Zmiennosc osobnicza zabkowania zuwaczek robotnic niektórych gatunków mrówek z rodzaju Formica L. (Hym., Formicidae).

POZNAŇSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIOI, NAUK
WYDZIAi, NAUK ROLNICZYCH I LESNÝCH
PRAČE KOMISJI NAUK ROLNICZYCH I KOMISJI NAUK LE;
TOM XL — 1975

Nadbitka

JERZY WIŠNIEWSKI

ZMIENNOSC OSOBNICZA ZABKOWANIA ŽUWACZEK ROBOTNIC
NIEKTORYCH GATUNKÓW MRÓWEK Z RODZAJU FORMICA L.

{HYM., FORMICIDAE)

W literaturze mirmekologicznej przy opisie narz^zi g^bowych mrówek
z rodzaju Formica L. z reguly podaje síq, že žuwaczki posiadajq na we-
wnQtrznych kraw^dziach po 8 chitynowych zqlbków, z czego tylko pier-
wszy jest nieco wi^fcszy, natomiast pozostale s^ podobné pod wzgledem
wielkošci i ksztaltu. Dia zilustrowania opisu reprodukuje sie najcz^sciej
rysunek žuwaczki Formica sangúinea L a t r. zaczerprÚQty z pracy F o r e-
I a •(1874) (ryc. la). Rysunék ien znaležé možná takže w praca-ch E s c h e-
r i c h a Í1906) i Schmiedenknechta (1930). Ostatnio VanBoven
(1970) przyjíji ten typ z^bkowania- jako reprezentatywny dla caiego ro-
dzaju Formica L.

Eyc. 1. Z^blcowaiime žuwaezek: a — Formica sangu-
inea Latr. (wedlug Plorela za Efecherichem — 1-906),

b — Formica rufa L.
Abb. 1. Gezahnung des Oberkiefers; o — Formica
sanguinea Latx. (von Forel nach Escheritíh — 1906),

b — Formica rufa L.

Na podstawie analizy okolo 5 tysi^cy rdbotnic žebraných w róžnych
zachodnich regionach krajů staráno si«? ustalič prawidlowosé zqbkowania
žuwaczek, a takže ich zmiennošč osotoiczq u pi^ciu nastQpujqcych gatun-
ków mrówék: Formica rufa L., F. polyctena Fo r s t., F. pratensis R e t z .,
F. truncorum, F. i F. sanguinea L a t r. Z analizy tej wynika, že u badaných
gatunków mrówek z^bkowanie žuwaczek jest bardzo podobné, a typowy
schémat z^bkowania (ryc. Ib) scharakteryzowač možná w nast^pujiicy
sposób. Pierwszy z^bek jest zawsze najwi^kszy, drugi jest od niego zna-
cznie mniejszy. NastQpnym co do wielkošci jest czwarty z^bek, na bokách

144 J- Wišniewski [2]

kíórego stoj£| zawsze znacznie mniejsze z^bki ((3 i 5). Poczqwszy od tylko
nieznacznie wi^kszego szósteg<^ zátoka, pozostale dwa sq nieco mniejsze.
U form typowych zžjbkowanie obu krawQdzi jest podobna do wyžej po-
danego opisu schematycznego, bez wzgledu na to, która z žuwaczek jest
bardziej wysuni^ta do przodu. Na schémat z^'bkowania nie wplywa wiel-
košč robotnicy.

Na rycinach 2-6 przedstawiono osobnicz^ zmiennosč zqbkowania žu-
waczek, przy czym pod rysunkiem a staráno síq každorazo-wo wykazač
formě zbližonq do typowej dla každego z badaných gatunków mrówek.

