qui 
erat  intra  clauftra  ad  agendam  con- 
templationem ,  ut  curaret  ipfum  a 
fua  febre  ,  ideft  fuperbia  &  ambitio- 
ne.  Et  ficut  Silvefter  timebat  ire  ad 
Conftantinum  timore  mortis  corpo- 
ralis  (  timebat  enim  ne  fieret  Mar- 
tyr  ,  ficut  quafi  omnes  praedecefTores 
fui  )  ita  Comes  Guido  recufat  acce- 
dere  ad  Bonifacium  timore  mortis 
mentalis.  Sed  Silvefter  dedit  fanum 
confilium  ,  &  utilius  remedium  Con- 
ftantino,  quam  Comes  Guido  Boni- 
facio;  quia  ille  docuit  Conftantinum 
afTumere  bonam  Fidem  &  veram  ■ 
hic  ver6  docuit  Bonifacium  fallere 
fidem  datam.  Et  declarat  ,  quomodo 
fuit  requifitus,  &  quomodo  denega- 
vit ,  dicens  : 

Domandommt  con/ilio ,  ed  io  tacetti , 
Scilicet  prima  facie  recufans : 

PcYche  le  fue  parole  parver'  ebbre . 
Ideft,  ebriae  ira  &  malivolentii . 

£  poi  mi  diffe :  ----- 
Heic  Comes  oftcndit,  quomodo  Bo- 
nifacius  excuflerit  fufpicionem ,  quam 
habebat  ortam  in  animo  fuo  ,  quae 
videbatur  impedire  refponfum  ejus  . 
Unde  dicit:  e  poi  mi  diffe  ^  fcilicet, 
quum  nollem  fibi  dare  confilium  : 

-----   Tiio   co^r  non  fofpetti , 
Ideft,    non    dubites    mihi  refpondere 
propter  peccatum,  quia 


/   IMOLENSIS 


B 


444 


d: 


Fin  or  i"  affolvo  ,  -  -  - 
Ideft,  jam  nunc  te  abfolvo,    fcilicet 
a  peccato  committendo. 

-  -  -  -  -  e  tu  m^  infegna  fare 
Si  come  Peneflrino  in  terva  getti . 

Quia  jam  conceperat  deftruere  Prae- 
nefte  ,  ficut  poftea  fecit .  Fuit  autem 
Praenefte  Civitas  antiquiflima  propc 
Romam  .  De  qua  faepiffime  facit 
mentionem  Titus  Livius  .  Q.uae  fac- 
pe  rebellavit  Romanis,  &  faepe  capta 
eft.  Similiter  &  Civitas  Nepefina, 
quae  fuit  in  confinibus  Tufciae  dc 
qua  diftum  eft  paulo  fupra .  Sed 
fubdit  confirmans  diftum  fuura  ra- 
tione,  fe  poffe  abfolvere  eum  antc 
peccatum  perpetratum ,  quia  Papa 
poteft  omnia,  &  quaedam  alia,  unde 
dicit  : 

Lo  Ciel  pofs'  io  ferrare  e  differrare , 
Ideft,    aperire    claufum    propter  pec- 
catum  , 

Come  tu  fai  .•------ 

Ideft ,  fcire  debes ,  quia  es  Chriftia- 
nus  ,  &   Frater  Minor  : 

-  -  -  -  Perb  Jon  due  le  Chiavi , 
Scilicet,  fcientia  &  au£loritas.  Quafi 
dicat:   Tu  fcis,  quod  fum   Papa,    & 
homo  magnae  fcientiae.  Et  fic  erat. 
Et  dicit  : 

Che  7  mio  anteceffor  non  ebbe  care , 
Scilicet,  Coeleftinus.  Quafi  dicat  per 
irrifionem  ,  quod  fuit  unus  ignarus  . 
Ita  dicebat  Julius  Caefar  de  Lucio 
Sylla,  quod  ignoraverat  liferas,  quia 
renuntiaverat  Diflaturae.  Bonifacius 
autem  numquam  potuit  compelli  rnetu 
mortis  renuntiare   Papatui . 

^llor 

Heic  Comes  narrat ,  quomodo  fuerit 
perluafus  verbis  Bonifacii,  dicens  : 

-  -  -  mi  pinfer  gli  argomenti  gravi .' 
Ideft,  fortes  rationes  iftius  graviflimi 
Sanfti  Patris,  quae  tamen  erant  inef- 
ficaces  in  hac  parte,  quia  contra  di- 

nam  Qiiodcumque  li- 
ga- 


1  clum  Evangelii 


445  COMMENT.  JN 

sravsris  fuper  terram ,  debet  intelligi 
Clave  non  errante.  Quia  id  poffu- 
ir.us  ,  quod  de  jure  poffumus. 

Ln  ve  '/  tacer  ml  fit  awijo  il  peggto . 
Scilicet,  ad  fatisfaciendum  volunta- 
ti ,  quia  male  videbatur  mihi  re- 
fpondere:  fed  pejus  tacere.  Quafi  di- 
cat:  Bonifacius  aftutiflimus  circum- 
vcnit  me  aflutiflimum  verbis  fuis, 
quia  non  poteram  ulterius  honcfte 
vd  tute  me  excufare  ,  quia  nolebam 
negare  potefta^em  Summi  Pontificis , 
qui  efl:  Deus  in  terris  ,  aut  ejus  fcien- 
tiam  &  magnam  prudentiam  .  Et  fic 
Comes,  dum  nititur  fe  cxcufare,  ac- 
cufat^  quia  voluit  potius  contra  con- 
fcientiam  complacereBonifacio,  quam 
difplicere  illi  pro  falute  animae  luac . 
Idco  dedit  confilium  placitum  eij 
iinde  dicit: 

E  dijji  :  Padre ,  da  che  tu  m!  lavl 

Di  quel  peccato ,  ove  mo  cader  decjrto  : 
Ideft,  o  Pater  ,  qui  dicitur  Patcr 
Patrum  ,  &  vocatur  Pater  Sanflusj 

Lmga  promejfa  con  f  attender  corto , 
Idefi:,    cum    brevi    &  parva  obferva- 
tione  j 

Ti  fara  trionfar  neW  alto  feggio . 
Idefl: ,  in  Sede  Papali,  in  Civitate 
Romana,  qua  nulla  eft  altior  inter 
Chriftianos.  Sed  certe  nullus  Dux  Ro- 
manorum  injuftius  umquam  trium- 
phavit  de  hoftibus  ,  quam  ifte  de 
Civibus  fuis.  Pro  quibus  deviftis 
non  dabatur  olim  triumphus  a  Ro- 
manis ,  ut  patet  plene  apud  Vale- 
rium  de  jure  triumphi  .  Et  dicit  : 
Da  che  tu  mi  lavi .  Tota  aqua  Tibe- 
ris  nnn  laviffet  eum:  di  quel  peccr.to , 
tve  r,,b  cader  deggio.  Bene  cognofce- 
bat  fe  peccaturum.  Et  heic  nota , 
quod  aliqui  volentcs  fubtilizare  in 
rebus  groffis  ,  dicunt ,  quod  iftud 
condlium  poteft  trahi  ad  bonum  fen- 
fum  ,  ita  ut  litera  exponat  fic  :  Pro- 
mtttas  mugnn ,  iSr  ebjerva  cite  quae  pr$- 


DANTIS  COMOED. 


4^6 


miferis ,    ^    adimple .     Sed    quidquid 

dicant ,  totum  eft  falfum  ,  Sc  ridicu- 

lum.    Nam   pervertunt    penitus  men- 

tem  Au£torisj    quia  ,    ut    patet  evi- 

dentiffime  ex  ifta  litera  ,    vult    quod 

Comes  per    iftud  confilium    fit  dam- 

natus.  Unde  dicit  paulo  infra : 

Perche  diede  7  configlio  frodolente. 

xAd  Verf.   iiy. 

B         Dal  quale  in  qii^  Jlato  gti  fano  a  crini . 

Ulterius    debes    fcire ,    quod    Comet 

Guido  Anno  Domini  MGCLXXXVL 

quum  diu  tenuiffet  Romandiolam  ad 

obedientiam  Ecclefiae  &  Papae,    ve- 

nit  Honorius,    qui  tunc  fedebat,    & 

mifit  eum    in    confinia  in  Pedemon- 

tium    ad    Civitatem    Aftenfem  .     Et 

mifit    pro     Comite    in     Romandiola 

C'  Guilielmum    Durandum    de    Provin- 

j  cia,    qui    fuit    magnus    Jurifperitus . 

i  Fecit  enim  Librum,  qui  intitulatur 
Speculnm  in  Jare  ittroqne ,  unde  &  a 
Juriftis  ipfis  vocatur  Spectdator .  Sed 
poft    duos    annos    Comes    Guido    ru- 

I  ptis  confinibus  venit  Pifas  ,  fa6lus 
Capitaneus  Pifanorum .  Oui  cum  am- 

j  pla    potcRate     fuit    tempore    acerbae 
D    mortis  Comitis  Ugolini  . 

.Ad  Cant.  Xxhll.  Verf  l^. 
Con  quell.^ ,  che  fentio  di  colpi  doglie , 
Nunc  Auftor  tangit  bellum  magis 
modernum.  Ad  cujus  intclligentiant 
oportet  praefcire ,  quod  Anno  Do- 
mini  ML.  Robertus  Guifcardus ,  fi- 
lius  Ricardi  Ducis  Normandiae,  non 
habuit  dominium  paternum ,  fed  di- 
mifla  haereditate  Ricardo  fratri  fuo 
primogenito,  fecundum  confuetudi- 
nem  regionis,  tamquam  magnanimus 
voluit  experiri  virtutem  &  fortunam 
fuam.  Ideo  pauper  &  egenus  veniens 
in  Italiam  appulit  Apuliam  .  Quo 
tempore  quidam  Robertus  Apulus 
erat  Dux  Apuliae .  Cujus  Robertus 
Guifcardus  primo  hEtas  eft  Scutifer. 
Poftea  probitate  fua  accinflus    Mili- 


F  f  2 


tia; 


447  BENFENUT 

tia;  pro  quo  multa  vi£loriofe  fecit  , 
quutn  haberet  bellum  cum  Principe 
Salerni  .  Guifcardus  itaque  magnifice 
remuneratus,  redivit  in  Norman- 
niam .  Er  oftentans  divitias  &  deli- 
cias  Apuliae,  duxit  equos  fraenatos 
fraenis  argentcis.  Propter  quod  multi 
nobiles  aninati  cupiditate  lucri  & 
gloriae,  fequuti  funt  eum  .  Ipfe  re- 
verfus  in  Apuliam,  fideliter  pugna- 
bat  pro  diclo  Duce  Apuliae.  Et  non 
poft  mulrum  temporis  Robertus  Dux 
Apuliae  veniens  ad  mortem,  de  vo- 
luntate  fuorum  Baronum  reliquit 
Guifcardum  fuccefforem  in  Ducatu . 
Et  fic  Ducatum ,  quem  dimilerat  in 
Normannia  ,  recuperavit  in  Italia. 
Robertus  igitur  accepta  filia  Roberti 
in  uxorera  ,  ficut  promiferat  ,  vi  ar- 
morum  fubjugavit  Apuliam  ,  Cala- 
briam ,  &  totum  Regnum .  Deinde 
Regnum  Siciliae,  quod  occupaverat 
Alexius  Imperator  Graecorum  .  Dein- 
de  fuccurrit  Ecclefiaej  veniens  Ro- 
mam  in  favorem  Gregorii  VII.  con- 
tra  Henricum  IIT.  Hujus  fucceffbrcs 
regnaverunt  in  Sicilia  ufque  ad  Hen- 
ricum  patrem  Friderici  II.  De  Ro- 
berto  Guifcardo  plura  dicentur  Para- 
diii  Cant.  XVIII.  Nunc  ad  literam ; 
dicit: 

Con  quella ,  che  fenth  dl  colpl  deglle , 
quia  fcilicet  gens   illa  fuit  trucidata, 

Per  contfajiare  a  Roberto  Guifcardo . 
Et  heic  nota,  quod  Roberfus  non 
habuit  niagnam  refiftentiam  in  acqui- 
rendo  Apuliam  ,  quia  Apuli  facili- 
ter  ceiTerunt  fibi,  Sed  in  acquirendo 
Siciliam   plus  laboravit. 

£  l' altra  y  il  cui  ojfame  aacoy  i'  ac- 
coglie . 
Heic  Auftor  tangit  quartum  bellum, 
quod  geftum  eft  contra  Alanfredum 
per  Carolum  I.  Ad  cujus  praenoti- 
tiam  cft  breviter  fciendum  ,  quod 
Carolus  frater  Ludovici  Regis  Fran- 


B 


C 


D! 


IMOLENSIS  448 

ciae,  Dux  Andegaviae,  &  Comes 
Provinciae,  de  quo  fupra  di6lum  eft, 
&  faepius  dicetur,  vocatus  ab  Ec- 
clefia  contra  Regem  Manfredum  ,  qui 
poft  Friderici  II.  patris  fui ,  &  Con- 
radi  fratris  mortem  ,  occupaverat  Si- 
ciliae  Regnum  &  Apuliae,  venit  per 
mare  Romam  cum  paucis  ,  &  ejus 
exercitum  duxit  per  terram  Gomes 
Guido  de  Monforte  Anno  Domini 
MCCLXV.  Q_ui  fufceptus  honorifice 
a  Romanis ,  exfpe£lans  gentem  fuam 
per  totam  aeftatem  ,  confultabat  , 
quomodo  intraret  Regnum  Manfredi. 
Et  coronatus  deinde  a  Papa ,  coepit 
ire  versus  Apuliam  per  Campaniam . 
Manfredus  dolens  ,  gentem  Caroli 
intrafle  libere  per  Lombardiam  ,  ubi 
habebat  magnam  gentem  ad  obvian- 
dum ,  dedit  operam  ad  cuftodiara 
Pontis  Ceperani.  Sed  Carolus  tran- 
fito  Ponte,  per  fraudem,  cepit  A- 
quinum  fine  refiftentia  ,  deinde  San- 
ftuin  Germanum  viribus  .  Mdnfredus 
audito  excidio  Sancli  Germani,  de 
confilio  fuorurn  Comitum  venit  Be- 
neventum  ,  quia  ibi  poterat  melius 
eligere  partitum  pugnandi  ,  &  impe- 
dire  Carolum  ,  qui  non  poterat  in- 
trare  Principatum  ,  nec  tranfire  in 
Apuliam  nifi  per  Beneven.tum .  Ca- 
rolus  hoc  fcntiens  reccffit  a  Sanflo 
Germano  ,  Sc  non  tenuit  iter  versus 
Capuam  per  Terram  Laboris,  quia 
non  potuiftet  tranfire  ad  pontem  for- 
tifiimum  Capuae,  quem  fecerat  fieri 
Fridericus  II.  fed  tranfivit  Vulturnun^ 
apud  Tulivernum,  ubi  poterat  va- 
dari ,  &  per  afpera  itinera  montium 
Benevcntanorum  cum  maximo  hbo- 
re  &  defciStu  vi£lualium  pervenit 
Beneventum  prope  per  duo  millia- 
ria .  Manfredus  ftatim  cepit  confi- 
lium  pugnandi ,  ne  permitteret  hofti- 
bus  feffis  tempus  refocillandi  .  Sed 
certe    eIe£lio    fuit     perniciofa     fibi . 

Quia 


449  COMMENT.  IN 

Quia    fi    diftuliflet    tantum    uno    vel 
duobus  diebus ,  gens  Caroli  erat  per- 
dita  fine    caede  ,    ex    defe6lu  viftua- 
lium    hominum    &    equorum  ,    Nam 
de  praecedenti  vix  potuerant  milites 
vivere    ex    foliis    caulium ,    &    dare 
thyrfiDS  equis  fuis.  Et  praeterea  gens 
Manfredi  erat  valde    difperfa.    Unde 
fi    aliquantulum    diftuliffet,    multum 
crcviflent  vires  ejus  .    SecJ  quem  Deus 
odit ,  infatmt  .  Manfredus  crgo  egref- 
fus  Beneventum ,    tranfivit    per  Pon- 
tem  flumen,  quod  dicitur  Calor.  Et 
in  plano,  quod  dicitur  Sanftae    Ma- 
riae  de  la  Granella,  in  loco  diflo  Pe- 
tra   Arofeti,    fecit  tres  acies.    Prima 
ex    Thcotonicis    millc    ducentorum  , 
quibus  multum  fidebat.  Et  huic  aciei 
praefecit  Comitem  Gualvagnum  .  Se- 
cunda  ex   Normannis,  Tufcis,  &  a- 
liis  Theotonicis  mixtim,    quam  tra- 
didit  ducendam  Comiti  Jordano ,  qui 
erat  fibi   junftus  affinitate,  &  fideli- 
tate  jar.6liflimus  .  Tertia  fuit  ex   A- 
pulis    &     Saracenis     Noceriae  ,    quos 
pater    fuus  Fridericus    ex  Sicilia  po- 
fuerat  ibi  .    Et    hanc    aciem  ducebat 
ipfe  Manfredus  .   Quae  erat  ex  mille 
trecentis  militibus,  abfque    arciferis, 
Saracenis ,    &    peditibus  cum   magno 
numero.  Carolus  autem  videns  Man- 
fredum    paratum  ad    bellum  ,    Confi- 
lium  habuit  fuum  .     Plures  perfuade- 
bant  ,    quod    differendum    ei-at  proe- 
lium    in    crafiinum    ad    refumtionem 
militum  ,  oc  equorum .    Carolus  avi- 
dus  pugnae  clamavit  alte  fupra  fuos , 
dicens  :    Venit  dies ,    quam  tamdiu  defi- 
derafiis  .    Et    ipfe    tres    acies    contra 
praediftas  ordinavit.  Primam  ex  mi- 
litibus  Francis,  numero  mille,  cujus 
fuit  dux   Philippus  de  Monforte .  Se- 
cunda    fuit    ex     nongentis    militibus 
eleclis,    quam    Carolus    retinuit    fub 
fuo    ducatu,  &   Guidonis  de  Monfor- 
te .  Tertia  fuit  acies ,    quam    recepit 


DANJIS  COMOED.  450 

A  Robertus  Comes  Flandriae  ,  gener 
Caroli,  &  Aegidius  Brunus  Cone- 
ftabilis  Franciae,  Magifter  ejus,  quia 
adolefcentulus  erat .  Et  ifta  acies 
conflabat  ex  Flandrenfibus ,  Braban- 
tionibus  ,  Picardis,  &  Italicis  ,  nem- 
pe  Romanis ,  Campanis ,  &  Tufcis . 
Concurfum  efl  utrimque  magno  ar- 
dore  animorum  ,    &    acris  pugna  in- 

B  choata  inter  primas  acies  duorum  exer- 
cituum  Theotonicorum  &  Franco- 
rum.  Sed  Theotonici  fortiores  Fran- 
cis ,  fecerunt  eos  magno  impetu  re- 
filire .  Tunc  Carolus  videns  Franccs 
fuos ,  in  quibus  fpem  pofuerat,  tam 
dure  opprimi,  non  fervato  ordine 
fuccurrit  fibi  cum  fua  acie.  Simili- 
ter  Comes  Flandriae  cum  Magiflro 
(uo  &  acie  fua.  Et  diu  fuit  proe- 
lium  dubium,  quia  Theotonici  mi- 
rabiliter  cum  magnis  enfibus  fuis 
trucidabant  :  Std  lubito  ortus  eft  • 
clamor  inter  Francos :  Cum  r/iuaoni- 
l)us  feriantur  equi .  Quo  fafto ,  Ger- 
mani  coeperunt  deficere  vulncratis 
equis.  Tunc  Manfredus  coepit  hor- 
tari  fuam  aciem    Apulorum,    ut    fe- 

D  querentur  eum  probirer  in  bello  . 
Sed  male  fuit  auditus,  quia  pro  ma- 
gna  parte  Barones  Regni  deferuerunt 
eum  ,  aliqui  ex  vilitate ,  aliqui  ex 
illegalitate,  Manfredus  remanens  cum 
paucis  equiribus,  tamquam  magnani- 
mus  ,  elegit  potius  niori  in  proelio  , 
quam  vilirer  fugc-re  .  Et  ingerens  fe 
in  magnam  aciem  denfifTimam  ho- 
ftium  ,  fortiflime  dimicans  ,  cecidit 
in  proelio .  Carolus  viftor  advcnien- 
te  note ,  perfequers  gentem  vi£lr,m 
fugientem  ,  cepif  Beneventum  .  Multi 
ex  militibus  Manfredi  capti  funt  : 
uxor,  fcror,  fc  filii  Manfredi  ,  qui 
erant  Nuceriae,  redditi  funt  Caro- 
lo,  quos  omnes  fecit  mori  in  carce- 
re  fuo  .  De  fepultura  Manfredi  dice- 
tur  plene  Cant.  III.  Purgatorii .  Nunc 

ad 


451 

ad  literara 


BENFENUTI 

Dicit  Auftor:  El^ahra,    A 
fupple  ,  &  fi  congregaretur  alia  gens 
caefa  in  proelio  ,    /7    cui    offame  ancor 
s  accoglie  a  Ceperano ,  ideft  ad  Pontem 
Ceperani .    Et  heic    nota  ,    quod  ifta 
clades  non  fuit  apud  Ceperanum ,   fed 
apud  Beneventum ,  ut  clare  patet  ex 
jam  di£lis  .  Sed  paftus  permifiTus  Ca- 
rolo    apud     Ceperanum     fuit    Caufa 
iftius  confii6ius.    Nam    Carolus    non     B; 
poterat  debellare  Regem  ,    nec    obti- 
nere  Regnum ,    fi    fuiffet  fibi  vetitus 
tranfitus  Cepersni  .  Ideo  ulterius  de- 
bes  fcire ,    quod    Manfredus    deputa- 
verat   ad    cuftodiam  Ceperani  Comi- 
tem  Jordanum ,    &  Comltem    Cafer- 
tae    cum    duobus    millibus    militum. 
Sed  Comes  Cafertae  fraudolenter  con- 
fuluit  Comiti  Jordano  ,  ut  permitte-    C 
ret  tranfire  partem  inimicorum  ,  quia 
poftea    facilius    &    tutius  debellarent 
caeteros.    Et    quum    aliquot    tranfif- 
fent,    dicebat  Comes  Cafertae .    JSlon 
efl    ampltus    tempus ,    quia    nimis  multi 
tranfierunt ,  Et  continuo  cum  fua  acie 
divertens  ,     rediit      Cafertam  .     Erat 
enim   j.Tm  in  conventione  cum  hofti- 
bus  .  Comes  Jordanus  cognita  prodi-    D 
tione  ,    non    valens    per    fe    refiftere, 
reverfus    eft  Beneventum.    Et  fic  vi- 
de  ,  quomodo  Manfredus  fuit  dereli- 
£lus  apud  Ceperanum  ,    &    apud   Be- 
neventum,    ficut  a  coniite    Acerrae, 
qui  fentiebat  cum    Comite  Cafertae . 
Et    multi    alii     dimiferunt     Ivlanfre- 
dum  ;  qui  poftea  fpoliati  fuerunt  eo- 
rum  Terris  &    Caftellis.    Ideo    bene 
dicit  Auttor  : 

-  -  -  -  la  dove  fii  bugiardo 

Ciafcttn  Puglieje .-------- 

Quia    nuUus    dixit  fibi    verum  ,    nec 
L-rvavit  fibi    promiffam    fidem.    Ideo 
Manfredus     forte     cognofcens    mores 
eorum  ,  acceleravit  proelium  j 
~  -  -  -  -  e  la  da   TagliacoT^xp  j 

Heic  tangit  quintum    proelium    m«- 


IMOLENSIS  452 

dernum  ,  quod  fequitur  ?n  ordme  ad 
praecedens,  quia  geftum  fuit  per  di- 
£lum  Carolum  contra  Conradinum 
nepotem  Manfredi.  Et  ad  hujus  proe- 
lii  magni  memorabilis  cognifionem 
eft  praefciendum ,  quod  Carolus  prae- 
fatus  poft  vicloriam  de  Manfredo 
habitam  obtinuit  libere  Regnum . 
Et  vocatus  eft  Rex  ,  &  elatus.  Nara 
factus  generalis  Vicarius  Imperii  per 
Papam  in  Tufcia  ,  coepit  movere 
bellum  contra  Civitatem  Pifarum. 
Pifani  fa£ta  confoederatione  cum  Sc- 
nenfibus,  &  cum  Domino  Henrico 
fratre  Regis  Hifpaniae  (  hic  tunc  Se- 
nator  Urbis  erat  inimicus  Caroli  , 
licet  effet  Confanguineus  ejus)  mi- 
ferunt  in  Alemanniam  pro  Conradi- 
no.  Et  dederunt  operam  ,  quod  mul- 
tae  Terrae  rebellarent  Carolo  in  Rc- 
gno  &  Sicilia  .  Et  miferunt  Conra- 
dino  centum  millia  Florenorum  , 
qui  erat  juvenculus  XVI.  annorum . 
Qui  recedens  de  Alemannia  contra 
voluntatem  matris  ,  filiae  Ducis 
Auftriae  ,  tranfivit  in  Italiam,  & 
pervenit  Veronam ,  fociatus  decem 
millibus  Germanorum.  Ex  quibus 
elegit  tria  millia  &  quingentos  ,  ce- 
tcris  remiffis  in  Germaniam .  Dein- 
de  tranfiens  per  Papiam,  &  Januam, 
per  Pifas,  per  Senas,  pervenit  Ro- 
mam  .  Qui  ubique  receptus  fuit  ma- 
gnifice  tamquam  Imperator.  Idem 
I  poftea  Carolus  recedens  de  Tufcia , 
1  pervenit  in  ApuHam  ,  dimiffo  Ma- 
refcalco  fuo  in  Tufcia  ad  obviandura 
Conradino.  Qui  procedens  ab  Urbe 
cum  magno  exercitu  Germanorum  & 
Italorum  ,  fociatus  cum  Domino  Hen- 
rico,  qui  habebat  o£Hngentos  fortes 
railites  Hifpanos,  noluit  facere  viam 
per  Campaniam  ,  quia  fenfit  quod 
paffus  Ceperani  erat  bene  munitus. 
Sed  fecit  viam  inter  montes  Apru- 
tii  ,  &  Gampaniae  per    Vallem  Cel- 

lae 


453 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMQED. 


454 


lae,    Sc    fine    aliqua    refiftentia  tran- 
liens  pervenit  in  planum  San6li  Va- 
lentini     in    Contrata  ,     quae    dicitur 
Tagliacozzo.  Carolus  fentiens  adven- 
tum    Conradini    receffit    a    Luceria  , 
ubi  erat  in  obfidione,  &  magnis  die- 
tis  pervenit  Aquilam.  Qua  Civitate 
confirmata  in  fide    fua    per  tranfver- 
fum  montium  pervenit  prope  exerci- 
tum  Conradini  in  difta  planitie.  Et 
habebat  minus  tria  millia  hominum  & 
folum   flumen  erat  in  medio  duorum 
exercituum  .     Tunc      quidam     Miles 
Francus  fenex  ,    bonus  ,    &  prudens , 
vocatus    Dominus    Alardus,    qui    re- 
diens  de  ultra   mare   a   Terra    San£la 
illis    diebus    appulerat    in    Apuliam , 
videns    parvam    gentem     Caroli ,     & 
parvos  viros  ,  dixit  fideliter  Carolo, 
quod    fi    volebat  effe  vi£lor,  oporte- 
bat  eum    magis    uti  arte  belli  quam 
viribus.  Carolus  multum  fidens  pru- 
dentia  fenis ,  commifit  Alardo  totum 
negotium  illius    belli .    Alardus  ergo 
ordinavit  de  gente  Caroli  tres  acies . 
Et  de  prima    fecit    Capitaneum   Do- 
minum  Henricum  de  Confentia   Mi- 
litem   magnum  corpore.    Quem  fecit 
armari    armis    &    fuperfignis    regali- 
bus,    loco  Caroli,    qui  ducebat  Pro- 
vinciales ,    Lombardos  ,    Tufcos ,    &; 
Campanos.     Secunda     acies    fuit    ex 
Francis,    cujus  fecit  ducem  Guiiliel- 
mum    Ordandum ,    &  pofuit  Provin- 
ciales    ad    cuflodiam     diSii    fluminis, 
ne  exercitus  Conradini  poflfet   tranfi- 
re  impune.  Et  tertio  mandavit,  quod 
Rex  Carolus  cum  flore  totius  Nobi- 
litatis  reponeret  fe  in  infidiis  in  uno 
vallabulo    poft  unum  colliculum  .  Et 
fuerunt    DCCC.  ftrenuiflimi    bellato- 
res.    Et    ipfe    Alardus    remanfir  cum 
ipfo  Carolo  .    Ex    alia    parte  Conra- 
dinus  fimiliter  fecit  tres  acies ;  unam 
ex  Germanis  ,  cujus  caput  fuit  ipfe  , 
4k  Dux  Auftriae    cum  multis  Comi- 


A   tibus,  &  Baronibus.   Secundam  aciem 
fecit  ex  Italicis,  cujus  fuit  dux  Co- 
mes  Galvagnus .  Tertia  acies  fuit   ex 
Hifpanis,    cujus    fuit    dux    Dominus 
Henricus.  Conradinus  igitur  fuis  or- 
dinatis  aciebus,    plenus    fpe  tentavit 
tranfire     flumen  ,     ut     pugnaret    cum 
Carolo.  Habebat  enim   quiaque  mil- 
lia  militum  .    Et  ftante  acie   Provin- 
B    cialium ,    cujus    erat    dux   Piovincia- 
lium  Henricus    de  Confentia    ad  cu- 
ftodiam   pontis ,  &  refiftente  Domino 
Henrico    de  Hifpania,    Hifpani  coe- 
perunt    tranfire    flumen ,    &  repellere 
aciem  Provincialem .    Conradinus    & 
fui  videntes  ,  quod  Hifpani  tranfive- 
rant,    coeperunt    tranfire  cum  furore 
Theotonico ,    invadentes  gentem  Ca- 
roli .    In     brevi    hora  fuerunt  omnes 
proftrati ,    ita    quod  acie    Provincia- 
lium  in  fugam    versa  ,    &  interfefio 
Domino  Henrico  de  Confentia  ,    qui 
mentiebatur    perfonam    Caroli ,    Do- 
minus    Henricus    credens    vicifle  Re- 
gem ,    invafit    aciem  Francorum ,    <Sc 
Italorum.  Ex  quo  fugientibus  omni- 
bus  ex   parte  Caroli ,  &  deferentibus 
D  I  campum  ,  Germani  viftores  afperiter 
coeperunt    currere    per    campum,    & 
rapere  praedam .    Tunc  Carolus,  qui 
erat  in  colliculo  cum  Domino  Alar- 
do  ,  &  Guidone  Comite  de  Monfor- 
te ,    videns    utramque    aciem     fuam ; 
multis  fugientibus  ad    eura,    videba- 
tur  mori  prae  dolore  &  volebat  om- 
nino    fuccurrere    fuis  .     Sed    prudens 
Alardus  cum  magno  moderamine  re- 
tinebat  eum  ,    perfuadens  quod  expe- 
Qaret,    doncc    gens    Germana    avida 
praedae     fpargeretur    per     Campum  . 
Videns    Germanos    nihil    fibi  timen- 
tes  difperfim  intendere    praedae,    di- 
xit:   Tempus  eji  .  Tunc  veniente  acie 
Caroli  ,     Conradinus    cum    fuis    pu- 
tans ,    quod    efTet  de  gentc  fua  ,  non 
occurrit  illi .    Quod    videns    Carolus 

cum 


455 


DENFENUTl 


cum    lua     acle     ftri£1:a     irruit     fuper    A 
aciem  ,    ubi     erat    Conradinus  ,    ubi 
fuit    acre  proelium  ,  fed  breve  ,  quia 
gens  Conradini  erat  pauca  ,    &    fati- 
gata ,  ceteris  fparfis  ad  praedam .  Un- 
de  acies  ejus  continuo  diminuebatur, 
&  acies  Caroli  augebatur,  quia  mul- 
ti  ,    qui  fugerant  a  primo  confli6lu , 
revertebantur    ad    eum  ,  cognofcentes 
infignia  Regalia  .  Et  cito  gens  Con-    3 
radini  fuit  fufa  .    Conradinus    videns 
fortunam    belli    tam    cito    mutatam, 
de    confilio    Baronum    fuorum  expo- 
fuit  fe  fugae    cum    Duce    Auftrienfi, 
&  quibufdam  Comitibus.    Tunc   cir- 
cumlpertus    Alardus    cernens     fugam 
hoftium  clamabat  altis    vocibus ,    ro- 
gans  Regem  &  Duces,  ne  recederent 
ab  acie  perfequendo    hoftes,    aut  ca-    C 
piendo    praedam  ,     timens     ne     gens  | 
Conradini    difperfa    coUigeretur  ,    ac  1 
detegerentur  infidiae.    Et    bene  opus 
erat    tam    falubri  admonitione,    quia  j 
ftatim   Dominus  Henricus ,    qui  cum 
fuis   Hifpanis  fequuti    fuerant    fugam 
Provincialium    &    Italicorum   per  u-  ; 
nam    Vallem  ,     &    nihil    vidcrat    de  1 
pugna  Caroli  &  fuga  Conradini ,  col-    D 
lefta  gente  fua  revertebatur  ad  cam-  | 
pum .  Qui  videns  aciem  Caroli ,  .cre-  ' 
dens  elTe  Conradini  ,  tamdem   appro- 
ninquans,  cognita  fraude  flapefaclus , 
fed  tamquam   vis  cordatus  ,  non   ter- 
ritus  in  tanto    difcrimine,    reftrinxit 
fe  cum  fuis.  Ita  &  gens  Caroli   fef-  1 
ia. ,     non     tentavit     invadere    aciem  | 
ejus ,    ne    fortunam    fuam    exponcret  [E 
periculo.     Unde     acies     ftetit     firma 
contra  aciem  forte    per    horam .    Sed 
Alardus     adutus     appofuit    cautelam 
contra  eum ,    quia  per  fimilitudinem 
fugae  cum  paucis  elefliffimis  receffit 
ab  acie.  Hifpani  tra£li  vana  fpe  di- 
grefli    funt    ad    perfequutionem  illo- 
rum.     Carolus     invafit     Hifpanos    & 
Germanos  jam  diflblutos.    Et    Alar- 


IMOLENSIS  45<? 

dus  cum  fuis  recolleclis,  reconjunxit 
fe  aperte  cum  acie  Caroli.  Tunc  re- 
integratum  eft  ad  terminum  proe- 
lium.  Jam  Hifpani  bene  armati  non 
fternebantur  i^tibus  enfium  .  Sed  Fran- 
ci  coeperunt  eos  amplefli,  quia  ve- 
lociores  tX  expeditiores  erant.  Et 
retrahebant  eos  ab  equis.  Et  obti- 
nuerunt  victoriam  .  Multi  ex  utraque 
acie  ceciderunt .  Dominus  Henricus 
fugit  cum  paucis  ad  Montem  Cafi- 
num,  &  captus  efl:  ab  Abbate  illius 
Terrae.  Et  Dominus  Carolus  cum 
fuis  de  confilio  Domini  Alardi  re- 
manfit  in  acie  ufque  no£lem ,  ut  fui 
recoliigerentur ,  &  reportaretur  plena 
vifioria  .  Hic  confli£tus  fuit  in  vi- 
gilia  Sanfli  Bartholomaei  die  XXIV. 
Augufli ,  currentibus  Annis  Domini 
MCCLXVir.  Et  in  loco  diflae  vi- 
floriae  Carolus  fecit  fieri  unam  no- 
bilem  Abbatiam  pro  anima  mortuo- 
rum  ibidem  ,  vel  ad  memoriam  fui 
&  gloriam  .  Quae  vocatur  Vitioria . 
Poflea  bellum  folum  remanfit  contra 
Pifanos.  Sed  Rex  Franciae  Ludovi- 
cus  frater  Caroli  confiliavit  Caro- 
lum  ,  ut  haberet  iter  fecurum,  quia 
volebat  facere  pafl^agium  in  Barba- 
riam  ,  ut  poflet  habere  viclualia  ,  & 
necefl"aria  de  Sardinia ,  quam  tene- 
bant  tunc  Pagani .  Carolus  inflatus 
tot  vicloriis,  decrevit  invadere  Im- 
perium  Conftantinopoiitanum  ,  fed 
infelicirer  fibi  cefifir ,  ficut  dicetur 
plene  Cant.  VIII.  Paradifi.  De  mor- 
te  vero  Conradini  dicetur  plene 
Cant.  XX.  Purgatorii.  Modo  ad  li- 
teram .  Dicit  Auflor,  quod  fi  con- 
gregarentur  adhuc  totae  iftae  acies , 
leu  gens  earum,  quae  fuit  caefa  ; 
-  -  -  -  -  e  la  da  Tagliacoxjp , 
Ove  fen-:^  arme  vinfe  il  vecchio  x,4- 
lardo  . 
Q_ui  bene  oftendit  prudentiam  fimi- 
lem  :   vinje  fcn-^  arme .    Et  non  intel- 

li- 


457 


B-ENyENUTl- 


ligas  ,    quod  Alardus  inermis  pugna- 
verit,    ficut  multi  exponunt .    Immo 
arm.atus  intravit  aciem  ,  ficut  &    re- 
liqui.  Sed  Au£lor  vult  dicere ,  quod 
vi£loria  parta  extorta  fuit    de  mani- 
bus  hoftium  ,  non  tam  viribus  armo- 
rum  Caroli  ,    quam  confiiiis  Domini 
Alardi  de  Vallati ,    fenis  prudentifli- 
mi,    ita    quod    laus    illius    vicloriae 
fuit  fingulariter  Domini  Alardi. 
^d  Verf.  55.  ^ 
Or    dt    a   Ffa    Dalcin    annqtie  ,    c,'jc 
j'  anvi . 
Helc  Au£tor  nominat  alium  fpiritum 
modernum  ejufdem  fpecici  •  &  artifi- 
ciofe  fingit,  quod  Mahomettus,   ma- 
ximus     princeps     Schifmatis    audiens 
quod  erat  Auttor  vivus ,  &  ad  mun- 
dum  reverfurus,    imponit  fibi  ,  quod 
praedicat  uni  amico  fuo ,  lic^t  igno- 
to ,    quod  provideit  fibi  de  proximo 
viventi.  Ad  cognitionem  autem  iftius 
Mahometti   novi  eft  fciendum  ,  quod 
icdente  Bonifacio  VIII.  in    Sede  Pe- 
tri ,  circa  tcmpora,  in  quibus  Au£ior 
incepit  iftuu  facruni  ..Poema  ,    ortum 
cft  in    Lombardia    pravum    fchifma  , 
futurum   perniciofum,  nifi  fuiffet  oc- 
curfum.  rCuius  caufa.  fuit  Frater  Dnl- 
tinus  Novjrien/is  .  Hic  fiquidem   Dul- 
cinus,    ut  ab  origine  repetam   vitam 
fuam ,    fuit    ce  Comitatu    Novariae , 
de    vico    qui    dicitur  Priitum  ,    quod 
fubeft  Caftro  Rornagnano    juxta    flu- 
men  Sicidae.    Infantulus    venit    Ver- 
cellas ,    ubi    nutritus    eft    in  Ecclefia 
Sanclae  Agnetis  juxta    Portani    Sari- 
ni  fluvii ,  in  quem  intrat  Sicida ,  fub 
Presbytero  qui   vocatus  eftAuguftus, 
qui  eum  mifit  ad  fcholss   fub  Magi- 

ftro  Ston Profeflbre    Gramma- 

ticae .  Erat  cnim  acutiflimi  ingenii 
ifte  Dulcinus  ,  ita  quod  in  brcvi  fa- 
£1:us  eft  optimus  Scholaris.  Sed  non 
diu  occuitavit  pravitatem ,  quae  la- 
tebat  fub  egregia  indole  .  Quum  ef- 
To.'w.  777.- 


458 


D 


IMOLENSIS 

fct  parvae  ftaturae  ,  facie  laetus  ,  £c 
omnibus  gratus.  Nam  furripit  furto 
Sacerdoti  praelato  esrtam  pecuniae 
fumm-ara ,  quia  nimis  fidebat  ei . 
Ideo ,  lit  faepe  accidit ,  Sacerdos  im- 
putabat  hoc  furtum  cuid.Tm  fc.miliari 
fuo ,  cui  nomen  erat  Patras  .  Qui 
molefte  fcrens  injuftam  infiimijm, 
clandeftine  Dulcinum  captum  com- 
pulic  terrore  privatae  torturae  ad 
confeflionem  furti ,  &  iiatus  jufte 
volebat  ducerc  Dulcinum  ad  pubbli- 
cum  fuppliciura.  Sed  Sacerdos  Au- 
guftus  prohibuit ,  ne.  fieret  irregula- 
ris.  Dulcinus  'autem  territus  receflit 
infcio  Sacerdote,  &  contulit  fe  ad 
extrema  Italiae  ad  Civitatem  Tri- 
denti.  Ibi  in  montibus  illis  inter 
gentes  rudes  &  credulas  coepit  fun- 
dare  novam  Seflam  in  habitu  Frati- 
celli  fine  Ordine ,  praedicans  fe  ve- 
rum  Dei  Apoftolum,  &  quod  omnia 
debebant  communicari  in  caritate. 
Et  quod  licebat  oranibus  uti  mulie- 
ribus  indifferenter ,  ita  quod  .  nullus 
concubitus  erat  damnatus,  nifi  in 
matre  &  filia.  Dicebat  etiam  &  alia 
multum  his  finiilia.  Eoifeopus  Tri- 
dentinus  fentiens  errorem  hunc  pul- 
lulare  in  fua  Dioecefi  ,  expulit  eum 
de  montibus,  in  quibus    inveniuntur 

aliquae hujus  Fratris  Dul- 

cini  .  Qui  inde  recedens  tranfivit  per 
niontes  multarum  Civitatum  Lom- 
bardiae,  crefcente  omni  die  muhitu- 
dine  msgna,  quia  feir.per  ibat  pcr 
loca  tuta ,  in  quibus  non  pciTet  faci- 
liter  capi.  Unde  fecit  aliquam  rno- 
ram  in  montibus  Brixiae  ,  Sergomi, 
Comi ,  ac  Mediolan: .  Et  tamdem 
ex  omnibus  expulfus,  reverfus  ad  par- 
tes  natalis,  fedem  fuam  pofuit  in 
monte  alto  inter  Novariam  &  Ver- 
cellas.  Ubi  habuit  ultra  tria  millia 
hominum  rcbuftae  juventutis .  Inter 
quos  erant  aliqui  nobiles  ,  &  divi- 
G  g  tes. 


^'^o       .       COMMENT.  IN 

les.  Nec  mirum  tamen ;  quia  volu- 
piates  feftabanrur,  quarum  erat  ibi- 
dem  oflfi:ina  plena ,  &  quia  Frater 
Dulinus  erat  intelligens,  &  eloquen- 
tiflimus,  eo  quod  fuaviffima  facun- 
tiia  lud  ita  ligabat  auditores,  quod 
nullus  accedens  ad  eum  femel,  pote- 
rat  umquam  recedere ,  Dulcinus  igi- 
tur  ftntiens  bellum  parari  contra  fe, 
munivit  monrem,  qui  ufque  in  ho- 
diernum  diem  denominatur  ab  eo 
Mons  Gazari ;  &  Villam  vocatam 
Triverium  ad  radices  montis  juxta 
liumen  Seferum ,  trafportaverunt  in 
Montem,  &  alias  Villas  circumftan- 
tes  ,  <Sc  omnia  viflualia  ,  &  neceffa- 
ria ,  quae  tumultuarie  poterant  repe- 
rire.  Tunc  Populi  Novariae  &  Ver- 
cellarum  cinxerunt  montem  obfidio- 
ne  cum  machinis  &  aliis  inftrumen- 
tis  bellicis  aptis  ad  oppugnationem 
arcium  .  Et  niulti  Crucefignati  ve- 
nerunt  non  folum  de  Terris  Lom- 
bardiae  ,  quae  olim  vocabatur  Gallia 
Cifalpina,  ied  etiam  de  Gallia  Tran- 
falpina,  ficut  de  Vienna,  Sabaudia , 
Provincia,  &  Francia.  Feminae  por- 
rexerunt  manum  huic  bello.  Nam 
viduae  feminae  miferunt  D.  balifta- 
rios.  Et  ut  breviter  dicam  ,  oppugna- 
tio  fuit  dura  &  diuturna  .  Nam  in- 
clufi  fe  pertinaciter  defendebant.  Sed 
tamJem  fame,  quae  expugnat  omnes 
terrores ,  urgente,  non  potuerunt  ul- 
terius  pati  arftiffimam  obfidionem . 
Nam  habebant  magnam  copiam  pe- 
cuniarum,  fed  inopiam  viftualium. 
Comederunt  enim  ufque  ad  pellicias. 
Tunc  qnidam  confulentes  faluti  luae 
rcdierunt  ad  veritatem  ,  &  dederunt 
fe  Sed  obfidio  praedifta  duravit  per 
annum  &  dicm  .  Et  fchifma  duravit 
per  biennium  .  Tamdem  Dukinus 
captus  cum  uxore  fua  Margarita, 
quae  erat  Tridentina  ,  &  quibufdam 
aliis ,  &  duftas  Vercellas,    &   carce- 


DANTIS  COMOED.  ^60 

A  ri  mancipatus,  multum  &  d  u  per- 
fuafus  a  magnis  Magifti-is,  num^uam 
potuit  converti ,  ut  vellet  revocare 
errorem  fuum  .  Propter  quod  vo- 
lente  juftitia  cum  tenaculis  ignitis 
trunrantibus  carnes,  &  Ipoliantibus 
ufque  ad  offa ,  fuit  crudeliter  lacera- 
tus  ,  &  duftus  vicatim  per  Civita- 
tem .  Et  quod  notatum  fuit  a  vi- 
dentibus,  &  t^  mirabile  dic\u  ,  in- 
ter  tot  &  tam  varia  tormenta  ,  di- 
citur  numquam  mutaviffe  faciem  , 
nifi  femel  in  amputatione  nafi  ,  quia 
ftrinxit  parum  fpatulas  •  &  in  am- 
putatione  virilis  membri  juxta  Por- 
tam  Civitatis  ,  quae  dicitur  Pifla, 
ubi  traxit  maximum  fufpirium  cura 
contra£lione    narium .    Poterat    Mar- 

Q  tyr  dici,  li  poena  faceret  Martyrem, 
&  non  voluntas.  Quum  autem  lace- 
rabatur  tormentis,  continuo  horta- 
batur  fuam  Margaritam  ,  licet  abfen- 
tem  ,  ut  effet  conftans  .  Illa  vero 
imbuta  doftrina  ipfius  Dulcini  num- 
quam  dcferuit  mandata  illius.  Ideo 
pertinacius  eo  fuit  firnla  in  hoc  er- 
rore ,    confiderata    fexus  infirmitate. 

D  Nam  quum  multi  Nobiles  quaere- 
rent  eam  in  uxorem  ,  tum  propter 
pulcritudinem  illius  immenfam,  tura 
propter  ejus  pecuniam  magnam  ,  num- 
quam  potuit  fit-fli  .  Unde  pari  poena 
cum  Dulcino  fuo  dulciffimo,  ferro, 
&  igne  lacerata,  illum  audafler  fe- 
quuta  eft  ad  Inferos.  Hujus  Dulcini 
fuit  Medicus  Magifter  Raynaldus  de 
Bergomo,  cujus  Nepos  multa  mihi 
narravit  de  homine  ifto.  Nunc  ad 
literam  .  Dicit  Mahomettus  Danti: 
Tu,  che  forfe  vedrai  il  fol  di  breve , 
ideft,  qui  cito  red'bis  ad  mundurn 
viventium  ,  ubi  lucet  Sol ,  qui  nobis 
latet,  nec  fplendet .  Et  dicit  forte, 
dubitative,  vel  quia  non  credebat 
iftum  rediturum  aliquo  modo  ad 
i  mundum  ;    vel    fi     credebat  ,     nefcic- 

bat, 


45i  SENFENUT 

bat  ,  (i  clto ,  an  tarde  j  Or  dt  a  Fra 
Dolcln  dunque .  Nomen  conveniens 
fibi  ,  quia  venena  propinans  ,  che 
s' afmi 'j  ideft  muniat  ,  6i  fulciat . 

Sf  di  vivanda  -  -    ----- 

Ita  viclualibuE,  quia  ,  ut  patet  ex 
narratis,  fuit  expugnatus  famej 

-----  che  Jiretta  di  neve  , 
JHoc  dicit,  quia  adveniente  hyeuie, 
dcficicntibus  omnino  viftualibus ,  in 
monte  frigido,  non  potuerunt  ulte- 
rius  tolerare  moleniam  famis  ,  alio- 
rum.que  incommodorum  . 

iVow  rechi  la  vittoria  al  Noarefe.' 
Ideft  ,  non  reddat  eum    vi£lum  ,    vel 
eaptum   Novarienfibus    Civibus    fuis. 
Et  aflignat  rationem  : 

Ci-'  altritr.ent)  acquijiar  non  fitria  leve . 
Quafi  dicat  ,  quod  fi  non  fecerit  de 
armando  fe  &  providendo  fibi  j 
ram  efTet  facile  acquirere  unde  ale- 
ret     &.     fuflentaret     fe     &    pentem 

o 

fuam  .  Et  dicit: 

J'  egli  nen  vucl  qui  tojlo  feguitarmi . 

Quafi  dicat ,    fi  non  vult  cito  mori , 

&.   venire  ad  eam   poenam ,  qua  heic 

crucior  tamquam   bene  meritus  . 

^i^d  Verf  64,. 

Un  altro ,  che  forato  avea  la  gola , 
Ifta  eft  tcrtia  pars  generalis  hujus 
Capituli,  in  qua  Auftor  introducit 
unum  fpiritum  modernum,  qui  fe- 
minavit  fchilmata  intcr  Dominos . 
Qui  ncminavit  etiam  alium  Schiima- 
ticum  ,  qui  idem  fecit.  Ad  cognitio- 
nem  autem  primi  cft  fciendum  ,  quod 
Petrus  de  Medicina  ,  auem  AuiSor 
sntroducit  heic  ad  loquendiim,  fuit 
peflimus  fcminator  fcandali  in  tan- 
tum ,  quod  fe  aliquandiu  mrgnifica- 
vit  ,  &  ditavit  dolofe  iila  arte  infa- 
mi.  Et  ecce  modum  gratia  exempli . 
Si  fenfifTet  Petrus  de  Medicina  ,  quod 
Dominus  Malatefla  de  Arimino  tra- 
ftabat  contrahere  affinitatem  vel  fo- 
cietatem  cum  Domino  Guidone  de 
Ravenna,  iviffet  Petrus  cafu  ad  quem- 


B 


r 


D 


IMOLENSIS  46Z 

dam  familiareni  Domini  Malatcdae, 
&  petivifTet  affeftuole :  Qi<omodo  con- 
valet  Dominns  metis  P  Et  poft  longani 
confabulationcm  dixiffet  ei  in  fine  . 
Dicas  ipft  Domino  vtieo  Doniino  Mala- 
tejlae ,  quod  mittat  mihi  /idur,:  nnn- 
tium  ,  cur,}  quo  loqui  pojfim  ,  Jicut  fe~ 
ciim ,  aliqua  non  Jpargendo  in  vulgo . 
Advenienti  ta!i  nuntio  petito  dice- 
bat  Petrus :  Vide ,  cariffime  ;  Male 
lihenter  dicam  ,  quia  de  honore  meo  ef- 
fet  fortr  tacere .  Sed  Jlncera  ajfetlin  , 
quam  habeo  ad  Dominum  meum  Mala- 
tejlam ,  non  permittit  me  amplius  dijfi- 
mulare  .  Res  Jic  fe  hahet .  Cavsat  ftbi 
Domiiius  M.-rlaiefla  til^  illo  ds  Raven- 
na  ,  alioquin  inveniet  fe  dcceptum  .  Et 
flatim  remittebst  di£tum  nuntium 
fic  informatum  .  Et  dcinde  illud  iden» 
falli  fingebat  apud  Dominum  Guido- 
nem  de  Ravenna,  perfuadens,  ut  ca- 
vcret  fibi  ab  illo  de  Arimino  .  Tunc 
crgo  Dominus  Malate(ia  concepfa 
fufpicione  ex  verbis  Petri ,  incipie- 
bat  remiflius  agere  cum  Doinino  Gui- 
done  ,  &  paulatim  incipiebat  revo- 
care  quod  coeperat  .  De  quo  per- 
pendens  Dominus  Guido,  dicebat  : 
Bene  dicebat  mihi  verum  Petrus  de  Mc- 
dicina.  Et  e  contrario  dicebat  Do- 
minus  Malatefla  .  Et  fic  uterque  de- 
ceptus  mittcbat  ipfi  Petro  equos, 
jocalia ,  &  munera  magna .  Et  uter- 
que  habebat  iplum  in  amicum,  qui 
crat  famiiiaris  inimicus  :  quo  nulla 
peflis  pcjor  eft  ad  nocendum  ,  ut  ait 
Bcetius. 

t^d  Ferf.  70. 

E  diffe .'  Tu  ,  cui  colpa  non  condanna , 
Ideft ,  o  Dantes  5  qui  non  es  damna- 
tus  ad  poenam  propter  culpam  ,  licut 
ego   &  alii  infelices : 

E    cui   gia    vidi    sic    in    Terra  La- 
tina , 
Idefl ,  in  Medicina  patria  mca ,  quae 
eft  inter  Bononiam    &     Imolam .    Et 
dicit: 

G  g   i  Se 


4^3  _  COMMENT.  IN 

Se  troppa  foimglianx^a  non  m  tnganiia  . 
Hoc  dicit  ,  quia  nimia  fimilitudo 
faepe  decipit  hominem.  Quafi  di- 
cat:  Si  non  fallor,  videtur  mihi ,  te 
vidifTe  in  vita  mea  in  patria  mea  . 
Et  verum  dicit,  &  non  fallitur  . 
Unde  debes  ulterius  fcire ,  quod  Me- 
dicina  eft  Villa  groffa,  &  pinguis 
inter  Bononiam  ,  &  Imolam  .  Et  eft 
territorium  per  fe,  &  habebat  olim 
Arcem  fortem  .  Et  ibi  regnaverunt 
olim  quidam  Nobiles  ,  &  potentes, 
qui  vocari  funt  Capitanei  de  Medici- 
na  .  quorum  hodie  nullus  extat.  Et 
de  hac  Domo  fuit  ifte  Petrus.  Et  ad 
Domum  iftorum  pervenit  faepe  Dan- 
tts .  Et  interrogatus,  quid  fibi  vide- 
retur  de  Curia  illa ,  refpondit  ,  fe 
non  vidifte  pulcriorem  in  Roman- 
diola  ,  fi  ibi  eflet  modicum  ordinis  . 
Ideo  Petrus  nunc  reducit  fe  ad  me- 
moriam,  fic  fibi  dicens  : 

Riimmbyati  di  Pier  da  Medicina  . 
Utitur  vocabulo  regionis,  &  dicit: 

Se  mai  torni  a  vedey  lo  dolce  piano , 
fcilicet,  Lombardiae  &  Romandio- 
lae,  quae  eft  terra  plana  &  fuavis, 
ac  dulcis.   Et  tangit  confinia,  dicens: 

Che"da  Vercelli  a  Marcai-b  dicbina , 
Hoc  pro  tanto  dicit,  quod  Civitas 
Vercellarum  eft  in  extremo  I.omhar- 
diae  ,  &  Marchabo  qnafi  in  fine  fiu- 
minis  Padi.  Unde  fcias  .  quod  Mar- 
chah5  fuit  unum  caftellum  ,  quod 
aedificaverunt  Veneti  in  agro  Ra- 
vennate  juxta  fauces  Padi  ,  ut  ha- 
berent  illum  paftum  in  poteftate  fua, 
ut  per  m.inus  eorum  tranfirent  om- 
nia,  quae  devehuntur  per  mare  in 
Padum .  Iftud  autem  Caftellum  Do- 
minus  Robertus  de  Polenta  cepit, 
&  evcrtit  a  fundamento  poft  confli- 
Bum ,  quem  receoerant  Veneri  apud 
Ferraricm  in  MCCCVII!.  Vuit  ergo 
dicere  Petrus  Auftori  :  Si  contingat 
umqnam,  te  videre  terram  aVcrccllis 


DANTIS  COMOED.  454 

A  ufque  Ravennam .  Et  hoc  dicit  Pe- 
trus  fignanter,  quia  ipie  erat  folitus 
texere  retia  fua  inter  Dominos  Lom- 
bardiae    &  Romandiolae  . 

E  fa  faper  a  i  due  miglior  di  Fano ; 
Heic  Petrus  praedicit  Au8:ori  enor- 
me  facinus  ,  quod  committendum 
erat  per  unum  Dominum  Romandio- 
lae  contra   Dominos   nobiles  fuos  vi-. 

B  cinos.  Hoc  autem  fingit  Auftor,  ut 
oftendat,  quod  ifte  erat  folicitus  no- 
fcere  fecreta    Dominorum  ,    &    reve- 


C 


lare. 


Ideo    heic    dete^it    unum  nia- 


lum  futurum .  Ad  cujus  intelligen- 
tiam  debes  praefcire,  quod  Malate- 
ftinus  Tyrannus  in  Civitate  Arimi- 
ni ,  qucm  Au£lor  vocat  Maftinum 
novum  in  Cant.  praecedenti  ,  ordi- 
navit  fallaciter  unum  parlamentum 
in  Vico,  qui  dicitur  Catholica.  Ad 
quod  invitavit  duos  praecipuos  Ci- 
ves  de  Civitate  Fani .  Qui  quum 
venirent  per  mare  in  navi,  &  per- 
veniffent  ad  plagiam  juxta  montem  , 
qui  vocatur  Focaria ,  fucrunt  praeci- 
pitati  in  mare,  Sc  fuffocati  ab  iis, 
qui  erant  in  navi ,  ficut  praeordina- 
tum  erat  per  di£lum  Malateftinum  . 
Dicit  ergo  Petrus  Auctori :  E  fa  fa- 
per  a  i  due  miglior  di  Fafio  ,  ideft, 
duobus  nobilibus  de  Civitate,  quae 
dicitur  Fanum ,  in  litore  Maris  A- 
driatici,  diftans  ab  Arimino  per 
XXX.  milliaria:   fcilicet 

.//  Meffer  Guido ,  i^  anco  ad  .An- 
gioletlo  , 
Guido  erat  nobilis  Miles  illo  tem- 
pore  in  di61;a  Civitate,  qui  vocatus 
eft  Dominus  Guido  dei  Cafaro.  An- 
giolellus  fuit  aiius  Nobilis  ,  qui  vo- 
catus  eft  Agnolellus  de  Carignano  : 
&  hi  ambo  erant  Principcs  diclae 
Civitatis. 

C/je  ,  fe  r  antiveder  qm  mn  e  vano  , 
Gittati  faran  fuor  di  lar  vafello  . 

Ideft, 


46: 


BENyElSIUTl 


Ideft,  de  corpore,  vel  de  navi .  U- 
trumque  enim  verum  eft  ,  quia  fue- 
runt  projecli  de  navi  in  aquam,  8c 
privati  fimul   vita.  Idto  dicit: 

E  maceratl  p>'ejfo  a  la  Catolica, 
Catholica    enim    efl:    Tcrra    fatis  de- 
ferta  hodie    juxta  mare  inter  Arimi- 
num     &     Penfaurum .     Et    fpecificat 
Auflorem  hujus  mali,  dicens  : 

Per  tradimento  cC  un   Tiranno  fclle  . 
Scilicet,    Malateftini    ferccis  .      Ver^ 
audax    homo    fuit,     qui     Tyrannum 
tam  aftutum  ,  tam   potentem  ,  &   fibi 
vicinum  ,    noa    erubuit    tam    aperte 
infamare  adhuc  viventem  .  Et  dicit: 
Che ,    /e    /'  aKtivci/cr    qui    non   e  vano : 
quafi    dicat,    fi    damnati    in    Inferno 
pofTunt  praevidsre  futura. 
^d  Te»/.  Sp. 
Poi  fara  si ,  co  al  vcnto  eii  Focara 
Non  fara  lor  mfftier  v:to ,  ue  preco . 
Ad  intelligentiam  hujus  debes  fcire , 
quod  Focaria  eft  una    aita  montanea 
prcpe    Catholicam     fupra    mare,   ubi 
iolent    efTe    magnae    tcmpeftates ,     & 
fieri  mala  naufr^eia.    Unde  navigan- 
tes  folent  facere  magna  vota,  &  pre- 
ces  .   Unde  converium   eft  in   prover- 
bium   illud:    Deus  cu/io.iiat  te  a  vento 
Focarienft .    Vult    ergo    dicere    Petrus 
in  effe£lu ,    quod    ncn  cafu  fortuito, 
vel    divino    Judicio,    fubmergerentur 
in    undis    vi     ventorum  ,     fed  fraude 
hominum  fuffocabuntur  ibi .  Et  ideo 
AuQor  nunc  exquirit  a  pracdifto  Pe- 
tro  de  illo  magno  Schifmatico  anti- 
quo,  de  quo  incidenter  fecerat  men- 
tionem  ,    dum    vellet    nomincire  Ari- 
minum.     Et     primo    Auftor  adjurat 
Petrum  ,  ut  fibi  dicat,  quis  eft  ille, 
qui   numqu^m    voluiffet    vidiffe  Ari- 
minum .    Unde  adneclens    partem  fe- 
quentem   prsecedenti ,  dicit  : 

Et  io  a  lui  -----  —  - 
fcilicet ,  dixi  Petro  : 


B 


IMOLENSIS  466  ^ 

______   Dimofirami    e  dichiara , 

Chi  h  coliii  da  la  vsduta  amara . 
Ideft,    qui    amare    vidit  Ariminum , 
&  malo  fuo. 

Se    vuoi  i    cf>  io   porti   sh    di    te  ne- 
vetla  , 
Scilicet,  ad  Mundum.  Hoc  enim  pe- 
tierat    Petrus    fupra,    quando    dixit : 
Rimembrati    di    Pier  da  Medicina.    Et 
nota  quanta  arte  utitur  Auftor  heic , 
qui  fingit,  quod  Petrus  de  Medicina 
ita    infamet,    &    accufet    unum  Ty- 
rannum    de    Arimino,    quia    noverat 
eum,  &  cjus  mala.    Et    deinde  con- 
firmat    &    accufat    unum    antiquum , 
qui    feminavit    difcordiam    pernicio- 
fam    Arimini ,     ubi     ipfe-    aliquando 
idem    fecerat    ibi    inter  Dominos  de 
Arimino    &    alios  de  Romanuiola  . 
^i  reif.   103. 
Et    un  ,    ch^  avea    l'  nna  ,    e    l  altra 
man  mn-^^a  ; 
Ifta    eft    fecunda    pars    generalis,    in 
qua    Au£lor    dcfcribit    duos  Spiritus 
modernos,    quorura    alter    feminavit 
'■  magnum    fchifma    in     patria  ,     aher 
inter    parentes .    Defcribit    ergo    pri- 
ID    mum   a  fua  fpsciali  poena.  Ad  cujus 
cogniticncm  eft  fciendum,    quod  ifte 
fuit  quidarn   Kobilis  iviiles   de  Lam- 
bertis  de  Florentia,    nomire  Mufca , 
qui   pcrfuafit  palam  in  Confilio    Nc- 
bilium    Gibellinorum     de    Florentia, 
ubi    erant   Uberti,    Lamberti  ,  Ami- 
dei .  &  multi  alii ,    quod  quidam  e- 
gregius   juvenis ,  vocatus  Bondelrnon- 
te    de    Bnndelmontibus    trucidaretur , 
quia    dimifsa    temere    una    de    Ami- 
deis,  quae  erat  fibi  promiffa  ,    duxe- 
rat    aliam    de    Donatis     in    uxorem. 
Et  quum  qaidam  feniores    in  Confi- 
lio  illud  diffuadentes  ,  dicerent,  quod 
finis    erat    profpiciendus ,    Mufca  di- 
xit    illud    vulgare  provcrbium  .•    Res 
facia  finem    capit .    Deinde    ipfe    cum 
quibufdam  aliis   de  parte   fua  iverunt 

&  tru- 


\ 


/~ 


/  Ct^-^t^^,, 


467  COMMWT.  IN  D 

^\.  truciJarunt  ditlum  Mlitem  Bon-  A 
dclmontcm.  Ex  quo  pof^ea  nata  eft 
tanta  lis,  quod  Magnates  dc  partc 
GibrMina  funt  expulfi.  Hacc  Hifto- 
ria  Tangitur  plenius  Cant.  XIV.  Pa- 
radifi  •  ideo  brcviter  cam  praetermifi. 
Ad  iiteram  cr!2o  dicit  Auclor :  Et 
t<n  ,  cV  cniea  l' un.t ,  e  l\hra  man  mor^- 
ra:  Et  heic  nota  quod  Auclor  dat 
ifti  debitam  poenam  ,  quia  ex  con- 
filio  ejus  -deventum  eft  ad  fangui- 
nem ,  ad  mortem ,  ad  vulncra*  & 
quia  Mufca  non  folum  lingua ,  fed 
cum  manibus  procuravit  dicTiam  di- 
lcordiam.  Ideo  bene  ab  Auftore  po- 
nitur  fme  manlbus  . 

^d  l'crf.  117. 
Sotto  lo  sbergo  del  feiitir/i  pura . 
Heic  Au£ior  praemifTa  laudabili  ex-  C 
cufatione  defcribit  iplam  poenam  no- 
bilem  .  Ad  cujus  intelligentiam  cla- 
ram  oportet  praefcire  ,  quod  ifte 
Schifmaticus  ultimus  commifit  peffi- 
mum  particub.re  fchilma.  Fuit  igi- 
tur  quidam  Nobilis  Miles  de  An- 
g!ia,  vcl  ut  aliqui  dicunt,  de  Gua- 
fconia,  nomine  Bcltrandus  del  Bor- 
nio  ,  ditus  &  deputatus  ad  curam  D, 
&  cuUodiam  Johannis_fiIii  Henriti 
Rcgis  Argliae,  qui  Johannes  cogno- 
minatus  eft  Juvenis.  Hic  Juvenis, 
quum  puer  educaretur  in  aula  Regis 
Franciae,  accidit,  quod  quidam  No- 
bilis  petivit  quandam  gratlam  Regi 
Franciae,  cui  Rex  omnino  denega- 
vit.  Ex  quo  ifle  erubefcens  recede- 
bat  confufus  .  De  quo  Rex  perpcn- 
dens  ,  convertens  fe  ad  circumftantes 
dixit :  Ejl  r.e  aliquid  tam  grave  i^ 
inoUflura  ,  quantum  efl  petere  ,  i^  ne- 
gare  ?  Tunc  Juvenis  reverenter  re- 
fpondit:  Certe  ^  inclyte  Ptinceps .  Nega- 
re  ejl  moleflius  egregio  anir/10  .  Rex 
admiratus  grave  reiponfum,  quod 
prodierat  ex  ore  Juvenis,  commen- 
davit     nnagnifice     puerum  ,     afferens 


iNTIS  COMOED.  468 

ipfum  futurum  ver^  magnanimum. 
Quod  cuncli  audientes  confirmave- 
runt.  Revocato  itaque  illo,  qui  pe- 
tierat  gratiam  ,  fecit  fibi  libere,  quod 
petebat,  contemplatione  pueri  .  Bel- 
trandus  tunc  captus  amore  pueri , 
dccrcvit  vivere  &  mori  cum  puero, 
&  numquam  dimittere  ipfum  ufquc 
ad  mortem  .  Juvcnis  crgo  pubcicens 
faflus  efl  liberaliflimus  &  munifi- 
centiffimus  omnium,  &  omnia  eifu- 
fione  erogabat,  nemini  aliquid  dcnc- 
gando  ;  propter  quod  Henricus  pater 
affignavit  fibi  certam  partem  Regni  , 
fecundum  quam  cito  pauperavit  fua 
liberalitate  immenfa  .  Deinde  pater 
trsnRuIit  eum  ad  aliam  partem  Re- 
gni .  Sed  nuUi  reditus  fufficiebant 
largitati  illius,  immo  continu6  ac- 
cipieb.1t  mutuo  ab  aliis ,  &  femper 
erat  debitor  multis.  Quum  autem  fa- 
tigaffi^t  fere  Regnum  liberalitate 
fua ,  Bcltrando  femper  laudante  & 
confirmante  ,  fafius  eft  odiofus  Patri , 
qui  vcnit  contra  eum  cum  exercitu. 
Et  quum  obfcdiffiet  cum  in  quadam 
Terra ,  quae  vocatur  Altaforte  ,  Rex 
Juvenis  dic  quadam  egrefTus,  valen- 
ter  pugnans ,  percuflus  elt  lethaliter 
cum  balifta.  Et  relatus  intra  fotti- 
iitiam  cum  fuis  ,  dixerunt  ei  ,  quod 
difpnneret  de  fa£lis  fuis.  Diccbat 
Juvenis  :  Qiiid  habeo  difpouere  ,  quuni 
ni/jil  haleam?  Tunc  quidam  Faftor 
urius  maonae  Societatis  dc  Florcn- 
tia  ,  fcilicet  Bardorum ,  qui  praefti- 
terat  fibi  magnam  fummam  ,  fortc 
centum  millium  Aureorum,  lacryma- 
bat  dicens :  Et  ego  ^  bone  Domine, 
quid  faciam?  Tunc  Juvenis  fuipirans 
dixit:  Tu  folus  cogis  me  facere  ttjla- 
mentum .  Et  continu6  vocato  Nota- 
rio  condidit  teflamentum.  Et  inter 
alia  fccit  mirabile  legatum,  diccns: 
ReliuqtiO  animai»  meastt  Diabolo ,  ni 
Patcr  hieus    integre    falverit    emnia  de- 

aita 


469  BENFENUT 

hita  tnea .  Rege  Juvene  mortuo  ,  Ca- 
ftrum  redditum  eft  Regi  Henrico  Pa- 
tri ,  &  Beltrandus  captus.  Cui  Rex 
fertur  dixifle  :  Rdtrande ,  attdio  te  fae- 
pe  inaniter  jaflaffe ,  qiwd  numquam  fue- 
ris  operatX(s  medietatem  tuac  prudentiae. 
Uun:  opus  efl ,  ut  exerceas  totnm  fcire 
tuum.  Cui  Beltrandus  fagaciffime  re- 
fpondit :  Inclyte  Doinine ,  mortuo  Rege 
Juvene  ,  mortua  efl  ornnis  Prudentia  mea  , 
Ingenium ,  &  cautela ,  Tunc  Rex  pie- 
tate  motus  libere  pepercit  fibi .  Dein- 
de  quum  Rex.  familiariter  increparet 
Beltrandum  ,  cur  numquam  reprehen- 
derat  &  revocaverat  Juvenem  a  va- 
nis  operibus  fuis,  refpondit  Beltran- 
dus  prudenter:  Niimc/uam  -vidi  ipfum 
errare  in  re  mlnima ,  Tunc  renovatus 
eft  ploratus  Patris  fuper  mortem  no- 
bilifTimi  filii  fui . 

^d  Verf.    1:55. 

Che  dtedi  al  Re  Giovanni  i  mai 
conforti . 
Heic  nota,  quod  Juvenis  fuit  quafi 
alter  Titus  Vefpafiani  filius  ,  qui 
tefte  Svetonio,  diftus  eft  amor  & 
delidae  generis  humani .  Et  fuit  libe- 
ralifflmus,  ut  ille  ,  &  placidiflimus , 
pulcherrima  fchemata  femper  faciens. 
Et  parum  vixit,  ficut  &  Titus  ,  & 
mortuus  eft  in  bellis  .  Cui  fucceflit 
Ricardus  ftrenuiflimus  bellorum  ,  qui 
fecit  raagnalia  in  capiendo  Civita- 
tcm  Acon  .  Et  dicit : 

E  perche  tu  di  me  novella  porti , 
Ideft,    hoc    dico ,    ut    poflis     portare 
nova    ad  mundum ,    ad    qucm    audio 
tc  rediturum .    Et    fpccificat  formam 
fuae  culpac,  dicens: 

lo    feci    il    Padre,   e  'l   figHo  in    fe 
ribelli . 
Ideft,  fecit  Regcm  Juvenem,  &  Hen- 
ricum    vcterem     cjus    Patrem    hoftes 
infcftos  inter  fe  . 

,Ad  Cant.  XXIX.   Verf.   27. 

E.t  udil  nominar  Geri  del  Bcllo. 


B 


D 


IMOLENSrS  470 

Ad  cognitionem  •  iftius  nominati  eft 
fciendum  ,  quod  ifte  Gerius  Vir  nn- 
bilis  fuit  Frater  Domini  Cioni  del 
B;-llo  de  Aldigheriis;  qui  homo  mo- 
leftus  &  Schilmaticus  fuit  interfe- 
£lus  ab  uno  de  Sacchettis  nobilibus 
de  Florentia,  de  quibus  fit  mentio 
Cant.  XVI.  Paradifi  .  Q_ai  feminave- 
rat  difcordiam  inter  quofdam  .  Cujus 
mors  non  fuit  vindicata  per  fpatiura 
XXX.  annorum.  Finaliter  filii  Domi- 
ni  Cioni ,  &  nepotes  praefati  Gerii ,  fe- 
cerunt  vindiftara  ,  interficiendo  unum 
de  Sacchettis  in  oftio  fuo.  Et  re- 
fpondit  Vergilius  quafi  tacite.  Quia 
cnim  Dantes  dicere  pofTet,  quomodo 
ego  non  vidi  ipfum.^  dicit  Vergilius: 

Tu  eri  allor  si  del  tutto  impedito  , 
Ideft ,    penitus  occupatus    cum  oculis 
defixis 

Sovra  colui ,  che  gia  tenne  ^Altaforte . 
Scilicet ,  Beltrandum  del  Bornio  ,  qui 
unum  Oppidum  in  Anglia  olim  te- 
nuit.  Et  nominat  iftam  Terram  nunc 
incidenter,  quia  non  nominaverat 
cam  fupra  ,  ubi  agebatur  de  princi- 
pali   materia  ; 

Che  non  guardafli  in  /.i  ,  fi  fu  par- 
tito . 
Et  bene  dicit,  quia  de  rei  veritate 
Auftor  debuit  effe  falrem  abftraflus 
in  ficlionc  profunda,  quam  fuperius 
fecit  in  defcriptione  illius  poenae 
mirabilis .  Ideo  menti  fuae  occupa- 
tae  circa  illam  fpeculationem  non 
occurrit  Gerius  del  Bello  ,  qui  vi- 
debatur  nominandus  inter  iftos  Schi- 
fmaticos  vulneratos  &  laceratos  ; 
qui  in  vita  fuit  truncatus  ferro  ob 
iftam  culpam.  Et  poft  mortem  cae- 
ditur  a  Diabolo ,  ficut  &  alii . 
^d  Verf.   3(5. 

E  cib   rn   ha  e'  fatto  a  fe  pih  pio  , 

Quafi    dicat :   In    hoc  magis  doleo 

&  compatior,   quia  Dulcrum   &  pium 

I  vidctur  facere  vindiflam    de  parenti- 

bus 


471   .  COMMENT.  IN 

bus  in  iilo  mundo  .  Et  heic  vo!o 
te  notare  ,  quod  quum  omnes  homi- 
nes  naturaliter  tendant  ad  vindiftam , 
Florentini  ad  hoc  raaxime  funt  ar- 
dentiffimi  &  publice  &  private  . 
Quod  bene  oftenderunt  iis  tcmpori- 
bus  Ecdefiae  Romanae,  cui  fccerunt 
rebellare  magnam  partem  Italiac  , 
cum  magna  defolatione  omnium  Ter- 
rarum  &  excidio  multorum.  Unde 
credo  ,  quod  fignantcr  fecerit  hcic 
Auflor  iRam  fi£tionem  fingulariter 
ifta  de  caufa,  in  qua  oftendit,  iflum 
Ipiritum  Florentinum  adeo  indignari 
de  vindicla  non  fafta  de  eo ,  &  fe 
abfsntare  illi.  Bene  audivi,  optimcs 
Florentinos  maxime  damnantes  ge- 
nus  Florentinorum  animo  &  appe- 
titu  vindictae.  Ideo  Auftor  bene 
introducit  Vergilium  fapientem  vi- 
rum  ,  qui  fibi  hoc  difTuadebat . 
..4d  Verf.  ^6. 

Qual  dolor  faya  ;  fe  de  glt  fpedalt 
Di  Valdichiana  ------ 

Ad  hcc  eft  fcicndum  ,  quod  Chiana 
cft  quaedam  Vallis  paluftris,  mor- 
tua,  (Sc  marcida  in  Tufcia  ,  inter 
Clufium  ,  Aretiurn  ,  &  Cortonam , 
in  territorio  Civitatis  Scnarum  .'  Quae 
reddit  :;erem  peftilentem  in  aeftate, 
quando  cft  intenfus  calor.  De  qua 
etiam  fit  mentio  in  Cant.  Paradifi. 
Juxta  autem  Vallem  iftarn  erat  illo 
tcmpore  Hofpitale  de  Aitopaffu  ,  ubi 
folebant  effe  multi  pauperes  infir- 
mantes  ,  &  pcr  confequens  magnus 
dolor ; 

-  -  -  -  tra  V  Luglio ,  e  7  Settembre . 
Ideft  de  menfe  Ausufti .  Sicut  cnim 
locus  eft  caufa  infirmitatis,  ita  & 
tempus  maxime  Auguftus  eft  infir- 
mus  menfis,  etiam  in  locis  fanis. 
Et  dicit: 

£  di  Sardinia ,  e  di  Maremma  i  mali , 
Ideft,  qualia  mala  exeunt  de  Mari- 
tima.    In    Maritima    cnim    Romana 


DANTIS  CQMOED:  472 

Ai  folent  multi  infirmari  diclo  tempo- 
re.  Similiter  multi  infirmantur  in 
Sardinia.  Et  heic  nota,  quod  in  prae- 
di£lis  locis  caufa  infirmitatis  eft  cor- 
ruptio  aeris  &  aquae  propter  ven- 
tos  meridionales ,  &  exceffivum  ca- 
lorem .  Unde  Infula  Sardiniae  habet 
aerem  peftilentem  ,  maxime  circa  ex- 
trema  litora  fua.  Non  fic  in  medi- 
terraneis  montibus  &  locis .  Et  ta- 
men  Sardi  magis  habitant  litora  ad 
defenfioHem  Infulae,  quae  eft  ex  op- 
pofito  Barbariae  .  Unde  Medici  & 
Mercatores  de  Italia  in  Sardiniam 
accedentes ,  cito  infirmantur  &  mo- 
riuntur . 

^d  Verf  58.  e?-  (eqq. 
Non  credo ,  cV  a  veder  maggior  tri/li^^Ja 
Fofje  in  Egina  ii  Popol  tutto  infevmo. 
Haec  eft  breviter  fiflio  ,  quae  pro 
magna  parte  continet  hiftoriam  vc- 
ram  .  Et  primo  quidem  peftis  ifia 
fuit  olim  magna,  quae  fpoliavit  quafi 
totam  Civitatem  habitatonbus  pri- 
mis  .  Sicut  fimile  vidimus  dicbus 
noftris  in  multis  Terris  .  Et  de  ali- 
quibus  audivimus  .   Sicut  in  MCCC- 

D  XLVIII.  quae  orta  eft  in  partibus 
Orientis  ,  ita  fatigavit  humanum  ge- 
nus  ,  quod  multae  Terrae  deftructae 
funt  etiam  in  Occidente  noftro .  Et 
praecipue  Sicilia  fuit  vexata  ifta  E- 
pidemia,  &  Sardinia  multo  plus. 
Quia  cx  deccm,  novem  pcriiffe  di- 
cuntur.  Pcftca  in  MCCCLXII.  fuit 
alia  peftis  magna  •  cSc  piidie  alia  ter- 
tia  .  Haec  autem  peftis  inguinum 
provenit  ex  multa  corruptione  aeris. 
Ideo  bene  fingitur,  quod  fuit  cau- 
fata  ex  ira  Junonis ,  quia  Juno  dici- 
tur  Dea  aiiris  a  Poetis. 
^d  Verf  8r. 
Del  pi^^^-T^icor ,  che  ncn  ha  pih  foccorfa . 
Sciendum  ,  quod  metalla  funt  diffe- 
rentiata  inter  fe  folum  per  acciden- 
talem   formam ,    &    non  per  fubftan- 

tia- 


475  COMMFNT.  iN 

tialem  ,  quoniam  omnia  metalla  ge- 
nerantur  ex  argento  vivo,  &  ful- 
phure.  Natura  autem  in  fuo  prlnci- 
pio  intendit  adducere  perfcctionem 
metalli,  quia  agit  propter  finem  ,  ut 
dicitur  Secundo  Phyficorum  .  Mani- 
feftum  eft  ergo,  quod  adducit  aliud 
quam  perfeflionem ,  hoc  eft  praeter 
intentionem ,  &  fic  per  accidens  .  Igi- 
tur  in  generatione  Auri  concurrit 
fulphur  rubeum  m.undum  ,    &   argen- 

tum    vivum    purificatum   in 

putrida  terrae.  Unde  inter  omnia 
metalla  duo  funt  folummodo  perfe- 
£la,  fcilicet  aurum,  5c  argentum.  Et 
ifta  producuntur  fecundiim  intentio- 
nem  Naturae  .  Cetera  propter  corru- 
ptionem  Naturae  &  fuarum  par- 
tium ,  infana  &  impcrfe61:a  .  Quam 
raalitiam  fi  Alchimifta  intendit  fa- 
nare,  reducendo  illam  in  fuas  pri- 
jnas  partes,  fcilicet  in  fulphur ,  & 
in  argentum  vivum,  cum  calcinatio- 
ne  vel  diftillatione  ,  non  peccat. 
Et  ifta  purgatio  refrigeratur  fimul 
cum  rertis  aquis  vel  herbarum  fuc- 
cis.  Verumtsmen  licet  Ars  ifta  forte 
fit  vera,  tamen  non  videtur  pofilbi- 
lis  apud  modernos .  Unde  videmus 
de  fafto  ,  quod  omnes  veniunt  con- 
fumti.  Et  fi  reperitur  aliquis  Anti- 
quorum,  nullus  tamcn  modernorum, 
quem  adhuc    fcire    potuerim  ,    confe- 

^;  quitur  finem  fuum  .  Et  heic  loquen- 
do  de  inferno  morali ,  omnes  Akhi- 
miftae  five  licite,    five    illicite    ope- 

,  rentur,    habent    poenam   fuam ,    quia 

i  femper  fruftra  laborant,  ut  acquirant 

'  inopiam  ,  &  egeftatem  . 

^Ad  Verf.  lop. 
lo  fui  d'  ^fe^^^o .  Et  ^lhero  da  Siena . 
Heic  Auclor  oftendit,  quomodo  unus 
illorum  rcfpondcrit,  fpecificans  fe 
per  nomen,  <Sc  caufam  fuae  mortis, 
&  aliam  caufam  fuae  damnationis, 
Ad  cujus  cognitionem  e1  brevi^cr 
To>n.  III. 


( 


DJNTIS  COMOED.  474 

A.]  fcienda  res  jocofa.  Fuit  erso  in  no- 

bili  Civitate  Senarum  circa  terapora 

I  Auctoris  Magifter  Griffoiinus   de   A- 

',  retio,  magnus  Naturalis  ,    &  Alchi- 

;  mifta .    Q_ui    aftutifllmus    traxit    ma- 

'  gnam     familiaritatem     cum     quodam 

'  filio    Epifcopi    Senenfis ,    cui    nomen 

I  erat  Albarus*   a  quo  fagaciter  emun- 

i  gebat  pecuniam ,    &    munera  multa  . 

bI  Q.uia    ille     cum    lingua     fua     mira- 

bili  proraittebat  illi  fimplici    &    fa- 

tuo    facere    mirabilia    magna  .    Inter 

alia,    dum     Albarus     ifte     leviffimus 

miraretur,    &  laudaret    Griffolinum  , 

dicens :    0    quale    efi    ingenium    tuum ! 

dixit  Griffolinus :   Certe  ego  fcirem  fa- 

cere  impcffibilia  per  Naturam .  Qiiid  di~ 

ces ,  ft  me  viderei  patenter    volare    more 

C:  az^is  per    aerern?    Albarus    pinguis    & 

j  pecuniofus  expenfis  Crucifixi  ,  coepit 

{  rogare,    ut    doceret    eum   Artem  vo- 

landi  artificialiter  ,    qui    tamen    erat 

per  naturam  Icviflimus  ad   volandum 

cum    fua    mente    inaniflima.    Multa 

ergo    dabat,    &    plura    promittebat . 

Sed    Griffolinus    ludificabat  eum ,    & 

dabat  illi  verba    in    folutum.    Tam- 

Di  dem  Albarus  videns    fe    delufum     & 

dcceptum  ,    conqueftus     eft    Epifcopo 

patri  fuo  .  Qui  accenfus  indignatione 

magna,    fecit  formari    unam  inquifi- 

tionem  contra    cum  ,    qualiter    exer- 

cebat    Magicam ,     quam     tamen    ille 

ignorabat.    Et    fub    ifto    colore  fecit 

eum  igne  cremari .  Nunc  ad  literam . 

Dicit  Auftor; 

Rifpofe  r  un  ------  ~ 

fcilicet,    Griffolinus  petitioni   meac  : 
lo  fui  d'  xA.-exp^o .  Et  eft    argumentura 
a  loco.    Quia    Aretium    communiter 
habet    acuta    ingenia.    Et    xAlbero  da 
Siena,    quae    Civitas    aliquando  pro- 
ducit  gentem  vanam  : 

-  -  -  -  -  txi  fe'  metter  al  fuoco . 

Et  hoc  dicit ,  ad  extenuandam  fuam 
infamiam ,    quae    fuit    caufa,     quia 
H  h.  com- 


475  BENFENUTI 

cnmbuftus  fult  in  Mundo  ,    alia   qua    A 
cft  damnatus  tamen  in  Inferno:  Un- 
de  dicit  : 

Ma  quel  peYcli  io  mori ,  qut  non  m't 
mena. 
Scilicet,  culpa  Artis  Magicae  non 
me  duxit  ad  iftam  poenam.  Sed  cer- 
th  caula  vera ,  quare  fecit  me  mori , 
fuit .  quod 

Ver'  e  cb'  io   dijji  a   lui ,    parlando  a     g 
gioco  , 
fcilicet,  iUi  Albaro,  pro  ludo,  quia 
habebam  folatium  de  ejus    fatuitate: 

r  mi  faprei  levar  per  /'  aere  a  volo  . 
Quafi  djcat :  Tantum  fcio,  quod  fci- 
rem   volare  per  aerem  ,  fi  vellem ,  & 
ftatim  avis  inefcata    eft    ad    blandum 
fonum   Aucupis.  Unde  dicit: 

£   quei    che  avea  vagde^^a ,    e  fenno 

Scilicet,  Albarus  ,  vere  arbor  magna 
fine  fenfu ;  qui  habebat  multum  la- 
lciviae    &    nihil  providentiae ; 

Volle  ,  cV  io  gli  mojlrajji  /'  arte  , 
fcilicet,  volandi , 

e  mi   fece 

xArdere  a  tal ,  che  r  avea  per  fjgUuolo  . 
Ideft,  Epifcopo  Senenfi,  qui  habebat  D 
ipfum  Albarum  pro  Filio,  lic^t  for- 
te  non  cflTet,  quia  genirus  ex  mere- 
trice.  Et  fi  erat ,  non  audebat  dice- 
re ,  quia  faepe  Sacerdotes  confueve- 
runt  Filios  fuos  dicere  Nepotes . 

^d   Vcrf.    121. 
Et  io  dtffi  al  Poeta .  Or  fu  giamai 
Gente  it  vana  ,  come  la  Sanefe  ? 
Au£lor  gratia  praemiffae  vanitatis  fa- 
cit  unam  digreffionem  ,  hoc  eft  unam 
inveftivam  mordacem     &    irriforiam 
contra    Senenfes ,    vaniffimos    homi- 
num  ;    Unde  dicit.  Et  io,    ideft  ego 
Poeta  Dantes  confiderans   dementiam 
illius  Albari  Senenfis,  &  patris  ejus, 
qui    non    erubuit    tradere     hominem 
flammis  igneis  pro  una  buffa  de  qua 
debcbat  potius  ridere,  &  diffimulare. 


TMOLENSIS  475 

fi  volebat  confulcre  honori  fuoj  ubi 
fic  praecipitanter  agcndo  ,  incurrit 
perpetuam  infamiam,  ne  dicam  poe- 
nam .  Dijft  al  Poeta  fcilicet  Vergilio. 
Or  fu  giamai  gente  sl  vana  ,  come  la 
Sanefe?  Quafi  dicat:  Nulla  gcns  fuit 
tam  vana  in  aliquo  tempore,  vel  in 
aliquo  loco  .  Et  continuo  fpecificat 
vanitatem  Senenfium  per  comparatio- 
nem  ad  gentem  Gallorum  .  Et  rc- 
fpondens  fibi  ipfi  dicit  fic : 

Certo  non  la  Francefca  s>  eC  affa! . 
Quafi  dicat:  lic^t  Gallici  fint  com- 
muniter  vaniffimi  omnium  Natio- 
num  ,  non  tamen  funt  vani  ,  ficut 
Senenfes .  Ad  cujus  intelligentiam  eft 
fciendum  ,  quod  Galli  funt  genus  va- 
niffimum  hominum  ab  antiquo.  Si- 
cut  patet  faepe  apud  Julium  Caefa- 
rem ,  alias  Celfum.  Et  hodie  patet 
de  fa£lo.  Videmus  enim ,  quod  omni 
die  adinveniunt  novos  habitus  ,  & 
novas  formas  veftium.  Unde  non  cft 
mirum  in  eis,  quod  non  habeant 
fuam  fogiam .  Portant  enim  catenam 
ad  collum,  circulum  ad  brachium , 
punclam  ad  calceum  ,  pannos  breves, 
ita  quod  oftendunt  culum,  &  par- 
tem  obfcoenam  corporis  occultan- 
dam  ,  &  caputium  ante  faciem  ad 
tegendam  partem  corporis  honeftam 
potius  manifeftandam  .  Et  ita  dc  mul- 
tis  vanitatibus.  Unde  miror  ,  &  in- 
dignor  animo  ,  quando  video  Italicos, 
&  praecipue  Nobiles,  qui  conantur 
imitari  veftipia  eorum ,  &  difcunt 
Linguam  Gallicam ,  afferentes  quod 
nulla  eft  pulcrior  L'ngua  Gallica: 
quod  nefcio  videre.  Nam  Lingua  eft 
baftarda  Linguae  Latinae,  ficut  ex- 
perientia  docet.  Nam  quum  poffint 
bene  proferre  Cavaliero ,  dicunt  Cbe- 
valier  corrupto  vocabulo.  Similiter 
quum  nefciant  dicere  Srsnore ,  dicunt 
Sir ,  &  ita  de  ceteris.  Hujus  rei  te- 
ftimonium     habemus  ,     quod     adhuc 

quan- 


477  COliMENr.  JN  DANTIS  COMOED. 

quando  volunt  dicere :  loqusre  vitlga- 
rher ,  dicunt  locjuere  ratione ;  &  eorum 
vulgaria  appellant  Romancta  .  Non 
ergo    deberent    lialici   Nobilcs  fubji 


478 


cere  fuam  nobilitatem  ignobilioribus  . 
Nota  ,  quod  aliqui  dicunt  ,  quod 
Au61;or  merito  comparat  Senenfes 
Gallis,  quia  ab  eis  originem  habue- 
runt.  Scribit  enim  Johannes  Angli- 
cus  in  fuo  Policrato  lib.  VI.  quod 
Senonenfes  Galli  Urbem  condiderunt 
Senarum  ex  fenioribus  &  debiliori- 
bus  fuis.  Et  dicit,  quod  hoc  arguit 
ad  hanc  fimilitudinem,  quia  Senen- 
fes  in  lineamentis  membrorum ,  & 
formofitate  faciei,  &  gratia  coloris , 
&  moribus  ipfis,  videntur  appropln- 
quare  ad  Gallos  ,  licet  vctufias  teni- 
poris ,  plaga  Orbis ,  fitus  regionis  , 
converfatio  vicinorum ,  quibus  fah- 
guine  &  moribus  permixti  funt , 
mutaverint  cos  ex  magna  parte.  Ve- 
rumtamen  quidquid  dicatur  de 'Se- 
nenfibus,  non  videtur  verum,  quia 
Civitas  illa  non  eft  tam  antiqua  , 
nec  eft  nominata  apud  Titum  Li- 
vium,  vel  alium  Hiftoricum  anti- 
quum ,  quem  noverim.  Sed  credo, 
quod  AuSlor  ifte  fallatur  fub  aequi- 
voco,  ficut  in  aliquibus  aliis.  Nam 
Guafcones  bene  condiderunt  Seno- 
galliam  in  litore  maris  Adriatici, 
quae  prius  vocata  eft  Sena ,  ficut 
clare  fcribit  Titus  Livius  ,  quod 
Claudius  Nero  Conful  Romanus  ve- 
niens  cum  exercitu  in  fubfidium 
Livii  Salinatoris  collegae  fui  conrra 
Afdrubalem  ,  pervenit  Senam,  dein- 
de  vicit  Aldrubalem  prope  fluviura 
Metaurum .  Q_ui  Metaurus  diftat  a 
Senogallia  forte  per  XII.  milliaria  . 
Unde  heic  Au£lor  introducit  fecun- 
dum  focium  confirmantem  difturp , 
fic  dicens: 

Onde  r  altYo  lebhrofo ,  che  m  intefe , 
fcilicet,    Alchimifta    leprofus,    quia 


B 


C 


D 


habebat  fcabiem  incruftatam  ad  mo- 
dum  leprae,  qui  intellexit  me  ita 
loquentem  vera  de  vanitate  Senen- 
fium.  Ifte  autem  fpiritus  Alchimifta 
fuit  quidam  Magifter  Capochius  FIo- 
rentinus  ,  vir  ingeniofus  ad  omnia  , 
maxime  ad  trafmutandum  metiilla . 
Q_ui  adhuc,  ut  quidam  dicunt,  fuit 
combuftus  in  Civitate  Senarum .  Ideo 
Auclor  dat  bene  ipfum  in  fociutn 
Magiftro  Griftolino  praediflo,  quia 
fuit  fibi  par  in  Arte  culpa  & 
poena. 

Rifpofe  al  detio  mtp .  ----- 
Ad  intelligendam  iftam  literam  obfcu- 
ram,  volo  te  fcire,  quodAuClor  non 
contentatur  narrafle  unam  fingularem 
vanitatem  unius  Senenfis  .  Fingit 
alium  ex  tranfvcrfo  narrare  aliam 
magis  memorabilem  &  dignam  cen- 
fofia  nota,  quae  breviter  cft  talis'. 
In  Civitate  Senarum  facla  eft  pef 
tempora  moderna  quaedam.  Sociefa»; 
vaniflima,  quae  voluit  appellari  No- 
bilis  ,  &  Curialis  ,  &  vulgo  appel'- 
lata  eft  Spendaritia.  Fuerunt  enim\ 
ut  audivi  ,  duodecim  juvenes  omneS 
ditiflimi  ,  qui  convenerunt  concordi- 
ter  inter  fe  de  faciendorem,  dequi 
omniura  linguae  loquerentur  cum  ri- 
fu,  ad  quorum  notitiam  pervenirent. 
Pofuerunt  ergo  finguli  decem  ,  Si 
oBo  millia  Florenorum  ,  unde  in 
fumma  pofuerunt  ducenta  fexdecin^ 
millia  Florenorum  in  cumulum  .  Et 
ftatuerunt,  quod  quicumque  expen- 
deret  aliquid  parte  ,  ftatim  tamquam 
indigniflimus  expelleretur  <ie  tam  li- 
berali  fodalitio.  Conduxerunt  rrgo 
datis  legibus  inter  fe  pulcherrimum 
palatium  ,  in  quo  quilibet  habebat 
cameram  commodiflimam  cum  ordi- 
natiflimis  arnefiis  &  fupelle6lilibus; 
ubi  conveniebant  omnes  fimul ,  bis 
in  menfe  epulantes  fpkndide  &  fum- 
tuofe.    Et    ut  tangam  breviter  gene- 

H  h  a  rales 


M9 


BENFENUTI 


rales  obfervantias,  ad  omne  convi- 
viura  apponebantur  tria  menfalia . 
Primum  quorum  colligebatur  per  do- 
micellos  ,  difcumbentibus  convivis 
nobilibus ,  &  cum  omnibus  jocali- 
bus,  vafis  ,  cultellis  aureis  &  argen- 
teis ,  projiciebantur  per  feneftram  . 
Secundum  menfale,  in  quo  comede- 
bant  epulas  ,  fervabatur;  fimiliter  & 
tertium  ,  quo  tergebant  manus  .  Fa- 
ciebant  aurem  cibaria  varia  infolita 
&  incognita  humanis  ufibusj  quo- 
modo,  ik  qualiter,  nefcio;  quamvis 
audiverim  narrari  multa  de  eis ,  quae 
vel  fifta  funt  ,  vel  aliorum  difta 
fuerunt.  Explorabant  autem  diligcn- 
ter,  quando  veniebat  aliquis  magnus 
Dominus  ,  vel  vir  magnae  nobilita- 
tis.  Et  euntes  illi  in  occurfum  ,  de- 
ducebant  illum  cum  magna  celebri- 
tate  ad  eorum  palatium  ,  cum  ma- 
gna  pompa,  &  honorabant  eum  ,  do- 
nantes  munera  magna  &  cara  .  Et 
heic  fuum  potiflime  pofuerunt  finem 
infaniffimae  vanitati ,  quae  duravit 
folum  per  decem  menfes  .  Nam  cito 
devenerunt  ad  inopiam  ,  &  fafti  funt 
fabula  vulgi ,  paritura  femper  rilum 
ad  memoriam  audientium  .  Unde  fa- 
clae  funt  duae  Cantiones  placibiles 
de  eis  j  quarum  altera  continet  de- 
licias  eorum,  &  dele£lationes  eorum ; 
altera  ver6  calamitatcs  &  miferias  , 
quas  habituri  erant.  Nam  de  rei  ve- 
ritate  aliqui  eorum  iverunt  ad  Ho- 
ipitale.  Ideo  Au£tor  voluit  dimittere 
memoriam  aliis  in  exemplum  ,  ut 
conCderatc  fine  ,  quem  habuerunt, 
fibi  caveant.  Sponte  hoc  terigi  bre- 
viter  heic  de  vanitate  quorumdam 
Senenfium  in  particulari.  Sed  de  va- 
nitate  eorum  in  communi  dicetur 
Cant.  XIIl.  Purgatorii.  Nunc  ad  li- 
teram  ,  Dicit  Auftor,  quod  Magifter 
Capochius  refpondit  fibi,  adjurans 
eura  contra  Senenfes : 


A 


B 


C 


D 


I MO  LENS  rs  480 

-----__  Tranne  lo  Styicca, 
Ideft ,  excipe  mihi ,    &    excipere  de- 
bes    Stricca ,    quod    nomen    eft  unius 
Senenfis : 

Che  feppe  far  le  temperate  fpefe . 
Et  loquitur    ironice     &    irrifive,    ac 
fi  dicat  ,  qui  fecit  immenfas  &  vanas 
expenfas.  Et  nominat  alium  dicens: 

E  Kliccolb  ; 

Supple:  &  excipe  raihi  Nicolaum  . 
Ifte  fuit  unus  de  Bonfignoribus  de 
Senis  ,  quem  defcribit  a  nova  inven- 
tione,  mali  moris  ,  dicens  : 

-__--_  cf,g  Id  cojluma  ricca 

De(  Garofano  prima  difcoperfe . 
Qui  prlmus  id  reperit .  Et  nota, 
quod  aliqui  dicunt  ,  quod  ifte  Nico- 
laus  faciebat  ,  famulum  affiftentem 
mundare  fibi  Garofanum .  Sed  iftud 
eft  vanius  dicere  ,  quam  fuerit  face- 
re.  Alii  dicunt ,  quod  faciebat  poni 
Gariofolum  in  affatis  ;  Sed  ifta  non 
fuiffet  inventio  nova,  nec  expenfa 
magna.  Alii  dicunt  ,  quod  faciebat 
affari  Phafianos ,  &  Capones  ad  pru- 
nas  fa£las  ex  Cariophylis  .  Et  hoc 
credo  verum  .  Quia  illa  fuit  expenfa 
maxima,  noviffimc  vaniffima  adin- 
venta .  Sicut  &  aliae  fimiles  narran- 
tur.  Qui  faciebant  coqui  Florenos 
in  fapore ,  &  illos  apponentes  ori 
fugebant,  &  abjiciebant  .  Et  dicit 
fignanter. 

Ne  r  orto ,  dove  tal  feme  j'  appicca  ' 
In  Civitate  Senarum,  ubi  vana  gu- 
lofitas  feminata  cito  pullulat  &  ger- 
minat.  Et  de  rei  veritate  haec  Ci- 
vitas  cft  velut  hortus  ,  florida  & 
amoena.  Et  fubdit  Capochius.  Et  ut 
cito  dicam  : 

£  tranne  la  hrigaia  ----- 
Quafi  dicat :  excipere  non  debes  arti- 
ficia  vanitatis  , 

_-____/»  che  difperfe 

Caccia  d^^Jcia»  la  Vigna,    e  la  gran 
fronda  . 

Ideft: 


COMMENT.  IN  DANIIS  COMOED. 


Ideli  •  in  qua  focietate  vana  Caccia 
(nomen  elt  proprium  viri )  de  Aicia- 
no ,  {  Afcianum  eft  Nobile  Caftrum  , 
unde  fuit  oriundus  ifte  Caccia ,  qui 
ita  expulit  a  fe  (quammas  fuas  mo- 
re  alchimiftarum  ,  led  vanius  ,  &  ri- 
diculofius  )  .  Unde  dicit:  Difpeyfe  la 
vigna,  e  la  gran  fronda .  Habebat 
enim  ifte  pulcherrimam  &  praecla- 
ram  pofleffionem ,  quam  vendidit, 
&  confumfit  in  ifta  brigata  fatua . 
Ideo  dicit: 

JE  /'  abbaglii-.to  il  fuo  fenno  pyoferfe  . 
Ideft,  propalavit  abbacinatus  .  Quia 
poft  iftud  faflum  apparuit  ejus  de- 
mcntia,  quum  primo  reputaretur 
prudens  . 

Ma ,  psrcbe  fappi ,    chi  st  ti    feconda 
Cont/a  Sene/i ,  aoux^a  ver  me  /'  occhio , 
Heic  praedi^lus  Capochius  manifeftat 
fe  ipfum   a  nomine,    ab    ingenio,    a 
vitiis  ,  dicens  :   agu^^a  C  occhio ,  fcili- 
cet    fpeculationis    tuae*    ver  me ,    ut 
cognolcas  hominem  valdc  acutum  : 
Si ,  che  la  faccia  mia  ben  ii  rifponda , 
Scilicet ,   ut  poffis  melius  cognofcere 
me .  Hoc  dicit ,  quia  erat  totus  fca- 
biofus  ,  &  fumigatus  .   Unde  dicit: 
Si  vedrai ,  cV  io  fort  f  ombta  di  Ca- 
pocchio  / 
Quem  tu  bene  vidifti  in  vifa, 

Che  folfai  li  metalli  con  /'  ,Alchimia .' 
Et  fic  vide  ,  quod  ifte  fuit  ufus  Al- 
chimia  illicite,  quia  dicit  falfai .  Et 
hoc  dico,  percbe  fappi  cbi  si  ti  fecon- 
da.-  ideft  ,  quia  fcias,  quis  eft,  qui 
te  ita  fequitur  confirmando  di£^um 
tuum  Contra  Sene/i .  Hoc  dicit,  quia 
libenter  msie  loquitur  de  eis  ,  quia 
fuit  ibi  combuftus.  Et  concludit  tan- 
gens  acumen  ingenii . 

E  ti  de'  ricordar ,  fe  ben  i  adocchio  • 
Ideft,  fi  cum  oculo  bene  tc  refpicio, 
quafi  dicat ,  fi  bene  te  recognofco  , 
quia  fui  tibi  notus  in  vita.  Nam 
femel    die    quodam     Veneris     Sanfli 


482 


B 


D 


quum  ftaret  folus  abftra£lus  in  quo- 
dam  Clauftro,  effigiabat  fibi  totum 
procefTum  Paffionis  Domini  in  un- 
guibus  mira  artificiofitate  .  Et  quum 
Dantes  fuperveniens  quaereret :  Qiiid 
efl  quod  fecifii ?  ifte  fubito  cum  lin- 
gua  delevit  quidquid  cum  tanto  la- 
bore  ingenii  fabricaverat .  De  quo 
Dantes  multum  arguit  eum  ,  quia 
iftud  opus  videbatur  fibi  non  minus 
mirabile  ,  quam  opus  illius  ,  qui  to- 
tam  Iliadem  tam  iubtiliter  defcri- 
pfit,  quod  in  tefta  nucis  claudeba- 
tur.  Et  alius  fecit  formicas  ebur- 
neas.  Ideo  breviter  dicit: 

Coin  io  ftii  di  natura  buona  Scirnia. 
Scilicet,  contrafaciendo  omnia  ,  ficut 
Scimia  facit  .  Ultimo  nota,  LeiStor, 
quod  Dantes  appellat  iftum  Scimiam. 
Veri  mihi  videtur  fuifle  nobilior 
Scimia,  quam  umquam  aJiquis  alius', 
quum  fciverit  tam  mirabiliter  & 
fubtiliter  cognofcere  naturas  omnium 
hominum  cujufcumque  conditionis, 
profeffionis  &  fortunae,  &  eorum 
mores,  aftus,  &  proprietates ,  tam 
utiliter,  quam  dekftabiliter  reprae- 
lentare . 

^d  Cant.  XXX.  Verf.  40. 
Ql<efla  a  peccar  con  effo  cosi  venne  >^c. 
Heic  Griffolinus  comparat  Myrrham 
furiofam  Vanni  Schicchi  furiofo  ,  dc 
quo  jam  fecerat  mentionem  .  Et  hoc 
facit  magna  arte  ,  ut  revertatur  ad 
declarandum  ,  quid  fuerit  praediQus 
Vannes,  &  quid  fecerit ,  propter 
quod  fit  punitus  furore  fimiii  cum 
Myrrha.  Nam  fuerant  focii  in  una 
fpecie  culpae  ,  ideo  ponit  eos  focios 
in  eodem  genere  poenae ,  lic^t  di- 
ftantes  per  longiffima  temporum  fpa- 
tia.  Isitur  ad  copnitionem  iftius  Van- 
nis  eft  iciendum ,  quod  Bofius  de 
Donatis  de  Florentia ,  lic^t  effet  no- 
bilis  Miles ,  &  de  familia  praeclara, 
fuit  tamen  ad  tempus  cum  aliis  no- 

bili- 


B 


483  BENFENUTI 

feilibHs ,    ficut    clare    oRenfum    A 

cft  fupra  Canr.  XXV.  Et  ex  furto  fe- 
cerant  magna  lucra.  Propter  quod 
vcniens  ad  mortem,  poenitentia  du- 
£tus,  relinquebat  e:c  teftamento  mul- 
ta  &  magna  legata  multis.  Ex  quo 
Simon  filius  ejus  fentiens  fe  grava- 
tum  hereditate,  fubornavit  Vanncm 
Schicchi  de  Cavalcantibus ,  qui  in- 
travit  leftum  di£li  Bofii,  &  fecit 
teftamentum,  quia  habebat  voccm  & 
loquelam  fimlllimam  illi .  lUe  inter 
alia  legata  legavit  fibi  ipfi  quamdam 
cquam  pulcherrimam ,  qua  nulla  erat 
Dulcrior  in  Tufcia,  ncc  carior..  Erat 
enim  in  pretio  mille  Florenorum  ,  Re- 
liquam  formam  teftamenti  fecit  ficut 
praeordinatum  crat  cum  praedi£lo  C 
Simone,  quem  reliquit  univerfalem 
heredera . 

^d  Vcrf.  6:^. 

L't  rufcelletti ,  che  de' 'verdt  colli 

Del  Cafentin  difcenden  giufo  in  ^rno , 
Fluvium  famofum  Tufciae ,  de  quo 
tam  faepe  di£tum  eft  &  dicetur :  de' 
verdi  coUi  del  Cafentin .  Eft  enim  Ca- 
fentinum  contrata  inter  Florentiam  D 
&  Aretium  ,  quod  territorium  crat 
tunc  tcmporis  Comitum  Guidonum  , 
pro  dote  nobilis  jugalis  Gualdradae  , 
ficut  fcripfi  fupra  Cant.  XVI.  Arnui 
autem  fiuvius  dividit  Cafentinum  , 
&  colligit  omnes  aquas  cadentes  hinc 
indc  de  montibus  illis,  quas  claras 
&  gelidas  veri  eft  deleftabile  bibcrc 
fiticnti.  Ideo  dicit: 

Facendo  i  lor  canali    freddi  e  molli . 
Labendo    per    mundos    lapides     cura 
dulci  murmure  falientis  aquae  . 
^d  Verf.  7^. 

li}i  e  Romena ,  la  dov  ie  falfai  i^c. 
Heic  Magifter  Adam  manifeftat  lo- 
cum  fpecialem ,  ubi  ipfe  deliquit , 
dicens  Romena ,  quae  cft  Terra  pul- 
cra  in  Cafentino,  ubi  regnabant  tunc 
Comites  Guidones ,  eftque  fita  juxta 
flumcn  Arni:    Ivi  ,  ideft  in  Cafenti- 


IMOIENSIS  4S4 

no  ■  la  aov  io  faljai  la  lega  fuggellata , 
ideft  informata  del  Batijla,  quod  eft 
dicere:  ubi  ego  falfavi  Florenos  de 
Florentia  ,  in  quibus  eft  fculpta  ima- 
go  Johannis  Baptiftae ,  qui  cft  pa- 
tronus  Florentiae.  Et  heic  nota , 
quod  ficut  fcribit  Philofophus  Primo 
Politicorum ,  olim  antequam  effet 
ufus  pecuniac,  fitbat  commutatio  rc- 
rum  ,  ficut  fruTicntum  in  vinum,  &; 
vinum  in  oleum ,  &  ita  de  aliis. 
Et  hic  modus,  ficut  ipfc  dicit  , 
adhuc  fervatur  apud  aliquos  barba- 
ros  .  Sed  quia  ifta  commutatio  non 
crat  commoda  humano  gencri ,  quia 
homo  non  poteft  portare  fecum  ne- 
ccfTaria  dc  longinquo ,  oportuit  inve- 
niri  aliquod  pulcrum  portabile,  quo 
haberentur  omnia  commoda  .  Tale 
autem  eft  numifma,  quod  cft  mcn- 
fura  omnium  rerum. .  Ideo  faftum  eft 
de  auro  vcl  argento  ,  quae  funt  per- 
fe£la  metalla,  licut  diftum  eft  in 
praecedenti  Cantu ,  ut  efiet  carum , 
&  parvi  ponderis ,  &  ut  poffet  por- 
tari ,  in  forma  fphaerica,  quae  eft 
perfe£ta .  Sed  quia  difficile  crat  in 
omni  emtione  ponderare  peculiiam , 
fculptum  fuit  aliquod  fignum ,  per 
quod  fciretur  ,  quanti  ponderis  & 
quanti  pretii  eflet .  Sicut  Baptifta  in 
Italia  iculpitur  in  Floreno  Florenti- 
norum  ,  &  Sanftus  Marcus  in  Du- 
catu  Venetorum ,  5c  ita  de  aliis.  Ifte 
ergo  falfavit  Florenum  in  Romena  : 
ideo  dicit: 

Perch^  io  il  corpo  fu  arfo  lafciai , 
fcilic€t ,  in  Mundo,  in  tua  Civitatc 
Florentiae : 

Ma  j'  io  vedejji  - _  _ 

Heic  Adam  oftenfo,  quod  ubi  pcc- 
cavit,  augetur  poena  ejus,  nunc  often- 
dit,  quod  maxime  relevet  fitim.  Et 
dicit ,  quod  pocna  Dominorum  ipfius 
loci  vifa  ibi ,  maximc  fedaret  «jus 
fitim ,  unde  dicit : 

Per 


485  COMMENT  .  IN 

Per  Fonte  Branda  non  daret  la  v:fta . 
Idelt,    vifionetn     ipforum,    pro    fonte 
ubi  defidero  bibere.    Efl:    enim    Fons 
amoeniflimus  in  pulcherrima  Civita- 
te  Seiiarum    in    Platea    pulcherrima . 
Quafi    dicat,     fi    ego    viderem     heic 
Auclores  meae  poenae ,    raagis    feda- 
retur  fitis  mea  ex  tali  vifione,  qukm 
fi  ego  biberem  aquam    Fontis    Bran- 
di .    Et  fic  vide,    quod  reddebat  fibi 
in    mentem    aquam    fedativam    fitis  . 
Quafi  dicat :   Non  permutarem   illam 
vifionem  pro  ifta    bibitione,    tantum 
erTet    mihi    grata .    Vel    expone  fic  : 
l<lon  darei  la  vifta ,  ideft ,  oculos  meos 
non  commutarem  pro  Fonte  Brandi, 
quafi  dicat ,    non    defiderarem   bibere 
ad  diclum  Fontem  :    ita  vifio  eorum 
fatiaret  meam  fitim  &   poenam  ipfo- 
rum .  Eft  tamen    idem    effeflus  .   Ma 
s'  io  vedejji  qui^  fcilicet  in  ifta  Bolgia  , 
-------  r  anima  trifta 

Di  Guido  ,  0  d"  ,Aleffandro  ,  o  di  lor 
frate . 
Fuerunt    enim    tres    fratres  Comites 
Romenae,    fcilicet    Guido  ,    Alexan- 
der,    &    Aghinolphus.     Hoc    dicit  , 
quia  folatium    eft  miferis    focios  ha- 
bere  poenarum.    Et    maxime  quando 
funt  in  poena  cum  illis,  qui  fuerunt 
caufa    impulfiva    culpae,    poenae  ,  & 
infamiae  eorum.  Et  fubjungit  Adam , 
quod  lic^t  audiverit,  quod  jam  unus 
illorum  fratrum   mortuus  efi:,  &   jam 
pervenit    ad    poenam  ,    tamen   parum 
profuit,    ad    relevandum  fitim,    quia 
non    poterat    accedere    ad    videndum 
eum  .  Unde  dicit  : 

Dentro  c'  e  t'  una  gia  ----- 

Scilicet,  anima  Alexsndri  in  Infer- 
no,  quia  eft  inter  proditores  confan- 
guineorum  ,  ut  videbitur  infra  Cant. 
XXXIL  ubi  nominat  Alexandrum  . 
Sed  certe  nnn  bene  video ,  de  quo 
loquatur.  Quia  ille  Alexander,  quem 
nunc  Auftor  reponit  in  glacie,    non 


DANTIS  COMOED.  48^ 

A'  fuit  de  Comitibus  Gu'dis    de  Rome- 
na,    fed    de  Comitibus  Albertis>    ut 
poteft  patere  intuenti  . 

^d  Cant.   XXXI.   Verf.    13  (5. 
Qital  pare  a  riguardar  la  Garifenda. 
Heic    Auftor    oftendit  inclinationem 
Anthei    per  unam  nobilem  compara- 
tionem  .    Ad   cujus  intelligentiam  eft 
fciendum ,    quod    in    nobili  Cii.itate 
B    Bononiae,  in  loco  qui  dicitur  Porta 
Ravignana,  eft  una  parva  Platea ,  in 
qua  iunt  duae  Turres ,  altera  quarum 
altiflima  vocatur  Turris  Afinellorum  , 
altera  juxta  ipfam  vocatur  Turris  Ga- 
rifendorum  ,  valde  plicata  ad  modum 
ruentis .  AIod6  nubibus  tranfeuntibus 
fuper  Garilendam,  fi  quis  ftans  in  op- 
pofito  refpiciat  nubes,  turris   videtur 
C    caderc  fuper  eum .  Ad    propofitum. 
Tal  parve  .^nte»  a  me ,  che  ftava  a 
bada , 
qui  exfpe£tabam  refpiciens, 
Dl  vederlo    chinare  ------ 

qualis  videtur  Garifenda  Turris ,  quae 
fic  nominatur  a  Garifendis  nobilibus 
de  Bononia  : 

Sotte^l  cbiKato  ,------- 

D   ideft  fub  curvatura, 

------  quando  un  nuvot  vada 

Sovr'  e[Ja  sr ,  che  della  incontro  penda  , 
Ideft  ,  in  contrarium .  Et  heic  nota, 
quod  comparatio  bene  facit  ad  fa- 
ftum .  Quia  ficut  Garifenda  curvata 
videtur  cadere  fuper  refpicientem , 
&  tamen  non  cadit  ^  ita  Antheus  , 
velut  alta  Turris,  curvatus  videba- 
tur  nunc  cadere  fuper  Dantem  rsfpi- 
cientem  eum ,  &  tamen  non  cade- 
bat.  Nota  etiam  quod  comparatio 
erat  magis  propria,  quia  Auftor  heic 
fcripfit,  quia  ifta  Turris  curvata, 
erat  tunc  multo  altior  qu^m  mod6 
fit.  Nam  pars  mngna  ejus  dirupta 
fuit  pcr  Johannem  de  Olegio  de  Vi- 
cecomitibus  de  Mediolano,  qui  gi- 
gas  magnus  &  ferox  crudelcm  tyran- 

pi- 


487  B  ENFENUr 

iiidem  exercuit  ibi .  Nota  etiam  ,  quod 
Auflor  notaverat  iftum  a6tum ,  quum 
effet  juvcnis  Bononiae  in  Studio. 
^Ad  Cant.    XXXII.   l^erf.   54. 

