Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct
to make the world's books discoverablc online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
Äbout Google Book Search
Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web
at |http: //books. google .com/l
Google
IJber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen.
1
Sil
L3
/
9 -
7
/
/
*i
t^'^
\
I »".»^.rriBi^^ww-j-^ — . »»i __„ iiüa.'n*.*,r
9t r cft t tJ
ffic
^tt 1KnUr|liUfttttg in tfUanHfdien itterarifdieit
Jltter|>ad)|l kßt^Un ®efeüfd)afTl
Begrunbet
burd^
Dr. gf. ®, t>, SButtge u- Dr. <SL 3.. SC. ^aittfer
fortgeführt
G« ®d|^ itt eti*
V .« tf
- J •
♦ -4
»anb VIII.
SSerrag »on gtanj Äluge.
1861.
3(1 ju brucfcn erlaubt.
3m 9{amen beö ©encrol^^cuoernementd oon (SP, Stos unb (Surlanb
@enfoi* ätiefemann.
• • •
i
S)tu<i oon |>. Caatmann in IDotpat
Snl^alt teö achten SBatt^ed*
Die neue Slcbaftion ifl mit bem 2. ^efte tiefe« ©anbes, ©. 113, eingetreten.
erfteö -^eft
I. SDie Siufu^rung ber etjanjclifc^cn ße^rc Dr.
SKartin ßut^cr'g in 8itJ>, ^\)p unb durtanö
»om ßaub^ J^cobor ^aüer 1—43.
II. 2ln|>ang: t)ün bem Segtnn ber 3?cformatiou
in 2it?lanb auö beS »cilanb 93ices=iprdfibenten
^ermau ü. Sret)ern litetdrif(l[)em 5)?ad^lag mit^
gctl^eilt \)on Sr. Sjccöcnj bem ^errn n?irfl.
©taatörat^ unb (Ritter ®. )?. Sret)ern ♦ ♦ 44— 67.
III. Äleinc Drben^^S^ronifen:
1. gatcinifc^c (i^ronit \>t>m beutfc^en Drben
in iprcu§en unb 2it)(anb aud bem Snbc
be« 16. 3a^r^unbert5, mitget^eitt »on .
Dr. 6. 3. 21. $au(fer 68— 65.
2. Dcutfc^e e^ronif be§ Drben« ber
©(^^wcrbtbrüber unb Srüber be« bcutfc^en
»^aufc« in gitjlanb, au« bem SBürttem*
bergif^en ©taatöarc^it), mitget^ieilt tjom
^errn Staatsrat^ unb SRitter Dr. 6. 6.
JWapieröfp 66-82.
IV. SDebuction ber alten ®renjen 8it)Ianb«, au«
einem alten Slctcnfiütf »om 3^^^^ \661f vaxU
get^eilt tjon Dr. 6. 3. 31. qjautfer . . . 82—100.
V. 2Äi«ceIIen.
1. 2)a8 uralte ®ef(!)led)t bon 9Wet)enborff fiiflorifd)*
genea!09ifcl)e Sefefrucht bon J&errn ©taotörat^ ^^^ ^^.
unb fiRitter Dr. €. e. 9la|)ierMt) . ..... tOl-104.
2. Copia Testamenti Militaris bon 1636 mitge- ^, ^^^
tbeiit bon Dr. 6. 3. «. ^aucTer 104— 1Ö6.
3. C^fenntnil über bie «uölieferung nadft fldebal ber-
laufener öauern bom 29. Sunt 1516, mitget^)ellt ^^^ . .^
bon bemfelben 106—108.
L
©cite.
•
4. gr!ebfn8-3:ractat att)lfrf)en ©c^rtcben unb ©loöco-
Dien in öetreff bcr Ucberläufer unb berflrlcl)fnfn
S3auern ^ubl. bon bem ©ouberneuren (Srid) «jel-
fon Oscnfllcrna au Webiitt bcn 21 3awuar 1650, ^^^ ^ ^
mitgctbeilt bon bcmfelbcn 108— 112.
5. @d)enrung@urfunbe bon ^and SBranged ju Mo
bom 29. ©fjjtembcr 1651 , au8 bem lltcrarlfd)cn
9lad)(iig be5 tDdlanb $Bice-$ra{!benten ^ermann . j
b. örebern 112.
3n)citc3 unb britteö ^eft.
VI. ßpnnc Sc^onne {)p(if;onc Dan tjunbcrlpfcn
9cf(I;efftben bcr ^eren ti)o Ipfflant^ mpt^
ben SRuffen tjnbc tartaren 113-265.
VII. gortgefe^tc 2)iitrt;cilung Heiner Iit)Ianbifd)er
e^ronifen 266-286.
1. gKeifierd^ronif Sodann ©anber'd . . 268-283. ^
2. Ätetnc JRonneburger fö^ronif unb
Dbitunrium . ♦ 283-286.
VIII. SSegangene irrt^umbe unb geiler bef§ liefsf
lanbifc^en ß^ronicfenfd^reiber^ Salt^afari«
SlufTouiDen« . ♦ . ♦ 287—313.
IX. SDenffd^rtft über a»ittel unb SBege ba«
fonigl. fd^mebifc^e ßinfomraen au« 2it?Ianb
gu »erme^ren. SSom ßnbc be« XVII.
Sa^r^unbert« 314—322.
X. Urfunben.
1 . Sleltere Iit)Idnbif(^e jpergamcnt^Ur«»
funben ber Unberptatö^^Sibtiot^ef ju
Upfata 322-329.
2. S5rei$ergaraent:fDriginaIc be^fd^meb»
fRti^^:^%xä)iH ju ©todfiolm . . 330-336.
I
^te ®infü^tun^ bet ctfan^elif^en fiepte
Dr. mattin üni^tt'» in Sit^.-, @f]^fl«
nnb Q:ntlanb
aud
t9on
2:i^eobot taflet,
(5anb. ber ^iflor. SBiffenWaften.
^etrad^ten n^tr t)te ®ef4itdEite bed alten StXanb« bi^ }um
Sefltitn be« 16. S^Hwnbprt«/ fo finben toix jfter einen eben
fp ^offnnnfl^Iofen 3«?««^ t^^ Serfatt« «nb Uv Qtrxüitms,
tpte tdn un0 ber ®efdEitdEitfd^re{ber bed' bentfcfien Orbend in
|)re«gen um btefe 3ett bprffljrt iDfe (Befdjitd&te btefer befben
Sänbet; beren erjler Slu^gang^J^unft etn glefd&er t^ gefgt bieU
fad^ glefd^e €etten, unb erß bon bem ^[ugenMtcfe an, mo
ber |)pc|imetjler SWarfgraf SUbreiftt ffc^ offen für We ne«e
Sej^re au^fpradff unb gugletd^ ein n^eltltd^ed ^ergogtbum grün^
bete, ^(rt btefe ^ffnltc^Iett auf. DamaU itoax ^ath ed allen
^nfd^etn, aU ob ein äiinlic^er ^ft au(l(^ in i^iblanb borge(fen
tt^erbe* $iu^ ben a3er(ianb(ungen bee Sanbtaged ju 9lujen
unb SBolmar im ^al^v 1526*), aU ber papi^i^^ gefinnte
Sribiftliof 3<>Nnn©lanfenfeIb, ber JBerbinbung mit ben
*) f.Mr. (35.t>. SSrctJcrn'« TOtt^eilung ^ieruBer in toon ©tttige'ö
5lr^it) für bie ©ef^i^tc g(t>.; (J^il* unb Äurlaube S3b, U ®. 95—103,
idtttise*! ^¥(|i9. SB^, VIII. 1
2 ainUitnnQ jur ®ef((t(^te ber Steformatton
Stuffen \)tti&^HQ, in Stonneburg gefangen fa§, erf!e{it man
tpie e^ ber J^Ian ber lM&niifä)en @tänbe n^ar^ aud^ Stolanb
)U einem mUUdftn Prßent(fttm unter ber $errf(|iaft be«
Slorretdden SQoIierS)on9)(ettenbergiU mad^en. Z)te Stttter^
fc^aft be« @KfM unb ber 9tati ber etabt Sort^at maren
bagegen, unb unermarteier SBetfe änberte ani^ bfe 9lttterf(|faft
bed rigifd^en (£r}^tfM i^re SReinung unb t^ertdefbfgte tt^feber ben
gerabe bon Oft aixi mefjien angegriffenen, am ärgjlen ht\^\xU
bigten (inhi^fyjDl unb bte @tfinbe gingen p|ne Srfolg
au0 einanber.
2)ad 9l{(|itgelingen biefed |)lane« erllärt und/ b^arum
bie Steformatipn Siblanb« ein fo gau} anbered Silb gemS^rt
aU totl^t^ u>ir in S'reußen unb übex^aupt in ben beutfd^en
Säubern antreffen. SBädrertb ade norbbeutfd^e Sänber ^^ offen
unb f4inell }ur :?el^re S u t (f e r'd befannten, brachte badSe^ar^
ren bei ben alten ^aattiättn Einrichtungen in Sit>(anb ben
S(u4i, ba§ erfi tin berjleerenber ^rieg bad Sanb inx^to&tf
t^en unb bie 3 Q^toefex^fxo^inien trennen mupte, e(»e bie
))rotf#antifclfte 9leIigion offene Slnerfennung ftnben unb aU^
gemeiner fegen^reiiti n>irfen lonnte. „Va^tx (laben toir t>on
S^Iettenberg'd Sobe Anno 1535 bii )ur ^uPfung be« £)r^
ben^ 1561 bie eigentfifimlic&e (£rf4feinung eined burd^toeg
))rotef)aniif(^en ianit^, beffen ebenfaD^ ebangelifd^ gefinnte
geifilic^e unb n>elt(i4fe 8anbe0fitrßen bennodEi, n^entgßen^ bem
@4feine nadfi, f!4f an^ in Itrc^Kc^er Sejie^ung ber f^ber^^
d^rrfcjjaft bed 9>a|jjie0 unterioorfen aeigten"*). 2)ae (Snbe
be^ 15. 3a(ir^unbert^ be^eidiinet Siblanb'^ IBerfaK in fiaat^
linier fotoo{iI, aU flttlidffer 3e)ie{iung, einen SSerfaD, melc^er
*) f. Zff. ÄaUme^cr: 2)ic löeörünbmig ter evang. Ittt^ierif%ti
mrd^e in Jlurlan^. SHiga, 1851. (S. 23.
oiine gan)Itf|ie Umßogitng t)er relfgii^fen nrib ftaaiKc^en (Etn^
dddtungen, burdd eine^ ^UtitnhetQ*^ {)flbenlrüft too(^I
no4 eine äußere 93Ifit{ie, aber leinen bauernben Seßanb be«
Staate« jttUe§. gajl i)on ber 3«'* f^'tter ©tiftunfl Jatte ber
£)rben feinen \^tiUitn Quotden nid^t entft^ro(|ien: ftatt bie t»iU
ben {)etben }U beletiren unb f!e burtfi bte Se^ren bei
St^ri^ent^um« }tt btlben unb getflig ju ersten, fam e« i^tn }it^
nädb^ nur baranf <in, bonii^nenSlbsaben nnb^anbarbetten }u er^
(Halten, nebenbei bann aucl, f{e ängerlidft fitr (S^ri^en erfifiren
3U {Snnen.
Sbenfo toentg entft^racfi ber iOrben feinen Qtioeäen^ tn^
bem er eine fa{} ununterbro(|iene gelobe mit bem Srjbiff^iof
unterhielt; bie enbltdE^, na<|ibem ffe fo bielei^ Clenb aber ba«
Sanb gebrad^t, erfl mU ber 9(u{I9fung U$ £)rben« d^uiltd^
erlpfc^. 3m Saläre 1 330 {n^ang ber Orbenemeifiev Sber^^b
bon SOtpnl^eim Sti^a gur Untertperfung unter bie Orben«^
j^errf^aft»), feit toeld^er 3e{t bie ®tabt bem Orben untere
tporfen blieb; trp^ immern)ä^renber SefeffbUH^ be« Orben«
bnrc^ ben Srgbtfddof, tveli^er nun feinen @i^ in ftolen^ufen
nabm; n^oburc^ fid^ 9itga felb^änbiger entitfdfeln fonnte.
din f4iredFIic|fe« Sflänfefptel entf))ann f!dEi barauf, feit ber
Orben^meijler O jJ ji o f f t»on 2» e n fl b e n 1 452 ben berßdtfgten
fitrdtfiofmer Certrag über Sfieifung ber rtgifc^en Oberf^rr^
fiffaft mit bem Srjbifd^fof e^It^e^er ®tobeipe«f(^er ab^
f4^Io$**). ®(eid^Sa{ler unb gleicf^e« )Bergeffetti(irera3ef}tmmiing
unb ®elfibbe }etgten in biefer traurigen 3^'^ Siitter unb
®e{ßli(||fett. 2)te (entere ntc^t toentger (»atte ficff einen
*) f. Dr. (5. (S. 9lapi er« f t? : ®ef$. b. ®tabt fR\^ot in ben Monumcntis
Livoniae antiqnae. T. IV. pag. XXXVI.
**) a. a. O. pftg. LVII,
l*
4 dinUitntiß )ur (Sefd^td^te ber Steformatron
fcfflimmen 9tamen gemaclit; notdn'ettbig fiel toller 9Ri^a^f
iung auf bie fitrcffe, beren Orben^gelfibbe fo mniQ QcAUn,
beren (Bri^Itd^Iett fo totnxQ Qet^li^tn (Sinn geigte. Von
3al^r|^unbert }u 3a{ir(iunbert fani bie 9R<id(it ber Sr}(if(((fe,
bte t^äpfilidi^en SannbnUen fanben feine SSeadf^tung* 9l(d bie
fogenannte SBoIntarft^e Slffpr&fe 1491 enblid[f ^rieben jtpifcden
bem SrjbifcfiQf nnb iDrben^meißer {Giftete, ba n^ar bie SRadEit
ber (SrgHfdbi^fe für immer gebrochen *).
Oör ben Orben bagegen begann nnn noi^ eine ßtit bed
® lange« unier bem großen SDteifler SQoIterbon^Iettenberg,
beffen @ieg im Sluffen^Ariege Siblanb mieber frSftig m^
au§en erfcfieinen lief. SIber gerabe ber burcff feine @iege
Iferbeigefiil^rie lange triebe nSIfrit ben innerlidd nagenben
SerfaO. iDie alten {iaatlid^en Serd&Itniffe l^iblanb'« n^aren
erfd^flttert, feit ber (5rjbif(||pf nid&t mejir toie frfijier bem
Drben^meifler bie ©j>i^e bieten lonnte, fonbern fid^ ibm ß^
gen mufte. Smmer grbgere SRacfit bereinigte {td(f in ber
^anb be« Orben^meijlcr« , beffen »eifer unb Irfiftiger göjf^
rung alle ®tänbe fid^ gern fiigten. 2)odEi entfd^(o§ man fidft
nid^t gum legten @d^ritt, ber ba« Ifingfi mif ad^tete £)rben«^
geliibbe aufgeben unb bie Sg^robingen gu einem feftenSan^
gen berbinben (onnte. Siner fold^en SSeränberung n^ar öbri'
gen«$Iettenberg felbft nidfit geneigt baerfd^on t(fatfäd^Iid(f
bie {i5(^fle äRad^t befa§ unb burd^ bie ®älulariflrung be«
Oroen« feinen einflugret4>en 9lad^bar 9)oIcn gu einem gei^
fäfirlidden S^tnbe gu mad^en fitrd^tete. 3)ie aDgemein ^err^
fc^enbe ©ittenlofigfeit macfite ba« Seburfni§ einer ürc^Hc^en
*) Dr. 9la^)tcrgf^ a. a. O. pag. XCVIIunbDr. SBenj. t)on S3er0.'
mann:,, ßi^Ianb'« Orben unb O&ergclfllf (3^f cit im 5^ampfc, " in beffen SRaga jin
für JRttglanb'd ©efd^tc^te^, ßdnber* unb SJöIferfunbe. Mtaur 1826,
li3anb II $eft 1 6. 52.
in (?{b^, (iip unb Aurlanb. 5
gtfformaKott immer Mn^enUt, tt^äl^renb Ue ^attloflgleü ber
ftaatti^en iSmrtcfitttngen Siblanb'd; btr bod^ fSmmtItdd <^uf
ben fiai^oKctomitd gegrfinbet iDaren, bie frfil^e Serbreitung bed
^toU^antimu Herberte. S)e»ttO(|f gef((ia{f ffir bfe Stibuitg
efned regelmäßig georbneten Airdftetttt^efen^^ offne l9eld[fe« attf
ben (Slauben unb bae fittlicfie Seben eitted Solfe« nttr lang"
fam einget)>trlt unb feine fddneDe Serbreitung ber £e|fre (ler^
(eigefü^rt n^erben lann^ bid jum Untergänge bed beutfd^en
£>xieM faf) gar nidftt^* Sine offene Srllärung für bie 9ltf
formaHon {tellie aDe (lerrfddfiid^tigen ^läne ber beiben alten
®egner, bed (£r)bifcl^of^ unb bed Orbend, aufd Q^iel unb
brol^te ibre ganje toeltücbe Tia^t jn bernidfiten. 2>er (Sr)^
biff^of unb feine (Seijllicbleit m^n babur« ibre fräftigfle
@tfi^e, ben Seiflanb bed 9>at)9e«, berloren, ioälirenb bie
offene Slnnaiime ber le^erifdb^n Sefire burdb ben iOrben noi^s
u^enbig feine eigene Slufldfung unb baburdb ben Serluft tine^
grof en 2:beild feiner {){i(fdmittel unb inneren Araft IfäHe j(ur
golge b^ben mfiffen. !£)en b^uftg )U @dbirmfferren berufenen
9la(bbarn; befonberd ben ^oleU; to&te burd^ einen folcben
SlbfaD eine ertoönfcbte ®elegenl^eit gegeben toorben, unter
bem SSortoanbe bie Sieligion )U fc^fi^en, eine feinblidde @tel"
(ung einjunebmen. Z)ennodb lag e^ in bem Sort^eile be^
Orben^, ben Sefiren ber Steformation bereittviOig (Eingang )u
geftatten unb il^r einigen @d^u^ m Sdeil toerben )u laffen,
toenn er audb felbft ficb nicbt für f!e erH^ren burfte. 3ene ge:^
n^alttge 93en?egung, bie ber fatl^oIif(|fen (Beiflli^ffeit an bieten
Orten fo gef%Ii((f getoorben mar, botbemOrben inSiblanb ein
frfiftiged S^ittel, bie SRacbt berfelben untergraben ober gau)
i^ernidbtet )» U^^ti *). (Sbenfo ^immte ber berborbene fircfi^
*) ^alimttjtx a. a, O. 6. 4 unb 5.
6 Sinleitttttg guir ®ef4f{d(ite ber Sieformation
H4fe S'uPattb bed Sanbc« ia^ ©olf ßfinflffl ffir ettte SHxi^tn^
Cerbefferitttfl, erfd&toerte ober ben (£infltt§ berfelbett öttf ba«
?fbftt in dojem ®rabe. Sie 0^5^*^ « $<nbern(ffe fleHtcn fl*
bft SBtrIuttfl ber netten Sejre auf ben Olauben nnb bad 8e*
(en leidet ern^orbener burcfi äufere Sen^eggrfinbe jugefü^rter
Sfnffänger entgeflen. Dte ©tttenloflöWt t»ar aUgemefn ge^
tporben unb {latie in ben Sanbe^flUen Hefe S9Bur)eI gefd^Ia^
gen ; fogar H^ nacfi 9lom ivar bte Jtunbe gebrnngen unb bte
3Jfij)j}c forberten bom $o(|ime(jler etne Sleformatton be« ^tU
H* unb xtUaiH entarteten Orben« (1517, 1523)»). 5Dte
&fe ^dtte hei ben ^Bauern jum großen Z^eil aufgehört unb
8l{emanb forberte bfe JBoDiie|iunfl berfelben, toobei fJc^ bte
Sauern bamtt entfcliulbtgten/ ba§ idre |)errn ed ebenfo tJ^a^
ten, aud^ fet ed etne alte (tt^länbtfc^e ®etPo|in(ie{t; bte fd^on
f Jre CSter beobad^tet {matten *^). ^m allen bfefen Umflfinben
erftel^t man, tote b<e {»roteflanttfdfien Se^ren tüo^l fd^nelle ^uf^
nal^me ftnben fonnteU; bte gering aber ifire toafiren (Srfolge
fein mußten/ ba i(fnen bie Slufgabe gefiellt toar, eine bßHige
Umgeflaltung ni4it nur bed ®laubena, fonbern aud^ be^ Se#
Um l^erbeijuffifiren. (Blfidflid&erioeife fanb abfr bie JUefor*
mation in ber größten ©tabt be« Canbe« einen geeigneten
Soben. Stiga lann fiol) barauf fein, in jlener 3^'^ trauriger
Oerioiiberung bem Sanbe ein guted S3eif))iel gegeben }U f^a^
ben burdE^ bie (Sntfd^ieben^eit unb SBSrme, mit ber ec^ fld$ ber
Jeflfamen Steuerung in bte Slrme »arf. ©aber loar benn
aucfi Stiga }um ÜRittelt^unft au^erfe^en, bon too ba« neue
*) StaUm^^^n a. a.D. 6.8 mä^ So^attne« Soigt O^ef^td^te
$Yeu§eit9. ^anb IX, ®. 685 ff.
**) f. S3alt^afar müffow'« tit>U (ii)xonif, ^erattÄgegeben tjon db.
^ah% e. 71. (m. 29).
fn 8tt)^; ^^p ttttb Äurlanb. 7
Sid^t im (krmen Sanbe aufgelle» foffte« (Sd ifl (efattni, tt^eld^t
gro§e 9tpne fn ber fRt^otmaHt>n^Qe\(ffWt bfe Otöbte t))telen,
bereit mtttelalterlf(|fe felbfiänbtge SSerfaffungen fie längfl bem
§)(tpf)tl^um aißtntiit gem^id^t liatten. 3n (o^em ®rabe gilt
bfefe ffirfaffrurtfl fn unfern OfifeeproDfnjen. Slfga tJorne^m;:
Ittff Ifatte fett bem SOt o n fi e < m f f(|ien @ii(inebriefe f^on 1330 fo
Stelen burc(i ben Crben nnb burd^ bte (Sti^U^UU, befonber«
burd^ bie ränlefuti^Hgen Srgbifcfißfe ju leiben gefiabt ba§ f!d|
feit ber Unguberläfftglett bed n^ortbrüc^tgen (SrjbffcffDf^ 69 U
t)eßer @tobetpe^f({ier }U bem alten ®xoü gegen ben
eroberung^fücbttgen Orben, audff i^efttge Srbttterung n^tber
ben (Er}6tf(|of gefeUte; n^eldE^e im Saufe ber 2. .^Slfte bei
15« Sal^rffunbertd tn {ieter duna(ime begriffen tt^ar«
C)ier tvteberffolte f!d^ auc^ bad alte ^t^ief erfoIgli)fer
^fi^ftlidlier Sannflrablen, ml^t me^rmald gegen bte @tabt
gef4ileubert n^urben, ofine t^on t'br bebeutenb beai^tet )U
»erben *). (Sine ©flrgerfd^aft, bte fo öfet Selbem öon trea^
(Ofen ®etß(t((fen erfahren, bie fo fifiuflg ei getoagt ffatie, ben
dM ber ^erne fommenben p&p^UH^en 99annflrablen )u tro^eu/
mu§te am erften geeignet fein, ein ^erb reformatorifd(fer Z^&*
tigleit ju n^erben. 3(fre Ieb|iaften ^anbel^berbinbungen
bradbten fie {ugleici^ mit Säubern fti Sßex^rnnß, in benen
ein befferer tit^U^tx unb flttlicfler 3^^avlb t»or|errf(i&te ober
burd^ bie dteformation fc|on )ierbeigeftl)irt toax. &^nt xu
gifdfter S^firger, ^fiufig ixi £)eutfd^Ianb erlogen/ (ernten bort
bie er^en ^e{(fameni grficffte ber ebangelififieit Sebre fennen
unb braddten reinere ®(aubenianfld(^ten unb @itten in bie
^zxmai}^ }uröd(« ®o nahmen audff @&|ine rigifdffer Bürger
*) Dr. a. d. 9{A^tetdf^ altere ^ef^. bet €tabt SÜga m Mon.
LiT. antiq. Tom IV, pag. LXXXIII, IXXXIT, LXXXV, XCIII, XCIV.
8.. (Etnleituttg jur ®efd(|{d(ire ber Steformatton
auf ber @({iiile ^u %xeptoti> in ^ommtm Slntl^eil an bett
bortfgen, balb na^Sniffex*i%n^txtUn erregten SSetoegungen
gegen bie !at(oKf((e (SeißHc^Ieit *).
Sßenn fibrigend aud(f 9ttga ben 9)ttttel^ unb Slnfang^ir
t^nnlt oDer reformatorifdden SSeßrebungen unferer 3)rDt^tn}en
b{(bet fo bÜrfen toix bod^ nid^t iiberfef^en, ba§ audb bie
@täbte Z>or)»at unb 9tebal f{(fi balb offen unb entfd(fteben
bem Vorgänge Stißa*^ anfcl^Ioffen. ^De bret ®täbte flnb
frei t^on bem Zaiel ber $a(b|iett tn älnna^ime ber ebangelu
fdiien Seffre, n>eld[|er nur fär ba^ Sanb tm SlDgemeinen gilt
greütcff lodte audd ntddid bte ®täbte }um ^efi^alien am 311^
ten, n)te bied bei ben Stfiterfc^aften ber gaQ n^ar. Sllle 3
n^aren felbß^änbig genug; um offne @4ieu ben Stfcbi^fen unb
Stitiern entgegen )tt treten. @te {Rauben freiHcfi jum Sbet(
unter ber |)o|ie{t geißltdfter |)erren, bte aber au§er ber geifl^
Itd^en Surtdbktfon nur toentge befd(iränlte 9led(|te tn ben
@täbten an^ähhn ^)* 9tebal toar eigeniH(|i Orben^ßaat ffatte
aber an^ etnen S3tfdEiof; beffen äinfeben {ebodf^ nur gering
toax. Sort^at befa§ nur etnen etn^tgen SDUx^txxn, ben SSU
fdl^of, ber burdd feinen Steicf^tbum unb bie Wla^t fetner
@ttft«ritterf((faft {tdb tinen gen»id(|tigen (£influ§ in ber @tabt
iu erhalten iou^te. SBie felbßänbig aber Sliga baftanb, ba^
ben toir fcfion beft)rod(ien. Sben ba^ e^ fo lange ber Qanh
a)>fe{ jtoif^ien ber geißliifien unb toeltlid^en 9Rad[ft geioefen
loar; {latte e^, tro^ {läufigen Ungliidfed, f4flau ju benu^en ge:'
tt)ttft um feinem {)errtt ^oOflänbig gel^orci^en gu mfiffen unb
*) Dr. 8ibor. ©etgmatiit (Bt^^iäiit ber riß. ©taMKr^^nt. füi^a,
1792, e. 24 ff.
**) Dr. g. ®. t). ©ttuge öefd^(*tli*e Chttttjitfeluitö ber ®tanbe^
VerfifiltnifTe i« «itj^ «^ß* imb Äurtanb bi« 1661, IDöt^at 1838. 6. 76 «. 87,
itt ?tt)^, ffidji^ itnb flurla»b. 9
to£{irenb ber 3dl^r(iunberte ber bi^ä^iiHi^en gelben fortofi^i^
renb neue Sorrecfite ju erdalten«
J^af} unerto^ifttt blieb bt^l^er bte @ieUung bed Säuern^
iianbe« jur {Heformatfoii. 2>fe^ liegt tn ber Slotur ber ©acife»
8Qenn ber beröiftttte ©dfttlberer ber biefigen Stanbe^berl^ält^
«tffe fn ber Orbendgett bfe ffintoidfeliiitfl ber Stettung ber
Unbeutfd^en ald bfe ®efd^tcbte ber Unfretfiett ber Sanbedetn^
geborenen begeiclfnet fo meint er bamit obne 3^^'f^I ^^'n^ Unfrei^
l^eit in jeber Sejie^ung/ au(|f namentlidd in reltgibfen S)tngen*
SRit hattet 3(n0bauer fudfiten fle fi^i an bie Ueberrefte nud ber
^e{ben}eitan}u{Iammern; nur äu§erl{d^ galten fie ftir SMf^en.
2)ie 9titter unb ®ei|llid(ien batten in i^ren beflänbigen %t^^
ben nidiit SRu§e unb Steigung gefunben^ jle ju einer geizigen
Slufnaiinte ber c^rijilicfien Se^ren )u fti(iren. @o n^arb benn
au^ bie fiirddenberbefferung eingeffifirt, of^ne ba§ ber ^itU
ge))Iagte SSauer fte berßanben Wte. %udb fle nal^m er äu§er^
Uä^ an, tüxt er getoof^nt toat, fidd an bie ®ebr^ud^e feiner
Ferren }tt (alten. 9(u(| n^ar ber jtriegedjammer ber (e^ten
£)rben^}eiten nicfit geeignet, biel in biefer Segiel^ung leiflen
}tt laffen. Z>a^ SReifte ntu§te ben fpäteren frieblidEien 3a(ir^
l^unberten äberlaffen (»erben.
10 Stnffi^rmtg t^on Sutier'd ei^ang. Seigre
^firfen n^tr ben Sendeten ouelättbifd^er (St^^i^U
f4»re{6er t^ertraueit; fo dielt f!(f) ber fromme unb gelehrte
|)ufftt gitcofau^ {Ruf, toeld^er fn JRojlodE ber 3?eItflfott
toegen tafele Serfolgttttgen liatte erbu(ben muffen/ nad^ Stt»^
lanb geffäd^tet ifter in ben Safiren 1511 bt^ 1516 auf itnb
fud^te fd^on bama(^ ber reineren 8e(ire bed Sbangeltnmd eine
blelBenbe ©tätte fn btefem 8anbe ju bereiten*). BfeCefd^t
in ffolfle feiner a:6äti9!ett ober ft^on toegen ber untJerlenn*
baren (Emt^fängltd^fett ber (ibiänbtfdiien @täbte für bie neue
Se^re, toeldS^e ber ©eifHtd^leit Ifiefefbii ©eforgntjfe eingefiftft
\fahen maQ, toanbte biefelbe ficf» mit {ßefd^u^erben unb Sitten
um Sorfebrun0^ma§rege(n nadEi 2)eutfd(ilanb. 9[m 12. 3a^
nuar 1521 erließ ftmfer Sari V. barauf eine ©erorbnunfl,
burdd toeld&e Äönig ffilirijüan IL öon ©Ännemar!, SRarF-r
graf 3oad{fim bon ©rönbenburg, bie |)erjofle bon SWelleni?
bürg, ber ©roßl^erjog bon Sitt(iauen, ber i)od(fme{{ler be^
beutfdden Crben^ in S'^^ufen, SRarfgraf Sllbre^it bon
Sranbenburg, ber liblänbifd^e Crben^meifier Sßolter bon
^lettenberg unb bie äRagißräte ber ^anfefläbte, nament^
*) Dr. Siboriuö t). 53ergtnanti: Qwc banfbaren dximttnn^ an
bie [Reformatton gütiger'« bei ber britten ©ficutarfeiet berfelbctt gu fRi^a
1817 6. 34 utib beffelben SJerfu^ einer ®ef^i(^te ber OKgifd^en ©tabt»
(ird^en. 6. 24; anä^ Dr. S. ^ra(]^mattn : ^ie ^Reformation in
^iVfanb. ffii^a, 1849, $. 13«
in 9l\>^, (i^p mx> Aurlanb. 11
lidd Hhtä jtt &^uifymen uttb SSetvafirern be^ r{g{fd(fett
(Sr)bt«t^ttmd ttttb ber St^t^ifimer in Stblanb ernannt tour^
ben*;). ©lefc ©erorbnnnfl blieb jtoar obne »efentUd&e
. Solflen, ijl aber ein beutticbe^ S^td&en, tote frfib ffcb
bier eine ber 9teformat{on gfinßige äRetnung gegeigt baben
mtt§. 2){e SRbncbe in Stiga unb Stebal tvaren meifl )U nn^
toiffenb, al« bag ntan ibnen ben Unterritbt ber ^n^eni Jf&Ut
anvertrauen mbgen. S)aber fcbidten i){ele (Eltern ibre @bbttf
nacb au^Iänbifcben ®(bulen« SSefonberd gerfif^mt n^arb bie
®(bule }U Srebtott» in Sommern/ tt)0 bamald bie ei^angelif^l
gefinnten ^oi^annt^ Sugenbagen unb .9lnbrea6
Stn'ApItn mtt großem (Sifer aU Sebrer tt^irften. 3bi^ ttn^
terriddt blieb nicbt o(ine nacbbaltigen Sin^uß auf t)iele ibrer
&ä^üUr, tütl^t bem ber Sßelt neu aufgebenben Ü^tt ber
ilBabtbeit mit Segeiflerung folgten unb ficb babei nicbt feiten
fogar in tbStKcben Seleibigungen fatbolifcber (S^eiftlicben bin«"
reifen liefen, befonber^ toenn biefe mit ibren @tatuen unb
SBtIbern feierlicbe Umgflge bielten**). Der birturcb erregte
3orn be^ SBtfcbof^ Sra^mud SRanteufel gu jtamin nb^
tbigte beibe Sebrer Zttpt^to }U berlaffen unb anber^n^o ibr
|)ei( gu fttcben. SInbread Jtnobf/ tt>ie ®refent{ial i^n
nennt<^**), ober Äno})+), getobbnlicb Än&b^^« g^Nfen,
*) S5ie Urfunbc ^ieruter ift abgebnirft unter ben Urfunben «nb %c>
tenjlürfen: 3hr (Sef^fd^te be« legten (|rj6{f(J6of« t)on fRiga, fWarfgrafen
SBil^elm von 35ratibeti6ur0 unb feiner Qtii in Monum. Livoniae anti-
qnae. Tom. V. 6. 127—129.
♦*) f. Ji)at)ib(|]^9trael:NcwcSachscn-ChroDica6.IXttnb©radj5
mann: ^fe Stefonnation in Sit^Ianb 6. 17«
**♦) f. beffen 8fefldnb<f(i^e S^ronfca, herausgegeben t)on Dr. g. ®.
v« 9unge in Monom. Livon. ant. T. Y ®. 48.
t) f. ©nißeö att§ bem geben Mr. 3o^. So^mufler'«, ein 53ei»
ttCL^ IVLX ^teformaticndgef^idllte i?it)Ianbd \)on ®uj!a\) 9tein^. tauben^
ftaHt ficd auf 9)MI{t>t> fSltlan^i^on'^ Slatff, mit einiflett
fetner e^üUt, iit Iffn niä^t Derlaffett tooUttn, na^ Sti^a gei»
toaitbt top etnSruber l^on {(im Safob StnipUn Domherr
mt. {)ter fe^te er SUnfangd feinen Itnierrtcdt ))r{t»aHm fort
n>arb tnbeffen ben angefe^enflen Sintvo^nern balb belanni
unb toegen feiner Sef^eiben^ieit unb SR5§{gung eben fo ge^
a^M, b>{e feiner ®ele|irfamleit n^egen beivunbert unb gefuc^L
Unter bem ©cfiu^e bed JB&rgermeifier^ Sonrab jS>nvlpp,
ober Sj^eurlauf, Ifiielt er fogar mit ben SRi^ndden in 8lig<i im
(Edor ber @t. ^etri^Jtircde eine ßffentKdfte Di^t^utation; au«
n^eldder er flegrei(|i unb mit großem 8ltt(im j^eri^orging *).
{)iernäd^fl tvarb er bom SRagiflrote )um 9Ird(iib{aIonud biefer
^etri^jtircbe berufen^ (fielt am 22. Octbr« 1522 bafelbß feine
9[ntritt^«3'i'^bigt**) unb getoann feitbem ber ebangelifd^en
Sedre immer me^r Slniiänger. 2)ie äRübe unb @anftmutd
Stnbplen*^ trug d'eju ni(||t n)enig bei, inbem er me^r
burdd ®rünbe }tt öberjettgen, aU mii (&Malt feine S^^ittt
)u äberreben fud^te, tpe^d^Ib er audd ivodi »lit bem {Reform
matorSReland^tbon, ben er )U feinem ®5nner unb^reunbe
i&^Un burfte, ireffenb berglid^en toorben i^- Surdfi SEBort
unb Z^at toirlte er fiir bie (Einffidrung ber gereinigten ebange^^
lifdden Se|ire in 3ligö fegen«reidff unb flarb am 18. gebr. 1 539 <»**).
htim, Oltga, 1830 ®. 8, ttjo ^of}mnUtx benfelben in einem an
Dr. 3R. Sttt^er gerichteten S3riefc aW Modestinam ex Costeryn opido Mar-
chiae, aud ^üfhin gebürtig, Bejeid^net.
*) f. 3o*. ®ottfr. Slrnbt, ber liefldnbifdien ^l^xcnit anbetet
t^eit. ®. 184.
*♦) f. Dr. 6. Qt, dlapitx^t\)'i Inrge UekrP4t ber dlteten ÜJe*
fc^i^te bet 6tabt dliga in ben Monum. Livon. anUquae T. IT p.
CXXV, m inbeffen but^ einen 2)ni(!fe{ilet baö 3a^t 1521 angegeben i%
*♦*) f. 9ltnbt a. a. O. ®. 351, »o bie Snf^rift feine« «ei*en*
fleind lu (efen ift, unb 6. 353, n^o an^ bie Mon i^m gebi^teteten, im
I
in 8iV, fif^p mi Ätirlanb. 13
a^ fel^He in Sliga ttibeffeit an^ an tintm Vegetierten
(Eiferer für Sutder'^ Se{fre unb gegen ben §>a))i^mtt^ unb
be^en affi§6r&ud(ie ntc^t. Z)enn ftffon }u ffti^atM 1522 lam
ein geioefener Kaplan am £)ome ju StofiodE, SS^Uefler
SEegetme^er, au^ {)ainbttrg gebfirKg*), nac^ 9Iiga, um
ben 9la^la^ eint^ (^iefelbfl berßorbenen 8ruberd in (£m))fang
gu ne(fmen. @eine ®ege{{}erung ffir ba^ Si^angeHum nnb
feine Stebnergaben berfc^afften i|^m balb eine SlnfleDung aU
^rebiger an ber @i. 3<>cobi« Airdfte, in tveld^er er fction am
1. SIbbent fein 9imt antrat* @eine feurige Serebfamleit er^
n>arb ijim balb ga^Ireid^e 3^^^^^^^ ^nb 3ln|»finger in 9Iiga.
Z)odft beranla§ten aucti feine heftigen ^rebigten bon ebange^
lifdder ^ttif^eit, bon ber geb&Tffgen Slblaffrämerei; bom äRi§^
braudd ber lieiligen Sitber unb bon manclien anbern nidftt
gebiDigten S(eu^erlid[|le{ten unb Zeremonien ber ^api^tn ^üx^
mifclie Auftritte in Stiga; mie fte fafi gleidEfjeitig Dr Car(^
flabt in Wittenberg erregt jiat**)» ®o fucj^te er mit fajl
fanatifdder *C>eftigfeit ben alten Sauerteig be^ (erTi^mmlic^ett
fingern gotte^bienfllicden ®e))rängee( fortgaf^iaffen, um ber
neuen Se{fre einen beßo fru(||tbarern Soben in ben «^erjen
ber äRenfd^en }u bereiten^ ben feinerfeit^ aud^ ber gemäßigtere
5tn0)>Ien aum ^eil feiner ®emeinbe bor}Ug^t9eife gu bear^
beiten bemöjt toar***).
Tigif^en <i(efaitgbu(!^e tcn 1615 mit aufgenommenen 5ttr(36enlleber nad^
ben ^nfangdt^erfen nä^er angegeben ftnb.
*) f. 5lrnbt ®. 185 5(nraer!v anä^ 9^apter«f^ a. a. O.
**) f, griebr. €onr. Oabcbuf (^ fMSnbifd^e 3a^rbu(^er 1, 2 6. 296.
***) g^r. Äet*: giefT. ®ef(^. 3. I^I. ®. 168 fd^reibt öon ifim:
dr ^ub an bie(S^<jiel@t. ^auH an bie 9?ömer jn erttären, prebfgte feef»
tig unb boc^ befd^eibentli^ tt>iber bic ))dvflH(^e «Dgotteret, 9lb(agfrfimerei
ünb Sere^rung ber Silber, nnb erwieö baneben grönbii^, auf wa« SBelfc
ber arme ©ünber mü§tc t)or ®ott geredet unb feiig »erben. Uebrigen^
9ltt§er jirnen Mbett an Ztmpttament itnt C|arafier fo
toefentlidft Derfd^iebenett; tpenn au4 <n i^ren Qmdtn tinb in
ber iantttteü i^xtt Gefinnung iü^eretnftfmmenben Steforma^
toren Sttga'^ tpor no(i(f einer ber eifrigflen unb einflu^reidEifiett
flSefOrberer ber UmgefiaHnng be^ bafigen Jltrc^entoefend ber
8tot{id^@ecretatr Mag. Sp^nnSo^^tnuder, tveldEfer feit
1517 Sanaler bed (£r)6ff4iof0 3ad))arSittbe getoefen, 1520
in ben3)tenfl bedStat^^ getreten unb fett 1522 ein treffltc^e«
8tfi{t)eug ber SVeforntatton in @tabt unb Sanb geworben n^ar,
obtt)otfI er no4i in fretinbli((ien , n>enn ni^t gar bienßliflfeii
a3e}te^ungen gu bem (Sr)btf(l[fof blieb , toie barau^ ju f«tilte§ett
tft; ba§ er no^ mand^e Smolumente unb namentlid^ eine ge^
b>iffe Duantitat ®etraibe {ä^rlic^ bon i^m begog, toenigflen«
Md jum 3afirel525«). ®ei9i§ Mte er in feinem 3)ienfte
bei bem Srjbifc^of mand^erlet (Erfahrungen gemadftt^ bie i^m
üU Secretairen be^ fRatfy^ tre{f(i# ju statten famen unb
if^n ft^fiter befähigten, audd in bem Streite ber @tabt mit
ibrem lirc^iidden Ohevffaupte , bereu befter Stat^geber ju
»werben. X)enn aud jener Qtit feiner amtlid^en Stellung in
bem tt>o((monenben aber fcf^tvad^en (Ergbifcfiof £inbe, brachte
er eine tiefe Sinflc^t tu bie bellagen^tvert^en 3ttß&nbe unb
mannigfaltigen SRi§bräu((e ber fatifolifc^en ^irdde mit. Um
fp grbger tr>ax feine (Em))fangl{(^!eit för bie erfejinte StixUttn^
berbefferung , unb fiir ben frifd^en ebangelifd^en ®ei^y ben
aber (efümmerte er ftc^ np$ pr Qtit tvegeu ^bf^affung ber alten Tli^ibxUin^t
iti^td; foitbent ^telt mit feinem Praeceptore Luthero bat>or, ba§ ber
(Bb^t erfl mufte aud ber fD^enf^en ^erg unb (lemad^ bann and ben5^r<^en
fierdnmt vmUn, unb in btefem allem leifiete i^m 3 (^ a c^ i m n d 3R u H e r, ber
f^on gu Sreptau fein QoQeae getoefen, getreuen Se^flanb."
♦) f. 91. ®. Xanben^eim'«; ©nige« au« bem geben Mr.
39^* So^mulfer'd. 6. 5.
in it^:^, a^p unb jturlanb. 15
^tttder'^SBort unt^SM ^tMnUttn. @o toar tvanä^ einer
ber (Erßen^ ber biefem l^od^t^erefirten dteforntator Stadi^ffd^i
gabO: ,;bdf a»d^ iinfer Stblanb, ald bad le^te Cbeutf(i(fe) Sanb
,,{m 9^orben bon Suro)>a, tDelc^e^ i^ov^er ber cfirtpd^en
,,S{$eK {»efnafie unbefannt ti>aT, bad SBort bom ®(auben «nb
;,b{e retne Seffre angenommen (abe/'
2){efe gortfdifrUte ber ))rotef}anttf(i^en Se(ire !onnte |ebO(|i
bte er2b{fd^bflt4fe Spartet tn Sliga nicbt lange ru{ftg mit an«»
feilen. ®((on bnril bie oben ern)ä|fnte ftaiferltcbe Serorb^^
nnng (EarP^ V. i^on 1521 toar bie Itblänbifcfie ®etfl(tdftfe(t
an^ t'lirer Studie aufgeführt, Deren fie fett bem SBoImarfd^en
Slbft^rttcfi l»on 1490 unter ber Stegterung ber friebltebenben .
unb fanftmüt^tgen (£r}btf(bbfe fOliü^acl ^tlbebranbt
(tl509) unb 3a«>>ar Sinbe Ct 1524), bei beren freunbi^
lidder 83e}{e|ftung )u bem JOrben^metßer ^lettenberg fidd
unge^rt erfreut ^atte. Sben btefe @anftmut^ unb 9la(|igte/«
btglett be« f(|fon betagten Strc^enfürflett l^atte ntcbt nur ben
Orben )U man^tn Sfgenmäddttgfetten unb Uebergrtffen ^ex-
anlaßt fonbern je^t, ba ber Srgbtfcbof fcbon alter^fcbmadd gn
n>erben anfing, audd bie faum erßanbene ))rotef}antifd^e Partei
gu raf(|ieren Angriffen bed bi^l^erigen l^iel gefd^mäj^eten Stix^
4ienfi^|}em^ ermut|iigt ^^^^ Uebrigen^ n^ar er ein acbtungd;^
n>iirbiger äRann, ber f{(b mand^ertei SSerbienße erh)orben batte,
befonberd inbem er aud|i bie ftinber ber Stationalen gum 9ie#
ligion^unterriddte anauff alten fünfte, unb felbfl jäfirlid^ nac^
gefd^el^ener Srnbte uml^erfuj^r, bie fleißig Sernenben belof^nte,
*) in einem lateiu. 53riefe t)om 22. OctIJr. 1522 f. Jauüen^eim
6. 7 u. 8 rnib ISra^mann a. a. D. ®. 23.
**) f. Dr. JBeniamin \j. 33 ergmann' ö SWanbö Orbeu «nb
O^ergeißlii^feit im Kampfe, in feistem: ÜJ^a^ajin für [Hug(anb$ ©efc^td^te k.
©b. U *eft 2. @. 15.
i
Ut Stac^fafflBett unb Srfisen aber beßrafk *). 9U eifriger
ftat^olil lehnte er tnbeffen bie Sitte be^ rigifd^en 9lat|^e um
eine ÄirdiienberbefferuTig bon fld& ab»*). (Er genel^miflte foflar
auf bem Sanbtage ju Sßolmar im Sitni 1522 bie Oerbam^
muns ber bamaU fcbon in Siblanb befannt getvorbenen S^rif^
Un 8ut|fer'd **♦), »elibe befoitbere ber geleffrte ©ifdbof
3o(ann Slandfenfelbt bon Z)or))at unb Stebal ffir fe^e^
rifd&; läjlerlicb unb berffijfrertfdji erüÄrte. jl)aQtitn aber brachte
Mr. So l^m filier aU ^bgecrbneter ber @tabt8Iiga eint Cer^
binbung jn^ifdden ,;ber gemeinen Ütttterfd^aft unb ben 3 @tfibten''
{Riga; 9{ebal unb Sor})at ju ®unßen be^ Sbangeliumd unb
2ur Stettung feiner Sefenner }u @tanbe. (Er}b{f((iof unb
{Bifd^of; ft«eld^e mit großem 3)om)) }um Sanbtage gefornmen^
n>aren burd^ biefe Bereinigung ber @tänbe in tl^ren fioddfal^«'
renben Srn^artungen emt^finblid^ getäufd^t tt)orben unb gogen
bofier ganj in ber ©titte Heinlaut mieber bcn bannen +).
Crjl in golge biefed Sanbtag« unb ber bafelbfl betoirlten S3er^
einigung ber bebeutenbflen ©tSbte mit ber Stitterfd^faft
*) \)on Sergraanit 8it)Ianb8 Orbcn uub fL)btx^ti\tliä)Uit tc. ®. 14.
**) f. %xn^t a. a. O. 6. 186 unb ©arHoIomau« ©refeti.-
tH^^d Itt^Iclitbif^e Q.\)Xonit in Monam. Livon. antiquae. Tom. Y
@. 49.
*♦*) f. SBra^mann @. 19 u. 20.
t) f. Mr. 3o^. go^müller'^ 33rief an ben 23if*of fn 6amlanb
(&texQ\>cn^oUn^, eifrigen 95efBrberer ber Uleformation <u Cßreugen, ü&er
bie 93orgänge biefed Sanbtagd, t>on bem ft^ eine ^bf^rift im ^td6it)e ber
Ii)9länbi[(^en 9littcrfd^aft l^eftnbet im Corpus hist. diplomatum Livon.
Sect. XVI No.2048; beögl. 9lapiercifl) Index II No. 2928a. (SDie
^nmerfuHg ^ieju ^ele^rt aber, ba§ barin nur t>on bem gu SBoImar am
9. 3ul. 1525 gehaltenen !Banbtage bie IRebe ifl, md^renb t>on bem oben in
Olebe fiejenben Sanbtage ju SBoImar ben 22. 3««« ^ö22 nur ein ©^rei^
ben be?e.s23. Si übe Sf^acä^rid^t gibt, f. Index No. 2885, aud^ örad^mann
e. 20 unb ©refent^al ®. 48.)
'l
I
I
entfc^Ioß ficff Sttga mit ter fat^oltf^en Airdde sSnjKcli stt
brecdm ttnb fleQte barauf tm €|)at|ier6f}e bie genannten btxf
t»en St^angeltfc^en old ^'rebfger }ur SoUenbung ber Stltdftn*
SiefprmaKon in 9liga an. 9I(^ ba(b nad[i|ier Slegetme^er'tf
feurige Sieben bie Verbrennung unb Serniddtung ^itUx
jtird^enbilber anr ^olge Ratten*), fc^idPte ber 8iat(i/ welcher
fplc^en tumuUuarif(|fen Sluftriiten tovifl meber toe^ren tonnte,
nodd audE» ntO(^te, i^fterd ^um (Ergbifcf^of mit ber 89itte, er
m5ge bocfi ia beffere ^rebiger unb Sebrer anfteDen, ^amit bie
®emetnbe nid^t gen&tbigt fei, f!4i felber gu (reifen. SlUe biefe
SSorjienungen unb Sitten aber blieben frud^tlod *♦). Statt
offener (äetoalt {fatte ber (£r}bifd(iof inbeffen ben SBeg (feim^
licf^er Alage beim rSmifdden ftaifer ertoäiilt. Z)re{ SR&n^fe
{lolten au« Sien {trenge Iaiferli4ie Slanbate unter Snbro«
(ung ber $((bt. SRan lauerte i(fnen ba^er bei tfirer Sanbung
in Z)3namfinbe auf, fänb jebodi^ nur itoH auf bem ®4i{fe
unb fe^te biefelben fofort gefangen. Unter biefen toarb ber
eine, SurdfiarbSBalbi«, fpSter belannt aU finniger gabele
bi(bter, n)ä(irenb feiner ^aft ef^angelifc^ gefinnt unb baj^er
barauf in ^reibeit gefegt, toSl^renb fein (Sefäl^rte Aber ein
3ajr lang im Äerfer f4imad{itett mufte ***).
SlDmädlig f(t^lo§en f!($ audb ®Iieber bed beutfd^en Dvi^
ben« ber immer lebhafter toerbenben Cetoegung ber St^ange^
^ f. Sra^maun ®. 24, ^apitxitt) ditere ®ef<!6. ter 6tabt
6. CXXVI.
♦*) f. Jörad^mann 6. 25, Äcl* «Icfl. ®ef*. 6. 169.
***) f. I^omac^iärn'ö e^ftv lijf« nnb lettlänblfd^c ®ef<%id^tc, berau««
segelten tJon Dr. (£. d. )). Slapierdf^ in Monum. Livon. antiq.
T. I, 8. 193 u. 194; Jtel^ 6. 170; ^riibt II, 186; (Srefentfial
6.49 unb Dr. a. ^. S3erf6o(2 SBurc^art) SBalbtd {.3. 1527 in 9{t(|a,
in ben ST^in^eilungen unb ^adixiö^Un für t>U ei»ang. Geiflliil^reit 9iu§i
(anb9. m^a 1855 ®. 247 — 271.
u ng e'< fix^it, Sb. VIII. 2
Itf(^en an. l^aju trug ofine 3>veifrl au(|i tie in iMani
ba(b i^erbrntete neue SdE^nft Sutffer^ ^^Srma^nung, falfdil^
jteufdd^ett )u meiben unb jur redfiten e^eltd(^en Steufd^iieit )u
greifen" SBUtenberg 1523 nidftt n^enig bet, benn nun n^oOten
audd (iter mehrere 9ittter ani t'drem Orben treten unb ^tixaf
tl^en^). Zxi>f} fi^fner eigenen et^angeltf^ien ®ef!nnung (fielt
e0 baffer ber {)o4imeißer SOtarlgraf 3IIbre(|t bon Sranben^
bürg für feine ^^iä^t, bem Orben^meifler in 8iblanb firenge
S)ta§regeln gegen bie um f!(ff greifenben Steuerungen ju
tmpUW^* n>eld[ie ben Untergang be^Orben^ nad^ {{(( jiel^en
fbnnten, tpenn man i^nen nid(it geittg borbeuge ,,na4ibem 3)o^
len anlegen barauf geffanbelt, ba§ ber Orben in tt^eltlidfie
^anb gebellt toärbe" **), 9>Iettenberg erjfielt Sußerlidd bie
alten firciblici^en Serfiältniffe bed Orbend aEerbingd nocfe auf;>r
red^t. Dennoch lonnte ber {)au^comt(fur auf bem Orben^i»
fd(f(offe ju Sliga |)ermann ^ot^te fc(fon in eben bem
3al^re ed n)agen, ber <Stabt eine Anoten^^J)eitf(|ie }ttr SJertreibung
ber SWöndde unb äJfaffen au« 8»iga su überfd&idfen ***). 2)a^
burdd erfcliredFt n)anberten bie $rie{}er unb 9R(nd(ie am Sb^^^''
freitage 1523 in großer ^voit^hn mit fliegenben S<iiinen,
unter „grimmigem Dräuen'' freitviOig an^ ber @tabt Die S3pr«
ne^flen unter il^nen leffrten jeboclf, ald biefe Demonftration
feine ^^mpat^Un mittx fiir f{e erregte unb o|ine allen (iu
*) J^eobor Äall meiner: bie Segrünbung ber etjangeltfc^^ttt^ed«
f(ä^en Äirci^e in Surfanb burc!^ 4>erjog ©ott^arb, in ben Sy^t^eilunge«
au« ber IM. ®ef(!6i(^te. Oliga, 1851. VI, 1 u. 2 @. 18.
♦*) So&anneö Soigt ©ef^icä^te ^reugenö. Äönig^berg, 1889.
S3b. IX, ®. 690.
**♦) f. 23art^. ©rcfent^I ®. 49. gange auf bem ©^»arjen»
I^äupter^aufe auffcewa^rt, iji biefe fpeitf^e in neuerer 3eit bafelbfi toerloren
gegangen f. r>. ^apitx^fti'^ ältere ©efc^id^te ber 6tabt 9liga a. a. O.
6. CIL
in 2h*, (£(f|l^ unb Jturlanb. Ift
folg blieb, in aller €KDe toteber tn iftre aBo^nuitgen jurfid *).
Damit btefe (Sretgniffe inbeffen ber 6t<ibt )tt fefoer @(iianbe
unb iCerMefnernng geretddten, f^ifd^e ber Stat^ ettte 9le((U
ferMgung bed in btefer Slngelegeit^eft bepba^ieten S3erfa(i#
rend nebfl einem furjen ®lauben^belenntntg gebrudft an ba«
atet4id^9iegtjnent in X)eutfc^(anb **). Z>a SoJ^mfiUer btt
»pn Sttt^er gefioffte ^ntmtt auf feine erfie SDtttt^etiung
fiber bte 9leformatton in {Riga mittlertoeile no^ ni^t er^ialten
\tatH, bon ber er eine n^efentlid^e S(ufmunterung ber neuen
9(nl^änger bed St^angeliumd in Si^lani erwartete, fo richtete
er einen gn^eiten JBrief an ben berfibmten Steformator na(^
SQBiKenberg, mit Slnfd^Iu^ einer Slbfddrift bed erflen unb bat
tpieberfiolt um Slntoort unj:^ Srpfl ffir feine äRübfirger, in«
bem er jugleidE^ iN ^tne tJ^eplPgifd^e 9(bl^anb(ung fiber bie
Sinfe^ungdmprte bed f^.. Slbenbma^I^, aU feinen erßen $Ber#
ftt4f, ben Slnfang bed St^angeliumd 3 p|^ an nid gu erläutern,
fiber fanbte *^*). 9li(i^t gar lange barauf ging au(bSuti»er'd
Qüimben bpm Slug. 1523 „an bie audermäliUen lieben
greunbe ®ptted ju Stigiie, StebaO unb a:arbt(e in Sieflanb^'
m Stiga ein t). 9lu4^ rid^tete Sut^er im fpfgenben 3a(ire
1524 feine Sludlegung be« 127. 9)fa(me „an bie Sl^rif^en j»
Sligen in Siffianb" ft)/ fiber beren gune^menben ©lauben^eifer
♦) f. 4>iärn a. a. O. ®. 194, unb 9lapitx9tt) 6. CIL
**) f. (S^r.Äel* SiefldnMf^e *iftorfa. Slubolflabt 1695. 4, 6.171.
♦**) ©er S3rfef tfl, fo tt>cit er fic^ erhalten ^at, latelnifdj unb teutf*
abgebrutft bei Xaubeul^eim a. a. £). ®. 10.
t) f. Dr. SJ^artin Sut^er'd äBerfe ^erau^degei^en i^cn SBal^
Jbl. X, ©. 2064.
tt) f* Sra^mann @. SO; ^el4 ®.. 169 fagt: Sut^er „Uitn*
gete in btefen @4riften ^ur Genüge, baß er an fold^er ^oO^eit unb
Silberilürmerei, n^eld^e etli^e unbefonnene fßriefler angerichtet bitten, fei«
neu Gefallen trüge, führte i^nen an^ ^n ®emüt^e/ baß bie mabrt ä^xift*
2*
20 (Einffil^rutio t^pn 8ut|^er'e et^ang. 8eiire
er ffcd fn SHefen an &palaiin mit iitllntWtntit %ttnU
an^pxaäf. 3n tiir fer 3ett ber fd^einbar fo giad ({(d fortfcdretV
tenben Su^brettuns bc^ St^attgeltumd breiten tnbeffen iit uner^
miibeten Semiil^ttttgen ber erabifc^Sfltdden Spartet auiff in tem
Dxitnmti^tx bett ® eilrebutigen ber 8tabt einen ^einb entgesen^
jnf^ellen. d^ ifl ba^er (ter am Oxi, bte SteUuns nfi^er ju
be)e{(^nen, tDeld^e SQoIter bon §)Iettenber0 jnr Stix^tn^
Stefprmatton in Siblanb eingenommen ffat
IDiefer gro§e Prß (lat {Idft ntclit blod burd^ feine f!e0«
rei^ien 8d[|Iad^ten au^gejeidjinet bei toeitem gr&§eren ^txxi^tx*
ru^m erlangte er in ben langen äu§erltd(i glfitflidden %xitf
ben^ja(ren feiner Stegierung burcfi feine überaDbin Scbtung
einflbgenbe ^erfönlitbleit nnb bnrclf bie eble SRäfigung,
tt)el(|ie aUe Parteien unb ^rit^atleibenfd^aften fcbtveigen mahlte,
tpobei er bem Sanbe einen innern ^rieben betpirlte, n^ie ed
feit ber (Srfinbnng biefer fernen bentfdjien Kolonie no((i fei^
nen gebabt l^atte. .^ieju trng aUerbingd au^ bie S^iebenf^
liebe ber £rabif(|i&fe feiner 3eit nitbt tveniß bei. din faß
einaig baße^enbed Seifpfel aM ber li^IänbifdEien ®ef(|ii(|ite iß
ed namentlid^, ba§ ber Srabifcbof Wlii^ael ^ilbebranb
ben Orbenemeijier felbjJ auf feinen gelbaögen begleitete*).
n$e [Religion ni^t (eflüttbe in ^bfd^affung unb ^eiBe^altung bte[er ober
jener Zeremonien, fonbem barinnen, ba§ man ®ott red^t erfennete unb
toü^te, bag man o^ne einiges S3erbien|l allein bur^ ben Glauben an 3^'
fnm ßl^rijium fßnntc geredet unb feiig werben, unb ba§ rnanaud^ fo((^en
©lauben in ben SBerfen ber ßieüe leud^tcn Iie§e."
*) UeBer baö 3^^^' i« »elcfeem bieS gefd^e^en, (breiten bie ^iflorifer,
benn ^. d. Bergmann !^it)Ianb$£)rben unb OOergeifiUd^feit im^ampf II,
2 ®. 10 bejei^net 1501 aU baö 3a^r ber ©c^Mt; 9lapitx^tt) Ältere
(Sef^id^te ber @tabt 9liga 6. XCIX 1502. Oöcar 5t ientj: ©ic
@(^(a^ten ^ei 2J{a^o(m unb ^Uitoto ein S)enfmal ißlettenOergd.
üiiga, 1849 6. 44 beruft \iä) auf ^rnbt II, 175, ba§ @.<^. !D{i$aeI
{. 3* 1^1 $ lettenbergen im treffen immer jur 6eite gen^efen unb
fit iif>^, dffp unb fturranb. 21
3n glfittjettbem Std^te erfd^efnet aber ^leiienberg'^SRfigfü
0Uttg in feinem Cer^altntffe jur @tabt Sltga, loeldded letdftt
ettt femblt(bed |^£tte tverben Ibnnen. 3)enn bie SSebfnguttgen
be« CBoImarfd^en 9l6f|)rud(id bon 1491 bemfit||{gien bie etabt
in fo l^ol^em ®rabe, ba§ fle f{(| benfe(6en nie boDfommen
ffigen ttioddte, fonbern 13 3a|[ire (ang baioiber t)rote|}{rte.
$(ettenberg Iie§ e^ babei betpenben, o|^ne e^ auf bod
fiuperjie anfommen laffen }U tooHen, ficfi mit ber fd^einbaren
Srgebenlieit ttnb bem bffentlidii bejeitgten (Be^iorfam ber
6tabt tütMx^ begttiigenb, tvobei er geßtffentli^ aOed ber^
mteb toa^ ben innern {^rieben fibren tonnte, entßanbene 3r^
rangen unb SR{§t)erftJinbni{fe aber f}etd in Ofite auf}ul(ärett
ttnb au^ittgleidden tou^tt *> 2)iefelbe SR^ßigung betoied er
nun auc^ bei ben bern>i(feltett Serj^filtniffen/ toeldde bie t^on
ber @tabt abD))tirte (nt^erifd^e Airdden^Steform (lerbeiffi^rte.
iDenn er iti^te fI4i ber neuen Sebre unb einer tDafir^aften ^
ftird^en^Oerbefferung feine^n^eged abgeneigt unb n>iberßanb
nur beren getoaltfamer (Einffidrung, fo ivie aDen Srtremen
unb (Sjreeffen, inbem er fibrigen^ tin treuer unb gefiorfamer
€o(n ber fat^olifdften jtirdde berblieb* (Er berga§ nie, ba§
fein Orben ein fat^olifdde^ Snßitut toar, unb tou^tt gar
tvoifl, bag fein ttebertritt }um 3)roteftanti«mttd bie 91uflbfung
faft alleiii gefunb au9 ^Uifcw imüd^tU^tt, tväfirenb er 6. 56 ^bim. 5
iniitiäi M ^ei^etm (2[ar( 3o^ann t). SBIombetg (description de
la Livonie) SXeiimtig tafür anführt, Mg ber dr^bif^of toon fRi^a mit ben
i»{er 93if45fen t>0n X)oxpat, fRtüai, Oefel unb Snrlanb au^ 1502 vtxfbu-^
n* öegen 3eBor«f unb qjleöfo» mit ju gelbe ö^ä^Ö«» , fo »ie benn oucft
bie'Cronica ber (Srjbif^offe ju (Riga in t). ©nnge'« 9(r*it> ber
^ef^ic^te lSit>^, W* unb durlanb« IT, 8 ®. 299 ergd^It: »ÜRi^ael
i^illebranbnd t^on 9let)et nam ben Orben an tmnb kpad mitt für $Ieg«
fo» in 9tug(anbt Anno 1502."
*) {Ravierdfv a. a. O.
aDer bi^Jttti^tn StaaMl^erl^SUttfffe fn 8tt>Ianb ttni^ermrtbHff^
)itr golge fiaben trfirbe. (£r tvar aber nie eftt greunb t»on
flctottUfamen OcrÄnberunöen, am tuenfflllcn gu ber 3^ft <»I^
gutjier'« SleformaHott ottd^ fit unfern §)rob(njett SInfnobme
ttnb Stngang fanb. Denn mit ber Sugenb fliegt aud^ bae
©treben n«d& Sieformen nnb 9)lettenberg ifatte, nadfibem er
bereite 30 Sabre mit ber bellen jtraft nnb Umficbt bed ge^
reiften SRanned b{e Bffentlidifen Slnflelegen^eften in Stolanb
geleitet, flcb nnn fcbon bem ®reifen^9I(ter ßarl genfil^ert nnb
»ar (luf Srl^altnng bon 9lu{ie nnb ^rieben bebaddt. Ueber:?
b^ttpt griff er fd^on and (Shrnnbfa^ nid^t gern efgenmäcbtig
in bie SSegebenbeiten ntit ein, fonbern fud^te ntebr rubtg ffe
mit Jtlugbeit gn beobad^ten unb babet au^ ibrer aHmfibligpR
(EnttDidfelung ben m9glidbß gr>en 9ltt^en ffir fldd nnb feinen
Orben nnb beffen SInfeben nnb ffio|iIfal^rt gu jieben *). ©o
erbeHet, toie ber Orbendmeijler flfcb fvix bie JUeformation »e*
ber erflären moddte, nod^ lonnte, unb aU bie SSüberfliirmer
in Sfliga }tt toben begannen, burdd ben offen fidd "fyietin Hnt^
gebenben ®eifl getoaltfamen Sßiberftrebend gegen bie i^tnU
lidde Drbnung unb rä(ff!d^t^Iofer Steuerung mtoiflUl^xUä^
aufgeregt, fogar gu ernflen S3orIefirungen gegen beren
ÜDieberbofung beranlaßt tourbe. Sd n^ar unter folgen Um^
{tSnben natärli(fi, baß ber SOteifter aucb ben erbittertm fitf^r
ben be^ eifrig latbolifc^en Sifd(fof« 3ob Slanfenfelb
bon Z)orl)at unb 9lebal anfangt ein geneigte^ O^t fc^enfte
unb f!cb )U {Irengeren SRaßregeln gegen bie 9ieuerer aDerr
bing^ bereit geigte. !Die^ aber toar ber üugenblicf, ba Stiga
aDen ®runb gtt einiger gurd^t bor feinem {)errn unb 9le{{}er
batte. £)er patxMi^^t Mr. So^iifler erlannte inbeß
*) f. Sra^mann 6. 82; ^admt^et 6. 15.
tn 8tt>^; a^^i «nb 5lurlanb. 23
btefe (Befallt ttnb tritfte {!e nfiglfd) f>on ber geltrbten fdatet^
^abt atjutrenben, litbem er ben Gerrit SMeffter, auf ben SBor#
tjeil bf^ Ortend bef Cerrtnflerttng bed SBlnfe^ene ber ergbf*
f^Jfltilfen ®ef|H(i|!ett ttnbeutenb, fröflen Heß: „ob benn @e.
®noben ntcbt (etben finnUn, ba§ t^r bte gebratenen 9leb(^ä(^
ner felbjJ tn ben SMunb flößen" ♦). ©eft ber 3e{t »arb
3)Iettenberö nad(>(i4itt9er gegen bfe Sleuerer unb Itef ber
fiberaH {l((^ ®a(in bredfienben neuen Seigre ungefibrter i(iren
?onf. Der greife 3ad)jer 8fnbe aber fetner gunejmenben
S(bfi>&^e fidd beivu§t gtng enblfcfi auf bad an^altenbe Sitten
fetner OetjlUdlileit **) etn, fld& efnen rfiflfgen ben najienben
©tilrnten ber im ^nntt^en aller Cerl^filtniffc ttef bewegten
3e(t mejr getoadfffenen Oejfllfen ^u eriräjlen. 3« btefem
@tnne tvarb tbm ber eben fo eifrige aU geleierte, au4l }U
Stom h>te an mel^reren Sfirflenbbfen n^o^lbelannte unb geadd^
tete ®{f(^pf Sobann Slanlenfelb }um erjbtfd^bfli(ben
Coabjtttor borgefcblagen , ber geiriffen 3ttberf!(bt, bo§ nte^
tnanb gef4ii(fter bie Stecbte ber ©eiflli^feit in biefen 8anben
in fo gefä^rlitfien 3^iHäuften genfigenb ]U ioal^ren im ®tanbe
fein bfirfte. 93lanlenfelb tvar ju Berlin, tro fein SBater
©flrgermeijter gen^efen, i. % 1471 geboren, ^atte na* be^^
enbigten @tubien einige Saläre mit Seifall in ^ranffurt an
ber Ober bffentlicf^ bie Sted^te gelehrt aU ^(ini^daphn in
SRarienburg unb f))äter ald £)rbend^$rocurator in Stom ficb
bie befonbere (Bunfl bed 4>0(ffmei^erd in ^ten^tn ertt^orben
unb ioar enblid^ 1515 Sifcfiof in Stebal; 1518 jugleicb au4
©ifdSiof bon Dor})at geborben ♦**). VM Sligififie Dom
*) f. Zanhtnf^tim 6. 11.
**) f. Srad^mattit a. a. O,
♦**) f. ©rcfenljal ®. 49 unb 60.
24 Cinffidruns \>on inilfex*^ el^aitg. Seigre
tapiM l^aite miiW olle Urfacde ju glauben, gerabe in i^m
brn tvürbtgflen SRann für iae t^m (injubertrauenbe l^o(ie
Smt gefunben ju {laben/ gumal fein Stfer für bie fattfoHfdfte
fttrcfie, ou4^ feine Slecfit^^r ttnb @))ro(|»Ienntnt§, unb babei
fetne SoM^ebendett unb efne getviffe ^c^Iau^ett jur (Beniige
beTannt tt>aren. Srgbtf^ief Sa^perStnbe ertoä(fIte i^n ba^
(er )u feinem Soabjtrtor unb ^ap^ dlcmtn^ VIL it9&*
Hgte t'bn nid folcfien bereite am 28. 9?obbr. 1 523 *). Sudb
bte @tabt Sttga tviOtgte in bfefe Sab(, {nbe§ auf betrieb
bed 6ecreta{ren Mr. Sol^m filier, unter ber audbrfidltc&en
Sebingung, ba§ ber Soatjlutor bte @tabt ntdbt blod bei tb^
ren alten Sterten unb ^retbetten, fonbern audd bei ber neuen
8e()re unb beren S3elenntni§ erbalten unb fcbfi^en n>erbe.
Sied t>erfpradb Slanlenfelb jebodb nur mfinblidb, n>ä(frenb
er bie fdbriftlicfie 3ufage unter allerlei Qormänben bid nadd fei^
nem ^mt^anixitt gu berfc^ieben tDU§te. ^atte er fcbon die#
burd^ SRißtrauen gegen bie Sauterfeit feiner SIbftdbten erregt
fo brachte er burcb bie pMf^U^e (Entlaffung ber et)angelif4ien
9)rebiger in Semfal unb jtofenfiufen bieStigenfer t^&Qig gegen
f!cb auf. Unb toieberum ivar ed Mr. Soj^mülUt**^
toeläfer bie ®tabt betoog, fidd Don bem Sr^bifcfiof unb beffen
Soabjutor unb (Beißliddleit nun gfinalidb gurfiäiujie^en unb
nur bem Orbendmeifier aU il^rem alleinigen ^errn ju ge^
bordben unb nS^er f!db an)uf(fil{e§en.
3n Surlanb toar bie (Empfänglic^feit ffir bie neue ebang. 8e{fre
unb bie bamit }ttfammen{^ängenbe Jtirdben^Serbefferung fafl bie^
*) f. ^rad^mann 6. 33 n. 34; ^apitxifti CIL IKnm.
**) f. 2:aubenbeim 6. 12. 2)ted ma^ So^mfiUern inbefTen
crft getnngen fein, ald ber alte, früher fo )9etebrteSr5bif4of3adper8inbe
f^on feinem QtnU na^e mtb onf i^n nid^t mebr s» j^ofen toix. Qtx ftarb
am 29. 3un. 1524,
in Si^f, a^P unb Aurlünb« 25
felbe toie tn ü^s itnb S{iillanb; ia gletcde tlrfad^en aud^ bort fa^
gletd^e ffißtrlunsen (leri^orgcbradEii. Snbeffen Ratten bte @t5bte
{n Surlanb niemals eine folcfie SSebeutung tittb @eIbßfinbto^
fett erlangt wie ifti^a, 2)ort)at unb Stet^al, unb tonnten ba^
Ifter ben }>rotef}anttT(^en S'rebtsern au(fi ntd(|t fo(d^e @tfi^en
f^rer reformotortfcfien ©eftrebungen »erben toie jene. Da*
burdE^ mciQ ed geTommrn fein, ba§ Surlanb tn jener Qcit
letnen etnjfgen Ulaun an bte @pt^e jener reformatortf((ett
Cefirebungen jtr fteOen l^atte. 2)tefe l^atten audd fc|ion 1 522
Begonnen, tote Setfdft (e(ian)>tet, bod^ Iä§t fidf» nad^ Aall^»
ttt e t^ e r*^ grunbltd^en Unterfud^ungen, tool^I laum anne^imen, ba§
f(e bor 1526 au einiger Steife gebieten finb. (Erß um 1530 ftnben
^(b in Surlanb fefl angeßeüte lut^erifdife 9)rebiger; ba bad 8anb
in biefer Segie^ung länger unentr4iieben Hieb, aU bfe 6t5bteO.
3)od^ e^ iß 3eit, bie toid^tigen gortfd(fr{tie ber Steformation
in ben 3a(>ren 1523 unb 1524 ju berfolgen, in toeld&en fle fd^on in
bie etäbte Stebal unb 3)or))at überging. 8Iebar^ ))0litifd^e Sage
»ar ber {Reformation gfinfliger aU bie Sliga'd. 2)enn ber
©ifd&of bon Slebal loor iunSd&jt nur Ober^^irte ber ®ei|l*
lid^Ieit bon ^arrien unb SBierlanb, fein (£influ§ auf bie
@tabtgeift(i(fi!eit mar bagegen nur gering unb fein Qerl^SIt«
niß )U bem 9lat|i, ber ba^ fogenannte jus episcopale b. (i.
bie Ober^Kufficfit über Jttrdften unb 3>riefler ber @tabt, ba«
Stedtit eigener $(nfleDung ber ®eifl(i((ien unb bie Unterfud^ung
unb Sntfddeibung aller }toeifeI(aften ober ftreitigen geiftlicfien
Angelegenheiten fcfion feit ber äRitte be« 1 3ten 3a^r{^unbertd
befafi"") unb unbefd^ränft toenigflen« feit bem 3a(ire 1284 au«#
♦) f. ÄaUme^ct ©. 24—27.
**) f. Dr. Carl e^rififatt griebri« 91 ein: Seitrage snr ^ef^i^te
tcr SHefcrmation in 9le)9a( tmt S^fUanb; neb^ iBeilagen. 9let>at, 1890. 4t0.
üiU, tin fel^r uitteflimmte^ unt l^age^. 9Ittr jit anfange
be^ I6ten 3a|ir]ftURbertd fe{fen tvfr i^m ia^ Sted^ einer Cf«
fitotion ber ftir(|»en tn Stet^ol efngerauw^ (ei t9e(((er ®e;
legen^eft belaitntltd^ ®t74iDf Slfcolaud 9lottenbort) um
Laetare 1501 t)on ber @tati gaßlic^ betofrtl^et tpurbe, tofe
eiirifiiatt Jteld^ in Tetner Itolä'nbtfdE^en {){f}or{e 6. 157
eraa^rt*). @onfl ivor Steigal aU eine uttabiiänsfge l9om
bftttf(|ien Orben fn ?tt)Iatib nur burcj Äauf ermorSerte ©tabt
ntt^t bem ©tfci&of, foitbern nur bem Orbendmefjler unb beffen
®eb{etigern unb namentlfd^ bem auf bem @diiIoffe fn 9tebal
ref?b{renben &rbend^(£omt^ur untergeben; unb nur bte fio(»e
SBurbe, bfe geffJltd&e ©tlbunfl; ^nmanMt unb anbere ^tu
borrößenbe ffifgenfcfiflften ber ^exJiinlWeü be« jebeemdfflett
©ifd&of« bejltmmte fem flr&§ered ober flerfaflere* 9Infe(en tn
ber @(abh Unbeffimmert um fefne Bufttmmung ober Wtip
btlltgung überlte§en f!(( bafier ®e{f)I<(be unb Stnn^ol^ner ber
©tabt 8leba( bem (£{nflu§ ber bon aDen Seiten einbringeni'
ben Xuffifirung unb neuen Sleligiondlebre. (Sd fddritt bemgemSf
bte Sieformation (ter aUmäblis mit ber me(^r ober minber
rafcd unb toUftänbig ficf^ entn^idelnben Ueberjeugung unb
Sefefligung in ber ebangelifcfien SBabrbeit borio5rte. @o
traten bie 9)rebiger audEi niifit pB^Iicff, fonbern nur flufentoeife
mit if^rer neugetoonnenen ebangelifdfien ®e{!nnung immer ofener
l^erbor unb toarb auf foI((ie Sßeife bie neue ftirc^en^Cerfaffung
faß ol^ne eigentlidb^ {Reformatoren in 8lebal aQgrmrin ein^
^) )ottii, aud^ @:a0)»aT{d tjon Seumern Theatridium LiTonicom
p. 188— 140; ico ncä^ einer gleiten ^ird^ens^ifttation itt fReoal XfCm
Sifii^of (dottf^alf ^ageu na$ $ftiidflen 1511 enpfi^ttt »itb, Ui
welker jebo^ ber liBifd^of ein folii^ed Xractament in ber &M fi^ terbc«
ten ^atte, bagegen mit einer Serel^rnng bon gfeif<(; 9ier imb SBe^gett;
in 6nmma für 4 Stf. 4 g(. gana ivobi anfrieben tpar.
in ib>f, (£(^|l# unb Jturlanb. 27
geffll^rt. Cor)figI{(| tritgett tfe baf!gen S^rebiger ff(e}tt 6f{,
utib nameniltcl^ ber fd^Dit 1517 bei ber @t. S)kURlti^t iM
9imt getretene S<^^^^i<^^ i>^^U fotvodi aU ^tinriäf
S9(f|l0lb; ber fett 1520 bei ber fie». (Seifth'rdde <iU (&eip
Hdber fungfrte, gan} befonber^ aber fett 1522 ber begetjlerte
3o(iantt Sattge gu €t. Nicolai, frfi^er Wlin^, unb fetn
gemefener Stioflerbruber Sol^ann klafften, aud C^nabr fid*),
loeldifer iffm 1 524, u^oW <xuf feinen SBunfc^, o{^Z)taconud jum
(Sebfilfen gegeben tpurbe. ®te begnügten lldd nt(bt mtt ber
3)rebfgt bei gßttHdben SBorte nad^ ber gereinigten it^xe be«
Sbangelinm^, fonbern fingen an n>{e tbre ^nttdbrfiber in 8liga
andii miber bie aRi§br5ttdbe unb Übehreä^en ber Airitie unb
{ttfonberl^eit ti^iber bie SIblafIrSnterei unb bie ieilber«9[nbetung,
ober päp^lii^t Slbgbtterei, n^ie man ben Sultu^ ber ^eiligen
bantald )tt benennen j^^egte, gu eifern**). ()ierbon benadbi*
riflitigt unb ä(fnli(^e Sjtrceffe, toie f!e in 9liga borgelommen, audb
ttt {Rebal befürddtenb, filbrieb ber Orben^meifler i>. ^letten^^
berg.um benfelbettjubDriuIommen^bon föenben am an ben8lat(f
)ts Slebal, mit ber Sorfc^rift, ben (Seiftlicben in 9lebal aDed ^ßte^
bigen n^tber bie fatfiolifdbe Sleligion unb beren gotte^btenßltciie
(Bthx&nö^e unb (Sinricdtungen }U unterfagen. !Z)iefen SBrief lie§
ber 8tatd ben breten (Bilben ber Sürgerf(6aft fofort beriefen,
t0tU)t barauf gur 3lttt»ort gaben: „fle n^firen fo toiDig al6
fdf^ulbifl bem iBefeiil 3dro fär^üd^en (Shtaben }U geborfamen,
*) f. ®u{lat) ^arlbtom'd dntwnrf ^nx Jtir^eit« nitb fReforma«
tioitdgefd^i^te (Sbfifanb«; in Hefcm Krd^it) Vi, 1 6.2; Dr. «eiit'd I8d*
träge ^ur ©ef^i^te ber diefürmation ®. 14 u. ^ugo SRi^atb fpau(fer
d^fKanbd (^ti^iiä^Uit in georbneter 3ei^ unb [Reihenfolge. fRecal, 1849.
6. 856 tmb 861.
**) f . Dr. 3ttnttd$au(fer'9 9(udduge avL9 einer 6amm(«iig 9let)a(«
Sorgeit betreffenber ^a^xi^itn unb ^Berorbnungen 9lr. 6 de reformatione
in ben atitt^eilnngen an« ber (it)I. ^efd^i^te IT, 2 e. 293.
28 Stnfu^runs ton iniJftt'^ ebang. Seigre
BeHagten aber, ba§ fit unfcfiulbig tofirett ongegebfit iDprben.
Sdre ^rcbiger |i5tten ttt((U anberd aU ba« reine Sßort
®oKe0, {(rem Serufe gemfif bon ber Aanjel Sffentitdft ge^
prebfgt, babon fle nfcbt ah^clftn !&nnten; n^oUten ani^ ia^,
tüa^ fle set>reb{ot bor (Sott unb jeberman beranttoorten/'
Z)te nttt btelen fcbbnen ^xMt^ien fcbon t^on ber Z)Snen 3e{t
lier befonberd ht^ahtt Stttterfcliaft bon ^ttien unb SBterlanb
mochte nun bon ber üteuerung tn ber grei^ett^Ie^re manäfttUi
9la(btbefle für t^ren bt^^erfgen beborjugten Sefi^^anb im
Sanbe beforgen unb btelt barum beßo feßer an ber Iat{ioK^
fd^en RixUft. @te Kagte baj^er burd^i eine fSrmlidfte ^tpnta^
tion bei bem ^errn SReifier; ba§ bie Stabtbrebiger in Stebal
bie f. 9. fcbn>ar}en 9R&n(fie be^ 2)omi!aner#5tIofler« in ibrem
(Bottetfbienfle gefibrt unb ibre ®erSi(e geraubt, unb eben fo
bie 9lonnen an^ bem @t. SRicfiaelidno^er CiflercienfenOrben^
gelodt bitten, audd an bem @t. SrigittenHofler Starienbabl
ber fftatif aber ttn fteSer be< 6t« (EatbarinenHoflerd fogar
gtt feinem S^ugbaufe benu^te ic* S^Iettenberg eröffnete in
einem Sriefe ))om 25. 9lug. 1524 bem Slatf^e biefe jtlagen
mit bem SBefebl/ baffir ®orge )u tragen, ba§ ben SAbncben bad
(Beraubte n^ieber gegeben unb ibr (Bottedbienft ferner nicbt ge^
ftbrt tt^erbe, bie entlaufenen 9lonnen aber if^rer Slbtifffn toiu
ber gugefanbt n^Srben. 3)iefed SRanbat n^arb ben Stäuben
ber aiebalfcben Sfirgerfdfiaft am 9. @e})tbr. bffentli({f bor^
gelefenO nnb bie baburcb gefleigerte unb aufd ^Btbfte
gereifte Stimmung mad^te ftcb al^balb Suft burcif 3tx^
flbrung bieler SlltSre bor ^eüigenbilbern unb (Entfernung,
audd tt)obI Sernicbtung biefer (enteren, unb QexMmf
merung felbfl mancfier (Brab ^ Denlmäler unb Seid^enfleine,
*) f. Dr. 3. ^au^er^d ^itdaüge k. de rerormatione 6. 894.
in H\>f, (Sdfl^ tiitb fturlanb. 29
in ben jttrcfien*). Z)a^ erbitterte SSoIF brang guer^ ttament^
lidt i^ bte Aloßerlirclie ber [(^loargen äü&nd^e, marf bort bie
SHber (leratt^ unb gerfd^ilug bte Slltäre. <£6en fo berfufir man tn
ben Stix^tn siim (et(. ®et{l unb gu @t* Olai**). 3)te bea6#
ßc^ttgte ^Ifinberung aud^ ber @t SfltcoIat^Atrd^e ber^inberte
nur bie (Entfililoffenfieit bed Sirdften^Sorite^eri^ |) ermann
Sttfcfi, ber bie Airddenfad^en in ber @acrtf}ei berf(fiIo§ unb
bie @d(|ISpii)4fer mit Siei jugieien (ie^. 9lun erft (im 14.
@e))tember 1524 dielten 3o|iann Sänge unb Soj^ann
SRaffien odne fernere @(|ieu unb SBebenfen n^a^r^aft Iut(ie^
rifcfie ^rebigten unb tvarb feitbem bad ebangelifcfie Selennt^
ni§ nadEi Sutjier'^ gereinigter feiere in dte\>al aDgemetn t)on
allen Aanjeln ber @tabt berlänbigt*
^U inbeffen belannt gen^orben, ba§ bie f. g. fd^toarjen
SRf^nd^e bed 2)omini{aner^0ofierd bie i^nen \>0n ber @tabt
gur SBett)a{irung fiberlaffenen bad ftlofler (etreffenben Urfunben
unb bie ge|feiligten foßbaren ftird^en^^^erät^e, äRefgetvän^
ber K. f^eimlid^ tveggefd^afft bätteU/ i^erfammelten f!d(f am 16.
San. 1525 ber SVatf^ unb bie Slelterleute ber brei ®i(ben
nebß ber gangen ®emeinbe unb befdfiloffen bie Win^e t^rer
Untreue »egen aud bem Älojter gänglidjf gu bertreifcen***). Qu
bem Snbe lourben einige Z)et)utirte au^ bem IRat^ nebfl ben
®t(be^ Kelter leuten unb einigen SInbern au^ ber SSfirgerfc^aft
in bae jtloßer gefanbt, welcfie ben ^'rior, ®npmot unb
gangen Sonbent bor f!d[f lommen liefen, ij^nen il^re Sßiber^
fpenfligf eit gegen fflati) unb ®i(ben bortoarfen unb iiinen bie
@(^IfiffeI bed Aiofierd abforberten. Z)ie SR&nd^e warfen un^
mut^ig biefe auf ben Sifdft ; barauf ba^ Alofler bifitirt, i'eboc^
♦) f. Äclc^'« Ht)L SQiücxit 6. 168.
**) f. Dr. giein'd S3eitr5öe @. 12 u. 13.
''**) f. Dr. $auder 1. c. de reformatiooe ^. 295.
30 Cinffifirutts t)on Sutber'd el^ang. 9e^re
ttttr tDenig taritt gefunben toati, m^JfM tic Z)r)raHrteii t^erit
langte», b(e SRiinc^e foDten bad jtipfler fofort raiimfn, e0
mJire Unn, bag fie ben St^angeltfc^en beirreten, bem i^ef(«
SbangeHo unb bem g&ttU(^en SBorte, toie e^ {(fnen tvfirbe
bDrget)reb{gt tperben, beit>flt(|ften unb {(re SR5nc|f^ruttett ab'
legen tooüttn, ba jie benn tn Slebal bleiben unb ber @tabi
Btti^tit gente§en fdnnten. Z)tefee le^te Slnerbieten lourbe
nidbt angenommen unb moOte man an^ ntc^t anteigen, tpp
bad Stgentffum be0 jtloflerd berborgen morben. Ste Z)eptt#
ttrten Keßen ba(ier ben 3)rior Dr. Silomat unb ben 3>ro'
(urator bee Stloßer^ in'e (Bef&ngntg abffi(fren, »o biefelben
ficff enblt(^ }u einem offenen (Beßänbntg (iterfiber entft^Ioffen,
barauf fte mit allen SR&ncben bae Jtlof^er, bad nun für bie
dmede ber 8tabt {finen abgenommen toarb, unb au(^ bie Stabi
Slebal berlalfen mu§ten unb na^ ber 3nf^( 83orn^o(m iO^%
®o J^atU bie Sieformatton in 9leba( balb feßen guf ge«
fa§t of^ne baß ber Sifcdof ®eorg bon SiefenMufen, ber
obnebin fc^on in ber @tabt leinerlei ®eri(fit^barleit in üben ^atte,
bie^ )u l^inbern bermodEfte. Slid aber bamaU ber ^oc^meißer
SRarlgraf Slbretbt bon Sranbenburg ben Orben abgelegt unb
bad {)er20gt^um Strengen bon ber jtrone ^olen aU ein fäculari«
firted erblicfie« Se(in angenommen unb babei aber anii^ feine bi^^
f^erigen ttntert^anen in Sifftlanb fbrmlic^ bon i^rem (Sibe entbun^
ben liatte, naiim ber O.j^SR. S'Iettenberg bie Onl^iflungen ber
8tttierf(^aft bon ^arrien unb SQierlanb unb ber fBfirgerfd^ft
bon Stebal, gleicbtoie in 8tiga aU nunmehr aOeiniger gitrß
unb Stegent entgegen unb betätigte iiinen am 27. än^r} 1525
il^re toob(ifergebra(i^ten alten Steckte unb §rei{^eiten*)/ offne
*) f . bie UxtmU l>arüDcr in öon Sauge'« fRtoaUx giec^t^
qutUtn 11, 137.
tn ftt)^ iift* unt) iturtanb. 31
iüUfltn iaM ber et^anselifc^en £e(ire unb be^ freien fBelennt^;
ntffed au0brfid(tc^ }U ertpä^nen, tpiemojil er i^nen barm fet«
nen 3^^H (^ntinn Heß.
Z)te (Betvaltt^&Kgfetten ber bleuerer au4f in 9lebal, tote
frS{fer fciion burc( Segetmej^er tn Slfga unb burd(^ ben
eifernben Wltl^iox v{)offmann tn Dort^af^), ^atUn bte
Seforgnifff ber Stttterfd^aft bor Unruhen ber nur jn leicht {tt
gleidden Cjrceffen }u berlettenben {Bauern tn {)arrten unb
SQierlanb boDIommen gerechtfertigt, ba totrHtcd ein Sluffianb
ber Gattern (fier audi^racfi, ber obtoo^I balb »ieber untere
itüdt, ioHf burd(f bie bon ben Säuern an ibre Ferren ge;?
madftten Sorberungen unb Srei^eit^'9[nr)>r{t(^e, an bie gleid^i»
zeitigen beflagendmert^en Sluftritte tt^äjirenb be^ 8auernlriege|
in 2>eutf((Ianb erinnert**).
@(fineU {latie fidd bie {Reformation au^ auf Oefel unb
tn ber SBied berbreitet, too Sifd^of Sobann Jtien^el fcffon
ata 15. Z)ecbr. 1524 bie ungebinberte ttebung ber ebangelii^
feilen SIeligion feinem @tifte gemattete, toobei er in ber UrTunbe
barSber feine eigene {)inneigung }U berfelben berrätj^ ***}•
Diefe« toic^tige $ribi(egium tourbe auf bie ®itte ber Stitter^
f(|iaft bonOefel am SO.October 1527 auf bem Sleicfietage ju
@)»eier bom Jtaifer Sari V, firmliif betätigt unb au(|f bon
bed iBtfcliof« 9la(i&fo(gern im 9Imt ®eorgbon2:iefen(faufen
nnb f)>5ter Steinj^olb l^on Sujrl^btoben fafl toMli^ tX0
nenert.
Qon 9tiQ,ü aM brang bie broteflantifc^e Se|ire in fo(((ier
IBeife eben fo auf ba0 Sanb, toie in bie @t£bte/ am erflen
*) f. Srad^mann 6.64 n. ®abe(itf4 Sa^tbü^I, 2^6.316,
•*) f. Oleiti 6. 21; JBra^mann @. 66.
•♦♦) f. öra^mann S. 66; «p. tj. öuiJötobeTi'« SSeitrdae sar
®efc^. ber ^rotjiwj Oefel @. 10.
32 C{nf%unQ bon Sttt{fer'« et>dng. Se(ire
too^ in Sltga'^ nficfifle Umgebuno im eigentlfc^^n £tt>(anb,
unb t^erbrettete jic^ nac^ge^enbd ou(( in bem efißntf^cn S^eü
l>0n Sts^Ionb, unb namentltc|f au4f tn Dor^^at, ^etnan unb
Beüin unb beren ttmoegenb. 2)te etgenUtdde Sieformatton
^or)9at« inüp^tt fi^ anfangt ober an eine ettoad abent^ener^
M^e ^etfinli^UU am bem Sn^Ianbe. Ueber bie Slfc^tuno
etned 9Rfin}er unb Salt^far ^nbrat^tx, benen ber
ff^n^abtTc^e Sfir ferner SRelc^for {)ofmann etfrtg anfitng
unb folgte; bertoetfen totr auf firoM'^ (Serd^t^fte ber SBte^
bertäufer unter bem 2;ttel: äReI(i^tor<|)ofmann unb bte®ecte
ber {)offmanntaner, Set>)tg 1758 unb SR. Sarrtere bie p^u
lofot^btf^fe 9Be(tanf(|iauung ber 9leformation^2eit, Tübingen
1847. $[ue @d(fn)ebett fam ge^tannter ^ofmann, ber f. g.
,,arme Satenj>e()er'' im $erbf) 1524 nadd Dorpat. $)ier toar
man burd^ ben ^a§ gegen ben SSifc^of 3ol^. SBlanlenfelb
unb bie Sinföfirung ber Sieformation in Sliga unb Slebal, auf
feine Stfiätigleit getviffermagen fd^on borbereitet unb Ualftm
fein (Sifern gegen bad §)apftt^um mit nid^t geringem Seifatt
auf, ber iiin barin no(fi beßärlte. Aurj nac^ SBei^nacfit 1524*)
n^oDte ber Sogt bed Sifddofd in Z)or))at ben gefSffrlidEien
Siebner gefänglid(» eingiel^en. !Z)ariiber lam ed }U Z\^8iliif^
feiten unb felbfl }um S3(utbergie§en unter ber aufgeregten
OiirgerfdEiaft. £)er Sogt mu§te ft4i basier auf ba« @4iloß
bed ®if4fofe }uradF}ie(en, n^ajirenb bie Sürger bie Air^*
dden plünUxUn unb bie Silber barin bernid^teten unb
berbrannten, unb enblid^ felbfl ba« bif4i5f[i(fie @4floß berann^^
ten unb gen>altfam einnajimen. Z)er Slat^ toiinfd^te nun eine
*) f. S3ra$mann 6. 68 ^nm.; taaegen ^rnbt II, @. 190 bfefe
(Ereianiffe in to« 3a^r 1525 fej^t.
in $i\>^, a^^' unb AurlanD. 33
VoUßänbtge Srnfüf^rting ter Stefurntation unt> toanUc ftd)
teefyalb Durd^ ten ©taiitfc^retber Soac^tm @affen nacb
fRiQa, @t^It)ef}er Slegetme^er um einen ^efu(() )U fo(c()em
3tt)e(i erfttd^enb. SDiefer fam Darauf nac^ 2)ort)at unX> ^telt fidb
ten gan|(en ^thvmt^fflonat ^tnturc^ tort auf, })ret)tgte l^afelbfr
tägltd^ unb erflSrte ben $ro))(^cten SOtalead^t (atctntfcb. Durd)
t()n toarb fo tn Dor))at bte 9lcformatton fej^ begrüntet.
SBaH<^^tn{<(& t>er(e0t bur(^ Segetme^er'd iil^erufung ^atk
t) Ofmann unterbeffen Dorpat üerlaffen unD flr^ nac^ Sligo
begeben, bort aber fetnc tej^re burA ein 3f"9«-§ ^^^ beiben
baftgen Steformatoren gü rechtfertigen gefuc^t, barauf er nafb
SBittenberg gegangen, n>o er jJ(i& in Sutber'e nnb ©ugen*
bagen'd$$ertrauen einjufcbmeicbeln ipu§te^). ©eine Seric^tc
aber bte 3ußänbe in £tt)(anb (matten ©cbreiben oa(^in t)on betten
Steformatoren gur golge, in »eichen befonbere Vut(^er t^or
@treit{gfeiten aber äugere Zeremonien tarnte unb üon bem
©titerprmen ernftlidb abmahnte**). Diefen beiten ©riefen
fägte äbrigenc^ ^ofmann ein eigenem ©enbfcbreiben an bie
c^rtßltct^e <S)emeinbe gu Dorpat |)in}u, in meld^em er fc^lie^»
lid9 melbete, ba^ er |lc^ balb n^ieber ba(^in begeben n>oüe.
3(ue btefem Schreiben, bae freiliefe n)o(l nur aw ber $lbftci>t
(»ert^orgegangen , fid^ in Dorpat eine gute 9[ufna|^me ju be-
reiten, Iä§t ftc^ nif^td ter 2t^xe l^utt» er '^gerate SBiber^
fprecbenbed entnehmen, boc^ biicft feine befontere Steigung
tum SOegoriffren taraue fattfam ^ert>or *''*).
*) f. Örac^mann ®. 71; ©atcbuf* I, 2 S. 310.
.*^ f. Dr. Martin ßttt^er'8 eä)xiftm Zf), X, 6. 286.
***) abgebrutft ijt er bei örac^mann @. 258 — 265, t)gl. übrißen«
iinfl(ä^tlt(ä^ bcr erftcn Sluögabe jener brei S3r!efc, unter bem Ziui: dlnc
^rijilid^c öexma^ttung ic. an bie Qn liefflanb. SBittenberg, XXV 2>. in 4to
<Sabebuf4 I, 2 @. 313 Slnm.u.
»unge'iSlrctjitJ. ©D. VIII 3
Um $f{ng{}en 1526, nfc^t — mte looffl einige {){ftorffer
angegeben baben - erft 15270/ erfi^ien ^ofmann toieter
in Z)or)>at nun ober mit febr abtt^eicbenben SKnfid^ten, inbem
er in feinen ^retigten Die ®runt^f£^e ber Sßiebertäufer gel^
tenb )u machen fncb^e. Obivobl er babei fliO far {!((» (ebte
unb turdi» AfirfAnerarbeit f!(<^ tit tägticbe 9ta(frung ju t>er«
tienen fucbte, b^^tten feine feurigen Steten, namentlidb am 31.
9Rai, tod^ lieber febr (»efttge Sluf^ritte unb felbfl 9lieber^
rei§ung bon Elitären unb Verbrennung t>on Silbern )ur golge
fomo(^I in ber @t. äRarien^ aU in ber @t. Soj^anni^^Aird^e.
dntli^ »urben aucb bie Win^t an^ bem Z)ominiIaner' unb
SRinoriten^filofier unb felbß bie 9lonnen aM bem 5tIo{ler bed
l^eiL groncidcud bertrieben. SDie Sinfiinfte biefer RVA^tt
nabm barauf bie (Stabt in Q3efcb(ag. ^udb bie ruffifci^ie Airdbe
blieb S)or ber 3^i^f^i>f><ng^n?ut{i ber ganattfer nicbt fldf^er unb
marb beinabe gang bernic^tet, n^ofär befanniltd^ bie Städte
nicbt ausblieb "^O* Bule^t marb auiff ^oxpaV^ fd^^Bne 3)omir
(irc^e gepliinbert, |iier aber ben 4Dom(^erren bie Slu^übung
ibred ®otte«^bienf}ei^ burcb ben Stat\^ bocb n)ieber gemattet.
$) Ofmann botte inbeffen burd^^ bie bif(^5flicbe Partei fo biel
)u leiben, ba§ er enblidb SMani für immer berlie§***3.
@o tt>ar allmädlidE» ber ^vott^aniUmM in Siblanb }tt
einer bebeutenben SRadftt berangetoacbfen, tpefd^fe not^tvenbig
bie (Gegenpartei gu Slngriffen reiben mu§te. Z)ie Sb^tigleit
berfelben, fo tt>{e fiberffaupt bie politifd^en Serl^anblungen
^iblanbtf in ibren $Be)ie(iungen )ur Steformation, toie fie fic^
»on jjenen äeiten bid jum Untergange ber £)rben6(ierrfd^aft
*) f. fBra^matttt 6. 76. ?ltllll.^*♦).
♦^D f. Äel* e. 174.
***) f. ©ttbebnf* a. a. O. ©. 319 — 820.
in ih^, S(f^^ mi Stuvlant. 35
^c^taUehn, ne(fmen nun unfere Slufmerlfamfeit ^onuQ^tcoriU
in ^nfpvn^. Z)0(f^ i^ biefer SJ^eil Der Steformationdgefcfttcbte
von $)rn. Dr. Srac^fmann tn Sttga naef^ ben darüber t^or«
bantenen ret(|i(^alttgen WlatcviaUtn f4ion fo au«ffi(fr(t(b (»ear«
bettet n>orben, ba§ toix und bi^r füdltcb barauf befd^rünfen
finntn, nur tad Sßtcbtfgße bat)on bert)or}ubeben.
9(U ber alte Srabtfcbof Sadpar Stnbe {. 3. 1524 ge^
{lorben n)ar, trat Sobann 'Sfanlenfelb aU fetn Ütacbfolgrr
tn ber Sr}e, jmar bad SBtdtbum Siebal Um 93tf(^of (Beorg
t)on Siefenbaufen ab, bebielt aber bad @ttft Z)or^
paf^). 9tacb Sttga fcbtdte er (Sefantte ab, tn ber 9$orau0^
fe^ung gegen eine aUgemefne Seßättgung ber ^rtt)i(egten
^on Un Stirgern bte ^ulbtgung gu empfangen; ba t>om
freien Selenntnt§ ber el?angeltf(bcn Sebre aber ntcbt«
bartn ermabnt n>ar, fo mu§ten l^te (Sefanbten mtt ber ^oU
fcbaft )urü(f!ebren, ba§ bte Statt tbm nur buttrigen »»erbe,
fobalt) er ben ^rote^antidmud )u fcbii^en audtrfidFIicb t)er^
fprocben. ©einen Unmutb (ie^ tier Srjbifcbof an Un ^tätt^
l^en ßolenbttf^n unb Semfal an^, inbem er bte proteßanti^
fcben 3)rebiger t)on bort auiS i)erj[agte**). Daber tbat nun
aucb SobmuIIer fein ÜRbgHddfIed gegen ben neuen Srgbifcbot
auf feine frfibere Don bemfelben genoffene 93efoIbung i9er#
2tcbtenb, bie tbm nun entzogen marb, dagegen fein Slatl^ unb
<£tnflu§ ed babitt bracbte: ;,ba§ bie ©tabt Sttga enbltcb unb
etnträcbtigltcb befcbloffen, ben gebacbten Slanlenfelb, aucb
leinen iBifcbof ober Srabifcbof ffirba« ^u emigen {ufOnftigen
*) f. ^i&rtt @. 106; Stnbt II, 187 mib 9#ni. d. Snanaim U,
2 6. 26.
♦*) f. «reftiitbal e. 61.
3*
3f3 (Einführung t)on 8tit(er'd et^ang. Seigre
Betten fflr t^ren ^errn \m empfangen*)." BiaH beffen
»onbte fid&SKga an ben Orben^metjJer SOBoIter bon ^Ut^
tenberg unb trug fjfm b{e aDefm'ge Ober^olieit ön. 2)tefer trug
mbeffen 9lnfangd ©ebrnfen fl(6 auf btefe« SlnerBfeten efnju^
laffen, bi« i(>m i;u bfr|?e|ien gegeben toarb, ba§ ftcö auölän*:
btfd&e Prften gu ©c^u|^erren ber ©tabt erboten hätten.
Dod& berfprncb er audb ba nur ^etmlt^, ber ©tobt fefnen
©dftu^ ^\x berfet(|en, tt>ä(>renb er öffentlid^ e^ nocö mit bem
Crjbffcbof Mflt. 3nt)effen toax aber audb Dorpat, nac^bem
btefe ben fiabtifd&en ©ecretafren 3«>ödbtm ©äffen an
©^IbefJer Segetme^er gefanbt unb beffen 3)rebfgten ge^
^Brt {latte, fe|l entf(6(offen f^ren Sffcbof nte mebr angu^
nebmen**). 9lun tt>arb auf allgemetne« Dringen im ©ommer
1525 ein ?anbtag tn SBoImar gehalten, bon bem flc^ bte
j)rotej}anttfdbe faxtet btef für b(c Sefejlfgung ber % fo
}^eHlQen ©(aubendfac^e berf^^rad^. Üo^^muHer aU rtgtfd^er
Slbgefanbter; brad&te bortbfn efne bon i\^m abgefa§te ©dbrfft
an ben ?anbmarfd|fan S^Mnn ^Jlater, genannt f>on bem
83r6!e, tn irefcber er au^ ber Sfbel betetet, ba§ ben ®etf}^
Itcjen fetne tt)elt(tdbe C'frrfdbaft gebiil^re unb tn toeld^fer er
bajer ben SWarfcbaB unb anbere ©ebtetfger be« beutfd^en
Orben^ brtngenb aufforbertc, bte ©tSbte tn tl|>rem guten
Siechte gegen ©lanJenfcIb*« Sfnfetnbungen j;u fcbfi^en.
SlQe hierauf gegriinbeten Hoffnungen ber ©tSbte^^Slbgeorb^
neten aber fd^eitertm, ba bfe fibrfgen ©täube t&nen nti6t
betfiimmten, auf ©etrteb be« Orben« unb Sr.i^btfAof^ btel^
*)f. go^raüHcr^ö öricf an (Ucorg *. ^olcnj, 53ifdßof \>cn6am=
lanb td Saiibeit^cim @. 13.
**) f. Jau&enheim ®. 14.
in VtVsr, a^p unt JtiirlanD. 37
mtl^v fft^ in bem Sefd^(uj[e tyerehxiQten: ta§ aüe (Slanbem*
Sachen bte gu einem }U emartenben aUgemetnen Soncil
ruj^en bleiben, für ®tretHgIeiten t)er t)erfc^iet>enen ©laubene^
9)arteien aber am Vomfyetrtn unO OrDenerittern 20 @(()tet>0«
netter er)vä(^U unD eingefe^t, aitc^ 9lüe unb ieoer, bte fatbo^
lifcben ©eißlic^en unb ^lofterbrüber ni(^t nu^gefd^Ioffen, in
tbren alten mo^I^ergebrac^ten Siediien ferner gefcbä^t merben
foUten*). 3?ur gufäUifl »arb biefer unerwartete ©efc^Iu§
au((> ben ftäbttfc^en SIbgeorbneten befannt, ibr §)rote{t bagegen
n)urbe aber nic^t angenommen**).
3nbeffen t^aiie ber SKeijier oon 9)lettenberg ben 5)ro*
tefianten bie ^rebigt ibrer ®eißlicben t>erftattet unb ber ju
bem (£nbe mit nac^ Sßolmar gekommene @^Ii?ef}er SEegel^
me^er fanb bei feiner Iräftigen ebangeltfi^en Studlegung bee
$ro))beten 3^f^^t^^ ^aj^Ireic^e S^^^^^^f ^^^^9 ^^^ ^^n ^eam«
ten unb älnbängern bec» Sifcbof^ unb bre Orbeni?. 9Iur
ein 9Ral marb er babei burdb ^inen ärgerlicben SorfaU u»r
terbrcd^en« £)ie cRitter an^ ^arrirn uub ilUierlanb batren
einen 2)ominifaner:?aK5ncb, ben [ie au« Steigal mitgebracbt,
veranlagt, Die Äani\el gu beftetgen cjje noc^ ©^löefter jur
^irc))e gefommen, ber bei feinem (Eintritt bafelbfi x>nx 9)2cn(b
gen?abrenb, ibn ermabnte Die Äanjel ju berlaffen, ba ij^m bie
3)rPbigt b^'^^ ^^^ 9)Jeijter auebriicflic^ gugelajfen morben.
?ll0 er barouf felbft auf bie Äangel gegangen unr ®otte»
®nabe angerufen, (matten bie au^ |)arrien unb SBierlanb ibn
b^rabgeiogeu/ einen ße^er, ä3uben unb @(^elm, md^ Sanb«
)?erlebrer gefcbolten unb n?aren mit i(fren gäußen unb SRef^
*) f. ben fiatibtaflörccc^ t)cm 8. 3u(. 1525 im Urfunben-'^tJihait^ bet
iaubcn^eim ®. 35 — 37.
♦*) f. laubenbetm e. 16 u. 17.
fern auf t|^n eingebrungen. !Z)a l^atte {(in brnn SRarcu^ {><ttte^
ein guter et^angelffcb gefinnter 9tann t)om $ofe br« SReifler«, ber
Ibm {n beffen Flamen guöor ben öefejil unb 3"I<*§ i^m ^Tt:f
btgen tn ber fifrd^e angefagt i^aiU, in feinen @Au^ genomi^
men, {nbem ^r aDen @treft unb Unfrteben aufd @trengfte
unterfagte. S3%enb beffen nun ging @t^(Defler STeget^»
ine^^er nu6 ber Airc^e ^or bie @tabt mit beräRatinung: ba§
Uftn nacitfoigen m&ge, wer ®otte^ SBort (i&ren n)o(Ie. lOari»
auf i(fm benn aOed 83o(I nac^flrömte, o(ine fi(fi burc^ ben
Sumult in ber Rit^e toeUex auf(»alten }u laffen, unb bie 6e^
geijlerte Siebe be^ warfern JJ^ebiger« im freien mit^ großer
Sfnbadift unb Srbauung mit an^iörfe, n^eld^e 9of^müUtt aU
,,einen trefflichen Sermon" bejeitfinet*).
Stuf bem Sanbtage toav nuc^ ein ®efanbter bed fo eben
protef^antifcfi geworbenen ^oc^meijier^ ältar!grafen ^(bredbt
bon JBranbenburg, nun ^eri^og« bon 9)reu§en gficbritft öott
^e^bedE erfc^ienen, tvelr^er öffentlich um bie (£rtt)ä(ilung be^
SRarfgrafen SBiliietm bon Srantenburg Kum ergbifcböffidben
Soabfutor marb, tn$f geheim aber auc^ ber ®tabt 9tiga ben
C>er2og bon §)reußen }um ©cdu^berrn anpries, nacfibem n>fe
er erfafiren, aucfc ba^ bon bem (Srjbtfcbof ©lanfenfefb ber*
anla§te 9Ra(inf((reiben bed 9Iat^d gu ^fibecf an bie Stabt
Stiga, toegen ber @r. ^o^toürUn ju (eiflenben ^ulbigung
bier feine SBtrIung berfefilt batte. @(bon fd^ienen bie 9iigi^
fclien Slbgeorbneten ^e^becf'd ^eimlic(fer i9QBerbung ein ge«
neigtet £)^r )u Ui^tn, aU ^lettenberg bon biefen UnterK^
banblungen erfuf^r, barauf bie ^uffiebung be^ ^ird^ffolmer
Sertraged bon 1452 betrieb unb fI4i bemnäctifl aU aQeinigem
*) f. feinen ©rief an ben 5^if^of t)on ^amlanb in ber «ttm. Bei
taufctttbeim €5. 17.
in ?tV, S^^^ unt Aurlati^. 39
Oberderrit Stfga'd gültigen Ite§, nact^tem er ter ®taot nt4^r
atletn i(»re alten Steckte unb ^retC^eUen aOe beftäH^t, fonbern
auc^ tte 3u(<>ffung ungedinberter eSi^angelifcl^er ^rettgt m
{(»ren Stireren unb anbern ®ottedbättfern auobrücflfc^ juge^
ficf^ert (latte am 21. @e))tember 1535^).
S(d nun Slanlenfelb; beffen Sainfeben unb ifta^t an^
in T>otpat gün}(t(6 gefc^munben tx>at, noc^ etner Qerbinbung
mit ben SRuffen ^erbädf^ttg tourbe**) fielen auc^ bte Slttter:^
fc^aften ber Stifte 9liga unb Doxpat t)on if^m ab unb einjelne
(Siferer brac|^ten i^n am Freitage bor SQeibnac^ten auf bad
@dftIo^ Ütonneburg in Q^etoa^rfam, vorauf fte tenn audb fei""
ner @(|ili)ffer unb Surgen ftd^ bemä^tigten***). @etne gret;'
l^eit er^M'elt ber Srjbifcbof erft um Sol^anntd 1526 tt>ieber,
um auf benr bamai^ jufammenberufenen aDgemetnen Sanbtage
mit erfdfteinen )u {&nnen. @^on n^äbrenb fetner ®efangen^
fcfiaft aber »aren bte ltb(änbtf(^en @tänbe }u 9tuj[en unb
tEQoImar {ufammengelommen, um {ic^ unter ber ^errfcbaft
Sßolter'^ b. f^etUnbevq ju bereinigen. Diefer g)lan für
ben f[c( audb ^i^ Slitterfc^aft bon ^nrrten unb SBierlanb, t>Dr^
nebmiicb burcb ibren Sprecher Stöbert @tael b. ^ol^ein
tntereffirte, fam jebocb nicbt ju ®Unbe. Uebrigend (ag bte
@(|iu(b biefee geblfc^Iagene ni^t aOein in ber Uneinigfeit
ber @tänbe, fonbern tooi^l mebr nocb in ben liBebenfltcbfeiten
*) f. bie Urfttitt)eti pr <tm (Sef^i^te tRtga'd 9lr. 152 in Momim.
Livon. antiq. IT, p. CCLXI — CCLXIII; ®refent^a( in Monum.
LiYOD. ant. Y, ®. 51. .
**) f. Sra^maittt ®. 79 ii. 80 anä^ 87 n. 88 u. IBenj. t).«erg»
mannn II, 2 6. 27.
***) f. fpiettenberg'ö StiftrucHoti für ^einr<4 t). ®ajilen, feinen
(Sefanbten an ^tx^c^ SClbre^t von ^reugen, \>0m 26. ^cca. 1526, nntet
ben Urfunben in Monum. Livon. ant. Tom. V, 6. Y— VII; aufb
(i^refentfial ^* 52.
40 Gtnfü&rung t)Dn futfrer*« etang. ?fjrc
toeldip ^iettenberg felbß dagegen erdoJ) unb t^oriugetoetfe
m feiner ntc^t ungegrfint'eten S3eforgnt§ t>or einem baburA
Uiibt gu ertt)ecfent)en Kriege mit ^^olen*). 3)er tnrc^ fem
Ungfucf ^itmliä» gebeugte (Ergbtfi^of 3obann SBIanlenfelD
erfcbten je^t auf t)em ^nnttage in iE&olmax ungletcfe mtlter
unb nacbgfebtger gefttmmt aU bae Sal^r jut^or unD mar be^«
mübt {i(& gegen bte i(im gemad^ten Slnfc^ulttgungen tn a\t^^
f^fUibex fReU j^u redbtfertfgen unD bte Oegenpartet Ijerföj^n«^
licfecr ju jlimmen**). ®o fonnte t^enn nun auc^ ber ©ertrag
^om Sage Yiti ben 15. Suntu^ 1526 ^xt Staube fommen,
turd» welcben ber fir^ibifdjof flc^ mit ben ©tiftdritterfd&aften
tem Sd&u^e re2f Or;t'en€fmeifier^ untermarf, welcher ebnej^in
de facto bte alleinige .t)errfdboft befag***). ©ebemfitjiigt t>er*
h'e§ ber ffirjbifcbof ben ?anbtag, erHärte aber gleich natbter,
ta§ er bie SBolmarfcben SSer(>anMungen nur gejttjungen ge«»
btütgt unb ite ntd&t ferner anerfennen merbe. ^og nad& 3)oIen
uuD oon ba mit 9lufträgen bect ^&nigd .nac6 Storn. Da
$apft Siemens VII. aber bamald bur6 bie Unru(^en in
Italien fej^r im ®ebrange unb nicbt in ber 93erfa|f«ng ttjar,
ben klagen bed Srgbifcbof^ t)on $Mar\t> ®ebör j\u geben,
üerlte§ biefer 9lom Furjj tjor Srjiurmung tiefer 8trtbt burc^
(Jarl öon Sourbon am 6. 9Mai 1527 unr eilte nacb SWabrib
)^um Äaifer Sari V., beffen ^ülfe er anfpvetben ttJOÜte, um in
alle früberen erjbifABflid&en {Recbtein ?it>(anb wieber eingefefct ^u
werDen. CJr erlranfte aber 4 Steilen Don Valencia an ber
8lu(>r, »etc^c feinem Seben nm 9. September 1527 ein finbc
machtet'); in einem &ättä^tn nur 2 Sagereifen öon 3Ral>rib.
*) f. *BTa(^mann o. 90 u. 91.
■•'V f. JB. ö. Sergmann II, 2 e. 28.
♦**) f. ^rcfcutMl S. 52 — 56 u. XaubcuBcim ©. 37—39.
t) f. ®rcftut^al 6. 66; »ra^maitn (S. 92 u. Si^a^ji er öfj>
m 8tV, aW^.mt Ättriant). 41
(St ^atte furj jtttior ben t^erjog ®eorg t). Oraunfc^metg
}U feinem 9löd(>fo(fler nt Slfga öorgefc^lagen. 3luf ^htteti^
berg'^ SBunfdd toäC^lte tad rtgtfd^e 2)DmIa)j{M j[etO(|^ aud
fetner STlüte ben Z)eci^anten S^omae (Sd^&ntng, etned rtgu
fdjiett Sürgermffjier^ ©ojin, am 8. ©e|)tember 1528, ober
mte S3ra(b mann, mit me(ir 9ißa^rf(^etnHd(ffett annimmt, f4fon
»or t)em lö.üRära 1528. 2)er neuertoäMte Srjbifd^of, begab
P^ fofort natb Dcutfcf^lanb , um fid& mtt feinem Slebenbu^Ier
Dem ^erj^og Don Sraugfd^treig unb Lüneburg in ber ®fite
KU t^ereinbaren, unb moOte nacb 9ttga nid^t n>teber gurfidffebren
bet)or fein amtltcbe^ $(nfe(|en bafe(bft unb bie ^at^t ber frä^
beren (£r;ibif(b5fe t?öQig njteber^crgejteBt toorben*). ©ie Un«
terl^anblungen mit bem ^ergog ®eorg »egen beffen SSerjicbt
auf ta0 Srgfltft l^atten ba(b gliidFiid^^en Srfolg. Um j[ebO(|»
ba^ t)orige Slnfeben bed (£r}bif(bofd in 9tiga n>ieber }U er^
(angrn, ^te @(^bning bon Sttbecf au^ bie in dtegendburg
auf bem Steicb^tage au^gemirften Siegalien nebft ben ÜRabn«
briefen be« SRetfb^^Äammergericbtd an ben Orbenömcifter unb
ben dtatb in 9tiga gefanbt. t>ie @tabt orbnete in gofge beffen ben
9iat()dfecretair Mr. 3o(». Sof^mfider mit einer SSoQmad^t nad^
2üb?d ab, nm mit bem neuen Sr^bifd^of in gütlidEie Untere
^anblung gu treten, unD er bracf^te bafelbft am 3(i.^uUl^29
einen ber @tabt unb ber gangen ^rotef}antifc|»en @a(be gtin«
jiigen 83ergleid|i gu ©tanbe, üorläufig auf 6 3ö{h^c**)- ©•>*
Livon. ant. Tom. IV, .6. CIV, 3lnm. 5.