Osobnicze zmiany zqbikowama sří niekdedy wyražnie widoczne na jed-
nej žuwaczce. W przypadku, gdy zmiany takie wystejpujq na obu žu-
waczkach ich nasilenie jest zawsze zróžnicowane, bez wzgl^u na to, która
z žuwaczek jest bardziej wysunifjta do' przodu. Zmiennosč polega z re-

guly na:

a. Zmiande wielkoscd zqibków. Niekiedy trzeci zžjbek, który z reguly
jest mniejszy od poprzedniego i nastQpnego, ulega powi^kszeniu i prawie
dorównuje wielkosciíi sJísiednim (ryc. 21, 6 d, 6e). Znacznie czííáciej zaimka
zróžnicowanie wielkosci z;|bków pií|tego z dakzymi (ryc. 2c, 4n, 51) lub
prawie calkowicie zanikaje zqbkd (ryc. 3h,, 3i).

b. Redukcji liczby zqbków. Zmiennosč ta widoczna jest najcz(žsciej

Ryc. 2. Zmiennosč osobniqřa zi^íkowainia žuwaczek Formica rufa L. Kropk^ ozna-

caoino xawacsiLq wysimi^t^ toirdziej do przodu

Abb. 2. Individuelle Veranderlichkeit der Gezáhnung der Oberkiefer bel Formica

rufa L. Der Punkt bedeutet das mehr nach vorne gerichtete Oberkiefer

Zmiennošé osobnicza zqbkowania žuwaczek robotnic mrówek

Ryc. 3. Zmiennošé osobnicza z^bkowania žuwaczek F. polyctena F o r s t.
Abb. 3. Individuelle Veránderlichkeit der Gezahnung der Oberkiefer bei F. poly-
ctena F o r s t.

Ryc. 4. Zmiennošé osioitanScza z^bkowania žuiwaczek F. pratensis Ret z.
Abb. 4. Individuelle Veránderlichkeit der Gezahnung der Oberkiefer bei F. praten-

sfts Ret z.

J. Wišniewski

Ryc. 5, Zmiennošč osobnicza z^bkowania žuwaczek F. truncorum F.
Abb. 5. Indlviduelle Veranderlichkeit der Gezáhnung der Obankiefer bei F. trun-
corum F.

Ryc. 6. Zmiennošč osobnicza z^bkowania žuwaczek F. sanguinea L a t r.
Abb. 6. Indiváduelle Veránderiiehkeit deir Gezahinung der Oberkiefeir bei F. sangu-
inea La!tr.

[5] Zmiennošč osobnicza zqbkowania žuwaczek robotnlc mrówek I47

na kraw^dzi miedzy z^'bkami 5-8, na których imiejscu jeden ulega zani-
kowi, a pozostale sq znacznie wd^ksze, równej lub róžnej wielkošci (ryc.
3b, 3c, 6n).

c. Zwi^kszeniu liczby z^bków. Zmiany te polegajq na tworzeniu u ná-
sady malego dodatkowego z^bka i(ryc. 3d, 4d) luib zast^pienáu jednego dwo-
ma mniejszymi (ryc. 2c). Nieco czQŠciej spotyka síq piQČ z^toków w miej-
scu usytuowanda zgbków 5-8 (ryc. 2e, 2g, 4b).

d. Tworzenie zqbków podwójnych lub rzadziej potrójnych. Niekiedy
zqbek ulega powi^kszeniu, a jego wierzchotók lub bok Jest wci^ty, tworz^c
z^bek podwójny na jednej žuwaczce '(ryc. 2b, 2i, 2j) lub na obu (ryc. 2d).
Znacznie rzadziej spotkač možná zqbki potrójoie i(ryc. 2m, 2ti), które pow-
stajq w wyniku zrošni^cia síq dwóch z^bków d nastupme rozdzielenia síq

Wyžej opisana zmiennošč z^bkowania žuwaczek robotnic badaných
gatunków mrówex nie naležy do rzadkošci. Wydaje si^ jednak, že naj-
cz^šciej spotyka síq je u Formica sanguinea L a t r., F. pratensis R e t z.,
i F. truncorum F., a rzadziej u F.. rufa L. i F. polyctena F ors t .