Diffe  :  PeYche  cotatito  in  noi  ti  fpecchi  ? 
Ad  cognitionem  proditorum,  quc- 
rum  eft  heic  magna  copia ,  ideo  di- 
cam  tibi  cit6  de  praediftis  &  aliis. 
Dcfcribit  Auftor  iftos  duos  fratres  a 
loco,  a  parentibus,  &  a  parricidio. 
Ad  cujus  rei  cognitionem  eft  fcien- 
dum  ,  quod  ifti  fuerunt  duo  fratres , 
quorum  unus  vocatus  eftNeapoleon, 
&  alter  Alexander,  ambo  filii  Co- 
mitis  Alberti  de  Comitibus  Alber- 
tis ,  qui  venientes  ad  difcordiam  pro- 
pter  hereditatem ,  fe  invicem  inter- 
fecerunt .   Dicit  ergo  ille  proditor. 

Se  v.ioi  faper  chi  fon  cotifii  due : 
Ideft ,  ifti  duo  fratres  conjun6liflimi, 
dicam  tibi  brevitcr. 

La  Valle  ,  onde  Blfentio  ft  dechina  j 
Bifentius  eft  fluvius  parvulus ,  qui 
oritur  in  montibus  in  Comitatu  Flo- 
rentino,  qui  labitur  juxta  Pratum , 
Caftrum  pulcherrimum  inter  Floren- 
tiam  &  Piftorium  ,  &  longe  k  Flo- 
rentia  per  fex  milliaria  cadit  in  fiu- 
vium  Arnum  . 

Del  padre  loro  ^lberto ,  e  di  lar  fue . 
Qui  fuerunt  heredes  ejus  .  Et  aggra- 
vat  delictum  iftorum,  dicens  :   Ifti 

Jf  v.n  corpo  ufciro  .----- 
Quafi  dicat :  Fuerunt  fratres  uterque 
&.  confanguinei ,  ex  eodem  patre  & 
ex  eadem  matre  oriundi.  Videmus 
cnim  communiter,  quod  fratres,  qui 
lunt  ex  diverfis  matribus  ,  non  ita 
faciliter  conveniunt  inter  fe.  Et  ideo 
concludit,  quod  funt  digniflimi  om- 
nium  ftandi  in  prima  partc  glaciei  , 
quam  *  Tanam  vocat. 
^d  Verf.  6^. 

TJon  Focaccia  -------- 

Hcic  nominato  fpiritu    peflxmo ,    qui 


/  I  MOLENSIS  488 

A  commifit  pcflimam  proditionem  in 
patrcm,  nominat  alium  damnabilifli- 
mum  proditorem  ,  qui  commifit  per- 
niciofam  proditionem  in  patruum 
fuum  &  ftirpcm  fuam ;  ex  quo  fe- 
quutum  eft  magnum  fcandalum .  Ad 
cujus  rei  cognitionem  eft  fciendum , 
quod ,  ficut  jam  faepe  di£lum  eft, 
erat  in  MCCC.  in    Civitate    Piftorii 

B  Domus  Cancellariorum  fiorcntiflima» 
in  qua  intcr  alios  erant  tres  fratres 
Milites ,  quorum  unus  habebat  filiura 
perditiflimum ,  nomine  Focacciam , 
ad  omne  nefas  promtiflimum .  Acci- 
dit  autem  cafu,  quod  pater  Focac- 
ciae ,  tempore  hyemis ,  quum  lude- 
retur  ad  nivcm  ,  verberavit  unum 
puerum  nepotem  fuum ,  filium  unius 

C  fratrum ,  quia  ille  dicebatur  percuf- 
fifl^e  inepte  alium  puerum .  Ex  quo 
puer  poft  aliquos  dies  fimulans  fe 
velle  loqui  ifti  patruo  fuo ,  dedit  illi 
alapam  in  vindi£lam  .  Pater  pueri 
dolens  de  temerario  excefl"u  filii, 
mifit  ipfum  ad  fratrem ,  ut  faceret 
correptionem  de  eo  ad  placitum.  Et 
illc    tamquam    prudens    rifit,    &  re- 

D  mittebat  filium  patri  ,  nec  nifi  folo 
ofculo.  Sed  Focaccia  fceleratus  cxfpe- 
flans  puerum  in  limine  domus,  tra- 
xit  ipfum  ad  ftabulum  patris  ,  & 
amputavit  illi  manum  impie  cum 
enfe  fuper  praefepe  equi .  Et  noa 
contentus  ifta  crudelitate  indignifli- 
ma,  continuo  acceflTit  ad  domum  pa- 
tris  pueri ,  qui  erat  patruus  fuus ,  & 
illum  crudeliflime  obtruncavit.  Ek 
quo  tam  detcftabili  parricidio  nata 
cft  perniciofa  difcordia  in  Domo  il- 
la  ,  in  qua  faola  eft  tunc  illa  partia- 
litas  Alborum  ,  &  Nigrorum  .  Quac 
poftea  tranfivit  Florentiam  ,  ficut  jam 
iaepe  dictum  eft ,  &  dicetur  alibi, 
quia  Dantes  fuit  de  parte  Alba ,  & 
ob  hoc  factus  eft  exul .    Ideo    noluit 


prae- 

•  Cainam   certe  legendum;  fic  enim   appellavit   Dantes  pla^rim   iftam  eodem  verfu  58. 
jy  un  carpo  ufciro  ;  e  tutta  la  Caina  Ponii  cercare: 


48p  COMMENT.  IN 

praeterire  Focacciam ,  qui  accendit 
tantum  focum ,  magna  fanguinis  ef- 
fufione  extinguendum .  Nunc  ad  li- 
teram.  Dicit  ergo  iftc  proditor.  Non 
Focaccia ,  ideft  non  invenies  Focac- 
ciam  magis  dignum  figi  in  gelidi- 
tium  ,  quamvis  fecerit  multa  mala 
praeter  praediflam  proditionem  ,  quae 
praetermitto ,  quia  non  faciunt  ad 
propofitum . 

-  -  -  -  Non  quejii ,  che  m  ingomlra 
Col  capo  st  ;-----•- 

Heic  fpiritus  ifte  tranllt  a  Pinorio 
Florentiam.  Et  nominat  alium  tri- 
ftem  proditorem.  Ad  cujus  cognitio- 
nem  eft  breviter  fciendum,  quod  ifle 
fuit  quidam  Civis  Florentinus  de 
Familia  Tufcorum ;  qui  ut  haberet 
hereditatem  unius  fratris  fui ,  fraude 
occidit  unicum  filium  fuum  ,  pro- 
pter  quod  fuit  clavatus  in  una  ve- 
gete ,  &  du6tus  per  totam  Floren- 
tiae  Civitatem,  &  poftca  fuit  deca- 
pitatus.  Dicit  ergo :  Non  quefti ,  ideft, 
non  invenies  iflum  magis  dignum 
figi  in  geliditium  ;  che  rn  ingomhra , 
ideft  impedit  me  ,  col  capo ,  quia  ha- 
bebat  caput  ejus  ante  cum . 

-  -  -  -  -  ch^  io  non  veggio  cltre  pit< . 
Ideft  videre  non  poflTum  piu  oltre.  Et 
fpecificat  eum  a  nomine  ptoprio, 
dicens  : 

E  ft(  notnato  Saffol  Mafcheroni . 
Et  ver^  faxeus  fuit,  abolens  jura  con- 
fanguineitatis  .  Q_uia  fi  Mordettus 
prodidit,  hoc  fecit  cupiditate  domi- 
nii .  Si  Focaccia  ,  hoc  fecit  ex  ap- 
petitu  vindiclae.  Sed  ifle  vilis,  ut 
haberet  vilem  hereditatem  .  Et  dicit: 

^e  Tofco  fe  ,  ben  fai  omai ,  chi  fu . 
Quafi  dicat:  bene  potes  fcire,  quis 
fuit ,  quia  fuit  tuus  Florentinus  ,  & 
per  confequens  Tufcus ,  quia  de  pro- 
vincia  Tufciae  fuit;  &  etiam  Tu- 
fcus ,  quia  de  ftirpe  Tufcorum.  Et 
nota,  quod  Au£lor  quura  dicit,  quod 
Torn.  III. 


DJNTIS  COMOED.  490 

A  ifti  trcs  proditores  non  funt  magi^ 
digni  glacie,  qu^m  praedi6li  duo  fra- 
tres  ,  loquitur  hyperbolice,  ad  fumme 
deteftandum  eorumdem  fratricidium  . 
E  perch^  non  mi  metti  in  pih  fcrmoni  ,• 
Heic  praediftus  fpiritus,  qui  nomi- 
navit  tot  proditores,  nunc  nominat 
fe ,  &  unum  confangineum  fuum. . 
Et  ifte  fuit  quidam  Miles  de   Pazzis 

S  nobilibus  de  Valle  Arni ,  vocatus 
Dominus  Ubertus  Camifonus  ,  qui 
occidit  proditorie*Dominum  Ubertuni 
confanguineum  fuum.  Dicit  crgo  fic: 
Sappi ,  ch'  iofiii  il  Camifcion  de'  Pan^^i , 
re  &  nomine.  Et  hoc  ideo  ^co  ti- 
bi ,  perche  non  \ni  metti  in  piu  fermoni , 
Quafi  dicat  Camifonus:  bene  fcio, 
quod  tu  petes  z  me:  &  tu?  qui  tot 
proditores  non  rogatits  fponte  norninafti .' 
ideo  volui  praevenire  te.  Et  ad  ex- 
cufationem  fui  Camifonis  accufat  u- 
num  confortem  fuum  ,  qui  magis  de- 
liquit ,  prodendo  confanguineitatem 
fuam  . 

Et  afpetto  Carlin  ,  ehe  mi  fcagiont . 
Ad  hujus  literae  brevis,  fed  obfcu- 
rae,    intelligentiam     oportet    fcire  , 

D  quod  in  MCCCII.  quum  Florentini 
cum  Lucenfibus  effent  in  cbfidionc 
Piftorii ,  quod  tunc  tenebatur  per 
partem  Albam ,  quidam  Carlinus  de 
Pazzis  praediiSlis  tradidit  unum  Ca- 
ftellum,  quod  dicitur  Caftellum  Pla- 
ni  inter  viness  in  V^alle  Arni ,  ia 
cujus  occupatione  occifi  funt  feu  fue- 
runt  unus  frater  patris ,  &  unus  con- 
fanguineus  ejus.  Et  in  di£lo  Caftell» 
cum  praediQo  Carlino  incluferunt  fe 
aliqui  ex  melioribus  Gibellinis  exu- 
libus,  &  aliqui  ex  Albis  magnati- 
bus  &  popularibus  ,  qui  faciebant 
magnam  guerram  in  Valle  Arni.  Ob 
quam  caufam  Florentini  funt  com- 
pulfi  recedere  a  Piftorio.  Et  conti- 
nu6  iverunt  in  Vailem  Arni  ad  di- 
I  flum  Cariellum  de  menfe  Junii ,  quod 
I  i  obfc- 


4pi 


BENFENUTJ 


oMederunt  XXVril.  diebus.  Et  in 
fine  proditione  di£li  Carlini ,  corru- 
pti  pecunia  Florentinorum  ,  obtinue- 
runt^  Florentini  diftum  Caftellum 
Plani.  In  quo  multi,  praecipue  exu- 
lcs  Florentini,  &  alii ,  fuerunt  in- 
terfeai  &  capti.  Hoc  fa^o  equita- 
verunt  in  Mughellum  contra  Ubal- 
dinos,  qui  cum  Gibellinis  &  Albis 
rebcllaverant  Communi  Florentiae , 
&  vaftaverunt  eorum  bona  citra  & 
ultra  Alpem.  Et  nota ,  Leflor,  quod 
Autlor  poterat  heic  loco  iftius  no- 
minare  aliquem  alium  antiquum  pro- 
ditorejpv,  vel  modernum ,  digniorem 
jnfamia-  fed  potius  voluit  nominare 
iftum  ,  qui  ofFenderat  fuos,  &  Albos 
cxules,  de  quorum  parte  erat  ipfe 
Dantes  . 

t^d  Verf.  75. 
Et  10  tremava  ne  l"  eterno  »•? ^^0 . 
Subdit  querelam  iflius  perculli ,  qui 
tangit  proditionem  perfidam  ,  quae 
fuit  caufa  fuae  damnationis  &  poe- 
nae .  Et  ad  intelligentiam  hujus  li- 
terae  debes  videre  ea ,  quae  jam  fcri- 
pfi  Cant.  XIIL  de  terribili  confl;£tu, 
quem  receperunt  Florcntini  a  Senen- 
fibus  &  exulibus  fuis  ,  quando  ive- 
runt  fub  colore  fuccurrendi  Monti 
Alcino ,  ubi  fa6la  efl:  magna  ftrages 
hominum ,  &  maxima  praeda  rerum. 
Nam  ultra  ruinam  hominum  ,  fexa- 
ginta  millium  Salmariorum  perdita 
iunt,  qui  portabant  viftualia  &  alia 
neceffaria  ,  causa  fulciendi  Caftellum  , 
quod  erat  infeftum  Senenfibus  ,  & 
causa  alendi  exercitum  .  Fuit  autem 
ifta  peftis  apud  Montem  Apertum 
opera  Domini  Bocchae  de  Abbati- 
bus ,  q'u  incepto  proelio  amputavit 
cum  enfe  proprio  manum  Alilitis 
Florentini,  qui  vocabatur  Dominus 
Jacobus  del  Nachacha  de  Pazzis  de 
Florentia  ,  qui  porfabat  Infignium  Mi- 
litum.    Ideo  dirit    Auflor ,    unde  in 


c 


IMOLENSIS  4P2 

defpe£lum    percuffit    eum    in  caput; 
poftea  laceravit  cum  manu,  &  vitu- 
peravit  cum  lingua  turpius. 
^d  (^erf.  113. 

Ma  mn  tacer ,  je  tu  d'i  qua  entro  efcht . 
Ad  fciendum  autem  ,  quis  fuerit  ifte 
proditor ,  efl:  fciendum  ,  quod  iRc 
fuit  quidam  Miles  Cremonenfis  ,  vir 
prudens  &  potens  tempore  fuo ,  vo- 
catus  Dominus  Bofius  de  Dovaria, 
princeps  partis  Gibellinae  in  Cremo- 
na.  Qui  corruptus  pecunia  commiOt 
patentem  proditionem  contra  partem 
fuam .  Nam  tempore,  quo  Carolus  I. 
venit  in  Italiam  contra  Manfredum , 
Ubertus  Palavicinus  afTinis  Manfredi 
cum  Crcmonenfibus ,  &  auxilio  alio- 
rum  Lombardorum,  qui  erant  con- 
foederati  cum  Manfredo,  paraverat 
fe  ad  cuftodiam  paffus  cum  tribus 
millibus  equitum  Theotonicorum  & 
Lombardorum,  ne  Guido  de  Mon- 
forte,  qui  ducebat  gentem  Caroli 
per  terram ,  &  armatam  turmatim, 
pofTet  tranCre.  Sed  Bofius  iftc  de 
Dovaria,  non  alia  de  causa  quim 
fola  cupiditate  avaritiae,  dedit  ope- 
ram,  quod  exercitus  Manfredi  non 
impediret  militiam  Caroli.  Ex  quo 
poilea  Cremonenfes  deftruxerunt  do- 
mos  illorum  de  Dovaria.  Ad  propo- 
fitum  ergo  dicit  Bocca  de  Bofio : 

Ei  piange  qui  P  argento  de"  Francefcbi . 
Nam  uxor  Caroli  veniens  cum  Gui» 
done  de  Monforte ,  portabat  fecum 
magnam  pecuniam ,  cum  qua  vene- 
navit  magnam  avaritiam  &  mentem 
Bofii.  Sed  fi  Bofius  ccrte  luit  heic 
argentum  Francorum ,  bene  luerat 
ipfum  prius  in  vita.  Nam  pofl  mc- 
dicum  expulfus  de  Cremona ,  reduxit 
fe  ad  unum  fuum  Caftellum  ,  nomine 
Rotera  ,  ubi  congregaverat  magnas  di- 
vitias.  Ubi  diu  obfefTus,  finalitcr  rc- 
ceffit  cum  modica  pecunia;  &  fenex 
&  exul  tk  paupcr  finivit  vitam  fuam, 

odio- 


493  COMMENT,  IN 

odiotus  Guelphis,  quorum  erat  hoRis; 
&  Gibellinis,  quia  fecerat  recedere 
Marchionem  Ubertum  de  Cremona  ,  & 
fuerat  ad  exterminium  Eccelini.  Nam 
Cum  Marchione  praedifto  Palavicino 
adjuverat  Azzonem  Marchionem  E- 
ftcnfem  II.  in  debellatione  Eccelini, 
ut  dicetur  Cant.  IX.  Paradifi .  Et  di- 
cit  ifte  Bocca  Danti : 

-  -  -  -  Potra!  dlr  ---.-- 
Scilicct,     quum     fueris    reverfus    ad 
Mundum  ,  unde  vivens  venifti  • 

/'  vidi  (  potrai  dlr  )  quel  da  Daera , 
Scilicet,    Dominum    Bofium    de  Do- 
varia  j 

La ,  dove  i  peccatori  flanno  frejchi . 
Ideft ,    proditores    in    glacie,     poena 
fibi  convenienti. 

Se  foffi  dimandato  .•  aJtri  cbi  v  era , 
Heic  Bocca  nominato  proditore,  no- 
minat  alium  Lombardum  fimilem . 
Ad  cujus  notitiam  eft  fciendum  , 
quod  Anno  Domini  MCXVIir. 
quum  pulfi  fuiflent  Uberti  &  Gibel- 
lini  de  Florentia,  prima  vice,  de 
menfe  Julii  ,  Populus  Florentinus, 
de  menfe  Septembris ,  fecit  capi  Ab- 
batem  Vallis  Umbrofae,  qui  vocatus 
cft  Thefaurus,  &  erat  magnus  No- 
bilis  de  illis  de  Beccaria ,  qui  erant 
Domini  Papiaej  objicientes  fibi ,  quod 
traflabat  proditorie  reducere  Gibel- 
linos  in  Florentiam  .  Et  multis  cru- 
ciatibus  fecerunt  ipfum  confeffum  de- 
capitari  publice  in  Platea  San£li  A- 
pollinaris  :  propter  quod  Florentia 
fuit  excommunicata ,  &  multi  FIo- 
rentini  fuerunt  deftrufti  ,  quum  tran- 
firent  per  L"mbardiam  ab  eifdem 
Dominis  de  Papia.  Ad  literam  er- 
go .  Dicit  Bocca  ifte  Danti  fic:  Se 
fojfi  dimandato  •  altri  chi  v  era  ?  ideft , 
quis  alius  proditor  erat  ibi  cum  Bo- 
fio  de   Dovaria  • 

Tii  hai  dal  lato  quel  di  Beccheria  , 

Di  cui  fegb  Fioreti-^a  la  gorgiera  , 


DANTIS  COmGED.  404 

A  Id^ft .  cui  Florentia  amputavit  gut- 
tur,  quia  fecit  eum  decollari,  &  ni- 
hil  fibi  valuit  Clcrica.    Et  heic  no- 

I  ta,  quod  aliqui  dixerunt,    quod    ifte 
Abbss  non  fuerit  confcius  ,    &  quod 

'  proptcr  iftud    peccatum  ,    intoUerabi- 
lemque  fuperbiam  ,  Florentini  habue- 

1  runt    poftea    confliclum    ad    Montcm 

I  Apertum  ,  dc  quo  di£lum  eft  paulo 
B  fupra.  Tamen  Au6lor  numerat  iftun* 
Papienfem  intcr  proditores  patriae. 
Et  ifte  poterat  dici  Florentinus  ,  ra- 
tione  incolatus,  quia  erat  ibi  Bene- 
ficiatus  . 

Gianni  dcl  SoJdar.ier  ,  credo  che  Jia  . 
Heic  Bocca  pracfatus  nominat  aliura 
proditorem  concivem  fuum  .  Et  ad 
fciendum ,  quomodo  ifte  prodidit  , 
debes  recordari,  qualitcr  tempore, 
quo  Fratres  Gaudentes  fuerunt  Pote- 
ftates  Florentiae,  Uberti ,  Lamberti, 
&  alii  Gibellini  infurrexerunt  con- 
tra  Regentes  tunc  Populum.  Ex  qu» 

•  tunc  Populus  fuit  totus  iub  armis  . 
Et  reduxerunt  fe  omnes  in  viam  lar- 
gam  San£lae  Trinitatis.  Et  Domi- 
nus  Johannes  de  Soldancriis  ;de  Flo- 
D  rentia,  nobilis  Miles,  lic^t  cfTet  Gi- 
be]linus,-&  de  Domo  Gibellina,  fe- 
cit  fe  caput  Populi,  ut  afcenderet 
ad  magnum  ftatum ,  non  refpiciens 
finem  ,  qui  fuit  defiruflio  Partis  Gi- 
bcllinae.  Nam  duce  di£lo  Johannc  , 
poft  longam  pugnam  ,  Gibeliini  coa- 
£li  funt  cxire  Civitatem,  ut  jam  di- 
£\um  cft  alibi .  Hunc  proditorcm  par- 
tis  fuae  Au£I;or  tangit  a  nomine, 
&  cognomine ,  dicens :  Gianni  del  Sol- 
danier.  Ifta  fuit  antiqua  Familia  Flo- 
rentiae,  de  qua  dicerur  Parad.  Cant. 
XVL 

-_ .._£  Tribaldello, 

Cb'  aprl  Facn-^a  ,  qv.ando  fi  dormia  . 

Ultimo    ipfe    Bocca    nominat    alium 

focium ,    qui    fimiliter    prodidit    par- 

tem  &  patriam  fuam  .  Et  ad  cogno- 

I  i  a  '         fcen- 


4P5  BENFENUT 

fcendum  iftum ,  debes  fcire,  quod 
ifte  nequam  proditor  Thebaldellus 
fuit  de  Zambranis  nobilibus  de  Fa- 
ventia,  cujus  tempore  Gibellini  Bo- 
noniae,  vocati  Lambertacii  ,  expulfi 
de  patria,  reduxerunt  fe  Faventiam  : 
in  qua  tunc  vigebat  &  regnabat  pars 
Gibellina.  Accidit  ergo,  quod  aliqui 
ex  iftis  Lambertaciis  furati  fuerunt 
duos  porcos  pukherrimos  ifii  The- 
baldello  ,  ffle  faepe  conqueftus,  quum 
nuUam  poflet  habere  emendationem  , 
juravit  fe  ulturum.  Ordinavit  ergo 
tradere  F^ventiam  Bononienfibus  . 
Quod  fa^aciter  adimplevit.  Nam  in- 
troduxit  eos  tempore  nofiurno,  nul- 
lis  advertentibus,  aut  fapientibus  tale 
quid.  Ex  qua  Lambertacii  aufuge- 
runt  nudi  de  leflis  pro  magna  par- 
te  cum  uxoribus  &  filiis.  Propter 
quod  fuerunt  per  varias  partes  di- 
fperfi  per  Italiam .  Et  fic  vide  quo- 
mouo  Thebaldellus  ex  minima  offen- 
fa  fecit  tam  odiofam  vindiflam.  Ad 
propofitum  ergo  Au£\or  defcribit 
ipfum  a  nomine  &  proditione,  di- 
cens:  E  Tribalddlo.  Ifie  licet  nobi- 
lis,  tamen  fpurius  erat  :  Che  apri 
Faen-^a ,  qttando  fi  dormla  :  Scilicet 
Bononienfibus  antiquis  hoftibus  fuis  . 
Unde  adhuc  djcitur  in  partibus  meis, 
quando  videtur  unus,  qui  habeat  ma- 
lum  afpeclum  .  Ifle  videtur  ille ,  qiii 
Faventiam  prodidit .  Et  nota ,  quod 
ifte  proditor  in  praemium  iuae  pro- 
ditionis  fuit  fa6lus  Miles  a  Commu- 
ni  Bononipe.  Sed  non  diu  laetatus  eft 
ifta  vicloria  .  Nam  poft  modicurn 
trucidatus  fuit  in  ftrage  Gallorum  fa- 
£ii  apud  Forlivium  per  Comitem 
Guidonem  de  Montefeltro ,  ut  alibi 
diflum  eft . 

Noi  eravam  partiti  gia  da  ello ; 
Ifta  eft  quarta  &  ultima    pars    gene- 
ralis    hujus    Cantus  ,    in  qua  Auflor 
agit  &  tra£tat  de  duobus  magnis  pro- 


/  IMOLENSIS  4p6 

A  ditoribus  in  fpeciali .  Qjaorum  unus 
prodidit  partem  &  patriam  ,  &  fuit 
proditus  ab  altero.  Unus  fuit  Comes 
Ugolinus  de  Pifis.  Alter  Archiepi- 
fcopus  Rogerius  de  Ubaldinis.  Et 
fingit  Auflor  fubtiliter,  quod  dictus 
Comes  cum  dentibus  crudeliter  ro- 
dat  cerebrum  di£li  Archiepiicopi  a 
tergo,    qui  fecit  eum   crudeliter  mo- 

B!  ri ,  ficut  patet  Cant.  fequcnti . 
MCant.  XXXIII.  Verf.  \6. 
Che  per  /'  effetto  de^  fuo'  ma  penficri  &c. 
Eft  ergo  fciendum  ,  quod  in  MCC- 
XCVIIL  nata  erat  magna  diflenfio 
in  Civitate  Pifana.  Nam  unius  Se- 
£lae  Guelphorum  erat  princeps  Ju- 
dex  Ninus  de  Gallura  de  Scottis  • 
altcrius  vero  Sectae  Guelphorum  erat 
princeps  Comes  Ugolinus  de  Gherar- 
defchis  •  tertiae  vero  partis  Gibelli- 
nae  erat  Dux  Archiepifcopus  Roge- 
rius  da  Ubaldinis ,  cum  Lanfranchis, 
Guallandis,  &  Sifmondis  .  Comes 
ver6  Ugolinus,  ut  folus  pofl^et  prin- 
cipari  in  Urbe  illa,  adhaefit  Archie- 
pifcopo  Rogerio ,  &  prodidit  Ni- 
num  ,    filium   fororis  fuae  .    Et  ordi- 

D  navit,  quod  pelleretur  de  Pifis.  Qua- 
re  Judex  Ninus  fentiens  fe  impoten- 
tiorem  ,  receffit  cum  fequacibus  fuis 
ad  unum  fuum  Caftellum ,  &  colli- 
gavit  fe  cum  Florentinis  &  Lucen- 
fibus.  Comes  igitur  Ugolinus  fiCie 
recefi^erat  de  Civitate,  ut  cederet 
expulfioni  Judicis  Nini.  Quo  expul- 
fo,  cum  magno  gaudio  rediit  Pifas  . 
Fertur  etiam ,  quod  fecit  venenari 
Comitem  Anfelmum  de  Capraria 
confortem  fuum  ,  ne  eriperet  fibi  do- 
minium.  Comes  igitur  Ugolinus  in 
totum  Dominus  Pifarum ,  in  florenti 
ftatu  ordinavit  in  die  fui  natalis  ce- 
leberrimum  feftum  &  fumtuofum  con- 
vivium  cum  magnis  donis  &  pom- 
poGs  indumentis.  Et  quum  inter  fe- 
fta    di£lus    Comes    Ugolinus    duceret 

Ma- 


COMMEhlT.  m  DAmiS  COMOED. 


A91 

Marcum    Lombardum     virum    cuna- 
lem  ,    prudentem  ,    &   circumfpeflum 
valde  ,    oftentans  fibi  magnificentiam 
fuam  ,  petivit  a  Marco ,  quid  fibi  vi- 
deretur?    Qui    fiatira  refpondit,    five 
divinitus,  five  humanitus  prophetans  : 
Vos    ejiii    recepturi    pejorem    amicitiam , 
quctm  aliquis  Dommus  Italiae .   Et  con- 
tinu6  Comite  territo  ,   petente:    qua- 
re?  refpondit:   quia  nihil  deficit  vobis , 
tttji  ira  Dei .  Quod  in   brevi  verifica- 
tum  fuit.  Nam  Archiepifcopus,  cujus 
favore  fe  fultum  fperabat,  ftatuit  de- 
pellere    ipfum    de    dominio .     Et    in 
furore  Populi  fecit    ipfum    invadi  ad 
Palatium  j    dans  intelligere    Populo  , 
qualiter  ipfe    Comes    Ugolinus  vole- 
bat    prodere    Pifas  ,     dando    Caftella 
Florentinis  atque  Lucanis.  In  tumul- 
tu  autem  fuit  interfeflus    filius  unus 
naturalis  ejus,    &  unus    nepos,    ver^ 
felices  ,    quia    non    refervati    funt  ad 
illud    crudele    infortunium    fuorum . 
Comes   vero  dedit  fe    captivum :    Et 
cum  duobus  filiis  &  duobus    nepoti- 
bus    traditus    eft   carceri .    Et    omnes 
ejus  confortes  &  familiares  pulfi  funt, 
&  eorum  fequaces  ,    ficut    Obriachi  , 
Guatani ,  &  aliae  Familiae  Guelpho- 
rum  nobilium.    Ex  praedi£lis   patet, 
quomodo    Comes    Ugolinus    prodidit 
confanguineitatem  ,     Civitatem  ,     & 
partialitatem .  Ideo  proditor  proditus 
eft  a  proditore.    Nam    ex  ifta  muta- 
tione  Pifarum ,  pars  Guelpha  in  Tu- 
fcia  fuit  in  magna  declinatione   pro- 
pter  vires  Aretinorum ,  &  potentiam 
Domini  Jacobi  de  Aragonia  cum  Si- 
culis    &     Catalanis     contra    heredem 
Caroli .    Comes    igitur    infelix    cum 
filiis  &  nepotibus  pofitus  eft  in  Tur- 
ri  fuper  Plateam  juxta  Palatium  An- 
tianorum ,    &    clausa    port^    deje£lae 
funt  claves  in  Arnum.  Et  denegatus 
eft  eis  omnis  viftus,    ita    quod  om- 
nes  in  brevi  mortui  funt  farae. 


4P8 


B 


D 


.AH  Verf.  28. 
Qiiefli  pareva  a  me  M.iefiro  e  Donno, 
Heic  Comes  narrat  formam  fomnii  . 
Ad  cujus  intelligentiam  volo  te  fci- 
re,  quod  ifte  Comes  ,  dum  vivebat , 
ante  ejus  ruinam ,  videbatur  videre 
in  fomnis,  quod  ipfo  florente  &  re- 
gnante,  Archiepifcopus  Rogerius  tol- 
lebatur  in  dominium  fuper  alios  Ma- 
gnates  Gibellinos  de  Pifis ,  qui  aJ 
montem  prope  Pifas  venabatur  unum 
lupum  cum  catulis  fuis,  &  poft  bre- 
vem  fugam  canes  venantium  attin- 
gebant  lupum  &  lupulos  ,  &  crude- 
liter  omnes  necabant.  Nunc  ad  lite- 
ram.  Dicit  Auftor  fic .  Quefli ,  fci- 
licet  Archiepifcopus  pareva  a  me  Mas- 
flro  e  Donno  ,  ideft  Major  &  Domi- 
nus  in  venatione.  Nam  Pifani  fece- 
runt  eum  Capitaneum  &  Ducem  eo- 
rum  : 

Cacciando  '/  lupo  , 
ideft  Tyrannum ,    fcilicet    me    ipfum 
Comitem  Ugolinum .    Nam  lupus  fi- 
gurat  Tyrannum,  juxta  illud  • 

j,  /&/    regnant    qualihus 

Urbe  Lupi . 

e'  Lupicini  al  raonte , 

ideft  filios  Comitis  Tyranni ,  tyran- 
nunculos  fimiles  Patri.  Ideo  bene  di- 
cit  ille,  qui  portabat  lupos  parvu- 
los  ad  vendendum  ,  rogatus  ab  uno 
emtore,  ut  daret  fibi  unum  bonum  , 
refpondit :  Omnes  funt  Lupi .  .Al  mon- 
te ,  ideft  juxta  montem  ,  qui  cft  me- 
dius  inter  Lucam  &  Pifas,  qui  ho- 
die  appellatur  Mons  SanQi  Juliani  . 
Ideo  dicit : 

Percy  e  Pifan  veder  Lucca  non  ponno . 
Quae  tamen  eft  eis  vicina  per  decem 
milliaria  ,  &  faepe  exfpoliata ,  & 
fubjugata  ,  juxta  illud  vulgare  pro- 
verbium  : 

„  Buona  Terra  e  Lucca  ^ 
„  Ma  Pifa  la  pHucca. 
£t  dicit : 

Cen 


499 


BENFENUTI 


Con  eagne  magve ,  Jludiofe  ^  e  conte . 
Iflae  canes  figurativ^  crant  fames  , 
fitis,  &  alia  inrommoda,  quae  in 
brevi  attigerunt  &  laceraverunt  iftos . 
Et  nominat  focios  principales  ,  quos 
habebat  Archiepifcopus  ipfe  in  hac 
venatione ,  idefl  perfequutione  Co- 
mitis  ,  dicens  :  Et  ille  Archiepi- 
fcopus  , 

Gualandi    con    Sifmondi   e  eon    Lan- 

franchi 
J'  avea  rnefft  dinan^i  da  la  fronte , 
Hae  lunt  praecipuae    Domus    Gibel- 
linae  in  Pifis,  ad  exfequutionem  fui 
tamquam    fautores  &    fa£lorcs    hujus 
rei  ad  fui  defenfionena  . 
^d  Verf.  45. 
Gia  eran  defli ,  e  /'  ora  x*  appreffava  ; 
fcilicet ,  ipfi  filii  mei ,    hora  Tertia- 
rum  : 

Cbe  7  cil^o  ne  foJeva  effere  addotto  , 
Quafi  dicat  :  appropinquabat  hora , 
qua  eramus  foliti  prandere,  antequam 
cffemus  capti.  Vel  dic  :  hora  ,  qua 
folebat  nobis  afferri  cibus,  antequam 
poneremur  in  Turri  .  Quia  non  fta- 
tim  fuerunt  adjudicati  huic  fupplicio 
exfremo  ,  nifi  pofl  adventum  Comi- 
tis  Guidonis  de  Montefeltro,  qui  fa- 
£tus  efl  Capitaneus  Pifarum  cum  am- 
pla  poteftate  ,  ut  alibi  diftum  eft . 
Et  dicit: 

E  per  fuo  fogno  ciafcun  dubitava . 
Quia  quilibet   filiorum    fecerat    fom- 
nium    fimile    Patri .    Et   fubdit    pri- 
mam  horam  mali  : 

Et  io  fenti  chiavar  C  nfcio  di  fotto 
%A  r  orribile  Torre  . 
Intellige  cum  clavis  ferreis,  ne  am- 
plius    aperiretur  .    Quia    jam    clava- 
tum    fuerat  cum    clavibus,    quas  ab- 
Jecerant  in  Arnum . 

Ond^  io  guardal 

Nel   vifo  a  miei  figliuoi ,  fen^a  far 
motto  . 
Quafi  dicat:  tacite  nos  ftabamus  fic. 
Et  dicit : 


A 


B 


C 


D 


IMOLEN  S  IS  500 

lo  non  piangeva 

Idcft,  plorare  non  poteram  : 

st  dentro  irnpetrai . 

Ideft,  induravi  ad  modum  petrae. 

Piangevan   elli  , 
tamquam  teneriores  : 

^  ^nfelmuccio  mio , 

Qui  crat  unus  ex  filiis  meis  J 

Diffe  .•  Tu  guardi  si  ,  padre  .•  che  hai  r 
Et  dicit: 

Perh  non  lagrimai  y 
Immo  magis  induratus  fum .  Et  non 
folum  noa   potui  emittere  lacrymasi 
fed  nec  verbum  .  Unde  dicit : 

2Vi?  rifpos^  io 

Tutto    quel  giorno  ,    ni    la  notte  af- 
preffo. 
Per  unam  dlem  naturalem: 

Infin    che    /'    altro    Sol    nel    Monde 
ufcio . 
Ideft  ,    ufoue  ad  alium   ortum  Solis . 
Come  un    poco  di   raggio   fi  fu    mef- 
_  fo  ,   &'c. 
Heic  Comes  narrat,    quomodo  inva- 
lefcente  dolore ,    fecunda  die ,    faftus 
eft    rabidus    vifis    filiis    fuis  .     Unde 
dicit: 

^mbo  le  mani  per  deler  mi  morfi . 
Scilicet,  tunc  quum 

un  peco  di  vaggio  fi   fu  meffo 

T^el  dolorofo    carcere 

Scilicet ,  per  fiffuram  ,  vel  feneftram . 

e  io  fcorfi , 

Ideft  refpexi  , 

Per  quattro  vifi  il  mie  afpette  fleffe. 
Ideft ,  in  quatuor  faciebus  filiorunt 
mcorum  .  Filius  enim  &  Pater  una 
pcrfona  &  eadem  cenfenturj  vel  quia 
erant  fimillimi  Patri .  Et  lubdit,  quo- 
modo  filii  fe  habuerunt  erga  Patrem 
hoc  vifo,  diccns: 

E  quei 

Scilicet  filii  mei , 

penfando  ,  cP  io  V  feffi 

per  voglia 

Di  tnanicar  , 

Ideft, 


501 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


502 


rdell,  cx  rabie  famis  potlus  ,  quam 
cjc  rabie  doloris .  Et  tamen  contra- 
rium  erat. 

dl  fubito  levorfi , 

E  differ:  Padre , 

Magis  tetigerunt  animum  fuum  ,  qukm 
fi  dixiflent:  O  Comes, 

affai  ci  fia  men  doglia , 

Se  tu  mangi  di  noi 

Supple  ,  qukm  fi  comedas  de  te  . 

Tu  ne  vefiifii 

Qi4e/le  mifere  carni ,  e  tu  le  fpoglia . 
Et  heic  nota ,  Le£lor,  verba  motura 
efle  cor  faxeum  ,  quae  fine  lacrymis 
fcribere  non  poflum .  Sed  numquid 
ifli  juvenes  dixerunt  ca  ?  hoc  non 
credo.  Sed  Au£lor,  tamquam  bonus 
Orator  fcivit  ea  bene  dicerej  &  po- 
nit  effe£lum  pictatis  diftorum  ver- 
borum  ,  dicens : 

Qjiethm  allor  ,  •- 

Scilicet ,  ceflando  a  rabie,  ut  non 
provocarem  ipfos  ad  rabiem  ; 

per  non  farli  pih  trifii . 

Et  ideo  dicit, 

Quel  di ,  e  r  altro  flemmo  tutti  muti , 
Scilicet,  indurati  dolore.  Ideo  Co- 
mes  prorumpit  in  exclamationem , 
dicens  : 

%Ahi  dura  terra  !  perche  non  t'  aprifli  ? 
Ut  oftenderes ,  te  fentire  tam  im- 
piam  crudelitatem  ,  &  clamare  vin- 
diftam  ad  Deum .  Et  heic  nota ,  quod 
non  foliim  cibus  corporis  fuit  iftis 
denegatus,  fed  quod  fuit  crudelius  , 
cibus  fpiritualis,  quum  faepius  pe- 
tiiflent . 

Pofcia  che  fummo 

Nunc  Comes  narrat  mortes  filiorum , 
&   fui ,  dicens  : 

al  quarto  dt  venuti , 

Caddo  mi  fi  gittb  diftefo  a'  piedi . 
Qui  crat  unus  ex  filiis  meis  j 

Dicendo :    Padre  mio ,    ehe  non  rrt  a- 
juti  ? 
Scilicet,  tu,  qui  paulo  ante  pafcebas 


B 


D 


multa  miliia  hominum  pane  tuo ,  cur 
modo  permittis,  me  fame  mori  ?  Ac 
fi  dicat  tacite  :  tu  conduxifti  te  ip- 
fum  &  nos  ad  tam  miferabUem  fi- 
nem . 

Qjtivi  morl: 

Scilicet  ,  ante  pedes  meos ,  me  vi- 
dente  &  audiente.  Et  ita  alii .  Un- 
de  dicit.* 

Vid'  io  cafcar  II  tre , 

Ideft ,  alios  tres  fratres  Gaddi , 

ad  uno  ad  uno  , 

Scilicet ,  ad  augmentum  doloris  ful: 

Tra  '/  quinto  di  e  '/  feflo , 

come  tu  mi  vedi . 

Quafi  dicat:  ficut  tu  vides  nunc  me 
loquentem  coram  te ,  ita  ego  vidi 
illos  coram  me  morlentes  .  Infelix 
pater  !  qui  fi  praemortuus  fuiflet , 
poterat  viderl  felix  in  medio  cun- 
ftarum  felicitatum .  Et  fubdit  ulti- 
mo  mortem  fuam ,  dicens: 

Ond"  io  mi  diedi 

Gia  cieco  - 

Scllicet,  faftus  caecus : 

a  hrancolar  fovra  ciafcuno  . 

Ideft,  ad  palpandum  .  Et  continuo 
auget  infelicitatem ,  dicens,' 

£  tre  d't  li  chiamai  ,  poi  che  fur 
morti . 
Et  fic  videtur  Comes  Ugolinus  vi- 
xifle  ofto  diebus  fine  nutrimento  ci- 
bali .  Et  concludit  ipfe  Comes  ,  di- 
cens  : 

Pofcia  pih  che  '/  dolor  poti  il  di- 
giuno , 
Ideft  fames  j  ac  fi  dicat ,  quod  fa- 
mes  proftravit  eum  ,  quem  tantus  do- 
lor  interficere  non  potuerat  nec  vin-r 
cere  . 

Quando  ehbe  detto  cib 

Heic  Auftor  facit  finem  huic  matc- 
riae  ,  oftendens  quomodo  Comes  U- 
golinus  redivit  ad  primum  fuum  of- 
ficium  .  Unde  dicit  : 

, con  gli  acchi  terti , 

Ideft, 


503 


B  ENFENUTI 


Ideft  ,  torvis  ,  &  inflammatis  ira . 

Ripyefe 

Idefl: ,  iterum  cepit 

'/  tefchio  mifero  co'  denti , 

Scilicet  craneum  capitis  cum  tanto 
furore , 

Che  fttYo    a  /'  offo ,    come    (T  tin    can 
forti . 

^hi  Pifa! 

Auftor  iratus  dc  tanta  impietate  fa-    B 
cit  mordacem  inve£livam  contra  Ci- 
vitatem  Pifarum  dicens:    ^hi!   ideft 
dolenter  refero. 

vituperio  delle  genti , 

hoc  eft,  dedecus  &  infamia  aeterna 
gentium  Italicarum  .  Unde  dicit 

Del  bel  paefe  la 

Scilicet ,  Italiae,  qua  nulla  efl  pul- 
crior  regio  toto  orbe  terrarum ,  ut 
ali^s  diftum  efl  ,  &  dicetur 

dove  '/  Si  ftiona , 

Quia  generaliter  omnis  gens  Italica 
utitur  iflo  vulgari  ,  fcilicet  Si ,  ubl 
Germani  dicunt  Ja ,  &  Gallici  ali- 
qui  dicunt  Oiiy ,  &  aliqui  Hoc .  Qui- 
dam  autem  Italici  Pedemontani  di- 
cunt  Ol ,  Vel  dicas  :  del  bel  pacfe  , 
fcilicet  Tufciae ,  quae  eft  ornatifu-  \D 
ma  pars  Italiae,  U  doveU  si  ftwna , 
ideft  in  qua  res  ifta  inepta  refonat  . 
Et  heic  nota,  Le£lor ,  quod  Au£tor 
confiderans  tam  impiam  crudelita- 
tem ,  &  videns ,  quod  nullus  para- 
bat  fe  ad  vindiftam  ,  invocat  infen- 
fibilia  nominata  ad  deflructionem  Pi- 
fanae  Civitatis  ,  dicens  : 

Muovafi  la  Capraja  c  la  Gorgona  . 
Scilicet,  de  locis  fuis.  Ifli  funt  duo 
fcopuli  in  mari  longe  a  Portu   Pifa- 
no  ,  verfus  Sardiniam  . 

£  faccian   fiepe    ad    ufrno    in  fu    la 
foce . 
Ideft,  claudant  oftium  Arni,  ubi  Ar- 
nus  intrat   in  mare ,    ita    quod  aqua 
rcdundet  &  effundatur  , 

Si    c}}  egli   annegbi    in    te  ogni   per- 
f$na. 


IMOLENSJS  504 

Ideft  ,  omnes  in  te  habitantes  ,  ut 
locus  tam  infauflus  reddatur  inhabi- 
tabilis .  Et  ditit : 

Poich"  e  vicini  a  te  pimir  fon  lenti , 
Sicut  Florentini  &  Lucani,  jam  du- 
dum  inimici  fui ,  pigri  &  tardi .  Sed 
certe-  vindiftam ,  quae  videbatur  tar- 
dari  tempore  Auftoris,  videtur  fafta 
diebus  noftris.  Nam  opera  Florenti- 
norum  ifta  Civitas  antiquiflima ,  & 
olim  potentiflima  mari  &  terra,  de- 
du£la  cft  ad  infimum  ,  &  infirmurti 
ftatum ,  lic^t  diu  ante  iflud  pecca- 
tum  fuiflet  fra£la  infolentia  Pifano- 
rum  ,  &  libertas  conculcata  viribus 
Januenfium  ,  ut  dicetur  alibi .  Et  fic 
viclrix  facla  eft  vi£la .  Sic  res  homi- 
num  fortuna  verfat .  Sic  omnia  fa- 
ciunt  curfum  fuum ,  &  fenio  cun61a 
marcefcunt  .  Haec  enim  Civitas  erat 
fiorentiflima  ,  antequam  Florentia 
adhuc  fundata  eflet.  Et  heic  nota  , 
Leftor,  quod  Auftor  videtur  indi- 
gne  facere  iftam  invocationem  ,  quia 
ifte  proditor  mcrebatur  omnem  poc- 
nam ,  ut  ex  diftis  patet  :  Ergo  jufte 
punitur  .  Ad  quod  dico  breviter, 
quod  Auftor  non  negat  hoc  de  eo  y 
fed  de  filiis  ,  ut  ftatim  dicet  . 

Che  fs  '/  Conte  Ugolino  aveva  vo:e , 
Heic  Au£lor  aflignat  caufam  juftae 
exclamationis  fa£lae  ,  dicens  : 

iVow  dovei  tu  i  figliuoi  porre  a  tal 
croce  . 
Ideft ,  non  debebas  ponere  filios  Co- 
mitis  ad  talem  cruciatum  j  fe  '/  Con- 
te  Ugotino  aveva  voce ,  ideft,  infa- 
miara 

D'  aver  tradita  te  de  le  Cafiella  . 
Ad  hujus  literae  evidentiam  efl  no- 
tandum  ,  quod  Comes  Ugolinus  dc 
Comitibus  Gherardefchis  adeptus  do- 
minium  Civitatis  Pifarum  ,  ficut  di- 
£lum  efl  fupra.,  ad  confirmandum  fla- 
tum  fuum  ,  dedit  unnm  fuam  filiam  Co- 
miti  Guidoni  de  Baltifolle  Guelpho. 

Et 


5© 5  COMMENT.  iN 

Et  ne  cx  hoc  haberetur  fufpeftus ,  de- 
dit  aliam  Comiti  Aldobrandino  de 
Sanftaflore,  ut  fertur.  Et  nomine  do- 
tium  ipfarum  filiaruni ,  5c  ut  melius 
fiderent  de  eo ,  dedit  aliqua  Caftra 
Comitatus  Pifarum,  videlicet  Comi- 
ti  Guidoni  Caftrum  Ripae  Fraftae 
fub  cuftodia  Lucanorum  ,  &  Domino 
Comiti  Aldobrandino  Caftrum  Sive- 
rotti  fub  cuftodia  Florentinorum  . 
Propter  quod  Gibellini  fumta  fufpi- 
cione,  fuggerente  Archiepifcopo  ,  fe- 
cerunt  poftea  de  ipfo,  ficut  di£tum 
eft .  Et  probat ,  quod  Civitas  Pifa- 
rum  non  debcbat  ita  defaevire  in  fi- 
lios  propter  peccatum  paternum  , 
dicens : 

Innocenti  i  facea  /'  et^  novella  , 
Ideft  juvenilis  aetas  . 

Novella  Tebe ,  Uguiccion  e  7  Brigata , 
Nomina  funt  duorum  fiiiorum  Co- 
mitis  iftius  Ugolini ,  quos  nondum 
nominaverat.  Jdeo  eos  heic  nominat. 

£  gli  altri  due ,  che  V  Canto  fujo  ap- 
pella  . 
Ideft  Gaddum  Sc  Anfelmuccium ,  quos 
Capitulo  luperiori  nominavit  iftos 
filios ,  licet  fupra  di£lum  fit  ,  qiiod 
duo  erant  filii  &  duo  nepotes.  Un- 
de  Lcx  Civilis  appellat  filios  &  ne- 
potes  liberos  ,  vel  forte  fuerunt  tan- 
tura  filii ,  ficut  alii  fcribunt . 
^■id  Verf   II 8. 

Rifpofe  adunqtte :   io  fon  Frate  %Albe- 

Ad  fciendum  ergo ,  quis  fuerit  ifte 
fpiritus,  oportet  fcire,  quod  ifte  vo- 
catus  eft  Frater  Albcricus  de  Faven- 
tia  Civitate  de  Manfredis  Nobilibus 
&  potentibus ,  qui  faepe  habuerunt 
dominium  illius  Civitatis.  Et  fuit 
ifte  de  Fratribus  Gaudentibus  ,  de 
quibus  alibi  diftum  eft  fupra.  Fue- 
runt  autem  in  Domo  praedi£la  tres 
confanguinei  eodcm  tempore,  fcili- 
cet  Albericus  iftc  praedifius,  Alber- 
Tom.  III. 


DANTIS  COMOED.  505 

A  gettus,  &Manfredus.  Accidit  autem, 
quod  in  MCCLXXXVL  Manfredus 
ifte  ,  juvenis  animofus,  cupiditate 
regnandi ,  ftruxit  infidias  Fratri  Al- 
berico .  Et  quura  deveniflet  ad  gra- 
ves  verboruni  contentiones  ,  Man- 
fredus  duftus  impetu  irae,  dedit  Fra- 
I  tri  alapam  raagnam ,  fcilicet  Fratri 
I  Albcrico .    Sed  ipfc  Fratcr  Albericus 

3!  fagacior  illo  rem  hanc  aliquamdiu 
diflimulavit  5c  tulit.  Et  tamdena. 
quum  ifte  credidit  injuriam  hanc 
excidifle  a  memoria  illius,  finxit 
velle  reconciiiari  fibi  .  Deinde  Man- 
fredus  ipfe  dixit.  quod  parcendum 
erat  calori  juvcnili.  Facla  igitur  pa- 
ce  ,  Albericus  ipfe  fecit  convivium , 
cui    interfuerunt    Manfredus  &  unus 

C  filius  ejus.  Finita  coena  cum  magna 
alacritate  dixit  Albericus  ;  Feniant 
fiuaus .  Et  fubito  erupuerunt  famuli 
armati ,  qui  latebant  ibi  poft  unam 
cortinam  ,  qui  crudeliter  trucidave- 
runt  patrcm  &  filium  ,  Alberico  vi- 
dente  &  congaudente  .  Et  heic  no- 
ta ,  quod  ifte  Frater  Albericus  in 
hoc  fequutus    eft  exemplum    Abfalo- 

D  nis ,  qui  fimili  modo  diflimulati 
injuria  ad  tempus  fecit  trucidari  fra- 
trem  fuum  ad  menfam .  Ideo  Frater 
Albericus  debebat  heic  ftare  fub  una- 
bra  ejus,  lic^t  Abfalon  pejus  fece- 
rit,  quia  reconciliatus  patri,  voluit 
eripere  fibi  regnum ,  &  poftea  cusn 
illo  expulfo  bcllum  gcflit,  ut  alibi 
fcripfum  eft.  Dicit  ergo  ifte  Alberi- 
cus,  tangens  culpam  fuam  : 

lo  fen  quel  da  le  frutta  del  i»al  orte . 
Appellat  Faventiam  malum  hortum, 
quae  produxit  aliquando  tam  malos 
fruftus  in  Nobilibus  fuis.  Unde  Au- 
Eior  ponit  ducs  nobiles  proditores 
de  Faventia  in  ifta  glacie ,  fcilicet 
Thebaldellum  de  parte  Gibellina, 
qui  prodidit  patriara  &  partem  ,  & 
Albericum  de  parte  Gueloha  qui  pro- 
K  k  *"  di- 


507  BENVENUTI 

didit  confanguineum  ad  menfam.  A-    A 
liqui  tamen    dicunt ,  quod    ifta   coena 
maledi£la  fa6l.a  eft  in  quodam  horto. 
^d   Verf,    i^y. 

Egli  e  Ser  Branca  d"  Oria  . 
Ad  quod  fciendum  eft,  quod  hic  fpi- 
ritus ,  de  quo  loquitur  Albericus, 
fuit  quidam  Miles  nobilis  &  ftre- 
nuus  de  Janua ,  nomine  Branca  de 
domo  illorum  de  Oria  ,  qui  fuit  ge-  B 
ner  Domini  Michaelis  Zanchae.  Qui 
poft  mortem  Regis  Entii  occupavit 
Judicatum  Sardiniae,  qui  dicitur  Lo- 
godoro  ,  de  quo  di£tum  eft  fupra  , 
ubi  tra£latum  eft  de  Baratteriis.  Ifte 
ergo  Branca  fecit  homicidium  tale , 
quia  interfecit  ad  menfam  praedi£tum 
Michaelem  focerum  fuum,  ut  habe- 
rct  ejus  immenfas  divitias  . 
^Ad  Verf.   14(5. 

iVe/  corpo  fuo ,  e  (C  urt  fuo  profftniano , 
Ideft    unius    confortis     fui    de    domo 
fua.  Ifte  fuit  unus  Nepos    ejus,    qui 
fimul    fecum    interfecit    didtum    Mi- 
chaelem  .  Unde  dicit  : 

Ci6e  7  tradimentg  injteme  con  lui  fece  , 


lA^O  LEN  S  IS  508 

Et  heic  nota ,  quod  Janucnfes  genc'' 
raliter  &  communiter  &  naturaliter 
funt  cupidiflimi ,  &  avaritia  impellit 
eos  ad  omne  malum.  Tamen  putan- 
tur  valentiflimi  in  mundo.  Unde  de 
ifta  eadem  Familia  fuit  Lampa,  vir 
magni  animi,  qui  quum  gereret  bel- 
lum  navale  contra  Venetos  hoftcs, 
ftans  in  puppi  Galeae  fuac,  filius 
fuus  ftrenue  pugnans  percuffus  in 
prora  telo  in  peclore  cecidit  mori- 
bundus.  Quo  cafu  acerrimo  concufli 
focii  funt,  &  territi  funt  omnes. 
Tunc  Lampa  in  medio  ardorebelli 
oblitus  filii,  memor  patriae ,  &  glo- 
riae  fuae,  fubito  cucurrit  ad  locura, 
&  magnifice  increpans  omnes  trepi- 
dantes,  juflit  filium  abjici  in  mari, 
&  exhortans  ceteros ,  dixit  :  Num- 
j  quam  habutffet  tam  pulcram  fepulturam 
in  terra .  Quare  integrato  acrius  proe- 
lio  fa£lus  eft  vi£tor,  imitatus  quo- 
dammodo  cxemplum  Torquati  Ro- 
mani  ,  qui  filium  vi£torem  vita  pri- 
vavit . 


IN- 


5^p 


5IC 


INCIPIT     COMMENTUM 

MAGISTRI  BENEVENUTI 

D   E      I  M   O   L   A 

S  U  P  E  R     PURGATORIO 
I  N    L  I  B  R  O 

DANTIS    ALDIGHERII 

POETAE  FLORENTINI  GLARISSIMI. 


^d  Cant.  II.  Purgatoru  Verf.  ^ i .  A 

Cajella  mio ,  per  tornar  altra  volta  &c. 


f  ggg^m.»-''^-»:"^^^^??'^^^**''^ 


n  D  quod  fciendum  > 
quod  ifle  fpiritus  > 
cum  quo  Au6tor 
tam  amicabiliter 
loquitur  fuit  qui- 
dam  fuus  Floren- 
tinus  nomine  Ca- 
«  fella  ,  qui  fuit  fa- 
mofus  Cantor  tempore  fuo  ,  vir  qui- 
dem  curialis  ,  &  affabilis  ,  ad  quem 
Dantes  faepe  folebat  accedere  in  vi- 
ta  ad  recreandum  fpiritum  cantu  il- 
lius,  quando  ernt  fatigatus  ftudio, 
vel  ftimulatus  paffione  amoris  .  Ideo 
Poeta  introducit  eum  hcic  j  quod 
multum  facit  ad  propofitum  fuum  , 
ut  ftatim  vidcbis.  Nec  dicas  ,  ficut 
audivi  ab  aliquibus.  Multi  fuerunt 
exceilentiores  Cantores  ante  iftum  & 
poft :  de  quibus  Poeta  juftius  poterat 
facere  mentionem .  Sed  nihil  ad  rem . 


B 


Quia    Au6tor     potius    voluit    facere 
memoriam  &  famam  de  amico ,    cui 
tenebatur ,    &    adduccre  fe  ipfum  in 
exemplum    in    materia    Cantus  ,  quo 
fuit  fumme  deleiSlatus ,  ut  ftatim  vi- 
debis,  Dicit  ergo  :    Difs' io ,    illi  Ca 
fellae : 

-  -  -  -  -  fo  io  queflo  'uiaggio , 

Ideft,  Purgatorii, 

-----  per  tornar  altra  •volta , 

La  dove  fon  -------- 

Quafi  dicat :   Ideo  facio  hoc  in  vita, 
ut  merear  in  morte  per  Purgatorium 
pervenire  ad  Vitam   aeternam  . 
^d  Verf.   1 1  o. 
L^  KAnima  rnia ,  che  con  la  fua  perfona 
Venendo  qu) ,   ^  affannata  tanto . 
Quum    ufus    Muficae    naturaliter    (it 
amicus  omnibus  aetatibus  ,  &  omni- 
bus    moribus  ,     maxime     juvenes    & 
melancholici  indigent  dele£tatione  fe- 
cundum  Philofophum .    Et  heic   Poe- 
ta  fuit  valde  melancholicus  a  natura 
&   ftudio  ,    ficut  communiter    fuerunt 
K  k  a  viri 


511  SENFENUTI 

viri  fapicntes.  Unde  Ariftotelcs  Li-  !A 
bro  Problematum ,  petit ,  quare  qui- 
cumque  fuerunt  viri  excellentes  aut 
fecundiim  Philofophiam ,  aut  fecun- 
dum  politiam  ,  aut  pocfim,  aut  ar- 
tes  ,  videntur  efTe  melancholici .  Qua- 
lis  fuit  Hercules  &c, 

^moy ,  che  nella  mgnte  mi  yagtona  , 
Heic  Pc.e-a  oftendit  formam  &  fua- 
vitatem  cantus  iftius  Cafellae.  Et  B 
breviter  dicit,  quod  Cafella  benivo- 
lus  non  tardavit  vel  negavit  canta- 
re ,  ficut  eft  commune  vitium  om- 
nium  Cantorum ,  quando  funt  roga- 
ti,  ut  ait  Horatius.  Sed  ftatim  coe- 
pit  canere  .  Unde  dicit : 

Comincih  egli  aHoY  it  dokemente , 
Scilicet  Cafella  cantando:   ^mor,  che 
ticlla  mente  mi  raglona ,    Et    heic    no-    Q 
ta  ,  quod  Dantes  fecit  iflam  Cantio- 
nem    de    virtutibus    &    pulcritudine 
Beatricis.  Ipfe  enim  nimium  delefta- 
tus  ab  ipfa  juventute  fonis  &  canti- 
bus  ,    muficus  fuit ,    amicus  omnibus 
optimis    Muficis    &    Citharoedis  fui 
temporis,    &  praefertim     ifti    Cafel- 
lae,  qui  intonavit  multos  fonos  ejus. 
Et  praedi£lam  Cantilenam   de  amore    d 
Beatricis  intonavit    cum    fumma  de- 
ledatione  ipfius  Dantis.   Unde  dicit. 

-  -  -  -  ~  st  chhemente  , 

Che  la  dolce^-^a  ancor  dcHtro  mi  fona . 
Qma.    impreffio    remanfit    in  anima  , 
quae  mirabiliter  dele£latur  Mufica  . 
</fdCant.  III.  Purgatorii ,  Verf.  x6. 

Lo  corpo ,  dentro  al  qual'  io  facea 
ombra , 
Heic  nota,  Leftor  ,  quod  ficut  Poe- 
ta  nofler  fecit  in  Inferno  Vergilium 
defcribere  patriam ,  in  qua  natus  eft, 
fcilicet  Mantuam,  in  honorem  & 
Jaudcm  Vergilii ,  quia  Mantua  eft 
nobiliffima  Civitas:  ita  nunc  in  Pur- 
garorio  fingit  Vergilium  tangere  pa- 
triam  ,  qua  maxime  deleftatus  eft 
in  vita  ,  &  apud  quam  fepultus  eft, 
fcilicet    Neapolim . 


IMOLENSIS  512 

Napoli  P  ha ,  e  da  Branditio  e  tolto . 
Eft  enim  Neapolis  Civitas  litorea 
nobiliffima ,  non  di£la  ab  Aenea , 
ficut  dicit  vulgus,  immo  potius  ab 
hoftibus  Trojanorum  ,  fcilicet  a  Grae- 
cis.  Eft  enim  Graeca  Civitas ,  quae 
olim  vocabatur  Parthenope ,  a  Vir- 
gine  conditrice ,  Civitas  olim  dile- 
£la  Vergilio,  cujus  ipfe  meminit  in 
fine  Libri  Georgicorum ,  ubi  dicit : 

-  -  -  „   illo  me  ter.ijJOYs  dtilcis  amabat 
(  alibi  alebat  ) 

,,  Parthenope .------- 

Ab  una  parte  Neapolis ,  non  longs 
a  Puteolis  eft  nions  Falernus ,  cele- 
bratus  carmin'bus  Poetarum  proptcr 
praerogativam  vini  .  Et  intcr  Falei- 
num  &  mare  eft  quidam  mons  fa- 
xeus  ,  manibus  hominum  excavatus , 
quem  vocant  Cryptam  Neapolita- 
nam,  quem  vulgus  dicit  a  Vergilio 
magicis  incantationibus  perforatum  , 
ficut  &  in  ceteris,  quae  miranda  vi~ 
dentur  vifui.  Sic  etiam  dicunt,  quod 
Caftellum  Ovi  faftum  cft  ab  eodem 
Vergilio.  Unde  noviffimus  Poeta  Pe- 
trarcha  fcribit,  quod  interrogatus  fe- 
mel  a  Sereniffimo  Rege  Roberto , 
quid  de  hoc  fentiret,  refpondit  ri- 
denter,  fe  numquam  legiffe  Vergi- 
lium  fuiffe  marmorarium ,  aut  lapi- 
cidam  .  Quod  Rex  approbans  ,  ait, 
non  veftigia  Magicae  ,  fed  ferri  illic 
effe.  Eft  ergo  via  publica  arfta  lon- 
giffima  per  medium  hujus  montis  te- 
nebrofa ,  &  horribili  no£le  femper 
obfcura .  De  qua  etiam  dicit  vulgus 
aliud  mirabile,  fcilicet,  quod  invio- 
lata  eft  tempore  belli ,  &  nullis  la- 
trociniis  attentata  .  Cujus  in  Epifto- 
lis  ad  Lucillum  Seneca  facit  men-» 
tionem  .  In  fine  vero  hujus  obfcuri 
itineris ,  ubi  primo  incipit  videri 
Coelum,  in  alto  monte  videtur  Se- 
pulcrum  Vergilii  ,  operls  antiqui . 
Et    ex    hoc    forte     nata  eft  opinio, 

^uod 


513  COMMENT.  /N 

quod  VerglHus  fuerit  au£lor  hujus 
Caveae.  Vergilius  enim  peregre  mo- 
riens ,  dum  proficifceretur  in  Grae- 
ciam  ,  infirmatus  in  via  ,  inter  extre- 
ma  fufpiria  recordatus  eft  fuae  Nea- 
polis .  Et  obtinuit  reduci  ad  eam , 
ut,  quam  vivus  amaverat,  defunftus 
coleret.  Ab  alia  parte  Ncapolis  eft 
alius  mons,  olim  diftus  Vefaevus, 
hodie  ver6  vulgo  vocatur  Summa . 
Hic  mons  biceps ,  imperante  Nero- 
ne,  faflus  eft  ardens,  &  per  multa 
Secula  ignem  emifit.  Ad  quod  fpe- 
ftaculum  olim  acceflit  Plinius  Sc- 
cundus  Veronenfis ,  causa  videndi  & 
cognofcendi  caufas  incendii .  Sed  ven- 
to  cinercm  &  favillara  excitantc, 
oppreffus  eft.  Sicque  illud  ardens  in- 
geniuni  vivum  fepultum  eft  in  cine- 
ribus  illis.  Sic  Neapolis  ex  una  par- 
te  cuftodit  Vergilium  Mantuanum , 
ex  alia  Plinium  Veronenfem,  virum 
multiplicis  fcientiae  &  floridae  elo- 
quentiae.  Eft  autem  ifte  mons  mira- 
bilis  fruSlu  multarum  rcrum ,  fed 
praecipue  ubertate  vini  ,  quod  Grae- 
cum  appellatur,  quia  illa  pars  Ita- 
liae  olim  a  Graecis  poffeflia  Magna- 
Graecia  vocabatur.  Et  nota ,  quod 
tota  illa  regio ,  quae  hodie  dicitur 
Terra  Laboris,  fuit  olim  pars  Cam- 
paniae ,  &  utraque  appellatio  ab 
Urbe  fa£la  eft  a  camporum  fertilita- 
te  &  terrarum  cultu ,  quoniam  Ager 
Campanus  non  folijm  pulcherrimus 
Italiae,  fed  etiam  orbis  tcrrarum  , 
ut  ait  Livius.  Hoc  ideo  difFufius  te- 
tigi ,  ut  videas ,  quod  Poeta  digne 
fccit  memoriam  de  Terra  fertilifli- 
ma ,  in  qua  jacent  offa  fruSliferi  in- 
genii  ,  &  alti  eloquii ,  in  montibus 
frufliferis  &  altis  apud  Neapolim . 
Nunc  ad  literam .  Dieit  Vergilius : 

Napoli  r  ha ,  e  da  Branditio  e  tolto . 
Scilicet  illud  corpus  meum  fepultum . 
Quia  Vergilius  mortuus  eft   Brundu- 


DANTIS  COMOED.  514 

Ai  fii,  &  ejus  offa  relata  funt  Neapo- 
I  lim  ,  ubi  praeceperat  fepeliri .  Alii 
tamen  fcribunt ,  quod  mortuus  fit 
apud  Tarentum.  Haec  omnia  &  ejus 
opera  tanguntur  in  iilius  brevi  epi- 
taphio  ,  quod  tale  eft : 


B 


Mantua    me  genuit .    Calabri    rapuere , 
Tenet  nunc 
Partbenope .    Cecini    Pafctta  ,    Rura  > 
Duces . 

u4d  Verf.  4^. 
Tra  Lerici  e  Turbia,  la  pih  diferta 
La  piu  romita  via.  ----- 
Lerice  eft  una   Terra   Januenfium  in 
Riperia  versixs  Orientem .  Turbia  eft 
unum  Caftellum    fortifTimum   in  fine 
Itaiiae   in    introitu  Provinciae  fupra 
Monacum  .  Ver^  Turbia  ,    quafi    tur- 
bans  viam  volentibus  intrare  vel  exi- 
re    Italiam  .    Et    ver^    qui    fecit   ifta 
itinera  alpeftria  Riperiae  Januae,  po- 
teft  imaginari ,    quod  Poeta  non  po- 
terat  plus    exprimere  afperitatem  lo- 
corum  ,  per  quae  habebant  mod6  ii'e : 
^deo  dicit : 

__--_-_e  una  fcala 
Verfo  di  qttella  agevele  e  aperta . 
Ideft ,    facilis  &  plana  refpeclu  ripae 
illius  monris  . 

tA^d  Verf.  103. 
Et  un  di  loro  incomincib .  Chiunque  &c. 
Poeta  introducit  unum  fpiritum  rao- 
dernum  illuftrcm ,  qui  fuit  maxime 
infeftus  Ecclefiae.  Et  prim6  praemit- 
tit  orationem  illius  ad  fe ,  dicens; 
Et  un  di  loro  .  Hic  erat  Rex  Man- 
fredus,  dux  principalis  hujus  feftae 
animarum  .  Incomincio,  fupple,  dice- 
re  mihi .  Cbiunque  tu  /e'  .•  ideft ,  qui- 
cumque  tu  fis  ,  in  quo  tantum  relu- 
cet  gratia  Dei ,  quod  vivus  vadis  ve- 
lociter  ad  montem  •  cost  andando,  fci- 
licet ,  ne  perdas  tempus  :  volgi '/  w~ 
fo:  quia  jam  Poeta  veftcbat  fibi  ter- 
gum,  recedens: 

POfi 


515  BENFENUTI 

Po»  meiite ,  fe  di  la  mi  vedefli  unque ,    A 
Scilicet ,    in  Mundo    viventium .    Et 
fubdit,  quomodo  paruit  illi ,  dtcens. 

J'  mi  "volji  ver  lui ,  e  guardail  fifo . 
Cum    oculo    fpeculationis ,    ut    vide- 
rem ,  fi  faceret  ad  propofitum  meum  . 
Ideo  ftatim  defcribit    Manfredum    ab 
habitu  corporis  ,  dicens  : 

Blondo  era ,  e  bello ,  e  di  gentiP afpetto  . 
Ad  quod  nota ,  quod  Manfredus   ifle    B 
fuit     corpore     pulcher ,    probus,    & 
prudens ,    6c    fuit    pulfator,    cantor, 
amator,    joculator,    &    curialium  & 
pulcrarum  puellarum  amicus.  Semper 
veftiebatur  veftibus  viridibus :  libera- 
lis,  curialis,  &  laetus*  ideo  multum 
amabilis  &  gratiofus.  Sed  claritatem 
harum    virtutum    dehoncftabant    tur- 
pia  vitia  .  Erat  enim  luxuriofus ,  E-    C 
picureus,  nihil  fpirituale  fapiens,  fed 
lolas    voluptates  feftans*    ambitiofus 
nimis  ,  nullum  fcelus  omittens  cupi- 
ditate  regnandi,    ut  qui  in  ore  fcm- 
per  haberet  illud    Caefaris  :    ISlam    fi 
iiiolanduYii  efi  jus  ,   regnandi  gratia  vio- 
landiim  efi  .  Ceteris  rebus  pietatem  cole . 
Fuit  ditiffimus  ex  thefauro  patris  Fri- 
derici,  &  Conradi  fratris,  &  ex  Re-    D 
gno    opulentiflimo .     Et    in  omnibus 
bellis  ,    quae    habuit     cum    Ecclefia  , 
fcivit  laudabiliter  gubernare  Regnum 
fuum ,    &  in  bono    ftatu  confervare. 
Propter    quod    multum    exaltatus    eft 
in  potentia    mari  &    terra.    Manfre- 
dus  fecit  Civitatem  antiquam  Sipon- 
ti  in  Apulia,    quae    propter    paludes 
habebat  aifrem  infirmum  ,    &  c^rebat 
Portu  .  Et  tranftulit  ipfam  longe  per 
duo  milliaria  in  ripa  maris,  quam  a 
fuo    nomine  Manfredoniam    vocavit . 
Et  fecit  ibi  Portum  cum    muro  am- 
pliffimo    intra  mare,    quem    Molum 
vocant.    Et    breviter    poteft    dici    de 
Manfredo    illud,    quod    dicit  Livius 
«le  Annibale.  Has  tantas  viri  Virtutes 
magna  Vitia  aequabant ,    Hic  Manfre- 


IMOIENSIS  ^6 

dus  naTus  eft  ex  nobili  Domina  de 
Marchionibus  in  Lombardia  ,  cum 
qua  Fridericus  rem  habuit.  Et  quia 
Poiita  tetigerat  pulcritudinem  Man- 
fredi,  ftatim  oftendit ,  qualiter  ifta 
pulcritudo  &  nobilis  afpe6lus  defor- 
mata  funt  in  morte  illius  violenta , 
unde  dicit : 

Ma  r  un  de  cigli  un  colpo  avea  di-aifo , 
Ideft ,  vulnus  enfis ,  ita  quod  habc- 
bat  turpcm  cicatricem  in  facie. 

Qtiand'  io  ------- 

Heic  Poeta  oftendit ,  qualiter  Man- 
fredus  manifeftaverit  fe  fibi ,  quia 
ipfe  non  cognofcebat  eum.  Unde 
dicit: 

-  - Ei  diffe 

Scilicet ,  ille  Manfredus  mihi : 

--------  Or  vedi  y 

E  moflrcmmi  una  piaga  a  fommo  tl 
pctto . 
Ita  quod  videtur  habuifle  mortalia 
vulnera  in  proeho,  unum  fupra  ocu- 
lum ,  aliud  fupra  cor,  ubi  eft  fons 
totius  vitae. 

Qttanii'  io  mi  fui  umilmente  difdetto , 
Dicendo-    non    vidi  te    unquam ,    & 
reverenter  ,    propter    Regalem    afpc- 
ftum  .  Unde  dicit  : 

!>'  averlo  vifio  mai  ----- 
Ideft,  vidiffc  umquam  ipfum  vivum. 
Et  verum  dicit  Pceta ,  quia  num- 
quam  viderat  eum  ,  neque  vidiffe  po- 
tuerat.  Quoniam  Dantes  natus  eft 
eo  Anno ,  quo  mortuus  eft  Manfre- 
dus.  Et  fubdit,  quomodo  Manfredus 
defcripfit  fe  a  nomine  ,  sb  origine, 
a  vitio.  Et  dicit  breviter,  quod  eft 
Manfredus  ,  nepos  Conftantiae  Impe- 
ratricis.  Ad  cujus  literae  evidentiam 
eft  fciendum,  quod  Fridericus  II.  na- 
tus  ex  Conftantia  &  Henrico  filio 
Barbaroffae,  ut  dicetur  plenius  Cant. 
III.  Paradifi ,  fuit  eleftus  Imperator 
contra  Ottonem  IV.  &  coronatus  & 
confecratus    ab    Honorio    III.    Anno 

Do- 


517  COVIMENT.  IN  DANTIS  COMOED.  518 

Domini  noftri  Jefu  Chrifti  MCCXX.  |A    privignus,  ut  quidam  glofiant:    HoC 


Qui  imperavit  XXX.  snnis .  Quo 
tempore  femper  fuit  infeftus  Eccle- 
fiae  ,  tamquam  filius  ingratitudinis 
contra  matrem  ,  quae  nutriverat  ipfum 
pupillum  ,  &  exaltaverat  ad  Roma- 
num  Imperium  .  Quare  tam  ratione 
vitiorum  fuorum,  de  quibus  alibi 
diftum  eft,  quam  avaritiae  Praelato- 
rum ,  qui  omnia  fibi  volunt  ,    quan-    b     ^^^^i^    Regis    Aragonum  ftrenuiffimi 


di£to,  Manfredus  facit  fuam  petitio- 
nem   Danti  ,  dicens: 

Ond'  io  t't  priego ,  cha  quando  tu  riedi , 
Ideft  ,  revert^ris  ad  Mundum  vivo- 
rum  ,  quia  vivus  es ; 

Vadi  a  mia  heUa  figlia  -  -  -  ~ 
Ifta  fuit  alia  Conftantia  Magna,  quae 
fuit  filia  Manfredi,  &  uxor   Domini 


do  poffunt,  &  praefunt :  numquam 
potuit  habere  bonam  pacem  cum  Ec- 
clefia  ,  quae  fecerat  ipfum  nafci  fa- 
talem  fibi  ex  Monacha  vetula  con- 
tra  legem  naturae,  &  omnia  jura 
humana  &  divina  j  non  memor  per- 
fequutionum  patris  ejus  Henrici ,  & 
avi    ejus  Friderici   I.    Sic  ergo  vide 


Cui  fucceflerunt  tres  filii  ,  fcilicet 
Alphonfus,  qui  adolefcentulus  mor- 
tuus  eft;  ideo  non  nominat  eum ,  & 
Jacobum,  &  Fridericum.  Ideo  dicit; 

________  genitrice  , 

Ideft ,  matrem  , 

Deir  ottor  di  Cicilia  e  di  Ragona , 
Ideft,    honorabilium     Regum.     Quia 


repotes,  quare  Manfredus  heic  fubti-    C    Domnus    Fridericus     fuit    Rex    Sici- 
cet    nomen    patris,    qui    fuit  femper  '  '  '^  ^      '         """ 

flagellum  Ecclefiae  .  Et  ipfe  reconci- 
liatus    eft    Deo    in    morte ;    &    quia 


fuit  naturalis  filius ,  &  quia  fuit 
confcius  mortis  ejus .  Nunc  ad  lite- 
ram .   Dicit  Poeta  ,  quod  ifte 

'  Poi  dijfe    forridendo .'-__--- 
quia    falvus  erat  •    quod  Dantes  non 
putabat . 

-----  Jo  fon  Manfredt , 

T^ipote  di  Gofian^a  Imperadrice . 

Potius    denominat    fe    ab    ifta  fan£la 

femina  ,     qu^m    a    patre    peccatore  . 

Et    facit    Manfredus  ,    ficut    Mulus, 

qui  interrogatus  a  Leone,  cujus  filius 

effet ,  dicebat :  Sum  nepos  Equi ,  quum 

ipfe  eflet  filius  Afini .  Simile  eft  enim 

^uod  fcribit  Statius  de  Polinice.  Qui 

interrogatus  ab  Adrafto    Rege    Argi- 

vorum ,  nolebat  propalare  nomen  pa- 

tris  fui  Oedipi ,  qui  infamis  genuerat 

eum  ex  matre  propria  .  Unde  dicit : 

,,  Sed  mens  fibi  confcia  fa&i 

„  Cun&atur  proferre  patrem  -  -  -  - 

„   Efl  genitrix  Jocafla  mihi .   -   -   - 

Sic  ergo  patet,  quod  Manfredus  fuit 

nepos    Conftantiae,     non     filius    vel 


liae,  &  Dom.nus  Jacobus  Rex  Ara- 
goniae.  De  patre  &  filiis  dicetur  in- 
fra  Cant.  VII.  &  alibi  faepe.  Et 
dicit  : 

E  dichi  a  lei  il  ver ,  s"  altro  fit  dice . 
Scilicet ,  qualiter  fum  faivus  ,  licet 
fort^  contrarium  credatur,  quia  mor- 
tuus  fum  excommunicatus  indignatio- 
ne  Ecclefiae.  Et  aflignat  caufam  fuae 
falvationis ,  dicens  : 

Pofcia  ch'  t  ebbi  rotta  la  perfona , 
Ideft ,  corpus  vulneratum, 

Di  due  punte  mortali  j  ----- 
Altero    iftu  in  facie ,    altero    in  pe- 
ftore ,  ut  jam  di6tum  eft ; 
-__-.---;'»»/  rendei 
Piangendo  a  quei ,  che  volontier  pef- 
dona . 
Scilicet,    ex  contritione    cordis    Deo 
clementifiimo  ,    cujus  efl  proprium  mi- 
fereri  i^  femper  parcere . 

Orribil  furon  li  peccati  miei , 
Nunc  Manfredus  ad  confirmationem 
difti  fui,  confiretur  in  penere  pec- 
cata  fua  ,  ut  oftendat  infinitam  mi- 
fericordiam  Dei  .  Ad  fciendum  au- 
tem  plene  horribilitatem  pecratorum 

Man- 


5ip  B  ENVENUT 

Manfredi    in    particulari ,    efl    fcien- 
dum    &    memorandum ,    quod    Man- 
frcdus    peccavit    in    patrem,    &    fra- 
trem,    &    nepotem,    &    matrem  Ec- 
clefiam  .    Solus  enim    praefens  morti 
paternae ,    ut  aliqui    fcribunt  ,    prae- 
venit    horam ,    Quod  fi  verum    fuit  , 
Fridericus  II.  recepit  a  filio  natura- 
li,  quod  crudeiiter  fecerat    in  filium 
legitimum .    Conradus    autcm    audita 
morte  patris  defcendit  ex  Alemannia 
in  Italiam  ,    &  venit  Veronam    cum 
favore  Eccelini  de  Romano.    Deinde 
tranfiens  in  Regnum ,  recuperavit  Si- 
ciliam  ,  &  omnia  praeter  Neapolim  . 
Quem    Manfredus    laete  recepit ,    li- 
c^t  dolens  animo,  quia  ipfe  volebat 
dominium  .  Conradus  continuo  obfe- 
dit  Neapolim    magnis    viribus .    Qua 
tamdem  obtenta,  omnes  rebelles  libi 
amicos  Ecclefiac  tara  religiofos  quam 
feculares  contrivit .    Ex    quo    fi  diu- 
tius  fupervixiflet,    videbatur    futurus 
perfequutor  Ecclefiae  non  minus  pa- 
tre ,  avo ,  &  proavo .  Sed  fatum  fuae 
viae  &  ftirpis  trahcbat  illum  .   Nam 
qiium  rcgnaflet    duobus  annis,    infir- 
matus  efi: ,  &  venenatus  opera  Manfre- 
di  per  unum    Medicum    in  uno  cly- 
fterio.    Ex  quo  rcmanfit  parvulus  fi- 
lius  Conradinus   in  Alemannia  natus  ! 
ex  filia  Ducis  Bavariae,    cui    pater  ,  ; 
lic^t    excommunicatus ,    reliquit    Ec- 
clefiam  tutricem  anno  IV.  poft  mor- 
tcm  Friderici .  Mortuo  Conrado  Man- 
fredus    remanfit    gubernator    Regni  ; 
quo    tempore    Innocentius    Papa    IV. 
cum    magno    exercitu    intravit    Re- 
gnum  .    Sed  non  multo  poft  mortuus 
eft    Neapoli    &    fepultus.    Manfredus 
autem    propter    longam    vacationem 
Ecdefiae  ,    quae  duravit  plus  duobus 
annis  fine  Paftore,  occupavit  omnia. 
"Et  magnopere    ftuduit    contrahere  & 
confirmare  amicitias  fidelium    Irape- 
rii  in  Tufcia  6c  Lombardia.  Volen- 


B 


D 


IMOLENSIS  520 

fque  fe  facere  Regem ,  conciliavit  C- 
bi  aniraos  Baronum  Regni .  Ufus  efi 
ergo    fraude  honefta .    Nam  convoca- 
tis  Magnatibus  ,    finxit  >    fe    habuiflc 
per  literas ,    qualiter  Conradinus  ne- 
pos  infirmabatur  ad  mortem .  De  quo- 
rum    confilio    mifit    legatos    in    Ger- 
maniara    ad   cxplorandam  veritatem  » 
Legati  ergo  profefti  in  Germaniara.: 
invenerunt ,    quod    mater    Conradini 
foiicita  dc  falute    filii,    tenebat  cum 
cum  aliis  pueris  coaetaneis  in  eodem 
habitu .    Quae  vidcns  magna  muncra 
mifla  a  Manfredo,  timens,  nc  filius 
biberet    de    eo    poculo ,    quo    pater , 
fubornavit  alium    loco    pupilli .    Cui 
Ambafciatorcs    dedcrunt  vencnum  in 
confeftione    quadam ,    ex    qua    puer 
mortuus  eft.    Ipfi  ver6  credentes  ve- 
r^    interfecifle    Conradinura  ,    reverfi 
Venetias,    fecerunt    fieri  Galcae  fuae 
velura    &    cctera    inftrumenta    nigra , 
S<.  ipfi  afl^umfcrunt  veftimenta  nigra. 
Poft  magnum  plan£lum ,  cum  favore 
amicorum ,  &  magno  confenfu  totius 
multitudinis,  faftus  eft  Rex  in  Sici- 
lia    Manfredus    apud    Montem     Rea- 
lem  ,  Anno  Domini  noftri  Jefu  Chri- 
fti  MCCLV.   Poft    mortem   Innocen- 
tii ,    &    longam  vacationem,    ek6\us 
eft   Papa  Alexander  IV.  de  Anagnia, 
qui  fedit  annis  VII.  Et  videns  Man- 
fredum  Regni  folio  florentem  abfque 
auftoritate    Apoftolica,    excommuni- 
cavit  eum  contumacem  .  Contra  quem 
mifit    unura    Legatum  .    Sed    mortuo 
Alexandro    creatus    eft    Urbanus    IV. 
de    Civitate    Turonenfi    in    Francia . 
Qui  vir  ignobilis  genere  ,    fed  nobi- 
lis  animi   virtute  ,    vidcns    Ecclcfiam 
conculcatam   viribus    Manfredi    quafi 
in  tota  Italia ,    qui    pofuerat  exerci- 
tum  Saracenorum  in   Patrimonio  Pe- 
tri  ,    fecit  praedicari    Crucem  contra 
cos  ,    quos  repulit  in  Apuliam.    Et, 
ut  cito  dicam,  cekbravit  Concilium, 

in 


521  COMMENT.  IN 

in  quo  propofuit ,  quomodo  Ecclefia 
erat  fubjugata  a  Manfredo  ,  qui  non 
degenerabat  a  majoribus  fuis ,  qui 
femper  tribulavcrant  Ecclefiam  .  I- 
deo  ad  revocandam  libertatem  vi- 
debatur  fibi  mittere  pro  Carolo  fra- 
tre  boni  Ludovici  Regis  Franciae , 
de  quo  fafta  efl  mentio  fupra  .  Et 
demum  multis  diclis  in  commenda- 
tionem  Caroli ,  cum  magno  afienfu 
omnium  Carolus  vocatus  eft  contra 
Manfredum  .  Qui  venier.s  in  Ita- 
liam  ,  quafi  fcliciter  habuit  vi£:o- 
riam  de  Manfredo  apud  Beneven- 
tum  .  Ponea  de  Conradino  ,  ut  fcri- 
pfi  Cant.  XXVIII.  Inferni  .  Ex  di- 
£lis  ergo  vides ,  fi  magna  fuerant 
peccata  Manfredi.  Sed  major  eft  mi- 
fericordia  Dei.  Ideo  ipfe  dicit  : 

Ma    la    bontd    tKfinita    ha    si    gran 
braccia 

Chs  prende  cib ,  chs  fi  rivolge  a  lei . 
Scilicet ,  per  poenitentiam  ,  quia  re- 
cipit  ctiam  illos  ,  quibus  Ecclefia 
claudit  gremium . 

Se  V  P^flor 

Heic  ALnhedus  tangit  implacabile 
odium  Praelatorum  Ecclefiae  contra 
fe ,  quia  etiam  poft  mortem  quaefi- 
verunt  vindiflam  de  eo ,  faciendo 
offa  ejus  abjici  extra  Regnum  .  Un- 
de  dicit. 

Se  7  Paflor  di  Cofenx^a  , 

Ideft  ,  Archiepifcopus  Confentinus 
ch  a  la  caccia 

Di  me  ft(  Me(fo  per  Clemente  allora . 
Ideft  legatus  Papae  ad  inquifitionem 
&  perfequutionem  corporis  mei  , 

^/fvejfe  in  D:o  hen  letta  qnefla  faccia . 
Scilicet,  mifericordiae  Dei .  Ideft  fi 
vidiflet,  me  mifericorditer  receptum  , 
&  falvum,  ficuc  tu  me  vides  ; 

i'  ojfa  del  corpo  mio  farien  ancora , 
Scilicet  ,    fepulta  ,    quia    non  abjefta 
fuiffenc 

In  co    del  Ponte . 

ToM.  IIL 


DANTIS  COMOED.  522 

A    Fluminis,  quod  dicitur  Calor  , 

preffo  a  Benevento . 

Haec  Civicas  Samnii  olira  vocara  eft 
Maleventum .  Sed  poftea  per  racio- 
nes  muCaCo  nomine  di£ta  eft  Bcne- 
vencum ,  ut  dicic  Livius  .  Ec  dicic: 
Soito  la  guardia  de  la  grave  mora . 
In  hoc  tangit  miferam  fepulruran» 
fuam .  Ad  cujus  incelligenciam  ,  quia 
litera  ifta  eft  male  intelkfta  ,  eft 
iciendum,  quod  Manfredus  in  ulcimo 
proelio ,  quod  geffit  cum  Carolo  a- 
pud  Beneventum  ,  deferfus  &  dereli- 
clus  a  fuis  ,  ingeftit  fe  in  medium 
furorem  belli ,  ficut  fcriptum  eft  Cant. 
XXVIII.  Inferni  .  Ubi  pugnans  pro- 
bicer,  proftratus  fuit;  quaefitus  tri- 
bus    diebus  ,    nec    poCeraC    inveniri  , 

C  quia  incraverac  aciem  fine  infigniis 
Regalibus.  Nec  pocerat  fciri  ,  li  ef- 
ieC  morcuus  vel  captus ,  auc  fi  era- 
feraC.  Tamdem  unus  ribaldus  de  fua 
genCe  recognovit  eum  per  mulca  fi- 
gna  corporis  fui  ,  in  medio  campi  , 
ubi  fuerac  acrius  proelium .  Ec  po- 
nens  nobile  corpus  per  Cranfverfum 
unius  aiini,    veniebac  clamando  cum 

D  exulcacione:  0  ego  inveni  Manfredf.ni . 
Sed  unus  Baro  Caroli  indignans,  per- 
cuffit  eum  fufte  ,  &  corpus  praefen- 
Cavic  Carolo .  Carolus  concinuo  fa- 
ciens  vocari  omnes  Barones  capcos 
pecivic,  fi  illud  erac  corpus  Manfre- 
di .  Qju  omnes  cimide  refpondebanc , 
quod  fic.  Sed  poceas  res  eft  amor . 
Non  cimeC  confpedum  Regis  v:£loris, 
non  arma  milicum  victricia ,  non  {u^- 
plicium  ,  non  carcerem  ,  non  mortem  . 
Nam  Comes  Jordanus  videns  corpus  a- 
mati  Regis  faftum  forCunae  ludibrium  , 
manibus  percuffit  fibi  faciem,  &  cla- 
mans  cum  plar.ftu  dixic-  Heu  mihi , 
Domine  mi !  Qjud  ejl ,  quod  video  ?  Ex 
quo  fuit  valde  laudacus  a  Milicibus 
Franciac.  Hic  Jordanus  fuic  vir  No- 
bilis  de  Peden:onrio  in  Lombardia  , 
L  I  aftinis 


525  BENFENUT 

affinis  Manfredi,  acceptus  &  carus 
fibi  ex  fua  probitate  &  fidelitate. 
Ideo  Manfredus  fecerat  illuni  Comi- 
tcm ,  &  dederat  illi  Terras  in  Re- 
gno  ,^  ex  quo  fecerat  illum  magnum 
Dominum  .  Et  tamen  Carolus  mifit 
cum  in  Provinciam  ,  &  mori  fecit 
in  carcere  duro.  Carolus  rogatus  a 
Milicibus  fuis,  ut  faceret  honorem 
funeris  tanto  Regi :  Z,;^e»/e>',  refpon- 
dit,  facerem,  ntft  effet  excommunicatus . 
Nec  voluit  quod  fepeliretur  in  Sa- 
crato.  Sed  fepultus  eft  velut  miles 
gregarius  apud  pedes  montis  Bene- 
venti  ,  fine  ulJa  pompa  cxequiarum ; 
&  fuper  foflam  ejus  finguli  de  exer- 
citu  Caroli  jecerunt  fingulum  lapi- 
dem  ,  ex  quo  fa6^a  eft  ibi  magna 
raaccrics  lapidum .  Et  hoc  eft  quod 
dicit : 

Sotto  la  guardla  d:  la  grave  mora , 
pro  mola  fepulturae.  Nec  tamen  of- 
fa  Manfredi  diu  quieverunt  ibi.  Im- 
mo  remota  a  terra  abje£la  funt  in 
aquam  .  Dicit  ergo  : 

Or  le    bagna    la  pioggta  y    e   move  '/ 
vento . 
Quia  funt  infepulta  . 

D'i  fuor  dal  Regno ,  quafi  tungo  il 
Verde . 
Et  ecce  locum.  Prope  flumen  di£tum 
Viride,  quod  inter  Regnum  &  Cam- 
paniam  defcendit  in  mare  Tyrrhe- 
num  .  Et  dicit : 

Dove  le  trafmuio  a  lume  fpento. 
Scilicet,  ille  Paflor  Confentiae,  can- 
delis  extinfltis ,  cum  excommunica- 
tione  &  maIedi£l;ione.  Et  heic  nota, 
quod  Confentia  fuit  olim  Civitas 
Lucaniae .  Unde  fuit  Henricus  Mi- 
les ,  qui  pro  Carolo  praefato  fubor- 
nafus  ,  geRavit  regale  diadema  in 
proelio  contra  Conradinum .  De  ifta 
Civitate  frequentcr  facit  mentionem 
Livius , 


/  IMOLEN  SIS 


S»* 


B 


D 


^d  Verf   135. 

Mentre  che  la  fperanza   ha  fior   del 

verde , 

Heic  nota  quod  aliqui  dicunt ,  quod 

Manfredus    in    extremo     redivit    ad 

Deum .  Sed  certc  iftud  fcire  non  po- 

tuit  Poeta ,  quia  Manfredus  incogni- 

tus  mortuus  eft  in  medio  ardore  bel- 

li .    In    vita    tamen  voluit  aliquando 

concordare    cum    Ecclefia ,    &    facere 

affinitatem    cum    Carolo .    Sed    Papa 

prohibuit,  ut  ego  vidi  in  quibufdam 

epiftolis  ejus .  Dico  crgo ,  quod  Dan- 

tes  hoc  fingit,  quia  fub  ifta  fictionc 

intendit    hanc     conclufioncm  ,     quod 

nullus  eft  tam  fceleratus ,  &  tam  ex- 

communicatus,  qui  in  extrema  mor- 

tc  non  poflit  redire  ad  Deum. 

^d  Verf    i^p. 

Per    ogni    tempo  ,    ch'  egli    e   flato , 

trenta  , 
In  fua  prefontion .----- 
Et  heic  nota ,  quod  Poeta  ponit  nu- 
merum  pro  numero.  Ita  enim  pote- 
rat  dicere  dccem ,  vel  viginti  ,  ficut 
di:rft  triginta.  Manfredus  enim  duo- 
decim  annis,  quibus  regnavit,  fuit 
in  contumacia  Ecclefiae.  Ideo  fi  po- 
nas  pro  fingulo  anno  XXX.  habcbis 
magnum  numerum  annorum  .  Et  fic 
vult  dicere,  quod  diutius  diffcrt  poe- 
nitentiam  ,  &  tardius  recipit  gratiam  , 
&  multiplicantur  peccata  ejus,  quia 
unum  peccatum  eft  caufa  alterius  . 
Et  ver^  ,  Leftor,  quicumquc  prac- 
lumit  contra  Ecclefiam  ,  gravius  pu- 
nitur  in  ifto  mundo,  ctiam  hiftoricc 
loquendo  ;  ficut  memorabile  cxem- 
plum  habemus  in  ifta  illuftri  ftirpe 
Sucviae  .  Ne  alia  exempla  quaera- 
mus ,  potes  videre  manifeftum  judi- 
cium  Dei  fuper  eam  .  Primo  nam- 
que  Fridericus  I.  poft  multa  adverfa , 
tranficns  mare,  fuffocatus  cft  in  flu- 
mine  Antiochiac  Oronte,   quod    ho- 

die 


S:s.  CGMMENT,  iN 

die  dicitur  Fcrrum  .  Henricus  filius 
poft  mulcas  infelicitates  infelicius  de- 
bellatus  eft.  Fridericus  II.  omnium 
priorum  fuorum  &  pofleriorura  po- 
tenriflimus  ,  a  filio  proprio  dicitur 
fuffocatus.  Henricus  primogenitus  Fri- 
dcrici  II.  fa£lus  hoftis  patri  ,  in  il- 
lius  carcere  obiit,  vel  fe  occidit;  &. 
ejus  duos  filios  Manfredus  fecit  in 
carcere  mori  .  Conradus  alter  filius 
Fridcrici  11.  in  Italia  venenatus  eft 
per  Manfredum .  Manfrcdus  vi£lus  a 
Carolo  peremtus  eft  in  proclio.  Cu- 
jus  filios  &  filias  Carolus  fecit  in 
carcere  mori .  Conradinus  adolefccn- 
tulus,  Conradi  praedi£ti  filius ,  vi- 
Eius  a  Carolo,  decapitatus  fuit,  in- 
felix,  qui  evaferat  ab  infidiis  Man- 
fredi,  Ji£loris  gladio  refervatus.  Hen- 
tius  mortuus  eft  in  longo  carcere 
Bononienfium .  Conradus  de  Antio- 
ehia,  qui  defcenderat  de  ftirpe  Fri- 
derici ,  captus  in  Sicilia  pcr  Guido- 
nem  de  Monforte,  caccatus ,  caftra- 
tus,  &  fufpenfus  fuit  .  Hunc  finem 
habuit  Domus  Sueviae  ,  toto  orbe 
inclyta.  Suevi  ab  olim  fucrunt  po- 
tentiflimi  omnium  Germanorum ,  ut 
faepe  patet  apud  Julium  Celfum  .  Un- 
de  Julius  Caefar  ,  qui  primus  Ro- 
manorum  Ducum  tranfivit  Rhenum 
in  Germaniam,  vicit  Arioviftum  Re- 
gem  Suevorum  fuperbiflimum  .  Ex 
his  ergo  vide  ,  quod  Poera  nofter  in 
ifta  materia,  in  qua  traftat  de  re- 
bellibus  Ecclefiae,  de  induftria  ele- 
git  fibi  hanc  Domum  ,  qua  nulla 
umquam  fuit  infeftior  Ecclenae .  De 
qua  Domo  poteft  dici  illud  ,  quod 
dicit  Lucanus  de   Domo  Fompejana: 

O  mtferanda   Demus   c^c. 
Et  fubdit  Manfredus  ,  quod  lic^t  fic 
dixerit   de    longo  tempore    relegatio- 
nis ,    poteft  breviari    precibus    juftis. 
Unde  dicit; 

fg  f(,l  ^ecrett , 


DANTIS  COMOED.  ^zs 

Ai  Ideft  ,  judicium  Dei , 

Pih    corto   per    buon   freghi    tion    di~ 
venta . 
Et  ultimo  concludit  orationem  fuatn 
dicens: 

recii    oggt    mat  ,   fe  tu    mi   puoi  far 

lieto  , 
•Revelando  a  la  mia  buona  Goflan-^a, 
Scilicet  ,    filiae    fuae,    quae    vivebat 

B  i  adhuc ,  &  in  qua  fola  fperabat  in 
mundo,  quae  fuit  rlcmentiflima  Do- 
mina  ,  de  qua  faepe  adhuc  dicetur  in 
ifto  Libro.  Et  merit6  vocat  Con- 
ftantiam  bonam ,  quae  noluit  mori 
in  indignatione  Ecclefiae  ,  ficut  pa- 
ter  fuus  Manfredus.  Unde  venit  Ro- 
mam  cum  Rege  Jacobo  filio  fuo,  Sc 
rccommunicata  eft  Ecclefiae  . 

Q         Come  w'  bai  'jiflo 

ideft  ,  qualiter  vidifti  me  falvum. 
^d  Cant.   IV.   Verf   25, 
Vafft    in    San    Leo ,    e    difcendeft    in 
Noli, 
Ad    quod    fciendum  ,    quod    Sanftus 
Leo  eft  Civitas  Romandiolae  in  Mon- 
le  Feltro ,    jam    fatis  deferta  tempo- 
re  noftri  Poecae  ,    &  hodic  plus:    in 

D  altiflimo  monte  fita ,  montibus  al- 
tiflimis  aggregatis  circum  circa  ,  ita 
quod  colligit  intra  fortilitium  fru- 
£tus,  &  omnia  neceflaria  ad  vi6lum 
&  fuftentationem  humanae  vitae.  Si- 
cut  &  Santarinum  Caftrum  ,  naturali 
fitu  munitiffimum,  optimum,  diftans 
a  Sanflo  Leone  per  quatuor  millia- 
ria ,  &  ab  Arimino  pcr  decem ,  mi- 
rabile  fortilitium  .  Et  nota  ,  quod 
comparatio  cft  propriiflima  .  Nam 
refte  Civitas  Purgatorii  eft  fimiiis 
Sanfto  Leoni,  quia  eft  in  altiflimo 
monte  fituata,  &  cftdeferta,  habens 
raros  habitatores  ,  ubi  Infernus  cft 
frequens  gentibus.  Et  eft  fortiirima  , 
tuta  ab  infidiis  &  infultibus  hoftium  , 
ficut  Sanftus  Lco.  Et  dicit:  E  di- 
Jctndefi  in  Noli  .  Noli  eft  quaedam 
L  1     2  Civi- 


527  BENVENUT 

Civitas  antiqua  in  Riperia  Januae 
fupra  mare,  iubjefla  monti  altiffimo 
fcabrcfo  ,  ad  quam  efl  difficillimum 
iter ,  ut  Noli  videatur  re£le  dicere 
defcendenti  :  Noli  ad  me  accedere  . 
Quafi  dicat  Poeta  tacite  :  Ego  de- 
lcendi  cum  pedibus  ufque  in  pro- 
lundum  abyffi ,  fed  huc  non  poteram 
alcendere  fine  alis ,  quia  difficilius 
eft  afcendere  quam  defcendere ,  ut 
dicefur  infra.  Et  dicit: 

Montaft  fu  Bifmantova  . 

Et  heic  oportet  fcire,  quod  Bifman- 
tova  eft  petra  montanea  in  montibus 
Regii,  tota  faxea  viva,  altiffima,  i- 
ta  quod  fuperat  omnes  coUes  vici- 
nos.  Et  habet  unam  folam  viam  in 
circuiiu  ,  quam  pauci  defenderent  a 
toto  mundo.  In  cujus  fummitate  tfl 
planicies,  quae  colitur,  quando  eft 
opporrunum  .  Et  loca  circumvicina 
funt  filveflria  &  afpera.  Unde  inha- 
bitantes  in  plano  inferius,  refugiunt 
ad  iftum  locum  tutiffimum  tempore 
belli .  Accidit  autem  ,  quod  tempore, 
quo  Henricus  VI.  venit  in  Lombar- 
diam  ,  quum  Gibertus  de  Corrigia 
Dominus  Parmae  convenifTet  cum  eo , 
quem  tamen  poftea  deferuit  ,  Nobi- 
les  Regini  multum  timentes  fibi  ab 
Henrico  ,  deliberaverunt ,  relicta  pa- 
tria,  ficut  olim  Athenienfes  fecerunt, 
reducere  fe  ad  diSlam  petram  inex- 
pugnabilem  .  Et  ibi  exfpe^tare  ad 
tempus  ad  evitandum  impetum  belli. 
Sed  non  fuit  cxpediens ,  quia  Domi- 
nus  Gibertus  recedens  a  campo  Im- 
peratoris,  incitavit  Bononienfcs,  Flo- 
rcntinos ,  &  alios  contra  illum  .  E- 
rat  autem  Civitas  Regina  in  magno 
flore  ,  frequens  multitudine  Populi , 
abundans  multis  nobilibus  Domibus. 
Quae  in  tam  brevi  curfu  devenit  ad 
tantam  defolationem  ,  quod  ejus  Ci- 
ves  funt  difperfi  per  totam  Italiam  . 
Ec  heic   nota,    quod    hic    mons    Bi- 


1   IMOLENSIS  518 

Aj  fmantovae  videtur  habere  fimilitudi- 
nem  cum  Monte  Purgatorii  j  quia 
efl  altiffimus  mons ,  elatus  ad  fide- 
ra  ,  fortiffimus  ,  ex  vivo  faxo,  ad 
quem  non  afcenditur,  nifi  per  unam 
viam  tortuofam  ;  &  in  fummitate 
efl  fertilis  ,  ubi  homo  flat  futus  ab 
hoflibus  ,  circumfonantibus  undique 
flrepifibus  bellorum  .  Et  haec  omnia 

B  invenies  in  iflo  Monte  Purgatorii, 
fi  voles  perfpicaciter  intueri .  Unde 
homo  ftans  in  fummifate  hujus  pe- 
trae,  videtur  omnia  fub  pedibus  ha- 
bere,  ita  quod  terra  inferior  videtur 
effe  Infernus  infimus  illi.  Ita  vir  po- 
fitus  in  fummitate  Montis  Purgato- 
rii ,  idefl  in  perfeclione  virtutis,  vi- 
det    Infernum  fub    pedibus  fuis  ,  qai 

C  efl  locus  fuppofitus  &  oppofitus  ifii . 
Et  fic  propinquus  coelo  fpeculatur 
alta  &  divina.  Ergo  bene  dicit  Po^- 
ta  :  Montafi  fu  Btfmantova ,  idefl  u- 
fque  ad  fummitatem ,  quae  plana  efl . 
Ec  addit  : 

e  in  cacutne  , 

Hoc    dicit,    quia    in    ifia    fummitate 
efl  una    pars  in  extremo    eminens  & 

D  altior .  Modo  vult  dicere  Au£tor  , 
quod  non  folum  ab  homine  potefl 
iri  ad  fummitatcm  ipfius  montis  , 
fed  etiam  ad  cacumen  particulare  . 
Non  ergo  dicas ,  ficut  aliqui  igno- 
rnnrer,  quod  Cacunie  fit  alius  locus 
diftinclus  ab  iflo,  fcilicet  unum  Ca- 
flellum  altiffimum,  nefcio  ubi :  quod 
totum  efl  vanum  &  praeter  intentio- 
nem  Poecae.  Et  ut  cito  dicam  ,  ifle 
efl  fingularis  locus  fcrtiffimus  in  Lom- 
bardia  ,  ficut  Samarinum  in  Roman- 
diola. 

,Ad  Veyf.  5?8. 
Una  vocc  da  pyefjo  fono ,   -   -  -  - 
Heic  efl  fciendum ,  quod  ifla  fuit  vox 
cujufdam  pigri  ,    qui  vocatus  eft  Bi~ 
laqua  .    Ifte    fuit    de    Florentia  ,    qui 
faciebat  citharas  ,    &   alia  inftrumen 

Ta 


52P  COMMENT.  IN 

ta    mufica .    Unde    cum    magna    cura 
fculpebat  ,    &    incidebat  colla  &  ca- 
pita  cithararum  ,  &  aliquando  etiam 
pulfabat.  Ideo  Dantes  familiariter  no- 
verat    eura  ,    quia    dele£latus    eft    in 
fono.  Unde  ficut  fuperius  in  Cant.  Se- 
cundo  pofuit    unum    amicum  Canto- 
rem  ,    ita  nunc    ponit  alium  Sonato- 
rem.  Et  q^uia  noverat  iftum  tam  pi- 
grum  ad  omnia,  nec  tamen  pravum  , 
fed  fatis  purum  ,  ideo  cum  bona  con- 
fcicntia  fingit  ipfum   falvum  . 
^d  Cmt.  V.  Verf.  6^. 
Et  v.no  incomlncih .  Ciafcun  fi  fida  i&^c. 
Poeta  agit  &    tra£tat  de    uno  fpiritu 
moderno  in  fpeciali  ,  qui    procuravit 
fibi    mortem    fua    temeritate.    Et    ad 
intelligentiam  hujus  literae ,  quae  eft 
fatis  ma!e    intellefta    apud  externos, 
volo  te   lcire  ,    quod  Azo  III.    Mar- 
chio    Eftenfis    magis    famatus   fuit  a- 
pud    modernos  ,    quam    Azo    II.    vel 
Azo  I,  non  ratione  majoris  virtutis, 
fed  potentiae  &  magnificentiae ;   fuit 
enim   Dominus    Ferrariae,    Mutinae, 
&  Regii  ,   &   cognatus   Regis  Rober- 
ti.  Quo  tempore  coepit  bellum   gra- 
ve  contra  Civitatem   Parmae  &  Bo- 
noniae,  quae  tunc  temporis  erant  flo- 
rentes  &    pctentes .    Caufa    belli  fer- 
tur  fuifle ,    quod    Alarchio   quaerebat 
dominium  Parmae  ,    fperans    per  hoc 
faciliter    occupare    Bononiam .    Qua- 
propter    Bononienfes    cum    Parmenfi- 
bus    fecerunt   confocderationem    inter 
fe  ,    ut    obviarent  conafibus  Azonis  . 
Pars  illorum  de  Sanfto  Vitali  de  Par- 
ma ,  quae  favebat  rebus  Azonis,  ex- 
pulfa  eft  cum  Epifcopo,  qui  erat  de 
Domo  illa.  Et  Marchio  indignans  co- 
nabatur  reducere    eam .    Igitur  Anno 
Domini  MCCKCV.  Marchio  conver- 
tcns  totum  im.petum   beili  fupra  Bo- 
noniam  ,    invafit  eam  a  duobus  late- 
ribus.    Nam  ex  una   parte  colligavit 
fc  cum  Maghinardo  Pagano  Domino 


DANTIS  COMOED. 


530 


B 


C 


D 


Faventiac,  &  aliis  Gibellinis  de  Ro- 
mandiola  ,  fcilicet  cum  Scarpetta  de 
Ordelaffis  de  Forlivio,  Uguiccione  de 
Faxola,  &  Lambertatiis  exulibus  Bo- 
noniae.  Maghinardus,  contraclis  un- 
dique  auxiliaribus  cum  fubfidio  eque- 
ftri  &  pedeftri  Azonis  ,  venit  contra 
Imolam ,  quam  tunc  tenebant  Bono- 
nienfes  ,  numero  quatuor  millia  .  Qui 
exiverunt  obviam,  ut  impedirent  tran- 
fitum  fluminis  Santerni  ,  quod  tunc 
intumuerat  valde ,  ficut  eft  de  more 
illius  fluvii.  Sed  Maghinardus  audax 
<k  intrepidus  comprenb  impetu  a- 
quae,  cum  fortibus  equis  ,  ficut  o- 
lim  Caefar  in  tranfitu  Rubiconis  , 
tranfivit  flumen ,  &  Bononienfes  con- 
vertit  in  fugam,  &  Imolam  cepit, 
capta  magna  parte  Bononienfium . 
Ex  altera  parte  Marchio  faciebat 
reaedificari  unum  Caftellum  nomine 
Bazanum,  quod  ex  antiquo  pa£lo 
fafito  inter  Bononienfes  &  Mutinen- 
l'ts  debebat  ftare  deftru£lum  perpe- 
tuo.  Sed  Bononienfes,  qui  iverant 
ad  impediendam  illius  aedificationem  , 
audito  finiftro  rumore  Imolae,  reverfi 
funt.  Et  fic  eodem  die  Imola  per- 
dita  eft ,  &  Bazanum  reaedificatum 
contra  Bononienfes:  unde  di£lum  eft: 
Quam  propriarn  norat ,  Imolam  Bono- 

nia  plorat . 
.Azo  Bazanum  relsvat  quod  Marchio 
planum . 
Igitur  Azo  lacefcens,  &  laceffitus 
bello ,  quum  non  videret  poffe  con- 
fequi  vifloriam  fperatam  procuravit 
fibi  magnos  amicos .  Et  fa£la  ma- 
gna  parte  in  Bononia,  breviter  res 
eo  dedu£la  eft ,  quod  qui  regebant 
rem  publicam  Bononienfium  ,  coepe- 
runt  vccare  Re£lores  &  Officiales  de 
parte  Gibellina ,  quia  Guelphi  erar.t 
favorabiliores  Marchioni .  Sed  poftea 
in  brevi  fecit  pacem  cum  Parrnenfi- 
bus  primo ,    deinde  cum  Bononienfi- 

bus. 


t? 


5J1  BEI^FENUT 

bus.  Tcmporc  igitur  belli  Bononien- 
fes  elegerunt  in  Poteftatem  corum 
ad  jura  reddenda  nobilem  Militem 
Dominum  Jacobum  del  Caffero  de 
Civitate  Fani.  Qui  vir  temerarius  , 
&  qui  non  bene  didicerat  regulam 
Juris :  Potentloribus  pares  ejfe  non  pof- 
fumus ;  femper  obloquebatur  temere 
de  di£to  Domino  ,  femper  vocans 
cum  proditorem  Eftenfem ,  quia  re- 
liquerat  Gibellinos  Romandiolae  . 
Marchio  faepe  audiens  haec  &  indi- 
gnans  dixit :  Certe  ifte  agafo  Marcbia- 
nus  non  impune  feret  imprudentiam  fuam 
aftninar/i ,  fed  cafligabitur  fufle  ferreo  . 
Dedit  ergo  operam  ,  quod  certi  fa- 
muli  idonei  ad  hoc  perfequcrentur 
illum ,  quocumque  pergcret  ,  finito 
officio  Bononiae.  Quum  autem  ille 
irct  de  Venetiis  Paduam  ,  in  confi- 
nio  territorii  Veneti  &  Paduani  , 
invafus  a  famulis,  qui  latebant  in 
infidiis,  nefciens,  quo  fugeret,  igna- 
rus  viarum  &  locorum ,  trucidatus 
elt,  ut  aperte  tangitur  in  litera  ifta. 
Nunc  ad  litcram .  DJcit  Pocta  :  Et 
uno ,  fcilicet,  praediftorum  fpirituum  , 
qui  erat  Jacobus  del  CafTero :  inco- 
mincid ,  fupple,  dicere,  captans  beni- 
volentiam  :   Ciafcun  fi  fida 

Del  beneficio  tuo, -  - 

«[uod  tu  offers; 

-_- fenxa  giuravlo . 

Et  heic  nota ,  quod  Juramentum  non 
debet  fieri  nifi  urgente  neceflitate ; 
nec  tunc  debet  quis  jurare  per  Crea- 
turam  ,  fed  per  Creatorem ,  quia  Ju- 
ramentum  eft  fpecies  Latriae  ,  ideft 
divini  cultus .  Quum  enim  horao  ju- 
rat  ,  invocat  Deum  in  teftem  ,  fcili- 
,€et,  quod  vcrum  dicit;  &  in  hoc 
praeftat  reverentiam   Deo. 

Ond^  io  ,    che  felo  innanx}  a  gli  altri 
parlo , 
tamquam  avidior : 

Tf  prego  .•  fe  mai  •vedi  quel  paefe  , 


/  IMOLENSIS  532 

A  Scilicet ,  Marchiam  Anconitanam  • 
Cbe    fiedt  tra  Romagna ,    e    qttel  di 
Carlo , 
!  Quae  firuata  eft  a  parte    Occidentis, 
5c    Regni    Caroli    II.    qui    tunc    re- 
gnabat; 

Cbe  tu  mi  fia  de'  tuoi  preghi  cortefe , 
Idcft,    ut    roges    Deum    pro  me ,    ut 
'  citius    poflim     pcrvenire     ad     Purga- 
B    toriutn . 

In   Fano ,  si  cbe  ben  per  me  s^  adori . 
Et  heic  nota,    quod    Fanum    eft  Ci- 
vitas    fatis    amoena    in    litorc    maris 
Adriaci  in  introitu  Marchiae    Anco- 
nae  ,  fertilis  vino  ,  &  olco,  fed  noa 
hodie  hominibus  civilibus.    Quae  fic 
denominata  eft  ,    quia    Fanum  Grae- 
ce,    Latine    dicitur    Templum  .     Ibi 
enim  fuit    olim    Templum    famofum 
Fortunae,    quae    modicum    favit  ifti 
fuo    Civi    nunc  .    Falfum    ergo  dicit 
Gotifredus  Viterbienfis,  ficut  &  alia 
multa ,    qui    fcribit    in    fuo    Libro , 
qui    dicitur     Pantheon ,    quod     apud 
Fanum  fuit  olim  Templum  Dei  Fau- 
ni,   ad    quod     vifitandum    veniebant 
olim  peregrini  dc  partibus  Galiiarura. 
D  Qtiindi  fu   io  -------- 

Heic  diflus  fpiritus  fpecificat   locum 
fuae  originis,    &    violentae    mortis, 
dicens :  fui  io,  ideft  dc  praedifta  Ci- 
vitate  Fanenfi  ; 

------   ma  li  profondi  fori  , 

ideft ,  foramina   &  vulnera   multa   fa- 
fta  mihi  ,  penetrantia  totum  corpus, 
Ond'  ujci  '/  Jangu^  ,____-_ 

ideft,  ex  quibus  effluxit, 

-  -  _ ifj  Jul  quaP  io  fedea . 