*) f. ©rcfent^al @. 57; 5«apieröf^ Olclation (n Monuni.
Livon. ant. V, 6. VII, 5üun.**) «. t)ergl. örac^mann @. »4,
3litm. **).
**) f. loubctt^eim @. 39 — 42 u. Itr!. p Olfga'ö älterer ®ef(^.
9lr. 15.3 in Monain. Livon. ant. IV, pag. CCLi:iII; ©radjmatin
©. 102 u. 103.
42 Sinffi^ruttg ))on int^et*^ et^ang. Seigre
tDO(^( nun ter 9led|itoge(e|irte Dr. ^ittonpmu^ Q^ntp^
am 11. 9lugu{l unb bali tarauf ben 3K 9liign|} 1529 felift
Dr. SlarHtt StttC^er ber @tabt 9ltsa bie dtveAnfigigleft »nb
bie Sortf^eüe biefed bpn aOen Steilen sebfafflten ^ütUäfen
Httßanbd audetnanbergefe^t ttnb beffen Slnnaj^me nadi^brfidHc^
emt)fof»(en (latten, fo lehnte ber Statif ju 9ltga folcde bocfi
b&nig bon fiife ab unb marf So lim filieren eine Uebrrfrbrei^
htng ber t(fm ert^eflten $ßpDmac|it bor, {itfofern er bem Srj^
bffdftof bie Stfidgabe aDer getP(fien#fiter augefidiert ^atte«).
@4toerer Serba(!(|t ber Sonnbeti) mit bem ^erjog
Slbreciit bon ^rettfen erbob f!(b gegen So |^m filier, aU
man erfu^fr, ba§ ber (£r)btfc^of Xlfontad erfl beffen Setter
Soi^ann bon «^enneberg, bann aber einen iBrnber bed
{)er}og^ äRarlgrafen S^^tebricb, unb ba btefer ntc^t bar auf
einging, feinen ifingern Sruber SRarfgrafen 8Bi.I(eIm t^on
Sranbenburg g^m erjbifcb&fltd&en Coabjutor gen^fi^It f^abt,
um t>\xt^ ba^ ffirßlicbe ^nfeben autff bie erabifd^bflicbe SBörbe
in Siblanb toieber mel^r gu (eben. Smbfe^Iung^fc^reiben i)on
{)er}og Sllbrecbt, au(b t)om Sburffirfien 3o(iann grieb^
ri(|f bon ©acbfen unb bom Sanbgrafen ^f^iUpp üon
{)effen festen inbepn bem iDrben^meifler So^mfiUer'd Un^
fcbulb au^einanber unb ^^leitenberg erf(arte in einer Üx^
funbe bom 1. San. 1530, ba§ er am feinen borgebradfiten
Sutfc^ulbigungen bie n>o(fIgemeinte Slbficbt oe^ @bnbicud oo(I#
lommen entnommen unb bed^aib and) bem Statte aufgegeben,
ibm @(bu^ unb ®ere((ft{g{eit n^egen Ded befirittenen legten
Slrtilel^ in bem bon x\^m abgefdftloffenen 83ertrage angebeifien
)U laffen unb idn barum nidi^t metter )u f((m£{^en unb ju
oerKeinern; barouf aucb ber Stat^ am 2. gebruar 1530 ein
*) f. Zanhtniftim 6. 22 — 24; Sra^mann 8. 104.
in ii^*, d^p unb jlurlanb. 43
^tmliäfti (Srlenntntg ({nfid^tltiff be« mit Unrecdi tvtber t^n
erregten frfinfenben fßtx^a^t^ gur ^erfteOung feiner S^re
(tt^ 3)enlelbud(f etngefc^nen He§*). S)emnS(|ift t^erntittelteSo^^
m filier gu Z)atilen am ©onntage nac^ Saurent^ b. 10. 9ug.
1530 einen neuen 3Inftanb gtotfd^en bem (Srjbtfcfiof SMntae
unb ber ©tabt ffti^a, j[ebo(& nur auf 2 S^jire**).
@ül(6rr8eßa(t ifi mit bem 3a|fre 1530 bie (SlanhcM^
unb ^tid^en^Steformation in allen brei £)ftree«?§)robinien an^
genommen unb boDßänbig etngeffi(frt tvprben. X)ie SBetrad^^
tung ber Srflar!ung unb 93efefttgung ber neuen Sejire unter
bem @(i6u^ be^ (Srgbifi^of d unb feined Soabjutor'd in ben
fotgenben Sa^rge^fenbeU/ unb jugletcf^ ber (Sinfii^rung eine^
entfprec^enben proteßanttf^ien ^ir^ien^dtegiment^, (efonberd
ita(^ $[ufi&futtg ber bi\^'i^ii^tn Orbenc» ^ {)errfdbaft in biefen
Sanben, mu§ inbeffen einer anbern 3^^^ unb Gelegenheit bpr«
beffalten bleiben, um ben f^ier angefc(^Ioffenen älteren 9tac|f«
ri^^ten iiber bie SinffiMng ber Steformation in biefen 3>ro'
Dingen, ^it unfern äRittbeiiungen gett)tfferma§en ju fernerem
{Beleg bienen Idnnen, 9taum gu geben.
*) f. Jaubetifteim ®. 27.
♦*) f. Jaubenbeim ®. 29 u. bie öeilaöc 4 ©. 42--44.
44 j^ur^e 9la^tid^ttn t>on tem Seginn
Hurje Uat^ricfifen über ben Beginn der Hefor^
mafion in £iti[anb
oud be§ meilanb aSiee» 9)täfibenten $etmattn t^ott ^tei>ern't$
Utetdtif^em 9lac6I(tS , tnttget(dtt ^oit Ct« @w!len) bem f^etm
mitlli^eit BtaaHtati itub Glittet ®eor0 »ou IBra^etit
itt ®t $etet§Burg«
Plurima Thytraeo, reliqua annotatis manuscriptis debentur«
9Cebfl ber fonberbaren S3orfe(iung (Botte^f tft eine t^on benett
gut Steformatton m Stefflanb concurn'renben U^rfac^en bte
SSerfoIgung be^ Stfdl^ofd p (£amin Sradmt SRanbubel
n>tber bfe ©etßltr^Iett in Sommern, n>e((^e Sutj^ert fietifatne
Sicformatton gletc^faUe etngufe(^en angcfi^agen t^atte.
Unter folc^en ®etß(t(^cn irar aai) $lnbread ^nßpfen,
bärtig bon (lü\ttin, ein SRtfgliebt ber bama(^l0 in 9?ieber^
Sad^fen nic^t tpenig berfif^mten @c^ule ^u Xreptau, n>o(|in
andb am fieflanbt Stubirend n>egen f{(^ junge Seute ^inbe<«
geben (matten.
2)ie (Seiegenl^eit ern)e(^nter S3erfoIgung toav biefe: Sd
n>ar neinltc^ bem ^aflori ber ^irc^en ^u Sreptau bae ®ucl^
Lutheri de captivitate Babylonica gugefanbt n^orben. S3et'
ibm gingen gu ^tfc^ nicbt nur gebacbter jtndpfen, fonbern
uucl^ ber Stector ber ®c^ulen 3o|)<^nnee SugenMgtu^^
n^annen^ero ber $afior biefem feiner ®ela(^rfamfe{t (falber
berö^^mten Stectori folc^e^ Sucti ju lefen communicirte, ber
9lnfangd jn^ar be^ bem erßen burc^blättern ein ^AU^tU
ber Äirc{fett*9leformoHon in Ci^Iatit. 4S
6etiHinettt bat^on gab, ttatfi^tn aber be$ mebter attention im
8efen, t>on ber barfnnen entbaltenen SGBabrbeit fo einflenomwen
toarb, ba§ er fic^ nidfet entjtcjien mbgen, gegen feine SEtfcb*
(Eamerdben unb mit fiollegen biefe^ 3^«9"^§ ab^ujlatten: bie
flört^e SQBelt fe^ öerblenbet «nb fäge im gtnflern; aucb balbe
bttrd& flei§tgee Didt)Utiren ünb Sert^etbigung ber SKeinung
?utbertf!c ade auf gleic^ie SReinung Einbringen, tt)0rau§ benn
entltanben, ba§ bie »abre Sebre unter ibnen, ibren 3«P»^^>^»
tinb @(bä(ern balb iiber^anbt genommen«
(£0 gefcbabe foIibeiS Anno 1521 unb ioie bei ber Qn^
nebmung ber SBabren Ie|fre bie ®t Slnton^^SfWBnibe einft:»
mal§ ibrer gemobnbeit nacb mit i|fren ®Vidkin auf brr gagen
umbbergingen, tourben fie ijon einiger jungen STOanfd&afft,
n>el(ben ?utber{ lebre in ettt)a§ fnnbt toorben i»ar, geftbimpft
nnb mit lobt gen^orfen; aud^ !am e§ be^ bem gemeinen
SWanne babin, ba§ fie be^ ber 9lacbt aug ber Sirtben gum
b ®eipe etlid&e Silber aufnahmen, unb fte in ben nid&t toeit
ba^on gelegenen S3runnen »arfen. Unb toie be? fofibem
üerfabren bie 9)ät)fHicbe ^ei^M^Uit nidftt me|fr fliber toar,
lourbe obermel^nter Sifcboff SWanbuöel, al^ ba^ ifanpi ber
©eifilicben im "Eintet ^ommetn, bie Selenner ber toabren
le^re gu Verfölgen angerei^et, ba|iero bann ein jeber, bem ee
möglid^ n>ar umb feine retraite fi(b bemitbete.
Slnbrea^ Än&})!en najim feine IiefISnbtf(ben bi«ctt)eln
mit fiel unb gog neb^t 3oa^im SWoKer btefier nn* 8?tga
gu feinem Sruber S^cob, n)e((ber al^ier I)omber toar.
Dabmale bitten ftbon unterfd&iebene (Sintoobner ber
@tabt JRiga ein ne^ereg einfeben in bie SBabrbeit ber Sletbten
lebre erbalten; Seioe«, aug benen au§ Defitfcblantt ibnen gur
bant)t gcfommenen Slacbriibten, unb ben t>Dm tage g« tage
mct^r anioacbtffenben SWi§brau(be ber 3)ab0tlicb geflnten; ja
46 Aur}e 9ta4fri4ten bon bem Oeginii
e0 datte ber SDtagifhat Uv Qta'bt niga ben ba^maKgen (£r|#
bffclioff erfttc^en laffen, bal^in gu fe^en, ba§ ber SR{§l>r(m4
in etiva§ etngeßelt, foIgltdE^ gur ergretfung anberer SRittel
benen Stntppl^ttent feine ®elegenl^ett gegeben n^erben mbd^te«
9lOetn iSr^bifd^effltcfier fette erfolgte bartnnen ni^te, t^anmn^
bero be$ anfunft mel^r gebadeten Üti'ApUn'^, er ntcfft nur
n^tHtg angenommen, fonbern au^ ihm 5ffentlt(|^ ju (e(»ren
fre^t^ett ertl^eüt loarbt.
^anptMli^ gtngen feine Sedren bo^in, n^te bitr^ ba^
Derbienfl Sbttfit unb beffen gläubiger (Ergreifung bie rec^t^^
fertigung eine^ armen @änber^ ^att f^abe unb ntd^t burd^
gute toerfe i^erbtenet toerben I&nnte. 3n benen ^trcben^^cere^
monien aber tvolte er leine fonberbal^re SSerenberung i>oxnt^tf
men; beibed, ber ßeit flc^ gemä§ gu bezeigen unb tt>eil er
fanftmätigen @inned mar, an^ nm ber toai^ven (e(ire ben
anfang )u mad^en, tooltt)iffenbt, ba§ toenn biefer räum
gegeben toerben tt>firbe, alf bann aud^ ben übrigen Uebelflänben
beßo leidbter abpfeifen {ianbe.
Sd toar p ber 3ett Crjbtfdboff da^par Sin\)f, ein
3iemh'db gelehrter SRann, gebitbrtig aud Sßefei unb eined
$utmadfter0 ©obn, toeldier ber pnebmenben lebre ^ttOt>ti
mit ®en)alt gu (teuren fld^ nidbt unterftebcn borffte, n>efl
ntdbt nur bte ®emeinbe biefem neuen lebrer gimlid^ anbinge/
fonbern aud& ber SWetfJer felb^t, SQBoIter b. 3)Iettenberg,
ber n^abrbeit fo(d[fer (ebre räum gab. 9l(d 4tun ber Q^rgbifcboff
nebfl feiner Slerife^ fic^ über bte Stiftung neuer lebren Se^
fd^merbt Sefanbt, mit bem SDteifler aud^ barfiber gu ratbe
ging, fonnte nur biefeg ert^^bient erfunbrn n>erben, ob nidbt
per amicabile CoHoquium gmfrdbm^nopio eine^^ unb benen
$&b|}iid^en ®eif}(i(ben anterntbeiU ber gunebmenben 9teue^
rung abl^elflidbe Wtaa^e gegeben toerben I&nten.
ber JHrdften^9iefi>rmaHon in iMant. 47
fßttbt ^axie^tn Seßimmten alfp Me ®t ^ettv^'Stix^e
gitm orte fold^ed SoIIo<)m't/ lahmen auc^f ben 12« Sunt te§
1522 3a(red be§fal§ tafeli>ft gurammen, txn^ itoav im S()or,
toeldffen einer fett, m^ bem 9latl[fdßu(»Ie iu, ftnopiud mit
mit bem baf^maligen Särger ^äSeißer 2)ttrIo)>, ber gugleicfi
ben 9laifmen eined ^u))}>erattenbent{ in ft{rd^en^€a4ien fii(frte,
ttnb einigen au§ t>em fRai^e, nnb bie onbere feite, natb ber
5ian^el gn, einige 9)äb^e^®ei9lid^en i^efleibeten Z)ie ®e^
meinbe f^Me fränftg mit ju, infonber(^eit toie ftnoej^Ie feine
Theses aM ber ^eil. @(^rift gu unter ßit^en mufte, aU ber
einigen 9ii(btf<|inttr in ®Iaubendfad(fen, moratt§ ber 9lu^en
entftanbt ba§ bie ®emeinbe mefirnnb meiir ber Ie(fre jtno^
pii anfinge, ffir bie ^äb^li^tn W^bxänä^e l^ingegen einen
me(^rern Sfel Wip^t-
Unter fold^en 98eißanb ber Sintoolfner, unb ani^ be§
SReifter« felb^t, tvurbe ^nopin^ )um So^Ian ju @t. ^eter^
^om 3Ragißrat unb ®emeinbe ernannt. (Er continuirte bar^
auf in feinem $rebigen, unb erllSrte infonbernlfeit bie dpi^el
an bie SlKmer, totli^e feine SrKäffrung audft nad^lfin, Anno
1525 }tt Strasburg, bur(|f ben brud ber SBelt lunb gemad^t
toorben, }uma(flen ju fold^er Seit annoA al^ier feine buifi^
brudere^ bor(ianben toar, al^ n>el(6e aüererfl Anno 1589 git
ftanbe gebratfft tvarbt.
nnterfcbieDlic^e ^falmen Z)at)tbd fe^te er in beutfcfie berfe
}ttm ftirc^engebraucb biefer ®emetnbe. SQBelc^e toir biet nmbfi
flänblic^er anffibren, ba fte mit )ur ^irc^en ^{Reformation
gel^&ren, al§ finbt biefelbe in ibren erften toorten folgenbe:
I. <C>iIf ®ot^ tt^i^ 6^bt ed immer }u, bag aOe«
))olcf fo grimmt ic.
II. Der 3te 9)fQlm DnDibd. Sldb ®ott mein einiger
troft nnb beil, marnm finbt meiner feinbt fo i^iel ic.
IIL £>er 23{le $falm. 9&a^ lan UM lommen an
für 9lotJ», fo «nß t)er |)crrc »etbet tc*
IV. Der 25f}e gjfalm. ®on aDen 2Renfci&en abge^
u^antt, gu btr mein @eel erhoben k.
V. 2)er 33ße ^falm. 3^r frommen freuet eudb be^
4)frrn ic.
VI. Der J16te|)falm. 3d^ glaube eg fejl unb bth§
getotf, bog mir mein' ©finb bergeben tft k.
VII. Der 12.5jle gjfalm. Do e§ ttolging mein ^erj
unb finU; flönb fietd in färc^^ten bin xc.
VIII. Der iSSfte g^falm. 6ieb. tck Qan^ licblid» btr
unb fein, flehen St^rifiue unb bie feinen k.
IX. Der 146fte f falm. 3)ret§ meine feel/ ®ott bei.-
nen ^errn, lobftng, banle unb ftet^ ebre
X. |)err Sbrtfl ber einige ®otted @o(^n. k.
XL ^il^ un^ in beinem 9tabmen, bu allmäd^tiget
®ott, bag an und nic^t erjage ber @at(fan
feinen 9Rut(^ k.
3n fold^en Übungen ®ömicber 2e\^tc Sefnnbt fidf Sno^
piu^, ah Anno 1522 (3i|^It)efter Zegetme^er {Idb gleic^^
faUd aWev einfanbt; biefer la^m bon Stoftoc, mofelbdt er
ein 3eitlang Saplan be^ St. S^cob ge»efen, na* Siiga, nmb
{liefelbfi bie burdb feinet ©rubere tobe i^m zugefallene (irb«^
fc^nft gu {leben. Sr wur öon groger ^erib^ftigfeit unb liidbt
minberen fleige, aOein bep meiten ntd^t bon ber fanftmutb^
toie Änopiu«; bocb lieg auc^ i^m bie Oemeinbe ber ®tabt
SWiga ju, bffentlid^e ^J'^ebigten angujIeUen. S33ie aber feine
55rebigten boü eifert unb unge^m« tt?ieDer bie JJSbjilic^c
SKigbraudbeunb Seremonien n?aren, fing ber 3)öbel an alle biifi
Der aug ben Äircften gu werfen, aucb X^ie ©rabfleine »on ben
Arabern toeggureigen^ mit nic^t geringer gefabr etned grogen
ber ^{rc^ett ^ Stef^rmaHon tit 8tt>Ianb. 49
oufrudr^. SBannenl^ero m^ Sut(^er felbß an b(e }U 9t{ga
)u fc^retben (veranlagt tourbe^ @te ertnnerbte ba§ bte recf^t^
Steligton unb toatt (&ottfttliiUit Im ilanhtn S3e{ie(ie, tttlt^tx
(Rott re^t ttiannt jufambt fetner eigenen 9li^tiiUit, unb
fi<|^ auf ba§ t^ertitenet Sjirißt (Sriinbet ni^t obtt auf eigene
berbfrnße, unb fo fernen 3ndbefonbere aber (e^rte er ta^
rinnen l^on benen Seremonten unb 5ttr($enfa^unsen/ ba^ in
folange {!e nic^t inm Siergerntf gereid^tenr fie aU etn>a§
freitt^iBige^ n>üH fönnten gebulbet n^erben.
Die erße l^rebigt, fo Sefagter Zegetme^er in Sliga
(hielte «gefc^af^e am erßen 9lbi^ent^ ^ Sonntage )tt ®t. 3acob
Anno 1522, naitibem er !ttr^ t)or Wi^aelii in 9liga ange^
langt toar. SRitt iftno))io Slieb er nid^t (ange in ber ba^i»
ntald nbtigen guten Harmonie , toeil beibe biberfer humearen
toaren, inbem ftno)>iuc$ bie fdftmadiien mit fanftmutd ertrug,
S^egetmef^er aber bon fanftmut^^ weniger t)orrat(f Ifattt.
Z)er ßrce^, meldfien Ut 9'ibtl mit unterf^iebenen (Üemaltf
t(^ätigfeiten — me(fr; nadb Segetme^er'd @inn, al§ ber SXei^
nung ftno})ii ~ au^fibte, beranla^te bte ba(^maligen ffiefigen
9>SbßIer tint beputatipn t)on 3 fBlbn^en, Sße^U^, an ben
^abft unb bte im Üteicbe bad 9legiment ba(^maU ffi^renbe
Sfir^en ju fenben* «hingegen continuirte (liefiger SRagiftrat,
jur teclinirung alled f4iein§ einer SmDftrung mieber ifftt
Obern, ben Stjl^ifclioff ^n bitten, 2:reue unb reine leerer in
benen Jtir^en )u veroronen, bamit auf bringenber ${{otb iiuf
fettf)enbe^ anhalten ber ®emeinbe, ber ÜRagiftrat nicdt fernc^r
obligiret f^^n m'i^^^ felb^t {e(irer einzufeuern r.
S6 U^xU fif^ aber ber Sr)bif(^off fo toenig, aU feine
®e{fl{i4ileit an foI(fie gefudfte, oielmel^r mürbe gef)>0tte baraue
gemaci^i; bafiingegen ^te von Stiga fortful^ren audft bie 2)om«
It^erren, Stonnen unb^ anbere SDtbn^^e )u bermolntn, aOe§
ftberglAftbif^e h^efen al}ur^{feii; ober M UtWo^^^tn tf^fi«-
Stittler 3ttt e? I^ielt t>tt Wl^^i^t^ t)9ft Mi«« t){e 9)a(|f#
rillt, t^fi t»fe atugefoittte ViH^t auf t)em Slfirfmege tt^Srm,
t»0rfr^ert mtt ernflen j^Sc^flen 8efe|^if(ifreiNn t^om fRargrafen
Catpli V. {» <5|)an{en, bee Steic^e t^ererbttfter etaM|atter
iMit. e^l^ fd^rribeii toar be( in\^lM, ba§ gu 8t{ga oDte
tpieber in ben borfsen ^anbt gtfe^et, ober in be§en ent^rl^itng
bie etabt in bte üifft erflä^rl fein fDite. Stner berer SS&»c|e
tt^ov be^ ker bofmiafigen bnnemfinbe an^ lanbi getreten; bie
onbern leiben toolten mit bem @i|{ffe beim 6(|Iofe anlo«:?
«en, ber plibl^ einfo0enbe 9l4)rb*^fQe(tnt ißinbt aber t^rrr
«Itfaclter baf ba$ <S(^iff gu benen anbern^ 4^or benen €tabt^^
l^fprten liegenben <3(|iffen getrieben marb; foIgIi<| Heß ber
SRngiftrnt bie barrnne ftcb t)er(ergenbe fBlini^e leran^nel^men
mtb in« gefängni^ legen, bon n^elclen ber eine 9ta|men^
enrclArb Siaibi^ flcb beiftvemte, imtb t^erjeibnng S3*H/
bie f$dbpi|e dteligtmi fambt ber 9itdn4i«{d))t>e <iblegte, mtb
an« bem ge ffingnig geio^n (loarb, bagegen) ber anbere f fin^
ger bemt ein 3a(yr borinne gubringrit mufte.
8ik4 fär Oemegnngen unter ben $&bjllern aberma|(
liievdu« entftanben, ift leicbtiicb gH tra^Un; oKetn ber fo ge^
nonnte ^an4«€ow^tur pber ^aixfimmn gn Mfg«/ «C)erm'an
€)«l^te^ |ie(te baf)^ ba§ gefä|rli(|e firanfffeiten audb mit
gwaltfobmen remedijs mflften gebegert n>erben; er fanbte
bemnati auf ba§ fo genante 9tefie«^au«, a(«oo bie lanfleäte
fW^ }tt. berfammeln fliegten/ eine geofe ^eitfibe boDer fnoten,
«ttt ber Serma^nung mit berfelben bie 9t0n(|e nnb 9te#^
}}fafen au^ ber Statt gu treiben , n^ofeen fle anibev« We
6 tobt in Mnl« mtb guten jußanbe erhalten tooften. Die Sllnile
ber ftMen^SIeformatton in iMani. 51
(ingesen ^itlUn nidtit für ratj^fam tergleicffen Xractametiten
ab)iUoarteit, fonbern gogett am Sarfrettage mit erf^obenen
fdiltten in ovbtntti^tv ^t^cefflon aud ber <Siabt, itnb gtoar
(m 3a|ire 1523 mit ni^t ivenfgem dorn unb Sebrolitngett«
Z)er (ErjbtfdEiof <£aet)ar, tt^elcfier be^ bermi^geitd nid^t
toar Ifferinnen efne Snberung gu fi|af en^ angefej^en ber SRetV
fler nt{t fehtem orbeft itnb beittn mti^m b^ (ünbied (Untoo^*
nern iti^ft m^t §)a6ßlid£i geflnttet ttxtven, it^anbte fii(i gu beut
balftnaligen iBffdof gu aiet>al iinb t>of}^tf ^oMtt Slanle»^
ffl^t, einem ba|ima(iger <tH nad^ gtemlicl^ gttabrten, erfal^re:!
nen unb an bielen anmcvÜQtn {)i^fen befitttttbten SRanhe,
tta|im benfelben gn feinem Coab|utoren unb t^dlte, ba§ atttlf
bte 6tobi 9tiga {(in baffir erlennen folte. Z)iefe erHäfirte fidd
aitdli fofdfte^ g« t(mt, bod^ ba§ bcr(ftn Mbe^ ber (Er^Mfdbpf
unb be§en neuer (£oabj[utor, t)Urdft orbentitdfte 0teberfaIe^ bie
€tabt ber fre^(»e{t falber in Steltgiond «^ fachen bergeH)t{fent
foUen; n^ie aber ber (Er^btfd(iof mit bem <£oabj[utore barinn
tttc^t toinigfn tt)Otte, recufirte aud^ bte @tabt ben neuen
(Coabjintoren angune^men«
SRtttler U)ei( maxien bie ausgetretenen 9R5n(be braufen
niii^t tvenig lerms, fonberlidif n^ieber bie @tabt; erhielten aui^
{torfe befehle »lieber biefelbe; bie @tabt aber blieb ^anbbaft
unb maddte i^re Snifd^ulbigung in einer dffentliiib gebrudMen
@d(irtft unter fur^er Slngeigung i|frer Ie(fre unb ®Iauben^
S3eISnttti§, unb berer n^^rfatben , n^eld^er megen bie Sffbndfte
entmid^n n)aren.
Unter ber $anbt l^atte nun bi§ ba(ier bie @tabt gute
berfit^erung bon bem bai^maligen aßeifter, nid^t gugugeben
baf ber @tabt bon 3)SbRU4ier feite einige ungelegen^eit gtt#
gefBget Herben folte; gfoid^fald "^atte fl4i an^ bie @tabt
Set^ anberen fftrften unb ®t5nben, bie ber Air(ben«9teforma^
4*
52 Iturgr 9}a$r{c|ften über ben 9e^inn
iion nttgeflian toarett, gu.tn^atttren grfiu&et; aüein me(^rer
fl4rr(iett (lälber xeioWTtt fie fi(|^; nadb ie^tH^em abgangr
(Sr^b{f4>off (£a6t)ar, Anno 1524> tiur<l|» Kffetttliiifte $0rta
brn folgenben Cr^biftftof gänjltdb }U rettttttciren itttb f{d^ b^r
jun'^btdfon gtt fntlfbt(ic«> »fid&e er fonjl benett alten t^erträgen
unlt^ fonberKd^ ben jttr^^olmetfc^en de Anno 1542 na^^^ mübeot
äRetflet auf bie Reifte über ber @tabt Sliga batte. @anbte
toeromegen @ontagö bpr iBartdoIomei eine Reputation ncri^
Sßenben an ben S9^e{f}ev Sßoltex ^on §){ettenbers, fpl({fe
ibre meinnng t(»m gn er&ffnen# unb feiner jurtdbictton aüelit
mit au^fdS^h>§nng bed (£r|btf(bofd ^db ju . untertverfen. S(nf
fangd ba^te gtoar ber äRetfIfr aOeiile^ SSeUnUn, barinne }tt
tDfOigen^ (Spmmuntcirte aucb ber @tabt Sltga anftt(|ien pbgei^
bac^tem Spabiutort, aU bem anf (lappati folgenben Sr^
btfd&of, mfe bann betbe {I(b bemfil^eten b{e,@tabt auf anbere
gebanTen gubringen. Ttad^bem aber bie ®t0t bur^ian^
bon feiner Sr^btfcbofltcifen Suri^btchon me^r miffen looKe^
ber SReJi^er aud^ beforgen otufle; e^ mi^tt bie @tabt f!#jtt
einer anbern puissance fc^Iagen, bte ben Sd^u^ auf fid^ tu^/
men mbdbte, refotbtrte er enblidE» ftd^ iffrem 9&iUfn gemä§
jubegetgen; Inf^m a(fo nadi^Stiga, mürbe bonben|)erren,ifji;m
Slatiie unb ber ®emetnbe em})fangen, auf^ Slat^^^u€, ^tfü^^
vet; unb tbm aU ber @tabt einigem natfirlicben 8anbe0|ierren
bie ^ttlbigung geleitet ba|>ingegen ber SWeifler beffen p,^^t^
fie berftc^erte, meld^e^ aUe§ Anno 1525 am tage aR.attl^aet
apofloli fcbriftlidb ernefiert, unb in fold^er S5ereinba|frttttg
ratioiie Der Sleltgion biefeö bebungcp toart: ,^3ytt erße, be^
bem ^ißtgen morbc gobe« unb fi^nem, J^iWg.en ffiöangelio,
bat rein, unb flabr tl^o ber!iii|bigcn unb antJ^plöreUi b;innep
ber ®tabt unb ©tabt mar!en, na^ inMt;Unb berm^ge-fc^r
Einigen ©ibfifd^en ©c^rift n^en unb olben Sejlament^, bar^
ber Ätrdben^Sleformatfon in $?it>Ianb. 53
tko «^ be^f ben Jenen, «>a§ in frafft fee« fötoigen glibtHdSien
morbfg ü^rfnbett, Hvn^ttt mh Vip%m^M, unt) aBe^ ba'
ibi fä(n>tge^ g&beh'd^e n?ort mtbet HxmbQtn ma^, .\>cit t^or
(Ere:®0be^i, unbe Slotturft b^r ©eeirn ©elffllett fej^n m&ge^
bat man mit frefttfler feliger Hagrer fc^rift genufl ' ^aran mt
tnad^n unb t^erbebigen lan nnb mad^J' @pld(ie t^erejnbaifruns
«nterjieflelten ber SRei^er SBpIter Don ^Olettenberg, bejr
lanbt äSarfd^al 3o(»an ^later, anber^ genannt ^pn ber
^tüftU, unb ber Somt>tnr bon (^olbingen in Surlant ®ert
t>on ber Sriigjen.
. (Sl^e e^ mit biefer bereinbal^rung ia^in fai^m, i^aüt au^^
ber neue (Sr^bifcfiof 3ol^an 93Un{enfeIbi einige. tta4» Stiga
gefünbt mit einer general Cpnfirmatton aDer Hfvn ^ritoile:'
gien, bal^iogeg^n Sege^renbt bie ®tabt folte i^m nad^ bem
alten Nlbigen unb }1po Riv^tn unb 9)farren einräumen. Z)te
ton feji^ten ber @tabt aber tvoUen foic^em bortrage lein ge^*
l^ör geben, obgleid^ ber (£r^bifc||of pm anberma(»I bie (Eibed^
leiftU;ng i^m )u tiftun erinnern Iie§. dx dielt Darauf }u Sict^
lenNN/ <^I§ ^iner baff maligen (£r^bifd(ieflid^en @tabt unb
SeRuttfi, fernen Sinjug, Pertrieb bafelbft toieber fein gufagen,
fo er benen SSiirgern getj^an, i^re lebrer unb 3)rebiger
Oernbarb Sruggeman unb feinen SoDegen ^aul35(oe;'
liagenunb ben @4ittU9lectoren ®idbert ®cb5ffer, n^eil
jle ber 9)äb{tli4fen 3)ti§bräucl(^e ftraften; gleid^er geflalt Per;?
jiagte er aucd m^ Semfal einen gar frommen unb ge(e(»rten
§)rebiger, ber gleiddfald }u benen 3Rt§bräu(iben nid^t lä'nger
feinen Seifarert|^ei(en toolte* $Bei ber Slitterfd^oft aber bec^
@ttfre bradbte er e§ gleicf^n^oS^I batfin, bac^ fle ifym {)ulbig^
teti, )ebO((^ me^r in ab|!d^t ber beibel^altung ifirer ©fiter, bie
fte p»n i^m )U lelftn trugen , al§ ber Sleligion. balber, gef^aLt
auc^ biefer loegen ber Sr}bif(|»pff in |!e fo fel^r ni^t brang,
54 jturje VlaÜ^ti^Un über ben SBrginn
ttm nfc^t einer glefd^^rft abfaguttg, to<e b(e 6tabt 8i(g(i getrau,
f{((^ tm lanbe jn txptnittn. Slnbri CiMtffnitirte er tem
@t{fHf(|en atel feine S^rit^ilesia, bon meieren ConflmiaHonett
aber nur bie Anno 1524 Dienflagd nad^ vincula Peiri jtt
Semfal ertj^eflte Sonftrmtttfon Ut Anno 1523 ge^tftetett
Gereinbabrmtg be^ SlbeU fiber bie ®naben»(Bfiter miber b(e
gefamtte ^an\> ®fitbern fibrfg {{I. Snbeffen blieb bie @tabt
Stiga fe^ be9 i^rem bor^aben, ben Sr^bifc|Df niibt mef^r jn
abmittiren« Sej^ tvelil^em ttmbfhtnbe bie t>om^txn, fo anno(|
fidd in fKi^a anf|fte(ten, ber ®iabt mit bielen gufagen iitntf
liä)tr ma^tn flatirten. Slad^bem aber ffe unter ber ^anbt
bdd tbrige it^egjufddafen SSentübt toaren, mäf fogar bie ®e^
fclffi^e unb Arieg^^^Stii^ungen bcn benen i^firmen unb 3Ramm,
fo in ber ®egenbt bed S3if((f&flid(ien $ofe^ unter i^rer 9o|ti«
ntft§igfeit ftanben, in ber Stille an bie feite ju bringen «Ken
ffei§ dmoanbten^ }un^{eber ber jufagen, fo f!e gleicfitoobi ber €tabt
geleiftet platten, iumbefenfiond toefen mieber ber®tabt9liga feinbe
mit ju eoncuriren : ©o bermeinte ber SWögt^rat berechtigt jn fein,
»lieber fo beint(i(|ie feinbe ^ä) feinet Stecbt^ gugebrau^eU; unb
i^tt {)fiufer, Sieder unb Wlü^Un, fo flc| umb bie ®t<ibt trmb(fer
Sefnnben, eingugi^en, umb <iIfo in beßo beferen ftanbe ju fein,
bie @tabt in gute befenfion gu fe|ien. ®(ei<^n>obI ioarb ben
iDom^errn in ber @tabt ju bleiben ntcbt t^erH)e(fret; )ebo<&
obne fre^fieit/ ba^ ibrige toie borbin jiU bi^)9oniren.
S9e9 bergleifben berfabren tt>u^9 bed (Sr^bifcbof^ S^fer
unb fetnbtfeligleit ni^t toenig, fott)o(^{ toiebelr bie @tabt, al^
beffen nunmebro einzigen ®c^u^(ferrn; benSReijler unb feinen
Orben, unb toit btefe erfu(fren, toafgeflalt ber Sr^bifibof
unter ber ^onbt, be0 benad^barten Stufen (ifttfe }n erfangen fiiif
bemiibte, folcber anfdblag aber bem ganzen lanbe §nin Auf er^
9tn berberben au«f(blagen Ibnte, lourbe mit 93eii^tBiigung be«
gattjett ^ieU ei» l^btofl )u iffiolmar anaeßellrt; umb ju
vatiff^flogett, i9le bem i^i^frn ^Q^^abm tt^ Sr^i^tfcdof^ am
{{(Iferfteri begebet toevben f j)rite / ttmb aitrfi tiic|it ^rn beHa^«*
borte» 9iu^ett meiter )U trrttiren. SlOei» ber Sr^bifc^of
fa»bt {{(i(f felb^t auf bet» Ia»btage ei» r ber i^pfnmQ fester
beretfamlett »ad[^ turclf entf(|f»Ibigttttgen bf» %M iU <befä»f^
ttgen; ber einl^elltge @^(ti0 abev bei tonMüged gtitg bmnoA
bajftt»/ ba^. fovtf^ia ber (£r^i>tfc|ipf mh^ aQer feiner <S(?$if
lidftTeit tt»b beren .(^erecltfalmf» be» SReifler uno Ifi^
nm »adfflomme» untern>i^rferi fei»i lieber bie . ^Mbt
9tiga »iclfti fei»t^f^Iiged borjuneffme» |i4 u»terfte|e<i, ^»4
oder Jb»»bhtife mit bem Stuffe» oi^tfage» f^Ue; t»üä^$n
@<f|il»§ liilft audi^ ber ^Er^bifcftof gefaRe» Ui^m, i^rmu(^li4
^m äberjeigiing feinet ©eipfge»^ über bai bSfe bor»ejime»^
bte 9tu6ifi|f« l^filfe ju fttc&en, tporaifter na» U^AxV^iWIlPli^
tintf ernßffafte» a(fiibi|»g ju )t|feit ge»»gfa|m Nreifttlgt t9Aiu
e^ie ]|fiebttr(i& bei^ Sr^i^fcliof« wtorite gar b^l^i» fffl^ t»bei»
tv fo mientg I» Spiritualibvs ato t^rnto]riam)af^ me^r waf
|»fagf)t (lafto, »»ternaj^m er eine Steife tiadfi Z)eiUM(a»bt »»1^
@)»a»tett a» be» bal^ma|tgen . ftaifer Siaxl be» .Y^^iUmf^ b«r4
beige» antpriie t» feint «vorige n^firbe,. i$ibft^,jcipx fi((i.»»b
feine ®eip(4eD/ Ipieber re^itiiiret ||ii,n»(rb^»i.. ^/Ux4 HHse» .
grafim aber über baf bigliierige ;Mrfa|rii» ^niebfir. i^» fiel er
i» etou^on^idt^ bie ti^«i a»A lafbiic ^^e/lr M»b stvar av
9)oIoid!o (ald tvelclien umbtveg Sr ber ftd^erlieit ^alb^ gef
nmmn i^Mti bai .Mm HPfSixfttte,, .
gÄr feinem •atßerb^n.^fatte er feine» (^f ijHi^e» )inl> iw^
fottberleü *en^ 3>»mfcern> flerajtjieif;, bermittelft per bem
Z)9mf:aHtcl iitMnbige» aOSaftl unter beifiiilfe be§ Aatferi» ei
koltH S» MRgf^<> bai »adft feinem tobe ei» mutiger Surft
»e« Dentf^e» 9lei«d smw $r«Wf(^i9f ,{» «teflanM beft^Qe^
56 Strmt 9tc^^rt^ttn fiber bett eegimt
toerbftt mbä^t, toit ban er |i{er}u bttt f^ergogen i^ott SBrüint^
fc^tpeig ttnb Sfineiurg unb baffmdUgen ZHHni'S^ro)^^ )U (£BDn
®eor0{ttm itnb gitm btot(fttm {« S)&rt»t be^ Aalfere bnj^ma^
Hgen Yice dan^Ur (BaltNfor SBoIbfircti, fetaett M^ljfirr^
gett Seifigen (£Qrre^|)onbentett, borgef<|Iagen (fotte. Z)dd 2>oM^
SapÜel ttnterfffp aitdE^ itic|it 9efagtrtt.C>^ri|og^eorgtum gnm
Sr$b{f(ffDftl^ttm bon Sttga tmb Sfeflanbt }ü t^oßuHren, ber
{)ofttttttg ; e^ märbe bfefeir burc^ gett>aftteter ^iilfe feinet
^errn Sruber^^ <C>er}og ^eitirtd^ö t^on SBraunfdGftvetg, ber
fHtter Irieg^ (Srfa^rendeit (falber im ganj^n 9le{c|fe nfdEit tt>ett(g
berfi(»int n>ar; ba^ ^om^dapM {hStfga iDteber etnfe^eit, unb
bfe gange Srj^6tf(bof(H|e j|urt^b{ct(D!i auf ben forfgen gtt§
fe^en« Z^er fefir üblen Suiten b<^lber aber^ fo att§ bfefer
netten t>oßuUrung erfolgen n^firbe, bemfibete fl(( 'ber Ito^e
SWef^er §JIetfenberfl bfe Döm^^errn gn beffinfiHgen; «nter
ber gttfdge/ bog ffe toieber fn ber ®tdbt 8ltga gu tbretn »or<<
^n {ianbe unb ®utern gelmtgen mieten; vorauf au^ffie
benf DdbtnaKgeh !D0mbed^anbt Zf^omain Sdoeningv be§
8firgerme{^erd in 9{{ga @obn , gttm Sr^bifdff of ern^bften,
mläftt baranf nact^ £)eutf(blanbt gog unb bur(|i audgablung
efner Summa gelbeis , mit bem bon {Braunfcbtoetg lie fa(|e
®fit(t(^ abgelianbelt bcitte, gumablen ber SIeifler felb^t tbn
bargtt anermabnt, äuäf gugleitt» tbm berf))ro(ben ^atte gnm
trubigen bef!^ btefe^ <Ergbf{lbum^ unb befen juriutn bebfilßi^^
gn fein.
SVacb bem nun bfe fadben ratione oöddpetenliae mit
^ergogen ®eorgen abgemacht unb bfefer bem SEbomad
@d|ioentng aUed fein recfit an ba§ Srg^tft cebfret if(»ite,
noKftctrte 2:büma^ folcbe^ bem äRetfier bermftiel^t f(|rei^
Bend an^ Hbtc, erinnerte an^ guglefdb ben Vttifet feinet
gufagfe, mit Sitten 3bm fof<|er nadb }ur Stnfe^ung Setfülf«*
Uv Stird^ttif^t^oxmation in 2Mani.
57
It(|f )tt fein. ®Ie{dftfane^ madSite er fiel» an Un 9lagtf}rat ter
€tabt Stfga tn ber SRrinitns burd^ feine borfteHungen ben^
felben jnr giUItd^en $[nnef>mung unb reßituHon beffen fo bem
(Sr^bifd^Dflidden ®ttt(fl juftfinbfg )U betoegen, allein hep SStu
ben ^cmtM im$i: ifhH ^t^^ ^n^WM bte ®iabt Sttsa
tn be»t ®entt§ ifirer fre^^t fefi-gn fe^en^ fo tDofil al§ ber
SDteifler tn fetner t(fm aQetn äberla§enen $errfd|faft.
''I;
> J
. 4«. 1
1 I
n .
58 iateMfibt df^tonit i>on itutiäffttiJDt^tn
r •> '• »
III. muitt« iötbeta^Q^ton«m.
in Preußen unö jCrolanb.
Origo et initium Ordiois Teutonici in Prussia
a quo ordo Teutonicus (originetn äuxit) qui otitn
in Livonia (regnavit).
J^nno Dni. 1188 cum Balduinus Rex Christianos Hie-
rosolymis regnaret, Saraceni variis excursionibus terram
Sanctam infestarunt. Rex contra Saracenos auxilium Chri-
stianorum quaesivit. Longobardi 600 galeras et 5000 ar-
inatos in subsidium miserunt, cum quibus multi piae pere-
grinationis ^causa in terram sanctam profecti sunt. Ex bis
500 Saxones et alii provinciales Germani in una navi
Änconam ädorti expugnavere* Vulneratis in obsidione
Xenodochium (cui nomen Beatae Virginis) Anconae ex-
structum. Primus Xenod. pracfectus Henricus Yalpolt
Germanus curam in fovendis infirmis adhibuit egregiam,*
qui postmodum primus Magister ordinis.
Anno 1191 Clemens Papa 3tius ordinem confirmavit,
fratres teutonicos appellare jussit et cruce nigra in-
signivit
Postea Patriarcha Hierosolymitanus singulos fratres
ordinis Teutonici a pontifice Romano confirmatos alba
chlamyde, ex parte utraque nigram crucem habente, orna-
in iMant mt) $reu§eii. 59
Vit Primum vestilK24 fratres Laici et 7 sacerdotes« Hu;
lorica indutis gladio accincto missam celebrare concessum
erat, nuUus barbam tondebat et super Saccurn Stramine
impletom, regala sie petente, dormabat; haec tarnen matata.
Ordo Magiätrorum orMnis Crucigeri
in l^rusMia.
Henricas Walpott.
Otto de Karpen, Gerroanus.
Hennan Brandt (alias Barth).
Herman a Saciken*) , Misniae
nobilis.
Conradus, Marchio Thuringensis.
Popa ab Osterling 0-
Johannes*) Sangershaasensis.
Hartman, Comes Heldringensis.
Burchardns a Swenden ^.
Conradus a Feuchtwangen.
Gottfrid, Comes de Oloch^).
Sigfridus de Fenchtvangen.
Carolus Trevirensis*).
'Wernerus Weselensis •)•
Ludolphus, dux TiUsargensis "O-
*) Hermanus de Salza Magister generalis primas regnavit
ab anno 1210 asque ad annum 1239.
1) l^anbgraf Conrad t>on ^(füringen 9cixb \^en am 24. SnI.
1241 unb folgten i^m im üJ^eifteramt (Btx^ait ))i)n SRal^erg lUHi^ ^n
SBet^a^t 1241, ®raf ^einrid^ ))i>n ^ol^ettlo^e im Sommer 1244^
ßnbtDig \>en Oueben im ^er^fl 1249, (Bünii^tx 1252 itnb erfi na$
beffen ^obe, ber frühere Sanbrneifier in $reu§en $o^))0 ^ou. O^eraa im
^txW 1258; beffcn 9la^fcl^tc SBil^elm tyon Urenba^ f^ott 1256
getoorben ^u fein f^eint.
2) dx toirb fonfi ^nno t)on 6angeidHitfett genannt unb toat
i9on 1254—1257 f(S(on fSSeifier in Si\)Ianb, e^e er gum ^o^meifler eiferen
würbe; er fiarb 1274 gn Xrier«
3) ^artmann t>on ^elbrungen flarb gn Slccon im ^ug. 1283
unb folgte il^m Sur^arb t^on ^^toanben aia ^eä^mti^tx.
4) ©oitfrieb t)on 4>o(en(o^e tvarb f^on imSJ^ai 1297 $0^«
metfler unb fior^ gu ^artog 1309.
5) !Ra$bem 6iegfrieb i»on geuAttt^angen ben 6t^ be« ^e^^
meiflerd na4 SD^arienburg in $reu§en t^erlegt f)üttt, flarb er bafelb^ im
3annar 1816, unb erhielt (^axl S3effart oud ^rier gum dla^folger.
6) SBerner Don Orfein, t^iead^t avA Sefel, früher aXarf^ofl,
bann ®ro§;^omt^ur beS Drben« in ^reufien/ morb ^cd^meißer ben 6. 3nL
1824. Ott t)eran(a§te bie fbrengen Ü^efe^e im Orbeni ^ ^otut. 2)erfelbe
warb ermorbet am 18. 9letib, 1330.
7) Sttbetitd; $ergdg bon lOramtf^todg/ mx ehtx^tt £ra|>^ier unb
(Eomtbur gu S^rifiburg, ba^er Christburgensis, old er am 17. gebruar
60
Satrtntf4^e £(^rontf ))om beutfc^en Orbrn
Gi8tigus,Com6sAldenburgensi&?),
octogenarius electus.
Rudolphas, Dax Saxoniae').
Henricus Wismar iensis **).
Iit!hri(kus Kimprodiensis^^.
Conradus Zolner ^').
Conraduä Wallenrodensis.
Conradus Jungingen.
Ulricus, Conradi fraler*').
Henricus, Comes Plavensis*'*).
Michael Perbet^nsis^^).
Paulus Rudolphiensis ^*).
Conradus Erlihu^ius.
!^udovicus Erlihusius '*').
Henricus Reus, Coities PIAvebsis.
Henricus, Comes Rhitenbergens.^^)
Martinus Truchses *•).
Johannes de Tieffen '**).
Fridericus, dux Saxoniae^O-
Albertus,MarchioBrandenbrgs.'^).
ia3l jiim bc()eii 5Kei|ler erforen tparb. dx uxcmla^tt Serefdfein'«
9leim(i^rontf über Die X^aten M beutf^en Orbend unb ftarb 1335.
8) T^itixiä), Surggraf t>ün 5llteii0urö, alö ©reiö t)oii 80 3abrea
jum ^o^cn 93^cifter txwdhlt, fiarb fc^on im October 1341.
9) 'dt ^ie§ Snbolp]^ l^bni^ )»on Sei^au unb war ^o^meifler
Mn 1342—1345.
10) @d ifi m5^fi^, ba§ et aud äßidmar flammte, bodb t)te( tvabr«
fi^etntt^er, ba§ fein 3»iJiftine jDuSmct ober Xuömer t)ün 5lrff5erg
in Wismariensis corrumpirt »orbnt iji. dx regürte t>on 1345—1351.
11) IBinri^ loön Äni^jrobe ift fein 9lame, einer ber auSgegeid^*
netflen s^ö^meijler t^on 1351—1382.
12) dt führte no^ ben S^amen t)on ber Stammburg Wotenftein
unb ftarb ju S^rttlburö 1390.
18) 2>er ^^o^meifler Ulfic^ von 3wwö^wd«tt W inbet nnglütfs
liii^en Bä^laä^i Bei Xannenberg am 15. 3ul. 1410.
14) 3^w ^^^^ ^^* ?>obe SReifleramt genommen 1413,
15> €>oÜ feigen Sternbergensis. SD^i^ael jlüd^mcifter von
©ternberg'regierte von 1412 — 1422.
16) Tlan tbrmtt i^n l)iemad^ für einen 9lubolfläbter balten, bo^
Ijeigt er von ülugborf. (Sr regierte von 1422 M 3anuar 1441.
17) Ättbwifl von SrH^S^anf^n reg. von 1450—1467.
• 18) «)einri* meffle von mid^tenberg 1470— 1477.
19) dx führte ben Beinamen vonSe^Hi^f^it vtetteid^t von feinem
(&el>ttrt«ort. ©erfelbe ftarb na^ 12id^riger 9lmt8fü^rung im 3an. 1489.
20) 4>fttt8 t). ticffctt ^.sfK. f^onaml.Sept. 1489, ftarb 1497.
21) J&crjog griebri(ä^ von ©ad^fen, !Warfgraf von (Weisen, reg.
von 1496—1510.
22) ^arfgraf %thx^^t von ^ranbenbnrg, ^oc^meifter 1511, ivarb
^ersvg von $reu§en b. 18. ^)>nl 1525.
m 9)reu§en, wnt) ?t>lanb. ., 61
(Magfister generalis) hie 34tu$ et ultimus, belli pum Rege
|'i)Iopjlap,,perlaesas regem sibi conciliavit, juramentun^ fide-
U^f^tis ^t j^ubjeotionis prae^titit. Princeps seoularis a.B^ge
Poloniae creatus, ipsique tota Prussia in feudqm trad^ta^
sororem Regis Daniae in uxorem duxit.
Prussia 4 Episcopatus habait.
Ördo LivoDicus.
Meinardus primus in Livoni^ Pastor a Papa AI^^
xandro III. in Episcopum Livoniae consecratus Anno
1170. Hie suggestum, ubi jam Urbs Riga, posuit et prae-
dicavit Evangelium Barbaris Livonis 23 annis 0« Successit
Berthold US, Cisterciensium Abbas, qui Rigam exs truere coe-
pit^X equo infreni mediam Barbarorum aciem immissuscon-
foditur^). Crescente multorum pietate plurimi sacrae se
deTOverunt militiae, suscepto habitu Teutonicorum fratrum
Ensiferos se nuncupaverunt ^3* Hi cum rebus gerendis
sufBcere non possent, Teutonicorum fratrum ordini in Prus-
sia se adjunxerunt, ita Volquinus Praefectus Livonum
a Conrado Comite Thuring. 5to Magistro Prussiae Anno
1) ^tttdma^nc^ fam fD^eittl^aTt 1]£6 mü) ^Manh nnb touxU
1192 S3if*of, »ßl. ßb. $apfl'«: SKein^att, gblanb'« «pcfter. dm
klmiig«f(^rift I. 6. 14 5(nra. 9; II. @. 25 3lnm. 66.
2> fSiig^a'^ QptHmm^ erfolgte erft ^n Anfang M 18teu So^t^.
unter Sifc^of %lhtxt f. Origines Livoniae in Script. Rerum Liyon.. I.
e. 72 5lnm. f.
3) «m 24.3ttl. 1198 f. Orig. Livon. 6. 64 9lni3i. g.
4) Dominas Episcopas Albertus cum Abbate fratre Theo,
dorico ad multiplicandum numerum fidelium; et ad conservandam
in gentibns Ecclesiam, Fratres quosdam Militiae Christi instituit,
quibus Doniinus Papa Inno centius III. Regnlam Templariojcujn. com^
ipisit et Signum in veste ferendum dedit^ scilicet Gladium .et Craceai,
sab obedientia sui, Episcopi, esse roandavit, y. Orig. Liv, p. 76-
62
iaMni^d^t üf^tonii t)om teutfci^ett Drben
1234^ in ordinem Teutonicum susceptus et a Gregor! o
Pontifice Rom* incorpördtus Magister Tentonici ordinis in
Livonia proclatnatns et conffirmatas ^). Ab eo tempore
Livoiiienses Magistri Protenicis ^ tribota et obedientiam
praestabant usque ad Marchionem Brandenburgensem. tibi
Wolter a Plettenberg ingenti pecuniae summa pris-
tinae restitait libertati. Paulo post Gotthardus Kettler
ultimus Magister ordinis Sigismundo Augusto Regi
Livoniam in potestatem snbmisit.
*
Ordo MAvon. Magistr.
Vinno s. SÖitinatit Anno 1235«) rtd^tigert). 1201— 1208.
Volquinus
dermal ^^ito^dt (IBalfe) . . .
2)tebr{4 )>on ©r^niitgen . . .
(Slttbreaö tjott Ottern, ^ict^TltU
fler ober Statthalter) . . .
i^eitri^ i^cn^eHnenkrg (^eimiittrg)
5(iibrea« 6tar(flanb (t)on @tfr ober
©te^er^ganb)
5lrt>e (dber^ai* boit ©eine, Stott^
(aller M ^^meifierd) . . .
(^nno )9on San^er^aufett) . . .
25or(ä^arb t). O^r^rnfen (t). ^om^ufen)
(Slnbreaö, Statthalter) ....
— 1258 —
— 1268 —
— 1274 —
— 1276 —
1278
— 1284
— 1187 —
— 1208-^1286.
— 1237—1288
— ( 1238—1242!
« 1244r-1246.
— 1241—1242.
— 1243-1244.
— 1247—1253.
— 1251— 1253.
— 1254—1257.
— 1257—1260.
— 1260—1260.
5) Sttb febe, bat( ^et^f^er ^cUXüt^nn, bie 9Re^flen t»an i^^fflanbt
))erf$lagen load (am 9Raurit{u»^£age b. 22. Se^t. 1236) f. 9^a^{eref^'d
Sttt^^ttd ani ber JDeutfd^eit Orbett^^^^rotiif in ben Script. Rerum Livon. I.
€. 851.
6) 4>ermanttöal(f (53alf) ben mafebe (efWe^jler \>an Stjfftanbt
(im TOra 1287) eBenb. 6. 852.
7) 9li^t ben Sanbmeiflent , fonbent nur ben ^od^meifiem, bie fett
1809 gu WaricnBurg in ^reugen reflbirten.
8) 5110. dxani f^eint \>k «tttorit&t biefer falficn g^ronotogie,
»el^e »it ölci^ ben entfleHten Flamen, na^9la^ier«f^'«9lei(enfoIge ber
Iit»Iditbif^ett Orbendmeifler, i>tdä)fiii imb bit gang fe^lenben 9lamett snb
3a^(ctt etgfingt (a$efr. '
ffi ^itiff en tml^ 'SfUfonfr.
63
satten, etttit^altet (tm Qi^fl&bt)
SB«rner (tjon S3reit6aufen) . . .
(2lnbrca3, Statthalter) ....
§,cntah t0it 2Ranbent ....
JOtto Qo.^tiktxhvLXQ gen. dtobenftein)
!Weifter Sltibrea« (t)on SBefip^alen)
aBoIlet i). Slatibefe (SBaÜettJ.^iortecf )
SXeiiler 6r)ifi (von dlag^urg) . .
(«Statthalter ®er^arb t)on ^ogen^
eHenl^ogen)
^{barb i»^n got^H^ege (^onrab
t)on ^eud^ttpangen) ....
IB{Qfe(m D0n amborff (!IRattgo(b
tjott SterttBerö)
iffiiCtkIm M\>t t)on Sii^infeiifie^t
(SBiS^fto ))ott Sf^ttrborg) . .
<foi» )»0ft ^er^ogen^dii) . .. .
WMjUt ^baiit (^alt ober ^Ut, S^oM)
itaxi^ von Z^ingi^tU^t (^einrid^
soon 2>vüXiptS^^m) . . . .
SRefjler önmo .... . .
Conrab gribou) (^ott^orb t^.SHogga)
donrab (©erbt) t>oit ^odt . . .
(IRe^mar t>on ^ant)
^nrab t). SBott^eim ((S^er^arb b.
2»ott^eim)
©or^arb tjon 2)re^enI^oDen (t>on
J)re^Iewen)
J)e«»itt b. ^e (®08wftt b. Jperife)
3lmoIb t)on «iting^off ....
SBil^elm ». grlmierfd^en (t). grci*
merddetm)» ...:...
gabian Don (Slfen (0to6itt oon ^19)
Sßanter ))on Sruggen (SBetmemar
»on S3rüggenoi)e)
((ort (Sonrab) t)ott »iting^off . .
a)iberi* 3arcfe (©letrf* Xoxä) .
Sd(fitot)ert lanber (liefert Sattber
bon SpanMm) bot Sponl^eimb
SRife (&9f{e) bon mtttettberg . .
Äer0 Äaff (granfo t)on Äer«forff)
Anno 1290 richtiger boii 1260—1261.
— 1295 — — 1261—1263.
—
—
—
1263-1263.
—
1296
—
. —
1263— 12C6.
—
1299
^
—
1266-^1270.
—
laoi
—
—
1270—1270.
—
1S02
—
1270—1272.
— —
1306
—
' —
127^-1279.
—
1279—1280.
—
1909
—
—
1279- 1281.
—
1311
-—
—
1271—1283.
—
1317
—
~-
1282—1287.
— =-
—
—
—
1288—1290.
— «•
1323
•^
—
1290—1293.
1328
—
— .
1294—1295.
—
1840
—
—
1296—1298.
—
1342
—
—
1298-1306.
1350
—
—
1307—1326.
—
—
— •
1324—1328.
^
1364
♦«»^
— •
ll«28— 1340.
—
1370
—.
_-
1340—1345.
1376
—
—
1345—1360.
—
1390
—
1360—1365.
1394
._i
1365—1384.
1399
—
—
1386—1388.
._
1405
_—
1388—1401.
—
1413
—
—
1401—1413.
—
1423
—
•—
1419—1415.
~—
1425
.~—
...
141&-1424.
—
1435
—
—
1424—1433.
1444
.^
...
14aS^14S5.
64 ?ttWnff*e ffl^ronil t)om t>etttf(^rn Orten
Jpmdc^ *Dn SBenttnabc (t). iBucfen» Anno 1446 rid^tf ger tjon 1485--1487.
toorbc gen. 6d6ungel).
4)enri* ginrfe (4)eibend^ ©intfc
t)on Ot>erBeröcn) ^ 1448 . — — 1438—1450.
So^aira »Ott aRettöbm (gen.)OfH>0ff — 1462 — — 145(>~*1409.
3o6an t)im aBalb^ufm (SBoft^ug
t>on ^er^e) — 1481 — — 1470—1471.
©ernt t>on ber »org — 1482 — — 1471—1488.
So^an gribag (gre^tag t). goring^
ijp^eii) ^ 1484 — — 1483—1494.
SBoIter t)on ^Uttmhtx^ • • . — 1493 — .— 1493—1535.
dermal! D. »rüggene^ (gen.) M«i» '.
^«W»>ff — 1585 — — 1544r-1549.
(SotKitttt t). b. Olede, Soabiutor f(^cn 1541).— —1549—1551.
^Unxiä) öüit ®aM«i — 1549 — — 1551-r-1557.
SBü^elm t)on prfletiBerg ... — 1555 — — 1556—1559.
mxt> Anno 1556 (1558) t)on feinen fWUBrübern t>nb ©ölbaten auff
gfflin bent Ttoicovittt überlieffert untK^ifi in gefongli^er *afft na* 6
Sauren Jobe« tjerbli^en (mä) bem SWal .1666 »).. «tta* i^m regierte
©ottiarbÄettler al§ eoabjutor emd^It 1558, regierte t)on 1559—1562.
a>€rfeI6e übcrgaö am 5; 3Rdra b.' 3. ba8 ganb ©fgismunbir StM^
r>fm «po^ffen ut ex pactis defensionalibus et subjectionalibus liquct
de qnibas infra.
/ ■
* • - •
JBpl«eopatfi# in Miivonia oUtn fuere. .
1. Archi-Episcopus Rigensis.
2. Episcopas \. Dorpatenais.
3. . Habsalensis l
4. Osciiae*)
5. Carlandiae.
6. Revaliae.
1) $1. regierte 44 3al;r unb ftarb mt\xxU(btn lobe« tn nettwen
*ofen l)nb SBambeö fijenb auff einem jlu^Ie.
2) Qx \6)xith ou« gn(>in noci^ am 16. 5Wai 1566 an feine .23rü»
ber in fS&^\)<iUn f. SRitt^eilnngen an« ber IM. ®ef*i*te II, e. 544.
« 8) 2)ae S3i0t{ium Oefel unb bie SBierf mit bem 53if*of«ft> in
4>a*>fal waren fJet« t^ereinigt.
in 9)rettf ett ttnb 8^Iattb. 65
Provinciae in Livoniensi Dominio faeront: Letüandia,
Wiecklandia, Curlandia, Semgallia) Esthlandia, Wirlandia,
Harria, Jervia.
Anno 1561 Sigismnndus divisit Livoniam duos in Duca«
tus: in Ducatom Curlandiae, qui Gotthardo Kett«
lero in feudam datnm ut principi; et Livoniae, qni
regno et magno Ducatni Litoaniae incorporatus atqae in
Satrapias 26 divisus.
Anno 1589 Satrapiae: 1) Riga. 2) Wenden. 3) Dune-
munde. 4) Kockenhnsen. 5) Pernan. 6) Fellin. 7) Dorpat.
8) Nyhosen. 9) Marienburg. 10) Ronneburg. 11) Adzell«
12) Oyerpahl. 13) Rosziten. 14) Kirreivey. 15) Laya.
16) Ascheraden, 17) Daneburg. 18) Segewold« 19) Tar«
west. 20) Erle. 21) Seaswegen« 22) Cremen. 23) Treiden.
24) Lemsal. 25) Günsel (Sunzel)« 26) Swaneburg»
CRevel, Narva, Wittenstein-\
itt frinir Seit J
ttttngt*! %x^, e^.Tm.
M samt 4ß^t9tiH M« Veutfitfen
4^ Vmi^t iTirronif tont {itiMHI)ifi$fn drben
^a$ titlet ^Ktt^fttti^ 'int ^ontgf.' aSSHttemBetsif^en ^wi- unb
eta«»'f[t4{» )tt Ctuttaotbt, »Ott meldet eine S6f(S«f|t 1fi< kfe
IMiKliMe flUUtifffflft gdüfM toonltit^ r. tfe «Htt«. «lu» »et
I^. /BefcQ» u< 5)9 ^ 71, tttt8^((ilt i>«« jbfnt ^etp«
S'tiuttötittli uttb Stittet Dr. @. (f. ». 9tot>ier«f9.
1 i
MU "'
^m 3arr S^flji 1 235.39 enfNictt» ber (B^vi^U^ ilanhe,
turd^ bfe ®((tDerbtI»rueber in Sfffknnbt get^flanat tvorben.
3r erfter SRetfler tfi geipefen Stnttenu^ ein (BotU^nx^iU
Qet, t^nb bar6e|^ tin ba))ferer jtrteg^mann. £)tefer 8$t»ne^
nttd lb<}t anfenoltd^ bie Stfflenber, m\^t iamaU^ mifxi^en
gett^efen, )um S^irijIKd^en glaitben t^radfit (£r l^att gemattet
bfe ©d&loffcrt ©efletoeÖH, TBBcnben l>mi Slfdjierott, audj t^tl
liege »feber bte Sleugen ge^abtt, 3ten 5«'!^^« 3» ^fe^^f
€4Ia(^t t9m&ge))radtitf t^nnb bae ®f(ilo§ 5to(|eniiau§en ero(erth
an« er 18 3arr regiert ffttt, 3ji er fam})t feinem 5Jre^
bfger t»erreiterli((i bUr^i ein (eueldCf^ober, ober t)ogtt )u
SBenben erfc^lagen tpprben*
1) 9ltt^ in biefer flcinen df^tonit fttib bie Sf^amcn ber Orbends
meijler t^tiU entfleQt/ t^eifd gar ni^t itd^er angegeben ^ unb ba^er e6m fo
tpie bie irrigen ober mangelnben ^afixt^ai^lm na^ ben i&eri^tigten Slnga*
ben ber bori^erge^enben (S^ronif gu berbeffem unb gu verboHfldnbigen.
8pl<|ttititt«; htt mttt Wt^fUx SStt SifflanHbt
Z)em Binntno 3# Si^Uuinu^ «a^Mtiett^ biefer
^ SeSgiit erl^ouet, t9eDc{fee ritt eitlci Mn mtut ^«r
^fegenleit fee(t {ß. ^ SRit be» SHo^wuitttB JfM er t>fl fle«»
friegt. — Z)fe @emtgallett, iDebiie 3« liflinbt it(M| jQ^ttag
Mrttd t»tnt», latt er be)t9uitBeii t^nb 3me iSitteripiiif{g ge;'
maifit. Z)ie @tat( SUtuK Sit liffanbt gelegeii, ^t n tm
Zenmatäi^^tn aiittoonmn, t)nb bafeli^fl ein ^ef erldHet
Sunffje^n 3arr |iatt er regiert (Sr ifl ber erfl 9[ut(iorr
Mb anfeitger ffenrefen, i(^^ ter otben ter ^(fitperbArueber
btm betitf^enn Orbeit i^ Ciniierleiiitt ftnb Sufierfret J90rben.
«^ermanud^ ber btitt SD^eißer ju Stfflanbt
9[n be^ berftorbenen Sßelqninii ^ütU, 3# (er ^ern*
man %aUäi ertpeStt tnvxUn. 3« bfefer 3eit l^ott ber
bentf4i^ jtonig SSonbemaru^ ben UntJ^n Oxün, iM
Sanbt bnnb gebtet Seritett; bisrd^ ein S)onaHon bl>ergeien. 2)i^
gebiet Spruen ; i{l ein guetier bnb großer tlieiK bei» Sanbt^
}U Sifflanbh
aRit bett aieit^eit , Ml^t temaff« 3n «Ifteimbt fieren,
^M er mdtujfterJfe^ Ariege tgefuer^ m^ bevfelbige M( err^
itiü, Qnm audb Sfenbttrg al^etirvmtes. SlegieDi föitff 3<me^/
bnnb @ec(e SRonatt«
Sleebern*, fccr vierte SRerfiet*
Sl^et^botit^b.®r&nen/ 39 bem 4>enttatt SaHiIstit
ttaflEfl^^nmt, feinem borforn, 3» Itrfeg niA) friebe nf^t tmgleid^.
2)ie lierrlidden bre^ ^d^Ibffer (Boffbingen, Snron btttib
f[mtn>ttm, (att er gebanet, bamft er ben Sittobern/ tveld^e
flUjeit 3n lifflonbt ffeDe«/ be^o §)efferm »fber^anbt t^mt
«Ädjite. m^ er bTftJ^alb 3arr regiert, 3? et »fber 3n
9reit§en gebogen, nnb bofel^ fein leben geenbet.
68 ftidne Cftrpiiil t^pm beutf^en
9IDI Mefer }ttm Stfgitttent F^fomett, t^ntib fiefe^e», bae
Me feilten aDgunieD )ttm jtrfege getiefot, fiatt er fie ttf»ai
tauott alrge^aDiteit. (Sr |iatt mit aUtn feinen benad^l&anrten
SHebe t^nb Sreunbtfilftafft gemalt
9t{d^t lang {fatt er regiert^ ban 3m anbern 3arr feiner
Stegiernng 3^ er abgeflanben, bnnb tDibernmb 3n Sentfd^^
lannbt gebogen.
SDiefer t^ feinem borfarrn nid^t bnglei«!^, ban er me^r
jnr Steligion, ban }ttm Ariege geneigt gen^efen, bar^n 3me
bon geDt bnnb feiner ^{({f betpiefen. !Oan benn ^e^^bnifi^en
^aupUnan SRibpnem famt>t feinem gemal^eD, \^att er }tt
bem diti^U^tn glauben pta^t SBietPpD er jnm friebe gar
geneigtt tparr, l^att er gleicbtPpD bie ^ittaner unb @ameitten
Ctpelc^e bamaDd 3m . brfad(i barjn geben) mit bilen friegen
bbertpunben.
@het\)axbn9, ber ^khentt ^eifierr*
Cnber biefem (Sberbariten ®einbt n^ieber itriege
ent^anben, bnb ber friebe fp fein bprfar Unbrea^ mit aUtn
benadftdarrtten bfgeridftt bffgebbrett.
2>ie ®ameitter Jfat er glfidflidft bnnb maniid^ gurficfl^^
ge(aOtten/ bnb Qnt einen grpfen raub abgetppnnen.
@ameitten ifl gelegen {tpufd^en Stfflanbt, §)ren§en unb
S^urlanbt l^att er audd glödHidd bnber feinen gel^prfam
^ta^t, bin leut bnb bie(fd 3nen abgenpmen.
SIDe er 3n feinem aDtter mit fcfm^addlieit belaben, 39
er tpiber 3» Deutfd^Ianbt ge^pgen. ^aH {ipe^ 3arr regiert*
Orbett in iMani. 69
9tddEf S(er(artten ift SKntto l^ott Samer^fiattfett
}tt einem meifterr ertpeUtt tvorbett. (Sin fkxtUttcixtx man,
toe\^tx iU eamaitet, all^ fle 3m (|r(fll{d[ien glauben nit
ftanttiafftii, ^attt (elriegt (att Z>an He Ratten, i»an fit
3re gelegenl^eit erfolgen , 6tnbt f!e offt l^om d^dßl{(|en glan^
(en abgefaffenn.
2)iefer l^att mit ben ^emigaDi^ }um offternmaS i^nb
glttillifenttig iefjtxiHtn, aber lejftlidb (Ott ^^ bon Snen grogen
fd^aben entt)fangenn. 3t lettßli^ )n einem ^ofiemeiiler 3»
3)rett§en ertpelett. 2)ret^ 3arr (att er 3n {iflanbt, itt^SIff
^axx 3n 3)rett§en regierrtt
SRtt {)er}og SReßonino ju ^^omerrn {latt er biel
Ariege gefiabtt.
ä3uvdEt^arbud t)on £)tl^ttfenn^
bet neuttt ^eiflerr.
SDa« biefer Surcffiarti ein (Bej^erater, bo4i aber gleic^^
n>oS etiva^ gn bnbebad[fterr man get9e§en fe)^/ geigt feine
l^anblung genuegfam an. t>an er aDent^alben Crfac^en }um
Kriege gefuecfft. SIDfo ba^ er biefe ixt^exU^ granfamen
b&ndgern bie @emtgaDen, Sittatpern bnnb Sameitierr n>iber
{i4i )ttm j{riege betpegtt ^att
Z)iefer ifl bf ein maO mit famt)t 172 orben^^errn i>0n
obbernrtem gegent^ieiD erfd^Iagen tporben/ n)ie e^ ban ge^
meinglidft ben 3!^^nig^n, @o mefire lu^ gnm itriege ban }ttm
frieben ffaben, gu geen t>flegtt.
^att regiertt bre^ 3arr &tät^ SRonat.
®eot:g, ber 3^^enb SXeiflen:*
Z)iefer ^att feinet borfarrn tj^obt redten MUtn, bnb
ein großen 3enge n>iber bie Sittan^er aD« feinbt ber Sl^rißen
W Meint SliriHiil ^^m Uut^^tn
ffirgenomett* di toor 3m^ o!btx iitim^ trit feinem ^or^
Mü 3m fcerfelbig jtriege nadii feinem «viKen nti fiett
»pDen «Ott fidft geen# datt er f{(|i ge^ien t^nb toitUx bie
OfeUf(||en ^^n^ennbet, melI4e i»om (CM#Ii4ieni 9latt|ben ab#
gifaVen ti>arem Z)iefey itriede ift 3me eitnai glfidl^feDifleiHP
bon fiatt gangett/ ian tx 3n n^enisen tagen bieSnfeQDfell eroberti
Mnb bofellil ben drifHid^n glauden tpiber ^rebigen lofen.
Sil 3m fiittfften 3arr feiner SIegierung gefiorlreit.
SB e rn ^ e r tt 8, ber ailfft 3)tei jlerr*
Cnnber biefem (fallen bie c(ir{{len ehva^ fd^dben emt$fan^
genn, ban bietvetO er garr tin tvei^tfd^err mm bnb bie Ste^^
ligton gar 3tt ft)inbi f((i(uege, 3{l ber $au))tmann äßibo^
barnott oben meKbnng gefd^efien, t^om S^rifllt^fen gtanbeti
n)iberttm( ol^tMc^«
2)arttml» {laii er bi|ß 9tegimt»g bbeirgebenn; i9el((fer Sr
itofti 301 r fürgefiMinbai«
(Sonrab »oti aBttttber^n, bet jtoönfft SReiflfrt
t
jDiefer {lott brej^ 3av^ regierrt 3<^ ii^eld^er leiti er i^tst
fd^fog 9{/ttane tutnb S3ittßein er)}attet {latt.
2)ie ©emigaBen, »elcjie oft 3n Sifflanbt fieHen, W
err manlid^ }urä(f|^ g^jftalltten. 2)i^toeiK ex alier feev aKtt,
31^ er ipiber 3tt beibfAlanbt gejog^n.
Otto, ber bretje^enW SWeifkr*
SRit bem SRogconitterr Jatt er Wege gefnerrtt, ftog:«^
conie (elegerrtt bnb Sfettbnrg anf geirent*
3n biefem Uriegt^ tiU tx ^^ bem et§ nafie bei Aott::'
(taufen mit bem {einbt ^of etr^ 3ß er mit 53 arbeitffierrn
^ tffobt geffIflAgen ttprbem — . Stegierii bre^ .3drr.
tollt ejltlll»>ryfi }it t{M)M s^f(|il(l0itt »ii^iptf:
SBallttcr toon ^oxbtdh btt 15. SKeifleri
Sierr ^an iati Heferr Siegfert^ »{^ &täi^(ifitn iatt er
3me garr i>t(btthtxvfii e^ma^, ^nh fteit J^aKen i^tiü iu
iantHH, Ken Z(lttml|^erttt gu StCgil >9^rjelfentl<
$a^ fd(i(pf| 3)unfbftr(fB ji<^tt l^^'^ff^^ er))auet bttnb beue^
fti^et 9t{t ben Stttatpeti (latt er efttett tutgrfidf^feUl^en SHege
gefuert. Z)an er bon benfelbigfn b^$ ^fd^erpbtt f^t^bt ettttijl
b|il) jlbenbtfl aUtter J^ri^ebf rn erfd^fagettri ipof bcn ijJc
bep 17. 3Äeitlerr.
3tt l)e; jeitien 3ft ein aufruer bejr ben @emtgal|[en tnU
flattben, 3» mUH^m ba^ f(|ilQ§, bfe Se^ung geftotittt; jer*
rigen. 3fi 3m felbigeti fd^ilpg famp^t ffinfieden 9lttier Srue^
bern mtt affem {)pfFge9nbt ix]ii\^n u^Drben. 2)er d(ir{ßlt4f
gla^b iß burcd biefe aitfruerr 39 Vi^^ SemigaUien aug^
geHDgfth ~ ^tot^ 3arr {latt er regj^rt, bitnb fonberltd^^
Z){eferr (dtt bie @ei||{d<4ie9 }fxt\i mii friege angegdfi^
len, imb ^I|9 er 9^ bbertf^Htbeti, ^Vt ft \^ ^t etitf^ Hberg(
*ejiN IfJlfjf, bar^tif ein |»n»ij^eg^^ b^r IP««*«» ^
9|0i)# 9i»b(g ^reti bnb^ S|i l'^'^ei^ tttfim^n^ IN>^9^#^«
\
73 Jtleiite C^rottfl i^om bettififirtt
Cr Jfatt ati4i gebatoet biefe bre^ fcfflof, OoOmarr, 8ttrttK
tte(f(i fttttib Zrifletten.
!Die jtirili iu SBenbett j^at er famt^t bem Srjf^ifdftotteit
3o|ianfftt ittStiga erbatvrt. SIB« er triber bie @emigaDett,
all ebiem bitgelegenett orit ftrettten mttefeti; barumb ba« f!e
3oie bie ^xwiUn^ ttibergelegt, 3ß er t>on ^ntn 3m fedd^ett
3arr feiner Stegieritttg t^obt gefd^Iagen tporben.
@ono toon JCnittf enfd(^ott^
ber 19. SKeifler Sn «ijflanbt.
Z)iefer (att ben mttetoiDen beer @emiflaDeti/ toeI((e
bttrdd bett Siege, fo fie gegen SB ilfie Urnen; biefe^ borfarn
geliabtt; bttermnetig tporben, bie Aird^en ber d^rißen iexftixU
itn, fiftff bnnb Z)i)rfferr mit ^ranbi terberbtten; geßeuertt
bnb fie gar bnber fein 3odb gebraddt, 3»e oudEi ein l^artte
bienßbdrf^eit bf erlegt, allfo ba^ fie Ifiein bofnung }n 3rer
borigen freij^eit {laben ntbgen. — ^ait fed[ie 3arr geregierth
SSoUt^o, bet 80. g^eifler^
9ID^ bie @entigaDen bnber ba^ 3o4f S'radiit 3ft oHent^
l^alben friebe bnbrneli geive^en« — Z>an bie anberrn bm(^
ligenbe Si^ndfberr (fetten ün fordet bor ber maddt ber Siitter
brneberr, ent|iieDtten fl4i bertoegen bon Kriegen. $U»err bie^
loefl bie en^erlidiie feinbt ftlU fa^ln, @einbt 3ttnerIidEie mpo^
rnngen gtoufc^en ben Sifd^offen bnnb bem orben entftanben,
tt^eldEie gIeid(f»)on bnrd[i biefe^ färf{((tigfiieit geßiDtt bnnb ber^
trogen toorben feinbt. — ^nnff 3<^rr lEiatt er regiertt*
b« 81* SWeiflm*
2)amit Sifflanb^ nit bnrdd 3tterli4ie emt^brnng gefdiiioei^t
tofirbe, \aU biefer m# bent^Sifd^off j^u 3>ort)tt einen eioigen
friebe gemadfttj ban er j^ieDtte barflirr, ba^ er ®ott niift^
OtUn in 2Mani. 73
MitnmtH, attfff Un 9{ad^l(omen nUi^U S^effer l^nnb ttttj^errd
tlittn Umtt, ban baf er b{e 3nnerlt(i(ie bnefnigMiett bffittebf,
barbttrji etoan ber gemetn itu^e ju boben geen mbd(ite.
3wej^ 3Ät^ i»Ätt er regferth
SSttttto, ber 23* SKeijict*
3>vuf4fe» biefem bn»b ber €tatt 9ttga feinbt btO bnnb
0ro§e B^ifP^Q^t eniflanbenn, barau^ ein großer ftrtege eri»
ttoDgtt 3n biefem Irfege i^ ber IBruno {larH nibergelegen
be|^ bem fdfilo^ Sreibe».
2){e bon Slfga; aDd f!e burdff btefe btctorj etoad muettg
ivorben, idbtn f!e bie SVetven SRoIen belegerrtt, bartton fie
glefffftPoD nit otte 3re» fd^iaben feinbt abgetlirieben tvorben.
3t0tif 3arr Ifatt er regierit.
©ottfriebtt mugo, ber 83* SKeifler»
Die bon Stiga @e{nbt biefent ®otif rieben fein leben^
lang tpiberrft^ennig getvefen; barnon audd beebe i^tiü biD
fd&aben^ erlitten. — Siebt S^rr jiatt er regierrt.
Sotirab »on Socf^e, ber 84. 9Jfeijler»
dtt biefe^ 3e{tten fft ein foldlie große t(ienrung 3n Siff^
lanbt geivegen; bae biß lent feinbt finngerr^ geftorben*
iDiefer f^ett ein fcbloß beb SemigaOen gebauet, mit namen
Steifatden. SRit IfiDff ettlic|ie« 9)rett§ifd(ien Arieg^bond^«,
tveld^e^ 3m ein ^aubtman genannt Jtette 11^ ntt juegefnret,
(latt er ^loßconie ber Stengen Statt erobertt.
eber^artt »on SBeU^eim, ber 85* 3Äeifler.
3tt biefe« 3eitten {laben bie bon 9liga f!(( mit ben £it^
taiverrn t»ieber biegen (errn mei^err 3n S^nnbtnu^ einge^
lüfen, ben orben ju uertreiben, aD^ er aberr biefe^ erfaren,
fiatt er bie @tatt Stiga mit aDer mad[|t belegerrtt* Sie aber
74 StUint Cdroiiff ^0» ^nttfcliett
9^ er0eiie»it«
X>te^ @4Io§err, (Eitt^ }tt {Riga, VMrin, f^mV fff^imic,
Ifaii er aud^ ert)attet.
äRtt bett Sfeußett, ®amaHttxn Mi ÜHatoettn {fdtt er
9t( frteg^ fitl^abtt, 3ti tt^elc^eit er jum oPermaO ben ffeg
Z)tefer (lait ba« ®4»(p§ Startetti^ttrdl n{(|t iDiii üpn ber
aieufifclien ®räitt^^ aucfi ba^ f({il0« iraHenditra; ti>k ctt|ä(|e
faS guegetragen. 2){e §)auren 3n {)arr{en (^arrfa {{i etn
vvtt lanbt^ 3tt (ipanbett aDfo genattnO l^etiett etA Cottf))tra^
Mott; gegen t)nb it^tber bett OEtmietttiittr jtt CeHn gemad(it
rnnb affd {!e t)f ein Seit frttd^t t»f ba§ fcfildf Selig firrrett
©onttett/ l^aben M bieH fn ben ®eä^en 3» ba^ fd^(o§, aU
ti^an e^ friiii^t tvete, füren la^en, SDdsmt fte aOfo 3r ber^
rrt^trtj^ tinuermerlt^ boDttt^rtttgen m^ttm S« 1^ öfter ber
Somentl^itr inxü» Ut ^aumn einen ^f^Mmt nvrb^n^ Mmb
feinbt ^afo aQe ä^atierrn (ait§geno9tmi b«r ^en tfmfnt^nt
^m^t trette) 3n b^n @eil|ien ecßoidfn taorben»
@e4d Sorr |i<|tt er regtertt.
^aSquin t)Ott (S:xdl)c,
SDfeftr M^ bew ^^iiig öon 15ejim^r<H^ )me(;i wtt lanbt^
^mi0n bnb )t>{rrlant, a^A bre|^ f4(9§eir 9lnta9, 9}«fenJ^)ir4l^
bnb bie 9leru^ a6ge!aMp. ^iir^f bief^n jfaiif 3ß jbien bn|ir
bett )» £iff((innbt bieg gueH« en^nbeftj b^^fr t^vbir ibe«
£)rbeti in mUxA. 79
pmtm t^imb itn OtUnt^ttu, »flbffe bttiair« 9it einrm
^ati aDfo tiefer 3><tt()utrt bm i^pbtn ^n iifflmt ein
grofm nit^e» ßt^^^fft, bo« er bie 3)e»ett garr au^ bem
lattbt atgelaufft j^tfc — lIH^Yiiiiat 3ar» Mt er regietrth
Ärnoltt toon 5BicHnrf(^c, ber 38. SReifler.
Z){efer (att fitfi )tt (^efd^rmuttfl bed d[|rtiHi4ien glaiiben^,
l^eine muel^e bnb arteii »erbrie§en (a{feit>^ban er tpfnier bttnb
®ommer mii ben bnfllaubigen gefiritten (latt.
Diefer fiatt Son^antiuiU; ben t^nsISuBigen ^aut)hnan
famt)t feinem @one gefangen bnnb ba^ fd^ilofl Aeuen aujfic^
la\»tn, bnb gu^ej^ t{iauffent bnglauMgen baranff erfd^fagen.
8ier 3arr Jatt er regier«.
SEBil^ellm t)on ^timerfdlfen/
ber 89. SKeijlcr.
2){efer |^att bie fennbt be^ d^xl^li^tn namen« mit fo
^tp^m eiffer tmb ernß t^erttoOgt, alle fein tM)rfarr; ban err
mit ben Slenffen;. SUtat^en, QMXtiUxn bnnb @emigaDen, aQei'
^eit gefrieget; bamit er ffe bpn ber abgSiterej^ )u bem S^rifl^
lid^en glanben 9)ringen mUcJite. — gfinff S^rr ^att er regiert.
gobbcttS toon eilfen,
b« ao. SKeijIcr 3n «ifflannW.
Cet griebe, ben ber SAeiüer SolltiiD mit bem^T4fo{f
bon 2>or)»tt bfgerid^t, ^{i jn biefe« 3eitten angefod^ten towc^
b^ (Er aber (ett {{(|» ber 3ett feiner Stegiernng i^efliefien,
bomit ber friebe erfialltten toutbe. — ©e^i* S^rr Jatt er reglerrtt.
Z){i ber)»tMfi4ien Iftaben f!4f H>ieb^r biefen »fgelefnet bnnb
i» M vHmHi W 9iiSfoutt, @ameitter timtb Sittotverr; ft^it
76 ftletne (Eifrottfl \>om beutfdEien
birfett ift £(flattbt ^mtttli^ ttx\tttit ivorbeti. SttattAefe^eit
bereit l^ait bieferr SSoHmarii« mit Wff Uintt fftiHtx Bruebm
bie feinbt t^bemunben, tvieivoD ttfd^t one f(|iaben. Se^Iicf^ {^ )tt
X)a»^{8 itvttfifien ben {)errn meißerr bnb ben £)STt)tHf((iett
bon einem friebeflannbt gel^annbeDtt tDorben*
9l(fit 3arr (fai er regirrt.
ßonrab »on SSiting^off,
91U 8lu))redE^t 9l&mif(fier Ae^^ferr ts^arr, iatt liefet
Sonrab etn gro§en derr^uge 3» Steuilannbt gefuert, tPtber
bte 3)Ie§couerr; ml^t er ban bt^ bem Sßaffer ÜRoba mit
einem (ferrli^ien @iege t^bertvunben, aOfp ba^ ber Stengen
be;^ 8000 mhi^omtn, one bie 3n bem Safferr 3n ber ßnddt
erirnndden feinbt.
(Er ifl be^ borfiabennd genießt, n^eitter 3n 9leug(annbt
)tt^ie|ien, bie @tatt 9)Ie§coner, bieiveiH ber me|irer i^eiD ber
SniDoner bafelbß bmbf|^omen, gn eroberrn* Z)iei9eiD er aber
bernommen, ba^ bie t^nglanbigen 3n ^veu^tn gefallen iva^
ren, \fatt er )urfi(fbaiel^en, bnb benfelbigen tpieberßannbt t}^m
muejfenn* — 3^^^« S^rr (lat er regierrt.
2:^eoboruS Zuxdi), ber 33. Wtci^cx.
SBietvoO biefer einen fcbredlidlien namen gej^abtt, 3fl er
bodb bon natnrr guetiig gen^efl; bnb {fatt gan} frieblic^ gere#
giert. Z)an bieioeil (Er regiert; 3{l lifffannbt bon Snner«
lidden bnnb anßn^enbigen flriegen gan^ ficberr geioefen*
Sold^e friebtfame regierung ^flegtt toenig ^errn gu loiber:^
faren, ban f!e one Stt'^itteO bon ®ott {fer fom))tt, barumb
biefer 2;i^eoboru^ nid^t ioenig gn loben, aH^ toan er große
friege gefnerrt l^ette. — 6ec|ip{>alb 3«rr (at er regiertt.
Orten ftt iMani. 77
&xhcxtu^ ianbex von @pati^eim^
ber 34* SReiflet.
9ltt btefe« »orfarrn i^obt, j^att mit ^^^ f^^^^^ ^^^ ^^^^
fidafft gelfabtt; ban fo faUit berfelb t^erßorbett, @e{nbt Me
SMaiperr 3tt 8tff(aniibt gefaDen. SBietvoK f!e nun t^on tiefem
opermaff« surfidfl^ ^tttitUn, |ia(en fle bo4, fp lang er ge^
Mtt, niilit nad^gelaffen. SlDfo ift einem 3et)en furflen (e^
filieerrit, frietlid^i, ober mit l^nfrieben }U regiren. DtetoeiK
nulftn Um oDfO; €oa man ®ptt tle{§ig 3)itten, bad bie fttn»
^enn, fo 3i^^ bnberrtj^onen U^ jimblictfenn f rieben er^aDi^en^
lang regiren mngen. — Sef^tn 3arr J^att er regiertt.
@ilfetttt§ »on SRutenbergf^, ber 35* SReifler»
!Dieferr iß 3m 9)ennbten 3<^ir feinerr regiernng mit tU
nem groffenn l^err^nge t^on bentfdden t^nnb Sifflenberrn 3»
Sittatoen ge}ogen, )tt redfien ben bidfellKgen fcfiaben l^nnb
bbermutt, fo ^mt bon ben litiatoen toiberfaren. (Er (latt
Sittatoen mit fcfiioerbt bnb fener berma§en angriffen bnb
berj^eeret, ba^ and(i ganj iitiaii>t Uiättti^ jn eroberrn ge^
toegen* S^ ifl aber bie rotte rnl^r bnnber fein frieg^boUcf^
l^omen, beren bie fnrnembfien ftrieg^(eut, bnnb iSr fo §)aQbt
err toiber 3» liffanbt f^om^n, geworben feinbt.
Iftanco Äeißborf, bet 86* SlÄeijler*
Dieferr ftaii ben borigen Kriege gegen bie £ittatoett
toibemmb angefangen, bnb bietoeiü er mit aller(e|^ frieg^i»
rfißung n^oQ borfe^en getoefen, |fatt er {i(| tin getoiffe^ ^offi'
nnng be« fiege gemad^t* Slber ba« gificid ift ^mt jntoieber
geioefen, ban 3we bie Sittatoer 20,000 fBlan abgefi^Iagen.
Cnnb iß ben lifflenberrn nie|fe ((lein grofferer SSnfall }ttege«
{tannben, bon 3n biefem Jtriege iß bie $eße äRanfd^aft bmb#
fj^omen. — Sr |iatt nicl^t gar 2 3^1*^ regiert»
78 StUint CfMTMil 190111 tmi^^tn
^a)»{i«B, ^tt (r {{i( aDrr Srriing laH«« freimM{((f «etrira«
Q«t/ toeU^e Sme ein groffie (gitwitta geltte»^ fS« frine «ufoiv
^crtttig gd^en mitegetu SDie orbeM fierrtt Mren b^ti ^ttni^
b^r refifernng Mß'elig mint (»efflg. 3)ftritmi^ (Kitt n 3»^ f(t^
rftttKam angefe!^», fdcf^e SrrttttBefi |ttmAl t»ft}tt|i^lir boMitllU^t
Irtege, Dnb »n|rtebe et^an ^atiw« eni^unbrit/ )9eDd^e9 gteid^MnAI
SMIbt l^erno^ gefc^r^it f#. '— ^att vegtevt 2 Sorr 6 gRc^ttat.
^eibenreid^ ^incf^, ber 38. SKeifle^
2)(eferr (att jitpen Bttgf 3n 9tes^anbt gftl^ii, 3n ft^
cf^em er beu SSD^couiterrit i»nb 3r<it lauben, nrit f^rannbt
biibt raube», bil fdMen isegefuegt. 3ti £if[a»bt |ai tx eitt
fd^lof getrauet, genannt SanfH^eni^ordf*
S3ter^e{iett 3ar tfl er 3n ber f e^ernng geteefemt*
3o^antt £)jl^Dffen »♦ SÄengcn, ber39> SKeijler*
SlDd >te ^reuffen btefem gegen bnb tpteber bte S^oHtt
bmb liflnfe anfued^ten, |)att er etnen tPoDg ernsten {)attffett
HUfamen gej^radfit ben er 3n §)^reuffenn fneren n^olltte* ^\t^
tDetI aber bte bon diiga bnb ba^ S{ittmbßtfft 3nte t\!c6^^
f((iaben jlteief negtt , ^$l^ er foSi^^ ]Rr{eg«iH>II<fl^ it»iebetr ffe
gf^ait^t, Mtnb bie ^kenffkn ilfiSp^ beifaßeit. lEXiirAM ban
Me ^Nrenffen »erdäclen f(|iQbeft emt^angeti^ l^nnb bet Ofbeit
9» £P«tnbt bei^ ^nrenfgcHdlien bf^j^afben 1^lp«ft MrbM.
S>t^4i fwtt er ifcff nt(t bm bon 9ltga Mb bem Slnnib^tfl
»tbermnb f^etir^gen. Snnb (ft bantaDi^ ^t^nfclen fiafbt«
^fKtt^t\im t\vi friebt, loeU^er no(| t^f ben fietfrfgen tag 'ber
Itorif^hiWfcIre bertrag genontd lonrbet, i»fgetf($t lyerben«
9leun}el^en 3arr \f er meffler geit^efen.
CtbfR tri eteloob- 79
»l^ann »Ott SÖÄHt^attf^n, bet 40. SKeiffer.
Dfefer ffatt ba^ fclilof XoOfliurg ^tpantt Sr {ß burifi
l^ntreko Ut ^m, bed äRet^erHittmb« enlf^^t ti>$tUn, mh
^eldder bittre») D^iUett ®att bur(fi fettt gered^i^ brt(ie{&, ba^
£iinbt j^rxtadi^ mtt aOerlej^ ttiHi^tnn bttb SnUttbifd^en Ihfei»
gen auät dnberrn ^meinen ^le^^n darrU geflrof t fiat^ bmi
bie pbrigKett ift &t>iiu orbnung/ bnb iver bie b^ra^i,
3)Ietiftt nimmermehr bHgefiraft ^ Kegiertt onberj^lb Sarr.
SBctAi^att »Ott btt SSoxif^ ler 41. äHeifier.
3m Sat^ ifi(iH{){ 1460 3{( b(efer i\m SReffler em^eDtt
tporben, bnb l^att titelte f^ltt metfNrv grefferrtt Sttit^t jjüu
genornnret« 2)ati iiM fagit/ er fe^ mtt f^itnbert t^ufent
SRan Sit Steuffett ge}Ogen, bte €tatt ^la^cam eroberte
3feiibitrg bie ftatt aut( garr )tt bobett 2erri§en« Stber aM
btefem Ärfege Sft bem lanbt ju Sifflannbt btH bnb gro§err
jf4fabe {(tegef^dttirbett. txin bie Sleuffen feittbt ivieb'er ^tt
npattbt gefaDett, bie f^Ibffm Ißeliii bnnb Zatut^ au^ge^
Itmtd, tfti gef<l(rtt^ Sn tüen^tti j^nttt^eg geftterrlt.
S« Mefem Jßftfall tji attd^ ^Jallbt eitt S^n^rtidjier friege
t^romen, tatr biefer 8ertttittttt mit ivH^m Simonis ton
bet idiyxäf, U$ ^i^ift^^ jtt SteueO tbeld^er 3me bern^ant
W ti'e iStcrtt Stigti bestiegt, ten (Str^f^ifc^off b)tttb bie Sfiumb^
IJerrh gefttiföeit, imnb Sti gcfettg!|fmt0 gelegtt, au* ÄI6^
fhptt, mttjfenr, btti* Ste pettet eittgenomen. a)fe Statt
JÄiga 'l^idt etfiartt belegerrtt, aber "bergeblid^, tm bie boti
^iga Wbtn TiiUft Mtin ^t ftatt manlid^ bert^ebiegt, @ofttii»
brr MiSf bed brbemt» ^d^lof bafelbfl ju grufibt geftl^ofen
btntb Dermtt^tt.
9100 bfefer IfdnbK bem 9ap9 @ijrto (fitartb attgejeigt
f^, frflitt er htxiten, Um $)errft iJM^m bifttb ^en öifdjojf
gtt SteuaD 3n S'an getl^mtit. iDatoit^ eruoDgt bad ber meiir
80 ftleine (Sj^rottil Hm beutfc^eit
{Im aUtt feiner touxUn 3m ntmhUn 3arr feiner 8teflieritn0
entfe^t ifi tpprben.
3 pl^ an n ^reibag^ ber 42. Steifte?«
IBietooD ber 9)at)ß einen friebe itl^tttn, bnnb aber bie
semnetter berma§en itQtn einanberr ber^i^H, bnnb er)>itterrt
getpefen^ ®o ifl ber friege gtDttfdften ben bon tRiid, bnb
biedern ()errn mrtßer, nicbi aüerbing^ bfgel^oben tvorben.
Van beebe tbeiD no(b ein maU mit einanber tin treffen ge^
t^Ptt b<^ben, barin fleben orben^ {)errn i^obt t)Iieben, bnnb
fo niD gefangen feinbt n^orben, gnm (etilen feinb aUe ®a4enn
Stt grttttbt berglidden bnnb bfgelioben.
Sem meiflert^umb iß er 9leun 3arr borgeftannben^
SBaUttet toon ^Uttenberg, ber 43. SWeijler*
SSnnber aDen berrn SReiflern, fo ^emall^ 3tt Itpannbt
regiert baben, 3{i f{ieiner biefem mit berftannbt, bnnb grpffen
lierrlifben tbatten tu nerrgleidden«
Sr iß ein man getpefen eine^ j^ofien gemnett^ bnnb ber^
ßannbt^, ber bieD jtriege nit allein mit ber getpalltt, @pnn^
bern andft mit gnettem rattb bpSebra(bt (att ®eitt ^Wiinnt
fiebt man jn CBenben im @(brpf abgema^et lang bnnb einer
berrli^en ftatnr bpn leibe, fein angefleht }eigt an Ibeine
friegifcbe granfamll^eit, ©pnnbern biD mebr einenn miütten man,
Mt ber @tatt 9liga (att er gelriegt, barin er ße beri^
ma§en gefdftipediit, ba0 fe bae fddlpf , fp fle bpr jeitten ab^
gebrpd^enn bnnb bem prben jnftenbig, beb berr @tatt gelegen,
tpibernmb bft^auen mneffenn. Z)amit Sr 3ne aucb beßp ßatt^
licberr n^iberftanbt t|fttn fbbntte, ^ait er ba^ @((Ipf Z)ttna^
mnnbt, nic|it «pett bPn Stiga gelegenn, ®er beft gemad^t. —
dtt tßennben am €((flp§ (latt er breb {tardffie 2;(ttrrn ge^
mac^t, t^nnb er{>anet. — dt ift stpe^maS 3n Stenf (annbt ge^
Orben in iMani. 81
^ogen. 3m erflen Sn^t ^att er Ofirdttfam txoUvü i>nvb
t^erbrennt. Sfenburg tnnb bfe groffe Statt 9lattgarttettn (latt
ff (flfgfrrtt. Z>ie Steuffi^e 9lartten auiif ait§0e(rettt.
3»! annterrn Buge 3^ er Ml geitt ^U^toto I^pmett,
t^itnto bamalll beit Stenffeit mtt rtrter (ifrrKd^en SJutorj^ obgei^
0eget, fcurdE» it»eld[ie er audfif ettt gut t^etl bei Steuffifd^r»
Sanfcttl {Idft (fette mugen t^oberrtpurftg mad^en. Sr tß ater
tvtber )ttrö(f(ge}ogert, ^nb mft großer efnr 3^ Sifflantibt 1(0^
mett, ban bietveiD bte Steuffen bett frteben (e^ 3we faediitenn,
l^att er 3nen benfelHgett/ nadd feiner attgebornen mtOtigf^eit
tiit. aiffd^(agen mugen.
(Sr iß Don ber Slomifdd Jte^f. äRt jue einem Se^enman
bei l^eiDtgen Stomtfclien dteiddi i^f t^nnb angenommen toorben.
9lad(f foDctien ^anblungen l^at er eine frieblicfie Slegie^
rung gefiabtt, an^ aOe 3nner(id(ie i^ntoiSen, baraui titi>a
ftriege entfleen motzten, mit aDem ^Ui^ geftiOet t^nnb i^fge|iaiientt
anit aDen benadEfbartten §)otentaten t^nnb ffir^en l^att er
gtttten friebe ge^faUtten, bti toeld^en err nidE^t aOein )^mb frii^
ner gered^tigf^ieit, @onnbern audii friebtl (allien Dnb HB
mefir Don toegen feiner großen man^tit Dnnb großen glüdEj^l
3n einem fonberrn anfeffen getoegoi.
(Sin bnnb bier^ig 3arr iß er meißerr geioefenn Anno
1535 3n (Sott felliglid(f berßorbenn.
^exxmann «^afenfamp t)on S3t:udgenej^
3tt dritten (Earolt bei fänften bil namtM, Romifd^en
Aevferri, 3ß biefer meiflerr getoefen. din (Sottelffirdfttiger
man, ban er erßlic^ bai (Suangelium 3n Sifflanbt S^rebigen
Dhb ettlid^e mi^t^raud^, fo U^ ber Iird(ie eingeriffeU; abft^affen
(äffen. 3ß 3» ®ott, mit toaxm SIrauen bf (Sixi^utn, ge#
ßorben Anno 1549 ben 13« 9louember,
99 Jtleftte C(ron(f ^m Untlä^m Ojrben in iMavb.
hex 45. 9{et#6r.
ite<ficT, iMer 3arr t^oir felneiii t|oit t^ ^t^tctii Coatjttteirr et^^
l»iillett hifftu CN» frrttnbtliilerf moo, htm le? gegm Sekeir^
«tonn flitettig , au4 ^^ ^^^^n Melfgion tri» )ttt»fif^r. Cin
9^ gmiic« ^tib^ Sil SfffbmnM fleioffeit.
|)f{ttr(d[f ton (Baütttt, ber 46. /sRdfl^r
SSSn^eUm t)on Su^ft^nberg, ber 47. > jit
«ottjarrtt ÄeHlert; ber 48. \«<f»«iAt.
Hut« ei«» (Otm «m^fftift mm 3«lte lfli7.
imntio 1066 tractfrten Me fCnfgNt^en f^tDebffd^en Sommff«
faWett: ®rnera1@{m9n^elinfelbi, ter ju Hefer 3ett ®ou«
t^erne«r tt^ttr Sbtx 9lan>a unb Sttgermannlanb; (Su^a^
Slobi, Sanb^'Slatl^ be^ {^erjogt^um^ (Sl^firanb unb ®uftai>
t»9n äRettgben, Sattb^Statl^ br^ |)ergogtl^ttm($ Sit^Tditb, mit
tenen dluffen, ber ®ren)«®d^e{tun0 ^al&er jrenfeft ber 9{ari><i,
tofe ft^i5. i^<;*.erÄS>^t i/J fe^ijc« f^qfl. ®rf#^tf ^tpf 3:^.
@. 602. 3n $oIge t^|f(i^ ttntf^ai^l^ngett ioarb »on tetti
?«!f?Ä^(ji^ ^et i^Dnfftl, f#?e)|(ff|ei^ »t;in;e <|f, €(»«, (|^
^9tJ, böÄ t?(jiftfo(0fij^ft fBv*^%l ^ina«ftfle.B, bflÄ fl# >W*
Qi^nnt oetvefeit; unfern 2e.^fit, i^er in{|t^{(en.
Sie alten ®rej^en S(t^bw^'d o«8cr fftn^lani. Sü
JDtrff pJM/i ptcittHi htj; i^aKe Dei^d Mf in be« ^Inff f^infa, bie
89a4e tntltn^ft Bif in ben 9Iuf fßieldfa, ben 9(uf entlengff Bif
fat bie CtottBvIf^e Sa4e ben gf^uf enHeiiofI Bif in ben 9lttf
m$frtt, tm 9m enflottft Mf in bie finnt, bii «fAte »lieil^
bf«^*Ii^ffla¥bif4e (8i4n^e fen, »itb mit MgtnUn rauoi^bas
UHupttt unb bemonftritet:
1) (&,UUt e^ bie gef^unbe Serniinp/ ^<t§ e« eine ridft«
<;ttf ^oitti't^en^ (tpifclfen atveffOie Potentaten fe}} Cban e^
iHf |9nf|ea UIb.ß au^L ofentltij^ if9^V<, (a$ e« bie red^
fipüUß gren^ Saciie tfi) bnbt t^iel xi^iiiet, alf bie i^ige
0^en|( 4n)ipen Sieffianbt bnbt Stuflaubt: Z)an eine n({|ti^c
friin^ )>oif4^n ^tveene J'ptentoten mu§ neqessario mit ^iu
fenld^n SBäd{),en, jtren^fjeinen, Sot^t^en, ®ren^e RpiUn, Qber
JB|r,alte grenze S£unte befianptet n^erben; biefe i^^i^e oren|e aber
fon mit Uinm bipn bp^irerkoeiinten requisitis emiefen niierben*
2) 39 b^ni^ $9l90|ttitern fc^i^n bcfftvtetiBfi ^^ ftinifle»
Senten, benen i^ bA^ p^inaduret, ju b^ele mlUt^ ifi^Pi»'^^^
ff^i Mprbi^. ^$1 baffielb« ßi^l Soffbei» bp^: Siei^tf totalen an
i^rffatit ifM^etv MB«n Mftn» t^«ffe(i»r S^nbt tmbt Stettf»
|M{^e imifi m^ <^ Otei^e 9ta6kn m fitib^, pn^
Uf ^iMÜfiffie Sadfte rQ|itnu(f^r b^pj^^r eine drtn^ flMl^# 4<l^
i^(( müfe» ^^<wim//l^a| i{ir Sankst l^^ a^ b^f 9}(m^
^fif^ £4»]^ 49ft9ffet swbt aanii leln^ grenj^ mai\m ^9^
U\l>^ m Mif»^ ^^ H^ ^ »» Sanbi i^; tpie ab^ ^ünM
Xli^ m^ft^ ße q,n b«s S(^.b^ ftefpmm;n ^|i^n/ »ificn
fitjniAi^. n)pr ^af 9e Qqn^iiuiw ps^^^pj^n^ ji^p^ ^nb^
«*R» 3^>«?n iattf n/'
99flY«nf ikntn giantmoriet tb^^rb^n, ^ pui^t fi^w,
ivm ^^^ f^^i i^ ^ttf^^^ii bermaleint Ut (ren^^ mit t^^
fli;{|en. vtixl^f nterl^ |{e b)pB bo^ Sanb fprei||£n ttnt^i f^ Ui
j?«nbj ni/^t Ii9ff^n. JQ^oranf ffe g^anttporiet, ba§ nspJOf^n. «Rix
6»
84 Z){e alten (Srenjen
niäit l^offen, ba§ Ut ftCntg in Sc^meben auf tae £ant ge^
tanfen mad^en ioirt; @oUe aber ber StM^ in ®4itvebett l^mb
ba^ Sant ft^reifeen t>nbi mit ern^ foliffet^ liaben tnbt »{4lt aMaffen
tt)oIIert> fo f&nnen tt^ird Um mit feinem 9lec|fte t^o^rent^alten.
3) {)aben bie {)ermetßer an ben 9Iuf ^infa, ba ba«
SEQortii ®orpbj{ca flehet, ein ®dftIof gur Se^anptung iiirer
grenze tauben tPoHen, and^ fcfion eine große qvianHM bon
Steinen an bemfelben £)rt(e }ttfal^men gefii^ret gefiabt; Stac^^»
bem aber ben 4ten SE^eil bon Sieffiant bie äRodqniter lattt
tabel einge^abt (29 3a(ir); bie grenze berfSIfc^et bnbt ia$
Sanbt an f!db gejogen/ aDe Steine ipieber tt>eglgefii^ret, baf
ani^o niddt bad geringße bon fleinen am felben ort(ie me(fr
gtt finben. Z)enno((i aber ben ort(f Cfle) biefe flunbe nic^t
anber^ aU (Borobjica nennen, ban auf 9tuf({f Gorod tin
S^lo^ ober etat(i ffeifet, alfo benfelben ortl^ (Borobjica
(scilicet drewnia) bad ifl ®d[iIo$borf lieifen.
4) ^aben bie Iffioiiooben bon ber fJIe^lau Sl^te alte
9)auren an ben ^tiha^ tool^nenb jufammen forbern laffeti
bnbi bon fie gefraget, ob fit IBiffenf^aft bon ber b^ralteit
!&eutff(i4iefif(enbifd[ien grenze hätten? @ie gur anttoort gege#
ben: (S§ (ebete lein SRenfcfi in ber SBelt me^r, loeIc|fer babon
Oerid^t geben lonte, fBefonbern ba« lonten @te )ooI fagen, toaß {!e
bon i^ren (Eltern bnbi 8ol^re(tern gel^brt (etten, ba§ bie ^a(be
^uia^ naS^ 9Iu§Iant, bie anber <&el{fte na^ Sieffanbi ge^
(brete, bnbt ba§ am Snbe be« 9)eiba« gegen ben $(»§ ^iufa
fiber^ eim grofe eid^ene t)fa|le mit einem eifernen Aren^ bar*
ouf jur grenze ma'^h eingera{fmet toel^re ; fie folten ee fttd(fen,
bieOfei^t toiirben fie e« nodd tool finben: 2)en gluß 3)ittfa
rntlengjl bie «edjfte b^ralte beutf* ^^ riefflenbifc^e grenze ^mi^
fdSien 9lu§;ani bnbt Siefflant feb; toobe^ bie Sßoitt)Oben ac-
quiesciret. 3^ nun bie Jjfa^le olba^nod^ an finben/ fo Ut
iManV^ gegen Stu^lanb. 85
e« fefoe tiä^üfUtit Mbi i^ bie grettj^e an {l^m feK^ riclitig«
3|l e« aber tvegl t^nbt tttcift ju finbett; conclitbire 3f( : (BUiäi^
J»lt {{ir bie 9tine bon bem ori^e ®orob)ka loegl geffi^ret
toelide« eine grofe arbeit getoefen, folclfed {u t^un eudi t(<4lt
Verbriefen laffen, al§ J^it iix audft ben )>fa|flett (tvelcde^ eine
geringe arbeit gemefen) \fcra\ti geriffen. Snbt bamit 9lie^
otanbt i)on ber grenze Serffitfclfung loiffen, audb in^Iünftig
l>on fagen fi^nte; ^at ber Cjar 3t9an 9afiIowic) nacdbem
(Er S'Ie^lan bnter feine subjection gebrad^t, aUe ^ie^fanfcfiett
eintDobner, alt Vnbt Sungf, gro§ bnbt flein, nadb SDto^cau
(ittgefanbt l^nbt mit nenben Senten an§ Sto^cau toieberumb
bie QtaH befe^et, lant Cronica Fol 8.
5) 9lodb biefe ^nnbe am felben ort{fe bie (E|eflnefd^e
t^aurbrad^t (getragen) bnbt bie Sl^eftnef^ie ipxaöft gerebet
ioirt.
6) Sie 9Rod(tttiter felbß biefe ^ttnbe (bie) an bem ortbe
n^olfnenben pauvtn nic^t i^nfere Stnffen/ befonbern Dnfere
8ottiff|fi, ba« iß bnfere t^nbentfcfie ober (iefflSnbifcbe panxtn
nennen*
7) iBngeadfttet auf bad Sanbt 2 gtnfdde ftiofter ^tJttn,
feint bo(( n^enig Stufcbe^ Olanben^, befonbern geben meiften^
tbeiif nadb 8ta))in inr jtirdden.
8) :Caf aber bie SRo^()ttiter ba« £anb m M geriffen,
ift Sß^t^a^tn bdiben gefd[ie|fen. 9ladftbem ber Sjar 3 man
8afilokoic) nidbt allein 9)(ed<0ttto bettoungen, befonbern ancd
gan^ liefflant fiberjogen, io^ aber nnr bie &Mt Dnbt <li\fi
fer t^on Siefflant (laut Sabel) )n feiner ®otmefigIeit be^
Stonngen bnbt eine 3e<t bon 3a(ren eingebabi, b^t er bad
3)ec)nrf(be SRBni(fen#Jt(o{ler propter varietatem et abnndantiam
piscium 3bm }um gebfid^tnif fnnbiret. fßnit treuen bie Win^e
bie tage i^red Seben^ fein ^eifcd effen: alfo ba« ^^eeturfi^e
86 SDfe dim «rhtjifA
Stuftet hM iü bi^f MBA(9en iHtttim m fi^mm 9tt9
bott gan^ ÜtfflaM ({iiieti »erte^net, lottt C^öiUca {lefteii«
DHtt'« Ljb. ^ M lt8. mtl^ti Ih {|fgcit ^c}äKc$rtif
k\4fitiiHiit fr»fl ragen »ttlbi rt>I(9ii äui i^ierl dUen ^fi«
i(iertt gelifeit jn l^aSto Wf^ttnrtt; iveiidire^ (er {{ifge Sto^qui«
tetfd^e Stratt^tdbr, efn &tSft»tU i)i>n ^^(nrf(, iveilen er f^
I^itlg mit tem Siriiotn |)afi|{n jtt $ec}ttt getegen, dtif
litefite l^ftte, kg eir ff^f in itr ^tit totgett bei ^ec)nrf((en'
jilo0ertt>efe»« i^imxAttn t>tft)t betr ^^enf e 9)iij$fi$rfi((tng It^h
9) feeAn inott beneil Muffen fraget, od tfe fftfflp«
Sai^ie ntc^t bie grenze ivii^^eh 9tAtfaii) iinbt SUtlättt, toiil
Hitäant ibiM, dt fe$ (tltt ober ^ttitÜ, §rö| übt» (Ufn, fa«
deü df§ % tei^ Üan {(ineH-ivelfer fiäQÜ, mtüäh {(e bhi
»{((t bie ißaüfe ettHengfl i)fg an ben ^tibai »o^r bie gr^ri^
l^aiten, fonberri geilen VÜt^ bnfer eatit, bä ^(i^tf fMne da^ie,
«6»li^)r gt>tlt#e{ne nofl> einigt S^efbnng ber glrttt^r 9, »f¥«
liffen bie »(ralie ®reb^(a(|ie i>ttb Mad^eti bie 8la{>füf4ii eä^i
Iviebertttti )ttr gren^ « $Ba((fe ? geben fie (ein anber atitleorf,
äff: tvai foiiferi «bit^ battdrt, m ^eb^nfet nid|»t an^er«i
103 Küß b^r bt^^r^M ge^eHkn S'oif^rn Cronica &H
bttierfd^ieblidEien ort^fen )tt finben, U^ %ii Sjar S^xfn it^nii
ffiiJttic) ÜA^ittä (Er 8tep)ibt eingel^a^t einigif UnM bon
9{«ä|iÄttfen abgi^tiomnten bnbt ^t ^ftttüi ittmiütl Aa->
thöirä Al^kan^iro Qüttgaiiio trol. 1 de Liaötufli M d
da Hdsöoiiia; Ai-^fÜdi Iteidenst^ih'ii timötik tf^H
Ftti. il8. 123. I2d. 130. 145. 156.
2>ä§ atti$ bad anber {Ifid Sänbed b^fi bef Mi^tü
pf$en Sa($e biß ati ben ^ieiih fing äü$ )tt
8ie|flattbt it\itH,
toirb ^ieitiit ))r9biret:
11) 4>aSM Air ^O^ bM tfie ptsmn ^^ f»^ HH
bt^tt, «Iß i>M btr 9tD^ttft#r fefMt htti^M, mld^t in Ht^
fnt HitQt^ Qtittn Mt i^e^fbrbeh. 9ittr etor aDeii im
W ^ahen Ml aRod^iiitttfcle ^anttn, (Htf jlettfeit bei
Ktigofiifdffett 8ef|»^ iDOtte!tb> Ao4l bt^ ete^Jfani Sdaiitti
Qrittn Hn f^aii 3al^r )tt 9iftt{iüttfttt )itr oHfdi ^gattgttt; »ie
firf^^ bt€ Wiu^«tif4fe p^mtn, bie ttoif^ tot Sebotb ftin, b^W^itetti
137 mntA biet diai ^tüänea^iHtoh^ ba« ^eif^itif^
ftte mftti i^ttbt be«eH 9n»n4eit btiil belr rMeA eHte mtt
fifd^ett berforget ; alfo (di (Er fle (kUii^ bbtt ber aübi^M fH^ett
Mt 9rot)l 9erf0fgttt tröHeii, bttbl bad @tStf Sonbe^ boit ber
Vtwi^^t^m 8ed[ie »t« dtt belt 9(ttf Ofeldla ^ttt |tt {{Mrm
Alö^er beviel^tttt koeflek f!e bon brr fWtett itad(f 9)Ie»latt bte
gAii{l (ettt frtt4tbor EaHt ^tn, befottbettt IdUter «^eib^ gttfr
Serge, bttbi cüH bttfhtdf^ibor Stint f(t*
14) 3{l }U b^ioeffett, bdf ttb« Anhb 1642 6Wt tö
(SM SRM(titiferf<|fer t^äur, auf UH^m ber löfellila ^tif tt^o^
nettb, iü bem btratalfgett Arrendatoreiii bott 9^ett6Attfetl !SDft^
ttfef bett Sffen gefomnieh b'itbt {(m Wi^trt Ctotü bet
Qffeft fö offt Controüei^^ien mi bin^tt STitffett ^effaH, toefteti
beid bf§ldn Stittbed bbtt ber ilRegofitf^etl 8ät$e bfß Att bHt
fiMriftittfleM) bafeht er {^ 2 tottietf fd^ berel^rM mite, f(v
u^^tt Cr ifUn W ß^äUe t)eAtf(| ^ SfepSttbifc^ grettifebbtfte
tv^ifiirf. Der (Sfferi {(fi gefifiget> Mb ed bei{ bitgi^el^r t^efitli?
ber I^Attir {(lin geaittkn^ttet : ^^i 9ru§ »feliM ffl bfe b^raÜM'
be»ira^^N^ffI{[ttb(f4e grenbebad^^e bitbi ütd^t bU SRegbfitfiife
Sailfe, fold^ed tvolte er i^m mit bielett altett ^Attrrn betbef^^
Un, aiiift {^rtfftlntien eetoriß attg t^rem Jtlofi^er fciPdffett.