Niekiedy wyražnemu st^pieniu ulega kilka zíjbków na Jednej lub obu
kraw^dziach žuwaczek, bez wzgltjdu na to, która z nich jest bardziej wy-
suniQta do przodu (ryc. 2s, 4s, 6m). Znacznie cz^šciej spotyka si(? reduk-
cjťj zabkowania na skutek zíamania wierzcholka {ryc. 3j, 5f) lub wylama-
nia u násady calego zi|bka (ryc. 3h, 31, 5g). W drugim przypadku kraw^dž
žuwaczki w miejscu brakuj^cego z^bka jest nieco wypukla (ryc. 2m, 4p,
6jn), prosta (ryc. 4n, 6b) lub zatokowo wyci^ta (ryc. 3f, 4i, 5h). W ostatním
z opisanych przypadków s^iednie zabfci wydajíi si^ byó znacznie díužsze
(ryc. 4.n, 5h). Niekiedy wylamaniu ulegaJEj na obu žuwaczkach te samé
zřjbki, np. dwa pierwsze (ryc. 3m, 5n, 6r) lub dwa drugie (ryc. 3«, 4r).
W przypadku wylamania z^bków skrajnych, to jest pierwszego lub ósme-
go, krawf^dzie ulegajsj zaokrqgleniu (ryc. 3g). Niekiedy wylamujq síq dwa
sasdednie z^bki (ryc. 2o, 4m) lub kilka (ryc. 4s, 60), a w skrajnych przy-
padkach wystíípuje calkowita defcrmacja jednej z žuwaczeik (ryc. 2r, 3i,
5s) lub obu lacznie (ryc. 2s, 4Jc, 5m). Wydaje síq, že tego rodzaju zmiany
poteguja siť; wraz z wiékiem, to jest z chwil^ przejácia robotnic do prac
przy budowie kopca oraz prac póza gniazdem, zwiazanych z transportem
materialów przekraczaj£}cych niekiedy wielokrotnie wage; wlasnego ciala.
Jest to bardzo prawdopodobne, gdyž žuwaczki mlodych, jeszcze nie wy-
barwionych osobników nie wykazujži tego rodzaju urazów mechanicznych.
Niekiedy spotyka si^ robotnice, pozbawioine calych fragmentcw žu-
waczki (ryc. 3r). Najprawdopodobniej zostaiy one wyrwane w czasie walfci
mrówki .ze znacznie wi^kszym i silniejszym przeciwnikiem.

Do chwili obecnej przebadano zbyt mal^ liczb<? osobników plciowych
z rodzaju Formica L., by na tej podstawie možná bylo wnioskowac, že
takže u samic i samców wystťjpuje — podobnie jak u robotnic — opisana
zmiennošč osobnicza zabkowania žuwaczek.

148 J. Wišniewski [6]

LITERATURA

1. Van Boven J. K. A., (Ifl70): Mierein — Parmicidae. Weteoisohapp. mededel.,
nx 30.

2. Escherich K., (1806): Die Ameise. Brauinschweig.

3. F o r e 1 A., (1874): Les Fourmis de la Suisse. N. Denkschr. allg. Schweiz. Ges.
ges. Naturw. Zunich.

lechit O., (1930): Die Hymeniapiterein Mitteleuropas. Jena (Stiíz
H. — Améisen, s. 521 - 563).

Instytut Ochrony Lasu
Akademii RolniczeJ w Poznanlu

JERZY WIŠNIEWSKI

VBRAJSrDERLICHKEIT DER GEZAHNUNG DER OBERKIEFER BEI ARBEI-
TERINNEN EINZELNER AMEISEN AUS DER FORMICA GATTUNG (HYM.,

FORMICIDAE)

Zusaramenfassung

Auf Qrund der Analyse van ungefáhr 5-itaiusend Arbelteriininen der folgenden
Ameisenarten: Formica rufa L., F. polyctena Forst, F. pratensis Retz., F. trunco-
rum F. und F. sanguinea Latr. beschrieb der Verfasser die individuelle Verander-
lichkeit der Gezahnung der Oberkiefer. Die Venánderlichkeit beruht vor allen Dingen
auf dex Qrdssenanderimg dar einczelnan Zaboohen, Anidarung der Zahmaheniainzahl.
oder der Bildung von Doppel- oder Dreifachzahnchen. Ausserdem kann man bei
den Arbeiterinnen hochstwahrscheinlich mit dem Fortschritt des Alters die mecha-
nisehe BesahadágUTig der Zahndhen feststeHen, wekhe duroh Ausbrechen eines oder
mehrer Zahnehan zuriickzufiihren iat. Alle obeneirwalmten Verainderiiohkeiten treten
bei einem oder beiden Kiefern auf, ohne Riicksicbt darauf, wélche van řhnen mehr
nach vorne geriebtét ist.