Scilicet ,  fanguine  vivebam  ,  quia 
fanguis  eft  fedes  animac,  undc  ali- 
qui  Philofophorum  opinati  funt  , 
quod  Anima  eflet  Sanguis, 

Fatti  mi    furo  in  grembo  a  gli  >An- 
tenori  , 
Ideft ,  in  territorio  Paduanorum  ,  qurs 
fic  dcnominat  ab  Antenore.  Ad  quod 

no- 


53?  COMMENT.  IN 

notandum,  quod  Civitas  Paduana  eft 
nobilifrima  ratione  antiquitatis  & 
potentiae .  Quoniam  ,  ficut  fcribit 
Vergilius  primo  Aeneidos ,  Anlenor 
poll  excidium  Trojanae  Urbis  ve- 
niens  in  finum  maris  Adriaci  ,  fu- 
bjugavit  Euganeos  Populos  habitan- 
t€s  in  montibus.  Cujus  rei  indicium 
adhuc  eft  opinio ;  quia  Villa  prope 
Paduam  ufque  in  hodiernam  diem 
vocatur  Burgogania,  quia  ex  Bur- 
genfibus  Euganeorum  condita  eft . 
Primum  ergo  nomen  hujus  Urbis 
fuit  Euganea  .  Deinde  vocata  eft  Pa- 
tavium,  demum  Padua.  Eft  etiam 
potentiflima  ab  olim .  Quam  olim 
invafit  Cleoninus  Rex  Illyrici ,  ideft 
Rex  Sclavoniae.  Sed  male  fibi  ceffit, 
ficut  fcribit  Titus  Livius  Paduanus, 
nobiliffimus  Hiftoricorum  .  De  hac 
dicetur  alibi,  Cant.  IX.  Paradifi.  Et 
dicit: 

La  dov  10  piu  ficmo  effei'  cYsdea  / 
quia  inter  Venetias  &  Paduam ,  duas 
florentiffimas    Urbes,    ubi    folet    iter 
cfle  tutiffimum.    Et  fubdit  auftorcm 
fuae  mortis ,  dicens  : 

Quel  da  EJii  'l  fi  far . 

Ideft,  Azo  Marchio  Eftenfis  per  fa- 
mulos  fuos  .  Et  ^ui  per  alium  facit , 
per  fe  ipfum  facere  videtur .  Et  heic 
nota,  quod  Efte  cft  nobiliffimum 
Caftrum  antiquum  &  fertile,  diftans 
a  Padua  per  XXV.  milliaria.  Unde 
olim  traxit  originem  ,  &  denomina- 
tionem  clariffima  Domus  illuftrium 
Marchionum  Eftenfium,  per  multa 
fccula  fiorens ,  &  ubique  famofa  , 
quac  digniffime  denominatur  ab  Eft. 
Hoc  enim  folum  verbum  ejl  :  appel- 
iatur  verbum  fubftantivum,  ubi  ce- 
tcra  appcllantur  accidentalia.  Immo, 
ut  Theologi  volunt ,  iftud  verbum 
eft  proprie  praedicatum  de  folo  Deo. 
Ifta  crgo  Domus  Eftenfis  fola  eft  in 
flore    inter    Domus     antiquas    iftius 


DANTIS  COMOED,  5J4 

Ai  partis  Italiae,  quales  fucrunt  Domus 
de  Camino  ,  &  de  Romano ,  &  fimi- 
les .  Et  dicit: 

______  che  rn  avea  in  ira . 

Et  merit6 ,  quia  ira  eft  appetitus 
vindi£lae,  maxime  contra  parvipen- 
dentem ,  ut  vult  Philofophus .  Et 
dicit : 

.^jfai  piu  li ,  che  7  dritto  non  volea . 
B  Hoc  exponunt  aliqui,  ideft,  ulterius 
quam  jus  exigcbat  ,  quia  fcilicet 
extra  terminos  fuae  jurifdiftionis . 
Tu  vero  dic ,  ulterius  quam  ipfc 
Marchio  volebat,  quia  volebat,  quod 
fieret  Venetiis .  Et  fubdit  ifte  fpiri- 
tus ,  quomodo  poterat  faciliter  eva- 
dere,  fi  reEio  curfu  fugiflet  versiis 
Paduam  j  unde  dicit : 

Ma  s'  io  fofft  fuggito  in  ver  la  Mira , 
quae  eft  quaedam  Villa  ultra  Oria- 
gum  per  duo  milliariaj 

Quand' io  fu  fovraggiunto  ad  Oriaco  ^ 
ubi  erant  infidiantesj 

./tncor  farei  di  la ,  dove  Jl  fpira . 
Ideft ,  in  Mundo  viventium .  Et  vult 
breviter  dicere:  fi  ego  arripuiflem 
fugam  per  ripam  fluminis  Brentae , 
D  direft^  versus  Paduam ,  adhuc  eflem 
inter  vivos,  quia  poteram  faciliter 
evaderc  cum  equo  veloci  a  manibus 
illorum  peditum ,  perveniendo  cit6 
ad  locum  habitationis ,  ubi  fuiflera 
tutus .  Sed  contrarium  fecit .  Unde 
dicit: 

Corft  al  Palude  _------ 

relifta  via  re£la  per  tranfverfum  » 

e  le  cannucce  e  V  braco  ^  -  -  -  - 
ipfius  Vallis, 

Al*  impigliar  si , 
ideft,  mc  implicaverunt, 

-  -  -  -  -  cb'  io  caddi  -  _  _  -  - 
fcilicet,    ab    equo,    ubi    habilius  & 
tutius  me  trucidarunt.    Undc   dicit: 

-  -  -  -  -  E  li  vid'  io 
De  le  mie  vene  farfi  in   terra  laco. 

Quia  fanguis  raeus  totus  cffluxit  ibi  > 


535 


B  ENFENUrr 


\Ad  Verf.   88. 
lo  fui  dt  Montefeltro ,----- 

Ad  fciendum  ,    quis  fuerit  iflc  fpiri- 
tus,    &    unde,     debes    fcire ,     quod 
Mons  Feretus  eft  quaedam    Contrata 
in   Romandiola  ,  continens  in  fe  mul- 
tas  Terras,    ficut  Civitatem  S.  Leo- 
nis,    de    qua    di£1:um     eft     in    Cant. 
praecedenti ,  Samarinum  ,  &  alia  Ca- 
ftella.    Ex    qua    Contrata    habuerunt 
olim  originem  Comites  famofi  ,    vo- 
cati  ufque    in    hodiernam    diem    Co- 
mites  de  Monte  Feltro.  De   quorum 
primordio  non  habetur  memoria.  Sed 
de  Domo  ifta  multi  fuerunt  viri  ftre- 
nui ;     quorum    unum    antiquiflimum 
reperio  quemdam    Dominum  Monte- 
feltranum ,    qui    genuit    Boncontem  , 
&  ex  Bonconte    natus    eft  Montefel- 
tranus  Miles.  Ex  Montefekrano   na- 
tus    eft    famofiflimus    Comes    Guido  , 
de  quo  tam  multa    di£ta    funt  Cant. 
XXVII.    Inferni.    Ex    ifto     Guidone 
iiatus    eft    Boncontes  ,    de    quo    heic 
fit  mentio,    juvenis  ftrenuiflimus  ar- 
morum  ,    qui    in    confli6tu    Aretino- 
rum  apud  Bibienam  ,  miflus  a  Guil- 
lelmino    Epifcopo  Aretino    ad  confi- 
derandum    ftatum    hoftium,    retulit  , 
quod   nullo    modo    erat    pugnandum . 
Tunc  Epifcopus  ,  velut  nimium  ani- 
mofus ,    dixit :    Tu  ntmquayrt  fuifti  de 
Domo  illa .  Cui  Boncontes  refpondit : 
Si  veKcritis ,  quo  ego ,   numqtiam    rever- 
iemini .    Et    fic    fuit    de  faclo,     quia 
uterque     probiter    pugnans     remanfit 
in  campo  .  Dicit  ergo  ifte  : 
-  -  -  -  -   lo  fon  Biionconte  . 

Bonus  bellator  fuit  manu  ,  uti  pater 
ingenio.    Ex    ifto    Bonconte  non  re- 
manfit  aliqua  ftirps.  Ideo  dicit,  quod 
nuUus  eft ,    qui  roget  pro  eo .    Unde 
dicit: 

Giovanna  ,-------- 

quae    erat    uxor    fua ,    quae    poterat 
fibi  invenire  alium  viriim : 


A 


D 


IMOLENSIS  53^ 

-----  c  altri  non  ha  di  me  cura\, 

Quafi    dicat:    confortes     mei    parum 
curant  de  mortuis ,    quia  funt  dediti 
dominiis    &    potentatibus    temporali- 
bus .    Nam  Comiti  Guidoni  fucceflit 
Comes  Fridericus,    fecundus    genitus 
ejus,    vir    valentiflimus  ,    qui    magis 
tyrannice  tenuit  Urbinum  ,  quam  ali- 
quis  praedeceflbrum    vel    fucceflbrum 
fuorum .     Unde    fuit     trucidatus    ab 
Urbinaribus.    Qui   habuit  multos   fi- 
lios ,     fcilicet    Comitem    GaLflium  , 
Comitem     Nolphum  ,    &    aiios ,     de 
quibus  Kon   profequor,    ne  elonger  a 
propofito  .  Et  dicit  Boncontes: 

Penh^  io  vo  ira  coftor  con  haffa  fronte . 
Scilicet ,  ex  dolore  &  pudore .    Quia 
nullus  eft  in  feculo,  qui  roget  Deum 
pro  me. 

Et  io  a  Itti .-------  - 

Heic  Poeta  oftendit,  quomodo  inqui- 
fiverit  a  Bonconte  de  ejus  fepultura, 
quae  numquam  fuit  fcita .  Et  ad  de- 
clarationem  hujus  literae ,  quae  non 
eft  bene  intellefla,  eft  praefciendum , 
quod  Anno  Domini  MCCLXXXlX. 
Florentini  fociato  Carolo  II.  qui  re- 
vertebatur  Neapolim  ,  veniens  de  A- 
ragonia,  ubi  fuerat  captivus ,  ut  di- 
cetur  alibi  ,  iverunt  contra  Aretium 
cum  Duce,  quem  dederat  eis  di£tus 
Carolus,  qui  Dux  vocatus  eft  Aime- 
ricus  de  Narbona,  vir  probus  &  pru- 
dens  in  proelio  ,  contraftis  undique 
viribus  Guelphorum  de  Senis ,  Lu- 
ca  ,  Piftorio  ,  Vulterris  ,  &  de  Bono- 
nia .  Et  inter  alios  venit  in  fubfi- 
dium  Florentinorum  Maghinardus  Pa- 
ganus,  vir  peritus  armorum  ,  de  quo 
di£i;um  eft  paulo  fupra  .  Ex  altera 
parte  Epifcopus  Arevinus  de  Uberti- 
nis ,  Boncomes  dc  Montefcltro ,  & 
Comes  Guido  Novellus  ,  tunc  Pote- 
ftas  Aretii  ,  cum  exercitu  venerunt 
Eibienam ,  &  fidentes  viris  valenti- 
bus ,  quia  habebant  fecum  duodecira 

cxcel- 


537  COMMENT.  IN 

excellentfCimos  ,  quos  Pjlatinos  vo- 
cabanc,  petiverunt  pugnam  cum  Flo- 
rent  nis,  non  timentes  numerum  ho- 
ftium  ,  qui  crant  duo  millia  equi- 
rum  ,  &  duodecim  millia  peditum  . 
Ipfi  ver6  habebant  (oliim  oftingen- 
tos  equires  ,  8i  o£lo  millia  peditum  . 
Ex  quo  Aimericus  de  Narbona  fer- 
tur  dix^fle  :  ^ut  Jumus  prodltl ,  aut  i- 
Jli  funt  viri  infani .  Et  continuo  mu- 
tavit  totum  ordinem  belli .  Aretini 
tamen  parvi  pendebant  hofles,  teme- 
re  dicentes  ,  quod  Florentini  mol- 
\es  erant,  magis  familiares  Veneris, 
qu^m  Martis  ,  lic^t  eflet  antiquus 
Patronus  eorum  ^  Quum  autem  qui- 
dam  feniores  fuadcrent,  non  effe  bel- 
landum  ,  unus  juvenis  Aretinus,  nl- 
rais  calidus  ,  dixit :  Qtti  timet ,  fu- 
giat .  Tunc  M  les  antiquus  Florenti- 
nus  dixit :  A'? W  ,  ISleri  (quia  fic  vo- 
cabatur  )  tu  habes  rojlrum  citrinum  , 
quia  tu  es  nimis  juvenis .  Tit  fugies , 
Cir  ego  remanebo .  Et  ita  fuit  de  fa- 
£lo .  Et  brevitcr  ordinatis  aciebus, 
hinc  inde  cum  magna  deliberatione 
concurfum  eft  cum  tanto  ardore  ani- 
morum ,  quod  primi  percuflbres  Flo- 
rentirtorum  fuerunt  finaliter  dcbella- 
ti .  Tunc  Curfius  de  Donatis ,  ftre- 
nuus  Miles,  lic^t  poena  ciapitis  elTer 
moventi  fe  ab  acie",  magnanimirer 
ingeflit  fc  in  hoftes  tranfverfaliter 
cum  impetu  tanto ,  quod  fuit  prin- 
cipium  viftonae  fuorum  .  Magnis  vi- 
ribiis  pugnatum  eft .  Tamdem  Flo- 
rentini  vi£loriam  obtinuerunc .  Ex 
hoftibus  occifa  funt  plufquam  duo 
millia  .  Inrer  aUos  Guillielmus  Epi- 
fcopus,  &  alius  Guillielmus  de  Pac- 
cis  ,  vir  ftrenuiffimus ,  illo  temporc 
nepos  ipfius  Epifcopi ,  &  Boncontes 
de  Montefekro.  Ex  hac  viftoria  non 
folum  arrogantia  Aretinorum  ,  fed 
tota  pars  G  bellina  fuit  multum  at- 
lenuata.  Ad  literara  ergo  dicit  Poe- 
Tom.  III. 


DANTJS  COMOED. 


538 


ta:    Et   io   a   lui,   fupple ,   dixi    illi 
Bonconti  : 

Qual   for^a,  0  qual  ventura 

Ti  travib  si  fuor  di  Campaldino? 
Iftud  proelium  fa£ium  efl:  apud   Pop- 
piun»  &  Bibienam  in  Contrata  ,  quae 
dicitur  Certus  mundus  ,  in  pJanitie  , 
quae  appellarur  planities  Campaldini. 

Cht  non  fi  feppe  mai  tua  fepoltura? 
B  Nam  corpus  ejus  numquam  potuit 
inveniri  .  Sed  Poeta  ficlirie  facit  fi- 
bi  lepulturam .  Et  fubdit  refponfio- 
nem  I5onconris  narrantis  formam  fuae 
mortis  &  fepulturae.  Et  primo  o- 
ftendit,  quid  traxit  eum  de  Cam- 
paldino,  defcribens  fluvium  ibi  vi- 
cinum  .  Unde  dicit ; 

O,  rifpos'  egli, 

C    Scilicet ,  ille  Boncontes  : 
I        _  _  _  _  ^  pif  Jel  CajentinOf 
:  non  longe  a  Bibiena  ,    . 

Traverfa  un  acqua , - 

idell ,  fluvius , 

r  -  -  -  cl}  ha  nome  /'  .Anhiano, 
Et  tangit  originem  illius  aquae,  di- 
cens  : 

Che  fovra  l^  Ermp  nafce  in  .Apennino . 
D  Ad  quod  nota  ,  quod  inter  Aretium 
&  Florcntiam  in  Contrata  Cafenti- 
ni  eft  quaedam  devotiffima  foiitudo, 
ubi  eft  Eremus  San£ta  Camaldulen- 
fis ,  quam  fundavit  ibi  vir  venerabi- 
liffimus  Romualdus  de  Ravenna,  In- 
ftitutor  illius  Ordinis  nobilis  .  De 
quo  Viro  Sc  Ordine  dicam  plene  Pa- 
radifi  Canr.  XXIf.  Ideo  vide ,  quod 
Poeca  nofter  volens  magnificare  i- 
ftum  parvum  fluviolum ,  de  induftria 
fecit  mentionem  de  ifta  nobili  Ere- 
mo,  quac  vere  locus  eft  «obiliffimus. 

L»  've  'l  vocabol  fuo  diventa  vano  . 
Heic  Boncontes  praemifta  defcriptio- 
ne  fluvii,  cxplicat  locura  fuae  mor- 
tis,  dicens  : 

.Aniva   io  forato  ne  la  gola  ^ 
ideft  ,  vulneratus  ad  mortem , 

Fug- 


M  m 


53P  BENVENUT 

Fuggendo  a  ptede ,  e  fangulnando  V 
piano  , 
ideft ,  a  confl  6tu  ,  perdito  equo  in 
proelio  Csmpaldini  ,  arrivai  la  've  7 
vocabol  ftio  diventa  vano  ,  ideft  ,  ad 
faucem,  qua  Archianus  intrat  in  Ar- 
num,  quia  ibi  perdit  nomen  fuum  . 
Et  dicit : 

Q:<ivi  perdei  la  vifta  e  la  parola . 
Ideft,  in  fauce  d£ti   fluminis,  vitam 

Ne!  nome  di  Maria  fint . 
^d  Verf.    115, 

Indi  la  Valle ,  come  '/  di  fu  fpento , 

Di  Pratoinagno . 
Heic  debes  fcire ,  quod  Pratum  Ma- 
gnum  eft  una  raagna  Montanea,  quae 
recedit  a  reflo  colle  Apennini  a  Me- 
ridie,  &  videtur  tantae  altirudinis  , 
quantae  Apenninus  .  Ideo  Sol  videtur 
rardius  .  recedere  ab  illo  Monte .  Et 
in  ifto  Monte  eft  alia  magna  Ere- 
mus  Vallis  Umbrofae.  Ideo  Pcveta  li- 
bentius  fecit  menfionem  de  Prato- 
magno.  Scias  etiam,  quod  Pratum 
eft  pulcherrimum  Caftrum  inter  Flo- 
rentiam  &  P.ftorium,  de  quo  diftum 
eft  Cant.  XXVI.  Inferni.  Eft  &  a- 
liud  Pratum  ,  quod  dicitur  Vetus  , 
in  Cafentino  juxta  Arnum ,  ncn  lon- 
ge  a  Prato  Magno . 

^d  Verf    133. 

Ricordati  di  tns ,  che  fon  la  Pia . 
Nunc  ultimo  Pocta  fubadneftit  quem- 
dam  tertium  fpiritum  de  numero 
praedi£l:orum .  Et  ut  praefens  litera 
fit  clarior,  eft  primo  fciendum  ,  quod 
anima  ifta  fuit  quaedara  nobilis  Do- 
mina  Senenfis  de  Stlrpe  Ptolomaeo- 
rum,  quae  fuit  uxor  cujufdam  No- 
bilis  Militis,  qui  vocatus  eft  Domi- 
nus  Nellus  de  Panofchis  de  Petra  , 
qui  erat  potens  in  Maritima  Sena- 
rum  .  Accidit  ergo ,  quod  dum  fe- 
mel  coenaflet  ,  &  ifta  Domina  ftaret 
ad  feneftram  palatii  in  folatiis  fuis  , 
Guidam  domicellus  de  mandato  Nel- 
li    cepit    iftam    Dominam    per    pedes 


/ 

A 


B 


C 


D 


IMOLENSIS  540 

&  praecipitavit  eam  per  feneftram , 
quae  continuo  mortua  eft,  nefcio  qua 
lufpicione.  Ex  cujus  morte  crudeli 
natum  eft  magnum  odium  inter  di- 
ftum  Dominum  Nellum ,  &  Ptolo- 
maeos  confortes  ipfius  Dominae.  Nunc 
ad  propofitum  .  Ifta  Domina  rogat 
Dantem  ,  ut  roget  pro  ea ,  fi  umquam 
venerit  in  Tufciam  ad  Civitatem  Se- 
narum  .  Dicit  ergo  : 

Segtiito  7  terxp  fpirito  -  -  -  - 
Scilicet ,    Dominae    Piae,    impie  in- 
terfe£lae , 

-  -  -  -  -  al  fecondo , 
Ideft ,  loquutus  eft  fucceftive  poft  fpi- 
ritum  Boncontis  ,   qui  fecundario  lo- 
quutus  fuerat  poft  primum . 

Ricordati  di  rne :  -  -  -  - 
Et  ut  poflfit  bene  recordari  ejus ,  con- 
tinuo  tangit  fuum  nomen,  locum  o- 
riginis,  locum  mortis,  &  mortis  au- 
£lorem :   dicens  , 

______  che  fon  la  Pia , 

Ifta  Domina  vocabatur  Pia  ,  quam 
impie  minifter  necis  oceidit. 

Siena  tnt  fe.---- 
Ideft  ,  genuit  me .  Eft  enim  patrla 
principium  generationis  ,  quemadmc- 
dum  eft  pater .  Quafi  dicat  :  fui  fe~ 
mina  de  Civitate  Senarum ,  de  prin- 
cipibus  illius  Civitatis  . 

_____   Disfecemi  Maremma . 
Ideft ,    Maritima    Senarum    interfecit 
me  .  Et  ecce  quomodo  . 

Salfi  colui ;  -_____-- 
Ideft,    vir    meus    bene  fcit  fibi  hoc, 
&    bene    confcius    eft    meae    mortis, 
lic^t  diceret,    &  dici    faceret,    quod 
ego  cecideram  cafualiter  de  feneftra  . 

-----  che  ^nnanellata  pria  , 
Ideft  ,    qui   primo    pofuerat    mihi  a- 
nulum  , 

Difpofando  in  avea  con  la  fua  gemma , 
Sicut  fit  tempore  matrimonii  .  Anu- 
lus  enim  facit  ad  matrimonium  il- 
lud,  quod  circulus  ad  tabernam  . 

M 


541  COMMENr.  IN  DANTIS  COMOED. 

Jld  Cant.  VI.  Puygatorii  Verf.  1 7,. 
Quivi  era  l'  tArettn ,   che  da  le  bra:- 


5+2 


cia  &c. 
Helc  PoeCa  defcribit  quofdam  fpiri- 
fus  modernos  notabiles  .  Et  primo 
nominac  unum  magnum  Juris  Con- 
fultum  de  Aretio ,  qui  fuit  tempore 
illo  famofus,  &  acutus  in  Civili  Sa- 
pientia  ,  audax  nimis.  Unde  femel 
interrogatus  a  Scholaribus  fuis  Bo-  B 
noniae,  de  quodam  punclio  juris, 
non  erubuit  dicere:  Ite ,  ita  ad  .Ac- 
curftitm ,  qui  imbrattavit  totum  Corpv.s 
Juris .  Unde  dicit :  Quivi  era  /'  ,A- 
retitt .  Hic  vocatus  eft  Dominus  Be- 
nincafa  j  lic^t  male  cefferit  fibi .  Et 
fuit  dc  uno  Caftello  ,  qiiod  dicitur 
Laterina.  Et  tangit  occiforem  ejus, 
virum  omnium  fui  temporis  vioien- 
tiflimum ,  quem  notanter  defcribit  a 
ferocitate  fua  ;   dicens  :  ' 

-----  cbe  da  le  braccia  \ 

Fiere  di  Ghin  di  Tacce  ebhe  la  morte .   j 
Ideo  ,     Leclor  ,     volo  ,    quod    fcias  ,  | 
quod  ifte    Ghinus  non    fuit  ita  infa- 
mis,   ut  aliqui   fcribunt ,  quod  fuerit  ' 
magnus  ficanus ,    &    fpoliator  flrata-  ! 
rum.    Ifte    namque    Ghinus     Tacchi    D 
fiit  vir  mirabilis  ,  magnus,  membra- 
tus,   niger  pilo  ,  &  carne  fortiffimus , 
ut    Scaeva    laeviffimus,    ut    Papirius 
Curfor    prudens    &:    largas.    Fuit  de 
Nobilibus    de    la   Fratta ,    Comitatus 
Senarum .    Qui  expulfus    viribus  Co- 
mitum    de     Sanfla    Flora    occupavit 
Caftrum     nobile    Radicofani     contra 
Papam.  Et    cum  fuis    famulis  mani- 
pulariis    faciebat    multas    &    magnas 
praedas ,    ita  quod   nullus  poterat  ire 
tutus  Romam  vel  ali6  per  partes  il- 
las .    Sed    fcr^    nallus    incurrebat    in  '     ' 
manus  ejus,    qui  non  recederet  con-  '     ' 
tentus,    &  amaret  &    laudaref  eum  .       i 
Et    audi    morem    laudabilem    in  tali 
arte    latrocinandi .    Si    mcrcaCor    erat 
captus  ,  Ghinus  cxplorabat  placabili- 


ter  ,  quantum  ille  poterat  fibi  dare . 
Et  fi  iile  dicebat  quingentos  Aureos, 
auferebat  fibi  trecentos  ,  &  reddebat 
ducentos  ,  dicens  :  Volo  quod  pojjis  ne- 
gotiari  &  lucrari .  Si  erat  unus  Sa- 
cerdos  dives  &  pinguis  ,  auferebat 
fibi  mulam  pulcram ,  &  dabat  ei  u- 
num  triftem  roncinum  .  Et  fi  erat 
unus  Schoiaris  pauper  vadens  ad  ftu- 
dium ,  donabat  fibi  aiiquam  pecu- 
niam  ,  5c  exhortabatur  ipfum  ad  be- 
ne  agcndum  &  proficiendum  in  fcien- 
tia .  Et  certe  fi  ifte  nobilis  Ghinus 
numquam  feciflet  aliud  laudabile, 
nifi  quod  tam  egregie  medicavit  Ab- 
batem  Cluniacenfem  delicatiflimum 
&  dirifiTimum ,  &  curavit  optime  a 
morbo  ftomachi  ,  pro  quo  ibat  ad 
balnea  cum  fuperbo  apparatu  Galli- 
co ,  ut  pulcherrime  fcribit  vir  pla- 
cidiflimus  Boccatius  dc  Certaldo  fer- 
mone  materno  in  Libro  fuo ,  qui  di- 
citur  Decameron ,  fatis  eflct  laudan- 
dus.  Sed  ut  cito  veniam  ad  propofi- 
tum  ,  accidit  femel  ,  quod  quidara. 
frater  Ghini  captus,  adjudicatus  eft 
fufpendio  per  praediftum  Judic^m 
Benincafam,  qui  erat  tunc  Afleflbr 
in  Civitate  Senarum  .  Sed  timens 
ferocitatem  Ghini,  finito  officio,  fa- 
£lus  eft  Auditor  Papae ,  ut  fic  tn- 
tior  eflet .  Quum  autem  federet  fc- 
mel  pro  trlbunali  ad  bancum  in  Sa- 
la,  in  qua  erant  millia  perfonarum  , 
ecce  Ghinus  Tacchi  incognitus ,  ve- 
iat  Scaevola,  magis  timendus,  quam 
timens,  invafit  eum  mirabiliter,  alik 
terribiliter,  &  gladio  transfoflum 
praecipitavit  ab  alto.  Et  fugiens  c- 
vafit,  tranfiens  velut  fulmen  ardens 
per  medium  turbarum  .  Et  hoc  eft  , 
I  quod  dicit  Pocca  nunc  de  Beninca- 
:  fa ,  che  da  le  braccia  fiere  di  Ghin  di 
\  TaccB  ehbe  la  r/sorte .  Et  nota  ,  quod 
■  ipfe  Ghinus  habuit  mortera  violen- 
:  tam  ab  alio.  Nam  Papa  Bonifacius 
M  m  a  ma- 


543.  BENFENUT 

magnanimus,  audira  natura  mirabili 
iftius  hominis,  reiatu  &  rogatu  prae- 
fati  Abbacis  Cluniacenfis  mifit  pro 
eo,  &  petivit,  quare  tam  nobilis 
animus  fic  fe  inhoneftabat  arte  prae- 
dandi  .  Qui  Ghinus  refpondit  Papae 
Bonifacio,  quod  exercebat  artem  ra- 
pinae,  ut  poflet  uti  virtute  libe- 
ralitatis.  Tunc  Bonifacius  videns , 
quod  iftud  erat  vitium  fortunae ,  non 
animi ,  fecit  eum  Militem  Sanfti 
Johannis,  &  dedit  ei  magnum  bene- 
ficium,  quo  poflet  facere  magnifi- 
centias.  Semel  autem  ftans  ad  Afi- 
nam  Longam  in  Comitatu  Senarum 
inermis  ,  invafus  a  multis  armatis  , 
probiter  pugnans  interfeftus  eft.  De 
quo  audivi  iUud  mirabile,  quod  fcri- 
ptum  eft  de  Caefare  ,  fcilicet,  quod 
omnes  percuffbres  ejus  in  brevi  ma- 
la  morte  obierunt .  Ideo  forte  Dan- 
tes  nominat  eum  heic,  ut  ponat 
eum  falvum .  De  homine  ifto  plura 
non  dico  ,  de  quo  pofl"ct  fieri  Tra- 
goedia.  Deinde  Poeta  addit  alium 
Arctinum  .  Et  ad  fciendum ,  quis 
fuerit  ifte  innominatus,  debes  fcire, 
quod  in  Civitate  Aretii  ex  nobili- 
bus  de  Petra-Mala  fuit  unus  Domi- 
nus  Tarlatus  anfiquus  ,  qui  genuit 
Angelum  primogenitum .  Ex  quo  na- 
tus  eft  Guido  Epifcopus  Aretinus, 
famofus  Dominus  Aretii,  vir  ma- 
gnanimus  &  magnificus  ,  nihil  ha- 
bens  Clericale .  Qiii  Aretium  pa- 
triam  fuam  magnis  honoribus  & 
multis  commodis  decoravit .  Ex  di- 
Eio  Tarlato  natus  eft  filius  alius  no- 
mine  Zutius  (  vel  Ciottius )  patruus 
di6li  Epifcopi ,  juvenis  ftrenuus  ar- 
morum  .  Hic  ,  qunm  Tarlati  gere- 
rent  hellum  cum  Boftolis  Nobilibus 
de  Aretio  ,  qui  exules  recipiebant 
fe  in  Caftello  ,  quod  dicitur  Rondi- 
ne  in  Vaile  Arni,  equitavit  contra 
illos;    &    quum    perfequeretur    quo- 


/ 

A 


B 


D 


IMOLENSIS  544 

fdam ,  equus  fortiflimus  tranfporta- 
vit  ipfum  in  Arnum  ,  &  fuffocatus 
eft  in  quodam  pelago.  Cujus  corpus 
inde  extraftum  Boftoli  ludibrio  fa- 
gittaffe  dicuntur.  Quapropter  ^cer- 
bum  odium    natum    eft  inter  partes  . 


Dicit  ergo  bene: 


inego 


correndo    in 


E  r  altro ,     che  anr, 
eaccia . 

Ideft,  Aretinus,  in  flumine  Arni  , 
dura  perfequeretur  hoftes ,  vel  illi 
eum  . 

Qui-u!  pregava  -------- 

Heic  Poeta  nominat  alium  juvcnera 
nobilem  ,  &  ftrenuum  .  Ifte ,  ut  cito 
dicam  ,  fuit  filius  Domini  Guidonis 
Novelli  de  Comitibus  Guidonibus 
de  Cafentino,  quem  occidit  quidam 
Fumajolus  ,  vel  Fornariolus  filius 
Domini  Alberti  de  Boftolis  praedi- 
£lis  •  Dicit  ergo  : 

_._--_  con  le   mani  //>erte 

Federico  Novllo  y  -  -  -  -  - 
inter  alios  rogantes  expanfis  manl- 
bus  ,  ut  rogarem  pro  eo .  Et  non 
credas  ,  quod  Au£lor  nominavcric 
heic  iltum  juvenem  nifi  quia ,  ficut 
&  ille  de  Petra  Mala,  fuit  multum 
probus . 

_____-£  quel  ^a  Pifa  . 

Tangit  qucmdam  alium  fpiritum  Pi-. 
fanum,  non  tantum  ut  faciat  men- 
tionem  de  eo,  quantum  ut  faciat 
commendationem  de  patre  ejus.  Et 
heic  volo,  te  notare,  quod  invcnio 
communiter  multos  dicentes,  quod 
ifte  fuit  alter  Fridericus,  quem  Mar- 
ciuccus  pater  Domini  Johannis  Scor-. 
nigiani  terribili  iflu  interfecit,  quia 
ille  Pifanus  occiderat  filium  ejus . 
Ego  autem  audivi  a  bono  Boccafio 
de  Certaldo,  cui  plus  credo,  quod 
Marciuccus  fuit  quidam  bonus  vir 
in  Civitate  Pifarum ,  Fraticellus  de 
domo ,  cujus  filio  Comes  Ugolinus 
Tyrannus    fecit    rruncari    caput ,    & 

man- 


545  COMMENT.  IN 

mandavit  ,  quod  corpus  relin^uere- 
tur  infepultum .  Sed  ifte  Turricellus 
de  fero  humiliter  acceflit  ad  Comi- 
tem ,  &  velut  quidam  externus ,  quem 
negotium  non  tangeret ,  dixit  fine 
lacrimis,  fine  dolore  &  figno  dolo- 
ris  aliquo :  Certe  ,  Domine  ,  ejfet  de 
honore  ve/lro ,  quod  pattper  ille  occifiis 
fepeliretur  ^  ne  efca  canibus  cntdel-ter 
relinquatur .'  Tunc  Comes  recogno- 
fcens  eum,  ftupefa£lus  dixit  •  Vade  ^ 
quia  patientia  tua  vincit  duritiem  meam . 
Et  continuo  Marciuccus  ivit  ,  & 
tradidit  filium  fepulturac.  Dicit  er- 
go  :  E  quel  da  Pi/a,  fupple,  etiam 
rogabat  mej 

Che  fe  parer  lo  baon  Marxucco  forte , 
in  morte  filii  ejus  occifi.  Et  loqui- 
tur  de  fortifudine  vera  animi ,  non 
corporis ;  quia  ver^  hic  pater  fuit 
fortis  &  conftans  ,  non  minus  quam 
Anaxagoras  Philofophus,  qui  obi- 
tum  filii  animo  patienti  tulit. 

Vidi  Contt  Orfo  ------ 

Heic  Poeta  nominat  alium  nobilem 
fpiritum  inter  rogantes.  Ifte  Co- 
mes  Urfus  fuit  filius  Comitis  Nea- 
pulionis  de  Acerbaja,  qui  acerbe 
fuit  interfeftus  velut  urfus  traclatu 
Comitis  Alberti  de  Mangona  confo- 
brini .  Qui  Urfus,  quia  vir  valens  , 
ponitur  a  Poeta  in  Purgatorio ;  & 
ille  proditor  dicitur  efle  in  Inferno 
in  Caina  .  Et  nominatis  iftis  Tufcis 
de  Italia,  Poeta  ultimo  fubneftit 
quemdam  nobilem  fpiritum  de  Gal- 
lia  ,  indigne  infamatum  &  occifum  . 
Ad  cujus  cognitionem  debes  fcire  , 
quod  fpiritus  ifte  fuit  quidam  Galli- 
cus  vocatus  Petrus  de  la  Broccia  , 
intimus  Confiliarius  &  Secretarius 
Philippi  Pulcri  Regis  Franciae  ;  qui 
quia  omnia  poterat  apud  Regem 
fuum ,  ficut  Petrus  de  Vineis  apud 
Fridericum  IL  Imperatorem  Roma- 
norum ,    incurrit    odium    Curialium 


DANTIS  COMOED.  54«? 

A  ex  invidia .  Et  ipfa  Regina  conce- 
pit  grave  odium  contra  eum  ,  quem 
vir  fuus  tantum  diligebat.  Unde  fal- 
fo  accufavit  ipfum  Regi  ,  quod  fcri- 
pferat  fibi  literas  venereas.  Propter 
quod  Rex  nimis  credulus,  fubito  ac- 
cenfus  ira  &  furore,  fecit  innocen- 
tem  injufte  fufpendi.  Sicut  legitur 
de  Ottone  Imperatore  ,  qui  fecic  de- 
B  capitari  Militem  fuum  optimum  fal- 
fa  accufatione  uxoris  fuae  ,  quam 
tamen  poftea  cremari  fecit ,  veritate 
aperta.  Dicit  ergo  Poeta ; 

------e/'  anima  divifa 

Dal  corpo  fuo  per    aflio  ,    e   per  in- 
■veggia  /_ 
Scilicet  »     violenter     feparatam     in- 
vidii  , 

Come  dicea ,  non  per  colpa  commifa . 
Ideft ,  non  quia  de  rei  veritate  eflet 
in  culpa  ,  cujus  accufatus  fuerat .  Et 
dicit ;  Come  dicea ;  ideft ,  ficut  ipfe 
referebat  mihi  .  Tamen  infamid  la- 
borabat  contra  eum  vulgo.  Sed  Dan- 
tes,  qui  fuit  Parifius ,  poft  exilium 
fuum  ,  explorata  diligenter  veritate 
hujus  rei ,  dignum  duxit,  ipfum  po- 
£>  nere  falvum  in  Purgatorio ,  &  red- 
dere  fibi  bonam  famam  ,  ficut  fece- 
rat  Petro  de  Vineis  in  Inferno.  Et 
quia  Poeta  erat  lautus  nimis ,  claufe 
declarat  fe  ,  dicens  : 

Pier  de  la  Broccia,  dico  ,----- 
&  quia  ipfe  nunc  defcribit  Purgato- 
rium  ,  &  tendit  ad  poenitentiam  ;  ideo 
invirat  ipfam  Reginam  ad  poeniten- 
tiam  hujus  peccati  in  vita ,    dicens  * 

-  ~  -  -  -  la  Donna  di  Brabante , 
ideft,    RegTna  Franciae ,    quae     erat 
filia  Ducis  Brabantiae, 

-------  qut  proveggia  j 

fcilicet ,  ut  poenitenfiam  agat  in 
mundo  de  morte  innocentis,  quem 
falfo  accufavit  per  invidiam  , 

Mentre  e  di  qua ,  ------ 

Scilicet ,  in  hac  vita  • 


547  BENFENUT 

Si  che  perb  non  fta  di  peggtor  g-'eggla . 
Q.uafi  dicat;  ne  fit  de  grege  damna- 
torum  in  Inferno  . 

v^/    />>(/.     58. 

Ma  vedi  la  ttn  anima  ----- 
Nunc  Poeta  defcribit  virum    fingula- 
rem  ,     compatrioram     Vcrgilii.     Ad 
cujus    intelle6lum  debes    prius  fcire , 
quod  hic  novus  fpiritus  fuit   quidam 
Civis  Mantuanus  nomine    Sordellus :, 
Nobilis  &  prudens  Miles,  &  Curia- 
lis ,    &    ut    aliqui    volunt,    tempore 
Eccelini  de    Romano;    de  quo  audi- 
vi  ( non  tamen  affirmo )    fatis    joco- 
fum  novum ,    quod    breviter  eft  talis 
formae.   Habebat  Eccelinus  quamdam 
fororem    fuam    valde    veneream ,     de 
qua    fit  longus  fermo    Paradifi  Cant. 
IX.    Quae    accenfa    amore     Sordelli, 
ordinavit    caute ,    quod    ille    intraret 
ad    eam    tempore    noflis     per    unum 
ofiiolum  pofterius  juxta  coquinam  Pa- 
latii    in  Civitate  Veronae ,    &    quia 
in  ftrata   erat  turpe  volutabrum    por- 
'      corum  ,    five    pozzia  brodiorum,    ita 
ut  locus  nuUo  modo  videretur  fufpe- 
ftus,    faciebat    fe  portari    per  quem- 
dam   fervum  fuum  ufque  ad  oftiolum  , 
ubi    Cunitia    parata    recipiebat  eum . 
Eccelinus  autem  hoc  fcito ,  uno  fero 
ornatus  fub  fpecie  lervi ,    tranfporta- 
vit    Sordellum ,     deinde    reportavit  . 
Quo  faclo,   manifeftavit  fe  Sordello , 
&  dixit:    Sufficit.    De  cetero  abftineas 
accedere    ad  opus  tam    fordidum  per  lo- 
cuni  tam  fordidum .    Sordellus    terrefa- 
Si\xs  fuppliciter  petivit  veniam,  pro- 
mittens  numquam  amplius   redire  ad 
fororem .    Tamen    Cunitia    maledicla 
traxit  eum  in  primum  fallum .  Qua- 
rc    ipfe    timens    Eccelinum    formida- 
biliffimum    hominum    fui    temporis  , 
receffit    ab  eo,    quem    Eccelinus  ,  ut 
quidam  ferunt,    fecit    poftea  trucida- 
ri .    Nunc  ad  literam .    Dicit    Vergi- 
lius    Danti:    Ma    vaii   /«,    fcilicet, 
ieorfum  , 


B 


D 


IMOIENSIS  548 

-  -  -  -  un  anima  y  ch*  a  pofla 

Sola  foletta  --------- 

Et  heic  nota ,  quod  Pocta  ponit  Sor- 
dellum  feparatum  a  miiltitudine  ma- 
gna  ceterarum  animarum  ,  ratione 
excellentiae.  Quia  fuit  vir  fingularis 
virtutis  in  mundo ,  licet  impoenitens 
in  vita.  Ergo  ponit  Sordellum  fo- 
lum,  ficut  Saladinura  in  Infcrno. 
Vel  ponit  hanc  animam  folam  ,  idelt 
folitariam^  unde  audio,  quod  fecic 
Librum ,  qui  intitulatur  Thefaurus 
ThefauroYum,  quem  numquam  vidi. 
Et  dicit: 

-__.__  i>erfo  noi  riguarda , 
Et  non  currit  ad  videndum  nos,    fi- 
cut  alii  fecerunt,     quia    non  videbat 
umbram,  vel  quia  raagnanimus  erat. 
Et  dicit: 

Qiiella  *ie  'nfegneri  la  via  pit:  tofta . 
ideit,  leviorem  afcenfum .  Et  ofien- 
dit ,  quomodo  venerunt  ad  eam ,  di- 
cens : 

l'enimmo  a  lei .  O  anima  Lombarda , 
quia  de  Mantua  erat,  Civitate  Lom- 
bardiae.  Quafi  dicat :  o  anima  admi- 
rabilis  inter  Loml)ardas! 

Come  ti  flavi  altera  e  difdegnofa , 
Q_uia    Sordellus    fuit    indignantis  na- 
turae,  &  alti  animi ,    quando    vide- 
bat    vel   audiebat    turpia    &  inhonc- 
fta.  Unde  dicit: 

E  nel  muover  degli  occh!  onefla  e  ta>da . 
Quia  erat  vir  bene  compofitus,  Sc 
bene  moratus. 

^d  Verf  7(5. 
^Ahl  ferva  Italia  ,  dt  dolor'  oflello  ! 
Pocta  facit  unam  digreffionem  ,  per 
quam  invehit  contra  Italiam  ,  ix 
principales  auftores  defolationis  ejus. 
Primo  ergo  fumta  occafione  ab  actit 
duorum  proborum  Civium ,  qui  o- 
fiienderunt  haberc  tantam  caritatem 
ad  patriam ,  confiderans  difcordias 
civiles  Italicorum  in  generali  ,  ex 
amara    indignatione     exclamat:    ^hi 


:.dv 


-'cr- 


549  COMmNT.  JN 

adverbium     dolentis  ,     quafi     dicat : 
dolenter    dicam :    Serva   Italia ,     quae 
folebat  effe  libera,  &  liberrima,    & 
donare  liberratem  gentibus ,    ut    dixi 
Cant.  I.  hujus  Libri.    Dl  dolore  oflel- 
h,  ideft,  hofpidum  ,  &  domicilium. 
Navs  fen^a  Nocchiero  ------ 

idefl,  carens   Principe    gubernatore , 
-----/»  gran  tempefla . 

Non    Donna  di   Provincie  -   -  -  - 

Quae  folebas  efle  Regina  Regnorum, 

_-__---_-_  MJrf  bordeUo! 
Et  nota  metaphoram  pulcram  .  Sicut 
enim  in    lupanari    venditur  caro  hu- 
mana    pretio    fine  pudore,    ita    mere- 
trix  ma^na ,  ideft  Curia  Romana ,    & 
Curia  Imperialis  vendunt    libertatem 
Italicam.     Sicut    etiam    ad    poftribu- 
lum  vadunt    indifferenter    omnes  vo- 
lentes  cum  deleclatione ,    ita  ad  Ita- 
liam  concurrunt  omnes  barbarac    na- 
tiones  cum  aviditate    ad    ipfam  con- 
culcandam  tamquam  merctricem  pro- 
ftitutam .    Et    affignat    Poeta  caufam 
fuae    exclamationis    dolorofae  ,     di- 
cens  : 

Qjiell'  anlma  gentil  ------ 

ideO: ,  Sordellus ,  ver^  nobilis  virtute 
animi ,  ut  audifti  ; 

______  y";^  cost  prejla 

Sol  per  lo  dolce  fuon  de  la  fua  Terra , 
fcilicet,  Mantuae, 

Di  fare  al  Cittadin  fuo  quivi  fefta , 
fcilicet,  Vergilio.  Et  tamen  uterque 
erat  mortuus,  &  unus  numquam  no- 
verat  alterum  ,    quum  Vergilius  fue- 
rit  per  tot  fecula  ante  Sordellum. 
Et  ora  in  te  non  flanno  fenn^a  guerra 
Li  vivi  tuvi  --------- 

Scilicet,  moderno  tempore,  qui  nunc 
vivunt  in   te  ,  Italia  .  Et  quod  pejus 
eft .  non  fine  civili  bello  &  plufquam 
civili.  Bene  dicit: 

------  e  r  un  r  altro  fi  rode , 

tamquam  canes, 

Di  quel ,  ch'  un  muro  cir  una  foffa  ferra . 


DANTIS  COMOED. 


550 


B 


D 


in  eadem  Civita- 

eadem  domo ,    & 

multi    in    morte 

qui    non    pofTunC 


ideft,  qui  habitant 
te,  vel  Terra,  & 
eadem  arca .  Quia 
fepeliuntur  fimul , 
ftare  fimul  in  vita  . 

Cerca ,  mifera , _____ 

Heic  Poeta    revertitur    ad  exclaman- 
dum    contra    Italiam,    &    confirmans 
quod  dixit ,  dicit,    mifera  ,    fcilicet , 
Italia,  cujus  nullus  miferetur. 
______  intorno  da  le  pro.le , 

ideft  ,  ripas , 

Le  ttie  marine  ------- 

ideft  ,  Terras  marinas, 

-----  e  poi  ti  guarda  in  fcno , 

ideft,  in  medio,  fcilicet,  Terras  me- 
diterraneas ; 

S'  alciina  parte  in  te  di  pace  gode  . 
Et  heic ,  Le£lor,  me  excufabis  ,  qui 
antequam  ulterius  procedam,  cogor 
faccre  inveSivam  contra  Dantem  . 
O  utinam,  Poeta  mirifice,  revivifce- 
res  modo  ;  Ubi  pax ,  ubi  tranquilli- 
tas  in  Italia  ?  Faciliter  videbis  ,  ,0 
Dantes ,  quod  aliqua  particularia  ma- 
la  tuo  tempore  premebant  Italiam. 
Et  illa  quidem  parva  &  pauca.  Nu- 
meras  enim  inter  damna  Italiae  ca- 
rentiam  Principis,  &  difcordiam  qua- 
rumdam  Familiarum .  Nunc  autem 
pejora  fafta  nos  premunt,  ita  ut  di- 
cere  poflim  de  tota  Italia ,  quod  Ver- 
gilius  tuus  de  una  Urbe  dixit: 

Crudelis  ubique 
LuHus ,  ubique  pavor ,  c^  plurima 
mortis  imago  , 
Pro  certo  Italia  non  eft  pafta  talia 
tempore  tuo ,  non  tempore  Anniba- 
lis  ,  non  tempore  Pyrri ,  non  tempo- 
re  Gothorum  aut  Langobardorum  . 
Atila  enim  non  legitur  tranfifte  A- 
penninum,  nec  Totila  Padum  ,  fed 
folum  vaftavit  Regnum  &  Romam  . 
Quanto  ergo  excufabilius  ,  fi  fas  ef- 
fet,  poffem  exclamare  ad  Omnipo- 
tentem,  quam    tu,    qui    in  tempora 

feli- 


;55i.  BENFENUT 

feHcia    incidlRi  ,    quibus    nos  omnes 
nunc  vivcntes  in  mifera  Italia  poffu- 
mus  invidere?  Ipfe  ergo,  qui  poteft, 
•inittat  amodo  Veltrum  ,  qucra  tu  vi- 
difti    in    fomno ,    fi  tamen    umquam 
vcnturus  eft . 

Cie  "val  --------- 

Hei  Poeta  aggravat  miferiam  Italiae. 
Quia  fi  Italia  olim  fuit  oppreffa  a 
Barbaris  poft  Imperium  translatum 
in  Graeciam  ,  tamen  habuit  aliquan- 
do  relevantem  &  reformantem  eam . 
Dicit  ergo  :  che  val  ?  quafi  dicat  , 
nihil. 

-  -  -  -  perche  tl  racconciajfe  il  freno 
Giujliniane  --------- 

Juftus  Imperator  gubernaculum  &  re- 
gimen  Legibus  fecit ,  quae  conftrin- 
gunt  hominum  vitas  j  &  armis,  quia 
liberavit  Italiam  de  manibus  Gotho- 
ruth',_  ut  pulcre  fcribitur  Paradifi 
Canti  VI. 

-  -  -  -  -  fe  la  fella  e  vota  ? 
Scilicet ,  feflbre ,  ideft ,  fi  Sedes  Im- 
perii  caret  Imperatore,  qui  ftat  in 
Germania  ,  ut  ftatim  patebit .  Et  dicit : 
•  Sen-^  effo  fora  la  •vergogna  meno . 
Ideft,  verecundia  foret  minor  fine 
ipfo  fraeno.  Simile  dicit  Bachonus 
de  Romanis,  quod  fi  fuiflent  femper 
fervi,  ut  multi  barbari ,  minus  mo- 
lefte  ferendum  eflet  .  Et  continuo 
invehit  contra  Paftores  Ecclefiae , 
qui  non  permittunt  Imperatorem  re- 
gnare  in  Italia.  Dicit  ergo: 

^hi ,  gente  --------- 

Ideft',  dolenter  refero  ,  gens  Sacerdo- 
talis.  Et  non  dicas  ,  gens  Italica, 
ficut  quidam  exponunt,  &  non  bene : 

-  -  -  -  cbe  ifovrefli  effer  divota , 
Scilicet,    Deo,    &  vacare   fpirituali- 
bus,    &  temporalia    dimittere    Impe- 
ratori .  Unde  dicit : 

E  lajciar  feder  Cefare  in  la  fella . 
quae  cft  vacua  feflbre  .   Nota,   quum 
dixit  ChriftUs:   Reddile  qtiae  funt  Cae- 


D 


JMOLENSl^  552 

faris ,  Caefari ,  &  quae  funt  Dei ,  Dee  , 
quafi  dicat:  fi  non  vis  aliter  intelli- 
gere  &  exponere  illud  di£tum  Do- 
mini  Jefu  Chrifti.  Et  heic  nota,  ut 
videas,  quod  Poeta  jufte  increpat 
prohibentes  Imperatorem  efle  .in  Ita- 
lia.  Quod  in  MCCXCVIII.  Alber- 
tus  Dux  Auftriae,  Rodulphi  Caefa- 
ris  primogcnitus ,  peremto  Adulpho 
elcfto,  in  proelio,  fucceflit  illi  in 
Regno.  Qui  anno  fcquenti  mifit  Le- 
gatos  ad  Bonifacium,  fignificans  fe 
velle  venire  ad  Sedem  Apoftolicam, 
fufccpturus  de  more  Coronam .  Qui- 
bus  Papa  refpondit ,  quod  Albertus 
non  erat  eleflus  legitime ,  &  quod 
erat  indignus  Imperio,  quia  adverfus 
Regem  Dominum  fuum  bellum  inju- 
fte  moverat,  &  proditorie  illum  oc- 
ciderat.  Et  fedens  armatus  in  folio  , 
&  enfe  cinclus  ,  &  habens  in  capite 
Imperiale  Diadema,  tenenfque  ma- 
num  ad  capulum  enfis  cinQi,  dixit : 
Nonne  ego  pojfum  Imperii  jura  tueri? 
Ego  ftim  Caefar.  Poftea  orta  difcor- 
dia  inter  eum  &  Philippum  Regem 
Franciae,  Bonifacius  fecit  foedus  cura 
Alberto,  &  ipfum  vocaverat.  E« 
tempore  captus  eft  in  fua  Civitate 
Anagniae. 

Guarda  corn  ef\a  fiera  e  fatta  fella  &c, 
Heic  Pceta  invehit  contra  Albertura 
praedi£tum  ,  qui  neglexit  venire  , 
quum  poflet ,  ad  liberandum  iTaliam . 
Ordina  fic  literam ,  &  defccnde  in- 
fra,  &  dicas  : 

0  ^lberto  Tedefce - 

Elefte  Imperator  , 

■  ch"  abbandoni 

Coflei , 

Idcft ,  Italiam  , 

ih^  i  fatt/t    indemita  e  fel- 

vaggia  , 
Idcft,  rebeilis  ,    &  inobcdicns  Impe- 
rio,    quia    non  venifti    ad    illam  dd- 
mandam;     '       -  •     ' 

E  de- 


553  COMMENT.  IN 

E  dovfefli  inforcar  li  fuoi  arcioni . 
Ideft  ,  equitare  eam  : 

Guarda  corn  efla  fiera 

Scilicet,  Italia  , 

e  fatta  fella . 

Ideft,  prava , 

Per  non  effer  corretta  da  gli  fproni . 
Ideft,  Imperialibus; 

Poi  che  ponefii  mano  a  l.t  predella . 
Ideft ,  poftquam  aflumfifti  regimen  i- 
ftius  ferae  beliuae  &  fraenura  .  Scio 
tamen,  quod  communiter  alii  tra- 
hunt  iftam  literam  ad  ly  gentem  , 
non  ad  .Albertmi .  Et  exponunt  fic : 
Tu  Papa  refpice,  quomodo  Italia  fa- 
£la  eft  fellea ,  quia  tu  non  permifi- 
fti  Imperatorem  venire ,  5c  afTumfi- 
fti  in  te  regimen. 

Gitiflo  giitdicio  , 

Heic  Poeta  imprecatur  Alberto    ma- 
lum  ob  dic^am  culpam,  dicens  : 

da  le  Steile  caggia , 

Sovra  '/  tuo  fangue . 
Scilicet  ,  judicium  divinum  veniat 
fuper  te.  Et  heic  nota ,  quod  iftud 
evenit  de  hSio  .  Nam  in  MCCC- 
VIII.  Calendis  Maji  Albertus  prae- 
di6tus  fuit  gladiatus  ab  uno  fuo  ne- 
pote  proditionaliter  in  tranfitu  unius 
fiuminis ,  defcendens  de  navi .  Caufa 
fuit ,  quod  di6lus  Albertus  occupa- 
bat  fibi  partem  hereditatis  Ducatus 
Auftriae.  Ponit  ergo  hoc  faflum  tam- 
quam  futurum  ,  quia  habet  refpe£lum 
ad  tempus  fuae  vifionis,  non  ad  tem- 
pus,  quo  fcripfit,  ficut  faepe  idem 
oftendi  in  Inferno  in  multis  diftis  , 
quae  videntur  prophetica ,  quum  ta- 
men  non  fint.  Et  ideo  dicit : 

e  Jia  ntiovo  <fy  aperto , 

quia  bene   fuit    judicium   fatis  extra- 
neum  &  manifeftumj  &   dicit : 

Tal    che  7    ttio    Sticcejfor    temen-^a  n 
aggia.^ 
Ideft,    territus  exemplo  tui ,    dcfcen- 
dat    in    Italiam .    Et    certe    Henricus 
Tom.  III. 


DANTIS  COMOED.  554 

A|  de    Lucimborgo    bene    ftuduit    refor- 
1  mare    Italiam  ;    lic^t    non    potuerit , 
I  morte  praeventus ,  ut  fcribitur  Para- 
difi  Cant.  XXX.  Et    aflignat  caufam 
imprecationis  fa£lae  ,  dicens  : 

Ch'  avete ,  tu 

ideft,  o  Alberte ,  qui  debebas  magis 
accendi  ad  veniendum  per  mortem 
Bonifacii ,    quia    promiferas    fibi ,    & 

B    in  cdium  Regis  Franciae  ; 

e  7  tiio  Padre  ,  fofferto , 

Scilicet  Rodulphus ,  qui  fuit  poten- 
tiffimus  Sc  valentiftimus,  de  quo  di- 
cetur  plene  Cant.  fequenti.  Et  often- 
dit  fe  venire,  &  omnes  Italici  fue- 
runt  valde  territi ,  &  Florentini  de- 
liberabant  parere  mandatis.  Ideo  Dan- 
tes  vult  dicere  tacite :  Si  Rodulphus 
veniflet  Florentiara ,  non  eveniflent 
illa  fcandala ,  &  cgo  non  efiem  e- 
xul.  Vos,  dico  , 

Per  cttpidigia  di  cofl^  dijtretti , 
Scilicet  ,  in  Alemannia,  Quafi  di- 
cat:  Tu  &  pater  tuus,  capti  &  re- 
tenti  cupiditate  ampliandi  Regnum 
&  potentiam  in  Alemannia  ,  avete 
fofferto,  ideft  fuftinuiftis  ,  quod  Italia 

D    deftrueretur,  quum  tamen  ceteris  cu- 

ris    poftpofitis    debuiftis    potius    totis 

viribus  intendere  ad  reformandam  I- 

taliam ,  quae  fola  poterat  vobis  darc 

Imperium  orbis  terrarum  .  Ideo  dicit : 

Chs  7  giardin  deW  Impero  Jia  diferto . 

Ideft  ,    Italia  .    Et    heic    nota    bene , 

quod  Italia  eft  pulcrior  domus  mun- 

di,  cujus  arx,    five  caput  efl;  Roma, 

cujus    gloriae    totus    orbis    terrarum 

anguftus  fuit,  Tufcia  eft  ejus  Came- 

ra,    quia  eft    pars  ornatiflima  &  or- 

dinatiflima  hujus  mundi ,  vel  domus  , 

in  qua  morantur  pulcrae  puellae ,  fi- 

cut  in  camera.    Et  ubi    fiunt  fecreta 

confilia  ,    ficut    in  camera.    Lombar- 

dia  eft  Sala  ,    quia    ibi    funt  magnac 

!  Potentiae .    Ibi    fiunt  magnifica  con- 

J  vivia  .  Amplac  enim  funt  gulae  Lom- 

N  n  bar- 


c 


555  BENFENUTI 

^bardorum  communiter .  Romandiola  A 
eft  Hortus  Romanus  ,  tota  virens  , 
tota  fertilis  &  amoena.  Marchia  An- 
conitana  eft  Cellarium  ,  quia  ibi 
funt  vina  fuaviflima  omnium ,  olea  , 
mela  ,  ficus .  Apulia  eft  ftabulum  , 
quia  ibi  funt  nobiliflimi  equi  :  ibi 
paleae,  foena,  ftramina,  camporum 
planities  :  &  ibi  fa^a  funt  magna 
bella  campeftria,  ut  Au^or  jam  di-  B 
xit  Cant.  XXVIII.  Inferni.  Marchia 
Trivifana  eft  Viridarium  hujus  nobi- 
liflimae  domus  ,  habens  arbores  al- 
tas  floridas,  Venetias,  Veronam ,  & 
Paduam  .^  Habet  etiam  ifta  domus 
muhas  alias  pulcras  &  accommodas 
manfiones  ,  de  quibus  eflet  longum 
profequi  .  Sed  principaliora  tetigi  : 
Sed  haec  Italia  fuit  femper  maguis 
bellis  fonans.  Bene  fcribit  VergiliuK, 
quod  Anchifes  pater  Aeneae,  veniens 
in  confpe£lum  Italiae  ,  vifo  equo  a 
longe,  clamavit : 

1)  l'ellum  Tena  hofpJta  portas! 

Vient  a  veder 

Heic  Poeta  improperat  quaedam  par- 
ticuiaria  damna  Urbium  Italiae,  quo- 
rura  ipfe  videtur  caufa ,    &    qui  po-    D 
terat  faciliter  medicari.    Dicit  ergo : 

Montecchl  e  Cappelhttt. 

Iftae  fuerunt  duae  clarae  Familiae 
Veronae  ,  quae  habuerunt  diu  bel- 
lum  cum  alia  Familia  nobiliflima, 
fcilicet  ^  cum  Comitibus  de  Sanflo 
Bonifacio .  Nam  Monticuli  Comites 
cum  favore  Eccelini  de  Romano  e- 
jecerunt  Azonem  II.  Marchionem  E- 
ftenfem  Reaorem  illius  Civitatis  . 
Sed  ipfe  in  manu  forti  cum  Comite 
Umberto  San£^i  Bonifacii ,  Monticu- 
lis  acie  debellatis ,  rcintravit  Vero- 
nam ,  ubi  finem  vitae  feliciter  ter- 
rainavit.  Et  dicit: 

Manaldi  e  Fiitppefchi ; 

Iftae  fucrunt  duae  nobiliflimae  Do- 
iQus  de  Urbe  veteri  . 

Koaj  fe»^a  eura  ■. 


IMOLENSIS  55^^ 

Quia  tota  die  inter  fc  rixantur,  nec 
eft  qui  curec.  Et  dicit: 

Color  gia  trijii 

Scilicet  Monticulos,  quia  jam  exu~ 
les  &  difperfos  . 

e  cojlor  con  fofpetti . 

Scilicet,  Monaldi  tSc  Fiiippefchi,  quia 
timent  fibi  de  eorum  ruina .  Et  ex 
indignatione  ingeminat  exciamatio- 
nem  ,  &  dicit : 

Vien  crudel  ,  vieni  . 

Crudelis  ,  quia  negligens  curam  tot 
Nobilium  privilegiatorum  ab  anti- 
quis  Imperatoribus  Romanis.  Unde 
dicit; 

£  -Dedi  la  pre[fura 

De'  tuoi  gentili . 

Ideft  ,  oppreflionem  tuorum  Nobi- 
lium . 

e  cura  lor  magagne . 

Quia  funt  fine  cura .  Et  intcr  ce- 
tcros  > 

E  vedrai  Santafior,  come  fi  cura , 
Ifti  Comites  de  Sancta  Flora  fuerunt 
oiim  potentiflimi  in  Maritima  Sena- 
rum  .  Et  jam  tunc  Senenfes  diftri- 
buebant  eos .  De  qua  materia  dice- 
tur  infra  Cant.  XI. 

Vien  a  veder 

Hcic  ultimo  objicit  Aiberto  aliud 
majus  malum  ,  quod  praeponderat  ce- 
teris  ,  fcilicet,  defolationem  almac 
Urbis  ,  quae  eft  caput  Orbis.  Undc 
dicit: 

la  tua  Roma , 

Quia  diceris  Rex  Romanorum. 

Che  piagne , 
idsft ,  deplorat  fuam  defolationera  . 

Vedova  fola 

Sine  Principe,  Sponfo  &  Proteftorc 
ejus.  Sicut  olim  primi  Principes  A- 
lamanni  ,  ficut  Ottones  ,  confolati 
funt  eam  ,  ideo  invocat  auxilium 
tuum.  Unde  dicit: 

e  di  e  notte  chiama » 

Cefart   mio 

ideft^ 


^57  COMMENT,  /N 

idcft,  Imperator, 

pgrch^  Kon  »»'  accompagne  ? 

Ne  fiam  praeda  omnium .  Et  ut  ci- 
to  dicam  : 

Vieni  a  veder  la  gente  -  -  -  - 
fcilicet ,  Italicam  , 

quanto  j'  ama  . 

Et  quia  Albertus  pofTet  dicere  ad 
fui  «xcufationem  :  Non  amo  vos  , 
ex  quo  non  amatis  vos  invicem  , 
rcfpondet : 

E  fe  »ulla  di  noi  pieta  ti  move  , 
hoc  eft,    fi    aliqua  compaffio    noflra- 
rum  miferiarum  , 

v4  vergognar  ti  vien  della  tua  fama , 
Quia  reputaris  pius  ,  &  non  es  •  & 
quia  preffura  fervi  cedit  in  dedecus 
domino.  Sed  certe  praedifti  duo  Cae- 
fares  minus  male  fecerunt  in  non 
vcniendo  in  Italiam ,  qukm  hic  mo- 
dernus  Imperator  Carolus  de  Lucim- 
borgo ,  nepos  boni  Henrici  VI.  de 
quo  diQum  eft.  Qui  bis  venit  in  I- 
taliam  ,  maxime  fecunda  vice,  tem- 
pore  Urbani  V.  cum  terribili  exer- 
citu  ,  ab  omnibus  exfpeftatus  ,  & 
fervitrices  Harpyas  pracfeferens  loco 
triumphalium  Aquilarum,  ab  omni- 
hus  pecunias  accepit,  &  omnium  li- 
bertatcs  ,  quas  potuit,  vendidit.  Vi- 
vet  ergo  infamja  femper  ejus. 

E  fe  licito  rn  e . 
Nunc  Poera  iratus  &  turbatus  ex 
praediftis  ,  quae  videntur  contingei-e 
fine  uUo  ordine  divinae  Providen- 
tiaC)  quae  non  videtur  curare  ja£tu- 
ras  naufragantis  Italiac,  exclamat  ad 
Deum  dicens  :  £  fe  lidto  rn  e ,  fup- 
ple ,  dicere.  Et  facit  colorem ,  qui 
dicitur  Licentia,  quia  non  licet: 

0  fomnto  Giove : 

ideft  ,  Omnipotens  Aeterne  Deus.  Et 
loquitur  pcetice.  Nam  Pcetae  ger- 
tiles  capiunt  Jovem  pro  fummo  Deo: 

Cbe  fofii  in  terra  per  noi  crocififfo , 
&   ideo  non    deberes    ita  avert€re  o- 
culos  tuos  a  nobis .  Unde  petit  : 


DANTIS  COMOED. 


A 


55« 


B 


D 


Son  li  giiifli  occhi  tuoi  vivolti  a!- 
trove  ? 
qu^m  ad  Italiam  ?  Quafi  dicat:  An 
vidcris  removiife  oculos  tuac  pieta- 
tis  ab  Italia  ,  &  benigne  refpicerc 
aliam  partem  .'  An  eft  verum ,  quod 
tu  facis  hoc  in  tuo  fecreto  confilio , 
quia  permittis  aliqua  mala  ficri,  ut 
inde  elicias  aliqucm  bonum  effeftun: 
occultum  &  incognitum  nobis?  Uu 
de  dicit : 

0  e  preparation  , 

idcft  ,  pracordinatio  , 

che  r.e  l'  abiffo , 

idefl;,    in  profunditate ,    quia  Judicia 
Dci  abyffus  muita » 

Del  ttio  conftglio , 

idefl  ,    Providentiae   tuae  ,    Et    ecee 
quare  • 

fai  per  alctin  bene 

In  tutto  da  f  accorger  noflro  fciffa  . 
Idefl ,    totaliter    divifum    &  alienum 
a  cognitione  noRra,  quia  oculus  no- 
fter    infirmus    non  valet  ccrnere.  A- 
lia  tamen  litera  hsbet: 

In  tiitto  per  corregger  voflro  fciffo. 
idefl  ,  ut  omnino  corrigas  noftram 
divifionem.  Sed  prima  lirera  eff:  me- 
lior,  &  magis  de  intentionc  Poetac. 
Et  afTignat  Pcera  caufam  exclama- 
tionis  fa£lae  in  Deum ,  ne  videatur 
nimis  temerarius  .   Unde  dicit: 

Che  le  Citta  eC  Italia ,----- 
non    aliarum    provinciarum    commu- 
niter, 

-------  ttitte  piene 

Son  di  Tiranni  -  -  .  -  - 
Immo  etiam  Tyrannulis".    Unde    di- 
cit ,  &  quod  multo  pejus  efl, 

-   -  -  -   -  Et  un   Marcel  diventa 

Ogni  Villan ,  che  parteggiando  viene , 
Vult  Poeta  dicere  tacite  ,  quod  ficut 
olim  Marcellus  ex  magna  affeflione 
praefumfit  &  infurrcxit  contra  Cae- 
larem  primum  Impcratorem  ,  ita  ho- 
die  omnis  CaflcUanus  &  Villanus 
N  n     a  prae- 


55? 


BENFENUTI 


praerumit  &  infurgit  contra  Impera- 
torem .  Et  bene  judicium  venit  fu- 
pra  diftum  Marcellum ,  nam  quum 
Caefar  clementiffime  donaffet  fibi  vi- 
tam  ,  quidam  fervus  ejus  crudeliffime 
gladio  eripuit. 


FtoYenza  mia 


Poeta  nofter ,  ne  videatur  oblitus 
fuae  Florentiae,  de  qua  nihil  dixe- 
rat  adhuc  in  ifto  Purgatorio ,  facit 
fpecialem  inveftivam  contra  eam  , 
quam  inter  Civitates  Ifaliae  praefens 
negotium  tangit.  Et  alloquitur  eam 
pulcris  fcommatibus,  continuo  ironi- 


zans;  unde  dicit 


Fiorenxa    mia ,     ben    pml    ejfer  con- 
tenta  G^c. 

sAd  Verf.    142. 

Verfo  di  te ,   che  fai  tanto  fottili 

Provediraenti ,   cJ}  a  mex^zo  Novemltre 

Non  giunge  qu.el ,  che  tu  d^  Ottobre  fili . 
Quafi  dicat,  quod  aliquando  Statuta 
&  Ordinamenta  tua  non  fervantur 
per  menfem  cum  dimidio.  Et  non 
videatur  tibi  irridenda  metaphora , 
quia  eft  propria  .  Vult  enim  dicere  : 
Opera  tua  funt  feminea ,  &  parum 
durant,  &  cito  rumpuntur,  ut  filum 
mulieris,  lic^t  videantur  fubtilia. 
Et  hoc  declarat  petens  : 

Qtiante  volte  -------- 

ideft,  multoties  , 

_  -  _  _  _  Del  tempo ,  che  rimembre , 
idefl,  tempore  noftro  recordaris  , 

Hai  tu  rmtato 

i^<?c?^.  ■;  -. 

Quia  omni  die  fiunt    ibi    novae  Re- 

formationes  *  quod  eft  peffimum  ,  quo- 

niam  ,  ut  dicit  Philofophus,  affuefce- 

ve  mutare  Leges ,  efi  ajfuefcere  ncn  obe- 

dire  Legi'}us j    ideo    Leges  etiam  mi- 

nus  bonae  funt  fervandae. 

-----  Moneta ,  ----- 
Quia  novas  pecunias  fecerunt , 

^  Officio 

Quia    nunc    Confulcs  ,    nunc    Antia- 
nos  ,  nunc  Priores  habuerunt . 


C 


D 


IMOLENSIS  5^0 

_--_--_-£  Cofiume. 
Quia    mores  mutantur    ibi  de  die  in 
diem ,     quia    Florentini    difcurrentes 
per  mundum  ,    reportant    varios  mo- 
res     alienigenarum    in    partibus  fuis , 
fcilicet    in    patriam    fuam ,    ut  potes 
videre  in  mulieribus  eorum  . 
^d  Cant.  7.  Verf.  8p. 
Da    quejlo    balxp    meglio    gli    atti  e' 

volti 
Conofcerete  voi  di  tutti  quanti , 
Che  ne  la  lama  giii  tra  ejfi  accolti . 
Ideft ,    qu^m  fi  eftetis  aggregati  cum 
eis    intra    illam    planitiem  cavatam  , 
ad    denotandum,    quod  fama  iftorum 
interdum  magis  fonat  a  longe,  qukm 
a  prope,  juxta  illud  Claudiani. 
„  -  -  -  -  minuit  praefentia  famam . 
Colui  ,  che  plh  ftede  alto ,   -  -  -  - 
Heic  Sordellus  nominat    fpiritus  ele- 
6liores  ,  &  primo  principaliorem  Prin- 
cipem,    fcilicet    unum   Imperatorem. 
Ad  cujus  cognitionem  eft  primo  fcien- 
dum ,    quod    Rodulphus    genere  Ger- 
manus,    Comes,    pater  Alberti  ,    fua 
probitate    fa£lus    eft  Dux    potentiffi- 
mus.   Nam  acquifivit  Auftriam  ,  quae 
vacabat  morte   Ducis ,  qui  fuerat  de- 
capitatus    fimiliter    cum    Conradino  . 
Cujus  fecit  Ducem    Albertum  filium 
fuum  .    Et  regnavit  Rodulphus  annis 
XX.  Et  ele6lus  Imperator  habuit  gra- 
ve  hellum  cum    Rege    Bohemiae  po- 
tentiffimo      Anno     Domini      MCC- 
LXXVII.  Qui  potentia  &    opulentia 
fua  indignabatur  parem  fibi .   Propter 
quod   Rodulphus  cum  magno   &  for- 
ti    exercitu    ivit    contra    eum  .     Cui 
Rex  potenter  occurrit,    &  commiftb 
acerrimo  proelio  inter  tam  fortes  gen- 
tcs  ,  Rex  Bohemiae  acie  peremtus  eft 
cum  magna  ftrage  bellatorum  .  Et  fic 
Regnum  Bohemiae    venit    fub  jugum 
Rodulphi.  Sed  poftea  fecit  paccm  cum 
filio  Regis    mortui ,    &    fecit   ipfum 
vcnire    ad    fe    fedentem    in    fede  per 

me- 


5^1 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


medium  luti .  Et  illum  ftantem  ge- 
nibus  flexis  in  luto  conciliavit  fibi , 
praefentibus  omnibus  Baronibus.  Et 
dedit  fibi  filiam  in  uxorem ,  &  Re- 
gnum  reftituit .  Et  fic  fuperbum  hu- 
miliavit  &  humiliatum  exaltavit 
die  XXVI.  Augufti.  Et  fic  vide , 
quare  Poeta  ponit  ipfum  falvum . 
Nam  Rodulphus  ifie  fuit  magnani- 
mus,  magnificus,  juftus,  fine  dolo, 
timens  Deum,  vi£lor  in  bello,  mul- 
tum  formidatus  ab  Alamannis  &  I- 
talicis.  Et  certe  fi  voluiflet  venire 
in  Italiam ,  fine  refiftentia  erat  Do- 
minus  .  Ideo  Au£1:or  arguit  eum  ne- 
gligentiae  heic  &  in  praecedenti 
Cantu .  Ad  literam  igitur .  Poeta 
praemittit  Rodulphum  cunftis,  quia 
habuit  Principatum  Romanum ,  quo 
nullus  efl  altior  in  Orbe  Chriftiano: 
fed  arguit  eum  negligentiae ,  dicens: 
Colut ,  che  pih  fiede  alto ,  fuperemi- 
ncns  omnibus  ,  quia  Imperator, 

-  -  -  -  -  e  fa  femblantt , 
idefl: ,  oftendit  in  apparentia  , 

D'  avey  r.egletto  cib  ,  che  far  dovea. 
Nam  debebat  venire  Romam  ,  ut  re- 
ciperet  Coronam  Imperii,  &  vifitare 
&  corrigere  Italiam ,  deinde  facere 
tranfitum  ad  recuperandam  Terram 
Sanctam  ;  immo  principaliter  ad  iflum 
finem  Papa  Gregorius  X.  de  Placen- 
tia  fecerat  ipfum  eligi  in  Imperato- 
rem .  Quae  omnia  facere  neglexit 
cupiditate  potentiae  in  Germania, 
ut  Au£lor  tetigit  Cap.  praecedenti ; 
immo  vifus  eft  diminuere  jura  Im- 
perii  in  Italia,  quia  refignavit  Bo- 
noniam  ,  &  Romandiolam  Ecclefiae 
&  Papae  Nicoko  de  Urfinis.  Ideo 
dicit : 

£  che  non  muove  bocca  a  gli  ahrul 
cantt  . 
Qiiia  dolet  &  erubefcit  de  negligen- 
tia  fua; 

Ridolfo  Imperador  fu  -  -  —  -  - 
ele6lus , 


A 


5(52 


B 


D 


.-.---.-che  potea 

Sanar  le  ptaghe ,------ 

ideft,  partialitates  &  divifiones, 

.  -  -  -  -  cV  hanno  Italta  morta ; 
ita  quod  forte  numquam    revivifcet. 

Si  che  tardi  psr  altro  fi  ricrea , 
Ideft ,  reformatur  per  Henricum  Im- 
peratcrera  de  Lucimborgo,  qui  lic^t 
defcenderet  cum  bono  animo,  non 
potuit  erigere  Italiam,  ut  ta£tum  efl 
in  praecedenti  Capitulo,  &  tange- 
tur  plenius  Cant.   XXX.   Paradifi. 

i'  ahro  ----------- 

Heic  Sordellus  nominat  alium  ,  fcili- 
cet  Regem  Bohemiae ,  qui  fuit  ge- 
ner  dicii  Rodulphi,  &  eodem  tem- 
pore,  fatis  magnae  virtutis. 

-  -  -  -  -  che  ne  la  vifia  Itii  confortaj 
ficut  confortaverat  eum    in  vita,    ur 
pernceret  di£la  fua  debita ; 

Reffe  la  Terra  ,------ 

fcilicet,  Bohemiam,  quam  defcribii 
a  fluminibus  fuis  ,  dicens: 

-----  dove  r  acqua  nafce , 
fcilicet,  fluvius  Melottus ,  [vel  Mol- 
dava) 

Che  monta  in  oilbia .  ------ 

Ideft ,  expreffa  inferius .  Albia  eft 
flumen  ,  quod  derivatur  ab  Alaman- 
nia  ,  de  quo  Lucanus  in  Secundo. 
Vel  fecundum  aliam  literam  Moha 
a  mulgeo ,  ficut  Monta  a 
Vel  eft  ipfum  nomen  fluvii, 

-  -  -  -  &  xAlhia  in  mar  ne  porta  . 
Melottus  eft  fluvius  magnus ,  qui  la- 
bitur  per  medium  Pragae  Urbis,  ubi 
Imperator  habet  hodie  fedem  .  Et 
exprimit  nomen  &  virtutem  ejus, 
dicens  : 

Ottachero  ebbe  nome  •  ----- 

Et  dicit,  quod  pater  fuit  melior  filio 
multum ,  unde  dicit: 

-------eneie  fafce 

Fu  meglio  ajfai ,  ------ 

ideft,  in  regalibus  honoribus. 


mungo. 


1 


che 


5^3  BENVENUT 

-  -  -  -  che  Vincislas  fuo  figlio. 

Bavbuto,  -------  — 

■qui  tunc  regcbat ,  &  habebat  barbam 
valdc  magnam  juxta  illud: 

EJl  bene  barbatus  ,  fub  Mercuyio 
gtneratus  . 
Vel  dic,  &  verius,  quod  pater  fuit 
melior  in  infantia,  quando  ligatus 
in  fafciis  vagiebat  in  cunabulis , 
quam  filius,  poflquam  fuit  juvenis 
jam  barbatus.  Loquitur  hyperbolice. 
Quod  optime  probat ,  dicens  j 

_  _  _  -  -  Cui  ------ 

ideR  ,  quem  Vinceslaum  ; 

------  luffuria  &  o^io  pafce . 

Quia  adhuc  vivebat.  Quae  duo  vi- 
tia  funt  valde  deteftabilia  in  uno 
vulgari,  nedum  in  Rege .  Nam  otio- 
fitas  5c  voluptas  arma  funt  hoftis  an- 
tiqui ,  ad  miferas  aniraas  captivandas. 

JE  qud  Nafetto ,  ------- 

Heic  SordcUus  nominat  alios  duos 
Reges  fimul  .  Ad  cognitionem  primi 
oportet  heic  fcire,  quod  multi  di- 
cunt,  quod  ifte  ,  qui  mortuus  eft, 
deflorando  Lilium  ,  fuit  bonus  Lu- 
dovicus  Franciae  Rex ,  qui  fecit  paf- 
fagium  primo  contra  Soldanum  in 
Aegyptum ,  ubi  fuit  captus  &  dimif*- 
fusj  fecundo  in  Barbariam  contra 
Tunitium ,  ubi  amifit  magnam  par- 
tem  exercitus  pcftilentia,  &  ipfe  in- 
firmatus,  mortuus  efl  etiam  in  itine- 
re.  Sed  nullo  modo  potefl  intelligi 
de  praedi£to,  tum  quia  non  clt  mor- 
tuus  deflorando  Lilium  ,  fugiens  , 
tum  (juia  ifle  fuit  vir  Sanftus,  & 
eft  pofitus  in  Catalogo  Sanftorum  . 
Ideo  non  debet  poni  heic  in  numero 
negligentium.  Dicendum  ergo  eft , 
quod  potius  Poeta  loquitur  de  filio 
cjus,  qui  vocatus  eft  Philippus  Na- 
fellus.  Ideo  ultcrius  debes  fcire,  quod 
ifte  Phiiippus  fuit  cognatus  Donni 
Petri  Regis  Aragonum ,  quia  habuit 
fororem  ejus  in  uxorem.  Qui  audita 


I 

A 


B 


D 


IMOLENSIS  554 

rebellione  Siciliae  ,  quam  diftus  Pe- 
trus  cripuerat  Carolo  L  patruo  ejus 
Philippi ,  juravit  facere  vindiftam 
de  proditione,  quam  fecerat  Domui, 
fcilicet  Franciae .  Igitur  Anno  Do- 
mini  MCCLXXXIV.  Philippus,  San- 
£ti  Ludoviti  filius  ,  fatto  maximo 
apparatu  ,  cum  numerofo  exercitu 
viginti  millium  cquitum  &  octua- 
ginta  millium  peditum  Crucefigna- 
torum  Francorum,  Provincialium  , 
&  Theotonicorum ,  cum  maximo  the- 
fauro  receffit  de  Francia  cum  Phi- 
lippo,  &  Carolo  fuo  filio,  &  cum 
uno  Cardinali  Legato  Papae,  &  ivit 
Narbonam  ,  causa  fubjugandi  Arago- 
niam .  De  qua  Carolus  filius  cjus 
erat  privilegiatus  ab  Ecclefia  Roma- 
na.  Et  per  mare  armavit  in  Provin- 
cia  centum  viginti  inter  Gileas  & 
alia  ligna.  Et  conjunxit  fe  cum  Do- 
mino  Jacobo  fratre  Petri  &  inimi- 
co,  quia  abftulerat  fibi  Infulam  Ma- 
joricae  ,  de  qua  coronaverat  Alphon- 
lum  primogenitum  fuum  .  Anno  fe- 
quenti  receflit  a  Narbona  ,  &  poft 
multos  labores  perveniens  in  Catalo- 
niam,  obfedit  Civitatem  Girundae, 
quam  tamdcm  ccpit  per  famem  .  Pe- 
trus  prudenter  confiderans  vires  Re- 
gis  Franciae  ,  quibus  fe  imparem  fen- 
tiebat ,  noluit  committere  fe  proelio 
campeftri  .  Sed  tantum  intendebat  ad 
impediendum  vi£lualia.  Et  quum  fe- 
mel  pofuiflTet  fe  ir  infidiis  ,  occur- 
rentc  fibi  acie  eleftiffimorum  equi- 
tum  Francorum,  Rex  Petrus  victus 
eft  ,  &  vulneratus  in  facie  cum  una 
lancea ,  &  equo  ejus  capto  per  ha- 
benas,  ipfe  probus  &  providus,  non 
obftante  vulnere  faciei  incidit  habe- 
nas  cum  enfe,  &  urgens  equum  cal- 
caribus,  exivit  de  preflura ,  &  eva- 
fit  a  captura .  Sed  non  gerens  bo- 
nam  curam  de  vulncre  ,  reverfus  eft 
ad  Villamfrancam  ,    ubi    poft    modi- 

cum 


5^5 


COMMENT,  IN  DAN(rrS  COMOED. 


cum    mortuus    eft  VIIL  die  Novem- 
bris    Anno    Doraini  MCCLXXXV. , 
&  fepultus  honorifice  in  Barcellona  . 
Philippus  amifit  claffem  fuam  ,  quam 
Rogerius  de  Loria,    valentiffimus  A- 
miraglius    Donni    Petri    veniens    dc 
Sicilia,  cura  clafle  invafit,  &  incen- 
dit.  Quapropter  Philippus  videns  for- 
tunam  fibi  adverfam ,    cremato  navi- 
gio,  quo  vi£lualia  portabantur,  con- 
cepit    tantum    dolorem,    quod  infir- 
matus  eft  ad  mortem  .  Ex  quo  Fran- 
ci  compulfi   funt  recedere,    portantes 
Regem    eorum    infirmantem.    Magna 
pars  exercitus  periit  fame  ,  &  pefte  . 
Et    Rex    Petrus    ante    mortem  reha- 
buit    Gerundam  .    Exercitus  Philippi 
fugiens   venit  Perpinianum  ,  ubi  Rex 
expiravit  die  IL  06lobris.  Et  fepul- 
tus    eft    apud     San£tum    Dionyfium. 
Deindc  fa£lus  eft  Rex  Philippus  filius 
ejus  ,    qui    agnominatus  eft  Pulcher, 
cum     Regina    Johanna     de     Navarra 
uxore  fua.    Nunc  ad  literam.    Dicit 
Sordellus:   E  quel  Nafetto ,   ideft  Phi- 
lippus  Nafellus.  Aliqui  tamen  textus 
habent:  Najuto  /  fed  male* 
-----  che  flretta  a  con/ilto 
Par  con  colnl , 
ideft  loquitur  cum  illo,  in  fenfu  op- 
pofito,    vel  pavla,    ideft  ,  videtur  ibi 
in    fenfu    divifo .    Eft    tamen    eadem 
fententia . 

-  -  -  -  cV  ha  s\  bemgno  afpetto, 
Ifte  crat  Guillielmus  Rex    Navarrae, 
filius  boni  Regis  Thebaldi . 

Moti  fuggemlo  ,  e  dlifioranclo  il  Giglio . 
Signum  Regum  Franciae ,  ideft  mi- 
norando ,  quia  Philippus  ifte  fecerat 
majorem  apparatum  contra  Arago- 
niam ,  quim  umquam  aliquis  prae- 
decefforum  fuorum .  Et  iftud  bellum 
fuit  cum  majori  amifftone  hominum 
&  equorum,&  impenfa  pecuniarum , 
qu^m  umquam  per  aliqua  tempora 
in   Regno    Franciae  .   Nam   Rex   fe- 


555 


B 


quens  &  plures  Barones  fuerunt  fem- 
per  poftea  in  debitis  .  Ideo  notanter 
Poeta  dixit  :  e  disfiorand»  il  Glglio  . 
Dicit  ergo  : 

Guardate  li ,  eome  fi  hatte  il  petto , 
dolens  de  fuo  infortunio  ,  &  filio 
vitiofo  fimul  cum  praedi£lo  Guilliei- 
mo .  Unde  dicit : 

L'  ahro    vedete ,    clie   ba   fatto    a    la 
guancia 

De  la  fua  palma  fofpirando  letto  . 
Scilicet ,  Guillielmum  praediftum  , 
quia  fcilicet  in  gena  reclinabat ,  & 
paufabat  in  palraa ,  ficut  in  Icfto , 
quia  ipfe  etiam  dolebat  de  Philippo 
genero  fuo  vitiofo  ,  lic^t  non  tan- 
tum .  Et  declarat ,  qui  fuerunt  ifti 
duo  Reges ,  dicens  : 

Padre 

fcilicet,  Philippus  Nafellus. 

-  -  -  -  e  Suocero 

fcilicet  Guillielmus  Rex  Navarrae, 
focer  Philippi  Pulcri   tunc  viventis ; 

-  -  -  -  fon  del  mal  di  Francia . 
ideft,    Philippi    Pulcri    mali ,    imrao 
peffimi  omnium    Regum  Francorum. 
Ideo  dicit : 

Sanno  la  vita  fua  -  -  -  - 
ideft*  illius  mali  Regis  . 

-  -  -  -  viz,iata  e  lorda . 

Multa  &  cnormia  crimina  iftius  Phi- 
lippi  tanguntur  infra  Cant.  XX.  Ideo 
dicit  : 

E   quindi   viene  V   dtiol ,  che  fi  gli 
lancia . 
ideft ,  dolor  ferit  ad  vivum. 

Quet ,  che  par  -  -  -  - 
Heic  Sordellus  nominat  fimul  duos 
alios  Reges  modernos  Occidentis  con- 
temporaneos  .  Quorum  uterque  fuit 
valentiffimus,  &  fuerunt  in  vita  ho- 
ftes  acerrimi  .  Scilicet  Donnus  Pe- 
trus  Rex  Aragonum  ,  &  Carolus  L 
cui  eripuit  Siciliam  ,  pro  qua  mor- 
tuus  eft  ipfe  Petrus,  &  Philippus  Na- 
fellus  y  ut   patet  ex   jam  diclis ;    8i 

ipfe 


5^7  BENFENUT 

ipfe  Carolus  etiam  mortuus  quafi  in 
uno  anno  di6iz  de  caufa  .  Unde  de- 
bes  fcire ,  quod  Carolus  revertebatur 
de  Provincia  cum  magno  apparatu , 
&  cum  magna  clafle,  ut  iret  in  Si- 
ciliam  ,  &  obfideret  Meflanam .  Sed 
in  brevi  omnibus  fibi  adverfe  ceden- 
tibus  ,  concepit  tantum  dolorem  ,  qui , 
ut  creditur,  fuit  caufa  accelerandae 
mortis.  Nam  poflea  mortuus  eft  VII. 
Januarii  die  fequenti  poft  Epiphaniam 
Anno  Domlni  MCCLXXXV.  cum 
vera  poenitentia  &  contritione ,  & 
fepultus  eft  Neapoli .  Nunc  ad  lite- 
ram  :  Sordellus  defcribit  Petrum  prae- 
diftum  ab  habitu  corporis  &  ani- 
mi ,  fcilicet  a  virtute,  &  dat  fibi  in 
focium  Carolum  praediftum  ,  quem 
defcribit  ab  habitu  corporis .  Dicit 
ergo  : 

^4el  che  par  st  membruto , 

fciiicet ,  Petrus  Rex  Aragonum  .  Et 
heic  nota  ,  quod  hic  Petrus  fuit  va- 
lorofiffimus  Regum  Occidentalium  fuo 
tempore,  ftrenuiflimus  in  armis,  for- 
midatus  plufquam  aliquis  Regum  a 
Chriftianis  &  a  Saracenis ,  confide- 
rato  paupere  &  parvo  Regno  fuo  . 
Et  dat  fibi  focium  valentifllmum 
dicens  : 

e  che  s'  accorda , 

llc^t  in  vita  difcordaflet,  quia  mo- 
d6  funt  in  loco  poenitentiae:  ideo 
rcmiferunt  fibi  injurias  . 

Cantando  con  colitt  dal  mafchio  nafo. 
Ideft ,  cum  Carolo  I.  virili  valde. 
Et  heic  nota ,  quod  ifte  Carolus  fuit 
magnus  &  membrutus ,  colore  olca- 
gino  ,  &  magno  nafo  ,  ferocis  afpe- 
£lus,  rigidus  in  juftitia,  multum  vi- 
gilans ,  parum  dormiens  ,  folitus  di- 
cere,  quod  dormiendo  perdebat  tan- 
tum  temporis  ;  cupidus  regni  &  pe- 
cuniae  ;  probus  ,  alti  cordis ,  audax, 
&  conftans;  vcrax  in  promiflis,  tar- 
diloquus  ,  numquam  nimium  ridens  , 
hnnsftus  &  Catholicus  ,    magnus  pu- 


7  IMOLENSIS 


'5<^8 


B 


C 


D 


gil  Ecdefiae.  Q.ui  majora  feciflef,  fi 
non  habuiflet  fortunam  adverfam  in 
fine ,  ut  dicetur  plene  Paradifi  Cant. 
VIII. 

D'  ogni  valor  portb  clnta  la  corda . 
Ideft ,    quia    ille    Petrus  fuit  cingulo 
Militiae    decoratus  ,     armatus     omni 
fcientia  beili ,  &  difciplina  militari. 

E  fe  Re  dopo  lui 

Heic  Sordellus  nominat  poft  Petrum 
filium  ejus  primogenitum,  commen- 
dans  eum  ,  &  vituperans  fratrem  e- 
jus  .  Unde  dicit : 

Ben  andava  il  valor  di  vafo  in  vafo . 
Ideft,  bene  transfundebatur  virtus  de 
patre  in  filium  ,  fi 

Lo  giovinetto ,  che  retro  a  lui  fiede , 
fcilicet,  Alphonfus, 

Re  dopo  lui  foffe  rimafo  : 

ideft,  fupervixiflet  diutius  in  Regno. 
Unde  nota  ,  quod  tempore  mortis , 
Petrus  reliquit  in  teftamento  Alphon- 
fum  primogenitum  Regem  Arago- 
niae  ,  &  Jacobum  II.  Regem  Sici- 
liae .  Sed  Alohonfus  parum  vixit  poft 
mortem  patris  .  Ex  quo  Jacobus  II. 
frater  fucceflit  in  Regno  Aragoniae  , 
&  Fridericus  tertius  frater  habuit 
Regnum  Siciiiae .  Ideo  Poeta  dicit 
impropcrium  iftorum  duorum . 

Che  non  fi  pnote  dir  de  /'  altre  rede  j 
quod   probat,  quia 

Jacorno  e  Federigo  hanno  i  Rear^i . 
Q.i!od  hereditarium  eft  fortuitum .  Sed 

Del  retaggio  miglior  nejfun  pofftede . 
Quia  neuter  iftorum  duorum  poflidet 
de  hereditate  paterna  virtutem;  fcd 
Alphonfus  virtuofus  fuit  patri  fimi- 
lis  ,  &  nobilis.  Sordellus  ex  hoc  fub- 
jungit  nobilem   fententiam  dicens : 

Rade  volte  rifurge  per  li  rami 

V  amana  probitate .   -  -  -  - 
ideft,    virtus  a  radice ,    ficut  a  patrc 
in  filios  .    Et  eft    ratio ,    quia  anima 
non  eft  a  trunco  ,    fed  a  Deo  .    Ideo 
aflignans  caufam  ,  dicit : 


^^9 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


E  qi'.eflo  vole 
Qtiet ,    cbe    la  da  •   perche  da  liil  fi 
cbiami . 
iden: ,    recognofcatur  a  Deo ,  non  ab 
alio  . 

^nco  al  Nafuto 

Heic  Sordellus  ,  quia  vituperat  u- 
trumque  fuccefforem  Petri  ,  degene- 
rantem  a  paterna  probitate  >  nunc 
refle£lit  fermonem  fuum  ad  focium 
ejus  Carolum  ,  &  dicit: 

.^«jo  al  Nafiito  vanno  mis  parole . 
ideft  mordentia   ad    Carolum    praefa- 
tum  ,  quem  fuperius  defcribit  a  ma- 
fculo  nafo,  quia  habuit  magnum  na- 
fum  ,  &  vii^lem  animum. 

Non   men  ch'  a  /'  altro  Pier 

Regem  Aragonum  , 

che  con  lui  canta  '. 

quum  tamen  contenderit  fecum  in 
vita  de  Regno  Siciliae  occupato  ab 
eo ,  &  vocaverit  eum  proditorem ,  & 
provocaverit  ad  fingulare  certamen . 
Sed  affignafo  loco  &  tempore,  Pe- 
trus  non  comparuit,  allegans  locum 
fufpeflum  .  Hoc  autem  creditur  fe- 
ciffe  fagaci  fraude,  ut  interponeretur 
tempus  ,  quo  firmaret  ftatum  fuum 
in  Sicilia  ,  ficut  fecit.  Vult  ergo  di- 
cere  Sordellus  :  Idem  dico  de  uno 
herede  Caroli  ,  quod  jam  dixi  de 
duobus  heredibus  Petri .    Ideo    dicit : 

Onde 

a  quo  Carolo  , 

Pugtia  e  Prcen^a  gia  fi  dole . 

Propter  mortem  ejus,  quia  heres  de- 
bilis ,  fcilicet  Caroius  Claudus ,  fuc- 
ceffit  fibi  in  Regno  Apuliae  &  Pro- 
vinciae  ,  quorum  primum  Carolus 
vindicaverat  a  Rege  Manfredo,  fe- 
cundum  habuerat  ex  dote  uxoris , 
quae  fuerat  filia  Rayraundi  Beringerii 
Comitis  Provinciae  ,  ut  dicetur  ple- 
ne  VI.  Cant.  Paradifi  .  Et  dcclarat 
Sordellus  viljtatem  heredis  Caroli  per 
unam  comparationem  fub  litera  fatis 
Tom.  III. 


570 


B 


D 


intricatam .  Et  vult  fententia  dicere, 
quod  Carolus  Claudus  eft  tanto  vi- 
lior  patre,  quant6  Petrus  Aragonum 
ell  melior  filiis  fuis.  Dicit  ergo: 

Tanto  e  del  feme  fuo  miiior  la  pianta . 
idefl ,  filius  ejus,  qui  velut  planta 
defcendit  ex  fcmine  patris  ,  tantb 
minor  eft  probitate  ,  &  virtute  , 
quant6 

GoJIan^^a , 

quae  fuerat  filia  Regis  Manfredi ,  de 
qua  plene  di£tum  efl  Cant.  Ili.  hu- 
jus  Libri , 

di  marito  ancor  f:  vant.t . 

Ideft  ,  qloriatur  dc  meliore  marito  , 
fcilicet  Donno  Petro  valentiflimo . 
Qtfanto  pih  che  Beatrice  e  Marga- 
rita  . 
Iftae  duae  erant  Nurus  diflae  Con- 
ftantiae,  altera  uxor  Donni  Jacobi , 
altera  Donni  Friderici ,  quarum  neu- 
tra  poterat  gloriari  de  probo  viro , 
quia  ut  patet  ex  di£lis,  ifti  duo  de- 
generabant  a  virtute  paterna  .  Alii 
tamen  dicunt ,  quod  iftae  duae  fue- 
runt  forores  Conftantiae  :  quod  non 
credo. 

Vedete  il  Re 

Heic  Sordellus  nominat  alium  fpiri- 
tum  ,  illuftrem  Regem  Angliae.  Ifte 
fuit  Henricus ,  filius  Ricardi  valen- 
tiffimi  ,  qui  mirabilia  fecit  ftrenue 
contra  Saladinum.  Qui  Henricus  fuit 
vir  bonus  ,  &  bonae  fidei  poffefTor  , 
fed  habuit  heredem  meliorem ,  fcili- 
cet  per  contrarium  Petri  &  Caroli  , 
fcilicet  Adoardum  virum  valentiffi- 
mum  .  Dicit  ergo : 

il  Re  deila  femplice  vita 

fimplex,  &  purus,  fcd  non  ftrenuus, 
ficut  pater  &  filius,  fcilicet 

Seder  la  folo  ,  ,Arrigo  d'  Inghilterra  . 
Ponit  ipfum  fclum ,  quia  folus  fuit 
fimplex  in  numero  Regum  Angliae  , 
qui  fucrunt  communiter  aftuti  val- 
de  ■  vel  quia  folitarius  non  gaude- 
O  o  bat 


571 


DENVENUTI 


bat  converfationc  hominum ,  vel  quia 
Anglicus.  Anglia  enim  angulus  ter- 
rac  eft  repofita  in  Oceano  Occiden- 
tali.  Unde  Vergilius: 

„  Et   penhus    toto  divifos  Orbe  Bri- 
tannos  . 

Qtfefli    ha    we'    Yami  fuoi    miglior'  u- 
fcita  . 
Scilicet ,    Rcx    Henricus    Sicilia  ,    & 
aliis  Infulis  meliorem    filium ,    fcili- 
cet  Eduardum  ,  qui  tunc  vivebat . 

Qtiel  ,  cke  pih  baffo 

Heic  ultimo  Sordellus  nominat  ulti- 
mum  fpiritum  minoris  gradus  .  Ad 
cujus  cognitionem  eft  fciendum,  quod 
ifte  fuit  Guillielmus  Alarchio  Mon- 
tisferrati ,  vir  ferox  &  crudus,  ta- 
men  potens  &  valens.  Qui  fuit  ali- 
quando  Capitaneus  Mediolani  contra 
Papiam  .  Kte  Anno  Domini  MCC- 
XC.  quum  iviflet  cum  paucis  ad  Ci- 
vitatem  Akxandriae,  Alexandrini  ad 
inftantiam  Aflenfium  ,  quibus  Mar- 
chio  erat  inimicus  ,  ceperunt  eum 
proditorie,  acceptis  magnis  pecuniis 
ab  Aftenfibus  ,  qui  lunt  pecuciofio- 
res  omnibus  Italicis  ,  ceteris  pari- 
bus ,  quia  funt  maximi  Ufurarii .  Et 
mortuus  eft  in  carcere  pracdiiSorum 
captivus  .  Immo  unus  Civis  faltavit 
crudeliter  fuper  corpus  defun£li,  & 
cepit  caput  ejus  cum  manibus  ,  & 
percuflit  ad  terram  .  x^lexandrini  re- 
putantur  homincs  nimis  temerarii  in 
Lombardia,  quia  interfecerunt  Epi- 
fcopum  fuum  .  Ego  credo,  quod  Ci- 
vitas  h€ii  fit  ex  coUuvione  multa- 
rum  gentium  ,  ut  dicetur  infra  Cant. 
XVIIl.  Ad  literam  ergo  dicit  Sor- 
dclius  : 

Quel ,  che  piu  bajfo  tra  coflor  j'  at- 
terra , 
Ponit  eum  bafliorem  ,  quia  non  fuit 
tantae  dignitatis  &  poteftatis,  ficut 
praedifli  .  Et  fi  fuit  fuperbus  ,  bene 
humiliatus  eft   in  vita  &    in  morte . 


A 


B 


D 


IMOLENSIS  572 

Giiardando   in  ftifo • 

fcilicet,  ad  Coeium  ex  devotione, 

e  Giiiglielmo  Mavchefe . 

Ifte  cognominatus  eft  Spata-Longa. 

Per  ctii 

ideft,  propter  cnjus  capturam, 

C^  i/llejjandria 

fcilicet,  Alexandria  della  Paglia  in 
Lombardia,  Civitas  valdc  nova, 

e  la  fua  gtierra 

ideft,  ipfius  Alexandriae  , 

Fa  piar.ger  Monferrato  • 
Quia  Ipoliatus  eft  Domino  fuo ,  qul 
mortuus  eft  fine  herede  mafculo  ,  & 
heredit.is  pcrvenit  ad  Imperatorem 
Conftantinopolitanum  ,  qui  habuit  u- 
nam  filiam  Guillielmi  .  Eft  autem 
Monsferratus  in  finibus  Lombardiae 
Contrata  amoena  ,  habens  infinita 
Caftella  in  collibus  fertilibus. 

e  Canavefe . 

Contrata  eft  contermina  Montiferra- 
to ,  quae  clauditur  a  duobus  brachiis 
fluminis,  quod  dicitur  Dura ,  a  ter- 
tia  parte  clauditur  Pado,  a  quarta 
ab  Alpibus,  &  habet  fort^  CC.  Ca- 
fiella .  Quae  eft  etiam  valde  fertilis  . 
Et  ipfa  fimiliter  plorat  mortem  Do- 
mini  fui . 

^d  Cant.    VI n.   Verf  4;>. 

E  Sordello  anco .    Or  avalliarao  omai 

Tra    le    grand'  ombre  ,    e    parleremo 
ad  ejfe. 
Ideft  ,    loquemur  aliquibus  ex  noftris 
Italicis,  ut  patebit.  Et  affignat  cau- 
fam ,  quia 

Graxjofo  fia  ler  vederti  ajfai . 
Idcft ,  quia  erit  fatis  gratum  ,  immo 
gratiffimum  iftis  ,  videre  duos  tantos 
Pcctas  ,  qui  poffint  facere  de  eis 
memoriam  &  famam  ,  ficut  fapien- 
tiflimus  Rex  Robertus  honoravit  & 
laureavit  noviffimum  Poctam  Petrar- 
cham  ,  qui  ubique  facit  altas  com- 
mendationes  de  eo. 

^€d 


573 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED, 


tAci  Verf.  52. 
Ver  me  fi  fece ,  li^  io  ver  lui  mi 
fei . 
Ec  manifeflat  nomen  ejus  gratulans 
fuae  falvationis.  Ad  cujus  cognitio- 
nem  debes  fcire  ,  quod  ifte  Ninus 
fuit  nobilis  genere  &  potens ,  Pifa- 
nus  origine,  qui  fuit  de  Scottis  de 
Pifis.  Et  fuit  Judex  Gallurae  in  Sar- 
dinia  .  De  quo  diftum  eft  Inferni 
Cant.  XXn.  Et  cxpulfus  de  Civita- 
te  Pifarum  proditione  Comitis  Ugo- 
lini  ,  ut  dic^um  eft  Inferni  Cant. 
XXXIII.  confoederavit  fe  cum  Flo- 
rentinis  &  Lucanis,  &  magnum  bel- 
lum  fecit,  tamquam  ftrenuus  ,  con- 
tra  Pifas ,  fcilicet  in  MCCC,  fed 
paulo  polt  mortuus  efl  in  CaRro  San- 
fti  Miniati.  Ideo  Poeta  ,  qui  nove- 
rat  benignam  naturam  hominis  in 
vita,  &  ejus  bonam  difpofitionem  in 
morte  ,  ponit  ipfum  falvum  .  Dicit 
ergo: 

Giudice  Nin  gentit . 

S4d  Verf   64. 
Jj  v.no  a  Virgilio  ,    e  l'  altra    ad    un 

ft  'jclfe  , 
Chi  fedca  li  -  -  ~  - 
Scilicet ,  Conrado  Marchioni  Male- 
fpinae,  qui  erat  fibi  focius  &  fami- 
liaris,  fedens  cum  aliis  in  loco  baf- 
fo  ,  quia  iile  erat  Italicus ,  &  vici- 
nus  fuus ,  &  magis  par ,  quam  illi 
Principes  &  Magnates  .  Ideo  ftatim 
Ninus  convertit  fe  ad  illum,  ex  ad- 
miratione  . 

gffdando  .*  Su  Curra^»  &'c. 

^d  Verf  72. 
La  dove  a  gl'  innocenti  ft  rifponde . 
Quia  Deus  cxaudit  preces  innocen- 
tum  juftas.  Et  ifta  erat  virgo  puella 
puera  .  Unde  ad  intelligentiam  cla- 
ram  iftius  literae  &  fequentis ,  de- 
bcs  fcire  ,  quod  ifte  nobilis  Ninus 
habuit  in  uxorcm  illuftrem  Domi- 
nam  Beatricem ,  fororem  Domini  Mar- 


B 


D 


574^ 

chionis  Eftcnfis  Azonis  III.  famofi  v 
de  quo  jim  fupra  facla  eft  mentio 
Cant.  V.  hujus  Libri  ,  &  alibi  fae- 
pe.  Ex  qua  genuit  filiam  ,  quae  vo- 
cata  eft  Johanna  .  Ipfe  vero  mortuus 
eft  fine  mafculina  prole.  Poft  cujus 
mortem  uxor  ejus  nupfit  Domino 
Galeatio  Vicecomiti,  Capitaneo  Me- 
diolani,  &  filia  ejus  nupfit  Domino 
Ricardo  de  Camino  ,  Domino  Tar- 
vifii .  Ideo  Ninus  rogat  Dan:em,  ut 
dicat  filiae  fuae  ,  quod  roget  pro 
eo  ,  quia  uxor  fua  non  videtur  am- 
plius  curare  de  eo. 

Non  credo 

Heic  Ninus  oftendit ,  quare  non  re- 
commendat  fe  uxori  ,  quia  non  cre- 
dit  ,  quod  ampiius  curet  de  eo,  fi- 
cut  fimile  dixit  fupra  Boncontcs  de 
Mon':efcltro  de  Johanna  uxore  fua. 
Dicit  ergo:  Et  dico  de  filia,  quia 
non  credo  , 

che  la  fiia  maJre 

ideft  ,  Beatrix  uxor  mea  ,  quae  fic 
vocata  eft  a  Beatrice  quondam  AI- 
drovandini  Marchionis  filia  ,  quae 
nupfit  Andreafio  Regi  Hungariae  , 
mulier  ma?nanima  valde, 

piit  m  ami . 

Sicut  prius  amabat  in  vita  j 

Pofcia  che  trafmuto  le  bianche  bende , 
quas  portabat  in  viduitate*  ideft  poft- 
quam  tranfvolavic  ad  fecundas  nu- 
ptias  Domini  Galeatii.  Per  hoc  no- 
ta ,  quod  Poeta  tacite  tangit  vanam 
curam  quorumdam  ,  qui  ex  nimio 
amore ,  quem  habent  ad  uxores  ,  a 
quibus  videntur  diligi  in  vita  ,  non 
credunt ,  quod  poft  mortem  fervetur 
par  debitum  ,  aequalis  amor,  &  mu- 
tua  fides  conjugii  :  ideo  ifte  divinat 
fibi  malum  ,  dicens  : 

ie  epai 

fcilicet,  bindas  albas, 

convien ,  che  mifera  ancor  brami , 

O  o     2  Q«ia 


575 


BENFENUTI 


Quia  icilicet  deveniet  ad  talem  fla- 
tum  ,  quod  vellet  libenter  efle  in 
primo  ftatu  viduitatis .  Et  fic  fuit 
de  fa£lo.  Quia  vir  fuus  fecundus  ex- 
pulfus  de  Mediclano  ,  fa£ius  eft  fti- 
pendiarius  Caftruccii  in  Tufcia,  ubi 
mortuus  eft .  Et  c:-c  hoc  Ninus  ar- 
guit  ab  uxore  fua  ad  alias  inftabi- 
lem  amorem  mulierum  ,  dicens : 

Per  lei  affai  di  lisve  Jt  comprende . 
Ideft ,  per  unam  faciliter  cognofcitur 
de  aliis. 

^d  Vevf.  "jg. 

Non  !e  fara  st  bella  fepoltura . 
Heic  Ninus  probat,  quod  ifta  non 
bene  fecerit  nubendo  fecundo  viro  , 
quia  non  crit  fibi  tam  honorabiie 
poft  mortcm  dici  uxor  Galeatii ,  fi- 
cut    fi    diceretur    uxor    Nini  .    Dicit 


crgo  : 


La  Vipera 

Tnfignium  Vicecomitum  ue  Medio- 
lano : 

cbe  i  Mllay.e/i  accampn ; 

ideft  ,  quam  Mediolanenfes  portant 
incampo,  quia  Galeatius  erat  tunc 
Dominus  Mediolani  ; 

Non  le  fara  si  liella  fepoltura , 
hoc  eft  tam  honorabilem  , 

Cor/i  avria  fatto  il  Gallo  di  Gallura  . 
Nam  Gallus  eft  infignium  Judicum 
Gallurae.  Quafi  dicat :  Pulcrius  fuif- 
fet  fibi  ,  quod  in  epitaphio  fui  in 
titulo  fepulturae  legerctur :  Heic  ja- 
c!t  Ecatrix ,  uxor  Judicis  Nini  de  Gal- 
lnra ,  quam  quod  lcgatur,  Uxor  Do- 
inini  Galcatii  de  Mcdiolano.  Et  di- 
cunt  communiter  Exponentes,  quod 
Ninus  erat  nobilior  &  melior  illo  . 
Sed  dc  hoc  non  facio  curam  heic ; 
fcd  dico ,  quod  loquitur  fubtilius  , 
&  vult  dicerc  :  Major  honor  erat 
huic  illuftri  mulieri ,  dici  uxor  u- 
nius  viri  tantum  ,  fcilicet  primi  , 
quim  fecundi  ;  ita  quod  tacite  tan- 
git  eam ,    quod  nupfit    fecundo .    Sed 


B 


D 


lAiOLENSlS  575 

ulterius  non  erit  fuperfluum  confide- 
rare  heic,  qucd  Pcera  nofter  non  fi- 
ne  quare  defcripfit  heic  incidenter 
iftam  Domum  Mediolanenfium  ab  In- 
fignio ;  quia  Armatura  ifta  terribi- 
lis,  &  Domus  fuit  nimis  potens  diu 
in  Lombardia .  Circa  potentem  Do- 
mum  eft  fciendum  ,  quod  primus 
promotor  Domus  Vicecomiturn  ,  fuit 
Cardinalis  Oilavianus  de  Ubaldinis  , 
qui  fecit  ficri  Ottonem  Vicecomi- 
tem  ,  Capellanum  fuum,  Arehiepi- 
fcopum  Mediolani .  Qui  vir  aftutiffi- 
mus  rogavit  cumdem,  ut  faceret  fie- 
ri  Kaymundum  de  la  Turre  Patriar- 
chsm  Aquilejae,  ut  illi  de  domo  fua 
fequerentur  eum  .  Et  fic  faclum  eft  . 
Q_ui  Raymundus  tenuit  Patriarcha- 
tum  XXVT.  annis .  Et  fuit  frater 
Domini  Alamanni,  qui  primus  fuit 
Capitaneus  Mcdiolani.  Qui  diu  fue- 
rant  potentiffimi.  Otto  cum  fuis  in- 
travit  Mediolanum  cum  ifio  modo 
&  P2610 ,  quod  plures  ex  nobiliori- 
bus  Domus  eligerentur  Capitanei  , 
qui  rcgerent  Civitatem  fuccefiive  .. 
quorum  primus  fuit  Domjnus  Maf- 
faeus  nepos  ejus ,  ob  reverentiam  e- 
jus.  Quum  autem  MaiT.-.eus  diccret 
in  fine  anni  patruo  fuo,  officium  fi.- 
niri,  Octo  extraxit  glndium  de  va- 
gina  nepoti  ,  &  dixit:  Eripe  a  »ie , 
fi  potcs ,  hunc  gladium.  Ille  notavit 
diclum,  &  continuavit  regimen.  I- 
9.C  Maftaeus  fuit  prudentiflimus  Ty- 
rannus .  Et  fua  folertia  fecit  multa 
magnalia  ,  &  vixit  ultra  XC.  an- 
nos,  &  ufque  ad  mortem  viguit  ma- 
gno  intelle£lu  .  Quum  autem  Maf- 
faeus  vellet  orania  fibi ,  &  non  par- 
ticiparet  Confortibus  fuis  &  aliis  , 
expulfus  fuit  de  Mediolano  :  Et  illi 
de  la  Turre  cum  viribus  Patriarchae 
venerunt  fuper  Mediolanum  cum  ma- 
gno  exercitu  &  magnis  PotenQfbus 
Lombardiac  .    Et    breviter  opera-  AI- 

berti 


^77  COMMENT.  IN 

berti  Scotti  de  Placentia  ,  Guidottus 
de  la  Turre  intravit  Mcdiolanum  . 
Ec  paulo  poft  faclus  Capiraneus  du- 
xit  afperum  dominium  valde  .  Et 
multum  perfequutus  fuit  MafFaeum 
&  filios ,  ita  quod  ecs  quafi  reduxit 
ad  nihilum .  Unde  fugientes  pauper- 
cule  de  Terra  in  Terram ,  tamdem 
reduxerunt  fe  ad  unum  parvura  Ca- 
ftcllum  in  Comitatu  Ferrariae,  pro- 
ptcr  affinitatem  Beatricis  ,  de  qua 
diclium  eft.  Guidottus  non  contentus 
perfequutione  ,  illudens  fortunae  Maf- 
faei,  de  fui  induftria  mific  hominem 
curialem  fagacem  ad  eum  ,  qui  fecit 
MafFaeo  duas^  petitiones  :  fcilicet  quo- 
modo  ftabat,  &  quando  fperabat  re- 
dire  Mediolanum  .  Maffaeus  prudcns 
lepide  rcfpondit  ad  primum  .  Et  fu- 
bito  dixic  :  Videtuy  mlhl  bene  JJare  , 
quta  Jcio  •vivere  fecundi-.in  tempris .  Ad 
fecuadum  dixit:  Quando  peccata  Da- 
rnini  tui  pyaepor.derabttnt  rieis  ,  tanc 
revertar  Mediolanum  .  Guidottus  facla 
fibi  relatione  per  virum  curialem  . 
dixit  :  Bene  lucrifecifti  Palafiedttm  c'' 
Robam.  Ec  ifta  bene  funt  verba  pru- 
dentiflimi  Maffiiei  .  Et  fic  fuit  in 
brevi .  Nam  Maffaeus  reintravit  Me- 
diolanum ,  quando  minus  Iperabat  , 
reduftus  per  Hcnricum  VI.  Ifte  Maf- 
faeus  habuit  quinque  filios,  quorum 
primus  fuit  Galeatius ,  qui  fucceflit 
patri  in  dominio  ,  &  Azo  filius  c- 
Jus  tenuir  dominium  poft  eum.  Se- 
cundus  fuit  Johanncs  Archiepifcopus 
Mediolani  ,  vir  fatis  (im.plex  ,  fed 
multum  regebatur  confilio  fuorum 
Confiliariorum  .  Et  fuit  Dominus 
cum  Luchino  tertio  genito ,  &  de- 
fun^lo  Luchino  (  qui  fuit  juftiffimus 
Tyrannus  )  Johannes  folus  regnavit . 
Hic  fuit  potentiflimus .  Nam  ultra 
Terras  Lombardiae  ,  quas  tenuerat 
Luchinus,  habuit  Bononiam  &  Ja- 
nuam    cum    orani    jurifdiclione    fua . 


DANTIS  COMGED. 


S78 


B 


C 


D 


Qiiartus  fuit  Marcus  Miles  ftrcnuif- 
fimus  armorum  .  Quintus  Stephnnus  , 
qui  dum  propinaret  poculum  Bava- 
ro,  &  vellet  illi  dare  venenum  ,  ut 
ordinatum  erat  cum  fratribus ,  Bava- 
rus  praefentiens  ,  dixit  :  Biae  tibi : 
qui  coaftus  bibere  mortuus  eft  .  Hic 
Stephanus  fuit  pater  Bernabovjs  & 
Galeatii  ,  qui  duo  diebus  noftris  ita 
lacerant  Lombardiara. 

.Ad   ferf.   116. 