Der Arrendator Sffett fidfi Img bebadfit, eitHä|i brttt ^ottrett
gtmtMiMi 8>ie 3 Kmtttn fHHf , ml^lß ^ Zit gebett fU ;
88 Sie alte» <Brett}eti
litt i4f i)P|r^ erfte quHift, ^nm^tx wttf W^ tem Ai^ttige
httib il^un, t»a^ i^ ^on t>it it^ixtt, fo tvefilet dt tnid^ ein
4>attfett flrett^e^Contmiifariett auf meittem «^alfe, bie faitffen
ttticli fo l^iel Sa^ bier att§/ i)ttbt freffeu ml^ fo l^iel Cdftfen,
64affe tnbt ()iitter anf; $ole u brr Seufel, 3(( »Dil bon
foIf(ier grenze nicfft tpiffen. 34 (in ein 9iUtx SRann, tu ift
tticlit mein Srbgitt|^; mtint Sfrrr nbe ^ 3a(re ber^iefen au4
lalbe« Der fanr, tvt\ä^tt foldde Discnrs Don beiben angei^
(ftret (ebet biefe ßunbe no^f, bnbt iß bamalett IBfirgermei^er
im ^M^ttfH }tt 9lett|iattfen geteefen; (Ein Aerl bon gefunbem
itiit, boKer Serntsnfft bitbt gutem ßerftanbe.
15) Gnagoinus Fol. 2 biefe SBortl^e ße^en: Sed
nunc bellis saeuientibus pluribas in locis vasia^a et dimi«*
niita est; tvt^tani gu fcfilieffett/ ba§ ber IRo«<|ttiter nid^t
aSeitt ba^ eine &iüä 8anbe« an ber ^tiba^ liegenb, befon^
bern anc^i ba^ anber pdf bnterm fifilog Stenj^anfen bon ber
SRegpfltfcben 8ac|fe b{§ an ben glup SieUIa (toer koei§, toa«
fidft no4f itDtfcdfn Sleu^aufen bnbt SRarienburgl be^^ ber
®ren^effiiirttng ftnben tDtrt) cn fid^ geriffen» — Z)ennodif jn
betveifett/ ba§ bie |)o|^Ien; naibbem fie Keudanfen eingenom«
men, bon benen abgenommenen Dnbt bnter bem SRo^quiter
tpo^nenben t^anren bber ber SOtegofitfcben (Badde ein (^alb
3abr au @ibIo§ 9leu(>aufen gur arbeit getrieben bnbt ibr
arbeit genoffen, j^ernadber aber bie Slo^quiter foldbed niifft
lenger gemattet, nacbbem fie 9)ee)ur mit 300 firelgen beje^tt,
iDObe^ e^ bie p^JfUn and^ an bem ortffe bamalen betpenben
laffen, toie foldded bie 9leu|iauf4fe ^auren, ioeId[fe nocb anij^o
im lebenb, berid^iten.
9lm anbern Ortj^e aber^ al§ {fart- unterm 6dbIo§ 9lett^
fianfen tint anbere gren^flreit mit benen aRoKfuitern (Erre^
get, titi^ benen Clirfa^en: toeilen ba^ Stufd^ie 8ant ^art am
8{t)Ianb*^ gegen Stuflattt). 89
&^l0^t 9lfit(dtifen |ft&|^ev ijji, üU bo^ 64fIo§ Kettj^aufett m
Htm felbft, bie f^o^len fHft (eforget, b(e aRo«i|tttter mi^^ieit
alba auf bert Sergen entoeber ehte fcfian^e aufioerffen, ober
ai^er gal^r ein @d(flo§ bagegen iamen, fo meHire ba^ 6fift(o§
Ütenl^auren ganti bon feiner SBfirben» Derojialben bad Mglein ?an^
bed bom Sdblo^ 9{eu(iattfen btß an ben SBarmenßetn in triangulo
bo|r bed 6dftIo^e^ gered^Hgleit beril^ebfget t^eld^e^ bt§ dato im
ßreit gefianben. SSo^rgangen fommer aber, 9tad{ibem id^i m ba«
£anbt gen^efen bnbt bie Vlo^uiUt sospicion auf micb fiatten,
ba§ idd ba^ Sanbt angeben t»iirbe, bie ^eejurfd^en ftloßer/
SRSncbe i^ren pauxen, leng^ bte grenze be;^ bem IBarmenfletn
tto^nenb/ ernßttd^ geboten, benen 9leu|iauf(bi(n bon ben Viau
mtn^tln b{§ an bte SRegofitfclfe ^Oacffe niü^t ju turbtren, be^
fonbern f>M rn{itg baffelbe genie§en }u laffen, bamtt fie bn«
m tvetterer gren^effidrung fetn SrfadCf bnb Unlag geben mbc^ten.
Quaestiones
(E§ mbdftten bte 9Ro6(iutter etnn^enben bnb fagen : ber ftbntg
bon @d^toeben l^at {lefflanM beb 50 ^a^xen in posses ge^
labt; bnbt ntentalen bmb fold^e grenze geft^rodiien/ mte
lombt Sr nun bagu?
Resp. 3^r ftbntgt. SRabft. in Sd^toeben (at jn^alir
Htfflant bber 40 ^a^x in posses gel^abt, nic(t loiffenb ob
ber Jtbntg in ^o^Un 3(im folcfie^ laffen ober mit gelbe Ib:»
fen, ober aber am anbern ort(fe ein aeqnivalentz babo|ir
geben lofirbe, alfo flfc^ in ber Stit n^egen ber grentie niddt
belfimmern fbnnen. 3(fr ftbnigt. 3Rab{i* anif ft^^ b{§ in ben
legten tractaten mit ben J^ojiten no4i niemalen -^err bon
8ieff(anbt gefcf^rieben, toeilen nod^ aSe^ in dubio gef^anben*
9tttnmero a6er, toeiten ber Abnig in 9)o{flen 3br ftbnigl.
aXab^« in @4iioebett iniit tractaten fein Z^til Siejflanbt
niifft aUein abgetreten/ befonbern anify ben Crbna^en bnbt
90 2)(e alttn Creitjen
ftmtäU nnü tf^Ußi gttfi^ cebfnt MM }tt ttKiitn S^im
mutüitn, mi anlto mit bett 9l094tkftittf Hnrii ^iHn
Ürltten it^^UJKen, ({I aii^ fif4i me^t «rf l{af||> tap 3|fr
JtBnfsl SRa^fl. in ®c|fibeben, dlß nuttnter^ ber tedCitit Crf^
)tt ihni Htfflant, 9lMr»til ia9 iMi Un imtn betttfideft
(rrgrtottimrn, ^nit itm^o Mebrntnib an eMen b^i|fii 9^0
HtitüUn gefallen, it^ betten le^teH ttuctateh tabcl^ befttlett
ba§ bie »(ralte ern^eifHUfe flirenffe gültig
fein fot, berotoegen "Sfr Mnl^l ma^fl. in ^ilH^'^ben aik
bie )»oIf(|e grenze fi(( )u »erbinben nid^t fflnlbig, ofWeMil
ber Ai^nig in ^b^^Ieit ntttr ein @i(ftt^|erv »ber ein ßfidf bön
«eflatit Cldttt Zabel) grt^efen. 3|i^ ftSnigl. ffim^ i«
64ftvebi?n dber ba§ gin^e Siefflant nii^t aBeitt mit brm
editiert ge)9onnen/ befcnbeirn andd be^ benen legten Metit^i
an ftm^^tü Hit dtbtti^i 90h bem llbnige in 3>9|r»n
feinet Zf>tiU ju etpigen 3etien erhalten. WfD 3\t Abnigl.
SRot^ft. in ®<timeben al§ nnnmero ber einziger Atotg bnbt
{)err bbev ganj^ Sieffianbt bie ^\ttaUt betttfi(f#liefrenbif4ie
grenze, i»it ed bie |)errmei{ler possedirel ge|iabt> bim Xtt'^
fang bi§ )U Snbe be« Siefflanbei^ gu inquiriren, bnbt bon
benen Wl9iqnittxn mit aUem Srnfl ju forbern Srfad^ (at,
toeldifed andd 3{ir flSnigl. ma^% ni^t fehlen n^irt, albien^eit
fie fl({f fol^e^ fdEion }«m Sf^etl }u begeben nn^gelaffen.
S§ »ki^clten bie Snoiiiniter H^eiter fagen:
3)at Sanbt tvel^re Sfmeh burc^ tractaten abgetreten? S^th
Üti fle nfaimbrmefir eripeifen toerberf; ban inbe|im fBoIte*
bot! 9^^i^^^^^^6^ ^U^Uu belegert gehabt, bett 9t9%i
ffirften bt§ oiifd {ran^^t jgefcdlagen; viciori8ir6t, Im fett
be^Mten, baffelbe 8ant (fnter feinen raffen gel^abt, einen SO
38{!rigetl 0KIftant gernndEiet, iß tiiilt jn pt-aesumiren, bäf Ct
btntn StM^ttftern ju bn Seit b«9 8iint n^it t abgetreten fiabbn.
iMMVf Regelt Rttllanb. 91
ittttterA att^l ni^t^ ttUret ^abtip bfetovfl etr iron Hm Mnfit
Mir l^^Hen €{gt9mnHbo Iliigi»fl9 ftft^jt bort Soitbi i»iiM
Seittif t)erj[af0f) bntt l9bn bem 3r»(in l8(kf(Utt^ir} gu SrBiti
defatrgett tia(| WloiM geffilret bitbt Alba im ^e^nüni^ ge«
fh^rb^tt. Fol* ia.
Sie |)9ift(en b<ibtn brni^tr 8Roit|ttiterir au^ üicltd ctbiret,
bot^bii tn tf^tif Cronicii ni^t$ }tt ftnbeft, ati^ nmr auf 18 3a|f
frirb^ gMm^et roi^rbert: olfo b(r Wt^iquittxiM SuttbMe facto
tirr füd itxifitn, f^nbt ttodb biefe flttnbe mit 8trre4ft befif^rr«
Sie aRbi)(titttet mO(9(eir h^eti^r fogen:
Die 3)obIen b^bett i>M bad Sattbt rtimmermebr (}is^iitirfel
bnbi ttur ba« bffltiril inüUi \>m 6<{il^f 9lett|(ittN bi^ art
bto 8Bc(r^rrtM i'Otr i^A^ ^hUn AbUen, totl9iti Viit innert
nicfit gelaffen, befonberrt ie Ditbt aDetoege ftt jIrHi ^ffflätibto?
ftäst>. SBäit bitir jtbrti^ hr §)0bli^tt eM «rb^^it t>ber
gü^ «{^(äift gütbe^fert tbette, (Site «t äti^ )bo|ff «Ht iti4
brt ^r^^fc ge^tirfge* brtbt ^licb bot ?<titbi iticbt gelkfTeHi
nseilkfir ^r tibe^ Mx ein ®»il bbn StffflaAbf m^i^üii, (Idiit
Sabel) bfilttte f^tt ia^ami {it ffctö, l^äffdbe «dfti t«bt0 a«
j^btoeaihM bhbt ^li n^M, dlf fbegeft be^ Ifffrtit dbgi^nom^
atnm taMH bAb itAbere tH itiürubt 9ftbt flefa|r ^A
^tü, bnbi ^At^H ftfe^f fa» inHf |tt ffib^ett, t^iibt btfffelbt
Hmm |ü Idff^tt) belt wa§ (Et Md(ft eMb^ftbm, bde btttfi^t
(Sr attdtf nfcbt mainteniren. Dennoli \t<H bft AbM^ fo y«!^
M (EbintoffftiHttt ^tb^l^fh^ bä^ gdhbe UiAi bilrd(f|ii1re{tert,
ttttf b^M Met^^tftg bMOn jU reffeHrito. ^Hbenf^Hrt Üb. 6
r^. I3S. 157.
Cbrii^l'MdffHt litbett 91» JtbMil. f}tt^^. ttt ^^ibmil
feltfi»« fii«<b prttötMir^l, bdti ^HuH^ 3b? Al(n<dl* SMy#. bftl
etfitt eirpHrn borf biK ^o^feit ta^wi^mati f>m «iitt «o
92 Z){e aftfti (Dreitjrtt
3al^r rtt(»ig poisediret Qt^ht, |o(en b94 3|r Mnigl. SRat^ß.
mi^ fttdE» tie grenze tiP4i ntcfit ffidren f&tine», albietvril ttodfi
aDf« in dubio geftattben, ^tibt 3iir Aftnigl. 9la^^. nodft tt{d(ft
Setottß, pb fie ba^ Sanbi ju Srntflcn 3eitrii befialtm tpfirbe»
pber tticl^t SQeileit aber brr Abnifl in fofiUn 3iir ftftntgl
SRa^fl. in ®4itpeben nun erßltcb burd^ tractaten bad 8anbt
}tt ffikpisen 3<^{^^n abgetreten bnbt übertragen, bnbt 3(r 5lb^
«{gl. SRa^^* in Sdftn^eben nnnmerp din Sintitger Srbiierr
bptt gan^ Siefflant iß: Slfp niibt bnbOlfg 3br fiSnigl. SRa^ft.
antt^p mit eucb b<e grenze p ge^en bnbt bae bpn endft mit
Cnredift abgenpmmene Sanbt mit reifet bPn eucfe gu fprbern
Srfacb Mt.
Sd ntpffften b<e SRp^qmter »weiter fagen:
SRit befi^en bad Sanbt Jure belli, a(fp feint tPtr'f niifet
f4iu(big abjtttreten?
Resp« 3^' Nbt gan^ Siefflanbt possidiret gehabt jure
belli, l^abet e^ aber guttPiDtg ipieber berlaffrn t^nbt per pacta
abgetreten; f. {)eiben{ie{n Lib. 5 FoL 130, ipp e« Jtti^ti
IBnbt Ifierauf traten bie äRp^qutter gan^ Siefflant, fp biel in
be^ grp§fiir^en gemalt, bem Abntge gu J^pj^Ien ^b.
Snbt tpeilen ^^t ba^ grpfe flfid guttpiOtg. berlaffen, alfp
Ibnnft ibr eu(| bee f (einen bnbt geringen ni(bt anmaßen,
ban ba0 Keine bnbt geringe inu§ bem grpfen fplgen bnbt lan
tticbt bpn ben grpfen separiret n^erben: A majore enim ad
minus valei consequentia.
^an j^ettet idr gan]^ Sief (ant belftalten, tpefire 3l^te 9b^
nigl. äRab^- berbffrfadffet n)prben, eucfe fpl^e« tpieberumb
mii bem ©(btpe^rt gu ne{fmen ; toeilen i(ir aber ba^ gan^e Sostbt
gttbttpiDig berlaffen nnb burcfe pacta abgetreten, Sllfp befi^et l^t
bae Keine 9M Sanbe^ mit Snreifet, bnbt mfiffet fpl^ie« per
con^equens iPieber euren SBiSen ab^eten. ^m fein ))anr (äffet
gfrtant'^ öegftt Muflonb. 93
M ^91 fetoem Stad^Bal^ren ba« gertttfife l^ott fetttem. Sänbe
t9ä§ itflfmett; Diel foeniQtt efn Sbelmaitn; 9to4 ^M koenifler
t9M {!((f etn grofm^i^Hger ftSnifl bnbt ^»otentat feine etoig
ivefirenbe grenze t^erffllfd^en txAi i\tm toiffenb ein grol fUitl
Sanbe« mit fßmeä^t ai»ne(men (äffen. i
eg moüftte jemanbi eintoenben bnbt fagen: tndf bie 9>o|leii
bott Siefflant ni4ft in posses gehabt, Un 3l^r Jt9ni0l.
Staj^ß. in €$t9eben bon bem SRo^quiter and^f nidM i^^
gelten, muf alfo bie grenze bergejlalt bleiben, l»ie ee be^
$9leh S^it^i^ getDefen. :
Resp. 3fl ^dl^r e<n f4^Iec|te« principium, ban biefet
l^nnet ni4it nad^ bnfer opioion, befonbern nadft beiber S^oten»
iattn fr{ebena)^nnci«n ihnfl judiciret »werben. ®ie €igi^'
mnnbne Stusnfltt^ bo^ Sanbt bem legten {)errmeifter
9fie{}enbero abgenommen bnbt onier feine subjection gei^
bra(|t, 3m 3a(r 15$7, b<tt er ba^ Sanbi in posses gel^abi»
Anno 1558 i^ ber attoeqniter wieber in Siefflant gefaUen,
tJ^aO 3>9fpt bttbt biet anbere fd^Ipffer im Sor|»tf4fen districl
erobert bnbt in l'osses 29 3o|^r besaiten, ba ban ber
Stbnio in S^oblen ^igi^mnnbn^ SCugn^n« mit benen
Slo^qttitern gnm Jtriege toegen Siefflant resolyiret, bo^f aber
ber itbnig in^olilen ba^ bbrige iiefflani nebß bie &MS^ii<i
in posses bejialten* fßo^rÜbtt Annö 1572 itt ^bnfg in
^^Un ©igi^munbue Slngu^nil gefiorben f. (Bnagni^
nn« Fol. 43. 45. flSie aber Stej^tfannd Qätlorj }um
Stbntee in ^^Un ertoe{IIet loart bnbt erßlidff bie einl^eimiii:
fdften QtDi^iiMUn beilegen n>oIte, belegerte dt bie @tat
Z)an$ig. Der Slolquiter aber nam bie ®elegen|ett in adftt
(meil Ct ml ton^e, baf 8iefflänt an Solif entblbfet , btibt
ber bamalige Slbmiiii^ratbr (l^^otfieioicj bie Ceflung in
Sieffianb ganb niibt befe^et l^atte, fiel er ju berfelben ßtit in
94 9Hf aUm Ütm^
8ait( t^ttbt ruteii^ifn «Ke fdfri(tff«r> töntet Ir^^tf bdMi^ 2klh
iaiibt i^titer fritter 9ui»iectt>ji, An&>0nHmfn W6^ ^pi^iikf
dtein Lit>. 1 Fd. & 9. flad^tm alher h^r ftitoi^ in 9^a|I^»
f!((f mit ter Btal Z)an^<0 l^ergiieiliaii , Ifat Vk ivm ftHfigf
«ti Untn Wt^iquHfin raiolwet 4>£{krnP:r{n lak 1 Fol.
14 «115* Cr pel Im SiMqttftcv iti'^ Battbtr recopi^r^ f»^{d(f
9»!)^, €idi»oIol tmbt bett floii^eft dtalriDt; streif de M§ Si^att^
grob, fiatie Sebor^fo, J)ec)ur i^nbt: 9(f«laii {idr^ Magert.
fl){r tum ba 8»Mi§ k^ p^^tu melr Satibt ü^^n t)iM SRu^^^
qwitf m evO^tf ä[& {|tt bff (9ffQfiKY# an Steffant dbgcnttiiM
nMn, ireaoWreQ fie brtbe i« tr^iotateft knbii »i^flifn bf»
9(ii»9 itiot mejktofeiu Z)er: Jlftufg in 9^4»]^fen N Mf
tij^li« anjbertf tRaotinet» alf bo§ t{ntt ber SDtiOi^iivit^ gan|
UfViwt ükkf^tn. foiSf l^eibfftflriti Lih. 4 foj.. IW,. ^fffr
«Mf Ulf 9l0je<|«i>rf((ie)i 9fiffitkrtßn M a««ge|fi(fe0 : »an h«r
fttoii in 9t||(Q9. bfim «rt AHir^fit fSÜirifk :^l» ftnk* ofibiurr
iMI^er. mel^, to,^4ir «rt'N tn t^^rfg^« 3^reii: CilMlenfimilf)l
IBdi« \>nm bsn« g^n^ 8lii#iit(Mnfl» S'^oiri^, ip^^f er ftw
Moigf in. SMAtn ffef> o^^miMftti, nw^tt^ftt, tmilk im
9nA^^^t 9m%%k% €g<iniP|ti.iiM, Mücffei? bom^Ldn M|^
»ä*t: ^r ii^bi; ^jN^ft bf* ^rflft^rjl«?!. Äff««*» Ä«#«fc^. »fe
tKIt^ b«r <8rpf fSir^ wtf fiWl^nlifli^r ^teub« nm 0^(r 4fn
iMüfs^'^ 0egfn Wiiffenb. 95
^vtnmtm^} ^nit^Htafyun^n, toeil fit mh geiiiieev rinlttuft
Aiogffltfi -brm ftAnige «Oiit 9)o|(m SBUtVUt Mp, @atm>(ocf«
ftnU 0)fitofl mkUt laffett folte« noi^bem aber bfr fRo04u{ter
^jranf flffgigift, b^ {ie lein« ordre Jb^iHe«, SvHl^ üii%Mm^
Mm Ümn We ^pWfH A>ieber }itr onlivoft gugeAtit/ ba# |f#
btfwn 9l9«4i|{i«rn vMi ({ti |4tibbr«tt 8a«b«^. b«» 8iefK«it
(oAen mp(tr«< <^eib.c«fie{ii Lib. 5 Fel.210* flBiie fk IMW
«
bA9 bA§ dimb Qtofflant t>nbt «0^« bion MUn SfteOeii mieb«r
abgetreten toürbe, tpe^megen ban biel bi^pittiren g^M^
tefttttberMt »ei( b«iB. €hrof ffitt 2ft Safir tiepanbt ki posses
«etobl tittbt in bev Qeit tM üufftn iai t^otpt gtbpl^rtn:
Kacfefenii ttttti bie tBlHtfvdUt aKe fif^Ioffer ai^tttttm, labai
ffe litlfM ^^Y)it t^pbt 9le^f^mUn ab^tttretett (»eil ffe in Sollet
öftren SiHwf einsefej^t bubl Stett^aufen ber $ttttter (Boitei
8tt yec|«f jiteele^et) M Mf^'s Beioeigert. fnblfa^ Me
l^^iitei fUi^. bal^ ttl^lvixit, mn ikntn U^. gebifbv
mUMH^ 9|r |)ebH0ti[itmb twii Ibixpt t^ubi 9{eit|^a»fen «ipf
füMett, bnbt ba§ i|r i9t(«^f bnbt SH^itcb« itidM aul«ela4^el
«b£r ge{4ütopfct t»ixUn, Sr dfbait gan^ Siefh^tt, ma# mtr
b«r ®rD§^r# bjRter feiner getpolt i^ütte, abtreten mdtr.
'(^sgtgep bie S^Ql^lftt ü^tfen micbentmb Mi^, Caeuofol^ ttf#
»el «elbfl Ofib^rtt :€4l«frei} wt^r, loebbe ®{^ b^r» 8)lp«<t)|iitrr
in ben bobrigett ^a^ttn dbgtnpmwftt (noAbieiii fe ait(b.O/|l^
Mit. btf gauM fiiirfleKtNmb^^ S^lpblo reaiber^ret>, oCkl aud^f
rrrr
■»■
•
*) ^rüttft. # r»äW* ^<<f^}>prf am m^M ^er ^r^^f <M
^^.nt 9j^)^tt0'^A^ ^,0 ^a4^ t>on $^Ie.M/;iiber(|. um ^^ad^a^t,1500 neii H^.'
jHgtc @cfelo§ *R^f(ot (n feinen irümmern su 9lnfanj clefe« Sa^r^nntert*
gum Hinrn^SRadasin umgtfd^ffeti trotten.
06 X>it alten ®ren}rtt
filfo auf tiefe ConbiHon i)titer htiUn |)ptetttaten nur eitt
)e(nü%{ger frfebe gemad^et tvorbeit« (^eib eti^e in Lib. 5
Fol. 222. SEQan tiun gleidd ete|}^(itttt0 8attor{ ia$
Sanb nid^ tn posses qeJ^abi iattt, fo iß itü) fein Knteceffot
^igi^munbu^ Kitgufltt^ ein {)err bnbt posessor bei
Sanbei seioefen; ettp^ann^ Oattori audii mit beut CBrof^
ffirflen nid^i auf ein ®Mdf bon Siefflant befonbern auf ganj^
Siefflant il^m abjutreten tractiret. Z)er ®ro§ffirß au(|l bem
Stbnige in |)ol^Ien gan^ Sieffiant, tvap (Er nur bnter feiner
getoalt ^atte, ab}ntreiett fl^ berpbligiret, anerboten bnbt eini^
gegangen.
aif9 ber (Brtffflrfl bbel baran getjian, baf (Er baneben
iant Pacta t^nbt gemad^ten frieben bem ftbnige in f)o^Ien
ettpjfane ®attori iai @tüd (anbei nid^it mit abgetreten,
befonbern Nber fein eigen ^anbt, Siegel bnbt geUifleten
tpit, fo ein gro$ ftfid Sanbei bon £ie{flant fe^^ariret bnbt bie
bbralte liefflSnbifcle grenze berfcilfc^et bnb bai Sanbt fo biet
^\fxt |ero genutet. Die 9e\fUn au^ bama^Ien frol^ ge^
n>efen, ba§ fie nur Siefflant bnbt bie ®(^Ib{fer einbelommen,
{{((f audif alfo balb n^rgen ber alfen grenze ni^t belfimmert,
anc^ fie »egen bei bißlein Sanbel {!dif mit ben 8Dtoi((nitem
n^leberumb in ftreit einjnlaffen Sebenlen getragen bnbt gej^
badftt, lieber bai grofe ^ä bon 8iefflanbt in 8tu(e posaedi-
rel, al^ in |)offhung bai fleine gu getoinnen/ bal grbße in
gefafir gu fetten unb n^ieber gu berlieren.
Z)ennod^ gu ben^eifen, ba§ bie Stufdfte t>auren bber ber
iRegofitfdden Se^e efn balb 3a|fr gu 9tett{ianfen gur arbeit
gegangen, l^ernac^er aber bon benen l^ecgnrfdften (ba bal
Snofter mit e^Iitfie 100 ^ttlien befe^et) mit Stacht babon
abgehalten ioorben. Die §)olen antfy baneben mit ben
Startern bnbt Aofafen genundF gu Iriegen gehabt. @amoi^
iMünV€ gegen 9ttt§(anb. 97
tin^ (Air auf 9ffeitittd^m Stti^^ia^t pri>p^tilxet, b<i§ Ut
RMi in y>okUn tin to^tnit^ äuge auf 2{(f (ant (afoit
nti^ilfttf , wen n0((f i>{e( tAf an mangelt t^nH man lel^t er4c|iten
fan, n^fe e§ ta fferge^et, toan ein 8anbt ungern \>nit mit
t^tttüiUen allgetreten n^t. ^etbenftetn Üb. 6 Fol. 24».
Kmlf t>on betten a:fiet(en grenze (Eommiffarien }u toS^lin,
bie ^reftigfeit ber grenze in Sttd^tfgTeit jn Mngen geft^fflliget
<)etbenftetn Lib. 6 fol. 138. 157.
(Ef mdd^ten bfe SRe^quÜer n^ Heiter fagen:
Ql'fhtb fcffOtt 8& 3a(r, ba§ i»if baß Sant (n posses ge#
liabt alfo t{l e6 fi^on piraescribiret t^nbt berj[fi$ret.
Refi(p. (Einem S'i^i^^^to fan n^a^ praescribiren , Sinem
jtBnige t^nbt Potentaten aber Nunqtiam»
Extract. Heiden stein Lib. 4 Fol. 201: Erat trigrinta
ölreiter a Plescovica passnum miilibaa via , qua in Livonia
et Rigam itur, imminens monasterinm PecBni'a a Moscis
^fiiasi sepulehretum diotnin> Diuae virginis, cujus eo in
toeo -ex arböre enatam «ffigiem tepertam colunt, religione>
eaiictitatisqae ae miracalorttm qaorandam fama clarissi-
iDum; ob eaniqae plurimis ae amplissimis proventibus de
Kouögroda Livonica (biu tft 9?eubaufen) agris nonnuUis
detractis eique assignatis a Moscoviae Dace ditatam. Haie
IMsoi praesidium imp^süeranti Magno id ineonMmido in ea
^dnitMe noiMs erat^ etc.
In Samiatiae Europeae descripü&ne.
In descriptione Livoniae:
Fol 1. Sed Modernas Moschoram Monarcha Johan-
nes Basilides Derpt insigni vrbe Episcopali cünl sibi
adiacente proaincia occopata Ulterias fines saos promooit.
In Moscouiae descriptione:
Fol. 9. Iwanowgorod: Sed nunc Johannes Basili-
9» ^f i^Ht» ßtipm»
3fi.»er $R<^<»^rf(^^ C|?o||HSiB l^etri Pelrei 4a »rr
lwl^i^ V^l 80; «i^t {gi 83o)fr Seiten »(^ ffiaffer C9fi»f
9(i9iiNm 9l(MMarten tnttot iUffiant. ^ feie froflc: #ie
Ummtn im nuu tie fR9«<|ttitfr auf hifrtt fe^ft 3)f{(^«?
Fol. 502. 3m 12. Slrticttl bul ifS^l^fftnn |i;{fben^ M^
f4iett:3(r |tSn,8Ra9#, in^^v^fn t^nfet br»jp|lQt$i)uiter:
ßollett bijP geto&|itlid(ie ^reitf^e i^fiiffUgtit,
)pie ki.e Do» filtejrftiero «etvefen fein, vnU
MefnlJ^n Aelreft^en, tHt^^ fea f^ne aUe ^ fnben,
foflen fie noA W*t»Ffß«^P flefc^fee nmi»e mf^^
^§eipV»i WWf fe«mit i;i ftWer maffW: witere«
i^Att^e ii>;iW in^nU *er S)rm(^ ipe^n M^iPf
j
in mutn 9(n«0.) hierauf .«ttd^: ^rgmftii« «Ht.iMf
»übt Sr^te fjD t>tel Um ber fRo«i)utter in 8i(Pant {nne
itJtahi, ber ^jjp|0l^ plft^Ä- ^'m^^tfm Seltzer«! »«bt
I^|pj0f}» r^a^r cf^fref^ »^/!rfljf-('-p» »i»)t|t <<B0wS«i^f^
{»ribenßeiti Lib. ß ]?f)l 1^$, p^i|# ffbtiete Cr e^fidbe
< ♦
mm^^mfi^ tMfto*. . m
r iwM a9< l^ettun i>m4(M teiSi^lM^. bdr f ottin ba^
i^ntt teren ififllotiiirittt^ SMkt j>m (Ihf0(l^i^it . hif
i^rtbf o> t^»M Hrme l^atn»». iidMioo iftitit, MI: man
»fffo ;ffigII4er tmU rj^ttiger .4Hf ittttftigam SMrt^ti0f
iaxübtx fd&Kefcn fönte. . ü
' '^ 8>feNgtien^e®(^&ffet't^nbtmaeba|fUge|»tl',M^att§
' ' Sti^tatffr SU >f rfedm, (f oBft^itet ^ert)^n in«(9t«tt.
i^eiVe'n^etn Lib. 6 Pol. 157. Wtan t>erglt((e fldfif tia(ftn
bci§ man t)on bejben 2:M(<^n (Srent^e^SommifTarfenan
We flrefttgen Ört^er abfertigen folte.
• •■-... ..Z' - ...... ■ . . ,
{) e 1 1 e n {) e 1 1| Lib, 6 Fol 1 58. ^l$] nuf^ ^^t ai$i^^^x^<im^
, JW8 b^rmafen lang. t^ri«>9«P' nirflft.ff^V aBAr,^n»ef
Rjtbw Ijprw, t^^ d^nfef ifpgen gieiiiQig, IMi^ ft»nf
; .tt!«I*cn #« >»fi«en .^teftiair^ef <^rW ?»eiiffsn MfiW»#Ä
juf ba§ mn Wefei^^|# g^ogiir nttfte ,^t:MpH »nb,
moddtr, n^an man ed {nfilfflop laffen fplte: 9leuf[eii aber
bpn ben JBarbartfd^en SlD^quttern t^nbt anbem fetnbc^t^
t)er(eret t^nbt beräu§ert n>erben mi^c^te: n>e{( man äu($
bon Sonflantfu^V <0^r^i^geh'^tt dfl^^rog, iEBotooben
gtt ftj^of / tffgKdi^ Annbfi|fap hi^ie bon ber 2'artaren
' efnfaS; bo($ n^utbi b{§ a(Ie§ (tnban gefe^et bnbi
nid^td andgertdEitet.
9ev benen Sractaten mit @ te|)|i an o 8jaii0xi.|mi ^
ber iBro|ffir|i berDbltgiret, ^n^ 8fe^iit n)a§ ffr nur bnter
feine ^fpcAt bon Sieffanb ^tf^att; a^ntttttn. — ®etn
aber ni^t gejialten«
100 iDie alten dkettjen StolanV« flegnt MuSIanb*
1[>€T Xinii in ^elfitn ^ergegen att4 ADe«> iDaf er bott
br^ Vio4<l»tter^ Saiib efngeitommeit , aijutrrieti fUlf ^ttphlU
girrt. ~ <0<^ftt Ui^ CDo|H eJ^rKi^ gefältelt,
ffiefl nun ber gref ffirft bamalen fein flßprt niilrt ge{iaU
ten, St übel baran getfian: Ergo ba§ 9anbt t>9n Mni^t^toegen
i|o ob)tttretfn fcbnibig.
Heiden sie in Üb, 5 Fol 230:^ Priusquam Germani
kl Liuoniam immigrantes religiofiem Chriatianas», lingnam-
qae suam ea in loca inferrent , a. Sndetibus gente barbara
omnis is tractus a mari supra Peibam lacnm Pleacoaiam
usque tenebatur, qua cum Russis frequentia bella inter-
cessisse Moscornm annales narrant. NB. Sudeti feint fibn^eben
getpefen. In Cronica R a s s o u ii. !Ciefed eonfirmiret 8tnf f o f
Uini in feiner Cronica Fol. 118 (@, 137 neue Su^g.)
IDertt^egen ^t ade flne ruffen bnbe be Safanifcbe bnbe
ff^racanif^ie £aterh fam{)t ollen foat }ft ^mmtx bpbrtngen
htnbe i^hbt t^ermod^te, na^ ber S^Ieefäu n^ be Hepenbif<be
grent^e berfammelt bargen fe ^d ocb fülbeft borfbget befft u.
Ibidem Fol. 127 1» (neue Sltf^g. ®« 148) Dot be SRo^^
Srniter bon ganb Sief (anbt afftreben fibnlbe n.
Dtefe^ St9. Sriaufbten {)oc|igrJlf Heben Sjrcellen) *) bnter^
t|iSntgß hinterbringen t>nbt offenbabren n^oDen, berbleibenb
Sn^, Sri. *OofbdtJiff(. SreeOenj
Christian Zinunermann,
8liga,
t>m 29. 9(prü 1667.
mann propria.
*) aUti %ttiUn Zettf <icaf anf SarteSorg, %tüfftxx auf
®ittn^f«^, ^cn auf C^olmfititb, Siusak^ Se^aUfSe^n unb (&ttfmH,
gelbmarfi^all, ®en.'<i(out)emeur t>on IBivlanb unb feit bem 81. Tlai 1666
O^erbef^U^aber über bie ^rmee in 9i0:, d^fl« nnb Ssgermamilattb.
at{«iiBrti. 10)
17. fßtHceUeu
1*
^n ben ^arfifiä^en ^Offd^uttgen, ^erattd^egei^nt I90it bem IBereme fut
<0ef4i4te ber H^arf iSranben^urg I33b. IV. (Berlin 18dO. ®r. 6) 6. 258—278
iai ber ^en 2)iTectoT ^* t>. Jgebei»ut einen $(ttffa( geliefert: ßnr (&t*
f^i^te bed (S^ef^te^te^ t)on ^e^enborff« 92ad^bem er barin t>on bem
9Uter biefed (Defi^IeAtd nnb ben fabeln, n>omit man ti an^gefd^m&^t ^at
)>f)n bem i\)m jngered^eten $a)>f}e (Kernend II (1047) mtb ))on ben
glei^namigen gamilien in ^olflein unb im SD'^agbebttrgif^en auf feine %ts
tvo^nte grünbli^e nnb gelehrte Steife gel^anbelt l^at, fommt er anf beren
93er^kpeigung in £ii9lanb. SS^ir (iefem liier nun: u^a^ er in l^e^ie^nng
baranf (®. 369 — 272) fagt, entM^w un« aller 53emerfnngen bagu nnb
ma^en nnr onfmerYfam anf bie nene ^^))0t^efe, mel^e er über ben Urfpmng
M 9tamtn9 U es tu 11 anfjMt«
„9Cn biefe Alteren ^ta^xiä^itn ber ST^agbebnrgifci^en gamiiie bon
SRet^enborff ^ä^lit^t f{$ in ))ofl!cmmenem @in!(ange baSjenige an, t&a9
glanbtt^ürbige Sta^m^t an^ Sit)Ianb berieten.
2)enn baf jener (Ritter ^rnolb bon SRe^enborf, ber nebftlSern^
i^arb bcn ^eel^aufen (nad^ bem an SRe^enbcrf grdngenben Orte benannt)
im 3a^re 1202 ben ^ifd^of ^(bert and bem SeMäiifd^en (^t\ä)Uäitt
bon %)ßtlhtxn nnb beffen Srnber l^ieteri($ bon ^)>elbern auf bem
itren^ttge na^ Sit^Ianb begleitet« 'Of <t^er in feine ^eimatb prit^e^rte,
eben fein anberer gewefen, aU ber SCrnoIb t). SWe^enborf, ben wir in
üHagbebnrgifd^en Urfunben bcn 1196, 1209 unb 1217 oben na^geioiefen
^ben, famt einem ä^tiUi nic^t unterliegen, l^ieg mai^t ed nun aber
imfib^flen ^rabe voai^xiäitinüäf, ba^er donrab b. !{)<{et}enborf, welker
*) iBoigt, (S^ef^. $rettfend I. 410.
i«e mtHftm
f^ott auf einem früheren Jtreitsgttde ben S^if^of Sl^ert ^gleitete, tntb bec
t)on <(im mit ber S3urg $!edfo(a hi 9tt^a belehnt murbe'^); bemfetbtn (Bu
f^ied^te att((e^dri (fabe, itnb iro^I ein trüber ^rnolb'd getpefen fein tt)irb.
Z)a nun aber CEonrab bon'3]>{e^enborf; befe^nt mit ber 9urg
g)fe«foIa (Uejfutt), fortan nad^ biefer S3urg fid^ nennt**), unb ber ^tamm*
toater jened berühmten (S)ef(^(ed^td getporben ifl/ au0 toeld^em unter anbern
bie «ifd^bfe t)on fRml ^^itwsi^gw. maO-rl*85) »• ^V- (1433—1425)
ben^orgegangen ftnb; fo erfidrt ed ftd^ fe^ir vooU, bag bei ber (Sr^ebung
ber Oebrüber Otto, 3o^anntt) «nb 3afob, fo »ie i^re« Steffen fBoI*
t^er SReinl^oIb t^on Ue^fün, in ben 64tt^ebif%n ^ei^ermfianb am
))orgebo(t unb bem ^f^'t^U ^ ^Mtt^^^rei^enefl'ton ültet^enborff
a. b. ^. Ueifün berlieben n^ucbe.
SÄerfttJürbig bleibt immer baö 4>^ifbor^o(en eine« aiten, feit faft 500
Salären aufigegebenen 9lamen§. SDad fur^ 5ut)or erfolgte ^udflerben bei^r
fi&müUVf bec b. !Dte9ettb0rff im §9?agbebKr0if4fin (1669) unb btr
9. meittdborff iitt ^oIMnfd^^ (1664), m^t ZtaUmn un)) i^itetsaSifig
Htt4 bamaliger Stnfd^attun^eiiHife gu verf^iebeiten 3^^^^ ^^ ^imkki*
fftitfettv mit iünßrtK flauen aueg^^mücfteit >®tammed g^^m)>ett ^tftte'^
ntDjtc Qisifint baranf gefibt fairen r ben in fob^f^afteS Qlffett^um l^ittat^
doftiteten 92amen fbieber ^eriNTt^tt^oIen unb berll$et{^effmMt su ewtreiffen.
Siuffaflettb bltibt nur, la§ fette« 2)i^(om M f&mvm^ tinti' tiettMif f^«
bierrlid^en SBappoid gar feitf« Stüdfld^t genommen ^4t, weber auf \m
^a^^fien ber ^agbebnrgifd^en, no(^ ber ^olfleinfd^ ^omilie.
SXig ba» S9a^)yett ber ^nAlk )). XUi;!üH, nStn(t4 ein oufgeiridb^
ieter, oiid^ wo^f Ie0))arHrter ^efrdnter ^9wt, in Aftertr 9^ oibnii/ fpftter^i«
mit 4>eaebarbe***), fo gan^lid^ abweidfeeub ifl t>on bem bet gtönffie
)». S){ei)ettl^orff im S^bet^urgif^eU/ \)on weldjier {ent entf^ptöffen iü*
' t u ij it l < ^ l«i P< I
^.^) di »irb t)on ® ruber (orig. Livön. p. 30) berietet, ba|
Öiftjof Stlbert a»eieh btJtt bett mi! ibm aefommenett giittem, namlidb
bem 2>anlel ^aitneron> unb ^onrab D/^e^enbotf IebttSn>eife, intern
!Beneu>arben unb biefem ^tt^hla übergeben babe (S^oigt 1, 407); ^ier?
auf (jrfinbet jt^ toobi bie in tjorfieaenben ^ottectaneen f) beaangene Öer*
TiJe^fefttttg, ba| ndmlid^ au^ ©anie! ein $terr t). 9Jl<^enborf gewefen fei.
**) Conradus de Ykesköle 1209 (Cod. di}ilom. Polo».
y. 2, No. IL); 1210 (Orulier orig. Liv^n. p. 40, 41, 68); 1224
(to6, diplom. Polen. V, 8, 9; 5lrnbt'ö (J^ronilll, 15).
***) t>a8 «Sieget; fowo^t be« öffc^of« ^einridj IV. iom 3abre
144«, m be« aDtriif UexfMf \>oiiii Sa^re 1523 jeigt bett S^toen, ob*ie
bA6 ber ^H^^be ern>5^t Ȋrlbe. (Iiidei corp. bist, dipl^ Livon, l.
2Slö II. 203.)
* t) %i* ^oxii.mUc.XV. 359, att< ©tjetnmann'l f(|mti>.<9U^e(lmfttc. ® 117.
anm. bei Ätfc^t.
f ) nittf b<iM: Cito So^AUfi -* «u« vinr ipetrfim.. Knm. bei ftbfc^.
miuVtä: 103
miaU einen diveifef (tegen ble 3lbeiiiüü ^d ^ammeA uä^a^m, li^
M^ »iffe 9erf£(iiebm^eit iti^i^t Mf gtveirtfet Ißeife eifl&rtn.
3ttti^fbet^ tfir 511 Bebettren, ba§ M im fene 3eft to ^Vronafc^eibe be«
12. ntb 13. 3a(t9iiiibett«# »0 Sonrab )»on ^ei^enborf fehie $eimat|
pedie§ mib Segruiä^ ehteft nmm ^cmmt9. iinb 9tftmeM iratbe, bie ^e«
rolbif bed itieberen ^beld fanm hinauf tei^t. SBemgfiend beft^en toix fein
Siegel biefet klaffe mit SSappenf^ilb t>CT ber gkveitett S^efabe bed 13. 3a^r«
{witberU. Z)emi bie 9{a4ri4t, ba§ jtdfer §riebri(^ im ^a^re 1184
einem Sonrab «i^n StV^enbefffr'ib^ttil ^ie<M4t jener na$ Sivlanb
gezogene (Sonrab gemeint ifl, wegen feiner 93erbienfle fein alted SBappen
b^^Stigt nnb mit einem ^auenwebel (ald -^elmbilb) bermel^irt Babe, i^
eine in abgef^macfte Srftnbnng, ald ba§ fie weiterer Sibertegung bebürfte;
nnb an$ eine (Snoa^nung nid^t finben würbe / wenn nid^t eine t^cn einem
$aierf<!6en 9(rd^it>beamten neuerer ßtit (errü^renbe, mit t)ielen gema^Iten
SSamn andgefiattete ^^anblnng ü6er bie SJ^e^enborffd^e $ami(ie, biefe
nnfrittfc^e 9{a4rid^t brä(^te.
^ber no4 ein ^weiter (Brunb fcnnte eine SBa^)}ens93erdnbemng hti
ännal^me bed 92amend )9cn UeffüU tteranlagt ^aben. ^ie S3nrg; wel^e
ben Flamen UeifüCi erhielt, war bie erfie in iitlavh t>on ^remenf^en
j(anflenten erb^nete'*'). ^er 9lamt wirb, id^ weig ni(^t mit wie triftigen
<9rünben an9 ber !^anbedfpra(i&e erf(&rt; mir fommt ti ittoä) niä^t wa^r^;
fc^einlit bcr/ ba§ bentf^e ^nftebler für dnt t)on ibnen neu angelegte
S3nrg einen anbem aU beutfc^en 9lamen gewd^It f^aUn foHten. ^ammU
lid^e übrige bon ben 2)entf^en erbauten Surgen nnb 6täbte erl^ielten
bentfAe 92amen, t^ei(0 a(d SBieber^oIungen ber ^eimatMi^en Xoßo^xa'pfikf
thäli bcn ben Samiiien entfernt, bie l(|ier ft^ nieberliegen. [?] !£)ie§
fonnte fügli^ au(^ ber gall mit ber Surg UesfüQ gewefen fein: benn ti
^at in ber Xi)at im ^mte SSe^te bed an ber ®rdn^e bed Sremif^en
6)>rengeld gelegenen X^eiled ber IDdnabrü(ff^en ^i&^efe ein berglei^en
dJef^Ied^t gegeben**). ©oCIte bie§ nun wirHi^, wie mehrere anbere bor«
tige iS^ef^fe^ter a* S- bie )>. Siffenborf, einen S5wen im ^^ilbe geführt
baben:, fo würbe bieg ber ^niHi I93crfd^ub leiflen, bag t>on einem TliU
gliebe biefe» (S^efdftie^ted bie M SRiga aufgeführte erf!e bentf^e Surg ben
9lamtn em))fangen lE^abe nnb ba§ beim ^eimfafl berfelbeu/ nad^ ^gang bei
, erflen^eft^rl^ mit bem^^amen mäi gieid^seitig bad»Bap)>en an GEünrab
u. ffleijenborf übergegangen fein fonnte — wenn überhaupt p (Snbe be^
♦) [Rüffow ©ronifa ber fprotjinj 8^t)ranb. 1578. @. 5.
*^ 3m Sabre J290 werben in einer Urfnnbe bei 3ebann bon
Dittclafe ^rojlen jK^Be^te n. a« navffaft gemalt: Tepe de Ukes
hole nnb Johanoes de Ulcejhet« (Stndhof «ptlft. Ojinal^riiK
dipl. p. 1880
104 9itttUtn*
\^. 3a0r^mt^ett« f^ ^tn S(M»^eit tittedt^er ^erfmeit be# tticba^eH
' %htH , trofur ed freUi^ f!4m deugniffe ni^t giebt , bie (Rebe fein faim«
60 falben tt>ir in bet Wlü^Mux^i\ä^m %amilit t^onü^et^enbcrff
bie ^tammgenoffen ber wä^ Blö^enben glei^namigen (&ti^1tä^itx in ben
Sjflnf ftfa^en 0{lfee#TObinien mit fonm gn be$ti»eife(nber e^tt^^t ($et9onnen. 'l
9.
Copi» TemtmmewM MMMiimxim
eeM..^m. g^ting^off'«*).
^nnbt ))nnbt ju n^i^en fe^ 3^^^^ mcinnigli^ , 3nfonber^e(t abtx benen, fü
hieran fielegen, ba§ »eilen 34 ®eorg t)on giting^off, ertgefeffen anf
$an^en!üll, ani^o in 3(r StM^U fP^a^fl. ju ^d^weben, meined Mer^
gnabigflen Äonig« tjnnbt $>eim Äriege« ? iTienflen nadlet Jteutfd^fanb tjer^
reifen mvL% 34 ^bcr toie afle SWenf(^en an« biefe SBelt flerSIid^ gebo^iren,
t^nnbt bem ^obe t^ntemorffen / ^n^ nid^t neigen tan, ob ber afm^d^ttge
(Bett Tti^ mit (Befunb^eit bnnbt bem lEeben in mein IBiebed S^ater^anb
^n ben uneinigen t^erl^elffen n^cQte, bod^ ftelle 34 fol^ed aOed in ben ^iU
len tonnbt SBofgefallen bed $54f^en ®ottti, baferne ed bem lieben ®ott fo
gefiel t^nnbt mxä^ au§ biefem S^wm^'^t^Äl t)nnbt SKü^feligfeit ber SBelt jn
ft(^ nelftmen »ürbe, 5W§ ftöbe 34 i« Ärafft biefe« unnbt n>oIbebad^tem
Tint% avi6i t>mb aller SHid^tigfeit f)alhm, toit 34'« g»if4en meiner l^er^*
lieben J&anöfraiven SÄargaret^ 5töferi?e, t)nnbt meiner ©d^wefler
t>nnbt 64tt^efier«5linb na4 meinem ^cbe gän^IiiS^ n>i( gehalten l^aben.
2l(g erfilid^, »eilen meine lier^Iiebe ^au«fra» !Wargaret^a 5(§es
r^e naä^ mifer ®(J6»anger loerbleibet t)nnbt fte ber Siebe ®ütt, tt)ie 34
lioffe/ genebigfl ^f)xtx S3ürbe IBfen »flrbe, äu4 mit einer gefnnben Seibeös
frud^t gefegnen, »irb fte bie 2;age i^re« ßebenS mit ibrem Ä^inbe fi4
mütterli4 *««bt »od »ertragen, baffelbe in ber gnrd^t (Bcttti tjnnbt aflen
(S^rifili^en lugenben aufferjiejen lagen, tjnnbt nad^ errei4ten be« Äinbe«
3a5)ren , »irb fie fl(36 nad^ ßanbeögebraud^en jn ri^teit Jaben. £)a aber
®ott in Knaben tjcr fe^, bag ba« 5^inb nebefl TObr mit 2:0be abgeben
fönte, 91I§ ifl benncc^ mein gdn^Iid^er SBille, bag fle meine ^itU ^ang«
fraw bie 2:age i^re« geben« eine Seftjerinne meine« ®nte« ^^aunfiifl/ fein
t)nnbt bleiben fcfl*),*t)nnbt meine 6(i^i;Iben, ®o 34 ijo in 36r Äönigl.
Tlati^. SDienflen gemad^et, )>fli4tigb fein gn begasten, toit and^ ber ^ird^en
*) DergL bie teflamente Slbeliger im Str4{t) IV, 209-^224.
**) ^06} 1669 leiftete „gran ©ietingb öfffdfee bor ba« entspann«
m, fet.SötIgenöietingböff ge^btfg, efnen b^rbcn fRogbieitfl" f. dbfl»
lanb'« SanbgQter pr Qüt ber 64tt^eben<$enfd6aft t^on $audfcr I, 66.
mitttUtn. t05
§tt ^eff5fl i^ttttbert inerten Daimler an guter !0{fo^e, !0{({n(nt»egett, wd«
d^ed 34 t>eTf^r0<!^en p ge^en. 9ßetlen i(( aud^ mft t^oteme^itten meiner
^er^IieBen i^au^fraipen ein ginili^ fßcfl ®e(bed i^mibt iS^nted gefre^et, 9C6et
and ioä) trengenber ^Itl^t t^ern^rfad^et k^crben, felHge^ ®utt/ fo 34 mit
meiner ^er^Iieben ^auSfratven gefre^et; ju t>er!auffen, %U ben S3(^rfa4en,
iveiien mein 64tt)Kiger Sutoff6traePorg^ in mein fßätttUä^ti Qtth
gnt ^atvenfäH efff ^af^x (ang gefeffen tmbt gehool&net, ^u4 ni^t e^er
baraud gießen ober mi^r felbiged ®utt abtreten kpollen, 34 ^ette ban mei«
ner €>äimfttx t^üSenfcmmene 3]>{itgabe an ba^rem ®elbe erleget, 9ltg ^abe
34 meinen 64^ager/ ifeiner C4^e^er bof enfonmiene Ttitt^CLU, ebe i4
ein 4>efluc. auöbenif ÜJi^e .getwStn^ .en.ö:i4tet bnnbt,&eaa|^Iit^. _tt>it 34 f«)(*
4eö an« feinen 64rifFten ^^iioigfa^mb ^.er»eifrn ^abe, 3«bo4 t>a^c 34
meiner i^ieben ^auöfra» ®utt auf foI4c Sonbition t^erfaufft, ba§ »enn
34 ^i^^ ^tiM drben abgeben loörbe/ 6ie atgbaun meine liebe $au§s
fran> and bem $aunf0(f4en bero ^tait ®utt lieber gu gett^arten bnnbt $n
genießen iaben foll. Sllfo l&abe 34 Ärafft biefeS t)nnbt wegen aller 9le4t
t)nnbt bifligfeit 3^^ meiner lieben ^au^frau) t)nnbt ibren drben )>erma4et
na4 meinem Xobe, n>ie 34 ^»4 biermit 3bit^n berma4en t^ue: pitmliä^
bad ^orff ^arb, bad S)0rff 6ilmed, bad (SJeftnbe ju ^eperra t)nnbt bad
@eftnbe ju ^^et9e§(f, mit allen bagu ge^brigen Sanben, %idtxn, SS^iefen,
9if4ere}9en/ ^M^ungen tonnbt aM, m^ t)on altterd baju geboret, 'omibi
toU ti 3inmer nal^mtn ^aben magt 5u 3ntntern)ebrenben Seiten; banebenfi
t»erma4e 34 ^u4 meiner Sieben $au$fra)9 imt) tanfenb 9let4dt:^afer in
^ptcit bnnbt »aö 34 3^^ i>«t 6onnabenb 3n meiner ^o4acit jur Sers
ebrung im ^rautfa§ gef4i(let, ^Ig nem(i4 eine gölbene ^ttit toon Bit-'
ben^ig Bcl^t t>ngerf4en ®oIbe«, ein $ar 2lrmenbenbe tjon gtoblff 8o(>t
t^ngerf4en ®oIbed; t>nnbt gioe^ toergölbete @reben^en, n^egen — $^ol;t, 6oI»
4e8 füllen meine @rben ^ix, meiner graben t?nnbt 3^ren Srben gän^l{4
entri4ten. 3Iu4 foOen meiner Sieben ^au^fram 3^re ^ben bad (Slntt
$annfbll ni4t e^e abtreten/, el^r bann fo(4e 6umma ®tlM t)nnbt wag
eben ®peciftciret/ ))on meinen @rben gdn^Ii4en mnti t^oQenlommen ift
U^a^Ui werben. üSBeifen au4 mein ^ä)wa^tx Snioff Straegborgb
3e bnnbt äße wege ft4 gegen mi^r fret)entli4 t)er^a(ten, tmnbt mi4 bie<
lerle^ S3nWiflen gugefdget, ^(g ifi hiermit mein gdn^Ii4er SBiae, WeiQen
34 i^me t)oQenfommen and bem ®nit abgeleget, ba^ er fär feine $ er «
ff)|itt.iti4ted an meinem gute ^awenfbtt foU gu prötenbiren ober ju forbem
traben, ^onbem toii, bad meine ^we{ler«5linber, 3^f0)i^er^eit aber mein
64wefler^6o^n3di^den bor ben anberen, ^eft^er meined ®ntt^ na4 mei«
ner Sieben ^audfrawen ^obe fein foII.
^iitt bad foI4er mein (e^ter Mut mbge t^ett t>nnbt fejl gebauten
tmbt meine liebe ^audfraw babe^, wie borerwelnet, gu f4ii|^en. 3« me^rer
IM Vtiitäätn.
9lftrlnit^ bcr fBMftSitit Me 34 tiffrf ttefreftfi mtfiiet» iMtA O0f(»m
SiYten ^it Uesftt tMtterfid^de^eit VKitbt mit tan^enii 9Mi4cir$ittf4tf|l
tKfficd^t« -^^ 2)fttett SteDafl beii 9. Smtiii Isqo 1696.
Sötgeii »Ott gltltig^öff. gürfien öjtef,
(L. S.) p f^edtf.
(L.8L)
Cftfeniitiiff
Met Ht fIttMf efentiig itadft btt €>tabt Nh^oI
t^erlonfettet IBauttn,
auf Um SanMage ^u Solntar geßllt am 29. 3>tn{n« 1516.
Weimer beit streit ber et^flfätiblf^en dNtterfd^aft mit bem 9tatBe itttb ber
55fitderf4aft ber S^tabt üieoat gu dnbe bc8 löten ^a^xf). mt fvÄtet, ba
er f!^ Bfter enteuerte, »cgett ber loott ber 6tabt tti^t att^geffeferten tjer^
laufetien l^aitem, mel^e bie ®ut«beft^er nic^t miffen toollteit, vertoeifett
mir auf mti. ^rnbt'd ^ef^i^te bed mat^d ga meval ftt bfefem 9r(i^{\>
111, 1 ®. 67 u. 68 utib auf ben 93ertra{)9bdef ü6er bie ^dattttvortung ber
in Stebal gebutbeten bal^in v^erlaufenen S^auertt 'ocm So^onnidtage 1543 itt
5t. ©. $tt»)er« 9?. 91. 2»(«c. et. XI n. XII 6. 833. 3« We ^et^e
btefer Urfuubcft ge^6rt anä^ bie uadöfoföenbe C^ntf^efbunö ber 6tdnbe auf
bem ganbtage gu SBoImar naä^ go^anni« 1516 ^ bou welker ber Bürgers
meffter ©. g. (SJabeBuf* fu feinen Siefl. 3a5rW(36em I, 2 e. 284— 285
einen nur unt^oIIflSnbigen unb incorrecten ^Ibbrurf geliefert ^at. Sc »er*
ftußflfinbigt biefett>e giei^ bem berfegelten 53reff tocn $errn Softer !>ott
^lettenBerg u^? be Einigung ber Suren t)öm 24. 3un. 1509 in 306.
fp^il. ®uft. Uno ix S erflem ©rurf bon be8 i^erjogt^nm« Soffen SRitter
unb ganbred^ten mit ertSutembcn Urfunben 5c. ®. 65—68 unb bem na^s
folgenben 5?[riebenötractat bon 1650 bie grö§e 3^^^ bon S&tffingöorbnuns
gen, »ef$e in Dr. g. ®. t)on 55nnge'fi gef^i^tli^er ^tivfcfcfuitg ber
etanbeöberWftniffe in ?it)s, ddfl* unb Änrlaitb l>i« 1561 6. 9. 3(nm, 39
unb in beffen Einleitung in bie üb«, tW' u. curl. fRe^tSgef^i^te nnb
®ef4i(^te ber 9led^t9c|uellen, % 43 ^nm. e. U: p. anfgegd^ft tverben.
SBir €adparO )>on ©otteS t>nb be9 fR&mif^en &nU ilHtabett ber
i&eitfgen Äir^en gu (Riga ör^Bifd^off tjnbt »ir ^enricu« berfeltigen
®naben Sifiö^off gu ^urlanbt, befennen :c. tl^m funb bnbt begcngen offen«
I) ®ab<^ttfd^ tieft 3a0|»ar.
.m*ttWtn. lOT
hat t)Ot allett t)tibt mdimigTid^eit, bie'*^iefen Stieff fe^ett; iixtn ehtx U\tn,
bot i|t Aeinmwc^feii') M d^rtiniTt^igfteii im (Mt S«tter« loM b^ttn,
S^txxn 3oiaiiiie8, Benömeber») (iHKib«r«if<3^off j^ii 9let)afl \)nbt fpfipfl«
li^er ^e^Iigfeitt &)raij>r{d );nbt ße^ati *), \»or ^n« m dato btefed I9deff0
^u Sßolmar in einem gemefnen IBaitbtage fein') erf^tenen ber ^^mürbige
in (Sctt öater bnbt $err (J^rifliann««) ju £)5rj>te, \jnbt Johanne« in
iS^eff JSIfi^off , mitt famvt i^ter Äittcrft^afft t)*^ öemanbtenV bnV)t bfe
»urbigW! \mbt «(j^tB'aren ipetwt ju tötflin Vnbt Äetjafl ©umpt^nr«, andj
in 3er»en ') tmbt ffitfeitto^ 55«>gtte, bwÄgf eWJen •) mit i^ren SBnterfagcn,
imM eimbeHi^» ble dl^rbarti ))nbt wfteit (Rittrrf^afft in ^ardcm Vftbt
SSBierlanbt an einem, tonbt bie ftjrfamen ^txxtn So^nn Cianbt') SSür*
^emeifler/ ^enri4 S^ibeman imbt Saco^ Sti^arb«^**), SHat^mamttiL
6tnbebeten ber Qt^x^amm ^rven ä^üraermeifiere, 9tat6maiHtev t^nbt (^a^j^
®€meke ber ^tabt ütet^al, )>on iDCüt^n ttli^er Mauren gebauter Ferren
^^oini/ ^umifiif^txtn , ^^gten bnbt iftren S^emxinbten, au^ ber bor«
^eba^en (dtitterfdgafft) $auren in SRet^afl i^fr^^en, n^I^e $4nren bie
»Dtt SteiMlI bnr^ ii^xm 6ein^0 ^^ Sö^ifd^en {9le4tO^')r bad fit in i^rer
<KAbt ^ebrau^en, )>ermetat9, fte feinbt nt<|t ^liiä^H^, biefel^e ftugsnant^
«orten, am anttxn ZW% f^ t>nbt Sntmorbt, 9tebe bnbt manni^alttde^*)
$^eber«fRebiV), bie be^be $arten betöret« ^aben Sic bewogen bnbt
drättbtli^en %a ^erJ^en fienommen> f^re^en/ erfennen tmbt red^tli^
obfa^en Sßir (Iä9»arr ^^bif<|oflf, bnbt ^enricu«, ^if^off t)or<
benonbt: no^bem bei^b;, €)eiflfi$e bnbt n^eftli^e Sterte nidbt bermd^
^tn, anxi lieber biefer iSanbe dte gebu^r(i((e (Skre^ttgfeit {1$ er«
^etfef), toan ban fo^e berfhi^ene San^ren t^rer ^errfd^fft toiebtr
bie S^Higfeit t)orent^aften »itrben, foOen berent^alben bie bon fReball aie
fol^e twfki^e IBpitentgebaii^ter^^ ^nen, i^ren>^) 93emsinbten t»nbt IRitter«
f^afft tt>i€ber augananttvorten ber))fli4tet fein**). 3n S^^rfunbt ber Sßar^e^
Wen ttrir Q.a9pax, drgbif^off, bnbt ^tnxicu^, ^i\ä^of(, be^be oben
gemelt^ mtfer Snfiegefi cai biefen Sritff bnbten anfangen laffeu, ber q^%thta
t»nbt gefdftdeben ifi ju Sßolmar am tage PetriPtnli Apostolonim na^
j^rifii unferd lieben iperm €ieburtl^ im löieten 3a(^re.
2) ®ab. ®eflen»Mdfeit. 3) ($). benemebe. 4) ®. Crator unb ^t^at
5) fe$It bei ®. 6) ®. $if(j6of. 7) ®. 9lebaa. 8) (i. im^^Iei^en.
9) e. Sienbt. 10) ®. mtd^M, U) (8. @«ein. 12) ternrntbli« ber gu
bem ^l 2 nnb 8 Tit. S 93u4 1. ber 1586 rebib, Statuten 9nla§ gebenben
frflberen ©eftimmnngen be« alten gübifd^en fliegt?. 18) ®, — 145 ®.
monnigfältia. 15) ®, erfheüen. 16) ®. (^eba^ten il^ren. 17) (9. —
18) 9. t)er))^id^teti fe^n. SDet (ier folgenbe 6^Ing fe^U (^anj bei (Dabebnf^.
106 SRi^centit.
flftiebenB'Xtactatetr atoiifdüett Be^ben tteiften Cdütuebeit itttb
IDIiidcebien,
itt 9?etreff ber fl^erlÄufer unb üerfhi^enctt 53auem.
S)<r ^dnigl. SKo^fi. loijb Ux 9lcid^e ^^kveben t^erorbttetec (Slimi^ntettr
über ba« gurflmt^umb (Sofien imb ®eiteral«®tabltfa(tct astff 9te»al
Erich Oxenstirn Aielsov,
(Braff SU 6überm&$u, gre^^err gu Stt^mitf^e, (Stb^ert auf ^bi^», Sib^
unb ®breba(fn tc.
^0en itttb 3eben biefed Q^^fltiif^en gürfieittl^itmbd dingefeffeHen %htU
nnb Itnabelt^eii ®tanbed ^erfo^iten unb tvef (^imbition biefefben fonflen
fein mögen r fe^ bteburd^ tunb unb tpfffenbt: 9{ac^bemma^ren ^i^ä^tn
beleben fRtiä^tn ^^weben unb !8?tt9c0t>{en uitb beten je^t regierenber SthnU
ginnen unb Orbgfürften, S^tgHc^er unb QcLOxiäitt TtaitMttn »egen ber
ftttff bet)ben fRtiä^m unb angebbrigen $rct>in^{en unb ^lerrf^afften eine
3eit ^letfo übergelaufenen ©auent unb S3Mfer einige 3»ifli0feit fl^ ttffcUttr
^aben i^b^flgentelte bet)be Potentaten [xä^ enbU(| bemüliet unb angelegen
fetjn laffen, biefe julrlber ben In Anno 1617 auf bie ©renken ju BiSiU
Utod auffgerl^tete $acten unb eholgen grleben^^SBertrag entjianbene ^wm^ utib
dMgberftfinbnug abjui^elffen unb aufT^u^eben. San ban gu drre^ung blefed
Qmdi an ^bd^flgebad^te 3^re ^bnigl. Wta\)% ^n 6d^tt>eben)c. ber ®r0§s
fürft t>ott Wtmcotitn im toertoi^enen gtü^ting be« verfJoffenen 1649. 3a^re<
eine anfe^nli^e ^efanbf(ä6afft abgeorbnet gehabt, »el^e unter anbern ^o^ien
©errlditungcn mit benen an leiten 3^^ Äbnigl. Ttat)% bap berortmeten
€ommlffarien in ber ^bnigi. 9ieftbenj«6tabt ®to^^o(m über fot^ane berfhi^ene
QJauem eine geraume 3eit tractiret: 9W§ ifl bur^ ®otteö ©nabe auf
fDl^en tractaten ein enbltiä^er S^lug erfolget unb blefe 3*»^WgWt burdj
fiifgenbe Slb^anblung be^* unb l^ingelegt, wel^e tt»le blefelbe in ©^»eblf^er
epxa^t f^riftddj berfaffet unb t)on beleben Seiten unterfd^rieben »orben,
3^ mdnniglid^en jurS'la^rl^t bonSBort jitSBort in'« ©eutfii^e bat'c tt^oflen
urüxtn unb im offenen 2)ru(f publiciren laffen^ bie affo lautet:
öelangenbe t>it llberlduffere, tDelcJe bon bera 1* 8eptbr. M I6473at>re«
pbfr na^ ber SHeuffif^en 3a^rja^( 156, mb atfo we^renber ^xctt^tn 3rtren
an 6eiten 3^r Äönigl. . 3Ra^fl. ju Sd^weben au^ ginlanb , Äertolmlfd^en
©eilet, 3'»Ö«nttanIanb, ß^ft* unb ^Slefflanbt, aud^ anberen 3^r Äbnigl.
Tla\)% gttgebbrigeu Sdnbem unb ^robinclen, über bie ^rcn^eti in 3^^
^aarfd^e SÄa^fi. g^anbe unb ^enfd^^fften berftrld^en ; 3wglei4ett rottet t)ön
Sr. 3aarfd6en SWa^fl. Seiten auff ben S^ougarbtfd^en unb fpie^coufd^en ®thits
tern unb auff One^f unb Clone^fl ^ogojlem, tt>ie an^ auff anbern unter
aitoceDetl. 100
mib in 3(v K5tiigl* SRa^fl. Saitben nnb $tot>in({en t)berge(auff<n/ fk
nbgnt fti^n 3)>{iJKt(f&tcr ober ffa^en nc^ feine !I]>{ifTe^nb(ttngen i^erü^et^
fol^e SBoumt »nb 9)5((fer, fo mit biefeibe »ieber p ftnbcn mh^üdi ift, foHen
mit aflem bem^ fo fte m<t fi^ »eggefftbret ^aben, auf be^ben leiten aufi«
geanttpovtet »erben. Selten aber einige )>on folgen in ben gme^en 3a^en
«t^getre^nrn, na^ gmugfamet Unterfndbung unb 9{o4fotfd^u«g nic^t }»i^tx
gn finboi fe^K^ ^efonbern einer ober beic.anbere, unter melden fte gefe({eit,
märbe )>orgeben/ ba§ fold^e Ueberl&uffere Uttit berjlorliien ober fonflen über
bie Sitt^ttifd^n (Bxti^tn gegangen, biefelben foOen folcfeed mit ber ^rett(H
(djtnng ober einem ^vb bezeugen/ unb ba (emaci^er befunben kvfirbe^ ba§
))on f(«genbem Zf^tii f&ffd^ii^ Hxt geffaget/ ober ed l^ätte ber SBeffagte
baröber^einen falf^en @^b ober ^n^füffung getban, fol ber3eidge, ber
•in biefem fall Bru^foUig befunben tt^irb, o^ne aQe (Snabe am Seibe ab^
gejhafet, baju anä^ bie Ueberl&uffere/ umb n^ef^er neiden man einen fa(«
fd^en dtfl^ get^aur al§ n^dren biefelben entweber mit Zoht abgegangen ober
ober bie i^tttfiauifd^e (S^renf^e gen^i^en, mit a0em (iigent(nmb »ieber aufT«
pantmorten f^ulbig fe^n. ^a ober n^egen e^Ii^er Uebertoufer in ber
Sar^it befimben mirb, ba§ fie entmeber gemig tobt ober na^ l^ittiauen
berfonffen, ®oI man bennod^ Don beffen na^gelaffenen (Stgentbum^&tent
aUe^ ba«j[enige audliefem, tt>af er gnt)or über bie ®ren^en mit ft^ ^t%*
gefil^ret ^at. Unb anff baff mit ber inqaisition nnb auffontwortung ber
itve^i&drigm Uebetf Puffere anff beleben 6eiten/ fo )»ie( ri^tiger möge a«»
ge^eu; lyill mau ebrlid^e gute unb t)erflanbige SeUte gn gettiffen ßommtfä«
den tierorbnen, mit SSefei^t/ bai biefeiben be^ SJermeibnng ber straffe
feinen &^ßen ober Sängben entgegen nebmen, bon n^eldften bie im ))origcn
Satte übergetanffenen mb^ten eingefäl^ret ko«rben fet^. holten aut^ einige
3)»ifHgfeit skoifci^en Itl&gem nnb :£iefktgten ber 3dt ^oibtt ftd^ er^ebm,
al§ Hi ber Ueberiduffer ni^t nad^ bem 1. 6eptbn bed I647jlm Sa^reS
ober nad^ ber iReufd^en 3<4r^a(i 15^, befonbetn ^nfior flbergeianffct
wire, foi^en äv>i9 [ot man Nrd^ einen di^b ober ^en|fäftnng entfc^efben,
mateit ond^ bofem wegen, bed ^eriouffenen ftigenti^nmb jheitigfeit b0r>
fallen foite, ti bamit ebener mafüen fofi gelten »erben. Sßnrbai |a>
na<ter t^Iid^e gefitnben, bie ft^ unter ben ^)oe93&§rigen SBerlanffenen alt«
gegeben nnb unter fofd^ev SBonoanb nunmehr »eren abgetreten koorben, ei
ȟrbe aber moeiilic^ gemo^et, bat fte bor ber 3eii t)er0ri<i^en, biefelbes
foHen na4 ge^altenei Unterfk^nng bed^iben gebü^rli^ abgefhraffet' mer»
ben. Die Ueberl&uffere aber, vnl^t auff benen $rot>incien, Gebietern,
GtAbten, ^afelmerfen ober «nbem Oertem, bie unter ber Ihron 6d^meben
fe^n ober att 3fß Abnigl. Slai^fi: dUgimtni ge^bren unb berfelben ge^or^
^en, fo nac^ ben ^r»^tn Sa^rn i»erraufen fel^n ober ^infü^ro über bie
104 WiUttUtn.
' 9bel« ; tt^ofar ed freiftd^ ft^m detipifle ni^t ^iebi , hit Siebe fein famt-
60 (fallen tt>ir in ber Wla^Mut^^ä^m gamiHe toonSJ^e^eaborff
bie ®tammgen0ffeii ber Mä^ blöl^enben dlei^namigen (S^ef^^ed^ter in bett
9ln{ftf4en O#fee«^oißinien mit fmtm s» be$ii»eife(nber 6i4e7^dt gen^onnen.';
9.
Copl» TemtmmewM RlilitArl«
ee^L.^nt. gl^tinöJoff'«*).
^nnbt t)nnbt ^u teilen fe^ 3«berra5nnf gli^ , 3«^«^^^^«^* aber benen, fo
bieran ßelegen, bag »eifen ^ä^ (Ueorg t)on S^^^^Ö^^ff/ erbgefeffen auf
$an)enfufl, ani^o in 3^r jt^nigl. Tla)i^% ^u ^^weben, meines Ulle^
gnabigflen Ä5nig8 tJiinbt $eim Äriege« ? ADienflen nad^er teutfd^fanb tjer^
reifen mug, 3^ ^^^^ ^^^^ ^^^ 3)?enf^en and biefe SBelt f^erblid^ gebo^ren/
t)nnbt bem ^obe t)nter)9orf en / ^nc^ ni^t migen fan, ob ber afm^^tige
®ott Ttiäi mit ©efunbl&eit tonnbt bem geben in mein ^kf>a SSaterSanb
jn ben uneinigen toerl^elffen tpoUtt, bod^ ftefle 3^ foI^eS afleö in ben SBit^
len t>nnbt Sclgefaüen bed S^hä^^tn ®otUi, baferne ed bem Heben ®ott fo
gefiel t>nnbt mic^ au« biefem 3Äinmert^al t)nnbt SKübfeligfeit ber SBelt jn
ftc^ nebmen »ürbe, 5116 H^t 3^ in Ärafft biefe« \jwnbt ttjolbcbad^tem
2Rntbe; au(S^ tjmb aller fRid^tigfeit f^aibm, rt>it 34'^ jtoif^en meiner berj»
lieben ^au«frattJen IWargaret^a 5t«fer^e, t)nnbt meiner 6d^wefter
t^nnbt 6$toefler«5linb nad^ meinem ^obe gän^(i$ n>i( gehalten ^aben.
$[(§ erftlid^^ n^eilen meine ^vcj^ikU $au«frau> ST^argaretM ^ge^
ttjt na^ mibr ©^»anger verbleibet t>nnbt fie ber ^kU ®ott, tt>ie 3^
bcffe/ genebigft ^l^xtx S3ürbe IBfen »örbe, äucj mit einer gefunben ^dM*
frn^t gefegnen, toirb fie bie 3:age ibre« ßeben« mit ibrem Äinbe fi*
mütterli^ t)nnbt loon t)ertragen, baffelbe in ber gurd^t ®otU9 t>nnbt aßen
(^btiftüc^en Xugenben auferjie^en lagen, t)nnbt na^ errei^ten be« Jlinbe«
3a^ren , wirb fie fi$ nad^ ßanbe«gebr5u(ä^en ju rieten ^abcn. £)a aber
®ott in ®naben t)cr fe^, bag ba« 5tinb nebeft TObr mit Xobe abgeben.
foOte, ^Ig ifi bennoc^ mein gdn^Ii^er äBille, bag fie meine ^UU ^aug«
fram bie 2:age i^re« geben« eine ^efi^erinne meine« ®ute« ^pamifHO/ fein
t)nnbt bleiben fofl*)/t)nnbt meine ©d^ntben, 60 34 ijo in 36r Äbnigl.
Tla^^. SDienfien gemad^et, ^fli^tigb fein gn begabten, tt^ie au6) ber ^ird^en
*) vergL bie tefiamente 9lbeliger im 9Cr*iv IV, 209-^224.
**) ^r>ä) 1669 leiftete „ gran © i e t i n g $ f f f*e \)or ba« ®ttt «pann*
lÄörfer.SdxIgenÖietingboff gehörig, einen balbett fRogbieitfl*' f. dbfi*
lanb'« Sanbgüter aar Qüt ber @d^tt>eben^$enfd(aft ))on $audfer I, 66.
SRMeeOen* t05
gtt Ste^ü i^itttbert inerten Darier an gtiter Tttmj^t, Tttintnti»t^tn, r»^
d^ed 34 t)erf^ro4en §u ge^en. SSdfen i(^ aitd^ mit t^orettve^nten meiner
^er^Iieben ipau§frai9en ein aimli^ $ofi ©efbed t>nnbt iS^uted gefre^et, ^et
and ^0^ brengenber 9{o]^t Dent^rfa^et tfcrben/ felbigel ®ntt, fo 3(^ mit
meiner ^er^fieben ^auifratven gefre^et^ ju t>erfaufen, ^n9 ben ^fix\aäitn,
totiltn mein 64ttiader Sn(off®trae§borg^ in mein fB&tttUä)ti dxh
gnt $an>enffill elff 3^^^ ^^H d^f^f!<^ ^^^ getoo(net, ^ud^ ni^t e^er
barand gießen ober mi^r felbige9 ®utt abtreten trollen, 3^ ^^^^^ ^^^ ^^^*
ner ^^tvefler i)o0enfommene Tlit^abt an ba^rem ®elbe erleget, %l^ f^aht
34 meinen ®4)9a({er> ifeiner €4toe^er t)08enfonaiiene fD^ittgabe, ebe i4
ein ^tUt^ aus beni (S^iile .geno^ot, .entri^tet )>nnbt,be$at^Iet,. mit 34 ioU
4ed and feinen 64rifften ^^uifdfa^jnb^tt.ertveif^H l^abe, 3ebo4 6a^e 34
meiner ijieben ^andfra» ®utt auf fcI4e ßonbition t)erfaufft, ba§ wenn
34 o^ne MU^ (Srben abgeben wörbe, 6ie atgbann meine liebe $an§s
fraw and bem $aunrblf4en bero 6tatt (Buit wieber gu gewarten bnnbt jn
geniegen daben foO. ^Ifo ^abe 34 ^rafft biefed t)nnbt wegen aUer 9ie4t
t>nnbt biOigfeit 3^^^ meiner UtUn ^au^fraw t)nnbt ibren (Srben ))erma4et
na4 meinem Xobe, ti»it 34 ^^4 biermit ^hmn t)erma4en t^ue: 9{emn4
hai ^oxff $arb, bad S)erff 6iimed, bod (S^eftnbe gu ^eperra lonnbt bal
(SIeftnbe gu $9ewe$(f, mit allen baju gebbrigen Sanben, ^e(fem, Siefen,
gif4ere^en/ ^bl^ungen 'cmtt aM, wad t)on altterd ba^u gebbret, t)nnbt
wie ed 3mmer nahmen ^aben magl, su 3ntmerwebrenben Reiten ; banebenfi
t)erma4e 34 <^u4 meiner Sieben ^audfraw ^we^ taufenb 9let4dt^a(er in
6pecie t>nnbt waö 34 3br ben 6cnnabenb 3n meiner ^o4ieit jur gjer«
ebrung im ^rantfa§ gef4i<fet, ^Ig nemti4 eine gdibene Rütt )>on 6ie«
ben^ig ic\)t bngerf4en ®clbed, ein $ar ^rmenbenbe ))on gwblff Sotit
imgerf4en (Solbed, t)nnbt gwe^ «ergülbete greben^en, wegen — 2c% 6oI«
4ed feilen meine @rben 2f>x, meiner Slawen vnnbt 3^ren @rben gän^Ii4
entri4ten. 3In4 foOen meiner Sieben 4>au$fraw y^xt Qbchtn bad ®ntt
$annfb0 ni4t e^e abtreten/ t\}x bann fo(4e 6umma ®e(bed ))nnbt wad
eben 6))eciftciret/ t)on meinen (Srben gän^Ii4ett t)nnbt t^oüenfommen ifl
U^a\^Ui worben. Seifen au4 mein ^ä^xoa^tx Snioff 6traegborgb
3e ^nnbt alle wege ft4 gegen mi^r frebentti^ t)er^a(ten, t}nnbt mi4 >)ie<
ler(e^ S^nwiflen gngefüget, ^(g ift hiermit mein gdnt(i4er SBiUe, Weiden
34 i(^me ^»onenfommen and bem (Bnte abgeleget, bag er för feine $ er <
f0j{>n.ni4ted an meinem gute ^awenfbtt foll gu vrötenbiren ober gu forbem
^aben, 60nbem teil, t>ai meine 64t9efler$^inber^ 3itf0nber^eit aber mein
64^(fter^®o(n3Ai^d^n bor ben anberen, ^eft^er meinet ®nM na4 mei^
ner Sieben ^andfrawen 2:obe fein foO.
Sitte bad foI4er mein fester SBitte mbge jtett tonnbt fefi gebauten
tmbt meine liebe ^andfraw babei^, wie «orerwe^nct, s» f4i^|^en. 3« me^rer
IOC viiaatn.
3ix$tn )H»it Uesf cl t^nterPrieBcn mxCbt mit tatgemt «Mid^cB^W^tfll
Hffifdrit — Z)atMm 9le))aa bm 9. ymii Mmno 16as.
Jötgeii »Ott gü<i!0|iöff. gürgen »sfel,
(L. S.) §tt 9)l«<ll§.
Mer Mt VitMf efentufl ttaA fett C>taM 9tC!)iif
t^erloiifettet fBauttn,
auf bem Sanbtage ^u Sotmar (gefällt am 29. Sunin« 1516.
Hefier bett 6ireft ber tW&ntiiiäjm fRitterf^aft mit bem 9tatBe uttb ber
53ötöerf(!^aft ber 6tabt 9lebal gu dtibe be8 löten ^a^xl). mt fpütt, ba
er fidj öfter erneuerte, »egett ber ^cn ber 6tabt ufd^t au^öefteferten Der^
laufenen ^Bauern, ivel^e bfe ®utdbeft^er nic^t miffen tcottttti, vert^eifeu
»ir auf Str^. Srnbt'd d^efd^i^te be9 fRati^9 ga SHeval fn bfefem %xä^t6
III, I ®. 67 u. 68 unb auf beu 93ertrag^bdef fi6er bfe ^dauttoortung ber
in SRet^al gebufbeten bal^fn V)er(aufenen Sauem t)om 3o^annidtage I54S in
«. ®. *tt<jer« 9f. 91, mic. ®t. XI u. in ©. 883. 3n We ^el^e
btefer Urfunbeft gehört an^ bie na^folgenbe Clntf^eibung ber Stdnbe auf
bem Sanbtage gu Sßolmar na^ S^^^nni« 1516, )>on totlä^tx ber Bürger«
meffter ©.g. ®abebuf4 fn feinen iBüfl. Sajrbfid^em I, 2 e/284— 285
einen nur nnt)onfl5nblgett unb Incorrecten SCbbrurf geliefert {lat. ©o t)ers
wtIftSnbtflt blefelbe gleH bem t>erfegeften 53reff tjon $erm SB oft er tjon
(piettenberg n be Einigung ber 93ttren wm 24. 3un. 1509 in 3eb.
fp^il. dJuft. Q,t»txi erflem £iru(f tJon be« ^erjdgt^umfi Soffen SRIttet
unb 8anbre^ten mit eriäutemben Urfunben jc. ®. 65—68 unb bem na^*
folgenben grieben«tractat t)on 1650 ble gro§e 3«^ t>on Saufllng^orbnuns
gen, »el^e fn Dr. g. ®. V)on 55unge'« gefd^ld^tlldjer @ntu>((fc(nni3 bet
^tanbe«t>er^a(tnlffe in 81t);, d^fl« unb Jturlanb W 1561 6. 9. ^nm. 89
iinb in beffen Einleitung In bie Ilt>$, tW^ u« cur(. IRed^tSgefd^l^te unb
®ef4ic^te ber dted^t^queflen, $ 43 ^nm. e. vl. p. aufgejA^It werben.
SBir €a«parO t)on ®otted vnb be9 fR&mif^en ^tnU dhtaben ber
^eiligen Stfx^tn ju (Riga Sr^bif^of t)nbt n^ir ^enricn« berfeltigen
®naben Sffi^off ju ^nrlanbt, benennen )c. t^un funb t)nbt bezeugen offen«
1) ®abebttf4 lie^ 3a«)»ar.
Bar 'OCX aUett t>tibt mtoigfid^en, bie^^iefen Srieff fe^eit, (5ren ober lefett/
bof in de^mmrtigftU') M d^rttKitbigftm ini^ (Mt SAtterd inibi f>tmi,
i&emt 3oliatitie8, benömeber •) ®iiab«r ©i^off f^n SReMfl toitbt fpa>>ft*
li^cr ^e^llgfcitt ©roliJri« rmbt gegart *)/ tjor öti« in dato biefe« »rieff«
gn SBoImar in einem gemeinen Sanbtage fein^) erf^tenen ber ^^mürbige
in ®ott ©ater mibt *en d^rifliann««) jn £)5r»te, )jnbt Johanne« in
Cffeff Äif^cff , mftt famt)t i^ter 0litterf^afft t)trW öemanbtenV bnbt bfe
»ütbfgien \ntbt aäfiHm S^ttctn gn ^öin Wnbt 0htjall ©nmpt^nr«, andj
in 3er»cn ') tjnbt 2B*^etr<ä| «ogtte, b«mgfel*ett •) mit ijren önterfagen,
«nbt ®0itbetl{d|9 ble S^rbant ^nbt ty^ften Otittrrf<!6afft in f^aTricit wtbt
SEBierlanbt an einem, t)nbt bie ß^rfamen Ferren 3c{>ann öianbt*) ©ür«
genneifler, ^enri4 Sibeman intbt Sacob fRid^arb«^«^), dlat^matmi«.
6ettbeb9ten ber Cl^rfamen ^rven ^ürgameiflere, [Ratimdintet t^nbt ganger
4S^mtkt bet 6tabt yttocA, t>0n iDegien ttU^er Rauten gebauter Vetren
^4lo^, C^nm^t^nen, legten t>nbt Ü^ren S^erttxrabten, andft bet bor»
gebauten (Stitterf^afft) fPouren in SRet^aS t^erfhid^en, i»elie $4uren bie
»Ott SRetMÜ bntd» i^ren ^ein^O M £A6ifd^en (SHed^t«) ^')/ bad fte in i^ter
^iobt gebrauten, vermeiiievr fte feinbt nt^t )^(li4^tigr biefelbe auginan^
«orten, am anbern %W^f '^g ^n^t ^nhDorbt, 9lebe bnbt mannigfaliige^')
fftieber^fRebe^^r bii be^be $arten ber^dret# baben SSir bewogen t>nbt
ftränbtfid^en p $er^ genommen, fl^re^en/ erfennen t>nbt re^tii^
obfogen Sßir €ad)»arr ^r^bifi^off, )>nbl ^enri<ud, ^if^off t)ors
bntanbt: n<^bem be^b^, ^tiWä^t bnbt n^eHIi^e Siedete ni6t bermd-«
gen, an^ koieber biefer 8aitbe alte gebü^rlid^e dkred^tigfeit fiiig er«
ftretfet'^), kvan ban fo(<^e berfhi^ene ^kvren i^rer ^errf(]^fft n>{eber
bie ^fligfeit \>orentMten ȟrben, fotten berent^alben bie t)on fRebaQ atte
fo(4e ^erfki^e iBauem gebauter ^<) ^enen, i^ren^^ SBemninbten t>nbt IRitter«
f^afft koi€ber augananttvorten bet))flid^tet fein'*). 3n S^rfnnbt ber SSar^e^
iaben tvit ^a^)^ax, drgbif^off, )9nbt ^enricnd, 93tfd^of, belebe oben
^emtäf mifrr Snfiegefl an biefen SBrieff bnbten anfangen laffe«, bei gegeben
t>ttbt gefdftdeben ifi jn Solmar ant tage Pe tri Pauli Apostoioram na^
j(£^ri9i ttttfer« lieben ^emt €)eburt^ im 1516ten 3a&re.
2) ®ab. GegenwMgfeit. S) d). benemebe. 4) (B. Orator unb Segat.
6) fe(It bei (&. 6) ®. Sif(i«f. 7) ®. met>an. 8) (B. imglei^eii.
9) ®. »ienbt. 10) ®. 9lie^ard. II) (8. e<ibein. 12) bernrntbli« b« §ti
bem ^,2nnb8 Tit. 3 S3n4I. ber 1586 rebib. ®tatnten^nla§ gebenben
früheren ©eftimmnngen be« alten «übif^en IReöbt«. 18) ®. — 14) ®.
mamtigfittig. 15) (B. erfhretfen. 16) ®. gebauten il^ren. 17) (9. —
18) #. littpfiHttn f<9n. S)er Ifitx fofgeiibe 64Iu§ fe^U ganj hd ® abebnf^.
114 @j^nne @ä(ionne l^i^ft^one
m. n. 0. p. q. R. s. t. (mit folgenben onbertgalb l6ogen o^ne Signatur)
btutüd) Ibtntodftn. $ßtrmut()lid) ift ber Drudort in ber ®egenb ben ([lebe
5U fu(f)en ; ob irgenb n)o ein gebrudteS C^£em))(ar nod^ borbanben, ift mir
unbefannt; in bibUograt)^ifd)en flad^toeifern unb jtatologen t)at fid) bidft^r
nid)t9 berg{ei(i)en auff))üren lajTen.
Huf ber erflen Seite M SSorblatted finbet jld) mit birecter S3e5iebung
auf ba9 ^au))tftü(I eine 3(i<4nung in gelben unb rotten föafferfarben.
3m anittelgrunbe ha% f&\ih beft {ilsenben $at)ftee mit au^eisum Seiten M
Segens ober HblajTed erbobenen ^ngem ; bor igm brei nad) redbtQ abfd)rei«
tenbt 0iujTen; Hnfö mit bem ®efl(^te na4 berfelben Seite ein fofeenber
(Ritter; hinter biefem eine ®rnt>pt ^arbinäle fiijenb. Unter()alb biefer IDar«
fleHung folgen einanber bon linK nad) re<!^tS ein gefrSnter, fpbin^artiger
Sötoe mit aRenfcbenantlil), ein Ubier unb eine (Saud , n)abrfd)einlict) SBap-
))enbilber, bereu Deutung i^ uid)t )u l^x\ü^ta toage, obtool ber Sibler auf
2üht<t belogen toerben fönnte.
Die IBebeutung ber Sd^onnen bt)ftborie für bie ®efd)id)te ber Aam))fe
$Iettenberg9 mit ben 9lufTen re^tfertigt boffentlid) biefen Hbbrud, obmol fie
au ibrer 3^^ nur bd^ UnfelSin einer Slug* unb $Bettelfd)rift in llnfi)rud)
nebmen fonnte. lieber ibre QneUen unb 3uberlöffigfeit, über bie 3rit iftrer
tbfaffnng u. a. m. toerben bem Hbbrud bee ^e$te« nad)gefleate C^rdrterün'
gen ba( Slötbige beibringen, lieber bie bei ber ^eraudgabe befolgten iflrin'
djrien ift einem ^anbfd)riftlid)en Unicnm gegenüber faum etmuQ anberl 30
bemerken , al9 haf^ biplomatifd^e ^reue bie einjige 8lid)tf(bnur fein fonnte.
Dag ou<^ an ber 3nter])unction meber etwa9 geünbert nod) dugefeljt tourbe,
tDirb einer g{ed)tfertigttng fieser nicbt bebürfen ; ba9 entgegengefeijte tJer*
fobxtn bat alte Se$te {eberjeit enttveber berborben ober minbeftenft in i^rem
OTbaracter entfteat. 9{ur eine 9[bn)eid)ung babe id^ mir erlaubt, um ba9
fSerß&nbnifi gu erle{d)tem: m Bufammeuget^drenbe Silben getrennt ge^
fcbrieben toaren , f)aht id^ |k burd^ ein einfad;>e9 iBinbeaeid^en berbunben ;
m bad bopptltt fte^t, fanb e9 fld) and) in ber ^onbf^ri^. Der unber«
anberte ^est berfelben flent fid^ fomii bem Sefer leicht in b&Higer 3iitegrität
nrteber l&er.
Sd;)n)ierigfeiten bietet ber ^e^i, aufier bei ber erflen Cinfld!)t, feine;
bie brei bid bier corrum))irtett Stellen finb burd) ein 9i^ageae!d)en notirt;
bei aUen anbern, Meldfe au (Sorrecturen berleiten fönnten^ ttAxh fld) ber auf-
merffame Sefer balb einee IBefferen bele^^ren.
loan t)unl)erlijfen gcfdSiefftficn k» 115
(Spnne @(^onne ^pfi^orie ^an )[)unber(9fen gefd^efft(;en bet 2^
^eren t^o IpffUnt^ m^td ben SRujTen «übe tattaten
WtandvtUn t^nbetfdj^e^bbe 2)er t^iiitet^en^ei^t^ fo i;9 be (ouen
al etnßfptf t^o t^otmpben* 2)at bDtd^ fpd (efpet^nge S)et eten
gabed t^nbe bn feien falpd^e^t^ t^Dtotfafet^. tnit »ent^e ))nber
ttieren S)@fafe S)at )>mme afflat^ ))t(^gegetten loett^ t^atafftfi^i]^
not^tofftpd^ »nb bemetflpd^ fpn t)n funbetlpngeff bcw meinen
bef|l()en t)nfetf fiepifamend Stomef^en getouenf tlfio laue )onbe
giDtQen bed atmed^tpgen gabed ber gebenebpeben mobet t^nbe
pfintf-fftuuen matpen »nbe allet || (euen ffpOpgen anbre]p))en 2^*
fal ]^9t-))mme )»p || bat nemant^ t^o fpner e^genet t^otfettl^^nge
t»9uelen borffe an bpffen pegenivatbpgen a(Iet*)?uIIen-fomenft^en
Siomenffen afflat^e bed ffteubeti^fen gulben ^are« vnbe bet
ctufjfe-ffart^ m^t^ anbeten |)aue{t(9fen gnaben vnbe facuUeten
fo 9l i)an bem ^^S^gen ^fiole t^o tome t^o vnbet^ßanbe )>nbe
tebbtnge Dnbe rebb^nge (sie) ber bebtuweben ^xt)^enfftr)t pn
{pfflant bem ^od[)-i9etb9gen ^eren »oltet t)an Jpletl^t^enbatd^
me^fl^et mpt fpnen ai^tbatn gebeb^gten )9nn btobeten bed tifU
tetipfen bntft^en erbend batfulneß tbegen be fnoeben fetterffen
i»nbe aff-ge-funberben ruffen m^t fontm^gen t^ngeloupgen tar#
taten eren bp-plpd^teren mplbpd^fplen t)otIenet]^ vni )^t(igegenett
f^n 99 (19t epne fottfie ^nbe fi^pne t)t|i-ffet9ng t>ottamet^ )>att
fftfemen ))nbe »unbetipfen || t^mß^enbp^^epben bet ge badl^ten 3^
lanbe 9iuffen tattaten t^nbe eten gefd^efftl^en mpt anltxtn
)»orttoIg9ngin bet notl[i loex-btxüüf gefpif t>nn n^d^ anbete ban
f9(f enfobaned 9n ber lütteren mat^evt^ fftnber al Ipdlituetbpd^
8*
116 @9nne Spornt ^^flf^orie
flebljd&te begcuctt ^efft tjnbc no(^ beffpnbctli «Ifo bat be« ne^
mant( tl^or ffalf(]^e9t^ fitauen nta(!^ H go mom^d^ botfi be t)t^
bofer t^ormet^eit-ffeptfi ebber ^onnjet^en^eptfi bot^ anrepfen bed
t)9anbed aller ^r^ftlpfen iroluart gepn gutf! fan t)n-i)0r^9nbet$
latffen bar em ffilüefl )?n bem gempiten befien t^ipblpf Dnbe
gefi-Ipfe tt)oImadE!t an ^^ gelegen i^nb bpt enen njt^ortpgen
d^rpfienen m^nffen pn aQer anbacf^t gebort^ m\)t tt)erbQdE!e9t
lop-t^c-mmtn i^nb ^nftenb^gen tlpte ))crt^ t^o fletten funber«'
I^nged angefen bat gei^n gut^ ebber quat ))n-))orguIben bipfft
i^an ©abe ben red^uerb^ge^^en ))nb l^oi^flen n^ebber-ferer aOed
)9orbenßed ^n bem namen bed t)aberi9 ^nbe fond \>i\H ^^Q^gen
geßed amen*
S'^- t>an bemme gelege beler^ng^e t)nbe anbren t)crua(ge ber
lanbe t^o Ipfflant^
fipfftant \)^ ene :))oru9nci^e U)oI fiunbert i^nbe tiD^ntfi^^
bu§f(i^e midien Imi ^nbe auer foß9(| mplen ^n i^elen enben
bret^ pnt enbe t)an bnf(|en )7nbe d^^rpften lanben bed ^l^Üpgen
)}nbe i^el^Ifamen Stoemeffen gelouend tuffen bem oflen ))nbe
norben gelegen )>nn ivett^ ,tomme-f^r befloten 9nt oeßen Dan
Ibem grufamen Sluffen t)nt fuben van ben lettouen t^nbe fome^ten
9nt toeflen i^an ber oßerfe iduU ^nt norben )>an bem fon^nge
t^D §neben alfo bat (^fflant n)o-n)o( be butf^e nai^^e et^ mefie
rel^gementl^ t)nbe bD-br^ff bar ffefft ncdbtand laan butfd^en
lanbe gand affgebelt Dnbe na ber ^^orßredCpnge fpner lenge Dttbe
4«- brebe meijji-))art|f mpt ben || genant|ien^ 9hiffen t>nbe eren
lanbe funberl^nged t^o tiougarben Dnbe pU^ton ane mpbbel
: be-nabertfi i^^ bptff lant pd )oan anbeg^nne pn Dele t^ngel^ure
»rebe nacpen tjorbeletl^ t>nbe t>t mpt ber fprafe »orfd&eijben
geioeft aU e^ßen nrenben letten euren feien fempgaQen tfeler
)9nbe 'Ipuen ban »entfie buffe (atefttf^ert ifn erer beler^nge t^ö
(em ^ri^llene gelauen it erßen t^nbe xtbMi9(i)ti)tn geffunben
fpn fo Siebten fe ben Jjrpa ber namfunbpdöept^ »or gange
liffflant be^olben be erjie ^n tjorpnge tjnb tefenn^ngc Ded na^»
men tjnbe gelaMeiid ijnfe« deren ijefu dSirpjip pn Ipfflantj^ pd
gefc^en alfmen f4)reff na ber ge-bort(> ^rpftp bufent epn
l^uitbrt^ Dnbe etipfe par bar-ouer votntfft t(^D-t)orn aQe be t>oxsf
benombe lanbe bet l^iepben-f^D)) t)nbe mannpdbtrolbpger affg0^
betpe t^o-geban wtxtn S)ar-na at^ fummpge grotmobpge (eren
:pre(aten )>an benne (^pllpgen ^oU t^o rome pn lanbe "oou
f4>9(fet fptf ber »ormerpnge beö ge-badi)ten gelouen^ getruneliifi 4'^-
beffiptpgeben ban be Ipff-Ienber t>t(> anrepfen bed benpber« erer
fa(9(|ie9t^ fpdC fo firad t^remetpd t)nber|lonben be d^rpflen t^o
Dotbelgen bat en be ^jrelater bp egener geaalt^ npd^t aebbet^
tian fonbe« fpnt t)an j>a»ejili>fer t)nbe fepferlpler tjororbenpnge
n^egen er|l fommpge gei^fpte bo ge^eii^ten gabed-rpbber ebbet
fn)ert(ibTobere wtt loxtff bar-na vmme eret )>nma^t ropQen
anbei ^eren be^ rpbberlpfcn butf^en erbend t^orbenom^^t bpe
bo 9n anbeten lanben grot^e man^el^t^f t^egen be t>n<$tQßen
betoi^feben pn (pfffant^ gefamen )>nbe ))ottd an ^otbtebpnge
t^nbe etjieupnge nnfed gemelten ^pUpgen (^b^pßenen gefaioend
mit bp^)Iv^t öelet ^etcn fonpngen fotjien t^nbe ftebe §o geftrenge
vnit (utffelvti^ gef))ottfi »otben bat ffpt nu i^nmogelptf n>ete 5^«
aOe tJ)o i^or^alen voat fuatet an^e^^tpnge not^ atbepbed fc^a«
bend pametd onbe btot^-ftotttpnge febbet-mald be t)otmeIten
^eten o(f iJotmpbbeW t)elen ctufffetben ^jebben etleben i?nbe
^t-btogen motten etfe be lanbe )ot^ getvalt bet Dngeloupgen
pn-iounnen t^nbe f(ote borge Dnbe {lebe aK nu bat ))ot ogen
fpn i^:|>bouen t^nbe bettoffet B9 bet d^ti^fien-^eptfi befiolben
fonben bed fo metben be gemelten lanbe itt^ \>ppt bpffe t^pbt
iDan t)9eff etioetbpgen |eren )>r9lat^en nem^^tlpd er^bpMop
t|fo rpge )?nbe bpffd^o)) t^o brapte ofel curlantf^ lonbe reuad
118 Spnne ®d(}onne ^^ßl^oite
t>n(e Um loue-I^fen butgen orben torbDYüt^ m^t ecen ))or-
6^- »antuen Qn futlen rechten || gnaben ^^r^u^Ieg^ett t)nbe ffrpg^
l^epben pn etet loorbelpnge befletten a(d be enen pbeten )9an
)?elen paioeflen fepferen t)nbe foni^ngen od eyn beeld legaten
bed f^QQpgcn |l(fole9 t^o tonte ))nbe inet aitbtea ^extn ffotjlen
Dnbe anivoiben na Dt-ffotpnge eret buQett fe^el t>nU hxtnt
etioan togen>9fet od 1 bei ntet ban epnd 9ot-fofft|| x^nbe ^t^
Qjeuen Dnbe enop^^lpfen t^o be^olbenbe beßeb^get^ )>nbe §o
aSei^ne beme ^^IlQgen parctfU^Un ßole tnbe tomfd^en tpfe
funbet 9en9cb mpbbel t(^o b^nbt-b^bbenbe t^nbe befd^uttepbe
))iibet»orpen fQn 2)e ntepfle etmetinge bet l^eten pnbe pnwauet
buffet lanbe iö an lotne wH anbetet Ipffbetpnge gelegen vnbt
6^' loat \)otbet botd(^ t)t(^- t^nbe pn- [| ffotpuge bet foplube loox^an^
bett matt^ anbet« f^nt bat no($ ge^ne gtonen e^bet et^en
9enQged metaQe^ )?nbe od ge^n n)9n t^ag mpt ade» bo4) ft^gen
fe ete nocM^offt vtif anbeten lanben ootm^bbelß ben \(btpm
»en-ete buffe fe mufff) oteben wa^ gebowet n?etben ))nbe ))Iegen
pn fo gtot^et »)0lma4)t tb^o »efen be-n)9(e fe ben Stuffen
»ebbet-flan mo(!bten onbe fo))enf(^o)) ^n eten »ad bat fe np^t
aQene pn fpd funbet od r>cU anbet lanbe ßebe )?nbe lube
t)0tm9bbelfi bemeUe I^fftant tf^o gtot^e »ol-matt^ bebegen bat
et(i nu tco na-ftepbt get t)t|igefamen ^d
)3* ^^t-na t)oIget t)an bemme gtnfamen bluffen t^nbe
etem fe^fet nnbe lanbe^
6^- )C^ 5Ban bemme gtufamen tuffen m^t etem fe^fet
t)nbe lanbe*
S)e tuffen alfo t^ot {if^e^bt f^nt an genet fpben f^nt (sie)
ouet t>nnb fiatt an I9f(ant gelegen t>an :pet-fonen bet fftuuen
alfe men fe(|t n^dbt t>nfttuetl9d bau be man« an^if^ttf^ gtotfi
fiatd ^nbe »et^af t);^^ alfo bat bet tutet b^-mott^ p« be e^nen
'van t)unbe¥l9fert gefd^efft^en ic. 119
tiitfen flei^bt be fiel&ie et^nen man fie-f(agen ere lanbe )9nbe
^ex\6)opp f9nt monnpgerle^e fere tv^et rpd-felpd^^ tnbe medgtpd^
ioente ere ianUre I)en meii ^nt flemepne nomet^ enen gtot^-
fforflen 9n Ux muffou fc^t^fft fpd epn fiete ))nb tepfer aUer
tuffen gtotl^-fforfle t^o t^olob^tnec tnu§fDm nougarben pleitov^
iDtfete 9ue(^or6f9 ^»etün^gfp bft|^ot§{9 t)nt)e mer anbei: lanbe
))nbe Ut^ tUkx y fülueren t)nb ffpn flulben mäntl^e gan ^nec 7<^'
aOe f9ne ff^Hen-bc^me ||^^ benomet od too-votl fe Dmme-der
ioix^ptvi fptly tfittflfen ben t^fen t^nbe (anben tf)o (neben
ni^megen I^^farnten^en tai^aten Utt^omn i^nbe lyfflanti^ fo
l^efft men no(^ tan^ \)n Uxtf^en ^aren kffnnben Dnbe 9d 9ot^
»ipbbetß gebe(|^jtQ9ffe bem earbenal ^onbe (egatfeen tapmunbo
i^o Ubti r>m epnem b9f(^o))^e vtb benne-marfen betnget^ bat
fe iegen aBe lanbe t^orj^^nompt )i>p e^ne t^ipbt t)nber-f<l(^epbene
i^etfiä&plbe t)nbe frpge^^prfiftpnje ^ormpbbelfl ellpfe l^unbert|i
hrximt tt^erafftpge mand geouet fiebben atö bpt^ be legatfie
betugetl^ pn epnm fpnen breiten an ben bord^-In^tpgen uferen
|)a(6g!;anen am rpne (i^ntffoften et cetera ge-fdbteuen Pnbe ge^ 7^-
brpdet bat-pt^ ere ))ormDgen^eptf^ fleptfi aff-t^o-nemen 3)o(3b
^ebben fe nargeng mer ernfl gebrntfet ^nbe fo Inßpf htito-
l^ertl^o mpQen^ begangen atö mptl^ ben Potfpif^tpgen l^ren t^o
Ipff]ant^ ber nnpotfd^eetfber pnbe mati^afFtpil^ t>lpt|i bp ge;»
rpng^er ma<|^t be grpmmpge i^ot^metfieni^ept geba(|iter Ppanbe^
\o ft^ebe« t^o-rngge ge-^^t^^w |)efft bar fe gepn lant mer en
ffrndi^ten Pnbe bari^mme al^men n^arafftpcb erffaret mpt aQer
ppfote i^ebeiKfft w fe Ipff-Iant^ mpt ge-malt^ ebber ffpnber-
I9fi(» bar gotf^ Por fp k>nbet-btefen: mögen ban ttorvoal be
^rgemelt^ tuffen Pan anbogpnne ben Ipf lenbten al-tfipbt »ebber«
icartp^ bnbe ouertaflp^) H fo fpn fe totit Pormald pn ber 8<^*
frerf^afft np^t fo alfe nu Puber epnen leeren altf^o-male Por#
enpgetfi gewe^ tootr-Pmme t^o^born mn be fieren t^o Ipf (ant
130 (Spnne S<t)onnt (ipß^orte
in)jt enet paxt\)e ber tuffen Depbe worben fo ^ebben fe ffrebe
mpt ben anbeten be bo foban beßant npcl^t I9(^tl9(f ylegen
üuet*t(^o-treben bor-bor^^ men ben gemelten t)9anben be^t^o-
bet^ »ebber-flan fonbe ouerfl febber-ma(9 bat be med^tpge t)nbe
1^0<%mob9e grM^-fferfie tbor ntuffoto ge-beten fnefe t)tt)ane
u^afTpipewp^ f9nen mpllen ))nbe ben t^n-Iofflpfen gTot(^en brudC
. wbt ge-^orfam bor ntynber »ere )?an tf^o f^rpuen ouet nou^
gatben t)nbe ^le§fouen i>nbe gan§en tuffen lanb« ge-n)an bat
ncd^ 9n-n}enb9(^ i^ettpd^ paten gef^en fpnt be Stuffen fo n>eU
bpA i>nbe t>ox-bol%tn bet(^ t>p buffen ba(^ ge-»otben ))nbe
8^* (ebben |i ben Ipfflenbnen fo monnpge fmo^^ept^ Dnred^t t)nbt
bebrud mpt t^otad^tpnge allet bpQp^^eptb funbet )?))-boten tbo-
gebteuen bat be d^tpftene lanbe mer f^etpfeld t)nbe f^obenS
pn buffen negefl ootgangen paten o<f pn beute bpffetbe ge^»
namen b^bben bau pu tbo-oorn onbe tp fe flebe^ pn apenbat
ttpge geflelten nieten ald bPt-na »algetb Dptb pd be fulfftbe
gtotb-ffot^be ))otbonompt beut etvan bord^ tototbenpnge pa^
ueftlpfet b9Q9<^9tb tnbe floled tbo tome epue ffotfipnne t)an
bcrae fiamme bet fepfet {hier fehlt efwa: mit einem) !|>auetllpfett
legatben tfyo enem eelpfen goben ouergefantb t>nbe )>t|f beme
f<!(fatte bet ))an)ef)l9fet cameten tfio tonte tt)dl\)d beflabet martfi
wentljf be fulfftbe gtotfi-ffotfibe bat-urame »otuen laten i^nbe
9<^' gelauet b^bbe te(^t cfftpflen wU bet bvOpgen fetden tbo tome
gebotfam tbo tt)etben ntptb aQe fpnen lanben fo n)etne f)t be
gebaute ffotßpnne ftpgen mo(bte bau bo be fe tctäf ^aVte bo
Heff (e ald b<( ^^^ 1^9^ ^^^^^ ben f9nen Dube ^e mtt^ o(f
etget Pttbe t)9ant-l9fet tnfem tomeffen g^Iouen bau be (=«
dann ehe) onbe :pla(^ en-ßebed an-tbo*^etben l9ff(ant 9tt-tl^o^
u^pnnen omme bet fiebe onbe f(ot(e onbe funbet-IpngeS be
f(^9V^9fen ^^Vitvitvi mpDen be 9n I9fflant f9n bot*bot<!b fe famen
t^nbe gelangen uiodbten pn aOe ^t9ßene toatlt^ bat got|i motl^e
t^att t^unbertpfen gefd^efft^en ic* 121
»ortoben t)ttn T>Dtt bljffen fulfften t^taitnen fpn t>nteOi>!e t^ele
ebbeler grefen i^nbe »alen mDnnijgetlepc »vfe tfyo bobe i^nbe 9*-
fpptbe gebraut be l^nbet flegelpfer t^or^ot^nge ber fli^t^ con^
f}aiit9no))ten t)an ben turden Dor i^nbe na ere t^o-ffItt(f^t l^abben
an bemeüe ffurflpnne pn Siuflanbe i^nbe otf m9t et bat-^enne
gefamen »aren bodl^ §o ^9 bluffe t^ranen fd^rip^ t)«t(eben pnt
^ar bomen fi^eff bnfent )»9Pnnbeit^ ))nbe n)9ffe wit be ge-
bacf^te ))orfb;nne etlQfe ^are fott^ ))or em {loruen ^nb be be«»
melte lanbe n)erben nu tegereti^ ))an epnen bed genanl](ien
grotfi-ffDrften föne bafpl^ud ge^etf^en ^n bet geioalt wU
^cxioli^n^ttft^ fpnem trabet ^ ^afl-na i^dgeafft)^ »o ^pr-^na
Uiäfxtntn »art^
93an ben voxlvmliUn nnfeben nnbe erbom ber unmtlben SRuffen«
Men »pnbet^ Mfen bumfone Ittbe be «et»««» »a»net fe 10«-
ffcxtti hatf) be ruffen ere lanbe nomen bat (ant() ber ^Qllpgen
bre-valbpi^ept^ vi be ere gabed be t)or*Uf9nge be^ fruffet
j^rpflp be 9un(ffrouen rnbe mober marken mpt anberen (9(<
I^gen ertennen od )>e(e toajlen t^nbe beben Dnbe etipfe anber
^VH^ liolben be bpüptf et-f4;9nen batfi fe re^it gube äfxt^fttn
fpn »eltfere xotntf)t ben gefetten ber (ipfl^gen romf^en fartfen
entegen id )>nbe fu§ t>n§em gemeinen u^araftpgen gelouen
t^or-ergerpnge ^on t)nbe fd^aben bpbr^nget^ t^nbe bar-omnte
npd&t ^pbt t^nüeranttoorbet^ ti^o lat^en od) fudban i^nnor^
fpd^tpge f(9d^te ebber i^ormetenne (nbe er r>an fulfen ban t>an
aptnbaxm poben ebber l^epben bebragen »erben no(^ benne be
fettere t)nbe ajfgefnebene ade qnatb mpt bemme || fdlipne bed 10'^-
guben t)0rbe(fen alfo beut apen gelpfen be bp-na ntpnflpfe
onge-fijtj^te »nbe ioäf gb^^n rebbeipf tjorunfft bebten t>nbe
bar-9mme gc gang l^axü^ t)nbe ßrenge m^t fuaren manni^^:^
»ülbpgen ptnm pn geyßlptfer ))nbe )9arl9fen te^te befc^reuen
122 (Seltne S^onnt ff)f^mt
n^d^t aOene U f|0tt)etf»-Ieterd funket ti aQe be-genen Un eu
gel^uen t>nbe gunnen t^nbe fe torbeb^ngen ^or-wclgetfi uoerben
))p bat^ nentant^ bord^ I9dt^t)erb9($ ati6t)^ngeti ebbet mpfbundfen
^pr-pnne »orietfi otbele bouen be erfentfie-n^ffe pam^i^ttt
l^pai^ptfi bet ^eren caTbenaten t)nbe aUer gefllpfen prefatea
be be^ giibett t>0T-ttet(»en^e9t fiebfren tt)o bet riiffen t)nbe an#
beret tnt^tpften mpSgcloue ge-ban fp fo mxt^ (pt enen lieberen
))orßenbi!rflen t^o erfeuuen gegeuen bat be ^orbenombe tuffen
11^' fi^ipSen bta^tet^ ß fpit t^an bem greifen gelouen ber febo$ m
fpner man^eren pn mpf-brutfpng^e t>eler ettpculen np^^t en
l^olben »^r-)9mme fe npd^t nt^n Dan ben xtä^Un gtefen al6
t)an )?nfer niobcr ber l^püpgen latpnfclfen ebber diomt^tn
farden t)or t^orbanebe tetterd gefd[iutben trarben fo od epn
Ioff-n>er-b9d(i bocbtcr ber bpApff^n fc^rpfft gerieten pöbönne«
facrampt et*»an eanonpd t)}ibe bom-^ereber forden tbio fra^^
toxo pn pjoUn 2>en er-tverb^g^en pn gpt^ ))aber beten alb^rtl^o
b9ff(|^r)} t|loi DpAe pn let-tbi>»)en epn bod ^pt^^oan tf^o-gef^renen
Mit t^nber meren fio gpft tbo Prrfianbe bat mond aSen
wlit bet ^rpßenen namens ieä) t>an ber t^orennpnge ber
^pQpgtn farden befunbert(^ gepn iDotd ^o »^bber-f)>enbbd^ ))nbe
11^- Dor-j^arbetf^ geffnnben wart^ pn | ber bef^etmpnge fpnefi tt«?
bDmd nlfe be ruffen be ber a))enbarer t>nbe befantbet mar^eptfi
mtft^ nipt^B)9flen entegen gen t>nbe aQe »Dlgelatben eä 'oan
txtt egenen fecten mptj^ erer rebbdpf en lere mtbe b^plfantem
:)^nbet&)9f9nge aUetpbt t>tWW^ ^^^^ ^oi^üUn »tl^ otiermettger
^iouotti^ feggenbr bot fe aUepne fpnt^ be »arafftpge m-^mlitt
bet {ipOpgen ft)}ofleIen iinbe bet etfi-angeffongenet f atden t^nbe
bot foban ban a« ))an ber ffpBpgen tomiffen farden tegen it
iS^mt engebpe f^o en^per bdnebpctien vorbet fcfnrifft be benom:|yte
b^tfor bat bujfe »nwplben rufen tip4;t mpn ban anbet t)9anbe
b^e (^tn^eS (j(^tp|le #ebe« bDtjipcl i^nbe begetp^ fpn be«
(Irl^ftemblo^ed mt)t allen ftefften iax-m atbe^ben iüx fe be
waren ^r^pgelou^flen lonbe namen be* ^eijlfamen romffen gei» 12*-
iDuend gang bar get|i ))0r (9 t^nber-brudfen 9nbe t)crbelgett
Qi^ititen bar*t)an men n^d^t barfft )Dt(fn)enb9ge esfemyel fofen
ben men fnd ^n I^fflant wU lettouen fd^ri^P-Porleben gefd^een
genod^ ntad^ auerfamen »enne äffe 9n*beme laflen gelialben
gemeinen conftltD t^o glorend be grefen nt^t ber romffen far^
fen n^ebber wxeni^fttif »ate tnn lat^ bem gebadeten confilto
l^er pfpborn« wetro^JDlitc tl&o f^uen mpt cijn anber ^iboppt
a^o ben ru^en gefd(^9d(et xoat t>p bat fe f9(f od na beflutff be«
gemelten conftlii gelpdt ben grefen m)^t ber romffen farfen
)>oren9get(^ f^bben be benom))ten ruffen be ))orgemeUen i^\ä)^ppt
mpt vnf))rednt^fer mart^el tbo bobe gtbra^t t^nbe t)n foban
I ^orenpgen nenerle^ge n)^« BetDulborben n)9Qen bar-na i^ntfi 12^-
Ipar t>nfe( leeren bo men f(|reff bufent(» lopPnnbert^ neß 9or«
gangen M ^o^geloffter bed^^t-npffe in alejanber be igrot^
fforfle tf^o lettowen t?nbena {=^und darnach: fonpdf t^o paUn
be« t?orbenompten fepfer« bod(?ter tl^or ce genamen ^ebbe tnbe
fVdf t)nber-fiunt{i be ruffen fpncr fierlijdj^evt^ t)nber-njorpen
))orm9bbeljl mptben )9nbe gnber-t^ven an^erbpnge aQentelen
tfio red^t cl>i9fi(9fer t)oren9ge 1^)0 brengen a{fe bat odf \}an ben
l^ren t^o (^fflantfi tafen ^orgenomen fo fommipge grot^medj)^
t9ge ))ormefer ber ruffen f^df tl^o ()antb U%^xi bemelten grt^t^
fforflen )>orbunben Dnbe n^ort^ f^df 9nber ben i^orbemeUen
groten rnffen fe^fer t^or muffo») begeben n^efdfere t)orf(firenen
»nbe ergemelten fe^fer ^pr || -Dtb mpt^ froben orfafen ge^ 1%^-
nomen be ^e lange begert^ fiebbe bo flradfed e^n . ))orbnnt|i
^p-mm mpt ffommpgen tartaren »nbe n^dg^t er t))»ge(ort^ ^efft
fynen bli^t^g^r^gen ouermnt^ pn gebad(iten lanben tl^o be-
topUn er fie t^nteQpdt bu-fent^ äfxt^^eu m^nffen alfe f^i^r-na
m^getff t)orH9d(fte ^nbe entl^^foret^ fiefft (^ipr^^mme fo )^t^
124 ßpnite Sd^cnne 1)t}^oxit
be affgefneben tuffen ))ttd ale gedctfamen berl^^O^gen tomfren
farfen bet^ pn ben botfi t)ot-n)(>(gen t)nbe f)^(f aUet bpnge be«'
ffi^t^gctt bar-mptb fe )>n9 aDet ete gubed tnbe leuend berosen
ntoil^ten mebe-attgefen bat fe m^t^^ >n8 )?t(i epnetn fabe bed
13^- i^pa^Ben euanselit tonbe (^dr^ftl^fen namene geboten 1 bo<b
8^9ne gefeIf(^o:p be9 ^e^Ifam^n rechten gelouettd m^tb Dnd
^ebben m^Oen butbe be fe bodSi npcbt mögen fel^db metben fo
)>ot-met^en fe fpd olfe tpanbe ber t^oten^nge t^rebed onbe
mat^ept torm^bbelß monn^gerle^en etbom go be t^nge-bur«
t)nbe bofafft^gen ti^ornuf t ber fettere t^an anbegpnne gebpi^tetb
befft ben ßaebt ge^or onbe ootorbenpnge ber ^pU^gen xtm*
f^en farfen tbo iDer-bi^nen ))nbe t^o i^orfrendfen bar-tmn be
mepflen artpfele vnbe )pnnte n)o be oorbenomptbe boctor be-
fcbrpuetli 9u lat^no gebrudfet fipr-na oorbutf(!()et t^nbe et^l9fer^
tnaten i^tldgele^ft n)erben»
«^pr-na tjolgen be jto fiouet-articulen bed rufd&en erbom«
14<^- J)it ©int be jlt) fiouet-articnle beö IRujfcen erbome^.
^nt erß^e t^orfafen be tuffen bat be b^Q^fi^ af^oßel funtbe
]|>e!ber e^n warafftp^ )>auefl Dnbe bedflfiole^ tbi> ^<^ine e^n
n)arafft9<b t^orfienber t)nbe ber fir^tbatn farfen epn ent^dl» (^onetb
gemefetfi f9 Dnbe od be loulenfoncn^e^t^ ber ^^aueßl^fen mat^
tHin 4^r9fl()o entbffangen ^ebbe tveUefere fe odC b^ilben Dan allen
Stomffen ^anoefif^en t)nbe na-u^algeren funt ))etred )?nbe feggen
be gemein \^t n^efen m^t^ anbren farfen n^eOefer b9lT(bo)))>e
f^nt^ ptem fe )>orfaFen bat be fipQpge tomffe e^n fionetb ffot^
tpnne Steigerer )>nbe ntepßer fp aOer anbren farfen melfer
apenbar ^d t^egen ben pnl^alt \>Vh gefll^fen re(bte9 ptem fe
feggen bat aOe geborfamen ber romffen farfen n^^t tt)arafft9ge
\V^. 4)^9flen f^n bnbe otf np^t falpcb n)erben mögen || bar-t)mme
bat fe f9(| tjnbcrf^eben Dan ber erft-attgeffanflenet farfen han
atfyUn fpd fuluefi aUene re^^tgelou^gen ot naffolgerd ^tpfip
t)nbe ber a))cß(en t>nbt fo Dan becie tale bet falpgen t^o tiefen
K^ it fe fiolben bat »nfe pant^ ml?t ber romffen farfe
»nbe aOen geloupgen fetter fp Dan ber fetterpen arr^i Dnbe
l^eten Dnd barDmme arrpantßen Dnbe Dor^annen Dnfer )}aue{l
mtft fpner der^fpen anbem gubenn bonrerbage feggenbe bat ^e
np^t ^eftbe DuQen-famen ma^t t1)o b^nbe Dnn ti»o lofenbe
]C?^ t^tem fe feggen bat aOe boct^ren ber latynffen farlen
Dan gepner iDarl^e^tf^ Dnbe beßenbpif^e^tfi gemefl fiebben er no^
f9n (9r-Dmme fe gene fc(ir9fft|fe ebber »orbe Dnfer bixfitoren
annemen Dnbe od nii^d^t gelouen bat fe i^t^ i^tt^gew^nge be^
|i)^U9gen geii^ßed ^tt^xot^ ge^fi^rcfe ebber gefc^reuen ^tbUn
1 Dnbe barDmme ben bDfen ebber fd^rifften ber ^pO^gen 15^-
^eron^mi; gregor^t anbraffit Dnbe ffurber anberer boctoren
ge^nen gelouen ebber ge-f^or geuen voo fiDge be anber^ Dan
ber ^^Qpgen farlen D))genomen Dnbe h^ »erben gebelet^ f9n
J3^ 9tem fe emp^ffangen »ot be worbe Dnbe f^ltpfft^e ber
grefen boctoren fo-Derne fe n^d^t bar-^n ffpnben bat eren erbom
entegen 9d ban n^anner fe xot^ Dornemen bat erer fecten n^^t
enen fnm:|>t bat feggen fe DnretS^t Dnbe Dor-boruen t^o »efen
bemnen geijnen gelon^en tfio-feren foDe )C^ ptem fe fion-
fprafen Dnn Dor-bomen be ^pBpgen Dnn txt bplbe Dan be
romffen farden gelouen Dnbe gefiprfam feggfnbe bat »9 bor-
m\)t affgober^e Begangen Dnbe fi^nwen Dnbe Dneren fD-bane
Bulben Dan Dnd ^r^flen gemat Dnbe angefen offt^e ttfi crnci^
ffpre ebber anber od ere (^^Opgen f^n ban mat(» ered ^ant^
n>ard |{ 9d bat anBeben fe fo Deme et^ 9n eren fpnagogen 15^'
geßat Dnn gemalet^ pd Dnbe anberd ni^i^t. © 9tem fe Dor-
fmaben Dor-furen Dnbe |»on-ft)rafen aOe farfen Dnfed gelouenft
Dnbe n^d^t mpt allen ](^a(ben(?;Dan erern)9g9nge Befunberen feggen
1S6 e^nne (B^onnt ^^fldotte
Ht m fiinagogcn ioxä) m iprefier mögen gc-w^fictti »etben
att fe tat o^ mpt^ bcr l)att^ beaijfett ® ijtem fc beben \>n^
fem O^flpgen fdcrament^e be maren IpdS^ammen S)xt)9r) gepnc
ete mr}ti^ aUen bon t)tfi bebund ebber it\ä)cx ber n)rare ebbet
gewen feber be-^edS^Ipd^ept^ \)nbe feggen bat be tpd&am c^r^flp
pn bem t^ngefuevben brobe np^t möge loot-mafet^ ronhcn
)C3* item fe feggen bat be gefette »orbe Dnbe fd^rpfft^e o<^
beflutpngen mit bororbenpnge bet ^plgen fatfen ttdfttn Dnbe
conpiien tmn gepner »erbe fptt i^nbe bot r>an bem fet^eben fent^e
16«- alle ge^alben condlia tjnfrefftpd^ || \>nbe npd^t buttb^>(t> bor-
i^mme bat be buten ete ))uIbortff Dtib^ »pUen ge^alben fpn.
):3* ptem fe belad^en tjorfueren' t)nbe ^on^pxaUri alle x^nfe
facrament^a ber ^pllpgen fatfen funberipnged bn bope t)nbt
bed l^pflpgen Ip^ammed (Itpfip mo t)or flepbt bar-t)mme bat
fe bp i>n« np^t »or-^nbelt^ na ere manpere J3^ 9tem fe
feggen bat nemant t)an Dnfen bpft^ioppen be6 tomffen %tf)ox^
fam« mai^t ^ebbe ben b^D^geh etefem tfio confecreren ban allene
er ^attpatd^ ben fe fptf be-romen t^o ^tiUu iS)o confiantp^
nopUn tnbe bat be crefem y>an eme ge-wpget^ frafft ffebbe t^o
treten ijaren mebe t^o fafuen. j::;^ ptem fe bela<^ert >>nfen
gef^otfam »nbe getoaltfi ber ^pHpgen ferfen ijnbe t)ora(!^ten alle
0tben benebpctpen bpffdiiDpbome iprefletf^o)) gebebe t^aflen
afflatf^ ^nbelpate mtt aSe ampt^e ber ipDpg^n farfen geb9#
f))encert ebbet o(f t^ortnpbbetfl b^me banne votuolget^ »ert^-
16^- I feggenbe t^nbe fiälbenbe iat e^n fabant gane npt^ed Den
geroerben f9 JC^ ptern fe Kolben np^tee rxm bem facra*.
ment^e ber t)ornpnge tjnbe cnt^-ffangpnge nemen be^ o(f n^djt
»nbe mafen gelpfe fere fiinber bwjfem facrament^a ere iptejieö
j::::?^ ptem fe fwlben gepne bef^epben t^pbe t^o ben gejKpfen
tjpgijngen ber ctcrijfc »nbe prejlet ^efunbetn mafen be l^en »nbe
teebbet »nbe geuen »ele »pgpnge »y epnen H^ )C?* t^tm
t)an vunbetlpfen gef^efft^en ic. 127
fe feggcn bat bat (pOpi!^ facratnent^ ber ^pQtp^en (otflen dI^
fi^nge itpn ie-fftlp g^gen be f^utt^ ber funbe n^ott^^-br^ttgett
inoflc tjnbe bat funtf^e ^acobu^ mepw^ge pn fpitet cppfieUit bet-
i^aluen 8<-»efet{> f^ »an ber mebijc^tien ber l^fflipf eit ftani^
f)t)^1^ J3^ ^tem fc brufeit fömtffipbcd t^o ber bo^je be« i>t|-
gebrutfben »ater« loan bem fap)}e ber ]| a^piptUn ebber anbet 17^*
ffru^te t^o-gemafetf} m^t nattttlpfen »ntter t>ltb^ fie-f^rt^ »en^
er fe anber« ttater« gebre^ ^ebleit alfo ge^n ^nberf^^et to
ffolbeti 9n ben ivater^n ivelfereS )>0rbef<!(^reuen fe cd ^ ebtulen
f^0 ber bere^b^ngen be9 felfe6 pn beme a(t|fare n^anere fe ttpn«
gebref ^ebben 13* ptem tjn ber bcre^b^nge be« felfe« fi>
mengen fe ti^e ebbet bre Ixüp^/^m m^n« t^o »atmen »»ater 4{f0
bat me ge^nen n>9n fan Dor-nemen )>nbe to^r-b^men be ge*
wonfie^t^ ))nfer ^^Bpgen forden bat be faltttater t^o ber
berebli^nge be« felfe« gebrufen IC^ ^fem »anner fe brot^
bereben t^o eren muffen fö nentenfe bat nteel t)Vi ben nanten
be« Daber« t^nbe fuir^n« ^n bem namen be« fon«))nb€ getben
»atm wattt Hx-i^0 pn beme namen te« ^^O^den gefle« »nbe l?''
beten bu^ban gefn^ret^ brotl^ tbo ber afffferffanbe be« aftare«
^n twe f^^d^te bar-4>an fe bat Duerfle bet ^nt m^bb^l be«
brobe« bre-fantv^ be)) b<n*9n l^tH^^ben ^nbe concecreren ^n
ben Ii^am l^rtßt bat anber feggen fe be« brobe« ben t^i^am
ber ^^ß^gen jundFffrouen mar^e t^o betefen Dnbe )>or-maren
bot ijn erwerbtj^ept^ ¥3** Ijtem fe feggen tbor ffferbanbt
bcf brobe« ^ele anber brobe e^n pn bem namen mar^e epn
anber ^n bem namen be« x^ortoiper« ^o^anne« baiptpfie nod^
ei^n anber ^n Um namen bafHii bar*na leon^ ^el^e t)nbe fo
))otban epnem oberen brobe fnnber-I^nge if^U^tn mi^t eret
anroj>i^nge tfiogenen» J3* ^tem fe faart^ff^ceren i^n t^eleit
fteben pn polten felfen bar-^nne fe Dan brobe M i^eter ermepn^
g^nge al« vor berortfr ^ benamen e^ne foifflpe mafen ^nU
128 Spnne ®(f|onne ^9ß(iorte
confefreren )^itbe bat-na tffo ber ent^iffangvtige m^t Rotten
18^- Diibe fipmnen | itptUn i^orflpnben unbe be frt^me ebber
brorfen mpt flei^nen bofeti af»9ffen l)nn Jjor-warjjen i)nbe
htx)t0fttn otf-fo t)tiber*»9len bat t)oI<f mpt (e))e{en ))t]^ bem
felfe t^o nemcnbe t)nbe t|ii> eten t1)c geuen. J3** ptem fe
itemert erffaren^pt Dan bet canfecierenbe be« felfed gefpd off
fe bat an t^o to^uelen loent^e er fe fpd borpd^ten pn bem
^papgen aaipt^e fo (aten fe fpcf »arm »ati^er geuen melfere
fe geten pn ben geconfecrerben felfe k)nbe 9* etfi bat be
iwalen bar-)>n )>t(^8e9t(i fo gelonenfe bat bar bat factament f9
Dnn ben erfl fe f9<f berpdi^ten i^nbe 9« etfi bat bar e^n bei 9n
bem felfe bl^fft^ bat »artfi ^or-waretb ^nit m ber malt^bt
^m bem »ebberfomenben :t>reßer t^orflpnbetf» )C^ 9tem fe
confecreren r>ot ere fr9ged-Iube femmebrote 9H ben Iptfiam
^r^fle k)nbe genen bet ben (e^en ^n be i^ant ald fe t(|or |^er^
18^^* ffartb )>t^-tre<fen »eltfere »anner fe m^t ben i^^anben || 9r9<>
ben ebber (^ant-grepe bon »^Qen »^Uen (sie) epn et^en- ebber
br9n(t*)>atfi bat ban t(^or f^ant pd )>uOen m^t fammegen nat^e
bat fo ben onerfamen )>nbe bar-^nne bat brot^ gelabt fo be^
rpititen fe f^cf fuluefl epn na beme aabren« @ ptem fe fegge n
bat bat fipfl^d^e facrament iat fe )ip ben guben bonner-bad^
confecreren allene bn^tt^cfi f9 tf^o Dorforgen be franden onbe
n^^i bat y>p anbere bage geconfecreret »ertb »ellefere fe y>o>
»aren t^o ^tff-gange be« ^ared ^n e^nem felfe bar-t^o bereit
9nbe alfo ))nber*»9len »otmetp^ onbe )>orfommen hm munbe
bed francfen mpt epnem leyel ^n-bruden ® ptem )>or bere«
b^nge bed fetfe^ fo »9fen )>nbe t)mbragen fe mpt barnenben
l»a(farf^en bat brolf^ )>nbe »p mpt »armen »at|^er ^n ben
fel(t gegoten aK Dorte^bt bat men no(^ confecreren fal bem
i^lit mpt grotber er»erb9<be9t^ tfio be-ftbonen bar ben bat
19<^* )^4l t^ ber erben | »altf^ anbebet vnbe affgoberpe brpuet^
t)an t^unbert^fen gef(|efftffen }c. 129
men bat-na aU bat facrament t))» bat aftat geflalt ^nbe gecotn«
fecrett ^d fo bat(» nmant ete ))nbe ivett^ od n^d^t t)^ge|^auett
© ptem fe fpnt tmi^efetpdp t)an ber I^^Upgen Uxhn n^d^t allene
)jn ber fformen funbcr Dtf fumtpbeö ijn ber materpen ber iopt
aW Dor-berot^ 9« »nbe confecren anber I^^Upgen bre-fonijnfle-
bage )?or be recte bo^pßebe fneQe Io))enbe firom-matere menttere
fe be l^aben tonen r>ot be iope junger Ipnber ^n gefpfen^d
ber porbanen »nbe pffban c^n tpntfi pn bem Dnbe-etftefen bar
)?or lulbe ßaruetl^ ebber ^t^ eren f^anben entf))^alt^ t)nbe ))or-
brpntfctl^ fo feggen fe ^bt f9 ijn ben i^emmel r«rfctt> »nbe bat
bnffe »arlt^ fpner nl^d^t »erbl^c^ geiveß fp © intern ere ))teflet
l^m-gemepn beben n9($ ban n^an-ner fe bat ampt ber muffen
na erer uj^fe l^atben fuJwen odt mac^ got^ »et^en »at ere ge-
tijbe fvnt|> ouerjl fe feggen bat en ^Jrefier be bp fpner ffruuen
1 gefla^)en ^cfft^ t)nbe mpffe falben »pt ee-nod^ fp t|>o tepi» 19^'
mafpngbe fpner conflencien bat be fpd pn bem flauen ebbet
anberd n^affe mpt ge-furben n^armen n^at^er iDan bem f^ebel
bed ()ouebed an bet^ tbo ben Dotb-fparen bpt n)affer feggen fe
fo frefft9($ tbo »efen alfe be bt^6)t ft)n mochte tbo entlofpnge
erer fnnbe. ® ptem off t)an »n-tjor-fp^t epn :prefier »nfe«
gelouend Dp €ren attaren mpffe bebe fo tbo^bteten fe bat lon^
norn)9fetb gelpd off etl^ bar-bor(j^ entn^ebemetb mere mn feggen
bat )^p epnem altare epne^ baged nr^tfyt mer men epne mpffe
gefen möge © ptem fe feggen bat ere ))o((f t)orbene )>nbe
groted afftated belafftpc^ n^erbe u>ener m epn re(ä^t-ge(otttgen
mpffen unfer romffen gelouenS tf^o bobe bringen ® 9tem fe
feggen bat ere ))reflere ))orbaben )?nf(|9dl9(^e9tb ^p f9d loben
S »anner fe epnen bpunpd ebber anberen ))ogeI boben vnbe ny^lt 20^-
er geboriple f<|f9(^(9^e9t|» n>ebber fragen er fo-ban gebobet^
))agel r>an en )>nber ben armen gebragen genftyten )^or-))uIet^
bj^t 99 ere ptnUnM be n];^(|t fo i^artf^ mxt n)anner fe epnen
9
130 @9nne @(|Dnne l^t;fl^orie
teerten ^tp^tn nt^nffen gebobet^ |)ebbe. © ptm fe feggen
bat ivald Queren t^titn eren t)j;^ant funber-Ivnfled epntn men
bed romffen gelouend t)nn ben t(K) ))otnofen ]6efd[iebj(^gen t>nit
bebrcgen flen funbc en fp tt>or-»mme fc fprefen mpt bcn grefen
»nbcr-tret^ cruße t)nbe b|>ncn flelouen t)nbe ijorborff bpncti
t^t^ant © ytem fe feggen bat men Un faterbad^ ebber fum^
auent|> ^n ber grot^en »ajien nenerieye »j^ö Dajien foBe »übe
bat be botl^^feit funbygen be ben ))af}en od bat mm yn ge«»
bad^ter ganger t)af}en nene myffe bon foQe ian aUc^nt bed
fater-baged »nbe funboge« »or-i^nne fe t)nfe ^pttpge romffe
larte bat be yn anberen bagen ber t^ajlen mpffe falben Iet|i
20^- t)or-bom-Iy(f a^ten t)nbe begannen ere t)aften || t)t^ gelpfen
erbpme a^te t^o ))orn »nbe eten alle t)rj;^gbage na eren t)aflen
ff(ef(f od y»f gebaben ))a{lelauenbe toanner be tamtn iDp tpmn
ffru^gbac^ ))nbe feggen bat me p ber grot(ien t)a{i^en gepne
D^ffe t^o eten möge gebrufen ban aQene bed yngetvei^bed ))an
ben ijpffen ® jtem fe fegen bat be redjft-geloupgen be«
romffen gel^orfam« bar-pnne iotfylpd funbpgen bat fe ere barbe
Tcjieren t>nit et^e geaorgebe bere bem-gelpfen odt bar-pne batfi
fe fflefdf et{>en am negefien funbage manbage bpnjtebage »or
ber grot^en »ajien ® ptem fe feggen iat be ;prelaturen onbe
gejHyte lene otf/be ^)>D}>gen W999«8^ ^^9^ ^H^^ »orfofft
t)nbe gefofft werben »nbe ere fynber feggen fe hat be arfftpfe
red^t liebten tffo ben gejitj^fen (enen be t)an erren lieberen be-
fet^en gewejl fpn © ytem fe feggen iat gepn m)>nffe bot^^
Iptf fijnbygen möge m grot^e mpgbat |>e anber« begept
21«- )C?^ ^ttm fe feggen iat be t>leflpfe befennyngl^e tn)e t>nmxp
bunben ^)erfonen ijnbe otf ttofer gej^ne bot^-funbe fpn ® ptem
fe feggen tat epnen beuen fpner beuerpe i^aluen genod^ f{^
fpd fernen i)refieren tbo beiopfen »nbe fpne mpfbat ti^o befennen
mit t>m t^o bpbben be befmo-pnge be« olpe« »übe bor-na
n^(S)t fuOe Befuettl^ iretben m^t anbeten f^en^tencyen ebber
f^nlt be^ n)ebber-Ierend © pUvx fe »^Qen np^t bat eyn
))e8e-)?nt [9 mer bat aOene tn)e ^cltflebe ber feien fpn be
hemmet lonit be l^eDe ® ^tem fe feggen bat be feien ber
te^t-nretbygen üor ben bo£^ bed {afien geryt^ted »nbe be-oyle
be (pd^am yn ber erben pd be glarpge ber falyd^eyt nyd^t er«'
langen vnbe od be feien ber t)orbomben npdt^t er t^or fieQen
lomen ben ftj^nt tnflebe gelpif ben t)ogeIen pn ber Inc^t
J3** 9tem fe feggen batf> fo-ban Be^elp ber leuenbpgen al 21^-
r»H be beben ge-fd^pntfi aUene t^o-(at^e lamen ben t)or-
bomben yn ber lieHe ))nbe genen anberen )3^ 9tem fe feg^
gen bat be l^yQpge geß^ npi^t rcotti)'%a ))an ber ))erfonen bed
fond funber aUene bed i^aberd tvelfer pd tegen be ntagefletff
ber fipUpgen bret)Dlbyd(ie9t^ )3^ ptem fe mafen ^^orfdi^ebyngen
yn ber täjti^op np^t )^t^ rebbelyfen orfofen funber na egener
»yllor ^mmt i^xpiftpff) ebber anberer ly^tuerbpi^en fafen
iDyOen \>nn feggen bat|) eyn yber be bed Begetf» fo möge )9or-
f(]^eben »erben )C^ pttm fe feggen bat be anberbe t)nbe
brebe e(^tf4ic)> ))nbe fo »ort^ ban npc^t temelytf ebber xoax^
<^^P^ f9 ^nbe bat bar-t)an gepn elyfen f^ntl^ gebaren »erbe
Ikl^ ytent »anner fe ere beben begrauen ^ebben fe motl^ epn
yber ^an en t>tf) gebot^ ered ))re{ler^ bat graff luffen bar-na
fe ben ( »erfdSiop l^alben \>nbe fommyge fo))!pe eret^en be \>cin 22<^'
eren ^jrefter gebenebpget|> fpn J3^ pttm fe feggen iat »er^
lyfen fforfien |>eren enbe \)or»efer mögen funber t)or-»rcf|^ng
bed ^ogefleu band ere :|)atr9-ar($en ip^^ep^t pxt^tx flau r>nit
aff-fetten fo »afen en bat geleuetj) )C^ bP^-^nbouen fpnt^
nod^ )otU anber I)^d(^t-))erb)^ge ipunte ered erbomd ber men nyd^t
altbo-male t)orf aren fan ban bat be ruffen od anber arrpngen
b9-))l9(^t9(^ fpn fo be grefen buten buffe 9orgef<^reuen tegen
be redSit-geloupgen romffen ferfe mptfi »ebber-fparryd^eptl^ ^or*
138 a^^mt 64ionne fi^fl^otie
<intn)otben tonbe ^olben lo^ f^tyfft buffe fufft^e tccict )»o>
(enompt bat »o-wol be gtefen elffen ma( m t>oX'lopt ber tpbt
»an ber romffen taxUn affgetteben WH fo Dafen f^if mebbet
tf^o ber fulften gegeuen m fynt^ yn ber tmelfften afffnybpnge t)nbe
!Oi>rbeIg|^nge fiv l^ebben noctanft be ruffen n^iDerle be grefen yn
22'^* tpebber-Ierynge | »nbe annem^^nge bed ge](}orfamd ebber entfi-
ffangynge ber geredjjitytfieyt^ x^an ber romffen farfen na-»oIgen
loyUen bar-M^ ene fnobe ^cx^tti^^t^t^ ber ge-ba$ten Stuffen
0e;^t t^o ernteten tvor-t^mme od be bemeltl^e boctor fere mer(f^
tiefen ben^ed^t bat (tboify [aUmt^t^^ ))mme ber tivelfften ))nbe
lotßen afftreb)^nge ber grefen fo-ban quat^ ntj^ii^t lenger )?or-
bragen »nbe fyn l(iyllyge tarfe fo Dafen bef:|)i>ttet t^o »erben
)>or-^an ny^t jtaben mlttn »nbe ^efft bar-)?mme be fulfft^en
grefen na i^erteyn yaren erer geba^^ten (atßen afftreben pu ep
ouermaten bcbrofflycl^e »orßorynge fanten (aten ^p bat na yn-
tü^nn^nit ber ftqtf^ conßant)^no))eIen loan ben turfen be t^nfe^»
liegen grefen ben vnmplben tyraunen bnbe vyanbe M cru^ei^
ä^09 ere ^onebe bogeben be t|fo-oorne tt^^t »olben bem
23^* ^ebeffalber it^xp^^ t)nbe romffen || :pane9e t)nber-ban tmbe
gel^orfam »»efen vnbe bat fe be ben yamerl^fen bobe ontfamen
»eren mand ben j^oben mn fieyben ben-nnbe-u)ebber t^or^^
^oyet^ 9n i^n-barlyfen egenbome ii>oxhUntn be [^(t t)or-i)nmer^
bj^geben myt^ ben rei^t-^^ryli-gelonj^gen |^n fam)>t(9fer brober^^
lyfer »or-enynge tbo ))orfeIf(]^o)}pen ffrye tf^o (euen tvettefer
eyn yber gutfi ^x^tn mpnffe ;^n )>or-&)nnber9nge ber ))or-
borgenen gery^lted bed laHemedSitygen gabed bpOyif fa( ouer^
trachten )>nbe t^o |art|ien nemen
SSan ber tarieren geioalt nnfeben unbe nngelouen unbe
toge na ben })iüitn lanben*
^e tartaren l^ebben loyff ^^nberf^eybene ffurten-bome wH
un t>mUt\i}Un flcfj{fcfft|>ett tu 133
lepferd neviDpÜ^i fairal§f9 noi^a^ftp pttttop%tp ot^npffp ))itbe
cafangfy buffet yd alle ipit || tommynfifieu eyn itn tujfen )>0rii 23^^*
bunten t)nbe ibipmeQy^ ))ni)e Ibefytten ttoi]^ t^ele grotl^e ))nbe
n)9ber lanbe ald be ruffen me^ft-^j^attfi ynt futojlen ^ptibn
rufflant gelegen buffe lube fynt^ r>n^pilpd yn ben (eben bei^
funber »arben aUene erer t()ruf>e;^t^ ^aluen i)v(S) gepryfetl^ bat
fe byfeuett ebbet ftariten ben nyc^it ))ot-(aten bem fe benß ge^
louen ebber bpplvd^t t^o-feggen funberlynge« pn ftygefgcft^eff^
t^en n>ent^e fe fpnt^ bauen afie bpnd t^o )»e9ben geneget^
bmme pbeler ere ))nnbe laued iD^IIen lyggen bar-))mme Dnbe
n)anen eyn-beld niet pn eten telten ban pn anbeten »onyngen
t^nn Ionen fyd niyt eten )9etben be fet fei ))nbe tat^ fyn
üuetmaten noxct i^nn lange be-bel:))en pn l^et-n^otben t(^o bonbe
n>9ntetd )?nbe fantet§ fe fönen o(! ]| fneUet ouet gtotfie u^at^et 24^-
t)nn fltome onbe lange tt)ege ben anbet (übe gelouen Ionen
bnbe fyn yn bem gelonen eyn-beld gan§ fieyben )?nbe eyn-beld
))an bet tuutden fecten votni^t ete lanbe fydf ftteden na ber
gtotfien ^at^ cap^a be no(^ yn lott^en i^aten ben panuetffen
iGenueaen) t)t^ 9tal]|^gen tl^o be-l^ot^ gen)eft|^ t)nn nu ^m
ben tutfen pn-geounnen )^d tmbe ))an bet ß^abt caf)|^a tan men
9n lott^ tepfe lt\\) t^o conftantinoplen ))nn fo xottü) n9i yetu^
falem t)nbe bat l^yllpge (antl^ bat*mme ^d etb n)at]^afftv(d bat
men bt(^ bet d^ftyften-^eytf) t^o tepfen {nabem f^i^Upgen t>ele
neget »e^ i^efft onbe mqpfl t^o lanbe ttecfen m^if )>t^ Ipffi»
lant^ bot(|^ tnflant^ ))nbe tartatyen ban »an Denebygen ebbet
anbet8-U)at-aff onbe yd no(^ binnen lottfien yaten eyn meniptf
tyttet genom))t fiet l^and fende ))t]^ benne lanbe tfio begeten
botbyd^ imi$ Baiern gebüriig) | by bem fonyndipfen liane tffo 24'^;
))aUn ge*n)eß^ be ben mi^ b^p caipl^a yngetagen 9nbet>p ))enebygeR
n)ebbet-t)mme gelamen »ad alfe be otnefie commyffatyitd buffed
offlate« )om m fnlneß t|iot vpUt pn lettouen ge-fiottfi l^efft
134 a^fmt 6d^onne f^i^ß^orie
ban be tuffen totßtn ben totl^tn totä)t t)nbe t^odfi bor$ ere
lanbe npd^t gunnen aM tne iat t>ofen ))or-fod^t t)nbe bet)unben
^tfft wtntf)t fe ere lanbe gele(^ npd^t flaben t|^i> beleren t)nbe
D(f t)nd (firpfil^en bed romffen gelouend fo fere fl^m Dnbe loor-
bomlptf 9n t^nfer ee t)oxaibttn bat tt)9 bed bVOpsen lanbed
nv^t wtxh\)ä} fpn t^o beft^Duen be« If^efft wen e^n war-tefen
beleuet^ an (ouelpfen gebe(|^tenuffen grauen gert(i t)an ber mar#
den l^ertbcge alff t^o cleue brober bem atö be bor^ iQfflant^
25<^- reifen n)oIbe na bem ^r)\ir)^tn ü graue ))nbe na t)or»orueHen
gelepbe t>an ben ruffen t^o nograben quam fpn toltf äff iotf)
geflagen wartb i>nbe fud fo tele le^be« »nbe »ebber-jiaW t)an
be ruffen begegen-be bat ^e »ebber-))mme mußbe t(^o-rugge
treden od fo 9« pbt pn ber marbe^tb bat be ruffen tartaren
. t)nbe turden t)orborgene »»etf^enbeptb ))nber f9($ ^ebben tegen
i^nfe red^tl^e d)xr)^tn\^t^t ))nbe ane t)nber;Iatfi ere t^efperd mon^-
gerlepe n)9f ^nbe (^rpQene loarU^ t)orfenben barfe be t>ox^
lo^enben i^xtf^tn ber t)ele b^ en fpit mptl^ grotben g9fft(»en
l^nbe gauen tbo gebruden ebber fud anber fpeQube m^t^ baren
ebber befiben ebber apen-bare bobe-f4)o)) mpt lofen n)aruen )?tb-
mafen aU be ruffen 9n fortben 9aren an pawefllvle b^Up^ept^
26*- önbe anber (brijfiene fforftb^« »<^^n geban | o(b grot^e ^or-
fdiir9fft|)e ))nne t)el9db bor^ Ipffiantl^ Dnbe anber (^rpflene lanbe
tf^o traden t)ormoruen t^nbe fo ot 9ntb t)t|^bregen mptb bebro(b
»nb t)alf<äbe9t t)mme-ge-gan ^ebben bar-t>mme fe bet|> »etljien
9n U)at^ puntbe be (^ri^flenl^e^t fle^t )>nbe »ortegen fe ge-ba(bt-
ivart^ ebber niD(bt ben ^bt be (^b^^pflene wetzen ba en benabert^
ebber t)erne f^n t)nn bar-bord^ be lube t)nbe fufle tbo muren
buffen ^arnffe falpeter pulutx t>nbt aller not|^trofft tfio friged-
gef^efften an-tfio-r^dbten pn ruflantl^ 9n fort()en ^aren getomen
f9nt|^ bar nu lepber ber ^r^flen-geloupgen t^o Ipfflantff aUe
tfreuel t>nit be k)t^er{l(>e notfi t)an en-fleptb ))angeme(t(ien' ruffen
mn t)unbetl9fett gef4iefft|>en tc. 136
»ttbe tartaren ^o fo grollte beffar^nge »n^e awj-ti)elb)j^ befoti^
t|o-gemet()en tt)art^ old ))an ge^n^gen anbren turfen l^ie^benen
ebber »ngelouijgett t)nn bar-t)inmc I^fflantlji 1| elpne »ormure 26^-
ebber toor-fd^^UI^ t}^ ber gemeinen d^ri^fl^en^e^t^ liegen be
gemeltfien t)9anbe fo (angge bat gerebbet^ t^nbe entl^^-fettet^
tt^ert^ ald bat oi be jpauefif^fe buQe buffed afflat^ed mi^t^
metn »tl^foret
t)an Um iouete wnbe partf^eit be6 nien Sluffd&en Slate«
i?nn tijat bar-ut^ entjiunbt*
^nt^ t)at Dnfer leeren alö men f(i(>reff in, cccc^ »nbe jq na
ijtfi-ffor^nge e^ner fuaren t)e9be wartfr e^n bp-ffrebe »p-gena*»
men t>n beflot^en tf)o j ^aren tuffen ben Ijieren tf)o Ivfflattt^
»itn ben ruffen IJier-fdfiafft^en t^o grotfie norgraben t)nbe :>)leffDtö
bar-na pnt i^ar {ci| t>\> bed ^^Q^g^n facrantentf^ed ba<S^ CJuni
21.^ martf) be erße jien geleckt tfio bem gebuuetfie bed me(|i^
t^gen n^gen flated gebeten ipmanegorot^ trelder be grot^-ffurft^e
t^or rnnfforn ber ruffen fet^fer t)an gruntl^ M)p npe buuen letl^i
»nn II »0 t)or jie^t^ na fptf nomen let^ »nbe b)jt^ flDt|> gela(]fi 26'^-
t)p epne jiebe ruffer erben bor nu (riie) t(jü-»orn »at^ gebunet
tt)ad t)nbe n)ent^e be gruntfi fien^^ ts^ad fo toorben bor od io
erf}^ be fiene gebrafen t)nbe fo yn e^nem arbe^be gemuretl^
^nbe be grauen ))mme bat flotl^i gerumet^ x^nbe (p^t red^t ouer
tegen ber flat^ t)nn fIot|> naruen ben Iouet9fen butfd&en orben
9n l9ff(ant]^ t|)o-be-fior9(|i fo na b9 e9n-anber bot n^d^t mer
ben be jirome bed n)aterd naruen ge^et^en U)or e9n ger9tige
armbofied fd^otfie treged bretl^ bor tuffen 9d aOe tegen olbe
))orbra(Sbt^e ))nbe b9-ffreben bor be {lat^ 9nue t)ormart^ u^ad
bat nemant ))an be9ben ))art^en ben anberen t^o na t9mmeren
ebber buuen fdfiolbe t^nbe b9tl^ fulftfie n9e flot^ m9t fulfer
maddt \)nn 9le angeffangen t^nbe ))uUenbra^t bat ^i^ [| 9ubem 27^-
1S6 a^mt ®(|ionne l^l^^()0tie
ffilfft^en famcc aU 9bt )))) €oryi>r9d $Y9fi9 («Ttifii j»/.) t^ot-
(etDttfi I^egunnen toait^ bat-na )))) affuQtpcion9d matpee Uai^.
i^O an loelen tornrn ))tin muten fere (^oge it^it t)nbe ftard
^orgewatt^ begreben rebe »ad )»nn »o-iool b9t gebacf^te fIot()
bar-na t>an ben ftpeben bord^ fomm9ge butfif^e fnedl^te 9nsej
munnen tnn ben ^txtn tffo l9ff(ant angebaben »artb fo n)clben
bo(^ be ))or*me(t^en b^^^n bed fo nifä)t annenten wie tä bat
^otbef^r^uene gebuuetbe n9($t t)orb9nbeten )>p bat fe ben [iva^
ten ))enen ber n)rafe gabed t^ormpbbelfi ))eft9(en€9en fam^it ))ut
))nbe bat fmertlg» t)p be auertreb9nge bed b9-t)rebed ))orn)9(f0ret^
)>nbe 9n ben )>tebebreuen bo-befiemmetb nifä^t en-t)c(9(b tt)otben
))nn üd ben tuffen nt9t etem fe9fer gepne otfate geuen ere
fm9nbe ge-ivaUb tegen l9fflant tbo i^uen bar tbo »ebber-flanbe
^P' io be ianbe aUene no($ gang || ))ngefd[^9(t t^nbe tbo t>nme(^t9db
»eren ^9C-t)mme aM be (»eben ni9t gtotem tone t>p bem
fttlueßen flatfie gefregen »ebbet aff-togen Dnbe bat t^nbemani«
n^äf fian Uttn »ent^e 9t en tfio »ptb belegen »ad tbo ent-
fetten fo ^ebben 9bt be tuffen »ebbet 9ngenanien r>ntt no^
ftaxdtx t>nn fdbonet gebuuetfi ben 9tb je t^o-t>otn ge-»efet]^
»ad aifD bat t>p buffen bad^ al be-9ene »utbet iL tounder}
t^an na-feggen be 9t^ be-f4o»et^ l^ebben be bo»me{let buffed
flated f9nt(^ gtegen t^nbe »alen ge-»eflb ald vä ade ge-flalt
na-»9fet^ vnbe 9d tbo aUet»ete funbet{9nged an t^ntedpf ge-
i^utt^t t)on aQet-Iepe buffen D»et motten »ol gef(b9(fet^ t)nn
t)0t-fotgetb od ni9t t)ele bufentb mannen fle^ fo etnftlpt t)0Xif
28^* »atetf» bat men ge9n notb^ttofft || bot fan an t)ot-matfen
t^nn be tuffen fpd fulue^ oot-^oten laten bat fe gan|( Ipfftant^
)^t|^ bem flat^e ftenden t)nn be-b»9Rgen »9flen bot*ot^ epn
9bet fan begt9pen »at ete anbaut onn me-n9nge ge-»efet() 9$
aM od $9t-na »otget^ »ent^e febbet-mald bat fo-ban ftotfi
))uSenbta^t fo 9« ben atmen (|t9fienen 9n (9ff(ant^ funbet-
(^nged B9nnen bete narue ^nbe botc-tjmme^et tt)onafft9$ fo
monn^i]^ fppti^ \)on t)nn f^abe p bem b^-^rebe ge-f(]^en bat
men bed nt^t ber lorten n^d^t ^uUen fd^r^uen lait ald tüo be
ruffen t)an bem gebacfitcn n^en flat^e 9n ber ))i>tfi>f9ng ered
gefd^utteö t)afen 9nbe flatf» narue )s»p farfen l^ufere t^nbe anber
muren gel9(f 9n oipenbare t)e9be ^tf) üuer-mot^ grot^e iiene
)>nu lobe ge-fd^Dten t)nn fommpge brepl^fe :perfi)nen nemptiptf
(eren ^o^an || tf)ct megeben b0r9ente9{ler tot narue ni9t mer 28'^^-
anberen bar ü(f ))refter mand gewefl() an fe vmme ere gebred
\)nn me9n9nge m^t ben fd^eten t^o vox-^cxtn Duer gefant^i m9t
J^arben tmppekn ^nn floden 9ammerl9(I t^o-ftagen od bar-
en-bauen ett9fe anbere er^afft9ge lube t)nbe )>re{lere )omme
buffer geme(tf)en gebrele tt)9Qen ouer-motd an fe t)or{(|i9det 9n
i)u(e {l9ndenbe torne getsorpen t)nbe fuerl9db m9t 9feren l^elben
Dürlaben be bo($ )[)unberl9fe m9fe t)0rm9bbelß f^nlpe bed aOe-
nie^t9ge gäbe« erlofet^ »orben t^or-ber onfan9fe befft^e reff
brantb mortui t>\\n ade bof(ie9t^ anben t)nnofeIen ä^x^^tn be
f9d tfio bem b9t)rebe t)or-Ieten t)nnt9lbel9d begangen ))nbe
»ttber onJ)eren fomm9ge nian«-))erfonen fnnber || aDebarme- 29<»-
|>ert9d^e9tb nafet an bente gebunben y>p " be ni9t treten p^Un
gef^a-ten ))n en ere inenl9le geme^^te en-bet m9t^ Inben )onbt
(eben affgerudet en-bet fu« affgefneben t)n 9n ere munt^ ge^
9e!en oä) fontni9ge be9be mand t)m ffrouen ere nefen lifppcn
oren t)nn brofit)e affgefneben t)nbe ere l^anbe affge-^ouen »nbe
en fl)9t9ge ijnn fionl9fe brene 9n eren boffem ge^en t>nbe fe
fo m9t f^ar)}en roben t)iibe ge9|felen auer-gegaget^ tffo ben
l9fflenberen bar-en-bauen anberen ere bufe t)Vgefl9Pl)et{> ere
gebarmtl^e ^t|)-ge-t^ogen be m9t e9nen enbe an htn bom t|fo
to^penbe benob9getfi fo lange alfe lenen ))nbe bat gerben fonben
))orber e9nen f9n fiouet^ affgefiomen || ))nbe bat m9t e9ner 29^-
gleuegen bauen i^t^ txnnt gebai^ten ftat^e na ber l9fflanbef(^en
ISS @9nne ©d^onne ^9^^cm «
f^ben tnyt^ grotem 9efd;)te9 t?nn gerud^te t)t^geßefen t)nbe fud
t)ele manne ^nit ffrnue ge-^angen t)0tbru(! 9n f^anben t)nbe
))otf»e ebber fe oä) p anfen ber Ipfflanbet tf^o ftnifen geffouen
))nbe ntpt anbeten mann9<]|i-n)alb9gen t^aff^en t^o bobe %tmwc^
tfiertff fiebben aQen to ^ma^tiftf) t)otfd^re(fl94^-e9t^ be9 (|t9f}enen
»altfed 9n l9Pantff.
))i>n ber nnbidifen nnbe fuaren t)end-nt{fen ))nbe f^aben bed
butf^ien copmand ber |ianfe gel^eiten
<^9r 9^ t|o iveten bat aU be ))an ber gefelfd^o)) 9n ber
föV^tt-f^f^^P ^^t butf(!{)en l^anffe ebber Ijjiii jiebe gebeten t)or^
30«- ^ouet 3 ftapele »nbe cammore ^abben bar fe m^t ben eren
fnnberl9nger grotfier ffr9g^e9t^ t>nbe regten mo6)ttn gebrnden
ber no6) tfior t9bt e9n 90 t(io brugge 9n fflanbren bat anber
t^o lunben 9n enggelant^ t)nbe bat brubbe if)o bergen 9n nori«
megen fo n)af bat »erbe t^o grotl^e not^garben 9n rnftantl^
i^urbenom^jtj) bar alle foffet »ober-wartf an fabelen mart^en
mentfen grautoarfe l^ermelin laftfien od t)eU maffed t)nbe anber
bnrbar ^)erfelen ^er ))tegen bor^ t9fflant^ t^o famen t)nbe auer
btttM<|e tjnbe anber lanbe t)or-n)ort|) t^o »erben alfo bat beö
9nber »orfer9nge alle tanbe jiebe t)nbe lube gebet^ertfi »orben
onerfi 9bt l^efft [9* begenen bat 9nbe futfft(je tght wo »or
fle9bt bat n9e f(ot^ t)or geroalt^ t)uQen-t^ügen »ad mmptlifd
30^' 9nt I be grot-fforfibe (?) t):p fnntiie leonarbnd ba^ (Nov.
ßd be grot-fforjilie tljior muffo» ber rnjfen fe9fer funber alle
rebe ^nbe re^t be bntfdj^en fo))Iube be bo b9nnen nougarben
»eren m9t eren ijrefteren t^nbe cajjpelanen 9nime taue sttjüj
|)erfi)nen 9und t^nbe oW) |)efft t)on eren fronen geffangen nemen
ere fio§en t)nbe fd^o t)t|i-tre(fen m9t 9feren fietben firengel9(f
be-ftnt^cn 9n bnftbere qnabe torne »ar))en t)nn fe fo e9nbel
t|i0 bren t^nbe e9n-be( tfio negen 9aren ge)»entft9($ an-fiolben
van vmUxi)fltn gef(]^efftfien k. 139
vi en at et gut](^ 'op ^>tU bufentl^ r9nfre gulben getasertf» ent^
ffrombe lanben t)nbe tothxoot t>t gemett(ien foplube fo ^anteri^d
an l9ue ))nbe gube ))0tn)etb9get^ be (odSi-merb^se || {lere me9flei: 31^*
t^o Ipfflant ^otmpbbetfi t>dtn befenb9gen 'onn atbe9be na bet
{)ant ettofctli i)nn ffr9g ge-Iregen fiefft fo were bo<!(> t)nmoget9Ä
gett)efi bar be fo lange 9n bet fuaren fen(!en9{Ten Ieuenb9d^
gebutetii »ennere fe be mad^t gabed n9d&t funberl9nged Uf)ot
l^ebbe ban mod^ten bo(j^ ere gnber ni9t n9d^te tt)ebber-fr9gen
be noct) bet "op bnffen batfi gen)e9gert t)nn ange^olben n^atben
))nn od 9d bem geme9nen butf^en topmannt febber ber t9bt
be gen)onl9(Ie le^er t)nn |)annter9nge tl^o noiDgatben ^nn aOe
anbete fopenf^o)) mift ben ruffen ber(| flrengel9(f iDoxiot^ ered
grot-ffotfi|>en »nbe Ie9fer« beWfio-^iere befperetl^ bat o(f be
gemelt^e fftxt nie9fter nt9t an-feT9nge t)eled ))9ttf)ed ))nbe ernfied
))mme tl^o bebr9uenbe t)orfo$t fiefft t>nn bed b9 bem gemelten
grotfotflen || n9(!()t mo^it ge-l^ott^ ivarben bar-bor(!() be t9ran^ 3P*
nen t)otme9nen aü f9df 9n ber t)ar^e9t(» bet)9nbet^ be nier9nge
t)nbe »olmat^t ber lanbe t)nbe flebe fo t)n-t)ormar<It tiio Irenden
bar (9ff(ant^ troft enbe entfett9nge fe 'oan fiebben muffte
be orfafen n)or-t)mnie be bntfti^e fo))man tl^o nowgarben ](iabbe
))an bem grotfforflen t^or muffoto ber ruffen fe9fer e9nen
"oxtU- ebber cru^e-breff m9t f9nen anl^angenben fegelen 9n
clarem nobelen golbe be-U)ofl9get]^ bar ))nberanbren fo 9n ge-
f^reuen fluntl^ mer 9bt fafe bat e9n rnffe 9n ben l^enfefieben
)op gen9ger m9fbat^ be-gtepen ebber angeivangen »orbe ben
fdl^olbe men r9d;ten na butfd(»en re^te bat fie 9n bef(agen
»orbe benn gel9fen ttebber-omme fcf^olbe e9nem || bulfttien 32<^-
na xnffdftn re^te bar ^e t)mme 9en9er fd^nlt ebber m9fbat
n)9Qen-en an-gegre))en ))nbe geffangen »orbe atfud gebrobert^
b9nnen ber flat(i renal 9n l9fflant e9n rnffe be toalffe reuelfd^e
f4l9Q9tige gemuntetfi |iabbe na erfforbe-r9nge f9ner m9atl^ f9nb
140 G^nne Sifycnnt ff^^ttit
htt j^at^ xtä)tt t^o bobe gefabelt ivartfi bar-na 9n ber fulfftf^en
ft^abt e^n anber ruffe be loan grot^em gefted^te t)hbe e^n be#
nompl9(! fi>))man tvad bo erntet ij^erbe-mober bar ^t tl^iegen be
nature mebe t^D f(3&affen ^eiU beffunben i)nbe bar-ömme na
reftte ber fHiabt tjorbraitt^ »attjf — »ent^e »mme futterbof^e^t
»9ne {lebe lanbe t^nbe anto^uel »erben geiplaget n)enner be
)»iigeßraffetl^ bleuen ban be anberen ruf($en fo))Iube be bo
32^' bar »eren || aS^Uitn fere ouelgeban bat nten ^mme futfed
flepnen n^arded wißtn foban a(titbarn man fo t^nuerb^gen
|>anbelen (Dtbe t)nbe feben alle apenbare bat be befiele pn eren
lanbe txiu erer r9bber-f(t)i)!() ebber wo fe »eren fuIdCe bpnge
pU^tn t^o ouen bat fe ^n ber n)ar](ie9t nargend t)or. ebber
gang ger9nge ad^ten bnfban Qraffff^nge ber gemelten mpfbeber
m^t t>elen anberen gebQd^teben logenen t)nn dix^ten be aller
eren »ar^e^t^ ))nbe xtä)t entegen wtun brachten be anberen
rujfen an erem fe9fcr ben grotfforfif^en t^or muffo» tjnbe
beben wrafe bar-ouer bat ber eren ^n ben f>enfe-|leben ncmpt^
l^d t^o renal fo ))nf^ulb9ge m^f^ianbel gefaben t>nht t)or-
brantb »eren bar-t)mme be geballte ©rotffocftb^ ftratfe« beual
33<^- u Un butfdden fopman binnen nougarben ni9t l9nen tjnbe
gttbe 9n geaenfnp^ t^o jleflen t)nbe be Uptn-^äfop nat^o-taten
wo t)or berort|> 9$ od fo t)orbebe \)t m^t grotem ernflen tjnbe
brounen be ^eren t^o t9fflant bat fe eme fomm9ge borgeme9|ler
rattube t^nn ger9(^te«-»aget§ ber jiabt reuet be buffe geba<f^te
m9libeber t)ororbeIt ^abben ant-werben f^fotben f9nen gr9m:f
migen t(^orn ni9t erer )>aff9en t(^obefu9dSlten bar-matt(f »ad e9n
borgcme9fler be bar^t)mme »0 t)or fte9bt od ))orclaget »artfi
bat fie enen breff bed gemelten ruffen fe9ferö f9ttenbe an ^^^
nem bpffe onn futiber »})fianbt eöer erbeb9ng^ ent-ffangen ^ebbe
boc^ uio(3&te be t9ranne fpnen »9llen f)jfx-r)mt n9^t bebolben
fi^ be ^eren ȟbe Pebe t^o l9fftant f9d tl^o-fomenbe tjorpl9^^
leben erbe t)tetfte notf^ mn ben J bot^ t^o ertpben etfe f^tf ^n 33^-
fulfen egen-bom bed motmyll^gen t9rannen begeuen toolUn
^9r-t)mme be fulfftfie t9rattiie fo ^oge tjorb^tt^ert^ wartf^ bat
^e be jiabt ))iin flot^ teuel albe ^efie fd^on ))nbe jlati! [911 911
fuluet m9t toinen ))nbe muten ))ormafen let^ ^nn bat ))nbet
anbeten fulueten flef(j^te9 t))) f9nen b9f(! gefat^ an-t^o-f^onyen
»nbe t^o ^)9nfen plai^ »o ^)e fulrfet weflffe tned^t9<l& »atben
modelte ]{»9t-öt^ ma0 e9n 9bet öotnunf t9(|i w^nffe etfennen »0
»ntebbet9(f t)nn i)oi-metl^en be bofen tujfen f9n 9n eten ijet-
iomifUn ön-feben »nn mot^-W9nen
93an bem bunbe mit letouen unbe anfang bet laflen ueibe
tufT^en ben l^eten to lifflant unbe Un tuffen
aW nu be tuffen binnen ben öotgeba^ten te^n-^aten-b^- 34«-
^xtit n9(j^t aDene tmmen-ttent|» bet natue »0 t>ot betott^ 9^
funbet od 9n be jipd^ten t^o tpge bta^jte »nbe anbeten
lanben bed gemelt^en etn)etb9gen butf^en otbend n)o( b9 I;s
butfd^e ni9len n^eged langet bet fiten^e an tuftant^ belegen fo-
banne ^cmot^ t^nn ouet-bat(^ m9t ouet-tteb-9nge bet lant-
fd^eb9ngen ffzxtn batnen tpu^n ^e{en botflan motben t^nbe
aUet )^9entl9fet bof^e9t(^ 90 lend 90 met beg9nnen i^nbe n9(^t
anbetd beben ben Dff 9bt 9n a))enbatet ^e9be getvefi t)nbe be
guben ^eten t^o I9ff(ant ni9t gtolem bebtude vnbe be-fnmmet-
n9ffe begafftet U)eten n^o fe be 9tetfle not^ etet lanbe wt-
famen ntDiJ^ten 9n aQet matten n9($t anbete t>otmatft bat idan 9)
bat fe 9n anftanben i^tgange bed gemelten b9ffrebed no($ eji^nen
»nbte^l9fen n9en |1 b9t)tebe na a9l-fote vnbe ntotfhn)9nen bet 34^-
tuffen r>p [94 nemen ebbet (9* t>p aptnhaxt t)e9be \>p e9ne wage
allet »0t-»attb l9uee 9nbe ^uU^ tl^egen be tuffen jieDen raopen fo
leten fe 99t-9mme »ot-ni9bbet^ btoyl9fet botH^<>l> ^^ negejl-an
gelegen butfc^en^nn anbten ]^etenfDn9ngen f ot^en t^be mU ßebe
143 (S^nne ®d^j>nne l^il^flfiorie
)>mnie xat^ tcofi t)nn ^ulpe befofen ))ttbe bebten e^nen ^bereit
mpt ber etbeb^nge mpS^d^ 6e))unben ban ))mme ntonn^ger e);-
gener befweti^ngff t>nU toe*bra^t tvpnert bar lepber w^t
^rpßen-fie^t mpt wertf» beniDget^ gepn t^o-i^orletpdf^ ))orfor$
na i^nQenbpgen begert^en )>nbe beben erlangen fönen ban fo
3&^' i^tU be erbaren ftebe lubed firalfuntb ^nn etl^fe H anberen m^t
e^ner ftfiattpnge oner ere bo-ger bnn foplube i^orerbentb f9<E
ge-tr»l94l <tIfo fi^bed i^an anbegpnne geban be^wpfeben hat
\>c6f be angelegen ber lanbe tffo l9ff(ant^ t^o fo fioaren frpe
tor noge npd^t mo6)tt ent-fetten al^-buf gef(|a^ ^tb ^ptM 9nt
9ar mb bat f^o(|geIauerber be(|t-n9fTe b^^ alejanber grot-
fforfl^e tbo lettoioen be na martb tonr^ni to ^alen ergemeltb
ben t>orbenomt)ten ^0(b-n)erb9gen leeren me^fier tbo Ipfflant^
m^t t>tUn ixtpl^Un bobe-f(bo)))}^n Dnbe fd^^rpfftl^en letb be^
r^^ten xoat bebranged wn oner-ttald em t)an f^ner f orftQnne
))aber bem grot-fforflen tfior rnnffo» Dorbenom))t bauen ht^
fuaren t^orbod^ten fegelen breuen ))nbe e^ben t](ioge-bre-uen
36'^- »orbe »entfie ^n bem entl^-feggebreue be« geballten || grot<»
fforflen t^or mufforn angemelten leeren alesanbrum gefantff r>nn
mortui bor<$ fpne bot-f(^o:p ^^ ^^^ f^^V^^ bem gecIadSiten f)c
mepfter ))orge|^o(ben t^nber anbren i^er aiejanber befibulbpgetf^
wart^ bat l^e f^ne fforfipnne bed geba(bten muffowerd bo(bter
betauet fiebbe b^ bem grelen gelouen tbo taten i^nbe ere dccii^^
ptUm pxt^tx ^oeffge-fpnbe man6 »nn ffrauuen t)an benne
fulfftl^en gretfen gelouen b^tben f(bolbe bar-en-bauen ^abbe f)t
»ele ruffen üorfaren »übe nod^ fpne bo(bter repfen tätigen t^o
bem romffen »nbe latpnffen gelouen gelprf offt^e |>e ben grefe«-
fen gelouen gan§ )>nber-bru(fen iDoIbe Dnbe t)orn9<bten bed fo
gebedS^tfie be bar (/. dat) 9d be grot^-f orfl^e tl^or muffou) ernfU^dC
36«- t^o flanbe t)orbeboIt^ be« grefeliten gelouen« fo 1 lange »nbe
t>txt fie fonbe wn xao6}tt t)nbe bar-9mme fcbe l^e ben leeren
'txin ^unberl^Ien fief(|efft^en tc. 143
alejanbrc äff U crujlfuffpnge bat ipd aQe toftfie bet ffruntfi^ev
t>m ffrebed ^tf^ ))oruo((j^ bufbane entfegge-breued ))nbe metet
»mme-jienb^dj^eijt^ fo let ^tt oiejanbcr ^n beclog^nge fpncr
gebac(^ten notl^ ben ^eren nteipfler i^orbenompt b^ rptteripfe
ercn »nbc d&rijfllpler :|)l9(f)t »an wegen fpne« orben« »nbe bet
gangen lanbe t^o I^fflant^ ernßl^d vor-namen ^m ))or-beten
n0(^-beme Ipfflant^i otf ^n flelijtfen forgen fetfie »mme epnen
»orbejienb^gen i)orbnnt^ t^o malen tegen be ruffen fo-ioerne
^t gebad^t^^e ))mme be^ romeffen ))nn n^aren d^tpflenen gelonend
»ijUen bep-ber lanit aW I^fflant »nn lettouen exci^t^ »orborff
] ^nbe i^nbergand ))or^oben f^elipen bar-b^ odf Dotber v^axtfy 36^-
angegeuen bat ^e flunbe pbunt-lpler ffruntH^^^P ^9^ bem
giot-mei^t^gen Ie)^fer bet t)eltateren famotff^ genontpt be oi
bem gtot(i-fför1iett bet ruffen ij^ant^ berept-w^tt^d^ »nbe tßoU
gef(^9(fetl^ ivete mlpt aOer mai^t beflenbpd^ tbo erfc^^nen bar-
)onmt be fafen m^t gäbe neue uarl^fe )fe-fSi\)M mebe bro^ten
t>nn ivo-n^ol be ^ere me^jler ^oxitnompt xat)t berabe ^nbe ))or-
fp^t aUer anberen f^eren Dnn ipart^^e ber gemeinen lanbe tfyo
Ii^fflant^ vele bar-ipnne l^ebbe tf)o befpnnen fo ipartfi io^ ^nt
beflutl^ na erffcrberpnge ber t>terften notl^ o(f ouer-marfpnge
bed bre(!^l9feflen mand 'otltn qnaben ^an be^ben ))artben epn
bef(^el?ben bunt^ »nn »orenpnge tbegen be ruffen 1| »uflentogen 37«-
bef(%reuen \jorgeIe4lt i)nn mpt Ipfflpfen eeben bcfmaren i)nn
»ort:^ t^bt lonbe fiebe beftemmet bar-t)p ^n i)ljanbe lanbe be^be
^ereu nemptl^^ alejanber ^nbe ^ere mevjier t>oxUnompt ptx^
fonl^d mpt aUer ma^t tbo erfd^^nen u^alben be ruffen fempt^
l^A m^t ber f)ul)}e gabe^ tf)o beflr)^ben bad aQe dlirpflene ^n
beijben tauben gan« l)or-trofiet "onht erffrouetb aeren mijbbeter
t^bt ald men aUeutb-b^Iuen ber )):))ruQ9nge t^or ^ereffart^
t>lr}t^ an-ferbe »nn be ^ere t^o Hjff(ant(^ etipfe bufent(^ ffromber
re^fper »nn i^ot^-fned^t^e m^t aller frpgeS-notfitrofftfi öt but#
144 dtfmt Sd^dntte ^l^fi^(n:te
f^en )om anbeten lanben m^t grotem atbei^be ^m bat-Ie^en
ffatUn t(io f9({ ^a(en ))nbe fomen Iat(ien ^nn ere ^orgenamen
37^' tfio^i mpt aUet mad^t be fe V))br9ngen || !onbe ^n ruftant^
)^p )i>oxfttmmtU t\)ht )oxibe {lebe ))ot*»oIgeben fü ^9 ge^n man
M|f (ettouen erfdE^enen ald ^^tna fle^bt tf)o ettpfen malen ))t|i
Drfafen bat ^tx ale^anber ^crbenompt na botipfen affgange
f^ned btoberd od l^o(^-gelaueber bec^tnpffe ^ol^anned abatt^
fon^nged tfio ))alen getagen n^ad Dnn fo be lettomet aI0
^ouetf^'lof »nber f^tf ber b^nge bpfter t>nbe »orfitoet^ »orben
bo^ mad benne l(iere mei^fler ))an fönend alesanbet Dorbenom))!
t^o-t)orne et men nW^o^ fdS^tpffttpfen »ot-fnnb^get^ »ubane
vo^^ be gebaute tattetffe fe^fet m^t fpnen li^et-fd^plbe n)0{ ))an
ISSS bnfent^ mannen ouet ben gtot^en firom tana^d getamen
f9<f anbe gtenfe bet muffomet begen)en ^tiit \)n an-bad^t wo
Zi<^' X)otjle9bt bpjlanbt tfio bonbe ban bnffe tatteten R moflen od
t)0tgetted t(^o*tugge treden leben gtotI)en fd^aben oan ben tuffen
at omrac ^Jt^^-Mpnenbe bet lettowen wo »or berott^ 96 ij^pt-ötf^
ben gnben ^eten )Dnn d^tpfienen tfio tpfflant fo-ban fotge am:|>t
^nn notf^ ^n t)9anben Dnn egenen lanben )oov ^nn na ent-
flonbt bat pt en i^mmogel^d gen^efet mxt \)tf) geioatt bet
tt>9anbe t^o tarnen ))nbe ete lanbe t^o be-()olben »mannet fe
be fegeafftpge ^nt be6 aUeme^tpgen gobd botd^ i^otb^bben
bet gebenebpgeben ^ufffowen mat)jen be e^n funbetipnge pa^
ttona onn befd^etmet-^nne 9^ be« Ionel9fen otbenö t)nbe lanbe
t^o I9fflant^ n9(S^t fd^9n-bat-l9fen getebbet^ r>nit be^otjf fiebbe
»entöle al« be tuffen fegen bat fe fo l^att^ ^nbe etnjMpd »an
ben I9fflenbeten gemepnt »otben be wott^i ete gefu)9nbe tjots^
bolgen^ept etfl getotget^ t)nn getepfetl^ aQe mad^t t)nn bof^eyt
legen l9fftant t^ot t^o feten wo ^pt na folget
t>an ^uttbetli^Ien gef^efftffen tc. 145
t)an bctt etflen flef(^cfften bcr t)ev^^ mit beii tuffen 38^-
^t ^eren t^o I9ff(ant|f nempt(l^(f be ern)ert))[^ge{ie pn ®0tfi
))ai)er 1)tt mt^^a^el et^b^ffc^o)) t](}0 tlpge e^n fivad man ))an
I9ffl9fet olbet ^itn ' ftand^e^tf^ ))nn t)e ^or]6enom)>te ^od&»er#
b^ge ^ec iDott^er ))an pUtUn-icxSf me^jlet bemeltfien butfcfien
orben« if)o (pf (ant^ be 0(1 al buffer gef^efft^en na ge»ant^en
fafen e^n t^c-^ox\r)^t^ fiouet^ »ad m^t aller mad^t »Dt ouet
üi] bufent^ ml%txvi^tt xt\)\tt toa^jen vnn b^ toe bnfent^
Ir9ged-»)9tf»-Ine(]£lte at^ter bef^aluen be %xot^t men-n^i^te ^an
buren tifo t^otfie Dnn tbo yetbe be »e^nydl^ t(|pr »ete bogen
ü^ »Dtlube bed monni^^-woll^gen gefc^utted ^nn aQet not|h
trofft m^t anbetet t)ntuß.e but^en-gelatfien alfo bat pbt gange
II ^eer ber Iijfflenber ^p)fit Ijjj bufent wpnffen i^ngcneri^tf 39«-
gea^^tet voaxtf) f^n ouer pn tuflant^i getagen bar be ouerfle
comm^ffariud bujfer gnaben mi^t gen>efl i^nt l^ar mb ))nbe e^n
bed bonrebaged na bart^ol^mepi; CAug. ȧ.) bo fulffji mart^
bent gangen Ipfffenbeffen $ere t|^om nt^en ^ufe be beneb^^ct^e
gegenen m^t beme facrament(ie bed ^pQpgen Itfä^annti (^tpß^
i^m benne erioerbigen 9n got^ felper gebedSit-npffe ^txtn yoban
h^fi^^p tf»o brayte wn J^iebben ben erflen ba<j^ epn med^tv<i^
^er ber rujfen ge*ad||tet ^p tuff^ie sss ^«n ;( bufentf» re^f^e
man na erer »pfe ^ gen)a))en-t^ t>nbtx ogen m^t buf en »art
aOem ))orm9bbeI{i bemme re^f^en tf^nge e^ne brefflpfe mange#
Ipnge ))nbe f^iutten-ge^erbe ge^olben bor vele boben bleuen
pm no^ mer ge.»nnbet]^ »orben t)an bepben :part§en || b^r 39^
^oxlo^ be fiere me^fler allene ht) ;I gefabelber re^f^e bV^^St^^
be fernen fabel ffolgeben bef^aluen »atb anber f^eren Dub gube
manne ))orloren bo$ gewunnen be I))ff(enber »ebber ^ele t^an
ben )»9anben ))nn beweiben bat^ »elt^ . alfo bat be ru{fen bo
fe ber l9ff lenber mad^t i^nn ernfle lon^ept i^ornemen ^ntlafl^e
10
146 S^nne eSd^onne ^l^ji^orie
U ff(ud&t t^o-rugge beten ))nn );n bet futf t(»en fftu^t aOe ete
tu<^ t^^ttaOpe getebe »agen faren Dnbe buffen bp bre tnple
meged Ian<f ))ot-»OT))en vnbe ftan tetfyen bodb be )»etbe tit^t
f9<t getuimeti alfe be (pfflenbet bed anbeten baged bo fe ben
fulfftlien tuffen "ommt mt)t en tf^o flrpbenbe natogen be-ffitnben
Dnbenpd^t gente9nt(^ ^ebben bot fe bp gtolffer (odtf •* mennyckie)
ered ^tpbt-bam t^olfed fo balbe ((Reiben ent^^fflan ^ebben iventfie
40^- te gemelten rnffen | f9il fD ollentf^-^aluen ))Ctforget^ ^ebben bat
fe firatf ed »olben 9n I);fflantf» getogen ))nbe bet^ggen gebleuen fpn
t(^or tpbt fe nter t^olfed otd bat beßaOf^ anfregen i^nbe fr gan§
(pfflanl^ mod^ten befrefftpget^ ))n pn^be^olben ^ebben aM td
bat^ penen a)}enbar befant^ be t)an en gegangen »erben alfnd
bo be vnffen «^(ibt afft^o-fiolen »eten (elften be I^ffleitber be
{vot^e )»nbe' flatfe ruffe flotb pfebot^ genompt t^n-Dot-f0(f»t^
t^nn tfio^en flöget pn tuffant^ betd tbo epnet nte^lt^gen i^eftfie
benmn))t i^^rom bar fe be (ettDwet t'p be tpbt befdi)e^en fyeb-
b^n b^t ofletou) n^ren toe ßattfe flDt^e m^bben ^n enen
gtot^en fnellen U):penben ^Dme be bemubba gelegten fo (^artfi
an e^n-anbet gelegen bat n9(^t met ben epne flepne btngge
bar*tnfd^en »ae ^v!U fue nod^ epn gri>t^ »ptfbelbe butlSien
40^-.»(it^et« Dot-mybbelß .eigner bruggen bar üoriai^y bnbe buflpc
loeß^e »artf^ amme anenbe nat^niptaHd marpa <i9^r. 70 ange«'
gangen mi^t bent gef(|^uU|fe bnn ffnte geflormet^ t)nn fo 9n benne
fvifftf^f m bage er ^tfi m^t^-naii^t loattfi )>orfloretl^ bar tt>art^ t^n^
teH^fen ))ele mfT^ed n^olfed mpt eren gvbren bor^ oner#
l^er9(]^ei^t^ bed t^nrf t^or-ni^t^-get^ n^ent^e bor^ ))tbl9uent|
ber lettower aOe gnbe n:t)fat^e t^nn an-flege ))orbotuen loorben
Dnbe ntn an be pta^ )nibe ^egennobe n^i^it tonbe gerefen
bar inen )>9tall9e Dn entf^fet ouer mat^^r bejlellet^ l^ebbe n>eQei'
fere alUn fieren rntf^eren tnn fnei^t^en grot|i tniHbundTen t^n^
bra^tlie od be f»are fnfe be^ blot-ganged bemme I^fftenbeefen
^an t)unberl);len gefd^efft^en tc. 147
Iferen )>Dn feofet ))nb ))org9fft9ger ruffd^ev fp9fe t^un tt)at^e fo
geme^nl^if tnn grefel^tf auer-quann bat fi^tf aUe mpnfipfe tia^
tute II bat-t>or ino{lt(ie entfi-fetten ]^9r-t)mme Dnn no$ ^ele41<^<
onber fmaret not^-fafen fo »orben be lieren flraded t^o tabe
fptf m^t beme gangen iDoIdFe n)ebber t)an bar na Ipflant^ tffo
)>ot^euen grot^er ))er9fel t)nn not^ ))or-t(io-famen bo^ fo »oti«
ben be ruiT(|en lanbe be i^n bem ocbe gang loul ^^olded ))ntt
fruc^t-bar fpn bo-fulueft ouet ti^^ntt^i^ m^ten tteged land t)nn
bret^ m^tf^ i^ot-l^eten ^nn bernen ))en)o{l^et od bat f(ot$ p^e^
bor^ pn bet »ebber-re^fe mpt loure t)nbe geflorme ( ? ) )9nn fere
))e(e tuffen erflagen »ent^e bat be xt0)t f^ulbi^gen meren be
ben armen (^rpflenen tf)o Ipfflant funber-Ipnged pn ben f^V^ten
t^o ri^e ^nbe hxaptf^t tm ben gebeben tfio maryenbor^l ^nn
rofptf^en ben me^fl^en ^omot^ Dnn f(|iaben t^o bonbe })Iegen
S3an bem intoge b' SRuffen in liflant t>n »at bof^ieit ^^^
fe bar begangen ^ebben.
^fl(^ nu be (pffenber i^vmt-mnt^ eialtacl^ion^d crncpf tteb^
ber ^n ere lanbe quemen bo x^unben fe bat be ruffen mpbbeler-
t^bt ered offmefenft od bar gefieret^ )9nn gebrant^ bebben x^nn
no(|i-bem bo lepber bet^unben »ad bqt Ipfflant^ allene pn bet
laH- »nn Werjlen notl^ <)orIat|en »art^ »ent^e wbr öff-t^o-ne^
mtn ^mttf) bat be tnffen na tvonl^fer Dorbolgen^ept^ f9d
nod^ aOe betb lorefen molben fo n)ortb borcb be fyeren i^mme
tobe bet^unben bat epn ^ber :j^artb f^d )^)^pt n9e tfior ber-))art|i
)}n)>orn).)^(et^ bere^ben ))nn bor-Dmme na fpn be|oIb$ treden
folbe tom erfien gebabe m^t ^Uttmaäft ff(ude^ n^ebberi^HN"
fetten bedfo be^e( be ( borbenompte bix^-u^^tbpge J^ere me)^{ler 42^'
9n fnare ^m bötl^fe frand-^eli^t^ bat bo aUe beland ^emettl^et
joe^be ))nn i^qnbetö an gelogen Dnn be nio ))btf|e)()bt epn l^ouet
be« güngen ^ttf^^lia ma9 od fomm^ije bägemegefl^en bet
10*
148 Sl^nne ^Sfcnnt f^^jlfiorie
rotti^tn geBebete buffed oxUn^ ))nn uUn Rundeten rutl^er
))nbe tntä)ii)t angebadEiter frantf^et^t^ bed b(ot^-gange^ ))or^
floruen bat-t)t^ ))e(e Dntobed gantf-afft^d^ »artfi bat fud t)ni'
getit^uelt nagebleuen n^ere atö bo be ruffen amme auenbe
omn^um fanctorum bed fulfft^ien pated mpt t)ntell9fer gen)a(t^
t^nn maäft )omme-ivenbt ouer negentpc^ bufent(i mannen äffe
ere egene ge\)angen an aQe tuffe na-c^e t^nn tarieren n)u{l^en
tl^o berefen ^n Ipfflantfi flogen \nn t>^xt^ mpbeaege« ^n be
lanbe Iahten fo lonben be I^ff-Ienber v^^tt>tlit)ä)t^t l^aluen ber
42*- lonbe »nn J öel^je^t^ bet groten fhcwe »nn be »atere orf be
ffroß bed »ipntl^erd bo t^nßebe t)nn »anfelfam toad n)^d(ft fo
balbe att ^e not(^ erfforberbe t^o fio<)e famen mpbbeler t^bt
be ruffen )>or-f>erben branben t)nn t^orboruen bat gange fi^c^t^e
tfio bra:pt(ie be ^auen fl^dSitl^e t^o rpge t>nbe renal be gan§e
gebebe t^ox ntarr^enbor^ abfel tr^caten (lelmebe ergamud tar^
uejl lapg ouerpapi ^eraen »efen-bar(^ touI§-bor(t> naruen »nn-
n9d-fIot|> mpt gange »prianbe x>nn »o-aal ^bf t^n-mogelptf 9«
aI-tfio*ntaIe vt t^o f^rpuen n)at f^aben6 mn pamerd be be-
nanten Dpanbe pn ben gnben lanben nu i^p)ßt n^t begangen fo
fan uien bo^ ere clegelpfe bebrpff »t bujfen na-bef(i&reuenen
43^' Vwnt^en ermet^en allent^ Dan eren gefangenen J »nbe anbet«
erpren pn beme grotf^en m^d-belbe ttaldt ge^eptl^ien t^nn
anberen t>tUn larfen ^ebben fe bat f^pll^e facrament^ ))nbe
anber ^^Opge-bomiptbe b<>nl9<f ^^o npdSite t)or-n)or))en od nt^t
beme gebeneb-^geben crefem Dnn ^^Ilpgen otpen ere fieuelen
ebber larfen »nn anber lebbor-wartf gefmeret^ »nn be mun^
ftrancie mt^t anberen gulben t^nn fpluren buffen felfe :patenen
clenoben vm v^atf^A^o gabed benfi^ie gefrort en-ioedS^ genamen
))orber ad^ter t)nn beneuen ben f)Oitn altfiaren pn ben ferfen
ere$ f^e^melpten bel^oued t^nn aQe Dnfuuerbe^t geouetf» od
menlpfe bplbe ber ^^D^gen \>p anber ffroul^fe ebber ijudffroul^fe
hiflie bet ^l^H^gen ge-t)Iegen gell^dC offt^e fe f9(f nainxDfi Be^
lennen folgen alent t^o fmol^e^t f(fiempe )onn f)>ott(^e t^nfed
»jarafftpgen tomffen geleitend od fo l^efft men f^nber fned^t«'
genf II wit megebefend geunben (sie) epn paxt^ )>an e^n 43^*
anbei geret(ien epn ))art^ f($at)>e tt^unftafen t)nn anbet f^oltfie
^amerl^if gefiefen t)n epn ))art^ t)))gefneben an apen-bare (antl(i-
n)eg]^e geteuft t)nn er gebar-met(ye y>m 9nge-n)e9be n)9t(i t)mme-
^et gett^ogen fo langte be )?oIgen t)nn t()D-refen moc^tl^en bem^
gel^fen t)ron)en ))nn ^undC-fftouen erfl t)nel9fen Dotfrefftp-get^
^nn bar-na od e^n be(d an (^anben vnn t>otf)tn ^n beeren
erer n)on9ngf)e ))an epn-anber gef))annen ))nn fe mpt ))alen vnn
{taten iox6} ext l^emelpfe gefebere gefpet(^et t)n o(f anber men-
ner t)nn )9ron)en tl^o bobe gege9fe(t() od \)n 4^e%n flauen t>nn
bp beut ))nre ))orfmofet^ gebraben ))nn voxixmttf K^ 9tem
nod^ anber oele mpnffen onber bat pd geßefen t)nn t)ar-bren(fet^
lonn fo ))orber mpt t^nbegrppl^fer || t)nt)tl^fpe<fl9fer ))nn onred^t- 44^*
tt^erbpger mpffianbelpnge ber armen elenb^gen dS)r9|}9nen nt9n^
ffen gemartfiet t)nn gep(aget|^ bat men bed ni^At 9n gepnerle^e
n)9fe t^o i^uden lotb Tp^^^^n ebber fc^rpuen tan bar-en-bauen
e^wen grot^en tat ))oIded ebbetö r>m t)nebbe(d geßl^fed lom
n)arl9fed bepber funne mpt f9(I en-me^ grotff panier )?nn
enjlpfe geoendtenpffen en))ortl^ a(fo bat men getfietbed ))oI(fed
bujfed ouert(^oged Rainen ))tfi l9ff(ant]^ m^iTet^ ^ngeuerlpd b^
be t^ert^d^ bnfent m^nffen jfmd ))nb olt^ be geflogen gebebetfi
vnn en-»ed^ ))t^ beme knbe entooret(f fpn bod^ be-ben be
))orgemeIt(ien grufamen bofen i^panbe bed n^d^t fnnber _ eren
grot^en txtpA\}Un fd^aben ))nn l^nn t^erlußb etlpfer bufentfi
man be 9n Ipfflant^ oor t)nn na || tjorflagen worben fo fe 44*-
aOene Dor bat me9d(it9ge flotb ^elmebe auer be t^^fftbei^n ffun^
bert^ mannen )>nn odF eren ouerjlen beuetman ^ertboge alejan^
brum bobelen^Ip genomet^i ))ortaren vm f^ebben bar longet^puett
160 (Seltne ®^Dniie Ifif^otlt
tneret gtot^er notf^ geleben wannet f^d etlpfe tntfi^t r>m
Ine^tffe ^n faten Dotton^nge fulder tl^bt aU t^nffen en t^n
fomml^en fieten bntfd^ed orbend t^tff e9J)Ianben ^p txt t^orgat^
bet^nge )>mme be tpanbe femplt^d an-tf»o-ta{len beßemmet ))nn
ge))otbert(» mad nid^t fnlnefl ))otfnmet fiebben xce-xocl fe onet-
matten grotfie man^e^t begangen ald ber ruffen egene geffan^
gen fttluefi apenbatben bat-)?mme fe gan§ bogbe t>ox^äfxti y>p
in tlu^t »eren »ebbet-i^mme na tuf(ant(f t^nn fregen bar
)»0f-)^ol(f ))t eren {anben ^nbet ogen ))an erem le^fet bem
4B^' grot|f-fforft^en t^ot nti^ffon) ))t^gefant^ mi^t fulden ]| gebabe
^nn bouele bat aQe be ^enen be ))0t(|ir9flm9ffen tfio find qne^
nten fti^olben gefianget »werben bat-t)mme fe ete t)t^-te);{fe foten
fongeflb be tanbe 9n Ipfftanbe be mefl befetfi t)nn beiDonetti
loeren ^nn bo etft ben groteßfien fd[iaben beben ieä) fo ^aß^d^
l^nn fflucbtp^ bat be freuen tbo I)^ff(ant be bo m%tt fialnen
»olgeben t)nn en na-^ageben fe nt^^t aff|>oIen fonben
van anbeten teifen »nb gefdjiefften bet |)eten to lifflant
in V fuluen treibe
vCa bufme l)otbef(^tenenen onettfioge t>an ben tuffen gebi^en
be*ben be l^ieten tffo I^fflantl^ i^nt pat bnfent^ t^pff^unbettl^
wn ixet 9n bet loafl^en no($ twe metdlpfe tel^fen tfio-gel^fe
46^- ^n twen otben pn tuftantfi nem))t{9(f e^ne tffot natue e^n-
tfiegen be nougatbet t)nn be anbet tegen iHin tofptfien Dnn
tfiegen be pU^tomt bed »att^ by Set natnen bat be n)etb9ge
l^et pofian )>an fummetn genant^ ^an bet tetfe camptnt tl^o
teual bed |fet-f(ti9lbed ^otia)efet u)ad e);n menlpd flt^bt ge^ot^
Un t^egen e^ne gtotbe ^^otfammel^nge bet tnjfen be ^an ben
)^ppxe^cn fete f oltl^d gefmnd et^ ^nn aefptetf» m^t i9a))en ))nn
^t^ nongatben bat t»p bat n^e f(otb gef(i(^9det^ loeten bat gotfi
aOe-tnec^tpi^ ben fege t>nn be onet^l^antfi ben ffeten t)t(i li^ff^
tmt^ t)0rlenbe )>nn 9e(e tuffen geffangen ))itit botlSi ge-ffagen
ivorben onetfi )^n rpfptfien t)t( bor be »etb^ge f^et ^o^an
:plater lant-matfdSiald t^o I^fflant^ bat ffet »orbe »artli e^n
tujfed flotff it1)tt^tn aofnogorütl^ toe bage na-epn- | anbet
geftotmetd bat )oe(e bet Ipfflenbeffen rutfier t^e-ttunbetfi ))nn bot^
bleuen t>nn i>(f be txify i)an )){efroiver (anbe mpt branbe Dnii
^(-f<$9lbe DorbDtuen ben be tuffen ^tUn ben gulben boben
i^mmt gtot^et fftui||lbaY(ie)^ ivl^IIeR an afletlepe tpfe^bom bar-
))an fe ^pxthn bat gepn bubef ge mxß) f9 ben i>rt lanbe^ t^o^
bef4^(Hten )»nn bar-t)nne ^tx-Unt ber ogen betouet^ tf^D »erben
(^9t-t>mme fo loete bat ))nget»9ueltt) i^ele met gubed 00t be
^t9fl|^en^e9t(i gef4ien mennet lettomet auet-matö npc^^t ^t(i-
gebleuen toeten be bet na ent(-f(|^ulb)^nge bet etß^en t>ox^
fttuien^ffen i^om anbten male t)a{i Dnn flatd gelauet^^ fiabben
t^o famen nyc^t-be-mpn gef^^egen Dot i^nn na od mpbbeiet
t^bt buffet t)otbefd[)teuenen tepfe funbet i^nbetlat^ t^eQe mange^
I^nge onn fla^^tpnge mpt Un tuffen 9n Ipfflantb a(d pnne
f)9(!i^t^e t^o t9ge bp be fmanebot^i t^nn r>p bet labanen t^nn
H onbe flpdjit^e ,))an bta|>t{ie t^nn ^n gebabe tl^ot matpeni« 46^*
botd^ 9nn 9n metlant^ m)^t met anbeten bat aQe tpbt ioxif
loot-^endenpffen bed aOeme(||t9gen gabe^ be tyfflenbet ^n lit^^
nen tale bet petfonen tfiegen gtot^e ^tt))en ^nn t^otgatbet^nge
bet tuffen be ontx-^mt be|»elben ge-Ipd offt^e t)an bem ^em^
mele »ot fe ge-O0(||tten n>otbe alfe bytbelpd myt an-ba(^t ^epbt
t^o gelouen
t)an bem grotejien unbe lajJen (lout-jJtibe bet fieten
to lifflant mit ben Siuffen*
3.. «ot »««. («nff .. t.M t^^ um m"'
Uxt^ t>m tve.fyn be )>ot benompt^en ^eten et^ib9{f<^op vnn
meyfiet t^o IpfflantJ^ auetß t^o tabe ge»oi^en na ß alle erem 47<k-
L
152 Statine Gd^ontte ffl^ß^orie
)^0tmege yn ^antt lanbe t^o treden r»tidtu gefd^ad^ l^n bem
mantf^e augufl^ ban l^abben bo nyc^t met ban toot toe bufent^
»arafft^ygec reyfpger ge»a))en*be ane ))otfi-Do(df Umn wn
repfpge jungen baM)tb {le9bt off t^o nemen k90 fete bat be
tutfen 9n )ooxbtxoxUn oitett^fage )onn gefc^efft^e gefmetfet l^eb-
beti atö nu be guben ^eten 911 i>9anbe (anbe na anbeteit
fr9ge9-Io))en fi^tf »erbe grot^e ftatff pU\toXß gelabt (lebben
lonlt cutxft tf)om btubben male u^6)M lootnemen Dan anlttmjt
bei: lettoQ^er na eren maTdnpfen belcfft^en fo tvorben toe olbe
tnffen mpt gr9fen berben Dt^ D0rf4l9<f9nge be^ aQemei^tpgen
gabed geffangen )onn na eren begeten 100t ben ^ere mepfler t^c
lyfflant gebraut bem fe m^t loorbybb^nge ered leuenbe^ a))en^
barben loat^i grotfiet )?i)r-fammel9ngen )?i)((fed ))an raffen l)nn
47'^' tarieren t^or-orbent n)eren fj "om erem grotfforfif^en bt aOe
fpnen tanben bat tolcf )))) eyne befd^epbene t^bt M fpcf na
itmntf) bar erf(^9nen lonn m^t afler )op^\atJ)e fo flard fanten
»)orben bat fpd be ruffen nycl^t t)crfegen ))an noben t^o ftr^s»
ben funber be lyfflenber ane f»ertl^-f(ad^ ntpt erer t^el^^ept t^o
))angen flutten bynben vm fo erem grot^-fforfl^en t(io fenben
Dnn benne »ort t^o treten t^mme be lanbe Ipfflantl^ fo t)oI(f-
lod t>nn ma^tlod 9n-t(}0-nemen f^^r-^mme be ^er me^jler t^o
l9ff{antf) ade tmme-ßenbyil&ept m^t r^fem rabe »ol erfl be^
trautet f9(f myt fpnem gangen f»eere t>an ber geballten ßat|f
))er^off t)nn fpd on eyn aptnicix i?elt(i teggen be gemeltfien
ruffen tbo toatl^t^tn t)nn en firpbed t)orIeueren t^eyap^ bentfenbe
Dp be t^el^^eyt^ ber t)9anbe fo ^t fpn |iogefif)e betrauent^ myt
48<*- 9uba mad^abeo »nn anberen fegeafftpgen firpbt-fforjien || flelbe
t^o beme aUemed^tygen gäbe a(fud amme auenbe ejaltadony^
f^ante crucid bo be ^^yaube quemen t^o(| be ^ere me^fler m
ynbryngpnge fyner iparbe t)nn t)orf:peer mpt ben repfvgen bor«»
geartet ben bpanben )>nber ogen be fytf ber fon^ieyt fere grot^
)^an ))unberl9fen gef^efftl^en tc. 163
)90¥t)unbetben t)nn ntyt ber toxiic alfo be lyfflenbet tmme-fier
beflot^en ))tm yn beute arbeybe bet n^ete ))an beyben yart^en
tiiffen f9(f fo n)9t^ butfien fief^^ted t>an eren vot(i-t)o((fe be^
funber bat be fulnefcden t)Dt^Iube t>nn buren ^t^ lyfflanbe
meyben be gebi^^ten ^tttn ))nbe teyfyger ouer-tDunnen ))nn
))Drtb t)an en ))OT-))oret(^ iDorben np^t anbete 09{fenbe ben be
tuffen yn fort^ famen wn erer o(f »elb^d^f Sorben i^olhtn
bat ^eft Ip! begeuen bat M gebauten f^eren t)nn re9f9ge¥
fpif 9nt beßl^e t>t^ ben ^yanbe gebtafen t>nn fyd myt matSbt
bor bre-mal be9l wn mebber botifi- || geflagen t)nn fo )))> be 48^*
)oln6ft gebraci^t ^ab^tn »ebber tbo ben eren quemen )onn fo
mptl^ blobe wn flaue beybe mand wn ptxit beftauen »eren
bat me geyne t)ar»e ^n-ber fe erfennen lonbe M »eren be
:perfonen t)nn»:t>^^^^ f<> tor-mo-bet^ bat fe ben ))9anben nyt^t
»lieber »algen lonben anberd b^^bben fe ber na-yd^t npi^^t loet^
getben npi^t-tlfo-mpn ^p ext baißebe nocb 9^ ben brnbben ba^
bel9ggen bleuen ber t^panbe t)or»a4^tenbe offtbe fe no^ b^^ben
»ebber-famen »9llen bet^ t^o {h9benbe ald en be ^ere-me9fler
t^o ent^-bot|i pn buffen] {lr9be »orben ))e(e ruffen ge-flagen ben
tal men npdbt tan egentlpf »etilen »entbe ere »yfe 99 bat fe
ere boben ))Iegen me9fi-:|i^art^ mpt f9(f rot^ tbo ^oren ebber 9n
i^aßyger fflu(|)t anbe tu^ttge ber ptxlt tbo bpnben ))nn fo m9t
fprf t^o ffe^jen bau be H l9fflettber t)or-loren pn buffen fut 49«-
nejl^en ^9be n9d^t aI-tf^o-t)eIe man bo^ »ere be genant^e
er^eb9{f(bo)) t|^o r9ge ^elpiJbte yn ber ^9anbe ge-»altb getauten
»en-ere en be er»erb9ge fier yo-b^n ftatttx Iant-marf(i(ial(f
^oxbemmpt be bed yn ber l^afl »ar »art^ m9t fynen banner
ny^t gerebbet b^bbe ^m buffe futueflbe ^ytb 9^ fo t)unber^ ^
lyte »yfe t^o-gegangen t)orbe|a(t ber lyfflenber bat fe be $(^
f(befft(ie falben vor eyn f$ynbar(y({ myrafel \>t^ Um bemmel
^m ben fege beut aQeutec^tygen gäbe t^an ber gebenebygeben
164 t^nne ^onnt ^)fft^9tit
mein t^nn 9un(fffnni)en moxptn pmifü^lifttn tfuhgeueti ned^h
Umt cd U gefangen ber tnffen t>nber anbeten fmaten )»cu
botgenen gefdfi^d^t^en befennen h(it ete Inbe yn I^emelt^en i^e^be
geioefetff »eten aner tsjü bufent^ tnn en bebnc^t ()ebbe loo
49^' bet lyfflenber fo t^ele »eten bat fe fe n9<l^t ouer- I fen bnbe
ffjfX'Wnt be ^eren tx^tbxfftS)cppt tfio lyfflantf» t^c ewyget ge-
bed^t-nvffe 9ngefetff t^nbe geboben ^bben ben bad» eialtactDni^
fancte crncid 9aTl9(Id gel9d beme |i9ll9gett ))afi9e-bage nqit
e9nen fniiber«l9ngen officio lonn t)mme-'brag9nge bed n>eYb9gen
^^npgen facrament^ed t(io ))9ten t>nn be |iete nteyßer nt9t fpnen
ad^tbaten gebeb9g|^eTen ))nn orben fommyge caipeflen mn )0}f^
cat9en 9n bet eten )onfet leuen fftonen tifdlpi^ geffunbettl^ tmn
^)>-ge*t9^f^et^ l^ef tl^ et 9^ od metl9(t bat bnffe )ootge«inett|>en
tifanit anet-te9be f»elben t)nn leben nt^t f9({ ge-bta^t ^ebben
vmmt be bieten )>nn t>oxtcantf)tn t^c ipfflantf} qinen 9beten na
fpnen »etben i^o flutl^en odf but^en nougatben 9n eten tan^
ben et fe i^t^^ogen e9ne ]^et*fd(iott)9nge wn monftete gemafet
60^' tto fe beteten »nn »otwant^en Ü}o l9fflantl^ | 9n etot »ebbet-
te9fe ge-ffendl9d ffoten t^nbe bt9ngen n^olben ))nn bat-t))> be
bene-bpgpngbe wn etem b9lf(ffo))))e entffangen ^ebben ))otbet
fo »eten twetff b«fent|> tuffen b9 bet natnen bo fuluep t^ot^
gatbett^ be ben t)t^-gand bed otlyged ))nn gentelt^en {tt9be§
))Ot-»a((^tfieben ))nn ^n I^fflant^ fd^olben geffaflen liebben »enn^
ete be (9fflenbet buffen ^t^bt t^otfoten liebben bat »unbet t?nn
»unbet »ete )oan t^o fd^t9uen rcat ete geffangen 9n bnffen
gef(l(;efftfien apenbatben hat-'ct^ ' aüent-baluen 9d tf)o totmatÄen
»0 be guben lanbe t>nn $t9{lene tf)o l9ff(ant^ bo an t\)nta
f9ben t^abem gel^angen f^ebben bon jiept 9n aflen bettiouuen
t|^o txmtti)tn batb got| be fpnen n9(^t »olbe toxAat^tn be
f9tf t)nime f^ned gebeneb9geben namen )om glotyen »pDen fo
50^* anbec(ltl^ge bem^febfn^ »entfie t)ot t>nn^n bufen t)'otgef<$iteuenen
))an t)unbert);fen gefdgiefftl^en tc. 16S
re9fen d pn ben t)n(|t9ßenen lanben ber tuffen t)nbet ben
ttlifytn t)nn :pautunen gemeji^nl9d aUe (eren yundCeren t)nn ere
bente f9dF be-gel^fed na ber (<mt mytbere^b^nge ber roive t)nn
f)9^t etet funbe )9nn entffangQttge bed lipQ^gen faciamentfied
)9nn l9$annted )^nfed fieren pefu ($19^9 tn9t ber ij^nnygen fege?»
«91180 faltete 9i>^anni9 911 ))nn na ben am^t^en ber f^^Qpsen
wf^tn be alte morgen Be9be t^an »oripfen 'cnn gepfllyfen
yrefteren fete ^ox%t})oU>tn Sorben ber gnaben gabed kualett
)>nn bat od yn etem ^arnffe t>un x»aptntn ge(9d ofte fe ben
ba^f n9(^t ouer-Ieuen fdSioIben t)nn fo gang berept iveren 9nn
ben gemelt^en namen t^nbe gelogen t(io flornen bat od »elen
ynber |anbel9nge mpt ben )09anben n)ebber-))oer-ben 99 od 61^-
i>a^ matilyi r>im anbe4ft9(|i bat t>nbtt anberen epn re^fyd^
fned^t bem n)erb9gen ^eren gertf^ oan roffnm ^agetl^ t^o cani»
bom be9 ge-bad!^ten X)utfdSien orbend tfii>*be|)or9$ ^an ben
rnffen 9n bemeltfien flrpbe etipfe male bor^-gerantfi m\\ %tp
flefen ^nn fnnberlpnged an ber ßrat^en f9ned f^atfed botl9!en
gen^nnbet^ t>nn 9n fpnem angef94^te m9t epnen ipU gri)n)el9C
fere tl^o-|onen bo^i b9 guber f^^rafe fer »unberipfen belantf^en
bat itf npd^t er flaruen fonbe er |)e geb9d(|tet$ )onn m)i}t beme
]^9Q9gen facramentfie bed Ip^annmed 9efu i^tif^^ Uxififtet
mxt anert fo fie np^ted t(^o f9(f nemen fonbe ^nn eme be
:prefler n9$t mer ban U)at^ t^an ber abincten ^tl^ benne felcfe
genen borfl^e fo $efft ^t fo balbe ald bat gef^en wa^ gäbe
fynen ge9{i )))|)gegeuen n^eSedere aOent torbef(f^renen fo Be^ SP*
mä^i^d Xßa^ an-t|^o-fen )>nn t^o fioren bat aQe ^or^prbebe tonn
)>orßodebe fierten bar-tmn moflen bett)efet »gerben bat pdfUir
med t(!0. befantnyffe ber fel9(|^-e9t|fen famen motten ald b9t
dUe ^orbefil^reuen m9t )oeIemer anbren bre)>l9fen gef^efftfien ben
9undE-^eren gnbe mannen vnn anberen rnt^eren od n)oI funb94f 9«
be bftr m9t itwt^ onn pft ouer aUe butf(|^e tanbe n9^t felfen fpn*
^an bem latefien iinxtVt mit ben SRuffen t)nb tvor-inne
be unbred(;Iid id.
w^bbeler t^ybt bujfet t^orltefi^reuenen gef(|iefftfien l^ebbe be
ffod^ioetbi^ge ]()ere meyfler tf)o I^fftantfi myt tDeten tobe )>tiE
t)tttb0tt|i aOer |ieren :ptelat(ien t)nn :part^e bet fuluejlen lanbe
f^ne bre))l9re bobe-f(f)o)) t)orf4i9(fet an ^pameftlpfe f^^Qp^ept^
52^- n felpger gebedSitn^ffe ale;anbrum ben foßen t>nn Ut^ pn ))ot^
clagpnge bei: x>tnfttn notl^ t)orgemeItl^ ben ^pflpgen flale t^o
rome n)o pn fafen bed ^pllpgen (firpftenen gelouend b9fl9(f pd
bemobpgen anrD)>en t>mmt xat^ t^roft^ t)nn liulpe ber bebrude^^
ben ^ir9ftenen*^e9t^ tnn fpned orbend tbo Ipfflant^ Querß
xotntf)t be grotb-ffi>tßbe tffor muffte» toxt^ bat be-t)orn fpne
^0tterb9ge vnh tyjlpge bobe-f<^o|) rd t(ii> xomt t>nn fpd bet
l9ff(enbet t>nn anbete (^t^ßenen (anbe Rainen ))an befotge bet
tp^t entf(|^ulb9gen ^ebbe lat^en bat-bct^ »nn t>tUn anbeten
)>alf(3^en be^en^bpd^^epben bnffet tot{en9nge bet d^tufeffatt^ te#
gen f9d ^tm f9ne lanbe t^i>t)ot^9nbeten fo fonben be geba^^ten
bed l^eten me9ßetd gef(j()9(feben bet ei be Duetfl^e compffatind
bnffet gnaben epn gewefl ge9n QfM(|et ftpgen atö be not^
62^' etf otbetbe etfe aQe bpnge g t(ict »atl^e9t anbete ban be tu^
feu totgegeuen ^ebben be-wpfeben tnbet beme Ie9t felpet bed^t^
nuffe {let alejanbet tonend t^o paUn ioxä) fpne btaffipfe
f(]^t9fft^ t)nbe bobe-fd£^op ben Rieten metflet t^o Ipfflantfi t)ot^
benompt antepfen t)mme m9t ti)titn beftanti ))nn b9-t)tebe mpt
ben tuffen r^m etem gtctbffotfiben t^ot muffow t^o begtppen
n)ent()e ^t f9nen lanben tl^o lettowen npüft lenget bted^t9d
weten pn bet t^epbe t(io f9tt^en ))nn fie od )>an epnen pauefl-
l9fen legatben get^otbetif) n^otbe t^tebe i^o mafen bnffe antep^^
fpnge ))nn etf otbetpnge \6)a(fy 90 fo m'^t gtoten etn{l(ie onn
^afl^e atö men 9en)atfbe fott|i t^o*ooten ben bunt t^egen be
tttffen begeret^ ))nn )>ttIIen-t^ogen f^ebbe olfu« bo be leeren tfyo
l9ff(ant^ aneiit-fialiien t^rofltod ))or(at^en tt)i>rben )»nn be ge-
I »alt^ ber ruffen fo gang aQene )))) f^d n^^t laben borflf^en SS^'*
ebbet mi)4)ten fo fpnt fe benob^getfi fon^ndlpfer vorman^nge
tfiD folgen bed ^efft be t^orgenant^e ^ere mepfl^er fpne marcf^
tpät bübe-f($op neuen anbeten t^otf^^^deben be fonpnge thc
bemen ))nn ^ngeten t)nn :palen t)nn> bed gtot^-ptßb^n-bomd
t|fo Iettü»en an ben grot^ffotfllien t(iot muffo» l^otuetbpgetfy
Dnn bat nt^t^ fitot^et fiDat^e^t^ e^nen ^xtbt allene t^o )ojl
l^ten etlangetfi be ang^d ynt^ yat bufent(^ mpff^unbett^ t)nn
bte )))> annunciaciontö fancte matte t^itgtnid CMärz 260 ban yd
QÜent-baluen fo w-ixtäfl^d t)nn b^nli^d bat be lanbe lyfflanl^
{add: nti-) met ))an anbegpnne fo ))nbte(f|l9fen t^nn bonl^fen t)tebe
ge^at ^ebben t^nn t)elle leuet »annete fe be ma^t ^ebben pn a))ett^
batet u^U mi^ ben tuffen || fpttben mo^tbenjtoentbe fo fete aM 53^-
be t^tanne 9n bet ntnffom tbo-t)otne ))ot-f(|^ted-etb tnn beang#
geßfyet »ad ))ntme bet flt^dbatet ntanbeyt lol^Qen bet f^eten
tbo I^fflantb fo l^ogf^e »attb ^t ^n fpnet t)otbo(gen$ie9tfi ^tu
flauen ben b)^t)tebe na ouet-mot^get »^Kote mafen t^o latben
bo b^ \^^ bat be^yene em t^o t)ot|ie i^eOen be b^ m^t ben
fynen tbo-)^otne ge-t)tudbtbet |iebbe ):3^ be tnrebebteue tuff^en
ben fieten tf»o I^fflant^ wn ben tuffen »o t>ot ße^bt luben
yn etem anbeg^nne bat fe gematetl^ fpn na beuele t^nn gel^e9^
t^e bed gtotb-ffotfiben t(fot niuffo» feyfet allet tuffen wn
fpned fond bat-))tb tbo*))ot-ßanbe 90 bat fe n9<bt na »^Oen
)>nn lootbel bet f^fflenbet lotx-xamtt^ f^n od fo ß^epbt bat-
9nne bat binnen ben ootQemmeben || ^ paxtn nemantf» oan Bi^-
bepben paxt1)tn bed anbeten lantb )onn »)atbet anuec^ten ebbet
bat«-t)p t^teben f^al 9nn offt men anbetd ^emantb ^dn ge^^
ballten ipattf^en ^p y>xomebt lanbe ebbet »atbet beounbe bem
f^olme bat lenent^ n^c^t geuen ban »entfie be tuffen na
15S Qhfnnt eäfcnikt ^9^ette
gevon-I^tet üuerbdtl^ ane )>ttber*(atfi nyd^t aOene üuet-tfiafteu
wn treben t^egen buffen artpfel funber be (pfflenbet bYengen
)»an befyttpfe »atmeten (anben ))nn flromen »anttet ban be
gieren t^o lyfflant^ m^t ben ecen f9(f tpc^ten na gemett^cn
att^fel vm r>t^ bpU^fet m^f-^egelvcfeptli 911 ber »rale ere«
f(|iabend be ouet-tf^reberd {faraffen fo flanbe titffen wt e^neit
^bereit eten man »ebbet-i^mme j rbbec ;ü bcr lyfflenbet t)nn
t^OT e9ne Duergebu»ebe »onynge be men ))0(ßi>retf^ »ott^ j
ebber sü n)ebbei:-))mme t^orbatnen t^nn-be t>ox-ni9äfUn ^nn no^
M^' t)ete f(^atper an eiet || fpben fo*ban i>ttettteb9ng^e anben
I^fflenbeten betrafen ban fnd )9an te^t^e gefifien f(|iotbe be6
Iat(»en f^df od be ruffen wx^l)oxtn voo en ben>alen fp. Dan etent
fe^fet bem gtot(y-ffotft^en tfyot mn^otv tvanner en be Ipf lenbet
fi^aben bon offt^e t^o-ffogen fo fc^olen fe ^ox e^n e^ eyn fion
»ebber-nemen tüx e^n ^on e^n ^6fap )oox e^n f<^a)) e^nen
offen t)0x e^nen ojfen ; offen ebbet petbe i^nn rem fe be Ipff^
lenbet toten nu^t e^nen ))9nget fo f(i^o{en fe m9t bec gan|en
mn^^ »ebbet-flon % ebbet ss mand.))ot epnen t^nn fo t)ot-ban
Dotbet alfe be ^eten tf^o I9fflant^ na »nb9B9fet Dett(ftt9ffen
Ui bntfdS^en lop-mand ni9t (pnen t^nn . gnbe t^nn omme fmatet
beßeDpnge »pQen bet bomfatlen t^o bta:|^t^e t^nn anbeten
66d. (la^tfaf en bat nten gepn te^ onet || ttpgen f onbe fornrnp^et
tuffen be bo yn l9fflant^ tteten od »ebbet-pmme mpt Ipnen
tm gnbe fiebben gefett^etfi ))nn bo^ funbet onfa^t(>e loenif^
itpffen an-]^olben latfien aeQelete gnbet bo-na pn bet aptnbü^
tet ))e9be t^an ben tntf^eten tnn ftpgedtnet^tf^en aU 9n fulden
lof^en pUift t(»o t^otfcf^epn mepfipatt^ t>ottudet lootben fo pd
n9 9n ben gebat^t^en Dtebebtenen ^on(9(f t^t^-gebtucfet^ bat
be fieten tf^o (9fflant{i fobane tnffen geffangen tmn gttbet ganfi
onbe alle »ebbet-geuen ebbet tlotgelben fd^olben / ben »att^
n94!t ntyt aOen betottfi ))anbet n^ebbet-ttebbetfetpnge bet atmen.