Di  Valdiryyagr.t ,  0  di  parte  vicina  . 
Hcic  nota,  quod  Macra  eft  fluvius 
rapax ,  innauigabilis  ,  ut  dicit  Luca- 
nus.  Quj  labitur  apud  antiquam  Ci- 
vitatem  defertam  Lunae.  Unde  haec 
eadem  Vallis  hodie  appcllatur  vul- 
gariter  Lunifana.  Et  eft  ibi  fiuvius 
&  finis  Tufciae.  De  quo  alibi  di- 
6lura  eft ,  &  dicetur.  Ideo  dicit : 

-  -  -  -  0  di  parte  vicina , 
ficut  de  Tufcia,  &  Liguria.  Et  ma- 
nifeftat  fe  a  loco ,  a  nomine,  a  vir- 
tute ,    ut    reddat    Pocitam    fibi    magis 
benivolum  .  Et  dicit : 

Sai  .•  dillo  a  nie  ,    cie  gia  grande  la 
era  . 
Quafi    dicat :    Fui    magnus    Dominus 
in    vita ,    illa    in  Valle   Macrae.    Et 
audi  ,  quis  fui  . 

Cbtamato  fui  Currado  Malafpina . 
Ad  quod  fciendum ,  quod  hic  Con- 
ra:lus  erat  Major  Domus  Malafpinac 
virtute  armorum ,  clarus  tempore  fuae 
mcrtis.  Habuit  autcm  Avum  ejufdern 
nou-iinis,  qui  fuis  geftis  magnifice  e- 
xaltavit  familiam  fuam.  Et  magna 
praemia  promeruit  apud  Ottonem  Im- 
peratorem .  Et  hic  nepos  ftuduit  i- 
mitari  probitatera  Avi .  Et  heic  no- 
ta  ,  quod  in  Chronica  Januenfiura 
multa  fcripta  funt  de  antiquitate  » 
nobilitatc,  virtute,  &  potentia  iftius 
clariffimae  Familiae  Marchionum  Ma- 
lafpinarum.  De  qua  Familia  multi 
fuerunt  viri  illuftres .    Et   multi  fue- 

runj 


B 


C 


57^  BENFENUTI 

runt  Conradi  viri  valentcs .  Ideo  ad  A 
to]lendam  aequivocationem  ,  quae 
multis  inducit  errorem  ,  ficut  patet 
in  Caefaribus,  Scipionibus,  &  mille 
Familiis  illuftrium  ,  ille  Conradus 
dieit . 

Non  fon  f  antlco ;  -  -  -  _ 
qui  fuit  valde  virtuofus. 

Ma  dt  ly,':  difceft ; 

per  re£ljm  lineam  fanguinis.  Nec 
degeneravit  ab  eo ,  ficut  Au£tor  di- 
cit  in  Cant.  praecedenti  de  filiis  il- 
luftrium.  Unde  Conradus  tangit  fln- 
gularem  a£lum  virtutis  fuae,  dicens : 

t/4'   mtei  portai  l'  arnor , 
ideft ,  caritatem , 

~  -  -  -  che  qui  raffina . 
Ideil,  qui  inducit  me  ad  Purgato- 
rium,  ubi  anima  affinatur,  ficut  au- 
rum  in  igne.  Unde  nota ,  quod  no- 
tatur  de  ifto  Conrado,  quod  veniens 
ad  mortem  fine  prole ,  omnia  fua  Ca- 
ilella  condivifit  inter  Confortes  fuos, 
&  praedia  donavit ,  exhortans  eos  ad 
cuRodiam  concordiamque.  Et  tamen 
djfcordia  hodie  conturbavit  iflam  Do- 
mum,  Sicut  &  quafi  ceteras  Italiae. 
Alii  tamen  exponunt  iftam  literam 
aliter  ,  &  dicunt  ,  quod  Conradus 
vult  dicere ,  quod  in  tantum  amavit 
luos  ,  &  exaltationem  Domus  fuae  , 
quod  neglexit  opera  meritoria ,  in- 
tentus  circa  temporalia,  de  quo  heic 
cxfpe£iat  purgari. 

O ,  diffi  lui  , 

Heic  Pceca  ponit  fuam  refponfionem 
ad  Marchionis  petitionem ,  &  extol- 
lit  gloriam  fuae  Domus  ex  qenerali 
fama  omnium  hominum  .  Unde  di- 
cit:  D///7  lui,  idefl ,  illi  Conrado  : 
O  admirative  loquitur  . 

per  li  voftri  paefi 

Giamai  noit  fui: 
S;ilicer,  per  Vallem  Macrae.  Et  ve- 
rum    dicic:    quia    in    MCCC.    num- 
quam  fucrat  ibi.  Sed    poft    expulfio- 


IMOLENSJS  580 

nem  fuam  cit6  fuit  ibi .  Sed  lic^t 
non  fuerim  ibi  perfonaliter ,  tamen 
audivi  femper  vera  de  Domo  vcftra. 
Unde  dicit: 

ma  dove  fi  dimora . 

Ideft  ,  in  qua  parte  fit  habitatio. 

Per  tntta   Europa   -   -   - 
ubi  eft  maxime  Orbis  Chriftianus  , 

c/y  ei  non  fian   palefi  ? 

ideft,  publice  cognita  ,  propter  fin- 
gularem  virtutem  veftrorum.-*  Et  de- 
clarat  fe,  dicens : 

La  fama  ,  che  la  voflra  Cafa  onora  » 
ideit  ,  honorabilem  reddit  in  tefti- 
monium  virtutis. 

Grida  i  Signori  ,  -  -   - 
ideft,  celebrat  &  praedicat  Marchio- 
nes  Malafpinas  , 

e  grida  la  Contrada , 

Si  che  ne  fa  chi  non  vi  fu  ancora , 
Et  fic  fama  ,  quam  omnes  famant , 
non  efl  omnino  perdita,  ut  vult  Phi- 
lofophus  . 

lEt  io  vi  giuro .  -  -  - 
Heic  Poefa  in  fingulari  extollit  Do- 
mum  Marchionum  a  duplici  virtu- 
te  ,  quae  moxime  competit  viris  il- 
luftribusj  fcilicet  Liberalitas  &  Pro- 
bitns,  adeo  quod  etiam  aliquos  vi- 
tiofos  reddidit  gloriofos  .  Et  adjurat 
fic  efTe  ,  per  id  quod  maxime  fuit 
adjuratus  a  Conrado.  Unde  dicit  : 

Et  io  vi  giu.ro ,  j'  io  di  fopra  vada , 
fcilicet ,  ad  fummum  Montis  oper4 
Vergilii  ,  &  gratia  Dei  , 

Che  vcflra  ger.te 

ideft ,  genefis  ,  fuum  genus  Malafpi- 
norum , 

onrata  non  ft  fregia , 

ideft,  honorata  non  deornatur  &  fpo- 
liatur 

Del    pregio    de    la    Eorfa    e    de    ln 
Spada  . 
ideft,  Liberalitatis  &  Probitatis- 
,/!d  Verf.  ultirn. 

Se  corfo  dl  giudicio  non  s^arrefia, 

Ifte 


581 


COMmENT.  !N  DAN7IS  COMOED. 


Ifte  Conradus  videbat ,  quod  in  fu- 
turum  cx  judicio  Dci  Dantes  f;?ctus 
exul,  erat  rccipiendus  honorince  a 
conranguineo  fuo  .  Et  fic  fuit  de  fa- 
6lo  .  Qiia  expullus  de  patria  perve- 
nit  in  Terras  iftorum  Marcaionum , 
&  ibi  liberaliter  tradtatus  a  Mar- 
chione  *  Morccllo  ,  &  per  ipfum  re- 
ductus  fuit  ad  ifiud  nobile  Pocma  , 
quod  omiferac  per  exilium  luum  , 
cujus  principium  credcbat  efle  amif- 
fum ,  ficut  pjene  notatur  in  Inferni 
Cant.  Vlir.  circa  principium.  Ideo 
non  mireris ,  Le6lor ,  fi  Pocca  noPcer 
fccit  tam  operofam  commendationem 
de  illa  ftirpe  illuftri  .  Certe  morbo 
ingratitudinis  laboraflet,  fi  ita  nude 
praeteriiflet. 

.Ad  Cttnt.   IX.    Verf.   6. 

Che  con  la  coda  percuote  la  gente. 
Heic  nota,  quod  iftud  Signum  Scor- 
pionis  non  dat  homini  minus  ni- 
grum  &  pefliferum  venenum  ,  quam 
Scorpio  animal  frigidum .  Scribit  e- 
nira  Guido  Bonati  Forolivienfis ,  ma- 
gnus  Aftrologus  ,  fe  vidifle  in  Ara- 
bia  unum  Aftrolabium  mirabilis  ma- 
gnitudinis  ,  in  quo  erant  figurata 
omnia  Signa  Zodiaci  ;  &  in  Signo 
Scorpionis  erat  figuratus  unus  Ae- 
thiops  ,  tenens  ftercus  ad  nafum ,  ad 
indicandum  ,  quod  nati  afcendente 
Scorpione  dele£tantur  fodere  in  fler- 
coribus ,  &  rebus  putridis>  quales 
multos  faepe  videmus. 

,Ad  Cant.   X.   Verf.    ^z, 

S'i  che  non  pttr  Polkleto . 

Heic  nota ,  quod  ifte  Polycletus  fuit 
excellentiflimus    Scatuarius   Graecus . 


58: 


E^o  autem   vidi   Fiorentiae  in 
ftatuam     Veneris    de 


De  quo  fcribit  Plinius  Lib.  XXXIV. 
Natural.  Hiilor.  dicens,  qurd  Poly- 
clctus  Sycionius  Ageladis  difcipulus 
muita  opera  mirabilia  de  aere  fecit, 
adfo  qucd  folus  horainum  Artem  i- 
ftam  fecifle  iudicati;r  .  Fecit  duos 
pueros  ludertes  nudos  ,  qui  fuerunt 
in  atrio  Titi  Imperatoris,  quo  ope- 
re  nuUum  perfeclius  multi   judicave 

B     runi 

domo     privata 

marmore  mirabilem  in  eo  habitu , 
in  quo  olim  pingebatur  Venus.  Erat 
enim  mulier  fpeciofiflima  nuda ,  te- 
nens  manum  Cniftram  ad  pudenda  , 
dexteram  vero  ad  mamillas.  Et  di- 
cebatur  efle  opus  Polycleti  ;  quod 
non  credo,  quia ,  utdi6^umeft,   Po- 

C'  lycletus  fculpfit  in  aere  ,  non  in 
marmore  . 

^d  Cant.  XL  Verf.  58. 
lo  fiii  Latino  ----- 
Heic  praedictus  fpiritus,  ut  inclinet 
facilius  animum  Aucloris  ad  fe ,  ma- 
nifeflat  fe  a  Provincia  generali  & 
fpeciali,  &  parentibus ,  &  norainc 
proprio  .    Et  ad  hujus  rei  intelligen- 

D  tiam  efl:  fciendum ,  quod  in  mariti- 
ma  Civitatis  Senarum  fuerunt  olim 
Comites  nobiiiflimi  de  Sancla  Floi-e 
Caflello  ;  adeo  potentes  in  Tufcia . 
quod  folebant  gloriari ,  qucd  pote- 
rant  omni  die  anni  mutare  locum, 
«?c  frare  in  loco  tuto  :  tot  Caflella 
fortia  habebant .  Sed  habuerunt  diu 
beilum  cum  cifla  Civitate.  Per  quod 
jam  tempore  noflri  Poetae  erant  in 
magna  ruina  .  Et  hodie  funt  quafi 
omnino   exterrainati .    De    hac   ftirpc 

iliu- 


*  Moroello  :  legendum  viJaretur  Mjrrello,  apud  hunc  er.im  fe  rccepit  Dantes  pofi 
expulfionem,  eoque  rogante  opus  fuum  inceptum  profcquutus  eft ,  ut  fapra  ad  Cant.  In- 
ferni  VIII.  v.  i.  narrat  Bcnevenutus.  Quanquam  &  Landinus  al  initium  Canti  praefa- 
ti  Morellum  appcllat  in  fide  Joannis  Boccaccii,  &  in  fine  VIII.  Cant,  Purgatorii  Mat' 
cellum.  Qijicquid  fit,  ille  filius  Curradi  Malalpinae  McrveJlus ,  MoreUus,  five  Marcellus., 
idem  ille  ell,  apud  qaem  divertit  Poeta,  &  qai  diverfimode  ab  Auftoribus  nuncupatur , 
&  etiam  a  Benevenuto.  Videfis  le  Ifiorie  Pi[ijlefi  p.  zx  5c  :;5.  Fontaninium  Eloa.  Ual. 
l.  II.  cap.  19.   Porcacchi  Stor.  della  Fam.  Malifpins  Cr. 


585 


BENFENUTI   IMO  LENSIS 


iiluftri  fuit  ifte  Umbertus  ,  qui  heic 
loquitur,  juvcnis  quidem  ftrcnuus  & 
animofus  valde.  Qui  quum  exiviflet 
prohibitus  probiter  contra  inimicos 
ad  unum  avifamentum  ,  interfeftus 
fuit  in  campo  apud  unum  fuum  Ca- 
il;ellum  ,  quod  dicitur  Campagnati- 
cum .  Ad  literam  ergo  dicit  ifte ,  lo 
ful  Latino  ^-  ideft,  Iralicus;  nam  in 
Italia  primum  natum  eft  nomen  La- 
tinum . 

e  nato  (T  un  gran  Tofco : 

ideft,  nobilis  &  potentis  Comitis  in 
Tufcia .  Et  eccc  patrem  . 

Guiglielmo  ^ldobrandefco 

fic  cognominatus, 

fu  mio  padre : 

Et  dicit  : 

l^on  fo  fe  7  no)y:e  fuo  giamai  fu 
vofco. 
Quafi  dicat:  Credo ,  quod  fic  ,  quia 
fuit  fatis  famofus  in  Italia.  Ifte  Um- 
bertus  audiverat  Vergilium  loquen- 
tem  Latine.  Ideo  fic  loquitur- 

L'  antico  fangue  ,  -  -  -  - 
Heic  Umbertus  narrat,  quod  prae- 
ftabat  fibi  luperbiam  raagnam  .  Et 
dicit,  quod  fuerunt  duo,  fcilicet  No- 
bilitas  &  Virtus  fuorum  clarorum 
progenitorum  .  Dicit  ergo  .  V  antico 
fangue ,  ideft  ,  nobilis  , 

e  r  opere  leggiadre , 

ideft ,  gefta  ftrenua , 
De^  miei  maggior , 
ideft  ,   praedecefTorum  ;   Antiquitas  e- 
nim  facit  Nobilitatem  ,  ut  dicit  Phi- 
lofophus  Libro  Rhetoricorum . 

mi  fer  st  arrogante . 

Ideft,  fecerunt  me  tam  fuperbum  : 
^d  Verf.  74. 

non  quefti ,  che  parlava , 

Quafi  dicat  :  Non  magnus  &  ma- 
gnificus  ,  ficut  Comes  Umbertus  , 
fed  quidam  fpiritus  parvus  erat  & 
plebejus.  Et  erat  unus  Miniator  Li- 
brorum . 

Sf  torfe  fotto  '/  pefo ,  che  /'  impaccia . 


584 


A    Quia  non  permittit  erigere  caput. 
,Ad  Verf.  "jp. 

0,  diffi  lui  ,•  Non  fe"  tu  Oderifi , 
Ifte  Odorifius  fuit  ma^nus  Miniator 
in  Civitate  Bononiae  tempore  Au- 
floris  .  Et  erat  valde  vanus  jaclator 
Je  Arte  fua,  non  credens  habere  pa- 
rem.  Ideo  Dantes,  qui  optime  no- 
verat  animum  illius  avidum  laudis 
B  &  gloriae ,  de  induftria  commendat 
cum  fuper  omnes,  ut  experiatur,  fi 
depofuit  ventum  ,  qup  fclebat  elTe 
inflatusj  dicens: 

i'  onor  d'  ,Agobbio , 
Quafi  dicat;    quod    multum  honoras 
patriam    tuam    &  Artem    tuam  .    Et 


c 


mcit; 


-  e  f  onor  di  queW  K,4rte . 
Scilicet ,  miniandi: 

Cy  alluminar  e  chiatnata  in  Parifi  ? 
Parifius  enim  dicitur  illuminiare ,  ubi 
in  Italia  dicunt  Miniare.  Et  heic  no- 
ta  ,  quod  Miniare  eft  magis  proprium  . 
Sic  enim  dicitur  a  colore  minio,  qui 
olim  fuit  aliquando  in  maximo  pre- 
tio.  Unde  Scipio  Africanus ,  ducens 
ploriofiffimum  triumphum  de  vi£lo 
Annibale ,  intravit  Urbem  cum  fa- 
cie  tin£la  minio,  ut  fcribit  Plinius. 

Frate  ,  difs^  egli ,----- 
Heic  Pocta  ponit  refponfionem  illius 
ad  fe ,  qui  humiliter  confitetur  fal- 
fsm  gloriam  ,  quam  quaerebat .  Et 
concedit  ipfam  alteri .  Dicit  ergo  : 
difs'  egli ,  fcilicet ,  ille  Odorifius  dixit : 

_  _  _  .  _  pii:  yidon  le  carte , 
ideft,  florent  : 

Che   pennelleggia  _  -  -  -  - 
ideft,  miniat  cum  pennicillo: 
-----   Franco  Bolognefe  . 
Hic  fuit  alius  Miniator    de  Bononia 
excellentior    eo  ,    concurrens  fecum  , 
ficut    apparet    in    quibufdam    Libris 
Miniatis  per  eum.  Ideo  dat  fibi  pal- 
mam  hujus  Artis,  dicens : 

V  onore  e  tu.tto  or  fuo ,  cmio  in  partel 

^d 


,85  COMMENT.  IN 

xAd  Verf,  p^. 
Credette  CmaLtte  ------ 

Heic  Poeta  confirmat  di£lum  fuum 
per  cxempla  moderna  ,  quae  clare 
manifeftant  cxporitionem  faftam  .  Et 
primo  ponit  exemplum  duorum  Con- 
civium  fuorum  ,  quorum  unus  nomi- 
ne  Cimabos .  Et  fuit  excellens  Pi- 
ftor .  Alter  nomine  Giottus,  qui 
fuit  excellentior  illo ;  ideo  cit6  de- 
rogavit  gloriae  ejus.  Ad  literam  ergo 
dicit  Poeta;  videlicet  Odorifius :  Ci- 
mabos  tuus  Florentinus  credidit 

-  -  -  -  -  ne  la  Pittura 
Tener  lo  Campo  ----- 

ideft,  vi£loriam  gloriae  in  Arte  pin- 
gendi.  Sed  fpes  ejus  eftdelufa,  quia 
non  reperit  fe  in  aetatibu*;  groffis 
immo  nec  in  fubtilioribus .  Unde 
dicit: 

-  -  '  ~  Et  or  ha  Glotto  »7  Grido  , 
idcfl:,  rumorem  famae  &  gloriac: 

Si  che  la  fama  di  colui  ofcura  . 
Scilicet,  Cimabovis.  Et  hcic  nota, 
Le£lor,  quod  Poeca  nofler  merito 
facit  commendationem  Giotti  ratio- 
ne  Civitatis  ,  ratione  Virtutis,  & 
ratione  Familiaritatis  .  De  ifto  nam- 
que  Giotto  faciunt  mentionem  a!ii 
duo  Poetae  Fiorentini,  fcilicet  Pe- 
trarcha  &  Boccaccius,  qui  fcribit  , 
quod  tanta  fuit  excellentia  ingcnii 
&  artis  hujus  nobilis  Picloris,  quod 
nullam  rem  rerum  Natura  produxit, 
quam  ifte  non  repraefentaret  tam  pro- 
priam,  ut  oculus  intuentium  faepe 
falleretur,  accipiens  rem  pi£tam  pro 
vera.  Accidit  autem  femel  ,  quod 
dum  Giottus  pingeret  Paduae,  adhu: 
fatis  juvenis,  unam  Capellam  in  lo- 
co,  ubi  fuit  olim  Theatrum  five  A- 
rena,  Dantes  pervenit  ad  locum  . 
Quem  Giottus  honorifice  receptum 
duxit  ad  domum  fuam .  Ubi  Dantes 
videns  plures  infantulos  ejus  fumme 
deformes ,  &  (  ut  cit6  dicam  )  patri 
Tom.  IIL 


DANTIS  COMOED.  <^Z6 

A  fimillimos,  petivit:  Egregie  Magi- 
Jler ,  nimis  miror  ,  quod  qmini  in  Jfrte 
Pifforia  dicaraini  r.ett  habsre  parem  , 
ttnde  efl ,  quod  alias  Jigtiras  facitis  tam 
formofas ,  veftras  verh  tam  turpes !  Cui 
Giottus  fubridens  praefto  refpondit  : 
Quia  pingo  de  die ,  fed  fingo  de  nefle . 
Haec  refponfio  fumme  placuit  Dan- 
ti,  non  quia  fibi  efiet  nova  ,  quum 
B  inveniatur  in  Macrobio  Libro  Satur- 
nalium ,  fed  quia  nata  videbatur  ab 
ingenio  hominis.  Ifte  Giottus  vixit 
poRea  diu  .  Nam  mortuus  eft  in 
MCCCXXXVI.  Et  fic  nota,  quod 
Giottus  adhuc  tenet  campum,  quia 
nondum  venit  alius  eo  fubtilior , 
quum  tamen  fecerit  aliquando  ma- 
gnos  errores  in  pifturis  fuis  ,  ut  au- 
divi  a  magnis  ingeniis  .  Ifta  Ars 
pingendi  &  fculpcndi  habuit  olim 
mirabiliores  Artifices  apud  Graecos 
&  Latinos,  ut  patet  per  Plinium  i» 
Naturali  Hiftoria. 

Cosi  ha  tolto  ------__« 

Heic  Poeta  adducit  aliud  exemplum 
aliorum  modernorum,  quorum  uter- 
que  fuit  pulcher  Inventor  Rhitmo- 
rum  in  Lingua  materna  .  Quorum 
unus  vocatus  efl  Guido  Guinicellus 
de  Bononia  ,  dc  quo  &  cujus  laudi- 
bus  habes  infra  Cant.  XXVI.  Alter 
ver6  vocatus  eft  Guido  de  Cavalcan- 
Cibas,  fine  comparatione  excellentior 
eo,  quia  fuit  magnus  Philofophus, 
de  quo  jam  multa  dicla  funt  Infer- 
ni  Cant.  X.  ubi  Poeta  commendavit 
eum  a  fcieritia  .  Heic  ver6  commen- 
dat  eum  ab  eloquentia,  dicens:. 

_-_-_/'  uno  e  /*  altro  Guido , 
Scilicet ,    Cavalcances    ha    tolto    cosi , 
ideft  fimili  modo,  ficuc  Giottus  FIo- 
rentinus ,  a  /'  altro  Guido  ,    de  Guini- 
cellis  Bononienfi, 

La  gloria  de  la   Lingua  -  -  -  - 
ideft,    dicendi    in    Lingua    materna . 
Et  heic  nota,  quod  ifte  Guido,  ficut 
P  p  &  Dan- 


587  BENFENUT 

&  Danres,  fuit  homo  mulrum  fpe- 
culativus,  tardiloquus,  faciens  fubti- 
lia  &  fubita  fchemata .  Accidit  au- 
tcm  .  quod  femel  Guido  cogitabundus 
dcambulabat  folus  juxta  Sanflum  Jo- 
hannem  in  Florentia  .  Et  quidam 
Miles  Florentinus  nomine  Bettus  de 
Biunelefchis  fuperveniens  cum  aliis 
fociis  ,  clamavit  fuper  eum  ,  diccns  : 
Ecce ,  0  Guulo  ,  quum  tantum  cogitave- 
ris ,  quod  inveneris  Deum  non  ejfe  , 
^utd  feceris?  Cui  Guido  praefto  rc- 
Ipondit  :  Domini ,  poteflis  dicere  mibi 
juxta  domum  vsflram  quidquid  placet . 
Et  continuo  evclavit  a  facie  eorum , 
quia  erat  agillimus  ut  capreolus . 
Tunc  illi  refpicientes  unus  alterum , 
coeperunt  dicere,  quod  Guido  erat 
unus  immemor  ,  quia  id  ,  quod  re- 
fponderat,  nihil  portabat,  quum  non 
haberet  plus  facere  ibi  ,  quam  ceteri 
Cives  ,  nec  Guido  minus  ,  quam  ipfi. 
Quibus  Dominus  Bettus  dixit :  hn- 
mo  vos  eflis  immemores ,  qui  »on  intel- 
lexiflis  eum.  Ipfe  dixit  vobis  honefte 
maxiynam  verecundiam  /  quia ,  /i  bene 
advertitis ,  arcae  funt  domus  mortuo- 
rum ,  quas  dicit  effe  veflras  domos  ,  ad 
innnendum ,  quod  nos  &  alii  vulgares 
tgnorantes  ad  comparationem  fcientia- 
torum  fumus  pejus  quam  homines  mor~ 
tui  C^  fepulti  j,-  16""  ideo  quum  fimus 
heic ,  fumus  ad  domum  noflram.  Tunc 
illi  intelligentes  coopertum  fcomma 
Guidonis  ,  laudaverunt  Au£l:orem  & 
interpretem  ejus.  Et  fubdit  Poeta. 

------£  forfe  e  nato , 

fcilicet ,  aliquis  excellentiflimus  elo- 
quens.  Et  dicit  ftgnanter /o^/e  ,  quia 
verecunde  loquitur  de  fe  ipfo : 

Chi  /'  uno  e  /'  altro  ,------ 

fcilicet ,  utrumque  Guidonem 

------  caccera  dt  nido . 

Ideft ,  de  domo  Famae,  quam  pul- 
cre  defcribit  Ovidius .  Et  certe  hic 
Poeca  praedarus    non    foliini  expulic 


/  1  MOLENSIS  588 

A  iftos  de  poffeffione  ,  fed  &  omnes 
alios  ante  fe ,  &  poft  fe  ufque  in 
hodiernam  diem  .  Aliqui  tamen  vo- 
lunt,  quod  Poeta  nofter  loquatur 
heic  de  quodam  tertio  Guidone ,  fci- 
licet  de  Domino  Guidone  de  Polenta 
Novello,  fub  quo  vixit  &  mortuus 
efl: .  Qui  fuit  vir  fatis  intelligens  & 
eloquens  .  Sed  non  credo  . 

B  x^d  Verf.    102. 

E  muta  nome  y  perche  r/iuta  lato. 
Quia  unus  &  idem  Ventus  habet 
multa  nomina  &  diverfa ,  &  diver- 
fas  vires  in  partibus  diverfis;  ita  eft 
re£le  de  Fama  &  Gloria .  Quia  il- 
lud,  quod  eft  laudabile  apud  unam 
Gentem,  eft  vituperabile  apud  aliam . 
Sicut  enim  Dux  Venetiarum ,  qui  eft 

C  tam  venerabilis  apud  fuos ,  fi  acce- 
deret  ad  partes  vicinas ,  ne  dicam 
barbaras  ,  certe  irrideretur  cum  Cor- 
nu  fuo  ,  quod  portat  in  capite  .  Si- 
cut  etiam  Ventus  venit  interdum 
cum  magno  impetu  ,  &  omnia  pro- 
fternit ,  ita  &  Fama  faepe  facit  ma- 
gnos  motus  ,  fed  cito  deficit ,  &  fi- 
cut  Ventus  vanefcit. 

D  x/id  Verf.   jop. 

Colui ,  che  del  camin  ----- 
Poeta  defcribic  alium  fpiritum  mo- 
dernum  ,  fuperbum  ratione  ftatus  ,  & 
potentiae  temporalis  ,  ut  oftendat 
brevitatem  vanae  gloriae  in  eo.  Ad 
cujus  intelligentiam  eft  fciendum, 
quod  ifte  fuit  quidam  nomine  Pro- 
vincianus  Silvsnus,  Dominus  nobilis 
Civitatis  Senarum ,  qui  cum  gente 
Regis  Manfredi  dedit  illum  terribi- 
lem  confliftum  Florentinis  ad  Mon- 
tem  Apertum  .  De  quo  plene  d.ftum 
eft  Cant.  X.  &  XXXri.  Inferni  .  Hic 
Provincianus  in  MCCLXIX.  cum 
Comite  Guidone  Novello  .  &  cum 
gente  Alanfredi  ,  venit  in  obfidionem 
ad  quoddam  Caftrum ,  quod  dicitur 
CoUe ,    in  Comitatu    Florentiae  ,  & 

ha- 


58«?  COMliENT.  IN 

habuit  MCCCC.  equires  &  oCio 
rnillia  peditum.  Tunc  Florentiae  erat 
quidam  Vicarius  Caroli  Veteris  ,  no- 
mine  Zannes  Bertaldus,  qui  cum  fua 
gente  Gallica  &  Fiorentinis  ivit  con- 
tra  praedi£1:os  ,  Senenfes  timentes 
fibi ,  voluerunt  recedere  :  fed  in  re- 
celTu  fuerunt  invafi  ab  hoRfbus  & 
faciliter  debellati  .  Provincianus  ca- 
ptus,  decapitatus  fuit  ,  &  in  cam- 
po,  per  diCtum  Zannem  Bertaldum. 
Cujus  caput  abfciffum  affixum  fuit 
haRae  longae,  &  circum  portatum 
per  campum .  Ex  quo  fuit  verifica- 
tum  &  dcclaratum  refponfum  Au- 
guris  five  Daeraonis ,  qui  praedixe- 
rat  fibi : 

liis.    Pttgnabis.    Norj.    Morieris.    In. 
Proelio . 

Et.  Tuum.  Caput.  Erit.  Sublir^.itum . 
Super.  Cetera. 
Paucis  Senenfibus  parcitum  fuit  a 
Florentinis,  in  vindiftam  eorum,  qui 
fuerant  occifi  paulo  ante  ad  Alontem 
^^pertum  .  Nunc  ad  literam  .  Dicit 
Odorifius  noftro   Poetae  : 

Colui ,  cbe  del  camin  si  poco  pipjia , 
quia  ibat  totus  contraftus  per  Cor- 
nicem  : 

Dinan::;^!  a  me, 
C[uia  praecedcbat  ipfum  : 

--_-__   Tofcana  fonb  tutta , 
quia  fuit  ad  tempus  famofus  in  tota 
Tufcia  : 

Et  ora  -  -  -  ~  - 
ideft,  nunc  de  praefenti  ,  MCCC. 

-  -  -  kA  pena  in  Siena  Jen  plfpiglia. 
Ideft,  vix  fufurratur  &  murmuratur 
de  eo  tacite  ,  in  Siena  ,  ideft  in  pa- 
tria  fua  ,  ubi  fuit  magnus  &  magni- 
ficus  Dominus.  Quanto  minus  ergo 
in  Florentia  vel  alibi  ?  Et  oftendit 
gloriam  ejus  per  viftoriam  magnam  , 
quam  habuit  de  fuperbia  Florentino- 
rum  j  dicens  : 

Ond^ra  Ssre   .---.- 


DANTIS  COMOED. 


5CO 


B 


C 


ideft ,  cujus  Civntatis  Senarum  erat 
Dominus  : 

_  -  -  _  Qjtando  fu  dijirutta 

La  rabbia  Fiorentina ,  -  _  -  _ 
ideft,    Plebs  furiofa,    quae  tunc  erat 
intolerabilis  ,    debellata  &  proflrata  . 
Et    fic  una  fuperbia    punivic    aliam , 
ut  eft  de  more .  Unde  dicit: 

-----  che  fuperba 

Ftt  a  qiiel  tempo  ------ 

Q_uia  contra  confiiium  omnium  Sa- 
pientum  voluit  pertinaciter  ire  con- 
tra  holles  ad  exterminium  fuum . 

-  -  -  -  -  st  coni'  ora  e  putta . 
Ideft,    lafciva,    vana,    avara  ,    ficiit 
meretrix . 

.A/i  Verf.    1:52. 

Come  fti  la  ventita  a  Itti  largha  ? 
Ad  hujus  rei  evidentiam  claram  vo- 
lo  ,  te  fcire  ,  quod  quum  quidam  a- 
micus  Provinciani ,  captus  in  confli- 
£lu  Conradini  ,  detineretur  in  car- 
cere  Caroli  vifioris  ,  adjudicatus  mor- 
ti ,  nifi  intra  certum  breve  tempus 
folviffet  decem  millia  Aureorum ,  ipfe 
Provincianus  expofuit  fe  ad  mendi- 
candum  fuffragia  pro  redemtione  ami- 
ci .  Nam  pofito  banco  cum  tapeto  in 
platea  Civitatis  ,  coepit  humiliter  ro- 
gare  unumquemque  ,  ut  conferrer  re- 
demrioni  iftius  .  Et  fic  in  brevi  col- 
lefta  pecunia  neceftaria  liberavit  a- 
micum.  Ad  literam  ergo  dicit  Poe- 
ta:  Ille  Odorifius  diffe:  Provincianus 
praedi£tus  liberamente  /  affiffe ,  ideft 
firrnavit  &  collocavit  fe  nel  campo  di 
Siena,  ideft  in  platea  Senarum  ,  quae 
vulgo  appeilatur  ibi  Campus  .  Et  eft 
pulcherrimum  Forum  ,  quafi  circula- 
re,  circum  cin£tum  magnis  Palatiis, 
&  in  ejus  circuitu  folent  deambula- 
re  Nobiles,  &  honorabiles  Cives  , 
in  medio  vei6  Negotiantes. 
.Ad  Verf,   1^6. 

Egli  per  trar  /'  ^mico  fuo  di  perta . 
Ifte    vocabatur    Vinea ,     qui     captus 
P  P  i  apud 


\ 


5pi  B  ENFENUT 

apud  TagHacozium  ,    exfpcctabat  de- 
capitari  .  Ideo  dicit : 

------  ^i  pena , 

Che  foflenea  ne  la  prigion  di  Carlo , 
ideft,  Caroli  Regis  veteris.  Et  fic 
vide ,  quod  Provincianus  redemit  a- 
micum  de  manibus  Caroli,  qui  non 
potuit  poftea  fe  redimere  de  mani- 
bus  Vicarii  illius  .  Et  condudit  O- 
dorifius  : 

Q^ieJV  opera  gli  tolfe  quei  confini . 
ideit,  opus  tantae  humilitatis  &  ca- 
ritatis  liberavit  eum   a  loco  confina- 
torum  extra  Purgatorium  . 

^d  Cant.  XIII.  Veyf   104. 

Se  tu  /e'  quelli ,  che  mi  rifpondefti  . 
Heic  Poeta  ponit  refponfionem  illius 
fpiritus  ad  fe  ,  qui  refpondet  de  lo- 
co ,  &  de  nomine,  de  quibus  fuerat 
interrogatus  ,  &  ultra  hoc  de  culpa, 
qua  heic  purgatur.  Et  heic  adverte, 
quod  fi  Poeta  nofter  petendo  ,  dixit 
pauca  verba  &  bona  ,  ifta  mulier, 
tamquam  Senenfis ,  ei  vana  multa  5c 
frivola  confabulatur  fuper  invidia  fua. 
Ideo  non  mireris ,  fi  Poeta  fingit 
iftam  facere  longam  orationem  ad  fe, 
quia  mulier  eft  naturaliter  loquax  & 
garrula:  Et  ifta  in  fpeciali  erat  pa- 
rum  prudens .  Dicit  ergo  .  Et  ille 
fpiritus : 

lo  fui  Senefe ,  rifpofe ,   -  -  -  - 
ideft ,  de  Comitatu  Senarum  fui  : 

-----   e  con  quefti 

v4ltri  rimondo  qui  la  vita  ria, 
pcr  bonam  poenitentiam  : 

Lagriritando  a  Colui ,----- 
fcilicet ,  ad  Deum  : 

--____  Che  fe  ne  prefti .' 
ideft,    concedat    fe  videndum  nobis . 
Et    dicit,     quod     fuum    nomen    non 
fuit  confequens  rei  ,  immo  pcr  anti- 
phrafim  .  Unde  dicit  ; 

Sav.a  non  fui ,  awegna  che  Sapia 

FoJJi  chiamata  ,-_--- 
Sapfa    vocabatur    ifta    Doraina  ,    ac- 


/ 

lA 


C 


D 


IMOLENSIS  55?2 

ccnclu  produ£to  .  Et  tamen  non  fuit 
fapiens,  immo  infipiens  ,  &  infana, 
faltem  in  ifio  a£lu  ,  ut  audies  fta- 
tim  .  Unde  dicit : 

-  -  -  -  e  fui  de  gli  altrui  danniy 
ideft  ,  de  adverfis  : 

Piu  lieta  ajfai ,  che  di  ventura  mia . 
Scilicet ,  de  profperis ,  quod  eft  pro- 
prium  Invidiae. 

E  perche  -  _  -  _  - 
Heic  longo  fermone  Sapia  narrat 
formam  fuae  malignantis  Invidiae. 
Et  ad  intelligentiam  claram  hujus 
literac  debes  fcire ,  &  memorare  il- 
lud  ,  quod  fcriptum  eft  fupra  Cant. 
XI.  Purgatorii ,  de  Provinciano  Sil- 
vano ,  qui  quum  veniffet  cum  fuis 
Senenfibus  contra  Caftrum  Comitatus 
Florentiae  ,  quod  dicitur  CoUe,  ifta 
Domina  ardens  odio  Senenfium ,  ex 
iola  invidia  pofuit  fe  ad  feneftram 
unius  palatii  in  Caftro  fuo  fatis  vi- 
cino  loco  belli ,  exfpeflans  eventum, 
&  optans  audire  ruinam  fuorum  .  Au- 
dito  ergo  rumore  finiftro  confliftus  , 
Sc  morte  Ducis  miferanda ,  exultans 
gaudio  immenfo,  animo  gratulanti, 
erexit  caput  temere  contra  coelum , 
iSc  dixit  fic  :  De  me  amodo  quidquid 
vult ,  faciat  mlhi  Deus  quavn  pejus  po- 
tejl ,  quia  amodo  vivam  laeta  ,  C;'^  mo- 
iiar  contenta  .  Modo  ad  propofitum 
iila  Sapia  ad  confirmandum  ,  quod 
dixerat,  primo  proponit  fuum  fal- 
ium   in  generali  ,  diccns  Danti: 

£  perche  tu  non    credi ,    ch^  io    t'  in- 
ganni  ^ 

Odi ,  fe  fui ,  come  ti  dico  ,  folle . 
Ideft,  temcraria.  Et  aggravat  fa£lum, 
dicens: 

Gia  difcendendo  /'  arco  de  miei  anni , 
quafi  dicat:  jam  declinante  aetate 
mea;  ita  quod  iftud  non  erat  vitium 
aetatis,  fed  anirai.  Et  hcic  nota , 
quod  mulier  incHnatur  facilius  ad 
pietatem  &  bcnivolentiam  quam  vir- 

&  ci- 


'5P3  COMMENT.  TN 

&  citius  lacrymatur ,  &  efl  magis 
invida,  qukm  vir;  &  magis  conten- 
tiofa ,  &  magis  mendax  j  &  in  re- 
biis  honeftis  &  regimine  eft  magis 
ftulta  ,  qu^m  vir ,  ut  dicit  Avicen- 
na.  Unde  proprium  fubjeftum  non 
habet  in  cis  virtus  &  honeftas ,  S: 
funt  lit  plurimum  mali  judicii.  Ho- 
mo  vero  inter  cetera  animalia  ma- 
gis  attingit  profe6lum   Naturae. 

Eran  i  Chtadin  miei  ----- 
Heic  Sapfa  narrat  in  fpeciali  formam 
fafti ,  dicens  :  i  Cittadin  miei ,  ideft  Se- 
nenles  cum  Provinciano  Duce  eorum  : 

-----  preffo  a  Colle , 
quod  e(t  Caftrum  magnum  in  princi- 
pio  fluminis  Elfae ,    de    quo    dicetur 
in  fine  hujus  Purgatorii ; 

In  campo  giunti  co  i  loro  avsrfavi  y 
fcilicet,  Florentinis  : 

Et    io   pregava    Dio    di    quel ,     che 
volle . 
Scilicec,    quod    effent    confli6li :    Et 
fic  fuit.   Unde  dicit; 

Rotti  fttr  qui-vi  ----- 
in  campo,  ubi  erant  in  obfidione  : 

-----  e  vohi  ne  gli   amari 

Pafft  di  ftiga.  ------- 

Sicut  enim  eft  maxime  dulce  vi£lori 
perfequi  fugientem ,  ita  eft  fumme 
amarum  vi£lo  fugere  a  facie  perfe- 
quentis  •  de  quo  paulo  ante  duxerat 
fpecioium  triumphum  apud  Montem 
Apertum  . 

------£  veggendo  la  caccia , 

ideft  ,  perfequutionem  de  feneftra ; 

LetiT^ia  prefi  ad  ogni  altra  difpari . 
Scilicet,  laetitiis.  Quafi  dicat:  Num- 
quam  habueram  fimiiem  in  vita  mea . 
TJnde  dicit  : 

Tanto  cl)  io  volfi  in  su  -  ~  -  - 
fcilicet ,  versiis  Coelum  : 

__--_-/'  ardita  fasci^ 
infane : 

Gridando  a    Dio ,    Omai    piU   non  ii 
temo. 
Et  djcit ,  quod  fecit  a  Cmili , 


DANTIS  COMOED.  ^9^1^ 

A,  Come  fe  7  merlo  per  poca  bonaccia  . 
Dicitur  fabuloie ,  quo<i  merulus  poft 
faevitiem  hyemis,  fuperveniente  tran- 
quillo  garrit :  Piu  non  ti  temo  ,  ch^  u- 
fcito  fon  det  verno .  Ita  ego  pro  par- 
va  vi6\oria  praefumfi  loqui  contra 
Deum  ,  Audivi ,  quod  ifta  maledifta 
mulier  erat  infuriata  raente  ,  quod 
conceperat  &  praedixerat  fe  praeci- 
B  pitaturam  defperanter  de  feneftra,  fi 
Senenfes  fuiflent  iila  vjce  vi£lores . 
Erat  enim  Sapia  nobilis  Domina  de 
illis  de  Bigotio,  quod  eft  unum  Ca- 
ftellum  in  territorio  Senarum  longe 
a  Colle  de  Valdefe  fort^  per  quatuor 
milliaria.  Quae  nimis  oderat  Popu- 
lum  Senenfem  ,  ficut  Zanganella  Po- 
pulum  Florentinum .  Et  hoc  ideo , 
quia  invidebat  Populo  diu  florenti 
&  diu  viftori .  Erat  enim  Provin- 
cianus  tunc  valde  porens  &  famo- 
fus.  Et  heic  nota,  quod  ubi  eft  ma- 
jor  virtus  &  major  gloria ,  ibi  eft 
major  Invidia.  Et  tamen  nulla  eft 
tam  humilis  fortuna ,  quae  non  ma- 
lignitatis  dentibus  mordeatur  '  fed 
fola  miferia  caret  Invidia. 
D         Pace  volli  con  Dia  ----- 

Heic  Sapfa,  narrata  culpa  fuae  invi- 
diae,  narrat  caufam  fuae  falvatio- 
nis,  fcilicet  poenitentiam ,  lic^c  fe- 
ram  .  Unde  dicit :  Pace  volli  con  Die, 
cum  quo  habueram  inimicitiam  fua- 
dente  Invidia  inimica  Cariratis,  quam 
Deus  femper  praecipic  &  fuadet: 

-  -  -  -  -  in  fu  lo  ftremo 

De  la  mia  vita . 
quando  non  poteram  amplius  pecca- 
re.  Et  quia  Dantes  poterat  ftatim 
dicere :  quomodo  ergo  non  es  extra 
Purgatorium  cum  aliis  tardantibus? 
relpondet: 

-------£  ancor  ncn  farebbc 

Lo  mio  dover  -------- 

ideft,  debitum ,  fcilicet  peccatum: 

ptr  peniten^ia  fcemo.' 

ideft, 


5P5 


BENFINUTl 


ideft,  diminutum  .  Quod  eft  jam  fa- 
tis  fcemum,  quia  jam  fteti  diu  in 
poena  purgatoria;  fed  adhuc  nondum 
veniflem  huc; 

Se    cio    non     foffe  ,     cV  a     memoria 
m  ebbe 

Pier  Pettinajo  -  -  -  —  . 
Hic  fuit  quidara  fancliflimus  Eremi- 
ta  tunc    magnae    famae  ,    qui    mod6 
apud  Florentiam  dicitur  Sanflus  Pe- 
trus  Pettinarius. 

^d  Vevf.    13S. 

Che  gia  lo  ^ncarco  di  la  gih  mi  pefa , 
Heic  nota,  quod  Poiita  nofter  a  ju- 
ventute  fuit  iuperbus ,  ratione  nobi- 
litatis,  icientiae,  ic  boni  ftatus.  Sed 
certe  bene  portavit  onus  fuum  in 
vita  ,  onus  dico  exilii ,  paupertatis  & 
invidiae  aliorum.  Ec  certe  de  me 
audeo  diccre  cum  bona  confcientia 
illud  idem ,  fcilieet  quod  fui  ali- 
quando  msgis  iuperbus,  quam  invi- 
dus.  Sed  certe  jam  bene  portavi  fa- 
xum  in  Mundo  ifto. 

^d  Verf.   150. 

CF  d  miei  propinqm  tti  ien  mi  rin- 
fami . 
Scicbat  ifta  Domina  ,  infamiam  re- 
manfiffe  de  fe  in  patria  dc  odio  ma-. 
gno ,  quod  congeflerat  contra  Cives 
fuos  .  Et  docct ,  ubi  fit  inventurus 
confanguineos  luos  ,  diccns  : 

Tit  gli  vedrai  -  - 

ideft  ,  videre  poteris  : 

-----  tra  quella  gente  vana , 
ideft  ,  in  genere  Senenfium  ,  de  quo- 
rum  vanitate  Pccta  nofter  dixit  in 
ipeciali  ad  Cant.  XXIX.  Inferni. 
Heic  vcro  dicit  magis  in  jcommuni . 
Et  tangit  duas  notabiles  vanitates 
illius  Civitatis ,  dicens: 

Che  fpera  in  Talamone  .  -  -  -  - 
Ad  quod  fciendum ,    quod    Talamon 
eft    unura     Caftellum     Senenfium     in 
Maritima  ,  ubi  Senenfes  expenderun£ 
aliquando  multum ,  &  faepe  fec^rnnt 


B 


D 


IMOLENSIS  5p5 

cavari  Portum  cum  magnis  laboribus 
&  expenfisj  fed  perdebant  operam  , 
quia  Portus  cito  replebatur  ,  &  pro- 
pter  corruptionem  aeris  locus  non 
eft  bene  h^bitabilis.  Et  tamen  fem- 
per  habebant  in  ore  Talamonem  ,  & 
de  ipfo  confabulabantur  .  Sed  ipe?; 
eorum  erat  vana.   Unde  dicit» 

------  e  perderagli 

Pik  di  fperanra^  ch'  a  trovar  ta 
Diana  . 
In  hoc  tangit  aliam  majorcm  vani- 
tatem.  Diana  dicebatur  effe  fluvius, 
de  quo  fuit  olim  opinio  in  Civitate 
Senarum ,  quod  laberetur  fub  terra. 
Ideo  diu  laboraverunt,  &  cavaverunc 
multum  pro  ipfo  inveniendo .  Nec 
adhuc  inventus  eft  .  Et  concludit : 

Ma  piu  vi  perderanno  gli  <Ammi- 
ragli . 
Et  heic  nota  ,  quod  ifti ,  quos  vo  • 
cat  heic  Admiralios,  ut  audivi  a 
quodam  Senenfi  viro  magno  autori- 
fta  &  Dantifta,  erant  quidam,  qui 
volentes  lucrari ,  conducebant  a  Com- 
muni  tot  cannas  vel  perticas  ad  ca- 
vandum  pro  certo  pretio  ;  quorum 
aliqui  confumti  fant.  Aliqui  tamen 
referunt  hoc  ad  di£lum  Caftellum 
Talamonis  ,  non  ad  Huvium  Dia- 
nae;  &  dicunt,  quod  Poeta  loqui- 
tur  de  Admiraliis  navium  ,  qui  ap- 
plicantes  ad  Portum  iftum  falfo  lau- 
datum  ,  receperunt  aliquando  magna 
danina.  Et  fic  tetigit  de  vanitate 
Senenfiuro  in  communi.  Sed  quid  di- 
xiffet  Pceta  nofter ,  fi  vidiffet,  non 
eft  diu  ,  Zaninum  Senenfem  ,  qui  per- 
raifit  fibi  perfuaderi  tam  facile,  quam 
vane,  quod  erat  Rex  Franciae?  Et 
jam  dabat  dignitates,  &  promittebat 
officia,  dimiffa  propria  hereditate- 
v^//  Cant.   XIV.   Verf  I. 

Chi    c    cofiui  ,    che  '/    nejlro    Monte 
cercbia , 
Poeta    introducit    tluos     Nobiles    de 

Ro-    ' 


55?? 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


Romandiola  iflquirentes    de    eo .    Et 
ad  aperieHdam    viam    ad  hanc  mate- 
riam  ,  eft  primo  fciendum,  quod  ifti 
duo  fpiricus  nobiles  erant    unus  qui- 
dam  nobilis  vir  5c  prudens    Roman- 
diolus  de  Bretenorio ,  vocatus  Guido 
del  Duca.  Alter  ver6    erat    vir  pro- 
bus  de  Forlivio  de  nobili  Domo  Cal- 
bulenfium  •  qui  ambo  audito  colloquio  , 
Dominae  Sapiae  cum  Dante,  &  ex  hoc 
cognito ,  quod  erat  vivus  ,  coeperunt 
loqui    cum    admiratione  de  ipfo ,    & 
inquirere  de  eo  .    Nunc    ad  literam. 
Dicit  Poiita,  quod  duo  ex  illo  Orbe 
audientes ,  Sapiam  dicere,  quod  Dan- 
tes  portabat  oculos  apertos ,  &  Dan- 
tem  refpondentem ,  quod  oculi  adhuc 
clauderentur   fibi,    illi  comprehende- 
runt,    quod  erat  vivus  ibi  cum  cor- 
pore  &  omnibus  fenfibus.    Et  admi- 
rantes    de   tali    gratia  ,    defiderabant 
fcire    ejus    conditionem  .    Ideo    unus 
eorum    l^cilicet    Dominus    Guido    del 
Duca  de  Bretenorio,  incipit  admira- 
tive    dicere    focio    fuo    Raynerio    de 
Calboli:   C/n  e  coflui  &c. 
xAd  Verf,  i6. 
Et  lo .  Per  me-zT^o  Tofcana  Jt  fpaT^ia . 
Heic  Poeta  ponit  fuam  refponfionem 
difto   fpiritui .    Et    prirao    refpondet 
prirfae  parti  petitionis,    fcilicet    un- 
de  veniar.    Ec    dicit  breviter ,    quod 
venit  de  Tufcia  de  Valle   Arni.   Et 
ad  intelligentiam  hujus  literae  &  fe- 
quentis ,    oportet    prius    fcire ,    quod 
Poeta  faepiffime    nominat    cum ,    & 
heic  fpecialiter  defcribit,    quod    Ar- 
nus  fiuvius    eft  Tufciae  ,    qui    oritur 
cx  dcxtro  latere    Apennini  de  Mon- 
te,     qui     vulgo    dicitur    Falcerona , 
currens    versiis    Occidentem .    Et    a 
principio  labitur  per  praecipitia  val- 
lium  cum  modica  aqua  per  Cafenti- 
num .    Deinde  adjutus  ab    aliis  aquis 
fa6ius  grandiufculus,  a  finiftris  relin- 
^uit  Aretium,  deinde  intrans  agrum 


5PS 


B 


D 


Florenrinum  labitur  juxta  Ancifam , 
Caftellum ,  unde  traxit  originem  cla- 
riffimus  Poeta  Petrarcha  diebus  no- 
ftris.  Deinde  rranfiens  per  mediunx 
Florentiae,  florem  totius  Tufciae, 
intrat  Pifas  antiquiflimam  Civita- 
tem ,  quam  dividit  in  duas  partes. 
Et  non  longe  ab  ea  cadit  in  mare 
Tyrrhenum .  Nunc  ad  literam  dicic 
Poeta .  Et  to:  fupple,  dixi  illi  Gui- 
doni  petenti. 

Un  Fiumtcel , 
fcilicet,  Arnus.  Et  bene  dicit,  qula 
Arnus  Hon  eft  fluvius  raagnus ,  nec 
navigabilis,  nec  pifcofus  .  Eft  tamen 
famoius  ,  quia  labitur  per  Terras  fa- 
mofas.  Et  quia  viri  famofi  dederunt 
fibifamam,  ipfum  defcribentes,  ficut 
Dantes,  Petrarcha,  Boccaccius,  & 
alii  Florentini ,  qui  difcurrunt  per 
mundum  multiim  . 

-----  che  nafce  tn  Falcerona. 
Ex  eodem  Monte  Apcnnino  nafcitur 
Tiberis. 

ft  fparjay 

ideft,  vagatur: 

-  -  -  -  per  me-^xo  Tofcana  -  -  -  - 
quia  quafi  per  medium  fluit  Tufciae, 
quae  eft  longa  fed  ar£la.  Et  tangit 
ejus  curfum,  dicens : 

E  centa  miglia  di  corfa  nol  faxja . 
Nam  extenditur  quafi  per  CXX.  mil- 
liaria.  Intellige  quantum  ad  curfum 
aquae.  Nam  fi  eatur  a  loco  fuae  O" 
riginis  ufque  ad  cafum  fuum  per  ter- 
ram  ,  eft  multo  brevius  fpatium  , 
Nam  Arnus  ,  qui  nafcitur  forte  per 
XX.  milliaria  longe  a  Florentia,  re- 
tro  fle6lit  fe,  &  retrograditur  per 
multa  fpatia  . 

,Ad  Verf.  4g. 
7"»';»  brutti  porci  piu  degni  dl  galle. 
Heic  Poeta  incipit  a  primis  habita- 
toribus  .  Et  dicit,  quod  Arnus  pri- 
mo  tranfic  per  porcos,  ideft  Comi- 
tes  Guidones,   quos   appellat    porcos 

pro- 


5>p  BENFENUT 

propter  focdam  luxuriam.  Et  meri- 
tb.  Ubi  nota,  quod  ifti  Comites  o- 
lim  habuerunt  dominium  in  Civita- 
t«  Ravennae.  Sed  fuerunt  fere  om- 
nes  trucidati  in  furore  Populi  pro- 
pter  effraenatam  libidinem  eorum  . 
Quia,  ut  dicit  Philofophus,  propter 
injurias  uxorum ,  tnultae  1  yrannules  pe- 
fierunt.  Dcinde  ex  uno  ftipite  reftau- 
rati  in  numerofam  prolem,  fafli  funt 
potentiffimi  citra  Apenninum  in  Ro- 
mandiola,  &  ultra  Apenninum  in 
Tufcia.  Scd  hodie  pro  magna  parte 
defecerunt  viris  &  viribus  per  po- 
tentiam  Florentinorum . 
^il  Verf.  ^6. 

Botoli  trova  i  poi  •venendo  giufo  , 
Heic  nominat  lecundos  habitatores 
Arni,  fcilicet  Aretinos,  quos  affimi- 
lat  canibus  illis,  qui  in  fua  fpecie 
funt  parvi  naturaliter,  fed  clamofi  . 
Dicit  ergo:  Et  illa  Vallis  poi  venen- 
do  giufo ,  fcilicet  Aretium  ,  vetuftif- 
limam  Civitatem  ,  quondam  unum 
caput  Tufciae  j  trova  Botcli .  Et  ve- 
r^  Aretini  pofTunt  appellari  canes 
alio  refpe£lu ,  fcilicet  propter  elo- 
quentiam  5c  fagacitatem  ,  ficut  Mer- 
curius  pingcbatur  olim  in  fpecie  ca- 
nis  .  Et  dicit : 

Ringhiufi  pih  ------- 

ideft  ,  rixatores  : 

-  -  -  -  che  ncn  chiede  lor  pojfa  , 
quia  praefumunt  fupra    vires  eorum  : 
jjuxta  illud  Senecae:    Canibus  imbecil- 
lioribus    mos    efi ,    tit  fempcr    durioribtfs 
latratibus  inhorrcfcant .  Et  dicit : 

Et  a  lor  difdegnofa  torce  7  mufo  , 
Vult  dicere ,  quod  Arnus  juxta  Are- 
tium  defle£lit  ad  Orientem ,  &  rece- 
dit  ab  Aretio  fort^  per  tria  millia- 
ria,  ita  quod  videtur  ad  modum  in- 
dignantis  dicere :  nolo  ad  te  venire . 

Vafji  caggendo  -  -  -   - 
Heic  Guido  nominat  tertios    habita- 
torcs  Arni ,  fcilicet  Florentinos  fuos , 


/  IMOLENSJS  6oo 

A  quos  digne  vocat  lupos,  ab  infatiata 
cupiditatc  avaritiae.  Dicit  crgo,  ma- 
gis  aggravans  faftum  : 

La  maladetta  «  jventurata  foffa.' 
fcilicet,  Vallis  Arni :   Vajffi  caggendo, 
ideft,  deorfum  labitur  : 

-  -  -   e  quanto  ella  piU  ingroffa 
ex  rivulis  &  aliis  fluminibus  : 

Tanto  piU  trova  di  Can  farfi  Ltipi . 
B  Canes  enim  lunt  naturaliter  inimici 
Luporum .  Et  ita  Aretini  Florentino- 
rum  j  &  faepe  momorderunt  cos  .  Sed 
Lupi  fortiores  proftraveruntCanes.  Et 
heic  nota ,  Leftor,  quod  illud  ,  quod 
Poeta  noftcr  heicdicit  dchabitatoribus 
iftis,  poterat  dicere ,  immo  dicit  pro 
magna  partc  de  habitatoribus  Italiae, 
immo  mundi .  Unde  fcmcl  interro- 
gatus ,  quare  Dantcs  pofucrat  plures 
Chriftianos,  quam  Paganos  in  Infer- 
no  ,  breviter  refpondit ,  quia  melius 
Chriftianos  norat  *  &  plures  pofue- 
rat  Italicos ,  quia  funt  magis  digni 
fama  &  pravioresj  &  ita  plurts  Tu- 
fcos  •  &  ita  plures  Cives  fuos ,  quia 
melius  noverat  cos  . 

Difcefa  pei  -  -  -  - 
D  Heic  PoeCa  defcribit  quartam  gen- 
tem  ,  quae  ultimo  inhabitat  Vallem 
Arni  ,  fcilicet  Pifanos,  quos  affimi- 
lat  Vulpibus  .  Sicut  enim  Vulpes 
naturaliter  fraudulenta  dolo  fuo  lu- 
dific.tta  eft  faepe  Lupum  ,  ita  Pifa- 
nus  Florcntinum  .  Sicut  jam  fcri^ 
ptum  eft  Cant.  XV.  Infcrni.  Dicit 
crgo:   Et  illa  Vailis,  five  fnfla  Arni. 

Difcefa  poi  per  pih  pelaghi  cupi  , 
quia  multos  gurgites  facit  profundos, 
vel    moraliter    loquendo    per    pelaga 
cupa    intelligere    potes    avaros    pro- 
fundos  • 

Trova  le  volpi  si  piene  di  froda, 

Che    non    temono    ingegno ,    che  /'  oc- 
ctipi  . 
Q.uia    fcilicet  faepe  vicerunt   ingenia 
fubrilia    Florentinorum  .    Sed     certc 

omni.s 


601  COMMENT.  /N 

omms  aftutia  ,  &  tota  pntenria  Pi- 
fanorum  annihilara  videtur,  quia  Ci- 
vitas  ifta  vetuftiffima  velut  decrepira 
videtur  feciffe  curlum  fuum  .  Unde 
volo  re  fcire,  quod  in  MCCLXXXII. 
Civitas  Pifarum  erat  in  fiorenriflirio 
ftatu  ,  habens  maximum  decus  nobi- 
lium  potentum  in  fe  fort^  pJufquam 
Terra  Italiae  .  Erant  enim  ibi  Ci- 
ves  Judex  Ninus  de  GalUira  ,  Judex 
Arboreae,  Comes  Ugolinus ,  Comes 
Fatius  ,  Comes  Nerius,  Comcs  An- 
felmus.  Et  finguli  tcnebant  Curiam 
magnam  ,  &  habebant  caudam  fiori- 
dam  &  fequelam  .  Et  eorum  nobili- 
tats  &  potentia  dominabantur  Infu- 
lae  Sardiniae,  Corficae  ,  &  Elbae  , 
€X  quibus  habebant  mavimos  reditus 
publice  »Sc  privatim.  Et  dominaban- 
tur  mari  cum  corum  navigiis  & 
mercimoniis  :  Et  ultra  mare  in  Ci- 
vitate  Acon  erant  potentiiTimi .  De 
qua  expulerunt  Januenfes  vicinos  fuos  , 
eorum  vico  igne  cremato  ,  &  una 
turri  in  mari  tmdii  fanguine  Ja- 
nuenfium .  Sed  ecce ,  ut  eft  de  mo- 
re  ,  fuperbia  deftruxit  fuperbiam  . 
Nam  poft  multas  injurias  hinc  inde 
receptas,  Januenfes  cum  terribiii  claf- 
fe  &  valida  juventute  venerunr  con- 
tra  Pilanos,  cum  quibus  navali  proe- 
lio  concurrerunt  apud  Meloram  fco- 
pulum  fupra  Portum  Pifanum  .  Ubi , 
ut  cito  dicam ,  Pifani  fuerunt  infe- 
iiciter  debellati ,  duodecim  millia  ca- 
pta ,  &  quatuor  millia  peremta  ;  & 
graves  leges  &  durae  conditiones  na- 
vigandi  funt  impofitae  eis.  Er  ab  iilo 
temiore  fempcr  eft  diminura  potcn- 
tia  Pifanorum  propter  bella  civilia 
&  externa ,  quae  habuerunt  cum  FIo- 
rent  nis  ,    &  alia  finiftra  fortunarum  . 

iVe  lafcerb  di   dir 

Nunc  Guido  defcripta  Valle  Arni  ab 
omnibus  habitatoribus  fuis  ,  defcribit 
fingularem    turbationem    in    brevi   e- 
Tom.  JII. 


DANTIS  COMOED.  6c2 

Aj  venturam  Florenriae  .  Et  ad  hujus 
literae  veram  infelligentiam  eft  bre- 
viter  fciendum  ,  quod  in  MCCCII. 
eft  Pars  Nigra  redafta  in  Florentiam 
per  Carolum  fine  Terra  ,  ficut  plene 
fcriptum  cft  Cant.  VI.  Inferni .  Et 
quum  fic  reduc^a  eftet  ,  principcs 
Partis  ipfius  Nigrae  vivebant  in  ma- 
gna  fufpicione ,   quia  fentiebant  Par- 

B  tem  Albnm  eflTe  potentem  in  FIc- 
rentia  .  Et  exules  faepe  fcribebant 
Civibus  de  parte  fua.  Idro  dederunt 
operam,  quod  Fulcerius  de  Calbulo 
tunc  Potcftas  Florentiae ,  fultus  fa- 
vore  eorum  ,  fubir6  cepit  quofdara 
Cives  de  Parte  Alba  praedicia,  in- 
ter  quos  fuerunt  Dominus  Bethus  dc 
Gerardinis  ,    Mafius    &    Donatus    dc 

C  Cavalcantibus ,  Nellus  de  Adimaris  , 
Tignofus  de  Alacis ,  duo  de  Schola- 
ribus  ;  &  objiciens  illis  ,  quod  te- 
nebant  traclatum  proditicnis  cum  e- 
xulibus  Albis  ,  five  quaeftione  ror 
mentorum ,  five  eftent  confcii ,  five 
non,  fecit  eos  confitcri,  quod  vo- 
lebant  prodere  Civitatem .  Sed  ille 
Tignofus  ex  nimia  corpulentia  fuf- 
focatus  eft  in  tortura  .  Ceteros  con- 
demnatos  decapitavit.  Et  ad  inftan 
tiam  Domini  Mufatti  Francefii .  ma- 
gni  Caporalis  ,  voluit  capere  aiiquos 
de  Albertis  inimicis  Mufatti  ;  fed 
illi  praefentienres  evaferunt  .  Ideo 
omnes  de  Albertis  condemnavit  pro 
rebellibus,  qui  numquam  fucrunt  po- 
ftea  Cives  Florentiae .  Ex  quo  ma- 
gna  turbatio  nata  eft  in  Civitate, 
&  confequuta  funt  multa  mala  & 
fcandala.  Ex  di6tis  ergo  fatis  patet, 
quare  Dantes  nunc  deteftatur  nequi- 
tiam  Fulcerii  ,  qui  ita  male  tracla- 
vit  fuam  Partem  Albam  eo  tempore 
quo  forte  ipfe  reintraffet  Florentiam. 
Nunc  ad  literam  .  Guido  praediftus 
d;cit  Raynerio  de  Calbulo  ,  cujus 
Fulcerius  fuit  Nepos  : 

Q.q  Nr 


^05  BENVENUT 

Ne  lafcero  d'i  dW ,  percy  altri  rnoda. 
ideft,  non  tacebo  unum,  quod  oc- 
currit  milii  nunc  dicendum  ,  quam- 
vis  ifte  Tufcus  vivus  audiat,  &  at- 
tente  me  aulcultet.  Et  dicit: 

£  biion  faia  a  coftui .  -  -  -  - 
ideft,  utile  erit  ifti  Tufco: 

f '  ancor  s'  ammenta  , 

ideft     recordatur : 

Di  cih ,  che  vero  fpirto  mi  difnoda . 
Idefl:  ,  ejus,  quod  mens  mea  nunc 
praefagic,  quia  poterit  fort^  provi- 
dere  fibi ,  quum  fit  cxpellendus;  vel , 
ne,  quum  erit  expullus,  quaerat  re- 
dire  ,  ad  faciendum  fe  decapitari  • 
vel  bonum  erit ,  ut  det  infamiam 
Nepoti  tuo. 

Jo  veggio  tuo  Nipote  ,  -  -  -  - 
Heic  Guido  narrat  faftum ,    futurum 
cito  ,    dicens    lo    vsggio    ttio    Nipote , 
fcilicet,    Fulcerium ,    virum  ver^  fe- 
rocem : 

-  -  -  -  che  diventa 
Cacciator  di  que"  lupi  -  -  -  - 

idefl ,  perfequutor  Florentinorura  : 

-  -  -  -  in  fu  la  riva 
Dil  fiero  Fiume ,  -  -  -  - 

fcilicet ,  Arni  : 

-  -  -  -  e  tutti  gli  fgomenta . 
Ideft,    difturbat .    Et    oftendit ,    quo- 
modo ,  dicens: 

Vende  la  carne  loro ,  effendo  viva  j 
Quia  Mufattus  Francefius ,  qui  pe- 
cunia  iua  corruperat  Carolum  fra- 
trem  Regis  Franciae  ,  qui  venerat 
Florentiam  tamquam  partiarius ,  be- 
ne  potuit  corrumpere  Fulcerium ,  qui 
venerac  Florentiam  tsmquam  Re£lor: 

Pofcia  gli  ancide ,  come  antica  belva. 
Ideft ,    beftia  ,    ficut  bos  in  feneftute 
innocens  fecuri  percutitur  . 
^d  Verf  78. 

Peio  fappi  cb"  io  fon  Gtiido  del  Duca . 
Vir  Nobilis  ,  &  liberalis  de  Brete- 
norio . 

Fu  il  fangue  mio  -  -  — 


B 


C 


D 


IMOLEN  S  IS  ^04 

Heic  Guido,  nominato  f e ,  norainat 
culpam ,  qua  heic  purgatur,  dicens  ; 
«/  fangite  mio ,  idefl ,  ego  vivens  in 
vita ,    quando    fcilicet  anima  fedebat 


in  languine. 


-  -  £  invidia  ii  riarfo , 
quia   invidus    invidia    comburitiir    intus 
C^  extra .' 

Che  fe  veduto  aveffe  uom  farfi  lieto 
ex  aliqua  prolperitate: 

Vijlo  rn  avrefti  -  -  -  - 
ideft  ,  videre  me  potuifles : 

-  -  -  -  -  di  livore  fparfo  . 

Ideft,   colore  livido  refperfum  in  fa- 

ciej  quia  ftatim  pallefcebam  dolore. 

^d  Verf   85. 

Qttefli  e  Rinier  .•  -  -  -  - 

Nominat    fociura    fuum ,    &    repetlt 

in  commendationem  eius 

> 

-  -  -  -  Quefli  e  'l  pregio  e  /'  onore 
De  la  Caja  da  Calboli ,  -  -  -  - 

nobili ,  &  honorabili. 

-  -  -  -  ove  nullo 

Fatto  j'  e  reda  poi  del  ftio  valore . 
Q_uia    nullus    in    dicla    Domo    fuerat 
lucceflbr    illius    in    virtute    ufque   ad 
tempus  illudj    immo  omnes    degene- 
raverant . 

E  non  pttr  lo  fuo  fangue  -  -  - 
Heic  Guido  deplorat  generalem  de- 
pravationem  Nobilium  Romandiolae. 
Et  facit  commendarionem  multorum 
virtuoforum  ,  quibus  haec  Provincia 
paulo  ante  abundabat.  Et  primo  di- 
cit,  quod  omnis  Nobilitas  Roman- 
diolae  eft  fpoliata  bonis ,  honorabi- 
libus  &  laudabilibus  ,  &  eft  repleta 
pravis  moribus.  Unde  dicit :  lo  fu9 
fangue ,  ideft  nobile  genus  Raynerii 
de  Calbulo:   non  pur 

-  -  ~  -  i  jatto  brulloy 

ideft,  denudarus ,  &  pauperatus: 
Del  ben  richieflo  al  vero  -  -  -  - 

idsft  ,  bonis  animae  : 
e^  <r/  trajlullo» 

Ideft, 


5o5 


COMMENT.  IN  DANTTS  COMOED. 


6e6 


Ideft,  bonis  corporis ,  &  exteriori- 
bus  bonis.  Quafi  dicat :  bono  hone- 
fto ,  utili  &  dek£^abili ,  quae  regna- 
bant  in  Romandiola  tempore  de  pro- 
xime  praeterito.  Nam  Raynerius  mor- 
tuus  erat  fort^  per  quinque  annos 
ante  .  Nam  fuit  interfeflus.  Et  Jo- 
hannes  frater  ejus  ,  quum  intraffet 
Forlivium  cum  multis  Ravennatibus 
&  Ariminenfibus  .  Et  hoc  dico  in 
Romandiola  ,  quam  defcribit  a  con- 
finibus  fuis ,  dicens: 

Tra  V  Po ,  '/  monte ,  e  la  marlna 
e  7  Rcno  *  . 
Nam  Romandiola  a  Septemtrione  ha- 
bet  Padum  fluvium ,  &  mare  Adria- 
cum  ;  a  Meridie  habet  Alpes  Apen- 
nini  ;  ab  Occidente  habet  Rhenum 
fluvium  ,  qui  labitur  juxta  Bono- 
niam  ,  ab  Oriente  vero  habet  Mar- 
chiam  Anconitanam  .  Et  vere  credo, 
quod  in  mundo  non  fit  piilcrior  pars 
terrae  quim  illa ,  quae  c?i  a  Bono- 
nia  ufque  Ariminum  inclufivc.  Un- 
de  adverte  ,  quod  ifla  Provinciola 
eft  nobiliter  fituata  ,  quia  habet  a 
tergo  Alpes  Apennini  contra  Au- 
ftrum  ventum  inimicum  naturae  j  a 
fronte  habet  liberum  &  apertum  a- 
fpe£lum  versus  Boream  ventum  a- 
micum  generationis  .  Habet  in  fe 
colleclum  quidquid  bonorum  reperitur 
alibi  fparfum  ,  ficut  mire,  terram  , 
montem ,  planum  ,  flumina  frequen- 
tiflima  ,  fontes  ,  valles  ,  filvas  ,  aii- 
rem  falubrem  ,  vina  ,  olea  ,  mella  , 
carnes  ,  pifces  ,  copiam  annonae  , 
multitudinem  habitatorum  ,  magni- 
tudinera  divitiarum  .  Quae  in  tam 
parvo  fpatio  habet  tot  amoenas  Ci- 
vitates  ,  Caflella  ,  Rura,  Vicos.  Et 
confirmat  diclum  fuum  per  effe£lum  : 
dicens  : 

Che  dentro  a  qtieflt  termtnt , 
idefl: ,  praedi£los  confines  : 

~  -  -  -  e  rtpieno 

Di  vemnofi  florpt ,  -  -  -  - 


B 


C 


D 


fcilicet ,  Tyrannis  parvis  &  magnis, 
ver^  peftiferis  ,  qui  more  itirpiuni 
pungunt  cum  invidia ,  &  more  fer- 
pentum  fc  mordent  &  lacerant ,  nec 
umquam  inter  fe  poflunt  habere  bo- 
nam  pacem  ,  ficut  jam  di6lum  eft 
Cant.  XXVIL  Inferni  .  Et  non  fo- 
lum  funt  mali  ,  fed  multi  .  Unde 
dicit : 

-   -  ~  -  si  che  tardi 

Per  coltlvar  or/iai  ■verrebber  meno  . 
Ideft,  deficerent  omnino,  per  coltivar ^ 
aliqua  boni  cultura.  Et  bene  dicit : 
nam  lic^t  aliqui  ad  tempus  videan- 
tur  exftirpari  ,  tamen  in  brevi  re- 
puUulant,  velut  capita  hydrae. 

Ov  e 

Hcic  Poeta  nofter  confiderans,  quia 
vera  laus  patriae  eft  fola  VirCus  ci- 
vium  ,  unde  defcribens  Vergilius  fe- 
licitatem  Romanam ,  dixit  eam  /«//- 
cem  pYole  virorum ;  nunc  volens  de- 
fcribere  laudem  Romandiolae  ,  per- 
currit  breviter  aliquos  viros  illuftres 
de  diverfis  Terris  Romandiolae .  Et 
primo  fingit,  quod  Guido  del  Duca 
incipit  quafi  a  centro  Romandiolae  , 
fcilicet  a  Bretenorio  patria  fua  .  Et 
nominat  duos  Nobiles ,  dignos  fa- 
ma.   Undc  dicit: 

Ov  e  11  buon  Licio ,  -  -  -  - 
quafi  dicat  :  non  eft  alius  fimilis  . 
Et  vere  fuit  bonus  &  prudens  Mi- 
les  .  Nec  reliquit  ex  fe  heredem  . 
Nam  Dominus  Licius  de  Valbona, 
nuntiata  fibi  morte  unius  fui  filii 
imbecillis ,  non  mutato  vultu  dixit  : 
Hoc  non  e/i  mihi  novum  ,  quia  femper 
fu.it  mertuus.  Sed  nuntia  mihi  pro  na~ 
ve  fi  efl  fepultus .  Nec  minus  ejus 
prudentia  emicuit  in  filia  fua  Ca- 
therina  pulcherrima  .  Quam  quum 
ipfe  fenex  reperiflet  conjunftam  a- 
morofe  cum  Ricciardo  nobili  juvene 
de  Mainardis  de  Bretenorio,  ex  a- 
ftutia    puellae  &    fimplicitate    mater- 


O 


q      2 


na, 


607  BENVENUTI  IMOLENSIS 

na,  prudentifllme  fecit  eam  defpon- 
fari  fine  diminutione  honoris  ,  ficut 
jucunde  fcribit  Boccaccius  de  Cer- 
taldo.    Et    nominat    fecundum  :    di- 


do8 


cens  ■ 


C^  iu4rrtgo  Manardi? 
Ifte  de  Mainardis  de  Bretenorio  vir 
prudens  &  nobilis  limiliter  fuit  in 
vita  focius  iftius  Domini  Guidonis , 
qui  loquitur.  Qui  eo  mortuo  fecit 
fecari  lignum  per  medium  ,  in  quo 
foliti  erant  ambo  federe;  afferens  , 
quod  non  remanferat  alius  fimilis  in 
liberalitate  &  honorificentia .  Ideo 
bene  quaerit  de  eo,  ubi  fit.  Quafi 
dicat :  non  invenitur  fimilis.  Deinde 
nominat  alios  duos  fpiritus  illuftres. 
Et  primo  Petrum  Traverfarium  .  Hic 
fuit  Dominus  Civitatis  Ravennae  , 
vir  magnanimus  &  magnificus  .  Qui 
filiam  fuam  tradidit  in  uxorem  Ste- 
phano  Regi  Hungariae.  Floruit  tem- 
pore  Friderici  II.  Ec  aufus  eft  rece- 
dere  ab  eo .  Pofl  cujus  mortem  Fri- 
dericus  obfedit  Ravennam  ,  &  ccpit. 
Ideo  bene  quaeric  ifte  Guido, 

Pler  Traverfaro  ,----- 
ubi  eft.    Quafi  dicat  :   quis  eft  hodie 
Dominus  in   Romandiola  fimilis  fibi, 
amator  fuae    Civitatis?    Et    nominat 
alium  ,  dicens : 

-  -  -  -  e  Guitio  di  Carpigna  ? 
Ifte  fuit  nobilis  vir  de  Montefeltro  , 
qui  omnes  fibi  pares  liberalitate  fu- 
peravit.  De  quo  audio,  quod ,  quum 
feciffet  folemne  convivium  in  Brete- 
norio,  deficiente  pecunia,  fecit  ven- 
di  dimidium  carae  culcitrae,  quam 
habebat.  De  qua  re  increpatus  a  fa- 
m.iiaribus,  curialifatem  luam  con- 
duxit  fcommatc  ,  dicens  :  quod  ii* 
aeftate  pfae  calove  tenebat  pedes  extra , 
in  hyeriie  verh  prae  fngoi-e  tenebat  cru- 
fa  centra&a.  Ideo  ifte  Guido  del  Du- 
ca ,  confiderans  tales  viros  in  Ro~ 
mandiola,  dignos  Romana  Civitate  , 
sxclamat  cuin  dolore: 


B 


C 


D 


O   Romagnuoli  tornati  in  baflardi  ! 
Nimis  curialiter  loquitur  ifte :   immo 
debuilTet  dixiffe  ,    in  fpurios  ,   imma 
in  mulos  ,  fpecie  permutati. 

Qifando  in   Bologna  ----- 
Guido  nominat  alios    duos    virtuofoa 
de  Romandiola  .  Et  primo  unum  Bo- 
nonienfem  ,  dicens  : 

----««  Fabbro  fi  ralligna. 
Ifte  fuit  nobilis  Miles  de  Lamber- 
tacciis  de  Bononia,  vir  fapiens  5c 
magni  confilii.  Et  eil  heic  Faber 
nomen  proprium.  Nec  intelligas  de 
quodam  Fabro  Tribuno  Plebis  ,  qui 
trucidatus  fuit  Bononiae :  quando  fi 
ralligna ,  ideft  ,  renafcitur*  quafi  di- 
cat,  tarde  in  Bologna,  quae  eft  ni- 
dus  Philofophorum ,  &  mater  Le- 
gum ,  omniumque  bonorum  fertilis, 
humanitatis  pjiffima  nutrix.  Et  no- 
minat  alium ,  Faventlnum  virum  plc- 
bejum  fanguine,  fed  nobilem  virtute 
animi ,  dicens : 

Qi^ando  in  Faenxa  «»  Bernardin  di 
Fojco , 
Ifte  Bernardinus  fuit  filius  Fufci  , 
viri  ruftici  ,  fed  virtute  fua  honora- 
tus  in  patria ,  ad  quem  non  erube- 
fcebant  nob^les  Faventini  accedere,- 
ut  audirent  ejus  bonas  fententias  & 
pulcra  fchemata .  Et  ejus  di£ta  mo- 
ralia  &  notanda  allegabanC.  Idec»  be- 
ne  dicit  : 

Verga  gentil  di  picciela  gramigna , 
Quafi  dicat:  nobilis  planta  nata  ex 
vili  erba .  Er  ex  hoc  non  minus 
colenda  ficut  aurum  ,  quod  orirur  ex 
terra ,  &  rofa  ex  Ipina  .  Qitando  in 
Faenxa,  fuople,  /?  ratligna  .  Faven- 
tia  olim  difta  eft  Forum  Favii  a 
Favio  Romano.  Quam  Fridcricus  II. 
cepit  poft  Ravennam.  Haec  diebus 
noftris  quum  eiTet  opulenta  in  bono 
flore  fub  dominio  P.ftorum  Eccle- 
fiae ,  exclufs  omnibus  Ci/ibus,  finc 
caede  tota  fpoliata  eft  &  detenra  ui- 

tra 


6op  COMMENT.  IN 

tra  anni  circulum   intra  manus    Bar- 
barorum  latronum  • 

Non  ti  ntaraztigliar  ,----- 
Heic  Guido  convertens  fermonem 
fuum  fpecialiter  ad  Dantem  ,  nomi- 
nat  duos  alios  de  Romandiola,  vici- 
ros  patriae  ejus  Florentiae.  Undc 
dicit  : 

-  -  -  -  -   s  10  piango ,  Tofco , 
idefl:,    o    Dantes  .    Et    non    appellat 
eum  nomine  proprio ,    quia  ipfe  no- 
luerat  fe  nominare ,  ut  patuit  fupra : 

Quando  rimembro  ----- 
Ugolin  (C  ui-^  -_-___ 
Ifte  fuit  vir  nobilis  &  curialis  de 
Ubaldinis,  clariflima  ftirpe  in  Ro- 
mandiola  .  Qui  fuerunt  diu  potentes 
in  Alpibus  citra  Apenninum,  &  ul- 
tra,  prope  Florentiam  :  ficut  &  Co- 
mites  Guidones,  de  quibus  jam  di- 
ftum  eft  fupra.  Et  dicit: 

-  -  -  -  che  ■vtvette  "vofco . 
Scilicet,  tempore  veftro  bono,quan- 
do  in   Romandiola  vigebat    vera    no- 
bilitas  &  multa  curialitas  . 

~  -  -  -  -  con  Guido  da  Prata , 
Ifte  Guido  fuit  alius  vir  probus  de 
una  Villa ,  quae  dicitur  Prata,  in 
eifdem  partibus ,  homo  magni  valo- 
ris,  qui  familiariter  vixerat  cum  ifto 
de  Ubaldinis  ,  ut  dicetur  plenius  in 
Cant.  XXIV.  Eft  etiam  alia  Villa  in 
Romandiola  inter  Faventiam  &  Ra- 
vennam  ,  unde  quidam  volunt  fuiflfe 
iftum  Guidonem  .  Sed  prior  expofi- 
tio  eft  magis  confona ,  quia  Poera 
colligavit  iftum  Guidonem  cum  illo 
de   Ubaldinis. 

Federigo  Tignofo  ----- 
Heic  Guido  nominat  alium  Roman- 
diolum  .  Ifte  fuit  vir  nobilis  &  di- 
ves  de  Arimino ,  cujus  domus  erat 
domicilium  libertatis,  nulli  honefto 
ciaufa .  Converfabatur  laete  cum  om- 
nibus  bonis .  Ideo  Dantes  defcribit 
iplum  a  focietate  fua ,  ^uae  erat  tota 


B 


DANTIS  COMOED.  <Jio 

A    laudabilis .    Dicit  er^o :     Fedef-oo   ri- 
gnofo .  Audio,  quod  iftc  habebar  pul- 
cherrimum    caput    capillorum    fiavo- 
rum .     Ideo    per    antiphrafim    fic    di- 
ftus  eft: 

-----  e  fua  brigata 

de  Arimino:  Et  heic  nota,  quod  A- 
riminum    eft    nobilis  &    antiqua  Ci- 
vitas  Romandiolae  fuper  mare  Adria- 
co ,  quondam  fideliflimus   Portus  Ro- 
manorum ,    ut    faepe    patet  apud  Li- 
vium  .  Habuit  Theatrum ,  ubi  hodie 
dicitur    Forum ;    &    Arcum    Trium- 
phalem,  qui  adhuc  apparetj  &  Pon- 
tem   pulcherrimum  , 

La  Cafa  Traverfara  ----- 

Heic  Guido  non  contentus  nominaf- 
fe  fupra  folum   Petrum  Traverfarium 
de    Ravenna ,     nunc    nominat    ipfam 
ftirpem  ,  quae  fuit  tota  clara  :     unde 
dicit :    la    Cafa    Traverfara  .    De    ifta 
Domo  fuit  alius  Miles  magnus  Prin- 
ceps     in     Ravenna  ,     fcilicet     Paulus 
Traverfarius  ,  qui  fimul  cum  viribus 
Venetorum  expulit  Salinguerram  Prin- 
cipem  de  Ferraria . 

------  f  gli  •Anaflagi . 

Ifti  fuerunt  magni,  nobiles  ,  Si  pc- 
tentes  .  A  quibus  una  Porta  in  Ra- 
venna  ufque  hodie  denominatur  Por- 
ta  Anaftafia  .  De  ifta  Domo  fuit  no- 
bilis  Miles  Dominus  Guido  de  Ana- 
ftafiis,  qui  mortuus  eft  prae  imoa- 
tientia  amoris  cujufdam  Dominae  ho- 
neftiflimae,  quam  numquara  potuit 
fleftere  ad  ejus  amorem  .  FuerunC 
&  aliae  Familiae  darae  in  Raven- 
na ,  ficut  Familia  Honeftorum ,  de 
qua  fuit  nobilis  adolefcens  Anaftafius 
de  Honeftis ,  qui  amoratus  de  filia 
pulcherrima  Pauli  Traverfarii,  tam- 
dem  illam  habuit  in  uxorem  ,  ficut 
honefte  fcribit  Boccaccius,  curiofus 
inquifitor  omnium  deleftabilium  hi- 
ftoriarum  .  Et  heic  nota  ,  Leflor, 
quod    Poeta  nofter   facit  iftum    Gui- 

do- 


D 


6ii 


BENFENUTI   1M0LENS1S 


612 


donem  nominare  aliquos  viros  cla- 
ros  feculares  ,  modernos,  quia  fic 
conveniebat  viro  Miiitari.  Sed  alios 
viros  illuftriores  antiquiorcs  genuit 
haec  patria,  ficut  Petrum  Damiani, 
de  quo  Poeta  fcribit  Cant.  XXI.  Pa- 
radifi ,  &  Romualdum  de  HoneRis, 
de  quo  fcribit  Poeta  Cant.  XXII. 
Paradifi.  Nota  etiam ,  quod  Raven- 
na  eft  tota  fphaerica ,  habens  muros 
antiquiflimos,  ampliflimos  magis  in- 
fra  terram  quim  fupra:  fignum  ma- 
gnae  vetuftatis.  Ubi  quondam  Cae- 
far  fa6lurus  civile  bellum  ,  moram 
traxit ,  tamquam  in  confinio  Pro- 
vinciae  fuae  ,  ut  fcribit  Suetonius . 
Quam  duo  flumina  amplc£tuntur  , 
quae  ibi  conjunguntur  in  unum  .  Ha- 
buit  Portum  capaciflimum  ,  qui  mo- 
do  repletus  eft.  Ravenna  Templorum 
multitudine  &  pulcritudine  eft  deco- 
rata,  Fide  Catholica  infignita.  Nam 
ab  initio  Fidei,  Petrus  mifit  Apol- 
linarem  Diicipulum  Ravcnnam  ad 
feminandum  Fidem  .  Ex  quo  tempo- 
re  fuit  pofiea  potentiflima.  Tempore 
Gothorum  ,  Langobardorum  &  Vsn- 
dalorum  habuit  faepe  Reges.  Mulra 
&  magna  proelia  fecit,  &  tulit:  ho- 
die  eft  tantum  languida  &  exhaufta , 
quod  decrepita  amifit  vires  fuas,  pro- 
xima  occafui  .  Sicut  enim  fcribitur 
i.i  Libro  Chronico  Ravennae ,  qui 
dicitur  Pontificirlfs  ,  Ravenna  condita 
eft  a  pronepftibus  N-S  poft  Dilu- 
vium,  ante  Nativitatem  gloriofifllmi 
Redemtoris  noftri  Domini  noftri  Je- 
fu  Chrifti  per  annos  duo  millia  qua- 
dringentos  nonaginta  novem.  Quod 
non  credo .  Quia  de  tam  longa  anti- 
quitate  nulli  Auflores  authentici, 
quos  cgo  viderim,  aliquid  fcribunt  ; 
quos  cgo  vidifl"em  faltem ,  fi  per  a- 
1  os  vifi  fuiflent.  Ravenna  enim  fuit 
Colonia  Sabinorum  ,  ut  dicit  Pli- 
nius .    Et    dicunt    quidam    fequentes 


B 


C 


D 


opinionem  communem  ,  quod  fic  di- 
£la  eft ,  quod  ratibus  venientes  con- 
diderunt  eam  .  Non  mirum  ergo  ,  fi 
Pceta  nobilis  elegit  fibi  vivere  & 
mori  in  nobili  Civitate  hac,  ubi  ja- 
cet  apud  locum  Minorum  in  tumulo 
valde  gravi.  Et  certe  dignius  quie- 
fcit  Dantes  in  Tcrra  madida  fangui- 
ne  Martyrum ,  in  qua  fuit  honora- 
tus  in  vita  ,  quam  in  Terra  mali- 
gna  <Sc  ingrata ,  ut  ipfe  ait,  de  qua 
vivens  indigne  faftus  eft  exul .  Et 
concludit  Pciira  de  duabus  Familiis 
praecipuis  de  Ravenna . 

E  l'  una ,  e  l'  ahra  gente  -  -  -  - 
ideft ,  gens  Traverfariorum ,  &  Ana- 
ftafiorum  : 

-----  e  dhedata  , 
quia  non  exftat  heres  fuus.    De  quo 
dolendum  eft. 

Le  flonne  -  - 

Heic  Guido  memorat  gefta  &  fefta 
gentis  Romandiolae,  dicens :  e  qnan- 
(io  rmembro . 

Le  donne  e  s  Cavalier  ----- 
qui  multi  erant  in   Romandiola  .    Et 
dat  fingulis  cfficia  fua ,  dicens  : 

-   -   -  -  gli  affanni  e  gli  agi  , 
ideft  ,    exercitia    armorum  ,     honefta 
convivia,    tripudia  ,    &  alia  folatia  , 
quorum  aliqua  magis  competunt    vi- 
ris,  aliqua  mulieribus,  Et  dicit: 

Che  ne  'nvogUava  ----- 
ideft  ,  quae  praedifta  inducebant  nos 
in  voluntatem : 

------  amor'  e  cortefia , 

quia  amor  &  liberalitas  duo  funt, 
quae  inducunt  homines  ad  pulcra  & 
deleftabilia.  Et  dicit: 

La  dove  i  cor  jon  fattt  s)  malvagl 
Ideft ,  in  qua  Romandiola  animi  funt 
ita  mutati  ab  amore  in  odium  ,  2 
curialitate  in  cupiditatem .  Et  vide, 
quod  aliqui  referunt  totum  iftud  di- 
£lum  folummodo  ad  Ravennam  .  Sed 
hoc  non   videtur .    Immo  referendum 

cft 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


6ii 

eft    ad    totam    Romandiolam .     Unde 
ftatim  oftendit  ,    quod  amor  &  libe- 
ralitas  re(.eirir  de  patria  fua . 
O   B-etinoro  -------- 

Heic     Guido     cum    dolore    convertit 
fermonem   ad   patriam    fuam  ,    dicens 
cum  exclamatione:   0  Bretinero!  Ifiud 
efl  nobiliffimum   CafteJlum  ,  quafi  in 
centro  Romandiolae  in  monte    fitum 
fupra  Forlivium ,  habens  pulcherrima 
moenia ,    &  loca  amoena  &  fcrtilia . 

cbe  non  fuggi  via? 
quafi     dicac:     Cur    non    recedis    de 
Contrata  ? 

Poi  che  gita  fe  n  e  la  tua  Famiglia , 
ideft,  tam  nobilis  &  curialis  defecit : 
E  rnolta  gente  ----- 

quae  erat  bona : 

-----  per  fjon  e(fer  ria . 

ideft,  receflit,  ne  refervaretur  ad  ifta 
tempora  prava .  Et  heic  nota ,  ut 
videas  j  fi  magna  nobilitas  vigebat 
paulo  ante  in  Bretenorio,  quod  tem- 
pore  iftius  Guidonis  ,  quando  aliquis 
vir  nobilis  &  honorabilis  applicabat 
ad  Terram ,  magna  conrentio  erat 
inter  multos  Nobiles  de  Bretenorio, 
in  cujus  domum  ille  talis  forenfis 
deberet  dei.linare .  Propter  quod  con- 
corditer  convenerunt  inter  fe,  quod 
columna  lapidea  figeretur  in  medio 
plateae  cum  multis  annuHs  ferreis. 
Et  omnis  fuperveniens  effet  hofpes 
illius ,  ad  cujus  annulum  alligaret 
equum  . 

Ben  fa 

Heic  Guido  commendat  unam  Ter- 
ram  ab  eo,  quod  adhuc  rctinet  fuos 
Nobiles  depravatos.   Dicit  ergo : 

Ben  fa  Bi^nacaval  -  -  -  - 
Magnum  Ciftrum  eft  inter  Imolam , 
Ravennam    &    Favcntiam  ,     &  quod 
habuit  olim  Comites  nobiles ,  curia- 
litate  plenos: 

-  -  -  -  che  non  rifiglia  ^ 
jdeft,    non   gignit  amplius  dukes  fi- 


6l^ 


B 


D 


lios  fuos ,  qu6d  )am  fui  noblles  tem- 
pore  Aufloris  pro  magna  parte  de- 
fecerant : 

E  tnal  fa  Cajlrocaro ,  -  -  — 
Nobile  Caftrum,  &  ver^  clarum , 
fupra  Forlivium  in  Valle  Montoni . 
Cujus  Comites  hodie  defecerunt ,  Sed 
tunc  adhuc  vigebant ,  fed  degenera- 
bant  a  nobilitate  majorum  . 

_  -  -  _  -  e  peggio  Conio  , 
Iftud  fuit  Caftellum  longe  ab  Imola 
per  fex  milliaria ,  quod  hodie  omni- 
no  non  exftat .  Sed  multi  Comites 
ejus  erant  tempore  Aucloris ,  Sc  a- 
dhuc,  hodie  funt.  Ideo  dicit:  e  peg- 
gio  Conio ;  fupple  ,  facit ,  quia  quan- 
to  habuit  meliores,  tanto  nunc  pe- 
Jores .  Ideo  dicit : 

Chs  di  figliar  tai  Conti 

ideft  ,  parere  tam  degeneres  : 

_____  piii  j'  impiglia  , 
Et  tamen  ifti  adhuc  hodie  de  virtu- 
te  antiqua  multum  retinent    in    ftre- 
nuitate  armorum. 

Bsn  faranrto  _  _  -  -  - 
Heic  Guido  commendat  nobilem  a- 
liam  ftirpem  de  Romandiola,  fcili- 
cet  Paganos,  qui  habuerunt  domi- 
nium  in  montibus  fupra  Imolam  & 
Faventiam ,  quorum  territorium  vo- 
cabatur  Pudere  Paganorwn .  De  quo- 
rum  ftirpe  erat  tunc  unus  nomine 
Maghinardus  ,  qui  nobilis  genere, 
pulcher  corpore,  fortis  viribus  ,  ftre- 
nuus  armorum  ,  habebat  dominium 
Faventiae  &  Imolae,  audax  ut  leo, 
cujus  geftabat  Infignium .  Modo  di- 
cit  ifte : 

Ben  faranrto  i  Pa^art  -  -   -  -  - 
Quorum  familia  hahuit    aJiquos    cla- 
ros    viros,    ficut    Petrum 
&  alios 
do 

"amat    eam    nunc    vivens, 
Ideo  dicit : 


Pjganum  , 
j  quae  erit  tunc  felix ,  quan- 
deficient    omnino,    quia    Maghi- 
nardus    infamat 


-  da 


<5is 


BE^NVE^NVTI  TA10LENS1S 


6i6 


■  d(t  chs'l  Demomo 

Lsr  fe  n  glra  ,----- 
idefl,  quando  Maghinardus  morietur, 
quem  vocat  Ddemonem  pcr  pulcher- 
rimam  metaphoram  .  Daemon  enim 
interpretatur  fcieris.  Et  eft  Daemon 
bonus  &  malus  apud  Graecos ,  ficut 
Angelus  bonus  &  malus  apud  Lati- 
nos,  ut  faepiffime  patet  per  Augu- 
ftinum  de  Civitate  Dei ,  &  per  Chal- 
cidium  fuper  Timaeo  Platonis  .  Ifte 
autem  fuit  aftutiflfimus  &  fagaciffi- 
mus  hominum  .  Qu.iles  aliqui  alii 
fuerunt  in  Romandiola  ,  quos  ab  a- 
ftutia  Poeta  nofter  numeravit  cum 
Ulyffe  Cant.  XXVII.  Inferni.  Sicut 
enim  Romandiola  habet  aliqua  inge- 
ria  Angelica  ,  ita  habet  alicjua  Dia- 
bolica.  Ideo  dicit: 

-  -  -  -  -  tna   non  pevh  che  puro 
idefl;    non  tam  ita  bene  facient  Pa- 
gani  per  mortem  Maghinardi  : 

Che  niai  ririyanga  (T  ejji  teflimonio . 
Ideft  ,    bona  fama  de  Maghinardo  in 
mundo  viventium.    Hoc    ideo  dicit  , 
quia  infamia    erat  vulgo    de  Maghi- 
nardo  ,     quod     ipfe     tenebat     partem 


A 


B 


illum  confolatur,  quia  non  rcliquit 
filios  ex  fe,  qui  poffent  degencrando 
cftufcare  famam  ejus.  Unde  apofiro- 
phat  iermonem  fuum  ad  eum  :  diccns : 

O   Ugolin  de'  Fantolin  -   -  -   - 
Ifte  fuit  de   Faventia,    vir    fingularis 
bonitalis,  &   prudentiae: 

--------  fw.tro 

E'   il   norne  tuo   ----- 
quod  remanfit  de  te  clarum ,  e  ficuro , 
lcilicet  ab  infamia: 

-  -  -  -  -  da  che  pih  non  /  afpetta 
aliquis  heres  vel  fucceffor: 

Cbi  far  lo  pojfa  tralignando  ofcuro  . 
idell,  decenerando  a  vera  virtute, 
ficut  accidit  in  Nobilibus  aliis  de 
Faventia.  Unde  vide,  quod  Poeta 
nofter  pofuerat  duos  nobiles  de  Fa- 
ventia  in  glacie  .  Heic  ver6  ad  re- 
dimendam  infamiam  nominat  duos 
Plebejos  famofos.  Et  heic  nota , 
quod  Poeta  nobilis  nullam  Provin- 
ciam  de  mundo  tantum  honoravit 
quantum  iftam .  Nam  in  ifto  codem 
Capitulo  defcribens  Lombardiam  , 
folummcdo  tres  exceptabat  a  regula. 
Ego    ver6    nullum    inveni     umquam 


Guelpham  in  Tufcia  ,  &   Gibellinam    £j    Au£lorem  antiquum,    qui  hanc   Pro 


in  Romandiola  .  Et  iflam  infamiam 
Poeta  facit  durabilem  ,  donec  durabit 
ifte  Liber,  quia  dixit  in  Inferno 
de  eo: 

Che  muta  Parte  dalla  State  al  Verno . 
Et  haec  infamia  ver^  fuit  falfa,  ficut 
plene  declaratur  in  illo  Cantu  In- 
ferni.  Nam  fi  Maghinardus  fuit  con- 
tra  Gibellinos  in  favorem  Florenti- 
norum  ,  ex  hoc  potius  meretur  lau- 
dem  qu^m  infamiam,  quia  debebat 
illis  totum  efTe  &  poffe  fuum.  De 
Maghinardo  non  rcmanfit  proles  ma- 
fcula :  fed  quaedam  filiae,  quae  in- 
traverunt  in  Familiam  Ubaldinorum. 

O  Ugolin 

Heic  Guido  praedifijs  nominat  ulti- 
mum    fpiritum    de    Romandiola,    & 


vinciam  in  aliquo  culpaverit.  Imm» 
Romandiola  olim  vocabatur  Flami- 
nia  a  frequentia  &  mulritudine  Fla- 
minum  ,  ideft  Sacerdotum  .  Parva 
ver6  Romandiola,  quafi  Hortus  Ro- 
manus.  Sed  quid  plura  loquor?  quum 
nulla  fere  pars  ejus  hodie  fioreat 
praeter  Ariminum.  Certe  magis  quana 
hic  Romandiolus  fecerit,  miferabi- 
lem  ftatum  illius  deplorarem ,  nifi 
defolatio  jam  tranfiiftet  ad  ceteras 
fere  provincias  Iraliae. 

^J  Cant.    Xn.   Verf   ig. 

Cosi  per  una  voce  detto  fte  . 
Ifta  uxor  erat  Marci  Lombardi. 
^J   ferf.    27. 

Partijft  ancor    lo  tempo    per  Catendi , 
Mortui    non  dividunt    tempus  ,    quia 

tem- 


61-? 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


tfi8 


tempus  non  currit  eis;  fed  Viventes 
fic ,  narn  dividunt  tempus  pcr  Ca- 
lendas  menfium ,  &  per  dies  ,  &  per 
Nonas  juxta  illud  : 

„  Sex    Ncnas    Majus    03ol/ey  ,  Ju- 
lius,  &  Mars, 

„  Qiiatuor .    ^At    reliqui    tenet  hlus , 
qitilibet  o&o. 

.Ad  Verf.  46, 

Lombardo  fui ,  e  ftti  chiamato  Marco  . 
Nunc  Poeta  ponit  refponfionem  il- 
]ius  fpiritus  ad  utramque  petitionem . 
Et  primo  ad  primam  ,  videlicet  quis 
fuerit.  Et  ad  hujus  primae  plenam 
relponfionis  intelligentiam  efl:  prae- 
fcicndum ,  quod  ifle  Marcus  Lom- 
bardus ,  qui  loquutus  eft  nunc  cum 
Pocta ,  &  loquitur  ufque  in  finem 
Capituli  ,  fuit  quitlam  Miles  Curia- 
lis  de  nobili  Civitate  Venetiarum , 
quia  non  more  nebulonum  moderno- 
rum  vacabat  rebus  obfcoenis,  fed  ho- 
neftis .  Fuit  enim  vir  nobilis  animi , 
ckrae  virfutis,  fed  faciiis  irae  & 
indignantis  naturae.  Audivi  autem 
robilem  indignationem  de  homine 
iRo ,  qualis  reperitur  in  nobilibus  in- 
geniis.  Nam  quum  femel  effet  ca- 
ptus ,  &  impofita  fibi  immensa  tal- 
lia  ultra  pofle ,  mifit  per  nuntium 
fuum  ad  Dominura  Rizzardum  de 
Camino ,  tunc  Dominum  Tarvifii , 
rogans  fuppliciter,  quod  non  per- 
mitteret  eum  mori  in  anguftia  car- 
cerali .  Qui  mifertus  indignae  forti 
amici  ,  ftatim  fcripfit  multis  Dorai- 
nis  Lombardis,  in  quorum  Curiis 
Marcus  iple  erat  iolitus  converfari  , 
quod  deberent  conferre  redcmtioni 
cjus  liberaliter.  Quo  audito  Marcus 
magnanimiter  indigcatus  ,  remifit 
contjnuo  nuntium  ad  Dominum  Riz- 
zardum ,  dicens:  quod  volebat  po- 
tius  mcri  in  captivitate,  qu^m  effe 
fervus  tot  &  tantorum  .  Tunc  Domi- 
nus  Rizzardus  pudore  confufus ,  dam- 
Tom.  IIL 


B 


E 


nans  vilitatem  fuam,  folvit  de  pro-- 
pria  pecunia  fummam,  &  liberavit 
Marcum .  Ad  literam  ergo  dicit  Poc- 
ta.  Et  ille  fpiritus  defcribens  fe  a 
praenomine,  proprio  nomine,  &  vir- 
tute, 

Cosi  rifpofe  ------- 

fub  tam  curiali  forma  verborum : 

Lomhardo  fui  -------- 

Et  heic  nota,  quod  ifte  denominat 
fe  a  gentc ,  quia  fuit  de  Lombardia 
inferiori  ,  quae  dicitur  Marchia  Tar- 
vifana  .  Vel  dic,  &  melius,  quod 
denominatus  efl  Lombardus  ,  quia 
familiariter  converfabatur  cum  Dc- 
minis  Lombardiae  tempore  fuo ,  in- 
ter  quos  tra61;abat  faepe  concordias  , 
paces ,  aifinitates,  &  confoederatio- 
nes.  Aliquando  etiam  tranfibat  Apen- 
ninum  in  Tufciam .  Unde  audifti  ali- 
bi ,  qualiter  prophetavit  Comiti  U- 
golino  Tyranno  Pifarum  iram  Dei 
venturara  fuper  eum .  Et  dicit  : 

-  -  -  -  c  fiii  chiamato  Marco . 
Quo  nomine  multi    inveniuntur  Ve- 
netiis.    Et  ifte  Marcus  fuit  vir  pru- 
dens ,    affabilis  ,     expertus    agibiliam 
mundi.  Ideo  bene  dicit : 

Del  mondo  feppi ,  ------- 

quia  magnam  notitiam  rerum  huma- 
narum   habuit  : 

-----   e  quel  valore  amai 
fcilicet,    virtutem,    quae  cft  oranlno 
dereli£ta. 

.Ad  Verf.   54. 

Dentro  ad  un  dubio ,  /  io  non  me 
ne  fpiego  . 
Ad  cujus  literae  obfcurae  intelligen- 
tiam  claram  volo  te  fcire,  quod 
Pceta  nofter  audiverat  fimilem  fer- 
monem  alibi ,  fcilicet  in  fecundo 
circuio  Purgatorii  Cant.  XIV.  a  Gui- 
done  del  Duca  ,  fpiritu  Romandiolo 
invido.  Qui  loquens  de  habitatori- 
bus  Arni  ,  qui  fugiunt  Virfutem 
tamquam  ferpentem,  dixit  hoc  effe 
R  r  vcl 


6ip  BENFENUTl 

vel  ex  infellcitate  loci  ,  vel  cx  pra-  A 
vo  ufu  hominum.  Et  nunc  audiebat 
idem  a  Marco  fpiritu  Lombardo  ira- 
cundo,  qui  hoc  dicir  de  omnibus  in 
generali,  &  in  particulari  de  habita- 
toribus  Padi  &  Athefis.  Per  quae 
loca  dixit  pofTe  tranfire  tute,  qui- 
cumque  verecundatur  appropinquare 
bonis . 

^J  Verf.   80.  B 

-----  e  quella  cria 

La  mente  in  voi ,  che  V  Ciel  non  ba 
in  fita  cura . 
Scilicet ,  Natura ,  vel  Deus  creat  ab 
initio  animam  rationalem  in  homi- 
nibus.  Quia  anima,  quae  eft  res  di- 
vina,  non  eft  a  generante,  fed  a  Deo 
creante,  lic^t  infufa  corpori  movea- 
tur  fecundiim  complexionem  corpo- 
ris .  Nimis  abfurdum  ergo  videtur  , 
quod  homo  fubjiciatur  coelo,  quum 
potius  aftra  fint  fa£la  propter  homi- 
nem  ,  quim  e  contrario  .  Unde  ad 
confirmandum  propofitum  occurrit  mi- 
hi  res  jocofa .  Floruit,  non  eit  diu  , 
in  Civitate  Paduae  quidam  Petrus 
de  Abano,  eximius  Philofophijs ,  A- 
ftrologus ,  &  Medicus.  Qui  ad  tem-  D 
pus  fuit  in  ifta  opinione  prava.  Ac- 
cidit  autem  femel  .  quod  accenfus  i- 
ra  contra  fervum  fuum ,  qui  nimis 
tarde  redierat  domum  ,  volebat  in 
furore  injicere  manus  in  eum .  Tunc 
fervus  fagax  fubit6  ufus  eft  ingenio, 
&  dixit  :  Fateor ,  magifler  mi  e?"  do- 
mine ,  me  erraffe .  Sed  unum  verbum 
precor  ,  audire  digneris  ,  antequam  a 
me  poenam  meritam  exigas .  ^udivi  fae- 
pe  ,  ut  be»e  recolo  ,  te  dicentem  ,  quod 
emnia  eveniant  de  neceffttate .  Qi<cmodo 
ergo  poteram  citius  venire?  Petrus  ma- 
gis  iratus,  porrigens  manum  ad  ba- 
culum  ,  clamare  coepit  :  Neceffe  efl  , 
ferve  neqttam  ,  quod  te  dure  corripiam 
de  contumacia  tua .  Tunc  fervus  non 
territus,    appHcans  manum  ad    capu- 


IMOLENSIS  610 

lum  ,  dixit  :  Et  certe  ,  magijler  infa- 
ne ,  neceffe  efi ,  qutd  infigam  gladium 
in  vijcera  tua.  Petrus  autem  timore 
temperante  iram  ,  dixit :  Semper  fia- 
bis  mecum ,  fi  voles  /  &"  promitto  tibi , 
quod  numquam  de  cetero  habebo  opinio- 
nem  iflam  ,  nec  aliquando  fuadebo  . 
xAd  Veyf.    102. 

D<"  quel  fi  pafce ,  e  pitt  oltre  non 
chiede  . 
Heic  nota,  quod  Poeta  nofter  juftc 
conqueritur  de  malo  regimine  Prae- 
latorura  ,  quod  eft  quafi  caufa  om- 
nium  malorum .  Quia  ,  ut  videmus 
de  fafto,  Populus  a  moribus  Saccr- 
dotum  facilius  contrahit  vitia  quam 
virtutes.  Unde  arguitur  fic  :  Praela- 
ti ,  Paftores ,  Sacerdotes ,  &  Religio- 
fi  ,  qui  fapientiftimi  hominum  docent 
nos  mandata  Dei  &  Leges  San6la- 
rum  Scripturarum  ,  petunt  &  appe- 
tunt  ifta  temporalia  ,  puta  pecunias, 
voluptates  ,  &  talia  .  Ergo  aut  co- 
gnofcunt  ea  efle  bona  ,  aut  Deum  cle- 
mentiffimum  pro  omnibus  fore  paf- 
fum  .  Ideo  Praelati  tenentur  de  ani- 
mabus  fubditorum  ,  qui  fequuti  funt 
eorum  mala  exempla  .  Ideo  fubdit 
Marcus  : 

Ben  pHoi  veder  -  -  -  - 
Ex  his  ,  quae  dixi  : 

-  -  -  -  -  che  la  mala  condotta , 
fcilicet,   Paftoris 

£'  la  cagion ,  chs  7  Mondo  ha  fatto 
reo  . 

^d  Verf    loS. 

Facean  vedere  e  dtl  Mendo  e  di  Deo. 
Ita  reddebant  quae  funt  Caefaris  Cae- 
fari  ,  &  quac  funt  Dei  Deo  ;  ficut 
patuit  in  Conftantino  &  Silveftro  , 
&  Juftiniano  ,  &  Agapito,  &  Caro- 
lo  Magno,  &  Adriano.  Et  ita  po- 
ftea  in  quibufdam  Ottonibus  Germa- 
nis  ,  &  Papis  Romanis.  Ideo  bene 
Juftinianus  Imperator  ait  :  Magna  in 
hominibus  funt  dona  Dei  a  fuperna  col- 

lata 


621  C0A4MENT.  IN 

iata  clewe»t!a ,  Sacefdotium  &  Imbe- 
tmm,  lllud  quiJem  divinis  minijtmns , 
hoc  autem  humanis  pracjidens ,  ex  uno 
eodemque  principio  utyaqtie  manantia ,  Et 
fubdit  ,  quod  nanc  contrarium  acci- 
dit  cupiditate  &  arabitione  Paftcris; 
dicens  : 

V  un  l"  altro  ha  fpenta  -  -  -  - 
Scilicet ,  Papa  Impcratorem,  &  Im- 
perator  Papam ,  ficut  patuit  in  Fri- 
derico  II.  qui  omnia  ipiritualia  ty- 
rannice  ufurpavit ,  &  Gregorio  IX. 
qui  occupavit  Regnum  Friderici  eo 
abfente,  ut  ftatim  dicetur.  Potcft  ta- 
men  intelligi  praecipue  de  Bonifa- 
cio  ,  qui  cinxit  fibi  cnfem,  ut  pa- 
tuit  fupra  Cant.  VI.  Ideo  dicit  : 

-  -  -  -  Et  e  giunta  la  Spada  , 
ideft  ,  poteftas  temporalis  : 

Col  Pafrorale,  -  -  -  - 
ideft,  cum  poteftatc  fpirituali  ,  quae 
figuratur  per  virgam  Paftoralem  .  Hoc 
idem  vidit  ipfe  Poeta  paulo  poft  in 
Clemente  V.  contra  Henricum  VI. 
quum  tamen  duos  gladios  fufficere 
Imperio  Chriftiano  Evangelii  teftetur 
auftoritas  .   Ideo  dicit  : 

----£/'«««/'  altro  infieme 
fimul  confufa  : 

Per  viva  for^a  mal  convien  cbe  vada . 
Quia  non  poteft  unus  tam  diverfa 
officia  bene  exercere.  Et  affignat  cau- 
fam ,  dicens  : 

Peib  che  giunti  ----- 
fcilicet  ,  Enfis  «Sc  Paftoralis  virga 

-  -  -   -  F  un  r  altro  non   tcme  . 
Nec    reverentur .    Quod    probat    per 
exemplum  de  proximo  ,  dicens  : 

Se  non  mi  credi ,----- 
quia  videar  tibi   homo  curialis ,    no- 
vorum  fi£lor  : 

-  -  -  -  pon  mente  a  la  fpiga , 
ideft  ,  refpice  ad  effeftum  : 

CA'  ogni  erba  fi  conofce  per  lo  feme . 
Nam    propter   difcordiam  ,  quae  fuit 
inter  Papam  &  Fridericum  II,  Lom- 


DANTIS  COMOED, 


612 


B 


D 


bardia  ,    flos    Italiae  ,    fuit    quafi   de- 
ftrufta  . 