^x^fttntn geffangen wn Ux gretfiett ))nt|iell9!eit gitber te6
butf(!^en fDymand t^o noitgaiben tun ouberd ben Iipfflenbeten
t)an ben tuffen t^ot t^nn na affgetffagen funber be anfprafe
»ottfy m)[;t(i ^9nberl90^ t|M) ))ngett)9{fen 1 bagen )))^gef4iott^en 55^*
fle(9(f-afftfiet niot()-tt)9lItge bebrod^ npdS^t et van anbegpnne
t(i0m enbe be))unben ivere nJtäfHf^e-m^n fo morben be guben
leeren t|o l9f(ant^ ))t^ lütterer t)nma(](>t bebrnitgen ))nn beno^
bpget^ fo-t>tme fe br lanbe upift ^nUt end ))i)rlefen »plben
od bufbanen fmelpfen attpfel lop fytf t^olaben t^nn ^ebben a(fo
be ge-t^angenen tuffen log-gegeuen ete gubet be no«^ ))ot ogen
»eren mebbetfregen unbe be 9n vorberorben fr9gedli>:t>^n t^or«»
lamtn »eren na Dormetl^ner »pUtore ber fulueßlien ruffen
buret ban fe )^e »ertb »eft^ m^t teben ptnntfnitn ^p ^It
bnfent^ mard r^ged i>0tgelben motten wn getpfe fere ni)$
tfi0t t^bt t^an eren geffungen )^m guberen ge^n ent^i^^^t^nge
»ebbet Ionen fragen bpt-en- 11 banen fle^tfi 9n bemelt^en ))rebe- 66^*
breuen bat men t>0r epnen beff roner t^nn bo^^ftagen npcf^t
antioarbeti f^I tan beyben |>att^en buffen Dnrebbet^fen art^yfet
fiebben be tuffen pn-gefet^ \)p hat fe Ipfffant^ io mol ptt bem
b^t^tebe aU ^n aptn-iaux )>epben befdl^ebpgen mögen »ent^e
n^^-bem fe atgel^ß ))u( fpn fo plt%tn fe n)afen tun bete lofe
bouen be bet (ant fptaf e ))nn buren f ebe ^n Ipfffant tmi\)ä)
fpn m)ft mon^getle^e ^nfitument^en t^nn bet(f*9fren >orforget^
vmmt fatden Qufen t)n anbet wonpnge tfio beßeSen lonn t^o
betouen )om ^t^ßen t^oltfe t^o ))0tniorben 9n Ipfflantfi t^o
t)etb9gen t)nn na bufbonet »^fe pd be Ipff-t?etb9ge bom(at(&
tfio braptf^e ))otberort(» ^n tort^en. ^aren »an ben tuffen etet
gtotl^en . clenoben i^p tele bufent Q gulben )i)erbetet() bat- 56^
nttmtf geueß epn bunte t^an beme bpQ^fi^n bpfc^oppen Junte
jblaflo bat'^t)t^ ^n gtot^ butbat )a:))^it ge»affen rta^ odf t)ele
aubet fortfen )>nn ctufen 9n gel9fet »yfe fetHegelyl betonet^
160 Saline ®(^ontte ^^ßfforte
f^tit^ g^ttiDtben alfe bat tneit an ett^Ien orbin be fotiftottet«
e^n-beM pn bnffd^en ^m »alben geounben ^efftfi be no(9 (oß«»
Ipfe cafelen cüxcapptn t^nn anber bpacontotfe onet ete gemeine
Kebet angelogen i^nn anbet clenobe t(yö*flagen )?n padtn itif
bunben (lebben onn bat-t^mme gefhaffetl^ onn get^^^tet »otben
M f9<f bat geborbe fnji 9d n9$t genod(^fam )E)t^-t^o-f))teden
»at gtotlien fi^abend be gebadeten (anbe i^o I9fflant(^ an golbe
futuet ipetben t>nn anber t^arenbet ^aue* min gnberen oan ben
57^* benen t»nn roueren geleben fiebben alled || bpnen bem olben
))nn npen bp-orebe v^ntf^t be lanbe fere kooß^e ^nn t)ul »^t-
npffen fpn bor bnfban bouen fpif I94lt-l9d );n fonnen bo-eric
liefen funber nafporen t^nn »an men bar-)»mme gefant^ ^efft^
an ere ouerften na pn-^ialbe bed bi^orebed rec^t t^o erfforberen
lonbe men n9(|it anberd ban fppt^ge t^nn f^onl^Ie antiDortb er^
langen tfio oor-ad^^tpnge ber ^eren t^nn i^x\}fttntn t^o Ipfflant^
)>nn f))refen nu »o 9n ben i^rebebrenen oormortb f9 bat men
t)or benne roner onn bot^fleger n^tlit antivorben f4io(e att
t^orberort^ 99 l^pr-na fie^t^ pn ben fulueßen breuen bat be
boben )om be^ben paxt^tn eren or^en t)e(9gen »e<$ liebben
Dnn be f^eren t^o Ipfflantb fdjiolen be rnffen baben gelpd ere
butfi^en an allen bebenbp^e^t^ befcf^armen oS bat be fferen
S?'^* tl tbo (9ff(antb bujfen b^orebe tbom enbe ffolben fd^olen buffe
yuntbe i^orffendlptf fpn ben beren tnn lanben t^o Ipfflanbe
no($bem 9n ben orebebreuen np^t )?tl^gebrn(fetb n^ert^ bat be
rnffen ben fuluen pmt^tn mebber-t^mme geno^ bon f^^olben
od fo 9n ben )>rebebreuen oorHemmet »artb oPb^ pemantb
t)an be^ben patt^zn gepn recbt fragen mod^te auer liegef^fe
fafen fo f^ole man oor bat fpne nemen tp ber gren§e bar be
mpf^egelpdbei^tb gemant^ t}9 ban bar-mptb f(|oIe be bp-orebe
ni^i^t gebrafen fpn b^t-bbrd^ be gemeltf^n t^anbe ere bof^eut^
))orant](^n)orben »enner fe a:penbar ronen beeren bernen onn
tan t^unbetlpfen gefc^efftf)eit ac. 16t
>iDt|f-flan an ben gren§en »ele mpten »pt^ ijnn bret|) t)ntt
mafen fafen tjotmpbbelfi xjatjfc^en gebpd^ten vm logen ber fe
»on rechte n9^t en ^^cbbcn || tjp bat fe eten mot^-apüen U^ 58««
gan mögen be tomfte d^r^flen^ept^ tf^o ))ornebeten alfud 90
in9t^ ber fort^e genoc^ tt)o t)orflanbe gegeuen n)atl^ romfam«'
^e9t^ t)nn tt)to|i^e« l^fftanbf^ l^cfft an buffen pegen-warb^gen
b9-\?(ebe be bo4l 9n fott^ e\it^ganbe n)ert^ bat-t^mme be teeren
bet lanbe npc^t mpn t)oI(fed t)nn tned^ten tp eten flotten ))nn
borgen fiolben motten ben offtc ^t>t pn apenbaren oripge »ere
bar-en-bauen be fulueße ))9anbe (9(1 ))ormet^en bat gan§e
{l9(^tf>e tf>o brapt^e an-tbo-fprefen )i>n ere tant-fd^op t)nn be
fieren t|^o ipfflant^ ge9til9(f »nn werlpcf ernftt9tf Normanen bat
fe eren grot()-fforflben ttior rnnffoio fepfer aller raffen ere
fiouebe flan bat 9^ fo )?e(e gefe(!bt ald f9(f ))nber-ban9^ tnn
ge^orfam erfennen f^olen tjorbe ben ^eren »nn 9n-aanren
)oaIfbe9t(i \?nn | Iagen-affi90e9t^ t^o-Iegen m9t mer anberen 68(>-
nt9lbel9fen ))orbretbe bat n9$t i^an noben ebber nioge(9(f 9^
tffo ))orbaten »ar-Pmme aUentl^aluen befinttpd 96 aff-tbo-nemen
bat be (!br9f}^ene9t^ t|io I^fftant^ ftetd mpt tf)o n^arafftpger
l^eybe ))orforgetb t)nn gefi^ptfeti^ loefen fo merne be lanbe ber
geba^tben d^r9ßenl(ie9t tnn romffen r9!e n9cbt apenbpc^
n)erben fcbolen Pnn bat od aUe mt)iti9^tt)tf) er-fforbertb tf^o
If^ra^ten pmme erIof9nge ber armenen dl)r9fienen get^angen
ber e9n part^ )oo ^pr-na ^ept anbe fn^artben bo^^be bat f9n
be gemepnen rptter gube tnad tmn fne(^te pn ben{l(ie ber ^txtn
i^o Ipfflantff gef(breuen b^bben
atbud f($renen etlife b^ armen geffangen ßriflen ut^ Stfflantb 59»'
nu in iRufflant ent^olben ben jivarten b^ueben in Sifflant
(Srbare Pnbe erfamen leuen fn^ort^en b^ue pnbe gube ge^
feilen »9 bon pu pn fwaren gemotbe ipptipcf bat mp armen
11
169 (S^nne @d£|0nne fipß^^one
lube (»arl^fen gcffangen I^sfien )^n grot|ie tarntet ^nn me^
mobe pn gtotfien iv^^^tigen (selben geflat^fen ttat|ier t>nn brot^
9n ))9nt9nren fmad^ite mot^e ivp etden DngeiDonlydF gtot^ fmar-
t^enbe arbeptfi mottle U)^ bagel^fed bon )9tin bat-na n)at))et|f
sne Dnd pn t)ule ßyiKfenbe t^ocne t)nn n^erben fie9aget(i t)ntt
gefiolben orger ban be ^unbe m\ft namen fpn njp benom))t
69^' Dtto t)an lenneipen band »ränget ^and )[)an beme Q leuen-wotbe
t\)n yrepfler t^an reitol t)an bem grauen orben |ier banpg^et
gel[^et^en mpd^el (Sott^-fnipt^ ^and tcali-man ^ynrpd flaffe
i^Qnrpd ))e))erfa(f \>olbaxtf) )oan nortnfen »yllen ))eper Dtto man#
ba(^ yauel fdi^rober pocop ^oIft()e mpd^el to-mar ^and bodman
l^nrgen geyfl fo t^ele bat t)nfer no(^ leuenbpd^ fpn ;si t(»D-fio)>e
9n tfforne t(|o !oIom bar-tffo noc^ De(e anber gubemand vn
gube ge-feüen fetten pn anberen t(^ornen ber namen tnd ))n^
befant^ fpn t)nn fönen npd&t bp-epn-anber famen bar-»mme
onfe ^oge bebe ^^ bat gp Dmme gabed onn d^rpflener )flif0)t
»pDen ))nfe b^ten bentobl^gen anffaden onn ftrengelplen erfor^
60^- beren »9 oon buffen t^nmplben ruffen t>nn |{ grpmntpgen ^un^
ben fauien ntogen onn bendet bar-an tt)at^ lond nu f^ut^ t)nn
ouer 9») t>p epn anber tpbt n)^4^t bef(^e t)nn ouer-gan borffe
f})refet^ bar-omme mpt ben Dljtpgefien fo gp pummer fonnen
bat bpbbe mp p» ))mnie gabed »pHen ^or gube manne )>nn
gube gefeUen botl^ bat !untb t))) aOen ftotl^en bar be fiDartfien
fiouebe ptt benfi^e [pn mpt^ f^rpfft^^en offtbe breuen »0 pw
bejl bunrfetff bat ap »orfforbert^ motl(ien »erben i)n »t^ buffen
fnoben ffentfnpffen famen mentbe »9 90 i>mme ben d^rpjienett
gelouen geffangen fpntt) t)nn leuen pn grotben ermobe nafete
t>n blotff mpt tjnfen ffrunbpnen thronen »nn punifffrouen brpfft
men grot^e fc^anbe ))nn be bad npd^t bon »pllen mot^^en o(f
60^- II grotbe fmad()t Ipben )>nn bp grot^en fmaren arbepbe fcbenti«
ipfe nafet^i gan t)nfer t^nn ber fpn »ele geßoruen bot )vo(
)^an »unbert^ten flefc^efft^en jc* 163
t^mtne gabed torßen )[)nn üerget^et t^nd armen tube ttp^t t)ttn
lotset pu ühfcr crbar-wen po er r)0 leuer önn b^I^^et t>nd lot^
buffen woben i>ttn fHmmertpfe bruffnpffen tjmme bat IpbentlJ^
»nfeö leeren ^efu <S()r9ftv be 911 bat xcol betonen wert^ bem i»v
9» benoten lat^en [pn gef^reuen t^o folnn ^n broupgen ar^»
ntobe onn tlegelyfe n)emi>be pnt par bufent^ mpPunbert^ ^nn lüi«
SBot gef(]^en fp t)mme be Stirnen ^tiftenen geffangen unb
fopen-f^o^) tof-to-frigen,
SSntnte be armen ä^xf^tntn geuangen f)efft men grot^en 61^-
ff{9t^ )>nn arbept^ an-geferetl^ ian noc^ np^t na irpOen U^
f^ptfen fönen no(^-beme be mffen fpcf latben t)orboren fe
f(||oten vn ben tbornen on uferen oorffulen etb en fp ben »0
i^orfte^tj^ bat en bc Ipfft^nber na eren »pflcn ere oorlaren gu^
ber betraten oÄ be ruffen »ebber-geuen ebber ror-gelben be pn
bnffer Vorgängen Deybe erffagen t^nn geffangen fpn ouerfi be
boben npt^t jii^an t^o »or-ujetfen Dnn ber ruffen geffangen
np^^t gang n?ele ge-mefib )?nn mepfi oorfioruen fpn oi k be
ijorgetbpnge bufbaner i)orbcrerber v^i^f<>«cw Dnn guber fo \)n«?
mogetpfen f^o%e t^nn grotb f<$atten t)nn erfforberen bat bed ;
lanbe tbo tpfflantb npc^t t)ormod)ten na erer ongenod)fam]^e9t
^tifAffo-xp^Un wo-wot of rebe i?efe bufentl^ marrf at« t)or
{ berotlS^ betbatet fpn flept^ tbo beffrucbten batb ber-matben be 61^-
armen geffangen d^rpßenen tantffem tofn)erben fd^oten angefen
oÄ be grotbfforjib^ t^or mufforo at§ men Dan wegen fommper
geffangen ffrunbe epn-bel golbe§ onn futuerf vor ere \Jortofpnge
gebaben myt^ ouermobe geanfn^orbetb ^efft f)t beborfft^e bet
Ipfftenbet gelbed t^nn gubed npcbt irente ^e m\}t fpnen tanben
ber-^atuen rptffe-t^er wert ban atle butfcbe fforfien t)nn fiebe
mr^t eren tanben tjurber t)mme be fopen-fd^iop to^-frpgen fo
^ebben be ^on^erb^gen ff eren mepßerd loorfi^pcf eben ot^ Spfflant
ir
1€4 (Eyttne Spönne ^pil^otte
M men buffeit b^t^rebe xcv ))Dr{le)^t rnofh toatUpitn (atfieti
»tibei: onberen ^n beue{ Qebat(^ er fe pennyge bptrebe t))}neinett
t(»o t)or»atuen bat be gemeU^e toptn^ä^oip moc^t^e loebbet- ))mme
62<^- an bepben faxten | flanrfafft^dj^ t)nn bat funt^^or t^o noagat^
ben bem fepman t)))t dbc irebber 9n*gerumet(i iretben ban
beffunben ben oorbolgenen q,xot^ffox^f)tn yn gepnen n^ege bar-
t^o genegen ouerß io (ipr-Dmme be i^ormett^en baben ber top
npnge t^nn (ettoirer c6) t)orgemeU^en eren bpt^rebe t?uQent^agen
^ebben vm fptf t)or-t)unbcrben bat be (||^ff(enbedf(^en baben
ben bp--t)rebe tormepnben adene ))mme ber fopen-fi^o)) ivpOen
aff-t^o-fteQen %tlpd offte fe fultfen fforflen mpt en bei foplebe
bebn)9ngen n^olben ben [ud fo De(e Dnbelege-ne fonpnd-r^fe
fforfleubonne t)nn fierfd^oypen nt^t aQer ßrytl^barer madi^t n^d^t
fonben gefluren atö ho6) oi be ipfflenber wol Dorfoc^t ^abben
bo (lebben fe üan not(i »egen ben gemeltben b9-t)rebe )>)) be^
|a$ erer ^eren tt)0 (^fflant^ angenomen »eDetere b^i^rebe
62^' II n>o »ol aQe ^eren pretat^^en Dnn part^en benomber tanbe
beneuen ben ^oi^b-n^erbygen b^ten ntepfler wn fpnen (i^uel^fen
Drben bar-fuluedb 9n alle fynen art9cu(en lonixtdlpd ))nn ^on^
Ipd )vo t)orberot^ ))ormar(!t bo^. yn fort^ man(f tiefen r>nxL
grotberen qnaben tybet^fer erfant(> fiebben an*tbonemen b^n
i^o grunt^Ipd t^orbarff erer aOer mpt ben lanben afft^-flanbe
tl^or tptd iotif [aUt-m^ä^tpäi anberen trofi i>m ^utpe t>oxUnU
od fo fiebben be erbaren {lebe ber fienge bp egener bobefifio))
»elmaU Dmme gemelte fopen-fc^b^P arbepben latfien »nn ber
ge9ne begerbe t>orffoId[> funber atte f)));tb )>nn f^onfprafe gei^tf
ben leeren t^o Ipfflantl^ tbor antioart^ erlanget^ bor-borüb be
63«- tj^anbe erer »orfatbe t>ul^erbpger »nn onerbcbp-ger || geworben
fönen äff affnemen aettf fe ^nt^ fiouetlf begeren bat ben l^ffp
lenberen Dnbe anberen fleben mpt eren t)or-n>ant^en be gpff^
lant^ ent^-fetten tnn ßartfen motten bar grot^e iDnnta^^t ^t
loan )>unbef l9f<n gefil^efft^en tc. 166'
tn^tjftfy Hx fo Dolen t)mme %tcitU\fhtti^ t>xm bar no0 funber
•^p-^ot ge-fo^t »ert^
33at wurber ut^ tjororbcninge JRDmffet fonindüfcr uiagepet^ ^
l()ir-t?mmc gcban fpn
93)) bat nu t)otbet a))en6ar metbe wotmmt Dorbefc^teuen
notff tl^o )?ottt)9nneit aQe ivege )[)0rfo(](^t fpn be meti bebenden
fonbe §0 n^ üi tfyo »eten bat be ^^(^»etbpge ^ere nte^ßn
t^o Ipfflantf^ 'oox-itmmpt n9d()t aflene f^auefilpfen befd^ut t^nbe
bed ^pQt^gen fleied t^o || tonte funber oA ben aUer-bord^In^* 63^-
tpgeßen f^eten ma$imitianum tomffen fönend t)nn fe^fer od
fpntr maijlet^ föne ^o4)geIauebet be^tntffe ptitlippum fonungl
t^o caflilien etc* ))nbe anber corffoßen fforften t)nbe {iebe bed
If^Spgen tomffen ti^fed l^efft mer ben epnd omme Tat(^ tfiroß
^nn ^ulpe bord^ fi^r^ffte ii^nn bobefd^op mi^t aUen t^Iptbe Up
fod^t i)nn angero))en ))nn tnber anbeten foban befd£)eben pcote^
ßacie be oä t)orma(d t^o tome bo»en fc^enlat^en bat be t^txt
mej^fier m9t f^nen orben o(f alle anber leeren onn ))att^e ^t^
ia^kx lanbe to Ipfflant ^noorf(^re(fet^ treten fe morben ben
entfettetb ebbet n^t^t Ipff »nn flutb t)oibefd&enn be« b9Ö99^n
»aten tomffen ge- || louen« mn ^tpfil9feK tpfe« ot^t^o-fetten 64*-
befnnbeten offt bat-enbanen etet t)nmad^t f^atuen be lanbe an
eten lotfUtn bet d^t9flen-^e9t affbenbpiS^ n)otben onbe fo be^
mett^en getouen t>nn tpfe bat looxUx r>nx(itff ^onn pet^fel t)an
entt)-^flunben fo beben fe oun n)olben bat-mptfi ^nfd^ulb^^ xot^
fen bat fe ete fmare bebtud t)nn antpt genoc^ luntb ge-ban
)onn by^enb^^) entfet^ begett^ ^eb-ben ff^^x-iDp t)otbenompt (Ro.
fo* nta* t)nbet nteten gneb^gen t)otfotg9ngen nu 9ntl^ ^at mb
»nbe oi fd^pt »otgangen t)ot gutb an^ge-fen »nn t^ototbentl^
Jfeejft epnen fi^net fo» ma» baben mpt eten ctebeng-bteuen »nn
t|o-be^ot9ngen gematuen nagelegen^ie^t ^nn not()-t(itofft bet
166 tpnne Sd^onne l(it^ß^orie
lanbe an ben erbenom))ten npen grotl^ (sie) tJ)oi muffow tepfet
64'''' allet fl rujTen be nu bat re^gementl^e befft t^o t)otfatb9gen
ban gepn ntylbe ebbet gubet-teten ant-rcotti} erlangen fönen
aU men 't>tf^ nabefd£)reuenen flartpif t)ormar(fen ma(]b )^3^ ynt
erfif>e be vnfiructio ber fle-n»arue pobcco »an grettien t>^%üa6ft
muntbIvÄ anben b^ten gtotb-ffotflen tegeret afler ruffen tf)o
bragen IC?^ anffenÄI^d fpner ff» g. fRo. fo. ma. ffruntlp-fe
grctb tl^o-feggen nt9t genegeben n^pUen aQed t^ormogend 'onn
fp eter gefuntbe^t tf^o boren afletpbt begerpcb )C^ bar nege^
bar 9ic« fo* ma. be (atefl gebane ffruntlyfe antn^ortb onn
n>9n9ge erbeb^^nge t))) ere t^orfcbr^uentb t)nn t)orb9bben ber
66«- gefangen l^almn otb l^fflantf) tbo befunberen |] bogen »nn
gar ffcuntblpfen bandfe t)or{}anben b^bbe odf npcbt angenemerd
l^bbe befcben mögen bat fpne fo* ma» 9ngel9fen vnn t^ele
grotberen Dmme fpne ff* g. i?nbe be eren ffrnntblpfen wn gne«»
b^dbl^fen t^o »orf(b«Iben nptbt na-Iaten apflen \>xm »ent^e
nn na t)or-moge tjpberorber antb-»ort^ bemeltbe geffangen lotf^
t9ff(antb 9n t>xiftx macbt t^nn geiraltb SRo. fo. ma. f9n f^ofen
lo« tbo »erben fo fe ben allene notb 9io. fo» ma* gare ffruntb*'
Ipfe bebe bat fpn6 ff. g. bauen gemettben geffangen funber alle
eren fcbaben Dnn t^ngefcbattet ane lenger t^ortredent^ lebbp^
»nn lo« »or[(baffffen »nn vn ere gewarfam »rpe »nn »nbebpn^
bert benewen 9u tt)o trerfen gnebpcblptf »or-gunnen apflen »o
fultfed ocf »tl^ 9io» fo. ma. i^ geban fcbrpuen »ornamen »ert^
65^- II o(f fo ban SRo. fo. ma. »an etipfen fpner erfflanbe »nn
od bed rpfe^ fteben »nn »ortoanten mpt clage fmeripd »orge>f
bracbt xcixtf^ wo be fopen-f(boj) »nn l^anbet tuffen ben butfcben
fopman »nbe fpnen ffactoren »n ber fienfe pn Ipfflantb »or^
lerent^ epnd »nn ben ruffen anber beld noS) alle ben lonelpfen
l^erfamen mpt epn-anber tbo l^alitn bor$ fpn ffo. ga. »orfpe«»
ret^i »erben f4)oIbe bat bepben be(e n^if^t t^o deinen f(^aben
»an wn\>tt\t)Un flef^efft^en k, 167
%tbxt1t )?nn na-bele refe t^nn bod^ alle natien ^or^ be ge^
mepntn fo))ntand-fart^ t)nn ^anbel^nge nottroftpger b^nge ntpt
e^n-anber entfettet t^nn ^n malmartt) befienb^cb gef^alben t^o
»erben fo 9tD* fo« ma« ber-6aluen od )[)nn ^n funber-^ei^t
garffrunt^^Ipfe bebe bar fyne ff. ga. ^n anfpd&t be« gemeinen
II beßen )[)nn allen beten if}o gube bar-mebe f^ner romfter fonpnd^ 66<^'
I^d^eer raa^ejiet erfflanbe t)nn be l^^B^ge rpfe« flebe fprf t)or"
ban ber-^aluen uK^äft tophtx t^o beclagen l^ebben beruen be
Uptn^ä)t>p tuffen bepben t)}) bat albe »r^e »nn lo« laten tjnn
fpdS) 9n epn tefen tj^ogenegeber ffruntf^fd^op tegcn fRo. fo. ma.
alfc epn anfomenber nper fforji^e i)nn regerer bar-pnnc tjnn
ber geffangen tJorgefdSireuen atlentb-lialueH t^or bipIbpdSiept go
gnebJjd »nn gufij^ »nn gut-wpttpi^fi bempfen wn buffer erjie"
bebe n9(]^t affftan nodf^ t)ntfeggen n)9ne ald fpne to. ma. nyt^^t
twijuelt^ xct)\ 8lo. fo. ma. t)mme fpner ffo. g. t>m be eren »o
9bt t^o t>or-f(!&uIben lamen mod[)te aDee »ormogen« mpt ffrnnt^
tpfen »pQen )[)nn befunberen gnaben alle tftfy gerne )>orbenen
tiin erfennen
93)) -buffe uorberorbe gewarue btt nabefd^reuen anttport uan 66^-
bem niuffon)tter erlanget unbe tn-gebra(^t unbe ut^ Staffier
fprafen uorbntfi^et
Saffltnd "oan ©otb« ©naben aQer ruffer lanbe f^ext t)nbe
Orotbfforfl gebnt^ b^ algo gefed&t t^c »erben bn bcfffl t)n*
gebrad&t epnen breff t^ani majimittano bem romffen fon9nge
bar-pnne l&e f^rpfft tjnber anberen t)an ben t9ff[cnbe«fen ge^
ffangen be 9n beme frpge pn Dnfer Inbe ^enbe ge-ffallen fpn
bat »9 t)mme fpnentff-mpHen bufDan geffangen funber aDe U0
fucrpnge \>x^t lof tätigen »olben od fo befffl bu tjn« iat fnlue
muntlpd t>an bem || fonpnge masimiliano t^nn fpnem föne 67<^-
)j^iHV))o tormorbet bat wp ge^ortji t?nn »ol ^orpan ^ebben
168 Q^nne Spönne (^^^fforie
);3^ b^flüud van %oht^ imUn aSet tuffe lanbe ^ere min
gr^tb-fforH^e gebut(» 1)9 aigo gefcc^t t^o merken auetfl »ot
buifei: t9tt |)ebben be fonynge masim^Iianu^ ))nn f9n föne
^büivpud an t^nfen tattx Mn und t>m bujfen geffangenen
npc^t e9n-mal gef^ireuen t)nn t^nfe toaber ixf »9 ^ebben bent
fDn9nge majimiliano t)nn ftnen föne ))biU^!po bar*Dan n)ebber-
gef^reuen »ar-i^mme hcA 60 gef^^en yd onn »o-bane »9« fo^
ban ®effangen yn unfer lube l()anbe uor-fallcn f9n t)nn umme
matl^ fafe 109 be r^tfäft be-oelen lof-tbo-Iat^en onn bpt 9d
attbomale funby^ beme foupnge masimiltano t)nn fonem föne
67*- pf)il\)(^ipo II K3=" onfer bere gebntb b9 alfo gefet^jt tbo werben
bat majimilianud be romffe fon9cf geioefi f9 m9t ünfem oabes
9o^anne Mn gobed gnaben aQer ruffen lanbe beren t)nn
®rotb-fforß()en yn ber t)oren9nge broberlpt^er leue onn ffruntb*
i^op mn t)orbunt^-n9{fen onn cru6f9{T9nge ben gabed n)9(Ie
9d gefcbeyn )?nn t^nfe vaUx 9o()anned t>m gotbd gnaben ader
tuffen lanbe bete t?nn groibfforjibe b^fF^ be« leuenbed ot^-ge^
brufelb t)nn ment^e xct} nu \>xf) gabed m90en t)nn ))nfed Daberd
belpgpnge wie gnaben ouer be lanbe fftxt f9n barouer t)nfe
))aber l^ere ge»efl^ 96 n)9l ban be romffe fonyntf ma;tmiliannd
n!9tb t)nd »cfen 9n ber oor-en^nge brobeTt9fer leue onn
68<^- t)runt^-f*op i)nn t)orbnnt^n9ffe »nn crufluff9n- H ge gel9fer
n>9fe a(d b^ inpt t)nfem t^aber geioeüb 9^ f^ tt;9llen xct) od m9t
eme leue t)Hn brober- f4)o)) Dm t)runt^-fdi)op ^ebben ge(9(f atö
bat m9t t?nfem tjaber ):3^ t)nfe l^ere gebm^ b9 alfo gefecbt
tbo n)erben bat manner ben masimilianud be romffe fon9nf
mpt t)nd fynbe mxtf) 9n ber t)oren9nge broberl9fe teue onbe
oruntb-f^o)) onn oorbuntbn9JTe »nn cruffujT9nge na ber fulffi»
tben n)9fe aU ^e ge-meß^ 9« m9tb onfem t)aber 9o()anne \>an
®otd gnaben aQer ruffen (anbe ^eren )?nn grot^forjten onn be
^ere me9iler t^o l9ff(ant^ od be er^eb9{T4lo)) i^n bif$o)):)»en
Dan ^mUti'^ten gef^efft^n k* 169
m^t beme gan§en (anbe t^o I)pff(ant(i Dan Dnfen Dl^anben t(>i>
lettomen DotfdS^evben Dnn mpt nebberbogpnge bed (»ouebed fen#
ben 9n Dnfe ))atnmDmum || gcDt^e nougatben ti)o Dnfen es'^*
f^ouet-Iuben bat-fulueji Dnn t^o Dnfe ^^atrpmonium t^o grotl^
nou^arben Dnn tl(io vl^ffome Dnn f^d pn Tillen r^i^^tp^ ntafen
tegen Dnfe )>attim0nta grot^e nojvgarben Dnn |)(effan) §o uoDÜen
m 9u anf9d[)t eret l^ouet^ibDgpnge Dnn D))t9c^t9d£^e9t 0<f Dntme
masimilianum ben tomffen fonpntf etc» ben Dnfen ^ouetluben
tf)0 nougatben beuelen bat fe Dnfen :|)atr9mon9en grot^^enon^
gatben tnn pU^toto gebepben m^t ben Ipfflenberen Drebe D^
tt}o nemen ald bat gen>9(lQti^ f4)9nbe mxtf) wn a(d-ban n)9Cie
ö>9 fö-ban geffangen »rie (iellen )C^ Mb buffen t>oxbt\4)xt^
iienen Dorbolgenen antmorbe be6 (^o-werb^gen t^rannen ma<^
e^n i^ber D^rnufftpdS^ nipnff etmetben Dorm^bbelß mt wmo*
gelQfen Dorbefi^e^be t^0 Dotbeif^nge f9net cueYmob^gen ^p«»
beil^fl be bo^^nt^lbe || anfofpng^e gebacbter 9io* to* ma* )i>an 69<^«
eme Dora^et Dnn affgeflagen »ert^ wen ^efft od tbo t^flen
malen lierbetjorn monnper-lepe anber i>oit\^ep t)nbe Dor«»
fiibrpffte Dan paroe^en fepferen fon^ngen Dnn anbeten fforfien
na ber f^ant^ an ben Dorflornenen tuffen grot^-forßen 'ooxf
»oruen Dnn gelangen laten Dmme l9ff(ant^ bed DPt*berorbett
bebruded t^o Dorbeuen ben fpn al me90 Dnffru^tbav t)m otf
e9n-b«tö mer ((f^ebbel^d ben batlpd gewefl gelpd Dnn n^äit
anberd ban offt be bemeUen trmlofe D^enbe be ouerfien b^u^be
Dnfer. (^rpden^^t Dnbnibe mm Dngnabe votr^n^ä^ b^bben t^o
ffrn^ten n>or*Dmme od na allen reben gebotlpd Dnn t>m wop
ben »ad bat ))att)eßl9fe b9ß9$^9t na entffange loffioetb^ger
tuii^npfTen Dnbe be- H clacb gemelter notb tbo Ipfflant^ Dan erge^ 69^-
ba(|tet ma^eßetb Dn mex anberen ^¥9ßlyfeH fforflen ^txtn
reben Dnn fteben Dtb Dorftanbene ortafen gef^^epn be an*badS)t
Dnfer ^^r^ßl^fen mebebrober Dmnti not(i*trofft9e ßure Dnn ^nlpt
170 9!^xmt 6^i>nne l^^fl^orie
tho ionU bor(ff MH^Ipnge bed gtoteßtn burbaren fd^atte«
))nfer mober ber ^^U%tn taxätn torweifebe v^o bat pn gegen-
irarbi^ge :pa»eflt9ren buDen ^nn breuen tnber meren Dtbge^
ffort|i t^Rtt entbbi>(ben »ertl^ »ent^e bauen ade trreuel ))0rbe^
fdS^reuen fo b^bbe odC be bomeltben ruffen nu bufgen )>organ^
genen (add: samer) 9nt yar na t^nfed b^ren (brpflp gebort^
bufent »pffbunbertb )>nn feuen ni9t t^e(e bufent^ atbepbeMubt
70^' ftene brefen Mi barnen )>nn anber tbo-rufipnge bp f grot^en
bupen ernfil^dC berc^ben taten 9n anbackt )?nn n^^IIend epne
grot^e n^e ßat^ tegen Ipfflantb ux bat ergebadbte mecbtyge
nipe flotb tbor fefirantb t>nn f^ppr^fen b^n>^n m^t gewaltig
9n-tbo-frvgett t>nn bar-t)t^ be Ivfflenber t^nn anber cbtpjiene
(anbe 9mme-ber belegen t^o »ater t)nn lanbe t^o befi^ebpgen
ba be guben b^ten t^o (Dfffantfi gerne n)dben vn bocb bp e^^
gener t^nmadbt npcbt t)ormogen tbo t^orbpnberen bar-))t]^ ban
»at »nrabe« ber gemeinen d^r9fienl()e9t er-maffen madb «V«
9ber ^ornufft^ger vi x&fA fan ernteten*
2|iegen böge mifgunnier buffe^ ^iQten bebrtued*
n)0-tt)o( nu tt^ aDer t)orbef$reuener ouer-(aft ben guben
70*- ianben t^o Ipfflant || tbo-gemeten bpflp* e^n pber Dram
(^brpjien m^nffe fcbolbe tbo mebeipbpnge t>nn nujlber beclag9nge
fttWer hot^ ber (^ryfien^^ept besagen werben, fo x^^nbet men
noi^tand t)arferbe bofe lube be adentb ntpt benn namen
(!br9fien-bom m9t ^n-weiibpgen ^ate t?nn tJt^-ae^nbpgen worben
mn tcaxUn bed buueld ald e^ned ben^ber^ t^nn t^panbed aQed
guben »ulmecbtyge bpner r>m baben f^n be tjfn-paxt i)tb gra^
uec »nweten|)e9t t)nn e9nbel tjt^ bumfoner Dormetenbeut pn
i)ora(^t9nge ber guben leeren »nn lanbe t^o l9fflant^ aDer
geb9e buffer fafe b^9«wel9(f bnn aptniax t)orb9nberen t)nn
vnerbatl9tf t)or))oIgen but f9nt be )>n nutten {übe be t^nangefen
t^an t)uttberl9fen gef^eftl^en :c. 171
IDe t)otborgen]&e9t t)er ger^^te gäbe« tnn toat ))dtt)efi(9fe l^^ti*
I9d^c9t t>nn 9io. fo* ma. tn^t anbe- | ten toonvngen ))nn 71<^'
^eten ^relaten fforfien grauen ffrpen tQbbeten fnec^iteit teben
)>nn fteben 9n fulten falen bemalen f9(f t>nber-ftan ))tf^ mot^«
»papget bot^e^t be bpnge tbo orbeleu bet fe gepn t)or{lant^
^ebben bpt f9nt be*fu(uef}en be t^otmpbbelfl be8er(9c(^e9t ered
egenen gemoted gan§ ))orb(enbetb ge9n Mmd bed gemeinen
beflen anbete ban na eren :pro{ftt(>e fenen ernteten b9t f9nt fe
be 9n tb9bt-{9fer »oOnfl w oQen lonbcgeben t)crfti>ruen 9n
ere borre ^orßedebe betten ge9ne f0t94e9tb ber gepfifpfen leue
tegen gotb t^n eren bebrudeben ^rpflen mpnffen tbo erer ege^
nen feien feli)(|>e9t^ »ent^e tbo entffangen tpt f^nt fe otf be
fpd tt^v erer egene )[)orbDmn9fTe npc^t entfen mpt paire^Ipfet
))ormaQeb9g9nge fo 9^ pn eren bullen mpt ben bogeßen banne
))nn anberen )}enen tegen {| aQe mpfwarfer buffer lipQygen fafe 71^^'
fer ernfllpd augetagen tbo belaben netdere 9ormaOeb9gunge
9nn ban e9n t^nuorn^pnlpd bl9sem 9« bed ane-me$t9gen gäbe«
ben nemant^^ mpt n^reuet n^ebberftan mati^ n)or9ntnte fe ald
9n9ornufft9ge l^pufpraferd nt9t t)oradl^t9nge ber gnaben gcf)
borc^ fpne ftebe-b^Iber 9nfen allebplpgeften 9aber ben pa^
»eß 9ororbent^ 9orbre9tl^ bar-pnne tftbben bat buffer Siontffen
gnaben t^o 9ele aU fe niepnen 9tbgefant^ u^erben 9nn t^o
eren 9ntemel9fen fiut))eren befunimern9ffe mafen 9an ber m9f^
bruf9nge bed gelbe« pn 9or-t9ben 9orfammeIt^ bnffe Torferben
lube fpn gel9d ben fpnberen 9an pfrabel pn ber »ofienpen bo
fe be« l^ernnteldfen brobe tfio 9ele fregen al« en bu^te ben fe
f(|olben betradj^ten wo be barm^ert9ge {j got^ pn beme epn 72<^'
fynberlpd tefen fpner gub9(lbe9t an 9nd bett)9fet|f bat be fpnen
ge(ou9gen ere ))9anbe torwaret^ be ^e mpt e9nen »orbe 9or#
beigen modbte §0 eme be n)9nbe 9nn bat mer ge(or9<Jb fipn
9)) bat be yenen be pn beten ni9gb9n od 9ele orfafen ^ebben
tut fun^e tffo flöten )9nn rfft fe tnptt^en "onitUn^itn nd^et
l^ttlpe t^o bonbe ttx bebrutfeben geUui^gen an })etfonen ebbet
pbeten gäbe tt^ttt^ aebber-geuen be f^tf fulueß t)or en an
beut galgen bed ctuced 9n eipn Dffffer^anbe bet fot^^eptfi f9#
nem t^melpdfen t)aber ouergegeuen fiefft tl^o tveUeren fafen
^mi !pamefti9fe ^püifäft^iff Dmme t^nentl^fe iDadbomed aller funb
)>nn bofi^ept bageip; ^itber (fft^ften-iDarlt t^or ogen t^n fteber
72^- II cinffed^ti^nge »t)Qen ber regten if^r^ßenen t)an ben t^nge^
iDu^gen #0 t)afen )?t(^ ^nge-t^pnge be^ l^i^Qpgen geifled aI9
b^Qpd t(io gebtten flept^ gerepfet i^itn beiragen rotttf) ben
f$at ber ^^Dpgen farfen t^v Dipenen lonn t)t^-t^o-be(ett t)mme
koebber-ttpnnpnge ber t^orlornen feien tinn befc^^ut bef bemetten
getouend tffo ber eren bed allemecl^t^gen gabed fnnber bed t)or-
^en(f«n9{fe gepn blatl^ t)ann beme bome i>aQen ma$ Dnn bem
ID9 ber gnaben t)nn barm^ertpcl^eptd ^aluen ber nemant^^ ntad^
ermeten tvo^^ band t)nn Uff ntpt pnnpcli-ept tt)o bonbe fcf^ul^
b9($ §9n i>nn gepn i^nnntte muntfperpnge bar ))pmafen mögen
ame grate funbe liegen be gubpdS^ei^b bed bpl^^g^n geyßed
be^ mebe*n)arf9iige buf-baner gnaben bed afflated trafen Pnn
73<»- I t^tle grotbe. nipjitDflpnge funberö ti)o rc^te befont^-npjfe
l)nn beter^nge ered leuend gebpen mn be funbe pn ber bpdbt
a))en-baren be fe fud nummer ctf pn ber pem bed bobed ge#
b9(^tet ^ebben buten t^ben bed afflate^ n^o fere bat nten qu
l9fe mol ßept pnn auer-at ))ret9fet^ pnn b^d^t j^otetf) Pnn^o^
retf» n)entbe n^er pbt fafe bat gat^ be n)ort^genge bed mpni«
ffen n^iSbt wrforgebe mi^t f9ner barnie^artpije^tb go fcfiolben
bed fuluefien mpnffen genge go aüe t^tf^ na t^nb^Ibelp^fen
bangen manberen iat fe pn na-n)oIg9nge ber pnret!bten bpwege
nummer »ebber t^o-redS)te feren fonben bart)mm fpnt lond t{io
jfuller aebberfer^nge buffer paire^lpfe gnaben. nummer mer
tnttüiot^ go imramettt^ n^p nUn one funbe leuet | ^m 90 73^-
)»nd gemetter gnabe mer hif-tuvxpt 90 »9 mer rebe ^ot gäbe
t^onn gungefien bage geuen moten tvo »9 t>M ber t(!0 )>i>r#
benenbe be-Dlptpget^ ebbet ))i>rfumet ))ttn no^ mn offt 199
tn^tfi motben ebbet »erfen anber lube bat-uan ge-l^olben ^eb^
ben ^pt-t^mme be gcbaci^te b^nfptafe "cn ^0xa6)Ux9 fpd pn
))ot- f (i^ted (pte ))uiit^e {leQen )>nn etet egenen felp^ept fo fete
entf^egea bon bat fe npd^t betet ben ^e^ben tntfett fetteteti
ebbet m^ffgeloupnge fpn t(io ad^ten ))nn t^a ^olbe» ße^t od
Xip ge^ue tebe bat geme9ne lube Mn anbeten be bed n9(|it
t^o bDnbe l()ebben fpd gtot^e befnmmeten mo fo-ban t)Dtgatii
bettb gettl» t^o gegeueu pö wentfie t>Dtnufft9ge ebbet etffante
lube ttol fönen etfenen iat 10p | bnffet etben m^nflpfe Dpfaten 74^-
traten t^ot-manbeltb )>nn bauen aOe ®otb aQe-me^tpt^ pn ge^
f^efft()en be^ ^vQpgen ^^tyflenen gelouend be l^ogefle gemalt
i^nn maii^t ^efft bat ej^n-t)ott(i4|)o*fetten bat fpnet gotfielpfen
lopf^ept gefeQp^ t>nn U^e^^it 96 htä) 9d et^ tmbetwpuelt^
bat be dbtpßen^ept yn allen otben van ben bngelou^gen ane
))nbetlat]^ angeffo^ten toettb ^nn ben fulueften i^ngelou^gen
^an X)ot-otben9nge :|)oueftl9fet ^^U^tfftift wn SRo« fo, nta»
ni9t anbeten f^eten fon^ngen ^nn ffotfien fh^ »ebbet-^ßant^
gefc^nt^ bed nten alt^o-ntale ^nt ntpbbel bet ^ty^enbept ni^t
9nt>geme9ne tf)o votttn ftp^t t>m offte nun f4ione ett9be^
penpc^ afflated-gett m^fbtufet »ete ebbet nod^ fc^oibe t)otfamen
bat bo^ 9n buffet inaUn n^dl^t | batfft befotgetfi »etben fo 74^-
»ete 9bt uoi) e^ne gtot^e botfiept^ tat*)^mme f9net feien fe^
lif^t^tf) bed afflated ^aluen nat^o-Iaten Dnn b9t »ete ben fete
gelpd afö-offt epnet lege 9n botl^fet ftantf be9tfi ^nn batDnmie
enen trffatnen atfien be ene tebben nio#te np^^t ^ebben ttolbe
bat be atfte fpned gelbed onel f^olbe gebtnfen ebbet offte e^ne
ge9nen »9n genant^ ebbet anbet not^tcfft t^o f9net nnt^
174 Spne S^mt l^pft^me
tcptn walbe iat m^t fpnem gelbe t^tibpO^tf fd^olbe get^aten
»erben alfo »ere 9t^ td m^t bitfbonen mynffen be t)mme nt^f«
brutfvnge lopQen bed afflated-gelbed ber fivate f^ultt^nn p^ite
)»ot fpne mannpdl^volbvge funbe iic^bt tUpiiet ^ant-ref^nge n\^4^t
af-lofen molbe fo bo$ alleyne be ^ene t)or gäbe rebe )^im
75^* I ant(i»ort^ geuen motten wo bat gelt(» ted^t angefett^ xctxtff
bett bat 9nt ^ouet Beualen 9^ noc^ tpnbet men anber Dtt-
bef^^epben-f^e^tl; byfommvgen be t^otme^nen bat bord^ buffba^
nen m^Iben f^ant-rer9Rgen be^ afffated (^aluen bet htttn ffou
flen fftxtn iprelaten ))aßoten t)nn anbeten ))refleren geyßCpdC t)nn
mrlpif od ben flofleun mm anberen anioolben mpt eten Ian#
ben {leben tnn gemeinen beßen gcot^ t)orffan(f )>nn afflfiod^
gefeite bpt 9^ tegen alle 9nrcb9(^e9t gebaben t)nn esempelen
ber ganj^en ](i9ll9gen f4^i9fft be9be bed alben Dnn nyen tefia^
mente^ 9nn f}e9t^ mer vip 9nteben ban e9nn9ge anber D))fprafe
angefen bat ge9n treatur yn ber lui^tvater 9nn erben funber
nol(^trofft94^ 9orfor$ fvne^ entb^olbed vm gäbe t)0r-(aten
75^* »ert^ ünn aUe fd^t9ffte ^t^-ropen 9nn \6)xpen bat be || a(me(]^^
t9<|^e9t »9fbeut unn gub94)e9t gabed t>ntnt^ltfä (9 ian bujfe
9nfel9ge lube bar-tegen fpreten gef9(f offt got^ nt^^t go mt^f
t9d^ n>ere bat ^e n>oI fonbe ebber n9($t go »9$ bat b^ »or
»ette ebber n9^t t<> gub9d^ bat ^e »90e fobane f($aben 9nn
afft^c^^ 9or-)9u(len be 9mme f9nent|)-n)9nen 9n fo ni9lbe fafen
g^fc^ege M bo($ n9^t ,ber-|)a(uen ge-f4^ut bat tnm)pt n90t
9an bnffer gnaben funber 9an bo6be9t bar-genen be batb me9^
nen 9nn fo gefcbut en na eren gelouen tvent^e od aOe f4;r9fftf^e
9tf^-ro)}en bat be 9ru^te gabed 9nn 9nnofe(^e9t^ be$ leuen^
ben (^r9ftenen m9nffen aQe gnt^ 9nn »oI-n)art(^ be^be t9bel9d
9nn ge9{ll9d b9br9nget^ t)nn »ebber-Dmnte be lanbe {iebe onn
76«- init II monn9gerIe9e »9« gejjlaget^^ 9nn 9or-nebbertJ »erben
oQene 9mwe an(»oib9n-ge b9a9fer almuflfen 9nn 9mnte 9or^
a^9nfle »^Hett ber gebaren t^nn gnaben gabe^ ))an bofen
funberen ^nn mpfbeberen be t^ngeflraffffet^ ))nn t^ngebetertl^
b{9tt€n men fan od ))mme gobeö »pden nummet §o r>tk bon
bav men (pff ))nn feie tf^o t)uaen t^ornoge mpt anbeten bi>tf^^
Ipten m^lbpdl^epben be gepne molbatf^ )»an tnd gef^Kti (et|^
funber ()unbert^noIb9(^ »ebbec-feren fper gnaben ^tin eno^geti
tyfebomd |0 bo^ o(f ))Dr ogen pd bp ))elen esem))ten bat io
Wit^ men gabed eten t>m lomn DnbpQ^fe enttut^^ anbetd ^n#
)>i>t-matft bufentb-nxiUI^ tb<> m9fbrufe ge*b9get^ tbo gtotben
apele i)nn tjotbaruen fuWer || »nw^f^w Iwbe be bod& Dorm^b^ 76^-
beiß »etl^fe befummernpffe i^orblenbetb be t)orborgene gerydiite
gabed^^n beme bele npi^^t fönen ebber wifUtn erfennen od §o
9^ 9bt ben ))te(aten fforßen ))afloren 9nn anbeten ^orwefeten
e^n grotb ^^li ^u» ))orl9(f|t9nge eter fotge bat fe 9or-m9bbeIfi
pam9b9U vototbe-npnge mögen be i^orfumenpffe by ber feien
falyc^eytb Isafen gef^en bor^^ ere gunfl mn i^otbetpnge bp
bu^anen fafen nasalen t)nn bet 9n ben entfi^nlbygetb metben
bar fe anber^ t>an rebe tbo geuen §o fmerlydC f9n 9orbunben
))en men aQe omme{lenb94^e9t xt^t an-marten n)9t n)orr))mme
bnS-bane 9tbfprafe 9an aUm 9orbef<ib^^u^nen t>nn anberen
))unten n9(tit.)^tb erfforber9nge Q ber redeten U)ar^e9t^ ebber 77<>'
b909dSie9t^ mer 9tb yn-geupnge be^ 99enbed 9nfer fe(9d^e9tb
f4i9nbar(9len l^errom|)t be m9t aQer l9fi t^nn befienb9($e9t fle^
bearbe9bet^ bat gabed gnaben ))ora<btet tnn em f9n roff i^m
brenbe ber ^eQe n9$t enttagen mert^
®ef[ut(t(f nan ben louelifen butf^ien orben bem be bef^ut-
inge ber ^riflen^ett to lifflant nn nan pauefllifer fftllt(|^eit
))pgelad)t mit beualen 9$
<2«^ent^e nn 9n ouer{ef9nge mn 9orflanbe aOer Dorbefdbre^
uener ert9fel geno# 9or^aUt^ 9nn ben>9fet^ 9^ bat ))a»eß(9le
17< (S^nne ed^onne ^i^fl^otte
otfafen funber >)t^ gtDt^et warafftpöet not^-fafen t^t^-gcgeuen
l^efft^ §0 96 )>inine aUe nt^fbuntfen t^o bem))eR Dotber t()0
»etilen bat pnt ^auet() be Dtfi-ffor^nge )>orberotber fafen bem
^o4-n)erb9gen ^eren me^ßer m^t fpnen irerb^gen gebebpgern
wn broberen bed (ouelpfen buif^en erbend t(^o (pfflant^ pn
Tpam^U^Ux buflen tfio-gelec^t )^nn beneuen bem comm^ffano
bemalen »ert »entbe ii>oxbtncmptt ^ete meijfier gebebpgete »nn
ütben bo(^ mpt i^et^en rabe ))nn ))ulbcrt^ aDer b^ren :{|yrelaten
)>nn partbe )>0tbeme{t^ a(fe ere fegel t)nn breue bat-äuet ge^
fangen na-btpngen fpdf t)nber-ßan (lefft buffen ^anitl bed
78«- gnaben-t^fed afflate« t^o t)or-t>aruen || t)nbe bpt^ p* otf je«?
ff^eyn t)mme r^bbexlyfe manfie^t n>9Qen bed fulueßen erbend
m^t bem iDarIpfen fn^erbe aOe tpbt tbegen be Dngleupgen geo^
Hetb bar-))mme be ^ere me^fier t?nn brober merbenompt yn
pctmftl^ttx buOen befcbreuen leerben ))neerfd^re(febe fempen t>nn
9ori9ed^terd bed ^^Ilpgcn n)aren gelouend tbor ©lerien bed tta^^
men (|ri;^9 o(f i^or-beu^nge t)nn ))ri^fe bed-fulfften geleuend
i)iite werben t)an })an3efllpfer bpDV^c^t^ angeberbet^ tjor be^
fi^ärmpnge bed gebadi^ten geleuen^ ^n §0 grotben anjte net^-
tcöfft Mtt }5er9fel mentpfen funber i)^)-bören be engetou^geti
tffo beQr^ben ber-^aluen od ^dmftbfh b^Q^d^^P^^ betuget() bat
^e fe alle tptt gan§ be-reyt^^ 9nn ivpQpdl^ bat-tbe beffunben
78^' l^efft ban bat fe iDmmt Deler vnn tanger bure || n^^Qen fu(<fed
t>i)r-t)ecbtend bed b^ egenec ma$t n^d^t tenger |erben megen
ane jiure t)m ^ulpe anberer c^rpfiencn »er-»mme fpne ^püp«?
6)t\)t\) ttp^t aflcne bp fptf funber etf mp't rpfem enn apen-
baren rabe ber aUer-ermerbpgejien t)n\tx gnebpgejien |»eren car^?
banalen ber ^pQpgen farfe tbo reme epn tefen ber lütteren
beßenbpcbept^ buffed afflated t)0r-orfafetb teartb be 0r9#ge^
toupgen Iferen fforfien i^nn anbere t)erm)^bbel{i t^t^betpn^e bed
butBateit itbattt^ t>n\n müUx ber |>9Q9fien farfen ))mme b^^
ßantd t^o bonbe t^o ^ootweden t)an laue i)nn )}r96e bed be^
melten r^bberlpfen bu^f(]^en orbeng »ete i)ete tf}o ((j^rpuen
tDanner ^e b^ fpd npd^t geno($ namfunbpc^ t)nn a(]()tbar beropen
»ete v^entde pn buffen || otben bre fforfKpfe b^Y(9<^^9be an 79<^-
eten lanben t)nbet-faten t)nn 9orn)anten t^orfd^epben begrepen
fpn ber )>or-ioefer ^ere-meßer genompt »etb-en nomptlptf epn
tf^D prüfen be anber t^o Ipfflant 9nn be brubbe tbo butgen
wn »atfdSien lanben ban t^o pruffen 9$ nu ^omefter ouer a(
bed ganfen erbend wn be anberen be^be meßeren eme na
fonberlungen bef^ebe )>nber-ban9(^ fpn bed fo mögen flpc^^t
(Sic) fl^d^tbaren rptter-met^ge manne beHnluefien orbend wo
»afen betto-^er gef^epn t||o al buffen fforjüpfen ^er-fcftafften
gebogen bo(^ go geban bat fpdC anbegpnne oele gebaren ^eren
fonpnge fforften grauen banner^eren ffrpen onn anbere bar-t(io
begeuen b^bben Dun vp buffen ^ubpge bo^ be f)od[}-merb9gefte
bor^-lud^tpgejle ^o4)- || gebarn fforjl onn fiere f)n ffreberptb 79*.
bed gemelten butfcben orbend ^omeßer epn coabjutor ber er^^
bpffc&opipfen farfen if)ty me^be-bor^^ onn gefaren l^nti^o^ 9^
t^o ffaffen (ant graue 9n borpngen onn martf-graue t|o mpfen
»nn fu6 be er§ebp{f(|)op t^o rpge 9nn bpffcbop tbo cur(ant(}
famlant(^ ))nn 9iefenberc(^ m^t eren bomberen 9nn nod^ oe(e
anber ^o^geloueber ber (sie} ^eren pn ben futoeften orben fpn
od %o pd 9t^ t()o rome loan olbpnged gen)on(9tf gevefi bat
»anner pan>e{}l9^e ^9a9(^e ^9Q9($et oorftarff atd-ban be be9^
ben geme9nen procuratoren bed gebadeten butfd^en orbend on^
fer leuen ffrauen onn funtl^e pobanned-orben be eugeIbord[^ iffo
rome pn-geban onn bemalen t^or || t9tb epn anber paicefl er^ 80^*
tt)elet^ n^ert vnn noc^ bar-en-bauen mert^ bat be gemetten
bepben procuratoren »an fe tor fiebe fpn ber for9nge onn pn«
ffor9nge bet npen pauefleS mpt eren banneren 9n ered orbend
12
178 S^nne Sd^onne |i^fif)otie
tt>apenen ^nn ^abite t^or-ti^o-r^benbe ))(egen pn e^n tefen tat
it trct exUn it xt^t f(|^ulb9gen fem^en tnn ^^ox-'^ttffUxtn fpn
t)nfe9 XDaten (^Ilyge ^^tj^flenen gelouend I)ar ^^aivefltyfe l^ylly^
c^ept t^o rome 911 allec d)xt)^tntn n)er(t et^n f^ouet )^d bem
gel^fen od f^^^nbar an ben Diterfien n)a)}en t)nn f$)^lbe be^
gemelten otbend »0 leff t^nn »ert^ l^e mert^ben genieß ^9
uent^e atd :pattefi celefimud be brube be fulffeflen orben enen
wiftttn i0)plti) mpt bem §uarten cru^e gegeuen f^ebbe go f^eft
80^' bat-na e^n tonpd |[ van engelant bat cru^e ^n-wtnb^^ m^t
fiolbe gefpret t>\m tpn fönend ))an ffrand-r^fen an aOe )>eer
prbe bed gulben ctuced fpne I9l98en gefat^ ))nn i^ett fe9fetl9re
mageflet ben guatten arnt^ 9m gulben ffelbe mpbben pn bat
ctufe ))otorbent(i melfe xoaptn nu aQene be ^ete |)ome{iec pn
cpn tefen f^ner ouer9^e9t gebrufet torber fo lieft bujfe fut
uejte orbe go gtote gnaben a{f(at(^ ^prpu^tegien t)nn ffr9^e9ben
t)an )}att)e{ien f eiferen fon^gen pxtlattn t)nn anbeten ^eten
t)nn ffotfien alge 9en9(^ anber erbe ber gan§en $r9f}enbe9t^
i^ebben ma^ adent^ )>or-m9bbeI{i ftx^i^iaxtx fcnfieit vnn man^
^e^t 9n tomeg^nge Iped leuend t^nn gubed m^t )>nte09fet
blDt^i-fiortpnge tegen be ^e^ben turfen tatteren tuffen t)nn
81<>' U anbeten fetteren affgefneben vnn t)ngeIon9gen ermoruen bau
»o-U)oI bufie louelpfe Htb^t erbe ber gemeinen ($r9{ienen
n)arU gtoten votfiant al-t^bt )?nn nod^ bpbtengetli §0 9d l^e
no($-taiid 9n funbet^e^t bet butfd^en nactDn epn px^[ ere
no(!^-bem gepne anbten ban butfd^en bat-^n »»erben be me^fl
t|)o f(^9lben t)nn Reimen geboten ben abel gebartet butf^ien
nacion pn aQen lanben xc^t^ onn n)etne angeuant t>nn t(io-
geban [pn tcox-iommt ame m9bbel bet butf(]^en nactom belonget
§0 »at ben bemelten otben gubed ebbet quabed ouetge^t iat
bpllpd fiept ouet-a{ t^o bef9nne onetfi na^-bem gepn böget
ebbet ftam|ie|^t funbet »ebbet fialtfi ^e ^an anUpUM nt^t
)i>an t)unberl)jten gef^efftfien ic. 179
crnjijlafft^ger frafft f^efft t)n-ber-trefcn moten tjnn wo || »n:* 8P-
b^tbelptf X)tt cfcgelpÄ |ie 911 fürten parcn ^n »den l)laffen Je^
f^ebyget^ »nn »or-tnme^tetyger (sie) ge-morten lonbe no(ä^
9n grotem bebrutfe tjnn :|)er9fel 9« be« |>efft men oÄ V^ buffer
negejJ-i)oi:-bef^renener »epbe m^t ben tujfen beffunben bat e)jn
buffcn-fd^uttc »nber anbeten b? ben ^0(^-n)etb98en ^eten uiepjiet
pn Dpanben lanben geaeji ben tuffen tf)o gnbe bat-t^o gefofft
)vad ald fie na yn f^nem botfi-bebbe befan-be bat ^c ald )^n
bet »elfieljt be« f^etet« t)ute« tofe« ftpffent^ »nn topen« »an
be^ben ))atten bo wen IS^anbetbe mpt ben »panben gepn egent^
Ipfe ati&t it-\^tn fonbe mpt fen ebbet fioren »0 alle bpntf
t^o-gpnd m^t epnem ^^oU bet albet-grotefien || (lange be« 82«-
fieten mepjier« aä)U fftnnbe« üotl^-fnec^te r>tf) etet otbenpnge
1^0 bobe tjotbarff od fu^ tegen be tuffen al m^t t)ot-fatbe
w^ff^iot »nn bat-na be fulue|ie ftange tf)o fiutfen fprpnget!^
bat-vt^ f^^net tt)o pametlpfen be guben beten pundFeten ^eten
tptteten ijnn fned^te bo weten X)ot-taben alfo tiept men nu
lepbet na t)ot-betuen bed gemelten louefpfen butfc^en otbend
be pn t)ot-t9ben van bet gangen ^rpflenrcetlt bp wot-roattb
itixa^t Dnn ge-|)olben 9$ »o-iool fpnet tpttetipfen man^ept
tegen be »nc^^tpjienen nu met ben pe t^o-tjotn t)an noben aete
»nn na etffotbcipngc fpnet ^^Ip^t pn bemeltet »ot-ffec^tpnge
nummet Ü)o x^i ebbet t^o »olmed^tpc]^ n?efen mag angefen
II bau pn-roenbyget tn)ebta0t ))nn mpf^ieüpt^ept Rainen fo be 82'^*
4itpjienen ffotfien gäbe ge-claget tjubet fpÄ bcbben fu« anbet«
ben t)ngeIou9gen njepnpd^ n^ebbet-flan n)ett^ »eQefete aQent
\>ngetn)9uelt fptf tjot-otfafet t)tb beftclle ȟbe angeuen be^
ijpanbed alle« gube \)nn fftebeö gelptf ald tbo epnet atafe bet
öot-metpnge t)nn tjot^eupnge ünfeö dSit9|Jt9fen getouen« botd^
ben fuluefien tpttetiplen otben ent-fianben ^pt-iumme fo »p pn
ouetlefpnge »nn »otmatfpnge aQet potbefd^teuenen pmtt mxtt
12*
180 (Epnne ®(fiottne ^ftfyoxit
artpculen n^d^t lan ))an fietten t^o mebelpb^nge ber (ebtudben
4it9flenen ^n Ij^ffCant^ t)nn t^orfiocuenen crff-ffrunbe feien fe^
83^ Ip^e^t be-tvagen trerben be yd l^arter [| t^nn )vteber ^n Dot-
ßodeber t^nmplbl^^eyt ban 9en)^($ tnrebbelpd cteatut )))) erben
)?nn be nia($ [pdf t)ngetn)9uelt befotgen bat em be gelndfe-
l))ä)ti^t lex gnaben gabed t)erne-aff »nn be »or-bome-Ipfl be«
buuett na-bp p« tbo fpner egenen bebroffnpffen ^n ^;etffen
))9nen )>nn allen menabpgen 9amet ba tnd ofie ))or belobe
t^nn be-n)are gotf» aüe-me^t^d^ be ^^abet tnn be föne t^nn be
l^yllpge gefi amen
Z)uffe ^iflorie ^efft
ein enbe felp^Ipfen
€rljbttmtitgrit 3ttr $^mntn SvAnrir.
J©ie Sreigniffe, »eld&e bie St^onne ^pfiborie batfleHt unb
»eichen fte fefbfl i^r @ntf}e()en i)erbanft/ f{nb im ®anjen be^
fannt S)ie Äam^jfe 5ßlettcnbetg« mit ben JRuffen, obgleid^ in
einem entlegenen Sßinfel ^uropa^d gefd^Iagen^ l)aUn t1)eii9 in
Wegcdfc^er, t^eiW fetbji in welt^^ifiorifdl^er SBebeutnng ba«
aUgemeine ^ntereffe feit Slltem rege tx^atttn. S)ennod^/ loitU
Uii^t eben barum/ ftnb fd^on )>on ber folgenben ®eneration^
me^r nod^ \>i)n einer fpdteren 3^^^/ ^^^ einfallen Umriffe jener
benfivurbigen &)fe^t iwxS) Uebertreibung unb S)i(^tung fo
Pielfac^ entßellt »Sorben/ bag ba« B^^finig eine« ^tiiitnofftn
n)ifltommen fein n^irb/ fobatb e« bie unfenntlid^ geworbenen
®runbjuge in urf)}runglid^er Steinzeit fierfieüen ^i(ft.
t)an lounberlpfen gef(|)efft^en 2C« l&l
93on einem B^itgenojfen/ tf)eiln)etfe t>xtMS)t Augenzeugen/
ifi ixt ®4iDnne $vfl()orie gefcfitiekn« @pfern aber i^r Autor
ni(^t im SDienfle rein # fiiflorif^en 3ntere{fed geftan^eu/ wixi
loox AQem ftd^ fragen / voü^t Aufgabe i^m geßedt war unb
tt)ie n)eit feine 2;enbenj i^n t>cn ber SSabr()eit mit AbfttJbt
abjumeid^en ^erlodfte. 3!)te (S(^onne ^^{l^orie ifl barum gu^
nd^fi in i(irem 6(iaracter atö Ablag^^glugf^rift gu n)urbigen*
^tläntetiinsett ttibet f&ttanUf^un^ unb Sett^ett}
SOereitd t)or 1500 n)ar eine (Sruciate gegen bie 9tu{fen ))er^
funbet »orben^ S)ie SulIe AIejanber« VI. batirt Dom 22*
Suni 1496 unb erSffnet auf Sitten ©ten ©ture'd unb ber
f(flioebif(!(|en Prälaten aütn @inn)o()nern @(]&tt)ebend unb Sit)^
lanbd ben Sd^a^ ber ®nabe (Rayn. Ann* ad« a. 1496
Nr. 24). %U bie fRa6)x\6)t mä^ ©(^toeben gelangte^ jn>eifefte
ber SS* S^cob »on Uj>fala, ob unb wie man jt^ i(irer be^
bienen fpQe ; offenbar fannte er nur gu gut ben SBert^ ^olS)ti
^ilfe; bie grage beantwortete ft(^ »on felbjl; ber ÄJnig 3^^
^anu/ bamald im jtriege mit ©dE^webeU/ unterfi^Iug bie SuIIe
unb {!e iß nie mäf ©c^weben gelangt (Handl. rör. Skaod.
Bist. XVIII. 42—45; 56-63; OlaiPetri Krön. ed. Klemmiog
(1860), p. 286 — 287). — Aebnli^e Sebenlen ^atte man
frü|ie anä) in Sitjlanb. wSB^ ^ebben, fcbreibt ber DSÄ. im
3, 1602 m(S) {preu§en, ouer bren ebber iiii ^axtn gerne an
))an)eßlide ^^Uiij^eit t)mme be Sruciaten tbo weruenbe gef^idt,
auer it^ worbt t^nnd alle S^b t)ann weltfen $art|)en buffer
Sanbe ))orbinbert, be i)nnd barinne entgegenn werenn; fo iat
W9 bar fufl lange ni^t tofomen funbenu" (Suppl. ad Hist.
Russ. Mon. CXXVIII}.
182 (S^nne S>ifyomt ff^fi^otie
3)0^ »ar in JRom ber Drten«:|3tocurator Bereit« im 3»
1498 t^atiQ/ fut git)lattl) eine Sruciate gegen ixt 9iuffen au«^
gumtfen (Index. 2380); im SDec» 1601, aW bie JRuffen 8it)^
lanb eben ^xäftiax t)et»ufieten , l^atte bec D2R» ben •^SR* in
eben biefer ®a($e um feine S3emenbung angegangen nnb ber
^Tt. fofnt eine aSorfteOnng an ben $a)}fl gebra(j^t ilod. 2429;
Sappl. ad Hist. Rass. Mod. CXXXII)« S)ie Snlfd^eibung
))eT}5gerte f!^; bte ge|ibe mit ben 9iu|fen »ar imt)oIIen ®ange;
ed fianb gu befär^lten/ bag bie enbli^e SJemiUigung {u ip&t
I&me* 3m 3* 1602 n>aten im auftrage be« @S* bet S)efan
t)on {Riga unb ber ®tift6i)ogt beim $9K« erf(|^ienen/ nm in
feinen Sanben Jtißen nnb jtaflen aufjnfe^en nnb $lbla§gelb
gn fammeln; ber i>Tt. fiatte fid^ entf(]^ulbigt , ba eben bad
Snbeljal^r gewefen, aud^ ber gu erwartenben Srudate Vb^
brn($ gefd^e^en fonnte« S)ie <Senbung irar erfolgt ol^ne
SBiffen be« D3W. / benno(fi legte er ein SBort ein für biefe«
©eirerbe ; ed fd(^ien no^ ber eingige Sßeg redfitgeitig gu ®elbe
gu fommen (SuppL ad Hist. Russ. Mod. CXXXVIII). 93alb
barauf frei(i$ mug "com i>3R* beffere «Hoffnung gema^^t vooxfi
ben fein ; . ber D9%. befc^Iiegt eine befonbere Sctf(]^aft na($
9tüm abgufertigen , um bie @|))ebition ber Sruciate ))oQenb«
gu erivirfen (SuppL ad Hist. Russ. Mon. CXXXI); er fenbet
gu biefem S3e^uf feinen Jtangler Sberl^arb ®ä)tHt unb feinen
(Secretdr S^rifiian f&cmf)owct (lud. 2464). SBann fie in
{Rom angelangt, lagt ft$ niij^t ermitteln. S^t^^nfaQ« trejfen
fie auf neue ©^aierigfeiten, fo bag ber D2Ä* mitleraeile ge^
gioungen i{l, ben fedfididbrigen Seifrieben, t)om26/3Rdrg 1603
(A, gu fct^Iiegen. 3)ie @d[^onne ^Ijfi^orie SI. Bl^ — 62^- it^
merft, bie Soten, ml^t berS^r „furg gut>or« in 9iom gehabt,
I^Stten fo lißig entgegengeioirft, bag bie 9lu«fertigung ber 6ru^
ciate ))erf(^oben »urbe, bi« bie lidänbifcfien 9(bgeorbneten
»an »unberl^fen gefi^efft^ett 2C^ 183
fötmli* UvL 93ett>etö geführt, alle« »erhielte fl^ in SBa^tficit,
tDte {te.ed vorgetragen* S)tefe 3)ar{leUun{t ^at aUe ^a^r^
f^einliiJdfeit nnt) uberbie« bie dueOen fiir ft^« £)te pap^liä)t
Surte war eben tt)ieber mit t^ren ipolitif^^en Berechnungen ind
®e))rdiige gefommen* ^m 15. S^o)}. 1501 1)attt t)er $a)){i
9Uejanbev VI. ben 3<^^ bef(f;n)oren , mit Um ^)oInif(|)en
Äönig gemctnfame 6a^e gegen bie dürfen ju maij^en*). 2)er
3ar, loen Litauen nnb gii>Ianl) bebrangt, l^atte ben 2lnlag ju
einer ®egenbotf<$aft an ben $a))fl benu^t ober t)ie(Iei(]^t f^on
t^or^er ®oten an i^n abgefertigt* S3or bem t. 2Warg 1502
waren biefe bereit« auf bem Slüctmege bur(|^ Ungarn; felbjl
if^re JWamen ftnb un« überliefert^)*
(Srfl iU SSerirenbung be« Äaifcr«, tjieter weltlit^er unb
geijllid^er Ferren, noc^ mel^ir wol ein befannte« »irifamjie«
aÄittel, ubertranben bie Sebenfen be« jpapfle«^)* geiber ifl
bie ©uUe bi^b^t nid&t t)eroffentli^t worben, DielleidSit über^aulpt
niCj^t mel^r aufjuftnben* SDag man fie im Bullarium Magnum
»ergeblicj) fud^t, begreift jidf)* Mein fetbfi {Ra^nalbu«, ber
i^rer freilitib nur beiläufig gebenft, beruft j!^ auf ben Liber
BreviuiD, er mug fte ba^er im Lib. Bullarum ni^lt ))er2eidbnet
gefuuben l;aben* SDad S)atum: XXVI. Julij, bejie^t [x^ faum
auf bie SuDe felbji ; fonbern auf ein an Un ^2R* griebridb
1 ) AsLTH 3an. Pocc. I. 102. §. XXIV. Mi ben lüelteren ßcr-
^anblungen würbe ber (Sarb. dleginud beauftragt. $[u9 Suba gelangten
awei ©treiben beffelben öom 3ull (11 unb 12) 1502 noc^ SWoefau: ein
wleberftolter «ufruf gegen bie dürfen unb ein drebitib für ©igiömunb
Santa}. 3n feiner Webe berief jlcl) ber S3ote barauf, ber darb. Wäre 3um
Legaten ernannt für filtauen, SJloWau, Preußen unb ßiblanb (akth 1.
c. SS. XXVI— xxvni).
2) ^mitri 3Wanowica SareW unb a}7itrofan j^aracjarow (a&tu
1. c, p. 236—237; 238-239).
3) ^er SBerwenbung gebenft bie ^c^onne ^t){l^orie S3(. 69^- au5'
brudtlici). 8ie ifl audj) f onfl a\x^ ben CtueUen na(t)^uweifen. cf. Ind. 2509 u.a.
184 @9nne Spönne ^9{l|iotie
audgeferttgted Sret)e* geibet tvirb bad 3^^^ ^i^t genannt;
bte 9{oti2 finbet fiä) jum 2^^re 1605; bDd^ fSnnte fi^/ unbe^
fd^abet ben Bufammen^ang, \t^x irot in bad ^a^t 1604 d^^^
Ugt tt^erben^)* SBenigflend mxi in eingaben jtreitet ^anb bte
ßruciateni'Sune uberetnfitmmenb bereite t)on biefem 3abre batirt*
3n ^ottingerd SBegwetfet finbet man eine b^effenbe
9lMag «» Snjiruction na^ einem ^MS)n S)ru(f \jon 1610, U^
gei(!^net ald »@nmma )>nb Ußjug ug ber SBuIIen«^ ff. @d ifl
}ugtei($ bie einzige 3laä)x\^t t)on einer äJertiinbignng unferet
gruciate au^ in ber Sc^mei}« 5Da bie $rüt)in} SRain}/ c^nt
audbrücflid^e locale @infd^rinfungen/ bem lit^Iänbifc^en %b(ag er^
öffnet »ar, fo fann ber oi aud& fpdte SSerfudS^, bie ©^»eij mit
in 2lnfvrn(]& gn nehmen, fein Scbenfen erregen*)* S)ie ganje
1 ) Rayn. Ann. ad a. 1505 Nr. 34 mit öerufung m\ ^erberfleltt
0. 9. nPatet porro Ij^tissime Moscovia; cuias fines Joa. Basilius,
quem Fontifex in superioribus literis tum decrepitum ezlstisse
aflirmat, amplificavit, at quead orientem Jugros, ex quibus Hungri
genus traxere, subegit: ad occidentem vero in Livoniam usque
penetravit: in quam cum irruptiones crebras faceret, Fridericus
dux Saxoniae crucesignata signa adversus Moscovitas extulit ; pro-
positaque a Pontifice XXYI. julii indulgentiarum praemia liä fuere
qui Saxonem pro tuenda Livonia sequerentur^ ; bo^u ab marg:
wJul. lib. brev. 1. p. 346. Indicta in eum sacra expeditio".
2) mtium Ift fflbfl cfnc befonbcrc j)0|3ftlid)c ©uOc für baft 3.
1510 anamiebmen. tlrfprünglict) nämlid) »ar nur ein breiiäbriger (Senug
ber SnbulgrnHcn eingeräumt n)orben ; im '3af)V 1507 lief biefe grift ob.
bereite am 29. San. 1509 erfu())te ber Untercommiffar, Dr. 3ob. bon 2oen)
ben ^^. um SRitiDirfung au einer fiSerlangerung bed Termine (Ind. 2523).
JDiefe muß erfolgt fiin unb fioax abermalö auf 3 Sabre, ba dbrifl. öom-
l!)on)er in feinen 9li:>iagbriefen im 3« 1509 fonft einer (lrn)öbnnng be9
^triennium^ n)o( audgetoicben tohxt. SBieüeicbt fanb bann nad) Slblauf
beS atoeiten ^ermind im 3* 1510 eine abermalige SBertängerung fiatt
^arouf iDürbe eine <BMt bed fiRat)naIbu9 au beuten fein, toenn fle auf mebr
autbent{fd)en Quellen berubte (ad a. 1510. Nr. 38) : ^Ad septemtrionem
Prussia ac Livonia h, Ruthenis et Tartans variis irruptionibus infes-
tatae sunt: ad quos retundendos Theutonici eqiutes k Pontifice
t>an t?unbetlt)fen gefc^efft^en :c» 185
(Sinlettung fe^e iä) tcittüS) uitteic im Zejt ; {!e ifi nid^t Dfftie
Sttteteffe für eine SBergfeid^unfl mit ber 6(!^onnen ^pli^otie ')♦
Sluf bie ginleitung folgt bet «^aupttfieit unter bem Xitel :
obtinuere, ut indulgentiarum praemia Germanis proponentur, qui
vel Sacra arma sumerent, yel stipem in belli sumptus erogarent.<^
IDa^u ab morg. bie Zitate : „Prussla et Livonia infestatae a Moschis
c. Nie. Bas. in append ad Naucl. Trithem. chro. Sponheim. Mu-
tins 1. 30. Jodocus ä. Ludov. Decius hoc anno in Sigism.^
1) 9la(t) ^ottingefe SBegtoeifer, bermir ni(l)t augönglid) ifl, fin«
htt fld) btr ganac «uejug, »abrfd)einli(l^ ein unberfürjter SBieberabbrutf M
3ürld)fr glugblatteö, oud) bei Söfcber. I, 423 — 429 unb bei «Bald).
XV, 261—271 (I, 43). 3* gebe i^n nad) Äofd)er.
©nmma bnb llgsug »B ber ©uOen, fo bnfer beüigller botter, ber
babfl 3uliu6 ber anber gegeben bat ju bef(i)irmung bnfer» ^)eiligen Cbiften*
Ii(t)en gloubenö: ben bocl)tt)irbigen bnb me(l)tigen berren, Ferren tooltberr
bon ^letenberg. «Reifter bnb feinen fRitterbrübern ritterlid)6 ^eufcl)ee orben«,
ber bod)geIobten luncffratoen SRarie in St)f[anb: miber bie bnglöbigen fRüf«
fen feljer, bnb abtrünnigen ober abgefd)nitten bon bem ^btifllicben glöben,
bnb 3:artoren. €o inbaltet ofler boifommenlldbflen ©ebfllicben ablog aller
fünben bnb berfünung mit ®ot bem t)mtn, gleid) bem abla| fo b^iiger
gebed)tnü6 bie borigen beiügen better bie löebfl, ober jeft bnfer beiügtr
batter ber S3at}fl jn weiten berliben boben benen fo bie j(ird)en inn bnb
bgerbalb «om barju berorbnet in iebem 3nbeliar, oud) bem bnnbertften lar
gefud)t baben: ober au btiff bnb entfd)ättung bed btiügen lanbdober grabt
gebogen njeren: aud) aQe bnb t)ebe anbre gnaben benfelben gegeben.
SSrfad) big ablag nad) toeifung ber S3abftlid)en ©uden.
SSnfer bitiüger batter ber S3abfl bot bermerdt bg biifeltigeu gefdirif ten
etUd)er Äünigen bnb anbrer 6bHfllid)er gürflen, ba6 bie Wüffen feijer bnb
abgefd)nitten bom glauben mtt bilff ber bnglanbigen Martern in bergangen
iaren, bber ben anftanb bnb fr^ben, fo 3n)üfd)en gemeiten bod)n)irbigen
SReifler bnb feinen flUitterbrftbern ^ütfd)d orbend in Sbf^anb bnb benfelben
ffiüfTen ettlid) jeit bffgerid)t toaren, (Sttlid) lanb bnb ort ober enb, benfelben
fiReifter bnb 0litterbrübern anflenbig , bnb aud) ben Clrlabifd)off bon Wige
bnb bifdjoffen bon ^arbat bnb bon 8leual bnbertoorffen mit feintfibafft bber*
fallen, bnb fold)e mit bem fd)toert, friegSgetoeren, bnb füer berberget : aud)
man bnb n^eibg b^rfonen , aud) geiftlid) bnb biler orbenglüt jum teil in
berte bienflberfeit bnb gefenfnug b^ngefürt, bnb bie anbem mit funbem bnb
bfferbad)ten btnen bnb marter gebötet aud) fircben bnb bilbung ber btßigen
befledt bnb enteret, feld) fird)engeaierb bnb gloden in ftt:d gefd)lagen bnb
bintt)eg gefürt, auc^ ba9 t)eilig Sacrament mit fird)biebifd)en btnbtn gc«
186 ür^tiM Gd^onne f)t^9'^mt
S)t§ na^folgenbe fein (ie »efenlid^en flfid ^nb ^unctett/
fo ber SäbfUtc^ %f>Ui S3tieff ober »uQ in^alt :
tiefer aaert^oQfommenfle SIMag foU (Seltitng fiaben für
alle binnen brei Sauren in ben grjbi«t^umem SWainj, 65In
nnb Xtier^ unb SRetgen (sie) itnb berfelben (Stdbten unb 9i9^
t^umern bleibenb ober t^orfibergef^enb fl^ 9luf()aUenben/ fobalb
jle entaeber fe^« SWonate lang an einem 3«9^ fl^fl^" ^^^
(RufTen Z\)t\i nehmen ober anbere auf i^re jtoften audrufien
ober bem Drben fonfi in feinen Äriegcögefcl^ften, etwa in ber
SBert^eibiflunj ^on ®4llJfTern nnb ©tdbten, ober mit Swf"!^^
banbelt, firdien bnb anbre {^eiligen litt beroubrt, bnb biferfet) fd)abfn ben
(|[riRg(oubfgen dugtfftgt : atfo bad nit aUein ein gro|| td( an S^anb ber
maffra berberget ift, bnb btrfelbm ort bie (Ebrifltn, on merdtiid) forg bnb
berfrrlid)(it, ntt tDO( me toonm mögen, funber aud^ bU ort, bie ben genan*
ten Vlüfttx bnb SRitterbrübrrn, bnb and) M&jtn anbern fircben bnb geifl«
li(i)en perfonrn duften erobert, bnb nocb getoeltigflid) bon ben bngloubigen
inngebalten toerben, n)ie aud) gemelte 9)üffen mit irem anbang ber bngiou'
bigen tegli(b nit tiffboren jicb befftigflid) ju rüflen, bamit fie St)Panb toiber
bberfaUen, biemeit foüid) lanb ein fürgemur ober jivinger ift, bnb ^n fd)u1j
nnb fcbirm anberen (Srifien ianben bienet, bff baö n)ann {ie fo(d)8 erober!
l^etten fie bamad) anbre anftoffenbe lonbt irem böfen bnglouben bnbertoer-
ffen, bnb alfo bie b^ilige 9i5mifd)en fiird)en bnb ^rifilicben glonben serfloren
bnb bgrütten m5d)ten. S^nb barumb bjs troft bnb 5uberfid)t fo bnfer bei'
Hger batter ber Sabft an ber göttad)en gütigfeit treit, bnb alfo bofft, bag
foId)er frebel b^^ flüüifen bnb bngloubigen mit ®ol3bilff ab bnb binberüd)e
getrieben toerben mög. fo bat fein beilifeit gemelten Ferren tbaltbern bon
plettenberg t)el)igen Sütfcben meifler bnb feine brüber in ®ot ben berren
ermanet, bad fie binfür in folcben noten xolttx gemelte bngloubige ju ent«
fd)üttuug bee Srifllicben gloubenS flrt)tten n^oHen, Ibie {ie bann bifiber rit«
terlid|)en mit groffer glorien bnb ere ®otte9 bnb be9 criflenlicben gloubend
erböbung bnb groffem (ob getbon baben : bnb toietool bie S3ebflUd) beiligfeit
gemelte meifler bnb ritterbrüber ^ütfcben orbenö in Sbflanbt in fold)em
toiOig befunben, bebod) fo au fteteti bnb bnablftglgen frieg, m^ gr5ffe bnb
gtlegenbeit ber fad), ibr bermögeu, rent bnb geuell fld) bff fie bnb ibre
biltfer au foldbem ftreit nit erflre<fen, funber not ifl baft ibnen bon ben
Criflgloubigen aufd)u))«ftär bnb büff getbon toerb , fo ifl foUi^er ablafi bg'
fiangen bnb gegeben toorben.
»an t)unberl9fen gef^efft^en ic. 187
■
ökt 3«f««^UTt9 tjon $rotjtattt kijie^en; fetnet folc^ew, ujcl^e
getoifTe Stix^tn ober Altäre (efu^en itnb m^ ber Setorbnung
bcö })(5pfiL SornntiffatS in bie bort aufgcfiettten Äiflen ctn^
legen ; auä) fann ber ßommiffar t>om ^jerfSnli^en erfcj^einen
bt6l)cnfiren.
SJer 5lblag fann ntitmirfenb gemalt »erben an^ für bte
6rI5fung geliebter @eelen aud bem gegefeuer.
S)er ))c[vW($e @ommiffar benimmt bie jtir(]^en nnb Slltdre
unb fe^t bie SeidSitt?dter, ml^t pä^ftüc^e (Scwalt f>aben foUen
in allen ®ö(^en, felbji fol^jen, bie fonji )oox ben }>dp|ilidSien
©tu^I gef)6ren, ju IJfen nnb ju büßen; auify »on jebem
®clubbe, mit Sln^na^me. ber für ben Drben ober anf Rtn^6)^
fieit abgelegten^ ju bid:penf{ren : aQed gegen eine ©elbfumme
gum ©ejlen ber ßrnciate* Sie l^aben Tla^t aüe^ ju t^un,
»ad im legten ^ubeljafire ben ))d)){IIid^en $önitentiarien unb
Dberflen Sei(3^ttJdtern ju (Rom jnfianb» 6d iji i|>nen eine be^
fiimmte Drbnung t)orgefc^rieben , mt pe mit armen geuten,
»ie mit gurflen unb anberen Ferren um ben 9lb(a§ gu ^an^
beln ^aben»
S)er ^idl)ftti(i(ie ©ommiffar ^at bie SKac^t 3lbla6briefe mit
ber gar großen Segnabigung freier SBa^l foId(^er Sei^tt^dter
auöjujieüen»
SBdbrenb ber S)auer biefed 9lb(a{fed ifi ))om $at)fle jeber
anbere 3[blag fuöpenbirt, m(fy ber in Sei^tbriefen t?on {ßdp^
fien, fetbfi an Drben, Älojier JC, ert^eilte,
gnbli^^ »erben flrenge (Selbst unb Sann j^ ©trafen unb
e»ige Sermatebeinng angebrof^t Sitten , »etc^e ben gortgang
biefed ^blaffed offen ober geheim l^inbern ober bagegen pxu
bigen ; bie 9lbfolution aber na^ folgen SSergefien fott JWie^
manbem {uße^en, ald bem ißapjle felbß.
@o»eit ber 3uri(^er ^udjug. SDlan fte^t: ed f{nb bie
188 d^nne ®<S^onne ^^ß^ott«
bontdlft aOgemein fiilttgen Se^ingmigen etneft f»aOett9DOfom^
menfien HÜla^U". Unter t^em Zeste t^ei(e t(|f gut 93ergleid(^ung
1) Äad) Sjanl^tlm Opp. I, 1908: wüniversis et singulis
praesentes litteras inspectoris Christianas Boomhover utrius-
que Juris Doctor, Protonotarius Cornea Apostolicus, nee non Me-
tropolitanarum Coloniensis ac Tarbatensis et Revaliensis Eccle-
siarum Canonicus Sanctissimi in Christo Patris et Domini nostri,
Domini Julii divina Providentia Papae U. Sanctaeque Sedis ad
Moguntinensem , Coloniensem et Trevirensem Provincias, illarum-
que ac Misnenses Civitates et Dioeceses, Nuncius et Commissarius
salutem in Domino. — Kotum fekcimus quod idem Dominus üoster
Papa cunctis in Christo fidelibus, in Provinciis, Civitatibus *et Di-
oecesibus praedictis quomodolibet habitantibus et commorantibus,
ac ad eas undecunque confluentibus qui durante triennio, pro tu-
tela partium Livoniae, in subsidium sanctae Cruciatae contra fero-
cissimos Ruthenos, haereticos et schismaticos ^ Tartarorum infide-
lium auzilio fretos, manus adiutrices iuxta nostram ordinationem
perrexerit, ultra plenissimas peccatorum indulgentias , sanctissiml
Jubilei (etiam centesimi) ac alias plures gratias et facultates, quas
ad hoc dispositi pro se ac certis defunetorum animabus respective
consequuntur, de plenitudine ac liberalitate potebtatis Apostolicae,
misericorditer concessit et voluit, ut tam ipsi quam omnes et sin-
guli eorum parentes ac benefactores cum charitate defuncti, in
Omnibus precibus, suffragiis, eleemosynis, jeiuniis, disciplinis, ora-
tionibus, Missis Canonicis, peregrinationibus et caeteris omnibus
bonis spiritualibus quae fiunt et fieri poterunt in totia universali
sacrosancta Ecclesia militante, ac omnibus eiusdem membris, par-
ticipes in perpetuum fiant : Et insuper viventibus indulsit, ut dein-
ceps, etiam dicto triennio finito in aliis occurrentibus , aliquem
idoneum Presbyterum secularem, vel cuiusvis Ordinis Regulärem,
in suum possint eligere Confessorem, qui vita eis comite in casi-
bus dictae sedis reservatis (praeterquam offensae Ecclesiae liber-
tatis, criminum haeresis et rebellionis, aut conspirationis in perso-
nam vel statum Romani Pontificis, seu Sedem praedictam, falsi-
tatis litterarum, supplicationum , et commissionum Apostolicarum,
invasionis, occupationis et devastationis Terrarum et Marium Ro-
manae Ecclesiae mediate vel immediate subjectorum, offensae per-
sonalis in Episcopum vel alium Praelatum, prohibitionis devolu-
tionis causarum ad Romanam Curiam, delationis armorum et alio-
t)an \>mUxi\)Un flefd^efft^en :c* 189
Um btefem 9Mag @ingang ju f($<ifen^ ifi bte @^ontie
^\)^mt gefd&rteben» SBa|irfd^emIi($ tßcit t()t ein %f>lxnd Ux
SBuHe beigetegtO* 6^ t>ex^tf)t fttfi t)on felbfi, bag {!e ](iduflg
auf btcfelbc 33cjug nimmt*) ; namcnttic^ um Serd^tem biefet
®nabe mit bem ^iä}^m Sänne unD emiger $ein ju brofien.
3a, gegen «ÜRiggSnner biefe« ^eiligen ©etriebe^" ifi ein eigej»
ne^/ m(S)t eben furje^ 6a))itel gerietet*
3n bet S^at burfte fein SKittel unt^erfud^t bleiben, getabe
biefem 9lblag 5lbfaft ju ((Raffen. D^nebin war er in bie un«»
günfligfie 3^ii gefallen. S)ad ^ubelja^r mit feinen 9}a(t^trdgen
l^atte bie beutf^e &f)ri{!enbeit bereite augergemS^nli^ in 9n^
fpru($ genommen« S)a2U fam bie 2:urf enßeuer ; enblid^ eine
Steige anberet S^^^Ifl^^^i^n^ ^^^^ t^^il^ ^^^ ißa)>fle ^otttün^
rum prohibitomm ad partes Infidelium) semel dnntaxat in vita, in
aliis vero quoties fuerit opportnnum, pro commissis sibi debitam
absolutionem impendat , et injungat poenite^itiam ; duntazat ez-
cepto quod in alia pietatis opera commutare valeat quod idem
ConfesBor, quem quilibet ipsorum elegerit, omnium peccatorum
suorum de quibus corde contriti et ore confessi faerint etiam semel
in vita et in Mortis Articulo quoties illeimminebit; etiam si tunc
eos decedere non contiDgat, plenissimam remissionem eis aucto-
ritate Apostolica concedere possit : Sic tunc quod idem Confessor
satisfactionem, alteri impendendam, üaeiendam injungat, et ex con.
fidentia confessionis vel remissionis praedictarum nuUatenus ali-
quid illicitum committat; quas quidem Indulgentias , gratias et
facultates idem Sanctissimus Dominus noster Papa vult et decernit,
per quamcumque suspensionem aut revocationem nequaquam nunc
aut in futurum comprebendi , sed semper exceptas censeri debere,
prout in litteris Apostolicis desuper confectis plenius continetur ;
Et quia devoti in Christo N. N. ff. — "
1) S3(. 09I'-: „n^o bat ^n ^rgentoarb^ge j)an)efUt)fen buaen bnn
brenen bnber mercn btljigrffortf» bnn ent()bolben toert^.^
2) SRitunter mit n)5rtad)m «aegaten» fo B(. 77b. , n)obie Crben9-
brüber genannt totthtn »bnborfd^rcdebe Uxaptn bnn t)ortDe(l)tcr6 M W'
l^gen toaren gelouend t^or (Sloricn M namen (i)rt)fl^ 0(f bor^ou|)nge min
J)ri;ife brt-fuJfftcn gclonenö".
190 (Si^nne (Spornte fi)^ß|iorie
bigt^ tfiett« ^on Im ;Sati(eebif(l^öfen autgef^angt x^xtn unb
»ol gtt leiner S^tit fo tounbedid^ fid^ brannten ^ aU im erften
S)eceHnium bed XVI. 3af^t()unbertö« %xtHiäf fiatte f(^on nad^
bem 2iubel)a^r )oon 1450 bet $a)){l au§e(^a(6 9icm^ eine
9lad(»{efe ^olttn (äffen ; bei Satbinai ^ Segat 9ticoIdud be Sufa
»ar feiner S^i^ '<tum minber berui^tigt geworben/ M im 3*
1601 ber Sarbinal Staimunb; im 3* 14^3 mr bann aud^
eine ßrudate gegen bie Xurfen audgefd^rieben unb 1457 er^
neuert n)i)rben. SOein in trollen @4^n)ung trat iM ®9ßem
erfl gegen ben $(udgang be^ XV. 2ia^r^unbertd. 2)ie pSüfp
ttd^e 6urie ii>ti^nfyx o^ne Umf!(^t unb t^irior bie Sontrol^.
2)ad 3ttbelj|a^r/ bie 2:ürlenni)tfi ^ bie Slbwebr ber Stuffen^
flnaniieQe unb ))0litif(l^e 93ere($nungen freu}ten fl6) immer
maaglofer ; in bie großen Snbulgentien fielen immer jablreic^ier
bie Keinen: bie meriigtägigen ber 93if($dfe^ bie Jtir^ien^/ ^eii^
ligen«f, ©rfltfenjf, JButter^iBriefe» S)ie große @teuerwirt^f(^aft
ber latfiolif^en Äird&e, beren ^au:()tcajjitet bamate.bie Snbulgen«»
tien biibeten^ geriet^ in unheilbare 93ern)irrung« SBie immer in
fo(di)en Säuen/ fudi)te man flS) bur^ S3er:|)a4)tung/ in S)eutf<^^
tanb meijl an bie gugger^ bie 93erlegenfieit gu exlt\<bttxn, bie
Sinfunfte ))orn;egiune^men unb t^erfd^Ummerte ba^ Uebel um
fo bebenflid^er. 93efannt i{l bad SBilb^ ml6)t^ bie Annales
Citüceoses )9on biefen 3ußänben entn^erfen. Slufloß unb Un^
mütn im SSolfe «jutfifen öon 3abr ju Sal^r* 9l\^t txfl 1620
traten bie ®tdnbe bed SReid^ed mit offenen Sefd^iioerben ^ert)or.
S)em (Sarbittal [Raimunb moQten im 3« 1600 bie jturfurfien
anfang« ben eintritt in6 fReid^ nidjit gejiatten ; erfl nad^ Mn*?
geren Unterbanblungeu ließ man i^n mä) 3nnf))rudC jum Aai^
fer (Rayn. Ann. ad a. 1600 Nr. 20). 2in feiner SBerlAn^
bigung be« Zfirfenablaffe« t)om 8. 9lot). 1602 7a^ er fi^ %u
nSt^igt/ ben allgemeinen j{(agen über 93eruntreung ber 9lb(aß^
»an y>nnUx\r)hn gcfd&efft^en k. 191
gelber imS) ein audfu^rli^e6 ^rogtamm i^xn fßcxxtmim^
p begegnen« @6 n^ar t^eretnbatt n^orben^ n^ie bie eintommen«?
ten ®elber aufgehoben n^firben : einen (S(()Iu{Tet }um jtaflen
foBtc ber Scmmijfar, einen ber Sanbe^fürji ober ein S)ele^
girtet be§ 0iei(^«, einen ber ganbe« «^ Sifd^of, einen an^ »cl
ber 9lat(^ ber @tabt in 93ern)afiruug ^abenM« %Mn feine
S3otft(!&t tjernto^te ber Unterfd^^lagung ober 6ri>reffung t)on
Seiten ber 9lMa6^dnbIer , bem SRi^trauen »on Seiten ber
©rogen nnb be$ SSoIfe^ genngfam ju begegnen« S)en alten
geuereifer ju beleben^ n?ar juer^ 1490 bie Coelifodina bed
^o^anned $alj, na^ntald 9lblag))rebiger unter bem Sarbtnat
Staimnnb^ erfi^ienen unb feitbem f)dufig aufgelegt »Drben«
S)aß nun auä} bie Spönne $9ß()orte ju ä(in{td&en Sm))fel^^
lungen greifen ntu§te^ erftärt ft^ um fo leHifttx, mnn ed be^
grunbet ifi, bag bie gruciate, »eld^er fte biente, glcicj^ in ber
erflen 3^^^ ^^^^^ SSerfünbigung in 2)eutf$(anb auf SBiberfianb
unb ®4^ma^ungen getroffen »ar. ^oä) ftnb bie betreffenben
S&^t ntaagt^oHer unb nait^er ge^ialten^ aU bie ))ielberufene
Coelifodina. %l^ Seute^ n)el^e JHä) gegen ben Slblag fe^e«/
werben gef(|)iI6ert : 1) föt^e, bie ed <|>un au« Sege^rli(^feit
bed eigenen @einut^« unb au« geinbf(i^aft gegen ben Drben
unb bie «Ferren »t^n Sit>Ianb; 2) anbere, ml6)t meinten, e«
fei ber Snbulgentien nacf)gerabe gu t)iet; ober, 3) rttl^t ben
aWigbrauc^ be« gelogen ®elbe« beforgten; enbli^ 4) bie
jlleinmut^igen , n^elc^e babur^ bem ginfommen ber gurflen,
iJJralaten, 5pa|ioren, 5Priefier unb Älöjier 5lbbru(i^ get^ian
ro&i)nUn* ^Qen n^eig bie ®(^onne «^l^fl^orie mit ®runben
einbringUii^ entgegeujutreten* ^Die erfien f(^i(t fte mit firengen
1 ) ßgl. Articuli tractati et conclusi inter Rev. Dominum Lc-
gatum, ac Senatum et Con$üium Imperii ; Ibei Dat t De Face. II, 2, 5^
193 (Epnne Spönne ^9{l|iiH:ie
Sorten; ixt gmeiten etmafint fie^ fid^ ni(^t 3frael fileii^ jn
feigen/ iai mä) in ber SBufte ted fiimmlifc^en Srote« }u t)iel
}u fttegen meinte ; tte dritten uxlaift fie : i^einilnftige Seute
»fi§ten x»tl, niat i^p buffer erben ni^nftpfe )^p\atm )>afen i^ou
toanbeltd'« iverben; ein £(ypr^ »el^er leinen 9lr}t rufe ober
Don feinem Kaufmann feinet Seibed 9lot()burft be^iefie^ aud
gnrdi^t^ fein ®elb äbel beriranbt gu fe^en ; bie ))ierten ))enoeifl
fie auf bie fiimmlif(^e ®fite unb le^rt fte aud berS^rift fic^
}urufen: bag ®0tt fflr alle xti^li^ gu forgen »iffe. SDie
fßrdlaten unb 9>rießer füSten fU^ fo guter ®elegen(^eit freuen^
ber Serantmortung fflr i^re 9lad!^Iä{figfeit enthoben gu fein^
faUd fie ni4;t genug Sorge getragen für ia^ Seelenbeil ifirer
beerbe. Sie wenbet fi<^ an bie gange beutf4;e ^iatiou/ irel^er
ber Drben in £ioIanb oor anberen Stationen ein $reid unb
eine Sbre geworben unb am Si^Iuffe ruft fie nocf^ einmal bie
G(friflenbeit auf gu einigem Jtampfe gegen bie 93erdc^ter bed
^riftli^en (Staubend unb )}ertfinbet allen «^art^ergigen unb
äSerßodften, fernab oon ber ®Iu(ffeligfeit ber ®nabe ®otte9/
ben teufet mit feinen ^ddifc^en Oualen*
@d wirb ni(](^t befremben^ menn itm fo gefegten 3^^^^^
bie Ifißorifd^ie S)arfteaung ft(|i unterorbnet^ »enn in ber Säfon^
neu ^if^oxit ber Stoff gen)d()(t unb audeinanbergelegt mxh
nac^ ben ^rincipien eined SRanned^ ber feiner SBaare oor
SlQem Slbfa^ gu f(^affen bebad^it ift^ ^Mox^tht, »ad ifir gu
(Sunfien fpri^^t unb in @(]^atten fleQt, mad fte oerbunfeln
Knute. 9((lein babei brauchte bie Qrgd^Iung bed ZJfdt^&tl^li^m
no(^ ni^t nad^ berfdlfcbten GueDen gu greifen ♦ ©d wirb fi^
immer er{i fragen^ toit »eit^ na$ 9bre($nung ber Zenbeng^
ber «ep be« Snfialt« ®lauben »erbiene. 3um ©lud ifl im
t)orIiegenben gaUe biefe $rufuug burd^ 93erg(ei($ung unab^
^dngiger OueDen ermSgli^it. (S^e iebo(|i gur Äritif gefc{>ritten
)»an tmUxltiUn gef^efft^en sc. 193
toitb/ finb Qtit ber Sbfaffung itnb locale Seflimmuitfi bec
®d^onnen ^\)ftffoxxt^ fot)ieI möglich au($ ißetfon unb (SteDuus
i^red SeYfajfeid ju ermitteln*
&tläuUtunqtn übet 9[6faffititg fret
^diiPttttett l^^ftl^otie*
fOev fritifd^en Unterfu^ung im allgemeinen ifl i^x Umfang
^tonolDgif^i fo bejeidt^ret : {!e f^at audjngefien Don bem ^dffxt
1491/ mit n)e(^em in ber ®(f^onnen «^vflf^orie bie @r}ä(^{ung
beginnt nnb abjubrec^en mit bem Ii))Iinbifcb«tuffif(^en griebend^
f^IujTe )^om 26. Tl&xi 1609. 93iel enger begrenjt ^ä) bie
Srage na(^ ber 3^^^ ber Slbfaffnng ber (Sd^onnen ^pfi^orie/
n^eld^e andbrfitflic^ nodSi and bem ^a^xt 1607 eined 93orfaQed
gebenft unb iwax, ba ed fi^ nm ben Sau eined ruffifij^en
St^Ioffed M ber (Brenne l^anbeft^ aud bem @ommer. 3^
Xejt 69^- ifl fomit ju lefen: #rfo ^ebbe ü(! be bemeltfien tnffen
nn but§en ^vergangenen ®amer ^nt par na ))nfed ^eren ^irpfip
gebort bnfent ttpff^nnbert^ t^nn feuen m^t ))e(e bufentb ar#
bepbe«4ube flene brefen laten"* 79*- werben ald JBrnber be«
SDD. genannt ber ^Tt^ griebrid^ t)on Saufen/ ber @9. ))on
0)tga/ bie 939. tvon Anrlanb^ @amlanb nnb Stiefenburg l^o^
mefanien). Sb. t)on jturlanb »ar $einri(& Safebon)/ weiter
))or ber Gonfecrirnng ben 2)0. angenommen f^atte (Ind.
2447). ebenfo geborte inm S)D. ber 68. SRi^ael ^ilbe^
branb dod. 2222); biefer aber flarb ben 6. gebruar 1609;
iberbieö wirb feiner nirgenb« ald eine« 23er|iorbenen gebaut.
(Enbli^l* fiei§t ed audbrudH^i/ ber $(u6gang bed Seifriebend
fte^e erß no$ mit Städbflem beoor; 91. 68^-: ,,bu{fen pegcni»
»arbpgen bporebe be bo4^ pn fort^ entf^ganbe n^ertfi". 9Bir
finb bamit entf blieben auf bat ^a^x 1608 ober auf bad (£nbe
13
194 (S^nne ed^onne l^^ft^otie
Ui Z^^xt^ 1507 als bie ßeit in 9l6fa{Tung (er Sd^ennen
97i$t fo genau laffen f!(^ bie ^erfon bed Urfieberd 1tn^
bte localen Sebingungen ber 9l6fa{fung ermitteln. Qvo(\x trer^
ben in ben auf und gefommenen OueOen ni^t gar ju titele
Stamen in bitecter 93eiie^ung ju bem ^blaggefd^dft genannt.
Mein ed ift an^ anberen Setfpielen befannt/ bag bei p&p^lU
($en 3nbu(gentien ber Gommiffare ^ ^rebiger^ Quejtionarien/
$6nitentiarien u. bgl. m. Segion »ar* — 3)a ^6) nun btefer
%bki , mit $(udna(me ber ^rot^injen (® nefen) , Sßrag unb
@a(iburg/ auf gan} S)eutf(^{anb erflredPte^ fo I{§t fi^ Si^xcttt
Ii(9 me^r ermitteln^ »el^e 3Rimtt aQe in ben angemefenen
fßroDinjen t()ätig ttaren.
(Benannt n^ecben in ben mir jugduglid^en OueHen folgtnbe :
Dr. ß^riftian Som^iomer/ Dbercommiffariud ; ))on
i^m n^irb unten audfufirlid^ gel^anbelt.
Dr. Sber^arb @4e(te/ Sfarr^err gu Surtnef, 5(an}Ier
be« D3K. ; im 2ia^re 1602 ift er mit 93om^on)er na$ Z)eutf<^
lanb gegangen unb erfdl^eint atö :pd)0{tli$ beßaUter Sommiffai
t^orntmlicf) in ben ^roDinjen SRagbeburg unb Sremen; t^or
bem 26. 2)ec. 1505^ x>\tU\^t ju £ube(f^ i^ er geflorben (lad«
2464. 2511). dr )vo( ifi ber ungenannte Sommiffariu^^ tre^
$em am 28. 3^nuar 1605 gu SBremen 1068 rl^. ß./ unge^
re(|net ben (Srtrag fpecieQer ^blagbriefe^ eingeficinbigt n^urben'}.
1 ) IDit 9loHa bringt au9 einem ^agebttd) bed S3remer ^ürgermeifterS
IDaniel bon !Buiren, guerfl S3a(t)em, bonu im Sntonbe 1858, €]>. 465«
(Sb. $abfl in einer forgfamen SnfammenfleUung über (E()r. )Bom()Oun)er.
Daniel bon C&ren »ar ix)0( in feiner amtli(t)eu Stellung (er ift bereite 1500
Ourgermeifter getvprben. ^t)f- ^üaA. p. 355, (Eo(. 3) bei ber 9u6t»än'
bigung ber (S^elber betf)eUigt ; einige S^bre gubor ()atte er felbfl {Id) be^
gegen bie dürfen auegefd)riebenen tlblaffed tbeilbaftig gema(f)t unb bar&ber
bom C[arbinal 8iaimunb einen «U)laB « Brief, bat. 25. 3mii 150% er^^oftes
Dr. Sodann S^en, $n>pfl ju Dcfel, na* bem Zeit
(gber^art Stiefle*« ^Jäplilitf) bePaflter Untercomwiiffariw», f*eint
namcittltc^ für $reu§en beftgnirt geivefen ju fein; auöbrudH*
etwd^nt »itb feiner mäf bem 3. gebruar 1606 nid^t me^^t
(Ind. 2619. 2623* 2627. 2628). Uebrigend »aren bie preui*
fiif^en 9(b(agselber no* im ^nÜ 1608 nic^t ou^ge^dnbigt
CInd. 2646).
^ermann SRonnenburg^ jtircbberr ju SBoImar unb
fpaul t)on @tetn/ Sumpan ju 9{iga;
beibe im ^nli 1608 andbru(flicb bejet^net a(6 Subcommiffa«
tien in Steigen (9Inm. gu Ind. 2636). 2)er erflere nodi^ 1614
ebenbort beftb^ftigt, ben f^artnddigen SBiebecfianb bed SKeigner
S« 3cf^^ntt ))on @alb(tufen gegen bie lii^ldnbifi^e ^ruciate ju
befeitigen. Sei ber @r5rterung fiber 3^^* Siejel unb ^f)t\%
Som(^ütt)er iDerbe id^ bie @teflen auffibren^ »el^e 9on biefen
SReigener ^dnbeln audfagen unb beraerfe jum S^Draud/ iai
bort au^l ber erflere ber obengenannten Somniiff arien / ali
^ttmannM y>on ^ilbed^eim^ (Sinfammler für ben 2)D.^
t)orfommt.
$bHip)) Sä)icp (ob. @d^u)))/ (^audO Somtfiur }u
Sßenben (a. 1608. SRittb« VI, 610); bei ben »blagbdnb^In
im SReißener Stift genannt t>om SRonat^ud fßirnenfid in bet
unten anjufüfirenben Stelle.
(gebr. bei «Bold). XV, 208—209; I, 27). £)ie €te((e au0 fdnem Sage
bad)e (outet naif) bem Slbbrudf im 3n(anbe: t,Anno X^'Y v to brft bince bageft
bor ))ttrificaHonid Sonctoe SRorioe SSirginid teOebni be gefcbitfebrn beft
(EobiteI6 unb robeö to öremra u^e Älorfen 3m ©ome bo« ofloteö ©Hb,
bot bem butff(i)en Orbtn in gieflanbt bon flolc to «ome gegeuen, unb bir
an boft gonse flid)te to gclottn unb in ber Äiflen im Dome gefom*
melt iDoö, 3n eummo ©ufent «b. gulben, unb LXVIII. 9if). gulb.
one bot öreff ®elb, unb boft (Selb toorb beme €ommiflario ouerleuerb, unb
folgebe ebme frebellfcn, »cnte be ^ohU M woörj^offtig öefebl**.
13*
196 (Spnne Spönne ^pft^orie
^etntit^ @$u6be^ $ro))ft }u Jturldttb^ Secretatt/
na^maM Jtangler bed 0971./ im 3anuar 1603 nebfl 9Rt(9.
Sauerfetnb an ben $3R. gefanbt unb Don biefem im S^tereffe
bed 09R. ben 993. ju Subed unb Aamin^ bem ^Wl. , bem
6arb. SRaimunb/ bem Sarb. ®. ^ra^ebid tm)p^ot)Un, toermut^^
li^ nm bie bamold no^ nid^t ben^tOigten ^nbulgentten betreib
ben gu Men (Ind. 3499. 2509 ; c(. Ind. 3463); im 3a^r
1607 abermal« an ben $9R. gefanbt (Ind. 2637).
SRi^ael Sauetfeinb (9uir)9in(f/ Suetflgent^ ^auer^
feinb)/ S)ombe(^ant gu S)or))at »o( feit 1601; im 3^nuat
1603 gugleid^ mit ^einri^ @(!^ubbe unb in g(ei($em auftrage
an biefelben ^t&lakn gefanbt (Ind. 3428. 2499).
3obanned Siegel. Seine Setfieiligung »itb t)on aOen
®(^rit)flellern/ n^el^e Don i^m l^anbeln^ befiau)9tet. 3<$ 8^^
fle^e nid^t gang übergeugt gu fein ; bo(^ toifl i^ unter bem Ze^t
bie Dorguglit^ße ber mir gugänglit^en Stellen anfufiren/ auf
ml6)t gen)d^nli$ Derttiefen »irb. ®ie finbet f{^ beim Tic*
na(!^ud $irnenf!dO* Einige ißerfonalangaben treffen fo genau
1) 3n finendfrn, Scriptt. I, 1460. 1486. 1615. 1621—22. 34
frlje oud) g(rid) b!t SteQe bei, in toti^tx nur bon €bri{l. 0omt)on)fr bie
Krbe ifi:
C^riflanud SomdalDer IDoctor in 0ird)ten, toad oberfat)erintrnbfnl
brr TÖmijfd)en ®naben bon ben Sirfirnbiff^tn ^rrn ^eh)C5ftn Crben9 an^
getoonnrn (MVCIIU.) bnb eUi(i)t folgenbe Sorra toiber bie hieifen diettfen
in ben bif(t)tbumem SRen), C^öln, SRogbburdr, diflat, Bamberg, 8Ret)fen etc.
3o^anne9 Secael bon $ima, ^octor, ))rebiger orbend bon c(o|ter
cgu Seipca % berfunbigette baft Subel 3ar cju 9{urenberg, Mp^f, flRagb-
bürg, (S5n)icran)e , lüaubifln, ®örlica, doltn, ^ofle etc. bnb an bil drtern;
(liVCim.) fürte er blfe 3arn gnobe bmb eta(i)e 3ar lang ff.
(£t)flanb (aber 2ieflant) ff. MVCIIII. bnb etlicbe 3ar barnad)
fürten bie et)f[enbif(i)e ^eni ba9 3QbeI 3ar burd) ))obflli(i)e na(l)(a{funge in
tu bif(l)tumer bnb lanben bmb, fammelten (Sroff gelt mit bnerborten an«
fCegen, bo (alftben) ^riftannd S3ombah)er toar öbirfler (Eommiffariu9,
IDoctor 3o^anne0 Secgii ))rebiger orbene, ^er 9()inb S&^itp (l.
)oan t^unterl^fen gef^efftl^en tc. 197
gtt/ hai man eine gute Ouelle )90taudfe(|en inu§ : namentß^
übeitaf(|it bte SrQ)d^nuns (ed $^iltpp Q^kp, Somt^utd gu
SBenben* Snbererfettd erfd^eint (te (l^ronclogtf^ie Bu^^^I^ff^fl^
feit minbeßend giDeibeuttg. 9tn brei Stellen mxi mit htm 3*
1604 offenbar fein anbetet S)atum gemeint^ atö bad ber 3^^
bnlgentienbuUe ; tit SBorgänge felbß bleiben ber 3eit na(^ meifi
unbejiimmt/ unb an ber liierten (BkUt, n)o gn^ar ber <^anbel
ju SRei^en audbrudflicib in bad 3* ^^06 t>erlegt xoixi, tern^eifl
bie fRoti^ : r#t)nber 2)itterid^ &(ee «^oemeifler in ßpflant" nn^
verfennbar auf eine i^itl fpitere 3^^^/ ^^ ^^^ S)eutf(t^meifier
S)ietri^ Don (Sleen n)irb gemeint fein^ biefer itio^ erji in bie
3a(ire 1616—1626 ge^Srt (^opf. 9It(ad. 1, 90).
3(ud bem aiRonadSlud $irnenf!d f$d))fen faft atle (Spdte#
ren^); ob au6) doi^lSiU^ (De Scriptis et actis Latheri)/ auf
6d)ie))) (Eommenbator in (Siffcnb cau S&tnbtn, bnb ber Sicendat ^erman-
nud bon ^ilDenfct)m einfamler gemelten orbend, bnber ^itttrid) (£Ue
^oemrifler in (lt)flant.
3ubcl 3ar etc.— »nb (MVCVII) toart e8 in bU lonben bnb Wfd^-
iumern bmbgefUrt, cp gute ben bett)cafcn £em in Sifiant, toiber bie n)eifcn
SIteiDfen, mit b)unberiict)en anflegen in fleten bnb börffern, gelt audcauge*
n>t)nnen, bon (Doctore (Eriftanno Sombatoer bnb iboctore So^onne
Jecael. (MVCVI) »art e« im flifte au ©Icifen ouegerid)t ff.
1) @o u. «. aiemlirf) unfritifd) fiofd)er «ef. «ctt. I, 367: «iJer
befannte «folog * Vrebiger 3of)ann Seaei, foH fid) fd)Dn A. 1500 unb
1501 ^aben brauchen lafTen, bad Subel-Sabr au SRaumburg, ü;ei))aig, Snag*
beburg, Stoidau, ®nbipi, ®oriil3j ^aUe unb an anbern Orten au ))rebigen
ff., to\t ^r. Sl^ogei au9 bem g^irnifd)en Otönd) anfübret"^. VHan fiebt. ed
ift biefeibe Weibe ber Orte toie beim ai^on. ^irn., nur nid)t ouf ben liblanbi(d)en
flbiag unb C^br* S)om()Otoer, fonbem auf bad römif(i)e 3ubei-3abr unb
So bann Xeael angenoanbt. IBeiter: jS^in 1504. 3abr erlangte ber
lDeutf(t)e 9litter.Crben in ^rengen unb Sieflanb bon bem Sf^apft 3uIio II.
bie S^^b^tit, ben llblag au einem ^eer-3ug toiber bie ffiuffeu unb ^artam
t)rebigen au laffen. 8ie bebienten fid) bitrau beft gebad)ten ^eaeie unb
(£()riftian S3aum()auer9, toeld)e in @ad)fen, im S3ranbenburgifd)en, fn
6d)Ie{ien, Saufila unb anbern Orten groge Summen (Beibed acf^mmen«
brad)ten unb ging biefer ^onbel A. 1507 fonberlid) flarcf, unb toät^rete big
198 epnne Gc^oniie ^9ß^ene
ben anbete jutfidse^en/ «vermag ii) ni4)t ju fogett/ ba et mit
ni^t jttt ^anb tfi. ^nbem man bad Bttfamntenivitfen (S^ttß.
Som^owet^ nnb 3<^f^* ZejeU ald etiviefen ^inna^ni/ äbet^
ttug man unftitif^ / »ad itsenbmo ))Dtt bem Stnen et^i^It
»utbe/ auf ben Snbetn; lieg Som^omet in ®6)Uflen Xßixhn,
ivo^in i^m feine Sttß^uction leinetlei SSodmai^t gab; fäf^tte
betbe balb gufammen^ ba(b audeinanbet unb i^etlot aOe (£in^
f{(^t in bie »irfli^ien Sotgjinge. S)ie Qäfti^ttn )oon Stapi^,
^t^t unb Söget finb mit jivat nidi^t iugänglidj^^); allein i($
fiabe eine gto§e ^njabt ))on 2)i{fettationen and bem XVII«
unb XVIIL 3d|^t^un^^^^ übet ^nbulgentien^ Subeljabt^ XejeL
Sut^iet^ Zf)t\en unb baneben bie neueften SBetfe iuxä)it\tf)en
unb mi(^ jut ®enfige ubetjeugt^ bag btei(iuubett 3<tf)^^ ^^H
übet Zejel bid }tt bem Slbiagßteit Don 1617 faft nut gabeln
f!nb )}otgettagen »otben. 3(u9 biefem Sßufl t)on Iritiflofen
SSiebetbotungen unb @tbi(f|tungen fann nut eingebenbe %ou
fdSinng in ungebru({ten DueQen b^tau^b^Ifen. 93otIdiiflg ifi ed
fein Stu^m füt bie lutbetifc^e (Sef^ii^tdfotf^ung , bag fte ft(^
bamit begnAgt b^t^ auf ®tunb »ettblofet B^^g^ifT^ Sutbetd
erflen geinb Sd^titt füt (Bä)x\ü mit :|)etf5nlidl)en Sdgma^ungen
ju ubet^aufen*).
1509 an bra gebadeten Crtrn. 3a in ber ®d)toril3 toorb nod) A. 1510
bcr 0iu6ifd)rn ober SRoOcon^itifdtie 9lbla| f(t)arf getrieben (man fege M be<
rübmten ^ottingerd SBegioeirer, mo ber (5atboÜfd)e ®Iaube onautreffen.
P. m, p. 383 sq. )." Wir nld)t aar J&anb.
1 ) Gben fo toenig ®uben. cod. dipl. IV, p. 561.
2) %üT bae S3ebürfnig fritifcber gorfd)ang ifl ed aiemlid) gleid^i ob
man bad bfinnfle ober bad bitffle, ba9 ältefle ober bad neuefle, ein (utbtr
rifd)ed ober fatbolifcbeS S3uct) auffd)I>. jtarl 3ürgend in Satber'd
geben. U (1846), p. 683, 703, 727 ift gerabe fo grünblid) nnb belebrenb,
to\t 9nb. 3acob 8d)erna(cind in B. Martini Lutheri Theses. Wit-
tebergae 1685. Quaest. 1; ober toie $eter @d)0))t)i(^ De Job.
Teselio. Gryphiswaldiae 1702, p. 4. 01. griebr. Öottlob ^of'
tan )?itn^€tl9len gef(f)<fftf^ni ic. 199
Seiter {int> mir feine Sternen Mannt %tmoxitn. Unter
aQen jenen SKannern gefi^ie^t in ber @(^onnen ^^^mt nur
M er^en Srn^äf^nung/ aU bed f^O&erflen SommifTariud ibiefer
®nal)en''. SSon i^m mug ba(^r audfu^irlid^er ixt 9iebe fein.
Dr. (E^riflian SÖom^ov^tx. ^n Ux 6ß^ nnb SiD^
IdnMfc^en 93riefIaDe. I, 2. p. 238 frat Saron 9i. t). Sott and
bem Stevaler fRatff^f%xä)ir> über ^erfunft nnb S^milie S^rifi.
©cm^Dwer^« juerfi jut^erlafpge 9lad^ridS>t gegeben. SBir be^
ft^en bad andbrüifli^e B^^fiiiiS ^^^ 9iet>a(er Siatff^ ^om %
1508^ ba§ (£()rtßian ber €o(in bed feiigen alten ^and Som^
^oun^er nnb ber glei^faSd t^erßorbenen ©ertrube ^cuefen fei,
xct\<i)t beibe t,au^ ^ieflgem brut^em iSurgergefc^Ied^te" flammten.
Site feine Sruber »werben genannt ber S92ag. ^ntoniud Som^
floBjer, ferner Sad^jer nnb Sertj^olb. Di eine glei^fafl« ju
JRetjal i)orfommenbe 9?onne : Tlaxia fQomf)ototx (^nlanb 1868,
6p. 472) S^mftcx S^rifiian'ö geroefen, lagt fiä) ni4)t fcfl*'
fleden.
3Rit biefen aut^entif4)en eingaben flimmt eine Stoti} in
griebr. €^>an^eim'd (I63J— 1701j Hisl. ccci.*). ®<)anbeim
mann (In feiner Äebenöbefd)relbung beft Hblag^rebigere D. 3o6onn Xe^el.
gpj. 18«, p. 38, 39, 42) njcfg bon 3:e5el aii^ ber 3eit bor 1510 unb öon
(Ebr. Sombotver gerabe fo biel, M irgenb diner bor it)m ober $BaI entin
®rone nad) il)m (In feinem itrael unb Sutber, 8oefl unb Cljje 1863, p.
5, 6, 8). ®röne erbebt ^eae( in bie ^öbe eines 8abonaroIa auf ®runb
berfelben ©tote, mit tt)eld)en ibn ^ofmann in ben Scbmuft toirft; einer
brucft bem onbern feine IBelege nad) unb ber ganje jteuienfcblog gegen
n0lömifd)e ®efd)id)tdberbrebung au fünften ^e^el'd^ (bon ^. O. Jtöbier in
ber 3elif*Hft für lutberifcbe Xbeologie unb Äird)e. 1855. m, p. 522—537)
ifl ein britter ober bieimebr bunbertfler föieberabbrudf berfelben 8))ä|e.
9tur mit lleberbrug tpitTeit man ftcb aud biefer ganaen Literatur ipieber berauO.
1) ©banbeim Opp. I, 1906: hinter exempla alia Indulgen*
tiaram sub Julio IL habes unum k multis anthenticis Di-
plomat quae mecum communicavit Trajecti ad Mosam Nobilias.
mlhiqae Amicissimus Petras Boomhoaer : Promulgante seil, easdem
900 Spnne 6^omt ^pfl^ovie
%xbt aRitt(ei(uti0en aM einer Gammlung ))on 9Ma§brtefen
d^rißian Som^ctDer«^ »e{d(^e i^m fein greunb {petYU§ 9oom#
fiouer }u 9Raaflti(|it torgelegt ICie gamilie ber (offenbar bort
anfjffigen) Soombower fu()rte i^re ^erfunft auf bie SBrflber
<E^riflian6 : 3o(^ann/ (£a9))ar unb Sart^olomäud )urfi(f. 3n
(Eadpar nnb Sart^olomdud toerben bie oben genannten ^a^ptt
nnb Sert^olb kiä)t »iebererfannt. 2)er 9{ame bed biitten
Sruberd/ S^^^^nn/ ber in ber Steige juerß aufgeführt »irb unb
fomit tt)0{ a(d ber älteße angefeben »erben barf^ ^mmt mit
beut ^tarnen bed SBater^/ bed r/alten <&an«". (Sin t)ierter Sru^
ber U)5re bann jener SRag. 9(ntoniud gewefen/ n^a^rfc^einlidb
geiflli($en @tanbed unb barum o^ne Ütac^toramen.
Db nun bie gantilie urf))rüngli($ vom 9{ieberr]^ein nadb
8fiet>al, ober t)on 9?et?al an ben Slieberr^ein gefommen, ifl ni^t
Indulgentias Christiauo Boomhouer (ex cuius tribus fratribus Jo-
hanne, Casparo et Bartholomaeo, Familia Boomhouerorum origi-
nem suam trahit] tum temporis Metropolitanarum aliquot Eccle-
siarum Canonico, item Comite Apostolico, Protonotario (in priore
Bulla dicitur Julii Papae Ü. Acolytbus et Capellanus] ac nomine
Julii Päpae II. Nuncio et Commissario Apostolico, ad Provincias
Moguntinensem, Coloniensem, ac Trevirensem, illarumque ac Mis-
nenses in Sazonia Civitates et Dioeceses, ubi Misnia, Torgavia,
Witteberga, Dresda etc. Qui ipsissimus est Tractus, in quo paucis
post annis Tezelius, Indulgentiarum Propola, in favorem Equitum
Teutonicorum adversus Russos vel Moscovitas, magnam pecuniae
Tim collegerat. Et quidem hae concessae sunt a Pap& Indulgentiae,
pro tutelft partium Livoniae, et subsidio Sanctae Cruciatae, quot-
quot manus adjutrices porrigerent, iuzta Ordinationem Pontüicis,
contra ferocissimos Ruthenos ff. Cuius rei meminit Job. Cocb-
laeus, de Script, et Actis Lutberi pag. m. 8 ut recentis adbüc
memoriae, quum Indulgentias in Saxonia oppugnaret idem Lutbe-
rus. Prima Bulla edita fuit An. MDVII. belc apposita, ne Lecto-
rem defraudemus bis non modo Familiae Boombouerianae monu-
mentis, h Maximiliano I. Imperat. Equestribus Insignibns donatae
An. MDXIII. ut videre est in Godefridi Chronicis Germanids
Ed. novissimae, T. 1. p. 2011. sed quae etiam simul faciunt ad
Ecclesiae ejus temporis, et Papalis servitutis sub Julio U. historiam.
i^an )9unberl9fen gef^iefft^en k. 3(^1
fU^tx ju ermitteltt ; i$ ^alU bad erftete ffit tt^afirfd^einli^et.
SBenn tro^bem jene^ Tlaa^x\d)ttt <^aud feinen Stammbaum
nnt bi9 auf bte Srfiber S^rifiian'd jurutffufirte^ fo txMxt fU^
bte^ barau^^ ba§ bie gamiüe ber Sooml^omer erfl 1613 von
SRajimUtan geabelt mürbe.
Uebttgend lommt ber ^amt au$ fonfi )9or unb nament^
It$ »irb flleid^jettig mit S^rifitan ein 93ern^arb Som^onet
aU Subifdt^er 9tat^d^err ofterd genannt^).
%\ix bie ^^orliegenbe Unterführung waxt bie SnffieQung
eined ))onßanbtgen 3tinerarium9 für S^r. fBomfforttx fe(ir er#
»unf^t. SorIduf!g bieten bie DueQen nur folgenbe dSironoIo^
gifcfi georbnete Sngaben^ »etilen jur Seurt^eilung feiner gunc^
tionen bie im SBerlaufe ber 3^i^ gednberten Titulaturen be9
SRanned beigegeben ftnb.
1601, auguH. 9tn ber ruff!fd& s? Iit)Ianbif(]&en ©renje- Di er
mit ind gelb gebogen ober nur ber SBei^ie bed ^eered
bei 9leufiaufen beigewohnt/ tdgt {t^ au^ ber S^cnp
nen ^pji^orie, 39«- nid{>t fi(|er entnebmen ; iebenfaüd
beutet bie Sefcbreibung ber gejle Djhom (40*- ^0 auf
einen Slugenjeugen.
1) ivitxft, fo bifl id) toeil, ^rrtorgrl^obcn Don db. $abfl im Sn*
lanbc 1858. 1. c. mit Berufung auf {RrQfmanne Iübifd)e (Ebtonif ; rd (äffen
fld) u. a. nod) beisieben ^bD^^cteud Sax. 1593, p. 188 utib namentüd)
Handlingar rörande Skandinaviens Historia XYIII, 243. 244, toegen ber
fd)toebif(t)en Ueberfclsung bed 9lamenft mit „Bomhuger» ; gan} h)ie Fabric.
Ann. Misn. an ber unten anjufübrenben 8teüefagt: „Christianus Baum-
hauer, quasi dicas, arborum caesor aut euersor." IDiefer iBernbarb
eombotoer, Iubifd)er flRatbdberr feit 1501, befebligte 1508 neben feinem doU
legen ^ermann SReSmann bie lübifd)e glotte, optüxU gegen S9ornboIm unb
(Sotbianb, entfeljte etotf^olm, febrte mit ßeriuft bon 6 '5d)iffen, tDeid)e
ber ®turm 3erf(t)(agen b^tte, nacf) 8&be(f surüdP, erf(i)ien im Sub^e 1524
ouf bem f(btoebifd)en (Reichetag 3u3unfd|)ing nnb ftarb 1526. 9lad) ^oi)f.
«tL p. 271, (Eol. 1 toar er bon 1521 bis 1526 IBnrgermeifter ; bod) »irb
fein jRame binr gefd)rieben : lOem^arb iQomli^onoer.
302 Spnne Si^ünnt ^pfi^orie
1503^ S)ec. (ober t&OS, 3an.) 3n ^reugem Sc mrb nebit
Sbec^Kirb S^^elle an ben ^3R. gefault xmi toetter
an (en $a|)ß/ um tit (Sruciate gu betreiben/ mtt>
genannt »»Secretdr bed DSR.'' (lod. 2464. Svupph
ad Hist. Russ. Mon. GXXXL S^. ^pflb- 61^- ff)..
1503. ~ %m $ipfllt(l(ien ^ofe (®$. ^nfl(). 1. c.)-
— — — — Sejei^inet att »^^ßfarrberr gn
SÜupen" (9ta))terff9/ beitrage gut ®ef(V. bei 5lir4^en
unt) ißreb. in Sipl. II, 11. VI, 12L cf. I. 48).
1504. — 3tt 9iu9en. r/jtir(]()(i(rc }u SRu^en k. ^dpfUicIfec
^eitigfeit unb bed b^tUgen @tul)ld gu Stom OLommifi«
fatiu«'' (Slii» unb 2i»I. Sriefl. I, 2. 237).
— Dct. 28. 3n $reu6en (ÄJnigöberg?). a>er ^2»*
ubergiebt i^m bie Slntmort an ben DTt* in SBetref
bei ^ublicitung bed ^blaffed nnb bet Qxmatt*
M$dpf}(i(^et eommiffaciud«' (Ind. 2515).
1505/ 2>ec. 26. 3u SubccF. ecbtetbt an beu D9R« a(d
M$dpflli4^er 9tuntiud" (Ind. 2519).
1506, S)ec* 7. — SDcr Da»* fc^reibt an bie gtabt ©ocfl
unb empfleblt ibt ben Slblag unb d^x. Sombotver aU
MÜSr. ber ^5dpflli(!^en ^^eiligfeit unb Stu^I« ßommif^
fariu«" (Snlanb 1858, ©p. 466—467).
1607, «ug.' 7. (ßu 6Ict)c*)^ — ^^erjog 3o{)ann II. gu 6Ie\?e
empfiehlt bet @tabt ®oefl ben ^blag unb S^r. S^m^
boroer; irpdpfllttber ^eiligreit ©apeUan, be« beiligcn
Stul^I« »on {Rom Sommiffariu«« (3n(anb 1868, Sp.
467 -> 468).
1 ) 3ft bie Angabe aud brm flUebaler 9iat(^9-9[rd)lb, nacb toeId)er (Sbr.
8ombon)er am 20 €e))t 1607 su flictol antvefenb toav, ^u&trlaffiq, fo
folgt, bag er {d)tt)erlid) am 7. ^ug. In (SltDe, fl^er nict)t am 28 Sebt In
(Köln getoefen Ifl. Seine Voioefen^eU in (Elebe kourbe aud bem (lm))feb'
1608/ etpt 30. BttSIe^ar}* — f/®et{llid^n {Redete £)Mtnb
^ip^liäjtt ^cilfgfeit eommiffat" (»riefl- I, 2. 237)*
— Sel>t* 28* (3u eSIn * ). — (5r fleQt einen ablagbrief
and für S^cDbud it Sotl^ ^redb^tec unb 3(tenb/
Slttinm Siberalium äRagifler ; nennt ^c^ : f»Cbristian
Boomhower, Decetorum Doctor, Rector Parocbialis
Ecciesiae id Revel (sie, wvl {u lefen: Stufen)/ Tar-
batens etc. Dioeces», SaDCtissimi ff» Domini Julii
ff. Papae IL Acolytbus» Gapellanus, et eiusdem
ac Saoclae Sedis Apostolicae ad Mogantioensem,
Colonieosem et Trevirensem Provincias, illarumque
ac Misnenses Civitates et Dioeceses, Nuntius et
Commissarius" (Span^eim Opp. I, 1906 — 1907).
1508/ ge6r. 4. 3u 6oIn. 6(r. 93om{)ün?er fnrj luvox in
(Eoln gnm £)om()errn aufgenommen^ .»Dr. Capellanus,
Nuntius et Commissarius Apostoiicus" (,2m €fU.
»riep. I, 2. 238).
— 3uni 6. 3u S)reöl)en. 9lbla§6rief für 9lbam Semterer
(Seuterer) unb beffen grau SRargaret^e. S)er Zitel
genau, mc im 2lbla§bricf i)om 3. 1607, Bept 28;
nur ba§ flatt 9te)?al gelefen mxi f/9iu9en" (Sßa((^.
XV, 271-276; 1/44).
Iun8dfd)rd6fn bti ^eraoQft gefolgert ; möglidf) n^are immer()in, bag er t)or
beffcn Hudflraung ^lebe berlaffrn t)atte. Seine 9lntoefenf)eit 3U doln am
28. ®e))t. fd)eint au9 ber «udfertigung einee Sblafibrlrfcd bon brmfelben
^otnm bcrboraugrben. bieOeid)t jcbod^ ^T>ar ber Srief bon einem Untercom«
miffariud in feinem 9iamm auegefleüt Sorben. 2)od) loirb bad fct)on info«
fem unn)at)rfd)einiic^, aie bad 9bla|gef(t)äft bamald eben erfl fd)eint in
(Bang gebrad)t toorben au fein; 8ban()eim be3eici)net biefen S3rief au^brüd«
lid) al9 ben aiteflen ber bielen ibm befonnt getoorbenen. 34 geftetKi ba|
mir aue biefen unb anberen ®rünben bie llnn)efen^eit fiomgotterd In Ote«
bal am 20. ee))t. atoeifel^aft fcl)eint.
904 (Spnne ®4ionne ^pß^orie
1609/ 3tt{t 22. Dt^txtotfä (mittoeg« jw. ^alberßaM uitb
SBoIfenbiitteO* 9lUaS(rtef für •*. (Smbevtud ®tU
))iu9/ Zfieoborud Serfiii utib beffen grau Sbriana*
f#CbristiaDUS Boombouer, utriusque Juris Doctor,
Protoootarios et Comes Apostolicus» oec non Metro-
politanarum Coloniensis ac Tarbatensis et Reva-
lieosis Ecciesiaram Canonicus, Saactissimi ff. Do-
mioi Julii ff* Papae II. Sanctaeque Sedts in Mo-
guntiDensem, ColoDieosem et Trevireosem Provia-
cias, illarumque ac Misnenses Givitates et Dioe-
ceses, MuDcios et Commissarius'« (©yanfieim
Opp. I, 1908—1909).
Z)ie f))äteren S)aten %t^ixtn ni^t fiec; iä) fe^e f!e ie^
ic^ ber aSoOftanbigfett iregen unter ben Ztit^h
dnili^ tjl aM ber S^^onnen ^9fi(iorie 24^- eined 9(u^
entbaM Som^oiverd gu 9ßi(na ju erwdbnen. 2)te ^txt ifl
nitfit angegeben ; ioä) Iclßt fx^ mit einiger SSafirf^einlic^feit
1) 1510, ll))rtl 21. — «blagbricf ^x. S3oml!)on)tr'd, leiber of^ne «ngabe
M Sudflcnungdortd; citirt bon ^Qfmann. Xt^tl p. 39*
Änmerfung*) nad) ^ottinger. Hist. eccl. N. T. T. VII.
P. m. p. 34.
1512, 3an. 16. 3u 9(tt>al (erieflabe I, 2. 238).
1516, 3an. 2C. Ou^orpat.) 3n btm gebru(ftenS3Iatt: r®roet »oem'f^e
Kflaet bnbe gnabe brr (ouelifen farfen bnbt fiid)te9 f^alttn t()0
^axptt in Sofflanbt bt^gegtura.^ toirb ernannt, ba| brr $aDft
Seo X. ben ^rrrn (Ebrifiian für einen S3if(t)of ber Stirbt au
^arbt beftätigt l^abe.
*-* %tbx, 1. 3u ^or))at. (E^r. S3oml()on)rr ifl in boarommenen Sefll)
feiner itird)e gefommen, toaft bidber »and merfüdbtn urfacben
ber{)inbert getoefen^ unb mad)t befannt, ba| er feine erfle bif(^5f«
Ii(f)e ^od)mette ben 2. SHar) galten toerbe. ib.
— mdra 25. 3u a)orpat (Ind. 2729).
— 3nni 7. 3u Dorpot (©rieflabe 1. c).
— 3nni29. 3n IBoimar auf bem Sanbtage (Index H; p. 361).
1518, 8Rär) 1. 3n iDorpat (©rieflabe 1. c).
t)an t^unberl^fen gefc^efftl^en it. SOS
«
hai Stfll^ia^t 1606 anfe^en. S)amald nMtc^ BefanDen fi$
Sl6georbnete bed D9R« auf bem 9tei4)dtage }u SBthm (Aktbi
San. Pocc. I, 220 unb 226) ; unter Slnberm taten Pe um
(Scftottung bed ©nabenja^red aud^ in Sttauen ') : grabe {u
folcfiem ®en)er(e mußte jld^ Som^otoer am meinen eignen.
9(m 26. S)ec. 1606 ifi er aQerbingd no(]^ gu Sübedf ; aDein
W« in ben ^txhft 1607 wirb feiner fonfl nirgenbd erträfint:
fomit f&nnte er im gru^ja^re 1606 fe^r n)oI in Sitauen ge^
tt>efen fein. SDtigli^ tt)äre ed jebo($ au^, ia^ er an einer
anberen Sotfd^aft nad^ Sßiina im (Sommer 1601 t(iei(genom^
men (Ind. 2444 ; Suppl. ad Bist. Russ. Mon. CXXIV).
9(n ben Titulaturen {tnb offenbar brei fßerioben gu er#
fennen. 93or 1604 tx\^mt Soml^ower nur aW $farrfierr }u
1 ) ^k Sntlt^ort bre JtönigS (1506, SRai 2.) auf bad «nfui^m toc
0en beS (Snabenjabrrd lautet (Aktu aan. Pocc. I, 225) : ,)Te&ab npano-
KHBaJB ecTe k AaftajK ero miliocth s.opojieBCKoro MaecTaTy ot»
CrO MH.10CTH Kä/l3Ü HHGTpa , lUTO CJI jl(OTfiI<ieT% MBJtOCTOBOrO JI^TB :
cro HHJiocTB KopoJieBCKiH HaecTaTS pa^i 6u to bhhiihjis, k« bojib
B jm6ocTu DpiüTe^ü b cycrb^a cBoero kbüba xBCTpa : bhabjib thx«
^acoBK CBCTfiiB oTei^i Daness, 3% oco6jibbo1 jibcxb cBoee b nfe*
ApOCTB, BKIABi^^ HBJIOCTBBOe JI^TO Ha CFO HB40CTB BaHCTBO, f^AML BpB-
^BB% ThOL'hf KOTOpHB CJTb nOTpe6HU erO BBJIOCTa KOpOJieBCKOBy
BaecT4Ty ; BOTopHXz ao ^aü nps^BH», ero hbjioctb Aa^aBbA ^epea»
CBoe HBcaBBe cBeTOMy oti^j nanesy na toti ^aci ho nocjia.is. A
Bdb^B JBO B Bnepe^B ero bbjioctb Kopo.ieBCBiB MaecTaT« npijiTe.iB>
B cjc^^y cBoeHy bb bb hox% OTMOBee» 6iiTB ae xoHeT«.^ (S6 toirb
bicQeid)! bie S3uae bed $a))nt9 3uliu9 II. bom «ugufl 1505 gemeint, in totU
d)er ben (Danen, 6(l)tt)eben nnb Komegern Snbulgentien ber^iegen »erben, fo*
fem fte bem j)oInif(l)en Jtonige gegen bie dürfen unb Sartaren beifleben
(Rayn. Ann. ad a. 1505, Nr. 35. 36). «^ieflei(i)t ifl felbfl bie Xürfencrndate
fion 1500 ff- in9 tluge gefagt lleberbiee fommen in biefer Seit in $oIen nid^t
minber, aid in anberen Säubern, @))ecial'3nbulgentien bor; fo berfiinbete am
16. 8Ral 1501 ber $apft aiesanber VI. Subnigentien 3um heften ber (Sa«
ptüt B. Mariae ac SS. Andreae ac Stanislai au IBilna, ba ber bort
beflattete jtafimir, beS jtönigd Sodann SIbert IBruber, {ic^ »unbert^atlg
ertoiefen (Rayn. Ann. ad a. 1501, Nr. 40).
306 (S^nne Gd^onne l^pßf^^tie
Rttpm unb Ottf bet erflen Senbung im 3« 1602 tid^ $reu(en
«nb Rom a(« @ectetdr be9 DfDl. Buerfl im 3. 1604 tritt
et att yipflli^^et Sommiifariud auf*), iugleic^ ba(b Scolp^
t^ud, balb Sapellanud bed ^apfte^ Suliud IL genannt
unb }nai jule^t noä) am 6* 3uni 1608* Snbliclf/ guerfl am
S2. Suli 1609, tritt an SteOe biefer 99e}ei(f^nung ber Xttef
$rotonotartud unb dornte ü^ooicücu^. Sein Sin«
%ni i^tint fomit mi^t gering gevefen }u fein, ml^tn SRitteln
er ibn mib i^erbanfen mv(fytt* ®tebt man gar, wit er im 3*
1616 in bad Stift 2)orpat atö Sifd^of eintritt unb ivoax fofort
»ieber mit ))dp{ili$en 3nbn(gentien audgeßattet, »ie er 1606
unb 1609 ju bem ßanonicat in 2)orpat no^ bie Sanonicate
in SfieDal unb 65In }u erwerben »eig , fo mu§ bem SArger«
fo^ne aud 9te)>al ein ni<!^t gemeined ®t\i)id für bad ^aupt«
amt, »e((^ed i(}m feit bem 3* 1^04 oblag, juerfannt merben
nnb ed begreift ^ä), reit in ben ®egenben, in \ttli)tn er unter
9(nn)enbung geifl(i(fier Strafen unb 93erlo(fungen ben Sbtaf
))erf anbete, fein fftcaxt fi^ mit bem 30(^Ann Zejeid a(8 eben«,
bflrtig enge t)erfdl^»iflem fonnte*
3n ber ®efeOf$aft biefed nad^mald berufenflen 9Ma§«
:prebigerd erfc^eint er, fofern bie DueQen (Blauben )>erbienen/^
namentli^ im Stifte üReigen* Urfunblii^ fefl flebt fein %uf^
entbalt in S)redben minbeftend filr ben 6. 3uni 1608* SDen
»iberfirebenben 93. 3^^<tnn f^Q ^h ^bn)oI loergeben«, mit bem
1) 3n bicfr« Sa^r gehört tüa6rf(i)dnad) eint ^nuffdbrift rongef. Im
Index II, p. 392; 9lact)trag 5U Nr. 2515 unb 2519) Don )\T)et Oogrn 4'»
9)Iu8triictio et Ordinatio Venerabilis et Egregii viri dni Christian!
Bomhower Decretomm doctoris etc. Capellani Nandi et Commissarili
aplid p.negodo Bacratissimarnmlndnlgentiaruminfauorem partiam
Linonie ac orthodoxe fidei tatelam contra Ruthenos Heretjcos et
Bdsmaticos .Tartarorom Infideliam auxilio fretos noniBSime con*
cessarom.^
Sänne gef^teift (oben« gnr nnd flehen biefe ^änbel tnfofern
}urü(f/ ald bie @)>ta(!(^e bet Spönnen ^pft^^otte bie 9R5gIi($#
feit audfc^ttegt^ ba§ f!e für bie ©ISubigen jener ^t&cefe ge^
fd^rieten »orben^»
fRoS^ im ©cnnner be« ^afyxt^ 1608 treffen »ir ben Dber^
comiffariu« in ber Mfft befi^dftigt : am 22. Snli fleHt er
einen SlMagbrief jn Dftern^iet au9, au ber Xßt\it\ä)tn ©renje
bed €tifte« ^alberjlabt. 93ermut^ti(f> war bie Spönne ^9^
^exit bereite t)i)rf)er terSffentlidS^t.
1) %nx bie andgener ^anbel {Inb neben bem anonadbud g^irnenfid
ttomentlld) folgenbe 6teüen beian^ieöen : Fabricii Origg. Illustr. Saxon.
(Jenae, 1597. fol.) Lib. VII, p. 846 (ad a. 1505) : «Venditabat tum
per Misniam Christianus Baumgartnerus , patria Norinbergensis^
indalgentias pontificias contra Russorum g entern, armis Liuoniam
infestantiam : is per dueis provincias iam multum pecuniae colle*
gerat: ad snam verö accedentem dioecesin praesul MisDensis Jo*
annes VI. de Salbuslorum familiä, noluit admittere : in quem cum
sententia exeommunicationis ab illo circulatore mercenario lata
esset, factum suum ad Pontificem, non tarnen sine magnis sump<*
tibus defendit.» Sluf bie C^ntüeHung bed 9{amen9 In Saumgortner tft
ni())t9 5U geben, ta in ber gleid) anaufübrenben ameiten Steile bedfeiben
VutorS ber SRame ricl)tig notirt flebt. ^ie S3eaei(bnung Norinbergensis
ift fi^er ein glü(t)tigfeitdfe()Ier unb bieadd)t au9 ber (£rh)ä()nnng IRaumbttrgS
bei ben j^reuabrebigten be9 SRanneQ berauldten : für 9{aumburg ifl au4 in
onberen DueUen SRuremberg berfd)rieben. IDie anleite 6teUe lautet in ben
-Annal. urbis Misniae (in Fabricii Rerum Misnic. LL. YIL Jenae«
1597, fol. p. 77) unter ber lleberfd)rift : „a. MDVin** : «Joannes VI.
Praesul aditus difficiles habuit ad dignitatem — — Accessit postea
Tezatio ab exteris ; nam indulgentiarii Livonienses Romae literis
ab Alexandro et Julio Pont, impetratis, suas merces exponere cu-
piebant in eins vrbibus, nomine et auctoritate antistitis Magde*
burgici: hoc ille plan& rejiciebat, et suae Ecclesiae Ingenuae obji-
ciebat libertatem : ideo ab omnibus locis suae dioecesis illos nugi«
uendas seueritate arcuit : causam tandem obtinuit apud Julium IL
Adnersarius eins erat Christianus Baumhauer, quasi dicas, arbo-
mm oaesor aut euersor, qui ex illis indulgentiis pecuniam faciebat,
adhibitis duobus impostoribns Philippo Scirpio et Hermanno quodam
Stcerdote Hildeshemio. Vix defunctus erat hoc negotio, ecce illi
bellum imminebat a nobilitate ü,*^
S08 Syntie 9ii^onnt |9fl(otie
9Bk ^aBen fiit t^te Sbfafutig ben ^u^oang be« 3a^teS
1607 ober bad 3af|t 1508 anfe^en muffen« Um biefe 3ett
nun tritt Somfiowet/ au§er im SRei§nif(|fen/ )^or}fig(i4^ ju (EMn/
im &Ict)ef(j()en unb in bet SRatt auf: }u SleDe mut(^mo§li($
am 7« Suguß 1607 ; ju ddln tt>aH4^^inIi(|i am 38. ®ept*
beffelben 3a^re«; fielet im gebruar bed 34red 1608. (Sd
tt)5re bed^alb aud B^i^S^unben nicf^t unmabtf4)einlid|| / ba§ %u
xaU fut ben Untenbein unb SBeflfalen iit Sd^onne ^yflborie
gef^iieben unb bort auS) gebrudt n^urbe« 3n jenes ®egenb
mt o^nt B^age am meißen auf 9lbfa^ ju ^cfftn : {{e b^^tte
f{^ in foI(fien gdQen ieber^eit bevdbtt* 3^ S^bte 1601 »at;
ba^ gßunbet bet blutigen Jtrense nirgenbd eclatanter erfif^ienen^
M in bet 2)i5cefe dilnM; ald bet Sarbinal Siaimunb ind
{Ret$ lam, ^attt et ftdE^ ))om jlaifet fafi getaben SBeged nadb
CSIn begeben. Die B^dmmigfeit bed Sanbed^ bet SteidOtbum
bet Stdbte n^aten betübmt: namentli($ Sit^Ianb/ »enn einmal
in feinem 9lamen bet S^a^ bet ®nabe et^ffnet »ntbe^ butfte
auf befonbete Zb^i^it^^b^^ te^nen. fRdäft^ anbete ^D^flift
fonnte fid^ fo unmittelbat betbeiligt fublen ? 2)ad b^Ibe SBefli^
falen b^^tte @i^nt in iMani : bott etwatben fie ^ »enn bie
^eimatb ni^t {Raum ^attt, Q,ifxtn unb kerntet* 9(ud Se{l#
falen »at fßlettenbetg gelcmmen; eben bottbet flammten bie
$fatet ^ bie fRtdt unb »ie ))iele fcnfl , bie in ben Stampfen
gegen bie SRuffen mit SRubm genannt mutben. S)ie ®<bonne
^yfibotie etjablt fafl nut ))on »eftfcUifcben Flamen* UebetaQ
fonft fonnte fte ^nflang finben nut ald etbaulicbe Bl^'fif^^if^
übet um bet tt)unbetIidSien (Sefdbdfte/ t^on »elcben f!e etjdblte;
1) Pauli Langii Chron. Namburgensia , bei flRendfen
Scriptt II, 55. — Rayn. Ann. ad a. 1501, Nr. 10, f^tht Sättig) nnb
8Raaflri(t)t befonberd J^erbor unb dtirt einen bom Presbyter ecelesiae 8.
Senratii, JDlattbäud ^erbenud; berfa|ten Sractat über bie C^rf^einmig.
|ftt S&t^cAtn itmnn fie ju^Iet^ Im (S^aracter efnet tt^tQi^
immmtn nenefleii B^itung ; mm man fie anfmetifam burd^^
lif^, mittt man^ »te db^tUtfi fie no^ bie jfingHen ?la$^
listen t^erjefl^net: bie SBertnut^ung liegt na^e^ fle xo&u gehabe
fSr biefe ©egenb bete^net.
%t^ 9^fyt jtbenfaQd , b<!§ f e ni^t fuv iMmi benimmt
geiüefen; einmal gibt ed ffir eine äJertunbigung ber Sruciate
in !^i)ptanb n^enigfiend fein bentlid^e« B^^P^S ) fobann t>m&t^
bie Sd^tift felbft i(ire 33ere(!^nung anf S)eutf(^Ianb. 2)ott nanu
tt#/ »0 pe beim gelbjuflc bedSa^re« 15€2t)ün bem frommen
Ilne<|ite be^ 93ogt« t)on Aanbau eTjäf^It, beffen toi aUe ^eti»
|en belegt ^abe, rnft fie, ©!• 6l^v 3^w9^w ^"f wit fofgenben
Sßotten : t»a\i aQe t^otbef^reuen mpt t)elemer anbren bce:p(|^en
gef^efft^en ben ^vinä\)txtn gnbe mannen t^nn anbeten tut|eten
pd t^ol funb^db 9^ be bat m^t gen^efl t)nn pfi onet aUe
but^(|^e lanbe nj;^$t felfen fyn," b. ^« bie ft($ ie^t in
^beutf(|^en Sanben an loielen Dtten flnben«
aUenfaD« ließe fid^ nun bie Spönne «^pp^jotie fut 93te^
mtif S&bed übet fonfi eine niebetfd^{tf(]^e «^anfeflabt gef($t{e^
ben benfen, unb jn^at, irenn man bad <^au))tjeugni§ in bet
g^ttlt^Iten dflli^en SRunbatt fefien miß, am efiflen ffit @ttaU
fnnb ; auf ©ttalfunb aW Situtf ort f onnte felbji eine im Uebti^
geil ßnnlofe @^reibef(gut in ber Upfalaet ^anbfdbrift be}og<n
»erbend« S)et Sebeutung JSit)Ianbd füt ben beutf4)en ^an^et
1 ) flnit »{. 83a- fd)iie|t ber ^e^t bnr Spönnen ^t)fl6orif. «(uf ber
0{ädfftitt brjTrlben Blattei lieft man bon berfelben ober minbejiend einer
glei(b alten ^anb eine fflei^e bon Silben unb Sßortern in t)feubO'CabaIif!ifd)er
S|)ie(erti ^u quabratifd) in einanber gefd)obenen Figuren grut)))1rt, toie:
9>|»e lepe sepe. mapach.^ u. a.; ferner: ^melior optima, mala peia
pessima. scripta est sundencis.^ @e(bfl h)enn aud ben (elften S^5r<
ttnr ber ®(f)(tt6 auf Stralfunb gett)agt toirb, finb bamit bie oben berfuct)ten
ionierhirm nl(t)t miberlegt.
14
910 Cl^iine ^i^emt ^i^fl^ovie
gebenft Me Si^onne ^^ft^orie }itm iftevti mit 9la^briitf/ 9t
6«> 9<^v 89«v 30<^* ff« 9li^t nur whi Me «ttf^ebnns M
^anfeattf^en üomtoit^ ju StDWfiorob audfAfitli^ berietet/ fon^
bern mit einet ge»iffen ^engßlt^feit »etben bie fetten {u
Si\?Ianb^ namentlidi) ber SDD. / gleid^fam }um Sorand gegen
ben SBetwutf in 64^u^ genommen^ aM ^dtten fie fut bte ^n^"
tereffen be6 beutfd^en $anbe(d ni^t energififf genug ein^efton^
ben. SludbtüdltdSf toixi 9(. 61<^* f)ert)orge^oben^ »ie im %
1603 bie Soten bed Orbend m^ SRoMau infhuirt n^Dtben^
auf feinen Seifcieben einjuge^en^ ou§et g^gen 9Biebetet5{fnung
bed 6omtoir9^ unb bie )9oüt @$ulb/ bag biefe gorberung nid^t
butc^ging/ »itb ben (itauifd^en ®ef((nbten beigem^ffeU/ »et#e
bad terbunbete Sit>(anb in 6tid^ gelaffen. <&aben ioäf felbfl
bie ^anfefläbte t)ielmal barum Sotfc^aft getffan unb ni^t min#
ber t)ergeblid^ (93I. 62^). Unb |>«t 8i\)Ianb in SDeutfd^tanb
tttoa bie Untetflüt(ung gefunben^ welche i(}m gebfi(}tte? 3^^^
wirb SI. 3i^' ber ©elbbeitrdge au« «flberf unbetralfunb ge*«
ba^t, allein unter ber gorm ber Danffagung nicfit 0^ne ^n^
Hang )?on 9Ki^mut^^ wie gering b0d(» biefe SSei^ilfe gewefen
(vgl. baju Ind. 2358 t)om 3. 1497)«
SBad aber an biefen ©teilen fflr Stralfunb oDer für Mp
betf, ba« ^attt niäft minber Sntereffe fftr »eflfalen unb We
wefifdlifc^en ©tdbte. gJIettenberg wenbet ft^, in bem foglel(|
an^uffi^renben ®(^reiben^ an bie ®oe{ier au^brfidli^l "ald^o^b^
itaäfk ©litmate ber SDutfcfienn Station, unb in funberl^eit ber
^^tbarenn (Sefeüfcfio)) Dan ber $anfe gebet^en"* Z)ad gan}e
le^te 6a})itet ber glugfd^rift ifl offenbar nic^t an ben nieber^
fä(bftf(!()en jtaufmann gerid^^tet : fafl unmittelbar rebet ed gum
»ejifalif^ien Abel* Sloc^ unj»eibeutiger ifl bort, »o öl. 24*-
25«' aW ber fflrgeile SBeg m^ Serufalem bie Straße burd^
Sit)ranb ge))riefen wirb, bie Berufung auf bie Srtebniffe be«
Grafen ®ert t)on ber fOtaxt, iti ^erjogd 9l(f Don (lU^
Srnbet*)« 2Bo ^ätte ftc fo pafitnb crf(ä^cincn fßnnen, al« in
f inet für ba« S(et)tfc^^SKarfif*e »olf beflimmten ®<^tift ; ble
Stabt ©cell felbfl lag in ber SRarf.
(Snblid^ ftnbet btefe 93ermut^ung eine nic^t ^ex&i^tüi^t
©tü^e in bem ©(abreiben ?ßlettenbergd an bie t)on ©oejl*).
1 ) (ift fann gemrint fein nur ®er]!)arb, ®raf Don ber SRarf, geboren
fidler no4 im XIV. Sa^rbunbert nnb atoar nad) einer borgeblid^en ®rab'
fd)rift hti ettinen. SBeffbl^. defd). («uftg. bon 1797) IV, 202-203 im
3. 1383, nad) $oH- mm im 3- 1398 (?); geworben naci) steinen
I, 322 im 3- i4ßi, ®e)>t 12; befannt burd) 3al)(rei(^e i^&nbel u. a. mit
bem 9Sd. bon Stbln, namentiid^ burd) bartn&ilige ^^^^en mit feinem Smber
9iM^f), ^eraog bon CUebe (t 1448, ®ebt. 19.); Serben, toeldbe fofort nad)
ber WüdPfe^r ®erbarb9 au9 $arid, too er n)0( feine ()5f)ere lOilbung erl^af«
ten l^atte, im 3 141t begannen unb,mit berfd)iebenen llnterbred)ungen/ bi9
1437 banerien. ffi^ann er ienen 3ng bi9 na^ 9lob»gorob unternommen,
bermag i4 augenbütfiid) nid)t nad)3Utt>eifen : feine Hntoefenl^eit in ber (Sraf«
fd)oft Ölarf fle^t urfunbüd) fefl für bie 3aöre 1411 — 13; 1419 — 21;
1425-27; 1430*'31 ; 1435; 1437; 1441-42; 1448; 1457.
2) 9119 S)ocument, toeld)e9 Senben) unb SSeranloffung ber 6d)onnen
^bf^^orie unmitteibar beruf) rt, glaube i4 ed boüft&nbig ()ierber fe^en ju
mAffen, o^e iebod) bie im 3nlanbe (1858, @]). 466—467) berfud)ten (Sor«
rtctnren fftr l^iorcid^enb motibirt ju l^olten ; im übrigen lautet ba9 Sd^xti'
ben nadt) bem bort gegebenen Hbbrndf :
nllnfenn gand fruntlifenn ®rotb mit ffiormogenn aded gubenn ftebeS tgo
borne. (Srbaren, $B0r^d)tigenn, unnbeföifemt, befunbemn gubenn ®unner unbe
grünbe SBi ttoibelen nid)t, bau ben fnifften 3nene fb tool bigefomenn, tou
bat^ SBi mit Ungern Orbenn, nnnbe (Semeiner ^^riflen^eit tbo Sifianbe,
bann ben unge^uren borboigen, j{etterfd)enn, unb afgefinebenn fllnffen mt)t6
fummigen ungeleubigen hartem, eren S3i|)lid)temn, an tlnberlat^, funber
aUe Siebe, unb IBiQid)eit, obermetigen bebranngl^et^, bnbom)int(ifenn be*
fd)ebiget, obr tgo groten $erife( Unficd toarnn d)riftlirenn (Seloben, bnbe
«fbeld ber t)i(genn 8tomifd)en (Rifeft in be utterfle fttmre 9{otb io lendT, io
mer, nid)t an groten 6d)abenn, nnnbe Üfbrofe ber gemonticfenn i^anttj^e-
ringe, unnb toid)tiger 9leringe bed gemenen J(o))mand geflalt toerbenn.
IDarnmb nuto $on)eftliIe ^iaid^eit, unnb 8to( t^o ffiome, vippt Unfie
5t(egeli(f, nnnbe blitig flnfofenn, et^n troftlif SSorford) mit bem @d)ali| bed
gnabentrifenn (Bulben 3ar9 bnbe tl|lat9 , to Sture be Crucefart Jegen be-
mtitt Cianbe, ober ettife Ijßrobincien unbe ®tifte mi(bid)lirenn geban, nnb
14*
SRan Uai^tt babet ta§ el nebfl im Sttefe bed ^erjogt ))dtt
(&Iet)e etfl am 87. 9tot)em(er 1607 auf Um Staffellaufe >ti#
fentttt »urte; fomit fotiitte ber StMa^fiantef frufießind im
Und mitll) gtbad)trnn Xtnfen Crbra, benebm ben föerbigen, unbt ^0(l!)ge«
(artben, Un|tn (rbrn Qinbed)tig(n, i^trxnn (EbrifUan 6ombotot, fDoctor etc.
bcr fttlftigcn 4>ild)eit, unbe ®to(6 (tommiffario to bearbebrnn, minbr (o
bantbebbrnn, bcbolrn b#*
650 ban 3uti>^ <i« ftab in ber S^orflrttfinge bcr borbtfUmbrn Segen*
noben m^tb cntboibenn, unb begre))enn \%, na toiber bormoge ^aineftlicfer
IBnaen, bar ober gcgebenn» binimb gubenn ®iinere, onbr Snuibe, töi be
fulffte 3utt). %., al9 ^od)gead)te ®Iitmate ber lDtttfd)enn Station, unb tu
funberf)eitb ber Kd^tbarenn ®efeQfd)0|) ban ber ^anfe gebetben , fruntlicfen
bibbcnn, toanner genante (Eommiffarinft» ebber f))ne gefottbe 6tab(olber,
unbe Qlefd)i(ften tln|e9 Crbenft, ebber nid)t, fo f)t M mebe bau UnS. bor>
mecbtiget in (Srtbegend biffed IBrebed, umb borberortbe 3äfen, an fe geian*
genn, 6i toiQenn in 0n{i(i)t (brifturer Vflicbt, unbe dre, gemelten ferfo-
nen, unnb ®afen mitb angetoantber 3:bobebeHnge getnUif bebolenn f^Mt
Gn in ber ffiortcQinge ber gebadeten 9lotb, unbe llnferd föiüenn Vleninge,
in biffen Sc^f^n gendliffen, ®eIoben geben, unbe in eren notrofligen ®e-
((befftbenn mit barer ($unfl {Rabed unbe Sorbernng, tonr be9 bau üloben
ft)n toertb . al|o in aUer dubicbeit bebel))enn , batb föi ber balbenn mitb
bilden Sanben, unbe ttnfen Orben borberurtb tbo iBorfed)tinge llnfl9 mar«
baftigen ®e(oben, odT bem gemelten 9li(fe, unbe Unfer 2)utfd)en Station tbo
^rommenn» unbe ^rifie, bar föi mitb ben llnfen Siff unbe 9nb ftrt^ lip^
fettbenn, borbo|)t)enben fi3iflant. unb (Sntfettinge, funber ienid) $Bortbod|i,
ebber öefj)errn, erfrigen mogtbenn.
S)an an 3ute gebacbtenn G. bem almed)tigenn ®obe, Unfemn^ertt
3btfu (bHflo, flner benebiebenn 8Rober, unnb SuncfhitocnUi SRarienu, ber
Soff unbe dre biran gelegenn b^,. ungettoiuelt bancfneme (SebaUenn beioifentf,
mt)t^ aUer ®elü(ffaad)eit tbo borgelbenn, unbe bau Und umb fe, bem fulfteu
Unfen ^em ®ob bebaUen, ebber be ere, be buffen Sanbe umme ere ®utl^
unb fßrofitb befofen, unnbe gebrufenn lour jföb funnen aUe ^bib , na üe«
bore, mit gunfliger IBeretblotUicbeit t()0 Dorfcbulben.
®egebenn n^pt Unfed Crbend (Slotbe SSenbenn, am 0benbe donce|»«
tionie SRaric «nno 1506.
9BeIter bann ^{ettenberd)
fi)teifler to Siefflannbt lDeui3fd)ed Orbend<«
2)enn (hrfiamenn , fBorfidjtigentt , unbe 8Bi|enn ,
Qorgemeiftem , unbe 9tatmannen ber 8tabt ®oeft,
Unf enn JQefiunberen/ gubenn (Bunnern, unbe grunnben.
Itttmbttf Demutlilid^ etß im 3a^re 1608, et^ffnet koerben*
S>ie 64lomte 0y9|iorte tc&xe iaUi gerade ju testet 3ett uitto
ba« tEU)!! gefDmmen ' }. Ue berbted laffen fi$ in bem @(](^retben
gemiffe «^inbeiihtngen auf bie ®^onne ^^{l^otie faum \)ex^
UmtUf meber in ber Satpfcl^tung «»ber gemclten $erfonen unnb
iSa^en mit^ angewanbtet 2:^obe|iotinge", no(|i in bem
f&rmli^i audgefienten Stebilit) fut bie r#S3orteUinge bet ge^^
bauten 9{ot(i onbe Unferd SSiOenn SReninge". @« ivirb bamit
nämiid!^ einmal bem ®(fin^e bed Statfied bec gange %[))))atat
be^ 9Ua§^anbeM em^fol^Ien nnb }U fold^em %))))atate ge^drten
{ebenfalls, alle 9nf4^tdge unb ^(ugbldtter, »elc^e ba^ SSoIf auf
bie aufgebotene ®nabe aufmetffam mad^en fonnten^), fobann
mirb ^(^tiflian Sm^orotx audbrucftid^ afö im 9tamen unb
®inne be« DÜÄ. tebenb tjorgejieat; bie „SSorteflinge ber 9li>t{>«
w&rbe felbfl gerabegu auf bi« @^rnne ^^flborie pa^tn, chtttA
man ft<|f biefe barum gut 3eit, al6 bet DSW. ft^rieb, wSf
iti<j^t abgefaßt ju benfen brau(|ft unb ber ^udbrucf »el aUftt
tneiner gu.faffen i% 3wmer^in nehmen fi>!<]&e goincibentien
ffd^ere Sebeutung in 3lnf))rud^/ fobalb fie nun felbß in Sin^
jelnem nadbg^oiefen »erben. fSRan Ikft ©l. 77^-: „fo 9§
))mme aSe m9fbundfen t^o bem)>en t)0rber ti)o wetzen bat )^nt
i^uet^ b^ bt|iffer9nge t)erben>rber fafen bem ^od^werb^gen
i) Gben nm biefe 3^^ (1508, 3an. 27.) emOfo^r ber ^in. btn
ßrübrrn M iDD. in ben ^roDinsen aRoinj , %x\tT unb (Söln bie (Srudate
für «lölanb (Ind. 2540).
2) OMe »ebeutung foId)er grugblßtter ifl für ben «nfoug be« XVI.
gabf^uubertd nod) nidf)t genügenb and 2i(|)t gefleat , obkoot für bie f))atere
3eit Sibri unb ©c^abe in l)erfd)iebenen greifen biel geleiflet -^abtu. 9(0
SeTeg mag eine 3nflruction für ben f(i)tioebifd)en (Befanbten nact) $oIen bom
2..0ct. 1506 angeführt »erben; audbrüdni(f) txi)hit er ben tuflrag, eine
IDarfteKung ber fd)n)ebifd)-bänif(^en ^anbel uic^t nur aUen Itönigen t)or§a«
tragen, fonbern in aUen Stabten, in »eld)e er gelangt, an bie llirct)entbüren
fd)!'agett au laffen (Handl. rör. Skand. Bist. XX, 11—16).
214 Cvftne Cü^onve I^^HH^^
^tttn mttffttx mpt fj^neit »etb^gen %t1>th9%tm tm 6t«bnM
M louelpfen butf^en oxUn^ tf)o Ipfflant^» yn jpoveßdufer Mr
len tf^ogeledS^t )?nn beneuen bem comtniffatie be»akn irctt ff'%
unb im Sd^reiben bed D9K. : fS^firumb nuw ^ai»tili6)t 4^ü»
Hi^eit ff* Un« mitb fieba^tenn Unfen DxUn, UntHVi Um
SBerbigen ff. Sommiffario to bearbebenn nnnbe to fiantf^ebbenn
betraten befft". Selbe @ä^e beden ^ä) in hm (&xüU, iai
bie 9(nnabme ni^t gu fA^n erfd^eint/ jene gaffung in bei gtugi
fdbtift fei gecabe auf bie Goeflet bete(bnet genefen^ benen }fne<
&i)xtibtn be^ 09R. gugegangen »at. (Sbenf» evf(|einfn €aj^
be^ ®4ireiben9 bur^^au^ im ®ttle ber @0onnen ^pfi^txit ;
ed ma^ genügen ber «afgegnebenn Stuffenn^ mptb fummigen
ungeleubigen ZaterU/ eien Si^^Ii^tetnu'' gu etmdf^nen.
' fflm Iie§e {i$ aQerbingd beulen / jened (S^reiben »are
und nur {ufädig unter bec SbbtejTe t^on @i>e|i etfiaUen unb
{letcblautenb auä) anbeten €täbten gugeßellt morben ; in biefem
gaQe veildre ed einen 2:(^eil bec i^m gugefcbtiebenen i&en^eid^
traft, allein m^ fo märbe ed an SKunbart/ ®a^bau/ SDpc^
trag unb gangen 6ä^en ber SKerfmale genug bieten/ auf bere«
<8runb bie S^^S^^t^fi aufregt erhalten n^erben timxU, ^9 ^xe
im 9?amen bed 03R* t)f>n Som^i^mer felbjl/ ober »er fen^
Slutor ber <S4fonnen ^\f^oxU gen^efen^ conci|)irt »orb^*
S)iefe Folgerung aber träte in i^re tolle Sebeutung^ n^enn ft<^
ber !ftciä)mli fflf^ren ließe, baft jener «ntor in ber Z^at in
bie Intentionen bed D3K. t)oaftdnbig eingen)ei(^t unb an^ ber
(Eanjlei bed Drbend mit Duellen audgeßattet gen^efen. 3a bie
^ntfd^eibung biefer grage »are fo »i^^tig, baß bie onbere na<$
ber localen Serec^nung ber glugfdf^rift burdb Pe in ben
^intergrunb gebrängt »erben m&^tt. dbtn biefen Sta^meitf
wirb ber folgenbe «bftbnitt ber ßrläuterungcn fft^ren.
3mmer aber bleibt auf ®runb ber itbrigen (Srnägun^en
van mti^ii'^hn flt f#efi|«n tc. 2t &
H* 6te|u|tat tffftl^ fie^ett/ t^ttö in eimgem Qk^U ma^t>»
f#^nli(| : ^ie ®(|onne ^pß^orie tourN jum ^tt^gavge be4
3ii^red 16&7 ob^r im 3a^ce 1508 aitk»eier ton S(^t. Som^
^weir felf»# otev Don einem ifim :|>erfi5nli(l^ na|»e stellten
9R(inne (man f 5nnte an 9Ki^ael Saaerfeinb^ ^en S)0mbe<!^anteii
|U 2)o¥pat^ l^enfen)/ i^ocgiiglid^ in 9Iikf|i4)t auf bie me^fälif^t
gan^f^aft ber $ri»9tn{ (£Mn abgefagt unb )>itmnt$(i(^ in bet#
felf^n Oegenb but(| ben S)mif jDev)?ie(fd(tigi S)abei »ntb«
biifenige S^Zmbatt r- ubi^igenS biefelbe^ n)ie im ®(|reiben be<
09R> an ble 6^{let — gi^ältt^ »el^e hti @$tift in fimmti^
It^en ©egenben niebetbeutfc^er gnnge ^bfa| unb SSivfung }«
ii^mt i^etmixl^te*
^tl^ntettttigcn ühtt iBtmUtn unb S^^^tläiftqMt
«^ie ®dS^onne ^i^^ori^ beruft f{$ nur feiten auftbru^nii^
auf i^te QueHen ; gelegenäid^ mit Eingabe/ ob fie gebt udt ^t*
»efen. ®oId&et CiueSen finbe i£^ jwei ertod^nt unb ju beiben
lonnte ber 93etf. gleit^fom an ^z\ unb ®teKe gefommen fein.
3jierft »t 7<»- 6-, »0 »Ott ber Ärieg«bereitf#aft ber »nf^
1^ bi^ Stfbe \^f oerm^ge becen fie }u ))etf(|ifbenen «ßeetfol^^
ten glti^geitig e4{i($e 1<)9090 9Kann aufbringen f^nneu/irc^
bptf» be (egat^e beiugetfi t^n e^tten fetten breuen an brn bor#»
bt(bt9gen ^eren ))a{§grauen am r^ne dborffoßen et cetera ge«»
(freuen onbe gebreitet''/ unb torber »onbe )^d t^ormi^belft
gebe^l^e bem carbenal onbe legat^en ra^nmnbo tl^o bfl<€
tan e^nem b9fd^o))Jt)e t)t() bennemarlen betugetl««. S)iefer
IBif#of «oar ber ton Dbenfee ; ivenigfien^ mif en mx, ftaft er
ton bdnif<|»er %^\\i ben (ubif($^bdnifi$en grieben^ter|KinbIung«K
Mvof^ite/ »ei^ im 3* l&OO in ))4)^^t(i^em Slnftragt ber
(Eavb. Raimniib be ^Ja^raitlfe^ titali 6. iDtatiae 9lD9ae^ Kettete
(KraiiU. Waodal. (ed. 1680)^ p. 332)« «emehit tfl wt eiiie
Säfnftf »ie lit, »el^e ber Catbinat/ um jum Itriege ge^gea
Me XMen angufeueYH / im % 1661 bem WetdHtage }ttfteB}f{
«sf eine Singabe an üRe^rere^ »ie ^a an ben Weiif^tag,
Ntttet bat et cetera im 2este bet ®4fonnen ^|t|i>ite. S)ai
nbrigend Si^m^own mit bem darb, fl^imnnb jufammfnge»
tcoffen fei^ ^atte iä) ffirfe^ »a^rf(^einlt<|i. Z)er ftarbinot iüt
1606^ @eyt. 7« geßorften (Rayn« Ann. ad a« 1M6, Nr« 4&h
3m 3- 1603, al« S^cm^omx bie Steife na^ 9Um antrat^
^fanb er fic^ nt(^ in S)eutf(^(anb ; am 6. 3<ivtt<^ n>dv ^
Oia(^ bcm aXonaif^tt« $irnenfi« bei SRenifen Sor. II, 1636)
in 9Kei§en unb oing )?on bi>rt na<|i itipii%, ({rfurt unb 9afe(.
®ele|en(^eit fld^ jn treffen n^ar ba^er fd^on in biefent 3i|re,
noi) mel^r itdI im folgjtnben/ gegeben ; Jiberbiet »ar eine Son«
feren) beiber SKdnner/ tteOetc^t felbfl an ber ))(i^ßli(l^en Surie/
taum jii umgel^en« SoffrfdSfeinlidjf ijl 90mfiin»er bann auf^
mit 3«|^ann^ von ^g in Serä^ung gefommeit.
S)ie jttette gebtntfte DueQe wirb beigqogen S{» 11^* i^f«
«d e^n loffiearbi^ bo^tor ber (i^fl^gen ®ä)t^W^ geffeten i^i^
Rannet facram^d st»M canon^^d )!>nbe bom^ere ber forden tb^
itatm lon ))oien S)en er»erb)pg|^en ^n got| imber fferen olborl^
lyffd^op tbor i^^Qe in tett^ei»en e^n bed ^^rtan tfißgefti^renen«^;
^n« biefem SBu$ gibt bie @(^onne ^^bi^rie in einem befon#
bereit (i(^M SI. 14«— 23«- «uff^^lÄffe fiber btn „«Inffe*
ertom/ bart>an be mei^ften art^fete t)nbe tonnte ivo be Mtlcf
Mm^fif^t boctor bef(^t9net|i> ^n (atpno gebriid^f f^i^rna wt^
butfd^t t^nbe etl^fermaten i^tf^geled^t n^erben"* gur bie Stxitit
ber S^^nen ^^fl^orie ivdre ed Q^i^tig, bie Srt biefer mVü^
legung" burdb 93erg(et(]buitg mit bem Urtest gu conftotiten;
Selber ^ef^t mir (elfterer ni(i()t ju Gebote. 2)ie alten Slnftg«^
im n^oren f(|im im XVIL ^afirf^uii^ert fD fetten/ ba# ed im
^X0itn ®ammUtp 3« ®)>dYf9enfe{H «ffen^ar ni^t ^at geinrgeti
woQen/ f{^ eine }u t^erf^affen ; fon^ J^dtfe flä) Sergiud in
^et Ei<rcitatio Hist. Tbeol. de Stata Ecclesiae et ReligiiH
ms MoscovUae. 1704 unb 5 (3 %^U. 362 6. 8^) {ä}i»tiAx^
mit Ux ®)^eietifd^en goUection t>on 1582 (egniigt*). SA^
unter feinen 3<ttgeno{fen »at ® a c t a n u 9 ober^ n^ie bie Spönne
ff|l|oriei^ nennt/ ® ag r am i; ^ nid^t fel^r t^etbreitet ; i$ finbe
il^n »ebet t^on Si'^iit^/ (Suagnini/ gaber (1625)/ ^etberfietn/
nixJb in ber S^^ißel Dberborn» an S>a^. dfyiftx&u^ citirt* ^ofi»
fe)»in freitiii^ l^at i^n ^efannt; in feinem CoiDinentariiis alter
ad Gregorittoi XVIL P. M. (bei Statciewfü Scripn. II, 304)/
^0 tx bie 99u<f)et )>etjei(](inet / »el(|^e (atfioIif(|e Smipre )tt
tigtter 3n^Ytt€ti^n m6> 9tti§Ianb mitjune^men Ratten/ fagt et :
«Et Sacranus qäoque Canonicas Cracoviensis , exeuDte
super 10 re saecnlo, nee indocte, nee indiligenfer scrip^U
adverstis Rathenorum errores». S)ad Uttbeil evf^einl nm fo
gfin^iger / oM ber ^t^nit bie übrigen : gaber / {^erberfieiif/
•itagttini gering anfi^Idlgt. Slnberdcattbetien bie afabemifcffen
IDtffertiitionen be$ XVI. nnb XVIi. Sa^rbunbertd. %üx U^
i^tii\i^pp^UmV,^t Bmeife jener 3d^ ti^cixtn bie l&pp^6)tn 2|^#
feü bed 9utord jebenfaDd brau^ibar/ fomtt f&r ben Serfaffer
ber ®d|onnen ^^ft^rie ton einigem SBert^e«
1) Kud) biefe ifl mir nid)t svgönolid). 36r boHer ^UeHautet na4
Joch er. Obraz bibliogr. - histor. lit. i nauk w Polsce. Wilno. t.
m, 1847. p. 562, Nr. 9440 : fiDe Russorum, Muscovitamm et Tar>
tarorum religione, sacrificiis, nnptialiam funerum ri.tu , e dwersi«
scriptoribus quorum nomin a versa pagina indicat. His in line
qaaedam sunt adiecta, de Livonia pacisque conditionlbus et pace
«OBlecta h0e »»bo, inter Seren. Hegern Pol. et M. D. Mosckoviae,
nunc primum in lucem edita cum indice copiosiesimo. Spirae^
libera Civitate Veterum Kemetum excudebat Bemardus d'Albinus.
31t Stalte eifprm ^l^otie
Stü^ fßoffetfut toiu bdft 9lttd& t>Dt 1600 ix\^inmi M
Stdmer^ Rdigio MoscoWlici (Gissae t66l) p. 17 fbtbet fi#
Me Semetfung »lia Elucidario ff. anoo 1600 $€riplo.'' S>ie
(bnecttrl»00ea bev Aaif. Deff. SBiMiixt^et gu ®t» $ttettöitH
itotitett wie $offe)nii : «^Sacranns (Joan.) Eluetdama .err^«
mm ritos Rutbenici (s. K et aO (ante aiiDain 1600). 4®
»Q.'' S)iefeI6e StUi^t^e! i^ im »e^j» au^ l^er gweiHttetea
9Mictbf, of^tnhat eine« 9(u«2ttge« : »Errores alroeistitoonm
RalbenoriiiD« ^ Extraetatu doi Joanois Saeraroi (sie) 1608«
4 ®.'< & w&tt nun gu etmittetn / au« v^tt %u9iibt bte
6<^nne ^9^i>ne id^pHt. gär tie gleite f)»rt$t t>k IMtx^
eia^imnutng fon>0l im Zitel (»lerbom«' mt> errores)».aId 4n b^
Kamendform («i@aträm)^«'» unb SacRamus). 9lu^ flnbe i4
geiegeitli({^ SleKen au« bem fElacidarius'' citirt/ »)eld^e in
Ut Spönnen ^t^flf^erie feilten* @o bei 2M>i|. @#n)aK
IiyPKOBB MOCKOBCEIH (3ena 1666) a<M». VHI, &
»Quod hOQio dormiiCDs peccare noo pjossit. Ita
de illes tradii Sacranus Elucid. c. 2. err. 30" unb Sa)>.
XVm i%bti)* 9)/ 4 , »ü )>0n bem @tbrau|fe bed »(imm
IBaferiS gur i^ereitunfi bed ^{eldiie^ bie tRebe i% mit bem S^^
fa|$: i« teste Sacrano err. 16. dteunt ejiim, ex latere
Christi, cum oostras in cruce sordes eJuereli
sangniDem et aquain defiuxisse: aliaqui enini
miracula vix censeri posse;" fofern bad (Eitat ancfi
auf biefen B^fa^ gu begießen i% SlQein ^UMifyt ftnb biefe
@teQen/ M ber Senbeng ber ©cfionnen ^^fl^one enltveber
nit^t« audtragenb ober gar giimbergefjenb , abf!(3^tttdSi fortjei»
(äffen« Sei Gramer p. 31 finbe i^ folgenbe bem Sacranud
x»ittii^ na^gefti^riebene @Me: r'Idem capitulo terlio Grecos
Imperatores hoc coepisse juris ait, ut Patriarchas et
Clericos oiunes teneant subjugalos» quos eit
i
quando yajiiDt instituunt et etiam destituuot;
siniiliter et Rutheirös principes facere^^ 930nbtit
Siuffen ^erf^wigt ftad iit ®c(^0nne ^^^0tie ni^t ; intern fie
ahtt bet %H^m %tU^^m iktttf, m<|^ ttmSUfnt, I5§t'f{e>
gaiij im ®iitnt iffret Senl^eni/ Me tt^gebli^e tuf{tf^e Ua^
am fi^ greUti: fiin)orfled;^n.
ttvjl bei uäl^rtr $tiifung M Slttciftatiai unb ber S?«
I^e# »ivb atti^ bie gtage beantoettet »aibtn Ilanan^ ai
Sami^moet S4 bit ®ä^e btd SacraaUd eMsL iDon t^at fei&#
flefiatt* ^n S&üna ifi et/ »ie bereite btmtttt »tttbe> gen^eftn |
ma^tf^eiatid^ im gtiH»ia|^t t606. Ol^e gtage i^ et baim
aa# ia SBeiiefiung {u bem i@. 9((bre(f^t ZaHx getreten^ mU
4em bei: Jtrafauet ^anmiicu^ feine Sd^rift »^ibmete. äHaa
mii, me bte an bec Helena unb bett Stufen gu ^Majt t^ef^
fiiiS^te ^tofri^tenmo^etei )>ot Tillen jeaetn Sif^iaf ui^ ben
Säefttfiacbiaera @^u(b gegeben tourbe (Aktu aan. Pocc. I,
193 uab lljpaait«. p. 23 -24^ Nr. 1U>; $af»(i tKesoitbec
VI. ^atte i^m bad @aecu(are jud glabii gegen bie Jte^er er«
t(^eiU (DogieL VI, p. 1102 --1104). *S3aHctieittlt$ feinem
Qafentl^Ur iu SBi(na anb tiift nur ber S^avrebe bid 6acta»
na^ )^etbaaf t &omf)mtt bie titi^tige @inft(^t tu bie Ittaaifd|ea
9^er|d(lni{fe , in bif ^ fit^^li^en unb ))olttif<l(fen ^dnbel unb in
lit 91afättge bet aaifi fit Sit^Ianb bebeatung^t^aden ^olntfd^
tuff{f(|en gelbe. SSad bie @(|anne ^#bi>ne 99U 9<'- *^ ba«
)oaa etjät^U: finnte au^ ben CiueOeu felbfl unab^dagtg nat
gaaj ebenfo eaaßrairt »werben *).
1) Wan t)efgl.bie Woskres. Ljetop. a. 7008* p. 238 ff. unb Irte
▲kth 3aiL. Pocc. I, 106. 108. 109. 134; namentUd) 179. 180; fcrntr
186. 187. 188; bor HOem 192, rin rifflgeS !Documeni in 120 abfd)nitten
Don e. 228-343. «uf biefe9 letzte St&d totxt>t id) nod) anrütffommen.
0(it^ l^iit tt^en fUfy bann aui^ Sefege fu^en^ mit 9oitt#
f^0Oet überafl OelegenbeU fan5/ Sinff(|^t gu nehmen in tit
3titniHonen ber #au))t)>etf onen / in bie voni^ntn an^gegan^
gcnen Docnmente unb mt tt biefe (Gelegenheit ju nfi^en ge»
mn^t Sa« Rajn. Ann. ad a. i486, Nr. 16 aud betft
p&p9\iä^tn Sre^e an ben gar ^ofiann t)om 31. 9Xai 1486 f#
fefflmirt: Minnocentias ducem ipsum increpoit, pessimam
graUaiD ab eo Ramaoae Eccksiae referri, cum ob tradttain
stbi Sophiam Palaeoiogam conjugem futurum S6 Apostat
lieae sedi obstruetum et amicum spopondisset^' , ba« ließ
man faß mit benfelben SBorten in bet Sd^onnen ^^fi^orie 9U
V>' 9^- f#tt)entf^ be fnlfftf^e %xot^'j^otf^t batt^mme n^otuen taten
Mit gelanet fiebbe te^^t ^itpften i^nbe ber If^Ot^gen fettfen^ tf)0
n»me . ge^etrfam t^p mtUn m^t^ aSe fpnen (anben f^.n^etn^
^t be geba(|te forß^nne fragen mod^te b^n bo ^t fe-)S^
fKibbe bi» Uef |ie tftd fie »ad m\)t aQe ben f^nen ^be fie
waxt^ od etget pnbe upantt^fer t^nfem tomeffen gelonen
bon |fe ff** »
aiilein ba betglei'c^en g^oincibentien axi^ erfl au9 obgek^
teten J&ueOen rAbten mögen unb bi« auf 931. 26«- bieSi^enne
^^^otie taum me^x atö eine (Sinleitung in bad «^aupttfiema
beabfid^tigt, um bie ©emut^er ber Sefet empfängli^l üu ßim«
mmj ba gubem bie Hauptfrage nadb ben äJejie^ungen i^te%
Sltttord gum Iii)tclnbif$en Drben^aate erß bei ber grdrterung
ber fpeciflf^^lioldnbif^en SSorgdnge Seantmortung finben fann>
erfcfieint ed. am in)e(fmd6ig{ien/ ibre einge^enbe $rfifUng fefoiA
an ber b^geidf^neten Stelle anzugreifen uub Sapitel für (Sapitel
|7(9 DoHgieben ju laffen. S)a« Siefultat n^irb {t(^ babei gleidg«^
ftim )9f)n felbfl b^^^^t^ß^Q^^ ^nb gum @(^{u{fe nur einer cin^
fachen ßonjiatirutigbebürfen. .-,."
%m bm bettete mU flardf^ett Üd nien 9lÄff(ffeR ®(ate« f.
«!• 26*- — 2^-
SDte ®<^onn« ^^jifiorie fteticf^tet: 9ia^ fd^mem ge^*€
»dte im 3» 1491 ein SeifrieJe auf ge^n 3öl^t^ aufgenommen^
»el(!^n bie JRnffen beteiW im Sa^re baranf, mit ^iffe aelfd^et
SaumHfteY/ jut @tti£^tung eines fefien @^(0ffed ^art gegen
Jftawa tenni^t, ba« fle bcm 3^^^« jn 6(^ren»3»angon)b ge*»
iwn^it «nb in «nglautli(3{> fntjer 3^it im ©erlaufe faum eine«
®omtltetd / na(^bem ed am Sage bed l^eiligen ®äcramenM/
3uli 21., begonnen, am Sage ber Himmelfahrt ÜRaria, 2lug.
16., mit t>ielen S^firmen unb SWauern flatflid^ l^ergefleüt unb
beenbet.
Bunad^fl ifl in biefem Serid^te eine falf^e Angabe gü
cwrigiren. SSun einem SBeiftieben im % 1491 erfahren »it
fonü m^ feiner Duelle ; t)ieOei^t ^aüt i^n $(ettenberg, ba^
mal« ganbmarfd^afl, in SWodfau angefügt (Ind. 2291); fefl
pe^t, bag er erjl im 3. 1493 jum «bfcfilug lam: fein 8Bort#
taut ifl un« überliefert. gJffenbar liegt ^ier fein 3^*^«^,
fonbern eine Unwa^rfieit t)or. (So »ie ber Sau be« neuen
rnfPfi^ett 6(3(>lojfe« nur bann ate griebenÄbrud^ erftS^eintn
fonnte, »enn ein ^<if)x jut)or, unb ni(^t ein ^(ii)x barauf, ber
»eifriebe fiattfanb, fo fonnte anbererfeit« ber ginfaO be« D9K.
in SRu§lanb im % 16Ö1 nur Jbann t)or j|ebem SSorwiirfe eine«
8rieben«bru^e«gejt^ert »erben, wenn bie je^n 3«^^^« be«
Seifrieben« abgelaufen bargejlellt »urben. Seiben Stuiffid^ten
gu Siebe t)erlegt bie 6<^onne ^pfl^orie biefen Seifrieben au«
bem 3. 1493 iit ba« 3. 1491. Mein e« ifl au^ ber einjige
gaO abfii^tlic^er Sntfiellung ber S^atfacben.
Sllle« Uebrige wirb ^on ben rufflfc^en OueDen ilberein<»
.ßimmenb gemelbet: ^m ^erbfle 7000 ivdre auf Sefe^l be«
0ti^§filrßen an ber beutf(|en ®renge gegenüber ber ®tabt
nannt (Woskres. LJetop. ad a* 7000) ; tte Sotbereitungen
l«n San l^atten Abtigeii« UttiW im SRatg begmnfn (Ind.
2399. 2303. 2303). S)a6 bicfe $efltioit ber 9tttff en e<^e#
W nk^ minbei / aie 2tt>]aRb / bebro^te , ergibt ftcb au^ htt
«nmittetbar batauf folgenben ültmib^ung beibrt iMa ; im
3. 1493 tarn t« fdrmli^ jum gtiebin ; im 3. 1496 f(^tD§ bte
4)fi)»ßli4)e acuciate auf Sitten eteti ®tiiu'» gtvtmib aa^bcM^
\iif ein imb ein gemeinfamer 9ngtif auf ben geweinfamm
geinb f(^ien bef^t^jfen* ®eibfi in »eiteren Areifen enegte
ber fji^ne SSorgang 9luffef^en; im Sommer 1496 f<breibt ber
ß93. 3<^ccb 9on Upfala an ben S)e€an: MKanutus C9<^f^
retttlit BObis, quod Magister araidas (Jlnpffon) attolit de
p<»loDia quoddam jodieium astronomiae in latino de staiu
rutenorom et de caalro per eos nuper edifieato circa Dar-
wen gratam erit nobis si solltcitaneritis aobis m'iiti copiam
ip&ius iadicii'« (HandL rdr. Skand. Hist. XVÜI, 65—56).
2)iefed neue ®<|(o§ nun wirb/ na^ ber @^ounen 1^9^
.^^rie , ))on f(^»ebif(|er Sütt burd^ bentf<|e j(ne$te einge»
nDmmen unb bem DSK. angeboten ; ber OSK« mifi ed ^t&i,
um ni#t ben Sluffen SSeranlaf ung jum Sntd^e bed Seifrieben^
}n geben ; Un @^meben liegt ed ju weit ab^ um Meibenb bei^
fe^t ju »erben ^ {le jte^en ba^er mit ber f&tntt ab ; fo fdSt
eft nft^maU ben fRu^tn »iebcr in bie i^be«
S>iefe 2)ar{lenung ift audb fonß (hinlänglich beglaubigt
2in €4)»eben (fatte man fein ^ugenmerf auf 9?arn>a/ nameub'
ü^ feit man ben jlonig 3<>^Atin im Sint^e^nefimen mit ben
{Ruffen fa]^S\ 2)ie ruf|tfc|>en einfalle in ginlanb im SBinter
1 ) 3m 3. 1494 »ar barüber nad) ®(i)tütben Qudf&6rlid)e S^^tung
gefommen burd) einen nortDafd)en jtatiftnann ^nrid) 8tt(f unb diten ter«
•tfttfenen ioit (Bftndl. rör. Skand. Hitt. XYIU, 12-15). ^rfelbe m^
t49fi — 1496 gMttgai im ffitgetUDufUng« Sm 16. 9Htptt
1496 ift^en aU mUt^ ®iNmte 9%idf[on ^ Stmt !ß9p u«^
erntete *^ait!pt{eute mit 2000 jl^se^rten pn @ee in Ut Slomh
^ddgient 3)3'^fl^ot^/ etflätmen ed in fe^ @tiinben unb fe|^
:xni »it gtofti: Seute mb 300 (gefangenen na^i %irAmi piß
t&i (Peiri Olai KröD. ed. JUemmiog p. S87 ; \>u 3eit i9
fo angegeben : »m(|) b^ra »orfru ttj^'O* 9Z<i^ ^en tttf#
fif^en 3a^tftn^em eif^inen Ut iS^me^en^) am lO.^ngtt^^
^tettagd, in ber 9latn% unb befti^efen ^ivang^rtb ; itt
müt^aütx gflrß äurij 8al)ttf(| lauft fort; bie Ptßen 3iean
Sbtiu^ nnt Stt^an ®unbor^ <)b»i>f^I fie in ber 9la^ ßef^ttt/
bmmen ni^t ju^ilfe; am 26. %ugnfi wirb bad @(^0§ ge^^
twmnm, bie ^imvo^inet geti^tä o^n gefangen; bawx gießen
Ue (S^»eben onf bie ®ee ab (L Piesk. L}^op. imb Woskn
Ljetop. ad a. 7004)*
S)ie Setl^iUgttng bentfi^er jtne^^te fief^t feß. S^m
®ten @ture )){legte fi$ mit bentf^en ihiei|iten jn umgetoi;
feine ^^fastanni«' maren in @d^»eben ber ®egeniianb leif^aften
#iaffed (HandL rör.Si^iid. Hist.XVlU, 56-63; 138-*14£;
264— 3&7). ©jsectell f&tr ben Xngdff auf 9iat»a ^atte€»ante
9tieI{fon beutf($e jtne(|te gemietf^et; jum £(iei( batauf begrfinbet
et na(|)mafö feine @ntf(|äbigungdanfptu(^e (Handl. rür. Skand.
Hist. XIX, 24--26; 43-45; 51-55; Grönblad I, 165}
föt(^tig iß bie JlDti}/ bag et fie aud Si)»(anb begogen (Handl.
rOr. Skand. Bist. XIX, 40^43)^ bie engen Sejiefrunften
behielt aud) nad)mal9 auf feinen .^anbel9reifen tiefe Be^iel^angen im 9uge ;
fo berid)tet er barüber nod) im % 1505 nati) 8d)b)eben (Grönblad,
Nya källor ff. I, 126).
2) vß>it S)eutfd)cn .an9 ©todC^otm unter 8ten @ture;^ eft ift eine
ttfrt»eiiifdano ober ein S^reibfrbter för 8»>a8te Slurc, b. i. Stoonte
smeiff^il, ber übrk|fnl gleid^attd an« etotf^olm aod) gtolanb gelommcn mr.
teilet Utibti »erben tmit nod^ fiMtfet befeMd^tit. DffieiAal:
mo^te bet OSK.^ f^ tvenig et mit beti Rnffen cfftn i^i btti^n
»a^ttr einem fo (eDeutfamen Untetncf^meit ni#t iebt ^i(fe i»er^
fagen* S)a§ i^m bann ba« eroberte ®<|fio8 angeftüten »otbeii/
11^ {»ar fonfl ane ben OueQen niil^t ju er»etfen / aOein im
|£(${len ®rabe »afirf^einli^. Z)er 9l(}ng ber 6(|^iDeben »ftc
librigent bnrd^ bie inneren ^ttttütfmf\t ba^eim gebieten ; bie
GUteHen ffir eine einge^enbe SDar^eOnng ber f#»ebifd^en $0»
litit wn 1491 bid 1609 liegen^ nomentlt^ in ben 9bgißran#
ben be« 69. 3acob^ in reicf^er Sln^iDa^l per/ bot| ))erHetet
ber 3me(f biefer Sriänternnflen fir biefed 9Ra( if^re Sht^beutung.
3n »d(^er 3eit ^»angi^rob »ieber an bie {Rnffm #e(^
titt f!(^ ni#t genan fefiftellen. 93enn iebi>d^ bie I. Plesk. Ljelop.
(Bd a. 7066) gnm S7. gebrnar 1498 bemertt^ bie ^[HetfoMt
»dlren bamaM "von einem i^ergeblii^en 3^9^ S^d^ S^angmb
jtttätfgefommen / fo bfirfte bie SBieberbefe^nng er^ im ®om#
mer 1498 ^attgefunben b^benO*
2)ad ganje nbrige Sa^itel ber ©gönnen ^y^orie bef($ jftigt
ji# mit ben Seeintrcit^ttgungen^ mläft bie Siolclnber^ namentlt^
bie i)en fftama^ aui bem meberbef elften 3n^dngori^ erlitten.:
93on ber unbiQifen t)entfnl;{Ten ff. bed butf^ien co))manJI
ber |>anfe ff. »L 29*-— 33*- ,
«m tage @. Seonarbi^ 9loo. 6.^ ii|t btr i>ro§fnr^ ben
tentfdb^n Jtan^ann fammt feinen 4Baaren jn 9{omgorob eiiü^
4) ^ai fic nid)t fofort nadft bem Äbjugc ber Sdblwbcn erfolgt !fr,
llel^t man aud einem 6d)reiben M ^. Sacob an9 ben erflen-^agen be(
Ü5ec. 1496 (Handl. rör. Skand. Hißt. XVin, 46 -- 48). Db aber ber
Ißiberllanb/ mi^tn bie 8iuffen nod) im gebruar 1498 fonbm. babon (ler*
•TÜbrfe, bafi >bo(l> tntn^ebcr ber CIR. ober ettoa ber fBogt Don JRanoa b«l
®4lot bo^irrgibenb btfelst, ift borUinflg nlcf^t so ermItlrUi. •
|^|€ti , ■ im üanjen 48 $etfotteR« KI« ®twi i»it^ tie Be#
Wöskres. Ljetop. ad a. 70<I8: StgenNt 9ttnriit
atotflQe imb ^c{( feine fiDten au ^ap^ mi ItaifK ja Saale
«at 9Baffer 9iet UaMU erltttea / ht^tffU btt ®tt#^rft bie
S>eutf^ea^ DDtjfifiHd^. Me 9)f tatet/ ja 9{en^r0D eiajaferlen^
ifve SBoareti eiüiujte^ea anb i|^ (Somteii: jä f(|Iu|ea*
9Bebef bie C^onae ^p^otit ao^ bie tafßfd^ea OatSeit
(tob i»oa bete Setf^filipng bed jlinig« S^^^^nn aatem^tet*)«.
Srfl m6) )>ielfa(fien 93efenbungen gelingt ed bem OSt*
He gefangenen itaafleate ja tifea, eiaige aad^ brei/ aabere ttfl
na$ aean S^^rea; if^u ffiaote aber liabta fie bü 4af btefta
Zag ai^t »iebetei^alten.
SBeatgfleaft mit ber le^tern 9agabe fUataiva fetb# bie di(#
flf^en Oueflea. 3m «))iil 1496 gibt ber •ttoSfftrß bii
teatf^en jtaufleute ja Ü^mvgotpb/ aiCbt aber ifire 9Baalren/ fcü
(Woskres. Ljetop. ad a. 7003).
93an bem ^banbe mit (etoaen ff. SK 34«-^38<^-
Z^ie Sd^imae ^Vf^^rfe melbet et 34^' ffv »ie bk ü)>i,
Mabir »Abreab bed alteren Seifrtebend gegen bie Unbill bet
Itoffen tielfä^ ^tlfe gefaxt bei ben ni^iflgetegeaen bentf^eit
aab anbeten «^etten^ JlSnigen^ gutftea/ fRitffen anb Stibten^
a)ie i^nen abet n)egen "citltxUx ^voiftt^ in bet ßfitijlen^eit wtp
atg Stoßes gen)otben/ bis aaf eiaen ®elbbiittag i^on HUi,
©ttalfanb unb anbeten ©täbten, bet ic^ ju fo gtogem Ätieg^
nii^t audtei^en tonnte.
• 1> «m 8. gloüembtr 1493 mit er mit bem 3aren ein eünbn!|
gegen ©teil ©tnre ff. gef(l)Ioffen (Co6p. rocy^. rpaii. v, no unb Grön-
bl^d I, 43); kl €^»ebm »mfgfteiift gab man We «nfbtbiwö be« Com*
t«il$ i()m 6(^mb (Petri OUi K]K)n. p. 283).
15
tft fattfa» beieuQt; 9ReIbung<n unb lUagen Hx&htx tt^tf^tn
MAf^ ^teiileii 1491 im Gomnier (lad. 3294); 1494 6et)t./
t£e€> (Ind. 2332. 2337); 1497 ^an., %^hx., ^nni, %umft
lllid. 3364. 2360. 2361). 3«« Ocftetn ^am ft^^ bet $SR*
km D9R. }tt ^iife erboten; fo 1494^ 9lo)^« (Ind. 2336);
1496, SRai (Ind. 2341« 3343). 9toif lebhafter maten bie
Setf^anbbtitgeK mit bem xbmi^äftn Sthni% itnb bem 9iei^e ge^
mefen: gu SB«tm«/ Sinbau/ greibutg, )^cn 1496—1498/ ivate«/
Ikrilic^ jebe«miil )>ergebli^/ Slnttdge auf Seißanb gefleat*
j^ii^HeM ae§ aXasimtUan fl4^ herbei (im grä^ia^t 1499} no^
!Rt«f au um grieben }tt f<breiben (Ind. 2386*}. Ober er unb
bie Steidb^ß^nbe riefen r>cn SBormd au« am 17. 9(uguß 1496
1^ bergige DDn SKetfUnburg, freiUdb ^'^^nfo ))ergebU<|f/ auf,
Si»Iimb gegen bie SRitffen ^Ufe gu leißen^). 2)er OSK. »at
1498 in Ujiter^anblung mit S)&nemar( getreten (Ind. 2374) ;
Don ben Sejiefiungen ju jtj^nig 3o^ann unb in ^^xctUn ift
bereit« oben in Jtfirge ge^anbelt. S)er SSerfud^ / bie ^anfa^
^dbte beigugiel^en/ erfidrt f{(^ t)on felbfi nad^ ber 9uf^ebung
be* ComtoirS gu 9ton>gorob. @)}e€ieO für einen Arifg gegen
iRti^anb unterfianbelte ber 09R. mit ber ^anfa im Januar
«nb gebruar 1497 (Ind. 2364}; bamald tourbe gur Seiiteuer
1) Datt. De pace II, 15, 16. nlniploravit etiam Teutonici
in Livonia Ordinis Magister, cum Lindaviae Comitia haberentor,
Imperii contra Ho0coviae Principes auxilinm : Re tarnen ad Con*
ventum Friburgensem rejecta, nee tum quidem deliberatum eBt.
Sßerg(. Suppl. ad Hist. Russ. Mon. CXX. CXXI. Vlasimiüan Der'
tröflfte auf ben neu aufgerid)trtcn 6. Q^eorgen • Crbra , ber gldd)faa9 br«
fUmmt toäre gegen tie Ungläubigen 5u famM^n. Statuten unb ®efd)id)tc
biefeft OrbenS nehmen bei iDatt ben ganaen ^^ei( n. ein. Cergl. ferner
Ind. 2358. 2364. 2366 bom % 1497.
2) IDie Originale beiber Hnfi^reiben , {ott)ie boA i&onctpi bt% Snt-
»ort{d)reibni& im e^toeriner «rdjiib; f. BRittti. U,p. 103— i04.N. 1.2.3.
t>an »unbetl^fen fleWefft^e« ac. 227
gegen bie Stuffen in einigen Stdbten bie ))on ber 6<^0ttnett
^99(lotie ernannte Scf^a^ung aufgebrd^t (Ind. 2358). 3m
3annar 1498 treffen Soten bet <Bt&W, »et^e jivif^en SiiM
lanb unb 9ing(anb ben Stieben vermitteln foUen^ in Jtimg§#
berg ein (Ind. 2372). 6^ n^at Mt^ «vergebend.
2)a nun, fd^rt bie ©(i^cnne ^9fl(|orie 81. 36«- ff. fort,
befanbte im 3. 1500 ber ®ro§fur{l 9I(esanber ))on Sitanen
ben SReißer, melbete, reit \f)m fein SdSuriegeri^atet, allen Siben
jum Zro^ , (angebet Unbifl jugefflgt nnb jnle^t unter bem
93or»anbe, er jwinge bie Helena jur Sefennung bed fat^o#
lifi^en Glaubend/ ben ^rieben gefunbigt, unb ermahnte nun
ben 0$DI., gemeinfam mit i^m, bem auify ber Jlaifer ber gefb^
tataren rrfaiDoIffp" genannt ^itfe )}erfproc^en, gegen ben ^axtn
}n ßefien. S)affir entf^ieb fi(^ , tro^ aOer Sebenfen , M^
reiflid^er Serat^ung mit aden ^txttw unb fßarten bed Sanbed,
ber SReifter. S)er Sunbbrief würbe bef^iworen unb eine 3eit
benimmt, ba beibe, ber SRei^er unb ber Grogfurß, in fflu%^
lanb lum Streit erf^einen foQten. !&ie Ferren t^on Sitlanb
aber nahmen etli^e taufenb frember Steiter unb gu^fned^te
aM beutf^en unb anberen Sanben in ®o(b«
9(Qed bied ifl aud ben DueQen erweidbar. ß^^n^^ß ^i^
SRotivirung bed Sunbuiffed ))on @eiten bed D91R. gafi mit
ben SSorten ber ®<$onnen ^^ft^orie iäfxtxbt er im 3. 1502
ben |)reu6if4)en 9}ät^en (Soppl. ad Hist. Rass. Mon. GXXVIII);
»#Seuenn ^erenn, bairvmme »ie t>nM t^nme^tig tegen be grote
®tXDa\t bed SRudfowerd irfennenn , fpnn »p mit 9labe aOet
^erenn $relaten, -Stebe tfnnb @tebe borg^ fmaren t)nnb groten
Oebrantf ber t^nmylben SRuffenn, vnnfer SBi^anbe, mit St* Wt.
in be Sorbuntniffe getreben , u^ bat xti mit fynem Si^anbe
Mnb <^ul)>e t^nnfe Si^anbe, ®i>be l^el^enbe, beßo bet^ web#
berßann mo^tenu ff. Si ^abbenn Dunfe merdlidfe Sebefid^oy
15*
fS : C^trne e^onte l^^^otie
Uta Sofffunb« non Jtmttng^e^ ^eventt/ Shnllcn t>itn^ Stelle
mflme SifltnM tegeit Miife St^nbe irlangenN gcfatit^ Dnitb
^mtben od t^anti »eUkn tortro^^ fo ftf^ be jKo^ irfortebe/
»0lben itt olfbenne Mit«/ )»nf<n Dffcenn t^itb tftffi 2«»^ itt<$t
t>0rlatenn^ auet }» fte^ 9tet iß^ t?onieme i9ie ))ann numatiM
Sie etße ®enbttn^ be6 litantfi^^ett Orogffirßtn faiib iHt
gsfillisg 1600 flatt. Selieriett war ettaiten tton ben Seikf*
(miifien jivifc^tit SManb unb StuStotib lebhaft berührt odrben.
«n (m 3. 1493 Ux Dtbett ben je^^nidfnrigen Seifrieben f^Ufi;
»urbt nuc um bedmden fein Skt^dttntg ju Sitauen^ ioA H§
mcit mit SRdI fau t)eYfeinbet xoax, gefponnt nnb gereiit (I«4»
S31$ ff<). «M ber ®ToMurfi im 3. H96 bie Xot^ter be«
Säten x^efmfi^rte^ ttat er guglei^ af« Sermittfet ffit ben beutr
(((^tt Acmftnann }U fRon^gptob auf (Woskrts. Ljelop. ad ti
7W)3). aw nnn im 3* 1600 ber 3« u. <u bie ^Olowt
%m gtibittge gegen Sitaue« aufgeboten (I. Plesk* Ljetop« «4
i. 1708>^ am 3» Tlai ber etfie ^t^aufe bie 0renje äjber»
fdS^tittin unb balb baroiif Srjanff eingenommen ^atte (Woskre»«
Ljetop. ad a. 7008)^, ttiäfUnt^n, fti|er fdg^on )^or^er abgefcfttig^
UMutfi^e Soten in Sitnitn, um ein SSunbnif gn mei^n* 9(m
4. Sunt berid^ftet ber 05R» bem ^iR* barftber (Ind. 2418)]
feit Soten waren fomit ml ^nbi SKai eingetroffen* %)tt:^Wt,
(rf^eittt bereit« bamat« im S3flnbni{fe ni^t gunfHg (@(|rei#
im bed ^9K» ))om «« 3nli 1600 in SuppK ad fiisi;. Rius,
Mdd. €XXH). (ii)t ed gef^Ioffen is^erben fonute^ Ratten Mf
Ruffen «m 14. SuKi an bec ©ebiof^a g^ftcgt^ am 6. Slugiift
{pwimt ^^nonmien (Woskres. LJetop* ad a* 7098)/ iüä
U^fiftrenb ber DSK. mit bem ^SR. no^ im SSecemi^er ftber iM
eift}it^Il<nbe 93erfatitren corref^onbirte (Igd* 3437), f^.ieu,e8
mtn ütititibM »ieber jum gr^en ftjmmen ju ^oBen, 8^
ttgflni^ etf^^enen im 3amtat l&Ol )H>tiiif^e unb {^omfi^e
®cfant)te ju SKodfau (Woskres. Ljetop. ad a. 7069) läitt
Xnfttt^S^ g[eftntar ein tiif{if(|ieT 93ote in iixianh (lad. 2434).
SlfleiK bet ©treitfragen n^aven ju )>iele. S)te Sorentf^dtunf
ket itt Stf^ag genommenen SBaaven ton rufßf(|ieT @cite
teilte bie 9>entf$en gu 9ie))re{falien ; im gtilttns bedfeibcn
äM^ted iogen bie Si^xpatet angeblich aber 20Q fftoto^oUi
inb ${edton)ec sefdngUc!^ ein (Woskres. Ljetop. ad a. 7009^
«ttflC. I. Plesk. Ljetop. ad a. 700dO unb am 3. SJtiti
untersei^aete bet ®rogffit{l SIeganbet/ ben ber 03R« bamal^.
kfanbt mUf JU SBtIna ein Sunbni^ mü Um äSeifiet^ &em
S®. unb gans Sit^Ianb (Suppl. ad Hist. Russ. Mod. GXXIII).
et gelobt/ in itfyx Sauren o^ne Sit>Ianb fernen gtteben fd^iegm
{« wollen; fobalb lie S^tit gefommen/ foQ et .bet @ine bent
ftnbem anfogen unb Seibe gki^jeittg uaä) 9lit§Unb jie^ea;
fommen aber @inem t)on Seiben bie SiufTen mit einem (Sin«
falle iut)or, fo »ev|)pi(^tet ft(^ bet Slnbere feinetfeit« infRn%^
lanb ein^bre^lien. jtein äSormanb ber 93er^inberung foQ ia^
bei bdrfen jerl^oben »werben. ~ Seteit^ im ^)>ti( mu§ bet
03R. ben Antrag angenommen baben itnb fenbet Soten m^
SitauenClod. 2444). 3{m 21. 3uni deQt er ju SBenbeu feinep^
feitd bad Snnbe^inflrument aud (Dogiel. V, xc. mit Sotrec^
tur be« Eingang« bei Jtieni^. ®ä)la^Un. p, 77—78^). ^n
t) QfHn\o moMtt tie @d)onttc 6t){l|^orie BI. 51^ 55^. bicfm,
64)rütj nur enoa(^nt {Ic fciircr mit abjlc^i nid)t iu biefer 3(itfo(ge.
2) Of^ne ®rttnb folgert Stitnit^ 1. c p. 37, bo| bama(9 ber Itrieg
)toifd)en diblanb nnb SRodfau bereite begonnen habt, QUd ber ©teUe: ^Sed
eiim Kobii occasio et Beeossitaa l^ellaodi incubuerit, prout iam
incnmbit.^ iDamit koirb nnr bie 9{otbme^igfeit, nid)t ber n)irfli(|)C!
fintritt bee Jtriege» beaeici)net. ^(ettenberg befröfagt mit 9lact)brncr, loaO
ber ®rotfnrft am 3. SRärj fo au#gef))ro(f)en batte t^Sed cum iiuiooi^odt.
eondiüQ beUi loatm €<|iijMief»|i ineipi ieb^i ß^, 9}q| bdpalt
tat Ql^iiKt 94^ptmt ^fl^otie
tiftäwtxit a&tbet^ieiibft gAffttng alppütt e« jebe SeMtgtiiit
M litetttfi^en 3nßruweiitt.
(Btnt SteQe iß für tie Seutt^eüttng Ut Sd^onneit ^9^0m
kef^nbct« mtereffant. Sdl 36^- f^ei^t e«: >'fo Ut (et okiottbet 911
tcc(i»g9nge fpiitt gebauten not( beit (eun mc^ßn 9otbetii>Qi)Dt ^9
fftterlpfe eren vnU ^ryfllpfer )>l9<](^t )>an »egcn f9Re« Dtbes^ ))iibe
ber gan§en lanbe tf)9 l9{ffant( etnfU9(f t^ornamcti (»*v)>ec^
malneti) ^nn i^orberen noc^beme l9ff(atit( od m gc(9tffit fpT#
fin fetde t^mme e9r.eA ))0rbeßeiib9gen t^erbtint^ tl^e mafen te^
g(ii be ruffen io-uxnt \ft geba^tfie t>mme b<« romeffrn Mit
»atcn 4r9ßetten gelDuen« »9Qen be9ber lanbe aU I9ff(aiit pnn
lettouen €»94!^ Dotbotff t)nbe )onbergan(f )>ct(Dben l^el^en"«
Sie eine $<irai>(rafe Heß ß^l baju fofgenbe Stelle im 3tt^
ßntment ißlettenbergd : i^consideraDtes Qaomodo MagDos
Dax Moseoviensis ff. io dies magis, ac magis Sacrosanctafli
toclbcr bie SiDlänber brrtitft in Stuflanb, nod) bie flüuflfn in Siblanb ringe
faßrn toarcn, ergibt {ict) unstoribrutig au9 brn unmittribar foigmbm Saiden.
Sttm lUberflnfi Iä|t t^ fld) nod) burd) eine (Brrgltld^nng bribtr 3nftn!mente
bCHrt()un. IDer drofifürfl fagt in btr (iinlcitung Dorn 3or : »qui iam i»o*
pinato bello dominia nostra cum potentiis Tartarorum aggressus
est,** l»o im 3nftramcnt ^lettenberg« an ber cntfjjrtdjenbtn Stellt gelefm
toirbt 9)C0nBiderantes, Qnomodo magnus dux infinitas devfus-
tationes, sanguinis christiani crudelissimam effusionem, populorum
abductionem in servitudinem miserrimam , terrarum, gurgitum et
aqaarum iniustam occupationem , Spoliationes, caedes, latrocinia,
sacrilegia, incendia, rapinas, aliasque multiformes injurlas, et ini-
quas irrogationes, ne dum in nostris Livoniae partibus, seu etiam
Sueciae Regno, verum etiam nunc in Magno ducatu Litvaniae,
et Dominus sibi subjectis, contracti tamen, iuratique Foederis In*
duciarum, sive Treugarum decennalium nobiscum, et amicitiae cum
Terris praedictis penitus immemor, bostiliter exercens, plane sa-
tagat, paret et suggerat^. dd ift nnberfennbar nur bon ben toiebtr«
Id^tten lUbertretnngen bee ®eifrieben9 bie flftebe , ni(i)t bon einem }&ig|l er«
folgten dinfaQe in9 2anb. Sibianb unb (5d)toeben toerben at^ feit langer
Seit beeinträd|)tigt. Litauen old nun erfl aud) angegriffen bargefteOt. ^!e
grtRge loor toi^^tig genug, um biefen l&ngeren Gscttr« )n berbienen.
van t^unbetf^fen, gef^efftleti k. 9tf
iMMiiae, et Latioae Eedesiaie ReUgionem, in sttam Schiit
maticaoi perfidiafn in bis flnibut, qifod absit, inbraaniltr
con?ertere, et tam immenso Terraram nostrarun, «c Cbri^
stianae fldei pericolo, prout merito debemus, pro Yiribai
öbviare cupientes, curaqae diligenti perpendentes , qood
tan penrigil Zelator Cbrisliani nominis Serenisstams Prin*
eeps DoniiQQ$ Alexander Magnas Dut per Litvaniam, ex
debilo eittsdem nostrae Rellgionis, et zelo iustitiae in tan-
tis periculis sine auxilio sit minime deserendus ^ operai
pretiam dtiximus, et nobis consultum visam est, quomodd
Romanae inprimis Saerosanctae Religidnis defensioni , et
nostris Dominiis provideremas , novam quandam Utionem
/^ — contrabere ff.'« (So jeigt {!($ Me 60onne ^^^9tU
fttH in ^ie Intentionen (et ^anbete^en $et|onen un^ beten
KeinunsMugernng eingeweif^t.
93an ^en etflen gefd^efften itt uplt mit Den vnffen«
831. 38*— 41«-
Stad^bem mit ben Sitduern Qtit nnb Ott t^eteinbdtt/ bt<d(ft
bet DVt* anf ; mit i^m bet alte nnb fcfiwac^e GS. SRicbeel ;
ba« i>etx }j|{t 4000 {Reitet nnb 3000 gn^fned^te, bap bie §ttt
Se^te »enig taugenben 93anern^ t^eild ju gu§/ t(fei(9 beritten i
Wt9 in 9iaem mit bem (Befd^fl^ nnb Zxoi bei 80000 !Rann.
Vn bet Grenze gn 9{euffaufen/ am 26. 9lugufi(160f)^ ettfteift
bet S. 3o^^nn bon S)ot))at bem ^eere bie Senebiction nnb
iUi^ ben etflen Xag (37. 3(ug.) ^iit man auf 30 bid 40000
tnffif^fe gteiiet ; e« entfpinnt fi<!^ ein ®ef4^u^fam))f nn( 9{eitet#
gefec^ft; auf beiben Seiten fallen ^itlt^ mxUnnoä) me^t )oet*
wunbet; enblid^ täumen bie Stuffen bad gelb nnb »etfen auf
bet glu<l^t btei 3Rei(en 9Beged tteit Jltiegdgeug, $rot)iant^
Sagen/ Jlatten nnb SAd^fen bon f{(^ ; vergebend matten bie
m
auiiiBiba im ankm Z«g (2ft» fttig.) r U% fle »tcleritaiK
ml lii^n iarm , it^m fie ^txit jitt ^te Iftffc n ^ Üiftfi
itti# Stt^lM^ MV Dftr«»^ jBo^in ^ie £ttiuar Ifeff|ieteii Mcm«
DUktM, ^tffetl 8i«e ^U ®4«iiiie ^i^oite aiif4^u(i4 ((f^fetit/
»ä^ am 7. (Sc^t. lef(|offeii , mit %tuti )>emußet un^ M¥
SRittimtiftt iP(^xt; wviklHtt^ mfflf^ed 3^1F fi^mait m*
tMraiif »ec^e» ^ie #«mH eind umjnte^Yeti/ (mo( »ril Ne
atmtt MHAlitUn un^ tnan an ^^i Ort ii^t fltfangen fMii>
«^R iu ftaga: $ffoi>iaiit »nt) SBefflättuns beftiQt iß ^ (d«
näf M^tn in Hfes @e«ilN ^^^ ^Intoonge«/ ^ie ii«| bm
ttenui «eigt^tei: ruffifd^et ®)Ktf€ w^ SSaffev« aiiAli^t>
(iiMi4M>n an^lcel; "fwiref not^fafat« lotften. 9(itf ler ffii^
lenetfe wich lNi4 8an^ inniniig WttiUn lang Hüft ^eit ))ev4(
«ritftct/ 3» b^ff l»ef(!)ofkR im^ ttete Hnfftn ^afelbfi erf#ta|nt;
ate bie reifet @dEiuIbigen, »eld^ie namentfi^ ^en ^lifimi Wm
ttnb S)or)>at un( itn ©ebieten SKaTienburg unb Stofttten ben
meißett ®(|afeen ansut^un ))f{egen.
9Ber mit ben Sontr^tetfett über bte angebliiS^e S^Iad^t
)»n !D{fi|^tm ^tx^ut i^^ mth Hefen etnfa^en fdtxübt mit itm
ff} 0f Bietern 3njtetei[e (efen/ al« bie 2;^ethiaifme $(etteirle¥|f
#»• tiitei:/ ben 37. ^ngiiß in {fbtglanb gef^fagenen, ®i|^f##t
mh Ni $3eg/ auf »elt^iem bad Orben^l^eei: ulbec bie r^f^fft
jQrenie r&ät^/ fo uHi«^iibeiittg c^n^atirt f{«b/ ba| ber ayi^fi^^j^lt
Seiidiit 9l9enßjbtd mi anf immet ^fettigt fein mxxh mi itt
l^ftnatfige Unglaube @b. $abß'd jn ^^ren fommt.
(Stm^i mit bem Seri^te in (Spönnen $)iH)l^ne fimmin
bie tmafeHndigen QueQen« 3m 3uli i{l itx 03ft. entf^M^ii
in 9iu6Unb einiufa&en ; bie Sitauer ^a6^n i^m B^^i^fi ^^^
Riegen (lod. 2452). SBalb barauf mögen bie etilen M^Uwf
bif^en Streifjügfer bie ®tenje überf(^ritte;i ^Un ; tjjenigfien«
pelbet ba))on bi^ L Plesk. I^et^p. in ben Co4d. Karaiaiiitt
iMA:^ Sqitgirew mtb bte Wtokrea. I^etdp. ad «, 7€0ft
Sme Iberi^et . fcan» »eitet ^ ivie bie ^le^fottrcc fiimmic mf
Simtier an ^«n S^xtn gefdnbt; }iiei:{i trifjit (ft §ftcß S)ttnttci
ißeiibi 0ud Ziret etR^ bleibt bret 9ii>4iien/ je^rt mit l^en (^eiir
m»/ fjQt jetod^ in ^ad teutfc^e Sanb mij()t ein, Da t^r gdt
iNtd nid(}t bef of»(en ; am 1 • ^gnji langen Me erbetenen jarif^en
iB0|e»eben an nnb bleiben brei SBo^en liegen ; am 9S. Stngt^l
Irtd^n jte aitf^ nnb rftden'gegen Sii^lanb uor ; am 27* Slit^
tiefen fte je^^n SSerß von 3^o^ft «^n bft ®etiia auf bft
S>entfiben; im erften 9inpx(äl »erben {wongig ^e^fomer er^
fdbfagen^ ber S)eutf(]b^n unb <Sßeii ga^Dfe ; aQetn ba« bi^utf^
iiefdb^^ »irlt fo furchtbar, bag juerfl bie ^(eefomer {IIb i^
glttdbt »enben^ bann au(jb bie 9R0«fott)iter f^rtretgen; bii
S)eutf^n vnfct%m nid^t; in ^ledfan t{t grofte Zrniier'):
Soged darauf/ ben 2&. ^ngnft^ tfiäen tie S)eutf$en )9ct 3^^
borft/ befd^ielen bie <Stabt/ Dl^ne fle einnel^en jnjtanen;
liefen Zag unb Stad^t bat)or unb ruifen bann na^ jtolbef^fet>
nn btr gnrt^ ber Setifaja »«rben t>xiU erfdb^fl^n nnb Mt
ib^ort gleiten ße )?or Dßro». --^ ®<!b^inbar anberd bie S^f mtt
j^pH^otie: ^lettenBerg ^dtte auf bem ^njnge 39bi»rft gor
iSeite liegen laffen* SlOein au$ ber rufflfdgie ^m^ »ei| nnt
wn einer flAiftiitn ISef(bie§ung ^ )9UM^t bnr(| eine €(trtt|i»
^rtie ber SDentfcff^n; u6erbie0 bemerfen t>er Cod« Karamott
mib bie ))er»anbte ^vuppt )»on ^anbfdbrfften : bk !3ib9rfrer
fettig bitten i^re fBDrßatt ange}finbet^ fo bag fetbjl bie »tk
f^iegung hm^ bie S^eutfiben {»eifel^aft mirb» 3)arauf fa|9ci
Ml tnffifiben 3abrbu(^er (ad a. 70tO} fort: wa 7. unb 8.
@e))tember greifen bie S)eutf^en Dßron) an^ nehmen bie Jtir^
1 ) Uebereiniihnmeni) bie Woskres. Ljetx>p. ad a« 701^; sitr Im|
ftt baS treffen an ber 6iri^ä (irrt^ämild)) in ben Cäober üerlegt ttnb Mt
(Ruffen bon ben !Deutf(ben ftberfaUen la|t
•S4 d^ttiie e^me |i9(l|fme
6* SltctCai/ e»ftctn bte Ctabt; viele in diiiM^iiec (4N^
taumelt itnSt %tun unb ®4i»ert nm ober »erben {efängcn ;
mn 8. ®e9t. sieben bie getnbe oiebet ab; bte ^Mtpvott, ^
»0l fie ^ux brei Serfte entfernt ße|fen/ ronmen ni<^t gn ^ttfe.
00m 8. bid gum 14* ®e))t liegt bad fetnbß^fe ^er ))or 31^
borff ; bei einem t^entnglfitften Vu^faOe bleiben 130 Muffen.
Better berichten bie Sa^rbü^er ni^t« \>cn Ariefiferetgntffen
binnen ber ruffi^en ®ren}e; um ben 14. Seyt ld|t an^ bie
€4i9ttne ^pfi^orie ba« Drben«fieer ^eimte^ren.
60 genau fiimmen {met bur4> Quellen nnb {ßartei^enung
weit gef(^iebene Sericbte : ba« 3eugni§ ber 3nt)erldffi8feit, boi
fit fUt gegenfeitig aMfitütn, ifl unnm^dtli^. <Sd mag {um
Ueberfütffe ertodlf^nt »erben / tai bie Z^eilnabme bed <j|8«
SRicbtel an biefem gelbiuge au(b fonfl beglaubigt iflO-
Stirer in erörtern ifl nun nti^ bie Iitautf(||e ^fe. Z>a§
fle anegebiieben^ erwähnt bie @$onne ^pflfiorie in itSrge 9L
40<'v an«ffi(^rli<|^er b<^t fie bai^on bereit« S(. 36^' — 38«* ge#
lianbelt: Sei feinem ^lfegefn(|i beruft fi^ ber (Sr^fffirft
fUeianber auf fein 93&nbni# mit bem «»fepfer ber t^eltateren
fa»otf(9 genom)[»t'' ; aucb ^erfpriebt er felbß in 9itt|Iattb gu
eifibeinen ; mittlermeUe fürbt ber pDlnif^e JtSnig 3obann ftlbcrt;
ber 4lri>§f&rfl mn§ bet^alb na^ $den ; lo6f fcbreibt er )»oti
ber nnb melbet, ber r^geba^te taterffe fepfer«' ^ittt mit 80900
(Reitem/^en Sanaig äberf(|^ritten« 9llg nun bie Sitouer an4^
blieben / geriet^» nii^t nur bag Drbeng^eer in grofe ®efaf^r/
fonbern anif ber Unfall ber Zartaren »urbe vereitelt.
S)en beflen Sommentar baju giebt eine fintmort beg
2) R. R in. XVÜ, ®. 88~9i. «m 14. ee|>t 1501 fd)rHM to
Cmnlbm au S^üin an bm ftat^ jn (Riga: bie gragt torgtn gnoiffer tnl
8anb gelangter t>fit>Wd)(r (ibtagberfunbigcr fei bi« gur 4^eimfe(^T br« DiR
unb bee CllO. an^ 9iuglanb su^bertagen.
•roftfurfien an bie 9oten bed OSR. 3m ^utti wat UxlfoU
xif^e Stirdi gejlDtben ; ^leltenberg fa^ rii^tig ))otati9 ^ »ie
babut^ bte ))emnbnrten $(dne getteuit »Acben unb Ue§ feu
nem Serbfinbeten iBotfleUunflen ma($en. S)arauf antwortet bec
9tci^xft (iDOI im 3uH ; Suppl. ad Hist. Russ. Mon. CXXIV):
fa09 et a^^ jur Ordnung naifi $oIen muffe/ woUt et b^db
Sorge tragen für bie 93ertffeibigung 2itauend. S)em Snfu^^en
mit bem gonjen litauifc^^en .^eere gegen ^Mtm {u cpcxittn,
uxmci% er }»ar biedmal ni(bt na^^ufornmen^ bodb )>erf))ridbt et
6000 Solbtrupyen ju gug unb }u $ferbe unb fiberbieg ttiS
et ben ganzen 9lbel be0 ^ifhict^ fßologf aufbieten ; am 39.
Sugufl fo8en fiä) biefe Zru))))en unter bem ^au))tmann )>on
{ßolojf @tant^(au« ^(ebomicj unb bem Sd^men riS^rnu"^)
mit bem D9R* Dereinigen ; fobalb Sitauen von ben Kuffen it*
freit ifi/ foQ bad gange litauifi^e «^eet na^^folgen; flbtigend
»irb glei(f^}eitig ber »Imperator Tartaroruro Zawolsky^' in
9iu§lanb einfallen.
2)at)ün »iffen au(^ bie ruffif^en Duellen : 2)er Serab#
rebung gemdg foQen bie S)eutf(|ien Dor fßiedfon) mit ben iu
tauern iufammentreffen ; aOein biefe loerfeblen bie 3^^^ ) ^^^
Opocita, bad er eingenommen 1)at^ erfä^^rt ber »'$an Sjiet^
not**, bie S)eutf(]^en f)dtten Dflro» verbrannt (L Plesk. Ljetop.»
Codd. Karams« ff. ad a. 7010). Uebereinftimmenb ent^U
btgt bet jtönig SIesanbet felbfi bad utft^ltt BufammentreffeU/
aU er am 18. Slugufl 1602 um einen neuen getbgug untere
fianbelt (Sappl. ad Bist. Russ. Moo. CXXVl)/ unb meitete
1) $Brrg(. Miechow lY, 82 nnbnad) i^m Rayn. Annal. ad a.
1506, Nr. 39. nln bellis fortunae non omnino expers (t9 ifl Dom
Aöttig IUc|anber bie ftebt) primum quidem per expeditionem contra
Hoschos ductore suorum Lituanorum fidelium existente Bohemo
Czernyn Hoscos tum viribus et multitudine Superantes cnm
pancis Itituanis et stipendiariis devicit^.
(lv«iii|iingta f»p Den ^JotftfT ent|2(t l)aft 3{iit»«rtfi^m6fli M
OSR. Mitt. SO. »ttsuH (ib. CXKVID. S)itf e^nreifltr Bor
^Hflt/ ^0$ tote Stgf gtunfl fi»ci 9l^(eR. iintecfKrtfc &0vm tint
at|efft^ iMi^eti.; ber D9K* 6efbiftt fidSi Mtter Akeir bnt ffiodir
(riidi^ ; er fanH >ie Ctttf^ultigitn^ id^t fritm teffen^ att ^ib
U» tie Sitatur Ht(|t erfa^r^ f Annen^ »0 er lagerte ; fem IBott
ftt^liivert fiil^ : »/bo mpn g. ^. »i^ fcen ©pnen »efeber it9
9)9tn^e ganbc ta^/ svere A« d)!« I)e ®)^iieii Ha(i ^ Pe«fio»*i
r
S3aii lern intugc ber (Raffen in liftant ff. 8(. 4P — 46«- -
. S&ie StUtönher^ ai«^e Htn es^atottdntö cruct« (^ept 14;)
|etsiie|^reit ^ finden ^ ba| mtMernietfe Me {Raffen aui^ bofcl^
gei^e^t unD gd»tannt i^aicn r M4Iic^<^ «tiu nene {)eei?fi^
im!» gefielt auSetaanbfr^ um auf baft.erfle ünfgiebot mit ato
8Ra#t flugd ^lei»er au^oft^ot. Sfiein Den DSK. fdb^ befiSSI
f4^n>my {a# lfbtit#e^ Ardni^eit imD ed tnben fiy i^iele ®&
Meter \>t% ^x\>tvA, ^anfer^ (Reiter unb Jtned^te^ Dag/ a(# «H
21. ,Oct»b^ i^effelben S^^red bte SVifffen , mit Den Zartaren
ft|er;9DQ00 SRann ftorf, ind SonD ^flen^ Die Sit^länDer fet
Dtm nnfletett groß ttid^ fa rafc^i ^ a(d Die 9iotl^ erferDert, j«
^e ju eilen t^ermigcn. ®o ^ermvjten Die getaDe Dad gonje
@4ift S)oxtMii/ Die falben (Stifte (Riga unD ^"^X, Die gon^
(SfMete 3Sortf nDiirg/ 9&fel/ Untaten/ «^fanet, (Sime«^ SaroMiA
SoM;, 0&ert»a^ten/ 3et»en/ ffiefenDerg^ %t\fkwif ^^^x^ vnD
929tifit mit ganj SSiiertonD unD ffifiren n^ol 40000 ieglt(|ea
ttitei» gefangei mit fiid^. ^ai^ )>or i^^et ivei^Dfit i^aen tfiOt
fammt Dem ^aa^)tmann, »^ergog aiejanDer DboIenfft> getJDtel
unD fte entfernen fi^i am @nDe fo (laflig/ Dag Die nadj^ej^n^
Dett ärfatiDi^>eii %ttuxi fte ni#t me^ ju ereiien trerotlgtu.
5DeutIi(^ wnterf(]jicibet Die 6^onne ^pfi^^orte jttjei Sinfcttte
Der SRuffen ; Der erfle ifl am 14. ®e))tember bereite vorüber}
Aec attbere frefinnt am 81« DctoBer* Uekt jeith' fltfte t(f^ in
tat mir }itgangä<l^tN CUttSen ireiter leinen fftä^mii ; Mellt(#t
ait|l{t :tet8letd^ ein ©^reiben b^d OSR* ond trmet vom
S6« Dcto&et tind. 3454). 2)en }n)titen {renlf^ren^foftol läfl»
^e^ Ott ein^eimi^ OueBen mit 3t(t#tn(f. IcQ I. Plesk.
Ijttoy» (Codd. K^ranns. ff.> nnb bie Wogkres. Ljetop. «I
t. 7614 »ed^ten : Stm 18. Ddtlbtt erf^eint bef gitf 9kiß
$iwbet DMenlfi mit ber meiUrsii^ifm Wta^t ünti ben 2^ti
tfttfH in ^eMoii)^ nm mit im ^kümtm vereint in b«^ Sdnb
Iftt Sefitf(!(|en ju jtel^en ; am 94. Cctobet faSen fte in Sii>nw>
Itn. fbat S)atttm kgei(|tt€t »d nur ben ^ti^mdf ani
i^ffihtbf f» bü^ bie ®ten}e immevl^in erß «n legten Detifot
ittievftiiHtitteii fein mi^te. Die jarif^en aBf^jenreben jief^ittpi
Herten/ bie $te#f i»Mt jut ginfoi; jene bevne^^m«n^ bie Deulk
(#en anß 2)0(|»iit fUnben vm: ^(met^ nnb tffdfe« auf tle U9i
m et^tn %npx^Jl foat bit gfltfl afe^itnbet Dtolenffi; bti
^utfj^en »erben je^n SBerß n^it t^folgt ; bie Sbiffen altt
ge^en bei ^otpat t^orubet na^i ^n^^^nd^^^ob ; b#rt|itt bmmeft
aud^ bie ^(e^fower^ mi^c loon jenem Steffen nid^td »iffen;
mit efnanbev fri^n *flc »ly^lbel^aUen ^leim'j.
SRan {tefit/ bie Sidr^elliing ber tnffif^en Dnellen flimmt
^miu mit ber G<|i>nn<n ^9^otie; Mir T>c$ btefei^m ber
9l(dber(age ber 2}eHtf^t» )>of Reimet fd^tDeigt^).
t ) ®o bie angefahrten (Sobt. ber I. Plesk. Ljetop. tinb im ®an-
9tn äbereiiMtimmcnb bie Woskrf a. Ljeto{>. , nur bag iia4 hlä^ bri ^ift
met bie (Rufftn bon ben lDeutfd)en überfaßen tDcrbnKunb, nac^bem fle Qt*
tlrgt, Cbolcnffi aber gtfaflcn, fRebal (Jtoli)tvan) nage fommen, um bei ätoan»
gwrob^ ba9 Sonb $» beriaffen.
2) S)ie ^ailcOit übdgmd fle^i Mt* . f^U tUfftf^m Qndftn biflm
bor Reimet bie 2)eutfd)en aud ^or))at aerfprengt totxbvx $ bon ^inem $Ber»
\u^t, n»el(^ bie tru))tien bt6 IB. bon !Dor]mt erlitfen, berid)tel au()() ber
D»Mln4, a«l)*
S38 drillte C^oniie l^^flfmie
Xu« IMItbtfilfen Urfitiibeit f!nb btei 2)aitii wti 3iitet(ffe*
fbn 26. Oct« f^teibt bet DTt. au% dtmeft ; am 33. 9l«9.
«n« SBeiiben; a« 28» S)ec. au« Setffeiijlein (Ind. 2464.
2467. 2461). S)a« erße einreiben ifl Dor bem Qtogen Ciii^
faO abgefaßt; bad iwtiU, »i^renb bie Muffen ba« Sanb 9et#
»Aflen : bet D3ft. na^t, bie Zru^i^yen bet eanbfi^aft feteu m^
»t^t Mtfamuiett; bie 2)atßeaun9 bet Spönnen ^pfil^m^ »itb
babut^ beftdltgt. 2)et btttte Sttef iß üffenbat auf bet 8et#
feignug bei getnbe« gefc^tieben ; batauf beutet f^on bet Dtt;
aK*btfi(t{t(^ n)itb t)on einigen etrungenen 93ott^ei(en betteltet.
S)a§ bie Ruffen ^on Reimet au« übet ^wangj^tob ba« Sanb
Mrlie^eu/ ntelben bie tuffifc^en OueOen ; i^etfotgten bie Siv«
Uubet , fo lag Seiffenfiein auf i|tet 6ttage ; bie &^9mt
<^9flbotte t^erjet^net bie i^etiofißeten Sanbfd^aften in entfpte<^en#
bet Steige ^ fo ba^ ftcfi an bet 9lantenfoIge betfelbe Seg be«
ticffif^en ^eeted etfennen Ii§t. So etgdnjen nnb etMutem
fi4 bie Spanne §l9^mt^ bie ruffif^en ^af^tbä^et, bie ix^
Unbif^en GUMflen.
93an anbeten teifen ))nb^gef($efften bet ^eten to lifflaut.
S)atauf im 3. 1602 in ben gaften »etben )>cn ben ^et#
ten }u SiDlanb nod^ {weiet Dtten mctni<^e Steifen in Stuglanb
untetnommen ; bie eine gut 9?at»e gegen bie 9ton)gotobet : bet
dcmtffux gu fUt^al, Sofiann von @ummetn genannt )>i>n bet
«etfe^ tSbtet nnb fangt t)iele Siuffen, »el^e an« 9lowgotüb
auf ba« neue €(f^(og gefegt tvaten ; bie anbete Don Siofiten
gegen bie {pie«fo»et : ^of)ann jpiatet, Sanbrnatfc^aB, fiutmt
|»ei tage lang Äta«nogcrob nnb tjetmufiet bie 2anbf<!^aft.
9u(^ biefe« SRat bleiben^ bet 93etabtebung }um Zxo^, bie iu
tauet aM. S>enno^ »itb ta))fet gefltitten iti ®d(i»anebutg/
<m Suftdüfj^eii See , }u äRatienBittfi ^ im Stifte gu fS>Hp^,
in Sietlatib u. a. D.
2)ttf^ bte Dueneit toirb bicd beßCtigt SeteiM {um 17.
^mmx f)aüt ber 09R. einen gtogen 3ug na$ 9ln§lanb (e#
f^Ioffen unb bed^aU ben ))0(ntf4en .ftinig befanbt ; meti bie
Slntoort niift xt^tititii einging ^ tnnfite bes 9nf4i(ag nntet^
bleibfn ; bagegen fpOten in ben gafien bntd^ bie SX^innfi^aft
ftnft (S^Ianb ^ 2)0r))at unb Defet Slaxm unb Styflot «»erflirft
unb )»eT|)ro)^iatttitt nnb in 9Itt|(anb gel^ieert/ glei<|)eiiig V9U
(Rofiten aud einige feinbU(^e ^äflifftt, wtläft bem Sanbe (ange
gefä^riiil^ ge»efen , jer^oit »erben (Soppl. ad Hist. Rasa.
Moo. CXXXI).
Som etfien 3uge berietet bie Woskres. Ljetop« ad a.
7910 : 9m d* 9Kd[T} fDmmen bie S)eutf($en Dor ^»aitg^reb ;
2«ban Itol^tfc^en) unb SO «nbeu faOen 9or ber Stabt; am
13. aR^Ti berii^tet ber 9.omti)ux jn 8)et)al au6 feinem &iget
))iei; S)tei(en bie«feitt 9laraa )>i>n feinem ®iege über 1660 gei»
^amifdSite Stuffen t)or 3n)<^ngotob (Ind. 3469).
2>en {weiten 3^8 confiatirt bie I. Plesk. IJetop. ad a.
7010, Codd. Karams. ff. : 91m 17. SRdr] fommen bie 3)eut^
ff^en wx StxMni unb fangen \>\tU Muf en ; entfetnen j^i^ ieba^
f(|lennigß^ a(« bie fßleMotter fietanjielien ; bet getbtugdbeti^t
be« Sanbmarfdt^aad batitt )9om 33. SRdrs aud bem g^Iaga
p Slofiten (Ind. 3473).
(Sine SDtfdf^aft bed D9R. befiagt ^^ gegen ben »otnif^»
ABnig (Suppl. ad Hist. Russ. Mon. CXXVII): %I« bet
2anbmatf<^aa in ben gaften bur4^ ba« ®e6iet ftofiten in«
^Mhmx eanb rädtte unb ©tanidlan« ^lebDwic) unb »diftnt*'
i^m ^ilfe angefagt^ ba »aren fie abetmaK »attbiucf^ig ge#
»otben : i^^ebben bo be ^puetlube ere 93oIt to mpn« g. ^.
ben ®9nen gefant^ fi^ibe^ myt Ux ^ulye (&aitp, grote (be>
Dmme fo »ere bat Dtigetopuelt )?e(e met gube* t)i» N (^v^Q^eiN
|M;t^ fefliint wmnet Ieltm»et aHimafi p^t^f;Mtnm »mn».
JSan Dem gtpteilen unbe laßen |o))tjltibe ff* SL 46^— 51^-
301 9. 1502 baft^tugen fi». unb 09R. atermott titten
B«9 iHi# 9iiif (a»b; vm%txt^ntt bad ga#9Pl^ b<t Säuert unb
bell Sbtotf tmai^tn fit mir 90IK) Meitet au^ubtiR^en. ^
tmitet emftcten fte b^r ^leMon^ gum britten äXofe t^eigeb^
tie 9hibiitft bet gitauet/ aie {»ei dte Stuffen^ gefangen nid
wt ben CßSL geBtail^/ ben Vitiiig etned ia^o^n ^eere^ t)9ii
Kuffen unb Sattaren nielben. Sofort bri(|»t bet OSR* ottf^
lago^ iu tti Mfft auf offktem geile unb ^actt ber g[einbe.
«m VMb (S^ltatbnt« dnictt/ €e9t. 13*^ beginnt Me Sd^ailt
fkeimat rtdS)Ia9en f $ bu itotfinbifdEien flteifigett büt^ bie tu
t€&^t^t aXoffe bet Hufen ; fil^B glaubt ber Stol fie die
4»erlinren ölet /gefangen ^ aM fie mt 93(nt unb ©taub bebedt
»iebet etfc^einen^ jjtbo^ tot CEmtattnitg vnfjfMg^ ben flie^en^
Jien geinb ju rietfelgen^ oetc^et ferne Zobten^ beten mutbrnag^
Hi^ fe^t »tele getvefeu/ mit f{^ genommen* ^ie 8ioI<nb&
'l^fien m6ft oQjntneie t^ettoten. S)et (SS., meli^en bet Sonb^
liMtfdM'^ Sa^nn $bitet awA Sebenf gefiifft tettet^ gebietet ivm
AebM^tnil le« n)i|ttberbatett Sieged ben Zag •s<itt(rti(*nfi
Stucid id^tli^ gleii^b ben betiigen Dftern ju fekrn ; bet D9t
fi#et ttnfeter gfsebe^: ^xaktn Q^iUm mi Slkarten. S)aa
fioiib i^ frei; bti 9tanoa flanben 13M0 Viu^tn bereit ein}u<p
foAen : bk 3&betlage bet Sbren }»tngt {!e abjufle^en. 3nm
€^S nttb Mtt gott<«ffit<^ttgen Zobe eine» Jlned^e« bei
9og(6 bon Jtonban etbauK^ beri^itet
S>ie tuffif(|en SBeridbte fUmmen tre{f(i(9 ju biefet 2}arf
9dbiiig bir giiiifen ®^(j(ft{ um ^i^ lebf^ft b«Don in üA^^
{eugeit/ mtt§ man fle im Dviginol na^kfen ; |ter ge^e t^ nikr
eine tleberffi^t na^ ben ^a^tbfid^ern :
Woskres. Ljetop. ad a. 7010: Z)ie Si^Iänbet tcr^t^
men vor ?ßIe«fo», al« eben bie jatifdjfen aBojertoben ju 9lm*
ßorob flehen* (Sofort bted^en bie lefttereÄ anf: bie gurpen
©anilo SBaffiIje»icg unb ^mn JBafpijemicj ©jup, »ort»
lebet Utono» (ein Jartar) ; ber Statthafter »on JRowgorob,
gflrft »aff«i SBaf j«ie»ici ® jujffi ; gürfl ?peter gobanowicf ;
bie gurfien Dfjif SDorogobuf^fti/ $eter ^^icvo, SBotobimet «n^
brejeioic} SRifuKnffi/ Semen 9lomobanon)ffi n« a* %l^ bie
S)eutf$en loon beren Slnjuge t^ernebmen^ i^erlaffen f!e i^re
SteQung )>or {ßle^fom« 9(n ber Smolina erfolgt bie Segeg^
nung. Sn^^i Sluffen^ 2)ani(o ^tafiibcjelin unb Sen^a S^rlamo»^
melben ben jarif^en 9Sojemoben ^ bie jDentf(|en liefen* Oie
Weiter be« ^axtn feften »ereinjeft na^, Wfen babei i^re
®<!^lCiS)t0tinmi , tJbten t^iele t>cm Stoß nnb treffen auf
bie mot^Igeorbneten S)eHtf^en^ »eld^e ber aufgeI6fien Drbnung
ber 9luffen @tanb haften nnb einige erf^fagen* @o fierbeit
ber Prjl Slnbrci Hlejanbromicj Äro))otfin nnb guri Snriow,
ber So^tt {ßlefd^qeie»'«*
L Plesk. Ljetop. ad a. 70fl: 91m 2. ®e^t* erf^eint
ber 09K* )>or ^dborff nnb }ie|t fta^ einer 9l(i(!^t oieber ab«
91m 6. (Btpt ^e^t er vor ^(e^fott) ; bie ^(edfon^er verbrennen
f^re 93orfiabt; einen Zag lang mrb gefcboffen unb gefdm)»ft;
bann }ie(ft ba9 Drben^l^eer an bie gurtfien unb bri^t am
britten Zage an^ von bort auf* %U bie jarifi^en SBojeivobett
mit ber modfoitif^en 9Rad^t unb bem ®tatt(iafter von fflom
gorob anlommeu/ »erben bie Z)eutf4ien vor PeMo» ni^t mebr
angetroffen, bann aber bei Djeroiop ereift, wo fle i^re Saget
aufgefleHit ^aben. ßmx^ greifen bie ißleöfotoer/ bann bie
9Ko6fo»ttet an : bie (S^en (ber Zro|) »erben niebergemad^t
16
S4S Coline &^omt l^^orie
Sie 2>ftttf^eii galten @tanb mi itt^t r>xtU )»cn i^nen faQen.