In  ful  Paefe  -  -  -  - 
Heic  nobilis  Marcus  ad  dilatandam 
hanc  materiam  ,  pro  confirmatione 
difti  fui  defcribit  mutationem  Lom- 
bardiae  ,  quae  propter  difcordiam  Pa- 
pae  &  Imperatoris,  amifit  bona  tem- 
poralia  &  fpiritualia.  Et  ad  hujus 
literae  expofitionem  oportet  breviter 
perftringere  aliqua  de  Friderico  II.  * 
de  quo  aliqua  fcripfi  Purgatorii  Cant. 
III.  Fridericus  ergo  elatus  magn& 
potentia  multorum  Regnorum  ,  & 
nobili  prole  proborum  filiorum ,  tem- 
por^lia  &C  fpiritualia  conculcabat  . 
Proprer  quod  fuit  excommunicatue 
ab  Konorio  III.  Papa,  &  ftetit  con- 
tumax  fex  annis.  Honorio  mortuo 
fucceffit  in  Pontificatu  Grcgorius  IX. 
de  Anagnia,  qui  fedit  XIV.  annis  . 
Quo  tempore  Fridcricus  habuit  inc- 
xorabile  bellum  fccum  .  Poft  hoc 
Fridericus  magna  claffi;  tranfivit  ad 
Terram  Sanftam  ,  ubi  privavit  Rc- 
gno  Hierufalem  Johannem  Brenen- 
fera  focerum  fuum  .  De  quo  fecit  fe 
coronari  Anno  Domini  MCCXXXV. 
Gregorius  IX.  audita  pace  fi£la  ,  quam 
Fridericus  fecerat  cum  Soldano  ,  de- 
dit  operam ,  quod  di£lus  Rex  Johan- 
nes  intraret  Regnum  Apuliae,  quod 
totum  fecit  rebellare  Friderico  .  Sed 
Fridericus,  velut  ardens  fulmen  bel- 
li ,  cum  fumma  celeritate  revolavit 
in  Italiam  cum  duabus  Galeis ,  & 
totum  Regnum  celerius  recuperavit: 
&  ultra  hoc  occupavit  Patrimoniura 
San£1:i  Petri ,  Ducatum  Spoleti ,  & 
Marchiam  Anconae  ,  ducens  fecura 
Saracenos  de  Nuceria  ,  quos  traxerat 
de  Sicilia  de  montibus  Drepani  ,  ut 
Sicilia  effist  tutior,  &  Apulia  fubje- 
ftior  .  Deinde  quum  Gregorius  ordi- 
naflet  Concilium  contra  Fridericum , 
magnus  numerus  Praelatorum  veniens 
R  r     2  de 


62^  BENVENUT 

de  partibus  Galliae  ,  captus  fuit  ad 
Pifas  ,  quos  poftea  Fridericus  pau- 
penime  dimifit  ,  inftante  Ludovico 
Rege  Franciae .  Et  tunc  natum  eft 
bellum  inter  Januenfes  &  Pifanos . 
Polt  hoc  Fridericus  afpirare  coepit 
ad  dominium  Lombardiae  .  Unde 
featiens ,  quod  Mediolanum  ,  Par- 
ma  ,  &  Bononia  ,  &  plures  aliae 
Terrae  Lombardiae  &  Romandiolae 
conjuraverant  cum  Ecclefia  contra 
eum ,  defcendit  de  Regno  in  Lom- 
bnrdiam  magnis  viribus  .  Et  pofl 
rnulta  proelia  Mediolanenfes  totis  vi- 
ribus  fuis,  Ecclefiae ,  &  coUigato- 
rum  ,  quum  venifTent  in  auxiliuni 
Brixienfium ,  concurrerunt  cum  Fri- 
derico  in  loco  diQo  Curte  Nova. 
Et  pofl:  acre  proelium  Mediolanenles 
debellati  funt  cum  magno  damno 
fuorum  ,  &  exaltatione  Friderici  , 
qui  in  illa  pugna  ftrenue  fe  geflferat . 
Cujus  rei  dolore  Gregorius  infirma- 
tus  ,  mortuus  eft  Romae  paulo  poft  . 
Fridericus  vero  vi£lor  cepit  magnsm 
partem  Lombardiae  &  Romandiolae. 
Quo  tempore  habuit  Elephantem  , 
ad  quem  videndum  confluebant  mul- 
ti  de  Populis  Lombardiae.  Tamdem 
creatus  eft  Papa  Innocentius  IV.  vir 
ncbilis  Januenfis  ex  nobilihus  de  FH- 
fco ,  Anno  Domini  MCCXLI.  Qui 
fedit ,  annis  XI.  Et  replevit  Eccle- 
fiam  multis  Cardinalibus  ex  diverfis 
par-^ibus  Chriftianiratis .  Q..10  audito 
Fridericus  turbatus  ,  fertur  dixiffe  : 
Heu !  psrdidi  amictim  tneum  .*  praefa- 
giens  quod  futurum  erat.  Nam  In- 
nocentius  ,  prudens  &  magnificus  , 
videns  potenljam  &  contumaciam 
Friderici  ,  qui  quafi  totam  polfide- 
bat  Italiam  ,  fecit  armari  apud  Ja- 
nuam  XX.  Galeas  per  confortes  fuos . 
Et  cum  Cardinalibus  &  Curia  ivit 
de  Roma  Lugdunum  fupra  Rhoiia- 
nura  .    Ubi    cekbrato   Concilio.    cui 


/  1  MOLENSIS  tf24 

A  interfuit  bonus  Ludovicus  Rex  Gal- 
liae ,  damnavit  &  excommunicavic 
Fridericum.  Interim  confanguinei  In- 
nocentii  &  arnici  Ecclefiae ,  expulfi 
de  Parma,  intraverunt  P^rmam  cum 
confenfu  Populi  .  In  quorum  auxi- 
lium  continuo  venit  Gregorius  de 
Monte  Longo  Legatus  Ecclefiae  cum 
Mediolanenlibus,  Placentinis ,  8c  Man- 

B  tuanis  .  Et  paraverunt  fe  ad  defen- 
fionem  .  Fridericus  indignatione  ple- 
nus  &  ira ,  contraftis  magnis  viri- 
bus ,  &  Eccelino  de  Romano  obfedit 
Parmam,  &  fecit  ibi  Baftitam  ma- 
gnam  in  formam  Civitatis ,  quam 
Vifloriam  appellavit ,  jurans  num- 
quam  recedere ,  nifi  Parma  capta , 
quam  conceperat  deftruere  ,  &  tran- 
sferre  Vi^Sloriam  .  Igitur  Friderico 
impugnante  &  Ecclefia  defenfante 
Parmam  per  fpatium  fex  menfium, 
faevitia  hyemis  cogente,  militia  Ci- 
vitatum  utrinque  ad  propria  remea- 
vit.  Fridericus  vero  remanfit  in  Vi- 
£toria  ,  exfpe£tans  tempus  aeftatis , 
fpe  expugnandae  Civitatis,  quae  pe- 
nuria  vi6lualium  parvo  tempore    po- 

D  terat  refiftere  .  Ideo  Fridericus  ,  pat- 
vipendens  ob fe ftbs ,  die  quadam  ive- 
rat  extra  Viftoriam  ad  Falconem  • 
Tunc  Parmenfes  quafi  defperati  fu- 
riole  exeuntes,  invaferunt  Vi6^oriam, 
quam  captam  ferro  &  igne  defiruxe- 
runt,  &  praeda  magna  ditati  funt. 
Fridericus  ver6  Cremonam  fugiens 
vix  evafit  ,  amiflTis  jocalibus  fuis  & 
Corona  ,  quam  habuerunt  Parmenfes. 
Haec  gella  funt  die  Martis  prima 
Februarii  Anno  Domini  MCCXLVIII. 
Et  Anno  fequenti  Henricus  filius  e- 
jus  bellicoius  captus  eft  a  Bononien- 
fibus  apud  A5utinam.  Qua  vi£loria 
Bononienfes  elati  funt  valde.  Dein- 
de  alrero  Anno  Fridericus  mortuus 
eft ,  nihil  de  tanta  potentia  fecum 
trahens  ,    nifi    farcinam    peccatorum. 

Nunc 


6i^ 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED, 


6tS 


Nunc  defccndendum  eft    ad    literam , 
quam  fic  ordinabis  : 

-  -  -  valore  e  cortefia  -  -  - 
ideft ,  viri  valentes  &  liberalesj 

-  -  -  -  Trovarfi  jolea 
In  ful  Paefe  ,  -  -  -  - 

fcilicet  ,    in    Marchia    Trivifana    & 
Lombardia : 

-  -  -  cV  u4itce  e  Pb  riga , 

ideft  ,    balneat  .  Quia   Athefis  nobilis 
fluvius  labitur  per  Marchiam  Tarvi- 
fanam ,  per  Civitatem  Veronac.  Quae 
regio    di£lo    tempore    fuit    crudeliter 
afflifta    per    Eccelinum  de  Romano  , 
confoederatum   cum    Friderico ;    ficut 
Padua  ,    Verona ,    Vicentia  ,    Tarvi- 
fium  .    Padus    vero    nobiliflimus    flu- 
vius    dividit    Lombardiam    per    me- 
dium  .    Quae  regio  fuit  miferabiliter 
lacerata  per  Fridericum ,  ut  patet  ex 
diftis.  Et  heic  nota ,  quod  ifte  Mar- 
cus   bene    noverat    Dominos  &  viros 
Nobiles  utriufque  riperiae,  quam  fo- 
lebat    faepe    frequentare  ;    &    mores 
laudabiles    virorum   &   mulierum    re- 
ferre .    Unde  femel  difcurrens  per  ri- 
periam  Padi ,    dum    iret  de    Ferraria 
Ravennam  ,    audiens    multum    com- 
mendari    Margaritam    confanguineam 
Azonis  III.  Marchionis  Eftenfis ,  in- 
travit  Argentam  ,    ubi  ille   erat  ten- 
taturus  veritatem  .    Margarita  autem 
valens,    &    bene  morata ,    quum  au- 
diflet  de  fama  Marci ,   recepit  ipfum 
laetanter .  Cui   Marcus  magnifice  lo- 
quers  ,    ait  :     llluftris    Domina :    alta 
virtus  tua  ubique  nota  conduxit  me  huc , 
ut    gioriari   pcjfim    "vidiffe   <ir    audivijje 
Dominam,  quae  excedit  ceteras  nohiHta- 
te  gensris  &  virtute  aninti .   Marchio- 
nifla    volens    experiri    circumfpeflio- 
rem   Marci ,    prudenter  refpondit  fu- 
bito  :    Certs  ,   Marce  ,   nort  poffum  de  te 
dicere  illud  bomon ,  quod  tu  de  tne  dicis . 
Et  Marcus  continuo  dixit:   Immo  be- 
ne  potuiffetis ,  fi  voluijfetis  de  me  men- 
tiri ,  ficut  ego  mentitus   fum    de  vobis . 


B 


D 


Ex  quo  Domina  fubridens ,  perpen- 
dens  verum  fore ,  quod  de  Marco 
audiverat ,  donavit  illi  certum  joca- 
le ,  &  permifit  ire  ad  viam  fuam . 
Et  heic  nota ,  quod  Marcus  novit 
facere  mirabilia  fchemata ;  quia  bo-. 
num  fchema  debet  mordere  audito- 
rem  ut  ovis,  non  ut  canis  ;  &  de- 
bet  fieri  praefto  &  fine  mora .  De 
hujus  materia  pulcre  traflat  Macro- 
bius  in  Libro  Saturnalium .  Et  dicit 
Marcus: 

Prima  che  Federigo  aveffe  hriga . 
Ideft  ,    bellum    cum    Innocentio    IV. 
(5c  Ecclefia.  Et  fubdit  Marcus,  nunc 
efle  contrarium  in  Marchia  &  Lcm- 
bardia.   Unde  dicit : 

Or  pub  ficuramente  indi  paffarfi 
per  difta    loca,    quae    funt   derelifta 
a  bonis  : 

Per  qualunque  -  -  -  - 
fcilicet  ,  pravum  : 

—  —  lafciaffe  per  vergogna 
Di  ragionar  co  huoni ,  -  -  -  ~ 

quia  funt  ibi  rari  : 

-  -  -  -  0  d"  appreffarfi 

illis  bonis.  Quafi  dicat:  Quicumque 
verecumdaretur  colloqui  &  conver- 
fari  cum  bonis  &  curialibus,  poteft 
audafter  tranfire  per  has  partes,  quia 
invenit  multos  de  fuis  ,  viles  &  vi- 
tiofos . 

Ben  V  e  -  -  - 
Heic  Marcus  ,  quia  videbatur  fecifle 
regulam  generalem  de  Lombardis,  & 
mordaci  fchemate,  ut  redimat  pudo- 
rem  eorum ,  facit  exceptionem  fpe- 
cialem  .  Et  dicit  ,  quod  in  di£lis 
duabus  provinciis  fupervivunt  tres 
viri  valentes  ,  retinentes  adhuc  de 
curialitate  &  virtute  antiqua.  Unde 
dicit  : 

Ben  V  e  tre  vecchl  ancora  -  -  - 
in  quibus  eft  antiqua  virtus,  de  qui- 
bus    dignum    videtur    facere    fchema 
feu  famam.  Unde  dicit: 

-  -  -  /» 


Sif 


BENfENUTI 


-  -  -  -  tn  ctit  rampogna 

L  antica  eta  la  ntiova ,  -  -  - 
ideft ,    improperat    &    vitupcrat    mo- 
dernos  j    &  fumme  dolent  ita  muta- 
tam  naturam    fuorum    eomprovincia- 
lium.  Undc  dicit: 

-  -  -  -  e  par  lor  tardo  , 

Che  Dio  a  miglior  vita  li  ripogna . 
Scilicet,  vitae  futurae.  Quafi  dicat: 
mors  videtur  eis  tarda  .  Et  loquitur 
hyperbolice.  Vel  dic :  quod  optant 
reponi  ad  meliorem  vitam  ,  idefl  , 
virtuofiorem ,  quim  fit  vita  moder- 
norum  .  Et  declarat  ipfos  nomina- 
tim ,  dicens: 

Currado  da  Palar^zp  -  -  -  - 
Hic  fuit  nobilis  de  Civitate  Brixiae, 
de  cujus  flrenuitate  audivi  ,  quod 
quum  eflet  Vexillifcr  pro  fua  Repu- 
blica ,  in  proelio  truncatis  fibi  ma- 
nibus,  numquam  deferuit  publicum 
Signum  ,  immo  perfeveranter  cum 
truncis  retincns  ,  non  prius  illud  , 
qu^m  vitam,  abjecit.  Et  fic  videtur 
feciffe  fortius ,  qu4m  Dentatus,  qui 
amiffa  manu  in  pugna  fecit  fibi  a- 
liam  ferream : 

-  -  -  -  e  7  buon  Gberardo , 

Ifte  fuit  nobilis  Miles  dc  clariflima 
Domo  illorum  de  Camino,  qui  faepe 
habuerunt  Principatum  illius  Civita- 
tis.  Hic  fuit  vir  totus  benignus, 
humanus  ,  curialis  ,  liberalis  ,  &  a- 
micus  bonorum  .  Ideo  antonomaftice 
di£lus  eft  Bonus : 

E  Guido  da  Cajlcl  -  -  -  - 
Ifte  fuit  de  Regio  Lombardiac,  dc 
Robertis ,  quorum  tria  erant  mcm- 
bra  ,  fcilicet  illi  de  Tripoli  ,  illi  dc 
Caftello  ,  &  illi  de  Furno.  Ideo  dc- 
nominat  ipfum  a  vocabulo  fpcciali  , 
per  quod  erat  notus  .  Et  ita  publice 
vocabatur  .  Ifte  florebat  in  Regio  , 
tempore  noftri  Poetae  ,  quum  Civi- 
tas  illa  effet  in  magno  flore  ,  &  re- 
geretur   libere.   Fuit  autera  vir  pru- 


B 


D 


IMO  LENSIS  <f28 

dens  &  re£lus,  fani  confilii,  ama- 
tus,  &  honoratus ,  quia  zelator  erat 
Reipublicae  ,  &  prote£lor  patriae , 
lic^t  tunc  alii  cflent  potentiores  in 
terra  illa.  Fuit  liberalis.  Cujus  li- 
beraliratcm  Poiita  nofter  expertus  cft 
femcl  ,  reccptus  ik  honoratus  ab  eo 
in  domo  fua.  Fuit  etiam  Guido  pul- 
cher  inventor  in  Rythmo  vulgari , 
ut  pulcre  apparet  in  quibufdam  di- 
ftis  ejus.  Ideo  in  coramendatione  e- 
jus  dicit: 

-  -  -  -  cbe  viK  Ji  noma 

ideft,    qui  Guido  melius  nominatur: 

Francefcamente  il  femplice  Lom'>aydo . 
Exponunt  aliqui,  quia  de  curialitate 
fua  tanta  fama  crevit  per  Franciara, 
quod  vocabatur  Simplex  Lombavdus . 
Sed  iftud  eft  vanum  dicere .  Immo 
debes  fcire,  quod  Gallici  vocant  om- 
nes  Italicos  Lombardos ,  &  reputant 
cos  valde  aftutos.  Ideo  bene  dicit, 
quod  proprie  vocaretur  Gallice  Sim- 
plcx  Lomhardns .  Simile  dixit  fupra  de 
Henrico  Rege  Anglorum  ,   ubi   dixit: 

Vedete  il  Re  da  la  femplice  vita . 
Et  dicit  : 

D/  oggi  mai  -  -  - 
Heic  ultimo  Marcus ,  repetens  &  de- 
clarans  principalem  conclufionem  ,  do- 
cet  Poctam  ,  quid  amodo  debeat  re- 
fpondere  interrogantibus  dc  di£laquae- 
ftione  .  Unde  dicit : 

D}  oggi  mai ,  che  la  Chiefa  di  Roma , 
ideft  ,   Paftor  Ecclefiac  : 

Pcr  confondsrc  iit  fe  dite  reggimenti , 
Et  fic  non  habet  ungulam  fiifiam  : 

Cade  nel  fango  ----- 
ideft ,  in  peccatum  : 

-  -  -  -  e  se  brtitta ,   e  la  (oma . 

Et  fic  foedat  rcgimen  Chriftianae  Rc- 
ligionis  .  Et  ver^  turpe  cft  videre 
Sacerdotcm  togatum  armatum  .  Et 
fubdit  Poeta,  quomodo  ipfe  confir- 
mavit  diftum  Marci ,  au£toritare  Sa- 
crae  Scripturae .  Dicit  ergo  : 

O  Mar- 


6i9 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


O  Marco  mio  ,  difs^  io  ,  ben  argo- 
menti  .• 
ex  commixtione  gladii ,  &  clar^  arguis 
caufam  per  effe£tum .  Ec  hoc  video 
ex  bono  teftimonio  .  Ad  cujus  evi- 
denriam  fciendum  eft  ,  quod  ficut 
poflet  colligi  ex  multis  Libris  facris, 
&  ex  Jofepho  Libro  Antiquitatum  , 
Lcvi  fuit  unus  ex  duobus  filiis  Ja- 
cob  ,  natus  ex  Lia,  a  quo  denomi- 
nati  funt  Levitae  .  Hanc  Tribum 
Moyfes  fegregavit  ab  aliis,  &  facra- 
vit,  ut  fimpliciter  vacaret  facrificiis , 
&  vacaret  ab  officio  militiae.  Moy- 
fcs  ergo  Levitarum  Tribum  fervitu- 
ram  Deo  feparavit  a  proeliis ,  & 
conftituit  Populum  dare  eis  Dccimas 
annuorum  fruftuum.  Vide  ergo ,  quid 
Potita  vult  dicere  heic,  quuni  dicit : 

Et  or  dijcerno  -   -  -  - 
Et  nunc  perpendo  : 

-  -   -  -  perche  dal  retaggto 
Li  figli  di  Levt  furon  efenti . 

Sicut  Moyfes  ,  Aaron  ,  &  alii  Levi- 
tae  ,  divifi  &  remoti  a  dominio  ,  & 
hereditate  Terrae  San£lae ,  quam  pro- 
miferat  Deus  Abraam  ,  Ifaac  ,  Jacob  , 
&  femini  eorum :  Deinde  Poeta  mo- 
vet  dubium  Marco  circa  unum  no- 
minatorum  ,  quia  vocaverat  eum  fim- 
pliciter  Gherardum  ,  quum  multi  a- 
lii  poflfent  effe  in  illa  rcgione  &  pa- 
tria  ejufdem   nominis.  Unde  dicit : 

Ma  qual  Gherardo  e  ^uel ,  che 
ru  mihi  dicis  : 

-  -  -  -  tii  per  fagpjo  , 
idefl:  ,  pro  fagaci  &  fapienti  : 

Vi  cU  i  rimafo  de  la  gente  fpenta , 
ideft ,  mortua  : 

In   rimprovero  del  Secol  felvaggio  ? 
ideft,  in  improperium  &  dedecus  pra- 
vi  temporis  ? 

O  tuo  parlr.r  -  -   -  - 
Heic  ultimo    Poeta    ponit   refponfio- 
nem    Marci    ad    quaefitum  ,    dicens  : 
Ille  Marcus 


6^0 


Rifpofe  /»  we.'  -  -  -  - 

0    tuo   parlar    m  inganna  ,    o    e*  mi 
tenta  .  ' 

Et  ecce  quomodo  : 

-  -  -  -  che  parlandomi  Tofco 

Par  che  del  buon  Gherardo  ntilla  fente. 
Quafi  dicat :  Miror  de  te  ,  quod  li- 
c^t  fis  Tufcus ,  non  Lombardus ,  non 
videris  fcire  ,  quis  fuerit  Gherardus , 
B  cujus  curialitas  &  bonitas  jam  tran- 
fivit  Apenninum,  &  per  famam  per- 
venit  in  Tufciam.  Et  fubdit : 

Per  altro  fopranome  io  nol  conofco. 
Sed  heic  ftatim  oritur  dubitatio.  Di- 
ceret  aliquis  :  Quomodo  Marcus  di- 
cit,  fe  non  noffe  iftum  ab  alio  co- 
gnomine,  quum  tamen  cognomen  il- 
lorum  de  Camino  efleC  tunc  famo- 
fum  in  Lombardia,  immo  in  tota  I- 
talia  ?  Et  praecipue  Marcus  fiiit  fa- 
miliariflimus  iftius  Domus ,  &  Do- 
mini  Rizzardi ,  cujus  pater  fuit  ifte 
Gherardus?  Dicendum  breviter,  quod 
Poeta  hoc  fingit  de  induftria  duplici 
ratione.  Primo,  ut  oftenderet  ejus  e- 
ximiam  borntatem.  Vult  enim  dare 
intelligi  tacite,  quod  Gherardus  de- 
D  bet  efle  magis  notus  bonitate  fua  , 
I  qu^m  nobilitate  Familiae  illorum  de 
Camino.  Secundo,  ut  faceret  memo- 
riam  de  vanitate  filiae  ejus.  Unde 
addit : 

i"  io  nol  toglieffe  da  fua  figHa  Gaja , 
quafi  dicat  *  neque  nobilitas  neque 
bonitas  facit  eum  ita  notum ,  ficut 
filia  ejus  notifllima  .  Ita  enim  erat 
famofiffima  in  tota  Lombardia,  quod 
ubique  dicebatur  de  ea :  Mulier  qui- 
deni  ver^  gaja  &  vana .  Et  ut  bre- 
viter  dicam  ,  tota  Tarvifina,  &  a- 
morofa .  Quae  dicebat  Domino  Riz- 
zardo  fratri  fuo :  Procura  tantum  mihi 
juvenes  procos ,  c^  ego  procurabo  tibi 
puellas  formofas  .  Multa  jocofa  fciens 
praetereo  de  femina  ifta  dicere ,  quae 
pudor  prohibet . 


6^1 


BENFENUTI 


^d  Cant.  XVI.  Vevf,  15.  &feqq. 
O  imaglnativa  1  che  ne  rubt  ij^c, 
Heic  nota  ,  quod  lic^t  Poeta  legif- 
fet  faepe  de  tam  forti  imaginatione 
in  Socrate,  Democrito,  Carneade  , 
&  aliis  multis,  tamen  in  fe  ipfo 
fuerat  mirabiliter  expertus.  Accidit 
cnim  femel  fibi  in  Civitate  Sena- 
rum  ,  oftenfo  fibi  Libello  famofo, 
rec  amplius  vifo  per  ipfum ,  quum 
non  poflet  habere  commodius  co- 
piam  de  eo  ,  adhaefit  cum  peftore 
banco  unius  Speciarii,  &  cum  tanta 
attentione  percurrit  Libelium  totum  , 
perfiftens  fixus  fine  motu  oculorum 
ab  hora  Nona  ufque  ad  Vefperam  , 
quod  nihil  extrinfecus  fenfit,  quum 
tamen  fieret  ibi  prope  feftum  nuptia- 
le  cum  plaufibus,  cantibus,  &  fonis. 
Et  interrogatus ,  quomodo  potuerat 
fe  ccntinuiflTe ,  ne  refpiceret  tam  ce- 
lebre  fefium,  ubi  erat  fuavis  afpe6lus 
tot  mulierum  Senenfium,  dulcis  me- 
lodia  tot  inftrumentorum  muficorum  , 
refpondit  fe  nihil  fenfiffe .  Ex  quo 
poft  primam  admirationem  magnam 
fequuta  eft  major,  quum  ipfe  eiTet 
naturaliter  amator  amoroforum  can- 
tuum  , 

^d  Cant.  XVIIl  Verf  iiS. 
lo  fui  tAbate  ----- 
Ad  inteiligentiam  plenam  hujus  li- 
terae  eft  primo  fciendum  ,  quod  ifte 
fpiritus  dicit  fe  fuifte  tempore  Bar- 
baeruflae,  quo  Fridericus  I.  de  Sue- 
via,  de  quo  alibi  fafta  eft  mentio , 
imperavit  Annis  XXXVII.  Qui  prius 
fuit  amicus  Ecclefiae  ,  fed  poftea  ha- 
buit  litem  cum  Alexandro  IIL  Se- 
nenfi  ,  ^ui  excommunicavit  eum  .  Quo 
tempore  multa  bella  habuit  in  Italia 
cum  Lombardis  faventibiis  Papae. 
Et  viclor  omnium  deftruxit  Spole- 
tum ,  &  Terdonam  .  Laudum  tranfmu- 
tavit.  Aedificavit  Cremam  ,  &  Cre- 
monam    recepit    per  deditionem .    Et 


B 


D 


IMOLENSJS  6^1 

inter  memoranda  gefta ,  Mediolanum 
per  obfidionem    cepit    Anno  Domini 
MCLXiI.     quod     proftratis    moeniis 
tocum   igne  cremavit,  &  fecitarari, 
&  leminari  Sale.  Et  fecit  de  Roma- 
nis    miferabilem    ftragem   .     Propter 
quae  Alexander  timens    furorem   po- 
tentiae  ejus,  confuqit  Venetias ,    ubi 
reverenter     receptus     moram     fecit  . 
Cujus  favore  Mediolanenfes   reaedifi~ 
caverunt  eorum   Civitatem    everfam  , 
Anno    Domini    MCLXVII.     Deinde 
paulo   poft  ipfi    cum   auxilio  Cremo- 
nenfium  ,   Placentinorum ,  &  aliorura 
Lombardorum,    amicorum  Ecclefiae , 
fundaverunt  novam  Civitatem  contra 
Papiam   femper  inimicam  Mediolani, 
quae  faverat  Friderico.  Et  hanc  Ter- 
ram  in    contemtum    Papiae    Alexan- 
driam   vocaverunt .  Et  Dux  Venetia- 
rum  m.igna  clafle  geflit    bellum    na- 
vale  cum   Henrico  Imperatoris  filio  , 
quem   vi£lum   &   captum    duxit    Ve- 
netias.   Fridericus  videns  fortuna  mu-- 
tata    fe    continuo  declinare,  &  Ale- 
xandrum    exaltari  ,     favore  Ludovici 
Regis  Franciae  &  Henrici  Regis  An- 
gliae  generi  fui ,  tX  Guillielmi  opti- 
mi    Regis    Siciliae,     Venetorum  ,    & 
Lombardorum  ,     per    Legatos    petiit 
pacem  &  veniam  .  Et  vcniens  Vene- 
tias  procidit  ad   pedes  Papae.    Cujus 
gutturi   Papa  applicsns    pedes ,    dixit 
illud     Pfalmiftae :     Super    afpldem    & 
bafWifcum     ambulahis  ,     &     concukahis 
leonem    i^    draconem .    Et    Imperatorc 
dicente:    iVon    tibi ,    fed  Petro ;    Papa 
refpondit  :     Ego    fum    Vicarius    Petri . 
Demum    Fridericus    pro    fatisfatlione 
cum    univerfo    exercitu    tranfivit   in 
Syriam     ad     recuperationem     Terrae 
San6iae,   &  fuffbcatus  eft  in  flumine 
Antiochiae,    quum    fe  lavaret  calore 
aeftivo,    Nunc  veniendo  ad  literam, 
dicit  ifte  fpiritus: 

lo  fiii  u^iPate  ------- 

&  vo- 


d33  COMMENT.  IN 

Sc  vocatus  cft  Abbas  Albertus  ,  vir 
bonus  moribus  &  vita.  Quem  quia 
Poeta  agnoverat ,  fuiffc  valde  acci- 
diofum  ( quo  vitio  laborant  multi 
Praelati  )  ideo  iplum  introducit  heic 
fic  loij^uentem .  Et  tangit  locum  , 
dicens  : 

----«'«  San  Zeno  a  Verona  . 
Ad  quod  nota ,  quod  Zeno  fuit  Epi- 
fcopus  Veronae  vir  magnae  San£\i- 
tatis,  fcicntiae  ,  &  eloquentiae.  Qui 
multa  &  pulcra  volumina  cdidit  in 
Sacra  Scriptura.  Nota  etiam ,  quod 
San£lus  Zeno  efl  in  tribus  locis  in 
Verona,  fcilicet  in  Monte;  alius  ju- 
xta  Athefim,  &  eft  parvum  Orato- 
rium  five  parva  Capella.  Et  de  ifto 
credo  ,  quod  non  loquatur  Beatus 
Gregorius  in  Dialogorum  Libro,  ubi 
fcribit,  quod  quum  femel  Athefis 
fluvius  inundaffet  Civitatem  Vero- 
nae,  aqua  non  intrabat  per  fenef^ras 
Sanfti  Zenonis  ,  feu  Ecclefiae  ejus . 
Et  eft  tcrtius  San£lus  Zeno  longe  a 
ilumine  quafi  per  ja£luni  teli.  Cujus 
Ecclefia  nuUam  vidi  pulcriorcm  in 
Verona .  Et  de  ifio  debet  intelligi 
Leic  pcr  cxcellentiam  ,  &  qaia  hzec 
Ecclefia  habet  Monachos  .  Et  ibi 
fuit  Abbas  ifte  Albertus,  qui  heic 
ioquitur.  Er  defcribit  tempus  a  Prin- 
cipe ,  dicens  : 

Sotte  r  Imperio  del  buon  Baybaroffa . 
Vocat  Fridericum  bonum,  quia  fuit 
vir  virtuofus,  firenuus  ,  largus,  trium- 
phator,  &  corpore  pulcher,  &  a 
colore  denominatus  eft  Barbaroffa. 
Et  tangit  fingularem  vicloriam  ejus, 
dicens: 

Dl  cut  dolente  ancar  MH.in  ragior.a . 
Quia  dolenter  memorat  ruinam  fuam  . 
Nam  ejus  everfione  o£tuaginta  duo 
millia  hominum  difperfa  dicuntur. 
Ita  ut  aliqui  tranfierint  ad  barbaras 
nationes .  Et  hoc  de  menfe  Martii . 
Et  fletit  fic  deftru£tum  quinque  an- 
•    Tom.  III. 


DANTIS  COMOED.  6^^ 

A  ais.  Fuit  autem  Mediolanum  oiinn 
potens  Civiras,  &  jam  f^orens  tern- 
pore  magni  Marcelli,  qui  Regem  co- 
rum  Viridomarum  manu  fua  obtrun- 
cavit.  Sed  Papia  pollca  fuit  poten- 
tior  tempore  Regni  Langob^rdorum. 
Fuit  enim  fedes  Regni  eorum  .  Ho- 
die  tamen  eft  fubjecla  Meaiolano 
cum  raajori  parte  Lombardiae. 

B'       E  tal'  ha  gi^  ------- 

Heic  diftus  Abbas  ,  quia  fecerat  men- 
tionem  de  San£lo  Zenone,  cujus  Mo- 
nafterium  iple  egregie  gubernaverat, 
dolenter  fecit  memoriam  de  alio  quo- 
dam  Abbatc  fHCceflfore  fuo,  qui  ne- 
quiter  tra£labat  illud  dives  &  nobi- 
le  Templum .  Et  ad  intelligentiam 
hujus  literae  oportet  fcire,  quod  mor- 
tuo  Eccelino  de  Romano ,  Maftinus 
de  la  Scala  fa£lus  eft  Dominus  Vc- 
ronae.  Quo  trucidato  ab  aemulis , 
Albertus  frater  ejus  fuccelTit  in  do- 
minio,  &  vindicavit  mortem  fratris. 
Ex  Alberto  natus  eft  Capitaneus 
Bartholomaeus,  Alboinus,  &  Canis 
Grandis .  Habuit  &  filium  natura- 
lem ,    qui    vocatus    eft   Jofeph.    Hic 

D  fuit  Abbas  San£li  Zenonis.  Vir  pro- 
bus  &  integer  a  principio,  fed  con- 
filio  medicorum  tra£la  muliere,  vci 
inquinatus  pice  Diaboli ,  fa£lus  ell 
fceleratiffimus.  Nam  quum  Alboi- 
nus,  qui  furceflit  Bartholomaeo  ia 
dominio,  velleC  ex  pufillanimitate 
reducere  Comites  Sanfti  Bonifacii  in 
Veronam,  Abbas ,  conquerente  Ca- 
ne,  tamquam  animofus  increpans  a- 
marc  Albcinum  ,  armata  manu  ivit, 
&  trucic^avit  multos  ex  di£lis  Comi- 
tibus  ad  Villam  eorum  ,  quae  Infula 
Comitum  primo,  poftea  vocata  eft 
Infula  de  la  Scala.  De  iftoergo  Ab- 
batc  loquitur  heic  praedi£lus  Abbas. 
Et  dicit  dolens  de  mala  traclationc 
fui  Monafterii.  E  tal :  fcilicet,  Al- 
bertus  de  la  Scala. 

S  s  ha 


^35 


BENFENUTI 


ha  gi^  r  un  ptc  dentro  la  fojfa , 
quia  fefTus  fenio  videbatur  jam  pro- 
ximus  morti : 

Che  toflo  piagnera  quel  Monljlero , 
quia  fciiicet  morietur,    &    luet  poe- 
nam  injuriae  faftae  fan6lo  loco.  Un- 
de  dicit : 

£  tyi/l»  fia  £  avervi  avuto  pojfa . 
Scilicet ,  in  ipfum  nobile  Monafte- 
rium.  Et  in  hoc  tacite  arguit  Do- 
rainos  temporales,  qui  injufte  occu- 
pant  bona  Ecdefiarum ,  aut  indignif- 
fimis  tradunt .  Et  affignat  caufam 
dicens: 

Perche  fuo  figlio ,  ----- 
fcilicet ,  Jofephum  : 

-  -  -  -  mal  del  corpo  intero  ^ 
hoc  dicit,  quia  erat  claudus  : 

£  delta  tnente  peggio ,  -  -  -  - 
quia  erat  pravus  animo  : 

-  -  -  -  e  che  mal  nacque^ 

quia  ex  damnato  coitu  conceptus 
fuerat : 

Ha  poflo  in  luogo  di  fuo  Paflor  vero , 
Quum  tamen  efiet  lupus  rapax .  Fuit 
enim  homo  violentus  ,  de  no£le  di- 
fcurrens  per  fuburbia  cum  armis  , 
rapiens  multa  ,  &  replens  meretrici- 
bus  locum  ilium  .  Et  fuit  alius  Ab- 
bas  Jofeph  in  di£lo  loco  ,  fpurius 
Alberti  junioris  fratris  Maftini ,  fce- 
leratior  iilo  primo.  Ideo  bene  dice- 
bat  quidam  Veronenfis,  quod  San- 
ftus  Zeno  expeliebat  daemones,  & 
habebat  eos  intra  domum  .  Hoc  di- 
citur,  quia  mulier  ,  quando  eft  dae- 
moniaca  ,  ducitur  ad  Sanftum  Zeno- 
nem  .  Et  ultimo  Poeta  concludit, 
quod  non  poteft  plura  referu  de  di- 
£i;o    fpiritu  .  Unde  dicit: 

lo  noi*  fo ,  ft  piii  diffe ,  o  s'  ei  Ji 
tacque.y 

Tanto  era  gia  di  ta  da  noi  trafcorfo  ^ 
-.juia  numquam  dimilerat  curfum  pro- 
prilo^uii » 


B 


D 


IMOLENS IS  SiS 

Ma  queflo    intefi ,    c    riteuer  mi  pia-' 
cque . 
Quafi  dicat :    hoc  unum  notavi  ,    ut 
memoriam  faciam  ad  arguendura  vio- 
latores  facrorum  . 

,Ad  Cant  XIX.   Verf  ^p. 

Scias ,  quod  ego  fui  fucceffor  Petri . 
Sed  non  pauper ,  ut  Petrus;  deinde 
defcribit  fe  a  nnbilitate  generis.  Et 
ad  evidentiam  fequentis  literae  debes 
fcire,  quod  in  MCCLXXIir.  Adria- 
nus  V.  natione  Januenfis  de  famofa 
5c  potenti  Domo  illorum  de  Fiifco, 
qui  primo  vocatus  erat  0£lobonus, 
eleftus  eft  ad  Papatum  temporc  Ro- 
dulphi  elefti  ad  Imperium  Roma- 
norum.  Sedit  in  Cathedra  Petri  uno 
menfe  &  e6lo  diebus.  Unde  mortc 
praeventus  nec  Sacerdos  ordinatus 
eft.  Dicit  ergo  Adrianus: 

Una  fiumana  hella  -  -  -  - 
fic  difta  a  fiumine  Lavagno: 

------  j  adima , 

idcft,  avallatur,  feu  abaffatur: 

Intra  Sieflri  e  Chiaveri  -  -   -  - 
quae  funt  duae    Terrae    Riperiae  Ja- 
nuenfis : 

Lo  titol  del  mio  fangue  -  -  -  - 
ideft  ,  iilorum  de  Fiifco  : 

______  y^  ftia  cima. 

Ideft,  apicem  fui  culminis  nobilits- 
tis  &  potentiae  magnae  : 

------  e  del  fuo  nome  : 

quia  fcilicet  difti  Nobiles  vocantur 
Comites  de  Lavania ,  feu  di  Lava- 
gno.  De  quorum  genere  fuerunt  mui- 
ti  viri  vaientes,  praecipu«  alias  Pa- 
pa  ,  qui  diflus  eft  Innocentius  IV. 
vir  quidem  magnificus,  &  deftru£\or 
Friderici  II.  &  fcientificus  in  utro- 
que  Jure,  &  in  Sacra  Scriptura  .  Et 
hujus  Innocentii  fuit  Nepos  ifte  A- 
diianus  ex  fratre.  Qui  fuis  exultan- 
tibus  de  promotione  fua  dixit :  Me- 
tim  erat  vobis  hahere  Cardinalcm  vi- 
vum  ,  quam  Papam  mortuum . 

1/« 


COMAIENT.  IN  DANTIS  COMOED. 

A 


dat    intelligi 


Un  rnefe  ------ 

Heic  Adrianus  oftendir,  qualiter  mo- 
dici  experientia  cognovit  importa- 
bile  pondus  Papalis  dignitatis  ,  dicens  : 

-  -  -  -  e  poco  pih  provai  io  come 
Pefa  */  gran   manto  , 

Per    mantellum     Petri 
Papatum  ,  &  maxime 

-  -  -  -  a  chi  del  fango  il  guarda  . 
Sicut  a  labe  avaritiae,  gulae,  &  lu- 
xuriae ,  quae  foedant  virtutes  om- 
nes ,  ut  jam  dictum  eft  in  prima 
parte.  Et  heic  nota ,  quod  ver^  la- 
boriofum  eft  onus  Pontificale,  fi  de- 
beat  bene  fervari  immaculatum.  Et 
magis  experte  poterat  credere  Adria- 
nus  fanS.ffimo  Papae  Gregorio  I. 
qui  in  multis  Libris  &  locis  dolet 
&  deplorat  iftud  gravamen  .  Ex  quo 
oftendit  farcinam  illam  nimis  mole- 
ftam  efle  omnibus,  qui  cuftodiunt  il- 
lam  illaefam  .  Ideo  bene  Coeleftinus 
V.  quafi  mortifcro  fafce  depofito  , 
cum  gaudio  &  laetitia  folitudinem 
repetabat,  nifi  retra£tus  fuiffet  opera 
Bonifacii.  Et  tamen  in  illo  privato 
carcere  fanfte  vixit,  &  animam  feli- 
citer  Deo  reddidit:  ubi  Bonifacius  in- 
feliciter  &  defperate  vitam  finivit. 
Et  confirmat  diftum  fuum  per  com- 
parationem   claram  ,  dicens: 

Cbe  tiien  mi  *  fembra  tutte  /'  altre 
fvrne  . 
Ideft,  quia  cetera  onera  ,  quantum- 
cuinque  gravia  videanfur,  videntur 
leviffima  in  comparatione  ad  iftud  . 
Ft  hcic  nota,  quod  ver^  nullum  onus 
tft  par  ifti .  Nam  qui  Summum  Pon- 
tificatum  adeptus  eft,  omnium  cu- 
ras  ,  omnium  farcinas,  in  fe  ipfum 
trarftulit .  Quoniam  intravit  mare 
magnum  cum  parva  navicula,  quae 
iemper  agitatur  turbine  omnium  ven- 
torum .  Et  cx  libero  fc£^us  lcrvus  , 
in  magnam  miferiara  incidit.  Om- 
nium  enim  linguac  de  eo  loquuntur, 


B 


D 


&  lacerant  ejus  vitam .    Et  quidquid 
mali  fit  ,    totum  ex  illo  ,    quafi  uno 
fonte  malorum  ,    proveniffe    dicitur  . 
Ideo  bene  alius   Papa  Adrianus,    na- 
tione   Anglicus  dicebat  ,  quod   Paftor 
erat  fimilis  ventri ,    contra    quetn  o- 
lim    omnia  memhra    injufte    conjura» 
verunt ,    ideo  jufte  defecerunt-    Nam 
ftomachus,    quafi  fervus  publicus  di- 
fpenfans    omnia     omnibus     alimenta 
fubtraxif.    Idco    ut    breviter    conclu- 
dam ,  Summus  Pontificatus,    fi    bene 
geritur ,    eft    fummus     honor  ,    fum- 
mum   onus  ,    fumma  fervitus  ,    funi- 
mus  labor .    Si    vero  male,    eft  fum- 
mum    periculum    animae ,     fummum 
malum  ,  fumma  miferia,  fummus  pu- 
dor.  Ergo  dubium  eft    ex  omni  par- 
te  negotium  .  Ideo  ben^  praefatus  A- 
drianus    Papa     IV.    dicebat  ,    Cathe- 
dram    Pefri    fpinofam ,    &    Mantum 
ejus  acutiflimis  per  totum  confertum 
aculeis  ,    &  tantae  gravitatis  ,  ut  ro- 
buftiffimos  premat  &  conterat  hume- 
ros.    Et  concludebat:    Nonne    miferia 
dignus  eji ,    qtti  pro  tanta  pugnat  mife- 
ria  ?  Et   dicit  :     Vn    mefe    e  poco    pia , 
quia  ftetit  in   Papatu  fort^   XL.  die- 
bus  .  Et  heic  nota ,  quod  quum  om- 
nis    hominum    vita    fit    brcvis  ,    Re- 
gum  eft  brevior,    Pontificum   brevif- 
fima.     Unde    multo    major    numerus 
Pontificum,    quam    Imperatorum  in- 
venitur .    Quia  rar6    aliquis    vocatur 
ad  culmen  tantae  dignitatis ,  nifi  fe- 
nex   vel  vergens  in  fenium. 

La  mia  conver/ron  ----- 
Heic   Adrianus    oftendit ,    quando  & 
quare    recognoverit    errorem    fuum  , 
dicens:   La  mia  conveijion ,  fcilicet  ad 
Deum 

-  -  -  -  ,  0  me !  fi<  tarela  . 
Heu  mihi!    quia  folum  circa  finem : 
Unde  dicit ; 

Ma  come  fatto  ftti  Roman  Pafiore, 
ideft,  Papa  Romanus: 
S  s     i  Cosf 


tf3P 


BENVENUTI  IMOLENSIS 


Coii  Jcoperfi  la  vita  bugiarda. 
Qjiia  avaritia  mendax  promitcit  ho- 
mini  fufii  ientiam  ,  &  parat  fibi  in- 
digentiam.  Ec  tangit  caufam  ,  quare 
detexit  vitam  fallaccm  in  Papatu, 
quia  venit  fibi  in  mentem  :  Ecce, 
quid  perift  ?  tot  laboribus ,  tot  vi- 
ribus  cun£t's  diebus  vitae  tuae  ftu- 
dens  femper  cupiditati  ,  ut  perveni- 
res  ad  iftum  amarum  gradum?   Dicit 


6^Q 


ergo: 


Fidi ,   che  It  -  -  -  -  - 
idcft,  in  tanta  altitudine  : 

-  -  -  -  non  fi  qiietava  il  core  j 
ficut  falfo  fpe£laveram : 

N^  pih  falir  poteafi  in  quella  vita  ^ 
ideft ,  non  poteram  pervenire  ad  al- 
tiorem  gradum  dignitatis  in  vita 
tcmporali  .  Et  heic  nota ,  quod  A-  C 
drianus  fecit  optimam  rationem .  Cui 
enim  Kegi  vel  Principi  eft  tanta  di- 
gnitas  vel  poteftas  ?  Ceteri  habent 
regerc  mortalia;  hic  fpiritualia  gu- 
bernare.  Alii  habent  praecminentiam 
ab  homine,  hic  ab  aeterna  Sapien- 
tia  Dei. 

^J  Verf.   127. 

lo  m  era  in^inoccbiato ,  e  •volea  dire  D 
ad  cxcufationem  meam :  San£liflime 
Pater,  parcat  Sanftitas  Veftra  juftae 
ignorantiae  mtae  ,  quia  nefciebam 
vos  effe  Papam  Unde  nota  ,  quod 
nuUi  inter  Chriftianos  exhibetur  re- 
verentia  major,  quantumcumque  ille 
fit  vihffimus  vel  vitjofiflimus,  quod 
pro  miraculo  habetur  a  multis.  Hoc 
autem  eleganter  tetigit  hic  Poeta  fe- 
mel  in  Civitate  Veronas.  Nam  quum 
ibi  coenaret  cum  quibufdam  honora- 
tjffimis  viris,  unus  curiofus  petiit: 
Vnde  efl ,  "vir  do  liffime ,  quod  "vir  fe- 
mel  naufragus  reintrat  marej  quod  tnu- 
lier  femel  puerpera  vult  amplius  conci- 
pere  ^  ^^  quod  tct  millia  panperum  non 
dcglutiunt  pauafftmos  divites  ?  Cui  pru- 
dent:flimus  Dantes,  veritus  parere 
errorem  convivis  minus   intelligenti-  I 


B 


bus ,  fagaciter  vitavit  folutionem . 
Et  refpondens  petenti  dixit :  ^ide 
quartum ;  quod  fctlicet  Principes  i^  Re» 
ges  Terrae  reverenter  ofculantur  pedem 
filio  lotricis  ei^  tonforis ,  quum  fueris 
fa.lus  Papa . 

M  Verf.   141. 

l^ipote  ho  to  di  l^ ,  c*'  a  nome  ^A-" 
lagta  , 
Di  la,  fcilicet,  in  Tufcia  in  Valle 
Macrae.  Ifta  Neptis  Papac  Adriani 
fuit  uxor  Marchionis  Marcelli  Ma- 
lafpinae,  quae  multum  honoravit 
eum  tempore  fui  exilii,  ut  alibi  di- 
clum  eft  .  Et  ifta  Domina  multum 
complacuit  tunc  Danti .  Unde  qui- 
dam  volunt,  quod  Poeca  loquatur  de 
ea  infra  Cant.  XXIV.  ubi  dicit,  quod 
una  mulier  faciet  fibi  placere  Civi- 
tatem  Lucanam  .  Sed  non  credo.  Et 
dicit  Adrianus: 

Btiona  da  fe.-  ------  ~ 

quia  naturaliter  pudica  &  honefta- 

-----  pur  che  la  nofira  Cafa 

Non  faccia  lei  per  efemplo  malvagie, 
Ideft,  lubricam  ,  &  impudicam  :  Et 
vide  ,  quod  ifte  Sacerdos  loquitur 
honefte  &  caute .  Dicit  enim  quod 
Neptis  eft  bona ,  nifi  imitetur  exera- 
plum  aliarum  de  Domo  fua.  Per  hoc 
enim  dat  intelligi  cautc,  quod  mu- 
lieres  illorura  de  Flifco  fuerunt  no- 
biles  meretricesj  qualis  (  fi  fama  non 
mentitur)  fuit  uxor  Petri  de  RufTis 
de  Parma,  ftrenuiflimi  Militis.  Quid 
dicam  de  Ifabella  uxore  Domini  Lu- 
chini  potentiflimi  &  juftiflimi  Ty- 
ranni  in  Lombardia  ?  Et  concludit 
Adrianus. 

E  quefia  fola  m  e  di  la  rimafa . 
In  qua  fperare  pofl^um  j  quia  illi  de 
Domo  mea  funt  dediti  avaritiae ,  fi- 
cut  ego  fui ,  tum  quia  Januenfis  , 
tum  quia  Sacerdos  .  Ideo  rogo  te  ; 
recommenda  me  fibi ,  &  bonis  ope- 
ribus  fuis  . 


6j^i 


COMMENT.  JN  DANTIS  COMOED, 


542 


.^d  Cant.  XX.  Verf.  ^6. 

Ma  fe  Doa^io  -  -  -  -  — 
Heic  Ugo  Ciapelta  probat,  quod 
dixit  per  Regem  tunc  regnantem . 
Nam  Philippus  Pulcher  peflimus  Re- 
gura  Franciae,  ut  dicetur  paulo  poft, 
Anno  Domini  MCCXCVI.  invafit 
Comitatum  Flandriae,  &  cepit  Bru- 
piam,  Lillam  ,  &  alias  Terras  va- 
ftavit .  Et  Anno  MCCC.  quum  Co- 
mes  Flandriae  cum  duobus  filiis  ve- 
nifleC  ad  eum  ,  Rex  eos  carcerari  fe- 
cit ,  &  abftulit  eis  Comitatum  Flan- 
driae.  Sed  poft  biennium  fequuta  eft 
vindifta,  quam  Ugo  huic  oravit . 
Quia  Fhndrenfes  fecerunt  magnam 
ftragem  de  excrcitu  eju'  Regis  .  D^- 
cit  ergo  Ugo: 

Ma   fe    Doagio^     Guanto ,    Lilla ,    e 
Bruggia 

Poteffer ,  toflo  ne  faria  vendetta . 
Vindi£la  ifta  jam  erat  fa£ta  ,  quando 
Poeta  fcripfit.    Sed    refpicit  ad  tem- 
pus  fuae  vifionis,    quando  fingit  ifta 
fc  audivifle  ab   Ugone .   Et  dicit: 

Et  io  la  chieggio  a  Lui  ^  -  -  - 
fcilicet,  Deo : 

-  -   -  -   cbe  tutto  giuggia . 
Ideft,    vindicat;     quia    Juftus    Judex 
vindi£lam    facit  de    omni    injuftitia  . 
Vel  refpicit  ad  mortem  Philippi ,  ut 
dicit  alibi  . 

Chiamato  fui  ------- 

Heic    Ugo    manifeftat    fe   &    fuos  a 
nomine,  dicens : 

-----diia----~~ 
ideft ,  in  Mundo  mortaliura  : 

_  _  -  -  _  Ugo  Ciapetta  . 
Ugo  praefatus  cognomento  Ciapet- 
ta,  five  Caputii ,  di£lus  eft,  quod 
pueris  ipfe  puer  caputia  ludo  auferre 
folebat.  Cum  quo  Robertus  filius 
regnavit  XT.  annis,  &  poft  obicum 
patris  annis  XXXIV.  vir  quidem 
pius  &  literatus. 

Di  me  fon  nati  i  Fill^pi ,  e  i  Ltiigi , 


A  quia  plures  de  linea  fua  fuerunt  Re- 
ges  Philippi  &  Ludovici.  Nam  de 
ifta  genealogia  tertia  Ugonis  fuerunt 
multi  Philippi ,  ficut  Philippus  I. 
Phiiippus  II.  Philippus  III.  potentif- 
fimus,  vi£loriofus,  Philippus  IV.  di- 
£lus  Nafellus ,  Philippus  V.  Philip- 
pus  Vf.  &  Philippus  VII.  qui  ,  ut 
credo,  di£tus  eft  Pulcher .  De  quo 
B  tanta  mala  hic  dicit.  Multi  ctiam 
Ludovici  fuerunt  de  ftirpe  Caroli 
Magni ,  quae  defecit  in  Ludovico  V. 
Poftea  de  ftirpe  Ugonis  fuerunt  alii 
Ludovici  j  fcilicet  Ludovicus  Grof- 
fus ,  Ludovicus  VII. ,  Ludovicus  VIII. 
qui  fuic  pater  Ludovici  San£li.  Ec 
dicit : 

Per  cui  novellamente  e  Francia  retta, 
C  Francia  eft  provincia  parva  in  Gal- 
lia  ,  quae  multas  alias  provincias 
habet  iubjeflas,  ficut  Provinciam  , 
Burgundiam,  Normandiam  ,  Picar- 
diam  ,  Aquitaniam,  Vafconiara  &c. 
Deinde  fcribit  fe  ab  origine  fua , 
dicens : 

Figliuol    fui    d^  un     Beccaio    d't  Pa- 

D  Et  heic  nota,  quod  aliqui  dicunt, 
quod  ifte  fuit  nobiliflimus  Miles  de 
Normandia  .  Aliqui  ,  quod  fuir  Dux 
Aureliani.  Sed  Dantes  curiofiflimus 
inveftigator  rerum  modernarum  , 
quum  efl"et  Parifius,  gratia  ftudii , 
reperit ,  quod  ifte  Ugo  de  rei  veri- 
tate  fuerat  filius  carnificis.  Ideo  re- 
putat  fi£lum  quidquid  aliter  dica- 
tur,  ad  colorandam  vilitatera  origi- 
nis,  ficut  multi  faciunt.  Et  tangit 
tempus,  dicens; 

QHondo  li  Regi  anticht  venner  nteno 
defcendentes  a  Carolo  Magno  .  Hoc 
autem  fuit  Anno    Domini  MCCCC- 

Lxxxvn. 

Tutti  fuor   cF  un    rendnto    in  panni 

Dicunt  aliqui ,  quod  ifte  erat  Frater 

Mi- 


^43  DENFENUT 

Minor.  Quod  cft  iir.poffibile,  quia 
nondum  erat  Ordo  Minorum  .  Sed 
erat  Monachus  cum  pannis  vilibus 
grifis  .  Et  eo  rcmpore  dicit  Ugo 

Trova  mi  Jlretto  ne  Is  mant  U    freno 

Del  governo  del  Regao/ 
rcilicet,  Franciae- 

-  -  -  -  e  tartta  pojfa 

Di  nitovo  acqtiijlo  ,  -  -  -  _ 
quia  erat  pecuniofus  &  dives  nimis: 

-  -  -  -  e  si  ct"  amici  pieno  • 

Ifte  Ugo  Ciapetta  refte  fecit  ficut 
Tarquinius  Prifcus ,  qui  natus  patre 
mercatore  de  Corintho ,  fua  pruden- 
tia  &  opulentia  pervenit  ad  Regnuni 
Romanum  .  Dicit  ergo  ; 

Ch'  a  la  Corona  vedova  -  -  -  - 
ideft,  vacanti ; 

______  prcmoffa 

La  tefta  di  mio  figlio  fu.  -  -  - 
Scilicet ,  Robertus  :  Ugo  enim  ,  ut 
q^uidam  fcripferunt,  noluit  coronari , 
ut  fucceffio  fua  plus  cxtenderetur . 
Audiverat  enim,  quod  fui  regnaturi 
erant  in  feptimam  generationem .  Et 
dicit : 

-  -  -  -  dal  quale 
primo  Rege: 

Comittciar  di  coftor  le  facrate  ojfa . 
Q_uia  inunguntur  &  confecrantur  Re- 
ges.  Di  coftor  ^  fcilicet,  Philipporum 
&  Ludovicorum . 

Mentre  che  -  _  -  - 
Heic  Ugo  incipit  narrarc  maia  fuo- 
rum  fafta  per  avaritiam.  Et  primo 
tangit  magnam  occupationem  faciam 
ab  eis  avar^ .  Ad  quod  fciendum  , 
quod  Ludovicus  ,  qui  poftea  fuit 
SanS^us,  &  Carolus  frater  ejus  ,  qui 
fuit  poftea  Rex  Siciliae,  habuerunt 
in  uxores  duas  filias  Raymundi  Be- 
rengerii  de  Tholofa  .  Et  fub  nomi- 
ne  &  colore  dotium  ufurpaverunt 
totam  Provinciam  Narbonenfem.  IUe 
ultra  Rhodanum  ,  ifte  citra  ,  ficut  di- 
cetur_plenius  Paradifi  Csnt,  VI.  Mo- 


B 


D 


'1M0LENS1S  6^4. 

d6  ufque  ad  iftud  tempus  defcenden- 
tes  Ugonis  crant  aliqualiter  avari, 
fed  non  ita  quod  ufurparent  alienurh 
injufte.   D.cit  crgo  in  litera  : 

Poco  valea ,_----_ 
ideft ,    parum    erant  valentes  &  vif' 
tuofi  . 

-  -  -  -   ma  pur  non  facea  tnale , 
fcilicet,  per  avaritiam  ,    violentiam, 
&  fraudolentiam . 

Mentre  che  la  gran  dote  Proven^afe 
8c  verh  magna  .  Nam  Plinius  fummc 
commendat  iftam   Provinciam  : 

.Al  fangne  mio  non  tolfe  la  vergogna , 
non  intrlligas  ,  ut  quidam  falfo  ex- 
ponunt,  quod  Domus  ifta  non  effct 
potens  ante  iftani  dotem .  Sed  vult 
dicere  ,  quod  ante  iftud  faflum  ifta 
Domus  habebat  unam  verecundiam, 
quia  dicebatur  de  obfcuritatc  &  igno- 
bilitate  originis.  Sed  poft  iftud  fa- 
£lum  coeperunt  homines  dicere  de 
avaritia ,  &  injuftitia,  in  verecun- 
diam  iftorum,  ita  quod  raajor  verc- 
cundia  &  infamia  abftulit  primam  , 
ita  quod  amplius  non  dicebatur  de 
Maceilario.  Quod  autem  ifta  fit  in- 
tentio  Poerae,  declarat  fequens  lite- 
ra  ,  dum  fubdit : 

JLj   Comincib  _---_-_ 
ab  illa  dote  &   praeda  magna ; 

-  -   -   -   con  for^a ,  e  con   inen:^ogna 
La  fua  vapina ;  ----- 

Quia  coepit  tunc  prim6  rapcre  vio- 
lenter  &  fraudulenter  : 

-  -  -  -  e  pojcia  per  ammenda 
vi ,  &  fraude  : 

Ponti  e    Normaadia  prefe    e    Guafce- 

Et  dicit :  pcr  emmenda  ;  loquitur  iro- 
nice  ,  quafi  dicat ,    ad  emendationem 
primae    rapinae    faRae    de   Provincia 
fecerunt  aliam  de  aliis  Provinciis. 
Carlo  vcnne  ------ 

Heic  di£lus  Ugo  damnat  duas  mo- 
leftias  faflas  crudeliter    per  Caroium 

prae- 


^45  COMMENT.  IN 

praedicluio .  Ad  cognitionem  primae 
debes  fcirc  ,  quod  Conradinus  debel- 
latus  in  campo  ,  confilio  &  arte  fe- 
nis  Alardi ,  ut  plene  di£tum  eft  In- 
ferni  Cant.  XXVHI.  fugiens  perve- 
nit  cum  quibufdam  Proceribus  ad 
plagiam  Romae,  ad  Caflellum  diftum 
ARuri  ,  ubi  armata  fubito  fugitiva 
tendebat  in  Siciliam ,  quae  rebella- 
bat  Carolo.  Sed  captus  a  quodam 
Johannc  de  Frangipanibus  de  Roma , 
praefentatus  fuit  Carolo .  Carolus  poft 
aliquot  menfes  confulte  &  deliberate 
in  foro  Neapolis  fecit  decollari  ipfum 
Conradinum  &  Ducem  Auftriae  cum 
multis  Comitibus  &  Baronibus.  Quo- 
rum  corpora  vetuit  fepeliri  in  facro . 
Dicit  ergo  :  Carlo ,  fcilicet ,  Vetus  , 
primus,  vi£lor  Manfredi: 

-  -  -  -  •venne  in  Italia 
vocatus  ab  Ecclefia : 

-  -  -  -  e  per  ammenda 
Vittima  fe  -  -  -  -  - 

ideft ,  facrificjum  : 

-  -  -  -  di  Curraiiino  -  -  .  - 

^uia  ipfum  adolefcentulum  innoccn- 
tem  ,  velut  agnum  ,  immolavit :  pev 
ammenda ,  loquitur  ironicc  j  quafi  di- 
cat,  ad  emendationem  occupationis 
Provinciae  maftavit  inhumane  Con- 
radinum  .  Et  heic  nota,  Leftor, 
quod  valde  miror  de  quibufdam  ,  qui 
arguunt  Poetam  ,  dicentes ,  quod  in- 
iufte  infamat  juftum  Regem.Sed  cer- 
tc  non  culpat  in  eo  non  culpanda  : 
Nonne  jam  ipfum  pofuit  gloriofe  in- 
ter  Reges  &  Principes  Chriftianos  , 
tamquam  pugilem  Ecclefiae  ?  Sed  cer- 
te  hunc  actum  damnaverunt  omnes 
fapientes,  &  amici  Caroli  .  Nam 
Robertus  filius  Comitis  Flandriac, 
gener  ipfius  Caroli ,  transfixit  mu- 
crone  impune  Judicem  ,  qui  tulerat 
talem  fentenriam .  Nonne  hic  Caro- 
lus  impunitum  tulit  Guidoncm  dc 
Monforte,    qui    intcrfecit  confangui- 


DANTIS  COMOED.  64S 

A  neum  Regis  Angliae  in  gremio  Dei? 
Nonne  condemnavit  ad  perpetuum 
carcerem  Dominum  Henricum  fra- 
trem  Regis  Hifpaniae,  confangui- 
neum  ipfius ,  quem  tanaen  fecerat 
fibi  hoftem  per  avaritiam ,  quum  nol- 
let  fibi  reddere  magnam  pecuniam  , 
quam  mutuo  habuerat  ab  eo?  Non- 
ne  prohibuit ,  ne  ille  obtineret  Sar- 
B  diniam  ab  Ecclefia?  Deinde  tangir 
aliam  violentiam  enormem.  Ad  cujus 
intelligentiam  debes  fcire ,  quod  Ca" 
rolus  praedi6tus  habens  fufpe6lum 
Thomam  de  Aquino  Ord.  Praedic. 
vel  quia  offenderat  Comites  confan- 
guineos  ejus,  vel  quia  Thoraas  itu- 
rus  ad  Concilium  Generale  in  Gal- 
liam  Lugdunum  ,  babaerat  dicere, 
quod  non  taceret  opprefliones  Regni- 
colarum ,  timens  fibi  ab  illo,  fecit 
eum  venenari  in  via  per  quemdam 
Phyficum  familiarem  fuum  ;  qui  mor- 
tuus  eft  apud  Abbatiam  Foflae  No- 
vae  in  Regno .  E>icit  ergo  : 

------  e  poi 

Ripinfe  al  Ciel  Tomafe  per  ammenda. 
Quia  Vir  Sanftus  redivit  ad  Coe- 
D  lum ,  unde  venerat .  Per  ammenda  , 
loquitur  ironice  ,  quafi  dicat  :  ad 
emendationem  primac  viftimae  > 
quam  fecerat  gladio,  immolavit  a- 
lium  juvenem  Do£lorem  veneno.  Sed 
jufto  judicio  Carolus  ante  mortem 
habuit  magna  adverfa .  Quia  quum 
elatus  fucceffu  magnarum  viftoria- 
rum  fperaret  majores,  vidit  rebellio- 
nem  Siciliae,  &  captivitatera  filii 
fui,  qui  poterat  interfici  in  vindi- 
ftam  Conradini ,  fi  hoftis  voluiffec 
abuti  viftoria,  ficut  ipfe  fecerat.  Ec 
mortuus  eft  cum  dolore ,  filio  adhuc 
carcerato . 

Tempo  veggo  ia  -  -  -  - 
Heic  Ugo  valde   deteftatur   vilem  a- 
varitiam  alterius  Caroli.    Ifte    Caro- 
lus  de  Valois  cognominatus  Sine-Tcr- 


ra 


^47  DENFENUTI 

ra,  frater  Philippi  Pulcri,  vocatus  A 
in  Italiam  per  Bonifaciutn  fub  no- 
mine  pacificandi  Florentiam ,  &  ge- 
rendi  bellum  contra  Siciliam,  ipfam 
Florentjam  fumme  difturbavit  ,  ut 
piene  fcriptum  eft  Inferni  Cant.  VI. 
Deindc  armata  magna  clafle  apud 
Neapolim,  cum  Roberto  fiiio  Caro- 
li  ir.  ivit  contra  Siciliam.  Sed  in 
brcvi  fafta  fimulata  &  infami  pace,  B 
revcrfus  eft  in  Franciam ,  perdita  ma- 
gna  parte  fuae  gentis.  Ideo  bene  in 
ejus  improperium  diclum  eft:  Caro- 
ins  venlt  in  Tufciam  pro  pace ,  i^  re- 
liquit  ibi  belhim,  Et  ivit  in  StciUam 
pro  bello ,  ^  reportavit  inde  ignominio- 
fam  pacem .   Dicit  ergo  Ugo : 

Tempo   veggo    i»  non  tnelto  dopo  an- 
choi 
qula  per  annum  poftea  fuit  iftud  fa- 
fium : 

Cbe    tragge    ttn    altro    Carlo   fiior    di 
Francia , 

Per  far  conofcer  meglio  e  se  e'  fuoi  . 
Qui  faepe  per  avaritiam  nimis  deli- 
querunt  .  Quod  continuo  declarat , 
q^uum  dicit: 

St-n^  arme  n   efce ,  -  -  -  D 

quia  fub  titulo  pacificandi  exivit  a 
Francia  :  &  non  ufus  eft  apertis  vi- 
ribus  more  Gallorum  ,  fed  pcrfida 
proditione.   Unde  dicit.' 

-  -  -  ~  e  folo  con  la  lancia , 
Con   la   qual  giofivh  Giuda  / 

Et  videtur  optima  comparatio.  Quia 
Ccut  Judas  prodidit  Chriftum  pro  pe- 
cunia,  ita  ifte  corrup^^us  pecunia  pro- 
didit  Bonifacium  ,  qui  vocavcrat  eum  . 
Undc  dicit : 

-  -  -  -  e  quella  ponta 
ideft,  impingit  illam  lanceam : 

St  ,    C/&'  a    Fiofenza    fa  fcoppiar    la 

pancia . 

Et  eft  propriiflima  comparatio,  quia 

co  tempore  Florentia  crat  valde  cor- 

pulenta  ,    plena    civibus ,    inflata   fu- 


IMOLENSrS  548 

perbia .  Et  ifte  Carolus  fcidit  eatti 
per  ventrem  ,  ita  quod  fecit  inde  e- 
xirc  inteftina  vitalia ,  fcilicet  prae- 
cipuos  Cives;  de  quorum  numero 
fuit  ifte  praeclarus  Pocta.  Ideo  benc 
folvit  fibi  heic .  Unde  ad  cxaggeran- 
dum  faclum  dicit: 

Qjilndi   -  -  -  - 
ex  ifta  proditionc  : 

-  -  -  non  terra  -  -  - 
Guadagnera .  -  -  -  - 

quia  fi  volebat  fallere  fidera ,  debe- 
bat  capere  fibi  illam  flerentiflimam 
Tcrram ,  &  non  tradere  Curfio  de 
Donatis : 

~  -  -  -  ma  peccato  i^s^  onta ., 
quia   Deum    &    multos    homines    of- 
fendit.  Et  dicit : 

-  -   -  per  fe  tanto  piii  grave^ 
fcilicet ,  peccatum : 

Quanto  pih  lieve  fimil  danno  conta. 
ideft  ,  reputat  efle  fimil  danno  ,  fcili- 
cct,  Siciliae,  ptk  lieve ^  fcilicet,  pec- 
catum . 

L'  altro  -  -  -  - 
Heic  Ugo  tangit  temeritatem  &  vi- 
litatem  alterius  Caroli  junioris,  qui 
fuic  primogenitus  Caroli  I.  unde  vo- 
catur  Carolus  II.  Et  ad  declaratio- 
nem  literae  eft  friendum  ,  quod  dum 
Carolus  ipfe  ivifiet  in  Provinciam , 
ad  armandam  clafTem  ,  pro  recupe- 
randa  Sicilia  rebelli  ,  Rogcrius  de 
Loria,  Admiralius  Reg's  Petri  ,  pc- 
ritiflimus  &  viftoriofiflimus  in  bsllo 
navali  ,  cum  magna  clafl"e  venit  fu- 
per  Neapolim  intra  portum  ,  fagit- 
tando  intra  Civitatem  ,  &  cxprc- 
brando,  ut  elicerct  Carolum  Princi- 
pem  ad  pugnam .  Praefciebat  enim 
tamquam  vigilantiflimus  Dux,  quod 
Rex  Carolus  cum  magna  clafl^e  re- 
diens  de  Provincia  jam  erat  in  ma- 
ri  Pifano.  Sicut  ergo  petebat  &  o- 
ptabat,  juvenis  improvidus  &  cali- 
dus,    cum    proceribus  &  omni    mili- 

tia. 


I 


649  COMMENT.  IN 

tia ,  afccndcns  navim  exivit  contra 
Rogerium  ,  Rogerius  lagaciffimus  man- 
davit  fuis  ,  ut  non  intenderent  ad 
perfequutionem  fugientium ,  fed  fo- 
lum  ad  Galeam  ,  ubi  erat  regale  Si- 
gnum.  Quo  fa£io  ,  in  primo  con- 
grcfTu  belli ,  mulds  navibus  juvenis 
fuRientibus,  ip(e  cum  fuis  proceribus 
inutilibus  navali  certamini,  tam  fs- 
ciliter  quam  celeriter  debcllatus  & 
captus  eft,  eum  novem  navibus  lon- 
gis .  Ec  du£lus  MefTanam  in  Sici- 
liam  ,  ubi  plufquam  CC.  ex  fuis  no- 
biiibus  gladio  lunt  necati  in  vindi- 
flam  Conradini  ,  ipfo  Carolo  cum 
paucis  refervato.  Hac  vi£ioria  poti- 
tus  efl  Rngerius  Anno  Domini  MCC- 
LXXXIV.  Die  fequenti  Carolus  pa- 
ter  applicuit  Cajetam  •  qui  accepto 
finiftto  rumore  fi!ii  ,  accenfus  ira  , 
dixitj  Veltera  ipfura  effe  movtuum ,  qiiia 
non  jervavt  pvarceptum  meunj .  Mirn- 
daverat  pater  filio  ,  ut  nullo  cafu 
committeret  fe  pugnae  marinae  vel 
terreftri  in  abfcntia  fua  .  Deinde  Ca- 
rolus ,  mrrtuo  patre  ,  concordans  cum 
Rege  Aragonum,  reverfus  eft  in  Rc- 
gnum  fuum.  Et  tradidit  fiiiam  fuam 
Aizoni  III.  Marchioni  Eftenfi ,  fafta 
fibi  maona  donatione  propter  nu- 
ptias  .    Nunc  ad    literam  dicit  Ugo : 

V  attro  ,  -  -  -  - 
fcilicet  ,  Carolum  Claudum: 

-  -  -  che  gia  ufci  prefo  di  nave  , 
&  certe    fuiffet    occifus,    nifi    prohi- 
buiffet  Regina  Conftantia: 

Veggio  vender  fua  figHa  / 
qu.-.m  tradidit  viro  pro  pecunia  : 

-  -   -   -   e  patteggiarne , 

CorAs  fan  li  Corfar  de  /'  altre  fchiave . 
quas  vendunt  pro  ccrto  pretio  .  Sed 
quid  dixifiet  Poeta  nofter,  quod  Jo- 
hannes  Rex  Franciae,  captus  ab  An- 
glic.s  diebus  noftris ,  vendidit  filiam 
fuam  Domino  Galeatio  Tyr?nno  de 
Mediolano?  Et  ex  hoc  Ugo  dolore 
Tor:i.  UI. 


DANTTS  COMOED. 


550 


B 


intrinfeco  ta£tus,  exclamat  conira  a- 
varitiam  potentiffimam  ,  dicens  : 

0  avari^ia!  - 

rcgina  vitiorum : 

-  -  -  che  puoi  ttt  pik  farne  , 
quafi  dicat;  nil  majus: 

Pc/V  hai  il  fangue  mio  a  te  i}  tratto  ^ 

Che  non  fi  cura  de  la  p^opria  carne? 
Et  heic  nota,  quod  ifte  max!me  do- 
let  dc  avaritia  iftius  Caroli,  quia 
fuit  valde  liberalJs  inter  Reges  lui 
temporis.  Sed  certe  amor  pecuniae 
vincit  amorem  naturalem  ,  &  res  im- 
poffibiles  facit  poffibiles  .  Unde  in- 
felix,  in  quo  avaritia  fixit  radices 
fuas  .  Pacifceretur  enim  cum  quo- 
cumque  de  quota  parte  vitae  fuae, 
fi  poffet  vcndere  alteri  tcmpus  libi 
datum  a  natura: 

Percbe  men  paja  il  mal  futuro ,  e  '/ 
fatt» , 
Heic  Ugo  amar^  commemorat  faci- 
nus  impium  ,  quod  praegravat  cctc- 
ris  .  Ad  cujus  intelligentiam  tfi:  u- 
rilc  fcire,  quod  Philippus  PuKher, 
Rex  Franciae ,  conceperat  indigna- 
tioncm  contra  Bonifacium  VIII.  qui 
promiferat,  facere  Carolum  de  Va- 
lois  ,  fratrem  fuum  ,  Imperatorerti 
Romanorum  ,  quando  venic  pro  Pa- 
ciario  in  Tufciam  .  Sed  nihii  ferva- 
verat ;  quia  audifti ,  quam  vaienter 
fc  habuerit;  immo  eodem  Anno  coa- 
firmaverat  Albercum  Ducem  Auftiiae. 
Ideo  Philippus  indignatus  ,  fuperbe 
tenebat  &  hnnorabat  Stephanum  de 
Columna  ,  inimicum  ejus  ,  &  Bene- 
ficia  conferebat  in  Francia  pro  voto 
fuo  .  Propter  quod  Bonifacius  ma- 
gnanimus  &  alti  cordis  ,  fa6^us  eft 
palam  fibi  infeftus.  Et  ad  juftifican- 
dam  cpufam  fuam  ,  fecit  citari  Prae- 
latos  Franciac  ad  Concilium  ,  &  Phi- 
lippum  prohibentem  &  confumaci- 
cer  recufantem  fe  fubditum  Eccle- 
ii^ie,  temooraliter  CKCommunicavit  > 
T  t  Phi- 


(f^i  BENFENUT 

Philippus  objiciens  mulfa  crimina  Bo- 
nifacio>  diccbat  ipfum  fore  deponen- 
dum  .  Sic  hinc  inde  accenfo  igne  i- 
rarum  &  dilcordiarum  ,  alter  in  al- 
terius  pprniciem  conjurabat.  Bonifa- 
cius  irritabat  Flandrenfes  contra  Re- 
gem,  &  Albertum  ele6lum  iniica- 
bat  in  Italiam .  Philippus  pejora  me- 
ditans  ,  de  confilio  Stephani  mifit 
quemdam  Legatum  fuum  in  Tufciam 
tum  Mufatto  Francefio  Milite  Flo- 
rentino.  Qui  venienres  in  Comita- 
tum  Florentiae  ,  ad  Stagiam  Caftel- 
lum  di£li  Mufatti  ,  fimulabant  faga- 
citer  agere  de  bono  pacis  ^  &  clan- 
deftinc  cum  magnis  pecuniis  &  do- 
nis,  corruptis  multis  Proceribus  Cam- 
paniae  &  Anagniae,  ordinaverunt  ca- 
pere  Bonifacium  in  patria .  Ubi  fians 
intrepiJus  nihil  tale  fenriebat.  Qiio 
fa£1:o  Sciarra  de  Columna  cum  CCC. 
equitibus  &  multis  amicis  &  mer- 
cenariis  peditibus  ,  fub  Vexillo  Re- 
gis  uno  mane  intravir  Anagniam  cum 
clamore.  Et  ingratus  Populus  fequu- 
tus  eft  Signa  regalia  ,  &  traxic  ad 
Papale  Palatium  .  Bonifacius  audito 
tumuku,  omnium  auxilio  deftitutus, 
dixit  fecum  :  Ex  quo  debeo  moii  per 
proditlonem  ,  ut  Chrijius  .•  moriar  ,  uti 
Vicarius  Chrifti .  Et  concinuo  affLimto 
habitu  Pontificali  cum  clavibus,  con- 
fcendit  Papalem  ScJem  .  Sciarra  & 
fui,  volente  Deo,  ur  fancta  digniras 
fervarerur  inta6^a  ,  non  iniecerunt  ma- 
nus  in  eum ,  fed  illum  iolis  verbis 
]acefli'um  ,  fub  honefta  cuftodia  re- 
linquentes,  converfi  funt  ad  rapien- 
dum  thefaurum .  Pofl  tertiam  diem 
Populus  Anagniae  recognofcens  erro- 
rem  fuum  ,  ruens  in  arma  ,  duce , 
du£lorcque  Luca  de  Flifco  Cardina- 
1)  ,  cxTulit  Sciarram  cum  complici- 
bus .  Bonifacms  aurem  more  Chrifti 
non  potuit  laerari  ,  induraCo  corde 
doiore  o    Sed    rccedcos    cum    CuTia  , 


B 


C 


D 


IMOLEN  S  IS  6%z 

venit  Romam  ad  Sar.£lum  Petrura  , 
cum  inrentione  celebrandi  Conci- 
l.um  ,  &  faciendi  altam  vindi£latn 
de  injuria  atrociflima  fibi  per  Re- 
gem  illata.  Sed  intenfo  dolore  fupe- 
rante  animum  ejus,  converlus  in  ra- 
biem  furoris  ,  coepit  1e  rodere  to- 
tum  .  Et  fic  verificata  eft  Prophetia 
fimpliciflimi  Coeleftini ,  qui  praedi- 
xerat  fibi  :  Intrafti  ut  Viilpes .  Regna' 
bis  ut  Leo,  Moriens  ut  Canis .  Vide 
igitur ,  fi  jufte  Poera  deteflatur  tam 
crudele  fcelus  in  Philippo.  Dicir  ergo  : 

Veggio    in  lAlagna    tntrar  h  Fior  d^ 

alifo 

idefl,    Lilium ,    quafi    Ros    de    aliis , 

quod    eft  Armatura    Regis    Franciae, 

intrar  in  ^lagna ,  Civitatc  Bonifacii  j 

£  «e/  Vicario  juo  Crifto  effer  catto, 
Et  hoc  dico  ,  fiet ,  perche  7  mal  fu^ 
turo  e  7  fatto  paja  mett ,  idefl  ut  mi- 
nora  videantur  mala  fienda  &  jsm 
fa£ta:  quia  ver^  omnia  peccata  prae- 
terita  &  fufura  videntur  parva  vel 
nulla  in  comparationc  ad  iflud.  Un- 
dc  fubdit  : 

Veggiolo  un  altra  volta  effer  derifo , 
quia  captus  ab  hoftibus  : 

Veggio  rinovellar  /'  aceto  e  7  fele  f 
per  amaros  dolores   Bonifacii : 

E  tra  vivi  ladroni  effer  ancifo. 
Idefl,  inter  fafellites  Regis  &  Sciar- 
rae.  Vel  ut  aliqui  dicunt,  inter  Car- 
dinales  ,  quia  volunt ,  quod  aliquis 
Cardinalis  fuerit  confcius  hujus  fa- 
£li  .  Mor*uus  autem  eft  Bonifacius 
in  MCCCIII.  die  XIT.  Oaobris  ,  & 
fepultus  in   San£lo  Petro. 

V.ggio 

Heic  ultimo  Ugo  fubadnc£Ht  aliud 
magnum  malum  ,  quod  fecit  idera 
Philippus  contra  quofdam  fautores 
Bonifacii .  Et  ad  aperiendum  iflam 
literam,  quae  multis  claufa  videtur, 
oportet  fcire  hifloriam  memoria  di- 
gnam  ,  cujus  haec  eft   fumma.    Qui- 

dam 


^55 


COMME^T.  1N  DANTJS  COMOFD. 


^54 


dam  JacoSus ,    Burgundus  origine  ex 
Dominis  Molai  genirus,  Juvenis  ani- 
mofus ,  quum  frater  primogenitus  fe- 
cundum  confuetud  nem  Gallicam   ha- 
beret    dominium    omnium  ,    contuht 
fe    ad    Milifiam  Templariorum  ,  qui 
erant   msgni    pugiles  Fidei .    UHi  fa- 
Sias    Magifler    illius    Ordinis    poren- 
tis ,  incurric  odium   Philippi   Pulcri , 
cujus  erat    comoater,  quia  videbatur 
favifTe    Bonifacio  •    fed  verius   ob    a- 
varitiam  .    Fzftum   efl  ergo,   permit- 
tente    Clemenre    V.     qui    promiferat 
Philippo     deflruftionem     Teraplario- 
rum,  quod  principales  Templariorum 
eadem    dic    capti    funt    de    mandato 
Philippi    per    omnc    Regnum    fuum  , 
&  eorum   Templa  ,  Caftella  ,   thefau- 
ri ,   &  omnia  occupata  .    Qiiibiis  du- 
£tis    Parifius    multa    crimina    obje£ta 
lunt  ,    quae  omnia    illi   perfeveranter 
negabant ,    dicenres  ,    fe     contrarium 
probaruros  fub  jaflo  Judice  ,   fi  dare- 
tur.    Tunc  Rex  ira  ardens  ,    manda- 
vit  ut  tormentis  extorqueretur ,  quod 
adulationibus  non  potcrat.  Sed  quum 
nihil    proficeret,    Magiftro    cum    tri- 
bus    fociis    refervato  ,    ceteri    palam 
damnati  funt  in  incendio,  fi  in  pro- 
pofito    ftarent .    Erant    omnes    robufti 
juvenes    &    animofi  .    Ideo    alligatis 
fingulis  palis  ignis  eft   appofitus.    Et 
praecone  promitrente  impunitatem  & 
Jiberationem  confitentibus,  nullus  po- 
tuit  flc£li   terrore  vel    prece,    ut  ce- 
derent  irato  Rcgi ,  &  confcflione  par- 
cerent  vitae  fuae .    Sed    quum  omnes 
concorditer  faepe  difta  firmarent,  coe- 
perunt    tortotes    fingulis    apponere  i- 
gnem   primo  ungulae    pedis,    &  pau- 
latim   afcendendo  deducere  per  cmnia 
membra.    Illi  autem    jaftantes  voces 
in   coelum,    clamabant ,    fe    Chriftia- 
nos  vercs,  &  eorum  Religionem  fem- 
per  fanftiffimam  fuiffe.   Nec  unus  u- 
fque  ad    mortem    potuic  a  tam   con- 


B 


C 


D 


ftanti  propofiro  rcmoveri .  Jacobus  ve- 
ro  Magifter  longo  carcerc  macei-atiis, 
tamdem    du£lus    Lugdunum  ,    multis 
exhortationibus    perfuafus  ,    conftfTus 
fuit  aliqua    Ckmenti    Papac .    Quare 
retraclus  Parifius,  quum  coram  duo- 
bus    Legatis    ex    laterc  &   Rege    fen- 
tentia  legerctur,  in  qua  continebatur 
Magiftri  liberatio,  &  Ordinis  darana- 
tio  ,    ipfe    cum    uno    ex    fociis  ,    qui 
erat  fratcr    Delphini   Viennae  ,    peti- 
vit  alta  voce  filentium.  Q_uo  concef- 
fo  ,    audiente    multitudine    praefente 
teftati  funt,    quod    morte    digniffim» 
morcrentur ,    non    quia    commififfent 
ea,    quac  legebantur;    fed    quia  per- 
mifcrant    fe    feduci    fuafionibus    Cle- 
mentis  Papae  &  Regis  Tyranni ,  con- 
tra  honorem  Ordinis    fui  tam    fancli 
&  tot  San£\orum   Patrum  au£loritate 
probati  ;  &  tot  egregios  fortes  com- 
militones  &  focios  ante  fe  ,   pro  ve- 
ritate    confumtos  viliter    fraudaiTent. 
Sed  dura  fententia  lata    Jacobus  cum 
fratre  Delphini  igni  datus  eft  ,    ficut 
primi.  Et  ambo  ,   Rege  vidente  ,  con- 
ftanter  &  intrepide  in    fupplicium  i- 
verunt.    Alii    duo  viliter  confitentes 
evaferunt.  Quinquaginta  fex  fuerunt, 
qui    tamquam     Martyrcs     innocentcs 
perierunt  .    Hanc    flebilem    hiftoriara 
multi  fide  digni  notaverunt,  &  prae 
ceteris    Boccaccius    de    Certaldo   ele- 
gnntiffime  defcribit,  laudabiliter  com- 
mendans  conftantiam  &  fortitudinem 
iftorum  ultra  virtutem  virorum    for- 
tium  ab  antiquo  laudatorum  .    De  i- 
ftis  Sc  de  origine  Ordinis    eorum  di- 
hcctur    Paradiii    Cant.    XVIII.    Nunc 
eft  ad  literam  veniendum  .  Dicit  er- 
go  Ugo:^ 

Veggio  7  nuovo  Pilato  -  -  -  - 
fcilicet,  Philippum  .  Et  heic  nota , 
quod  Poeta  propriiffime  vocat  Phi- 
Iinpum  novum  Pilatum.  Sicut  cnim 
Pjlatus,  qui  fuit  de  Lugduno ,  in- 
T  t  z  jufte 


<J55  BENFENUT 

jufte  condcmnavit  innocentem  Chri- 
ftum:  ita  ifte  apud  Lugdunum  con- 
demnavit  injufle  iftum  innocentem 
M/Ltem  Chnfti  ^&  pugilem  Fidci. 
Er  ficut  Pilatus  fecit  alligari  Chri- 
ftum  ad  columnam,  &  crudelicer 
fia^ellari :  ita  Philippus  fecit  jftum 
pro:e£\orem  Chrifti  alligari  ad  pa- 
lum ,  &  crudeliter  concremari  cum 
fociis  ,  non  contentus  primo  Bonifa- 
cium  cepifle  per  Sciarrani  de  Colum- 
na.  Dicit  ergo: 

-  -  -  -  si  audele , 

Che  cih  nol  fa^ia  .•---_- 
fcilicet,  acerba  mors   Bonifacii: 

-  -  -  -   ma  fenxa  decteto 
Porta  nel  Tempie  le  cupide  vele 

Ideft,  contra  Templarios  ,  qui  erant 
ditiflimi  .  Et  dicit  Jenx,a  decreto  :  di- 
cunt  aliqui ,  fcilicet,  Papae,  fcd  non 
bcne  •  quia  Papa  hoc  confenfit .  Sed 
vult  dicere  ,  injufte  ,  quia  fecit  fibi 
de  voluntate  legem ,  &  de  furore  de- 
cretum  .  Haec  fa£la  funt  in  MCCC- 
VII.  Et  concludit  Ugo  propter  hor- 
renda  peccata  hujus  Phiiippi  apoRro- 
phans  ad  Deum  : 

O  Signor  mio  ----- 
fcilicet ,   Deus  : 

-----  qttande  faro  to  lieto, 
fcilicet,  egreffus  hinc,  tecum  in  Pa- 
radifo  : 

*//  veder  ------- 

in  te,  ficut  in  fpeculo  : 

-  -  -  -  -  la  vendetta  -  -   -  - 
quae  cito  erit  de  Philippo: 

-----  cbe  najcofa 
ideft ,  occulta  : 

Fa  dolce  /'  ira  tua  nel  tuo  fecreto  ? 
Et  heic  nota  ,  quod  Poeta  loquitur 
heic  occulre.  Q.uia  quando  homo 
pafl"us  injuriam ,  fcit  &  recognofcit 
vindic^am  ,  quam  faciliter  &  cito  ta- 
ciet  de  illo,  laetatur  in  fecreto  men- 
tis  fuae .  Et  dicit :  Vade  tantum 
cum  Deo ,  quia  bene  folvam  tibi  . 
Ita    a  firaili  dicit    ifte    de    ira    Dei, 


B 


C 


D 


IMOLENSIS  tf55 

quae  veniet  jufte,  &  in  brevi  ,  fu« 
per  Philippum  &  prolem  fuam  ,  ut 
dicetur  fuo  loco  in  praefenti  cora- 
pilbtione. 

^d  Cant.   XXIIL   Verf  37. 

Gi^  era  in  amrnirar ,  che  si  gli  af- 
fama  , 
Poeca  introducit  unum  fpiritum  mo- 
dernorum  guloforum  •  feu  defcribit 
unum  fpiritum  modernum  de  fetla 
guloforum.  Ad  cujus  cognitioncm 
clt  primo  fciendum  ,  quod  ifte  fuic 
quidam  concivis  fuus ,  nomine  Fo- 
refius  ,  natione  Florentinus  ,  &  ge- 
nere  nobilis ,  frater  famofi  Militis 
Curfii  de  Donatis  ,  amicus  &  affinis 
nofiri  Pcetae  .  Cum  quo  vixerat  ad 
tempus  familiariter.  Et  quia  noverat 
eum  multum  laborafie  vitio  gulae , 
lic^t  eflet  aliter  vir  bonus,  idco  in- 
troducit  eum  heic  ita  maceratum  . 
Et  primo  oltendit,  quomodo  fuerit 
primo  cognitus  ab  illo,  dicens : 

Per  la  cagion  ancor  non  manifefla  / 
de  odore  pomorum  &   aquac : 
xAd  Verf  jS. 

Et  egli  ame  ------- 

Heic  Pocta  ponit  rcfponfionem  Fo- 
refii  ad  fe,  qui  breviter  dicit ,  quod 
interceflio  uxoris  fuae  cifius  fecit 
eum  alcendere.  Ad  quod  fciendum , 
quod  Forefius  praefatus  habuit  in 
vita  unam  uxorcm  fuam ,  cui  nomen 
fuit  Anella,  mulier  quidem  fobria  , 
&  pudica,  quae  temperanter  vixit 
cum  ifto  gulolo,  cui  habebat  femper 
praeparare  delicata  cibaria:  in  quo 
magis  virtus  ejus  enitnit.  Et  ficut 
in  vita  numquam  cefl^abat  revocare 
eum  ab  errore  fuo  ,  ita  poft  mortem 
numquam  cefl^avit  orare  pro  eo" 
quum  tamen  mulier  foleat  faciliter 
oblivifci  priorum  aftV£luum,  ut  Au- 
ftor  alibi  jam  dixit  .  Dicit  ergo: 
Et  egli  a  me  y  fupple ,  refpondit  Fo- 
refius : 

La 


6<,-7         ^    COMMENT.  IN 

La  Nilla  mia  ------ 

vetula  uxor  ,  fic   vocata  : 

-  -   -  -   ii   tc/lo   m'  ha   cendotto 

t/f  ber  lo  dolce  afftnz,  o   de  martiri  i^c. 
^d   Verf.    82. 

Tanto  ^  a  D'o  piu  cara  -  -  -  - 
Heic  Forefius  exioUit  fingularitatem 
vir.utis  Anellae,  quae  pauc^s  habet 
focias  inter  tot  honeflas  mulieres 
Florentinas.  Et  ut  videas  ,  quid  Au- 
ftor  nofter  lentiat  fub  nomine  unius  , 
debes  notare,  quod  nihil  eft  melius, 
nihil  utilius  mulicre  pudica.  Multa 
enim  funt,  quae  per  fe  nobilitant 
clara  ingenia  virorum  ;  at  mulierum 
propria  virtus  efl  pudicitia.  Ideo 
fumme  laudanda  ,  quia  bene  meretur 
de  majoribus ,  quorum  fanguinem 
furtiva  loboles  non  vitiatj  bene  de 
filiis,  qui  non  habent  erubelcere  de 
marre,  nec  dubitare  de  patre  j  bene 
primo  de  fe  ,  quam  liberat  a  contu- 
me'ia  alieni  corporis.  Ergo  princi- 
palifnme  mulier  debet  habere  curam 
pudicitiae.  Q.iia  amifsa  ruit  omnis 
virtus  illius.  Haec  pauperem  com- 
mendat,  divitem  cxtollit ,  dcformem 
redimit,  pulcram  exornat.  Ergo  bea- 
tus  fuit  ifte  Forefius,  cui  contigit, 
talem  habere  mulierem  in  uxorem . 
De  qua  dicit 

La  vedovella  mia  ,------- 

fcilicet,    Annella    uxor   mea ,    quam 
annulo  defponfaveram  : 

------  che  tanto  amai , 

&  bene  reamavit  me    viventem  ,    & 
defunftum  : 

Tanto  e  a  Dio    p:it    cara    e   piii  di- 
letta , 

Quanto  in  ben  operar  e  pih  foletta  j 
in  patria  noRra ,  in  qua  mulieres 
noftrae  nimis  vane  operantur.  Et 
confirmat  ,  quod  dixit  de  mulieribus 
riorentinis  pcr  comparationem  ad 
quafdam  mulieres  barbaras,  quae  di- 
cuntur  efTe  in    Sardinia ,    fme    pudo- 


D  4NTIS  COMOED. 


^58 


B 


D 


re ,  &   fine  habitu  civili.   Dicit  ergo: 

Che  la  barhagia  di  Sardigna  ajfai 
Montanea  elt  altilTima  in  Infula  il- 
la,  in  qua  habitat  gens  filveflris  fine 
lcge  ,  fine  religione  vera  :  quae  di- 
citur  remanfifTe  ibi ,  quando  Infula 
fuit  recuperata  de  manibus  barbaro- 
rum  de  Africa ,  quorum  mulieres 
funt  nimis  lubricae  &  impudicae , 
pcrmittentibus  viris .  Nam  prae  ca- 
iore  &  prava  confuetudine  vadunt 
indutae  panno  lineo  albo ,  excoHatae 
ita  ,  ut  oflendant  pe£lus  ,  &  ubera. 
Et  re6te  more  Florentinarum  talis, 
inquam,   barhagia  affai 

Nc  le  feraine  fue  e  pih  pudica  . 

^d  Vcrf.  104. 
Cui  hifognaffe  ,  per  farle  ir  coverte  , 
O  fpirnali  0  altre  dijcipline . 
ideR,  vel  fpirituales,  ficut  excom- 
municatio  •  vel  habitus  bonus,  qua- 
lem  dcdic  Beatus  Gregorius  mulicri- 
bus  Romanis ,  fub  quo  honefte  la- 
tentj  vel  diiciplinae  temporales,  fi- 
cut  Statutum  Civitatis ,  vel  poena 
Officialis,  quae  vetat  inhoneftam  & 
enormem  decifionem  pannorum  circa 
collum.  Sicut  aliquando  faclum  efl 
Florentiae  propter  iflas  Barbagien- 
fcs .  Et  heic  nota ,  quod  Poeca  no- 
fter  meritiflime  facit  inve£tivam  con- 
tra  iftas.  Nam  nulli  Artifices  in 
mundo  habent  tam  varia  organa ,  & 
diverfa  inftrumenta  ,  &  fubtilia  ar- 
gumenta  pro  exercirio  fuae  artis,  fi- 
cut  mulieres  Florentinae  pro  cultu 
fuae  perfonae .  Non  enim  contentae 
naturali  pulcritudine  ,  femper  conan- 
tur  addere  ,  Sc  contra  omnes  defe- 
6lus  incredibili  arte  fagaciter  fe  ar- 
mant.  Nam  parvitatem  adjuvant  cum 
planula  alta .  Carnem  nigrara  deal- 
bant .  Faciem  pallidam  faciunt  rubi- 
cundam  .  Capillos  faciunt  flavos . 
Dentes  eburneos .  Mamillas  breves 
&  duras.  Et  ut  breviter  dicam  ,  om- 

nia 


6^9  n  ENFENUTI 

M*ia  mcmbra  artificiofa  componunt.  A 
Quid  mulierum  Tufcnrum  morcs  rc- 
feram,  de  quibus  Gerius  dc  Arctio 
Satyram  fccit  ad  imitationem  Apu- 
Jeji?  Non  folum  aurem  mulieres  Tu- 
fcae,  fed  ubique  terrarum  int?mpe- 
rantes  fa£lae  funt,  ficut  Seneca  often- 
dit  de  mulicribus  Romanis.  Feminae 
autem  Florcntinae  comedunt  &  bi- 
bunt,  antequam  vadant  ad  nuptias  B 
vel  ad  Ecclefiam  . 

Ma  fe  le  fvergognate  -  -  -  - 
Ultimo  Forefius  praenuntiat  mala 
eventura  in  brevi  fuper  Florentia , 
quae  raulieres  Florentinac  habebunt 
deplorare.  Unde  dicit:  Ma  fs  le  fvcr- 
gognate  ■  benc  dicit ,  quia  verecundia 
eft  fraenum  mulierum,  &  filentium 
eft  ornamentum  earum  ,  quac  de  raro  C 
duo  haec  inveniuntur  in  mulieribus 
Fiorentinis. 

-  _  -  »  fcffer  certe 
ficut  ego  fum  : 

Di  quel }  ehe  V  Ckl  velece  loro  am- 
fY>anna , 
ideft  ,  cito  praeparat  &  deftinat  eis  , 
ficut  caedcs  virorum,  &  filiorum , 
bonorum  direptiones,  &  incendia  do-  D 
mcrum ,  quae  omnia  in  brevi  irami- 
ncbant  illi  Urbi: 

G':a  per  urlar  ------- 

quia  funt  uxores  luporum : 

-  -  -  -  avrian  le  bocche  /tperte . 
Vociferantes   in    Coelum .     Et    ecce 
^uare ; 

Che   fe  i'  antiveder    qiil   non  m  in- 
ganna 
ideft ,    fi    praevidere    futura    non   eft 
hoc  falfum  :  quod  non  credo : 

Priina  fien  trifle ,  che  le  guancie  im' 

peli 
Colui  -------- 

fcilicet  infans : 

-  -  -  -  che  »50  y?  confola  co»  tmnna. 
Ideft,  qui  vagit  in  cunabulo,  .& 
quietatur  ad  cantum  mulieris  ;    quae 


1 MOLENSIS 


66o 


dicint  nanna;  aliae  n'na.  Et  dicit 
impcli  le  guan^ie ,  jdcft,  inducat  la- 
nuginem  ^  quafi  dicat  :  antequam 
illc,  qm  modo  eft  puer,  fiat  barba- 
tus .  Er  heic  nota ,  Le£\or ,  quod 
audivi  aliquos  temerc  diccntes  ,  quod 
iftud  prognofticum  cft  vituperium 
Poetae,  quia  jam  tranfiverunt  tot 
tempora,  quod  non  evenerunt  ea  J 
quae  prcfagirc  vidctur  in  tam  brevi 
fpario  .  Ad  quod  refpondeo ,  quod 
Au£tor  loquitur  heic  de  praeteritis 
&  jam  fa£lis,  non  de  futuris  mod4 
fiendis.  Sed  vidctur  prophetare,  quia 
refpicit  ad  tempus  fuae  vifionis,  quac 
fuit  in  MCCC.  ficut  jam  toties  di- 
Qum  eft.  Magna  etenim  mala  fe- 
quuta  funt  poft  iftud  tempus,  Ccut 
inteftina  difcordia,  civile  bellum , 
§c  expulfio  partium,  quae  fuerunt 
fecundo  &  tertio  Anno  fequenti;  & 
Anno  quarto  venerunt  de  novo  ad 
arma  Albi  &  Nigri.  Et  flagrantc 
furore  belli,  accenfus  eft  ignis,  fivc 
cafualis,  vel  artificialis,  ut  multt 
dixerunt,  operS  cujufdara  Presbyteri 
Nerii  de  Abbatibus  ,  qui  ipfum  pri- 
mum  immifit  in  domum  fuam .  Et 
brevitcr  cremata  eft  melior  pars  Ci- 
vitatis,  plufquam  duo  millia  do- 
muum ,  cum  damno  inaeftimabili. 
Nec  intcrim  cefl"atum  eft  ab  armis. 
Sed  continuo  faflae  funt  magnae 
praedae.  Et  Anno  quintodecimo  rc- 
ccperunt  illam  tcrribilem  ftrageiH 
apud  Montera  Catinura  ab  Uguic- 
cionc  de  Fagiola . 

^d  Cant.   XXIV.   Vcrf  zo. 

-----  ff  quella  faccia 

Di  la  da  liti  p'k  cke  f  altre  Sra' 
pttnta , 
Heic  Forefius  nominat  alium  fpiri- 
tum ,  qui  fuit  altiflimus  gurgcs  gu- 
lae  .  Ifte  fuit  Papa  Marlinus  Galli- 
cus.  Ideo  fiiit  multum  favens  Ca- 
rolo    I.    contra     Siciliam.    Et    niifit 

Fran- 


d(Si  COMMENT.  1N 

Francos  contra  Forliviutn.  Vir  bo- 
nus  &  prudens,  nimis  tamen  fplen- 
dide  vivens.  Nam  quum  haberet  Cu- 
riam  in  Italia  in  Civitate  Viterbii  , 
faciebat  fufFocari  anguillas  optimas 
illius  Lacus  in  vino  optimo  Vernac- 
cino  ,  &  illas  fapidiflimas  avidiflime 
comedcbaC.  Nec  minus  bene  bibebat 
cum  illis,  quia  anguilla  vult  natare 
in  vino  in  ventre.  Dicit  ergo  Fo- 
refius,  defcribcns  iftum  fpiritum  a 
dignitate,  &  a  propria  gulofitate. 
£  qitella  faccta  di  la  da  lni  y  fcilicet 
poft  Bonagiuntam  de  Luca;  pih  che 
f  altre  trapunta ,  ideft  ,  magis  macra  , 
quia  gravius  deliquitj  quia  varia 
arte  laxabat  ventrern ,  cui  utilior 
erat  fames,  &  utihflima  fobrietas, 
dum  in  foedo  &  mifero  facculo  toC 
pretiofa  confundebat : 

Ebbs    la    Santa    Chkja    in     le    fue 
braccia . 
Plus  tamen    habuit    curam    angulUa- 
rum  ,  qukm  animarum. 

Dal  Torfo  fu  • 
Scilicet,  Turonis.  Civitas  eft    Fran- 
ciae : 

-----  ff  purga  per  digiuno 

V  anguilte  di  Bolfena  -  -  -  - 
Lacus  eft    Ecclefiae    inter  Perufium , 
&  Vitcrbium : 

----'■  e  la  Vernaccia . 
Iftud  vinum  plus  ccteris  nutrit  & 
impinguac.  Et  nafcitur  in  montibus 
altiflimis  Januae.  De  quo  non  fic 
mentio  apud  Auftores  ,  quia  illa  lo- 
ca  non  .  erant  olim  culta.  Et  heic 
nota ,  quod  utilius  erat  ifti  magno 
Sacerdoci,  fi  bibiflet  de  illo  vino, 
in  quo  crant  anguillae  necatae.  Qijia 
qui  bibit  de  tali  vino,  femper  fnfti- 
dit  vinum.  Unde  dicit  Magnus  Al- 
ber'us  idem  .  Ec  ego  cxperientiam 
vidi  in  uno  magno  Epifcopo .  Et 
fubdit   Pce~a  : 

Mohi  Alsri  mi  nomo ,  —  -  - 


DANTIS  COMOED,  6Sx 

A  ideft,  nominavit  mihi    ille  Forcfius: 

-  -  -  -  ad  uno  ad  u»o  , 
E  del  nomur  parean   tutti  contentt , 

propter  caufam  aflij^natam: 

Si  cV  io  perh  non  vidi  un'  atto  bruno 
alicujus  turbationis. 

Vtdi  per  fame  ----- 

Heic  Poera  nominat  alium    fpiritunt 

modernum  de  genere  guloforum .   Ifte 

B   fuit  quidam   Nobilis  Miles    de    clara 

j  Familia  Ubaldinorum  ,    de    qua    fuc- 

I  runt  multi   valentes    viri  .    Ipfe    fuit 

!  hberalis  &  civilis,    frater  Cardinalis 

06laviani  magnifici ,    qui    femel  du- 

xit  Papam  cum   tota  Curia  in  mon- 

tes  Florentise  ad  domum    &  Caftel- 

lum    iftius    Ubaldini,     &    ibi    ftctit 

pluribus  menfibus .    Mod6   Poeia   po- 

fuit    Cardinalem     in    Inferno  ,     tam- 

quam    Epicureum  •    &    iftum    pofuit 

in     Purgatorio    pro    gulofo  .     Dicit 

ergo : 

Vbaldin 

Nomen  eft  proprium  ,  &  cognomen, 
quia  fuit  de  Ubaldinis  .  Et  dicit  : 

-  -  -  -  da  la  Pila  ------ 

Nomen  eft  loci  ,  a  quo  unum  mcm- 
brum  iftius  Domus .  Ubaldini  fue- 
runt  Florentini  ,  quibus  dafae  funt 
Alpes  Florentiae  fub  gubernatione  Sc 
defenfione.  Sed  ipfi  lciverunt  conti- 
nuare  pofleflionem  pcr  lon^a  tempo- 
ra.  Et  diebus  iftis  funt  dcftrucli  per 
Communc  Florentiae  . 

-  -  -  -  a  voto  ufar  li  dentt, 
idcft,  in  vanum  ,  per  la  fame .  Ef 
bene  daC  ifii  hunc  a61um  ,  quia  fuit 
prodigi  ingenii  ad  omnia  irritamen- 
ta  gulae .  Ipfe  enim  dc  morc  fuo 
quocidie  inquirebat  ab  expenfore 
luo  ,  quid  ordinaflec  pro  prandio  vel 
coena.  Et  illo  refpondence  hoc  & 
illud,  refpondcbat :  Facias  ttiam  fic. 
Nec  umquam  ille  paterat  tam  varia 
ordinare,  quin  ifte  femper  addereC 
aliquid. 

-  -  e  Ea-^ 


66^  BENFENUT 

-----  e  Bonifazjo 
Hcic  nominat  alium  magnum  Galli- 
cum,  qui  poterat  ftare  cum  Fjpa 
Martino  Gallico .  Quem  bene  ponit 
heic ,  quia  Gallici  lunt  omnes  ami- 
ci  gulae  &  vini .  Et  quia  Praelati 
maximc  laborant  morbo  gulae .  Ifte 
autem  fuit  Archicpifcopus  Ravennae. 
De  cujus  gula  Auclor  audiverat  mul- 
ta,  dum  llaret  Ravennae.  Dicit  er- 
go :  Vidt  Bonifa^io  :  non  dicas  ,  ficut 
multi  dxerunt,  quod  hic  Bonifacius 
fuerit  filius  Ubaldini  praedi£ti  .  Ef 
defcribit  eum  ab  infignio  fingulari 
magnae  dignitatis  fuae,  dicens: 

Che  paflutb  col  rocco  molte  genti . 
Q_jia  Archiepifcopus  Ravennas  eft 
magnus  Paftor,  qui  habebat  fub  ic 
multos  Epifcopos  fufFraganeos  ab  A- 
rimino  ufque  P.irmam  .  Et  dicit: 
cot  racco  •  nam  quum  ccteri  Paftores 
habeant  virgam  P.iftoralem  retor- 
tam ,  ifte  habct  totam  virgam  re- 
ftam  ,  &  in  fummitate  rotundam  ad 
modum   Calruli  ,  five   Rocchi. 

Vidi  Miffer  Marcbefe 

Heic  ultimo  Poeta  nominat  alium 
virum  potentem .  Et  tranfit  de  Ra- 
venna  Forlivium ,  ubi  funt  meliores 
potatores  •  &  meliora  vina.  Ifte  fuit 
nobilis  Miles  de  Argugliofis  de  For- 
livio  ,  pater  Dominae  Laetae ,  quae 
fuit  mater  Domini  Bernardini  de 
Polenta  ,  qui  fuit  Dominus  Raven- 
natum .  Fuit  ifte  vir  curialis  ,  & 
pla^idus  multum  .  Unde  quum  ie- 
mel  sdjuraret  Pincernam  fuum ,  ut 
fibi  diceret,  quid  diceretur  de  eo , 
&  illo  refpondente  trcpide  :  Domine , 
dicitur ,  quod  numquam  facitis  ^  nifi  bi- 
bcre ;  d.xit  ridenter:  Et  qttare  nurrt- 
quam  dicunt ,  quod  femper  /itio?  Dicit 
ergo  defcribens  eum  a  nomine  pro- 
prio :  Vidi  Mejfsr  Marchefe .  Quum 
Au6tor  nominet  tam  multos  Milites 
in  toto  Poemate  fuo  ,  numquam  ta- 
cit  iftum  honorem  Mcjfere,  ideft  Do- 


IIMOLENSTS  6^4. 

A  minum,  nifi  duobus  ,  fcilicet  Domi- 
no  Guidoni  de  Fano,  &  ifti  Domi- 
no  Mjrchefio ,  qui  fuit  tam  vaiens 
in  bibacitare.   Et  ecce  quomodo : 

Gia  di  ber:  a  Fo,U  ------ 

quia  dives  &    poiens  in    patria   fua, 
ubi   funt   vjna   magna  &   fumofa  : 

_--_--   con   incn  fecchcxxa  / 
g    quia    tunc    habebat  copiam   vinj  ,   & 
pracveniebat    fiiim.      Nunc    ver6    in 
tanta    fiti    non    poteft    bibere    unam 
guttam  aquae . 

^d  Ve.f.   :?4. 

Ma  come  fa  chi  guarda ,  e  poi  fa 
prexz^a 
Poeia  inJucit  primum  fpiritum  no- 
minatum  fuperius  per  Forefium.  Et 
primo  oftendit,  quomodo  elegerit  de 
numero  mulrorum  ,  &  requifierit 
eum,  ut  loqueretur  clare  fecum  .  Ifte 
autem  fuit  Bmagiunra  de  Urbifa- 
nis ,  vir  honorabilis,  de  Civitatc 
Lucana ,  lucuJentus  Orator  in  Lin- 
gua  materna,  &  facilis  invcnror  Rhy- 
thmorum ,  fed  facilior  vinorum,  qui 
noverat  Au£lorem  in  vita ,  &  ali- 
j")  quando  frripferat  fibi  .  Ideo  Auftor 
fingif,  cum  ita  familiarifer  loqui  fe- 
cum  de  ipfo  &  de  aliis  inventoribus 
modernis  .   Dicit  ergo  : 

-  -  -  -  fe'  io  a  quil  da  Lucca 
fcilicet,   Bonagiuntae: 

Che  piii  parra  di  me  aver  certc^^a 
vel   lecundum   aliam   li  eram 

-  -  -  -  ~  di  ine  voUr  contc^^j^a 
a   fimili  : 

-  -  -   -   ceme  fa ,   chi  giiarda  ,   -   -  - 
multitudinem   hominum: 

___---   e  ^t;'  fa  /lyf;^:^^ 
Pih  d'  un  che  d'  altro  ,   -   -  -  _ 

per  figna,  quae  videt  in  illo .  Et  ec- 

ce  quomodo  j 

Ei   mormorava  •  -   _  -  -   - 

De   Djnte  iutelligas,  ut  patebit  pau- 

lo  poft  ; 
II  -  -  e  non 


COMMENT.  IN  DANTIS  COjVOED. 


^^5 

~  -  -  -  e  mn  fo  che  G..-ntt<cca 

Senttva  io  -------- 

ideft,  gens  obfcura.  Nam  turbae  ani- 
marum  crant  fecum ,  ut  patebit  in- 
fra ,  ita  quod  ger.tu:ca  ,  five  genticu- 
la  ,  dicit  heic  diminutionem  in  qua- 
litate ,  non  in  quantitate  vel  nume- 
ro.  Et  dicit : 

-  -  -  -  la  ov  et  fentia  la  piaga 
De  la  g'rafl\a,    chs    si  ti  pilucca. 

Quafi  dicat,  ibi  prope  arborem ,  ubi 
fentiebat  poenam  ,  q-jae  jufte  macerat 
eos  .  Vel  dic  ,  ibi ,  fcilicet  in  guftu 
a  gutture  furfum,  ibi  fcnriebat  cru- 
ciaCum  farais  &  fitis.  Et  ponit  peti- 
tionem  luara  ad  Bonagiuntam  ,  di- 
cers: 

O  anitna  y  difs^  io  y  che  par  st  vaga 
ideft  ,  avida : 

Di    partar    meco ,    fa    it    cV  io  t'  in- 
tenda , 

B.  te  e  me  col  tuo  parlare  appaga. 

Femina  e  nata  ----- 
Heic  Poeta  ponit  refponfionem  Bo- 
nagiuntae  ad  petitionern  fui ,  qui  lo- 
quitur  de  materia,  de  qua  primo 
murmurabat .  Bonagiunta  enim  in 
illo  fuo  murmure  dicebat  de  Dante 
in  tertia  perfona  :  Ifle,  qui  aiiquan- 
do  temere  loquutus  fuit  dc  Civitate 
Lucana,  cito  veniet  ad  videndum 
cam  ,  & 

Cominctb  ei 
fupple,  dicere  Jlle  Bonagiunta: 

Femina  e  nata ,  e  non  porta  anccr 
benda , 
quia  eft  innupta  puella  .  Ifta  vocata 
ed:  Pargoktta ,  de  qua  Autior  facit 
menfionem  infra  Cant.  XXXT.  Ciijus 
amore  caotus  eft ,  dum  tempore  exi- 
lii  fui   veniffet  Lucam  .  Idco  dicir : 

-  -   -   -  che  ti  fara  piacere  , 
La  mia  Citta  ,  -  -  -  - 

fcilicet ,  Luca  .  Et  dicit 

-  -  -  -   come  ch'  uom  la  riprenda . 
Hoc  dicit ,    quia    Dantcs    ita  arguit 

Tom.  111. 


morabitur  ibi.  Dicit   ergo ; 


B 


C 


666 

Civitatem  Lucanam  de  baratferra  * 
ubi  dixit  de  Antianis  Sanflae  Cic- 
tae.  Et  quia  loquutus  fuerat  oblcu- 
re  ,  fubdit: 

Tu    te    n  andrai    con    queflo    antive~ 
dere , 
ideft,    cum  ifto  prognoftico;    in   quo 
tacite  praedixit    fibi    exilium    iuum  . 
Et  dicit: 

Se  nel  mio  wormorar  prendefli  errore , 
credens ,  quod  dicerem  de  alia  ma- 
teria : 

Dichtareranti  an:or  le  cofe  vere . 
Quafi  dicat :    cito    videbis  effftum, 
&    recordaberis    verborum    meorum  , 
quae  videntur  modo  claufa. 

Ma  di 

Heic  Bonagiunta  ,  quia  fecerat  men~ 
tionem  de  amore  futuro  Au61:oris, 
nunc  facit  m.entionem  de  amore  nrae- 
terito  ejus.  Sciebat  enim  ,  quod  Dan- 
tcs  fuerat  mirabiliter  amoratus  ,  &  fc- 
cerat  nobiles  Cantiones  de  amore.  I- 
deo  loquilur  de  eo  tamquam  de  quo- 
dam  tertio,  dicens:  Ego  quidem  d^xi 
tibi  de  quo  murmurabam .  Ma  di  ^ 
ideft  ,  fed  tu  dic  mihi  : 

-  -  -  -  s' io  veggio  q:'i  colui , -• 

fcilicct ,  Dantem.  Erant  enim  ibi 
tres  Poecae  fine  poena  .  Sed  folus 
Dantes  vivus,.quem  ifte  bene  co- 
gnofcebat.   Unde  dicit: 

-------  che  fiiore 

Trajfe 

ideft  ,  in  publicum  : 

-  -  -  -  le  nuove  Rims  cominciand^ 
unam  Cantionem,  quae  incipit  : 

,,  Donne ,    ch'  avete    intelletto    d"  ^- 

more , 
,,   lo    vo    con    voi  della    mia    Donna 
dire,   &c. 
Et    in    fimili    dicit    Poeta    fuam    rc- 
fponfionem,    &  fi   Bonagiunta  fuerat 
loquutus  cautc,    quafi    dicens  tacite; 
ille  Dantes  ,   qtsi  tam  egregie  lo- 
fuijif  de  materia    amoris  ?    Ipfe 
V  V  re- 


Es  tti 
quiitiis 


66-7  BEl^VENUT 

rcfpondct  caute  &  honene,  dicens  , 
qund  fcripferat,  fecundum  quod  amor 
di£lavit  fibi .  Dicit  ergo  : 

Et  10  a  lui :---_»« 
fupple ,  refpondi  : 

-  -  -  lo  mi  Jon  un  ,  che  quand» 
xAmore  fpira ,  ------ 

ideft,  infpirat  mihi.  Et  non  intclli- 
gas  de  Amore  divinae  Gratiae,  ficut 
quidam  falfo  expofuerunt  ;  immo  de 
Amore  lafcivo : 

-----  noto  ^  -  -  _  .  _ 
fcilicet,  in  mente: 

-----   f  -uo'   fignificandt 
extra  per  verfus  Amoris  : 

-----<»  qiiel  modo  , 

Che  detta  dentro  ----- 
fcilicet,  fecunduTi  ipfe  Amor  inflam- 
mat  me,  ficut  olim  Apollo  diceba- 
tur  intrare  peflora  Poe.arum,  &  di- 
ftare  materiam  fcribendam.  Et  heic 
nota,  quod  olim  fuit  folummodo  di- 
ftamen  Liferale  tam  in  Profa  quJim 
in  Metro.  Poftea  fort^  a  ducentis 
Annis  citra  inventum  eft  di£lamen 
Vulgare.  Et  fuit  a  principio  inven- 
tum  pro  materia  amoris .  Sed  hic 
Poeta  ipfum  mirahiliter  trsxit  ad 
materiam  honeftiffimam ,  quaiis  eft 
in  fuo  Poemate: 

O  Frate  ,  -  -  -  - 

Heic  Poeta  oRendit,  quomodo  Bn- 
nagiunta  extoUit  eum  ,  &  dat  fibi 
palmam  fuper  omnes  contempora- 
neos  inventores  .   Unde  dicit: 

-----  difs' egli  ------ 

ille  fcilicet  Bonaginnta. 

-  -  -  -   ijfa  vpfi^'  io ,   -  -  -  - 
ideft,  nunc  vidco  &  coanofco: 

-  -  -  -  tl  nodo , 
ideft,  impedimentum  : 

C/je  7  Notajo ,  e  Cuittone  ,    e  tne  ri- 

tenne 

Ifte  vocatus    eft    Jacobus  de  Allenri- 

no  ,  &  per  excellentiam  propter  per- 

fefiionem  Artis  diftus    eft  Notarius. 


/   IMOLENSIS 


66% 


B 


D 


E  Guittone.'  Ifte  vocatus  eft  Frater 
GuitConus  de  Aretio  pulcherrimus 
inventor  in  Lingua  materna  ,  non 
tam  ratione  ftili ,  qu^m  gravium  fen- 
tentiarum  ,  quibus  ufus  cft  nudis  ver- 
bis  .  Cujus  Librum  ego  vidi.  E  me 
ritenne,   fcilicet  ,  Bon?giuntam 

Di  qua  dal  dolce  Jiile  niiovo ,  cV  ie 
odo . 
Circa  ftilum  noftrum  dulcem .  Qua(i 
dicat:  Nullus  noftrum  potuit  attin- 
gere  altum  &  deleftabilcm  raodum 
Dantis  . 

^d  Verf.  82. 