Sergebli^ fit^t. in ^IMowifä^t gurß 3n>an (BDt^atüj bie
$Ie^fo»er pfammenitt^atten ; fit lifen i^te Dtbnutifi nnb xtu
ttn t^ereinictt ff.
Sie in in S^Dtinen ^p^orie unterf^eibet man beutli^
{tDei 9cticnen : hit S)eutf^en nnb i^c Zxoi flehen getrennt.
(Belegentli^ fltmmen bte Senate »irtlic^ fixerem; Xüp bte
Qi^omC^i^ftfimt anfufftt : r/be lyPenbet ))ocIcten yn bnffen
fulneß^en ßrpbe n94ft alt|»0)>ele man'' lieft fi<^ in ben $Ie0f.
^lafirbn^ern wie eine Ueberfe^ung bie Semerfung : »h öhcts
aSon einem ®e(ubbe bed DSRv bad gelobte Sanb }u U^
fu^tn, mt beffen bie fpdteren Iit)ldnbif(^en S^roniflen tma^^
nen/ von bem ^elbentobe ber beiben ^ernauet nnb bed Son^
i:ab S^r^ax^f fp mt )?on bem a3enat|^e Sucad «^ammerftettetd^
ipc))on ^erbetflein eriä(^{t^ f4^tt>eigt \>xt ©d^onne «^^flfforie ;
bafut berietet fe nad^trdglicl^ S(. 8P- 82<^- r>on einem )>er^
tat^erifd^en Sü^fehfd^n^en.
Ueber bie Stellung ber Sitauet ift fte m^ biefed Ttal
gut unterri^tet. Sereitd im 3uni l^atten neue 93erf)anblnngen
givif<S^en bem DTl* nnb bem ))oInif$en jtonig begonnen ; am
20. 9(ttgufi l^atte ber DSRv ^^^ einigem ^iittn, einen @in^
faS in 9tng(anb gugefagt (Ind. 2479. 2480 ; Suppl. ad Hist.
Rass. MoD. CXXVI. CXXVII). 3n SWoötau bef*ulbigte
man bie Sitauer gerabeju^ biefen neuen ^nfaU t^eranlagt gu
liabenO* ^bermald trafen fte ni($t gur redeten ^tit tin; aU
1) 919 im Sanuar €ant(it in SRodfau ben Sieben su btrmitteCn
fud)t , I> i6m ber 3ar erfldren : n)&()renb ein litauifc^er IBote (ed toar
Stanidiaue 9larbutom, totl^tv ben 3. 9Jl&r3 1502 Snoöfau loieber berlaffen
(latte) um ^rieben anfud)te r)Vh tj nopy, ^epes» cBoe cjiobo, » ob»
ifapü IUBX»-Axii€Tii OpAKBCKoro npHBtJi» aa namy otvibj, fta
))an )>ttnbetl9fen gef^efftl^en 2C» 243
ixt @dgila$t bereit^ vorüber u^ar^ am 24. ®e))t. mtlitt bet
JtSntg bem DSR. i)on bem griebendgeiverbe bed Satb« Stegt«»
itud; 1000 Steifer itnb 5000 Ttann ju guge^ offenbar bie^
felben , »etcbe ben 2it)Iänbern ju^iefien foQten ^ ^otte er gum
®4u^ bed t^on ben SRuffen bebrofiten Smolenff abrufen müf#
fen (Ind* 2488; gebrudft bei Jtient^ <Bä)taS)knp. 79-81)*
Um 9« Ott fonnte er aud 9Si(na gum ©iege gratultren
(Suppl. ad Bist. Russ. Mon. GXXIX).
S&an bem lateften biurebe mit ben Waffen ff. JBt. 61*— 68«^-
SDie S)ar{ieIIung ^on ben 93er^anb(ungen am ^i^^lii^tn
^ofe ift bereite oben ndd^ ben dueQen geprüft »orben* 6b(
ffe )u einem SiefuUate fufirten/ foQ nun ber jtdnig SIesanber
ben D3R. befanbt iinb jn einem SBeifrieben mit ben Stuffen
aufgeforbert f^aben. 9lld $au))tmotit)e »erben angeführt: bte
UnjutrigliiS^feit längerer gebbe für Sitauen / bie förmlidf^e @r^
ma^inung eined p&pfüi6)en Segaten gum grieben« Dogiel. Y,
XCII bringt bad begugli^e ©^reiben bed jtSnigd ; ed ffi^rt
bad Datum 1602^ S)ec. 7. unb beruft ff($ namentli^ auf bie
bringenben aSorjlellungen be« pap^\i(^m Sluntiu«, 6arb. JRe«^
ginud. 9(udfüf^rlfd^er waren bie ®rfinbe bem |ieimfef»renben
Iit)Iänbifd^en ®efanbten^ 3^^<^nned ^iIbor:p^ mitget^e{(t* 9m
6. S^nuar loerben bie ))oInif4en griebendboten in (Smolenff
Hinein« BABeAK na aamy seiuio» a^ * cbohx» jida^h c« Htai^ no«
ciiijiaA% Ba aamy seMjiD k mbofo jiHxa BamHHs aeMJtuM» noiHBiu&
Hepea» cBoe cjiobo ff.'^ (Akth San. Pocc. I, 192. § XXX) Ullb Im
Serfolge ber birtcten $Ber6anb(uug toirb In bemfdbra Snfommnil^ange ber
briben oben mebrfadb ertoabuten Utauif(i)en ^cerfü^rer gebad)t : »A« h Ht-
Mtj^'h Baae^s Ba aamy aeuÄn, a« h BoeBo^s cbohx», xeö« CTaiiH-
cjiaaa (^lebotoic)) c% adakk ^a HepBHKa c% AojiH-bpH nocujiaji% c%
HdbMi^H Ba aamy OT<iRBy aa HcoBCKy» aeiuio, a« ^ ^* hbhx&
vkCT% HS» BejBKoro KUM9A AjieKcaBApoBU aeiuH y*iajiK aaiuam
aeiuAHS Vi Boro jinxa uuhth<^ (Axtu 1. c. § XL).
16*
344 (ipmt Spönne ^l^^orie
fem; bec D9R» iPttb etiiia^tit/m^t}tti?getii: ebenbort foOen
bann bie gemeinfanten Serat^ungen unter Seitung bed Sarbu
naid geführt ivetben. SRan t^ergleid^e bamit bie ^nßtnction bed
JtSnig« für feinen (Befanbten na$ ®$meben 1&06^ 3an. 9*
(Haodl. rOr. Skand. HisU XX, 3— 8j; ber darbinal ^otte
ben Auftrag / tin 93änbni§ gegen bie Zurten {u 6tanbe {u
bringen : 9Qed wen bie Sonfequenj bed pi^^i^tn ®^reiben^
Tocm 3. 1601/ 9lor>, 16. an ben Bar.
@Dfort fertigte ber D9R. einen Scten an ben 5tonig a^
(1602/ 2)ec« 28. Ind. 2496)* 9m 7. Januar 1603 tagte
bie liDldnbifc^e Sanbf^aft ju SBoImar (Ind. 2498); bereit«
(Snbe S^nuar trafen bie Ut^länbifc^en (Sefanbten in ^Mtom
ein (Ind. 2600).
93on ben 93erl^anblungen in SRodfau berii^tet bie @$onne
«^t^ß^orie in Aurje. @ie begnügt ^ä) ber Set^eiiigung bo^^
mif(9er ^ ungarif(^er nnb ))i)Inif^er (Befanbten ju ermähnen ;
fie nagt/ bag bie Ii)>Idnbifd^en ))on i^ren aSerbfinbeten in ®tid^
jgelaffen nnb fo }um grieben gejivungen n^orben; ))ergeben«
lldtten fie gefudf^t / bie (befangenen ju (dfen nnb ben ^anbel
in feine alten Siedete/ namentli^ in bad Somtoir ju fRoto^ütoh,
loieber einiufe^en* S)ie Duellen betätigen biefe S)ar{lenung
bur^weg; eine gebrdngte Ueberfi^t ber SSerf^anblungen airb
ba« am be{ien bereifen; bad rufftfcbe ^rotoM ifl gebrudt in
Aufii 3an. Pocc. I, 192, p. 228—343.
Sereit« l^om 22. gebruar bid jum 3. SKär} 1602 Ratten
in SRodfau Unter^anblungen burd^ yolnifd^e unb ungarif^e
IBoten Qattgefunben ; aud^ naäf ibrem Sbbrud^e blieben iit
Vanp rjaba unb bie litauif^en ®roten in fi^riftlidjfem Serfe^r
mit ben ruffifc^en Jtnjajen ; e$ njaren bad jener 3^it f^^^^ bie
{ßrdliminarien einer entfd^eibenben Sagfa^rt; im £)ecember tro^
fen in fSRc^Un fQottn bed 9. albert un Sßi(na unb bed
t)an »unbetftjfen it^ä^t^tfytn tc. 246
ungatff($en J{onigd eini lex &axt>. Steginud fanbte Srtefe:
am 17. Sanuar 1603 jieHt ber 3^^ l^^ erwarteten litauifi^en
®efaitbtfd^aft ein ©eleit^f^reiben aud unb ebenfo auf 93ttten
be« ®ro6fürfien »on gitauen für bie SRottn beö DSK*, be«
gSB- unb ber SS. l)on ßWanb (I. c- SS- XXXIV. XXXV).
1603, SKarj 4. Sugleii^ mit ben ^jolnifd^en «nb Ittauif^en
Oefanbten langen bie Slbgeorbneten beö DÜÄ. ^o^
|)anne§ ^ilborp (3»afd^fa ^ilbor))) mit feinen ®t^cJ)u
ten in Tto^tm an; ju beren $rifla\) mrb SSafftQ
Snjanoaici Soltin ernannt (S- XXXVI).
— SRarj 7. Me ^aben 9lubienj beim S^^^en; ber liDldnbifd&e
©efanbte rebet jule^t (S- XXXIX) M. SDarauf f^jeifen
afle beim 3^^: ; nad^ Zi\^ fe^t er 3ebem einen SBirtl^,
nur ben Iit)Ianbif(^en Soten nid^t (S- XXXIX)«).
— üRärj 10. 9lfle ©efanbten, auger ben livldnbif^en,
am ^ofe; Unter^anblungen mit ben jarifd^en Sojaren,
fo aviä) an ben folgenben Sagen.
— aWarj 20. SDie ^jolnifd^en unb litauifdfien ©efanbten
bringen fd^riftlid^ auf Slbfd&Iuß, an^ für ben D2».
— SWarj 22. S)er ungarif(]jie ©efanbte unterjlü^t biefe«
?lnfurt;en, aud^ für ben DÜÄ.
— ÜÄdrj 24. SBeiterc Unterl^anblungen mit ben yolnifd^en.
®efanbten; unter ^nberm »erlangen f!e bie greigebung
1) ^A onocA-b Toro H^Hei^Kie nocjifj ÜBauiKy rnji^opm c%
TOBapH1I](H BejIHKOVy KH>I3I0 He.lOÖHTBC npaBH.tH H p^HB FOBOpHJlH ;
a nHcaHU t± bc-^ piiHH Bi HliMei^KHXx TeTpaxixs vh JlH«jiiiHCKBX%,
ffß H Bce A^jio H<fe]ieifK.oe Taus nacaHO.^
2] f)9. HliHeiiiKOTO nocjpa khasb BejiHKiitt noxvBBaTB ne hocik-
.iaa%, ne noTHHBa.iib «ro bhkto.^^ @benfo tomhtn bie Ht)Idnbif(i)(n ®e'
fanbtm na(f)mald ju 9lotDgorob belganbelt; ber fd)n>rbif({)e $ote trWt
t&glid) IBrot, gifd), S9ier unb Slet^ augefanbt unb burfte frei um^ergebes;
i^nen aber tDar bad nid)t geflattet (Handl. rör. Skand. Hist. XIX. 81—88)-
246 (Sl^nne Sd^ionne ^Vßt^^^ne
ber ))ür bem griebeudbrit^ gefangenen (poInif(^en ?)
5lauf(ettte.
1503^ 3Rdr} 28. 9{a^bem ber @ntu)urf ju einem Setfrieben mit
$o(en unb gttauen auf 6 ^a^re, \>m26.Wt&xi 1603
an, i^en beiben <5etten aufgefegt unb bidcuttrt »otbeU/
etflaren bie ))o{ntf(^4itauif(l^en ®efanbten/ fie ivurben
untetfiegeln nur, n^enn anä) mit ben S)eutf($en ein
Seifriebe t^ereinbart »dre : ber 3^^ ^^^ ^^^^^ ^^^
mit biefen unter^ianbeln (g. L).
— Tt&xi 29. Unterbanblungen mit ben S)eutf4en; ju
$rotofoII genommen/ auS) xoa^ bie S)eutf(^en gegen bie
rufftfdSien gorberungen r/unjiemenb'^ bemerfen(S. L)'j.
— aWarj 30^ 3tIIe 9lbgeorbneten , m^ bie beutfd^en, am
$of. SDer ungarifc^e ®efanbte überreicht ein 6d^rei^
ben: o^ne bie Sidänber^ totlä)t nur auf brin^»
genbed SSerlaugen (na saAaBie) bed JtSnigd
^(esanberd erf^icnen, n^ürben au($ fie feinen
Seifrieben f^iliegen ; bie Iit)Idnbifd^en ©efanbien aber
trdren geftern bei i^nen gen)efen unb bdtten gefiagt,
üon ben jarif^en Sojaren geftl^impft unb mit uner«^
trdgli^en ©orten tjer^öl^nt »orben }u fein ; ob ba«
mit SBiüen be« Baren gef^^e^en ? — SDer 3ar W§t
barauf erwiebern : bie lit)Idnbif(^en Soten beriefen ft(^
barauf, ni(^t fie wdren um Seifrieben gefommen,
fonbern ber Jt5nig ^lejanber ^abe ben OTl. gebeten/
1) 9,H MapTJi 29f Btxhjt% jkWMSh »ejiHKim nocAoii« H^MeqKOH«
6htk Ha ^Bopli i H BHCHJtajii K% BHM% KasHai«A cBoero ^HTpea
BojiOABK«poBH<ia, f^ coKOJinHHero cBoero cji^nnKa a^ aiakob«, n hto
c» HAii]i[H o nepeMHpBe roBopHjn h hto Htoi^K npoTHBi Toro ro-
BopuAK B« no npHromjr, h tot% paaroBop« OHcaB« n% HtseTif-
^an t)iinftetl9fen def$efft|fen zc. 247
mit bem 3^^^^ Seifrtebengu fd^Uefien; icmitxccU^
ten fie au(fi nur mit bem 3<^^^i^ f^I^f^ fd^Uegem
2)a9 aber »dte gegen bte alten Utfunben ; et lonne
ia^tx nur feinen ®tatt(ialtetn ju Stotogorob unb
jpje^fou) befehlen, bag fie, »ie tjon Wterö gebraud^^
tt(|i/ einen ffleifrieben auf fedji« S^^re mit ben iw^
Wnbern eingingen. — 3laä) biefer Crfldrung gogen
j^(f) bie ©efanbten iurü(f (aa oKöJiBHsee), liegen f{$
in (Segenwart ber S>eutf4en bie aUen 2;ractate geigen
unb erfldrten fobann, bie S)eutf(&en fiellten un#
billige gorberungen: fie foQten ft(f^ gufrieben:
geben unb ben SBeifrieben eingeben (S* LI)*
1 603, ^pxil 1 . Mt ©efanbten, au0 bie beutf^en, am ^ofe*
SDer ^at lägt i^nen bie entworfenen Zractate i^otle^
gen'); barauf fpre^^en bie ®efanbten: „jaie ^iuio
H HtMcifKoe B1& K0B]](1} DOJLomtuo'* uub bitttn um
gntlaffung (g. LI).
— %pxH 2. S)ie ®efanbten am «^ofe ; Unterfiegelung ber
Xractate; jtreugfuffung* SBon ben 2it)Idnbern
feine, JRebe (S- LI).
— apr« 4^ gntlaffung«aubienj (S- LI)*
— «pril 7. SIbreife ber ©efanbten au^ SKoWau. S)en
lit)(dnbif(fien Soten wirb M $rißaw ^etrufd^a SRotlo^
fo» mitgegeben (LH).
9Ran ftebt offenbar : }ur Unterfieglung eined 2:ractat^ )i>on
Seiten ber lioldnbifd^en ©efanbten war ed nid^t gefommen;
ber 3^^ ^^^^ fid^ förm(i(!^ geweigert, unmittelbar mit 8it)(anb
gn fc^Iiegen ; er ^atte i^nen nur einen Entwurf mitgegeben*
1 ) ^H 1TO KOTopoH posroBop& 6uA% 3a CDHCKB o Htnetif-
KOM» A'^Jiikt H x± pliK Bcli nncaau n'b HeMexi^KOM« «ii^he*, na
^twh nparoBopiuB nepeimpBHe rpaMoiw.^
948 dpnnt Glenne If^ffttit
Sie i^terfeitt mttlteit biefen ab teferenbtttn eiitgfgfiigenomnt<n
f^ckhtn. (Benou fo eTjof^U nun bie @({|onne ^9{l(io¥te 931. 82"^'
fit ff&ütti t^ ittf^an 0i^p ht^aS^ etet liieren tf^o I^ffUnt^i'^
3n einem etgentli^en 9(6f^(u§ t^ax ed fomit niiift gefommen.
SSem bennoij^ bte ®^onxit ^^ß^orie ben Setfrieben ^om 25.
SDtät} batitt f fo iß bad geiDti richtig ; bie Stt^Idnbet »erben
in 9RoMan bnr^gangig aU fRa^txtUt ber Sitann be^anbelt;
0^ne gra^e fleSte ber garif^^e Sntourf ifinen benfetben Xermin^
wie biefen ; ber litauif^ # vuffifd^ SBeifriebe aber batirte )oom,
26» SKär) 1603. Qnbliä^ fftit aOen Siveifet bte nad^ntald
in 9lott)f orob aufgenommene Urtunbe^ n^el^e eben biefen Xer^
min fe^t.
SDie ©dfionne «^pfifiorie i{l in aQen 2)ingen beffer untir^
ti^Mf aU bie festeren S^ronißen; am beutti^flen jetgt fidfi
bad in ber ))orlie8ettben grage. @e(bfi Sl&f\em mxi mäjtö
me^r ))on biefem SSeifrieben; er/ »>ie aQe @)»äteren/ ))ern)ed^^
feit i(in mit bem grieben t)on 1509 unb fd^retbt im 9ln{^(u§
an bie Jtriegdereigniffe bed % 1602 03^0 : „m filtfer S3ic^
toria t^nbe 5nermnninge bed SKeiflerd , l^efft be SRudcoioiter
beteren foe^ gegenen / t)nbe einen ftebe begeret , xotldcn be
SDteißer na f^nem n)tUen/ ))ele 2iftr land erlanget t>nbe be^i
lamen ^efft". ®enan bad ®egent^ei( ifi mabr unb bte ®($onne
^if^oxit fagt richtig (63^) : »np^t na tDiUen t)nn t)orbeI
ber Ipfflenber"»
Vu^l bag bie livIänbifdEien ®efanbten )>on ben Iitautf(]^en
in ®ti(]b gelaffen mürben^ gebt aud ben DueSen un}n)etbeuttg
ben)or'). S)er D9R. fetbß f))ri(^t ed in einem @4^reiben.)?om
14. SRai an ben ^9K. migmut^ig aud (Ind. 2606).
1) 3n ber Suflruction für bie i>ornifd)'Iitauifd^en O^tfanbtcn itifj/t eft
(1503| 3atiuar 9*): n^ ecTjm MncTp» JlB«iiiiBT€sis m» bqiiijim»
S)et Sntottrf )»om 1 « 9pnl tfl tiird iri(|^ er^tten ^ ttol
abet ber ju ISRott^gotob 9ef<^(ofene Xractat; eine butd^gdnsige
Ueberemfitmmttng tfi titelt ald ival^TfU^einli^. Sßte genau bie
®iS)owxt ^9^^orte bie einjelnen Sebinpngen bed Seifrie^
bend angibt/ tefitt eine 93etg(et4^nng mit bem 9lo»9on^ber
aSertrag*):
St 63*- 64«- : Dtf fo jl^e^bt barijnÄe' tat binnen bea Wr«^
ftemmeben ^i paren nemäntl^ lOM htpitn patt^tn be9
anbeten Inn^ ))nn n)at^er anuedEiten ebber bott))) t^re^^
ben ff^al ^nn op men anberd ^emantb 'oan gebauten
püxUn D)) t^tomebe knbe ebbet teat^et beuunbe bem
fd^olme bat Uuent^ ni^t geuen''
S ertrug : nWutf )op ftembbe Sattbe lonnb n^ater foQ man
nid^t tteben ))on bepben :|parten/ )»nnb mxt t>on xotU
(fetem j^attc ttebe t)p ftembbe ganbe tjnnl^ »atete,
; bem fDll man bat lenen ni^t gelten".
99(» 56^- : f^^^tenbanen fle^tb ^n bemeltlb^n t)rebebteuen bat
men ))or epnen beff tonet vnn bot^flagen npd^t ant^
warben ^ä)aV\
cioHX» noc^oB« Ao MocKBH, TorA& MAtOTbi tto^xk BayveübA, o noKo»
Ha KOBeq» A'^Ai'B ; A ecTJiH nömjieT» , bho nocnoHy Maexft 6utii
noKOH BSiiTb B-feHBfiiH, a6o 00^% ^acom^ (Akth 3an. Pocc. I, 200}*
i ) ^tx ©rifrfcbc \ft In feiner alten bentfd)en Ueberfcfturig (Ind. 2497)
abgtbrucft bei Jtienil3. ®d)(ad)ten. p. 83^-88. Aienlls brntft bem Index
bie Semerfung nad) : n^er ^au))tfriebe ifl bi« \t\^t nod) nirgenbd an finben
gertefen", SBell ed feinen gab. (Sine, bleüeld)t 3tt)el, Drlglnalauftfertlgungen
be9 ®eifrieben9 befanben fld) im Orben9'9lr(^lb ; wenlgflehd fihbet man im
®to<I^oImer 9krad<t)nifi )er im 3. 1621 aue Otitott iiad> 8d)iotbett tut*
führten ^ocnmente folgenbe Schimmern aufgefübrt :
[87] Vertrag dlDlfd)en bem 9tu{flfd)en 3aren 3o^ann unb feinem Sofy^t
IBaBU 3ft>onoh)U3 unb ben üblonbifc^en etäsben. 7011.
[90] (»n rufPfcfter »rief bom 3ar 3oban. 7011.
fiieQeifl)t. ttt mit bem stoelten ®tftid( ber au9 0t66fau l^eimgebradOte
(Entttwf ' gemeint.
260 a^mt ®d^9nne ^^ß^^rie
S ertrag: "))nn9 t^ot einem Dpef t)nnb 9teitet )9nnb Z)oet^
flieget foll man ni^t ftan".
9(. 67«' : ^^9rna ßelptif ipn ben fuUtefien brenen hat be beben
))an beplTen yart^en eren txptn i^etpgen wetfi ^ebben" f|.
S er trag: »rt^nb in buffen ben beben jf« foOen liebben
einenn gryen »eg^ ff.«'
fbU 57*- <"• : ,,0(f bat be leeren t^o I^fflant^ buffen bp^rebe
tfiüm enbe gelben fielen".
Sertrag: »93nnb od bie b^frebe bryfe in buffen 3^^^^
foK man ni^t ))ün fiel fenben".
99U 67^* : wDfft^e ^emantf^ "oan bepben :t>art|ien gepn xtä)t
fragen mo(!^te auer Kegelpte fafen fo f^Dle man t^ox
bat fpne nemen )op ber grenge bar be m^d^egetp^eyt^
gemant^ 9d bau bar-m9tfi fi^ole be b9))rebe npc^ft ge^
brafen fpn."
93ertrag : „t^nnb g^fft man Duer bie dedffltfen faden feiti
fRtä)t fo foO man bar entgegen t)or bat ftn nemen
S)ar fulneß vp ber greni^e bar foQ bie frebe nid^t
mit gebrotä^en fein", u, f» ».
9!od^ erwähnt bie ®ä)t>mt «^^jl^orie^ bie SRuffen fprä($en
ba9 ganje Stift S)orpat an. ^u(^ j{aramftn (ruff. Siudg. t>.
1830) VI, 380. 5Cnm. 614, ^at jum 3. 1603 eine Cx^nü^t 5»Dtij.
S5ie Ht)ldnbif(^en ^errea, auf beren „U^a^** bie Sotcn
ben ^>om S^^^^ enttDorfenen Sractat angenommen Ratten, fug^
ten jid^ ben geseilten Sebingungen; jebcc^ ni(^t o^ne SBiber^
ßreben : man fte^t "oitlmtf^x an(]^ ^ier, mt genau bie @<|onne
^^^ifoxit \>on aßen ©timmungen unb 3ni^ntioncn in 8it)Ianb
unterrichtet i|i. ßwar muffen bereit« 2lnfang 3uli bie liolän^
bifcf^en »pten in Slowgorob eingetroffen fein') unb nacf^ ber
1) ßftgl. b!c rnf|lfd)c SnflrucHon für einen öoten, loeldjer bem
ruf{lf4en defanbten nadd sßolen na(i)gefanbt toirb (Aktu 3aa, Pocc I.
\
allgemeinen ^(nnal^me lam man im September jum 9t6f^Iu§ ;
allem — aa]{)tf^einli(|f efie bie ^a6)xx^t m6) ZMmt flelangte,
'oxtUci(S)t jebod^ mä) unter ifirem ßinbrucf — bereit« am !♦
Dctober* 1603 erliegen fammtli(|>e lirtanbifSä^e ^enen unb
®tdnbe gu 9tiga eine S)ec(aratii>n nnb (Red^^tfertigung/ med^atb
ber StiOftanb mit bem ä^odfomiter länger ni^t gef^aUen mx^
ben !5nne/ mit ber fBxttt an alle Ferren unb @tdnbe in S)eutf(!^^
lanb/ ibnen ni(!bt f)inberli<|f »werben ju »oflen in ber SBeifieuer
unb ^üfe, weld^e ber 5ßaj)jl bem Sanbe gum S3eflen crJffnet^).
®ot(f)e SHegäte ftnb für und U)i(f)tig^ »eil fte bie S)arif
fieQung ber ®d^0nnen ^9|lb<>rie t^on ber Unentbebrlid()feit ber
Sruciate auä) mS) gefd^Ioffenem Seifrteben rechtfertigen/ mf gen
i^re SRotii^e im Uebrigen and) gan} anbere gen)efen fein. 3^
biefem @inne loerben no(^ folgenbe 93emerfungen am $Ia^e
fein» £)ad @(fiut(^ unb Zru^bunbnig mit Sitauen »ar i\xx(fy
ben rufjif^en Seifrieben ni6)t aufgefioben'). dh^ bem 2obe
2iof)annd berief {!$ Jtdnig ^tejanber audbrudti^i barauf (Aktu
san. Pöcc. 1, 320), aU er ben DSDI. einlub auf ben fRti(f)^^
tag irdSf SBilna (18. ÜRiSri t606) »oten ju fenbe»*). ®ie
192, § LXXVI): 9)A. BicnpocATi» ero npo HeHi^u , h evy mojibiith :
cjiHmejii ecHH) hto nocjifii HtMexcKie npnmjH bi HoBropo^i» HMaTR
nepeHBpie c% bcjihkhmi HoBfimi-ropoAoxi r ückoboiii^.
1 ) &eraeid)ni6 ber aud 8Ritau im 3. 162i tntfüf)rten IDocnmrnte.
Nr. 64.
2) QHne «nfrage M S^9n, barüber bon 1603, @ei)t. 12. in Suppl.
ad Hist. Russ. Mon. CXXXIII.
3) (Sine gon) äbnlid)e Hufforberung erging bamald on ben fd^toe*
bifd)en 0leid)eratb (Handl. rör. Skand. Hist. XX, 3-8) ; 3nftnietion be«
jtönigd bom 9. San. 1506. ^er Antrag lautet : ber jtönig xooflt „cum
dominacionibus vestris , ita sicut cum prelatis et magistro lyuonie
parem et mutuam intervenienciam accipere Similibusque inscrip-
cionibus sub honestis ac vtilibus condicionibus pro vtraque parte
confirmare quo potencius et constancius negocinm quöd pertinere^
ad communem Ttilitatem cum dei adjutorio jncipiendum ad bonum-
269 (S^nnt dj^onne ^^ji^otie
»are n bort tt\ä)mtn ; aiid bet Sntoort ^ me($e bet ASnig
i^nen am 2. 9Rat 1506 gab (Aktu. San. Pocc. I, 226)^
erfahrt man, ba§ bet D9R. na$ Serat^ung mit ben $rd(aten
uttb ©tänben in Sit^Ianb f{^ gegen einen t^orjettigen S9tu($
US tufflf^en gtiebend erflart |iatte; feine SReinung wax: man
folle ben 9(u^bru(ti innerer gelben in Sluglanb abwarten.
Tlan fc^eint bann äbereingefommen jn fein^ f!(^ gegenfeitig
bte B^itungen auS SRo^fan mitjnt^eilen unb anf alle gäSe be^
reit gu fein. 3«^ gebmar Dber SKarj 1607 erfolgt eine aber^
malige Sefenbung bed DfBt. ivix(fy ben poM\ä^tn jtdnig ^ bad
iß nunmel^r Sigi^munb. ScrangeßeHt ivirb au^ ie^t bie Se^
rnfung auf HS el^ematd gefcffloffene 93unbni§ ; ber Antrag ge^t
auf gemeinfamen jtrieg gegen WioStau, nat^bem and^ bte ^a^
ren ^m fßerefoip unb Aafan mit bem jtonig baju ft^ ^erbunbet
(iKTu San. Pocc. II, 1&). S)ie (ablef)nenbe) 9ntn)ort be9
DaW. ijl mir nidj^t jur ^anb*). 3tfle bicfe SSer^anblungen
»wtben übrigen« t)i>m ^3reu§ifd^en Drben mit Seforgnig »er*«
folgt ; tS lag ibm me^r baran, bafi giolanb gegen ^oleiu ate
gegen SRolfau freie ^anb befiteUe (Suppl. ad Hist.imss.
Mon. CXXXIV. CXXXVII). S^ie ^ilf^jufage t)on SKemel
r>om 14. SDJdrj 1607 (Ind. 2536), bie Unter^anblungen jmfd&en
finem deduceretur'*. 35aran fd)Iie6t fld) bic €infabung nadf) ßl(na. 3n
2it)(anb fd)eint man im Sommer 1504 borüberge^cnb an ein S3ünbni| mit
®(i^eben fegen ben fRodfotoiter gebadet ju baben (Handl. rör. Skand.
Eist. XIX, 26— 31). — ©ie man allgemein auf ben Job be« 3aren Sol^ann
ft»cntirtf, le^rt ein »rebe M $at)fle« Suiittd IL bom 18. Sßlal 1505: ber
9Q)»{t abfoiD)rt ben j(oaig Sttesonber bon ber igm burd) ben ^qpfi Qie^anber
VI. auferlegten »ert)flld)tung, bie ^eiena awn lUbertritt au amißgen; um
bett «uöbrud) einee neuen moöfotoitifdien Äriegeß an bermeiben , fott tiefe
$Bef|)fU(|)tung rult^ett bie auf ben Job bee fd)on alten unb fd)n)a<i)en ®rog''
fürflen bon SRodfau ober bid fonflbie delegen^eit g&nfliger mcrbe (Rayn.
Ann. ad a. 1505, Nr. 31).
D' ®ie ifl im ßrucbflüde gebrudt bei 06ojieHcuH C6ophhk%, p. 87.
DTt. m\> i^m. mm etned JtriegeS mit Shstüml (gelt. 1608.
Ind- 2542) ttiiflen ffir gtolanb m ferne gju^te. aSittUt^
iveile »ar ber DTt. in groger Sebrängnig; b^r Stinii (at^e
jum britten aSoIe flefanbt uob ^ilfe, gegen bie. Stuften htm^
fprudj^t; ium britten ÜRoIe in biefcr <Bad)t berief ber D5tt»
gum 8. 3uni 1508 bie Prälaten unb @t4nbe nad^ütiga;
fagte ntan ^a, fo mx gu befur^ten/ bdg man fi(]^ abermals
ber rufpfd^en SWa^t aDein gegenüber fanbc;. weigerte man p^,
fo xcat t)on Sitauen ®(^Iimnted p.bfforgeq (SuppK ad Hist.
Rus$. Moo, CXXXV- CXXX.IX), S)ie able^nenbe «ntwort
tvurbe bem Jtdnig nac^ ^molenff uberbra(!^t ; er tonnte feinen
Unwillen ni(^t ijer^e^Ien.»
2)amald panb ber^ndgang be^ rufßfd^en igeifriebend nm
ein ^d^t beoor. S)ie (^^onne ^pP()orie Itfgt p^ baruber fo
an« SI. 68*- 58^- „alfn« V^.m^tf^ ber lort^e genoift t|fo t)or^
Panbe gegeuen watl^ rowfam^e^t^ t>nn tropbef I^fj^anbt^ l(iefft
an buffen ^egenwarbpgen b^t^rebe be bo^ 9n fort^ ent^ganbe
wert^ bart)mnte be ^eren ber lanbe nt;^t mlifn uolded nnn
fnt^ttn »V eren flotten onn borgen fiplben motten be» offtc
t)it i>n a|)enbaren orlijge »ere" — «iparmme beftutipd p«
afft^onemen bat be c^r^flene^t^ t^o t^fflantl^ flet«. mpt t^o ii^ar^
afftpger i^e^be ^)orforgetff r>m gefd&9(fet|> njefen". ©man in
bemfelben ®inne tragen bie Iit)tanbifc^en Orbendboten bem
))reuflif(]&en 9tegenten golgenbe« tor (Suppl. ad Hist. Russ.
>(0D. CXXXV) : MS)er gribe {»ifd^en ben 9Knf(|^faioittern vnnb
ber Sannb Seifftanb t»ab inwenbig einn ^at iren 9(u«gangf ^
^ab ®. ®. (ber DäJi.) etwa« äSe^tlenf^ig« gn ^lef^Ia laffen
erfffunben/ ob bie wieber auf ein Sei^fribe wem bebaut anpi^
nemen ; fönten aber au« irem f)ol)m ©toi) no^. gur 3eit ni($t«
abnemen^ bai f9 ^6) burd^ ire Sotf^aft ober funP^ ia^ ^^
in gribe juge^ lieffen |»oren ober )^ornemen^ £)araud ®« ®.
354 (E^nne Spönne ^^^otie
ni^t aninft InnUn uirnttätn, ban ba^ 6« (&, )?nb bu Sannbe
Seifflannb / ))ot ^udgangt beffelbtgen gribe^^ in aller (Betete
f^aft mußen fp^en* ®. ®* »et au^ fiiebuK^ ))on)nfa4it, ba9
®. (&. bem £annb ee^fflanbt 600 ju $ferbe anf bad fomenbe
3ar behaut fiette«.
93ei fo }tt)etfel^aften ^udfid^ten in bie Bufunft xcax bem
Orben in Stt>Ianb bie Sruciate faum minber ivt^tig/ a(d toenn
fie ieiHfier/ etoa in bie 3a^re 1500 ff^ flefaOen vo&xt. 2)a^ec
fomntt bet 09R. felbß immer lieber auf fie gurutf. ^luf ba^
Miancegeiverbe bed ))0(nif(f^n ASnigd ^om % 1606 antwortet
er mit bem ®efu$/ bad äubelja^r au^ in $o(en aufbieten
}u burfen^) (Aktu San. Pocc. I, 2^5); nnb am 10. gebr.
1609/ nur r^m^ SBo^ien t)or bem ^bfi^Iug bed neuen ruff!^
f^en griebend/ brängt er in ben ^3R. / ba& ^nfn^en [einer
jn ben 9blaggef4^äften SSerotbneten f5rbern gu ujofien^ i^ange^
feen wat fn^aren angfUifen SBebruded ))nfem ganqen Drben
t>nb funberli^^ buffen Sanben Spffianbe t)orfleit" (Suppl. ad
Hist. Ross. MoD. CXXXVIII).
(£$ folgt in ber @^onnen ^^ft^orie nun no($ in me^re^
ren ©apiteln ein SBeri^t fiber bie Seiben ber in JRuStanb ge^
fangenen Sit^Iänber^ fo toie fiber bie mannigfa^en 93erfu(ffe fie
in befreien, gur unfere 93etra0tung finb bi^fe Slbf^nitte in^
fofern t^on grogem ^nUxtffe, M fte bie Ouellenmdgigfeit ber
S)arfle(lung gan} befonberd beleu^ten Reifen« Bioar für ba?
©^reiben ber . befangenen ^ tt>el^ed ein ganged . Sa)>ite( tintf
nimmt/ toeiß i^ nur aniufu^reu/ iai ed ben Stempel ber d^U
fieit un\)erfeunbar an ber Stirne tragt, gur bie SSer^dnb«
lungen bed Jtaiferd mit bem ^axtn t)om % 1606 bagegen ifi
1) 3(^ ()abe oben toal^rfd^einlid) au mad^en gefugt; bag mit biefem
Q^etoerbe (E^r. l6om|ion)er ju föUna betraut gemefen.
but$ anbemeitig Befannt gen^Dtbene f&tmx§9&dt eine emge^^
fienbe $rufung etm6gli(fit @ie »werben in {loei 6a:t>iteln VDt^
getragen; bat^on bie erfte bte ^^ßruction SKasimiltand/ bie
i^eite bie 3Int»ort bed 3^^^^"/ reit foglei^ gezeigt n)erben foE
in mortlid^er Ueberfe^ung entffdit. S)er ©efanbte n^irb mit
fRamtn aufgefflf^tt M ^obocu^ un (Srettien*
3n t)etf(^iebenen Ouellen »itb fein 9?ame ^erfc(|ieben ge»
fd^tieben : 3ubof Aantinger in ben IlaiiJiTHBXH Aoiuova-
TB«recKHx% cHomeHifl Ap^BHes Poe ein gib ^epmanaiiH
RHocTpaBBHHH I, @^» 139 ; ebenbort S:p« 140 im ruffif<l^
Aberfe^ten ©^reiben bed jtaifetd : ^tiot ®aitinger ; in ber
fatferli(!^en Snfhuction (SuppK adHist. Rass. Mon. CXXXVI):
^obocud loon (Bertingen ; in ber lateinif^^en Ueberfe^ung ber
jarifdfien 9lntoDrt ebenbort: ^obccud (Sartinger. 2l^benfa(Id
iß ed berfelbe (Befanbte^ melier bereite früher {meimal^ im
SRai 1604 nnb im 3uiti 1606^ am ^ofe bed ^axm erf^ienen
ttar. Qum britten äKale loar er ))0m 4« bid )um 19. Dctober
1606 in SRo^fau. Seine ^nfhuction für biefe britte ®enbung
flnbet man an ben angeführten Orten, beutfd^ in ben SuppL,
rnfftf^ in ben naMBTflBKB. SKit Jener gaffung flimmen bie
SlOegate ber ©(Spönnen ^})^mt. (Sine ^tebeneinanberßellung
ber (Singangdfi^e U)irb iai am beflen belegen :
Spönne ^)pfi^Drie St. 64^- ff.: »/pn^mctio ber ge^
ttarne ^oboco x^an grettien 'op^tlaSft munt^Ipd an ben fieren
grotfifforßen regerer aller ruffen tt)e bragen -- anffen<{l9(f fv^
ner ff. g. fRo* to. ma. ffruntl^fe grotfi t^o feggen m^t gene#
geben »pden aUed t^ormogend ))nn fp erer gefunt^el^t t](fo |foren
aUetvbt begerl^^; bar negefl bat {Ro. fü. ma« be loteß gebane
f rnntipfe antu^ortl^ t)nn »^n^ge erbeb^nge t)p ere ))orf4ir9uent^
\>m \)orb5bben ber geffangen Rainen "ot^ Ipfffant^ t|>ö befun*»
beren flogen wn gar ffrunt^Ii^fen bände t)orf}anben i^ebbe otf
966 C^me G^onne ^t^f^tie
ii^i^t atiftenemer« ^tVbt U\(fytn mi^gen bat fi^ne U* ma. ^tige^
lyteit loun ult gtot^ten )?mme f^ne ff. g. )>iibe be eten ffntnt^-
UHttn wn gitebp^^Ipfen t^o )>orf(^nIben it^d^t na^Iaten »^Deit
tun ttent^e nu na )>i>moge )))i6etQrbec ant^xtcxt^ itmtlt^t
geffangen ff."
Suppl. ad Hisu Rass. Mod. CXXXVI: ^3n^ctti>
btr SeTue'3<>^0Co ^on &tttin%tn )i>pitlt^tf munAi^ an itn
int^flau^tigen ^enen (St^tfutften^ ^m^^ti aUn Stuffen/ to
teagen* — llnfenglt^ fpnet g. (S. tt«* fo. ÜKß. fmntiicret
Otut t^n feggen mit geneigtem SSillen alled 93i>rmngend 9nfc
f9 oret @efnnbffeit to ^oxtn altibt ibegerii^* S)atnegett bat. 91.
A. SKfl. be leßgebane )>runtH<{e 9(ntiD0Tt unb n)iQige ^xhu
binge^ t>)) ere Sorf^tifte )?nb SJorbebe ber ®efangen l^aluen
)oU &9ff(anbe^ ti> funbetm ^«gen Dnb gar ))runtli^em S)an((e
t)orflanben ^eft ; Dd ni^t angenemerd ^abbe bef^^een mogen^
bat fpne St. WIU ban im gliilen i^nb "otlt metetm t^mb ®. g.
<I9. t)nb bie Du fruntlid en Dnb gnebigli<{en to befd^ulbm nic^t
nataten mOen. 93nb men nu/ na^. Sormogen ))))betorten WxU
tt^ort^ bemetten Gefangen ff."
fdi» an ba« Ie|te SBort bleibt bie Ueberehtflimmung n>6ri(i<^.
3)ie 9lnt»ort bed Baren beß^en irir in rnffif^ier gaffnng
in ben IlaifflTBnB I, 146—148* S)ie SSergki^ung mit ber
€d^ottnen ^t^^orie ergibt^ ba$ biefe bem rnffif^en Zejte folgt/
fei eft nun , ba§ fie iffn fAr il)ren Si^^^ ^^f^ t)erbetttf^t ober
eine bereite conci))irte beutft^e Ueberfc)^ung benu^t ^abe. 2)en
Seiotid liefert Abergeugenb fd^on bie eine Stebetr^nbung : »t)nfe
l^ere gebntf^ bp alfo gefe(fft t^o tt)erben'' ; • im ruffifd^en Ze;t :
arrocjAitp^ Hamib BejitJi!^ xeCi roBopfixa«'* ^^ ber.Vn^
merfnng gebe \^ ben ruffifd^en 2:est ))oaftdnbig^); man »tr&
1) naHATHHKH AHUjioH. GHom. ^ptMReü PocgIh c& A^pi^ct't^xi
CTp. I^ 146—148 : 9)BacBji«K , Boxdeio hhaocti» Tocy^apb sc««
fid^ itBerjeugen^ bog bte Sd^onne ^pß^otie mit i^m tD&rtUd^^
öbereinfümmt.
PyciB n BejiHKiK Bh/isb, sejilji» te6± roBopsTB : «ito npHiea» ecB
K% iiaH« rpavoTy ot» MaxcmiBABa Kopojm PBiicKoro h bhux«^ a
BBcaA» Kopoji« Wh CBoes rpaMovt o JIbiobckbx» njiiHBBXlix», mo«
TopHe na 6paBta» nonajiB b& pyKB aaniBB» jw^em, b vto 6h bh
BXl A^ü TiX!fc njli^HHBKOBS 6eSO BCBKl« By»a CB0604B!b OTnyCTBTB
BSBOJIBJB, A" B C.10B0M% COB BaBl OTl MaKCBBBBBa Kop04« B OT%
cUBa ero ovb ^ajiBoa to m% roBopBjt», b bh to CABinie.iB b ypar»
ayBftJiB TOBj ropasAo*
BaCBJieBi BojKie» bb^octI» Tocy^api Bcea PyciB b BcjiBKis
Kbbs», veji*4« Te&h roBopBTB : bbo b nanepcA* voro^ b aeoABBOBa,
MaXCBBBAB» KopOAB A^ H CHB» CFO 4»BJIBnS BBCajIB M% OTI^y K«
aaincBy, f^,a b k& bbb» o t^zi n.ilBBBBtx% ; b oT«i^ib bbiu» a^ b
BH XI MaxcBBb^ay Ropojiio b x& CHBy ero xs ^BjiBny o tob& «
OTOBCBIBaJIB , Sa 1TO TO TftX» CKCTBJIOCB» B KaKBB& o6H«a«B» T^
BA^BBBKB nOBBAB Bft PyKB BBUIBBft JII>AeB% B XOTOpOFO f{AM f^'kUL
BH BX» Be BejIBBl OTDyCTBTB, B TO B^^Al» V^® B^fc^OBO MaXCBBBÜBy
Kopoji» B cuBy ero 4»BABny*
rocy^apB Barns M^Jälui* tc6^ roBopBTli: a^ g» oti^obx c» aa-
uiBB» CO loaBBOB«, Bo«ieB> BBJiocTi» TocyAapeBi Bcea PyciB m
Be4BKBB« Kbabcb%, MaxcBBiaBi Kopojib PaxcxiB b bbüx», 6»*%
Wh coyal 6paTCKOB jii}6bb, b vh f^py mOiif n Wh aokobvbbb^ b Wh
KpCCTBOB» IfiklOBaBB^ ; BBO BOB^B BOJIB CTBAaCil, OTI^B BBUiero lo-
BflBa, BoAie» BfljioCTi» FocyAapji Bcea Pycia b Bejuixoro Rbbsb,
Wh mnaovh ae ctbjio, a aa xobx» Tocy^apCTB^x» 6114% oxeifs aaai»
rocyAapcBB, B BoBUbCK> BOjieB> b oTi;a aamero 6jiaro€jioBcaBeB» b
AajiOBaBBCBS BViwk aa t^x» FoeyAapcTB^xi au TocyAapea» ; b no-
xoHeT» MaKCBBBiia& KopojiB PaacxiB c% naBB öhtb Wh c^oya*
6paTGKie jii}6bb b wh fipym6±, b wh AOZOB^aaB-fc b wh xpecTBoa»
i|%jiOBaBBli no Toay ««, xax» 6hji» c% oTi;oa% c% aaaiBB«, b bh
c% Tuath jkWiGwM, B 6paTCTBa b Apy^^H xotbbb, aoToay an», xax»
6hWh G% OTifoai c% BaiitBa&.
FocyAapB aam» Bejüfcji» Te6* roaopBTa: b kojib tfaxcaaBaa»
Kopojifc Pbbcxib 6yAeT» c» aaav b% coyalb öpaTcxia jud6bb, b s»
Apyai6*, B B% ^OKOu^ULBhek b b« xpecTBoa» if1kjioBaBfc!by 00 Toay m%
xax« 6hj% c% oTifOB» c% Bi^maa» co loasBoa«) BoBLiei» BB.iocTiB>
rocyAapea« acea PyciB b Bc4bkbb» KBaaea», a MaracTp» JUiBoa-
CKOB, B apI^l6BCxyII%t b 6flCKyBBi b B9« seajia JlBBOBCxaa ox» aa-
mero aeApyra ot% JlBTOBcxoro oxcTaayT», a npamjiDnb 6btb h»-
17
S5S Senile e^onnt ^p^0m
9etbe 2)«cumente/ lit ^uftmctton 9RasimtIian9 iinb bie
Um Soten ett^eilte Xntioort, finb bem Serfaffer bec Spönnen
^9f}ffoiie ff9(tiß wa^tf^emlitff au« brr lioUnbifc^en Drbend^
canglei jugegangen. @o erttdrt fic^ am beßen, tote er von
bet bem jtaifer felbfl {ugeba^iteti Antwort feilte Jtenntni§ er^
^tett. Sanratt jeitet ^n^ctton wnrbe fie {»ar am 3. 3ittt
1608 t^om Itolänbifd^en jtaitiler in Sbfc^ttft ben f^reu^ifc^en
Siegenten i>orgeIegt (SuppK 1. c.)/ aQein icol ttft naH) einer
SRittf^eilung an^ ber faiferli^en &an}Iei. Sc^werlic^ iß fie
nimlid^ in Sit>Ianb erbro^en »otben^ e^e fte an ben jtaifet
gelangt war. S)ie bem 93oten ettf^eiite Antwort bagegen mn^e
biefet/ fand er burd^ Sit)Ianb fam/ fofort bem DSDt. eröffnet
^aitn. fftnn erfafiren mi and ben IlaicaTBHKH I, Qp, 160^
ba§ ber Sote auf bemfelben 9Bege ^ auf u^eldEiem er mSf
SKodfau gegangen tt?ar^ ndmli^ über ^u^^ngorob/ ^eimfe^rte.
6d erKdrt fl$ fomtt einfad^^ wie unb wann ber Serfaffier ber
®d^onnen ^^ß^orte }u betben S!)ocumenten gelangt fein meiste.
2)amit aber f($Ite§t ft(^ biefer Z^eil unferer Unterführung ab.
SSergegenttärttgen wir und, wie genau bte <S^onnt ^^^
ß^orie ))on aQem unterrid^tet erf^eint; wie bad eingige 2Ra(/
wo ffe eine falfc^e Eingabe bringt^ bie abftc^tli^e SntßeSung
na(^weidbar ifi ; reit {!e im Uebrigen bie Sage bed Sanbed^ bie
®teSung Sitauend ju SRodfau/ bie (Srbauung^ Eroberung unb
Aomk m% Bamy or^nnj Wh BejiBKiä HoBropo^» k% aanniHft utmihcT-
BHKOMl Kl HOBFOpO^I^HHl H Kl BameX OT<IHBrb , %% BejiBKOvy
HoBFOpo^y H Ko IIcKOBy, B HcnpaBATc« Bannoift onsaaBS, BejiSKOBy
HoBFopo^y n UcKOsy, wo scevi, ■ bh, nocvoTp« no nx% veAo6BTM>
B BcnpftB^eHb» , ^ f^ÄM MaKCBBBBBa , KopojiJi PaBCKoro b bbhxs»
TOFAH npBKaSeMl CBOHBB BaBilCTBBKOH« HoBropo^cKBB», «rioöii e%
JlBBOBifKi aaraBB% oxiBBaB», BejiBRovy HoBropo^y b IIcKOBy, b«ji1jib
BBpS BaüTK, KaKl 6yf^9Th BpBTOA», B TtXl BJiiBBBKOB» XOTBM«
TOrAH CB06OABSIXI y<IBBBTB.
t>an y>mhtxl)fUn gefd^efft^^n k» 369
SBiebetBefe^ung ^»aitfiorobd, Un %aU bed |ianfeatif(!^en Gom^
toir« gu Tlottgotob, bad Sunbntg mit Sitauen^ bie ®ef(^i4ite
bec S^Ia^&tcn unb Ärtej^gufle, ben «bfcf^tuß be« ©elfrwbtn«
unb feilte Sebingungen ^ bie SSetl^anblungen itvif(fien bem
Jlaifer unb bem '^axtn nid^t nuc in Uebereinfitmmung mit ben
bcfien Dueden^ fonbetn ni(^t feiten- in t»exUi6)^x SBiebergabe
ant|ientif(^er, offlcieHer Slctenfiutfe, enblit^ in offenbarem öer^
feiere mit t>n ßanglei be« lit)Idnbif^en Drben«, Dortrdöt;
erinnern »ir und iu^Iei^ jened ®4)reibend $Iettenbergd an bie
»on ©oep, an beffen gaffung in ©til unb SWunbart, an beffen
^en^orge^obene Sßenbungen/ fo lä^t fi(^ bad Qnbrefultat biefer
grlitttetungen in Jturge mit ben Sß orten bedfelben Q^xtibtM
fo formuliren:
2)er 9(utor ber ©gönnen ^^^fl^orie fiabe genau ^ mt ed
C^riflian fßem^orotx für Sßeßfalen n^ar aufgetragen ujorben^
bie r/SorteOinge ber gebadt^ten Slot^'' gegeben in ber rfSBiüenn
SReninge" bed Drbendmeiperd*
Sinem 93or»urfe ifl nun ^itUti^t gu begegnen. Dbtx^
{ldc(|Ii(|»e ober mifmutfiige (£inft(^t in bie @^onne ^^{l^orie
Mnnte ))erfu(fit fein^ fte unter bem £itel einer „®^m&^f unb
Sdjlerfdl^rift'' ald ^tf!orif(]^e OueUe gu befeitigeu/ minbeflend ffir
entbel^rlid^ }u erfldren^ na^bem iffre bnr^gel^enbe Ueberein«
^mmung mit anberen f^ion "oox^tx {ugdngli^en S)ocumenten
barget^an toorben. S)agegen mugte erwibert merben^ bag alle
biefe iugc[ngU(!^en S)ocumente bie ^{^enfiäbtifd^e gäbe! t>on ber
©dt^ladb^ bei SKal^oIm enbgittig iuru(!iun)eifen ni^t i^aben aud^
xti6)tn moQen ; bag eben bie 93erfnupfung ber fonfl Aberlieferten
SDaten er{l bur$ bie @$onne «^i^ß^oriegeftd^ert erf(ffeint; bag
in berfelben ein ni^t ut&^Üxö}t^ B^ugnig ber 9(nfd(iauungen/
Hoffnungen nnb Sefur^tungen einer jebenfaa^ benhofirbigen
Seit in un))erfdlf4item 9(udbru(!e f!^ funbgibt. (Subli^^, um
17*
Mefer ^9^me ttnter Itn ItoUntif^eM Oef^t^^ttqiteOeii i^rm
^a^ t^üflenM gK ^ttn, foD gtiiii tUberfbiffe bieientge d^remf,
wtU^ unter aflen IMinbifi^eii^ n^dj^^ ^emri<^ bm Letten, iik#
ffteitig am ^b^^tn gef^fiftt wirb ^ — foweit bie be^otibette
Seit in grage fonint — in fa# unbebingtti Stt^jngigfeit Mtt
ber Ci^cvMtn ^^ft^otit tatgct^an »etben.
W€an tttrb bei Stfiffo» nnr eine ni^t grabegn i^erbd^^tige
Vngabe flnben^ »el^e ni^t and bet @^onnen ^pfl^orie ^ammt :
bie (Srga^Inng t^on ÜXatt^e« ißernawec nnb bem Sendt^er
^ammer^ebe^ offenbar and ^erberßeind Somnientarind nber^
tcnmtn. So er fonfl von ber 6(^onnen ^p^orie abweicht,
ift er f^Ud^t nnterrid^tet ; bo^ flnbe i^ felbß fol^^er 3nt^n#
mer nnr einen : bie Suffaffnng i^on bem grieben9f(^tnffe bed
3. 1603. 3m Uebrigen folgt er genau unferer %b(aSf<$rift.
!Den 2Ban ^n^angorobd Idgt er^ »ie biefe^ vom 21. 3uni bid
jnm 16* Sngnft t^oügogen »erben ; ba« |ranfeatif(^e Somtoir
am Seonarbudtage unter gletd^en Sebingungen («fliegen. Sie
in ber ®(!^onnen ^^ß^orie 42^- bie Stuffen r^bat gan§e ßpc^t^e
tfio bra!pt^e be l^auen ft^(fyü)t t^o rpga vnU reual be gonge
gebebe t^or marr^enbord^ abfel tr^caten l^elmebe ergamud tar^
ueß la^g ouerpa^I ^erioen n)efenbard^ toulgbord^ naruen bnn
nl^ftot^ m^t gange tD^rlanbe'' fo berffeeren fle aüd^ bei Stuffcu)
23<»* Mt gan^e ®tiffte ^ixptt^ bat ^alne ®tiffte 9liga^ bat
(Bebebe SKarienborg^ 2;rl^faten^ grmig/ Zaxv^t% aSeOpn^ ia^i,
DuerpaleU/ SBprIanbt/ ))nbe bat gebebe 9larue". SBie in ber
®<^onnen ^^ftfiorie 47<'- ^(ettenberg ))or ber @d^Ia(]^t f^fpn
^ogeß^e betrauentff mpt 9uba mad^abeo t)nn anberen fegeafftpgen
fttpit'f^otfttn** auf Un aQmdd^ttgen ®ott fiedt/ fo k^evitaut
er aui$ frei Stuffo» 33^* r/mit 2!u(a SKaddabaeo" bem 9iaec#
^d^fien« 2)ie 2)atfleaung ber ^(fyh^ttn, ber Ariegdifige^
ibtd Ittautfd^en 93AnbntfTed ifl au9 bet (gewonnen ^^ß^iocie ge^
iogen* SBie bte Uebereinfitmmung mitunter t^bxtlii^ tt)it:b,
mdgen folgenbe Steüett be(eflen :
gtfiffon) 22<k' r^3n ivelderem 2Sare be ®xt>t^^ixfit^ »eb«
bet aOe billt^eit^ alle bubefiS^e foe))Iube/ be t^o 9lomgatben
geleggen liebben^ fieft gefangen nemen laten^ ^nbe beffi(uigen
be fe gegre))en/ f^ebben ben S)flbefdben <^a|en xitiU fSdfo M(^
getageit/ t^nbe ere 93((te in Sfeten fyelben gef^Iaten/ ))nb in
)9ule X^itne gemot))en/ bar etitfe bre^ etlife negen ^att, ^tb^
ben inne f!tten mikn. S)e Drfafe intx% morfimme fol^ed ge#
f^fe^en^ 9^ geioefen ff*''
®d^onne ^pfl^orie 30^* r^Duerft ^bt M* f9' be#
geuen bat — — be grotfforjibe funber afle rebe ^>nbe
re^t be butf(|ien foplube be bo bpnnen nougarben n)eren mpt
eren ))Te{teren t)nbe c^ppeiantn ^mmt taDe sfoiijl perfonen ^m(l
i>nbe ült|i fiefft ))on eren bonen geffangen nemen ere ^o^tn
wit f(f|o btbtreden m\)t pferen |ie(ben firengelpdC beflut^en 9n
iu^txt quabe torne n?ar))en ^nn fe fo e^nbel t^o bren )9nbe
e);n be( t|^o negen paren ifotnUr^äf an^otben lanben ff*
(31^) Se orfafen »orumme ff.««
0tuf fo» 32^- i/3)arna alfe be Sluffen gen^Iitf t(^om fr^ge
geneget ge»efen 99/ i>nbe »ebber aQe biQife orfafen {!db bartfio
genibtget ^abbe, )»nbe ni^t aQeine t)mme be 9larne fier/ alfe
torgebadbt/ funbern o(f im @äfte Siiga/ 2)or))te/ Dnbe an an^
bern drbern me^r^ »oI b9 70 mplen/ t)mme l(ier/ mit bemeu/
rouen/ )?nbe morben^ ft<{ gan^ ))ienbtli(l ^abbe t)ormertfen
taten ff."
64!onne ^^fl^orie 34^* „91M nu be rnf^n binnen
262 e^nne etSfomt l^^^^orie
ben t>orgeba(a(|tfn te9n-l[)aren-B)^Dtebe np^t aSene t^mmetretttli
Ut narue wo ^or betört^ 99 funbet od l^n be ftif<t)Un tfio
rpge bta)>te t^nbe anber (anben bed gemett^en fnverb9geR inU
f(^en otbend n)o( b9 (js butf(^e m^ten w eged langet bet greti^»
an rudlant^ belegen fobanne fiomotfi Mn ouerbat^ mpt ouec«'
tteb^nge ber lantf^iebipngen ^eten batnen rouen fielen botflan
motben t)nbe aller t)9entt9fer bod^e^t^ 90 (end 90 met U^
fl9nnen ff*''
S)enno(|> unterliegt ed fetner grage : ber t^oUftdnbige Sejt
ber ©gönnen <^9{t^orte b^t {RufToto nt(f)t t^orgelegen: er ^ätte
fonfl feine falf^ie Storfiellung t>on bem grieben bed 3* 1^3
ni(|it feflgefiatten^ mmüft bebeutfame X^atfaifie nid^t übergangen.
93ef(^rdnfte f!d^ bie Uebereinflimmung auf einjelne 3^ge/ mie
ettoa auf bie 93erglei(^ung $(ett.enbergd mit ^ubad SKad^abAud/
fo liege fl6) ali beiben gemeinfame Ouelle münblid^e Srabition
annef^men. S)a iebo(^ längere ®d^e fi^ fafi »ortli^» beden^
fo iß nur jtDeierlei ni5gli0* gntioeber Stuffoto benu^te einen
9lu«jug, t?ieHeidS^t ein gragment, ber @d(|onnen ^9ii^orie/ ober
er f(^o))fte aud einer no(^ cilteren S^arfleHung^ tcddft bann
<an6) biefer }ur golie gebient ^dtte* 2)iefe dttere @4irift mugte
gtt)if(|)en bem ^erbjie 1502 unb bem grfi^iafire, fpdteften«
«&erbjie, 1503 abgefaßt worben fein, benn fle l^dtte ujol nod^
»on ber jweiten ®ä)Uä)t gegen bie Kuffen , ni(|>t aber me^r
y>on bem 3Ibfd^Iuffe be« Seifrieben« bericfiten burfen. 2)iefe
9lnna^me aber erf^eint in bemfelbcn Tlaa^t gezwungen, art
fld& im 3* 1507 ober 1508 bie S5arjienung jener ereigniffe
bringenb meMtt ; fie wirb ijoflenb« jurudgemiefen bur(j& ba«
auebrüdlid^e 3eugttig eine« Beitgenojfen JRuffon)'« ton ber
©d&onnen '&9|i^orie felber*
2)iefe« 3eugtti§ finbet flcb iu ber befannten @0rift:
Moscoviae ortus et progressus t)on S>anie( $rin|| t^on 33uc^au»
3in % 1578/ UmUiUn, in rniUftm fftüffm^^ ^^xmt gum
tt^tn SRafe gekuift tDutbe^ begleitete im Slufttage bed Stai^eH
SRasimilian S)amel $ttn^ ben Sttttet 3^Mned Jlobengl nad^
SloMau. 3n fetner Stelatton gibt er eine Ueberfid^t ber ritfi»
fifd^ ^ flvlanbifd^en jldm!pfe t>om 3. 1492 btd }um Untergange
Ve^ IMänbtf^en Drben#aated/ g^f<$9)>ft r#ex virorum prin-
cipom arcbivis et vetustissimis annaiibas'' (p. 29). Unter
ben furj}(t(^en 9(rdS)tten t^erßel^t er ))or 9lQem bad Iit>Idnb{f#t
Drbend ^ 9(rd^i9 ; ber ^erjog ®ct^arb b^tte i(im baraud eine
S)<irfiell(ung ber Ux^aSfm bed legten nt^(jnbtf<$^rufflf(ben jtrte^
ge9 fierau^arbeiten laffen ; bie 9Kttt^et(ung bed ^ergog^ ))oni
22. SKd 1676 brnrft er p. 61—70 »Srtli^ ob. S)ie vetiis-
tissimi annales gefien in feinem gaUe auf 9tnffon)^d S^rontf,
miäit eben erfi and Sidbt getreten toax. SBoI aber lönnten fie
bie ®^onne ^^flf^orie bejei^nen a(d dttefle Quette für biefe^
nige ^tit, mit »el(3ber a)aniel 5ßrin^ feine S)arjleDung eröffnet.
!Dtan beachte babev ba§ bette t)om 3- 1^92 anhieben; baS ber
jüngere 9futor p. 29 — 47 nid^t eine Angabe bringt, mi^c
ni(|t aud^ in ber @t^onnen ^i^ftfiorie gefnnben stürbe; bag
feine Z)ar|ie0ttng t^on ber @(|^Ite§ung bed l^anfeatifd^en Som^
toird, ton* ber Erbauung, (£inna(ime unb Aufgabe 3n)angorobd/
)^en bem Ii))Iänbif(f» ^ litauifd^en 99ilnbni{fe, ton ben ^elbjiigen
$(ettenberg9 unb ben ginfdden ber 9lu jfen genau ^(fy tieft
»ie ein ßjcerpt aud ber ©dSionnen ^ijfl^orie ; t)or 9tflcm, bag
er ton bem Seifrieben be* 3» ^603 bie ri^tige äuffaffung
bat, tt)e(dbe ber 9{ä|fom'f($en S^ronit abgebt. S)en leisten
Bn^eifel enblt($ l^ebt p. 161—163 ber Slbf^nitt: ^Praecipaa
eapita Errorum religionis Rulbenensis' , entfpre(benb bem
^apiM ber <S>ifomm ^^fil^orie : M2)tt ®int be jlt? ^ouet-arti^
cule bed 9iuffcen erbomed". 2)ie OueOe be}eid|;net ber Vutor
p. 149—161 mit folgenben Sorten:
2<M Senile ®i|fottiie |99|0fte
••Edila estante asnos circiter sexagipta, idio-
mate germanico» rerum LivonicariMn historia,
cuius fragmentuDi, cum iDtegram habere noa poasem,
ab anuGo quodam impelravi. In eo fli mentio cuiuadam
Joaonis Sacramis Canonici Cracovienais , qui ad ami*
aliteni VilneoseiQ » de RutbeBoram reiigione scripseril.
Utrfim is über adbunc extet» quod affirmem nihil haheo':
in monasterii alicuins latebris delitescere crediderim. Scrip*
Sit inter alta hisloriae autor, Isidorum Metropolttain Kyo-
viensem ad Conciliuni Florenltnum, in quo Graeca Ecciesia,
quae undecies a Romana defecerit » cum eadem consen-
sionem iniit, profectum esse : cumque rebus peractis hi-
dorus cum alio quodam Episcopo sibi adiuncto , domum
reversus banc concordiam Ruthenis signiScasset , et ad
probanda concilii decreta hörtatus fuisset, ab üs raisere
tructdatum fuisse# — Subiungit deinde, in quibusnam doc-
trinae partibus a Latina Eeclesia dissentiant, quae ex Ger-
manico translata hisce adiungere volui."
2)atauf folgen Me »Errores«' in 37 ^xlittln, mit ganj
unerfiebtt^ien ^briir}ungen genau Ux Siei^e un^ gaffung bet
Spönnen ^9{l^one entfpted^enb ^ fo iebod^^ ba§ aUe ®i^t
^on 17^- hi^ 19^^' 3* ^ au^gefaQen jtnb^ »)afitf(|einlid& mii
1!e in Um gragmente fef^Uen/ ml^t^ 2)antel Sßrin^ totlag.
%}ii^ aOe uhtgen ^nga^en :|>affen toUfommen }ur @4fonnen
^)^ßfiorte: ^te ^tit Ux Sbfaffung/ ^a9 r/idioma germa-
nicumT/ ^ie gom r/Sacramis'«/ bte ^tjä^Iung t)om SKetro^
|>oItten ^^Ux unb Um eilfmal ttieber^olten ®d(fidma.
(Sd ßelft fomtt fefl/ bag, atö 2>aniel $rin^ t^on Siulatt
\^xith, ein gragment Ux gebtudten @d^onnen ^^^oxxt in
SManb — benn an(ec«tt)o mxi ex f(fitt)erli4^ ba}u gefommen
fein — torl^anben t»ax, Z)afi tx eben aud bemfelben gtagi»
t)an t)ttnbet(9lett gef^efftfien tt. S6&
mente bte Stii^lung bet pktttnUx%x^(l^tn jtriegd^dnbel ^u
f(f^9pft / ermci^itt er jmar ni^t audbrfitflt(9 / bie Se^ett^nung
•rvetustissiiDi annales" unb bie oben nacffgemefene Uebnettiif
ßimmuns matfien ed lebod^ wa^rfi^einticli* SieQei^t (agen t^m
)n)ei gcagmente )>or^ v^wt bdl er fie old pfammengetidrettb er^
fannte ; t^ieOeid^t aud^ benu^te er für bie ^iftoxx^^t S)arfteDuitg
nur einen Sttdjng <ui« ber 6(^onnen {^9fl|Kme^ toie bad bei
9inffott> bereite att tt>a^rf4ieinli(|^ l^ingefleltt »urbe*
3n iebem gaQe »irb {!(^ torldnfig atö er»)iefen an^^
f))red{ien (afftn^ bog bie €^i>nne ^Hf9^mt Ut B^itgenoffen in
andreiilenbem 9Kaa6e anfprndb/ um fe(b^/ a(« ber 3n>^/ i^
itm fie gef<|rieben »ar / m^^tl , in Sludsugen i^erbreitet gu
bUtben unb in fiemiffen faß t^pifd^ geworbenen %[u6brtttf^
weifen unb @d^ilberungen / nid(^t nur in ber fRäffow^f^i^n
Sbi^onil unb ifirer geit^ fonbern buri^^ bie meißen f))äteren
d^ronifien^ freilid^ immer wunberti^er entßellt/ \\% in bie
Oegenivart ^6^ }u l>ererben.
WEM.
^otimtiHttt 9lji<tMltiii4| fitimtt
IMiiiiMfd^r C^roitifeii.
^B^H S0ftfe|^nii9 ju beit ritr}gefa§tett Ih^ldnbtf(|iett (k^tcniXen,
Mit ^ete1t aXtttl^eiCitng bet liierte Sanb be« Vr^tod be<|oiitint
iiiib Me folgenden 9&nbt fottgefa(iren ^aben^ trft^einen Me
itibtn untftt^effenben^ bie erfte in getreuem Vbitud, ixt gmeite
in w9rtli(f^er Ueberfet(ung / o^ne jeglti^e Sorrectur nnb e^nt
Sommentar. Z^eifd bieten j^äf bie n5tbigen Setbeffentngen
t^cn felbfl bat/ ttie in ber gireiten Stummer Silarbud für 9u
Uxiu^, 1305 unb 1307 für 1386 unb 1387; t^eild lohnte e«
^äf ber SRfibe nid^t^ einjelne Studfe einer frittf(|fen Bearbeitung
}u unteriiefien / tctldft t)ie(mebr bie gange Sammlung aller
d^nlic^er und erfialtener ^b^^i^nifen auf einmat begreifen mflgte.
{Dorlinfig fo(l baber nur in 3Ritt^ei(ung ber no^i ni(^t befannt
geworbenen fortgefabrcn werben*
2)ie txftt, m\(bt ber Aurge wegen aH 3Keif)er(broni(
3obann (Säubernd bcgeid^net werben mag^ finbet fi(ti in
bemfelben Sobe; ber Unit)er{!tätdbibIiot(ief gu Upfala^ weld^em
bie 6(bonne ^pfifiorie entlehnt ifi. ®ef4irieben ifl fte t)on
berfelben ^anb bed XVI. S^^^^^mw^^J^^^/ xct\ä)t gur ©d^cnnen
^9{}(lorie furge 3nba(tdfummarien am Staube t^ergei^^net b^t;
fie iß oft interpolirt t^on einer jüngeren $anb , xotl^t einige
terwanbte Slotigen t)oJ:audgefleIIt/ un S(. 93^v b. i. \>cn ber
{Reformation unter fpiettenberg an^ bie Sf^ronif bid gur @oab#
S^^tg^f^^^^ SRittfieitang f leinet k. S67
jtttorma^I ®Dtf»ütb Jletlet^ fortgefr^t uub }um ®(f^(uffe eine
gteifie t^on £)tfli($en li^injugefägt ^at. 3ur Unterft^eibung Uu
Ut ^dnbe ift bte jüngere burdSigängig in Heineren Settern ge#
fe^t loorben/ t{»etld im Siebte felbji/ t^eitd/ n>o fie nur inter#
Votirt/ unter bem Siebte in ^nmetfungen. S)a^ 93er(ä(tnig btefer
6.(iromf gu anbern t^ermnbten foQ einmal ffinftig in bem m^
gebeuteten ß^f^^^^nfiange erläutert t^erben* ^ier genügt bie
Semerfung^ ba| fie |lc^ atd eine in 93telem correctere Stebat^
tion berfelben CiueQe au^iveifl/ mi^t ber ^errmeiflerd^ronif im
%xS)io fflanb VI, ©. 292 — 298, ju (Srunbe liegt (cf. bagu
Monom. Liv. Ant. V. )>. S3unge'd SSorrebe }u (Srefentl^dM
6Mntf p. VIII. IX).
S)ie }n)eite/ ungteiilf n^ert^t^oQere, S^ronif/ meldte m^
i^rem gunbort bie fleine SRcnneburger &fironif nebß
Dbituarium l^eigen mag, ift bereite feit fafi 360 3^^ren
gebrudt, hcäf bieder ber Iit)Idnbif4ien ®ef^i(|tdfi)rf4^ung uu
borgen geHieben, btd auf eine gelegentliche ®enu^ung in mei^
ner Slb^anblung über ben aSerfajfer ber 9{eim(|ronif unb eine
Slütii aud btitter «^anb im Sanb V bed %x^i^^, p. 173 - 174«
SKan finbet fle in ^olnifct^er @))rad^e in ber Sitauif(|)en @^rD^
nif be« aWattff. ©trpfoaffi, p. 323—326 ber alten Äonig«^
berger ^udgabe t^on 1582 ; in ber neueflen Sludgabe t)on 1846
J^. I, p. 282—284. Ueber i^ire ^erfunft berietet ber d^xo^
nifl felbft/ ba§ er fie t)om $an SBilenffi gfiobfierpici aud bem
®^Ioffe Otonneburg erhalten : fte mdre in altert^umli^^er ^anb
auf $ergament gef(!^rieben getvefcn, unb ^^tk^ obirol t)on ben
(Srbfeinben Sitauen^, ben jlreugrittern, abgefaßt, eined jtdnigd
ber fiitauer gebadet. 6ben bort^er — e« ge(it ni(!^t beutlidb
(leröor, ob in bemfelben ßobej begriffen — erfiielt er ein fleined
jtalenbarium. S)ie S^ronif , trelif^e jene auf Sitauen begugi»
liifien Stngaben in ber Z^at enthält, fo »ie ba« Jtalenbariuoi
1
tf^ilt et in f^oMf^et Uefterfej^nng an« bem 8atetittf<l(eii «tt«
2)«« «ttft hu HoUi fe|t er gu 280 Rafften an. (Srfiaften
l^at er itfu offenbar im 3* 1661 ; bamal« ftaib ^teron^mue
(E^obfievicj , (KaßeQan «on SBilna / in SivCant ; ftonnebnrg
»nrbe wn ben $i>Ien befej^t ; t» ^rbß beffetben ^af)xt^ ^rb
^erott^mnd ftf^obfiewic} (cf* ^tVftoMU 11, p. 412). 2)ar^
n<u9 bitte ber C^roniß ben dobei bem 3a^re 12S0^ ober faOS
er ton ber 3^t^ gn »el^^er er fein SBerf abfafte, inrfttfre^^
nete, bem 3* 1300 gngefcbrieben. (Sin fßiid in bie dbronolo^
gifcben Slufjei^nnngen lebrt/ bag fie fru^ßen^ um bie SRitte
be« XIV. Sa^rbunbertd flef4^{i){fen »urben* — S)er er|le %fftil,
bie (Ebtonif/ fd^Iiegt fi^ iv5rtli((^ ben ^ufteicbnungen ber (lei^
nen S)Anamunber (k^xonit an ; nur fe^U 9&ed/ oa« autf^liegi^
U(^ für bad AtDßer 2)unamnnbe 3ntere{fe ^atte; bie Slnorb^
nnng ift fhenger ^^ronotogifd^ unb ed finbrn ft^^ mtfyxtxt, in
jener ni4lt enthaltene eingaben. S^urdbo^^ neue Sicquifition ifl
ba6 Dbituarium ; f obaib ed einigen Sorrecturen in bat Slamtn
nntergogen iß^ mrb e« ffir bie dlte^e Aiiegd^ unb Siemter:'
gefcbiifite bed Orbend eine ni^t gang untergeorbnete Sebeutung
in 91nf}>rui|i nef^men burfen*
g4ft. Cbtonida mibe ))t(^fetttnge ber l)txmti^tx^ ^n (ifflanbe
»an 1236. 3ar betfi ))p))tt 3ar ^rifit Dnfed falid^macferd.
1484. ... trat fi^ in beme .2V2O. 3ar tfiogebragen ^efft \)an
IrigeS gef4^efften bat mxt ^ix ))ppe bat forteße angetefeut iverben.
j)g». 3ol^. ® anberuft
(Sronica ber Ferren Öleifler t()0 Siffanbt.
Der bflbef^e Crben flntf erflUtf an «nno 1200 na (Sbtiftt gebort
neinet IM&tibif(|er a^tmttn. 369
Livonia ad Christi fidem oonvertitar primum Ao 1186.
3tem ber ^omcifler i^o fRoMe ift De rtriben burc^ ben %m<ttn 3ni Sal^r 1622.
S)e ^errtn aRrifler b^ben regirt : toi folget.
Der (frflf do 1236.
Regna^it 28 annos.
2 . Annos 15 >A
3 . 6
4 . in pmssia obiit
^nno gf^rifti 1335. S)0 mxtf) it etfle ^emeßei; ftej» 86<t-
taten (e ^efft gebeten 3Xe{ier SBinnen t^o ber Hb ^efft me ge
be fiDetten fwntf^ btobec gebeten btffe ^ermefler ^efft geteilt
gett^. 18. 3ar ^m ^finfonge fine§ reigffementeg (lefft ^e
Sßeitben gebuu)etf^ femalbe t>itnbe %ff^txcibt ))nnb geman fatfen«
^ufen ))an beute 9luffen vnitbe ^efft eren fontittf totf) geflogen
2>tffed ^txmifttxi f{n fav))etan ftod^ einen pleger t^o SSenben
boet^ btt fint be ))otnemeItfefleten baben be biffe ^ermeßer
lefft tJt^geri^tet')
Slnno ^xiftu 1263. SDo toatt^ be 2. ^ermeftet gefaten
t^nnb ^efft gerieten 9Reßet SSoIquyn f^e ^efft itbuwtiff geDin
t^nnb fiefft ba))))er webber be t>n$tißen geßreben 2)en etßen
frid^ ^efft ^t tt>ebbcr be Slnffen t)nnbe ben anbern ^m @em#
galben t)nnbe 3^^ ^^^ g^ f^^P ^<I ^^ii^l geivunnen t^on ben
Svenen tnnb leit bat flotfi bar butoen bc n>orben be fivarten
brobet^ erft^en ^m ben bnbef^en otben t)otoibent 9ia^ aSe
buffer Dueminnung tfio^ biffe SSoIqu^n ^n Uttf^trctn tf)o fti#
gen t)nnb be (ettf^owen (^ebben be ouet^anb bel^olben t^nnbe
^ebben btffen buten ^elt^ nti^t 48. orbeng leeren bot^ gef(agen 86^-
biffe «^erntefter i§ fiod^ geromet^ bat f)t fin Senent fo ribber^
Ii<^ getöaget ^efft f!n leuent^ for be ^rtfleh Dorlaren*)*
9(nno 1268. SBart^ be 3. ^ermefler gefaren onnb ge#
^eten SKefier ^erman ^oMlic SDiffe ^ermefier ^efft by im
1) Imperium obtiniiit l8 annoa 2) ^at regirt 167« 3a^r
970 gottgefe|te aXitf^eHuiifl
foninge tio 2>ennfmotdffn bor^ frunt(t<^e ^Qttbdung batfm
gebta^t tat it bubefc^e erben be ftat SReueQ be^dben ^eft
)>nnb ni^t »ebber ben ^ermefler forgenamen ^uffe fiermeflet
forebe frt<|i »ebber be Stuffen )>nnb gewan felbor^ bar »orben.
900. Stuffen t)p))e t^o bebe geftagen S)ifTe b^tmeßer ^efft )?e(
mffer treffUfe 3)aben geban offte ^e im ilribe fi ))mme famen
n^t i<f m(]^t*).
9lnno. 1274. Do wart^ be 4. ^ermefter gefaren )»nnb
gef^etfien SRefler SOiberttf t^on groningf S)iffe ^ermefler ^efft
®Dlbmge^ gebuwet )>nnb ^efft Jlurlant ganj bebivungen tnnb
^efft. 2^8* 3^^ frebefam geretgertf» ^0 »artf^ ^e l^auemeßen
3n t^tuffen.
86«- 9nno. 1S76. S>o tcaxi^ be 5. ^ermeßer gefaren t>nnbe
gebeten SKeßer ^inridli ton ber ^enne .. bor^ ^t fiefft «IVs*
3ar frebefam gereigert^ vm. ^t^t fttf affgebetben )7nbe tfio^
»ebber Sit bubeffi^e (anbt^.
Snno* 1278« S)o »artb be. 6. <^ermeßer gefaren )>nnbe
gebeten 9Reßer Slnbreag \>an flodiant^ t^nnbe l^efft gereigert^
.6V«. 3ar. ^e ^efft feie frtge gefottff 3" Wt|)o»en t^nnbe 3n
fameit^en t)nnbe ^ep itn fonind t^o !paten t^om Cb^tften
gelottben befertb f<tm^t finer Aoninginnen') bo ^e bit aOe ^efft
Ml^geri<|tetf» ^efft l^e {{d abgebeten ))nnb ig »ebber 3» bu^
bef^ie tantf} getagen«
9(nno« 1284. S)o »art^ be. 4. ^ermefier gefaren t^nnbe
gef^eten aXefier Sne*) »nnbe l^efft gereigert^ 3. 3ar ^e befft fri<|
gefort^ 3tt famen lantl^ bar ^efftf^e feie foWjeft*) »orlaren »nnbe
' b^fft od fameitl^en befrieget^. 9{a^ biffen baben i| fie ^aue^
mefter ^nn {ßruffen geworben.
1) ^e regerbe 6 Sagt. 2) bnnb Smboten
3) IRinboutDen nomine. Martha Regina.
4) IReifler ^eiwe 5) biele (Sl^riflen
fleiner (Mcinbff^eiP ^tm\Un. 871
«nno« 12S7. SDo mxtfy U ai^U ^emeflet gefaten ))nitte
^efft gebeten aWejier Sord^iart t)an Drd^fmfcn^ t^nnbe ^efft 2*
ijl fie mit 12 Dtbcn^ ^eren^j e^tfd^Iagf^en.
anno 1290. S)o »art^ te 9. f>erme|ier gefaren t)nnie
gel&eten SWejier Sutgen ^nnbe ig jiatffolbcr 3n j>ruffen gewefet
ijnnbe Jefft 6 gar . gcreigcrt^ ^e ^^cfft (»are frige gefort 3«
lett^oaen b^ finen tiben pnt be Dffelfd&en miUx \>an t>mc
^rijien gclouen affgcuaUen Dwerji l>iffe f^eimefier ^nxitn ^efft
fe Webber t^o gef^orfam gebra^^t^).
%mo 1296« S)o voaxt^ U 10. ^etmefier gefaten t^nnbe
gefieten aKejier SBerner fie |>efft 2 3ar gereigertf^ t^iDt tit^i
biffed ^ermefierd ig be foning ti)t> ))alen »ebber )9ün beme
frifien gelouen affgefaQen bo f^efft ^t bat reigement^e t)otIaten
t^nnb bat jttf äff tjnb tf}o^ webber 3« bubefcl^e tant|>.
9lnno 1296* S)0 n^artfi be 11. Iiermefier gelaren t)nnbe
gef>eten 8Wefier') t>i>m SWunbereme**) t>nnbe fiefft gereigert^S
3ar ^e f^efft frtdji gefortf> 3n SemgaBen t^nnbe f^effi gebuwet^
be mitten) »nnbe ben SBtttenßen fug trefft ^e ntc(^t9 t)t(geri(|tet
S)arnf>a bat^ ^e ft(f äff tonnb t^oi^ webber 3it bnbef(i^e lant^.
%mo 1399. S)o »art be 12. fiermeßer getaren )>nnb 87<»-
gebeten SKefier Dtto bij jtnen üben fiebbcn ptf be 3ffen web* '
ber ben orben gefettet btjfe ^ermejier Dtto ^efft fe webber t^o
ge^Drfam gebraut ^nnbe ^efft ere ge fefl^ ))orbrant^ ^e ^efft *
1 ) bt) jinen t^ben get^ebe t»e(e (tribe mit btn Samagetcn.
2) AI. manus. 4 %oi)V
3) bele — 4) bnb in Semgaden
5) mit 172 S3r5btren
6) 3n berfelben tibt (eben be (£()ri|len groten notb bt regerbe int
b5fte 3abr bnb ftarf . bnb bebtt>am( fe n^ebber mit groter SRan()eit.
7) (Sonrabb — 8) ffllobrenen
S7S gettflefejiie Stitt^uti«
emen {totiid^n Jtri^ »ebber be Muffen »orgenamen tiibe t§
bem Kuffen 3nt^ lant(f getragen bet( )9or ^Uftfo» ouerfl be
Tttffen (^ebben bat gelncfe be^otben i^nnbe be ^ermeßet i§ mit
£2 orbeng (^eren gebleuen 3m bribbben 3ar f!ne§ reigimente| ' )
%nno 1301. S>o »art^ be 13. b^^mefler gefaren Dnnbe
gebeten SXefter 9(nbrea§ )>nbe i§ ßatf^alber tn $ru{fen geweß
(e ^efft geweigert 1 3ar*) 3m «nfange jineg retgementbeg
l^efft ^e einen jtri^ »ebber be lett^oioen forgenamen wntt
3g beme (etdomer 3nt I<^nt(^ gefamen ouerft otfo be bubef^en
»ebber t^tff bem lanbe »olben ^ebben fe be tettf»ott>er auerfaOen.
S)at be ^ermeßer mpt 20 Drben§(ieren ig vmmt gefamen.
9nno 1302. 2)0 vnaxtfy tt U. (lermefler getaren ))nnbe
gebeten aXejler SBoft^er »an Äorberfc b« f^eff* gereigert^ 4
87^' 3ar. 3m anfange ftneg || 9Ieigement(ie§ ^tfft ^e be ®em^
gatber gan^ t1)0 ge^orfam gebraut bo ^efft ^e ein Dorbra^
gemafet 'op bat lant^ ©emgalben myt^ beme Sa))itte( ^an
m
9tiga bat me in t^ofump^igen tiben »cfle v^at tfyom fti^tt
Dnnbe t^om orben gcf^orbe.
Snno 1300. S)o »art^ be 15. ^ermeßer gefaren t^nnbe
gebeten SKefier jtruffe t)nnb ^efft 3 3^^ gereigertb fie ^efft
einen 5tri4^ »ebber be UtÜ^mtt forgenamen ^m a^nfange ^efft
^e grotb gelude ffiebber {{ne fienbe ge(iat^ alfo be »et ber n^a
^ug »o(be @int^ e^m be lett^ower nba geilet^ »nnb f^ebben
* S^m fampt 21 Orben^^^^eren grflagen^).
Snno 1309. 2)o »art^ be 16. b^tmeßer gefaren t)nnb
gebeten SRefier 0obert|i )>om Stat^buingen )>nnbe befft geret^
gertfi 2 3<^t 3n ber tit^ fineg Steigementbeg feOen be 6em^
1 ) bt) farfug bt) be nie 3fe — 2) Hin 3abr regirt
3) b^ 9fd)erabe: be regerbe 3 3al^r. ^e bntoebe be f(b(ot S)ane«
borg, 3:0 gnen tiben toa9 eine grote bire tibt 3q Siflanbt bat bar bete
flamen bon ^nnger.
f ofbeit mUtt i^au teme (E^iften a^l^^cn wnU itf wen Nt
^lotfr 3n wnlt Srffagen aSel «)at bat i^ait 2>Hbef#fn t))v
%nM 1311. S)i» nKi¥t(^ be 17. ^ermefln sefaren mtnbe
gef^ten SKeßer SSilm t^on Qmbtiin') (^e Jftfit einen') iotäf
3« femflat^en getnn>et( bat me (^en SBp 9n t()o (eben (?) ^e (Kfft
mpt^ I ^ulpe t)nnbe tabe beg ^r|(iHf^0))peg^) tfio SSiga be 88«-
fridf tfM) ivenbeu wnit t^o aßolmat vnnbe t^i» Uxtl^tnii^)
gebnvet^ ^e (lefft enen Sixiä) ^n (Samlant^*)/ bem ^i^etge^^
MfR |if[bbeH i^nnb« ^eb^cn (Sn fampt 34 broberg (Srflagen
@ampt t)ele bubef^^eii '') ^e (^fft 6 3<it gereigert^.
9iiii« 1317* SD^ »art^ be 18* ^ermefler gefaren t)nnbe
gtl^eten mtfttx Sanen )>an bunifen f^ot f)t (^efft geteigect^ 6
3ar» ^e ^efl^ n|^a lantff^iit bet üt^ gati^ @etngalben bebwun«'
gtn i)nb ^efft ebte gef(»efte t^obrafen')*
%Mo 1323« 3)0 »artb be 19, ^ermefier gttaren i^nnbe
%f^tt^tn SKeßer hoUS^t tnwU l^fft 6 ^ai ^m frebe geteigett
»nnbt b^ft loffliif geb^an S)at be bot lantb to 9{o»e') gi^
h^c^t Ifefft ^efft «(f fete )»0Tbtage§ mptfi bem biff^o^pe t(^o
9tiga gemaft
Slnno 1328. Z)o »artl^i be 20» ^emeßei gefaren. Dnnbe
g^b^en SKeflet ^inri^ y>an S)un • « Iage*°) t>* fftfft 12 3ar ge^
fetgert{i be b^fft ein ))0tbTa<b gemafet 9Kit 9etnt|^^^) IBif<bo)>
t^ 5Dax)>te fug fieffi (fe ni^fteg ))t^gen$tet.
Snno 1340. S)o »artb be 21. I^ermeßec gefaten )?nb 88^-
geM^ SKrjlec 93tuni>»e bi ^neu tibeu t^bbm {}<f be van
1) nemli^ 15 br5bern ebber Orben^emn Unb trc bofßefinb.
2) Cm hoxpm — 3) bUllgea jbarc^ — i) So^an
5) twbWdaUn — 6) geforl — 7) (K{fil#en ßpun
8) bnb flarf Im Sonbe. — 9) rnioe
10) tan bnotfelige — 11) »ur^^arbt
18
iU gortgefetite mtO^tttu^
fliga »ebbet ben otben gefettet we§ otfafe tan M nti^t m^
tffen !De ffeMen bem f^emeftet eine f(d^t geleueYt^ b^ ber
t^rebenaO bat ^tbUn bc Don (Riga bat felt^ bef^olben Mbe
be ^ermeflet t§ mi^t^ 10 orben^eren*) in Uxjlaifyt t>mtneramen
Z)0 f^ebben be SKgefd^en be 9Ite SRoUen') belegert^f auetfl
ni^t Qewnnnen*) foIfe§ i§ geft^en Snnanbem 3<^t be§ fUtU
gbemente§ bn{fe§ ffermefletd*}.
9nno 1342. Sd tt)artb be 39. ^ermeflet gefaven i^nnbe
ge^etben 3Keßer 9tag(^o be liefft gereigettb 8 3ai*) be titi^
auer {tne§ reigemented fiefft be feibe geburetb tmtf^en bem i^t^
Un t)nnbe fan SRiga e^v fe Dorbragen toartli^).
Snno 1350. S)o tt>art^ be 23« ^nnefiet geföfen vnnbe
gebeten SWefier Äortff t^an Sotfe ^e f^efft gereigertb 14 3«*)
3m anfangbe flneg 9leigementbeg b^fft ^e 9Kife (ottben ge^
buwetb') tbo ber tit^ ig grote bure titb in lifflant^ gen^efen
|ie ^efft odf einen jtrtcb »ebbet be Siuffen ))orgenamen be
ftat^i ^atbet 3n ^xn^m be fanbe**) brobet Äett^etbolt beme
^etmeflet tf^o bu())e ivebbet be Stnffen t^nnbe t§ beme itnffett
3ntb (antb getagen t)nnbe ^eft be fiat^ ^leffoiv gewunnen befe
io^ l^et iä) ni^t bebolben l^iebben.
89«* ünno 1364. 2)ü n^drtb be 34. ^etmeflet gefaten wxibt
gebeten 3Rtfttt (Sintot^ fan Sßolbeim be f^al ein benflbafftiget
Stibbet gemegen f^n t^ot tit fine§ Stetgementeg ^ebben fiif be
9iigef4ien i^om maO (sie) »ebbet ben Dtben gefettet^» bnnbe
1) %xAbtt «.* — 2) tmb tmttOi. IBeldr — 3) SUe mtle
4) bar berbrunfm erer ffie(e toebbtrtomb
5) ^e regrrbe 2 3ar bnb flarf.
6) . . fridus . . dreas genanbt 9logo
7) be feibt, a» notb, ttoill bnb tn)ibrad£|t . bnb {larf bafäftofl.
8) bnb flarf — 9) jDlefoten . . f (ot in 6tmgoaen
10) bor flnen ®tabt|oIber
Keiifet mi&nli\ä^tt d^tmiUn. 276
leMett fi(f wtt^ ben Utt^emxn uxbmUn ))nnbe menben ben
DtDen )^t^ beme tanU t^D t^orbtiuen bar ^i bet Drben tn^t
aSev tiia<^t »ebber fl^ettet|i ^efft )»iinbe |ebben be fiat^ 9iiga
belegert^ )>nitbe gevunnen i^nnbe be SRuten bf|o( gereten 6^^
ban ))))ror for ge famen defft be fiermeßer bat flotfi tl^o Sttga
bH • . • Z)at be bune ^elt^^). SRefler 6inrot^ ber ßat^ Stifla
fhaffe i^imbe ptm nter') ^effe ))))ge(e(f)t na(^b . « male ben
grauen efeli fidf a^n anberit t^nbubefcf^en (eren »olben 6ege^
Ken ^e ^efft 0<f einen tbrefflitfen fri^ »ebber be Siuffen ttit^
genamen'). ^^a alle buffen baben be (le bubef(i(}en länbe
bewtfet^ ^efft 3§ ^^ ber fcf^waren Arige mobe geworben )>nnbe fitf
ttf geleben i^nnbe t§ »ebber in bubefifie Unt^ getragen bo
fie 6 3ar ^ermefler t§ ge»efet|i.
Snno 1370. Z)i> »artl^ be 35. f^ermeßer gefaren ))nnbe
ftf^tUn SRefier Sor^ortb ))an 2)rengenIogend^) $e b^ft be
aXar^en^) b#c<(^') gebuwetl^ fu^ l^efft ^e ni^t t)t^geri(^tet bat
t^o f^riuen »ert^ fp ^e ^fft 6 3ar gereigerl^^).
9lnno 1376« Z)i> »art^ be 86. ^ernteßer getaren ))nnbe 89^
gebeten SRefler S)a{f»tn t^an ber ddt^y ^t ^efft gereigertfi
14 3ar') 3m a^nfange {{ne§ 9te(gement|e§ ^eft |e bp beme
(oninge t^o bemen maxdtn (Sin e»t<|| ^orbrai^i gemafet bat be
^ecmefler beme fonninge ^efft gegeuen 19000 SRarct fulner§
tbe einer ewigen Sorfeung bat iRenel fampt ^arrige vnbe
SBirlantfi'®) fd^aS tmdt Um Drben ^oren l^e ^effl od [waren
fri$ »ebber be Sntlbriflen geforetfi*
I) bub Sobelin gebutoet — 2) me^r
3) bnb in ®ama(^ciin.
4 ) IBom brd^Qdobm. forte tton %xato bob gcfomra. gtau^m
6) fflariro — 6) bnb grawenborg
7) bi^ finm SlbfB flcfd^oQ br ^aitigtf^e tRorbi bnb t«rf.
8) (frdTe — 9) bnb flarf — 10) flBefcnbrrge btl' bt jRättbe
18*
276 9ntititiftt VtiitWi^H
9(11110 1390. 2)0 Mtt^ U 27. i)txmt^tt gefaren Mbe
arteten SRfftn Vrnoltff )>an gtHiiK|i(Kitte ^e ^efft 4 ^t ^0
reigertdO 3^ anfange ftne^ reigementcfi (lefft ^e einen g»aren
frt^ gefprt(i in Settf^pwen wU ^efft in iiffem t^age grol^
geltttfe fle|fat(^ ^en foniml^ tfio $a]en') defft H fentfli4^ a^
hegen wnU barn^a bat flptff font»e)»enne') Hegertif ))n(e gt^
»nnnen xcMt flot^ nt4ft n)ii^ ton Ut fiOt gelegen iS ^
Puffern ))orgeme(t^n f(at^ i6 Ui loningefi föne gemefet|i ^ec^
na<^ l^efft ^e benn bnini^ mit fUient f^ne totihcx Uiiidf ge^
lat^en^}» ^it {Int be ))ptnemUfeßeit fafeit be buffe ffeimeßer
deff )^t^geci(|tet*
9(nn0 1399. 2>o t9art|f be 28« ^etmeflei gefaten Dnnbe
gebeten SKeßer SBiQem t)an bei friffemi{f4ien ^nnbe ^efft & 3at
90<>- geretgetrt^ |^e ^eft gro# || t^en txxäf ivebber be ^nd^rißen ge#
fcrt^'^) t^or tit^ ftnea SReigemented f^fft fi(( beSn^iß tnnf«^
bent Drben t^nnbe tm S)0ryetfie eti^onen be na finenr bobe
grot f($aben bnbefi^en lanbe §e6tai|t fiefft.
9nno 140O. 2)0 nmrtl^ be 29. ^ermefler gefaten t)nbe
gel^eten aUefter gäbe Dan (Elfern^) fie M ^ 3a sereiflerl^^j
(e l^efft {ri(| in (ettlowen gefortj^ fuf ^fft ^ ni^ \>t^ißtUI)t%
Slnno 1405. 2)0 nMiit]^ be 30« l^e^meßet gefaren ininbe
ge^et^en SKefier SBerner bruge f^e liefft gereigert^ 8 3a( by
finen tbiben fiebben fltf be ^on S)ar)^etbe mvt beme 9iu{Ten
1 ) bnb llarf. 3n fdnrn Seiten gefc^al^en . . med)tije tnenfti^ie taten
bnb . . . reifen . . . be bngeiotoigen.
2) (Konflantinue — 3) JtMen
4) bnb bele gefanggen bnb ... tt>oi ..CO Uton.
5) 019 Mnfftn, StttotDcn, in Qama^en tmb in 0emgoQen
6) gtobber tan dlfcn — 7) päh Harf ^
8) et) Itnen tibcn gef^ot grot füt bn^ «obitt bat Bifbmt Mj^lhtn
Miff ber bie flto^riitcn.
)>0t6unteR »ebbet b«n Crben wi fiebben ßd be D»etffatit|
be^dben Dnbe ^ebben ben Dtbett be lanbe (angeg ben )>ebeft
»ebbet genamen batn^a ^efft fiif be otben tnit ben von
S)orpt(ie einen t>otbta(f> gegeuen ))nnbe befen jtetde t^o einem
i)0tbtage bfca^tO M i§ b^ bifTe§ betmefter§ tiben fnnbetligefi
ni^t gef(!^en').
Vnno 1414. ^0 »att9 be 31. Ifietme^et gefaten tmhe
gebeten SReflet fott^ 0an ^itttntf^aue (e (lefft geteigett^ 10
3at') 3m anfange f!ne§ 9lergemente§ l^ef t l^e einen ftid^ web^
bet be fRnffen ^ctgenamen 0nnbe i§ beme Stufen 3nt lantl^
getagen i^nnbe l^efft em grot^en fd^aben geban be l^efft beme
Kuffen eine flat geteuettf^ bat ^efft ^e 0(f bat feltl^ bel^otben
i^nbe^) ^efft tOOO 9tu(!en irtffagen t>nnbe |fefft fe fo ^attl^ a^n 90''''
be !Rnb0tt> gebtenget bot etet fe(e batinne 00tfa))en flnnt^*).
Snno 1413. 2)o »attl^ be 32. fietmeflet gefaten ^nnbe
gebeten SWeflet I^tatf f)t l^efft 1 Vn 3at 3nn ftebe geteigett^*).
9nn0 14S6« 2)0 nattl^ be 33. I^etmefiet gefaten 0nb
gebeten SFeftet 6ittetl$ v^an^ipo^en ^e ^t^t 10geteigett|
t^ct t^it f9ne§ teigement^eg ^efft ftcf be lettl^0itet »ebbet ben
0tben gefcttl^et anet^: ^t ^efft bem lett^ovet ni^^teg geban''}.
^nn0 1436. 2)0 »attb be 34. (etme^t gefaten JmnU
leiteten 9Retet gife van tnt^enbet^i ^t ^efft 9 3at geteigett)
t^0t t^it^ ftne§ teigement^ieg ^efft ^e einen fti^^ »ebbet be
1 ) bnb drahten be bört)tf(!)m hm orbett Inf Sanbt be 8itfa»er6,
$(el3!a»rr9 bnb ®amageitn, be bo naft aQ bn^riften »trm in bnbt
branbttn aUe rntlangrd bm ^ftbiil, be loorbm bd »fbber bon beme O.
mit grokr IRonbeit btb beme Sanbe geflognt
2) bnb ßofb im Sanbt.
3) bnb florf ^ 4) im fli4»t Hon pitffiat»
5) St muflen ^eisfatoer 8anb räumen bon beb fiafibtft IbiUtn bmi
$rul)en , bat bo In grölen MIen ftunbt
6) bnb ift geftorben. — 7) bnb flarf im tmibe.
978 giMrtgefe^te !Rttt|ei(uii«
UtSfowx fergenamen t^nfee t§ beute Utüfymn int^ lant^) ge^
tegen bar{§ l(^e Uand geworben*) tann beme bto^attge^nnte
trefft fitf loebbec ttb beme lanbe gemafei^ tnnbe 3i batna^c
gefioruen')*
9nno 1444. 2)o »artfi be 36. j^ermeflet gefaren mtttb
gef^eten SRefler Jtafforff ^e l^efft 1 Vs ^at gereigett(i. 3m an^
fange f9ne§ reigementeg f^tf^t ^e einen loclbtgen SttUfy 3n
lett^0»en geforetf» onerfi be Ittl^Mtt ffebben be anetl^ant be^
ffolben be f^ermefler i|T mrftfy 20000 SK^en i^mmegefamen^}*
91«- Stnno 144<$« S>o »art^ be 36» l^ermefter gelaren t^nnbe
gebeten SRefter ^intid befenobe Mnbe ]()efft 3 ^Cix geteigett^i')
ift ^ft fid mpt bem Sif^of t^cn Stiga') Dorbragen be otbet
f^efft S)em bifd^opt^e 20000 matd gegenen barmet be fafe
t^ont Dotbrage ii geeaben v^ai^ bitfi t^ot ein toifl fp gewefet^
»etf^ t(f ni^t'').
%nni> 1448* So »attl^ be 37. ^eme^er gefaren mtnbe
gel^eten ÜRejlet ^inrtd^ fnntfe®) }ft f^efft 14 3ar geretgert^*) ^e
l^efft boufTenbotilb gebn»et^ winbe ^efft orf t»«re ftige *•) in
Mnflant^ geforlf^*
<9(nno 1462. 2>o mrtl^ be 38. Ifermefet gefaren tntnbe
gebeten 3Reßer 3ofian SRergebenn ' ^j f^t l^fft 19 jar geretgertl^
tl^ot tiify fincg reigemented xi fribe 3^1 lanbe geioeft bt
1 ) mit Mtn bröbem
2) tob n)afi barin mit grotem Soire .. i2 XBe<!ra.
3) mit beim Eroberen on bem Btotgang.
4) bar toarcs btlc ^errtn n. (Sbcnrate mit.
6) anbtrd genant ®d)mige( bnb ftarf — 6) fri^b. Henninge.
7) Aliud manusc. bor ade Xnft^raft gab be 0if(f)of t)em Crbcn
20000 m, bo borbrodd fi« od be »ifd^jf mit beme €a)iitte( Mi 0tiga, bem
gaff |e bor aOc «lift^racf 4000.
8) bon «toerberge — 9} bnb (htrf — 10) 2 mal
11) ban IRcngcbrn
tfecmiftet u^Ibe Um l^DUtmefler gerne eittfettetli ^hUn outxft
beM »if^o»>«) t^o (Rtga Mt ü& «•♦* flwcret^) ie ^cfft
Orben e^^ter t](^o fniffe motten txnptn wwit ig f^erna ))or#
brageti.
Stnno 1481« £)i) i9att]^ be 39. j^ermefter gefaten Dnnbi
jf freien aWejler*) SBoUl^Mfcn ^t ^cf^ IV'» 3at 3tn ftcbc jeret
fteftd bat flotfi iciboxäf ]()efft l^e gei>umet|) 3^ anfange ftnefi teige^
ntented lieft ^d be Drben iDebber em gefettet^) be em 3nt
3at 1 Vs fineg {Reigemented gefangen ^tlbtn t>nnbe fiebben (Sn
jn SSenben in bem t^urne fleruen ktl^en^}.
9nno 1483. S)« »atl| be 40. ^ermefier getaren i^nnbe Ol'^'
gfi^etin SReßet Serntfi van bet Sor(]^ 3^^ al^nfange ftneg xü^
itmnk^ ^eft ^e mis^H^^t^^ 93o((fe'') »ebbet be SRuifen ge«f
tagen t^nnbe fiefft :p(effon) be t^xftat^ affgebrantfi @ug ^lefft
|)e 3n btffen t^age nicfit t^t^geri(fit t^nnbe ig l^ernfm mebber 3n
Uff(ant|i get(^agen SSnnbe (Kfft ßd 3egen {ine egenen t^nber^i
banen mebbet be ftati) 9iiga gefett^et ibat ii^ od tfy9 tmx
feibe ig geraben @i) l^iebben be Sitgafd^en ^n buffem ftige
grcti^ gelude gefiot fe fie^Nn bat flotl^ ifyo Stiga gen^nnnen;
baena bat flotl^i bnnnemunbe ))nbe l^eblen bat flot^ tffo fRi%a
bat gebtafen bat fe b04> l^ecna (»ebben moten »etfber bumeit
bD \inti) be {Ruffen l^ie int lanbt^ gefaOen vnnbe l^ebben groten
fdbaben geban fr^men )>nnbe 3nnc(froi9en miif) ^d wtä) gef^i«
tetfi') bo ^ebben e^n be Drbenfi^eren affgefettet nl^a beme l^e
2 3ar gereigert^ {»ebbe.
1) drtj — 2). eUbcJlcr
3) aliud maniucr. : mit fincn M(ig b^ren, bo l9orbt Mt \m»
(rac^t gemafrt htm fHd)t Dnb bem Orten bnb ber ®tQbt 9Hga. bar min
ein ban ben anbern ge^olben toarbt.
4) 3oban — 5) ald feine bruber
6) barna ibt bat lanbt fere geflraft btfl-
* 7) tooi mit 100000 SRan -- 8) 910.
MO Bortgffe|te VMtffMnni
Vmi0 1484. t)o mtt^ (e 41. (emtf^r gifarin »tmftt
ge(»eten 9Xe^ ftr^ftacl»') viinbe (^cffk 9 3at sereioevtt^*) 3m
anfange ^ne| riigemeitM ^efft f>t tlnt flad^t mit (eii Kigefj^ii
ge(^alben bi S)une SRnnbe lax f)tbbtn U t)an SRiga bat %tUdt
U^ülitn Ditnbe (^bkeii I ütbend^tren bot(^ geffagtit t)nnbe
Iftiitn 1 ^ittfHcf gefregen 9{^a biffet gtDten Ouenoinning finl(
92^' 9 b€ (Rtgaf4ien troffid^ gei»frben ))nnb »olben beii Crben b^t
flot^ Dunemunbe iti^it mit fmntt * . « »ebber geuen bar fe be
orbenn offte tmme') langet^i ^efft bat ffet^ t^o SÜiga toofbe
be erben ... nageueti ouerfl fe b^bbeit nU^t itmcltfy UÜf
, . bat be )9on SViga fo ^art^ gebwttngen jtnt^ bur(^ lange
»ertige frige bat fe bem erben be f(üt(i beibe (^bben m^t^fen
»ebbergenen t>ttnbe bat t^o 9)iga ^ebben fe fnluefl motten
»ebber bumen. S)at folget na onemiDt^^).
yiaä^ biffem ^rmeßer i|l^) gefaren ^n uwlt^er ^Ietten#
ber(^ i)t fd^a( ein »ifet t)orfi4^t{ger gnrfl gemefen fin 3tn an^
fange fined {Reigementeg ^efft fft einen geoelbigen M(fy mebbet
be Knffen )^nnbe ^efft beme Shiffen eine ffo^t gefeuert bot ^
ben fltit^ be^olben ffefft ^nnbe ^efft be Kuffen fo b^tt^ ge^
flagen bat fe f)tbUn frebe • . . f o (feffte be lopcfe (fere ben
Ungebaben frebe gef(agelt / funber liefft einen beflenb^
gen frebe ... ben Slnffen gemafet^ imnbe ^efft ben frebe
gif^olben*). Sllfe ^e nnn bat (ant^ 3n frebe Dnnbe . . « . ge^
1] anbete gentnntt bon i&tniid)6bor.
2) bnb flarf — 3) onge —
4) 9^nh mafebe bo enen toorbrad) mit bm (Rigif(S)en tbo rtoigro
frebe 918. bo quemen be Muffen h)ebber in Stflanbt bnb branben btb
Benin » ItartDcH iMb toarn bnrd)ft Sanbt fonbrr toebbrrflant tmb f^Iogrn
icie (Ibriflen bobt» bnb forben erer otf bcU bt^ btmt Sanbe anc taU, bcme
geliifen Jtlocfen, Muffen, Stertfengerebe, bat nebmen fe aUe mebe.
5) «0 1493.
9) ift ein flreitbarer IRan geteefen, be ocf be Sluffen nebbergelegt beft
mit ein febr grotb mecbtiarn Sold , affo bat od tool 10 Ißerfonen ber
Raffen b]) einen man bon ben SiefKenben gmefen ffi. *
itüift ^t itbbtti {lue fRtti ^Mit ^etfbfget^ ftomen fieten
bat t^D ger<it»en Je fcjöltc eine') fd^irp «n ben feifet mafen
»mme einen Jo®) \>an feifetli^er aRatejlat tfio begeren*) buffe DS'»-
frome |)ere geban Jefft t^nnbe ^efft eine bobef^op affgefetbigetf^-
Cii)n feiferlife äRaieflat tmme einen forfili^en Zitel teiferlib
SKajeßat antjo langen ben be ^rmefleic bot^ geU(f onet tem^
Uten f^efft bat fe ^etnai^ fotflen wetben geni^mefj tj^r titj
fpne§ forfJItfen IReigementJet |etftbe']!at()'gitga 2 flne gelerbe
mennet auerfamen be erjllid^^ bat M^ige n^artj gabed binnen
(Riga ge))rebiget(i ^eb6en bat be lofflite forfle ^efft angenamen
^nnbe bem SBorbe njcjt »cbbetllanben (^e ift be erfle frißlife
fwjie gewefen^^.
S)otd^ ben gelogen n)erbe wp gete^t
S)e n^erfe ffntf! beg negeflen fned^t
^atb9 men ben gelouen merfetj.
Mantissa ad Chronicum Mgrorum 93^*
Ordinis Theutonici in Liyonia per Joh. Sanderum.
Ho 1501. in beS ^. CErrulatd tage, fd)ad) be fd)la(i)tinge tn)if(f)en bem
IReifler ton £l)flanbt bnb bem grotforflen bon $9lu{Tfo -
Clementissimi Principid ac Dni, Dni Woltheri
ä Plettenbergo ordinis Teutonici per Livoniam
summa cum laude quam diutissime Mgri
Epitaphium per PHILIP. PONT.«)
llnber biffen fl){eifler $(. ift o(f bat dbangeüum aüererfl in Sifl. ge- 9Z^
))rebiget toorben, bat fe kbe be 0(f met aUem flite geborbert, bnb koente in
ftin bnb barbi gebUtioen. (?)
1537. Der 43 Weifter 4- ^erman bon öruggenet) genont ^afen*
tamp. Defer ^eft gebutoet ben ^off t^or IBolfa()rt, g^ft odP (oflidP bnb freb*
1) ben — 2) bebe — 3) ben Xittl - 4) bat
5) T>U^tx ifl ber erfle görfl im Wire bnber bem Orben geh)orben,
bnffer beft be {Rigefd)eR bebtoungen, bat fe bat flot toebber muflen bntotn,
bnb MI regcrt 44 3afß biib forf t^o Hm^m b. 28 getnr.
6) fRm fblgen S)lflt(l^ni, t^M^t |icr torgbitUen.
fo« regeri 11 3al^r. iDam« AlftM^ rhini (SMbfttboten 3o|aii tm bn
Wrdtirn, regerer in am N 3a6r tnb darf t|»a fSenben bcn 6 Dad) ge«
bruorii beft 9Rorgni9 bmb feigere 5 fcbUge,
1551. iDer 41 IReifler detb 3oban bon ber 9it^tn, beft regert
'nt !Dribbe 3abr') lofledr bnb gote »ort aud) banbt gehabt, flarb t()o
%tU^u bcn 19 8RQi.
Der 46 tReffler brt^ ^. .^Hirid) bmi Oafen') i« getoell^ ben 15
Im 3uiiio , ift t(K> Wige Sngcrilte« , bcn eibt §n cntfongen ben 28 ®tpL
9o 51, il o(i) btrU4 bon ber ®tabt cm|»fangen bnb ipgebalften.
tßnber biffen IReliter b^ft ?4 bt) flabt mit bem drübifdi^off
bnb bem (Eaj^ittel bon toegen ber Domfird)en bnb ben Ünberen gutbern
berbragen. IDiffer ^err bntt pm (Soabiutoren gefaren, ben b* föilbtlm
^firftenberg , ancb ift ba« fitfl eingenommen , ben <h1)bifd)off SRorggtoff
fend)li<b genommen , iDiffer ^err IReifter ift geftorben to 57 im 0la>) |a
SartoeO.
9A^' 1557. 2>er 46 IReHler Ibttb 4>err föU^elm flftrflenberg btft ben tib
ban ber ®tabi flfliga entfangen ben 26 «ugnfto Ho 57« biffc SReifter ift in
dgener ^fon in September bt) ben Jtöningf bon $o(en getoefen, genanbt
9ngnfiu9 Sigidmnnbuft tbo fßaflDat , auf ber grenlje , toe(d)er ein gro^
meditig Co((f beb tinanber gebabt batt, a(0 bber 60000 Wilan, bnb f^tbbtn
fid) ba berbragen, aud^ bie 8ad)e mit bem <lrt3bifd)o{f beigelegt, a(fo b|
man fal ben drijbifcboff Ol. SB. I)en er }ubor bttte abgefeilt, bnb bad flift
gant) ingenommrn , toiber in ntt feine b^rligfeit fet)en , bnb ben ^erijog
([briftoff bon SRedelbord) bor ein (Eoabjiftor !Dee (Srtsftifftd tbo 9iige an«
nebmen, bat and) mit bet)enbid)eit bon ber Stabt erlangt, Dietoeil er be^
bem Ko. toar, 15000 (Daler, biffe 8R. btft od eine bt)ru|iinge fegen ben flRO'
fotoiter gebat , ber Hnfangf im Sanuario 9(0 58 gefd)eben , olfo ba ber
SRofffomiter berbittert, "^at eingenommen ben 11 -SRab bie tlartoe, bamad)
baft 9leto ®d)io| (SRobogarblc) barndd) bad neh) b<iu| ttc. bnb bamad) bie
6tabt Zaxpit, aucb anbere btufer mebr, ban bor toax niemanbt« Der i()m
tnieberflanbt , ban \vt\t barbon. ift gut bor ben 8d)u6, barnacb b^^^t ber
^err 8R. einen (Soabiutor gefobren, mit 9labmen ®otbarbud jtetler.
94^* Epitaphium D. Philippi Pontani, Mag. Livoniae & Consiliis.
1) linea sabducta qiMieqtte indicat «liam mamiflcriptioii^m.
2) qni Tixit tempore Jok. Sauden. 1654.
Mm IMitiMfi^t ^xmdhn. 988.
OWt M> 1566. 1 F«lHr.
(golgm IDifH^cti, tDcl(i)c (irr toegbiriben.)
Factum per Reyer. D. Rathgerum Fistorium Concionatorem
Rigensem.
Epitaph. Rdi Dni Eberhard! de Schuren, Commend. in Dobbelin,
qni obiit ao 1561. 16 Martii in meridie.
Hoc jacet in tuninlo €oinmend. Beverendns, | Cog-
nomen Schuren, nonficn JB^rhaEdns erat. | Po&peribiif j
vid«8) pupillig et stndiiosis, | D... quaesitie plurima
dona dedit. | Hi sunt salvificae fidei fructns honorandi.
I Cum mundi Cbristd iudice finis erit.
Factum per D. Ruthgerum pistorium Concionatorem Rig. —
In landem Oiceronis Vrttus Codrns.
<89(9rn(DiiU4)m)
De ioxtoi, be Det^orfd^ gmonnen toarbt (Inbt man in bifftn bcrs 1569
£cce feroz, subito tibi yis, vi '^ndice fracta est,
Dithmare, te felix, Danus et Holstus habet.
Epitaph, prudentissimi viri Dni Conradi Teurkopii quondam d- 95a.
vitatis Rig. consulis optime de rep. meriti.
(gofgen Diflic^eti ntib ^um ®d)bt| bie Seile:)
iBfFata patria, ne ossa quidem mea apud te habea.
II« Jlleitte 8loiittelftiit0et (S^tonff unt Ohituatinnu
3. 3<4„ trt «<m, UM m »r 0.b<. U, Srtto M
S)eutf(^en OxUM in Sblanb feinen Slnfang genommen.
^ta ^(i^xt 1226 ifi t)on ten l^ttauern 9lt)t0ennd, itx @9. t^on
tolon. 9(gTi))p{nd, etf<f^Iasen*
1228. Holani Don ben Gameiten (ob 3>iii>^iO unb Auren
uxifttxt
1987. a^iai^t mit ben Sitd^KCfn M Senmaften an itx ^üm,
im Sinter.