Or  va ,  dijs'  ei ,  che  quei ,  che  piu 
n  ha  cotpa  &c. 
Heic  Poera  oftendit  &  ponit  confo- 
lationem  Forefii  fuper  defolationem 
patriae,  dicens,  quod  cito  veniet  ju- 
dicium  Dei  fuper  illura  ,  &  quac 
erit  caufa  &  principalis  auftor  iftiui 
turbationis.  Et  ad  intelligentiam  hu- 
jus  literae,  quae  multis  videtur  obfcu- 
ra ,  eft  fciendum  ,  quod  Curfius  dc 
Donatis  Miles  probatiflimus  animo, 
manu  ,  &  lingua,  qui  princeps  Par- 
tis  Nigrae  ,  redu£lus  in  Florentiam 
per  Carolum  Sine-Terra  depofuerat 
Partem  Albam ,  quum  efTet  in  ma- 
gno  fiorc  &  potentatu,  faftus  eft 
fufpeftus  regentibus  Populum  ,  vel 
quia  videbatur  efte  Dominus,  non 
Socius  •  vel  quia  videbatur  non  di- 
gne  tra£lari ,  quum  fuiffet  recupera- 
tor  Partis  Nigrae;  fed  prsecipue  o- 
diofus  Populo ,  quia  faQus  fuerat 
Socer  Uguiccionis  de  Fagiola  Domi- 
ni  Pifarum ,  potentiffimi  boftis  Flo- 
rent'norum.  Quare  concitato  tumul- 
tu  Populi  ,  timentis  animofam  au- 
daciam  ejus ,  in  furore  fuit  citatus, 
bannitus,  &  condemnatus  in  parva 
hora.  Sub  VexilJo  Juftitiae  ,  cum 
Potcftate,  Capiraneo,  &  aliis  Mygi- 
ftratibus  irum  sft  ad  eum  ,  tamquam 
reum     majeftatis .     Q.ui    praefenriens 

impc- 


669  COMMEl^T.  IN 

impetum  iratae  multitudinis ,  prae- 
muniverat  fe  cim  fuis  in  Burgo  San- 
fti  Perri.  Et  potenter  rellitit  ufque 
in  Velperam  .  Tamdcm  deftirutus 
fperato  auxilio  Soceri ,  deleruit  do- 
mos,  quae  continuo  Tunt  everlae. 
Et  tug;ens  folus,  quum  non  polTet 
fieclere  precibus  vel  promiffis  Mili- 
tes  Catalanos  perfequentes  eum,  ti- 
mens  fieri  ludibrium  hoftium  ,  quum 
cflTet  podagricus,  permifit  fponte  fe 
cadere  ab  equo,  vel  calu  cecidit,  ut 
aliqui  volunt.  Et  quum  equus  tra- 
heret  eum  ,  retento  pede  in  ftapeda  , 
percufTus  eft  lethaliter  in  gutture  ab 
uno  milite.  Quem  moribundum  qui- 
dam  Monachi  portaverunt  ad  Abba- 
tiam  San£li  Salvii,.  ubi  fepultus  eft 
Cne  horore  funeris . 

[^ci  Cant.   XXWI.    Ver}.   25. 

S'i  mi  pailava  ttn  d  rjji  -  -  -  - 
^uia  fuerat  vir  affabilis  in  mundo. 
Ifte  qu'dem  fuit  Miles  Bononieniis 
de  clariffima  fdmilia  principum ,  vo- 
catus  Guido  Guinicellus  .  Guinicelli 
enim  fuerunt  unum  membrum  de 
pincipibus  pulfis  de  Bonona  fedi- 
tione  civili ,  quia  Imperiales  ersnt. 
Fuit  ipfe  Guido  vir  prudens,  elo- 
quens ,  inveniens  egregie  pulcra  di- 
fta  materna .  Sicut  autem  erat  ar- 
dentis  irgenii  &  linguae,  ita  arden- 
tis  luxuriae  ,  quales  multi  inveniun- 
tur  faepe.  O  quot  viri  virtuofi  ce- 
tera  bona  hac  labe  deformaverunr ! 
Ideo  bene  fingit  Pceta ,  quod  ipfe 
captus  perfudfione  ejus  ,  fubito  re- 
fpondifTet,  fi  non  interveniflet  impe- 
dimenrum . 

t/fd  Verf.  pi. 

Son  Cuido  Guiniceili  ----- 
Nobilis     genere,     fcientia,     &    elo- 
qucntia : 

_  _   .  _  -  ff  g:^  mi  purgo  , 
in  ifto  igne  a  rubigine  nigra: 


DANTIS  COMOED,  6yo 

A  Pf    ^e»    dolermi  ,    prima    ch'   ti    h 

flremo . 
Quafi  dicat,    quia  jufie  pocnitui  an- 
te  mortem ,    ideo  non  fum    relegatus 
in  pede  montis  inter  tardos. 
^d  l^erf.  ^j. 
Quand'  io  udi  nomar  Je  fieffo  i!  padre 

Mio ;  -   - 

Guidonem  ,  quem  vocat  patrem  fuum 
ratione    aetatis  ,    fcientiae  ,    &    vir- 
tutis : 

-  -  -  -  e  de  gli  altri  miei    miglior, 

loquitur  humiliter: 
------   cbe   mai 

Rirne  d'  %AMor  ufar  dclci  e  leggiadre . 
ideft,  Majores  mei .  Quafi  dicat  Poc- 
ta:  non  mirum  fi  laetatus  fum  de 
ialute  Guidonis,  qui  fuit  quafi  qui- 
(2  dam  pater  mei  &  aliorum  Dicito- 
rum  meliorum  me.  Et  fic  mulrum 
honorat  iftum  Guidonem  heic,  quum 
alibi  fupra  dixerit,  quod  expulit  dc 
nido  utrumque  Guidonem  . 
./fd  Verf.  115. 
O  Frate ,  difje  quefli ,  cfj  io  ti  fccrno 
Heic  Pccta  inducit  dic\um  Guido- 
nem  laudatum  ab  eo  ,  ad  commen- 
D  dandum  qusmdam  fpiritum  moder- 
num  ,  quem  praefert  fibi  Sc  aliis  in 
arte  inveniendi  .  Ad  cujus  co^nitio- 
nem  volo,  te  frire  ,  quod  ifte  ma- 
gnus  inventor  fuit  quidam  Provin- 
cialis  tempore  Raymundi  Berengerii 
boni  Comitis  Provinciae  ,  nomine 
Arnaldus,  &  cognomine  Daniel:  vir 
qu:dem  curialis ,  prudens  &  fagax . 
Qui  invenit  multa  &  pulcra  difta 
vulgaria.  A  quo  Petrarcha  fatebatur 
fponte  fe  accepiffe  modum  &  ftilum 
Cantilenae  de  qustuor  Rhythmis,  & 
non  a  Dante .  Hic  ,  dum  fenuiffiet 
in  paupertate,  fecit  Cantilenam  pul- 
cherrimam  ,  quam  niifit  per  nuntium 
fuum  ad  Regem  Franciae ,  Angliae, 
&  ad  alios  Principes  Occidentis  ,  ro- 
gans  ,    ut    quemadraodum    ipfe    cum 


V  V 


per~ 


67  \ 


B  ENFENUTI 

A 


perfona  juverat  eos  deltclatione,  ita 
ipfi  cum  forfuna  fua  juvarent  eum 
ufilitate.  Q^uum  autem  nuntius  poft 
hoc  reporfaflTet  multam  pecuniam  , 
dixit  Arnaldus  :  N:<tjc  video ,  qiwd 
Deus  non  vtdt  me  deyeHnqtiere  ,  Et 
continuo  fumto  habitu  Monaftico  , 
probifiimae  vitae  fcmper  fuit  .  Ad 
literam  ergo  dicit  Poera:  dlffe,  ille 
Guido  ;  qnefii ,  qui  eft  in  forietafe 
mea  ob  (Imile  vitiumj  c// io  ti  /cerno , 
idefl,  oftendo  tibi 

Col  dito   -   -   _  - 

Fn  miglior  fahhro  - 

ideft  ,  artifex  &  Magifter : 

T)el  parlav  niaterno. 
Ideft,  Vulgari.  Et  nota,  quod  quam- 
vis  Lingua  Provincialis  non  fit  pul- 
cra,  tamen  eft  d.fficilis  ;  &  fenten- 
tiae  iftius  bonae  erant  ,  ita  quod 
Dantes  nunc  poterat  dicerc  de  diftis 
Arnaldi  illud,  qand  olim  Vergilius 
fertur  dixifte  de  fcripris  Ennii  ^,  qui 
dixit :  Lego  aurtm  in  fierco^e  Ennii . 
Et  facit  Au£lor   parenthefim  , 

{  &   addith   tin   fpirto   iny^ay.xf  \ 

ideft,  digito  oftendit  unum,  qui  prae- 
cedebat  eum  .  Et  conlirmat  Guido  , 
quod  dixit  ,  dicens ;  ille  Arnalcus 

Sovercbib  tutti  -  -   -  _ 
ideft  ,   fuperavit  &  excefllt: 

Verji  d'  amor ,  -   -  - 
nam     Verfus    Vulgares     principalitcr 
inventi    lunt    propter     materiam    a- 
moiis  : 

e  Profe  di  Roma»zJ  > 

ideft,  Vulgarium  ;  unde  Gallici  om- 
nia  Vulgaria  appellant  Rcmsntia  .• 
quod  eft  adhuc  fignum  idiomatis  Ro- 
mani  ,  quod  imitari  conati  funt: 

-  -  -  -  e  lafcia  dir  gli  fiolti  / 
Heic  Guido  Guinicellus  volens  often- 
dere,  Arnaldum  effe  commendabilio- 
rem  ceters  ,  ex  indignatione  irridet 
opinioncm  ignorsntium  ,  praeferen- 
tium  quemdam   alium  Galiicum    ipfi 


B 


IMOLENSTS  672 

Arnaldo.   Unde  dicit:  e  lafda  dir  gli 
Jiolti ,  qui  temere  opinantur: 

Cbe  qttel  di  Lemoil  credon  ,  cb^  a~ 
van^i , 
Ideft  ,  quod  quidam  alius  Inventor 
Limovicenfis  excedat  Arnaldum  in 
arte  dicendi .  Ifte  novus  Inventor  vo- 
catus  eft  Giraldus  Brunellus  ,  qui 
fuir  de  patria  Lemovicenfi  ,  de  qua 
diebus  noftris  fuerunt  plures  Pontifi- 
ces ,  Cardinales  ,  &  Praelati  magni  , 
Ecflefiam  Chrifti  nim,s  lubrice  tra- 
tlantes.  Et  bene  eis ,  fi  purgantur 
in  ifto  igne.  Et  oftendit ,  quid  mo- 
verit  vulgus  ad  talem  opmionem . 
Et  dicit,  quod  rulla  ratio,  fed  fo- 
lum  multorum  affirmatio.  Unde  di- 
cit:   illi  ftulti  ignorantes 

i^  -voce    piu    c}}   al    ver    dri^-^an    II 
volti  ; 
ideft ,    oculos:    quafi  dicat:    refpexe- 
runt  famae  magis  qu^m   veritati.    I- 
deo  damnans  tales  ,  dicit : 

E  cosi  fcrman  fua  opinione , 
Sc  pertinaciter  tenent  &  defendunt; 

Prima  ch'  arte  0  ragicn  per  lor  j'  a- 
fcolti  . 
Et  heic  nota  bene  veriffimam  fen- 
tentiam  noftri  Poetae ,  qui  tam  juftc 
mordet  vulgus  infanum .  Nam  in  om- 
ni  Profeffione  videmus  arcidere,  quod 
multi  mulra  falfa  &  vana  dicunt. 
E  inrerrogati  a  perids,  fi  noverunt 
talcm  Artem,  vel  fi  hsbert  sliquam 
rationf  m  ,  per  quam  tam  certe  cffir- 
mert  diftum  fuum  ,  nefciunt  aliud 
refpondere  ,  nifi  :  Or,-)r:es  fic  dicttnt .' 
Et  fic  judicium  multitudinis  imperi- 
tae  faciunt  fcutum  fuum  .  Et  exclu- 
fo  uno  Inventore  Gsllico  ,  qui  per 
famam,  quae  faepiffime  cft  rcs  fal- 
fiffima,  praeffrebatur  Arnaldo,  nunc 
excludit  unum  Italicum  ,  qui  diu 
habuit  famam  cx  opinione  vulgi  . 
Et  vult  dicere  in  effeftu,  quod  fi- 
cut  opinio  Provincialium  fuit  fallax 

in 


\ 


671 


COMMFNT.  IN  DANTIS  COMOED. 


<^74 


in  illo  dc  Lemo'\  ira  opinio  Tu- 
fcorum  in  Fraire  Guittono  ,  donec 
veritas  per  periciores  fuit  demonftra- 
ta.  Unde  dicit: 

Co:i  fev  mohi  antichi  di  Guittone: 
Ifte  vocatus  fuit  Frater  Guittonus 
de  Ar  tio.  B">nas  fenrentias  adinve- 
pi^ ,  fed  deb.Iem  ftilum  ,  ficuC  po- 
teft  intcll'gi  ex  Libro  ,  quem  fecit  , 
ut  vidi  .   Unde  dicit : 

Di  gyido  in   grido    pur    lut  dando  '/ 
pregio  , 
per  multum   tempus: 

Fin    che    P  ha    vinto   '/  ver    con    pitc 
perfofie . 
Quia    mula    fapientes    tamdem  vice- 
runt  errorem   cum  arte  Sc  ratione. 

Or  fe  tti  hai  st  ampio  privHegio  , 
N'>nc  Poe-a  oftendit  fervitium  ,  quod 
ultimo  petivit  Guido  ab  eo.  Et  bre- 
viter  dicit  ,  quod  Guido  jam  erat 
contentus  de  fama ,  quam  dederat  fi- 
bi   Pocta  . 

f  .Ad  Vevf.   x^p. 

Ei  comincih  lihcramente  a  dire .' 
fcilicet ,  ille  Arnaidus,    in  fuo  idio- 
mate   Provinciali  : 

Tan  »j'  abbelis  -  -  -  - 
ideft,  tantum   placet  mihi 

-   -  -  votre  cortois  deman  • 
idefl;  ,    vefi-ra    curial's    petitio.    Quafi 
dicat    Latine  :    Tanto  m'  abbellijce  vo- 
Jlra  cortefe  dimanda  ^ 

Cht  ett  non   pitis ,    ne  voil  a  vos  co- 
brire  . 
Ideft  ,    quod    non    poffum    nec    volo 
vobis  celare  vel  tegere  me:  Et  ideo 
dico  : 

Jett    ftfis    K/frnault ,    chs    plor    e    vai 
cantan , 
jdeft:   ego  fum  Arnaldus,  qui   ploro, 
&  vsdo  cantando,  ficut  &  alii,   qui 
pu^-^antur: 

Con  !t  tofi  vsi  Lt  fp^ffada  (olcr  ,* 
idtft  :  cogitando  vado  praetcricam  ftul- 
titiam  five  foiliam: 


A'  -B  'vei  giaufen  le  ior  che  fper  denan , 
ideft  :  video  gaudens  diem  ,  quera 
fpero  in  antea;  ficut  fi  jam  effet  co- 
ram  me:  Et  facit  petitionem  ,  dicens: 

.Ara  vus  preu  pera  chella  vator  , 
ideft:    vos    precor    &  adjuro    per   il- 
lum  valorem  ,  ideft  virtutem  : 

Che  vous  ghida  al  fom  de  la  fcaltna, 

ideft:    qui    valor  vos   ducit  ad    fum- 

B    mum   fcalae  Purgatorii  ,    in  cujus  fi- 

ne  fumus  pofiti.    Et  cito  pervenietis 

ad  coelum  : 

Sovegna  vous  a  temps  de  ma  dolor , 
Idtft:  veniat  vobis  in  mentem  ,  &  re- 
cordamini  mei  fuo  tcmpore ,  &  dolo- 
ris  mei ,  rogando  Deum  pro  me  mo- 
dicum,  ficut  petivit  Guido  ante  me. 
Quafi  dicat  breviter  :  Dicatis  etiam 
unum  alium  Pater  nofter  pro  me ,  ut 
brevietur  poena  iftius  jgnis.  Et  con- 
cludit  Pocta  &  finit  Capitulum,  di- 
cens  : 

Poi  s' afcofe  nel  foco  ,  che  gli  afpna . 
Sicut  aurum  affinatur  in  fornace.  Et 
videtur ,  quod  Poeta  nofter  inleruit 
heic  iita  verba  Provincialia  ad  deco- 
rem  Latinitatis  ,  &  ut  cftenderet  fe 
D    de  omnibus  aliqu.d   fciviffe. 

^/  Cant.  XXnr.  Verf  p^. 
2Ve  /'  ora  (  crcdo  )  che  de  /'  Oriente . 
Nunc  P(  eta  defcribit  fomnium  ,  in 
quo  fingit  fe  vidifTe  mulierem  pul- 
cram  &  pudicam  cantantem .  Ad  in- 
telliaentiam  autem  ift'us  nobiliflimae 
fi£tionis,  quae  communiter  male  ex- 
ponitur ,  eft  fciendum  primo,  quod 
Pceta  defcribit  heic  occuhe  praecla- 
riffimam  Comitiftam  Mathildam.  I- 
deo  pro  exigentia  rei  aliqua  com- 
pendiofe  dicam,  exordiens  ab  ipfius 
ortu  .  Fuit  erso  quidam  nobilis  Prin- 
ceps  de  partibus  Tulciae  in  L,omi- 
tatu  Lucenfi  ortus  ,  ftudens  fui  no- 
minis  gloriam  ampliare.  Tgitur  Lon- 
gobardorum  fines  ingreffus  ,  multas 
Civitates ,    Terras ,    &    Caftella    po- 

tcnter 


<!f75  BENVENUTJ 

tcnrcr  acquifivit .  Hujus  filius  Acho  A 
Caftrum  CanofTde  inexpugnabiie  con- 
didit  in  Cnmitatu  Regino,  ubi  po- 
ft;a  Mathildis  faepe  moram  fecit  , 
&  multa  ibi  magnifice  fgit .  Ex  A- 
thone  natus  eft  Thedaldus ,  virtutum 
paternarum  imitator,  cui  Papa  con- 
ceflit  Civitatem  Ferrariae.  Ex  The- 
daldo  autem  natus  eft  inclytus  Boni- 
facius  ,  cui  pater  reliquit  thefaurum  B 
&  dominium  magnum  .  Hic  Bonifd- 
cius  claruit  magnis  virtutibus,  vir 
ftrenuus ,  fapiens  ,  in  omnibus  pro- 
vidus  ,  &  liberalis  .  Qui  ex  Beatrice 
uxore  probifTima  genuit  Maihildim. 
Et  mortuus  Anno  Domini  MLII.  fe- 
pultus  cfl:  Mantuae.  Poft  quem  con- 
jux  ejus  egregia  Comitiffa  Beatrix 
vixit  annis  XXV.  &  mortua  jacet 
Pifis  .  Mathildis  au-em  jlluflris  Co- 
mitiiTa  fuccedens  parentibus,  omnium 
majorum  claritatem  fuperans  ,  in  fe- 
mineo  fexu  virtutes  &  mores  viriles 
gerens  ,  fa6ta  eft  famofiffima  multis 
in  Regnis  apud  multos  Principes  , 
inrer  quos  quidam  illius  nuptias  pe- 
tiverunt  .  Mathildis  atitem  magnani- 
jna  matrem  Ecclefiam  femper  inde-  D 
feffe  defendit  contra  Henri^um  IV. 
qui  impie  vexavit  Papam  ,  &  fchi- 
Ima  pefTimum  fecit ,  creato  quodam 
Antipapa  Giberto  .  Quod  duravic 
XXIV.  annis.  Nec  mors  fuperveniens 
potuit  ipfum  a  perfidia  revocare  . 
Propter  quod  Mathildis  magnis  fiu- 
ftibus  agitata  ,  animum  iemper  te- 
nuit  inconcuffum  .  Eo  fiquidem  tem- 
pore  Mantua  nobilis  &  potens  Civi- 
tas  fa£I:a  fibi  rebellis  ,  l'e  dedit  Im- 
peratori  .  Er  diu  in  contumacia  fle- 
tit .  Ferraria  etiam  defecit  ,  ied  cito 
rediit.  Et  poft  multa  gefta  vi6lrix 
C^omitifla  ,  tamdtm  pofl  XXIV.  an- 
nos  cunfta  magnis  viribus  rcduxit 
ad  ohedienriam  (uam.  Lic^C  autem 
Mathildis  rebus  bellicis  magnifice  in- 
tenderet,  magis  tamen  oblequiis  Re- 


JMO  LENSrS  6y6 

ligionis  &  Fidei  pii  vacabat ,  mnlta 
donans  pauperibus  .  Monafteria  nobi- 
Iia  tecit  ,  qucie  magnis  dotavit  opi- 
bus.  Refugium  fingulare  Romanae  Ec- 
clefidCj  unJc  ik  Normannos  Dotenrcr 
expulit  ,  qui  in  praejudicium  fan- 
cliflimae  Romanae  Ecclefiae  ,  Regnum 
Apuliac  invaieraiit,  &  vaftabant  Cam- 
pan.am.  Ferlur  autcm  ComitilTa  haec 
habu^ffe  virum  genere  Germanum  , 
qutm  a  ie  lequcflravit,  quia  non  po- 
terat  cognnfcere  eam  ,  ut  dicetur  Cant. 
VI.  Parad  fi.  Ec  nobili  indignatione 
percuffa ,  noluit  de  cetero  fubjici  vi- 
ro.  Alii  tamen  lcribunt,  quod  ex 
viro  genuit  filium  :  fed  propter  do- 
lores  partus  noluit  poftea  viro  admi- 
fccri  .  Fuit  ilta  Comitiffa  potens  in 
principatu  .  Habuit  enim  fub  ditio- 
ne  fua  Mantuam  ,  Parmam  ,  Regium , 
Mutinam  ,  Ferrariam  .  Fuit  etiam 
literata  ,  &  magnam  Librorum  ha- 
buit  copiam  .  Fuit  corpore  derora , 
facie  hilaris ,  pecunia  liberalis^  Lin- 
guam  Itolicam  ,  Germanicam  ,  &  Gal- 
licam  bene  novit  .  Tamdem  Domi- 
no  Deo  omnipotenti  Patri  &  Filio 
&  Spiritui  San£lo  devote  fpiritum 
reddidit  Anno  gratiae  MCXV.  Anno 
aetatis  fuae  LXIX.  ImperanCe  Hcn- 
rico  V,  Sedente  Pafchali  Papa  11.  Et 
lcpulta  eft  in  nobili  Monafterio  a- 
pud  Padum  ,  longe  a  Mantua  X.  mil- 
liariis,  in  fepulcro  grandi  ex  alaba- 
ftro  .  Reliquit  autem  fibi  hercdem 
Ecclefiam  Romanam  ,  quum  amplum 
patrimonium  poflxderet .  His  fic  brc- 
viter  &  luccinfte  collettis,  nunc  con- 
fidcra,  Le6lor  ,  fi  Poeta  nofler  cle- 
gantiffime  introduxit  iftam  Mathil- 
dim,  quae  ducit  ipfum  in  Paradifum 
deliciarum  ,  &  oftendit  Ecclefiam  Dei 
militantem  ,  in  cujus  fervitium  & 
honorem  tam  magn.fice  militavit  in 
vita  ,  &  in  morte  Pctrum  Princi- 
pem  hujus  Ecclefiae  fecif  heredem  . 


Sj^j  COMMENT.  IN 

^d  Cant.  XXVIU.   Vey[.  34. 

Co  pie  riftretti ,  e  con  gli  occhi  paffai . 
Poeta  nofter  defcribit  mirabilem  Do- 
minam,  quam  reperit  ibi  cantantem  , 
&  flores  colligentem.  Et  ad  intelli- 
gendam  plene  iftam  nobilem  partem  , 
volo  primo,  te  notare,  quod  Auftor 
nunc  oftendic  fe  videre  de  fafto  il- 
lam  Dominam  ,  quam  fuperius  finxe- 
rat  fe  vidifTe  in  fomno  in  eodem 
habitu  &  aftu  .  Haec  eft  ergo  Co- 
mitifTa  Mathildis  ,  quae  devota  filia 
Petri  ,  pro  matre  Ecclefia  femper  de 
hoftibus  triumphavit.  Ifta  ergo  pro- 
pter  excellentiam  fuae  virtutis  indu- 
citur  heic  ,  ut  doceat  ,  b.  offendat  , 
animas  purgatas  afcenfuras  ad  Coe- 
lum  ,  oportere  tranfire  per  Ecclefiam 
Dei  militantem  ,  mediante  balneatio- 
ne  duarum  aquarum,  quae  heic  in- 
veniuntur.  Sicut  Cato  ponitur  in  in- 
troitu  Purgatorii  ad  praeparandum  a- 
nimas  ad  afcenfum  montis  per  lotio- 
iiem  faciei  . 

^d  Cant.   XXX.   Verf.   34. 

E  lo  fpirito  mio,  cbe  gia  cotanto  &c. 
Nunc  Poeta  ofiendit ,  quomodo  de- 
venerit  in  cognitionem  Beatricis  . 
Sed  ad  pleniorem  cognitionem  eo- 
rum,  quae  heic  &  in  fequenti  Can- 
tu  dicuntur  de  ifia  Beatrice  ,  vo- 
Jo  te  fcire  ,  quod  quum  quidam 
Fulcus  Portunarius,  honorabilis  Ci- 
vis  Florentiae ,  de  more  faceret  ce- 
lebrari  convivium  Calcndis  Maji  , 
convocatis  vicinis  cum  dominabus 
eorum,  Dantes  fiinc  puerulus  IX.  an- 
norum  ,  fequutus  patrem  fuum  Aldi- 
gherium ,  qui  erat  unus  de  numero 
convivarum  ,  vidit  a  cafu  inter  alins 
puellas  puellulam  filiam  praefati  Ful- 
ci  ,  cui  nomen  erat  Beatrix  ,  aetatis 
Vril.  annorum  ,  mirae  pulcritudinis, 
fed  majoris  honeftatis .  Quae  fubito 
intravit  cor  cius,  ita  quod  pofiea 
iJumquam  receflit  de  corde  luo,    do- 


B 


DANTJS  CO  WED.  67^ 

A  nec  illa  vixit  ,  fi^e  ex  conformitate 
complexionis  ,  &  morum  ,  fi  e  cx 
fingulari  influentia  coeli.  Et  cum  ae- 
tate  continuo  multiplicatac  funt  a- 
morofae  flammae  .  Ex  quo  Dantes 
totus  deditus  illi ,  quocumque  iret , 
pergebat ,  credens  in  oculis  ejus  vi- 
dere  fummam  felicitatem  .  Pro  qua 
lacrymas  ,  vigilias  ,  &  infinitas  tulic 
poenas  .  Tamen  Amor  talis  (emper 
fuit  honefiiflimus,  adeo  ut  numquam 
apparuerit  fignum  libidinofi  aflus  ia 
amante  vel  amata  .  Hoc  autem  fuit 
certiflimum  prognofticum  &  augu- 
rium  futuri  amoris,  quem  habiturus 
erat  ad  magnam  Beatricem  facram  , 
ad  quam  erat  pronus  a  natura .  Ex 
his  potes  videre ,  quod  Poeca  aliqua 
dicit  Hiftorice  ,  aliqua  allegorice  de 
Beatrice  fua  . 

^d  Verf   128. 

Fu  io  a  lui  rasn  cara  e  men  graiiita. 
Et  heic  nota ,  quod  ficut  fcribit  Boc- 
cacius  in  fuo  Libello  de  vita  &  mo- 
ribus  Dantis ,  Beatrix  quafi  in  fine 
XXIV.  anni  redivic  ad  gloriam  prae- 
deflinatam  meritis  fuis  .  Cujus  mor- 
Ce  Dantes  fuit  diu  in  planflu,  lacry- 
mis  ,  &  moerore ,  adeo  quod  fola 
morte  videbatur  pofTe  juvari.  Ex  quo 
fa£lus  efl  macilentus,  barbutus,  & 
velut  homo  filveflris  .  Tamdem  e- 
xhortatione  fuorum  duxit  uxorem ,  & 
coepit  fe  dare  publicis  officiis  &  ho- 
noribus  in  fua  Republica,  &  quura 
poterat  ,  interdum  poeticis  vacabat 
&  eloquentiae  ad  fuperbam  gloriam. 
^d  Cant.   XX XI.   Verf  45. 

IJfhndo  le  Siyene ,  Jie  piu  forte . 
Heic  nota  ,  quod  Hieronymus  hoc 
dicit,  quia  ad  tempus  admonitus  pul- 
crifudine  fecularium  Scientiarum  ,  fa-^ 
fiidiebat  Sacram  Scripturam  ,  cujus 
fermo  videbatur  fibi  incul'us  .  Unde 
poftea  quum  animum  convertit  ad 
divina,  fcrino    ejus   faclus    eft    cibus 

Ange- 


D 


# 


579  DENFENUT 

Angelorum  ,  ficut  patct  in  EpiftoHs 
&  aliis  Libris  luis  purpuratis  ,  fiori- 
bus  Pcetarum ,  Rhctorum  ,  &.  Ora- 
torum  .  Unde  Ruffinus  objicit  libi  : 
I/le  Do^or  tjefter ,  qui  fatttur  fe  ahre- 
mtntiaffe  PoSris ,  m/cit  dicere  verlium  , 
quin  dicat :  Vergilius  meus ,  ^  Hora- 
tius  nofier .  Lic^t  enim  Pcerae  fcri- 
pferint  multa  vana  &  lafciva,  ficut 
de  amore  &  fimilibus,  quia  non  fo- 
lum  homines  fuerunt,  fed  Pagani  , 
ficut  dicit  Pctrarcha  in  quadam  E- 
piftola  ,  quam  ad  me  fcribit :  tamen 
Pcetria  aeque  bene  potell  cadere  in 
bonam  mentsm  ,  quae  materiam  de- 
fcribat  honeftam  ,  ficut  fecerunt  Mar- 
tianus  Capella,  Bccjius,  Rhabanus, 
Juvencus,  Sedulius,  Arator,  &  a!ii 
mulci . 

^d  Cant.  XXXII.   Verf.  148. 

Sicura ,  come  rocca  in  alto  Monte , 
Nunc  ultimo  Pce.a  defcribit  noviffi- 
mam  perfequutionem  Ecclefiae ,  quam 
vidcrat  tempore  fuo ,  qui  nu!!a  vi- 
detur  fuiffe  turpior,  quamvis  major, 
fcilicet  mortcm  Bonifacii .  Et  dicit: 
Sicura ,  ccme  rocca  in  clto  nionte  ,  prn- 
pter  rulmen  Sedis  ADoftolicae.  Et 
quia  de  rei  veritate  Bonifacius  tunc 
repucabat  fe  maximc  fecurum,  quia 
crat  in  fua  patria  Anagnia  inter  luos 
cum  D.  fatcllitibus  ad  cuftodiam  fui 
corporis  .  Et  fubdit  . 

Vidi  di  cojia  a  lei  dritto  i'.n  s,igar:te , 
ideft  ,  Regem  Franciae  Philippum  , 
qui  fuit  magnus  corpore  &  Regno , 
unde  di£l:us  eft  Pulchcr.  Et  fuit  rc- 
ile  gigas,  quia  totus  terrenus  ,  & 
infurgens  contra  Deum  more  gigan- 
tum  :  di  cofia ,  prope  iliam  meretri- 
cem :  dritto  a  lei ,  fcilicet,  ex  op- 
pofito  : 

E  come  perche  nos   pji  foffe  tolta  , 
nc  adhaereret  alteri   Regi   vel    Impe- 
ratori ,  fed  effet  fub  cuftodia  fua,  fi- 
cut  fuerat  diu .  L^nds  dicit  : 


D 


IMOLENSl  S  <58o 

E  bactavanfi  infieme  ahuna  volia , 
Et  hoc  fuit  vere  de  fa£lo  ,  quia  an- 
te  diffenfionem  alter  favebat  altcri  . 
Et  aliquando  Bonifacius  faciebat  gra- 
tias  ipfi  Philippo.  Sed  poftea  Phi- 
lippus  faftus  eft  fibi  hoftis  acerrimus. 
Unde  fubdit : 

-  -  -  -  quel  feroce  drudo , 
ideft,  crudelis  procus: 

La  jiagello  -  -   -  - 
quia    verberavit    pejus    qu^m    foleat 
fieri  de  meretrice  : 

-  -  -   dal  capo  infin   *  a  le  piante , 
ficut  eft  fcriptum   fupra: 

-  -  -  -  perche  /'  occhio  cttpido  e  va- 
gante 

%A  rae  rivolfe  -  -  -  - 
Quafi  dicat :    quia    Bonifacius  noluit 
refpicere  ad  gentem   Italicam  dimiha 
Gallica ,    quia    nolebat    ampliiis    pati 
fervitutem    Philippi  . 

Pvi  di  difpetto  -  -  -  ~ 
Heic  Poera  fubadneftit  aliud  dam- 
num,  quod  paulo  poft  fecit  ipfe  Phi- 
lippus,  quia  cum  magna  fraude  tran- 
fportavit  Ecclefiam  ultra  montes  in 
Galliam,  ubi  poftea  tranfivit  de  ma- 
lo  in  pejus,  ficut  plene  fcripfi  Cant, 
XIX.   Inferni  .    Dicit  ergo : 

Poi  di  difpetto  picno  ,   -   -  -  - 
ille  gigas  rimens,  ne  Ecclefia   pervc- 
niret  amplius  ad   manus  alterius   Bo- 
Hifacii,  qui   faceret  vindi6lam  de  eo: 

e  d^  ira   crudo  , 

ideft,  crudelis  ira  ,    quia   volebat  fa- 
cere  vindiftam  de  Templariis  . 
Jld  Cant.    XXXIII.    Verf    :^^. 

-  -   -  -   rna  chi   n   ha  colpa,   creda  ^ 
Che  vendetta  di  Dio  non  teme  fuppe. 

Heic  nota ,  qund  ifta  lltera  po?t1 
intelligi  dupliciter  ,  fcilicet  dc  Bo- 
nifacio  fecundum  propriam  expoficio- 
nem  ,  qui  fiaude  a^^ulteravit  Ecclc- 
fip.m  .  Et  fic  Bonifacius  bene  luic 
poenEm  d  gnam  ,  quia  rabida  mTte 
pcrdidit  Pdoatum.   Poteft  intellisi  de 

Piiilip- 


6Sl 


COMmNT.  1N 


Philippo  Rege,  Itilicet  re-utidum  ex- 
pofi  ionem  ,  qui  fecir  Ecclefiam  fer- 
vam  pacifi.ando  turpiter  cum  Cle- 
menre .  Et  fic  Philiopus  etiam  in 
brevi  luu  noenam  ,  ficut  Poeca  fcri- 
bit  Paradifi  Cant.  XIX.  Nota  etiam  , 
quod  in  Florenria  folebat  effe  quae- 
darn  opinio  prava  firma  ,  quod  fi 
quis  poterst  comedere  ofFam  fuper 
rorpus  interfefti  a  fe,  numquam  am- 


DANTIS  COMOED,  t^z 

A  plius  fiebat  vindfta  de  illo  tali.  Et 
hoc  feccrunt  multi  famofi  Florenti- 
ni ,  ficut  Dominus  Curfius  Donatus  . 
Modo  ad  propofirum  dicit  Beatrix  * 
quod  vindifla  Dei  non  timer  fup- 
pas:  quafi  dicat,  quod  fraus  vel  ma- 
litia  non  valet  contra  Dium,  qui 
eft  juftus  Judex  &  viades  injuria-- 
rum. 


Tc,',}.  IIL 


IN- 


(Jfj 


6S4 


INCIPIT     COMMENTUM 


MAGISTRI  BENEVENUTI 

D   E      I  M   O   L   A 


S    U    P     E     R 


L     1     B     R     U    M 


POETAE    DANTIS    ALDIGHERIL 

QUIDIGITUR 

PARADISUS. 


M  Cant.  III.  Paradi/i ,  ad  Verf.  34. 
Et  io  a  r  ombra  ,  cbe  parea  piu  vaga . 


Antes  in  fpecia- 
li  agit  &  tra- 
ftat  de  una  il- 
larum  animarum 
famofa  tempore 
fuo  .  Ad  cujus 
cognitionem  o- 
portet   praefcire , 


quod  ifta  cft  Picarda  pulcherrima  pu- 
diciflima  ,  de  qua  fafta  eft  exprefla 
praediftio  Cant.  XXIV.  Purgatorii  . 
Quae  fponte  &  ex  certa  fcientia  de- 
voverat  fuam  Chrifto  virginitatem  , 
quum  jam  effet  adulta ,  in  Monafte- 
rio  Sanrtae  Clarae  de  Florentia .  Sed 
frarer  ejus  Dominus  Curfius  de  Do- 
natis  ,  Miles  famofiffimus,  cum  fuis 
ipfam  violenter  traxit  de  loco,  quum 
defpondiflTet  eam  viro  feculari ,  fcili- 
cet  cuidam  Rofelino  de  nobilibus  de 
la  Rofa  .  Picarda  perfevcrans  in  fuo 
fanac?  propofito  ,  devotiffime  fuppli- 


B 


cavit  Deo,  ut  incurreret  morfem  vel 
infirmitatem,  per  quam  pofTet  fer- 
vare  inviolatam  fuam  virginitatem . 
Et  continuo  gravis  morbus  invafit 
carnem  ejus.  Q.uo  illa  moriens  tran- 
fivit  ad  meliorem  fponfum.  Et  refte 
ilta  juvencula  Tufca  fecit  ,  firut  o- 
lim  adolefcens  Tufcus  nomine  Spu- 
rinna,  qui  quum  ob  clegantiam  (uae 
formae  multis  viris  fufpe£^us  redde- 
retur,  fuam  formofam  faciem  ungui- 
bus  excoriavit  &  deformavit. 
^d  Vevf.  gj. 
Pcyfetta  vita  &  alto  r,;erto  incicla. 
Ad  claram  literae  intelligcntiam  eft 
praefciendum  ,  quod  Beata  Clara  no- 
mine  &  re ,  quia  magnis  virtutibus 
daruit,  fuit  conterranea  &  tempo- 
ranea  Beati  Francifci  ,  cjus  dilecla 
&  dcvota.  Quae  in  omnibus  iUius 
vefligia  voluit  imitari  in  paupertate, 
humilitate  ,  caritate,  fobrietate,  pu- 
ritate  ,  &  fimplicitate  .  Haec  nsm- 
que  fanQifTima  &  clarifTima  Virgo  , 
hereditate    vendita ,    de    pretio    nihil 

refer- 


<r85  COMMENT.  IN 

rerervans  ,  totum  pauperibus  eroga- 
vit.  £>■  amorem  cum  paupertate  ita 
contraxit  ,  uC  nihil  praeter  Deum 
habere  vellet  ,  &  nihil  nifi  neceffa- 
rium  venimentum  &  victum  permit- 
teret  a  Sororibus  recipi .  Et  quum 
Gregorius  IX.  vellet  ipiam  abfolvere 
a  voro  tam  arftae  paupertatis,  re- 
fpondit  alto  animo  Virgo  praeclara  , 
fe  velle  abfolvi  a  peccatis,  non  a 
confiliis  Jefu  Chrifli .  Tegebat  igitur 
tenerrimum  corpufculum  fimpla  tu- 
nicula  &  vili  palliolo.  In  nuda  hu- 
mo  faepe  fupcr  farmenta  jacebat,  8c 
nodGium  cilicium  ex  pilis  Camelo- 
rum  portabat  .  Ec  fi  sliquando  mol- 
lius  ufa  eft  ,  facco  palearum  .  Q_uum 
autem  furor  Friderici  1[.  qui  tunc 
vcxabat  Romanam  Ecclefiam  ,  indu- 
xiffet  Saracenns  de  Nuceria  ufque  Af- 
fifium,  haec  ora^clara  Virco,  invo- 
cata  Regina  Virginum  ,  MonaRerium 
fuum  a  barbarorum  f^evitia  libera- 
vit,  &  Civitatem  ab  obfidione  .  Q.ua- 
draginta  dur  bus  annis  haec  Virqo 
currens  in  ffadio  ,  tamdem  bravium 
Beatitudinis  efl  adepta  .  Cui  redeun- 
ti  ad  patriam  ,  Regina  Angelorum 
magna  turba  Virginum  comitata  oc- 
currit  ,  &  fuo  fulcepit  in  gremio. 
Quam  AJexander  IV.  Papa  propter 
virtutum  merita  ,  &  miraculorum 
magna  prodigia,  Sanftorum  catalogo 
libens  adfcripfit  :  Nunc  ad  literam 
dicit  Pceta  :  illa  Picarda  >;;»  ^ijfe- 
Perfeita  vita  iirc. 

^d  Verf.  lop. 
£  (juejlo  altro  Jplcndor  ^  che  ti  /i 
rnolha 
Nunc  Picarda  defcribit  aliam  rnl- 
mam,  quae  fuit  in  fimili  forte  fc- 
cum,  lic^t  ncn  habuerit  eumdem  c- 
xitum.  Et  ut  litera  fequens  fit  cla- 
dor,  oportet  fcire  ,  quod  haec  ma- 
gna  Conf^antia  fuit  filia  Guillielmi 
quondam  optimi.  Regis    Siciiiis.    In 


DANTIS  COMOED: 


6^6 


B 


C 


D 


cujos  ortu  quidam  Joachim  Calaber 
fpiritu  prophetico  dotatus ,  praedixit 
Guillielmo  ,  filiam  natsm  ,  Siciliae 
&  Iraliae  defolationem  futuram  .  Rtx 
vaficinio  ftupef^flus  &  territus  ,  quia 
ab  experto  credebat  viro  maximac 
&  ampliifimac  au£loritatis ,  pofl  lon- 
gam  meditationem ,  volens ,  fi  pof- 
iet  ,  avertere  fatum  Regno ,  dedica- 
vit  ipism  Deo  in  clauflro  ,  ut  fic 
omnis  fpes  viri  vcl  filii  tollcretur. 
Quae  quum  jr.mdiu  fanfte  vixiffet 
in  otio ,  mortuo  fanftifTimo  patre, 
&  fratre  ejus,  non  exlfante  herede 
legitimo,  Tancredus  P.egulus  de  fiir- 
pe  tranfverfali  fufccpit  kegni  guber- 
naculum  ,  &  poft  eum  Guilliclmus 
juvenis  filius  ejus  .  Ex  quo  ft£Tura 
eft  ,  ut  nobile  Regnum  variis  furiis, 
ut  olim  ,  vexaretur ,  bellis  ,  &  iedi- 
tionibus  intefiinis  .  QuaproTter  de- 
cretum  eft  pro  remedio ,  ut  Conftan- 
cia  traderetur  alicui  ma^no  Principi , 
cujus  potentid  &  operd  luccurrcretur 
Regno  .  Tamdem  cum  magno  labore 
&  dolo  vix  obtentum  eft  ,  ut  Con- 
ftantia  a  Religionis  propofito  move- 
retur.  Et  confentiente  Summo  Pon- 
tifice  nupfit  Henrico  Imperatori  ,  fi- 
lio  Friderici  1.  Et  depofito  virgini- 
tatis  pudore,  quam  perpetuam  Deo 
voverat  in  vita  ,  concepit  ex  viro 
cura  adm.iratione  omniutn  ,  quum 
jam  efTet  vetula  quinquaginta  quin- 
que  annorum  .  Quum  autem  hoc  fa- 
£lum  non  crederetur  a  multis  ,  ad 
tollendam  fufpicionem ,  ediclo  Prin- 
cipis  faclum  eft,  appropinquante  tem- 
pore  partus,  ut  nobiles  Matronae  ex 
tctd  Italia  vocarentur.  Quibus  prae- 
fentibus  fub  tentorio  apud  Panor- 
mum  ,  peperit  terribile  monftrum  , 
fcilicet  Fridericum  II.  hoftem  im- 
placabilem  Ecclefiae .  Unde  Frideri- 
cus,  qumdo  volebat  faccre  folemne 
facramentum ,  habebat  de  more  di- 
X  X     a  cere: 


6%7  B  ENVENUT 

eere  :  Pey  tlUtd  miraculum  ,  quo  matev 
mea  genuit  me ,  ego  ftc  faciam .  Nunc 
ad  liceram  dicit   Picarda  fic: 

£  quefio  ahre  fplendor  -  -  -  , 
bene  dicit,  quia  Conftantia  ex  alto 
rerum  culmine  effulfit  in  noftro  or- 
be  occidentali,  filia  Regis  magni , 
uxor  majoris  Imperatoris.  Et  fi  tuit 
gloriofa  in  terris,  virtute  &  poten- 
tia  magna,  quanto  magis  in  coelo  ? 
^d  Cant.  VI.  Paradift ,  Verf.  ^j. 

Omai  puoi  giudicar  di  quei  cotali , 
Heic  Juftinianus  praemifsa  longa  di- 
greflione  revertitur  ad  principale  pro- 
pofitum.  Et  arguit  Italicos  ,  qui 
injulte  agunt  contra  juftum  Signum  , 
ahi  amore,  alii  odio  fedufti  .  Dicit 
ergo  :  Omai  puoi  giudicar  ,  ex  ratio- 
nibus  faftis:  di  quei  cotali  y  fcilicet , 
Guelphis  &  Gibellinis: 

Cb'  t  accufai  di  fopra ,  ----- 
in  principio  digreflionis : 

-  -  -  -  -  e  di  lor  falli , 

Ver^  falluntur  fatui,  quia  de  cen- 
tum  Militibus  non  invenitur  unus, 
qui  fciat,  quando  vel  quomodo  in- 
ventae  funt  iftae  partialitatcs,  vel 
quid  fibi  velint  ifta  nomina ,  pro- 
pter  quae  faciunt  tanta  mala.  Ideo 
bene  dicit: 

Cbe  fon  cagion  di  tutti  i  voflri  mali . 
O  quot  Civitates  everfae!  Qjjot  mil- 
lia  hominum  cacfa  propter  inane  no- 
men!  Sed  Deo  gratias  ,  qui  juftifTime 
extendit  manum  fuam  fuper  Italiam , 
ita  quod  jam  oblivifcimur  ifta  no- 
mina.  Et  manifeftat  errorem  utriu- 
fque  partis,  dicens; 

L  uno  al  pubhlico  fegno  i  Gigli  gialli 

Oppone  -------- 

ideft  ,  Guelphus  infignia  Regis  Fran- 
ciae  &  Caroli  Veteris  ,  quae  funt 
Lilia  titrina  ,  cum  raftello  defuper: 
«/  publico  [egno ,  fcilicet,  Aquilae , 
quae  eft  fignum  commune  juftum. 

-  -----  e  r  attro   ----- 
rcilicet,  Gibellinus: 


7 1 MOLENS IS 


688 


B 


C 


D 


-  -  -  -  appyopria  quello  a  parte ; 

&  fic  injufte  facit  ipfum  de    publico 
privatum.   Unde  dicit: 

Si  cV  e  forte  a  veder  chi  piu  ft  falli . 
Quafi  dicat  :  difficile  eft  fcire ,  quis 
injuftius  induit  arma ,  quia  neuter, 
immo  utcrque  pariter  inlanit  .  Et 
fubdit  juftam  increpationem  contra 
utramque  partem .  Et  primo  contra 
Gibellinos  dicens: 

Faccian  li  Ghibellin,  faccian  lor"  arte 
fcilicet,  artes  belli  vel  pacis: 

Sotto  altro  fegno^  -__-__ 
&  ecce  caufara  : 

-  -  -  -  -  che  mal  fegue  quelli 
fcilicet  ,  fignum  : 

Sempre  cht  la  giufii^ia  e  lui  diparte , 
Quafi  dicat :  male  fequitur  Aquilara, 
qui  partizat .  Et  ita  e  contra  : 

E  non  /'  abbatta  efio  Carlo  novello 
fcilicet,  Carolus  Vetus ,  quem  ap- 
pellat  Novellum  ,  quia  primus  venit 
in  Italiam  ,  &  acquifivit  Regnum  Si- 
ciliae.  Qui  mulrum  perfequutus  eft 
Gibellinos  ,  &  reduxit  Guelphos  in 
Florentiam  .  Et  fimiliter  Carolus 
Claudus  filius  ,  &  Rex  Robertus  ne- 
pos  ,  multum  faverunt  Guelphis. 
Ideo  dicit : 

Co" Guelfi  fuoi:    ma    tema    degli  ar- 
tigli 
ipfius  Aquilae  fortis  : 

Cb'  a  pih  alto  leon  traffer  lo  vcllo  . 

ideft  lanam,    five    pilum  .    Quafi  di- 

c3t:    denudavit    fk    privavit  majores 

Rcges,  ficut  Jugurtham   &c. 

iA^d   Verf.    127. 

E  dentro  a  la  prefente  margarlta , 
Nunc  Juftinianus  manifeftat  aliam  ani- 
mam  modernam  de  fphaera  Mercu- 
rii ,  quae  fuit  mirabiliter  aftiva  in 
vita  mundana  .  Ad  dedarationem 
aurem  iftius  Hiftoriae,  quae  multis 
eft  occulta  &  incognita,  eft  prae- 
fciendum  ,  quod  Rrymundus  Berinoe- 
rius,  nobilis  Comes  Provinciae  Nar- 

bo- 


6^9  COMMENT,   7N 

bonenfis  fuit  vir  humanus,  afFdbilis. 

Rhythmorum  vulgarium  facile  reper- 

tor;    fed    nimis    liberal.s,    magnifice 

omnibus    NobilJbus     dexteram     fuae 

largitatis  extendens,    ideoque  femper 

erat  debitor  multum.   Accidit  autem, 

quod  quidam  peregrinus,  veniens   ab 

extremo    Occidentis ,     vifitata     Beati 

Jacobi  Compoftellani    Ecclefia ,    per- 

venit  Tholofam ,    ubi    quia     vir  fpe- 

ftabilis  &  honorabilis  videbatur,  in- 

vitatus  ad  Curiam ,    habito    fermone 

cum     Comite,     perfualt     prudenter, 

quod     in     brevi    ipfum    liberaret    ab 

ufuris  Caorfinorum  •     Con;mifsa  ergo 

fibi   ampiiflima  poteftate  ordinandi  ik. 

difpenfandi  omnia,    induftria    &    fa- 

gacitate  fua  folvit  debita  magna,   & 

multipiicavit  reditus.    Et    interroga- 

tus    faepe    de    nomine  fuo  &   forte , 

vocabat  fe  Romaeum,  ideft  Romipe- 

tam   &  peregrinum.    Hic  itaque  pe- 

regrinus    omnia  laudabiliter    admini- 

ftrans  ,     quum      Raymundus    habcret 

quatuor    filias    fine     mafcula     prole  , 

primam  alte  mariravit  Ludovico  Re- 

gi  Franciae  cptimo,    qui    poftea  ca- 

nonizatus     eft,     fa£lo     bis    paflTagio. 

Secundam   tradidit  Eduardo  Resi  An- 

ghae    probimmo .     Tertiam    tradidit 

Ricardo    fratri     Regis    Angliae ,    qui 

poftea  fuit  Rex  Romanorum  .    Q_uar- 

tam   ver6  minorem  copulavit  Carolo 

Duci  Andegaviae ,  fratri  praefati  Lu- 

dovici ,  qui  poftea  fuit  Rex  Siciliae, 

de  quo  paulo  fupra    diftum  eft  ,    af- 

ferens  ipfum  futurum    potentiffxmum 

Regem.    Sed   virtus  &  felicitas  fecit 

fibi  aulicos  omnes  infefios ,  flimulan- 

te  invidia,    publica  pcfte  Curiarum. 

Dicebant    cnim    Comiti ,     quod    hic 

alienigena  ignotus  fuperditatus  bonis 

Comicis    erat    honoratior  eo  :     quod 

cedebat    ad    pudorem  &  ignominiam 

cjus  ,  qui   videbatur  nefcire  guberna- 

re    Regnum    &    Curiam    per    fe    & 


DANTIS  COMOED.  6c^o 

A  fuos.  Raymundus  fimplex  ,  &  ni- 
mium  credulus  petivit  ab  ifto  ratio- 
nem  villicationis  fuae  .  Cui  Ro- 
maeus  :  l^eni  ad  Cttyiam  tuam  pauper  • 
(^  pav.per  inde  recedo .  Et  continuo 
accepta  mulula  &  vefte  fui  peregri- 
na,  quam  ab  initio  refervaverat,  rc- 
ceflxc.  Comes  pudore  &  dolore  con- 
fufus ,  volebat  illum  retinere ,  at  illc 

B  noluit  .  Sed  cito  ipfe  luit  poenam 
fuae  ingratitudinis.  Quia  Rex  Fran- 
ciae  eripuit  fibi  in  vita  magnam 
partem  Regni  fui.  Poft  mortem  ve- 
r6  ipfe  Rex  fucceflit  pro  uxore  fua 
in  parte  Provinciae,  quae  eft  ultra 
Rhodanum  .  Carolus  ver6  pro  fua 
habuit  Provinciam  citra  Rhodanum, 
quam  fui  defcendentes  tenuerunt  u- 
fque  in  praefens .  Nunc  ad  literam. 
Dicit  Juftinianus  Danti  : 

Luce  la  luce  di  Romco  ,  -  -  -  - 
ideft,  anima  praeclara  fpIendeC: 

-  -  -  dcntro  a  la  pvefente  tnafgarita  ^ 
ideft  ,  intra  Stellam  Mercurii  parvam 
&  pretiofam  . 

------  di  cui 

Fu  r  opra  grande  e  hella  -  -  -  - 
D    Ec  vere  magnificum  &   pulcrum  fuit 
facere    quatuor    filias    unius    Comitis 
Reginas  . 

-----  mal  gradita 
ab  ingrato  Domino.    Et    fubdit  me- 
ritb ,  quo  ad  culpam  ,    cit6    fequuta 
eft  poena  digna  ,  dicens  : 

Ma  i  Proven^ali  ,------ 

fcilicet,  Aulici  Comitis: 

-  ~  -  -  -  che  fer  contra  hti 
fcilicet,  Romaeum  ex  invidia: 

Non  hanno  rifo ,------ 

immo  amare  fieverunt,  &  faepe  fu» 
fpiraverunt  Romaeum .  Nam.Officia- 
les  Regis  Franciae  &  Caroli  non 
fuerunt  poftea  ira  Kenigni  &  gratiofi 
erga  eos ,  ficut  fuerat  Raymundus 
Comes,  &  Romaeus  Vicecomes . 
Ideo    fuperbia    Francorura   mariifefta 

be- 


6pt 


BENVENUTI 


bene  pu^-gavlt  invidiam  occultam  eo- 
rum  .  Ideo  dicit : 

-----   e  perb  mal  cammtna 
qu'a  ad   finem   improbum   venit: 

Q^ial  ft  fa  danno  -------- 

xdeft ,  quicumque  procurat  fibi  ipfi 
nocumentum  : 

-  -  -  -  del  ben  fare  ahrm  , 
Sicut  ifti  fecerunt  cx  bona   operatio- 
ne   Romaei.   Sed  damnum  ,  quod  quis 
fua  culpa    fentit,    fibi ,    &    non  alii 
debet  imputare  . 

Qiiattro  figlte  ebbc  ------ 

Heic  maniftftat  Juftinianus  fingulare 
beneficium  Romaei ,  ut  Auctor  fa- 
ciat  perpetuam  memoriam  de  eo  , 
ficut  facit  de  aliis  rebus  memorahi- 
libus  j  dicens  : 

Ranton.io  Berlwgtert  ----- 
indignus   fan:a  excellent  a  honoris, 

Qjtattro  figlie  ei>''e  ,  e  ctafcnna  Reina , 
Ccut  patet  ex  diflis  .  Er  dicic : 

------  e  cth  li  fece 

Romeo,  -------- 

virtute  Romanus  ,  lic^t  genere  Ger- 
manus,  ut  aliqui  fcribunt: 

_  _  _  _  perfona  umile  e  perep^rina . 
Ideft  ,  ignobilis  &  ignota  virtu;e  lua  ; 
quod  non  feciffet  Raymundus  fim- 
plicitate  fua  ,  nec  Aulici  malignita- 
te  fua.  Et  fubdit  fimplicitatem  Co- 
mitis,  &  malignitatem  fuorum  Au- 
licorum  ,  dicens  : 

E  pol 

fcilicet,  -poft  tam  grande  beneficium 
receptum : 

____//  moffer  le  parole  biece 
ideft  ,    vanae  perfuafiones  acmulorum 
accufatorum : 

^  dimandav  yaqione  ------ 

fcilicet,  adminiftrationis : 

------  a  quejlo  gitifio 

fcilicet ,   Romaeo. 

Che    gli    fiffegnb  fette    e    cinque    per 
diece . 
Quafi    dicat;    leddidllt    fibi  optimam 


B 


D 


TMO  LENSIS  6^1 

rationem  ,  fcilicet  evidentfllmam  u- 
tiiitatem  ,  ideft  melicrationem  fui 
ftatus  ,  &  exaltationem  honoris  ;  ita 
quod  bene  rcddidit  duodccim  pro 
decem  .  Et  in  fine  Juft.nianus  tangit 
recelTum  Romjei,  diccns  in  com- 
mendationem   ejus  :   Et  ille   Romaeus 

hidi  partijji   ------- 

fcilicet  ,  a  Comite  ,  hoc  fo£lo  : 

-----  povero  e  "vetiijlo: 
ideft,  fenex  &  pauper*  quia  nihil 
acquifiverat  ex  laboribus  tantis  ,  nili 
invidiam  &  gloriam;  ficut  bene  di- 
xit  Scipio  Atricanus  in  fimili  cafu  , 
quum  peteretur  ab  eo  ratio  expenfa- 
rum.   Unde  dicit: 

£  fe  7  moncio  f^ipeffe  V  cor ,    cb^  egli 
evi^e , 
ideft,  quam   conftans  &    patiens  fue- 
rit   in   tanta   indignitate   fortunae : 

Mendicando  ftia  vita  a  jmjlo  a  frttf}» 
ideft,  ducendo  fuam  vitam  per  men- 
dicata  luffragia  paupercule  nunc  cum 
ifto ,  nunc  cum  illo,  ne  diu  fervi- 
rec   alterj    Domino   ingrato : 

^jfai  lo  loda  ,  e  ptu  lo  loderelbe . 
Ideft ,  multi  laudant  eum  a  virtuti- 
bas  miniicftis;  e  piu ,  fi  fcirent ,  quae 
ignorant  de  eo  .  Et  fic  nota  ,  quod 
nihil  icitum  fuit  de  Romaeo,  &  ejus 
vita  ,  vel  fine  poft  receffum  ejus  . 
Sed  a  multis  credirus  eft  vir  fanclif- 
firrus  ,  qui  fine  dubio  erat  fapicntif- 
fimus  &  virfuofiflimus .  Tamen  vi- 
detur ,  quod  AL,£\or  bene  noverat 
leficluum  vitae  ift  us  hominis  ,  fed 
reliquit  noSis  inv.ft  gandum  . 
Jld  Cant.   ^^IIL    Vcrf.   31. 

Indi  fi  fece  /'  un  piii  prefjo  a  noi 
Danles  in  fingulari  introducit  unum 
ipiritum  illulirem  modernum  de 
Sphaera  Veneris :  Et  ad  cogniLionem 
iftius  &  fuorum  ,  debes  fcire  ,  quod 
Csrolus  II.  filius  I.  vir  pulcherrimus 
ccrpore,  &  luxuriofus  valde,  viven- 
te  pitre,  &l  poft  incrtem  patris.  ha- 

buit 


<rp3 


CO^MENT.  JN  DANTIS  COMOED. 


buJt  multos  filios  ex  Maria  filia  Ste- 

phani  Regis  Hungariae.  Quorum  pri- 

mus     fuit    Carolus     Martellus  ,     qui 

praemortuus  eft  patri.    Secundus  fuit 

Ludovicus  ,     vir     fimplex  ,     inurilis 

mundo,    ideo    faftus  elt  Frater    Mi- 

nor.  Tertius   Robcrtus  ,  qui  fuit  Rex 

poft  patrem  •    &   ahos  plures  .    Caro- 

lus    primogenitus    cognomento    Mar- 

lellus,    juvenis   magnae  indolis  fuit  , 

ver^   filius   Veneris  ,    quia  amorofus  , 

gratiolus,   vagus ,   habens  in   ie  quin- 

que  invitantia  hominem  ad  amorem, 

fcilicet    Sanitatem  ,     Pulcritudinem  , 

Opulentiam  ,    Otium  ,    &    Juventu- 

tem .    Cum    ifto   Dantes    habuit  cer- 

tam    familiariratem ,     quum    veniflTet 

femel   Florentiae  cum  CC.  juvenibus 

Miliribus    accinflis    in    pari     habitu 

vefiium  ,   &  equis   magnifice  ornatis, 

more    Neapolitano.    Quem    miraban- 

tur  illae  Sirenes.  Et  cum   plaufu  re- 

ceptus    ell    a    Florentinis  .     Venerat 

enim  obviam    patri ,    qui    redibat  de 

Gallia  ,    fa£ta   pace  cuth  Domino  Ja- 

cobo    Rege    Aragonum ,    apud  quem 

habebat    trcs    filios     obfides,    fcilicet 

Robertum  ,    Raymundum  ,    &  Johan- 

nem .     Quo    tempore  Dantes  florebat 

in  patria  ,    juvenis    XKV.  annorum. 

Qui  tunc  ardens  amore,  vacans  fonis 

&     cantibus,    uncis  amoris,    prome- 

ruit    gratiam    ifiius    juvtnis    Caroli . 

Sed  Carolus  ifle  uno  &  eodem  Anno 

reddidic  animam  Deo,  cum  Clemen- 

tia  uxore  fua . 

^d  Verf.   58. 
Qrtclla  finijira  rlva  ------ 

Nunc  Carolus,  poftquam  defcripfit  fe 
a  virrute  animi,  defcribit  fc  ab  am- 
plituiine  magnae  potefiatis  ,  quam 
exfpcQabat  in  mundo,  fi  non  fuiffet 
mortc  praeventus.  Et  primo  defcpi- 
bit  Provinciam,  quae  fpcftabaC  ad 
cum  ,  quia  primo  fuerat  Avi  fui  Ca- 
roii  I.  ex   hcreditate   Rayraundi  Bs- 


694, 


B 


D 


ut    patuit  fupra  Cant.  Vl. 
in  fine.   Dicit  ergo : 

Qjiella  finijha  riva  ------ 

ideft,     Provincia     citra     Rhodanum : 

-  -  -  -  che  ft  lava 
Di   Rodano ,----- 

fluvio  rapaciflimo: 

-  -  -  -  poi  ch"  ^  mijlo  con  Sorga , 
ideft ,  poftquam  Sorgia  fluvius  purif- 
fimus  admifcetur  ipfi  Rhodano  apud 
Avenionem,  cujus  fons  eft  notifli- 
mus  diebus  noftris  potiflime,  quia 
noviflimus  Poeta  Pctrarcha  ibi  diu 
fuum  ftudium  fecit,  &  magnam  par- 
tem  Librorum  fuorum  •  de  qua  ipfc 
dicit:   Sorgia  Rex  fontium  c^c. 

Per  ftio  Signo/ a  tempo  m'  afpettava' 
fi  fupervixifiem   patri  meo : 

E  qttel  -------- 

Heic  Carolus  defcribit  fecundum  Re- 
gnum  proprium  patris,  quod  exfpe- 
ftabat  habere.  Et  ad  intelligendam 
iftam  materiam  ,  oportet  prius  fcire, 
quod  Italia,  Regina  Regnorum  ,  eft 
lunga  &  ftrifta  in  modum  navis  . 
Et  eft  tota  Infula,  praeterquam  ex 
una  parte  .  Nam  a  Meridie  per  lon- 
gum  habet  mare  Tyrrhenum ,  a  Se- 
ptemtrione  mare  Adriaticum  ,  ab  O- 
riente  Pharum  Meflanenfe,  ab  Occi- 
dente  autem  clauditur  alris  monti- 
bus,  qui  dividunt  eam  a  Gallia  & 
Germania.  Et  ut  cito  dicam  ,  eft  fi- 
milis  tibiae  hominis  cum  tota  coxa 
&  pede  .  Nam  coxa  groflTa  eft  Lom- 
bardia,  magna  &  porens  Provincia* 
deinde  Tuicia  ,  unde  Roma  eft  in 
genu  iftius  Icaliae  .  Et  ita  paulatim 
extenditur  &  extenuatur.  Modo  ad 
propofitum.  Regnum  Caroli  continet 
quafi  medietatem  Italiae  versiis  O- 
rientem,  habens  in  fe  Campaniam, 
ubi  eft  Neapolis,  fedes  Regni ,  Apu- 
liam  ,  Samnium  ,  Calabriam  ,  &  mul- 
tas  alias  Provincias.  Qu.im  nunc 
defcribit  a  quibuidam   Terris  &  flu- 

rni- 


SPS  BENFENUTl 

«linibus    confinalibus.    F.r  conrinerur   A 
iftiid    Regnum     fub     ritulo    Siciliae. 
Nunc  ad  literam .  Dicir  Carolus: 

E  qitel  Corno  £  .Aufonia  ,----- 
ideft  ,  illa  pars  Italiae.  Aufonia  enim 
fuit  olim  pars  Latii ,  ubi  fuit  Roma  ,  & 
tot  Populi  Latini  vicini ,  iicut  pa- 
tet  per  Livium  &  per  Plinium  . 
Sed  Aufonia  ponirur  pro  Italia,  ficut 
&  Latium   faepe  apud   Poecas.  B 

-----  che  j'  imborga 
idcft,  habitatur  : 

Di  Barl, 

quae  eft  Civitas  fupcr  mari  Adriati- 
co  ,  nota  titulo  Nicolai : 

-  -  -  -  -  di  Gaeta  ,------ 

quae  eft  Civitas  fuper  mari  Tufco , 
denominata  a  nutrice  Aeneae  j 

----------f(5^/  Cfotona ,       C 

quae  eft  Civitas  in  extremo  Italiae  , 
quafi  in  puncla  cornu  : 

L^  dove  ------ 

ideft,  in  qua  parte  Italiae: 

-  -  -  -  TycMo  ----- 
qui    eft    fluvius     fatis     famofus  apud 
Efculum    Civitatem    inter    Apuliam 
&  Marchiam  : 

------  e  Verde  ----- 

alius  fiuvius,  in  qucm  deje6^a  funt 
offa  Manfredi  : 

--------   in   mare  fgoyga . 

ideft  ,  labifur  in  Mare  Tufcum : 

Fuheami  gia  ------ 

Heic  Carolus  defcribit  tertium  Rc- 
gnum,  a  quo  denominatus  eft  Rex 
in  vita  ,  &  pervenit  ad  manus  here- 
dis  fui  .  Ad  quod  eft  fciendum  , 
ouod  Carolus  Marrellus  coronatus  eft 
Rtx  Hungariae,  vivente  parre,  per 
unum  Cardinalem  Legatum,  mor- 
tuo  Stephano  Rege  Hungariae,  fine 
herede  ;  &  Carolus  Uberrus  filius 
ejus  obtinuit  Regnum  .  Et  ita  debe- 
bat  fuccedere  in  Regno  Apuliae,  fi 
Robertus  non  excluliftet  eum  ;  ideo 
nnmquam  fuit  contentus.  Hic  Uber- 


JMOLENSJS  696 

tus  pater  fuit  iftius  Ludovici  poten* 
TiliiiTii  Rcgis  Huiigariae,  qui  diebus 
nortr  s  teriuu  mul.a  Regna .  Martel- 
lus  aurem  deUnbir  Regnum  Hunga- 
riae  loliim  ab  uno  fljmine.  Nec  mi- 
rum  ,  quia  nullus  fluvius  eft  major 
in  ro  o  Orbe  O.cidentali,  nullus 
habet  longiorem  curlum,  nullus  tran- 
fit  per  tot  nationes  diverfas  ,  qui  o- 
rirur  in  Alpibus  Germaniae,  &  la- 
bitur  per  Auftriam  in  Alemannia , 
deinde  per  Hungariam,  Moefiam,8c 
innumerabihs  genies  infidelium  .  Re- 
cipit  in  le  fexaginta  flumina  magna , 
&  per  fex  vel  ieptem  oftia  intrat  ia 
Pontum  ,  ideft  in  Maremajus.  Q_uo- 
rum  quatuor  dicuntur  navigabilia , 
reliqua  non .    Dicit  ergo  in  litera  : 

Fitlgeami  gia   in  fvonte  la  Corona 
lii^t     quidam     Andreafius     de    ftirpe 
Hungariae  occupaverit  Regnura  : 

Di  quella  Terra  ,----- 
fciiicet,  Hungariae: 

------  cbe  'l  Damtbio  riga  _," 

qui  alio  nomine  dicitur  Hifter.  Ri- 
ga,  ideft,  balneat : 

Poi  che  le  ripe    Tedefcbe    abbandona, 
ideft,  Alemanniae  fuperioris  : 

E  la  bella  Trinacria  ,  -  -  -  - 
Hcic  Martellus  defcribit  quartum 
Regnum,  quod  fibi  de  jure  debcba- 
tur  5c  heredibus  fuis,  nifi  ereptum 
fuiflet  de  fafto  Carolo  I.  Avo  fuo  . 
Et  dei^cribit  artificiole  Infulam  Sici- 
liae  a  mirabili  antiquo  monte  ,  & 
admirabili  rebellione  nova.  Ad  pri- 
mum  ergo  eft  fciendum  ,  quod  Arrhna 
mons  in  medio  Siciliae  tft  celeberri- 
mus  fama  in  toto  orbe .  Qui  olim 
iemper  ardens  de  alto  cacumine  iuo 
emittebat  globos  igneos  nunc  plus 
nunc  minus  &c. 

</itteft  avrebbe  li  fnoi  Regi  ancora 

Nati  per  me  di  Carlo,   -   -   -   - 
Qjiia  Carolus   I.  fuit  Avus  meus,  & 
Caioltis  il.  pater  meus: 

-  -  e  d! 


<fp7  COHIMENT.  IN 

-  -  -  -  -  e  di  Riclolfo 
Imperatore,  pstre  Clemtntiae  uxoris 
mcae.  Ec  nota,  quod  Carolus  I. 
adhuc  fperabat  alia  duo  Regna ,  fci- 
licer  Conftantinopolttanum ,  &  cum 
illo  Hierofolymitanum  ,  de  quo  erat 
jam  titulatus  ,  nifi  fuiffet  mala  do- 
minatio  ,  ut  ftatim  fcquitur  : 

Se  mala  Ji^noria  ----- 
Heic  Marrellus  quafi  incidenter  tan- 
git  mirabilem  Siciliae  rebellionem, 
tam  memoria  quam  admiratione  di- 
gnam"  quae  brevitcr  fubtangenda  eft 
tum  ad  pofterorum  exemplum,  tum 
ad  commendationem  unius  viri  ma- 
gnanimi.  Johsnnes  ergo  de  Procida , 
quae  eft  parva  Infula  in  mari  Nea- 
politano ,  olim  Notarius  Manfredi, 
vir  lagaciflimus  hominum  ,  tactus  a- 
troci  injuria  vefanae  libidinis  Fran- 
corum  in  uxore  fua  ,  rem  prudenter 
diffimulavit ,  fimulaca  aliquandiu  prius 
oublice  demenfia;  &  fervata  occafio- 
iie  temporis  cum  quibufdam  Proceri- 
bus  Siciliae  habuit  clandeftina  collo- 
quia  .  Et  ficut  erat  vir  prudens,  & 
potens  in  opcre  &  fermone  ,  totus 
Mercurii  filius,  multorum  animos 
ad  fui  prcpofitum  inclinavit.  Et  vo- 
lens  inciptre  a  capite,  primo  accef- 
fit  ad  Nicolaum  Papam  UI.  de  Ur- 
finis ,  quem  fenliebat  habere  animum 
infcftum  contra  Carolumj  &  ipfum 
pronum  in  fuam  feliciter  traxit  fen- 
tentiam ,  magna  potentia  linguae, 
fed  majore  pecuniae.  Et  continuo 
laetus  &  imoiger  ,  reverfus  in  Sici- 
liam  confocios  confirmavit,  &  ani- 
mofiGres  reddidit,  recipiens  a  fingulis 
inftrumenta  cum  anulis.  Reverfus  ad 
Papam ,  dixit  ,  quod  tria  erant  ne- 
cefTaria  ad  tam  ardui  opcris  complc- 
mentum  ,  fcilicet  confenfus  ejus  in 
fcriptis,  pecunia  ,  &  gens  militaris. 
Et  quum  auxilia  excogitata  indicaf- 
fet,  obtentis  litcris  a  Fapa,  tranfvo- 
Tom.  III. 


A 


B 


iNTIS  COMOED.  dp8 

lavit  ad  Petrum  Regem  Aragonuraj 
quondam  Manfredi  generum  ,  avi- 
dum  ultionis,  virtute  animi ,  &  vi- 
ribus  corpcris,  nulli  fuo  tampore  fe- 
cundum.  Cui  omnia  expofuit  pertra- 
ftata .  Et  promilsi  pecunia  pro  ne- 
gotio  Ddimplendo,  cum  literis  Re- 
gis  continuatis  Dietis  jam  plcnus  fpc 
Johannes  magnanimus  properavit  ad 
Imperatorem  Conftantinopolitanum  , 
cujus  res  agebstur  .  Quia  Carolus 
jam  magna  clafle,  &  numcrofo  exer- 
citu  Imperium  cius  parabat  invade- 
re,  &  fperabat  auferre  .  Ideo  Johan- 
nes  de  habenda  pecunia  faftus  fecu- 
rus  ,  ad  Regem  Aragonum  eft  rever- 
fus ,  8:  cum  illo  compofuit,  ne  Ca- 
rolus  aliquid  fufpicaretur ,  ut  fe  in 
Africam  contra  Cartha^inem  cum 
exercitu  velle  ire  fingeretj  &  fic  au- 
xiliares  mercenarios  &  lubditos  mi- 
lites  procuraret.  Papa  omnium  con- 
fcius  parabat  iili  favorem  fub  fiflo 
colore  Fidei  Chriftianae.  Rege  tam- 
dem  versus  Africam  tranfeunte,  Jo- 
hannes  rediens  in  Siciliam  ,  tffecit , 
quod  res  tanto  labore  &  fudore  con- 
cepta  produceretur  in  lucem  &  par- 
tum  .  Unde  Siculi,  praeordinata  dic 
&  hora  omnes  Gallicos  indifferentcr 
trucidaverunt  fine  mifericordfa  •  im- 
mo  furore  inhumzno  in  nondum  na- 
tos  crudeliter  faevientes  fciffis  prae- 
gnantibus,  foetus  ?d  faxa  alliferunt» 
ne  odiofa  eis  foboles  fupereftet  in 
Regno.  Et  ecce  Petrus  ex  pelago 
Africae  cum  omnibus  copiis  Panor- 
mum  applicuit.  Sic  igitur  Johannes 
mira  arte  &  non  credita  eripuit  Si- 
ciliam  Carolo,  Anno  fextodecimo, 
poftquam  tenuerat  illam  nobilem  In- 
fulam  .  Pro  qua  habenda  olim  tot 
&  tanta  proelia  gefta  funt  inter  Ro- 
mam  &  Africam.  Nunc  eft  defcen- 
dendum  ad  literam.  Dicit  Carolus  : 
nobilis  Infula  Siciiiae  perveniffet  ad 
Y  V  dc- 


<fp9  BENFENUTI 

defcendentes   meos,    fe    mala  S[^norla    A 

Francorum    cum    fuperbia  ,    luxuria, 

&  avaritia  importabili: 

.    ~  -  -  -  -  cie  fempre  accora 

ideft,  necat,    vel  accendit    ad  iram : 

L'    Popoll  fu^gettl  non   avejje 

Moffo  Palermo^ 

nam    apud    Panormum     incepit    tu- 
mulfus  : 

-  -  -  -  a  grUar  .•  ntora  mora .  B 

Nec  umquam  Carolus  poftea ,  vel  fui 
defcendenres  potuerunt  recuperare  Si- 
ciliam;  immo  iofe  Carolus  cito  ex 
dolore  mortuus  eft ,  reliao  filio  ca- 
pto,  &  Regno  ApuHae  in  magna 
conrufione  :  Et  heic  Carolus  perfua- 
det  fratri  fuo,  ut  exemplo  Avi  fui 
territus,  caveat  ne  accidat  fibi  fimile 
in  Regno  fuo  ,  quia  habebat  Officia-  ^ 
les  avaros  in  terris  fuis,  qui  acqui- 
rebant  fihi  pecuniam ,  &  Regi  infa- 
miam.   Dicit  ergo : 

E   fe   mio  frate  ---____ 
fcilicet,  Robertus: 

~   -   -    -  -  qttepo  antizjejpffe  • 
ac  fi  dicat:    fi    ex    hoc  malo  praete- 
rito    praeviderer    vel  praeconfideraret 
fuum,    jjm    provideret      fibi  .     Unde 
dicit: 

V  avara  poverta  dt  Catalogna 

Gia  fuggiria  ,--_-_ 
Hoc  dicit,  quia  Rex  Robertus,  quan- 
do  ftetit  in  Aragonia ,  cujus  pars 
maritima  vocatur  Catalonia,  obfes 
pro  patre  fuo,  acquifivif  amicitias 
&  familiaritates  multorum  ,  quos 
poftea  in  Italia  promovebat  ad  offi- 
cia.  Qui  voluerunt  bene  accumula- 
re.  Ad  quod  duo  impellebanr  cos, 
fcilicet  paupertas  ,  quae  fuadet  ho- 
mini  furtum  &  rapinam  ;  &  avari- 
tia ,  quae  reddit  hominem  ingenio- 
fum  ad  omnia  illicita  lucra  .  Unde 
bene  Africanus  Minor  confukus  in 
Senatu,  utcr  duorum  deberet  mitti 
ad  regendam  provinciam  ,  rerpondit; 


IMOLENS IS  700 

neuter ,  qttia  alter  nihil  habet ,  alteri 
nihil  jufficit .  Ef  ver^  Catalani  repu- 
tantur  homines  cordati  &  fagaces 
inter  Hifpanos  .  Et  dicit: 

-  -   -  -  perche  noit  gli  offendeffe  : 
ficut  iuperba  luxuria    Francorum  of- 
fendit  animum  fuum :    Et  fubdit  pe- 
riculum  imminens,  quum  dicit: 

Che  veramente  proweder  bifogna 
Per  lui  0  per  altrui  ______ 

fcilicet,  per  Regem  ,    aut    habentem 

poteftatem  ab  eo. 

La  fiia  nattira  _  -  -   -  - 

Heic  ultimo  Carolus  concludit,  quod 

Rex  avarus    nollet    habere    Officiales 

avaros,  dicens : 

La  fua  natnra ,   cbe  di  larga  parcx 
Difcefe,  __________ 

ideft,  avara  ex  patre  liberali: 

-  -   -   -   avria   meflier  di  tal  mili^ia, 
idefl ,  Curialibus  ,  &  Officialibus  : 

Che  non  curaffe  di  rnetter  in  arca  . 
Idefl,  reponere  pecuniam.  Et  heic 
nota ,  Le£lor,  quod  non  foliim  ]\i- 
dicatura  vulgi ,  fed  etiam  fententiae 
Sapientum  multum  difcordant  in  fa- 
Sio  Roberti  famofi  Regis.  Unde  duo 
Poe  ae  Florentini  funt  fibi  contrarii 
in  fcribendo.  N;  m  judicio  meo  Pe- 
trarcha  nimis  commendat  eum  fem- 
Der  &  ubique,  dando  fibi  omnes  ar- 
tes ,  &  omnes  virtutes,  quia  fuit 
mulcum  honoratus  ab  eo,  &  promo- 
tus  ad  lauream,  quam  recepit  in  Ca- 
pirolio  Romae .  Dantes  ver6  nimis 
culpat  eum  ab  avaritia  ,  quam  ipfe 
habuit  nimis  odio .  Et  ver^  iftud 
vitium  pofuit  non  parvam  maculam 
in  gloriam  tanti  Regis  .  Unde  pof- 
fem  narrare  al  qua  digna  cenforid 
nota  ,  quae  ex  cupiditate  fecit.  Ideo 
bene  Cancellarius  fuus,  quum  Ro- 
bertus  diceret:  Spiritus,  ubi  vult ,  fpi- 
rat  •  jocofe  dixit  .'  &  Robevtus  ,  uhi 
vidt ,  pilat . 


7or 


COA^MENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


7C1 


M  Ca»t.   IX.   Verf.    13. 

E»  ecco  un  altw  di  qiielli  jnlendori . 
Heic  Au£t«r  in  roducit  mulierem 
moHc-nam  filiam  Vtneris.  Ad  cujus 
cognirionem  ffl  breviter  fciendum , 
quoi  ifta  fuit  Cunitia  foror  olim 
Eccelini  de  Romano  Tyranni  crude- 
lifiimi  ,  reSis  filia  Vencris,  quia  fem- 
per  amoroia  Sc  vaga  .  De  qua  di£l:um 
cft  Cant.  IV.  Purgatorii  ,  qualiter 
habebat  rem  cum  Scrdello  Mantua- 
r.o ;  &  fimul  erat  pia  ,  benigna , 
mifericors,  compatiens  miferis  ,  quos 
frater  crudeliter  affligebat  .  Merito 
crgo  Poera  fingit  fe  rcperire  iftam 
in  fphaera  Veneris.  Nam  fi  Gentiles 
Cyprii  deificaverunt  fuam  Venerem  , 
&  Romani  fuam  Floram  formofiffi- 
mam  &  ditiffimam  meretricem,  quan- 
to  dignius  &  honeftius  Poeta  Chri- 
{lianus  potuit  liilvare  Cunitiam  ?  Di- 
cit  ergo  oftendens  affe£lionem  fuam 
erga  fe :  Et  ecco  un  alno  ^■c, 
./!d  Verf.   25. 

Jn  quella  p/jrte  della  terra  prava . 
Nanc  ifle  fpiritus  defcribit  primo 
locum  fuae  cr:ginis ,  &  unius  fui 
fratris  famofi  .  Ad  declarationem  li- 
terae  praemittcndum  eft,  quod  Ecre- 
linus  de  Romano  praenominatus  , 
morruo  Fridcrico  11.  cui  fuerat  con- 
foederatus ,  coepit  exercere  omnem 
faevitiam  in  tota  Marchia  Tarvifa- 
na .  Qui  primo  favore  Monticulorum 
habuit  dominium  in  Verona;  deinde 
habuit  Paduam,  Vicentiam,  Tarvi- 
fium  ,  Feltrum  ,  Tridentum  ,  &  ulti- 
mo  Brixiam  .  Quum  autem  Eccelinus 
mcdietatis  paene  totius  Lombardiae 
Dominus  effet  in  obfidione  Mantuae 
cum  forti  exercitu  ,  audica  dimiffio- 
ne  Paduae  captae  per  Legatum  Ec~ 
clefiae,  in  rabie  lurons  Veronam  re- 
verfus,  omnes  Paduanos  captos  ,  quos 
fecum  habehat  ,  numero  ducdecim 
niillia  ,    ferro  &  ig^ne   &    fame  con- 


B 


C 


D 


fumfit .  Et  fi  quis  inveniehatur  fu- 
giens ,  pedibus  &  manibus  truncaha' 
tur .  Eccelinus  ifte  confanguineis  & 
amicis  non  pepercit .  Tamdtm  Az- 
zo  III.  Marchio  Efcenfis,  Mantuani, 
&  Cremonenfes  conjuraverunt  con- 
tra  eum .  Eccelinus  autem  fpL-rans 
obtinere  Mediolanum  a  quibufdam 
Maenatibus,  tranfivit  Abduam  .  Sed 
dete6la  proditione  rediens  ,  invenit 
fiumcn  occuparum  ab  hoflibus,  & 
timcns  multirudir.em  Medioianenfium 
a  tcrgo  cum  Marfino  de  la  Turre  , 
per  medium  vadum  quaerens  cvafio- 
nera ,  fagitta  vulneratus  eft  in  rede. 
Et  quia  fenex  crat,  &  interclufus 
ab  hoftibus,  quum  pervenifTet  ad  ?  - 
teram  ripam  ,  debellatus  efl  &  >  - 
ptus  a  Marchione  Eflenfi  &  aliis  • 
&  duftus  Soncinum  ,  nolens  reciperc 
curationern  ,  infeliciter  mortuus  eft, 
quum  cfTet  annorum  qusfi  LXX.  & 
fine  prole.  Regnavit  Veror.ae  annis 
XXXIV.  exclulo  Comite  San£li  Bo- 
nifacii.  Albericus  frater  ejus,  licct 
potentia  impar ,  attamen  nequitia 
par,  audita  morte  fratris  ejus,  fugit 
de  Tarvifio  ,  ubi  erat  crudelis  Ty- 
rannus,  ad  arcem  Sancli  Zenonis , 
Ubi  claufus  viribus  Venetorum ,  pro- 
ditione  fuorum  traditus  efl  adverfa- 
riis.  Cujus  lubricum  corpus  traditum 
efl  igni ,"  filiis  &  uxore  prius  lace- 
ratis  ,  &  inhumaniter  trucidatis  antc 
oculos  patris.  Et  fic  infra  annum 
Domus  nobiliffima  &  potentiffima 
de  Romano  omnino  dcfecit ,  quac 
magna  in  Avo ,  major  in  Patre,  in  his 
daobus  fratribus  maxima  fuit,  Nunc 
ad  literam.  Dicit  Cunitia  ipfa  foror 
iflius  Eccelini  : 

Si  leva  un  Colte  ----- 
idefl,  parvus  mons  ,  in  quo  efl  Ca- 
ftellum  nomine  Romanum  ,  in  quetla 
parte,  fcilicet,  in  Marchia  Tarvifa- 
na ,  ddlla  Terra  prava  Itatica ,  quae 
"5f  y  2,  eft 


703 


BENFENUTI 


cft  tantum  depravata  hodie  .  Ideo 
meretur  talem  difciplinam.  Er  de- 
fcribit  Marchiam  ipfani  a  fuis  confi- 
n.bus  ,  dicens  : 

-  -  -  -  che  ftcde  -  -  -  - 
ideft,  fituata  efl: 

-  -  -   -   tntra  Rialto  , 

Canale  magnum  eft  aquae  marinae, 
quod  dividit  Civitateni  Venetiarum  . 
Ad  quoH  eft  notandum  ,  quod  impe- 
rante  Juftiniano,  Totila  Rex  Gotho- 
rum  invafit  Italiam  ,  &  cepit  Ro- 
mam .  Quo  tempore  multi  de  pro- 
vincia  Vcnetia  fugientes  furorem  & 
crudelitatem  Gofhorum  ,  cum  rebus 
fuis,  quas  fecum  trahere  potuerunt, 
fugerunt  in  Paludcs  Maris  Adriaci  , 
&  juxta  Rivum  altum  condiderunt 
Civitatem  ,  quam  Vcnetias  vocave- 
runt .  Quia  de  diverfis  partibus  Ve- 
netiae  convenerant  ibi.  Et  in  illo 
loco  tuto  coeperunt  libere  vivere  fuis 
legibus.  Et  fic  propter  libertatem  8: 
fecuritatem  loci ,  &  propter  malum 
ftatum  aliarum  Civitatum,  feu  Ter- 
rarum  ,  Civitas  ifta  coepit  de  die  in 
diem  crcfcere  ,  ufque  quo  pervenit 
ad  tam   fuperbam  potentiam . 

E  lc  fontane  dl  Brenta  e  dt  Piar'a , 
Brenta  eft  fluvius,  qui  dividit  Pa- 
duam  &  claudit  ;  de  quo  alibi  di- 
clum  eft .  Et  Piava  fluvius  labitur 
per  Territorium  Tarvifii,  '&  nafci- 
tur  fupra  Civitatem  Belluni  :  Et 
dicit: 

-  -  -  -   e  non  furge  molt'  aho  : 
quia  humilis    coUis    eft ,    non    longe 
a  montibus  altis    in    extremo  Terri- 
torii  Tarvifini : 

La  onde  fcefe  gia  una  facella , 
ideft  ,    ex    quo    Eccelinus    ipfe ,    qui 
fuit  v?r^  fax  ardens  ,    immittens  in- 
cendiam  in  vicinos  .  Ideo  dicit: 

Che   fece  alla  Contvada  -   -   -   - 
fcilicet  ,  Marchiae  Tarvifanae: 

----«»  grande  affalto . 


D 


TMOLENSIS  704 

I  Albericus  ver5  fuit  alia  fax,  ardens 
libidine;  &  ifta  Cunitia  fuir  ardens 
amore .  Eccelinus  tamen  non  mul- 
tum  curavit  de  venereis  : 

D  una  radice  -  -  -  - 
Heic  Cunitia  defcribit    fe  a  parenti- 
bus  nomine  &   forte  ,  dicens  : 

-  -  -  -  nacqui  ^ir  to  &  ella, 
fcilicet ,   facula  :    nacqui  d' ttaa  radice , 
ideft  ex  eodem    patre  &   matre ,    no- 
mine  Adeleyta  ,    ut    fcribit  Muffatus 
Poera   Paduanus: 

Cuniffa  fiii  chiamata .   -   -  -  - 
nomen  proprinm  eft  , 

Del  nof}yo  Cielo ,   -  -  -  - 
ideft  ,  de  Sphaera  Veneris  : 

-  -  -  -  che  pih  rn  e  propinqua  . 
Ideft,  magis  approximat  mihi,  quia 
eft  mihi  magis  conformis  .  Haec  e- 
rat  anima  cujufdam  Fuki  de  Pvlarfi- 
lia  ,  ut  poftea  dicetur  .  Et  tangit 
diuturnitatem  famae  iftius  hominis , 
quae  durabit  adhuc  quingentis  annis, 
dicens  : 

Qticfio  centeftmo  anno  ancor  s'  in- 
ciiiqtia  j 
ideft ,  ifte  numerus  Centenarius  an- 
norum  quinquies  iterabitur.  Curre- 
bant  enim  tunc  Anni  Domini  M- 
CCC.  quando  Poeta  habuit  fuara 
mirabilem  vifionem. 

-  -  -  -  pria  che  nioja  , 

ideft,  antequam  fama  praedi£ti  mo- 
riatur  .  Et  heic  nota ,  quod  Auflor 
nofter  exprefte  dicit  mendacium  ,  quum 
de  homine  ifto  jam  non  fit  fama  , 
etiam  in  patria  propria  .  Dico  bre- 
viter ,  quod  Auclor  vult  tacite  in- 
nuere ,  quod  ipfe  dederit  famam  ifti 
r.nione  virtutis  ejus,  quse  fama  ncn 
morietur  ,  ufque  quo  vivet  Liber  i- 
fte  ,  qui  durabit  per  multa  fecula 
annorum  ,  fi  poflumus  conjefliurare 
de  futuro ;  quia  videmus  ccntinuo  , 
quod  fama  iftins  Au£toris  crefcit- 
Et  ex  hoc  Au£ior  exhortatur  homi- 

nes 


705  COMMENT.  IN 

nes  ad  vivere  virtuofe ,  ut  viri  fa- 
pientes  dent  eis  famam ,  ficut  ipfe 
jam  dedit  Cunitiae,  &  dabit  Fulco. 
Dicit  ergo  : 

Si  cf}  altra  vita  la  prtma  relinqua  : 
hoc  eft,  ut  prima  vita,  fcilicet  tem- 
poralis  ,  relinquat  aliam  vitam  per- 
petuam  per  famam  .  Ideo  bene  dicit 
Qiiinftilianus :  Qi<oniam  denegatur  no- 
bis  ditt  vi-uere ,  retingtiamus  aHqtdd , 
quo  nos  tejlemur  vixijje.  Unde  nota , 
quod  naturaliter  homo  habet  tripli- 
cem  appetitum  ,  confervandi  fcilicet 
individuum  ,  fpe<  iem  ,  &  famam  , 
ut  dicerur  adhuc  in  ifto  Capitulo  . 

E  cih  non  pcnfa  -  -  -  - 
Heic  Cunitia  ex  di6lis  facit  unam 
increpaticnem  ad  iilos  de  Provincia 
fua ,  qui  hodie  vivunt  vitiofe  .  Et 
primo  in  generaii ,  defcribens  iterum 
Provinciam  a   fluminibus.    Et  dicit : 

-  -  -  -  la  turba  prejente , 

idefl ,  gens  moderna  non  penfa  cih , 
fcilicet,  vivere  virtuofe ,  &  per  con- 
fequens  relinquere  famam  : 

Che 

idefl:,  quam  gentem  : 

-----  Tagliamento  &  ,/fdice  rt- 
chiude . 
Taliamentum  eii  flumen  Provinciae 
Venetiae  piope  Concordiam  ,  non 
longe  ab  Aquileja  '  quod  dividit  Fo- 
rum  JuHi  a  Marchia  Tarvifina  .  Et 
efl:  fiumen  rapax  &  fallax .  Athefis 
efl  flumen  ,  quod  labitur  per  Vero- 
ram  ad  modum  ferpentis  tortuofi  , 
de  quo  alibi  di£lum  eft.  Et  quod 
eft  pejus  : 

A'e  per  effer  battuta  -  -  -  - 
ideft  ,  flagellata   per  Eccelinum  ,  qui 
Marchiam  ,    viridarium    voluptatum  , 
fecit    quafi    eremum    folitudinis    de- 
fertae  . 

-  -  -   ancor  ft  pente , 

ideft  ,  non  corrigitur  ,  non  emenda- 
tur  .  Ideo  nova  poena  paratur  fibi: 


DANTIS  COMOED. 


•}o6 


B 


D 


Ma  toflo  fia  -  -  -  -  - 
Heic  Cunitia  praenuntiat  nova  fla- 
gella  in  brevi  eventura  Provinciae . 
Et  primo  Paduae  ,  quae  prius  fuerat 
tantum  defolata  per  Eccelinum.  Po- 
ftea  fuit  flagellata  per  alium  Tyran- 
num  Veronae,  qui  vocatus  eft  Canis 
Grandis  de  la  Scala.  Ad  quod  fcien- 
dum  ,  quod  Paduani  Anno  Domini 
MCCCXIV.  magno  apparatu  belli  , 
puta  cum  duobus  millibus  equitum  , 
&  viglnti  millibus  peditum  ,  invafe- 
runt  Vicentiam  ,  quae  ali^s  fuerat 
eorum  .  Canis  ,  juvenis  ftrenuus  & 
intrepidus  ,  vifo  figno  facium  arden- 
tium  in  turribus ,  Vicentiam  incre- 
dibili  celeritate  venit.  Et  confiderato 
ex  alta  turri  ordine  hoftiura  inorui- 
natorura,  per  agros  vagantium,  cum 
minus  centum  equitibus ,  &  Populi 
turba  irruic  fuper  Ducem  Paduano- 
rum  ,  qui  dato  tergo  ceteros  conver- 
tit  in  fugam  .  Canis ,  velut  lupus 
inter.  oves,  omnts  difperfit  cum  par- 
va  caede.  Multi  capti  funt ,  inter 
quos  Jacobus  de  Carraria  ,  magnus 
princeps  Paduanus,  &  Mufifatus  P(<e- 
ta  .  Paduanis  pacem  petentibus  pax 
data  eft .  Poft  biennium  iterum  Pa- 
duani  per  do!um  tentant  habere  Vi- 
centiam.  C.inis  cum  Uguiccione  de 
Fagiola  viro  ftrenuiflimo  ,  explorata 
feditione,  de  ncfte  clam  iniravit  Vi- 
centiam;  &  de  mane  dato  figno  cum 
fuis  invadit  hoftes  ;  de  quo  quidam 
Vcronenfis  metrice  fcripfit  : 

,,  Ecce  Canis :  fugere  Lupi  (^'c. 
Turpis  fuga  fa£la  eft  cum  occifione 
multorum  &  capticne  pluriniorum . 
Captus  eft  Comes  San£ti  Bonifacii , 
dux  belli ,  &  magn-fice  honoratus  a 
Cane  magnanimo .  Et  poft  paucum 
tempus  Canis  avidus  ultionis  rece- 
pit  Caftellum  ncbile  Montis  Silicis, 
quod  diftat  a  Padua  per  decem  mil- 
liaria  ,    &  Eftum  Caftellum  pulcrum 

illi 


707  BENVENUTI 

jlH  propinquum  &  dives  vi  cepit  A 
curn  magna  caede  &  praeda  incola- 
rum .  Paduani  ad  dtfenfionem  fui  a- 
gri  mittunt  D.  equites  cum  mas^no 
numern  pedirum  ad  ripam  parvi  fiu- 
minis  BjcH  lioni  .  Canis  ubique  vi- 
ftor  ,  illis  debfllatis  Sc  fugatis  ma- 
gna  damna  dedit .  De  hoc  Ipeciali- 
ter  videtur  loqui  litcra  .  Canis  ite- 
rum  pacem  fecit  cum  Paduanis  ,  in-  B 
terceffione  Venetorum  cum  gravibus 
conditionibus .  T-imdem  Anno  Do- 
mini  MCCCXXVIII.  Canis  libers 
&  pacifice  obrinuit  Paduam  ,  &  An- 
no  fequenti  Tarvifium  .  Et  ibi  faro 
felicitati  fuae  invidentc  mortuus  eft- 
Dicit  ergo  Cunitia : 

Ma  tc/io  fia ,  -  -  - 
ideft ,  erit  in  brevi  : 

-  -  -  -  cie  Patlova  -  -  — 
potens  Civitas: 

-  -  -  -  -  al  palude , 
ideftj  juxta  paludem  vicinam  t 

Cangera  l   acqua ,    -   -   -  - 
idefl ,    permutabit,    faciendo   aquam 
ipfam  rubeam   fanguine  fuo  : 

_  _  _  _  Che  VicenT^a  bagna  ; 
Nam  B^chilionus  liibitur  per  Vicen-  D 
tiam. ,  ut  alibi  fcriptum  eft  .  Et  cer- 
te  Vicentia  fuerat  etiam  ante  flagcl- 
lata  tempore  Eccclini ,  cremata  & 
fpoliata  per  Fridericum  II.  Unde 
dicit: 

Pcf  effer'  al  dover  le  gentt  CYude . 
Ideft  ,  male  difpofitae  ad  virtutem : 

E  (love  -------- 

Heic  Au6lor  ponit,  quomodo  Cuni- 
tia  praedicit  mortem  crudejera  unius 
Tyranni  Tarvifini .  Ad  quod  eft  me- 
morandum ,  quod  Dominus  Ricciar- 
dus  de  Camino  filius  boni  Gerardi  , 
qui  fuccefterat  patri  in  dominio  Tar- 
vifii,  quum  una  die  luderct  ad  Scac- 
chns  ,  iubito  transfofias  eft  gladio  ab 
uno  ribaldo  ficario  defperato ,  prae- 
fentibus  fratre  ik  confanguineis  cjus. 


IMOLENSrS  7c8 

Et  continuo  ficarius  trucidatus  ab  il- 
lis  tertur  dixiffe  iftud  verbum  :  Hoc 
non  ftiit  in  pa.lo.  Ipfe  vero  Ricciar- 
dus  moriens  dicebat  manu  &  nuru  , 
ne  occiderent  illum  ,  ut  fciretur , 
quare  hoc  feciffet ,  quum  tamen  fra- 
tre  &  luis  procuranribus  hoc  faftum 
cffet  .    Ad  literam   dicit  Cunitia  j 

Tal   /ignoreggia ,    e    va    cen    la  tejia 
alta  , 
ideft,  unus    magnus  &  potens  fuper- 
be  incedit ,    non  timens  fibi  de  infi- 
diis  fuorumj 

Che  gia,  per  lui  carpir ,  fi  fa  U 
ragna . 
Ideft  ,  jam  texitur  fraus  ad  circum- 
veniendum  ipfum  ,  ficut  avis  capitur 
rete  :  Eft  enim  ragna  quoddam  ge- 
nus  retis  ,    quo  capiuntur  aves: 

-  -  -  -  elove  Sile  a  Ca8,nan  s  ac- 
coritpagna  y 
hoc  eft  dicere,  in  Civitate  Tarvifii. 
ifta  enim  duo  flumina  conjungunrur 
in  unum  apud  Tarvilium,  quae  Ter- 
ra  amoena  multum  abundat  aquis 
puris  ,  &  fontibus  fcaturientibus.  Et 
in  tali  loco  Jaepe  nafcuntur  venena, 
qualiter  fuit  ifpe  Ricciardus ,  5c  Do- 
mina  G<.ja  Joror  eius  : 


Pian;^e>a 


Heic  Cunitia  praedicit  aliud  crudele 
facinus  futurum  per  eadem  tempora 
in  Civitate  vicina  fuae.  Et  ad  intel- 
ligentiam  hujus  Jircrae  eft  primo  fcien- 
dum,  quod  morruo  Azzone  III.  Mar- 
chione  Eftenfi  ,  qui  habuerat  Beatri- 
cem  fororem  Regis  Roberti  in  uxo- 
rem  ,  Rex  ipie  Robertus  habuit  ad 
tempus  dominium  pro  EccJefia  Ci- 
vitatis  ipfius  Ferrariae .  Quura  au- 
tem  quidam  Dominus  Pinus  de  la 
Tofa ,  nobiiis  Alilcs  Florentinus  a- 
ftutus  elfet  Vicarius  Ferrariae  pro 
Rege,  quam  murari  fecit  j  viri  no- 
biies  de  Fontana  Ferrarienfes  ,  fedi- 
tione  orta  ,  fugerunt  de  Civitatc,  & 

tran- 


709  COMMT.NT.  IN 

^ranftulerunt  fe  Feltrum  ,  putantes 
fe  tufos  in  illa  libera  Civitate  ,•  cu- 
jus  liberum  dominium  in  remporali 
&  fpirituali  habebat  Epifcopus  ejus  . 
Sed  opera  Pini ,  volente  Epifcopo 
&  confentiente,  capti  du£H  funr  Fer- 
rariam  .  Ex  quibus  tres  praecipui  , 
fcilicet  Lanzalottus  ,  Claruccius  ,  & 
Antoniolus  de  Fontana  decapitati  funt 
cum  multis  aliis  complicibus  eorum 
in  foro  Ferrariae ,  &  multi  fufpenfi 
funt  laqueo.  Ad  literam  ergo  dicit 
Cunitia : 

Piangera  Feltro   -  -   -   _  _ 
Civitas    in    confinio    Marchiae   Tar- 
vifinae  : 

-  -  -  -  ancora  la  difalta . 
idert  ,  defeftum   fceleratum  : 

De  r  empio  Juo  Pajior  .• 
idefl,  Epifcopi  fui ,  qui  fuit  natione 
Placentinus  ,  qui  bene  luit  poenas 
dignas .  Nam  de  mandato  Domini 
Ricciardi  praedi£li  fuit  tantum  per- 
cuffiis  cum  facculis  fabuli  ,  quod  e- 
mifif  omnia  vifcera  dc  fanguinem  per 
egeftionem  .  Et  Populus  etiam  luit  , 
qui  venit  de  libertate  in  fervitutem 
fub  tyrannide  ipfius  Ricciardi  .  Et 
tangit  atrocitatem  fceleris,  dicens  : 

-  -   -   -   che  [ara  fconcia , 

ideft  ,  enormis  fine  exemplo  ,  quia 
alius  Sacerdos  fceleratus  non  luit 
poenam  pro  crimine  fimili.  Unde 
dicit  : 

Si  che  per  finiil  _  -  -  _ 
fcilicet,  culpam  : 

-  -  -  -  non  s^  entrb  in  Malta. 
Scificct ,  pcr  alium  Sacerdotem  ad 
tolerandam  poenam  .  Eft  enim  Mal- 
ta  turris  horrenda  in  Lacu  San£tae 
Chriftinae,  carcer  amarus  delinquen- 
tium  Sacerdotum  .  Unde  Sacerdos  dam- 
ratus  ad  mortem  per  Papam  Boni- 
fscium  clamabat :  Peto  benedi^ionem 
Patris  mei :  Et  Bonifacio  refponden- 
te  :   Pater  tms  Diabolus  efl  j    fubjun- 


DiNTTS  COmVD.  710 

Ai  xit  ille:  Et  t:i  utique  ille  es .  Et  me- 
niir  veniam.  Sed  e  contrario  Abbas 
Montis  C  fini,  qui  non  bene  ferva- 
ba*"  Coeleftinum  cuftodiae  fuae  com- 
mKTum,  paucis  diebus  in  pane  tri- 
bul.irionis  &  aqua  amaritudinis  fu-» 
perv/ixic,  affl  £lu?  in  eodem  carcere. 
Et  agoravat  deli£lum  propter  ma- 
gnam  fan^uinis  effafionem  ,  dicens: 
g'  Troppo  farehbe  larga  la  ligoncia  , 
Biguncium  ell  vas  ,  quo  uttincur  tem- 
pore  vindemiarum  ad  portandas  uvas, 
apertum  &  amplum  defuper ,  quod 
plenum   facit  mediam     falmam   afini: 

Che   ricevejfe   il  fangue   Ferrarefe  y 
fcilicet,  Civium  occiforum: 

E  flanco  _-----__-_ 
fcilicet,  nimis  effet  : 

-  -  -  chi'l  pefaffe  ad  oncia  ad  oncia. 
Et  verum  dicit:  nam  homo  inter 
animalia  habet  multum  fanguinis  . 
Unde  Galenus  fcribit  de  uno,  cui 
per  nares  effiuxerunt  XXV.  Librae 
ianguinis  ,  &  mortuus  eft .  Ifti  aa- 
tem,  quorum  fanguinem  fudit  im- 
pius  ifte  Sacerdos  ,  fuerunt  plures 
quam    triginta  ,    ut    quidam    fcripfe- 

D    runt. 

Che  donera  _______ 

ideft,  quem   fanguinem   turpe  donum 
&  infamiae  plenum  : 

-  -  -   -   queflo   Prete  cortefe , 
ironice  intelligas ,  quia  prodigus  hu- 
mani  fanguinis. 

Per  mofirarfi     di  Parte: 
ideft,    ut    videretur    bene    de    Partc 
Ecclefiae,  &  ver^  Guelphus.  Et  con- 
cludit: 

-  -  -   -  e  cotai  doni 
Conformi  fieno  al  viver  del  paefe . 

ideft,     bene    conveniunt     viventibus 
vitiofe  in  di£la  Marchia  . 
^d   Ferf.   88. 
Di  ifuella  Valle  fui  io  litorano . 
Heic  Fulcus,    praemiffa    illa  pofitio- 
ne ,    nunc    exprirait    fuam    patriam  , 

dicens  : 


711  BENFENUTJ 

dicens  :  lo  fui  Ittorano  di  qutlla  Valle  • 
ideft  maritimus  habicator  in  litore 
rcftro  hujus  maris  Mediterranei .  Et 
defcribit  ipfam  patriam  a  fiumini- 
bus ,  dicens : 

Tra  Ebro,  e  Macra. 
Eft  enim  Ebrus  fluvius  spud  Mar- 
filiam  .  Macra  veio  eil  fluvius  rapax 
apud  Civitatem  Lunae  per  Vallem  , 
quae  dicicur  Lunifana,  in  confrnibus 
Tufciae  .  Unde  dicit  : 

_  _  _  _  che  per  camin  coyfo 

Lo  Genovefe  parte  dal  Tofcano. 
ideft  ,     quos    Macra    dividit  ,     juxta 
illud  : 

„  Tufciae    confines    Mare  ,     Macra , 
Tiber  ,   C^"  <^lpes  . 

xAd  urt  eccafo  ------ 

Heic  Fulcus  adhuc  defcribit  clarius 
fuam  patriam  ,  &  a  fitu  &  a  me- 
morabili  fato  ejus.  Et  d.cit  primo, 
quod  Mjrfilia  &  Bugea  fe  ex  oppofi- 
to  refpiciunt : 

Bugea  ftede ,------- 

quae  eft  Civitas  in  litore  Africano  : 

.   .  -  -  e  la  Terra  ond'  io  fui , 
ideft,  Marfilia  ,  cujus  ego  fuiCivis: 

^d  uno  O:cafo  quaft  &  ad  un  Orto , 
hoc  dicit ,  quia  habent  quafi  idem 
meridianum  :  quafi  dicat ,  quod  Mar- 
filia  tantum  diftat  a  Levante  &  Po- 
nente  ,  quantum  Bugea ,  quae  eft  in 
litore  adverfo .   Et  fubdit  : 

Che    fe    del    fangue    fuo  gia  caldo  il 
porto . 
ideft  .  quae  Terra  mea  Scc. 

Folco  mi  diffe  ----- 
Heic  fpiritus  praefatus  defcribit  fe  a 
nomine  proprio,  &  a  moribus  fiiis . 
Ad  cujus  evidentiam  eft  praefcien- 
cum,  quod  Fulcus  ifte  fuit  filius  Al- 
phonri  mercatoris  ,  qui  moriens  di- 
mifit  eum  divitem  valde .  Et  ipfe 
dedit  operani  valori  humano  &  fa- 
mae  mundanae  .  Sequutus  cft  nobiles 
viros.    Dicebat    pulcre  &  facundc  iis 


I MOLENSIS 


71* 


A    Rhythmo .     Fuit    valde    acceptus    & 

;  honoratus  ^   Ricardo    Rege    Angliae, 

&  a    Raynaldo    Comite    Tholofano, 

:  &    a    Barali    de    Marfilia  ,    in  cujus 

,  Curia     converfabatur.     Nec     miror, 

!  quia   Marfiliae  funt  forraofifnmae  mu- 

j  lieres.   Fuit  fiquidem  Fulcus  ifte  pul- 

j  cher  corpore,    lingua  difertus,  pecu- 

nia    liberalis  :    ergo    ver^    Venereus  . 

B    Adamavit    autem    Adelafiam  uxorem 

Baralis  .    Et    ut  magis    tegeret    fuam 

culpam,    fimulabat    fe    diligere  duas 

forores  ejus.   Propter  quod  faftus  fu- 

fpeflus  ,    licentiatus     fuit     ab     illo  . 

MorCua    uxore    Baralis    amariffimum 

dolorem  concepit,  ficut  olim   Dantes 

de  morte  fuae  Beatricis.  Ec  declina- 

vit  le,    m.orCua    uxore ,    cum  duobus 

filiis    ad     Monafterium    Ciftercienie. 

Poftea  fa£lus  fuit  Abbas    Torrinelli; 

demum    Epifcopus     Marfilienfis  ,     de 

qua  expulit  haereticos  .  Et  fic  vide , 

quod   propter  multa   Au6tor  fecit  fin- 

gularem    mentionem    &    commenda- 

tionem  de  ifto  Fulco . 

^d  Cant.    XL    Verf    28. 
La  Providenx^a  ,  cbe governa'l  Mcndot 
D     Heic    Beatus     Thomas     de    Aqu  no, 
movens    fe    a    longe,    volens    folvere 
primum    dubium ,    digreditur    ad  de- 
icribendam ,    &    commendandam   Vi- 
tam   B.ati   Francifci ,    cujus    cognirio 
facit  ad    de-larationem    primi   dubii . 
Et   primo  oftendit  in   generali,    quo- 
modo    Dcus     mifericorditer     providit 
Ecclefiae   fuae  de  duobus    Principibus 
p    tk.    pugilibus  ,     qui    pro  illa    fortiter 
certarenc.    Unde  dicit : 

La  prov'idenx_a  ----- 
fcilicet  ,   Divina: 

-  -  -  -  che  governa  '/  Mondo 
Con   qitel   ccnfiglio ,   ----- 
ideft  ,  ta  Sapientia,  quae  vincit  om- 
nem  intelledum  creatum:    Unde  di- 
cit :  . 


tie} 


713  COMMENT.  /N 

'  -  ~  -  ntl  qu.ll''  ogni  afpetio 
Creato  ------ 

ideft,  cognitio : 

-  -  -    e    vinte  ,     pria    che    vada    al 
fomlo  . 

idefl:  ,  antequam   attingat    ad  profun- 
ditatcm  cjus.  Quia  nullus  intelleftus 
Angelicus    vcl  Humanus    poteft    per- 
tingcre    ad    totalem    cognitionem  di- 
vinae  Sapientiae : 

Diie  Pritjcipi  ordir.o  ------ 

fcilicet  ,  Francifcum  &  Dominicum  : 

-  -  -  -  in  fuo  favore , 
iden: ,  illius  Ecclefiac: 

Chc  quinci  e  quindi  le  foffer  per 
gtiida . 
ideft  ,  qui  rc61e  duccrent  bigam  Ec- 
clefiae .  Et  affignat  csufam,  quia 
Deus  ordinavit  diclcs  duos  Princi- 
pes  dicens : 

Pero  ch'  andaffe  ver  lo  fv.o  diletto 
La  Spofa  di  colui ,  -  -  -  - 
ideft  ,     Ecclefia  ,      quae     efl;     Sponfa 
Chrifli : 

-  -  -  -  ch^  ad  alts  grida 
Dtfpab  lei  col  Sangiie  hencdetto . 

fcilicct  ipfius  Chrifti  ,  quum  clama- 
vitr  Eli,  Elt:  quod  eft  de  clamore 
Judaeorum  clamantium  :  Tolle ,  tolle . 
Crticifige  eum.  Et  ifa  de  aliis  multis 
clamoribus  :  .Andaffe  ver  lo  fuo  di- 
letto  y  fcilicet  ipfius  Jcfu  Chrifti ,  qui 
eft  Sponfus  ipfius  Ecclefiae. 

In  fs  ftcura  ,   -   -   -   - 
fcilicct,  ab  offenfione  adverfariorum  , 
mediantc  iftorum  duorum  Ducum  de- 
fcnfione : 

-  -  -  Cj^'  anco  a  Lui  pilt  fida ; 
fcilicet,  ut  fidelius  fibi  ferviret,  & 
non  adulteraretur  pcr  vitia  .  Et  heic 
rota  ,  quod  de  rei  veritate  Ecclefia 
Dci  non  bene  inccdebat  rcdle  ,  pri- 
vata  bonis  ducibus  .  Nam  Sacerdores 
Sccularcs  &  Monachi  antiqui  mul- 
tum  defecerunt  in  virtute ,  moribus , 
&  fclentia.    Ideo  benc  Dcus  fuccur- 

Ti^m.  III. 


DANTIS  COMOED. 


7H 


A 


B 


D 


rit    huic    defeftui    cum    iftis    duobus 
Principibus ,  qui  verbo  &  operc  eri 
gerent  ruentcm  Ecclefiam . 
L"  un  fu  -----  - 

Hcic     Thomas     defcribit     utrumque 
Principem  ,   dicens :    L'  un  /«  ,    fcili 
cet  ,  Francifcus : 

-  -  -   ttitto  Serafico  in  ardore  ^ 
ideft,    de  ordine  Seraphinorum ,     qu.i 
magis  ardent    in    amore    Dei .    Quafi 
dicat  j    tamquam  Angelus  ,    non  ho- 
mo,  ardens  in  Caritate  • 

V  altro  ----- 
fcilicet,  Dominicus: 

-  -  -  per  fapten-^a  in  terra  ftit 

.  Di  Cherubica  luce  uno  fpiendorj  . 
quia  fuit  fplendor  fapientiae  in  miir- 
do  •  fub  quo  diclus  Thomas  milii?. 
vit;  unde  dicit:  di  Chemhica  luce.. 
ideft  de  ordine  Cherubinorum  ,  quia 
habuit  intelleilum  Angelicum  .  Nam 
fuit  m^gnus  Doflor,  Sc  illuxit  Mun- 
do  fapicntia  iua  .  Idco  dicit:  per  fa- 
pien-^^a . 

De  r  tin  diro ,  -  -  -  - 
Heic  Thomas  ofFert  fe  tra£laturum 
prirao  de  altero  praediftorum ,  cxcu- 
fans  fe ,  fi  ron  dicit  de  altero ;  un- 
dc  dicit  :  De  f  un  dirb,  fcilicct,  dc 
Francifco : 

-  -  -  -  pero  che  d"  amendue 

Si  dlce ,  l  nn  pregiando ,   -   -   - 
ideft,     appretiando     laadibus  tantum 
unum : 

-  -  -  -  qtial  cV  uom  prende : 
ideft,     quemcumque     homo     aflTum.at 
laudandum:     Et     affignat    rationem , 
dicens : 

PercV  a  un  fine  fur  i'  opere  fue  , 
ideft ,  quia  opera  utriufque  tetende- 
runt  ad  unum  finem  Beatitudinis . 
Et  heic  nota,  quanta  arte  utatur 
Au£lor  in  ifta  fi£lione.  Nam  indu- 
cit  Thomam  de  Aquino,  qui  com- 
mendat  Vitam  Beati  Francifci ,  Sk. 
damnat  vitara  fuorum  Fratrum    San- 

z  7.  ai 


715  .  _     BENFENUT 

£li  Dominici.  Quia  melius  teftimo- 
rium  eft,  &  facilius  creditur,  quan- 
do  aemulus  laudat  aemulum ,  &  ita 
^uando  culpat  fuos  . 

Intra  T  <rpino  -  -  -  - 
Heic  Thomas  narraturus  vitam  Fran- 
cilci  ,  primo  defcribit  locum  origi- 
nis  ejus  ,  quem  defcribit  a  flumini- 
bus  &  Civitatibus,  locum  illum 
claudentibus.  Ad  cujus  evidentiam 
cft  pr^efciendum  ,  quod  Civitas  Affi- 
fium  eft  firuata  in  valle  pulcherrima 
&  fertiliffima  Spoleti,  inter  duo  flu- 
mina,  quorum  unum  vocatur  Chiaf- 
fus ,  qui  venit  a  Civitate  Eugubii  , 
alterum  ver6  vocatur  Turpinus  ,  qui 
venit  a  Nuceria  .   Dicit  er^o : 

Ferttle   cofta  d'  alto  monte  pende , 
qui  fupcreminet  Aflifio.    Quia    Afli- 
fmm    eft    pofitum     in     monte    fertili 
in  dedivio  montis  ,. 

Intra  Turpino  -  -  -  - 
Ell  enim  Turpinus  fluvius : 

-  -   -   -   e   /'  ^cqua  ,----- 
ideft ,    alium     fluvium ,     qui     dicitur 
Chiaffus,  veniens  ab  Eugubio.    Un- 
de  dicit: 

-  -  -  -  che  difcende: 

Del  colle  eletto  del  beata  Ubatdo^ 
Ad  quod  fciendum,  quod  Beatus 
Ubaldus  primo  fuit  Eremita  in  mon- 
te  illo .  Deinde  fuit  Epifcopus  Eu- 
gubii.  Et  efl:  Patronus  illius  Ci- 
vitatis..  Et  fubdit  Civitates  Aflifla 
confincs»  dicens: 

Onde 

idefti  a  qua  cofta  fertili  r 

-  -  -   Perugia  fente  fredda>  e  caldo, 
Da  porta  Sole  , 

Porta  Solis  eft  una  Porta  Perufii  ver- 
siis  ortum  Solis  ,  quae  rel^oicit  Af- 
fifmm .  Eft  autem  Perufium  Civl- 
tas  antiqua  &  nobilis »  quondam 
anum  caput  Tufciae>  ut  dicit  Ti- 
tus  Livius : 


/  IMOLENS IS 


B 


C 


D 


715 


-  -  -  -  e  di   retro  le  piange 
Per  greve  gtogo  Nocera    con   Gualdo  . 

Duae  Terrae  iunt,  quarum  una  eft 
Nuceria  :  le  piagne  di  retro ^  fcilicet  , 
poft  diftam  coftam  ,  in  qua  eft  Afll- 
fium  :  per  gravs  giogo ,  quia  recipiC 
ventum  &  frigus  &  incommoda  a 
difto  monte  .  Alii  tamen  exponunt, 
propter  grave  jugum  Perulinorum, 
quia  di£tae  Terrae  erant  fubditae 
dominio  Perufinorum .  Et  iftud  fuit 
aliquando  verum  .  Sed  prima  expofi- 
tio  eft  melior. 

Di  qiiefta  cojla  ----- 
Heic  Thomas  defcribit    ipfum  Fran- 
cifcum ,    quem    metaphorice    appellat 
Solem,  dicens: 

-  -  -  -  nacqtte  al  Mondo  un  Sole , 
fcilicet,  Francifcus.  Sicut  enim  Sol 
radiis  fuis  illuminat  Mundum,  ita 
Francifcus  illuminavit  totum  Mun- 
dam  radi's  fuis ,  fcilicet  operibus, 
vel  Fratribus  fuis  per  totum  orbem 
terrarum  diff^ufis.  Nacque  di  qiiefta  co- 
fta  j   fcilicet,  ubi  eft  Aflifium  : 

-  -   -   -  dozi'  ella  frange 
Pih  fua  ratte^X^  _  -  _  -  . 

ideft  ,  in  parte  decliviori  &  planiori 
ipfius  montis  .  Et  dicit  a  fimili: 

Come  fa  queflo  talvolta  di  Gange . 
fcilicet,  SoL  fenfibilis.  Erat  enim 
Thomas  cum  Au£lore,  cui  loquitur 
nunc ,  in  corpore  Solis :  fa  talvolta, 
ideft  oritur  aliquando,  non  femper: 
di  Gange  y  qui  eft  fluvius  Indiac  in 
Oriente.  Et  fubdit  Thomas,  quomo- 
do  fit  appellandus  diftus  locus  ,  di- 
cens : 

Petb  chi  d\ffo  loco  fa  parole  , 
ideft  ,  qui  vult  facere  naentionem  dc 
Aflifio: 

Non  dica  xAfceft  ^ 
Vichx  illud    fit    primum    &  proprtum 
nomen    di6lae    Civitatis.  Di6lum  eft 
cnim  Aflifium  : 

~  ~  -  -  che  direb&e-  corta 


717 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


ideft ,    parum  j    vel    fecundum  aliatn  jA 
literam  torto  y    idell  ,    oblique  &  im- 
propi  ie : 

Ma  Oriente ,  (e  profirio  dtr  vuole  • 
quia  fcilicet  locus  debet  proportio- 
nari  locato :  Si  ergo  Francifcus  efl: 
appellandus  Sol ,  bene  Affifium  eft 
appellandum  Oriens,  a  quo  ,  tam- 
quam  ab  Oriente,  ortus  eft  diclus 
Sol.  B 

ISlon  era  anccr  ----- 
Heic    ThomdS    defcribit    primitivam 
virtutem  iftius  Francifci  ,  quam  pri- 
mo  oftendit  in   pueritia  fua ,  dicens : 

-  -  -  -  molio  lontan  da  /'  orto 
ideft,    ab  origine  fua;     quafi    dicat : 
in  teneris  annis : 

C.b"  ei  comtncih  a  far  fentir  la  terra 
De    la    fua    gran    virth    alcun    con-    C 
forto  . 
Quia  ficut  a  fimili  Sol  ftatim  a  prin- 
cipio  fui  ortus  incipit  calefacere  ter- 
ram    &    refocillare  animalia ,    ita  & 
Francifcus  ftatim  a  pueritia    fua    in- 
cepic  dare    fpem    hominibus  de  ma- 
gna  virtute  fua  . 

Cbe  per  tal  donna  ----- 
H-ic  Thomas  exprimit  iliam  ma-  D 
gnam  Virtutem  primariam  iftius  Fran- 
ciiii  .  Et  dicit,  quod  fuit  tam  au- 
dax ,  quod  poftpofuit  in  juventute 
amorem  paternum,  quem  omnes  na- 
turaliter  lequuntur,  amori  unius  Do- 
minae,  quam  omnes  communiter  o- 
derunt .  Dicit  ergo ,  quod  ille  Fran- 
cifcus 

-  -  -  -  giovinetto  in  guerra 
Dcl  padre  corfe  ; 

ideft  ,  incurrit  odium ,  &  indignatio- 
nem  paternara  ,  per  tal  Donna ,  ideft , 
amore  Dominae  Paupercatis  .  Et 
dicit : 

-  -  ~  -  a  cui ,   come  a  la  morte  , 
La   porta  dtl  piacer  neffiin   differra  . 

quae  fcilicet  Pauoertas  nulli  placet  . 
Quod  probat  a  fimili ,  dicens  :    come 


718 


a  la  morte,  ideft,  ficut  nullus  recipit 
placibiliter  mortem  ,  fic  omnes  fu- 
giunt  Paupertatem  ,  ficut  naturaliter 
fugiunt  mortem ;  immo  faepe  ho- 
mines  fponte  fubeunt  mortem  ,  pro- 
pter  fugiendam   Paupertatem  , 

£  dinan^i  ----- 
Heic  Thomas  probat  per  cffe£lum, 
quomodo  Francifcus  vero  amore  di- 
lexerit  dominam  Paupertatem  ,  quia 
accepit  eam  in  legitimam  uxorem 
fuam  ,  &  confenfit  in  eam  .  Unde 
dicit  :   Et  ipfe  Francifcus 

-----  /e  y?  fece  tinito.' 
ideft  ,  conjunxit  fe  ipfi   Paupertati  : 

E  dinanx}  a  la  fua  fpirital  Corte 
ideft  ,  coram  Epifcopo  Dioecefano  , 
&  coram  patre  ;  quia  in  praefentia 
patris  renuntiavit  omnibus  bonis  pa- 
trimonialibus  &  temporalibus  .  Et 
dicit  poftea: 

Pofcia  di  di  in  d)  /'  arrJo  piu  forte , 
Tamquam  bonus  maritus  ,  qui  num- 
quam  caram  fuam  uxorem  dereliquit 
ulque  ad  mortem  •  immo  nec  in  mor- 
te  oblitus  eft  ejus: 

fluefla 

Heic  Thomas  in  commendationem 
matrimonii  contrafli  per  Francifcum  , 
oftendit  quam  mifericorditer  Franci- 
fcus  egit  lecum  .  Et  dicit,  quod  ifta 
muliercula  turpis  fteterat  vidua  per 
mUe  annos  &:  ultra  ,  quia  nullus 
voluerat  eam  videre  vel  audire,  ne- 
dum  accipere  eam  in  uxorem  &  am- 
plexari  .  Dicit  ergo:  Quefia ,  fcilicet 
paupercula  mulier: 

-  -  -  privata  del    pritno  marito 
fcilicet  ,    Jefu    Chrifto,    qui    primus 
penitus  dilexit  Paupertatem  : 

Mille  e  cento  anni  e  pih  -   -  - 
fcilicet ,  ultra  undecim  Secula, 

-  -  -  -  difpetta  e  fcv.ra 

Fin  a  coflui  ft  fette  ------ 

ideft ,    ufque    ad    iftum   Francifcum . 
Et  dicit : 
Z  z  2  -  -  fen- 


719  BENVENUT 

-----  /fM^«  invite  j 
quia  nullus  requifivit  eam  de  amore 
per  tantum  tempus.  Sed  heic  nota  , 
quod  Auftor  videtur  dicere  falfum  , 
quia  mulri  Sancii  Patres  &  Eremi- 
tae  dilexerunt  Paupertafem ,  &  de- 
fpexerunt  mundum  propter  Jefum 
Chriftum  &  antiquitus  6:  moderni- 
ter,  ficut  Benediftus,  Sc  Macarius, 
Bernardus ,  &  Damianus,  de  quibus 
dicetur  infra  in  hoc  eodem  Libro  . 
Refpondendum  eft  breviter,  quod  nul- 
lus  tantum  &  in  totum  amavit  Pau- 
pertatem  tam  perfc£te  ,  tam  genera- 
liter,  tam   vclenter. 

lS!e  "valfe  udir  ------ 

Heic  Auftor  ad  arguendam  caecam 
hominum  cupiditatem,  oftendit  mi- 
rabiles  effeftus  Paupertatis,  quae  fe- 
cit  hominem  quodammodo  felicem  • 
qaia  facit  eum  laetum  &  intrepidum 
contra  omnern  fortunae  impetum  . 
Quod  probat  per  exempium  pauper- 
culi  pifcatoris ,  qui  non  expavit  Cae- 
farem  tunc  temporis  terribillimum  . 
Ad  cujus  evidentiam  eft  praeicien- 
dum  ,  quod  Caefar  ,  dum  efiet  in 
Graecia  contra  Pompejum  ,  avidus 
pugnae  ,  quae  faciebat  pro  eo  ,  im- 
patienter  ferens  accefTum,  qui  erat 
cum  parte  exercitus  fui ,  temcre  ex- 
pofuit  fe  fortunae  &c. 

Ma  ptYch^  io  non  pfoceda  troppo  chiufo , 
Heic  Thomas  propalat  nomen  sman- 
tis  &  amatae,  ne  videatur  procede- 
re  nimis  obfcure .  Unde  dicit : 

Prendi  oramai  nel  mio  parlar  diffufo  • 
fcilicet  ,  quia  jam  multa  dixi  de 
iftis: 

Francefco  e  Povsrta  per  quefti  a- 
tnanti . 
Francifcus  eft  romen  competens  vi- 
ro .  Diftus  eft  enim  Francifcus ,  qua- 
fi  Francus,  ideft,  liber  ab  omni  cu- 
piditate  terrenorum  &  fervitute  pec- 
catorum.  Paupertas  ctiam  eft  nomen 


B 


C 


/  I  MOLENS  rs  720 

A  congruum  .  Dicitur  enJm  Paupertas 
a  pauco  ,  unde  paupertas  eft  fobria  , 
temperata,  libera,  &  expedita. 

La  lor  concordia  ----- 
Heic  Thomas  tangit  laetam  vitam 
iftorum  ,  amantium  Paupertatem  ,  & 
continentium  cum  effeftu  .  Dicit  cr- 
go :  la  lor  concadia ,  quia  concordi- 
ter  conveniebant  fimui  ,  quia  Fran- 
cifcus  bcne  conforniabat  fe  Pauper- 
tati  oc  pauco,  &  Paupertas  bene  con- 
vcniebat  humilitati  ejus.  Undc  dicit; 

-  -  -  -  e  lor  licti  fsmbir.r.ti  , 
quia  procabantur  fibi  invicem  laefc  . 
Nam  Paupertas  faciebat  laetum  Fran- 
cifcum  ,    &   Francifcus    faciebat   Pau- 
pertatem   videri  lactam  j  &  dicit: 

iAmor  -------- 

ideft,  Caritas  : 

-----   e  Maravi:?lia ,  ----- 
ideft,  mirabiliter  : 

-  -  -  -  e  dolcs  fguardo  , 
ideft  ,  dulcis  contemplatio  : 

Facsan  effer  cagion  di  pen/ier  fanti . 
ideft  ,  praeftabant  fibi  caufam  ,  quod 
non  cogitaret  nifi  fanfta  •  &  ut  San- 
£lus  videretur  a  quolibet  vidente  euni. 
Ideo  itatim  habuit  fe£tatores .  Unde 
fequitur : 

Tanto  che  '/  venerabils  Bernardo  , 
primus  Frater  Minor  ,  qui  fecuutus 
cft  Beatum  Francilcum  .  Unde  non 
intelligas  de  Bernardo  Do£lore  ,  de- 
voto  Dominae ,  de'  quo  dicitur  in 
fine  hujus  Libri: 

Si  Jcal^  prima  ,----- 
£'  ideft  ,    primus    induit  habitum  Fran- 
cifci  .    Nam    Fratres    Francifci    intcr 
alia  incommoda  fua  incedunt  difcal- 
ciati  : 

-  -  -  -  c  dietro  a  tanta  pace 
Corfe  ,-------- 

ideft,  ad  participandum  de  tanta  pa- 
ce  animi  ,  quanta  praeftat  ifta  Pau- 
pertas  .  Et  dicit : 

e  corrende  gli  parve  effev  tarde . 

quafi 


D 


721  COMMENT.  IN 

quafi  dicat ,    quod    cum  tanta  avidi- 
tate    animi    acceflic    ad    iftam    vitam 
beatam,  quod   quamvis  eiTct  primus, 
tamen   vilus  eft  fibi  tsrdus . 
O   ignota    riccheX/^a  ------ 

Heic  Tnomas  fumra  occafione  ab  il- 
lis,  qui  iequuti  funt  Pauperratem , 
prorumpit  in  unam  exclamationem 
laudatoriam  Paupertatis  dicens  :  O 
ignota  ricchezX" '  ideft,  ignorata  opu- 
lentia.  Unde  Lucanus  in  fimili  ubi 
fupra  proxime 

----,.  0  munera  nonduin 

„   Tntellefia  D  Anl 

Et  ver^  magna  funt  munera  Pauoer- 
tatis  .   Unde  dicir : 

-  -  -  -  0  ben  ■verace ,   feu  ferace . 
ideft  ,    bonum    fertile    8c    multiplex . 
Eft  enim  inventrix  Scientiarum,  Cu- 
ftos    Virtutum    &c.    Et    fubdit    alios 
feftjrores   Pauperratis  dicens  : 

Scal^afi    Egrdio  ,----- 
Ifte  fuit  alius   Frater  de   primis . 

-----   e  fcalz^afi  Silvcfiro 
alius  Frarer  ,  qui   expulit  civile  bel- 
lum  de  Affifio  ,    &   vidit    in    fomnis 
Crucem  exire  de  ore  Francilci  : 

Dietro   a  lo   Spufo  ,"---- 
ideft  ,    poft    Francifcum    virum    Pau- 
pertatis  : 

-  ^-  -  -  si  la  fpofa  piace . 
ideft ,  Paupertas  . 

Indt  fen  va  quel  padre ,  -  -  -  - 
fciliceC ,    aggregatis    pauperculis  Fra- 
ticellis    Frar.cifcus  ,    qui    fuic    maxi- 
mus   Pater  familias  . 

-  -   -   -   e  qiiel   Maeftro . 

qui  docuit  fuos  difcipulos  Pauperta- 
tem  ,  Humilitatem  ,  Contincntiam  , 
Obcdientiam  ,  &   Patientiam  : 

Con  la  ftta  Donna ,  ----- 
fcilicet  ,     cum    domina    Paupcrtate  , 
quae    fequebatur  &  fociabat   cum    u- 
bique  : 

-----  e  con  quella  farniglia 
fcilicet  >  illorum  Fratrum  : 


DANTTS  COMOED. 


722 


B 


D 


Che  gia  legava  f  timile  capefiro , 
quia  Fr.itres  Minoi-es  porcant  chor- 
dam  cinftam  ,  fuper  qua  folebant  o- 
lim  efle  humiles  ,  nunc  autem  fafti 
funt  fuperbi : 

I^e  gli  gravh  -  -  -  - 
Heic  Thomas  narrat  fundatlonem  5c 
confirmationem  Ordinis  Beati  Fran- 
cifci .  Et  dicit  ,  quod  non  obftante  , 
quod  effet  ipfe  Francifcus  filius  di- 
tiftitr.i  ,  propter  quod  videbatur  ire 
ex  verecundia  cum  fronte  bafta ,  fe- 
cure  ivit  ad  Innocentium  Papam  , 
ut   approbaret   ejus    Rcgulam .    Dicit 


ergo : 


-  -  vilta  di  cor  -  -  -  - 
quia  videbatur    pufillr.nimis  ex    hoc, 
ne  gli  gravb 

-------  le  ciglia . 

iaeft  ,  non  inclinavit  frontcm  cjus 
ad  terram  prae  verecundia  ,• 

Pcr  effer  figHo  di  Pier  Bernardone  ; 
idcft  ,  quamvis  clTet  fiiius  ditifiimi 
hominis : 

Tsie  per  parer  difpetto  a  r/iaraviglia  . 
ideft  ,  quamvis  videretur  vilis  ,  a- 
bje6tus,  &  cefpeftus  mirabiliter . 

Ma  regalmsitte  -•-  -  - 
ideft,  magnanimiter: 

-  -  -  J:4a  dura  ir)ten^ione 

%/^d  Innocen-^o  aperfe ;  _   _   _   _ 
Nam  durum  videtur  rclinquere  com- 
moda  ,    delicias  ,    &    alia    placibilia 
divitum:  .Ad  Ii:no:e>i:^o ,  fcilicet,  Pa- 
pam  : 

-  -  -  -  e  da  lui  ebbe 
Primo  Jigillo  -  -  -   - 

ideft  ,  Privilegium  : 

-  -  -  -  a  fua  Religione . 

quia  non  lic^t  facere  Ordinem  vel 
Regulam  fine  aucloritate ,  licentia, 
&  confenfu   Pontificis . 

Poi   cfje  •  -  -  -  - 
Heic  Thomas    defcribit    confirmatio- 
nem  Ordinis  Beati  Francifci,  dicens: 

La  fanta  veglsa  -  -  -  - 

idcft, 


7^3 


BENFENUTl 


ideft,  volur.tas  : 

-  -  -  -  d'  ejlo  t/^nchimandrita , 
idefl ,  iftius  Pafloris  Francifci  .  Ar- 
chimandrita  enim  dicitur  zh  ■,Anhon , 
quod  efl  Princeps ,  &  Mandra ,  quod 
eft  grcx  :  unde  Archimandrita  ,  idefl: 
princeps  grcgis ,  qualis  fuit  Franci- 
icus  ,  quem  fequutus  efl  maximus 
grex: 

Di  feconda  corona  redimita 

F« 

idefl  ,  exornata  confirmatione  ,  de 
qua  habuit  fecundum  Privilegium  , 
ficut  habuerat  primum  pro  funda- 
tione: 

_   .  _  _  -  pey  Onorio  ----- 

qui  fuit  Papa  Romanus  ,  qui  indul- 
fit  Minovibus  Fratribus  Privile^ium  , 
quod  pofifent  facra  miniftrare,  &  di- 
gnitares  fpirituales  habere  .  Et  hoc 
dico  fuit: 

PoJcl-c  la  genie  povereUa  crebhe 
Dietro  a  ccjlui  ,'----- 
Habuit  enim  Francifcus  duodecim  Di- 
fcipulos  ad  imitationem  Jefu  Chri- 
fti ,  qui  omnes  fuerunt  lan£1:i  viri  , 
praeter  unum  ,  qui  exivit  Ordinem  , 
&  faiElus  eft  leprofus  ,  &  fe  fufpen- 
dit.  Et  dicit  : 

-  -  -  -  la  cui  mirabil  vita 
Meglio  in   gloria   4el    Ciel  ft  cante- 

rebbe 
ideft  ,,    cantanda    erat    &    celebranda 
per  Orbem  in  gloriam   Dei  ,  qui  de- 
dit  fibi  tantam  gratiam  ,  ut  cantare- 
tur  &  celebraretur  in  gloria  del  Ciel : 
quia  tjus   vita  plufquam   humana  ce- 
deret  ad    gloriam    gratiae  divinae  & 
infufionis   coeleftis . 
E  poi  che  ------ 

Heic  Thomas  defcriptis  publicis  o- 
peribus  Francifci ,  nunc  intendit  de- 
fcribere  ejus  privatam  vitam  ,  quam 
duxit  per  fanflam  pcenitentiam  ,  & 
per  tentationum  viam,  Ad  qund  eft 
breviter  praefciendum ,    quod    Beatus 


8 


D 


IMOLENSrS  724 

Francifcus  ,  profe6to  &  ftabilito  Or- 
dine  fub  contirmatione  habita  ,  &. 
data  Regula  fanfta,  tranfivit  mare, 
&  praedicavit  Fidem  Saracenis.  Sed 
nihil  prcficiens  ibi  ,  rediit  in  Ita- 
liam,  ubi  opcimum  fruflum  fecit . 
Elegit  enim  fibi  ad  contemplationem 
fanftam  locum  folitarium  &  devo- 
tum  in  loco ,  qui  dicitur  la  Vcrna  , 
in  monte,  qui  dividit  Romandiolam 
a  Tufcia ,  inrer  Caefenam  &  Are- 
tium  .  A  quo  monte  duo  liumina  o- 
riuntur ,  fcilicet  Tiber  &  Arnus,  i- 
bique  dicitur  recepifte  Stigmata  Jefu 
Chrifti  .  Nunc  ad  literam.  Ordina 
&  conftrue  fic :  Et  ille  Francifcus 

Da  Crijlo  prefe  /'  ultimo  figillo ; 
ideft,  contemplando  ibi ,  recepit  pla- 
gas  Chrifti.  Et  notanter  dicit  r  tdti- 
r,io ,  quia  primum  figillum  recepit  ab 
Innocentio  ,  fecundum  ab  Honorio  , 
ut  praedicitur,  tertium  &  ultimum 
a  Jefu  Chrifto  : 

Cbe    le    fue    membra    dv.e    anni   por- 
tarno  . 
in   loco,  qui  dicitur  la  Verna ,  quem 
defcribit  a  duobus   fluminibus    famo- 
fis  ,  dicens  : 

A'c?/  CYudo  faffo  -  -  -  - 
quafi  dicatj   non  marcef.)£lus    in    le- 
£lo  molli  ,    fed  contemplans  in  faxo 
duro  : 

-  -  -  -  intra  Tevere  &  t/frno. 
Tiber  oriens  ex  di£lo  monte ,  labi- 
tur  ufque  Romam  ,  fiuvius  celeberri- 
mus  opera  Hiftoricorum  ,  Philofopho- 
rum  ,  Poeiarum  ,  &  omnium  doclo- 
rum  .  Arnus  ver6  dividit  &  inter- 
luit  Tuiciam  provinciam,  quem  Au- 
£\or  pulcre  &  artifirialiter  defripfit 
iupra,  Purgatorii  Capitul.  XIV.  Et 
heic  nota  moraliter ,  quod  ficut  ex 
mcnte  praedi£to  nafcuntur  magna  flu- 
mina,  ^juae  irrigant  magnas  «Sc  pul- 
rras  Provincias,  &  praecipue  Tiber, 
qui  irrigat  almam  Urbem  Romanam , 

ita 


72  s  COMmNT.  JN 

ita  ab  irto  Francifco  defcenderunt 
multi  uberes  rivi,  qui  irrigaverunt 
non  foliim  unam  vel  duas  Provin- 
cias ,  fed  etiam  totam  Iraliam  ,  im- 
mo  &  totum  mundum  ,  ut  per  fe 
patet .  Et  principaliter  Sanftam  Ro- 
manam  Ecclefiam.  Q;.iia  Frarres  Bca- 
ti  Francifci  per  univerfum  fufi  funt. 
Ergo  bene  &  convenienter  defcripfit 
locum  a  di(£lis  fluminibus .  Et  hoc 
di6lo  fecit,  poi  che 

Predico  Crijio ,  e  gli  altri  che  '/  fe~ 
guiro  j 
fcilicet,  Apoflolos,  Martyres,   &  a- 
lios  San£los  Chriftianos  : 

iVe  la  prefenxa  dtl  Soldan  fuperba  • 
quia  non  extimuit  confpeilum  Sol- 
dani  fuperbi  ,  quem  tot  nationes  ti- 
ment  &  reverentur  .  Ad  cujus  prae- 
fentiam  itur  cum  tanta  lubjeSlione 
ik.  reverentia,  quod  pluries  homo  fe 
indinat  ad  terram ,  &  illum  adorat, 
fecundum  veterem  morem  Regum  Af- 
fyriorum  .  Et 

Redlffi 

fupple  ,  &  pofliquam  rediit: 

-  -  -  -  al  frutto  de  /'  Italica  erba  . 
idefl ,  in  Italiam  omnium  bonorum 
fertilem  ,  ubi  fuum  femen  fruftifi- 
cavit : 

E  per  trovare  a  converfione  acerba 
Troppo  ta  gente ,----- 
idefl  ,    nimis    induratam    antiquitate 
temporis    &    obftinatam  ,     ita    quod 
ultra    non    poterat    prodefl*e    in    tali 
terra 

-  -  -  -  e  per  nort  fiare  indarno . 
idefl ,  ne  perderet  operas  fuas  fruftra , 
quia  labor  eft  irritus  . 

Qttando  a  coltti  -  -  -  - 
Heic  ultimo  Thomas  defcribit  di- 
fpoficionem  ultimae  voluntatis  Beati 
Francifci  ,  &  dicit,  quod  reliquit 
Fratres  fuos  heredes  in  divite  fub- 
ftantia ,  fcilicet  in  Paupcrtate.  Dicit 
er^o:  Er  ille  Francifcus 


DANTIS  COMOED. 


72<J 


B 


D 


Raccomandb  la  ftia  Donna  piu  cattt 
fcilicet  ,  dominam  Paupertatem, 

x/t  i  Frati  fuoi  ------ 

fcilicet ,  Minoribus : 

-  -  -  -  fi  come  a  giufte  erede  . 

Et  vlde,  quod  de  Jure  Civili  homo. 
poteft  repudiare  hereditatem  ,  fi  fic 
fibi  damnofa .  Ideo  Fratrcs  Minores 
repudiaverunt  ipfam  Paupertatemtam- 
quam  fibi  damnofam  : 

E  comandb  ,  che  C  amaffero  a  fede  . 
ideft ,  fideliter,  non  fophiftice.  Quia 
parum  prodeft  non  tangere  pecuniam 
manu,  &  illam  animo  appetere.  Et 
hoc  fecit  tempore  mortis  .  Unde 
dicit  : 

Qtiando  a  colui  ,-----  ~ 
fcilicet ,  Deo  : 

cfi  a  tanto  hen  fortillo  , 

ideft,  qui  praedeftinavic  eum  ad  fum- 
mum  bonum  : 

Piacqite  di  trarlo  fufo  a  la  mercede , 
fcilicet,  in  Coelum  ad  meritura  vel 
ad  praemium  : 

Che  merito  nel  fuo  farfi  pufillo . 
ideft,   in  faciendo    fe  tam    parvulum 
per  humilitatem  . 

E  del  ftto  grembo  f  anima  preclara 

AJovcr  fi  volle  , 
fupple  ,    &    quanda    anima    gloriofa 
Beati   Francifci  ft  volle  mover  del  ftto 
gremho  y  ideft  de  corpore,  in  quo  fta- 
bat  ipfa  anima  . 

-  -  -  -  tornando  al  ftto  regno  .* 
fcilicet,  coelefte.  Nec  ordinavit  cor- 
pori  altum  vel  fumtuofum  tumulum. 
Unde  dicit: 

E  al  ftto  corpo  non  voUe  attra  bara . 
Ideft,  feretrum  aliud  ,  quo  corpora 
portantur  ad  fepulcrura  ,  nifi  iuam 
Dominamj  quafi  dicat:  noluit  aliam 
fepulturam  mfiCoelum,  qtta  te^itur  , 
qui  non  bahet  urnnm  ,  ut  ait  Liica- 
nus.  Ad  quod  fciendum  ,  quod  Bea- 
tus  Francifcus  in  extrem.s  interro- 
gatus  a  Fratribus   fuis ,    ubi  volebar 

fepe- 


727  BENFENUTI 

fepeliri  ,    refpondit  :    ^d    Carnaiiu;:; . 
Erat  autem  Carnarium  ,    ubi  fepelie- 
bantur  corpora  damnatcrum  extra  Af- 
fifium  .    Et  ihi  fepultum  fuit  Corpus 
Beati  Francifci.   Ubi  poflea  fafta  fuit 
magna    &    fumtuofa    Ecclefia  ,    quae 
hodie  ab  Italicis    pro    tanto  Corpore 
vifitatur    &    celeberrime    veneratur  , 
&   locus    ille  reduftus   efl:    intra  am- 
bitum  murorum  Civitatis. 

Penfa  ora  mai  -------- 

Heic  Beatus  Thomas  de  Aquino  per- 
cursa  breviter  vita  Beati  Francifci , 
quae  faciebat  ad  declarationcm  du- 
bii ,  nunc  refpondet  ad  folutionem 
quaeftionis,  oflendens  ,  qtioyicdo  i>ene 
ir:'.pingv.atur  in  Orditie  Beati  Francifci  , 
nifi  vacetur  vanitati .  Ec  primo  con- 
cliidit  ,  quomcdo  Beatus  Francifcus 
habuit  bonum  focium  ad  dirigendam 
Ecclefiam  Dei ,  dicens  :  Penfa  ora 
mai  his  de  Beato  Francifco  auditis  , 
in  quo  fuit  tanta  perfeftio  : 

-  -  -  -  quil  fu  colui ,  -  -  -  - 
fcilicet ,  Dominicus , 

-  -  -  -  -  che  degno 
Collega  fu  ------- 

idefl: ,  focius  in  officio  dirigendi  Ec- 
clsfiam   Dei.  Unde  dicit : 

-  -  -  -  a  mantener  la  barca 
Di  Pietro  ----- 

ideft  ,  ad  pracfervandam  Ecclefiam 
militantem  a  teirpcftatibus  ,  ne  ilic- 
cumberet : 

-  -  -  -  in  alto  rr.ar  -  -  -  - 
idcft,  in  mundo  ifto  procellofo: 

_  _  -  _  pty  dritto  ffgno. 
Praeoftendcndo  felicitatis  portum ,  ad 
quem    navigat    navicula    Petri  .    Et 
fubdit  fpccificans  iftum  Collegam  : 

E  quefli  fn  il  ncfiro  Patriarca , 
fcilicet,  Dominicus,  quem  vocat  Pa- 
Iriarcham ,  ideft  principem  rr.ultorum 
patrum  : 

Ma  il  fiio  peculio  ------ 

Heic  Thomas  fumta  occafione  ex 
praedi61is,  reprchcndit  Frntres  fuos , 


IMOLENSIS  728 

A  qui  non  refte  fequuntur  ipfum  Do- 
minicum  Paftorera  iuum  •  dicens  : 
Ma  il  fuo  peculio ,  ideft,  grex  ipfius 
Beati  Dominici 

-  -  -  -  di  r.uova  "vivande 
E"  fatto  ghiotto ,  I 

Ifta  litera  poteft  intelligi  fimpliciter 
pro  ut  fonat,  fcilicet  quod  ubi  Fra- 
tres  Pracdicatores  folebant  impingua- 
B  ri  bene  pro  anima ,  nunc  quacrunt 
impinguari  pro  corpore  ;  &  funt  a- 
vidi  novi  cibi ,  puta  carniam ,  quas 
comedcre  prohibentur*  quia  nitiinnr 
in  'jetitum.  Et  poteft  intelligi  alle- 
gorice,  fcilicet,  quod  quaerunt  no- 
vum  vi£lum,  puta  praelationes ,  di- 
gnitates ,  &  honorcs  ,  &  talia .  Idco 
ieouitur  : 

-  -  -  -  si  ca"  effer  non  puote  , 
Che  per  diverfi  falti  »on  fi   fpanda. 

Ideft,  quin  dilpergatur  grex  per  di- 
verfa  paicua  ,  fcilicet  deleftabilia  lo- 
ca ,  per  quae  vagantur  faepe  greges 
iibenter,  &  fic  perduntur,  &  a  lupis 
facpius  devorantur.  Eft  enim  faltus 
locus  herbofus  <Sc  montuofus ,  ficut 
faepe  patet  apud  antiquos  auftores . 
D  Unde  fubdic : 

E  qvanto  le  fue  pecore  rimote , 
ideft ,  Fratres  fui  : 

£  "vagabonde  piu  da  effo  vanno  _,• 
hoc  eft,  quanto  errsnt  &  elongantur 
ab  ifto  paftorc  Dominico,  &  fic  per- 
duntur,  &  a  lupis  devorantur: 

Pik  tornan  a  /'  ovil  di  latte  vote  . 
Ideit ,  dulci  doftrina ;    quia  deberent 
alere  alios  &   cihare :  a  C  cvile  ^  ideft 
ad    ftabulum  ,    fcilicet    ad    Monafte- 
rium  . 

Be»  fon  di  quelle  ----- 
Heic  Thomas  oftendir ,  quod  cdhuc 
aliqui  funt  boni  Frafres  in  Ordine 
fuo  ,  fed  fatis  pauci ,  unde  dicit  : 
Ben  fen  di  qttelle ,  fcilicet ,  de  pecu- 
dibus,  hoc  eft  de    ipfis  Fratribus* 

-   -  -   -  che  tcmoK9  V  dsKAO , 

cul 


72^  COMMENT,  1N 

qui    icilicet    timent    infultum  ,    vel 
infidias  luporum  : 

E  flyingonfi  al  Paflor  y  -  -  -  _ 
non  deviantes.  Et   ruhdit : 

-  -  -  -   ma  fon  ii  poche , 

Che  le  cappe  fomifce  poco  panno . 
M  Cant.   Xir.   Ferf.    31. 

E  comincib  .  V  amor ,  che  mi  fa  bella  , 
Heic  Au£tor  ponit  orationem  illius 
fpiritus  .  Ad  quod  eft  praefciendum  , 
quod  ifte  erat  Ipiritus  Bonavenrurae 
de  Balneo  Regio ,  de  Ordine  Mino^ 
rum  ,  qui  fuit  Magifter  in  facra  Theo- 
logia .  Et  primo  aperit  intentionem 
fuam ,  oftendens  ,  quid  moveat  eum 
ad  loquendum .  Dicit  ergo:  V  amor  ^ 
fcilicer  ,  Caritas ,  che  mi  fa  bella  , 
quia  fecit  me  beatam  in  confpeftu 
Dei: 

Mi    tragge    a    ragiortar    de    /'  altro 
Duca, 
ideft  ,    allicit  me  ad  defcribendam  & 
laudandam  vitam   Beati   Dominici: 

Per  cui  del  mio  sl  bene  fi  favella  . 
Ideft  ,  gratia  cujus  Dominici  Tho- 
mas  de  Aquino  tam  bene  loquutus 
fuit  de  Francifco  Duce  meo  in  prae- 
cedenti  proximo  Capituio  paulo  an- 
te  .  Et  aflignat  caufam  difti  fui , 
dicens  : 

Degno    e  ,    che   dov  i  r  un  ,    /*  ahro 
j'  induca , 
fcilicet,  Dominicus  : 

Si  che  ------- 

Cosi  la  gloria  toro  infieme  luca  / 
ideft ,  luceat  fimul  : 

-  -  -  -  corrt  elli  ad  una  militaro . 
Idelt ,  fimul  tempore  pugnaverunt  in 
fervitium  Dei .  Et  heic  nota  ,  quod 
Auftor  prudenter  &  caute  inducit 
unum  Fratrem  Minorem ,  qui  laudet 
Vitam  Beati  Dominici,  &  vitupe- 
ret  vitam  fuomm  Fratrum  Minorum, 
ut  fic  ejus  narratio  plus  habeat  fidei 
&  veritatis. 

V  efercito  di  Criflo , 

Tom.  IIL 


nmTIS  COMOED.  750 

A  Heic  B-^naventura  defcripturus  vitara 
Beati  Dominici  ,  incipit  parum  3 
longe,  oftendens,  quomodo  Deus  pie 
providit  Ecclefiae  fuae  de  his  duo- 
bus  Principibus  ,  lcilicet  Francifco  , 
&  D-minico.  Dicit  ergo  r  L' eferclto 
di  Criflo ,  ideft  ,  Ecclefia  Dei  mili- 
tans,  quam  merit6  exercitum  vocat, 
quia    continuo    bellum    habet    contra 

B  vitia  ,  &  contra  haerefes  .  Ergo  ifte 
exercitus  exigebat  duos  Duces ,  u- 
num  contra  vicia,  &  hic  fuit  Fran- 
cifcusj  &  fic  Francifcum  ejus  Du- 
cem  •  alterum  contra  haerefes ,  fci- 
licet  Dominicum,  ut  ftatim  dicetur 
paulo  infra .  Et  dicit: 
-----  Che  si  caro 
Coflb 

C    fcilicet,  pretio  fanguinis  Jefu  Chrifti: 

-  -  -  -  a  riarmar  -  -  -  - 
quia  fcilicet  exarmatus  fuerat  a  Dia- 
bolo  virtute  fua  ,    unde  erat  inermis 
&  impar  hofti : 

-  -  -   -  dietro  a  /'  infegna 
Si  movea  tardo ,  fofpcttofo  ,  e  raro . 

Quia  pauci  erant  &  fufpe£li  &  de- 
biles ,  qui  militarent  in  exercitu  i- 
D  fto.  Quia  ,  ut  diftum  eft  in  praece- 
denti  Capitulo,  fatis  defecerant  va- 
lentes  Sacerdotes,  &  Religiofi ,  tem- 
pore  quo  fundati  funt  ifti  duo  no- 
billimi  Ordines  . 

£    com'  e  detto  ,    a   fua    Spofa   foC" 
corfe  , 
ideft,  Ecclefiae  Chrifti  : 

Con  due  Campioni ;  -  -  -  - 
fcilicet,  Francifco  &  DominicOj* 

-  -  -  -  al  cui  far ,  al  cui  d<re  , 
ideft,    ad    quorum    pugilum    fafta  & 
di£la  : 

Lo  Popol  difviato  ----- 
ideft  ,    Fopulus  Chriftianus  ,    qui  de- 
viaverat  a  Virtute  &  Fidc : 

-  -  -  -   -  fi  raccorfe . 
Ideft  ,    emendavit    fe,    &    redivif   ad 
reftam  viam  Virtutis  &  Fidei .  Quia 

A  a  a  multi 


731 


DENFENUTI IMOLENSIS 


iTiLilti  converfi  funt,  mirantes  iftos 
Ordines ,  &  alios  converterunt  .  Et 
dicit :  £  com''  e  detto ,  fcilicet  in  Cant. 
proxime  praecedcnti ,  ubi  pofita  eft 
eadem  fententia. 

In  cjuella  parte ,  -  -  -  -  _ 
Heic  Bonaventura  accedit  ad  defcri- 
bendam  Vitam  Bcati  Dominici  .  Et 
pnmo  defcribi::  locum  fuae  originis 
a  Regno,  a  Rcge ,  a  plaga  ,  a  ven- 
to .  Ad  cujus  evidentiani  eft  prae- 
fciendum  ,  quod  ifte  Dominicus  fuit 
oriundKS  de  Hifpania ,  de  Regno  Ca- 
ftellae ,  de  Civitate,  quae  dicitur  U- 
xama,  de  Villa  illius  ,  quae  dicitur 
Calagura .   Dicic  ergo  : 

Siede  la  fortunata  CaUaroga  , 
Villa  Uxamana,  ver^  fortunata ,  quia 
peperit  talem  alumnuni ,  tam  fortem 
pugilem  •  Calamga  interpretatur  bo- 
car'  deprecatio .  Nam  xa^it»  Graecc  ,  La- 
tine  Bonum  y  &.  Ro(7o ,  idell:,  precor. 
Et  htic  nota,  quod  *  Calagora  eft  Ci- 
vitas  in  Hifpania  .  Siede ,  ideft  ,  fi- 
tuata  eft  ,  in  qitcUa  parte  ,  fcilicet  in 
plaga  occidentali ,  ubi  efl  Hifpania  : 

-  -   -   -  ovc  ftirge  ad  aprire 
Zefiro  dolce  -   -  -  - 

qui  efl:  ventus  inter  Ponentem  ,  & 
Garbinum  ,  laetus  &  fuavis.  Et  fub- 
dit ,  quod  di£ta  Terra  defcripta  fe- 
det  iub  protcclione  Regis  Caflellae  , 
quem  defcribit  ab  Arraatura  fua  . 
Unde  dicJt : 

Sotto  la  prote^ton  -  -  -  - 
ideft  ,  defenfione  &  gubernatione : 

-  -   -   -  del  graude  Sciido  , 
ideft  ,  magni  Regis  Caftellae: 

In  che  Joggiace  il  Leone  e  foggioga . 
Ideft,  in  quo  Scuto  Leo  eft  fupe- 
rior  &  inferior  .  Eft  enim  Scutum 
divifum  in  quatuor  quarteria  .  In  u- 
no  fuperior  eft  unus  Leo  j  &  unum 
Caftellum  in  alio  .  In  terlio  inferio- 
ri  fub  Leone  eft  unum  Caftellum  . 
In  alio  inferiori  unus  Lso  fub  Ca- 
ftdio  . 


B 


732 


D 


Dentro  vi  nacqv.e  ----- 
Heic   Bunaventura    defcripto    loco  o- 
■  riginis  Dominici ,  nunc  defcribit  ip- 
fum  a  virtute  fua  ,  dicens: 

----/'  amorofo  drndo  , 
ideft,    Dominicus,    totus  accenfus  a- 
more  Caritatis,  vi  nacque  dsntro ,  fci- 
licet,   in  illa  Calaroga.  Ille,  dico: 

De  la  Fede  Crifiiana  il  Santo  ^tleta , 
iJfft  ,  pugil  .  Fuit  enim  foriis  pu- 
gnator  Fidei  ,  tamquam  Hifpanus  , 
qui  funt  naturaliter  bellicofi  ,  &  ad 
labores,  &  ad  incommoJa  duri.  Un- 
de  dicit: 

Benigno  a    fuoi ,------ 

fcilicet ,  veris  Chriftianis  : 

-  -  -  -  iir  a'  nemici  crtido  . 
Scilicet ,  haereticis  : 

E  coms  fu  creata  ----- 
Heic  Bonaventura  defcribit  prima  in- 
cunabula     virtutis     Dominici  ,    quae 
per    praefagium    oftenfa    fuit  ,    ante- 
quam   nata  eflet  .  Unde  dicit : 

E  come   fn  creata  ,  fu   repleta 

Si   la   fua   mente   di  viva  virtute  , 
ideft,    ftatim  ,    quum   anima  creata  a 
Deo  fuit  infufa   corpori  • 

Che  ne  la  madre  lei  fece  Profeta . 
Ideft ,  ipfam  ma^^reoi  •  quoniam  ma- 
ter  ipfius  Dominici  pr-egnans  ex  eo» 
fomniavit  fe  parere  Cmem,  portan- 
tem  facem  in  ore ,  qua  infl<mmabat 
totum  Mundum.  Canis  fiquidem  fuit 
latrando  contra  haereticos ,  &  facem 
portavit  ,  ideft  lucem  Scientiae  ,  qua 
accendit  &  illuminavit  omnes  .  Vel 
per  facuhm  ardentem  intellige  ar- 
dentem  Caritatem  ,  quam  habuit,  ut 
omnia  venderet  &  paaperibus  daret, 
volens  fe  ipfum  vendere,  dum  pe- 
tenti  non  haberet ,  quod  daret . 

Poi  che  --------- 

Heic  Bonaventura  defcripta  virtutc 
Dominici  per  unum  praefagium  ante 
nativitatem  ,  nunc  defcribit  ipfam 
poft  nativitatem  per  aliud  praefa- 
gium  .    Nam    Domina  ,    quae    tenuit 

ipfum 


733 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


ipfum  in  Baptifmo,  fomniavir,  quod 
Dominicus  ipfe  habebat  Stellam  in 
fronte  praefulgidam  ,  quae  iliumina- 
bar  fotum  Mundum  .   Dicit  ergo  : 

La  Donna ,  che  per  Itii  /'  ajfenjo  dlede , 
ideft  ,  Matrona  ,  quae  iplum  de  Sa- 
Cro  Fonte  levavit  ,  quae  conlenfit 
pro  eo  ,  quando  Sacerdos  interroga- 
bat:  Vis  baptizari  ?  &  ipfa  relponde- 
bat  pro  eo  :   Volo  : 

Vide  nel  fonno   il  mir.il/ils  frv.tto 
doftrinae,  fcilicet,  &  praedicationis: 

Cl}'  ufcir  dovea  dt  Itti  e  de  /'  erede  . 
Ideft ,  de  Frarribus  Praedicatoribus, 
inter  quos  fuerunt  multae  Stellae 
fulgidae  lucentes  in  Mundo.  Et  quae 
Stellae  receperunt  lumen  a  Sole  fuo, 
fcilicet  a  Dominico  ipfo  .  Et  hoc 
vidit  pofl:  Baptifmum.  Unde  dicit : 

Poiche  le  jponfalir^ie  -   -  -  - 
ideft ,  promiffio  ,    quae  fit    in  Bapti- 
fmo,  quam  facit  ille  ,  qui  levat ,  in 
perfona   baptizati  .  Et  Sacerdos  tenet 
locum   Fidei : 

-  -   -   -  fnr  compittts 

v4l  facro   Fonte  ----- 
fcilicet,     Baptifmi  ;     in     quo    datur 
gratia   Spiritus  San6ti ,  &  copia  Vir- 
tutum . 

-  -  -  -  intra  Lttl  e  la  Fede  ^ 
in  quo  Baprifmo  ipfe  &  Fides 

U'  fi  dotar  di  mv.tiia  falttte  y 
hinc  inde,  quia  Fides  fecit  Domini- 
cum  falvum  ,  &  ipfe  falvavit  Fidem, 
defendendo  eam  contra  Haereticos, 
&  confirmando.  Et  heic  nota ,  quod 
in  Baptifmo  contrahitur  magnum  vin- 
culum  inter  levantem  &  levatum  , 
quia  ifte  efficitur  pater,  &  ille  fi- 
lius;  &  tenetur  docere  ipfum  Fi- 
dem  &  mores  Ecclefiac;  nec  poteft 
contrahere  fetum  affinitatem:  Unde 
levans  non  poteft  accipere  in  u:i0- 
rem  illam ,  quam  de  Sacro  Fonte 
levavit  ,   nec  tradere  cam  filio  lno  . 

£  perche  foffe  ------ 


734 


B 


D 


Heic  Bonaventura  defcribit  Domini- 
cum  a  nomine  proprio,  &  nominis 
interpretatione  ,  dicens: 

Qutnci  fi  me(fe  jpirito  -   -  -   - 
fcihcet  ,    illius  Matronae  praediftae: 

-  -  -   -  a   nomarlo , 

ideft,  ex  ifto  fomnio  ad  nominan- 
dum  ipfum  : 

Del  pofrffivo  ,  -  -  -  - 
fcilicet  ,  illius   Domini : 

-  -  -  -  di  cv.i  era  ttitto  , 

Nam  Dominicus,  Dominica,  Domi- 
nicum ,  eft  nomen  poffeffivum  iftius 
nominis  Dorainiis  .  Diclus  eft  ergo 
Dominicus ,  quafi  fervus  Domini , 
&  deputatus  aci  cuftodiam  Dominici 
gregis.  Et  ideo  dicit : 

£  perche  jojfe ,  qiial^  efa  in  coflrtttto , 
ideft,  in  loquela  vel  nomine  talis, 
fupple,  qual'' era .,  fcilicet  in  re  & 
fa6\o.  Et  fubdit  exponens  diclum 
fuum  : 

Domenico  ftt  detto ,  ------ 

dicit  Bonaventura  : 

-  -  -  -  &   io  ne   parlo 

Si  come  de  P  agricola ,   -  -  -   - 
ideft,  bono  colono: 

-  -   -  -  che    Crijio 
Eleffe  a  /'  orto  fuo , 

fcilicet  Ecclefiae  Chrifti ,  quse  velut 
Hortus  virens  producit  diverfas  her» 
bas  ,  plantas,  &  arbores  diverforum 
feminum  ,  florum ,  &  frucluum  : 

-  -  -  -  per  ajtitarlo. 

quia  indiget  adjutorio,  ut  diftum  eft 
in   principio  Capituli. 

Ben  parve  meffo  ,  -  -  -  - 
Heic  Bonaventura    incipit    defcribere 
Vitam   Dominici.    Et  primo  oftendit 
per  effe£lum,  quod  fuit  talis ,  qualis 
defcriptus  eft,  dicens : 

Che'l  primo  amor ,  che  'm  lui  fu  ma- 
nifeflo . 
quafi  dicat:    primus  amor  ,  quera  c- 
ftendit  in    infantia  ad  aliquam    rem  : 

Fu  al  primo  conp.glio,  che  dii  Criflo. 
A  a  a     a  quia 


735  JJENFENUT 

^uia  ftatim  fequutus  eft  primum  con- 
filium  ChriRi.  Ad  quod  nora,  quod 
quatuor  funt  Confilia  Domini.  Pri- 
mum  Humilitas  &  Manfuetudo  ;  fe- 
cundum  Caftitas ;  tertium  Paupertas; 
quartum  Caritas  erga  inimicos,  & 
perlequutores  noftros.  Modo  heic  lo- 
quitur  de  primo,  quod  indicat  li- 
Tera  fequens.  Unde  fubdit:  ipfe  Do- 
minicus 

Spejje  fiate  Ju  taclto  e  dejio 

Trovato  in  terra  da  la  ftia  Nutrtce  ^ 
fcilicet,  fine  plan£tu  ,  quia  fcilicet 
non  ceciderat  cafualiter,  ficut  faepe 
folet  accidere  infantibus :  e  dejlo , 
ideft,  vigil  ,  non  dormiens  ,  ficut 
aliquando  pueri  inveniuntur.  Etdicit: 

Come  diceffe  .*  lo  fon  venuto  a  quejlo . 
fcilicet,  ad  iftum  ftatum  Humilita- 
tis.  Velut  fi  diceret  fibi  ipfe  Domi- 
nicus :  Terra  es ,  &  in  terram  rever- 
teris  , 

0  padre  fm - 

Heic  Au£lor  confiderans  mirabilia 
initia  operum  Dominici  ,  exdamat 
cum  admiratione  ad  parentes,  qui- 
bus  datum  eft  Dominicum  talem  fi- 
lium  generare ,  dicens: 

0  padre  fuo  veramente  Felicel 
quia  vocatus    e(l    Fcbx    nomine.    Et 
fuit  verd    felix    non    foliim    nominc, 
fed  •&  re,  non  fortuiu  feiicitate  ter- 
rena ,  fed  vera  &  aetema. 

O  madre  fua  veramente  Giovanna .' 
non  nomine ,    fed  re.    Johanna  enim 
interpretatur  gratia  plena  .  Ideodicit: 

Se  interpretata  val  come  ft  dice, 
Et  fubdit: 

Non  per  lo  Mondo  ----- 
Heic  Bonaventura  dcfcribit  ftudium 
Dominici,  quod  fecit  ad  finem  ve- 
rae  felicitatis  aeternae,  &  non  ad 
finem  divitiarum  ,  hcnoris  ,  poten- 
tiae ,  &  gloriae,  &  voluptatis:  quod 
communiter  fequuntur  homines,  ficut 
egregie  probat    Ariftoteles    Libr»  E- 


/  I MOLEN  S  1S  735 

A  thicorum,  &  Boetius  Libro  de  Con- 
folatione.  Dicit  crgo :  &  ille  Do- 
minicus 

-  -  -  -  gran   Dottor  fi  feo  , 
ideft  ,  fa£ius  e(t  in  facra  Theologia: 

In  picciol  tempo  ----- 
per  hoc,  quod  ipfe  Dominicus  ha- 
buit  fcientiam  infufam  a  Deo .  Nam 
magnus  Dc  6lor  non  poteft  quis  efle, 
B  nifi  in  magno  tempore,  ut  diftum 
eft  in  Capitul.  hujus  Paradifi .  Et 
ver^  fuit  magnus  Magifter: 

Tat  che  fi  m<fe  a  circuir  la  Vigna , 
fcilicet ,  Fidem  Carholicam,  quae  in- 
fra  dicitur  Hortus: 

Che  toflo  imhianca,  ----- 
ideft,  arefcit,    quod  ex  viridi  effici- 
tur  alba  : 

-----  /f  V   Vignajo  ^  reo  . 
ideft,    fi    homo  eft  pravus  .    Et    hoc 
fecit    non  ad    finem   divitiarum    vel 
honoris.  Unde  dicit: 

Non  per  lo  Mmdo ,  -  -  -  _ 
ideft  ,  non   pro  felicitate   mundana  : 

-  -  -  -  per  cui  tnb   /  affanna  . 
ideft  ,   pro  quo  nunc  laboratur : 

Diretro  ad  Oflienfe  ,  -  -  -  - 
D  per  hoc  notat  Decretalia.  Fuit  enim 
Oftienfis  quidam  Cardinalis  ,  qui  ea 
collegit .  Et  ver^  nunc  maxima  pars 
Sfudentium  tendit  ad  Decretales, 
ficut  videmus  de  fafto .  Nec  mirum  , 
quum  multos  videamus  i^norantes 
Grammaticam  ,  ut  de  ceteris  Arti- 
bus  nihil  dicam,  qui  confequuntur 
maxima  beneficia  &  dignitates,  qui 
fciunt  allegare  duas  Decretales  : 

-  -  -  -  C^  rt  Taddeo. 
Per  hoc  notat  Medicinalia  .  Fuit 
enim  Thaddaeus  Medicus  famofus, 
conterraneus  Au£tons,  qui  legit  & 
lcripfit  Bononiae ,  Sc  voratus  eft  plu- 
fquam  Commentator.  Et  faftus  eft 
ditiflimus,  immo  ditavit  Hortulanum 
!uum.  Vixit  autem  annis  ....  & 
mortuus  eft  morte  repentina,    &  fe- 

pul- 


737  COMMENT,  JN 

pultus  eft  Bononiae  ante  Portam  Mi- 
norum  in  pulcra  Sc  marnorea  fepul- 
tura.  Sed  potius  per  contrarium  , 
Unde  dicit: 

Ma  per  anior  de  la  verace  manna. 
ideft  verae  beatitudinis ,  qua  palcun- 
tur  animae  Beatorum. 

Et  a  la  Sedia  ,"---- 
Heic  Bonaventura  probat  per  effe- 
flum,  quod  Dominicus  non  ftudueric 
ad  finem  lucri  vel  honoris ,  quia  non 
petivit  a  fummo  Pontifice,  poftijuam 
fa£lus  eft  magnus  Do£lor,  ea  quae 
communiter  petunt  alii  Saccrdotes 
&  Religiofi  ,  qui  petunt  Praelaturas, 
poteftatem  ,  &  auftoritatem ,  Nunc 
expone  lifcram ,  &  conftrue  fic.  Et 
cape  primo  illud,  quod  eft  in  prin- 
cipio  iftius  primi  Rhythmi;  deinde 
illud  ,  quod  eft  in  principio  tertii 
Rhythmi .  Et  dicas  :  Ei  non  addi- 
mandb . 

-  -  -  difptnfare  o  due  o  tre  per  fei , 
ideft,  non  petivit  a  Papa  poffe  di- 
fpenlare  quinque  pro  fex  ,  ficut  tota 
die  faciunt  permutationes.  Vel  non 
petivit  ipfe  difpenfari  in  aliquo  ,  fi- 
cut  multi  impetrant  hodie  ,  quod 
fint  abfolufi   ab  Ordine  : 

Non  la  fortnna  di  primo  Vacante  ; 
ideft,  non  petivit  Beneficium  ,  quum 
primo  vacaret  per  morteni  habentis , 
quod  eft  parare  materiam  &  caufam 
liominibus  optandi  &  faepe  quaeren- 
di   mortem  al-^erius  : 

Non  Dccimas  ,  quae  funt  Tauperum 
Dei . 
ideft,  non  petivit,  pofte  retinere  Gbi 
Decimas  in  fuum  vel  alterius  ufum 
fub  aliquo  co'ore,  quae  deberent  po- 
tius  converti  in  ufum  Pauperum . 
Decimas  enim  debet  unufquifque  Sa- 
cerdoti  fuo  ex  Legis  mandato  anti- 
qi'ae.  Unde  di8;um  cft :  Dscim.7S  c^ 
primieias  Dao  tno  non  tardahis  ojferre . 
Attaraen    in    partibus,     ubi    non  eft 


DANTTS  C0A40ED. 


73S 


B 


C 


D 


talis  confuetudo,  non  tencmur,  Haec 
&  alia  fimilia  non  petivjc  Beatu<. 
Dominicus  a  la  Scdia  ,  fcilicet  Ano- 
ftoiica; 

-  -  -  -  cbe  fu  gia  benigna 
Pih  a  poveri  giujli ,  -  -  -  - 

fcilicec,  quim  mod6  fitj  quia  nunc 
eft  benigna  divitibus  injuftis  .  Et  in 
hoc  commendat'  Paftores  primitivac 
Ecclefiae  ,  &  culpat  modernos  .  Un- 
de  corrigit  diclum  fuum,    dicens: 

-  -  -   -  non  per  lei . 

ideft,  non  culpa  ipfius  Sedis  ,  quae 
de  fe  San£ta  eft,  fed  culpa  Paftoris. 
Unde  dicic: 

Ma  per  colui ,  che  ftede ,  che  tra- 
ligna . 
fcilicet ,  culpa  Papae.  Et  loquitur 
de  Bonifacio,  qui  tunc  fedebat  in 
Sede  Petri  injuftc,  Unde  dicit,  che 
traligna  y  ideft,  degenerat.  Sed  potius 
petivit  Ofticium  Inquifitionis  haere- 
ticae  pravitatisj   unde  dicit : 

-  -  -  ma  contra  7  mondo  errante , 
fupple,  petivit  : 

Licenxa  di  comhatter  pev  lo  feme , 
ideft  ,  propter  Fidem  : 

Dcl  quat  ft  fafcian  ventiquattro  piante . 
Et  heic  nota  quod  aliqui  exponunt  , 
immo  quafi  omnes  ,  ideft  ,  XXIV. 
Libri  Bibliae ,  qui  funt  tamquam 
plantae  virentes :  fafcian ,  ideft  ,  in- 
tormant,  &  muniunt  nos  •  de  qui- 
bus  figuraliter  diflum  eft  in  Purga- 
torio ,  ubidixit:  •ventiquattro  Signori , 
Sed  iic^t  ifta  expofitio  videatur  con- 
iona  ,  non  tamen  eft  de  mente  Au- 
ftoris ,  fi  quis  bene  confiderat  prae- 
ientem  fiftionem.  Ideo  exponatur 
melius ,  &  fic  :  Del  qual  ti  fafcian 
•ventiquattro  piante  ;  ideft  cujus  femf- 
nis  Fidei,  viginti  quatuor  floridi 
Do6lores  cingunt  te  .  Quia  ,  ut  jam 
patet  ex  diftis  in  principio  hujus  Ca- 
pituli  duae  coronae  Do£lorum  cir- 
cumcingebant  Au£lorem  ,  quarum  u- 

naquae- 


739  BENFENUTI 

naquaeque  conftabat  ex  dundecim  ani-  Ai 
mabus,  ficut  Au£lor  fingillatim  de- 
lcripfit  primam  fuperiori  Capitulo, 
fecundam  vero  defcribit  in  praefenti 
Capitulo ,  ut  patebit  paulo  infra  . 
Et  dicit:  contra'l  mondo  eyyante ,  ideft 
contra  mundanos  in  Fide  errantes. 

Poi  con  dottrina  ----- 
Heic   B-)naventura  defcribit  operatio- 
nem   virtuolam,  &  operam  efficacem    B 
Beati    Dominici    poft    impetrationem 
officii     contra     Haereticos ,     dicens . 
Et  Dominicus: 

Poi  con  dottrina^  -  —  - 
ne  peccaret  cx   ignorantia  : 

-  -  -  -  e  con  i'c!eye  injieme 
ideft,  propria    &    fpontanea  volunta- 
te,    non    tamtjuam    ab    alio    miffus, 
vel  invitus  : 

Con  r  Officio  ^pojlolico  fi  moffe  ; 
ne  videretur  temerarius,  fi  auclorita- 
te  fua  hoc  faceret,  a  fimili: 

Qj^.afi  tovrente  ,  cV  alta  vena  preyne . 
quafi  dicat ,  vivaciter,  &  impetuofe 
ad  modum  torrentis,  idefl  fluvii  , 
quem  vena  abundans  emittit .  Unde 
iubdit : 

£  negli  Jlcrpf  erettci  percojfe  D 

L  impeto  ftio  ----- 
ideft,    in    ftipites  venenofos  Haereti- 
corum  ,  quos  exftirpavit.    Et  dicit: 

-  -  -   -  pili.  nj'fvar»ente  quivi , 
fupple  ,   pcrcufiic: 

Dove  le  refiftenxe  eran  pii;  gro\fe . 
ideft ,  ubi  erant  majores  Haeretici, 
vel  ratione  fcientiae ,  vel  potentiae . 
Non  enim  fecit,  ficut  quidam  mo- 
derni  Inquifitores ,  qui  non  funt  au- 
daces  nec  folertes,  nifi  contra  quo- 
fdam  divites  denariis,  paupercs  ami- 
cis  ,  qui  non  poffunt  facere  magnam 
refiftentiam ,  &  extorquent  ab  eis 
pecunias,  quibus  poftea  emunt  Epi- 
lcopatum. 

Dt  lui  fi  fccer  _  _  -  -  - 
Heic    ultimo    Bonavcntura    defcribit 


IMOLENSIS  740 

profeffionem  Dominici ,  commendans 
ejus  Ordinem  &  Fratres.  Unde  dicit: 

.  Di  lui  Ji  fecer  pei  diverfi  rivi , 
ideft,    poft    eum  fequuti    funt  diverfi 
Fratres,    tamquam    rivi    clari  a  cla- 
riflimo  fonte  Dominici  •   unde  dicit : 

Onde  r  Orto  Catolico  fi  riga  / 
ideft,  ex  quibus  rivis  Ecclefia,  quam 
jam  fupra    vocaverat    Hortum ,    irri- 
gatur  6c  foecundatur : 

Si  che  fuoi  ar''ufcelH  Jlan  pih  vivi . 
ideft  ,  fideks  Chrifliani  in  Fide , 
quia  Jufttis  ex  Fide  vivit  . 

Se  tal  fti  l  itna  _  -  -  -  - 
Heic  ipfe  Bonaventura  de  Balneo 
Regio,  defcripta  &  commendata  Vi- 
ta  Beati  Dominici,  nunc  intendir 
vituperare  Vitam  Fratrum  fui  Ordi- 
nis ,  &  ex  diftis  arguic  excellentiam 
Beati  Francilci  ,  ut  lic  habilius  de- 
fendat  Fratres  ejus  .  Dicit  ergo  con- 
cludens : 

L'  eccellenxa  de  /'  altra ,_---- 
fcilicet ,  Francifci  : 

-  -  -  -  di  cui  Tomma 
fcilicet ,  de  Aquino  : 

-  -  -  -  fu  si  cortefe , 

quia  fuperius  tam  alte    commendavit 
Vitam   Beati  Francifci  : 

Dinanx*  al  rnio  venir  -  -   -   - 
fcilicet,  in  prima  Corona,  antequam 
veniret    fecunda ,    in    qua    nunc  ego 
fum : 

Ben  ti  dovrehbs  affai  effer  palefe , 
ideft  ,    fatis  deberet  &ffe  tibi  nota  & 
manifefta  : 

Se  tal  fti  /'  una  rota  ----- 
fcilicet  ,  Dominicus  : 

.  .   -  -   -  de  la  biga  , 
ideft  ,  Ecclefiae  ,   quae  eft  carrus  ha- 
bens  duas  rotas,  ficut  pulcre  Auftor 
finxit  fupra  in   Purgatorio: 

In  cbe  la  Santa  Chiefa  ft  difefe ; 
&  praecipue    a    domefticis  iniraicis , 
Unde  dicit: 

JE  vinje  tn  campo  la  fua  civil  hriga . 

quana 


741 


CO.miENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


quam  fcilicet  habebat  ciitn  Haereti- 
cis .  Et  nota  ,  quantum  metaphora 
fit  pulcra.  Appeilat  enim  civile  bel- 
lum  difcordiam  Haereticorum ,  qui 
lunt  dc-  eadern  congregatione  cum 
Chriftianis  ,  &  deberent  defendere 
bonum  comraune  Fidei ,  q^uod  divi- 
dunt  &  lacerant. 

Ma  l' orhtta  -  - 

Heic  Bonaventura  reprehendit  Fra- 
tres  Ordinis  difli  Francifci;  Sc  di- 
cit,  quod  dereliquerunt  veliigia  Fran- 
cilci  ,  &  aliorum  priorum  Fratrum 
Santrorum  .   Dicit  ergo  : 

Ma  r  orblta , - 

ideft ,  veftigium  rotae : 

-  -  -  -  -  che  fti  la  parte  fomyna 

Dl  fua  circonferen^a , 
ideft,    quam    orbitam    pars    cxtrema 
circumferenriae  fecit.   Eft  enim  orSi- 
ta   illud  veftigium,    quod    facit    rota 
in  terra: 

---__.   ^  (terelhta. 
quia    Fratres    Mmores    non  incedunt 
amplius    per    viam    iliam    annquam . 
Et  eft   tanturn   dereli6la  illa  orbita ; 

yt  ch  ^  ia  muffa ,  dov  era  la  gromnia . 
Et  heic  nota  pulchernmam  &  pro- 
priiflimam  fim  litudinem  .  Gromma 
enjm  eft  tblida,  fapida ,  odorifera, 
Sc  bona,  ita  quod  confervat  vinum  . 
MufFa  vero  eft  lubrica,  infipida  ,  foe- 
tida ,  mala,  &  inficit  omne  vinum 
quantumcumque  de  fe  bonum .  Ita  a 
fimili  .  In  primis  Fratribus  erat  Vir- 
tus ,  quae  eft  ver^  folida  ,  dele8:abi- 
lis ,  &  bona :  quae  animum  confer- 
vat  &  falvat .  In  modernis  ver6  eft 
VJtiofitas,  quae  eft  lubrica,  amara, 
infamis,  &  mala  :  quae  infirmat  & 
depravat  omnem  animum  ,  quantum- 
cumque  de  fe  fanum  &  bonum.  Eft 
autem  Gromma  crufta,  quae  fit  in 
vafis ,  quae  r.Iio  nomine  dicitur  Tar- 
fam.  Et  fubdit  exponens,  &  decla- 
rans  di£lmn  fuutn. 


742 


B 


D 


La  faa  Famtglla ,  -  -  -  - 
fcilicet,  Fratrum  Minorum ,  quorura 
eft  multifudo  msxime  numerofa: 

-  -  -  -  che  fi  n:offe  dritta 

Co  piedi  a  le  fue  orme ,  -  -  -  - 
quia    a    principio    illi    re6le    imitati 
funC  veftigia  Beati  Francifci : 

-  -  .T  -  e  tanto  volta  • 

ideft,  mutata  •  quia  ficut  creverunt 
in  numero ,  ita  &  in  novitate  : 

Che  quel  dinan^i  quel  dintro  gitta  . 
ideft,  Fratres  antiqui  primi  contra- 
dicunt  modernis  fequentibus  ;  quia 
i!li  fueruHt  pauperes ,  ifti  divitesj 
illi  humiles,  ifti  fuperbi  *  illi  ma- 
cri,  ifti  pingues'    &  ita  de  aliis. 

E  tofio 

Heic  Bonaventura  confiderans  vitam 
fuorum  Fratrum  modernorum  ,  prae- 
nuntiat  tempeftivam  deteriorationera 
ipforum  lub  una  metaphora  pulcra 
&  propria  dicens: 

E  tofio  -f'  avedra  de  la  ricolta . 
ideft,  de  fruftu  futuro: 

De  la  mata  cultura  ,   -  -   -  - 
ideft,  malorum  operum  : 

-----  quando   il  loglia 
ideft  ,  pravus  Frater : 

Si  lagnera ,  che  V  arca  gli  fia  toita  . 
fcilicet ,  pro  pejori  fe  ,  vel  quia  va- 
cuabitur  ipfis .  Eft  enim  LoUium  fe- 
men  malignum ,  quod  fuffocat  fru- 
mentum  &  bonam  herbam .  Modo 
dicit  ifte,  quod  horreum  vel  arca  , 
ideft  Ecclefia,  vel  Regula,  quae  con- 
tinet  &  confervat  fruftus  Fratrura 
Minorum  ,  vacuabitur  Lollio,  idtft 
malis ,  &  praeparabitur  pejorbus, 
&  fic  ultimo  peflimis.  Et  heic  no- 
ta,  quod  Auftor  nofter  circumfpe- 
^liflimus,  ex  his  ,  quae  videbat,  co- 
njefturabat  finem  iftorum .  Nam  de 
rei  veritate  ifti  duo  egregii  Ordines 
Praedicatorum  &  Minorum  ,  quondani 
duo  clariffima  mundi  lumina  ,  jam  fatis 
patiuntur  eclipfim ,  &  jn  declinatio- 

ne 


743  BENFENUT 

ne  funt,  &  habent  inter  fe  patenter 
bella  civilia,  &  domefticas  difcor- 
dias.  Et  per  confequens  videntur 
non  diu  duraturi.  Ideo  bene  Mona- 
chus  Sancli  Benedi£li,  dum  increpa- 
retur  a  Frafre  Minore  de  ejus  lafci- 
via  .  relpondit:  Qiiando  Franclfcus  ha- 
bue/tt  tot  annos ,  quot  habet  Benedi- 
llus ,  tunc  loquarts  mlhi  . 

Bi-n  dico  ----__ 
Heic     Bonaventura    excipit     aliquos 
paucos  a  difla  depravatione,  qui  be- 
ne  fervant  Regulam  ,    quorum  meri- 
tis  Ordo  ipfe  confiftit .  Dicit  ergo : 

Ben  dico  ,    chi  cercajfe  a  fogUo  a  fo- 
glia 

No/ho  Vohme , 

idefl:  ,  fi  quis  bene  inquireret  in  Or- 
dine  Minorum  ,  qui  ell:  maximum 
yolumtn  Fratrum ,  ex  mulfis  foliis, 
idefl  de  Fratre  ad  Fratrem  fingil- 
latim  : 

-  -  -  -  ancor  troveria  carta 
idefl: ,  aliquem  Fratrem  : 

*  11  leggerebbe  .'■  -  -  _  _   _ 
ideft,  legere  poflet : 

-  -  -  -  lo  mi  fon  qutl ,  rA*  io  foplio . 
idefl:  fum  ver^  Frater  Mi'nor  anti- 
quus  non  mufatus,  humilis,  pau- 
per ,  difcalcius  . 

Ma  non  fia  -  -  -  _  _ 
Heic  Bonaventura  dsmnat  in  fpec'aH 
duos  Fratres  Minores.  Et  primo 
Fratrem  Jnhannera  de  Cafali  .  Ifte 
fiquidera  nimis  flringebat  Scrioturara 
Sacram  in  exponendo.  Scrioferat  e- 
nim  fuper  Librum  ApocalvDfis ,  ubi 
fecit  infrucluofiflimas  expofitiones, 
&  multa  &  magna  mala  dixit  de 
Ecclefia,  five  de  Pafioribus  Eccle- 
fiae.  Propfer  quod  Liber  e)us  efl: 
damnatus  &  prohibitus  faepe  in  om- 
ni  Capirulo  .  Alter  fuit  Frater  Mat- 
thaeus  de  Aquafparta,  qui  nimis  e 
contra  dilatabat  Scripfuram ,  nimis 
clongans   fe   a    literali  fenlu.    Dicit 


/  IMOLENSIS  744 

A   ergo:    Ma  non  fia ,  fcillcet  talis  char- 
ta,  idefl  Frater 

-  -  -  -  da  Cafal  ,   -  -  -  - 
Eft:  enim  Cafale    Terra    fatis    magna 
&  pulcra,    fita  fupra   Padum     in    Pe- 
demontium  .  Et  vocatur  Cafalc  San- 
fli  Evafii . 

-----  «e  d*  ^cquafparta  y 
Aquafparta  eft  una  Villa  in  agro 
B  Tuderti,  unde  fuit  oriundus  praefa- 
tus  Frater  Matthaeus  ,  qui  fuit  Car- 
dinalis  Romanae  Ecclefiae ,  &  mif- 
fus  Florentiam  a  Papa  Bonifacio  ad 
tollendas  feditiones  Blancorum  & 
Nigrorum  in  MCCCL  Qui  nihil 
profecit  ibij  immo  dimifit  Terram 
ipfara  in  pcjorl  ftatu  .  Ideo  forte 
Au£lor  recordatus  eft  ejus  •  unde 
dicit: 

La  onde  ----- 
ideft,  a  quibus  Terris  Cafalis  &  A- 
quaefpartae  : 

-  -  -  vengon  tali  a  la  Scrittura  / 
fcilicet,    Fratres    Minores    ad    cxpo- 
nendam    Scripturam  Sacram .    Aliqui 
tamen  exponunt    de    Scriptura   Regu- 
lae    Minorum .    Sed     prior    cxpofitio 

D    melior  eft  : 

Ch^  uno  la  fugge  ,-_--- 
ideft  ,  ille  de  Aquafparta: 

-  -  -  -  e  /'  altro  la  coarta  . 
Scilicet,  ille  de  Cafali : 

lo  fon  la  vha  _  -  _  - 
Heic  diclus  Bonaventura  defcriblt  fe 
&  focios  iUius  fecundae  coronae. 
Et  primo  defcribit  fe  a  nomine,  lo- 
co,  &  dignitare,  dicens  :  lo  fon  la 
vita  y,  idtft  ,  anima  • 

-  -  -   -  di  Bonaventura .- 
Et  eft  nomen  confequens    rei .    Nam 
fuit  ..bene  fortunafus  ,    &    vere  felix  : 

Da  Bagr.oregio  ^-  -----  - 

Bilneum  Regium  eft  una  parvula 
Villula  apud  Urbem  Veterem ,  un- 
de  fuit  diflus  Bonavenfura.  Et  dicit: 

-----  che  ne  grandi  offici 

quia 


745  COMMENT.  ]N 

quia  fuit  primo  Generalis  Ordinis 
Minorum ,  deinde  faflus  fuit  Cardi- 
nalis  *  inviftus.  Et  tamen  numquam 
dimifit  ftudium  fpeculationis  Sacra- 
rum  Scripturarum  •  immo  multa  & 
pulcra  fcripfir  in  facra  Theologia , 
quia  magnus  Doftor  fuit : 

Sempre  pofpoji  la  finljtra  ciira . 
Ideft,  curam  temporalium  ,  quae  du- 
cit  ad  mortem .  Unde  per  Infernum 
femper  itur  ad  finiflram ,  ficut  pa- 
tuit  in  Libro  primo  per  totum. 
Dextera  vero  ducit  ad  vitam  •  unde 
per  Purgatorium  femper  itur  ad  Coe- 
lum  ad  dexteram  •  Aliqui  tamen  per 
curam  dexteram  &  finiflram  intelH- 
gunt  vitam  contemplativam  &  a- 
ftivam . 

Illur/tinato ,  ----- 
Heic  Bonavenrura  nominat  alios  duos 
focios  ,  dicens  : 

lUuminato  &  .Agoflin  fcn  quincl . 
Ifti    fuerunt    de    primis    imitatoribus 
Becti   Francifcij   unde  dicit: 

Cbe  fur  de*  prinii  fcal::^i  po-jerelli , 

Che  nel  cipcflyo  a  D!o  fi  fero  ainici . 
Idefl,  in  habitu  Beati  Francifci ,  cujus 
Fratres  portant  chordam  cin8:am  . 
Sed  heic  oritur  dubitatio  .  Quum  i- 
ftae  coronae  conflent  ex  claris  Do- 
6i:oribus,  viris  magnae  fcientiae  & 
fapientiae  ,  quomodo  i(ti  duo  Fra- 
tres,  qui  fuerunt  homines  ignoran- 
tQS ,  reponunrur  inter  iflos  literatif- 
fimos  ?  Ad  folutionem  hujus  dubita- 
tionis  efl  notandum  ,  quod  Auftor 
fecit  pulcherrimam  fiflionem .  Nam 
ponit  &  repraefentat  animas  iflorum 
Doftorum  fcientificorum  in  finura 
Stellarum  lucentifiimarum ,  quia  qui 
erudiunt  alios  ad  juflitiam  ,  velut 
Stellac  fulgebuin  in  Regno  Dei ,  ut  ait 
Propheta .  Mod6  ad  propofitum  .  Prae- 
dicti  Fratres  licit  non  erudierint  for- 
t^  vel  do6lrina ,  vel  fcriptura,  ta- 
men  opere  &  exemplo  bene  aedifi- 
T$}n.  III. 


DANTIS  COMOED. 


746 


A 


B 


D 


caverunt  alios  .  Ideo  de  induitria  fa- 
cit  mentionem  de  ipfis. 

Ugo  da  Sanvittoie  ----- 
Heic     Bonaventura     defcribit     alium 
Doftorem  ,  dicens: 

Ugo  da  Sanvitto-fe  e  qtii  cot  clli ; 
Hic  fuit  primo  Canonicus  Rgula- 
ris  ,  deinde  fuit  Canonicus  in  Sanfl® 
Vi£lore  Parifius,  msgnus  Doiflor  in 
facra  Theologia  in  MGVfll.  E'  mul- 
tos  &  pulcros  Librcs  fcripfit.  Fuit 
vir  fanftifTimae  vitae.  Unde  quum 
iaboraret  in  extremis ,  portato  fibi 
Corpore  Chrifli,  dixit:  .Anima  mea 
vade  fimid  cum  Redemtore  ttio  .  Et 
conrinuo  ejus  fpiricus  cxivit  ,  & 
Euchariilia  exivit  de  manu  Sacerdo- 
tis,  (Sc  vifibilicer  volavit  in  coelum 
cum  illa  aninia  beatifrima  . 

E  Pietro 

Heic  nominat  alium  fpiritum  ,  dtcens: 

E  Pietio  Mangiato*-e,  -  -  -  - 
Ifle  Petrus  Comefl:or  fuit  Lombar- 
dus ,  vir  magnae  fcientiae ,  qui  fecit 
Librum,  qui  dicitur  Hifloria  Schola- 
flica ,  in  quo  declaravit  multa  pun- 
Qa  &  dubia  Sacrae  Scripturae.  Fe- 
cit  epitaphium  ponendum  fupra  Se- 
pulcrum  fuum   fub  hac  forma  : 

, ,   Petrus  fiim  ,  quem  petra  tegit  -  -  c!^c. 
Et  fubdit: 

-   -   -  -  e  Pietro  -  -   -  - 
Heic   defcribit    alium   fpiritum  ,    di- 
cens: 

-  -  -  -  e  Pietro  Ifpano . 
Hic  fuit  Frater  Praedicator,  qui  fe- 
cit  Traftatus  in  Logica ,  qui  d.f^in- 
Ri  funt  in  duodecim  Libellis  intra 
partem  majorem  &  minorem  .  Quod 
opufculum  fuit  valde  utile  novellis 
introducendis  ad  Logicam  &  Artes. 
Unde  dicic : 

II  qual  giii  lifce  in  dodeci  Lihelli, 
fciiicet ,  in  mundo  : 

Hatan  -------- 

Heic     Bonaventura    nominat     aliurai 
B  b  b  foi- 


747 


BENFENUTI 


fpiritutn  antiquum  de  Veteri  Tefta- 
mento  ,  dicens  : 

Natan  Pfofeta  ^  -  ~  -  .  - 
Propheta  fuit  &  princeps  Sacerdo- 
tum  in  Hierufalem .  Qui  tempore 
Dividis  reprehendit  ipfum  de  adul- 
terio ,  de  mandato  Dei ,  de  quo  fcri- 
bitur  Libro  Regum  .  Fuit  ifte  Na- 
tan  praedicator,  &  reprehenfor,  ut 
convenit  Paflori-  unde  convicit  Da- 
videm  caute  pcr  exemplum  Divitis 
&  Pauperis,  ut  patebit  ibi: 

-  -  -  -  il  Metropolitana 
Crifofiomo  j  -  -   -  - 

Ifte  eft  Johannes ,  qui  interpretatur 
Os  ^ureum ,  nam  x.f"r'i  Graece  ,  .//«- 
rura  Latine ,  &  ^Ucc ,  ideft  oi .  Di- 
£tus  eft  autem  os  aureum  propter  mi- 
rabilem  ipfius  eloquentiam.  Fuit  ifte 
Chryfoftomus  Archiepifcopus  Con- 
ftantinopolitanus.  Cujus  Vita  habe- 
tur  ia  Hiftoria  Tripartita  .  Primo 
enim  ftuduit  Philofophiae,  deinde  in 
Theologia ,  tempore  Honorii  &  Ar- 
cadii  Imop.  Et  promorus  fuir  a  Da- 
mafo  Papa.  Et  paflus  exilium  a  mul- 
tis  Haereticis,  non  tacuit  veritatem 
in  fuis  praedicationibus  &  fcripturis. 
Fuit  enim  homo  muhum  rigidus. 

-  -  -  -  i^  ^nfelmo  -  -  -  - 

Hic  fuit  Monachus  de  Normandia  , 
deinde  Archiepifcopus  Conturbiae  ; 
magnus  &  fubtilis  Do6lor  in  Theo- 
logia  ,  qui  fecit  fententias  antiquas  . 

-  -  -  —  e  qiiel  Donato , 

Hic  fuit  Romanus  Grammaticus,  qui 
fecic  in  Grammatica  majorem  &  mi- 
norem  editionem,  quos  Libros  Rhe- 
migius  Doftor  commentavit  •  &  hic 
fuit  Magifter  Beati  Hieronymi  .  Et 
quia  fuit  generaliter  utilis,  &  pri- 
mo  pueris  ad  fcientias  introducen- 
dis ,  ideo  reponit  ipfum  inter  iftos  . 
Unde  dicit : 

Cit  a  la  prirr!  ^rte  degna  ponet  mano  .* 
ideft  ,  ^uia  dignatus  eft  : 


B 


C 


D 


IMOLENSIS  748 

-  -  -  -  e  lucemi  dal  lato . 
Heic  ultimo  defcribit  ultimum  Do- 
ftorem  fecunHae  coronae.  Et  hic  fuif 
Joachim  Abbas  Monafterii  Florenfis 
in  Calabria.  Scripfit  multa,  &  prae- 
cipue  luper  Prophetas ,  declarando 
Prophetias  &  ventura  tempora.  Un- 
de  dicit  : 

II  Calavrefe  xAbate  Giovachino 

Di  fpirito  profetico  dotato , 
Multa  fiquidem  prophetafle  vera  vi- 
detur  in  Libro,  quem  dicitur  fecifle 
de  Pontificibus  ,  in  quo  effigiavic 
mirabiliter  unumquemque  in  divcrfa 
forma  &  figura,  ut  faepe  notavi : 

x^d    inveggiar  ----- 
Heic    Bonaventura    claudens  Capitu- 
lum  ,   oftendit,  qualiter  fuerit  motus 
ad  commendationem  Dominici  j    un- 
de  dicit  : 

Mi  rnojfe  f  inflammata  cortefta 

Di  Fra  Tommafo ,  e'/  dijcreto  Latino  ^ 
Magna  commendatio  ,  quam  fecit 
Thomas  de  Aquino  eloquenter  &  di- 
fcrete  &  curialiter  de  Beato  Franci- 
fco  ,   mi  moffe 

^Ad  inveggiar  cotanto  Paladino , 
ideft  ,  ad  invidendum  Dominico  , 
qui  fuit  tam  fortis  pugil  Fidei , 
ideft  ad  fcquendum  ex  aemulatiore 
virtutis  in  bona  parte .  Et  fubdit 
concludens  : 

E  moffe  meco  quefia  compagnia . 
Ideft  ,  induxit  etiam  omnes,  quos  tu 
vidifti  ,    &   ncminari  audivifti  in  fe- 
cunda  corona. 

^d  Cant.   XK   Verf   88. 

O  fronda  mia ,  in  che  io  compijcemm! , 
Heic  Dominus  Cacciagu'da  fe  pro- 
palaf,  &  mutationem  fuae  Civitatis 
Florentiae.  Et  primo  Au£lor  ponit 
refponfum  illius  ad  petirionem  fuam, 
defcribentis  fe  a  principio  cognatio- 
nis.  Unde  dicit  Au£lor  fic:  ille  Cac- 
ciaguida 

Ceta? 


749  COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED.  750 

Cotal  pYtncipio  rijpendendo  femmi .        A    deris    gravitatem  j    jam    funt    plures 


O  fronda  mia  >  - 
ideft  ,  o  fiiv  mi ,  qui  ex  meo  genere 
detcendifti,  fi:ut  planta  virens  cx  ar- 
bore  vetufta.  Et  dicit: 

-  -  -  -   in  che   io  corr.piacemmi , 
Uritur    verbis    Evangehi,    in    quibus 
Deus  Pater  dixit  de   Filio    fuo:    Hic 
e/l    Filius    meui    dileclus ,  in    quo    bene 
mihi  complacui .' 

Pur  nfpettando  ^  -  -  -  -  ~ 
fcilicet,  adventum  tuum  ad  Coelum : 

-  -  ~  -  io  fui  la  tua  radice , 
ideft,  primus  de  ftirpe  tua,  cujus  e- 
go  fum  ftips  . 

Pofcia  mi  diffe  .•---- 
Heic  AuQor  oftendit,  quomodo  di- 
£lus  fpiritus  defcripfit  genealogiam 
fuam  per  gradus  confanguineitatis , 
ut  oftenderet  quomodo  erat  antecef- 
for  primus  ejufdem  .  Ad  cujus  pro- 
fapiae  feriem  ordinatius  cognofcen- 
dam  eft  praefciendum  ,  quod  ifte  Do- 
minus  Cacciaguida  habuit  unum  fi- 
lium  nomine  Aldigherium  ex  uxore 
fua .  Nunc  ad  lireram  .  Dicit  Au- 
flor  :  Et  ille  Cacciaguida  poi  comin- 
lih ,  fupple  ,  dicere  *  &  manifeftato 
ftipite  ,  coepit  manifeftare  plantas  , 
five  ramos  ,  qui  delcenderant  ab  il- 
lo .  Et  prim6  incipit  a  filio  fuo,  a 
quo  fa£la  eft  denominatio  totius  co- 
gnationis   Ai;£toris.   Et  dicit  : 

-  -  -  -   Q^tel ,  da  cui  fi  dice 
Tua  eo^naxjon  ----- 

ideft  ,  a  quo  denominatur  tua  profa- 
pia  Aldigherinrum  j  qui  fuit  homo 
elati  animi  ,  ficut  communiter  funt 
viri  nobiles  .   Unde  dicit: 

-  -   -   -  che  cento  anni  e  piue 
Cirato  ha  '/  monte  in   la   prima  cor- 

nice  / 
fcilicet,  montem   Purgatorii,  in  quo 
puniuntur  fuperbi,  portando  laxa  gra- 
viftima  in  cervice,  circumeundo  mon- 
tem ,  inclinati  ad  terram  propter  pon- 


B 


C 


D 


centum  anni,  ex  quibus  mortuus  eft, 
&  punitus  propter  vitium  fuperbiae : 

Mio  figlio  /«,"""" 
vocatus  Aldighcrius  ,  ut  jam  di£lum 
eft: 

-  -  -  -  f  tuo  bifavo  fue  / 

ideft  ,  Proavus .  Et  heic  nota  ,  quod 
eodem  nomine  vocatus  eft  pater  Au- 
ftoris.  Fuit  enlm  Dominus  Aldighe- 
rius  Jurifperitus.  Et  iubdit  : 

Ben  fi  convien ,  che  la  lunga  fattca 

Tu  gli  raccorci  -  -  -  - 
ideft  ,  abbrevies  laboriofam  8c  lon- 
gam  poenam  ,  quam  luit  jam  ultra 
centum  annos  .  Laboriofum  enim  eft 
faxum  ingens  portare  jam  tempore 
tanto.  Et  dicit: 

-  -  -  -  con  r  opere  tue  , 

puta,  orationibus ,  vel  eleemoi^ynis, 
vel  jejuniis,  &  aliis ,  quae  funt  in 
luff^ragium  animarum  defunflarum  , 
Et  per  hoc  nota  ,  quod  ipfa  anima 
beata  non  poteft  breviare  tempus  poe- 
nae  filii ,  immo  eft  opus  auxilio  ho- 
minura  ,  qui  fint  in  prima  vita. 

Fiorenx/i  ----- 
Heic  Cacciaguida  intendit  mutatio- 
nem  morum  fuae  Civitatis.  Et  ut 
cautius  reprehendat  Florentinos  ,  prae- 
mittit  honeftum  &  tranquillum  fta- 
tum  fuorum  Concivium,  in  quo  ipfe 
natus  eft .  Ad  cujus  evidentiam  eft 
praenotandum  ,  quod  in  MCLIV.  Ci- 
vitas  Florentiae  erat  minor,  <ju^m 
mod6  fit  ,  duabus  fere  partibus  ,  fi- 
cut  apparet  ex  veteribus  muris.  Et 
habitata  erat  a  gente  non  tam  ma- 
livola  &  fagace,  ficut  mod6.  Con- 
tentabatur  modico.  Non  difcurrebat 
per  mundum,  reportando  domum  di- 
verlos  mores,  confuetudines  ,  &  fo- 
gias  in  veftibus ,  cibis,  &  omni  mo- 
do  vivendi,  ut  ftatim  patebit.  Nunc 
ad  literam .  Dicit  ifte  Dominus  Cac- 
ciaguida  : 

B  b  b     1  Fie- 


751  BENVENUTI 

Fioren^a  ----- 

Si  ftava  in  pace  -  -  -  - 
ubi  nunc    habet  bellum ,    fcilicet  ci- 
vile  : 

-  -  -  -  fabria  ,  -  -   -  - 
fcilicet,    in  victu,   ubi  mod6  eft  in- 
temperans  : 

-  -  -  -  e  pudica , 
fcilicet  ,    in    vita    &    honeflate ,    ubi 
jnod6  efl  impudica,    lubrica  ,    &  in-     -g 
honefta ; 

-  -  -  -  dentro  la  cercbia  antica , 
ideft  ,  intra  moenia  fua  prima  .  Ha- 
bet  enim  Florentia  tres  circulos:  u- 
num  interiorem  altero  *  fecundum 
quod  fuit  diverfis  temporibus  amplia- 
ta  ;  ficut  &  Bononia  ,  &  Padua  . 
Mod6  in  inferiori  circulo  cft  Abba- 
tia  Monafterii  SiuOii  Benedi£li ,  cu- 
jus  Ecclefia  djcitur  SamSlus  Stephanus, 
ubi  certius  &  ordinatius  pulfabantur 
horae  qukm  in  aliqua  alia  Ecclefia 
Civitatis.  Quae  tamen  hodie  eft  fatis 
inordinata  &  negleSla,  ut  vidi ,  dum 
audirem  Praeceptorem  meum  Bncca- 
cium  de  Certaldo  ,  legentem  iflum 
nobilem  Poetam  in  praedifta  Eccle- 
fi3  .    rdeo  dicit:  q 

Ona"  ella 

ideft,  a  quo  circulo  interiori  praedi- 
£la  ipfa  Florentia 

______  toglie    ancora  e  Ter^a  e 

Nona  , 
8c  fic  de  aliis  horis  . 

Non  avea  ------ 

Heic  Cacciaguida  incipit  cnarrare  de- 
pravationem  morum  modernorum  FIo- 
rentiae  percurrens  vanos  geftus  mu- 
lierum  fuarum  ,  dicens:  Ipfa  Floren- 
tia  tempore  meo 

Non  avea  catenella  , 
Quia  tunc  Dominae  Florentinae  non 
portabant  jocalia  ,  monilia,  &  falia, 
circa  pe£lus  &   bracbia,  ficut  modo . 
Et  hoc  etiam  fit  alibi  : 

-  -  -  -  non  corona  . 


IMO  LENSIS  752 

Non  videbantur  tunc  Florentiae  Re- 
ginae,  ficut  nunc  ibi ,  &  alibi.  Nec 
iftud  novum  .  Nam  Lucanus  idem 
dicit  de  corona   Romanarum  : 

Non  donne  contigiate ,  -  -  -  - 
quia  non   portabant  calceamenta  con- 
tefiata  ,  more  vilium   feminarum ,   fi- 
cut  nunc;   fcd  hodie  portant  punclas 
ad  calceos  :   quod  turpius  : 

-  -  -  -   non  cintura , 
argenteam   aureatam  ficut  nunc.    Sed 
certe    hodie     portant    cincluram    cx 
mar^aritis  five  perlis  contextis: 

Che  foffe  a  veder  pih  che  la  pcrfona . 
ideft  ,  plufquam  perfonae  dignitatem  , 
quafi  d'cat,  ultra  decentiam  ftatus 
&  conditionis  earum  .  Quia  tunc  For- 
nariae  non  portabant  perlas  in  cal- 
ceis,  ficut  mod6  ibi  faciunt,  &  Ve- 
netiis  ,  &  Januae  . 

Non  faceva  nafcendo  -  -  -  - 
Heic  Cacciaguida  defcripto  fuperfluo 
ornatu  mulierum  Florentinarum  ,  nunc 
defcribit  nimium  fumtum  dotium  ea- 
rumdem .  Er  dicit  quod  pater  non 
folicirabatur  circa  filiam  nafcentem  , 
quia  non  maritabarur  tunc  tam  cit6, 
nec  dabantur  tam  magnae  dotes ,  fi- 
cut  nunc  j   Unde  dicit : 

-  -  -  -   ancor  pattra 

La  figlia  al    padre  ,   -    -  -   -  - 
quia  quidquid   pater  habet,   vadit  in 
dotem  filiae.  Et  reddit  rationem  di- 
cens  : 

-  -  -  -  che  'l  tempo  e  la  dote 

Non  fuggian  quinci  e  quindi  la  ml- 
fura . 
Si  vis  bene  intelligere  iftam  literam  , 
quae  communiter  eft  male  intelle^ta, 
oportet,  quod  reddas  fingula  fingu- 
lis,  &  fic  conftruas :  che''^  tempo  non 
fuggia  la  mifura  quinci j  ideft  aetas 
puellae  non  fugiehat  menfuram  ex 
una  parte  ,  ficut  nunc  ;  nam  puellae 
folebant  nubere  in  vigefimo  vel  vi- 
gefimo  quinto  anno.  Nunc  vcro  duo- 

decimo 


i 


753  COMMENT.  JN 

decimo  vel  quintodecimo  .  Similiter 
e  la  dote  non  fug^ia  la  mtfura  qitlndt , 
ideft  ex  alia  parte  ,  ficuC  nunc.  Et 
heic  nota  ,  quod  Licurgus  fecit  Le- 
gem  ,  ut  feminae  nuberent  fine  dote. 
Attamen  fecundum  jura  Civilia  & 
Canonica  melius  eft ,  quod  dos  de- 
tur.  QLiia  folebat  unus  praedives  Ci- 
vis  dare  filiae  fuae  in  dotem  CC. 
vel  CCC.  Aureos.  Nunc  autem  dat 
MM.  &  MD.  Et  heic  nota,  quod 
lic^t  dos  detur  feminae  propter  o- 
nera  matrimonii  fuftentanda  ,  tamen 
fuperflua  dos  non  laudatur  ,  quae  de- 
pauperat  domum . 

IQon  avea  ------ 

Heic  Cacciaguida  defcribit  luxum 
Florentinorum  in  amplitudine  ftan- 
tiarum  ,  &  moUitie  fupelle£^ilium , 
dicens:   Ec  Fiorentia  tempore  meo 

Non  avea  cafs  di  famiglia  vote  , 
Exponunc  aliqui,  quia  nondum  tunc 
erant  factae  expulfiones  Parrium  ,  quae 
poftea  factae  lunt  faepe .  Et  recen- 
ter  erant  fa£^ae  tempore  illo  .  Sed 
ifta  expofitio ,  lic^t  videatur  confo- 
na,  non  eR  tamen  vera .  Quia  lic^t 
faflae  efient  iftae  expulfiones,  tamen 
ita  germinaverat  Florentiae  femen  , 
quod  Florentia  erat  decuplo  plus  re- 
pleta  gentibus  ifl:o  tempore  ,  in  quo 
loquitur,  quam  tempore  ipfms  Cac- 
ciaguidae,  iicut  ipfemet  dicet  in  fe- 
quenti  Capitulo.  Ideo  exponatur,  & 
verius ,  quod  hoc  dicit,  quia  tem- 
pore  fuo  ftabant  duae  &  tres  fami- 
liae  in  una  angufla  domo.  Nunc  au- 
tem  e  contra  unus  Florentinus  cum 
uxore  &  duobus  filiis  tenet  Palatium 
amplum  ,  in  quo  commode  ftarcnt 
decem  familiae.  Et  fubdit  molHtiem 
camerarum  luperfluam  per  exemplum 
Sardanapali  .  Ad  literam  ergo  dicit  : 

Non  •v  era  gitinto  an:or  Sardanap.ilo , 
idefl: ,  nondum  pervenerat  Florentiam 
niollities  Sardanapali ; 


DANTIS  COMOED. 


754 


B 


D 


w^  moflrar  cib ,  che  'w  camera  ft  puote . 
Nam  Sardanapalus  fuit  ftudiofiflimus 
circa  muliebres  mollities  invenien- 
das.  Fuit  enim  primus,  qui  invenit 
ufum  culcitrae  &  plumarum  .  Mod6 
ad  propofirum  vulc  dicere  Caccia- 
guida ,  quod  tempore  fuo  non  erant 
Florentiae  illa  ornamenta  &  praepa- 
ramenta  Camerarum,  quae  funt  mo- 
do .  Nam  non  credo ,  quod  fint  in 
mundo  camerae  tam  deliciofae  & 
fuperfluitatis  plenae ,  quam  Floren- 
tiae .  Unaquaeque  enim  videtur  ca- 
mera  Reginae.  Ec  omnia  ifta  inftru- 
m.enra  funt  ad  libidinem  incitamenta. 

Non  era  vinto  ----- 
Heic  Cacciaguida  defcribit  ambitum 
Florentiae  in  fumtuofitate  altiflimo- 
rum  aedificiorum .  Et  ad  intelligen- 
tism  hujus  literae  eft  breviter  prae- 
notandum  ,  quod  fententialiter  vult 
dicere,  quod  tempore  iuo  alta  pala- 
tia  &  moenia  Florentinorum  nondum 
fuperabant  aedificia  Romae.  Hoc  au- 
tem  indicat  per  duos  montes  ,  quo- 
rum  unus  of^endit  Urbem  Romam  a 
longe  ,  alrer  Civitatem  Florentiae  , 
dicens  :  Monte  Malo  .  Hic  eft  Mons 
extra  Urbcm  in  Via,  per  quam  du- 
cebantur  olim  triumphi  ,  ex  quo 
monte  prius  videtur  Roma  tota  : 
Non  era  vinto  ancora  Monte  Malo 
Dal  noflro  Uccellatojo  -  -  -  - 
Eft  autem  Uccellatorius  mons  extra 
Florentiam  diftans  ner  V.  milliaria , 
in  via  ,  quae  ducit  Bononiam  &  Ro- 
mandiolam.  De  quo  mcnte  euntibus 
Florentiam  primo  apparet  ipfa  Civi- 
tas.  Vult  ergo  dicere,  quod  Mons 
Florentinus  nunc  vincit  Montem  Ro- 
manum ,  quia  fcilicet  Mons  Uccel- 
latorius  oftendit  fub  fe  majora  moe- 
nia  Florentiae,  quam  Mons  Malus 
moenia  Romae.  Eft  tamen  Mons  Uc- 
cellatorius  fterilis,  aridus ,  &  filve- 
ftrisj    fed    Mons    Malus    eft    fertilisj 

viri- 


755  BENVENUTI 

viridis ,    &  domefticus.    Poftea  prae-    A 
runtiat    ruinam  &  deftru£\ioncm  ae- 
dificiorum  Florentiae  ,  dicens  : 

ideft,  qui  Mons  Malus. 

-  -  -   -  come  e  vinto 

Nel  montar  ftt  ,  cosi  favii  nel  cah . 
ideft  ,  in  declinatione  &  lapfu  aedi- 
ficiorum  ab  ipfo  Uccellatorio :  come 
i  vinto  nel  montar  fu ,  ideft  ,  in  e-  B 
xaltatione.  Vult  dicere  ,  <juod  licut 
Mons  Malus  vincitur  nunc  ab  Uc- 
cellaTorio ,  quia  oftendit  majora  ae- 
dificia  Florentiae  ,  qu4m  Mons  Ma- 
lus  Romae  :  ita  in  brevi  vincetur 
ab  eo  in  ruina ,  quia  fcilicet  cito 
veniet  tempus,  in  quo  Mons  Uccel- 
latorius  oftendet  majores  ruinas  do- 
morum  intra  Florentiam  ,  qu^m  nunc 
Mons  Malus  oftendat  intra  Urbem 
Romam ,  in  qua  tamen  funt  maxi- 
mae  &  multae  ruinae.  Et  nota,  quod 
Au61:or  loquitur  hyperbolice  ,  mor- 
daciter  increpans  fupertiuitates  Flo- 
renrinorum  ,  quia  in  rei  veritate  ae- 
dificia  Florentiae  non  funt  fimilia 
Romanis ,  rec  per  confequens  pote- 
runt  effe  ruinae  fimiles  .  Sed  erce  ^ 
omnia  faciunt  curfum  fuum  .  Ubi 
nunc  Babylonia  fuperba?  Troja  ma- 
gna  ?   Roma  potens? 

Belltncion   Berti  -__-_-- 
Heic    Cacciaguida    laudat    antiquum 
h^bitum    honeftorum  veftimentorum  , 
nominans  aliquot  Cives  bonos  &  gra- 
ves.  Unde  dicit: 

B'Uincton   Berti  vitf  io 
Ifte  fuit  Nobilis  Miies,  &  bene  mo- 
ratus  de  Ravignanis  ,   de    quibus  di- 
cetur  plenius  in  Cant.  fequenti : 

-----   aaJar  cinto 

Di  cuojo  e  eC  offo  /  -  -  -  - 
quia  geftabat  cinfturam  ex  fimplici 
corio  cum  fibulis  &  ornamentis  of- 
feis  •  non  de  lerico ,  vel  argento  , 
aut  auratam,  gemmatam  ,  fmaltatara, 
ficut  nunc .  Et  iubdit : 


1 MOLENSJS  755 

------  e  venir  da  lo  fpeccbio 

La  donna  fua  fenri^a   'l  vilo  dipinto  , 

fcilicet ,    uxorem    d]£li     Militis    fine 

fac  e  fucata  ,  immo  inquinata  : 
E  vidi  qtiel  de'  Nerli  ,   -  _   -  - 

Nob.lis  Civis  de  Nerlis,  de  quo  di- 

citur  Cap.   II. 

-  -  -  -  e  quel  del   Vecchio  , 

alius    bonus    Popularis,    pure    vivens 
fine  pomoa  vana  veftium  : 

Effer  contenti  a  la  pelle  fcoverta , 
quia    fcilicet    portabant    clamydes  de 
CamofTa ,   fola  pelle,  fine  aliquo  pan- 
no.   Et  dicit: 

E  le  ft'e  donne  al  fufo  i^  al  pen^ 
necchio .' 
ideft,  &  vidi  uxores  eorum  conten- 
tas  fufo  &  penfaj  quod  hodie  non 
faciunt  Florentiae*  immo  vacant  fu- 
co  ,  non  fufo .  De  quarum  cultu  vi- 
deas ,  quod  fcriptum  eft  in  Purga- 
torio  ,  fi   fcire  velis. 

0  fortunate ,----- 
Heic  Cacciaguida  volens  damnare  dl- 
fcurlum  Florentinorum  ,  qui  hodie 
difcurrunt  per  totum  mundum  ,  cu- 
piditate  fola  dufli  ,  commendat  il- 
lud  tsmpus  ,  tamquam  felix ,  &  vi- 
tuperat  tempus  praefens  tamquam  in- 
feliciffimum .  Unde  exclrfmat :  0  for- 
tunate  .'  dico  fcilicet  illas  tortunatas, 
quamvis  pauperes  habiru  •  quod  fta- 
tim   probat  per  effcflum  ,    dicens: 

------  e  ciafcuna  era  certa 

De  la  fua  fepitltura  ;----- 
quam   unaquaeque  exfpe£labat  in  pa- 
tria    fua    inter    parentes  ,    confangui- 
neos,   &  notos.   £t  oftendit  quomo- 
do ,  dicens : 

-  -  -  -  C^  ancor  nuUa 
fcilicet ,  mulier  Florentina  : 

Era  per  Francia  nel  letto  deferta  . 
Quia  nondum  erat    dereli£ta  a  viro, 
remanens    fola    &    frigida    in    Ie£lo . 
Et  dicit:    per  Francia  ,    quia    fciliceC 
viri  carum  nondum  difcurrebant   per 

mun- 


757  COJldMENT.  TN 

mundum,  quia  Florentini  non  ibant 
in  Franciam  ,  Flandriam  ,  Angliam  , 
Brabantiam  ,  ficut  nunc .  Quafi  di- 
cat :  quum  Florentini  nunc  genera- 
liter  peregrinentur  per  totum  ,  & 
ftent  diu  extra  patriam  ,  &  aliquan- 
do  per  totum  tempus  vitae,  fi  uxo- 
res  eorum  fequuntur  eos ,  moriuntur 
in  aliena  patria  infeliciter  faeoe  , 
quum  dicatur  proverbialiter :  ^liena 
terr^  bene  vivis  ,  Jed  male  obis  .  Si 
ver6  non  fequuntur ,  remanent  vi- 
duae ,  viros  habendo,  &  fic  utrobi- 
que  funt  infortunatae.  Ergo  bene  il- 
lae  antiquae  eranr  fortunatae.  Ali- 
qui  tamen  exponunt:  e  nulla  era  di- 
ferta  ,  fcilicet  a  viro  fuo  mortuo  per 
Francia  ,  ideft,  pro  Lilio  ,  Armatu- 
ra  Regum  Francorum  .  Quafi  dicat  : 
non  pro  partialitate .  Sed  prior  ex- 
pofitio  efl:  mclior  ,  lic^t  utraque  fit 
vera  in  fe. 

X,'  una  •vegghiava  .----- 
Heic  Cacciaguida  defcribit  honeftas 
foHcitudines ,  &  convenientes  occu- 
pationes  antiquarum,  quae  vacabant 
circa  curam  fiHorum  ,  &  rei  fami- 
Jiaris  :  dicens  :  /'  una ,  fcilicet ,  mulier : 

-  -  -  vegghiava  a  fludio  della  culla . 
Scilicet,  filinrum  vagientium  in  cu- 
nabulo.  Et  dicit: 

E  confolando  ufava  /'  idioma , 
fcilicet ,  maternum  linguagium  ,   fci- 
licet  ,    la    Nina    Nanna ,    confolando 
ipfos  infantulos  evigilantes  : 

L  altra  traendo  a  la  rocca  la  cbioma , 
ideft ,  trahens  filum  a  colo ,  quafi 
dicat ,  filando  : 

Favoleg^iava  con  la  fua  fantiglia  , 
ideft,  confabulabatur  cum  fuis: 

Di  Troiani ,  di  Fiefole ,  e  di  Roma  j 
dicentes ,  quod  iftac  fuerunt  tres  no- 
biles  Civitates  in  mundo  .  Et  de 
duabus  quidem  verum  dicere  potc- 
rant.  De  tertia  autem  ,  fcilicet  Fae- 
fulana  ,  refte  fabulabantur ,  quia  ifta 
numquam  fuit  alicujus  motus. 


DANTTS  COMOED, 


75» 


B 


D 


Saria  tenuto  ----- 
Heic  ultimo  Cacciaguida  vult  dice- 
re :  &  ut  breviter  concludam  ,  pauci 
pravi  virJ  &  mulieres  illo  tempore 
fuiflent  habiti  pro  miraculo  in  Ci- 
vitate,  ficut  nunc  e  contra  pauci  vir- 
tuofi  haberentur  Florentiae.  Et  no- 
minat  duos  modernos  viriofos  FIo- 
rentinos  ,  unam  feminam  ,  alterum 
virum.  Ad  cognitionem  primae  mu- 
lieris  eft  praefciendum  ,  quod  ifta 
Cianchella  fuit  nobilis  mulier  FIo- 
rentina  de  ftirpe  illorum  de  la  To- 
fa  :  quae  fuit  maritata  in  Civitatc 
Imolae  cuidam  Lito  de  Alidofiis  , 
fratri  Domini  Alidofii,  qui  olim  ab- 
ftulit  Imolam  Bononiae  cum  Maghi- 
nardo  Pagano ,  ut  alibi  di£tum  eft. 
De  ifta  poftem  mulca  &  vera  refer- 
re  ,  quae  audivi  ab  optimo  patre 
meo  Magno  Compagno,  qui  diu  le- 
git  tam  laudabiliter ,  quam  utiliter 
juxta  domum  habitationis  diftae  Do- 
minae.  Ergo  quia  Auftor  ponit  i- 
ftam  pro  prava  muliere,  dicam  ali- 
quid  jocofum  de  ea  .  Haec  fiquidem 
muHer  fuit  arrogantiffima  &  intol- 
lerabilis.  Ibat  per  domum  cum  bire- 
to  in  capite  ,  more  Florentinarum , 
&  baculo  in  manu  nunc  verberabat 
famulum,  nunc  coquum .  Accidit  er- 
go  femel ,  quod  quum  iviflet  ad  Mif- 
fam  ad  locum  Fratrum  Praedicato- 
rum  de  Imola,  non  longe  a  domo 
ejus  ,  quidam  Frater  praedicabat  a 
cafu  .  Et  quum  nulla  Domina  affur- 
geret  fibi,  ifta  Cianchella,  accenfa 
indignatione  &  ira ,  coepit  injicere 
manus  atroces  nunc  in  iftam  ,  nunc 
in  illam  Dominam  ,  lacerando  uni 
crincs  &  tricas,  alteri  bindas  &  ve- 
laria.  Aliquae  non  patientes,  coepe- 
runt  reddere  fibi  vicem  fuam  .  Ex 
quo  orto  magno  ftrepitu  cum  cla- 
more  in  Ecclefia ,  viri  circumftantes 
&  praedicationem  audientes  ,   coepe- 

runt 


75P  BENFENUT 

runt  omnes  fortiffime  ridere,  &  ipfe 
Praedicator  fimiliter.  Et  fic  praedi- 
catio  fuit  foluta ,  &  rifu  finita .  Quid 
ultra  ?  Haec  mulier  defun£lo  viro 
reverfa  efl:  Florentiam  ,  &  ibi  fuit 
vaniffima ,  &  multos  habuit  procos  , 
&  multum  lubrice  vixit.  Unde  mor- 
tua  ipsa ,  quidam  Reiigiofus  Frater 
fimplex  praedicans  fuper  funere  e- 
jus  ,  dixit ,  quod  invenerat  in  ifla 
femina  unum  folum  peccstum  ,  fci- 
licet,  quod  ederat  Populum  Floren- 
tinum  .  Nunc  ad  literam  .  Dicit  Cac- 
ciaguida : 

(ina  Clanghella ,----- 
ideft ,    una    tam    prava   &  vana  mu- 
lier  fimilis  ei : 

-----  K»  Ltipo  SaltAYello' 
iden:,  tam  temerarius  &  pravus  Ci- 
vis,  ficut  fuit  Dominus  Lapus  de 
Saltarellis  de  Florentia .  Ifte  fiqui- 
dem  fuit  Jurifta ,  vir  litigiofus ,  & 
linguofus,  multum  infeftus  Auftori 
tempore  fui  exilii. 

Sarta  teniito  allor  tal  mayaviglia  . 
Ideft,    inter    tot  temperacos    &   con- 
tinentes: 

Qisalora  faria  Cincinnato  e  Corniglia . 
Quafi  dicatj  ficut  effet  nunc  mira- 
bile  videre  in  Florentia  inter  tot 
vitiofos  unum  Civem  fimilem  Gin- 
cinnato ,  &  unam  mulierem  fimilem 
Corneliae.  De  Cincinnato  di£lum  eft 
Cant.  VI.  hujus  Paradifi.  Fuit  enim 
vir  parciffimus  ,  &  Reipublicae  a- 
mantiffimus.  De  cujus  laudibus  mul- 
ta  fcripfit  Titus  Livias.  Dicit  enim 
inter  alia,  quod  vendidit  agrum,  & 
rcnuit  dignitatem :  quorum  omnium 
contrarium  faciunt  Florentini.  Cor- 
nelia  autem ,  de  qua  heic  loquitur 
Auftor,  fuit  filia  Magni  Scipionis 
Africani ,  quae  vocata  eft  mater 
Gracchornm ,  mulier  magnanima  tS: 
pudica .  Quac  numquam  tranfvolavit 
ad  fecundas  nuptias ,  de  qua  Titus 
Livius  . 


B 


D 


IMOLENSIS  7<?o 

%A  cosi  ripofato  ----- 
Heic  Cacciaguida  defcribit  fuam  na- 
tivitatem  ,    dicens ,    quod    natus    eft 
in  tam  bene    compofita    Civitate    & 
tam  felici  aetate  .  Unde  dicit : 

Maria  mi  dte  chiamata  in  alte  grida , 
quafi  dicat  :  Mater  mea  invocans 
Mariam  altis  vocibus ,  ficut  eft  dc 
more  mulierum  Chriftianarum ,  pe- 
perit  mc  Civem  : 

^  cosi  ripofato  e  cosi  bello 
Vver  t!i  Cittadini , 
fcilicet ,    tam  civili  &  ordinato  : 
-  -  -  -  -  a  cosz  fida 
Cittadinanxa ,----- 
quae  non  fallebat  fidem ,  ficut  nunc. 
Et  fubdic,  defcribens  fe  a  fecla,    & 
nomine  : 

£  ne  /'  antico  vojlro  Battijleo 
Infieme  fiii  Crifiiano  e  Cacciaguida . 
Ideft,  in  loco  Baptifmi  veftri,  quod 
olim    fuit    Templum    Martis ,     licut 
jara     faepe    diflum    fuit,     &:    adhuc 
dicetur: 

Moronto  fu  -  -  -  -  - 
Heic    Cacciaguida    tangit    utramque 
ftirpem    Au£toris   ,    fcilicct    primara 
Elifaeorum,    &    fecundam    Aldighe- 
riorum  ,  dicens  : 

Moronto  fii  mio  frate ,   &  Elifeo  .' 
quafi   dicat*   habui  duos  fratres ,  quo- 
rum   unus  vocatus  eft  Morontus ,  al- 
ter  Helifaeus  a    noraine    ftirpis  .    Et 
dicit : 

M:a  donna  •vcnne  a  ine  di  Val  di 
Pado  j 
ideft ,  a  Civitate  Ferrariae  ,  quae  eft 
in  Valle  Padi,  immo  eft  claufa  in- 
tra  tres  ramos  Padi  ,  &  undique 
claufa.  Et  reilus  Padi  eft  ramus  ibi 
major.  Et  dicit : 

E  qiiindi  il  fopranome  ttto  fi  feo  . 
Scilicet ,  Aldigherius,  de  quo  di6lum 
eft    paulo    fupra  ,    natus    eft    ab  ifta 
Domina,  quae  fuit  de  Aldigheriis  de 
Ferraria . 

Foi 


75r  COMMENT.  IN 

Poi  fegnitat  ^  -  -  -  -  - 
Heic  Cacciaguida  defcribit  fe  ab  of- 
ficio  fuo ,  lcilicet  a  dignitate  mili- 
tari.  Ad  cujus  iiitclligentiam  efl; 
praefciendum ,  quod  Conradus  Ro- 
manorum  Rcx  in  MCXLVII.  cum 
Ludovico  Rege  Francorum  tranfivit 
cum  exercitu  Chriftianorum  ad  re- 
cuperandam  Tcrram  Sanclr.m  .  Iriter 
alios  diftus  Cacciaguida  ivit  ad  il- 
lud  pp.ffagium .  Q_ui  Rrenuitate  fua 
reddidit  fe  gratum  di£lo  Regi ,  adeo 
quod  donavit  eum  honcre  Militari  . 
Et  demum  pugnans  ccntra  Infideles 
cecidit  in  acie.  Et  heic  Auftor  fum- 
fit  occafionem  ponendi  eum  Beatum 
in  Marte  ;  quia  fuit  fortis  pu^nator, 
militavit  fub  Principe  Chrifiiano  , 
pugnavit  pro  Fide  Chriftiana  contra 
Infidelcs  ,  &  Miles  Chrifli  mortuus  . 
Nunc  ad  literam .  D^cit  Caccia- 
guida  : 

Pol  fegnhal  /'  Imperador  Currado  j 
lcilicet,  in  fubfidium  Terrae  SarnQae : 

Et  ei  mi  cinfe  de  la  ftta  Mili^^ia  , 
ideit,    fccit  me  Militem    accin£\um  : 

Tanto  per  ben  oprar  gli  venni  a  grado  . 
Scilicet,  in  exercitio  armorum,  in 
auxilium  Fidei .  Et  fubdit,  contra 
quos  militavit,  dicens  : 

Dietro  gli  andai    incontro    a   la    ne- 
quixja , 
idefi,  iniquitatem  : 

Di  qitella  Legge  ^  _  _  _  _ 
fcilicct    Mahometti ,    fi    tamen    Lex 
dici  meretur  .  Et  dicit: 

~  -  -  -  -   il  cni  Popor  ufurpa , 
fciiicet,    Saracenus,     qui     vivit    fub 
Lege  Mahometti :   Ufurpa 

Per  colpa  di  Paftor  voflra  giufli-^ia . 
Ideft,  injufie  detinet  &  pofTidet  Ter- 
ram  San£l:am ,  quae  jufle  eft  Chri- 
ftianorum  .  Et  incidenter  culpat  Pa- 
pam ,  qui  permittit  diftam  Terram 
occupatam  conculcari  ab  Infidelibus  , 
dicens:  per  colpa  di  Paflor ,  fcilicct , 
Tem.  III. 


DAI^TIS  COMOED.  762 

A  Bonifacii  Papae  VIII. ,  qui  tunc 
fedcbat,  ficut  jam  idem  dixit  Au- 
£lor  fupra  . 

[hiivi  fu  io  -  -  -  -  - 
Heic  Cacciaguida  tangit    fuam  mor- 
tem  ,  dicens :  Qitivi,  lcilicet,    in  il- 
la  Terra  Sancta  : 

----/«'  io  da  quella  gente  iurpa 

Difviluppato  -  -  _  -  _ 
B    ideft,    interfe£ius  a    Saracenis  ,    quae 
gens    in    rei     veritate    tfl:    turpis    & 
triflis: 

-  -   -  -  dal  mondo  fallace ; 
quia  fallaciter  mentitur    felicitatem  , 
quara  non  habet  : 

II  cui  araor  riiolt'  anime  /feturpa  , 
quia    inficit    &    maculat    animas    de 
fe    puras    &    mundas.     Et    concludic 
narrationem    &    claudit  Capitulum , 
dicens  : 

£  venni  dal  martirio  a  quefla  pace, 

Scilicet,    necis  ad  aeternam    pacem  , 

ubi  nunc  fruor  palma  vifloriae  meae. 

^d  Cant.  XVI.   Verf   3:5. 

Ma  Kon  con  quefla  rnoderna  favella . 
Quia,  ut  dictum  eft  in  Capitulo  prse- 
cedenii,  tempore  illius,  Florentini 
Cives  non  difcurrebant  per  mun- 
dum ,  nec  per  confequens  dimitte- 
bant  proprium  idioma  patriae,  ficut 
nunc  multi  faciunt .  Sed  certe  cuid- 
quid  dicatur,  Florentini ,  qui  hodie 
peregrinantur,  loquuntur  multo  pul- 
crius  ac  ornatius ,  quam  illi,  qui 
numquam  recefferunt  a  limine  pa- 
triae,  quia  dimittunt  multa  vocabu- 
ia  inepta  ,  quae  funt  Florentiae,  & 
afTumunt  alia  convenientiora .  Vel 
dicas,  quod  illa  anima  beata  non 
utebatur  nunc  loquela  humana,  im- 
mo  Angelica.  Et  refpondet  primo 
fecundae  petitioni.  Et  breviter  vult 
dicere ,  quod  ab  Incarnatione  Domi- 
ni  ufque  ad  Nativitatem  fuam  tran- 
fiverunt  Anni  Mille  Quinquaginta 
Quatuor  :  quod  dat  intelligi  per 
C  c  c  cur- 


7^3  BENFENUT 

ourfum  Martis,  in  cujus  Planeta  mo- 
d6  erat. 

t/fj  Verf.  40. 

dt  antichi  mlet  -  -  -  _ 
Heic  Cacciaguida  refpondet  primae 
petitioni,  &  brevirer  dicit ,  quod 
lui  praedece^ores ,  &  ipfe ,  habitave- 
runt  in  loco  antiquiflino  Civitatis 
Florentiae  prope  Forum  Vetus.  De- 
fcribit  autem  ipfum  locum  a  fitu, 
&  a  quodam  fingulari  atiu  ipfius 
Civitatis.   Dicit  ergo : 

Gll  anttchi  miei ,.---- 
ideft ,  m.ijorc-s,  fcilicet  Elifaei  : 

-  -   -  -  Ci^  io  nacqni  nel  loco  ^ 
fciliLCt,  intra  Civiratem   Florentiae: 

Ove  fi  trova  pvia  l'  ultinio  Sefio , 
ideft,  Sexterium.  Ad  quod  fcien- 
dum ,  quod  Florentia  erat  olim  di- 
vifa  per  Sexteria  ,  ideft  per  iex  par- 
tes .  Nunc  ver6  per  Qaarteria  ,  ficut 
&  Bononia  .  Et  dicit  : 

Da  qiiel ,  che  cone  il  •voflro  annual 
gioco . 
Ideft,  ab  illis  ,  qui  currunt  ad  Bra- 
vium.  Ad  quod  fciendum ,  quod  de 
more  eft  Florentiae ,  quod  fingulis 
annis  in  fefto  Johannis  B.iptiftae  cur- 
runt  equi  ad  Bravium  ,  in  fignum 
felHvae  laetitiae ,  ficut  &  apud  plu- 
res  Civitates  Italiae.  Et  hic  eft  mos 
antiquiffimus  tam  apud  Graecos  quim 
apud  Romanos  .  Modo  ad  propofi- 
tum  .  Currentes  ad  Bravium  tranfi- 
bant  ante  domos  Elifaeorum  in  prin- 
cipio  ultimi  Sexterii,  &  prope  Mer- 
catum  Vetus ,  qui  eft  locus  Merca- 
torum  antiquus  &  famofus  Floren- 
tiae,  ficut  Rivus  altus  Venetiis,  & 
Carrobium  Bononiae.  Et  heJc  nota  , 
quod  apud  domos  Elifaeorum  fuit 
olim  Arcus  triumphalis,  ad  quem 
rei  fugientes  habebantur  immunes. 
Tanto  privilegio  nobilitatis  gaude- 
banc  ipfi  Elifaei . 


/  IMOLENS  !S  7^4 

A  ^d  Verf  46. 

Tutti  color ,  ch'  a  quel  tempo  eran  ivi , 
Heic  Cacciaguid^  defcribit  qualita- 
tem  ftatus  fuae  Civitatis .  Et  eft  re- 
fponfio  ad  tertiam  petitionem ,  Re- 
fpondet  ergo,  primo  de  magnitudine 
Civitatis,  oc  multitudine  Civiuni 
tempore  fuo ,  &  brevirer  vult  dice- 
re,  quod  in  parva  Civitate  erat  tunc 

B     parvus  Civium  numerus.  Diciterco: 
Tutti  color ,  ch  a  quel  tempo    eran  ivi  , 
fcilicet    in    MCXLIV.  in  Florentia : 
Da  portar  arme  ------ 

ideft ,    omnes,    qui  erant  tunc  ar.mi- 
potentes  :   Et  dicit  : 

-  -  -  -  tra  Marte  ,  e  7  Batifla  j 
Aliqui  ex  ignorantia  pervertunt  iftam 
Iiteram  ,  dicentes  ,    quod  vult  dicere 

C  a  principio  Florentiae,  quae  fundata 
fuit  fub  Marte  ufque  ad  tempus 
Chriftianiratis  ,  quando  accepit  Jo- 
hannem  Baptiftam  pro  Patrono  .  Sed 
iftud  nihil  eft  dicere.  Ideo  dicas, 
quod  defcribit  antiquum  fitum  FIo- 
rentiae  ,  dicens  :  Tra  Marte  ,  idtft  , 
inter  Pontem  Veterem ,  in  cujus  ca- 
pite  erat  Statua  Marris,  ut  di£l:um 
eft  in  Inferno,  &  alibi  faepe  ,  &  ite- 
rum  dicetur  paulo  infra  in  praefenti 
Capitulo  ,  e  7  Batifia  ,  ideft,  Ecclefiara 
Johannis  Baptiftae,  quae  fuit  olira 
Templum  2vlartis  .  Et  per  hos  con- 
fines  datur  intellif^i  totum  fitum  ve- 
feris  Civitatis.  Et  fic  vide ,  ouod 
Florentia  non  erat  tunc  habitata  ul- 
tra  Arnum ,  ficut  nunc  .  Erat  autem 
npud  diftam  Ecclefiam  B.iptifmalem 
Forta,  quae  dicitur  de  Epifcopo,  & 
ab  inde  foris  erat  Burgum  Sanfti 
Laurentii  ,  &  claudebant  moenia  ad 
Portam  Sanclae  Mariae  vcrsus  viam 
regalem  difti  Pontis.  Dicit  ergo  : 

Erano   il  quittto  ----- 
idcft  ,  quinta  pars  : 

-  -  -  -  di  quei ,   che  fon  •vivi . 
Ideft  ,  qui  nunc  habitant  diclaffi  Ci- 

vita- 


7^5  COMMENT.  IN 

vitatem .  Et  heic  nota  ,  quod  de  rei 
veritate  in  illo  MCCC.  Florentia 
crat  in  florentiffimo  ftatu .  Et  habe- 
bat    tunc    maximum    numerum    gen- 

tium  .  Faciebat  enim  tunc 

Ma  la  Cittadinanr^a  -  -  -  - 
Heic  Cacciaguida  fumta  occafione 
ex  diftis  deplorat  perverfionem  & 
confufionem  fuae  Civitaris.  Et  bre- 
viter  vult  dicere  ,  quod  Florentia 
erat  tunc  habitata  folum  ab  antiquis 
&  veris  Civibus  ,  ubi  modo  eft  re- 
pleta  faece  rufticorum  .  Dicit  ergo  : 

Ma  la  Cittadmanr^a ,  ch"  e  or  ntifia , 
idefr,  confufa: 

De  Campt ,----- 
ideft,    de    Rufticis    villae,    quae  an- 
pellatur  Campi ,    quae    diftat    a  FIo- 
rentia  per  fex  milliaria  .    Non    ergo 
intclligas  de  agris  ,  ficut  multi   male 
intelligunt.  Et  hoc  dixit  Auclor  no- 
tanter,     propter    quemdam     Juriftam 
nomine    Dominum    Facium    de  Cer- 
taWo  ,  qui  fuit  magnus  ribalcus : 
tv.v.--   -  _  _  (ii  Certaldo\ 
Iftud  eft  nobile  Caftellum    in  Comi- 
tatu  Florentiae  in    Valle    Elfae  .    Et 
hoc  dixit    Auftor    propter  qucmdam 
Dominum  Jacobum  de  Cerfaldo,   qui 
fuit  tantae  temeritatis,    quod    quum 
Poteftas  Florentiae  ex  ccrto  cafu  mi- 
narctur ,     fe    depofiturura    fceptrum , 
ifte ,  qui  tunc  erat  dc   Prioribus ,  ar- 
roganter  refpondit :     Islum    ne    credis , 
qttod  fit  alius  fciens  regere  Terram  iflam  ? 
Et  continuo  affumta  virtja  Poteftatis , 
acceflit    ad    Palatium    Poteftatis,     & 
coepit  federe  ad  Bancum  ad  jura  red- 
denda.    Et  hoc  fecit  aliquot  diebus  . 
Sed  heic  nota ,  quod  licSt  praediftus  I 
fua    temeritate     cedat    ad     infaraiam 
Certaldi  ,    tamen  temporibus  moder- 
nis  floruit    Boccaccius    de  Certaldo  , 
qui  fuavitate  fuae    fapientiae  &  elo- 
quentiae  reddidit  ipfum  locum    cele- 
brem  &  famofum  .  Hic  fiquidem  Jo- 


DANTIS  COMOED,     ^         766 

A:  hannes  Boccaccius,  verius  Bucca  au- 
rea  ,  venerabilis  Praeceptor  meus, 
diligentiffimus  cultor  &  familiariffi- 
mus  noftri  Aucloris,  ibi  pulcra  O- 
pera  edidit;  praecipue  edidit  unum 
Librum  magnum  &  utilem  ad  intel- 
ligentiam  Poetarum  de  Genealogits 
Deorum .  Item  Librum  magnum  & 
utilem  de  cafibus  Virorum  Iliuftriutn. 
B  Item  Libellum  de  Mulicribus  claris. 
Item  Librum  de  Fluminibus  ;  & 
Librum  Bucolicorum  .... 

_  -  _  -  -  e  di  Fighitie , 
ideft,  slia  Villa  Comitatus ,  diftans 
a  Civitate  per  XII.  milliaria.  Et 
hoc  dixit  notanter  propter  quemdara 
Dominum  Deghum  de  Fighino  Ju- 
riftam  ,  fimiliter  ribaldum.  Etdicit: 
C  P»ra  •vedeafi  ne  /'  ultimo  v4t:ij}a  . 
Ideft,  fine  aliqua  mixtura  exteriori 
in  viliffim.o  Artifice,  ficut  in  cos, 
qui  purgant  Cloacas. 

O  quanto  fora  meglio  ,_---_ 
Heic  Cacciaguida  ex  di6tis  arguit, 
quod  mclius  effet  habere  diftos  Ru- 
fncanos  pro  vicinis  ,  quam  pro  Ci- 
vibus.  Unde  indignanter  cxclamanf; 
D  dicir:  O  quar.to  fora  sneglio /  quafi  di- 
cat  :  longe  foret  melius  pro  Civi- 
tate : 

-----  effer  vicine 
Qiielle  genti ,   cJj   io  dico  ^   -  -  _ 
fcilicct,  illos  dc  Villa,   quae  dicitur 
de  Caftro  Certaldo ,    de  Fighine,    & 
fimiles,    effer  vicine ,    ideft ,    effe  Cq- 
mitatenfes  ,  quam  Concives : 

(jr  al  Galluzxo 

Et  a  Trefpiar.o  aver  voflro  confine  . 
Galhi-zxo  t  locus  diftans  a  Fiorentia 
per  unum  milliare :  &  a  Trefptano; 
Ad  quod  fciendum  ,  quod  ifte,  quem 
vocat  rufticum  ,  fuit  quidam  Jurifta , 
nomine  Hubaldus  de  Aguglione,  Vil- 
la  Comitatus  Flcrentiae  ,  qui  fuit 
magnus  canis.  Dicebat  fe  optime 
noffe  Guelphos  &  Gibeilinos  ,  &  fe- 
C  c  c  a  cit 


v^l 


BENVENUTI 


cit  Librum  de  tam  deteflanda  mate- 
ria,  quem  diu  Florentini  feciuuti 
funt  : 

-  -  -  -  di  ^uel  da  Signa , 

Ifte  fuit  alius  Jurifta  de  Villa,  quae 
dicitur  Signa,  diftans  a  Florentia 
per  V.  milliaria  fupra  Arnum .  Et 
dicunt  aliqui,  quod  ifte  fuit  Domi- 
Bus   Facius.   Unde  dicit: 

Che  gia  per  barattaY  ha  l'  occhio  a- 
guxxo  . 
Ita  quod  exfpe£lat  ire  ad  picem .  Et 
heic  nota,  quod  Au£lor  merito  in- 
famat  iftos  &  alios  fuperius  nomina- 
tos ,  qui  viliter  nati  *  ex  Civitatibus 
nobilibus,  faciebant  multa  enormia, 
tamquam  li£lores  illorum. 

Se  la  gente  ----- 
Heic  Cacciaguida  raanifeftat ,  unde 
provenerit  iftud  malum.  Et  dicit, 
quod  a  diffenfione,  quae  fuic  inter 
Ecclefiam  &  Imperatorem  .  Tempore 
enim  Friderici  II,  faftae  funt  par- 
tialitates  magnae  in  Florentia,  & 
expulfiones  partium  .  Et  fic  Comita- 
tini  venerunt  ad  habitandum  Civi- 
tatem,  &  nobilitati  funt,  &  ditati. 
Unde  dicit  : 

Tal  fatto   e   Fiorentino ,   -  -  -  - 
fcilicet,  adventitie: 

-  -  -  -  e  cambia  e  merca , 

ideft ,  fa£lus  eft  Campfor  &  Mer- 
cator  : 

Che  fi  farebhe  volto  a  Simifonti , 
quae    eft    quaedam    Terra  Comitatus 
Florentini ,  quam  olim  Florentini  ce- 
perunt  cum  magno  labore    &  deftru- 
xerunt.  Et  dicit: 

La  dove  andava  /'  avolo  a  la  cerca  . 
Ideft,  ad  cuftodiam  circumeundo  moe- 
nia  Civitatis.  Vel  dicas ,  quod  vo- 
«Sat  Circham  circuitionem  Ecclefia- 
rum ,  quam  faciunt  homines  ruftici 
Florcntiae  &  in  Comitatu  in  die 
Veneris  San£ti ,  &  alibi  in  die  Jo- 
^is  San£li.    Et   hoc   non    vult  aliud 


B 


D 


IMOLENSIS  758 

dicere  ,  nifi  quod  habitarent  adhuc 
rus  ,  ficut  faciebat  Avus  luus ,  nec 
veniffent  ad  Civitatem  .  Et  hoc 
dico: 

Se  la  gente ,  cV  al  mondo  piu  traligna , 
ideft,  Faftores  Ecclefiae,  qui  plus 
deviant  a  veftigiis  Paftorum  antiquo- 
rum  ,  qu^m  alia  gens  mundi  a  vefti- 
giis  fuorum  praedecefforum  : 

Non  fnffe  ftata  a  Cefare  noverca  , 
ideft  ,    Matrinia  .     ,A  Cefare  ,    ideft  , 
Imperatori  ,    quia    omnis     Imperator 
vocatur  Caefar,  ut  faepe  di£tum  eft: 

Ma  come  madre  a  fuofigliuol  benigna  . 
Ideft ,  fuiffet  benigna  ipfi  Caefari . 
Ad  quod  fciendum  ,  quod  ficut  refert 
Brunetus  Latinus  in  fuo  Thefauro , 
&  Ricobaldus  Ferrarienfis  in  fua 
Chronica  ,  caufa  difcordiae  inter  Fri- 
dericum  &  Ecclefiam  fuit  talis 

Sariafi  ------ 

Heic  Cacciaguida  enumerat  alia  ma- 
la,  quae  fequuta  funt  ex  ipfa  diffen- 
fione  .  Et  primo,  quod  jura  quorum- 
dam  Nobilium  ufurpata  funt.  Undc 
dicit  : 

Sariafi  Montemurlo  ancor  de' Conti  y 
fcilicet ,  Comitum  Guidonum,  qui- 
bus  datum  erat  ab  Imperatore;  mo- 
d6  ver6  eft  Comrounis  Florentiae  > 
quod  poft  longam  brigam  emerunt . 
Et  tangit  aliud  malum  ;  quod  illi 
colerent  rus  ,  qui  nunc  regunt  Civi- 
tatem   Florentiae  .   Unde  dicit: 

Sarianfi  i  Cerchi  ------ 

De  iftis  faepe  di£lum  eft,  &  dicetur 
Capitul.  fequenti : 

-  -  -  -  nel  Pivier  d*  t/fcone , 

ideft,    in    Plebatu .    Acone    enim  eft 

Villa  Comitatus  Florenriae  ,    de  qua 

fuerunt  CircuU    praedi£li.    Mod6  di- 

cit,  quod  adhuc  ftarent  in  rure  fuo. 

Et    tangit    aliud    malum  :    quod  alii 

effent  adhuc    Villani,    qui  nunc  glo- 

riantur  valde  de    Nobilitate .    Et   di- 

cit : 

Efer- 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 

A 


769 

E  forfe  -  -  —  -  - 
dubitando,  quia  lic^t  ifti  habitarent 
in  rure  tamen  erant  nobiles  &  po- 
tentes  .  Dicit  ergo  : 

E  forfe  irt  Faldl^rleve  i  Bondelmonti . 
Ideft,  cflent  in  Valle  illa,  unJe  pri- 
mo  venerunt  ad  Civitatem  Florentiae. 

Sempre  ------ 

Heic  Cacciaguida  ex  di£tis  arguit , 
quod  mixtio  perfonarum  femper  fuit 
caufa  everfionis  Urbium ,  quod  pro- 
bat  a  fimiii .  Sicut  varietas  &  fuper- 
fiuitas  ciborum  efl  caufa  diflblutionis 
complexionis  corporum.  Dicit  ergo  : 

-  -  -  -   -  la  confnfion  -  -  -  - 
ideft  ,  coUuvies  &   mixtura  : 

-  -  -  -  de  le  perfone 

fcilicet,  diverfarum  nationum  cum 
Civibus  ,  fempre 

Principio  fu  del  mal  de  la  Cittade ; 
fcilicet,  quae  ex  fe  fufficiens  ex  fuis 
civibus: 

Come  del  corpo  il  cibo  che  s^  eppone . 
ideft,  fuperponitur  poft  comeftionem  , 
eft  principium  del  noflro  ,  fupple  ma- 
le ;  quia  nihil  deterius  quam  indi- 
geftum  luper  indigeftum  ponere  .  Si- 
cut  ergo  fuperfluitas  ciborum  eft 
caufa  multorum  morborum  ,  ita  con- 
fufio  hominum  eft  caufa  multarum 
feditionum  . 

E  cieco  ------- 

Heic  Cacciaguida  refpondet  tacite 
quaeftioni.  Poflet  quis  objicere,  quod 
licit  confufio  perfonarum  fit  caufa 
deftru£lionis  civilis  ftatus,  tamen  quia 
ifti  Nobiles  funt  ,  non  videtur  ei 
hoc  credendum .  Ad  quod  refpondet , 
quod  multo  plus  de  eis  eft  verifimi- 
le  ,  quod  probat  a  fimili ,    dicens  : 

E  cieco  toro  piu  avaccio  cade 
ideft  ,  vclocius  : 

Cbe  'l   cieco  a^nello ,----- 
hoc    eft ,    vitiofus    Nobilis  citius  ca- 
dit ,    quam    vitiofus    Popularis  .     Sed 
lic^t  ifta  videatur ,  pulcra  expofitio  , 


B 


770 
attamen  niihi  videtur,  quod  litera 
non  recipiat  eam  ,  nec  fit  de  mente 
Auftoris,  quum  jam  faepe  vocaverit 
iftos  Rufticos.  Ideo  dico,  &  me- 
lius  ,  quod  Cacciaguida  relpondet 
quaeftioni  tacite ,  quae  talis  eft.  Pof- 
fet  enim  quis  dicere  ;  Lic^t  Civitas 
fit  repleta  Rufticis ,  tamen  eft  major, 
&  fortior,  &  potentior.  Ad  hoc  re- 
fpondet  per  fimile  ,  quod  citius  ca- 
dit  magnus  &  protervus  Populus , 
ficut  taurus  ,  quam  parvus,  humilis, 
&  pacificus  ,  ficut  agnus.  Nam  quan- 
to  major  Populus,  tanto  minor  in- 
telle£lus  ,  ut  dicit  Philofophus  ,  & 
Auguftinus  de  vano  &  gigante  di- 
cit.  Et  fubdit  aliud  pulcrum  fimi- 
le  ,  dicens  : 

-----  e  molte  votte  taglia 
Piii ,  e  meglio ,  una ,  che  le  cinque 
fpade. 
quafi  dicat,  quod  unus  enfis  Civium 
faepe  incidit  plus  &  melius  ,  quim 
quinque  enfes  exterorum  j  vel  unus 
enfis  parvi  Populi  unanimis  &  uniti 
incidit  plus  &  melius,  qu^m  quin- 
que  enfes  magni  Populi  difcordis  & 
divifi : 

Se  tu  riguardi  ----- 
Heic  fecundum  expofitionem  quorum- 
dam  ,  Cacciaguida  oftendit  per  quae- 
dam  cxempla  manifefta  efFeftum  con- 
fufionis  perfonarum  ,  quia  fcilicet  tur- 
bant  tranquillum  ftatum  Urbium  ,  & 
inducunt  bella  ,  per  quae  evertuntur 
Civitates,  ficut  Civitas  Lunae  in 
Tufcia  propfer  fuperbiara  Civium. 
Sed  certe  ,  lic^t  ifta  expofitio  vidca- 
tur  confona,  tamen  fi  quis  fubtili- 
ter  advertat ,  non  bene  adapratur  li- 
terae.  Immo  ifta  cxempla  non  refe- 
runtur  ad  literam  praecedenfem  ,  fcd 
retrahenda  funt  ad  liferam  fequen- 
tem  ,  cum  qua  funt  concatenata  in 
fententia.  Dico  ergo ,  &  melius  , 
quod    Cacciaguida    volens  defcendert? 

ad 


771 


BENVENUTI   IMOLENSIS 


ad  ultimum  quaefitum  Aucloris,  quod 
fuit ,    quae    fuerint  antiquitus  clarae 
Familiae  Florentinorum  ,  primo  prae- 
mittit,  quod  Au£tor  mirari  non  de- 
beat  deflru6tionem  Stirpium  ,  arguens 
a  minori  j    quia  etiam  Civitates  sn- 
tiquae  magnae  aliquae  jam  in  totum 
defecerunt,  aliquae  in  dies  deficiunr, 
quum  tamen  omnis  Civitas  contineat 
multas  &  magnas  familias.  Nuac  er- 
go  ad  literam.  Ordina  fic  &  expone: 

IV/V  come  le  Schiatte  ft  diiUnno  , 
idefl:  ,    quomodo    Nobiles  Stirpes  an- 
nihilantur  : 

A'o«  ti  patra  nitova  cofa  ,  -  -  -  - 

idefl ,    non    debebit    tibi    videri  no- 
vum,  quia  iflud  ell  vctuftifiia-ium  : 
-----   we  forte  , 

quia    iftud  eft    facillimum  ,    quia  ufi- 
tatiflimum.    Quod  probat  a  minori , 
dicens . 

Pofcta  che  le  Cittadl  termin  haniio . 
ideft,    finem ;     quia    fcilicet  famofae 
&  antiquae  Urbes  habitantur.  Et  hoc 
dico  . 

Se  tt(  viguardi  Luni ,------ 

ideft  ,    Civitatem    Lunae  ,    quae  fuit 
olim   magna    &    potens  Civitas ,    ta- 
cnen  deferta    jam    funt    mille  Anni  , 
de  qua  diftum  eft  Cant.  XX.  Inferni . 
-----   e  Vfbifaglia  . 

Ifta    olim    fuit    Ci^itas    in    Marchia 
Anconitana    non    longe    a    Civitate, 
quae  hodie  dicitur  Maccrata ,    &  eft 
poenitus    deferta,    ita    quod  non  an- 
parent ,  nifi  quaedam    veftigia  ruina- 
rum .  Et  fuit  olim  maxima  Civitas, 
ficut  ego  notavi:   unde  difla  eft  quafi 
Urbs  alia ,  ideft  alia  a  Roma : 
Come  fon   ite ,  -  -  -  - 

ideft  deletae : 

-  -  -  -  e  come  fe  ne  vanno 

Diretro  ad  tffe  Chiuf!  ^  -  -   -  - 

ifta  fuit  Civitas  in  Tufcia,  quae  o- 
lim  habuit  Regem  ,  fcilicet,  Porfe- 
nam  ,  qui  voluit  reducere  Tarquinios 


772 


expulfos  in  Urbem  Romae  ,  ut  di- 
6lum  eft  in  Inferno .  Et  heic  Galli 
Senones  fuerunt  confiiiSli  primo  a 
Romanis,  qui  continuo  invalerunt 
Urbem ,  &  illam  captam  funditus  e- 
verterunt,  ferro  &  igne  omnia  va- 
ftantes.  Et  Civitas  nunc  eft  fatis  de- 
iolata  &  pauca,  quae  eft  fituata  in 
loco  paluflri  &  peftifero ,  ut  de  fe 
patet  : 

-  -  -  -  Z  Sinigaglia . 
Ifta  eft  Civitas  m  Msrchia  Anconi- 
tana,    quae    fita    eft    inter    Anconam 
&  Fanum  ,  in  litore  maris  Adriaci  , 
olim    aedificata  a    Gallis    Senonibus, 
de  quibus  tantum  nunc    diftum    cft- 
&  ab  cis  denominata.    Dicitur  enira 
Senogallia,  quia  Galli  Senones  aedi- 
ficaverunt    eam .    Quum    enim    Galli 
praedi£ti    cum    corum    duce    Brenno 
intraffent  Italiam  ,   ficut  adhuc  facpe 
faciunt  Barbari,  focialiter  euntes  ver- 
siis     Urbem  ,     pervenerunt    ad    iftam 
planitiem,   &  videntes  locum  aptura 
genti   armigerae,    quia  ibi    funt   pra- 
ta   virenria  Sc   filvae   vicinae ,    &  lo- 
cus  eft  fupra  mare  ,  &   juxta   flumen  , 
D    habens    porrum  ,    &    copiam    rerum  , 
ideo  trsxerunt   ibi   moram  ad  certuni 
tempus.   Et  ibi  aedificare  coeperunt. 
Et   cerre    fuir  olim    fatis   magna  Ci- 
vitas,    &   cum    fortibus  moeniis,    & 
multis  altis  Turribus,-at  notavi.  Sed 
nunc    hodie    eft    quafi    derelifta    pro- 
pter  aerem  mortiferum  ,  fub  quo  nul- 
lus  ibi   poteft  fan^  viverc  ,   immo  nec 
diu .    Unde    pauci    alienigenae  defpe- 
rati    ftant    adhuc    ibi ,    Habet    tamen 
bonum  Epifcopatum  ,    &  magnos  re- 
ditus .  Et  ideo  dicit :   come  fe  -ve  van- 
wo  ,    ideft,    paulatim  nunc  dtficiunt, 
diretro  ad  effe ,  fcilicet,  poft  Lunam, 
&   Urbifaliam.    Sicut    &    hodie  evi- 
dens  exemplum  habemus   prae  oculis 
nobilem  Civitatem  Reqinam  in  Lom- 
bardia  ,  cujus  Crves  ita  funt  difperfi 

per 


j^jl  COMMENT.  IN 

per  Italiam,  ficut  Judaei  per  univer- 
fum  ,  &  continuo  confumuntur,  ita 
ut  miferabile  fpeftaculum  fit  pertran- 
feuntibus.  Et  ita  pofTem  dicere  de 
multis  aliis. 

^^  ^erf.  88. 

lo  vidl  ----- 
Heic  Cacciaguida  connumerat  mul- 
tas  Familias  Nobiles  ,  quae  erant 
praeclarae  tempore  fuo  ,  quarum  ali- 
quac  funt  penitus  extin£lae  ,  aliquae 
parvae  j  &  aliquae ,  quae  funt  nunc 
magnae  ,  erant  tunc  obfcurae .  Et 
primo  perfiringit  fimul  fex  Familias 
Nobiles  antiquas,  quae  jam  crant  in 
declinatione,  dicens  : 

lo  -vii/i  gli   Uj^l/i ,   e  vidi  i  Catelli»i , 

Filippi ,  Gteci ,  On/ianni ,   C'"'   tAlbe- 
richi  , 

Gia  rtel  calare  illu/lfi  Cittadini . 
Et  heic  nota,  quod  Cacciaguida  du- 
pliciter  declarat  eximiam  Nobilita- 
tem  pracfcriptarum  Familiarum  •  pri- 
mo  quia  vocat  eas  illuftrcs.  Erat  e- 
nim  olim  in  Koma  ,  ficut  patet  fcm- 
per  apud  Titum  Livium  ,  &  alios 
Scriptores  Reruni  Romanarum  ,  du- 
plex  Ordo,  fcilicct,  Illuftris  ,  conti- 
nens  Nobiles  viros  &  Senatores ,  & 
Ordo  EqueRris  ,  continens  Equites 
armigeros .  Modo  Auftor  vocat  ii^os 
illuRres .  Secundo  commendat  eos  , 
quum  dicit:  nel  calar ,  quia  fi  erant 
adhuc  illuftres  in  defcenfu  ,  quid  ef- 
fe  debuerant  in  flatu  ? 

£  vidi  coii  ------ 

Heic  Cacciaguida  ijmul  colligit  alias 
quinque    Familias  antiquas  ,    dicens  : 

E  vidi  co.  i  grandi  ,   come  antichi 

Con    quel  de    la  Sannetla    quel  de  C 
xArca  , 

E  Soldanter! ,  e  tArdi^ghi  ,  e  *Bo- 
fiichi. 
Et  heic  nota  ,  quoJ  AuQor  com- 
mendat  praedictos  dupliciter ,  primo 
quia  defcribit  eos  a  magnitudine  , 
quia  erant  olim  magnifici  &  potcn- 


DANTIS  COMOED, 


77^ 


tes  in  Urbe  fua  j  fecundo  quia  tJe- 
fcribit  eos  ab  antiquitate,  &  anti- 
quitas  arguit  Nobilitatem ,  ut  vult 
Philofophus. 

Sovra  la  poppa  .----- 
Heic  Cacciaguida  defcribit  fingulari- 
ter  unam  egregiam  Familiam,  in  cu- 
jus  defcriptione  duo  facit ,  primo , 
quia  oflendit  quomodo  ex  ilta  No- 
B  bili  Familia  defcendcrunt  aliae  No- 
bilitates  .  Secundo  ofiendit,  quomo- 
do  in  Domos  illorum  NobilifTimo- 
rum  pervenerunt  viri  ruftici  ad  ha- 
bitandum,  de  quibus  praenuntiat  rui- 
nam  cito  venturam  .  Nunc  viue  li- 
teram,  &  ordina  fic  eam  : 

Erano  i  Ravignani  ,   -  -  -  - 
Nobiliffimi  Cives,    quorum    Familia 
efl  penitus    extinfla.    Ex    quibus  fa- 
cki  funt  Comites    Guidones ,    &  alii 
Nobiles.   Unde  dicit: 

-----   Ond'  e  difcefo 

II  Conte  Guido  J  -  -  -  - 
Ad  inteiligendum  autcm  ,  quomodo 
Comes  Guido  deicenderit  cx  iitis  per 
j  nobilem  mulierem  Gualdradam  filiam 
Domini  Billincioni  ,  oportet ,  te  re- 
j)  currere  ad  id  ,  quod  fcriptum  eft  de 
hoc  ,  in   Inferno.  Et  dicit : 

-   -    -   -   e   qttalunqiie   del   norns 

De  r  altio  Bel/incton  ha  pofcia  prtfo . 
Hoc  dicit  ,  quia  ex  iftis  Ravignanis 
facla  eft  alia  Familia  ,  dicla  Bellin- 
cioni,  fic  denominaca  ab  illo  prae- 
cipuo  Milite  Domino  Bsllinciono , 
ut  diftum  eft.  Erano ,  idefl  habira- 
bant ,  fopra  /a  Porta .  Haec  fuit  anti- 
qua  Porta  veteris  Civitatis  ,  di6ia 
Porta  Sanfti  Petri.  Nunc  autem  no- 
vi  Cives  venerunt  ad  hsbitandum  i- 
bi,  fcilicet  Circuli,  vel  Cerchj  ,  qui 
fuerunt  ruflici  protervi  ,  de  quibus 
diftum  eit  pauio  fupra  ,  &  dicetur 
Cant.  fequenti  .  Qui  pofuerunt  divi- 
fionem  in  Civitate,  quia  fuerunt  prin- 
cipes  partis  Blancae.  Unde  dicit : 

-  - .-;/  al 


77S 


BENVENUTI   I  MOLENSJS 


-  -  ch^  al  prcfente  e  carca 
Di  nuova  fcllonia  ,------ 

ideft  ,    novis  Civibus    follibus  &  te- 
merariis  ,    quales    funt    communiter 
nuper  difati.  Et  dicit  : 
------</<  tanto  pefo , 

Che  toflo  fia  jattura  de  la  barca . 
Ideft  ,  cito  eric  damnum  Civitatis 
Florentinae  ,  quam  regunt  .  Et  efl: 
pulcherrima  metaphora  &  propriiiTi- 
ma.  Q_uum  enim  navis  eft  nlmis  o- 
nufta  ,  oportet,  quod  ejiciantur  mer- 
ces  ad  illam  alleviandam.  Ita  a  fi- 
mili,  Florenrla,  quae  erat  nimis  o- 
nerata  intollerablli  arrogantia  ifto- 
rum  ,  clco  veniet  ad  naufragium  •  & 
dicli  Circuli  ejicientur.  Ec  adverte  , 
quod  Auftor  loquicur  de  expulfione 
partis  Blancae,  &  de  ejeclione  Cir- 
culorum,  quae  fuit  ftatim  tcrtio  an- 
no  poft  tempus  iftud ,  de  quo  nunc 
loquitur .  Adverte  etiam  ,  quod  ifta 
omnia  faflia  erant ,  quando  Auflor 
ipfa  fcripfit  .  Sed  videtur  prognofti- 
cari ,  quia  refert  fe  ad  tempus  fuae 
vifionis  ,  quae  fuit  in  MCCC.  ,  ur 
toties  repetitum  eft  in  multis  locis 
&  CapituHs  Libri  : 

Quel  de  la  Preffa 

Heic  Cacciaguida  connumerat  duas 
Domos  antiquas,  quarum  alteram  de- 
fcribit  a  prudentia  regendi ,  alteram 
a  fortltudine  bellandi .  De  prima  er- 
go  dicit: 

Quel  de  la  Preffa  fapcva  gia  come 
Regger  fi  vuole , 
Et    haec    eft    magna    laus ,    quoniam 
principatus    vlrum    oftendit .    De    fe- 
cunda  dicit : 

-----  ,  e  avea  Galigajo 
Dorata  in  Cafa  fua  gia  l'  elz/t  e    l 
pome . 
Per  hoc  notat,    quod    FamlHa  Gali- 
gajorum  erat    jam  ordinata  ,    ornata- 
que  dignitate  militari . 
Grand'  era  ------ 


Heic  Cacciaguida 
claudit 


yjS 


fub  uno  involucro 
quaiuor     Familias  ,    quarum 
primam    delcribit  ab  Armatura  ,    di- 
eens  : 

Grand'  era  gia  la  Colonna  del  Vaio , 
Ifti  vocancur  Pigli  ,  qui  habent  u- 
nam  Columnam  de  Vario  pro  Infi- 
gnio.  Quinque  Domus  fimpliciter  no- 
minat  ,  dicens  : 
B  Saccbetti ,  Giuochi ,  Sifanti ,  e  Ba- 
rucci 

E  Galli  , .   - 

fupple,  erant  magni.   Defcrlbit  etiam 
Domum    fatis  verecunde  ab  uno    in- 
fami  fallo  ,  dicens  : 

-----  e  quei  ,  cV  arrojfaa   per  h 

Staio . 

Ad    hujus    intelligentiam    eft    fcien- 

C    dum ,    quod    ifti    vocati    funt    Clara- 

montenles,    quorum   unus  olim    dum 

haberec    ofticium    dandi    frumentum  , 

I  five  falem  Communis,   detraxit  inde 

\  unam  dogham  vafis,  &   fic  dimiruic 

juftam    menfuram    cuplditate    lucrl  . 

Propter  quod    reperto    fallo    fuit  de- 

capitatus.  Et  ex  hoc  fuit  ordinatum  , 

quod  Sextarius  effet  ferreus  ,  ita  quod 

D    non   poffeC  de  cecero  aliquid  deCrahi . 

Et  qula  ClaramonCenfes    de    hoc   ve- 

recundantur,  quandocumque  iftud  me- 

rnoratur  ,  vel  improperatur  els,  ideo 

dicit :   £  quei ,  ch'  arrojfjn  per  lo  Staio  ^ 

ideft  verecundantur  propter  Sexcarium 

corruptum.    Nam    rubor 

verecundiae. 

Lo  Ceppo-  ------- 

Heic  Cacciaguida  nomlnat  tres  Stir- 
pes  ,  quarum  unam  defcriblt  ab  alia 
Familia  defcendente  ex  illa ,  reliquas 
vero  fecundas  defcribic  ab  ofiicii  di- 
gnitate  .  Dicit  ergo  primo: 

bo  Ceppo ,  di  che  nacquero  i  Calfucci , 
Ifti  funt  Donati,  praeclara  Familia 
olim  ,  &  nunc .  Ex  qulbus  fafta  eft 
alia  Familia ,  qua  difti  funt  Cal- 
fuccii : 

Era 


eft    fignum 


-j-j-j  COAIMENT.  IN 

Era  gta  grande  ,   -  -  -  - 
&  adhuc  hodie  eft  : 

-  -  -  -  e  g'<a  erano  trattt 

%A  le  curule  *  Stii ,  &  ^rrtgucct  . 
Ideft,  jam  crant  promoti  ad  digni- 
tates  &  honorcs  j  qund  innuit  fub 
nomine  Curulium  .  Curules  enim  e- 
rant  olim  Rr  mne  fedcs  ,  in  quibus 
fedebant  Magiftratus  fun£li  honori- 
bus ,  ficut  laepe  patet  apud  Livium : 

O   quali   ------- 

Heic  Cacciaguida  conjungit  {imul  duas 
Familias  eorum  ,  qui  fuerunt  focii 
in  altitudine  ftatus  &  ruinae  .  Et 
quia  ifti  tuerunt  magnifici  multum  , 
€xclamat  admirative: 

O  quali  vidi  que^ ,   che  fon  disfattl 

Per  lor  fuperhia ,,----- 
Kti  funt  Uberti ,  quorum  principium 
fuit  Dominus  Farinata  de  Ubcrtis 
princeps  Partis  Gihcllinae  in  Flo- 
rentia ,  qui  fua  prudenria  &  probita- 
te  multum  exaltaverat  Domum  fuam  . 
Tamcn  ,  ut  dicit  Au6lor,  fuerunt 
expulfi  fuperbia  fui ,  de  quorum  ex- 
pulfione  di£lum  tft  in  Inferno  .  Et 
fort^  avaritia  nihil  profuit  fibi .  Un- 
de  dum  tempore  expulfionis  Gibelli- 
ni  recedcntes  perveniffcnt  ad  lo  um  , 
qui  dicitur  la  Stea  ,  longe  a  Civita- 
te,  Dominus  Farinata  praediftus  con- 
querebatur  &  exclamabat ,  dicens  : 
heti  amici  mei  ^  amici  mei !  Tunc  Do- 
minus  Mufca  refpondit  :  quaere  tibi 
in  butfa. 

-  -  -  -  e  le  palle  d^  ore  .* 

Heic  defcribit  Lambertos  ab  Arma- 
tura  &   florenti   ftatu  ,  dicens: 

Fiorian  Fioren^a  in  tutti  i  fuoi  gran 
fatti  . 
Et    ex    hoc    coUigere    potes  ,    quod 
Lamberti  fuerunt  nobiliores  Ubertis, 
&    ceteris  ,    quamvis    alii    alitcr    di- 
cant.  Quia  in  omnibus  magnis  faftis 
praeferebantur  .  '  Quod    poffet    facile 
probari  cx  multis    Privilegiis  &  Ec- 
Tom.  IIL 
*  Sitii 


DANTIS  COMOED. 


778 


B 


D 


clefiis  Lambertorum  .  Sed  omnibus 
omiflis  fingulare  fignum  nobilitatis 
eorum  erat,  quod  mortui  fepelieban- 
tur  Equites  fedentes  in  cquo  brungio. 

Coii  (acean  ------- 

Heic  Cacciaguida  defcribit  unam  no- 
tabilcm  Familiam  ,  quam  magnificat 
a  duobus  ,  fcilicet  a  florenti  ftatu  , 
&  quodam  fingulari  Privilegio .  Ad 
quod  fciendum  eft ,  quod  ifti  funt 
Vifdomini  ,  qui  quandocumque  va- 
cat  Epifcopatus  Florentiae,  funt  oe- 
conomi ,  ideft  ,  difpenfatores  .  Dicit 
ergo  : 

Cost  facean  -  -  -  - 
Scilicet,  ficHt  Lamberti ,    quia  fcili- 
cet  ita  florebant  in  omnibus  magnis 
faftis  Florcntiae: 

____//■  paeiri  di  coloro  , 
ideft  ,  praedeceffores  Vifdominorum  : 

Che  fempre  _--_-_-- 

Si  fanno  grafft  Jlando  a  conftftoro , 
quia    tunc  vivunt    plnguitcr  expenfis 
Epifcopatus : 

-  -  -  -  fempre  che  la  noflra  Chiefa 
vaca . 
Scilicet,  Epifcopalis.  Ifta  enim  Do- 
mus  tantae  dignitatis  quafi  defecit  . 
Tamen  ex  ca  fa£lae  funt  duae  aliae 
Domus  ,  fcilicet  ,  illi  de  la  Tofa, 
&  Aliotti  : 

i'  oltrecutata  ------ 

Heic  Cacciaguida  memorat  aliam  Fa- 
miliam  numerofam  valde,  quam  mul- 
tiplicifer  infamat  ab  extraneitate ,  a 
viiitate  ,  &  a  crudelitate  .  Ad  quod 
eft  praefciendum  ,  quod  ifti  vocantur 
Adimari ,  &  alio  nomine  Cavicciu- 
li ,  cx  quibus  fuit  unus  nomine  Buc- 
caccinus,  quem  Dantes  offenderat  tem- 
pore,  quo  erat  in  ftatu .  Quare  ille 
poft  exilium  Au£loris  impetravit  in 
Communi  bona  ejus  ,  &  fcmper  fuit 
fibi  infeftus,  &  totis  viribus  femper 
obftitit  Confortibus  &  amicis  ,  ne 
Au£tor  reverteretur  ad  patriam  .  Qua- 
D  d  d  re 


rj^jg  BENFENUTI  IMOLENSIS 

re  Au£lor  facit  alfam  vindi£lam  cum 


A 


780 


penna,  quam  non  potuit  facere  cum 
fpata  .  Nunc  ad  literam  .  Dicit  ergo 
Cacciaguida : 

L'  ohrccHtflta  Jchiatta ,   -  -  -  - 
fcilicet,   Adimariorum  ,    fui  commo- 
di  &  honoris  : 

-  -  -  -  c/je  s'  indra:a , 

ideft  ,    quae  defaevit  more  draconis  : 

Dietro  a  chi  ftigge  .•----- 
Et  in  hoc  Auftor  tacite  mordet  prae- 
fatum  Buccaccinum  ,  qui  erat  fero- 
cifllmus  contra  ipfum  Au£torem  ab- 
fentem  Sc  expulfum.  Et  per  oppofi- 
tum  : 

-  -  -  -  &  a  chi  >noflra  V  dente  , 
Over  la  borfa  ,  come  agnel  fi  placa  . 

Ideft ,  refiftenti  ,  &  defendenti  fe  a- 
perte ,  vel  ei ,  Gui  oftendit  fibi  pe- 
cuniam  .  Q_uia  pro  pecunia  recepit 
fibi  verbera  &  vcrecundias  raore  jo- 
culatorum  . 

Gia  venia  fu ,  -  -  -  - 
jam  incipiebat  florere : 

-  -  -  -  tna  di  picciola  gente  , 
fcilicet,  Populari  &  obfcura.  Q.aod 
declarat  per  unum  fignum ,  quia  u- 
rus  nobilis  de  Donatis  nomine  U- 
berdnus  molefte  tulit  ,  quod  foror 
uxoris  fuae  daretur  uni  de  Adima- 
ris.  Unde  dicit: 

St  che   non    piacqiie  dd   Ubertin   Do- 
nato  / 
immo  valde  difplicuit: 

CheH  fuocerc  pot  il  feffe  lor  parente . 
Ad  quod  fciendum ,  quod  Dominus 
Bellincionus  ,  de  quo  fupra  jam  fae- 
pe  diftum  eft  ,  fuit  focer  Ubertini 
de  Donatis  ,  qui  filiam  fuam  habuit 
in  uxorem  :  fed  quia  tradidit  aliam 
filiam  uni  de  Adimaris,  Ubertinus 
valde  indignatus  fuit ,  quia  reputa- 
bat  fibi  ad  verecundiam ,  quia  effef 
faftus  affinis  &  cognatus  unius  de 
Adimaris  : 

Cia  era  -----~..- 


B 


D 


Heic  Cacciaguida  facit  mennonera 
de  tribus  Famiiiis  ,  quae  jam  tem- 
pore  fuo  erant    honorabiles,    dicens : 

C:a  era  il  Caponfacco  nel  mercato 

Difcefo  gih  da  Fiefole  ,   -  -   -  - 
ideft  ,    ad    habitandum    in    Mercato 
Veteri : 

------  e  gia  era 

Buon  Cittadino  Cuido  c^  Infangate . 
Iftae  tres  Domus  funt  expulfje  jam.- 
diu  pro  parte  Gibellina. 

lo  divi)  ------- 

Heic  Cacciaguida  propalat  unam  Dc~ 
mum  antiquam  ,  ignotam  valde  ,  & 
quae  ab  ignorato  cafu  accidentaliter 
nomen  traxit.  Nunc  ad  iiteram  di- 
cit  AuSor  : 

lo  dirh  cofa  incredihile  e  'jeva  / 
Satis  enim  incredibilc  videtur,  quod 
una  Porta  nobilis  Civitatis  fumeret 
denominationem  ab  uno  Vcndipera , 
&  tamen  fic  fuit .  Et  ex  hoc  fatis 
.ipparet ,  quod  male  intelligunt,  qui 
exponunt ,  quod  Auftor  loquatur  heic 
de  Perutiis  de  Florentia.  Tunc  e- 
nim  non  videretur  res  ita  incredibi- 
lis  .  Ideo  prima  expofitio  plus  pla- 
QZt  mihi;  quia  non  fine  quare  Au- 
EXov  dixit  fignanter  incredibile ,  &  ef- 
fe  rem   incredibilem   &   veram : 

ISlel  picciol  cercffio  s'  entrava  per  Porta , 

Gbe  fi  nomava  -  -  -  - 
Ideft,  quae   Porta  denominabatur 

-  -  -  -  da  quei  de  la  Prra  . 
Et  nota,  quod  h<iec  Porta  non  erat 
de  principalibus.  Habebat  enim  Flo- 
rentia  quatuor  Portas  mat^iftras,  fci- 
licet,  Portam  Sc!n6li  Petri  Portam 
juxta  Domum ,  Portam  S^nfti  Pau- 
li  ,  &  Portam  San£lae  Mariae.  A- 
liae  vero  erant  Portulae  parvae  fea 
parvulae  . 

Ciafcun  ------ 

Heic  Cacciaguida  facit  unum   fafcem 

de  aliquot   Nobilibus  Fam.liis  ,  quae 

i  omnes  portant    idem    Infignium .  Ad 

eujus 


781 


COMMENT.  IN  DANTIS  COMOED. 


782 


B 


cujus  evidentiam  efl:  praefciendum  ,  A 
quod  iflae  fuerunt  qujnque  Nobiles 
Domus,  fcilicet,  Pulci ,  Nerli ,  Gian- 
donati  ,  Comites  de  Gangalandi  ,  & 
Domus  filiorura  Bellae .  Ifti  omnes 
portant  pro  Armatura  Dogas  ad  ar- 
gentum  &  rubeum  .  Quam  Armatu- 
ram  obtinuerunt  ab  Hugone  Mar- 
chione  Tufciae  ,  qui  fuit  Vicarius 
in  Tufcia  pro  Imperatore  Ottone . 
Et  aliqui  ex  eis  fuerunt  fa£li  Mili- 
tes  ab  eo  ,  &  privilegiati ,  Hic  Co- 
mes  mortuus  efl:  Florentiae,  &  do- 
tavit  multas  Ecdeuas  ,  praccipue  Ab- 
batiam  Sanflae  Mariae  ,  quam  fun- 
daverat  cum  multis  aliis.  Et  quia 
deceflfit  in  feRo  Sanili  Thomae,  omni 
anno  fit  folemnis  memoria  de  eo , 
&  in  tali  die  fit  illius  anniverfa- 
rium  .  Nunc  ad  literam.  Dicit  Cac- 
ciaguida  fic  : 

Ciajcttn  ,    che    de    la    bella    Infegna 
porta  ; 
Quod  Infignium  efl  Armatura  ad  do- 
gas,  ut  fupra  : 

Del  gran  Bavons  ,--.--- 
fcilicet ,    Marchionis    Hugonis  ,    qul 
fuit    magnus    Baro    nobilitate  &   po-    D 
tentia  .    Quem    commendat  a  benefi- 
ciis  fuis  in  Deum,  dicens: 
-  -  -  -  U  cut   nome  e  preg'10 
La  fejia  d't  Tomafo  riconforta.' 
quia  fcilicet  virtus  &  fama  Hugonis 
renovatur    &    confirmatur    annuatim 
in  fefto  Beati  Thomae,  quia  fit  fin- 
gularis  commemoratio  &  commenda- 
tio    de    eo    in    memoriam    beneficio- 
rum  ejus: 

Da  ejfo  ebbe  MUi^ia  e  Privihgio  , 
fcilicet,  a  praedifto  Marchione  Hu- 
gone,    quia  de  unaquaque  Domorum 
praedi£tarum    fecit   aliquos    Milites  , 
ut  praedicitur. 

.Avvegna  che  -  -  -  - 
Heic  Cacciaguida  excipit  unum  ,  qui 
»on   fequutus   efl  veftigia   nobilium , 


immo  f  ftus  efl:  popularis.  Ad  cuju-s 
rei  evidentiam  eft  praefcicndum  ,  qaod 
ifle ,    de    quo  Auftor    loquitur,    fuit 
quidam    Zannes  de    la    Bella .    Nunc 
ad  literara  dicit  Cacciaguida : 
.Avvegna  cht  con  Popol  fi  rauni 
Oggi  colui ,------- 

fcilicet,  Zannes  de  la  Bella  : 
-  -  -   -  che  la  fafcia  col  fregio. 

Ideft:,  cingit  frifio.  Hoc  dicit,    quia 
illi    de    la    Bella    appofuerunt    unum 
frifium   aureum    circum    circa  Arma- 
turani    eis    datam  a    di6lo    Hugone  , 
ut  fic    dillinguerentur    ab    aliis ,    qui 
habuerant  idcm  Infignium  :    Si    rauni 
oggi    col    Popol  ,    ideft ,    conveniat    & 
congregetur  cum   Populo  ,  ficut  olim 
fecerunt  Gracchi    in  Urbe    Romana  , 
&    aliqui    alii  .    Ideo    bene    ifte    luit 
poenas  dignas ,    ficut  &  illi,    ut  pa- 
tet  ex  di6lis: 

G':a  eran  ----- 

Heic   Cacciaguida  addit    fuperioribus 
alias  tres  Domos,  quarum  unam  pa- 
rum  laudat ,  lic^t   fuerit  diu  magni- 
fica.  Unde  dicit  : 

Gia  eran  Guaherotti ,  &"  hnportuni ; 
fcilicet ,  in  nomine  &  pretio  in  Ci- 
vitate  Florentiae  : 

Et  ancor  faria  Borgo  pih  quieto  , 
Debes    intelligere    antonomaftice    de 
Burgo  Sanfti  Apoftoli,    qui    eft  pul- 
crior  ceteris: 

Se  di  nuovi  vicin  foffer  digiunt , 
Scilicet  ,    fi  hahitatores    illius    Burgi 
efTent    vacui    Bardis  ,    qui    de    novo 
mifli  fuerunt  ad  habitandum  Burgum 
iftum  ,    tamquam    homines    audaces, 
ut  compefcerent  motus  Gibellinorum 
illius  Burgi . 

La  Cafa ,  ------ 

Heic  Cacciaguida  ultimo  defcribit 
unam  Domum ,  de  qua  nata  eft  de- 
folatio  Sc  difturbatio  Civitatis  Flo- 
rentinae  ,  propter  injoriam  fa£iam 
fibi  .  Ad  cujus  litcrae  intelligentiam 
D  d  d     2  opor- 


7?j  BENVENUTI 

oportet  rcpetere  illud ,  quod  efl:  in  A 
Inferno  ,  fcilicet  ,  quomodo  quidam 
Miles  nomine  Bondelmontes  de  Bon- 
delmontibus ,  quum  iret  ad  defpon- 
fandam  unam  de  Amideis ,  revoca- 
tus  a  quadam  Domina  de  Donatis  , 
quae  oflendit  fibi  filiam  fuam  for- 
mofiffimam  ,  defponfavit  illam  fe- 
cundam  .  Ex  quo  Amidei  ,  convoca-  j 
tis  principalibus  de  Parfe  Gibellina,  B 
fcilicet  Ubertis  ,  Lambertis  ,  Abba- 
tibus  ,  &  aliis  ,  conqueRi  funt  de  in- 
juria  .  Et  pofl  longam  confultatio- 
nem  ,  opera  Domini  Mufcae  de  Lam- 
bertis  ,  iverunt  trucidatum  au£lorem 
injuriae.  Nunc  ergo  ad  literam  di- 
cit  Auftor:  LaCafa,  fcilicet ,  Ami- 
deorum  : 

-  -  -  di  che  }jacqi<e  il  vojiro  fleto . 
idell  ,  plan£lus  &  dolor  . 

Fef    lo    gitiflo    difdegno ,    che    •v  ha 
mortt , 
quia  fcilicet  praedi£li  habuerunt    ju- 
ftam    caufam    indignationis  ,    quia  e- 
videns  contumelia  fuit .  Et  dicit: 

E  poJ}o  fine  al  voflro  "viver  lieto . 
Qiua  hucufque  Florentini  habuerant 
pacificum  &  tranquillum  ftatum.  Po- 
ftea  vero  fa£lae  funt  civiles  difcor- 
diae  &  partialitates  ,  cx  quibus  fe- 
quutae  funt  expulfiones  ,  incendia  , 
caedes,  pracdae,  peregrinationes  per 
mundum  : 

Era  onorata  ------ 

quia  honorabilis    Familia    fuit  Ami- 
deorum .  Et  dicit : 

-  -  -  -  ejfa  e  fuoi  conforti  j 
quafi    dicat,    non    folum  ,    ipfa,    fed 
etiam  i  fttoi  conforti ,  fcilicet  Ucelli- 
ni,  &  Gherardini  . 

O  Bttondelmonte  ----- 
Heic  Cacciaguida  indignanter  excla- 
mat  contra  infanam  lafciviam  juvc- 
iiis ,  qui  ad  unam  perfuafionem  u- 
nius  feminae  dimifit  propriam  uxo- 
rem,  &  affumfit  eara  ,  quae  de  jure 
effe  non  poterat .  Unde  dicit : 


D 


IMOLENSIS  784 

0  Buondelmonte ,  quanto  mal  fttggifii 
Le  wo^^e  fue  ------ 

ideft  ,    affinitatem    illorum    Amideo- 
rum   male  dimififti,    primo  tui  malo 
&  damno,  fecund6  illius   Partis  Gi- 
bellinorum  ,    &    terti6    tuae    Civita- 
tis.  Et  dicit : 

-  -  -  -  per  gli  ahytii  conforti ! 

fcilicet ,    ad    perfuafionem  illius  Do- 
minae  de  Donatis .    Et  ideo    fuhdit , 
quantum  bonum  fequutum  fuiffet,  fi 
numquam   Bondelmontes  veniffent  ad 
Civitatem  ,  dicens  : 

Malti  farebber  lieti ,   chs  fon  trijli  ^ 
quia  fcilicet  non    fequuta    fuiffet  di- 
vifio  &  defi^ructio  Civitatis  ,  fi  anti- 
quus    tuus ,    quando    primo    veniebat 
ad    Civitatem  ,    fuiffet    fuffocatus    ia 
fiumine  Ema.  Unde  dicit  : 

Se  Dio  i  aveffe  conredttto  ad  Ema , 
fciJicet  ,    quod  habuiffes  tuam  fepul- 
turam    in    fiumine    Ema .    Eft    enira 
Ema  fiuvius  parvulus,  diftans  a  FIo- 
rentia   per  tria  milliaria.   Vel  dicas: 
Se   Dio   i  aveffe  concedttto  ad    Ema ,    i- 
(ieft  ,    fi   remanfiffes    ibi    ad    habitan- 
dum  ,  ita  quod  non  veniffes  ulterius, 
quando  primo  veni^bas  de  Valle  Gra- 
vi  ad  habitandum  Florentiae  .  Unde 
dicit: 

La  prima  volta  cV  a  Citth  venijli . 
Dicunt  enim  aliqui,  quod  Ema  cum 
fuo  territorio  eft  de  Bondelmontibus. 
Ma  conveniafi  ----- 

Heic  Cacciaguida  ex  morte    Bondel- 
montis  arguit  malum  augurium  ,  quod 
praenuntiavit   futuram  effufionem  ci- 
vilis  fanguinis.   Nam    Dominus  Bon- 
delmontes  fuit    incerfeSlus    ante  Sta- 
tuam    Alartis.    Quum  ergo    Mars   fit 
Deus  belli,    &  gaudeat  languine  hu- 
mano  ,     bene    facrificatum     fuit    fibi 
fanguine  humano  iftius  .   Dicit  ergo: 
Ma  conv;niafi ,  che  Fiorenxa  fejfe 
Vittima  ------- 

ideft  ,  facrificium  fanguinis  humani , 

ficut 


785 


COMAiENT.  IN  DANTJS  COMOED. 


ficut  olim  fiebat  Marti  a  quibufdam 
barbaris  .  Vel  Vittima  ,  lcilicet ,  de 
Bondelmonte  ,  quafi  Viftima  pacis 
ruptae.  Quum  enim  olim  quis  inhi- 
bebat  foedus ,  ma£\abarur  tamquam 
Viftima ,  ut  faepe  patet  apud  Li- 
vium  : 

-  -  -  -  a  quella  pietra  fcema , 
ideft ,    Statuae  Martis ,    quae  erat  a- 
liqualiter  fra£la  : 

Cbe  gtiarda  '/  Ponte  , 
quia  erat  pofita    in    principio  Pontis 
Veteris  ,    ut    faepe    diftum    eft  .    Et 
dicit : 

-  -  -  -  ne  la  ftia  pace  pofirema  j 
quia    fcilicet    non   erat    amplius    pax 
futura  in  Florentia  . 

Con  qttefle  genti  ------ 

Heic  Cacciaguida  concludit  fuam  nar- 
rationem  &  claudit  Capitulum  ,  di- 
cens  : 

Vid^  io   Fioren-^a  -   -  -   - 

Con  qiiefle  genti ,  -  -  -  - 
fcilicet ,  iuperius  enarratis  Familiis  . 
Et  dicit: 

-  -  -  -  e  con  altre  con  effe  , 

quia  fecit  Auftor  foliim  mentionem 
de  quibufdam  ,  de  quibus  placuit  fa- 
cere  famam,  quia  vifae  funt  fibi  me- 
morabiles  .  Et  dicit: 

-  -   -  -   in   si  fatto   ripofo  , 

ideft,  in  tam  tranquillo  &  pacifico 
ftatu  : 

Che  non  avea  cagion   onde  piangeffe  . 
Ideft ,    quod    non    habebat    materiam 
plorandi,  ficut  nunc.  Et  fubdit: 
Con  qitefte  genti  -vid^  io  gloriofo 
E  giiiflo  il  Popol  fuo  ,  -  -  -  - 
fcilicet  ,  Florentinum  ;    gloriofo  ,  fci- 
licet ,    artibus    pacis  &   belli.    Tunc 
enim    gerebant    bella    contra    hoftes  , 
cx    quibus    confequebantur    faepe  vi- 
£loriam    gloriofam ,    non    contra  Ci- 
ves ,    ex    quorum  vi£toria  non  datur 
triumphus  :    e   ginflo ,  quia  tunc  non 
ufurpabat  injufte  jura  vicinorum  ,  fi- 
eut  nunc  facit.  Et  dicit : 


785 


B 


C 


D 


-  -  tanto  che  7  Giglio 

Non  era  ad  afla  mai  pofio  a  ritrofe. 
Hoc  dicit  ,  quia  de  more  eft  victo- 
rum  faepe  pervertere  Infignia  capta 
ab  hoftibus ,  ponendo  caput  haftae 
fuperius  deorfum ,  &  pedem  furfum . 
Quod  tamen  faepe  faflum  cft  Fio- 
rentiae  tempore  bellorum  Civilium. 
Quia  aliquando  Gibellini  expulfi  ca- 
piebant  Infignia  intraneorum  ,  &  fub- 
vertebant  in  opprobrium  Guelpho- 
rum  ,  &  e  contrario.  Et  dicit: 

A^e  per  divifion  fatto  vermiglio . 
Ad  hujus  litcrae  intelligentiam  no- 
ta ,  quod  quum  Romani  olim  facie- 
bant  aliquam  Civitatem  Coloniam , 
donabant  fibi  Armaturam  Populi  Ro- 
mani  ,  fcilicet ,  Scutum  fimpliciter 
rubeum ,  fine  literis  illis  S.  P,  Q.  R. 
quae  literae  important  Senatns  Popu- 
lufque  Romanus .  Tamen  Nicolaus  Tri- 
bunus  Romae  ,  Vir  magn.ie  probita- 
tis  &  prudentiae  ,  faepe  arguens  Po- 
pulum  Romanum  de  vilitate  &  fu- 
rore  intollerabili  eorum  ,  exponebat 
iftas  literas  Senatus ,  PcptdusQtte  Ro~ 
manus  ,  fic  Soxxo  Popolo  *  conchato 
Romano .  Sed  ad  propofitum  .  Omnis 
Colonia  recipicns  Infignium  Roma- 
norum,  poterat  addere  &  apponere 
quidquid  volebat.  Unde  Perufini  ad- 
diderunt  Griphum  ,  Florentini  LiJia 
alba  ,  Pifani  nihil  addiderunt.  Flo- 
rentini  ergo  pulfis  Gibellinis  ,  con- 
verterunt  Lilia  alba  in  rubea  ,  ad 
diverfificandum  Infignium  exteriorum 
expulforum  .  Et  ab  illo  tempore  ci- 
tra  habuerunt  femper  Lilia  rubea  . 
Unde  adhuc  apparent  in  fummitate 
Palatii  Poteftatis  Lilia  alba.  Et  hoc 
eft  quod  dicit:  I^e  per  divifwn ,  i- 
deft  ,  partialitate  ,  fatto  •uermiglio  y 
vel  exponas  ,  fanguine  ,  vel  raftello  . 
^d  Cant.   XVII.   Verf  ^p. 

Qtieflo  fi  vuole ,----.__ 
Heic    Cacciaguida    oftendit    Au£lori 

expul- 


787 


BENFENUTI 


cxpuliionem  ejus .    Ad  cujus  eviden- 
tiam  eft  praenotandum ,  quod  vigen- 
te  parte  Blancorum  in  Civitate  Flo- 
rentina,    cujus    caput    erat    Dominus 
Nerius  de  Circulis  ,    expulfo    Domi- 
/  no  Curfio  de  Donatis    principe  alte- 
rius    partis,    Papa    B^nifacius  volens 
componere  diftam  Civitatem,  &  pa- 
cificare  partes  ,    voluit  habere   Duces 
parrium  .    Ec    quum    reperiffet    illum 
de  Circulis  durum  &  implacabilem  , 
illum   ver6    de    Donatis    in    omnibus 
fe  fubjicientem  voluntati  fuae,  ordi- 
navit ,   quod  Carolus  Sine-Terra  ve- 
niret  de  Francia   in   Italiam   fuS  no- 
mine  Paciarii  ,    qui    fedaret    lites    & 
difcordias  ubique.   Qui   veniens   FIo- 
rentiam  ,    ordinavit    eara    ita    bene  , 
licut  fcriptum   eft    fupra  in   Purgato- 
rio,    &  alibi  faepe .    Ad  literara  cr- 
go  dicit  Auftor: 

Qj'.eJio  ft  vnole ,  e  quefle  ^la  /i  cevca , 
idelt,  procuratur  per  Dominum  Cur- 
fium  de   Donatis,  &  alios.  Ecdicit: 

E  tofio  verra  fatto  -  -   -  - 
quia    fcilicet    res    fortietur    effe£ium 
in  triennium  : 

-  -  -  -  a  chl  cth  penfa  ; 
fcilicet,  praedifto  Curfio,  &  Domi- 
no  Mufatto  de  Francefiis  de  eadem 
parte  ,  qui  perfonaliter  de  Francia  , 
&  cum  magnis  pecuniis ,  &  propriis 
expenfis  conduxit  Carolum  praedi- 
£lum  ufque  Florentiam  ,  &  fic  ha- 
buit  optatum  . 

^d  Verf.  6^. 
Con  la  qual  tu  caflrat  in  quefta  Valle . 
Ad  quod  fciendum ,  quod  Dominus 
Nerius  de  Circulis,  de  quo  di£lum 
elt,  fuit  ita  protervus ,  rufticus,  & 
fimplex  ,  quod  inftante  Papa  Bonifa- 
cio ,  quod  ipfe  faceret  pacem  cum 
Domino  Curfio,  refpondit  arrogan- 
ter  :  San  7e  Pater  ,  ad  quid  detinetis  tne 
heic  ?  Rogo  -vos :  permittite  me  redire  in 
ptttriam    meam .    Cui  Bonifacius  indi-  | 


A 


B 


C 


D 


IMOIENS IS  788 

gnatus  refpondit:  Et  qtiis  te  detinet? 
Unde  ipfc  receflit  .  Sed  Dominus 
Curfius  fagacior  remanfit  fupplex  & 
venerabundus.  Ex  quo  datus  eft  or- 
do  deftruftioni  Circulorum,  ficut  jam 
diftum  cft.   Unde  dicit  : 

Che  tutta  ingrata  ,----- 
quia    non     recognofcebat    beneficium 
tuum  in  confulendo  &  vigilando  pro 
bono  ftatu    Reipublicae    Florentinae: 

-  -  -  -  tutta  matta  c^  empia , 
ftulta  deferendo  confilium  tuum  ,  & 
impie  reddendo  fupplicium  pro  be- 
neficio.  Aliqui  dicunt,  quod  mulri 
interficientur  ex  cis,  fed  non  inve- 
nitur  verum .  Ec  fubdit ,  quod  cito 
fequetur  vindi£la  de  hoc ;  unde  dicit: 

-----  ma  poco  prejfo 
quia  fcilicet  tertio  anno  a  praefenti , 
Ella  ,  tion  tu  ,  >;'  avra  roffa  la  tempia . 
quia  deftruetur,  &  luet  poenas  di- 
gnas  :  Non  tu ;  quafi  dicat ,  lic^t  tu 
pellaris  ,  ficut  jam  di£lum  eft  ,  ta- 
men  melius  &  honorabilius  pertran- 
fibis . 

Di  fua  beflialitate   -   -  ~  - 
Heic  Cacciaguida  damnat  fatuitatem 
Circulorum  ,    &  juftificat  ele£lionem 
Aufloris  dicens: 

-  -  -  -  il  fuo  proceffo 
Fara  la  prova  ,----- 

quafi  dicat:  Rei  probabit  eventus, 
quia  beftialiter  fe  geflerunt,  fpernen- 
tes  fana  confilia  fapientum  .  Et 
dicit: 

-  -  -  -  si  cy  a  te  fia  hello 
tAverti  fatta   parte  ------ 

fcilicet  recedendo  ab  eis ,  &  facien- 
do  tua  fa£ta  fine  illis : 

_____  per  te  fieffo  . 
Unde    nota,    quod  pulcherrima  pars 
fapicntis  cft ,  nullius  efle  partis,  ficut 
fcriptum   eft  in   Inferno. 

Lo  prirno  tuo  rifttgio ,  e  7  primo  oflello  , 
Di£lus  Cacciaguida  praenarrato  exi- 
lio  Aufloris,  nunc  ad  confolationem 

ejus 


78p  COMMENT.  IN 

ejus  praenarrat  refugium  ejus  iti  exi- 
lio .  Et  dicit  ,  quod  primum  refu- 
gium  ejus  erit  quidam  magnificus 
Baro  Lombardus  .  Ad  cujus  eviden- 
tiam  eft  praenotandum ,  quod  ifte, 
de  quo  Auctor  loquitur ,  fuit  qui- 
dam  Dominus  Bartholomaeus ,  quia 
obcinuit  Capitaneatum  Veronae  ab 
Imperatore.  Ad  quem  Auclor  primo 
habuit  recurfum ,  &  recepit  provifio- 
nem  ab  eo .  Poft  enim  mortem  Ec- 
celini  de  Romano,  Maftinus  &  Ai- 
bertus  familiares  di£li  Eccelini  inva- 
ferunt  dcniinium  Veronae  .  Nunc  ad 
literam  .  Cacciaguida  defcribit  Capi- 
taneum  Bartholomaeum  a  liberalita- 
te  ,  &  ab  armatura  fua ,  dicens: 

Sara  la  cortefia  del  gran  Lombardo , 
ideit,  liberalitas  &  munificentia  Bar- 
tholomaei  praedi£li,  qui  fuit  magni- 
ficus  Dominus  in  Lombardia.  Et  de 
rei  veritate  ifte  inter  Tyrannos  fuit 
reputatus  fatis  probus  &  prudens . 
Et  dicit: 

CAe*n  fu  la  Scala  porta  il  fanto  uc- 
cello  . 
quia  habet  Scalam  pro  Infignio ,  & 
defuper  portat  Aquilam  Imperialem  , 
quae  vocatur  avis  Dei ,  ut  expofitum 
cft  VI.  Cap.  hujus  Libri ,  &  in  Pur- 
gatorio.  Et  fubdit  veram  liberalita- 
tem  praefati  Domini ,  quia  praeve- 
niet  ejus  indigentiam  ,  nec  exfpe£ta- 
bit  petitionem  vel  prccationem  Au- 
£toris .  Unde  dicit : 

Ci'  avra  tn  te  ~  -  -  -  -  - 
ideft,  qui  magnus  Lombardus : 

-  -  -  -  si  benigno  riguardo  , 

quia  fcilicet  te  refpiciet  oculo   beni- 
gnitatis  &  clementiae  ,  quod  de  di;o- 
bus  faciet  primo  id ,    quod  fit  pofte- 
rius  ab  aliis.  Unde  dicit : 
Cbe  del  far,  ------- 

fcilicet ,  donum  vel  fervitium  : 

-  -  -  -  e  dcl  chkder  tra  voi   due 
Fia  prima  qttel  ,     che  tra  gli  altri  e 

piii  tardo  , 


DANJIS  COMOED.  790 

A  quia  fcllicet  primo  dabit  ,  quam  tu 
petas  fibi  •  cujus  oppofitum  commu- 
niter  faciunt  alii  Domini  j  immo  vo- 
lunt  &  faciunt  faepe  fe  rogari  con- 
tra  illud  Salomonis .  Ne  dicas  amict 
tf.o  j  Vade . 

Con  liii  vedrai  colui , 
Heic  Cacciaguida  praenuntiata  libe- 
ralitate  Gapitanei  Bartholomaei ,  nunc 
B  praenuntiat  probiratem  &  liberaiita- 
tem  Domini  Canis  Grandis  ejus  filii 
vcl  nepotis ,  quem  primo  defcribit  a 
ftrenuitate  armorum  ,  oftendens  ,  quod 
fuerit  vere  filius  Martis ,  audax  ,  & 
promtus  in  proelio ,  &  vi£loriofus 
valde  .  Unde  dicit :  Con  lui ,  fcilicet 
cum  praedifto  Bartholomaeo ,  vedrai 
colui ,  fciiicet,  Canem  Grandem  : 
(2        _____  che  imprejfo  fv.e 

Nafcendo  ----- 
fcilicet,    in  nativitate  fua,  ideft  jara 
efficaciter. 

-  -  -  -  s(  da  quella  Stella  fortf , 
fcilicet,  Martis  Planetae,    qui    facit 
viros  fortes  &   feroccs  in  belio: 

Chi  notabili  fien   /'  epcre  fne  . 
fcilicet,    in    bellis ,    ficut  jam   patuit 
ex  iis,  quae  fcripta  funt  de  eo  . 

Non  fe  ne  fono  ancor  ----- 
Ad  exaltationem  Domini  Canis  di- 
cit,  quod  virtus  ejus  nondum  eft 
nota,  propter  juvenilem  ejus  aeta- 
tem.  Sed  in  brevi  fiet  celebris  ubi- 
que.  Unde  dicit: 

-  -  -  -  /e  genti  accorte 
Per  la  novella  eta , 

fcilicet ,  de  operibus  bellicis  ejus  , 
five  armorum  geftis.  Tamen  mira 
indolcs  praetendebat  futuram  virtu- 
tem  in  eo.  Et  affignat  caufam  er 
parte  aetaris,  non  naturae,  dicene : 

-  -  -  -  che  pur  nov  anni 
Son  quefle  rots  _  -  _  _ 

fcilicet,  Martiales : 

-----  intorno  d!  lui  torte  . 
Et    intellige   dc    annis    Martialibus, 

ita 


79^-  B  ENFENUT  I 

ita  quod  novem  faciunt  decem  & 
octo  ;  tamen  aliquanto  minus.  Nam 
Mars  in  duobus  annis  percurrit  Zo- 
diacum  minus.  Et  fic  vult  dicere, 
quod  crat  adolefcentulus  • 

Ma  pria   ----- 
Heic  Cacciaguida  oftendit,    quod  in 
brevi    enitefcet    virtus    diai     Canis, 
^uae  nunc  occultatur.  Unde  dicit: 

Ma  pria   -   -   -  -   _  g 

Parran  faville  de  la  fua  virtute , 
ideft,  initia  magnorum  faclorum  pu- 
blice  apparebunt: 

In  non  cttrar  d' argento  ne  d^  affatint . 
Et  vcr^  Au£ior  in  duobus  verbis 
brevirer  coUigit  duo  ,  quae  reddide- 
runt  hominem.  iftum  gloriofum  ,  fci- 
licet  magnificentia  in  fumtibus,  & 
audacia  in  bello;  quae  duo  fecerunt 
famofos  multos  Dominos  vitiofos , 
quorum  aliquos  ego  novi  .  Vide  er- 
go,  quam  commendabilis  eft  virtus 
Liberalitatis  ,  quae  aliquando  tegit 
multitudinem  vitiorum  in  homine . 
Eft  ergo  fciendum,  quod  ifla  virtus 
praeluxit  in  ifto  puero.  Nam  dum 
pater  ejus  duxiffet  eum  femel  ad  vi- 
dendum  magnum  thefaurum  ,  ifte  il-  d 
lico  levacis  pannis  minxit  fuper  eum  . 
Ex  quo  omnes  fpe£lantes  judicave- 
runc  de  ejus  futura  munificentia  per 
iftum  contemtum  pecuniarum .  Et 
hoc  dico ,  erat : 

-  -  -  -  pria  cbe^l  Guafco  -  -   - 
ideft  ,  Papa  Clemens  de  Vafconia  : 

-  -  -  -  /  alto  ^rrig^o  ingannt  . 
ideft ,  magnanimum  Henricum  Impe- 
ratorem  de  Lucimburgo.  De  ifta  de- 
ceptione  dicetur  infra  Canf.  XXX. 
Et  fubdit  manifeftationem  magnae 
Liberalitatis  hujus  Canis,  dicens : 

Le  fue  raagnifi:snxe  conofciute 
Mignificentia    eft    proprie  in  magnis 
fum  ibus : 

Saranno  ancora  ^  ____=,-. 
^uod  probat,  dicens: 


I MO  LEN  SIS  7P2 

'        -  ~  -  -  si  cb' e' fuo!  nemici 

Non  ne  potran  tener  le  lingue  mute  . 
Haec  eft  enim  proprietas  virtutis, 
quod  reddit  amabilem  etiam  odio- 
fum  ,  &  laudabilem  non  vifum  : 

k4  htt  t'  afpetta ,  ----- 
Heic  Cacciaguida  promittit  fpem  Au- 
clori  in  difto  Cane  Grandi ,  diccns : 

----&•  a' fuoi  benefici . 
Nim  de  rei  veritate  ifte  Canis  mul- 
tum  honoravit  Auctorem  ,  danJo  fibi 
provifionem  fuam ,  &  in  multis  com- 
placendo  fibi.  Ideo  Aucior  non  im- 
memor  beneficiorum  ,  bene  reddit 
fibi  mercedem  fuam  ,  &  ultra  debi- 
tum ,  ficut  vides.  Et  fubdit: 

Per  lui  fia  tramwtata  molta  gente , 
quia  alios  exaltabit  ,     alios  humilia- 
bit;  Ideo  dicit : 

CamMando  condir^ion  riccbi  e  mendict . 
quia  aliqui  divites  pauperabuntur, 
aliqui  pauperes  ditabuntur. 

E  porterane  ------ 

Heic  Cacciaguida  at^dit  ultimo  quae- 
dam   tamquam   fecreta  de  eo ,  dicens; 

E  porterane  fcritto  nella  mente 

Di  lui ;  e  nol  dirai  j  -  -  -  _ 
fed  exfpe£la  cventum  .  Et  dicit  Au- 
6lor: 

_  -  _  _  —  e  dijfe  cofe 
fcilicet,  Cacciaguida: 

Incredihili  a  que! ,  cbe  fian  prefente. 
Nam  praediftus  Canis  totam  Mar- 
chiam  Tarvifinam  bellica  virtute  fu- 
begit.  Ideo  bene  Raynaldus  Poerifta 
Veronenfis  verficulo  Epitaphiali  ejus 
triumphos  brcviter  complexus  eft , 
dicens : 

„  Si  Canis  hic  Grandis  ingentia  fa- 
&a  peregit . 

„  Marcbia  tejlis  adefi ,    quam  faeva 
marte  fubegit . 
^d  Cant.  XIX.  Verf   n8. 

Li  fi  vedra  _------ 

Heic    Aquila    defcribit    primum  ma- 
gnificum  Regera  Chriftianitatis ,    fci- 

licet 


7P3  CGMMENT.  IN 

llzet  Regcm  Franciae.   Ad  cujus  evi- 
deatiam  cft  praefciendum  ,    quod  ifte 
fuit    Rex    Philippus    diclus  Pulcher , 
qui  multa  impia  fecit.  De  quo  quia 
niaxima    fcelera  fcripfit    in   Purgato- 
rio,  ideo  nunc  defcribic  eum  ab  uno 
folo  fcelere,    fcilicet  ab    ejus  avarif- 
fima  vilitate,    ad  augendam  ejus  in- 
famiam  ,    &    ab  ejus  morte    crudeli . 
Conftrue  fic  literam . 
L)  ft  ved>a  ------ 

fcilicet ,  in  di61;o  libro : 

-  -  -  -  U  etuol ,  -  -  -  -  ~ 
ideft,  dolor: 

-  -  -  -  cbe  -  -  -  - 
ideft  quem  dolorem : 

Qiiel  che  morra  di  colpo  di  coteKna  , 
fcilicet,  Philippus  Rex  Franciae , 
qui  interficietur  ab  Apro: 

-----  fopra  Senna 

3   Induce ,------ 

xdcft,  Parifius,  quara  denominat  a 
flumine  fuo .  Eft  enim  Senna  fluvius, 
qui  labitur  per  Parifius .  Ec  dicit : 

-  -  -  -  falfeggiando  la  moneta , 
quia  Philippus  faciebat  fabrjcari  mo- 
netam  fallam.  Et  nota,  quod  Phi- 
lippus  praediftus  fuit  interfcftus  ab 
Apro  in  venatione  ;  ideo  dicit;  di 
colpo  di  cotenna ,  ideft  dente  Apri. 
Nam  in  vulfjari  Florentino  Cotenna 
folum  appellatur  cutis  Porci  grofla 
&  fetolofa ,  &  per  fimilitudinem  cu- 
tis  hominis  capitis  etiam ,  quae  eft 
grofla  &  pilofa.  Ergo  per  cutim  dat 
intelligi  Aprum  ,  qui  ipfum  Philip- 
pum  interfecit.  Et  merit6  ab  anima- 
li  feroci  &  fuperbo ,  videlicet  Apro, 
occifus  eft  homo  tam  ferox  &  fu- 
perbus  . 

Li  fi  vedra  ----- 
Heic  Aquila  defcribit  fecundum  Re- 
gem  ,    fcilicet  Angliae,    quem ,  quia 
magnanimus  erat ,  ut  tangit  in   Pur- 
gatorio,  nunc    defcribit    folum  a  fu- 
perbia ,  dicens: 
To;i7.  III. 
•  h'shiUfe. 


DANTIS  COMOED.  7^4 

A|        Li  fi  vedra  -  -  -  - 

fcilicet,  in  praedi£lo  Libro  Dei : 

-  -  -  -  la  fuperbia ,  c^'  affeta , 
ideft,  fitibundum  facit .  Unde  dicit : 

Che  fa  lo  Scotto,   ------ 

ideft,  Regem  Scotiae: 

-  -  -  -  e  /'  *  Inglefe  folle , 
ideft,  Regem  Angliae  Eduardum  te- 
raerarium ,  qui  ut  credo,  erat  Rex 
utriufque  Infulae.  Eft  enim  Anglia 
Infuhrum  maxima  in  Oceano  Occi- 
dentali.  Scotia  ver6  ei  coniun£la.  Et 
dicit : 

Si  che  non  pv.b  foffrir  dentro  a  fm 
meta, 
ideft,  intra  tcrminos  &  litora  fuae 
Infulae  .  Quia  fcilicet  non  contentus 
proprio  Regno,  invadit  aliena  Re- 
C  gna  .  Ec  certe  iftud  di£l:um  eft  ma- 
xime  verificatum  diebus  noftris ,  quia 
Angliae  Rex  invafit  Regnum  Fran- 
ciae,  &  Rege  capto,  totam  fere  re- 
gionem  vaftavit: 

Vedrafft, 

Heic  Aquila  defcribit  duos  alios  Re- 
ges  potentes  fimul,  qui  ambo  labo- 
rabant  eodem  morbo  vitiorum  ,  fci- 
D  licec  luxuria  &  mollitie,  &  amba 
erant  fine  aliqua  virtute.   Dicit  ergo: 

Vedraffi  la  hiffuria ,  e'/  viver  r/ioile  ^ 
ideft,  in  eodem  Libro  Dei ,  vita  vo- 
luptuofa ,  unde  animofitas,  &  vo- 
luptas , 

Di  quel  di  Spagna , 
fcilicet,    Regis    Alphonfi ,    qui  tunc 
regnabat  : 

~  ~  -  -  e  di  quel  di  Buemme  , 
ideft,  Vincislai  Regis  Bohemiae  ,  de 
quo    di£lum    eft    in  Purgatorio.     Et 
dicit  de  utroque : 

Che  r<iai  valor  non  conobbe  nk  volle . 
fupple  ,  cognofcere  virtutem  . 

Fedraffi 

Heic  Aquila  defcribit  alium  Regem , 
fcilicet  Carolum  Regem  Apuliae, 
qui  di£lus  eft    Claudas,    cui    adfcri- 

E  e  e  Wit 


7P5 


DENVENUTI 


b  t  unam  virtutem,  fc^licet  liberali- 
tarem.  Unde  di61um  eft  fupra ,  quod 
Rex  Roberfus  avarus  naius  eft  ex 
patre  liberali.  Dicit  ergo : 

V^dyaffi 

iJeft,  in  eodem  Libro  Dei : 

.  -  -  ~  -  la  fua  iontats 
Ideft  ,   propria : 

Segnata  con  un  \.  -  -  -  - 
quia  hdbuit  lolam  unam  virtutem, 
fcilicet  largitatis.  Et  tamen  per  ava- 
ritiam  vendidit  filiam  propriam  Mar- 
chioni  Eftenfi  ,  de  qua  re  fcriptum 
eft  in  Purgarorio  : 

-  ~  -  -  al  Ciotto  dl  Geyitfalemme 
ideft  ,  Carolo  Ciotto,  qui  intitulatur 
Rex  Hierufalem.  Qui  titulus  datus 
fuit  patri  ejus  Carolo  Duci  Ande- 
gaviae,  qui  recuperavit  Apuliara  de 
manibus  Manfredi .  Et  dicit: 

Q^tando  7  contrario  fegnera  un  Etnme . 
quod  importat  M'<lle:  fcilicet,  miUe 
vicia  .  Aliqui  tamen  exnonunt  ali- 
ter ,  &  fic  :  Qj*ando  un  Emme  ,  ideft 
mille  vitia  ,  fegnera  7  comrario  ,  ideft 
Soldani  Babyloniae,  qui  tenet  Hie- 
rulalem.  Sed  ifta  expofitio  eft  aliena 
a  mente  Aucloris  .  Sed  fic  colorant, 
qui  volunt  eum  defendere  &  ex- 
cufare  . 

Vedragi 

Heic  Aquila  defcribit  alium  Regem 
Siciliae  •  Regem  quidem  a  vitiis, 
Infulam  ver6  a  Monte  famofo ,  & 
ab  una  fepultura  famofa.  Hic  autem 
fuit  Fridcricus  filius  Petri  probiflimi 
Regis  Aragonum,  de  quibus  diclum 
eft  in  Purgaiorio.  Expone  ergo  lice- 
ram  fic : 

Vedrafft 

fcilicet  in  praefato  Libro  Dei : 

----/'  avarixja  e  la  ■viltate , 
bene  Vilitas  concomifatur  Avaritiam  . 
Nam    omnis    avarus  eft    vilis  &  pu- 
fillanimis : 

Di  quel  -  -  ~  - 


A 


B 


D 


I  MO  LENS  IS  jgs 

'  fcilicet,  Friderici  praedifti  : 

~  -  -  -  che  guarda  l '  Ijola  del  foco , 
ideft  Siciliam,  cujus  Mons  eft  Aetna 
ardens ,  de  quo  diftum  eft  fuora  . 
Praeterea  di6lum  eft  &  alibi  ,  &  in 
Inferno.  Ec  nota  ,  quod  notanter  di*- 
cit  ,  guarda ,  quia  tenet  eam  cum 
timore  &  folicituJine,  quia  ipfe  vi- 
lis  &  avarus  male  gubernat  intra, 
&  reddit  fe  od  bilem  Regnicolis  * 
extra  autem  habebat  guerram  cum 
Carolo  Ciotto  praedi£lo.  Et  dicit: 

Ov  s/fn:hife  fint  la  lunga  etate  . 
Ad  cujus  intelligentiam  eft  fcien- 
dum,  quod  ficut  fcribit  Vergilius  Ae- 
neidos  ,  dum  proficifceretur  Aeneas 
a  Troja  in  Italiam,  perdidit  patrem 
fuum  Anchifem  antiquifllmum ,  cujus 
confilio  omnia  gerebat  in  illa  longa 
peregrinatione  fua .  Cui  ftruxit  pul- 
cherrimum  tumulum  ,  &  inftituit 
diverfos  ludos  ,  qui  annuatim  cele- 
brarentur  in  ejus  memoriam .  Et  fub- 
dit  ad  cumulum  majoris  verecundiae: 

-  -  -  -  fien   lettere  mo^^e 
fcilicet  ,  fingulac  pro  partibus  : 

Cbe  noteranno  molto  -   -   -   - 
fcilicet  ,  fuorum   vitlorum  : 

----;'«  parvo  loco . 
ideft  ,    in     modico     fpatio    chartae . 
Et  hoc 

-  -  -  a  dar  ad  intender  qttanto  i  poco 
La  ftia  fcritttira  ----- 

fcilicet  ,   per  contrarium,    quia  mul- 
ta  mala  dici   pofTunt  de  eo  in  paucis 
verbis.     Vel     intelligas    fimpliciter, 
quia    pauca    fcriptura    poteft  fieri  dc 
eo,  quia  habet  paucas  virtures ,  quae 
poflTunt  notari  per  paucas  literas  trun- 
cas,  fcilicet  I.  quod  importat  unum  , 
ut  jam   diftum  eft  paulo  fupra  .    Sed 
prima  expofirio  videtur  melior,  quia 
licera  dicit :    cbe   noteranno    molto  ^-  & 
ita  non  videtur  poffe  pati  talem  in- 
tellc6tum  . 

£  pnrranno  ------ 

Heic 


191 


COMMENT.  /N  DANTIS  COMOED. 


He.c  Aquila  vituperat  duos  alios 
Reges  ejufdem  ianguinis  ,  icilicet 
Dominum  Jacobum  Regem  Arago- 
niae  fratrem  di^ti  Friderici,  &  a- 
lium  Jacobum  Regem  Majoricae  pa- 
truum  utriulque  iratris  ,  Friderici 
fcilicet  ,  &  Jacobi  pracdi6lorum  . 
Unde  dicit : 

-  -  -  ~  a  ciafcun  /'  opere  fo^-^^e 
idefl ,  opera  vilia : 

Dd  Barba  ----- 
fcilicet,  Domini  Jacobi  Regis  Ara- 
goniae  .  Et  dicunt  aliqui ,  quod  pri- 
mus  renuntiavit  Regno  Siciliaej  ai- 
ter  vero  permifit  fibi  auferri  luam 
Infulam  a  fratre  fuo  Petro  ,  qui  ta- 
men  poftea  reftituit  eam  fibi .  Unde 
dicit: 

-  .  ~  -  e  iltie  corene  han  fatte  bor^e . 
ided ,  badardas : 

-  -  -  -  cbe  tanto  egrrgta 
Na^ione  , - 

ideft,  generofam  profapiam  ,  de  qua 
fuit  ille  Petrus  armorum  ftrenuii- 
fimus . 

-  -  -  -  e  due  corone  -  -  -  - 
fcilicet,  fcripta  &  manifeftata  in  me- 
morato    Libro    Dei  ,    fcilicet  Regum 
Aragonum    &    Majoricae    parrmno    a 
ciafcuno . 

£  quel  di  Portogatlo ,----- 
Heic  Aquiia  colligit  tres  Reges  fi- 
mul ,  quorum  duos  defcribit  fimpli- 
citer,  tertium  vero  defcribit  ab  in- 
fami  vilitate  quadam :  JE  qitel  di 
Portogallo ,  fcilicet,  Rex.  Eft  enim 
Portus  Gallus  unum  de  quinque  Re- 
gnis  Hifpaniae  : 

-  ~  -  -  e  di  Norvegia 

ideft,  Rex  Norvegiae.  Eft  enim  Nor- 
vcgia  regio  in  Septemtrione ,  in  par- 
te  frigidiffima  vicina  Tramontanae  , 
ubi  funt  dies  breviffimi,  &  inve- 
niuntur  boni   Faicones  . 

L»  /i  conofceranno ,----- 
ideft,    in    praememorato    Libro  Dei, 


798 


B 


C 


D 


Quafi  dicat  :    etijam  apparebit  vilitas 
&  avaritia  eorum  ibi .  Et  fubdit : 

-----  e  quel  di  Rafcia 
fupple,  bene  cognofcetur  in  illo  Li- 
bro ,  tamquam  vilior  &  avarior  prae- 
diftis  .  Quod  probat  per  evidentifli- 
mum  fignum  extremae  vilitatis  ava- 
ritiae  ,  dicens  : 

Che    tnale    aggiufio  V    Conio    di  Vt- 
negia . 
Hoc    dicit,    qula    falfificabat    Duca- 
tos,    quos    cudit    nobiliflSma  Civitas 
Venetiarum  . 

O  beata  Ungheria  ----- 
Heic  Aquila  defcribit  duo  Regna , 
fcilicet  Hungariae  &  Navarrae.  Qu.o~ 
rum  primum  vacabat  per  mortera 
Andreae ,  qui  fuit  filius  Caroli  Mar- 
telli,  dc  quo  multa  di6\a  funt  fu- 
pra  Cant.  IX.  hujus  Paradifi .  Ideo 
dicit: 

O  beata   Ungheria 

refpe£lu  aliorum  Regnorum  : 

fe  non  fi  lafeia 

Piii  malnsenare,  ------ 

fciiicet,  a  Rege  novo;    quafi  dicat , 
fi  non   pejorat .  Et  dicit  : 

-  -  -  -  e  beata  Navarra , 
quia    tunc    carebat    Rege ;    fed  qula 
recidebat    tunc    Regnum    in    Regem 
Franciae  ,  dicit : 

Se  s^  armaffe  del  monte ,  che  Ja  fafcia. 
ideft,_  qui  cingit  eam  ,  &  a  Gallia 
dividit ,  ideft  fortiliciis  fuis  .  Quafi 
dicat :  fi  praemuniret  ita  fe ,  Sc  prae- 
videret  fibi,  refiftendo,  quod  non 
veniret  fub  manu  Francorura.  Et  fic 
tacite  praedicif,  quod  pervsntura  eft 
ad  manus  eorum  ,  quorum  fuperbia 
vana  eft  intolerabilis. 

E  creder  -  -  -  _  _ 
Heic  ultimo  Aquila  infamat    Regem 
Cyprium,    quem    dicit    vivere  volu- 
ptuofe  tamquam  beftia.  Unde  dicit: 

E  creder  dee  ciafcun  ,  cbe  gia  per  arra 

Di  quejlo,   ----__ 


e  e  a 


ideft. 


799  BE-NVENUT 

jdeft,  per  fignum  hujus  vaticinii, 
vel  Libri : 

-  -   -  -  Nico/ia  e  Farnagofla, 

per  quas  dat  intelligi  Re^num  Cy- 
pri .  Eft  enim  Nicofia  Civitas  in 
Cypro,  &  Famagofta  alia  Civitas 
major  &  ditior,  ad  quam  eft  com- 
munis  Mercatorum   concurfus: 

Per  la  ler  beftia  ft  lamenti  e  ^arra  , 
ideft,  rixetur  propter  Regem  fuum 
beftialiter  vivenrem  .  Unde  dicit: 

Cl^  dal  fianco  de  /'  altre  non  fi 
fcofta . 
ideft,  qui  Rex  non  difcordat ,  nec 
recedit  a  latere  aliarum  beftiarum, 
ideft  jliorum  Regum  vitioforum .  Et 
ver^  non  difcohaeret  ,  &  non  diftb- 
ciatur  a  vivere  beftiali  aliorum  ,  im- 
mo  vincit  &  excedit  cum  fua  gente 
Cypria  omncs  gentes  &  Reges  Re- 
gnorum  Chriftianitatis  in  fuperflui- 
tate  luxuriae,  gulae,  mollitiei  ,  & 
in  omni  genere  voluptatum  .  Sed 
velle  defcribere  genera  epularum  , 
fumtuofitatem ,  varietatem  ,  8i  ni- 
mietatem  ,  faftidiofum  eftet  narrare  , 
&  taediofum  fcribere  &  perniciofum . 
Ideo  viri  fobri^  &  temperanter  vi- 
ventes  deberent  avertere  oculos  a  vi- 
dendo ,  &  aures  ab  audiendo  mores 
meretricales  ,  lubricos  ,  &  foeridos 
Infulae  illius,  quam  permittente  Deo 
Januenfes  nunc  invaferunt,  expugna- 
verunt ,  &  male  traftavcrunt  ,  Sc 
mul£taverunr. 

^d  Cant.   XXI.   Verf.    130. 

Or  voglion  c/uinci  ------- 

Heic  Petrus  Damiani  aperte  infamat 
Paftores  modernos  per  contrarium  ad 
di£los  Apoftolos,  dicens: 

Li  moderni  Paflori  ----- 

Or  voglion    quinci    e  quindi  chi  rln- 

fcilicet,  a  dextr's  &  a  finiftris: 

-  -  -  -  -  e  chi  li  meni 
Tanto  Jon  gravi ,  -  -  -  — 


C 


TMOLENS!  S  8co 

ideft  ,  pingues  &  corpulenti .  Quales 
multos  vidi  in  Curia  Romana.  Et 
hoc  cft  contra  praediflorum  Petri  & 
Pauli  macredinem  , 

-  -  -  -  e  chi  diretro  gli  al-^i . 
qui  habent  Cappas  longas ,  terram 
verrentes  cum  cauda.  Et  hoc  etiam 
cft  contra  nuditatem  praedi£lorum 
Apoftolorum.  Et  ideo  dolore  ftimu- 
lanie   lubdit: 

Cucpron  de  manti  lor  i  palafreni , 
pingues  ,  &  politos ,  ficut  ipfi  funtj 
quia  corum  clamydes  funt  ita  Jon- 
gae  ,  amplae,  &  capaces  ,  quod  coo- 
periunt  hominem  &  equum  .  Unde 
dicit  : 

Si  che  due  beftie  van  foti  una  pelle . 
fcilicet,  beftia  portans  ,  &  ipfe  por- 
tatus ,  qui  verius  eft  beftia ,  &  be- 
ftialior  ipsa  beftia.  Et  certe  ,  fi  Au- 
6tor  vivcret  hodie  ,  poflet  mutare 
literam  iftam ,  &  dicere:  St  che  tre 
beftie  van  lott' una  pelle ,  fcilicet  Car- 
dinalis  ,  Meretrix  ,  &  Equus  •  ficut 
audivi  de  uno  ,  quem  bene  novi  , 
qui  portabat  fuam  concubinam  ad 
venationem  poft  fe  in  clune  equi  vel 
muli.  Et  ipfe  ver^  erat  ftcut  equus 
i^  mulus ,  in  quibus  non  eft  intelle&us , 
hoc  eft ,  fine  ratione.  Ex  diftis  Pe- 
trus  iratus  exclamabat  ad  Deum : 

O  pa^ienx^a  ,------ 

fcilicet,  divina: 

------  che  tanto  foflieni ! 

ideft,  quomodo  potes  tantum  fuftine- 
re ,  quod  non  irafcaris?  Et  non  mi- 
reris,  Leclor  ,  fi  Auftor,  tamquam 
Poeta  ita  obloquitur  de  Praelatis, 
quum  &  magni  Doftores  &  fanfti 
Viri  non  potuerint  abftinere  ab  hu- 
jufmodi  obloquiis  Praelatorum  .  Un- 
de  &  Beatus  Bernardus  hanc  volu- 
ptuofam  &  beftialem  vitam  Praela- 
torum  mirabiliter  perftrinxit,  fic  di- 
cens :  Qtium  cunfli  flatus  hominuvn  aH- 
quid  laboris    habeant ,   aliquid    volupta- 

tis , 


831 


COV>MENT.  IN  DANTIS  COWED.. 


80: 


tis  ,  Praclatt  novo  quoilarn  artlficio  de- 
ferentes  ,  omne  qu.od  mole/lat  in  omni- 
bus  refpuerunt  •  onjue  quod  dele^at , 
in  omni'US  azcepemnt  c^ir.  Et  heic 
nofa ,  quod  Au£tor  nofter  magna 
arte  ufus  eft,  fingens  Petrum  Da- 
miani  ifta  fic  vituperofa  dicere  de 
Paftoribus  ,  quia  fuit  Cardinalis  ,  & 
novit  vitam  eorum  .  Ideo  veracius 
&  audac.us  obloqui  potuit  de  fuis. 
Immo  de  rei  veritate  dl£lus  Petrus 
talia  &  pejora  fcripiit  de  Praelatis  . 
Scripfit  enim  duo  Opcra  praecipua 
in  eleganti  ftilo ,  quorum  unum  eft 
de  Epiftolis ,  &  Sermonibus,  in  quo 
Opere  multa  mala  dixit  de  ipfis" 
aliud  vero  fecit,  in  quo  fcribit  de 
Praelatis  flagiria  nefaria ,  quae  ho- 
nefte  dici  non  poffunt.  Siquidem  Pe- 
trus  ifte,  homo  rigidus  valde,  inter 
alia  pulcra  ,  quae  fcribit  in  ifto  fe- 
cundo  Volumine,  difputat  fubtiliter 
contra  Hicronymum  ,  qui  dixit, 
quod  Deus  non  poterat  Virginitatem 
perdifam   reftaurare . 

.Ad  Cant.  XXII.  Verf.  74. 
-  -  -  -  -  e  la  Regola  mia 
Riniafa  e  giu  per  danno  de  le  carte . 
Volo  ad  clariorem  intelligentiam  hu- 
jus  literae  referre  illud ,  quod  nar- 
rabat  mihi  jncofe  vcnerabilis  Praece- 
ptor  meus  Boccacius  de  Certaldo . 
Dicebat  enim  ,  quod  dum  effet  in 
Apulia,  captus  fama  loci,  acceflit 
ad  nobile  Mcnafterium  Montis  Ca- 
fini ,  de  quo  diclum  eft.  Et  avidus 
videndi  Librariam ,  quam  audiverat 
ibi  cffe  nobiliffimam ,  petivit  ab  uno 
Monatho  humiliter,  velut  ille,  qui 
fuaviffimus  erat,  quod  deberet  ex 
gratia  fibi  aperire  Bibliothecam .  At 
ille    rigide    refpondit,    cftendens  fibi 


B 


D 


altam  fcalam  :  Jlfcende  quia  aperta  efl . 
llle  laetus  afcendens  ,  invenit  locum 
tanti  thefauri  fine  oftio  vel  clavi  ; 
ingreffufque  vidit  herbam  natam  per 
feneftras ,  &  Libros  omnes  cum  ban- 
cis  coopertis  pulvere  alto  .  Et  mira- 
bundus  coepit  aperire  &  volvere  nunc 
iftum  Librum ,  nunc  ilkm ,  inve- 
nitque  ibi  multa  &  varia  Volumina 
antiquorum  .&  peregrinorum  L.bro- 
rum.  Ex  quorum  aliquibus  erant 
detra£li  aliqui  Quinterni ,  ex  aliis 
recifi  margines  chartarum  ,  &  fic 
multipliciter  deformati .  Tamdem  mi- 
feratus,  labores  &  ftudia  tot  incly- 
torum  ingeniorum  deveniffe  ad  ma- 
nus  perditiffimorum  hominum ,  do- 
lens  &  illacrymans  receffit.  Ef  oc- 
currens  in  Clauftro  ,  petivit  a  Mo- 
nacho  obvio,  quare  Libri  illi  pre- 
tiofiffimi  effent  ita  turpiier  detrun- 
cati  .  Qui  refpnndit ,  quod  aliqui 
Monachi  volentes  lucrari  duos ,  vel 
quinque  Solidos  ,  radebant  unum  Qua- 
ternum ,  &  faciebant  Pfalteriolos  > 
quos  vendebanf  pueris ;  Et  ita  de 
marginibus  faciebant  Brevia  ,  quae 
vcndebant  mulieribus.  Nunc  ergo ,  o 
vir  ftudiofe,  frange  tibi  caput  pro 
faciendo  Libros   (*). 

^d    Cant.   XXX.   Verf    133. 
In    quel   gran   Jeggio ,    a    che    tu  gli 

occhi  tieni  , 
Au£\or  defcribit  in  fpeciali  unam 
fedem  vacuam  eminentem  interalias, 
in  qua  expe£\atur  anima  illuftris  cu- 
jufdam  magnifici  Principis.  Ad  cujus 
intelligentiam  eft  pracfciendum ,  quod 
ifte  ,  de  quo  Au£tnr  loquitur  heic , 
fuit  Henricus  VI.  Imperator ,  qui 
imperabat  fempore  Au£loris.  Qui  de 
confenfu    Clementis    V.    de  Vafconia 


defcen- 

(*)  Nemo  erit  qui  haec  tam  acerba  in  Ecclefiaftico';  Paftores  &  Caffinenfes  Mcnacho^, 
praeteri  torum  faeculorum  licenti.12  atque  ignaviae  tribuenda  non  coenofrat,  unde  no- 
bis  erit  gratulationis  ar^umentULii  a  re!]."urnta  temporibns  noilris  Ecclefiaftica  difci- 
plina,  rerdtutifque  inter  Cifilnenfes  potiifimum  fumma  cum  elegantia  fiudiis  do- 
ftrinarum. 


8o?  BENVENU7 

defccnciit  in  Italiam  ,  &  multa  inagni- 
fice  gtflit  .  Ad  literam  etgo  Auftor 
praenuntiat  indignam  &  intemDefii- 
vam  mortem  hujus  Henrici.  Con- 
ftrue  ergo  fic  literam: 

Sedera  /'  u4lma  -   -   -  - 

Deir alto  ^irigo  -  -  -  - 
idell,    anima  illuflris  ,    magni  Impe- 
ratoris  Henrici  Sexti ,    qui  alta  ten- 
tabat .  Unde  dicit : 

-  -  -  -  che  fu  gta  atigofla  ,  • 
ideft,  quae  anima  imperabat  in  ter- 
ra .  Omnis  enim  Imperator  vocatur 
Auguftus  a  Caefare  Auguflo,  ut  di- 
€nxm  efl  in  Cant.  I.  Inferni ,  &  a- 
libi  faepe.  Et  dicit : 

-  -  -  -  cV  a  dirvxx^i^  Italia 

Verra ,   /»  prima  cV  ella  fia  difpofla , 
Quafi  dicat:    non    invenit  eam    bene 
difpofitam    ad    re£lum  &  certum    re- 
^  gnum  unius  Monarchae ,  propter  par- 

lialitates,  tyrannides ,  &  bella  intefti- 
na  :  Sedera  in  quel  gran  feggio ;  ideft  , 
infidebit  illud  altum  folium  ,  quale 
decet  majeftatem  Imperialis  culminis 
in  Principe  tam  virtuofo.  Et  dicit  : 

-  -   -  -   a  che   tti  gli  occhi  tieni  , 
ideft ,    quod    folum  tu  fpecialiter  in- 
fpicis: 

Per  la  Coron.i ,  che  gia  ij'  e  fu  pofla , 
ideft,  propter  coronam  gloriae,  quac 
cft  jam  praeparata  meritis  fuis,  ficut 
Coronam  Imperialem  digne  prome- 
ruit  in  terra  .  Et  dicit : 

Prima  che  tu  a  quefle  no-^^^e  ceni. 
Ideft,  antequam  moriaris  ,  &  venias 
ad  iftam  gloriam  ,  ubi  etiam  tu  ex- 
fpeftaris  divina  gratia  &  meritis 
tuis.  Unde  volo,  quod  intelligas  ta- 
cite,  quod  Beatrix  oftendit  Auclori 
fedem  ipfius  vacuam  ,  cum  corona 
laurea  defuper.  Et  bene  dicit,  ante- 
quam  coenet  ibi ,  quia  praefatus  Hen- 
ricus  mortuus  eft  in  MCCCXIII.  die 
XXIV.  Augufti  in  Tufcia  in  Caftel- 
lo,  quod  dicitur  Buonconvento.  Au- 


I    JMOLENSIS  8o| 

A  £lor  vero  mortuus  eft  in  MCCC- 
XXI.  de  menfe  Septembris,  in  fefto 
San£lae  Crucis  ,  in  Civitate  Raven- 
nae ,  ubi  fepultus  eft  apud  locuni 
Fratrum  Minorum  ,  in  fepulcro  ma- 
gno,  cum  tali  Epitaphio  ,  quod  fe- 
cit  Johannes  de  Virgilio  Bononienfis 
contemporaneus  ejus  &  amicus  . 
^d  Verf.   142. 

E  fia  Prefetto  -  -  -  - 
Heic  Beatrix  affignat  caufam  fpecia- 
lem ,  quare  Henricus  non  potuic  con- 
fequi  finem  fuum  ,  fcilicet  illegalita- 
tem  Clementis  V.  de  Vafconia  Un- 
de  dicit : 

£  fia  Prefetto  nel  foro  divino 

tAllora  tal ;  -  -  -  - 
quafi  dicat  :  Unus  crit  tunc  tempo- 
ris  Praefeflus  rebus  facris .  Et  non 
dicas  ,  Perfetto ,  ficut  multi  textus 
habent  ,  quia  tunc  effet  replicati» 
conditionis  in  litera  : 

-  -   -  -   che  palefe  e  coverto 

Non  andera  con  Itti  per  un  catntno  . 
Quia  manifefte  videbalur  favere  fibi 
&  occulte  erat  fibi  inftftus .  Et  or- 
dinavit,  &  confenfit,  quod  Rex  Ro- 
D  bertus  refifteret  fibi,  &  impediret  e- 
jus  coronationem  ,  &  proceffum.  Pro- 
pter  qiiod  Henricus  damnavit  &  pri- 
vavit  ipfum  Robertum  in  Civitate 
Pifana.  Ec  continuo  Clemens  revo- 
cavit  Sc  annullavit  fententiam  Hen- 
rici ,  ficut  de  utroque  a£lu  vidi  pu- 
blica  Inftrumenta  . 

Ma  poco  poi  far^  _  _  _  _ 
E^  Heic  Beatrix   praenuntiat  mortem  & 
poenam  praedi£lo    Clementi    in   bre- 
vi  ,    dicens  ,    quod    di£^us    Clemens 
Papa. 

-  -  -  poco  poi  fara  da  Dio  foffcrto 

Nel  fanto  officio  ; 
fcilicet,  in   Papatu;  &  bene  parum  , 
quia  Clemens  fupervixit  diclo   Hen- 
rico  circa   feptem   menfes  cum  dimi- 
J  dio ,  ut  audivi .  Et  dicit  : 

-   -   cF  ei 


/// 


/"i  AT'       /-/-      -^A^^./Z 


c/// 


8o5  COMMENT.  IN 

-  -  -  -  ch*  ei  fard   detruf» 
iden:,  pulfus  ; 

L^    dove    Stmon    Mago    e    per    fuo 
merto . 
fcilicet  ,    in    tertiam    bolgiam  ,    ubi 
puniuntur  Simoniaci.  Er  dicit  : 

E    fari     quel    d'  ,Aiagna    ejfer    ptu 

ideR,  Bonifacium  VIII.  qui  fuit  dc 
Anagnia  Civitate  Campaniae  ,  ut 
fcriptum  eft  Inferni  Cap.  XIX.  ubi 
Au£lor  etiam  praenuntiat  di£lam  mor- 
tem,  &  poenam  infamiae  Clementis. 
Et  heic  ultimo  nota  ,  quod  Au6tor 
tantopere  deplorat  indignam  mortem 
Henrici  ,  &  commendat  ejus  altam 
virtutem  ,  quia  ipfum  cognovit  in 
vita ,  &  familiariter  coluit  ,  quia 
per  eum  fperavit  reduci  in  patriam  . 
Quod  conatur  perfuadere  fibi  in  ali- 
quibus  Epiflolis  fuis,  &  multo  for- 
tius  in  quodam  fuo  Libello ,  quem 
intitulavit  Monarchiam  ,  qui  Liber 
fuit  quafi  occultus  ufque  ad  tempus 
Bavari .  Sed  de  rei  veritate  Auftor 
potuit  jufte  commendare  Henricum 
iftum ,  a  cujus  laudibus  non  abfti- 
«ent  linguae  adverfariorum  . 

v^j  Cant.   XXXI.   Verf   34, 
Veggendo  Roma  e  f  ardua  fua  opra . 
Ideft }    alta  aedificia    fua  .    Nam  tota 


DANTIS  COMOED. 


8o5 


B 


Roma  miraculum  eft ,  ut  ait  Caffio- 
dorus  .  Vel  etiam  opera  magnificc 
gefta  a  Romanis  ,  quae  erant  pifta  , 
fculpta ,  &  fcripta  in  aedificiis,  vel 
etiam  in  arcubus  triumphalibus.  Un- 
de  Sidonius  : 

Roma  domicilium  Legum  i^rc. 
Et  dicit : 

Stuptfaceanfi  ,   -  -   -  - 
ideft,  mirabantur.  Et  tangit  tempus; 

-  -  -   -  quando  Laterano 

.A  le  cofe  *  morali  andb  di  fopra . 
Quafi  dicat :  quando  Roma  erat  in 
fiore,  quia  tunc  fuperavit  omnia  ae- 
dificia  mundi .  Unde  Thomas  de  A- 
quino  erat  folitus  dicere  ,  quod  tria 
concupiverat  anima  fua,  vidifle:  fci- 
Hcet  Romam  in  flore ,  Chriftum  in 
carne ,  &  Apoftolum  difputantem  ^ 
Et  nota ,  quod  Au£lor  per  hoc  , 
quod  dicit,  Laterano ,  tangit  unura 
mirabiliffimum  aedificium  Romae  . 
Palatium  enim  Lateranum,  quod  eft 
prope  Sanflos  Marcellinum  &  Pe- 
trum  ,  versiis  Septemtrionem  ,  fuit 
Palatium  Neronis  ,  ut  dicit  Marti- 
nus .  Fuit  autem  iftud  Palatium  fum- 
tuofiffimum,  ficut  fcribit  Suetonius. 
Unde  Auguftus  gloriabatur,  fe  inve- 
niffe  Urbem  lateritiam  .  &  feciflc 
marmoream . 


F  J  N  I  S       T  O  M  1      T  E  R  T  J  I. 


•  al.moYtali 


E  L  E  N- 


8o7 

ELENCHUS 

T    O    M    I        T    E   R    T    I    I. 

DTSSERTATIO     SEXTADECIMA. 

DE  Foeneratoribus ,  Judaeis ,  Societatibus  Militum  Praedonum ,  Le^rofcs  ^c, 
Pag.  I. 

DISSERTATIO     D  E  G  I  M  A  S  E  P  T  I  M  A. 

Ve  Fifco ,  &  Catnera  Regum ,  Epifcoporum  ,  Ducum  atque  M^irchioHum  Italici  Re^ 
gni .  6i. 

DISSERTATIO     D  E  C  I  M  A  O  C  T  A  V  A. 

De  Republica ,  Parte  publica ,  c$^  Miniftris  Reipublicae  antitjuts  temporibus .  Et  tt» 
Civium  Communitates  ,  uti  nunc  ,  ita  &  vetujlis  Seculis  fuerint  tn  Civitatibus 
Italicis .  iSl. 

Excerpta  Hijlorica  ex  Commentariis  MStis  Benevenuti  de  Imola  in  Comoediam  Dan- 
tis ,  ab  eo  circiter  oinnim  Chrifti  MC^^CLXXfl.  compofttis ,  C?'  in  Eftenji 
Bibliotheca  adfervatis .  *75« 


B-814// 


GETTY  CfNTER  I.IBPAPy 


( 


'% 


fTii 


^ 


4^-