984 g0ttgefe|te WUtil^iluni
1363. $etnau ($anta»a) am SIeete fielegen^ mit Zage 9Rarii
$itri{lcatt0nt^ , VDn ben Sitanetn j^tflht ^n ber
Dctat^e bedfe(6en geilet ®(!(^(ad^t mit ben Sttauern
bei S)unamiinbe*
1270. (S(f^ladl^t mit ben Stt<mern untet Defel auf bem CEife
(btefe 3nfel liegt 7 SReiUn t*^ii b«r StifU).
Itr». ed^Ia^t bed Sleifif rft 9nl^arbu« mit ben Sitauetn ;
Sleifter ^erneflud unb bet ®raf SruIinfH ®Uarbu«^
faOcn mit 67 angefe^enen Dtbendbttlbern, nm 9. Wtixi.
1287. .S)er 3Xeifler Suldarbud ^aren, uebfl 35 Drbendbtu^
bem ))on ben Litauern erf^^fagcn.
1298. S)er litauif^e Sibni% ^at St^ttM nebfl bem ®ebiete
»et^eett. 911« er aber mit 8ente betmfe^rtr, ^at i^m
bet TOeifler Sruno am gluffe Strojtena in ber Dctat)e
bed ^fingflfefted eine S^^Ia^t geliefert unb ifl fammt
t>ie(en taufenb ber Seinen ton ben Sitauern erf4)(agen.
3n bemfelben äa^e J^btn bie Stifiof^en bad Drben«^
f(^p§ 9itnixmmtn beiageTt/Wifbti i^rer weie ertrimfsm.
1386. Die Drbenöbruber |)aben ben fRi%(i\iS)tn SDunamünbe
genommen um 3^^(^bt.
1387. Scblac^t mit ben Sitauern bei SRiga.
1316. Daö ®^Io§ Dunaburg, t?on ben gitauern jerflcrt; ifl
neu aufgebaut »orben.
1316. ®ro6er <^nger in Sivlanb/ Sitauen unb 9i9§Ianb/fo
iüi bie 2Ruttcr iffxt SiinUt a^^n^
1320. 93ruber ^einricf; ton ißUcjet mit 29 Sruberit ton ben
£itauern bei SKemei erf^fogen«
1306. ®(f)(ad^t mit Un Sitauern bei DubnO/ in melc^er ber
' ^mt ^m%^ Stovatn ^^m, C^omifmc ton SH^er^Timi^
gefaOen ifl.
uberjogen; 33000 eitoiiet f{n( ia gfbtuM-
tSSS. 2)t^ Sitaiiet ^ttften um SKUtfaßen Siatbol ober S^tcyt
unl ^etcmn^e lid »ad^f 9ie)ifa( tym^1$tt mh 3000 Sini^
1323. £)ie ^ffoiver l^aben bie Sitauet }U <^ilfe flerufeti/ bad
Sanb be« SDInifd^eii AJNrrs« Uhmt ittib 6000 (Stn^
mefiiier in bie ^fattgenfiiaft gef(|^U)^t 3m feigen
^c^ffxt |dNi bie Sitauec ftRmü i>erbTaniit ^m frf^
ben ^a^xt ifi ber j{5nig )Don SitaMeit au4gttufen* 3ii(
fetbeR 3«^£< fKiben bie Si^afit^eH i{)iMamuiibe $f^
nommen.
1328. 2)te Litauer ^ Doit bri tiftaftlen S^r^eia grcufett/ ^a^
ben Aatfu^ mbft bem ®ebiete i^nm^^U
1329. S)ei j{5nig t)i>u SS^Hien (^at . mit bem ^veu^ifd^en
Dtbendmeiftet ^ameiten bel?iegt
1339. S)ie &iimtx liaben mit ben 9iuffen jttttlanb |e))Iuitbert.
3m felben 3«^^^ i^ pif^eti ben SRigafc^ett unb bem
Dtben ein S&er^Iei^ se)<^(<»i[en*
1339. S)er Ut)(d[nbifc^e SReißei: |f()t Sametteit ^ivei Zage lang
))er^eert. 3>^ f^^^^^ ^^^t^. ^t ber .$reuiif^e aKtt«»
ßer^ Zeoboticud ))on «^albebntg^ SBitl&na in ^ameiten
belagert ^ aQeia bei ber Strenge be^ Sinierd ni^M
a»egeri4^tet.
1343. ®ei bec 3nfel Defel ift mit ben gitau^n gefd^Iaflen.
1348. S^nfiimtmer^ ber $ren6if#e SKeifler^ iß bi^ Sitoutn
t)orgebrungen unb $at trafen ober %X0U unb bdd
®^Iog @tran){{ifen belagert.
(SD^mit enbet bas ^erieit^nil*)
S86 g^flefr|te 9litt$tt(iitifl ntinit :c.
%m 4. Januar xft %lmtxitM, Dt bett^!R4Tf#<dI iie^ 17 SdU
^ftn )>0n leii Sitdtlerti erfd^Iogen«
S« {e|(teit Zage bc« Saimat i^ Oviifttr ^rmotbitl^ eeml^Ht,
nebfl 7 Srfibetn iu %iUin (na Selinie?) etf^Iagen.
Slesanber^ S. ))on 2)orpat/ in £MAiift i^on bm Sitauern et-
f(^agen.
Set £)9R. Otto itcbft 49 9r<i^etn evf^^gm«
2>et aileiflet ^emeflti» ntift 47 Stfibern etfcllagen.
Set Sbxuin •^itmetii6 , Somt^ut {tt Vfi^etateii , nebß 13
Stäletn etf^^Iagen.
gfttiet ijl StMbet ^ftvii* Stauen ^fen, <Ei>int^itt/ im SRdt}
von ben Sitauetn etf^Iagen.
»tubet ^einti* »iij^e nefcfl 11 »tfi^etn | .^ ^ .j
@ofrtbu9/ Somt^ut ju Kf^etaben/ ne(^ 1 1 Ot. > ...
©(^enu« gefd^e nehfl 7 »tfibetn )
giifo^ dcmt^nx, neftfl 12 Stfi^etn i
SReifler fBilftnuS ne^ 33 StflbetnV im ^nni etfi^agen.
Stuno/ {Reiftet^ ttetß 19 Srilbetn I
Stubet SBuet^ bet Sogt M (£9. t^on
«iga, nebfl 7 »rÄbetn I .^ .
«einfribu« ip^len nebfl 13 »tubetn ^ *
3)e^(enHd nelbß 33 Stfibent
Steiftet Sut^atbud nebfl 33 Stflbetn j
^enticud Sajenbob^ (Somt^ut 9lief^owfrt/ nebfl 13 Stfibetn ;
Sutt^atbud ^aten^ Dtben^meiflet^ mit 36 Srdbetn; '
Vnbti^!^ Statthalter bed Sfteiflet»^ mit 23 Stftbern;
Sottet mit 7 Stnbetn ;
SReiflet 9BoIquinud mit 63 Stfibetn ;
IBtubet ^anud )>on ^ottenfiaje mit 8 O^n^btfibern ; — t>on
ben Sitauern etfd^Iagen.
» « «
Till.
lieflättMfc^eit @l^rpittdPenfd^vei(«r4
(Hbgebrncft aud einem (Sobes mistu9 ber lt5nigH(i)en IBibliot^f su 6to<r-
l^lm : Mise. Mfkniucr. L. 14. fol. ^;J1., ®. 437-407.)
^Cftdl^^em %o 1673 eiii (Rtitelif^fer ^iretigec mitt namea 9aI»
t^afar 9iii{f4m» ^l^ne \m%t tior{ie|tnle ber 2iinN Siffkftbt
Keilten unb n^a|>fen alten gefil^i^t 3inidl^4itn beli neutotidtf
ciigffaSenen innetlic^ fo »ei^ a(d SRofciHottnifi^en Ariege^
»eittert na# gi^rf^iung )>nb gruti|(tU$e nfniibigitiig^ fi(| ^vSbtx^
ßimlen etae 2ieff(ett)^tf^e €r#niea (iveldH er in bte^ )>nHf^
f4^iebUt4^ tfieUe aftftt^eUet) fdjirip« |it netfaffen^ i^nb bod
folgende ia|ii S)4Ynai|^ (nt# ein ^ffentti^ien 2)fu(f ber gaB|en
SBeltt fKnH^t iit niddlen^ vn meiner feiner i^ecmänten trDnica
er ban feine grüffe Sermeffen|feit bermaffra An tag gegeien^ bad
ein %titx t^^ilenbige Garant leii|tti# fe|ien imb fpurien fan^ Dad
ed ij^me nti^t aUein an rec^^ter t^nb ginnbüiil^ erfafncnn^ mib
miffenf^aft , ^erfelftigen %t\ii\i)it, {ianb«l i^nb fa^en^ »Mon
er )u f^reiben {i^ furgenomnifn ^ fonbern aui^ an i^erftonbt/
fnnfl )>nb gef^iiflif^eit Z)ie jitm ^ronid fc(^teiben ge^ftren^ gor
fe^r gemangettt Sonden »urbe er fo gar ^xth 3)inge mitt
f el(|em SSngrunbe vnb miber bie D{fentlil(^e »arlieilt etu|n^
f ji^ren «nb iit ,)»origen gmefene berfetften lanbe ^D#tMtii|tr
gebec(|tnn9 Dierfett^ intglei(|en ben Sieffienbif^en 3ttf<>^^erfl
288 Segangene ttrt^iimbe unb
ahtx Un ^atti^^tn ^ni Suf^tfc^en aitl neben feinbtfettger
auffrucfung tut mi^gunnnng i^rer liabenben vnb »ol^erge^
brachten ^rintlegien Dnb freibeiten ni^M nte^r au(b me^t an^
bere ))nf(biiltige ^&xntf)mt $erfonen »iebet (Sott/ reibt/ feinet
9lmvtd gebu(^c ))ub aDe biO^l^ttt #tt(b o^ne aOen orunbt tnb
^rfad^e mitt fo ))ie(en (^5nifd^en ((bimpffigen i^nb {um tbeil
am^ t%tm UtbtHii^n tooftte» mif»|re^es f« i99( <ut4 4)te(e
l^anbel unb fa^^en xccwn er loebtr bef<|eibt no^ tpiffenfcbofft
gehabt / (lieber aller grcnttf enfc^reiber art / eigenfcbafft vnb
gebraut;) [einem eigenen fop))fe vnl eingebifbeten gutbunden
no^ ^u 3u^ic^<^n i^ tft^^^n UA^ i^ mefjlern )voI tuberlalfcn/
fi(b aOetH ber vecbten/ walten vni gritnbtHibett er^e^Inng ber
®ef4i(bte befiiffeu/ ))nb bad ^ubiciren ^nb trtbeilen/ in »el^en
fadl^en gn i^iel »nb gu »enig gef^e^en, im SSet^enbigen lefer
feiner Sronitfen an^eimgeßeSet t)nb befohlen ^aben^ »ie ban
and^ «benmeffig feine i)nbtba$tfam|ettt m% beme md^t »enig
erf(|elnet/ ia^ er feine SanbeMentle tnb t^m^anbt^in bie (E|9^n#
f(be panren nMin bte bi§n^etlen nur e^Iidlfe Stofcoiiittr et^(bl<t^
gen/ wb bie geranbten o^n tni fttffe in bie ®talt Deuel
%Ai^^t, fo |o(Jb erlebt tnb bagegen bi^ bie fdligen }n e^Ii#
i|en ma|Ien »teber i|re orbentlicbe Oberfeit| rebeSiret/ beten
et^i^^e äanrmedi^ ermorbet S)e| i|rtgett beraubet Mb tfitriep
anffi3i|r unb f^ebnetep i|rer attt mtfy im Sonbi angeri^tet/
9tor fd^(e(|l|in exge|(et »nb bo« Snbictrin bnb Stiilten^ (»ie
er fonfien in aQen anberen bingen get|an) tmbem^egen leffet
Mb alfo feine $ar^iti(^eitt )>nb }n wad enbe bie gan^e Se«"
fi^reürung feiner 6|roni(Ien furnembtil^ geriibttt (: 9leniti<b }it
oeracbtnng t)ttb SerHeinerung bed Xb^ftben fianbed Dnb er#
lebung feiner binttffreunbe ber Sanwren :) ofenfti^ an tc^t
|n geben ^(| ni^t gef<|emet hü er bo<| bifli(| }unor mb e|e
f|r ^d^ fQl(|er biiige i^nberflanben/ foflte b^odflt Mb enoogen
geiler Satt^. SRuffonivend. 989
Idttfi , liM fold^e feine Stonifa vSifs^i in eined «bet »etil«
fjonbettt bietet ))nb au^ folget Seutte l^enbe (omtneti md^te/
Me fot^e Dinge beffev )»eYße^en and^ ^on ben Siefffenbif^en
afteit Mb neueren gef^i^ten ^nbefn i)nb fa^en »eilt meldten
i)nb Bedettt 9eri(|^t, 9la^r{((^tung t^nb befreit! l^aben tti9^tfn
%tt et ffir feine eintiefe :perfi»n aOein^ t^nb ba6 et «10 ban
(: »0 et0 ni(^t te^^t getroffen :) feine get^ane atleitt ni(|t
allein vergebli^ angewenbet/ fonbern aud^ f^itnyjf 9nb f^Dtt
}tt lo^ne (^aben t)nb befornmen »firbe. Darmitt abet biefelbe
Detmeinte Sti^nicii^ ni^^l etma tron 3^^^^^^^ ^i*^ infenbetbeitt
)»0n benen tvel^^en alle gelegenl^ieit tnb i^mbftenbe Z)et 8ieff(en^
bif^en gefc^id^te verborgen/ m^^te bur(!batt§ )9nb in alen at^
Mek i»nb Runden fitt rec^t )>nb »atfiafftig geartet/ unb ^\t\t
tebU^^e (entte (ef^en ))nb niebern fianbed/ fo bartnnen mitt
gtoffet Unwarl^eitt angegtiffen , in folgen a3etba<lbt bnb Sn#
glim^ff fleden bleiben/ aM i^att e^^ bie f^o^e nett^rfft erfotbett/
.ba0 erfied anfon^e^ e|^i(^e tKrttfel t>nb $nnclen woriiinen bet
)>etmeinte €roni(enf4frdbet gtobfi# geitret jum t^il an^ »ie^
bet bie 0ffent(i4^ n)atf»etlt gef(!brieben an tag ju btingen ii^e^^
mitt Mefec ^rotellation bnb votbebingung ba0 aOe^ »a« in
Mefem gegenberic^t l^att mfilfen ^efef^et werben^ nur anff feine
bfoffe $erf0n «l^ne tenige betiil^irnng feinet %tl^n am)yt0 ge^
rid^tet i^nb gtmeinet fe^ tvomitt bet gnn^ge I<fer ffit biSmal
Vttb bi| iu bet Beirt ba^ betmaleinSy eine tec^t uxi^ ftunbt«
MA^ iQ^nb ))nge}n)eifefte Sieff(enbif(be <|]^ronifa but(|^ Meienigett
n^eliben berfelben (ont^ gefegen^it fon>o( ald altte bnb nennt
gefd^idbt^ n>a0 ntel^t )9nb beffet a(^ biefem i^nbebe^tigen men^
fielen ben^ttß tmb befanbt^ )9nb bie ed ni<^t t)on ^irfagen ebet
au§ »n^ewiffen Serieicbnufie ^ ffnbetn Au§ g<it aften glaube
»firbigen U^tfunben brifffe )>nb ftegeln ffaben^ bartf^un )>nb
bejengen tonnen^ <^u(l(f fafi bei \>txi. SKeiften in beme botigen
19
wo iOfgangene irttl^Ambe «nt
SimnWänn i}»^6ntn Un |enen bet HanU \eMMi haxutb
Um .äR0fcf»Uerif(|)en Sttit^ yerfimltti^ tnitt gemefen mb mitt
Witltifen tmb «nge(^6ctt »ie ader Z)tn{e 3^ gotfien / möge
ittfamtnetigbrojlt ))nb in £)futf mfettiget metb^n^) »oUe is^
fettiftet fein. S)ec Stfume t>nbe&0^€lte efHrpniiff4)t:eibei: ab<c>
wlä^tm (« nnj^er )mb befer ^eiDefen ivere boi^ er bet iKon^et
Mb feine« 9()n))tt gekartet )»nb ba» (IL^rmdfdl^teiben anbent
bie e« beffet geternet, an^ dtte gelegenleit \>t(b i^mbfleinbie ber
fad^en ^nb ^anbel grunbHi^b gewujl :) bef^^en l^tti, wng fl<b
inittlevnyett t^ectniten fpiegetn t)itb. feinen giEJoben 9}n)9ei9anbt^
)^emiffen(^titt j^nb begangene tf^orfieitt vnb tet^tfeicttgleitt ba^
eng fe(en:t)nb,erlennen (etnen»
1^ 9lQfenglic(^ in bet 9$^ftebe, obgebaifiteic ff)xmc^ va
.3 btutt. bimefeD» ba« bie Serien aXeißet« t^bet i4^ iSIteftcn
nembiic^ iit J8iH)off</ bie Jie er^It^ ia» Stnbt I^ieffen/ ge^
. fUegien ))nb . be» j)<H^0en genalt.^nb autbi>ntet r>itx Mt wfi^
gQ^n f^l^^t> imt er, gar fefir ban^ob more^tt^ fieiceit
Mtifini M bAifelbige }n ^n mibecfonben/ fo.(iKiben bie^
i^#4 feinmo^ bo^n bringen loitimmi^tx bettnbtgtt((f er^attüt
l^nnen^ fonbejn: ein f^rt ^x^bifil^f {u.Sii^a i^ lopn.m^mg^
Mi inm enbe an lHib alln)«4en fir ba« furnembfte , f^anf^t t^nib
9Kett:0|ii>Jitan ber :£aiibe Siefj^nbt/ Q(ffi(anbt M% ^mflm
Mi i^i (Irjiflifft^e ZffmK^M mti^t Mi. mttxiüf^t
fix :W (Eftefien ^nb furtiembilen m SiefftenH 9#n xiBen mn^
nigti^.^Ianbtgeebret, ge^i^tet ))nb gt^ften/ i^nb Labien m(^
:bte Sßif^^ffjß iu .^0r)>t^ OfeI.))nbt ^(»nrfanbt/ n<ben ibrer
Wffte gieiWiften '^nb »cJtli^en |lenben.anfjeit|öi>r,i)ett Drben^
f(|<n ben 93priHg ^nb in aQen gemeinen ISanbt^tagen vnb )h^
famtung bem l^ern C^r^bifd^«tf^. jur re^en feilten, bie.^emn
iKieißer. fampt i^ien < gebieti^rn mi Drbendfienben aber ]nr
ßintfen feitten 3|ire feffion gelabt, »ie im m(b «De anffg««'
tit^me IReceff^ t)nb SSeitrcge tooterfl itxttfy lie f^ttn Qr^if^of
«nb Sif(|9ffe fdmpt ifftem fUffle )^n^ (attia<^ tu)ii bem |fnen
IKeijier tnb D¥tenli|letibea^ {«inh ^etfieg^It Dnb i^nJberfc^iieieii
»arten. . .
2. Sim cinUxn ifl mä) bt§ falfc^ ba er am 7 Matt fety
net SßDttebe fe^et^ S)a^ bec anbete 9if(|off iit ivtfflarüst mitt
Ttanien Sarlf^olbud bie Statt < Stiga n{Ui(!(^ |oa be^riffeit ))tyft
fMnbira fiaben ban balfetbige l^att niä)t er fmibem S>er ncäfft
f olgenbe ttac^ i^m ntmlidf %tbertud 2>a dritte bifd^off in Steffi
lanbt get^an wie folgetibrt mitt mef^r ))mb{lenben mrte gef
>a4)t werben«
3. 2>arna^ im etflen t^eife feiner 6firont(f irret er.tit
fat^enben {ßuncten nemt^ im 4 Matt S)ed er^en i^tUi ha er
bie (Sdi^tSjTer i^nb iBut^ien. tu Siefj^anbt bef^^reitei/ neimet.et
SWei f4bl(ffer aW gonbtwebren )»nb Jtrieg&botdb ba bo^.2)er«'
g(ei(^en webcr im er^ftiffte e^er fDnßen in gan^ Etefflanbt
feine jn flnben Mt laffet bagegen 9iel anbere W^H^ f^ ^i>i^^
l^nDen feinb, gor ang,
4» ®o ^Ht «r ou(^ in fcld^er feinet befd^teibitng gtt
fein aibnnng 2)ait Mbt ift tr in eineö Ferren/ bolbt wtebrr«
itmb in S)e^ anbern Sänbt i)ttb mä(]b^t folt^e 93ermrrung^.:Safl
feiner tt>iffen t^nb verftef^en {an^ wcld^em j^ren Dbtr ttbe (mioi
^iefelben fdl^Ioffer fo er nennet geborig feinb ober nt^ft.
6. €o irret er mäf^ gar> f«br '^ er feilet bad nnr 8
gemauerter flebte mtb 60 f4^tdffet vnb bürgen in .gan^ Sieff«
lanbt fein foOen ba bo^ bet * gemauerten üettt 9 t»nb bev
^^\if\n r>tib bürgen grog-i^nfb tiein übet l&O fbinbly.mie fdfi
genbeS au| ber Üte^^tett >nb gewiffen befd^retbung ^bni Sanbe
8iefflanbt »arbe jH f^le» fiein.
6. 2h^r«t er an^ nic^t n^enig SDa ^ -am:3 Statt Je|el^.
bei« Si^fffanb gar ^n (Sbeu binbt ifly wmrinneit feine; grt^
19*
909 Segangene int^fittbt wxi
ober ^0f^t Serge feitibt ba iod^ fol^e^ ^te geUgen^t be«
£<nibed Ott ifftn felber «nb fonberli« im erj^ip 9)iga im flifft
j&ir:ptt t^nb be» iRitterU(|^ Orbend Sditbe ^tel atcber» augmifit/
»0 felbji in t^ielen Crtten ber ^of)t Serge mefir feinbt/ bau
ed gtttt ifl.
7. Otbestfet. er anttf itut 3 groffer fle^enber @ee/ itemli^
Z)ed $eiba§ ^nb ber 9ictt\ii)t, ba bo(|^ berfelbigeu t^iel mefir nem^
U(|i im gebiete R^fiten bie Subbotifee Mb Stefett^en t^nb in
e^urtenbt bie ttigerfee Sgmanfee "oni 2)urbenf(l^e fee me((||e
i»ar feine geringe fiutbern jit t^lii^en meilen lang t^nb breUte
fee fetnbt^ 3^ beme ifi au^f big falf^/ bad er fej^et b.a| bit
Sortf^e fee. in ben gebietern SeOin nnb Xarmafl gäege»/ ban
nur bie eine feitte berfelben fee n^c^ benfelben gebieten bnb
bieanbre feittt na$. bem IHfft ^ixpt gehörig i{t.
'.8. S^a er ber gtoffen SSafferßremen.gebenfrt^ nennet er
nur bie b&na fo ))on Stiga J^c in ba« meer fleiifft oUein,
wt>: mft^meiget jCiDe anbere . olg bie Stawef^e bad^e bte . tm
bed fo tm ^ixptt ber in ben grojfen fee ^eibo^. Jfenift ber
e«Iifd^en::9J14K> btt Treiber 9n}^ bir €(»»eil^/ ber- Sulberaw^
ber ttinba»^ ber Eibawj^nb me^r anbit^ .{war ni#t geringe
ttKnU/ »el^e fafl aQe in bad Meor rinnen/ mi m!Sf n^el^en
ntitt aQfsrle^Aauffinattdm^ren feine gietinge . bdnbtier)ing g(#
trieben »»rbt.\ , r.
< 9. . 3fl: au^folfc^ .ba er am 6 blatt. fc^et/ tad <SsfuI
bie erfle Surg ober fieinern .®ebeum fo in Skff («nbt .g^bann>et
9nb auff einem. Serge gelegen feöt fod/ bon jbad erft^ t^einei^n
gebeuu) ift ni^t ':Ssftt(/ fonbetn eine Stixä^^ auf einem ^olm
mitten in ber ;2)nBa/ ^me meii me^ Don ber @tatt JRig^ gf^
legen/ bie no^ biefe flunbe))or](ianbe«.DQb^ird(^b^m^gfinen9et
n«ui^bt/ awS) iß S^ut fo barna^ neben SDale^ bem f#Io|fe
Don bem'2 bif^ioffe in Siefflanbt erPIi(|^ erb^uwet feiue ^^
K^e »urg, fontetn ein f(!&If(<>t f^tofi t>nfc auff feinem ierge,
fonbem in ebenem felbe ah Ux S>im gelegen »ie e6 no^
Mefe jinnbe jn fe^en iji.
fO. Z)a et auf temfettigen iBIott eine9 gemaltigen {^eibi>
nrf^en mannet mit namen ßoppe geb endet/ inet et an<f) 3>jin
betfeltige ntc^t (Sobbe fdnbern eanye (»eldSie« in Unteutf^et
®pTai) 3ac0b ffeiffetj jgebriftn $ätt^ )>nb ifl gwat fein gtrin^
get t>nh f(||Ie4|fet man fonbern Det gynen jtöntg gewefen/ »ntf
tigt in iex Usulf(|ien Aic(|ie {v6ü6)t junorn »n^ el(fe bte jiatt
9ltga erbattn)^t t)ie etße Z^itQtbfitij&e in Siefflan^t ge»efen : )
begraben / »ofetbfi no($ für 30 Saften e^e bie VlofcmiUt
biefelbe Aitc^e jetßSrtt ))nb geylnnbett S)ejfelbfa fonig (Eait^Mn:
fi^»etbt ))nb (pocen ge^an^en 9nb t>Dtt i^ttien leutten bie no(]^
leben gefe^eii »orben«
IK 5Da et am 6 blatt fe^et^ bad bet ^rieftet SRetn#
^atbnd/ neben bem ^Dbbun fta<]|> 9l«m an ben $a:pfi gtrei^t
lonb $abft ^(esanber ber britte benfelben 3Rein(^atbitm gum
SifcS^ff »etotbnet baffelbige i^ bet ttä)ttn aben bef^teibung
bet UtffUnWiäftn gefc^i^te gan^^ nb gat pt »iebetn . vrib
»ntbt bafelbfl beibe an bem 9{amen bed 9a))ft6 bet jut fetben
3eitt regttet^ fo »Dt an bet t)etotbnnng bed 9tfc(offt|iumbd in
Sieftanbt i^nb mefrt anbeten Mngen betet et alba gebeutet
gat feet geittet.
12« S)a et Im 7 blatte fe{^t^ ba9 bet fMgenbe Sifi^off nadb
SKeinliatbt 9)emU^ ®ettoi*irt (beffen et' ^i>tfiin m feinet ^u
tebt au$ geba4^t> angefangen ^abe bie flott Sliga {u bauioen
3tem ba« et 1 1 3af^t tegcret ))nb wit et enbtH($ Dmb fein it0
bes foQ fommen fetn^ i^ but(j^and fa(f4^ tnb in bet alten »afM
ten befd^teibung bet 8tefflenbif4^en gefd^t^^te viel anbet« pt
finben^ nemit^^ bad bet btitte 99ifdSioff in Ueflanbt nrttt namen
Hibettnd SB«si^ouben tveld^et verein ein Z^nmb^ett jn Bremen
9M Segcmdetie int^ünibt itnb
ftopcfen Mb i^on btm Qtlbifi^üffe bafelbß ht Siefflanbt ges
ft^Ufet int anbern ^affx feütcr tegierung ^ al« er »iebentmtne
aug bem Sanbe t^rttetfet gewefen t^nb in fetner ttiberfunfft^
nemlit^ 1198 triefe ))om ttbel mitt ß^ ind Sanbt gebracht
)»nb 3 3Q|r bama(^ nemlt^f %nni» 1200 ntitt t)nb neben ben#
fetben bie flatt 9)tga jn bauwen angefangen ))nb bae berfeIHge
Mb nt^ ber ^bfl nie biefer fef^et) bie f(^werbtinruber toelibe
Zemptorii genennet morben Serer erfler 9Kei|ler 93tnno ge«
Ibeiffen tlnno 1206 erjUii^ ind Sanbt beiuffen tnb i^nen beu
brittbrtl bed Sttnbtee auff ^o\Sft <£onbiHen , bad fie i^m bte#
fetben (anbe auß ber b^iben ^enbe folten geivinneii/ enteren
tmb befii^^fi^ ^ff^a) gegeben Mb gugeeignet
13. a)a er a«t 8 bidtt fe^t bad SKrifter Sinito ben
{Reufßfcben Aonig tx^6)la%tn t^nb bie f^Ioffer ®erfe(f trid) Sttf
tfenfKinfen ben beiben abgenommen b^ben feil ifi au<b fa(f(^
9Hb ntitt ber redtiten alten bef(breibUttg ber liefienbifi^^en gei>
f<|li^te Diel anberd }tt bemeifen*
M. S)a er am 13 Matt S)er eroberung ber geßnng
S)dr))tt geben(fet »ittbt erQlic^ ber Sabrgabt geirret ^ an(b i(t
fo{(be eroberüng t)ie( anberd t>ni mitt ofnberen ))mb{ienben ^nf
gangeit tbie tnnpgli^l »an bermaleind bie re^t« gemiffe gl^ro-
luca itiirbt an. tag tontmen (roilöft^ ben ni^t lang n)i(g 9ttt
»eieren fod) »urbt gu feben fein«
3n biefem erpen tbeiJe feinet tjerntelnten Sb^onica , »en»
f(bioeiget er fafi ba9 furnembfte^ nemlt(|^ bad 93if<!b<>ff 9t(bertnt
fo bolbt er bie Stabt Siiga }u bamven angefangen mi^t aUetn
Mn ißabft 3nnocentto bem 3 }nm biftboffe bafelbfl confirmiret^
fenbern antb ^on ^enric^ itm 6« 9ti^niif(ben Jteifem anff ge^
meinen (Reicbdtagt }u Stfirnberg 3nm fftrfien bed «^eiligen 9ld^
mifi^n 9tei(bd vnb jum Sanbe^ffirßen )»nb «^enen t)ber gan|)
Siefflanbt im^i^t, vnt mitt oQen B^^be^i^rnngen t)nb einem
genfer ^If^ 9{itff0«ttien»* 396^-
{R«ld£i9ffit{!en geM^enbcn ffitfllid^en Ste^^ilten kfel^ttet 9ifb Be^
gaNt U7ütben/ (mie- ban aUd^ feinem btiteber ^ermanno^ (»eU
($en et tMor^tn 3i<in Sif(|)^ffe ju Seal t^nl) el^lilite 3<^^ ^^^^
n<i((^ / i^ie t)te fefhtng ^oxptt tx^ictt, jtim Stf^offe tafelSp:-
t>etor9ettt gel^abt> ton ^o#gcW4Ken fRmii^m jtnfet ebenlii
ntefftg 9ff(tfe^en mv% KnUo 1&24 Den 1 tag 3)eceinbv ßnm
fihci!^ bed fl. 9{0mif(^n St^ic^e^ gemad^t «»orlbcK*
3tein »le ^tnac^ 9^^ fü^norhid ^er S feined^atotiitm'
San^fetn (äuUdmttm ^en SifC^of loom ^Mina in £teffl<l)ibt
aty^efetti^et^ uxft^er ein g<in^ ^afyc ifi SiePaub geblieben, M^
tl^eüung ^et Sattbe jmifc^en ben Sij^ofen )»ttb C^meft&fftbet»
^it(&' bet ®tabt $Rtga genpi^ i^^Qetiiosen Dftb jn^if^en i^en.
titiifn beffenbiflen frieben %m^ä}tt
^tm voit gnucTgebad^ter $ib{t S^nvcentiu^ M$t erfo^^^
reu baö c^an^t^ gieff(anbt ben @^rlf)U<j^en glanite» angemän^^
tielt b^m »ifc^eff Gilbert» geftonen, bem ®0lfe tri S^idfpfanU
ba9 Satetunf^t ^nbben glauben ju kf^ren ^lib i^nen baö Sai^
(tanieut be^ SlIfaYd in betbet; ge(laft jn ni^in^ -^n Mefeft
t^tfb mel^r anderen gebentfmfitbigen^iflotiifn fej^et er f ^in ein«'
l^iged nM)rtt/ toie er ban au^ n>^iKn et bauon f ef« ^r^l^run^
)>nb SSiffeitf^fl g:e^a&t tt^^ }u $aben begetef;^ i^tib imm4^
f^tttdüflttj fi^nbern fetn«m eigenen S^V^t wi qntMnStu %et
folget bcrtt) itic^ |4t l^aben filmten. . i :
t&« €c^et et am 16 ipirb te^eit bfartt t)ii« etffeit; t|eitt
S)4 bet atit^e meiflet bet f^iwrbtbniber mitt nmtn 9i0l(faifi
9lm0 1234 bei bem li^c^mietflet in tßxenffen ^n. ^etman ^üi
ea(||a l^obe angefangen Dmme bie btnbetf(!^afft bed Slimtlid^in
Senlif^en criten^ jit »erben mie beit em^ p bi? f^merbtbfftbev
tHimad^ biemfelben Oxbe» eingeleibet »Dtben ete. ba biMlb liefet
^etinain' t^j)n %(k\$(i ntcbt in $reu{fen (»et^^e^ Saidt int felbeti
3«ttt no<4^ nii)t i»0lleiifomti(!(^ begnuirgen ^ fon^ern bM vwifti
296 aSegangene irrt^fim^e utii>'t
t^eil Mäf l^eibmf^ gewifeR) fon^rtn be^ ganzen (Rtttnltd^en
Zeut(4ien ^tj^fn« in beitf^fcn mtb »etfct^n Sanb^it/ geiural
^jDtffmtiftei: genxfeit/ 9nb Jlut^ beu0r Slnno 1336 )>Dn Son^
raben bem ^et^ogea ju SKaffam (»ieber bie vtigtauHflen
$teuffen 3^ ^itlffc iti^tUtt, vnD i|fme ba^ &0(«eTlanbt, g^^
ba» )?nb t9a6 er fonßei^ m ißvenfTen gehabt/ neben aflem m^
bern »ad et .)»nb fein »eben ^in fernet S)eRfe(ben l^eiben abgei*
mnnen »nb tnbei: ^0) bringen fdnte ober »urbe ju ewigen
3(itten fi« behalten / ))bergebeK vnb auffgett^gen^ »ofelbil et
bfttt 2)en etilen ganbt»eißet in ißteuffen mit fRamtn l^et^
«rni aBaI4^^ (wel(bet batnadb bet etile S?ieiflet S)eutf(bed Dt«
bend in liefflanbt mptben) ^inbet {i(b ))et(a{fen , et fut feige
ptx\oti abet fo »ol bie folgenben ^o^meißet ^aben ju ißtoto«
»Abtd iirofelbß 9(nno 1191 ben 19 tttg 9iouenib. bei feinen
Mb Sfiegietung SSetn^atbi bed etjlen 93if(||cff« in Stefj^anbt
Setfetbe 9)ittetli($e Dtben feinen etflen anfang genommen)
i»nb batna^ mie \ol6ft mecl^tige vnb (ie4rbetum)>te ft<itt %v^m
1391. ben 4 fontagnai^ oftetn butd^ ben @o(b(itt t^a^n $aiNfa>n
Wh Htfii^n tt0b^, 2tt SKat))ntg in ^efi^en/ ä^ren futnenb«
fUn fi$ ^ttb litfff^attung gebabt, f&ii Stnno 1319 «16 ba^s
ftdttü^K fütnm »nb. t^efie dang SKatienburg in ^tenffen %tnii^
liät auiiti^mtt i^nb fettig »i^tben/ du tvel^^et 3eitt afietttp
bet 13 lf)o(bmeißet £)eutf(bef Drben« bie SSetj^rbnung get^n,
2>a6 boffefbigf l^ang aaet folgenbtn ^^«^meül.et fütn^mbfled
Hn^N^d ft^ tonb n^ontng fein t)nb ^nfetnet aOe l^odbrnetflet
2>ed 9Uüerii(btn Zentfcben Dtben« «&e(|imeiflet in fteufftn
Mb bie Seutfcbe SKeiflet, SKeiflete in bentf^^en tmb neifcben
tenben folten genennet t)nb getitulitet »ei^en mt fol<^« in
bet 9^eufftf(fien Gxonica mitt mebten tmibßettben jit etfe^cK/
ba« olf« bitfet fctibent bad Sanbt $tenffen gtrabe 84 gd^
litntft ein |»iH|^meiflett(iatmb nennet efie ed n^ fotib^ Slonm
geilet 9alt^* SRuffoun^eit«. 397
0in Xiüti. MomxMn, »oraug man Ui^tlx^ fi^et wi f))fitet/
»Qi( ober mt vitl \f)mt von be6 9iittetU4ien Dcten^ iDal^Ten
^{iorten fcemuß t>ttb I^efaiibt
3m anbern t(^etl feinet d^tmita btÜ^xtibtt er nnr bie
fetten SReifler in Stefflanbt/ »te (ange bei: feiten ein 3^^^^
in fonberf^eitt regiret ^nb toa^ fie ffit Atiege gefn^tet, ober
gieid^wol. ber Sefi^reitung 2)eT lief lenbifdi^en SKeifiec SDie man
in ber ißrenffen {ibtoma t)nb fonflen befinbet in t^ie(en $nneten
fafl i^n%tti^ inm tl^eil aud^ »iebermertig (n^ei^^e^ für bifimol
an biefem orte geltebtec ffirl^e f)ülbtx ^n erje^len DnberlafTen
ttilrbt SDer Irenen @r^bi(4ioffen ju SRisa ))nb Sif^offen ju
2)or))tt gebendFet er bitweifen aber ^)ffl mitt »enig »ortlen
ber Sifd^^offen fa Dfel 9iib @urfanbt nod^ »eniger ^ a(d man
biefelben leine regierenbe Sanbe^fürflen onb b^tren ber Sanbe
Stefflanbt gevefen^ onb in erfler beftef^ignng berftlben Sanbe
fo»o( aV$ barnadb fampt ben übrigen ^ ni(j(^t6 ober ie n^eni^,
bie Ferren (Keiflern t>nb Drben aber afled allein gelben J^etten«
J6. S(m SO blatt fe^et er ba« ber 3 (Sr^bifd^olfe ju
9tiga 3f>^<'ttned von ber gefte fam))t feinem Zbumb # ßapittel
))nb ganzem flifft ft^ mitt ben Uttauivern t^nb anbern SBngUuf
bigen oerbunben t)nb ben 20 3Reißern tentf^en Drbend in
eiefflanbt mitt namen Sruno^ fam)>t 60 Drben^rubern bei
Zreiben exfdbiagen/ barnadb fam))t ben 9tigifdpen btt ^timilt
ia^ Orbendb^u§ beiagert aber banon abgef^Iagen ^ loorftber
ber {Rigif(|en 400 fcQen geblieben , beren e^Iidb^ gefc^Iagen
tnb bie anbern ind »affer getrungen t^nb erfc^affen (sie) fein
vnb bad fol^ed 9nno 1298 gefdS)e(^en fein foQ.
S)i§ ifi burdb^^ttd U^^ ^nb oon i(ime ober anbeten ba
er e6 t^on fiatt mitt groger t)n»al^r(!ettt txH0)Ut, bad ber dx^^
^tfdbof gn SHiga tnb bie feinigen fidb mitt ben 8ittau»ern Vnh
anbern bnglanbigen gegen bnb mieber ben ^enen SRetflern ^nb
29S Segattgette ixtü^imit unb
DxUti folten t)erbun^eh b<^6en ^ 9tt(^ ifc }u bn Beitt bod
beuglein 9tenwtmukn luxb nidj^t gebouvet getvefen. SDaS aber
bie Statt 9Iiga fo((bed getban t)nb f{$ wieber ben ^efnSRcU
ftern Sruno t^nb feinen Drben tnitt ben SittaitiDecn )9nb anbe^»
ten )9nglaitbi||en t>etbunben i9nb ibnen neben 10 Dtbend bnte^
bfrn t>nb meiern i^^iSe (nid^t }U treiben toie biefet %ahu\ixtt,
f0Rbern an ber Xteibet 9(n) 4 meile »egd )»«n SRiga ^ ba bie
®tatt ^u bet ßeitl ibre gten^n gebabt^ etfd^Iagen/ 3b^er
ftu$ wiebert^mme viele bep ber neumen mfiblen/ loofetbß fit
barna^ bad f(bleß SZeuwetmtib^en gebauvet^ tiele crfcbtegest
t^nb erfoffen feinbt^ t^nb ba» fM(be6 nicbt %mc 1398 »ie er
fe^et fonbern ^nno 1312 gef^eben jtif, finbet man beibe in
ben @t^flif|^f<j^en fo wtA alfe ben Drbenftben g(aubtt)itrbtgeit
äJi^tfunben.
17. 3)a er am 31 blott fe^et ba» äifarnn» ber 6 (Srj^^
bif(boff in 9iiga fein Sr^füfft t^erfajfen Mb in SBelf^Ianb ge<^
reifet; 3)a er «orbin b^t gef^mmen gewefen^ ift febr »eitt ge#
feblet; 2)an biefer ^ffarnud ift in Dennemartf bfirtig gewefen
t)nb b^tt im nnbern jabr feiner 9{egientng; ia^ Sr^ßifft 9iis^
t)ir(affen mibbert^mb in S)ennemar(t gebogen i^nb bafelbß 6r^#
bif^off ju. fiunben wotben»
18. S)a er am 33 blott fe^et bafl bep.bed b* Steiger«
@tterbt y)m SR^nbeim Bdtten S)er 6 er^btf(b<'ff }» 9ltga fi>
an^ Bremen bflrtig regiret b^ben fcQ^ bajfelbige i^ mi^ falfcb
ban berfetbtge 6r{)bif(boff b^tt mit feinem tanffnomen gtiebe^
neu» gebeiffen l^nb feiner gebubrt ein i&annerberr an» ^ifyu
men gcQ)efen.
19* a3nb gtei^ »ie nun biefer Stuuelif^e ^broniiffcbrei^
ber t)iel ))ngcreimpte \>%h falf^e binge t)on ben berren dxp
bif(^0tfen ju Stiga^ n^ie jum tbeii ^x eben gebad^t^ gn mar<fte
bto^t/ atfo nrf(bn}eiget er bagegen »iebermnb »a» funprae^
geißlet 99att|i. 9lttffou»enf. 399
tninen^ f^ol(^ttt )>nb ))oriU9 bte fierten (Er^bif<j^offe )>nb 93tf(|ioffe
f&r ben lern SReiftern t>nb fetitem Drben in ben Sanben Sieff^
lanbt anfenglid^^ fiebabt ^ntgletd^en me )}nb »elcber geflalt
t|(lti$e bemn meiflcTn , mif ber SRatoritet ))nb ^ob^itt lobet
bte (Sr^bif^Dfft t)nb Stfdboffe getradbtet btebatbe Sitridbictiim
)nib ^txli6)tHt m ber ®tatt Sitga mef^r mit gemalt )E>nb fonbet^
U^en fßradtifen^ aig mitt Siedete ^nb S3iQt(|ieitt an fi^^ ftegöten..
80« SBte bct 8 ßijjbif^aff mitt namen grom(»f^lbiift ^ctt
giff^nfen Sie gan^e t)nb t^oUenfornmene Suridbiclion ber
6tabt Siiga gegen ))nb meber ben bitten SKeiflem ttnb Drben
am Sivmii^tn ^offe mitt Sttbei( t^nb Siedbte erbalten )»nb
S)atna(jb Slttno 1266 ben 7, SKap/ }n>if(ben 3btn^ ^nb ^ern
^ntl(|^, >on Jtniyr^bc ^odg^meiflern wi SBilbtlm 9im 93rem#>
merf<!ben SKeifter ju giefflanbt t)nb ibtem Drben gu 2>an^tg
in $vettfTtn, ein flattii^et Vertrag auffgeridbtet »orinnen j!e
für {1(^ )Mtb 3bT€n ganzen Drben ^ni alle berfclben tta^5m^
Hnge ber b^^Iben ^uriftbiction t^nb gere^^tigfeit an ber &(dt
9ligft 9$ gen|(Ii(b begeben tnb ben ^ern Sr^bifdboff Dnb feinat
)ia4^tpm{ingtn obgefianbtn* 93nb »sie bagegen n^iebttt)mb gei^
meiter tier @r^bif(ib^ff fflc ftcb Dnb feine nacbfemmcn bemifliget
Dnb t)erf)»rD(ben / ben ^txn SReifter unb Drben in Siefflanbt
megen bed geb^rfambd )ynb buibignng fo ^e )Dm Wterd b^^t
einem Ferren fir^bifcboff ju feigen f(bn(big gemefen^ btn^rnet
nit^t mebr anjnlangen ober t>on ibnen }u forbcrn^ nne fofidbeA
ber SBertragd brieff »eitfeufftig ))nb mitt meieren t>mb|tenben
aufiivetfet.
Sl. SBie bie Mgenben barn SKeiflere fo balbt fie bed Sori«
gen: f(ffulbigen geborfomb^ lonb ber bulbignng iDggeodrben eb#
geregten fiattKi^en Sertragd tergeffen/ ben bern Sr^bif^ioff ei^p
iiäft Idnbe tnb lentte Dber ber S)nna in SemigaOen unb fon^
ßigen anbem tttttn genommen bfe iSr^ßiftifdben S^^umb^erten
300 Sesangene itttflfimbe mi
t^etß^ffen tl^te 9xUni bxntUx imtUxumb in betfelben fteOe ge^
fe^et^ ))nb ben 2:eutf<](ien oxbtn aniune^men jwingen »(^Qen.
22. SBie Ux 10 ^T^bifcl^off ju Stiga ^o^anned i^on
©pnteten fl^ bagegen {cfe^et^ bie Dtbenfcf^en ober beim fpabft
}ii 9iom mitt gifften t^nb gaben erhalten t)nb jutvege gelradS^t/
bad berfelbe (Sr^bif^ofe 2um ^atriard^en in ^lUianim, mh
an feinst fieQe ein Drbendbcueber nritt nanten S^^N^itted 'ohn
aSallenrabt 3^^ (Sr|$bif^Dff }u Stiga/ berotbnet Dnb )?on t^m
mitt gewait eingefe^et/ »e((|ied ba9 dr^^fftifc^e 3:(^umbca)}ittet
i^nb 9)irterf jiafft^ »eile ed o^ne ibtem ^oxwifjtn, confend t^nb
t^ülborbt gefc^e^^en, t)nb if^rec freien dlection }u»ieber geipefen^
in Stein weg geftattet rber if^nen für i^ten fetten etfennen
wvUtn, »vrfiber {14^ ban ein neuer Sumult t^nb mi^enDiOen
im £anbe erl^aben.
23. Sßie bie Orbenftflenbe no^ ^inferner ni#t gernlj^et/
bt§ fie enbli^l ben 14 (Sf^bifd^of ju SRtga mitt namen ®iU
uefler wti6)tx an^ m btuebet i^^red Dcbend gewefen ^ iaxf^xi
%tbx^6)tf bäd er ^atdpt feihenn 2^nmb(ie?fen nidi^t aOein i^ten
^abrt angenommen t)ttb barinnen bewiUiget bad ^inferner ein
X^umbf^err md^te ein Drbend(ierr t)nb »iebernmb ein Crbendi^
|err ein Z^vmh^cxx fein fonbern aud^ bad ec bem bernn
Steiflern mi Orben bie ^albe ^utidbicHim t)nb ^erlicbeitt an
bec ^abt 9liga Ca>tii^t feine t^orfa^ren mitt grpffer m&^t tmb
geltfpiUung bem Drben am fflomifcf^en (loffe abgenommen i^nb
bi§ an biefetbe ^titt er(iaUen , loieberumme abgebra^t ^ mt
folc^ed jioen t)nberf($iebU<^e t^erträge/ beren beretne buQa ^a*
bitu9 genennet t)nb %nno 1461 ju 9BoImar wi ber anbere
%o 1462 itt jiiri^olm battret )7nb bet ltir(b(»o(mi((be SSertiag
genant n^urbe ferner tmi mitt mebren i^mb.flenben angreifen.
24» SBie bie fofgenben $eren SReiflem t?nb infonberbtitt
Sernbt )^ün ber 99urg m beme. anä) ni^t erfetttget gemtfen.
geißlet fßaü^. fRufiomtM. 301
f#n^n mitt ^^^m fleiffe ))atnad& getrat^tet wie tt bttt (St^i^
bif<^9pd^(n f^MU 'onb f)of)txü ^oQenbe neberbnttfen^ )ont Ut
9KaiotUel; "onh ^o^titt loUt bte Saobe Siefffattbt gauti ^ni gar
an {U^ )>itb feinen exHu bringen mic^te*
26. SBie bagegen gemettet ^t Stj^bifi^off gu verttettung
fetner t)nb feinet ftr^fliffte« l^o^titt, t>exuxU^tt {{($ gegen t)nb
»ieber benfelben SReifler )>nb feinen Drben ^ mitt bem Qpr^^
bifcdoffen gu 93)>fa{ t>Hb anbeten 9if(|pffen/ fo mol milt bem
(^ubetnator in ^^»eben }u )[)erbinben/ loorübet ed gum nen#
wen Arieg getatffen/ in welkem ber ^et SKeifier f!^ bte ®tatt
iRiga, an^engig gema^et^ ba« <£tj^ftiffi t^bergogen bie f^aaffe
ittt ®a{ig gefentfet; bad f^Iog bafelbft fD »ol alfe mebt ani^
bete ii^Uffn im et^fltffte niebetgebto(^en , S)en betten St^^
bif^pjfen anf Aofenbaufen gefangen Mb enbtli^ mitt gifft
^mbbtingen laffen^ t>nb i^me alfo ffit feine ))otige begeigte »ill^
fa()ttgteitt. fD et bem Otben begeiget (bet nelbt 2)antfj gu lo^n
gegeben*
SDiefe ))nb betg(ei($en ^iel anbete gebendwjitbige fail^en
mtbv ben nacbfomlingen gu »iffen gar nStbig )>nb geben(fi9iir#
big betutet er mitt ffine^ nypttte. Db nun baffelbige au|
.)Hl9ijfenbe.itt fold^t gef(bi^te obet aber )>.orfe|fljd^ wi ben
^$ ^nb J^if^offlict^en flenben gu t)etf(bme|Ietung ibtet gefiab^
ten ^o^eitt^ Mb b^n $eten. SKeißetn ))nb Dtben^flenben gu ge^
faSen imt ben fifpe ganf^e d^xcnm fafl butifiaug babin ge»
riJ^tet iß bad et na^^ bem et einem S^ben t^eile. gen)0gen i>bet
)>ngenM>gen feine bef^ttibung geßeflet;) ))on i^me Dnbetlaffen
fe9/ fleDet man an feinen ottt*
26. £)a et am 40 41 ^b 42 blatte bed onbetn t^eild
feinet &|ftonica bed Sbeld in ^atrien Mb SBittanbt/ gtoffet
Sßtittilegien t^nb fte^l^eitten fafl abgnnflig )>nb ))enoetffii4>et
»eife gebentfet Dnb bagegen ber ißauiDr^n gtoffet 9nb t^beti^
MS Se^angette int^mit unb
miffiget ttan^feli^reitt Dnb befd^nief^ruttg betutaffeit Bef^telfM^
2)a§ »an bem atfD toe^ven^ toie e0 bodj^ nimmit fein fan beti^
^(ei^fen in bet gan^n 6^«iß<n^ettt ntd^t^r|iret ober etfü^en^
))nb infonber^^eit bie ^ol^e t)et((einet«ng ^fyctt (Stti6fU tmb
Slet^te, ba« et m^ixMlii^ mitt t>ttt)etf^am|)ten iDorten ben
f^t)>fftid^tet fAc einen 6se<)nutocn iifxn gef))to<!l^enen fentenl^
t^nb ^tt^tUf ju nennen feine f^eum getragen/ ba bo^ aOer^
ntennigti^ ^o^en ^nb nieberen {tanbed in gan^ Steff(anbt fnnbl
t>nb offenbar/ an^ itime fetbet niil^t t>nbemnfl/ bad in ^atjri<»
gen ))nb Sirlanbt ni(|^t weniger atö im (Sr^ t^nb anbern ßifften
Dnb bed Siitterlidl^^n otbene gen^efenen lanben <iQe gef^^ro^ene
fenten^ ))nb 93rt^ei( bur^ eine von ber Dberfeit barbu 9er<^
orbnet« ffirneme abetit^e $erfon/ nemli^ einen Santri^ter
Ctv^I^en mon lex iMU tieflanb gen^onbeitten tmb g«bren<^eit
nati^ vcn altera l^ero einen SRonricbter genennet^ jmpt ^mt
eifefToten Dnb einem 9(bel9mon ))nb feinem beiflanbe/ ml6ft
oQe n)oIgefeffene t^om 9(be( fein mujfen/ ejequiret ))nb l^ellen^
jeg«n Sorben ^ »a9 aber ein fdSiarffti^ter für ein man t)nb
be(fetben am)>t xft , \% ntennigli^ bemufi t^nb folt« bi1fi($ ein
SsM^tx %equutot fein 9[m)ol an allen e^renfc^enbern vxä Vit*
lenmbbern ejeqniren. Snb ift bennotf^ ni^ gering }tt t^ev«i
iDnnbern/ bat ber %be( in ^rrien bnb Sirlanbt A% rebU^e
tmb »emunfftige leutte i^me foI(^e grobe ^b ininerft$Am)Kte
belegnng t^nb biffamaKon fo eine lange HeiWiu gutte ge^ßeii
bnb aii(^ bie patt (Reuet ein folcben ©erlenmbber in i^rem
Z!)1enße behalten ^att^ n)e{^et n^a^ilic^ an anbern orten ni^lt
gefcbeben »ere.
27. S)a er am 43 mib 44 Matt fe^et, ba« Sobonne« v.
SBaÜenrabe ber 9 Sr^bifcboff jn SRtga t/on ben jtenben in
ISHefianbt ^ 5taifer ®ig{^munbüm auf bad 6onciUum jn
€oflni^ abgefetligety )(^nb aM er n)i(ert>mb ju 9lfga foimmen/
tti^t iattge i^arna^ geletet fiabe etc. 3^ gn^ iwtt flefeblet/ ban
erfllt^ ift betfelMoe So^anned t^^n 993aOenvobe nii^t ber 9
fDitbetn Ux 11 (St^bif^tff )u Stiga geiveffit/ ))nb tfl fein 2e^
UnUn% iii4)t nnei)er in Stefflanbt fommen ^ t^id i»emger. in
jlitga geliorben/ fonbern (att Dafelbft ooff bem ^Dncilk |tt
itt Süttii^ abgetretten Dnb mieberi^mb an feine ftatt 93if4)<^
iu Sutti# iDOtben«
28. Z)ad au(fi 3<>f^<ttine« <ßabunbi ben et )um 10 (Sr^
iifi^off ba et bD(^ ber 12 geioefen/ ma<|e^ fc^tte \)or()in Sifc^off
in Suttdnbt flewefen fein/ erf4ieinet au§ ben SB^tigen »ie n)afft
bafelbige (ein lan«
29. 3ft e6 au$ ein offentli$ geM^^te ^ . bafl et einen
^enticum 3um 11 St^Hf^off ma4^t ben fp lang bo^ @tl^:^
jiift gftftnben ift.fein ^nricni» ßr^t^tf^^ff gen^efen^ fonbern
bem, ^ahrnbi iil fhatf^ ^enninpe @f^atf|^nbergf bet 13 (Sxj^
>i^if4^ff> wiSun et füt ben 12 ttä^xitt, in btet tegietung ^efc^iget
30. 2)ad biefet «^enningn? mie am 46 Halt fttf^t, bjen
IBeftcagf ben et mit bem f^n. {Reiftet ))nb feinem Otben anffi»
geti^et ni(^t. fotte gefiaiten i^aben/ iß anif^ ni(||t iva^^ gn bem
xietf<(^ieeiget et ba9 fütnem^fte in bemfelben SQetttage/ nemii^
X)ai9 i(x ISt|bif4i9ff fi4> afiet infi)ta($e e^(ii$et .Sanbe in iStp
migadett tinb f^nfien gelegen gen^titi^ begeben )»nb ber J)tx
SRei^it i^me bagegen/ ioml für aSe 3uft#at^ gemalte:. t)nb
f^aben^ inan^ig, tanfenbt Z^ 9Iigif4l $att ^(egen mnfitn^ »ie
fü(4^f betfftbe anffgeti^tete SSetttagl 3(iino 1434 am:&
Satbatentag auffgeti^tet/ Hettid^ augmeifet.
31. a>a et am 47 Matt fe^et ba« 3i)fHiHtt Dfi&off tjon
SRengben detn ^ilueflet ben 13 €t^bi(d^cff p 9Iiga auff Jt^fen^
{laufen betigejrt )>nb gefangen/ ift oui^ ni(^t ma|it/ b^n b^ffet^
bige \)^t nifitt et fonbetn iBetnbt )>pn bet 99uig getfian«
304 Segon^eiie ittOfSmU nnb
33. ee^t n am 48 blatt ba« ^erftlfrige ^t Smtbt
ton itx Surg mitt ^nnbettmal laufenM man« ben Stuffen tnd
SanM gefaüeiiy. Z)aefelbige fi^et einer fabet glei((iet ald baS ed
folte WQlfyt fein/ t)nb fonberli^ »eiln fonßen in anbetn bef^ret^
bungen ber f^n Steiftet in gieffUnbt nur )>im Q/t^futanUn^
Jtrtegdfentlen Dnb e^li<|ien toufenb bäumten gemelbet »ntbt.
2)ad abet biefet Setnbt t^on bet Sutg mit bem $etn Cr^
bif^ioffen @tepl^ano ))nb bet Statt 99iga gettieget i^nb ni^td
me^t au§giti$tel/ ald bad et nut Sanbt t>nb Seutte )>etbotben
tnb enttliif^ feined gtoffen tbetmutl^d w\> bofen Slegimentö
^albet ))om {ßabfi in ban g^t^an )>nb feined 9mt)te6 entfe|^t
»otben ba^ ift »a^t ban et ifi gut Stegitung eben fo tui^tig
gevefen olft Satt^fat . Sfluffot) gnm &btoniff<^tetbet.
33. S)a$ er am &4 blatte fe^et ba« Slnno 1589 ein ^et
SBottbet i^on ißlettenbetgt bem SKo^owitet )um anbetn mal
in6 Sanbt gefafien Dnb bet (Et^if^off SKti^ael eigenet pedion
fam)>t ben feinen mitt gen^efen oint {weptaufenbt gu pfttht
fnnffie§n^unbett Itte<|te )u fuffe )^nb nut e^{i4^ ^nbert fau^
ren folte 9(^tt gen)efea fein / ftimmet ni(||t aOein mitt onbem
glaubvfttbigen 93tfunben/ fonbetn fielet tcbli^en t^nb ^tnefn^
men teutte fo }ur felben geitt mitt batb«9 gen)efen vnlbt tin^
tfftil^ fit »enig jagten nod^ gelebet/ gef(^enen beii^t - ive((|e
{VMt ni(^ von gat fo geringen fonbetn i»iel meßten Zeutf^^en
fßo\dt ))nb t^U^n taufenbt bauwrcn melbnng g<t|iati) gat
ni^ft ))berein ^ au(| ifl ^olä^t fd^Ia^^ in Dielen bingcti anbevd
jugegangen M et bauon fc^tcibet/ »ie funfftiglig- »utbt an
tag fommen«
34. SDa H am 67 ))nb 68 bfatt bed ^n. aReiftet^ ^cu
man i^on SStiiggene^ genant (afenfam)), feinet IRegtetung g^«
bentfet (tetf^weigt et (o^ne 3n>eiffel t^otfe^lit^) bi^ futnembfle
bad bti feinen S^i^^n gef^^el^en ifi. 9?emn(i(| bad bet lang*»
geiler Sbaltff. fHufimmn». 805
tvtrige . Smiftige |anbet ixoiiifytn SKor^gtaf 9ßU^eIm dt^i»
f>if4foffcn }u Siiga ^nb bef ®tatt 9iip beigeleget l>tll) t^ertta^
gen ^nD ^i^d^gemelten ^ern Sr^Mf(!^off fo^mol fiev 3<>^<^n ^^^
ffled coabitttn beS SKetiiertf^umb« ju SiefflQiibe/ Sliitto 1&47
mitt eüien fiaUli(^en »^igeflaffitten ^auffen gu Sliga eiogentteii
xinb beibe iugUi($ bie gebn^tU^e eibe«))f[td(ff )>nb ffulbiflUtig
i»0it ber Statt 9lx%a em))fangen / ttn|Iei(]^en (Ut(3(^ mefyre xitcbjr^
£){nge bie 1i(^ bei ^afetilam))« Beitten gugetrageA liaben.
35. SDad ev om 69 btott fe^et bad ^. 3^nn ^on Ut
«e(fe aReijiet ju giefflanbt nut 2 3a^r folte . tejfaet l^abe» ifl
ottd^ folfi^ SDan er ^at 4 3a^t regiret.
36. 2)ad ff. ^enri^ t)0n ®den foltte 9lnno U6t 3»n)
meißet Jn ,£k{flcmbt enoe^Iet fein ift aud^ «idiit.atfi^ 3)an er
iß 9(nnD 1654 etwefitet tootben.
37. S)a er am 60 blatt bed j{tiegee imiäitn SK^rgf.
grftffen SBU^elm Sr^bift^affen gu Sttga ))ub .^enrid^ t)Dn (Baten
SKeifiern ju Siefftanbt gebendfet/ f^ireibtt er ttie ein blin.bet
ü0n ber fatb )>nb fe^et fol^ &ttm)3^ni»erdF M^ ed ni^ft »9^bt
ift/ bad e^ ein\9ieMic^er man lefen foQ.
3a. S)a er am 61 bfatt bef 9Mtag^ iV^H^t^Mf^^
metten l^ern @r^bifi$<yffen )>nb (fern Silfieilm Surflenbetgf
SKeiflern ju Siefflanbt gebendet^ brandet er fegor wtii mxiti
atö »an ed eine geringe fac^e Mb ni<^t groi Z)«Kan gelegen
»ebte lonb gibt alfo ie Unger ie; m^x an tag^ wo^in fein
filfroniif f(|reiben furnemli^ gerid^tet n^ie man ban at^^albt auf
bemfelben biatt npd£i f^einbarli^^ ftef^t i^nb fpfiret.
39. SSie er ben guttuen frommen l^ern ^ermoinnum
Sifcboffen gu Iboxptt ni^ aSein feine geringe gebu|rt ^n^
^erIommen> ba« er eined fd^ufterd fofin in ber flatt SlBefel i&^^
tig. gen^efen fei;^^ furwirfft/ fonbern m^ t)n))erf(f>am))ter neif^
fügen barff^ ba9 bie bor))tif<|eR rotfie i^nennnr xim^ feilet
20
806 Segdxgene itxt^iimU unb
telM »ilett gum tiifc^off emt^fi t^ IDaiitttt fie ntUn ber Statt
Z)6i)»tt SDad Regiment fetbet Mb ein baldFen }um bitten ffa*
bttt i»nb ein 3<ber tbnn nti4^te »a« er felbet »oltte ^ t^nt
ieitige angibt bet b^b^^ Dbetfeitt etc. Ob nnn ifime al«
•inem $febiger ®ett(i(ben »ortt6 w^i et fi<|i au^tbt )»nb
gebalten fein «dIS fol^e ))erfi»t bie 0ott )ynb bie »eU geebtet/
Mb iu b^|f^>t S)tgtt{teten etl^aben^ ^^xt geringe gebnfMtt »nb
berfonmen attffjntntfen ))nb mitt fol^ ^Miäftn 9nb fpotttf^en
»Otiten angngteiffen Dnb guueta^ten fo»i>I an^ einen ganzen
frommeti ftanbt eined Sanbeft, fotd^e gtobe lafiet (aU ba9 ^e
))mb geibed »i&en / Mb bamitt fie feibet bad Stegimeni in
banben b^ben iBnb tbnn »6(bten n)a0 fie soften/ einen baltfen
gnm bitten ettve|(et) bei jn meffen Mb in bet gongen tt^
au$iuf))tengen ontäddtig }u maifytn gebfib^et ^aü^ fleQet man
einem ^jtbtn i^etflenbigen )>nb auffti^tigen 3» jubictten Mb
t^ttbeiien an^^im etc. 9tbet betfelbtge ))etmeffene ^))nb Mbe^
fi^bene menfcb foU glei^^ nwl ba9 »iffen^ bad bie 2)Dt)>tif(ben
^enbe m bem ^etmanne einen \tiU^tn f^enen etweblet gebabt/
Set feinet 93telfe(tigen ))m ®^ ^etliebenen gaben b^Ibet
JDeffelben l^b^n ^onbeS ni<fyt t^niouitig ^ fonbem mebt 93et<»
^anbed jlnnfl Mb gef^itflid^eitl in einem finget gebabt üM et
in feinem Zb^rt^bten Stopfet t)nb gongen leibe b^tt.
40. fiBad et fonfien )»om Anfang beft SKofcon^iktif^en
Jttieg4 an ej^Ii^en otten ^ni fonbetlidl^ am 63 ))nb 63 btatt
i)on einet ^ti^itit }tt Stenel gef^^eben Mb fonfien ^t ttnbifdSf^
Z){nge einf&btet/ ift mebt Iad£^en9 aM oetantmottenft »etbt.
41. €(bemet et fid^ auib «i^t gu fe^en bad e|ili$e liffi^
lenbet fol^e gewaltige ftieget im fanfeu gewefen^ ba9 einet
ben Xnbetn bei b<^Iben Mb ganzen leften 8ienffen im ttnntf
gngettunifen Da e« abet ima SBaffen fommen »eten ibt »ol
S )90t einem Knffen geflo^n^ n^n et abet fol^fe binge bie et
lett Siefftenbifid^en t^nb B^ff^^^^^fi ^^ ^otvifd^en i^nbt wU^
tifi^en 9bet ju fonbirß^fn f(|tm^ff ))nb fipott in ixt mit ge^
f))venget^ bart^un t^nb ntveifen folte^ fo loitbe ed ifinie i^iSek^
fünft fein an^ n^iffen ))erflenbigen leutte »ol^ »ad fk ))on fiA^
4^em narren »ort f^alten foQen*
42* 9Ba9 er am 64 blaft "oon auffgebung ber Statt
Üoxptt f^teibet i^nb fonberlid^ bad bte ffirnembßen bir Gtatt
bte ed ))or]^in »ol gewuß / bad e« alfo fommen »etPbe / bet
UlrdlKn/ f{^n )>nb Snmfinbigen Atnber geltt »o beffetften nur
et»a6 )>0r]^anben gen^fen alled aufgenommen )?nb in ifire ^enfei
ti^rsei^ntn taffen / auff bad »an ed jum lauffen fome fie bad
geltt befto Iei(|itltd^er mitt fid^ »egf bringen mod^ten ete* X)ä
teben i^tel rebli^e t^nb ffirnef^me leutte bte Dmb Z)er ßatt 1öht)ft
gut felben B^itt ge»efenen jußanbl^ )>itlmebr )>nb beffet »iffeir#
f^fl ffobtttr vM anberd DoU/ wi fagett bad er baffelbig ben
gutten leutten mitt groffer i^nwarl^ieitt beimeffe )>nb nimmer
bart^un fan*
43* 9}nb bad et an# t^on betn groffen fj^a^e C^nh in
fonberbettt )>on bed reblid^en ffirneminen man^ gabiand bot!
Xifenbanfen beS alten barfd^fft^ nemli^ o^^ig taufenbt tfiafet
f ber SRofcotviter in ber 6tatt t>hptt befommen ^aben folte^
f^ifeibet/ gar feinen grunbt ^aben foQ Mb ift }U ))n»unbern
baff berfelbe menfd^ ^oi<fyt S)inge »oui^n er ie feinen gewiffen
befi^eibt ^aben f an gn fej^n Dnb t^nber bie Seutte gn f)>reng^^
^^ ni^t fd&emet«
44* Db er »ol t^orf^in am 62 blatte gefejiet ^ boft bcc
9^ifi$0ff gu ^ixptt, na^ bem er an§gebeutelt ge»efen;^ angti«
fangen ^aU mitt feinem Sondier ®eorg $o{bf(i^ul^r gu yrac«
ticireu/ »ie er in gebeim in beg 3Rofco»iterd bef(bu^ung Um*
mtn miS^tt ttt* fo fe^et er bod^ bagegen am 66 blatte iai
ber Sdi\^ gn f^itpu , fo (e^r ni#t gu befi^iitbi^n fei^
20*
SM Jöegangette irtt^ämbe Hub
Mflen i^htgebitttg iti W^fjt» wt flott S)Jt:t'Kr <d« be*
®ttffM k^nb Det 6tatt Stitfie, ))iib balbt S>ar(ntff fejjet et »ieir
bet eine anbne tyt^aä^t, v^oiumb bie ßatt ab^enMg »orben fep/
semli^ bufe ba9 bie SuYgec gu 2)(Yt)tt i^ce flatt Dor geivaU
ni($t befefiiget ^aben etc. ))nb fnicfet Qlfo bad eine in ba« 9Cn^
bte / S)ag eg faft f^einet bad er 3u bec 3ettt mie ev foI(!^e
SDttige lef^mben^ felber nid^t getDuß itie er mttt feinem S^pfft
Htm gwefen iji. *
46. 993a« ben Ssftact ber Utfad^en mobur^ ber SRofco^^
»ttet bewogen fein . foS ben fcieg mitt Siefflanbt anjitf angen>
«nfongetv beffen et am 68 blatt gebencfet^ f^ieinet faß balin
ba< cr> 2U bem enbe gemeinet ^nb in feine fttonica gefe|et/
JDad et ben SRi>fc0n>ttet »egen feine« miebet Oott/ flte^^^ <l(te
l^nb 9iBi(f^eit ait$ D^ne ienige et^ebli^e ))nb ice^ftmeffige vt^
fai^e fAtgenommenen angefangenen frtegd entfcf^nlbige t^nb bie
fdftttib Dnb Stfa4» beffetben auf bie Siefftenbif(|^en fetten
<5tenbe ))nb @tdtte legen miä)k, n^el^e« t)etmittelß ®iUli^tt
W^ iv ge(egenet B^i^* ^i^I anbet« )>nb folget geflalt fiill an
tagt gebtaddt metben^ ba« mennigli^ , fef»en )>Hb. f)9uten U^,
M fot<|e be« SRofcüwitet« entf<i&»tbigiing nut ein (auttet ge^
bi^t i^nb in bef^Bnung feine« )^n4^iflli4>en »nb ^»nbtQii^en
f&tnemen« ^^niJb geübter t>nmenf<|IidEiet Zr^tmnct), txi^t ))nb
M§gefy^enget fe^. Muäf werben tetjlenbige leutte o|ine ba«
9pll tti{fen> »a« ton fc^en SRirfcDttJiterf^ieii Cbei wt\^n reit
nunmebr aller mennigli^ beioufi ))nb befanbt^ nimmermel^t be#
ftenbige toüßt aiif|^i<||tigreitt/ glauben 0t>a toaib^itt ju finben)
berijbt« (Esttact fowDl beme ber bemfetben folgen grojfen bei^
faS. gegeben^ bo« er ben mitt in feine d^xordta gefaffet:) ^tt
galten fep*
46. S)afl er am 70 bfatt fe^et ba« ber 9Ritfci»miter ha^
liang JKariettburgf bur<b lei^i^ertige ergebung <Saf))er ®^erg«
Si|(er S^tfy. 9)tt{foiiwett9. 309
it^ ' Mütat^uiA iaftH^ tveggettiegt/ S)araa tfyut tt im xti^
liefen t>tib auffrt(|ttgen sioftne^ ber gan^ Itepanbt »ol ief ontt
i)ttb mit einen e^rlti^en t>nt> x^mliä)tn namen in feine stuitn
itUmmm, imaü- trnb mxt^, tan i>6 et iDoi fonfl etit DrbenS
t)eri»antl^er »nb für nefimer beampter man, fo tjl tx i^ fdn
leSen langt t)in Ui l^anfed aRaneninrgt i^emalttt gemefen etc.
mt mi iux^ xütn aUx ia^ ffCiVi% 9Rarien(nrg »egffommen/
mxit jn gelegener geitt tool an tagl tommin.
AI. Z)ad * er oiti^ am 72 bfott fe)^et IkiS 9nno 16t0
3m S^ttf aOe leerten t^nb {lenbt bet Sonbe Si«ff(anbt ja $ery
nan) beinanb^t gen>efen S>afel&fl eiften Sanbfag gel^atten ^nb
4lba be« aRef€0»iterf(|fen ittieged t)iib. anber fad(^en ^a(fcec
gerat!» f<|Iaget^ \u bem ifl er aitd^ n^a^ gn frue wi bein tatl^
entlauffen bVtn }irr $ema)i) ijji bet menf^en gi^endlen niemate
Sentget Sanbtogt gehalten »orben/ 2)a^ aber ^it benents^Mi^
tanbe^ f ürfbn fam^t ep<$en tätben^ t)iib |iof g^finbe C : fonßeii
aber gar Aeine weber fienbe no^ Hettc me|r) ^\xt (ßemato
beinanber geieefnt. iß »egen ber t^nnitttgen B^'^^ip^g fo
^^og !Ragnit$ ^oh ^olflein ber neu Dertve^itete ®if(lboff gn
Defe( imb &^ur1anbt^ i^^ne tenige fuge^nb ))rfa^e^ »t^eber ben
|errn SKeilier jn giefflanit l^ern ®ottbarb Aetle« ffltgetiommen)
gef^e^eu/ in n^eld^em lireitttgen ^anbel f!^ ber l^et @r^bif^|f
^arggtaf Si%Im t)ttb bet ^er (S^abiutor be^ St^flifftd
9tiga ^ ^er$i)g Sfftiß^ff ju SKedfelnlurg fSr tnberffenblem
gebrau($en Iaffen> audb na0 t^ielem mtgen^anfbtln f[ei§^ e^blilb
beigeleget bitb tjDttragen*. • : . ♦
A%. S)a er im tnbe bed anbmttl^eiU/ feinet S^intka
am 80 UoAX fe^et bad 6igidmunbtt6 Sugnflu^ fonig ju ^i}^
len^ ben borten SReiftern ju Siefflanbt (^rn. (Bpttf^arb Aettfetn
jtt einem $er|;0g 3it &l(mtlanbt tmb grafpen p ®emg^en eri^
Keret eti. verbt i^me )?iad<|ft im ttanme fiit. fommen fein>
310 Segongeitt tot^ftmBe UKb
itr^tu aber »erbt t^e fem tnettf^ in bete »ettt (geftmden),
bec ba »fttbe mttt »ot^ettt fogen timtn^ baA et fein tebenlong
geästet iM^ bat t^imt (mtige }tt $oIen ober 3emanben Xnbere
eentigaOes (eine Grafiichaft) genennet tnd ttentget etHetet
t^tx anfigetufen fe^*
49* 2)a et batb bototiff fefiet ba« bie SReiQerf^fft bee
Otben* in £ieffianbt auffgel(i9tet »nb ein enbe genommen^ )»nb
Qwt\f 6rblt(fie ))nb iveltli^e gfirftent^umbe/ Z)46 eine in e^^ntf
tenbt ttd^^eg bem ^er^og bafelb^ angegeben/ »nb bag anbre
in Settlonbt tonb im ^ffte Stiga , »e((|e« bet fonig ffit fU^
behalten/ )>nb bag Übe tbnnfi^e f ftt^ent^mmb genennet tofitbe/
angeti(|^tet »orben / 20 i^At <in^ i^^<^ Ü^^^^t ))nb gtetffltd^e
lige/ ban 3^ aDermennigli^en It^o^en i^nb niebent ftenbed bei»
»n^ bnb befatbt S)a0 in etßet tnbettverffnng t>nbet bie 0x0%
^ritVL bet ^et (Sr^btf(|Dff gn fttga fam))t feinen @r^ftifftg
tenben in if^ten t^otigen effe geblieben tnb na^ ibtem ÜMu
4^n abgange etft vni na(jb fol^tt t^nbetnerffnng tne^t ban
fttnff gantet 3<^^t nmliä) Slnno 1666 2)et getßli^ie ft^nbt
ni^ bon bem (Stf^bif^off ueld^et ßn bet 3eitt 9bet 3 3at
tobt gen^efen/ fonbem wn e^Iid^en Sa))itteti fßerfonen geen^
bett/ in einen »elttlicben i^etttanbelt »nb bag Sbetbnnift^e
^t|^0gt|fnmb in Stefflanbt genennet mürben*
50* SSag et wm etßen anfange an bi| 3^^ ^^^ ^^^
9nbem ll^eii« beg SRogcmviterif^fen Atieg« f^alben/ »ag f{^
in bemfelben k^mr i^nb na<| begeben / tnb gu getragen l^aitn
f oD / f (lireibet / fel^Iet er in gar fielen, 2>ingen bie m biefem
mt 3tf betAfiren/ geliebter Aurf^e l^atber i^nbertaffen/ ))nb bi§
3ttr 3<itt Sag eine grnnbfii^e )»nb Drbentlit|ie er3e^ung oBer
f9((|ien terlanffenen gef(|i4lten an tag gebraifft^ gef!|^atet »erben*
61* S)ag er balbt im anfang beg britten t|eilg feinet
a^tomn ^vä^n anbeten SBtfad^ef tnK^t Z)ie flatt Stenel famyt
bm fKinif^en t^üb koinif ((eti 9lbel / ))Dn ii^vem letten bem
3X€i{ier 3» Siefflftitbt alBtttretten tnb ß^ Um Stmigt pi
6<9i9eben.t)nbertff<ntg ^nb t^evtodnbt gu mad^ett f oBen beiDogett
Ifaben / biefe fa^ ffit bie k^Drnembße angtiult i^nb einfügtet,
JDad bet j)tn SKeißer ^ fe(6{i aUhtttitt wt^n vnbev bttt fd^ii|
b€t Srim $o(en jtc^ gegeben )(»nb ein tt)eltlt(|iet fut^ t>i^ ^m
ttot^eit/ ii>0 bur$ ber SSeiflitßanb Zeutfd^e« Dtbend. in Stefi»
lanbt ebene bifr^ere alle ori>endftette tnb flenbe aSein »itt
eiben )ottpf&6)Ut )9nb t>nbe):moYffen fien)efen,) gar vtxtndt ^rSh
anffge^aben/ tnb bad bewegen bie Steuelf^en tvegen b^ gt^lftn
gefa^/ ba {le tegli# innen gefd^u^ebet/ neben anbetn S&nbern
Mb ßetten^ an^ i^t beßed yi:uffen.bef(|in^nng «oc bema^i^flir
€0»>i^ fu^en i^nb fid^ an eine anbete (etf(|iafft fdb^gen mfiffen^
hieran tfiut er bem fri^mmen loblidiien furßen/ gu bet 3^itt
geipefenen 3Reifler Bn liefflanbt^ getratt i^nb ))nrr$t/ bon H
ie offenbar am tage tmb gar nic^t 3" leugnen , bai» in ud^
»»e^renbeni ^^xti f.. g* 3Rei#erfianbe alfe fie fam))t allen i^ret
bie 3<itt fiobenben (anben t)nb Sentten no4i 0$ne aOe mittd
Dnber bem gel^orfam bet 9l5mif<|en Jtatf* 9Ra)^t t>nb beg fi.
SRdmif^en 9tei4i« ge|idrtg gemefen^ w\> 3nt felben 3eitt auff
feine t^nbetuerffnng an Aon* SKa^* gu $oIen gebadet/ betfet^
ben an$ »»eittet nid^t (a{g fouiel ben f^n^|ianbel betrifft/ ba
ii^ter Stin. SEHap. an flatt bet ftieg« lo^en nnt e^ijbe fd^I^ffet
t>nb gebiete für eine geQ)ifTe fumma gelbeS onber yfenbeUt^
eingetffan/ ))erbnnben gen^efen^ fflmUtfy 3(nno 1561 b^n 17
tagt 9Ra9 bie ®tatt Steuel fam^t bem ^atriftfien 9nb Mp
tifCben %bel/ na^ bem fie albereibt dn toume Beittgnnot fi4f
mitt bem fioninge gu. ®^meben in ^nblnng fingelaffen, Mb
fi^ Silffttx Ion, Tid)^. gu t)nbetn)etffeit ben^iSiget gebabt, t>nt<b
Sleinl^otben Soben ^nb 2io^ann SBtnter/ i^ernuttel^ einem mitt
babettben )9^ei$4^offenen4c^iben i^ti Sibe.Mb jpfti^t oifffagdt
S12 9eflftii(|eiie vttt^nht itnb
laffen 3>et ^tt 9Rei(lei aber »rffit er flefeffen Dnb gtffiäret
S)a6 Stin. SRaptt. ju {ßolen eben beffdben tnt>eTmat{id&en
abfaSd 9tib baratt§ etfolgtet XrennuMg bei Sanbe Stefflanbt
l^atbet an Dbgebacf^ten auffgeri^ten )>nb ht\6)moxtn fd^it^ ^nbel
ntibt lengev t^erbnnben fein »oOen, auif gurfelbcnBe^ bnt^^
fein anbet mittel al§ bie itn^liS^ Mbemerffung gn ieniget
iiiüiiftx ^ilfe »iebet bcn aRofcoviter ßu bemegen geirefen/
{tilg f^64ifl tringenbet nott Mb n^ofetne bie Sanbe Siefflanbt
^em feinbe ni(^t ganj^ )^nb g<it in tad^en geootffen n^etben
folten/ faß ein ^«Ib jo^r bamac^ nenili<^ ben 18 tag 3lcntmh.
etft auff bem jtinigf* f^Ioffe ffiitbe 3^ret A&n. aXa^tt* fi(^
Mbet geben muffen, 9nb ifl bar^n bie Setenbetung 2>ed ))o^
^igen Otbendßanbed, wi baft tdn. SRaytt. 3^te §fitß(. O. etc.
}nm ^t^g 3^ ^utlanbt bnb (Semgallen gema^^et mi^
mUft in bet ^tüt }ur Sßilba/ fonbern ba« anbete 3^^i^
barna^ 9ttm]i(!) SInno 1562 ben 6 tag 9Rartii gu Stiga auff
bem f(^(i)|Te gefc^e^en ))nb folte bemna^ bet tnbebediftige
CutaAet f{4l folt^et öffentlichen groben lugen biOi(b f($emen*
62« S)ad et an(^ im 3 t|^ei(e feinet &|ftoni(fen am 106
blatt fe^et bad 9(nno 1667 bet ^er d^obleipiq bie flatt »iga
mitt ))ielen tai^fenbt $olen Mb Sittauwern l^att belagern sollen,
))nb bad iit Siigifiben aufgefallen Mb i|ime ben Ao^ff ge«'
botten, ba iß and^ »eniget ^an ni^td ann (n>ie bie ßatt 9iige
fdbet begengen rnnf«
63. SBa« er fonflen bon ben SDenifd^en (Sc^n)ebif<ben Mb
SilbedFifd^en hiegen ^ni infonber^eitt Mn ben beiben t>nbtu
fi^iebli^ien 9teuelifd^en belegerungen 2Stem wn ^er^og 3Rag^
nuffen mitt bem SKofcowiter gepflogenen f^enbelen , fou)oI i^on
ben fieren Xanben, Jtranfen/ 6(aud 5turfelen, ^milä^tn ben
»itfif^ Mb me^r anbere berfetben ortte fl(^ {ttgetragenen
l^nbeUt, irouon er bifleii^t mehren Mb beffern bef^^ibt alg
%t^Ux Salt^. 9iu{fou»en9* 313
anbete bie mitt abgelegen feinbt/ fiaben magf^ %t\ä)xxtUn,
l^att man an btefem cxtte nid[it ju flreitten Dber etwa^ bartnnen
3u reben gemuft^ fcnbern laffet ^o^t S)tnge in t^ren würben
beru(^en t^nb bte 3^)<i3^n^ o^e^r fol^e S)tnge ffitnemli^l an^
ge^en/ )>eTantn)otten.
64, Sßa« er ju oHerle^t ton bem ÜRufcuafterif^en feinbt
lt(|en 93ftei2tige^ fo er 9lnnD 1677 in Sfefhmbt gel(^n f^teu
bet^ t^ gar fd^Ied()t bing )?nb fehlet faß bur(!^au6 in ben metfien
))nb fürnembfien flfiden^ ^nfonber^eit fiabcr (sie) ifi l^o^l {u
))ern)unbern/ bad er ^on ber unmenf^Ii^en Zrfxanntt), fo ber
SRofcowiter 3^^ f^l^^^ B^^^t begangen , nt^it »of me(ir toiib
meittleuffiger gefd^rieben/ tnb muf i^m etntweber an red^tem
berid^te^ fo(<f)er greumlic^en t>nb erbermeltd^en gef^bi^te^ gi^
mangelt , ober ang ber 9}rfa(|en bad erd t^lQeii^t ni^t )>bef6
^er^e Inringen fSnnen ben iRofci^mter Cn)el(ffem er ))orf^tn tn
aUtn fadSfen fo greg red^t jugetfieitet ^ S^niger S^ranne^ ober
ia^ er ber fachen ju ^{e( get^n^ 3^ beft^ulbtgen) baffelbtge
3u gebenfen onberlaffen ^aben^ beme aber fep w\t tbn woQe fo
»firbt ber gfinfltge lefer loon fold^en onb allen anberit obge^
regten 2iefP(enbif(|fen Sitten nnb ^leumen gefc^id^ten b^ttbeTn
t)nb \a6)tn ffinfftiglid^ fold^en berid^t erlangen bad er »an et
bie beiben S^ronidfen neben einanber ^ettt^ ben groffien i^nber^
iüftiU berfelben , fo toot alfe t)ieffeftige $artbef({d^ettt btefe«
i^ermetntten ß^ronidPf^^reiberd^ onb n^ie fein gan^eft t^nn nur
ba^tn (ba« er bie tjorige gtefflen^ifd^e Dberfeitt onb ben Kbel
im laÄbe bei Seberman t)erongIim^)ffen i>nb t^erbaffet madben
m9ge gemeinet i^nb gerid^tet gtoefen^ lei^tlidb fe^en ^ni er^
fennen.
•*w*i
^tnli^tift ühtt maul uub fBitut ^aft
Hni^t fclbi*«Mf#< &intommt» am SilM
lott^ jtt tfttmel^xtn^ fSom iSnbt tc9 lYII.
(9ta(t) htm Original anf ®ttin))el|)at)ffr pi 2 6re io bcr llnitrrlltöM»
eibll^t^ef att U^fola. - 3V' eogm fol.)
^f nqutfit^oniil if ^uncta fo in aSen Steffien^ifd^eit 6tatc߫9ett
Hii^ ^dfr&€H ßrute muffen 3n<|niruet alfo von »Dtt gn »Ott,
jtt ^PfOtiKoa sefucet, nnb bie augfage ^er iSaurni anff ^tUn
^itnct @))eii^ce untiä)ritt ptxUn, mt fi^IgejL
9U erftUilf^ fStiitn jDif Sauten / bc9 Gebern ®utt^ ben,
im imU ^em^fmlic^n SBanr f&iU leißen/ auf aSed ^od ienige
ht^n fe beenget t^et^eu/ bie yure unb {antre oa^t^eit aug
jn fagen.
3um 3(nbien mu^ bet Sibt ju ^t ^Bauten be|ecim Set^
^inhitff«/ biefet notlvenl^ig fein.
3^ 91 9t @4}mete bel^ &vtt Um 9tamd(|Hgen ber ml^i
mfin treib/ tmtt, 93ie^/ nnb aOe ^abfe^UgfeU/ gef^ffeu/
iin^ bi^ ^iefe^unbe erfiaUeU/ ber im Fimmel oi>()net/ uub
aOet SKenfl^en ^exjftn, uub gebauten gel^t unb mi^, ba9 i^
mi4^ ireber i^on meinem SlTrenbalDr ober ^tun/ no^ tm^
3emanb anberd^ er fe9 auifi »er er woHe, auf feinerley a^rt
unb »eife/ Überreben lag^n tt)iD/ ba$ aQergeringfte ober ®r5^
teße ju oerf(|fn)i9en fonbern auf alle ipuncta fo bie ^txxtn
^mmifi^tm m\(fy itfx^tn toittUn, Me reine mbt nMttfttltt
vm^tit mUt im ehten ju Ite6e, no^ htm anbevn {u leü^e^
aufageit müf »o iH^ mitfy ahn iberebe» Ia§en^ obev beut Stten^
))atoT ju 0utte etoad ))etfd^n)eigen*foIte/ fo gebe (Bott/ ha^ i^
itnb stein SBeib/ ftnbt^ nnh f^l^fel/ unb Sief^, fo ttnifeR wer#
ben mfi§e^ xolt ein truifeaec {lo(!/ fo ^ä^wax^ wit eine Ad|f(e/
unb f0 $att aU ii»te ein Stein / Unb »ier oSe Sttmmtt ein
gebeten fiaben/ fonbern 3u grnnb nnbt b^ben gefm mä|en
3e^t unb imnterfoct
1. ^aben ßivYe jt5nigt« 9Ra9tn* allen arrenbototen bie
Um maad/ na4^ dlififd^en lifen angeftagen/ fo i^nen Svre
UniiU 9Ra9tn. fät Vs ies ht^t^vx unb ®utt tu^n^ balf^är ift
nithiif ha^ ein nritt bed AJnigt. <&ou))eniemenid ^t^fieget be^
}eignetet Sof ^erumb gefaltet n^erbe^ beT ba f^ell 64: @toff^
nad^ wü^tn aOe Idffe geme§en wtxUn, hamit ahn dm. Stini%t
SRa^tt* fein Settndt ^irin t^orgeleget »erbe^ mfifen bie Sbawcm
auf tf^t^ eibt anffageu/ ob bag In felbe lof fe^^ mitt mU^tn
il^r ^ert bad lom xipn i(inen em))fangen/ »el^er )>om Sitten^
batoie «orgeseiget witht, wart nun bie bauten ben lof er fenneU/
unb }u fein affttmireu/ i^ nitfiig, hat n na^ bem original
lof gemeten werbe ^ beftnbet er fitf» grdfer^ fo ntud ))on 3^ii
ber Srrenbe an beregnet »erben ^ wie t^iel ber Srrenbotor
ben JldnigL Sauren bamit }u fur$ getf^on, uel^^eg @i»re
Unigl. SKai^ttt. gntt geta(in »erben niu§, fo ein anfe|inK4fe0
tragen »nrbt* 93nb f o mug mitt ben f &(meten f o — 9 : Stof
^(rften foflen aud^ )>erfa^ren »erben« Z)e6glei(i^en mä|en bie
Sefmard/ na^f Stigf^en gennd^t an^ 6|aniiniret »erben^ »ei(
bisweilen ein iHif. auf 38 unb 3« ®äfalpa fiinaud ®(|Uget,
»eI4ie4 6»re finigl» SKai^tn. au^ ein aufebnit(^ed tragen »irbt,
»an bie iber geioi^t )9on finf^, butter, ^aifi, fftnU vaih
^0pfea ej(« gur 9le<^nnng gef&^ret »itbt*
S16 SBte N« n. f^ttebtfil^ (Eitif^mmm
% SRitd 3eber S3äuv geftaget i»vcttn^ §f> er }% yfetbe
ein gtt fttfe fl€^0tget^ tte u1)i^a<l)t iß biefe^ ba§ ®ore Adntgt»
SRa^tm fea biir((i etfa^en migeii/ ob nic^t man(|et 9aitt {u
(Pfffbe fle^otgen pftfen^ Det ivät im atbtijf Sirgifier }u fiife
ift angegeben »otbeu/ ba wn ßwxt JtSnigl. SRaptn. ^oBen
äberfifitt^ l^aben, »eil ein t>f erbe ganger 14 : .t)nb ein fnigäni^
ger nnt 9: SUIF. h^t, babey nötig bag gefraget »erbe ob er
ftn ganzer ober l^alber $ferbt gdnger fe^ weil etlu|e tint wo^t
geborgen, bie anbre »o4^e aber gn ^aufe bleiben^ voü^t^ baj^
9tbei( Segtßer fo »ie eg bama(^Ig feiner (l|ceS ben. <^errn
lihraff Sidt^ton eingegeben wollen anfioeifen mtit, ba ban aM
in bauten gegen and fage^ ber Aber fd^ud gu beret^nen fein
»trbt, babc9 »irbt ji^g andS^ an§n>eifen »ie t^iel arbdterd ttn#
terf<filagen »orben fein, fo ^re it5nigl* SRai^tn. glei^aflg
gtttt getan »erben ntu». 2>nrd^ biefeft (Ssamen »irbt ft#«
ait(| aug ttetfen^ mie inel {of ein ^eber Sirenbator eingeffifiet
mitt einem ipflnge^ ba bei^ bie tRd(^nung gema4)et to^ben fan,
»ie Siel arbeiter be^ 3ebem ®utte 9liffü% fein/ ber iifirerf^^nd
jnn anbrer arbdt Sme jtdnigl. SRaptn. ni^^t aber bem %x*
renbatore }tt gutte^ gebrauibet »erben fann*
3. SKitö gefraget »erben/ »ie {ie ibre gere^gfeit gege#
ben/ ä^eti bie Aonigl« (Station unb üenter Ser)>fljgung/ bie
Uf^rfacbe iß biefe/ bag »ei(.@»re Jtötiigt. Wtcü^ixu bie Sdnbe^
teilten ret^ibiren U^tn, m^ ret^ifiong ^aätn, unb &»* ft. fBü.
Dom 3(rrenbatore fo »od bie ®tatton/ aU Wenter Setpfidgung
nn^ na(fy Steoiftong j^atfen abgetragen »irbt, ber ttrrenbotor
ed aber bont armen Sauren; mi^ ^lUn ^^ ^ciien ntmtt
ba mon^eg gntt bag 20: ret)tfion ^aden ^att »oS SO: ßa^I
^dfen ^mpotiixtt^ nnb alfo ein grofeg S»* St* W* entjagen
»irbt/ bag bod^ ber 9ltme S^aur ju S»^ jtdnigl* SRa^tn« be^
fttm gerne fiergiebet/ fo ber 9lrr»ibat«r aber in feigen SeuteB
^
AU etvfonb }tt ^em»ffieti. 317.
üiätt, did mud Ux über fl^u^ e^en fat^ €)9. ASnigt 3Ka^tH.
iit gittie ^et€d^tut »erben.
4. D6 au($ bie SBauren >em ^treiibatiMri iSAtx 3|ire fle^
mj^ntige arbeit/ fCdS/ i^enef^ $ebe/ itnb »oOe ipmutn^ ober
f^fifl anbre unüpfit^t tragen mugen, 93()rf<k^e/ ed fan fem bag
bte @)>tnnere)^/ i|inen angeflagen ivorbeu aQein ba eine SKagb^
wt biefen 8: tage fi6er gef)>oirtnen/ S>a ntu^ ße ie^^ 6 SBcf
(|en fpinnen/ meld^ed ßn>> Aönigl. SKa^tn* tUn fald ju ®nttf
kommet.
6* C( nid^t S^inanb aud ben Spuren/ mitt ein nnb
änbren wahren na$ (Riga gefanbt .ttotben bie i^mt für einem
gemgen pni^ }tt t^ertanfen ^nbt anbefohlen ipprben/ ba e& ben
gefd^el^^en baB er bign^eilen > etli<|^e »»o^en ba liegen mu|eni
fonbren and^ fein )>fftbt babe9 }u grunbe gangen^ nnb er npit
bat}» »an er ba^ gutt fnr ben )9reid ni(|t aufbringen fidnnen
nie e« ibm gn ))erfaufen. btfO'I^Ien »^rben^ (£r ba9 Abrige au«
feinen 9f ntel gu Id^en milgeQ/ n>or bur# (EwreiMnigi.: Spta^tn.
Sauren fe|>r tuiniret »erben.
6. £)b nid^t iemanb gezwungen »orben fre9 geltt ju
geben? U^rfacbr ifk biefe, e« ^at ber ^rrtnbatpr ope fo i^iel
9(rbeiterd nid^tndtig jum felttba»/ bafiar fi^faget erfle auf
fre9 gelt/ ba boii^ ber 93(iur (iebet feine Slrbeit tn^t, i9)d$ed
fret> gelt aber }u bed ^mxtn grofen ruin gmifiet
. 7« S93ie viel bie ®tarof}en SBadj gegeben/ Ufirf<^(|e »el(
in benen aßadenbu(|ern benen 9lrrenbatori fo((|ied| nult ange^f
ft^agen»
8» SBie t)iel ^eber Sauf ^onig gegeben/ Sf^rfa^ft »ei(
dbenfatö in benen SBadenbu^iern benen 9lirenbatori foU^ed
nid^t angeftagen »orben.
7. Ob tu^t mefir 9}$$bung gefeSet »orben / 9U« 911&
mäklig iu»a$fen fonneu/ U|rfa($e/ »eU ber %rrenbator baA
Sit Sie »of n. f^N^^ff^ fixr#WBtK
g«tt nifaiiiil tar^ fifaag f#IM ^^I|€#, uB «nr trtet Hit
tan» i% (okH. Da tati^ ai^ bte Saifcft u> 91*^^ ^>^
ffU^ Irbeil )« ••nmbe ge|€«.
10. Sie irfel eis tegltilf Oitt avffa|t grta^, an »iiiter
nnh e^meifa^t^ ltH«<(/ S>a«itt Cme JttatgL Stayta* ^te
Mennig iKa<^ »iges, »ie irid Ufe niUt iebev )»fig tR He
etbe gc^a^t verbe« Uinex^ mb »ie jM Irbeiter bcp trg^
li^ •tttte 9lUig, ba bea ölet fiberfi^v§, ba D91 aOein ber
Strenbatoc fU^ ^ttlU^ nnb 9{ei^ xaa(fyH, gn (Ente MmgL
SRaj^tn* Vtbett mb «ub gebrai^et »etben fax.
11. Seil ix eifttgeK «fittern bie ftfi^erey balbt f0 i^tel
embttnget/ W§ bie Sfobere^, 9» wm% foli^ea in benex (MU
teni/ »0 f0lf(e fif^^ete^eit beflttbfli(| gmas nHttrfKilet mb et#
^dffet »erben, »ie i»tel fülcbe fifi^e9 3<^rlt(^ einbringet
Seif andf^ bed Sauren Serberb nnb nntergong barin be»
feilet, »an i^m feine )>ferbe/ gn ni(^e geiaget geritten ober
gefabren »erben att ntn§ ber Sonr ancb ^ier Aber befraget
»erben ob ber Snenbator i^n anf einigerleii; 9fyct nmb fein
9ferbt gebracht, nnb im faO e4 befnnben »irbt/ ba§ eg ge#
f^en/ nmt folcbeg beni Sauren Siflfg gutt ge^an »erben*
13. Sei( eg anilb ^^^ gebahnter »eg, gu Orefenn untere
fe^üffen ift/ ba§ man bie gere^tigfeit wn benen bauren, mitt
einen Keinen Raufen, »ie man ef ntnntt emf^fanget, 9(§ ift
9titf)iq, iai tin geßrii^en Säur maa§e, in aflen 9Mtxn ^tx*
Drbnet »erbe*
14. Seil eg »ie belanbt, ein f^einba^rer t^erberb nnb
min ber gfttter i^, »an mef^r K^^ung gefjflet atg aOma^lig
gu »a({ifen fan,,at§ ift 9lSt^{g ba§ be^ ^o^er Strafe »erboten
»erbe, ba§ jlein 9nenbator bie geringße 9td|bttng, w% i^iger
3eit an meffr feSe, in fonberfeit bar befunben »irbl bafi be^
reij; me|r ben gu biet bi^ bato gefeiet »orben*
16* Sg iß aui^ n6H9> baS He ®tartßen eibitt$ Befraget
toerbett/ ol au^ )väfle B^^tn^^^n ^^^ Sautldtibet in beiteit
(Bfittern be^ubtlt^^ itnb mt t>xH^ ttnb oB ber «tYenbator gan^
rdnen geniee^ la bon gefiabbt^ 9temK^ t^on folgen »uiten
Wttbet Httb im faB Befunben »irb , bag ber «tretibat^t »a«
)9on folgen »üßen Sänbern genogen/ inu§ fol^er genie« €i9re
JlJttigK aWÄ^tn. »ie BiDig t^erf allen feiti* •
16» 6t) ijl au^ 9l8Hg ba« bie Äruöer» anff Ifften eibt
Befraget »erben, »ie t)iet 8ir, Sranbwein/ nnb fonP anbre
fachen jie Sd^rlid^ \>erattfert, unb üB f!e banon Äeinen ©totf
lyber f^^rtftlt^en auffaf^ ^aBen^^ be§g(ei^en m^ bie Tt&ÜM
ju Befragen, »ie t>itl i^re nntet^aBenbe {Wählen SÄf^rltd^ etn^
gebraut*
17. »nb bamit Swre ÄJnfgL SKaptn* offenBafir fat
mitti geleget »erben m5ge, SBa« ein ^ifbtx 9rrenbator aud
fein gutt gemalt, nnb ni^t einer ober atiber j!(ff Beflagen
wJge, (Ser If^aBe Bei^ ber Srrenbe nii^^t HeiBen Wnnen fo ifl
^e^ SWtig, ba« bie (Rfigen flBÄer »on 3eit bet «rrenbe an,
^^tgejeiget unb bie (Rügen fetl§ barSBer Befraget »erben, oB
e# aitd^ bie 8te(|^ten, nnb oB an^ aOe ntafrlte^t anfgefd^tten
»nben. —
^ibttf ge^en unb fotgen einige ))0rf(^(c[ge, »ie bie Deco>
nomie jn S»re JtSnigl; SRa^tn. grofen 9ln^tn ber geflatt ein^
geridSftet »erben Mnnen, bag €»re JtStttgt SRa^tn. JiBer eine
Zonne Oolbeg mel^r ald ie^o and lieflanb geniefen tannen«
1. 9(ne bem Sif(!^o))ft^nm, SBelmot unb Senben, tin^
nen bie fiBerfd^iefenbe »attten> fo jnr feit arBeit ni^t nS^tig,
jur Zn^ma(]^re9 arBeit geBrau^et »erben, ba i^on ^aBen €»•
RiniiU aRavtn. benn 9tu|ien, »an S». Stdnigt. Sla^tm 36090
ä^Ien tu^ fit bie Siflinbif^e 9uarnifan Sommif tnd^ k >Ai
58» bie l^ten Bejo^Ien, fo auf 18900 5SK ^^ belaufet ß»;
'
999 SBie M U. fi^)»<bif4e <itirf#mmen
Rini%U Sla^tn. afen im S^tmar anf bem »Aßen @($.fo| eine
Ztt^a4ie¥e9 anleget, unb nubt einen SReifler v^n Sybecf obet
Hamburg bar {u )otx\ify%txhti , bie ubetf(|iefenbe 99aiiten aber
änr arbeit brauset/ bie anf i(^r eigen Srobt ba felb^ arbeiten
muten, fo (innen (|^n). jtifnigi* SRa^tn« ^^l<^t 36000 aQen tuclb
für i k 9000 ^ae traben fo i^on bie «Reifte pxo^t ifl iinb
tt)an 6». Aonigf. SKaptn. bie Srrenbe tfSbtnf unb bie dritter
mitt 9littbMlettte Slbmtni^iren {a#en / unb auf benn .®itttern
fd^ffere)^ an lägen , bad man bie ft^aaf« molle ni(^t anber
9^ten ^Sx t^erf^retben barf, fo Aan (£d fnc 4 ä &000 SBSR
geliefert »erben, fo ia ein grofer geninß iß unb.bal ßioar
aut bem 9ifd(|oft^m 3ärlit$ allein.
3. 3fl lei^t iu f(^Iiefen »ie oiel Saufenb ^m^Ux tie^
^mjelf^Iet »orben, fo aOed )pon bem 3^ )»a(!bd genomen toirbt,
be§n yrofit 3^ber 9(nenbator geniefet, fo f innen dm. Ainigt.
SRai^ta. Seicbt bad facit mad^en / loa^ dtoxt .jtinigl. SKaytti«
für grogen genieg unb einfonu^n m foi(|en ))ie]^ ^aben fdiu
neu, fO'teitf mfauft, Zei]^ an$ jur terforgung ber f^iff^^
flotte 6)v« Jtinig. SRaytn. ein geia(|eii über fanbt loerben tan,
ml^t^ dm. JtinfgL SRai^tn. fonfi.fp \>iü tanfenb ^ fojlet.-
3. SBad ))on bem Siinb unb SocffeHen für ein anfenli^.
6a:pitat dm. Stixu^U SKaptn.^^eimfaaen fann.
4* 3{i gu bebenden, »qd für ein anfenli(|^d bie butter
bie in fol^er mengbe , pon ben ®ttttern fä(t (Smre JtinigU
a»a<^tn. 5myortire.
6* jtan dux Sranbenburg t^on bero ®uttern [nur auf
einen xoind, für etUd^e Siegimenter bie beflen yferbe ^aben,
bur^^ bie bafelbß angelegte Stutere^ , SBan ban in Siflanbb
bie aller ge»un^fle gelegen(»eit , bfir gu ifl , fo fdnnen dm*
JtinigU SKa)^. gaar Ui^U bad facit ma^tn,w(i€ ^o^t^dm.
JtSnigU SKoi^n« 3Q^>^ttiren tonne, ba ^x gegenn dto* Itdnigt«.
t
j
ou9 SManb gu t^ermel^ren. 321
Wta^tn* (e9 montivung \>tx ßatKiaene fo t>iü 1000 ^i^ für
$fcrbe flrten muficn, fo liflaitbt U\) abminifirattott bcr ®utt«t
6i»* Äontgl^ aWapt» o^ne entgclt, ^ergeben fan, baburdgi au(]^
t>ul ttfift gejeitget mxi, fo cbenfaJß ju gm. ÄJnigl. 5Wa9tn»
lanbere^ grofcn t)ctbe§erung ^inauö f<^Iaget
6. j{an aufd S^onnborg uatb @4)milten @n?« Jt« SKa^tn*
an äSautv/ S3ren aitd^ eigen ^ot^^ 3^^ ^tHgeQetie belauf/ mt
au^ an Jtald^ 2)a(^^ nnb ßtegelfleinen für 3000 52^ gutt
geliefiDert irerben/ bat^on dn). Aonigl. SRtn. i^onid^td gentefen*
SSJdre biefe^ langjl alfc 5lbmimfitiret roorben, fo ^atUn
@io. Jt« Tttn. ie^o ein anfe^nli(j(;eg Kapital l^aben fSnnen^
folte aber 6». Ä. üWn . obüciret werben, iai tcan bie Outter
mit ambtteuten Slbminifiriret »erben folten, ba« (Sro. Ä* SKn.
alg ban bep aQen ©iittern bj SSie^ faufen mußen, unb eg ein
anfe^nlit^eö Sa^)ital erforbern burffte, umb 6. Ä. 2Rn. bar
bur(S^ bamit gn f(^re(fen, So antoorte idSi, wan biefe ^nc{nu
jition für 6* Ä. SÄ. treulidb unb Slebl. gefu^ret wirb, fo »irb
alleg ber ^rrebatorum 93ie^ be^ n)ettem ni^t gureid^lid^ fein,
»an jie »on Sflec^t« wegen ben'fiber f(3(>ug fo fie t?on 6. Ä. ÜR.
armen Sauern genogen, aber ©♦ jt« SD?» t)or^aUen, »teber be>
jablen ntfigen. ©oltc auiö& gefaget »erben, iai @. Ä. SW. fo
»iel ^aubbt leute ober S^fpcctore^ galten mflgen,^ über bie
ambbleute unb babe9 fo t)iel ^mbtleute, »eld()ed fo ^iel unfoflen
erforbern »urbe, fo antoorte i(^, eö fan ein 3nfpcc|or SBen^
ben, SBoImar, Konborg unb @(^milten gar »oQ unb beq»am,
t)er»alten, barf audb f<> ^erlidb nid^t gehalten »erben, ma§en
i^o bie Seit mif Srobt fe^r Jtoßbar ift, unl) (£. jt« 9)1. 3a^n
für einen barju finben »erben, ber ftcf) mit »einigen genügen
lafi* 3w bem fo 3^t><>^*i^^ iie^e^ SBerä unb Slbminijlration
fold anfe()nli($ quantum ia^ folc^e Jtofien, ba be9 in jleine
(Sonftberation fornmen, über t<ij^ mä) fo mügen 3a <£• Jt. SK.
21
S83 SBie ba« 15. f^»)ebtfd^ (Smlonmen k.
3<bem «mnbatori einen «mW>t man, Cubfa«, unb ©*«*««
laut donttact btftt^tn unb gutt tul(>n ri»el4>ÖL^ *• ^* ^^'
cctdret wirb , bat^dt e« ia beger ijl, ba« «^l^^tB^f^I4>«tt
Slmbbtman 3^nen }um beßen fe()en lagen, aU bj (S* J(«
foI(j^en Spanne lo^n geben, bj er ben SlrrenDatori ju S« A*
SR. f^aben unb m^tfftil, 3um Sejien gu fef^e. SBomit j[a
<£» St. 9R. 3nen ^ll^'^n eigenen fcf^aben mit gelbe an eifaufen»
6oI(^ed ßeUet gut anbertveitigen beiiberation in fcf^ulbigfie):
itntettA(^nigßer 2;reu @. St. 9K., Dor,
@n). jtanigt. SKa^tn*
getreuflet untert^an
S)aniel ®5rged.
HL.
ben »et tttttoeyfftoM^lBtl^IiPtl^ef }tt Upiala.
1314. 3uli. 6. SRadenburg (in $r.). — 001. (Berf^arb bon Sorf
berleibt auf »itttn bee 9bt9 0{ubol])(i bon ®toI))e
ben flR5nd{)en bed gemtfenen jtloflerft iD&namftnbe
anf etoige Seiten gemeinfame gifdiierei in ber IDftna
unb an anbern Orten. —
fBibl, üpsaL, Perg.-Orig, mit 5 8ig.'Ein$ehnUten,)
Universis cristi fidelibus presens scriptum cernentibus Frater
Gerhardus de Jork. Magister fratrum Theut. per lynomam, salu*
tem in omnium redemptore. Tenore presentium capimus esse
notom quod nos, accedente consilio et consensu fratmm nostronim
Vettere liol Sßergametit^ttrlunben ac. 323
diacretomm, videlicet . . Commendatorum de Velin , Wittensten,
Wenda, et Seghewolden, inctinati precibus, vcnerabilis viri Do-
mini Rodolfi, Abbaus Stolpensis, Cysterdensis ordinis, Caminensis
dyocesis, contulimos, fratribus, quondam Monasterii Dunemunden-
sis, Rygensis dyocesis, piscaturam comunem, in Dana, stagno, et
in aliis lociB comunibus iuzta loca predicta perpetuo exercendam
Insnper et locum in prato apud Dunemunde alicubi vbi suorum
construere valeant in reoeptaculum piscatorum. In cuius rei eui-
denciam fermiarem, hoc scriptum sigilli nostri nee non dictoram
commendatorum ymagine, solidamus. Actum et datum in Castro
beate Marie, anno, domini M. ccc. xiiii. infra octauas beatorum
apostolorum petri et pauli tempore capituli generalis
1386. 8R&r3. 17. So^nn unb föolmar bon flloftn, fietttr, ur-
funben mit fomenber^aub überlBerfauf bed^orfeft
Unnas an ^elmolb unb ^eibenreid) 2eht, I6rübcr,
unb übertragen benfelben bie guftebtnbe iRann«
fd)aft unb Sebnloere.
(Bibl, Vp$,y Perg,^Orig, mü 3 ß^g,, von welchen nur das erste
noch vwhanden mit den 3 Rosen und der Umschrift: S, 10 J
WÜWV Vi aQ<n gnben (üben be befTen breef feen bnbe dorm lesen bat
if btr joban ban ffio^en bem toolmereft sone ban rojen, bnb if toolmer ban
TO)en dem otten jone ban roaen bebberen gbtbeten bot) bon tDt)t(t)f bnb be«
fennen obenbar an beffer jegentoorbigben fcbrift mbt jamenber bant bnb mit
Ml be raben mnbe to^ bnb rm^t redete eruen, bat ivb b^bben gbe laten be
manf<!bob bnb lenmare be tot) b<^bben an bem borbe ibo bnna0 bar be
toetobeten bnae man af toeren, bat btimolt bnb b<bt>(nHf lobe brober g^e
beten ober beft Knber ban Sobe loebbeten af ge foft bebben mit Wkm redete
bnb mit aUer tbo be boringbe, ben aulnen bor fcr. broberen b^lmolt bnb
bebbenrif lobe ober bed (inber bon loben en bnbe eren red)ten eruen gbe
latea d^^ben, bat fe bnn ere recbte ernen bar bor benomebe gnt bnb man*
\^üp brb bnb brebejam brnffti bnb bejitten na aljo b)b bnbe bnje elberen
bor gbe bau bebben^ mit oSem reifte tbo etoig^en tbbbea, fU^t bat be bor
21*
334 Vettere tbt $ergamettt#Utfuttben
forf brober j^elmoft bnbe f)t^ttnr\t, ban Sobe fd)o[en meaen lerobertn, bti(-
mt^^&j, M fttfmn bor fcr. gubeft, afao fo^ bnb bnae tlhtrtn, bor gbt toeset
bfbben bt gbc nomra nicfttf« nidit ©imber lenlgbttlebt Wnbfmfffe bnbe an
\ptüU , %^vi ener bußtnramfntr be fontniffe bot btffc bor fa bind) ftfbe
bnb buKenforncn baft ain @o b^bbe ff ioban ban roarn tn ribber ^tr fiBoC*
mer aone borfcr. bnb, if fiBoImrr bon roaen btm otten aonc malf bnae 3n'
gbeaegb'I t(»o ener (En)igbni tn(f)nifTe bor beffen breff glf^e bangben, bnb if
3oban ban fRoaen en ribber ^em otten aone ban roaen 3f bnb mine red)*
ten enten ber late gand ban ber an ft)rafe bnb ban ber aameben Ijiant be
if babbe bnb mine eruen an bem aulnen bor fcr. gnbe bnb bortie tbo bn-
na9 ^0 (hier bnQenfomen be fantniffe bnbe tbo ener etoigben tuibniffe
bebbe if mt)n Sngl^eaegbel bor bef[en breeff gbe b<tngben be gbe gbenen bnb
gbe fcr. i8 3n ben Jaren ber bort bnfe9 f)tttn bnfent jar bree bunbert 3ar
3n beme feffe bnbe acf)tentbgbeflen 3are bf) funte gJE^ertmben bad^ ber bil'
gben innd)brob9en.
1398. 3uli. 12. IDorf (£arbeh)at)e bei 88eiffen|!dn. — IDer OVt.
fßenemar bon SSrflggenet) berUbnt in $Bo((ma(t)t be9
$an. au freiem IBefita unter 2t^ni\Ul bem ^ebben*
reid) Sobe unb beffen regten <lrben 8 ^afen Sanbeft
im IDorfe Raffeuere, 7 im ^ofe ttna«, mit htm ^td^i
im gluffe Äajen au flfd)en; ferner 2 ^afen im Dprfe
Äabe» nnb 3 im SJorfe Saxen, tDeld)e frül^er Äicot.
be «euaria befeffen.
w myersifl et singnlis pre&enda Tisnris seu auditoris. Frater
WenejDQarus de Brnggheney. Magister fratnim ordinis Sancto
marie thent In lynonia. Salateiü In domino sempiternam. Fre-
ien tium tenore publice profitemnr, quod auctoiitate nostri vene*
rabilis magüstri generalis, qna plene fongimor ista Yice, de nostro-
mm consüio et voluntate compreceptoram<, dedimus et contälimuii
presentibusqne damus et conferimns in plieodnm. h^denrico lo-
den, Snisque nerisac legitimis heredibns presentitun ezlübitoribus,
octo vncos terre. In Tilla Basseuere, nee non septem Tncos terre
lu. Curia, Ynas dicta. ^vn» cum [iure et &cultate plicandi In flu-
Ut Unbetfitätö/SiUtDt^ef ju U))fa(a. 325
Düne Ben aqua laxen dicta. Item duos vncos in Villa Eabes, et
tres vncos terre. In villa laxen, alias per quendam Kicolaum de
Reualia habitos et possessos, Cum agris. cultis et incultis. pratis
pascuis. fenicidiis. paludibus. humectis. aquis. piscaturis. Siluis,
rubetis. aucupiciis. venacionibus. ceterisque Juribus libertatibus,
proprietatlbus. commodis. vtllitatibus. et pertinenciis suis quibus-
comque, prout quondam dictus Nicolaus de ReuajLia. et antecessores
sui prefatos vncos et ius piscandl vt predicitur ab antiquo habue-
runt. In perpetuum libere. pheodali Jure, quiete et paci&ce possi-
dendos. In cuins rei testimonium. sigillum nostrum presentibus
est appensum. Datum In Villa Garde waye prope Wyttenßtein,
Anno domini Millesimo Trecentesimo. Nonagesimo octäuo, ipso
die beate margarete virginis gloriose.
1402. 3ttH. 18. — er. Hartman IXlner Sßogt Don gBefenberg
urfunbct fammt feinen ©elflijern über bie Auf*
iQffung bee ^orfed Unnaö burd) ^eibtfe Slodbte an
^eibenretd) 8obe.
(Bihl, UpsaL, Perg, - Orig. mit 5 Sig„ davon die 3 ersten noch
eingenäht y das 4, fehlte das 6, die Umschrift führt .... vir kes.J
^t ben t,enm be bufftn brrf m ^om bnb (tfm aBunf<f,t ^ »robn
J&arbmen blner bogeb to SBefenberg bt^ifame tüoluarb to gobe bnb befen«
nen bnb betngen bed openbaer !n buffer @d)rifft mit beme SHicbter to m^r'
(anbe ^intfe Siffer^en bnb int)b bnfer \it^^t iBl){ittern al^o bindPe koatcdele
bnb b^nefe bbrfefe bat, bo^r bnd Quam ))egexiU)orbid) be bef<bebene gbo be
Aned)t. btt)bidre 9ltod)te mib berabenen mobe bnb br^er toiOefore mib bul'
borb jlner budfroutoen bnb aOe finer toar.en eruen Dar bon tüelbicb bnb
med)ti(^ feten in beme 8iid)tc bnfed (Srfomen ^omcbfterd ban ^ruc^en bnb
leeb bb bem« befdtebentn goben fned)te t)ei)benri(I (oben bnb flnen tooren
eruen ben boff to bnnad be an Pdf bolb bi] bafen lanbee bnb biii bafen
lanbed gelegen in beme bort)e tor (a;e De9 borgefcr. gobed to etoigen i^-
ben na aQe fine n^lUe to btufenbe bnb to be{lttenbe to rechten erue gobe
an oflen Eifern gebutoeb bnn bngebumeb bobf^ogen toefen loiffcben bcebriften
boltingen tKQbrn loolbenbufd^n brofen (^egen ^or{leni toct^eringen bieten
336 Kettete IM. ^x^cmtnUVixtmUn
htttn fi)))fn mlb aQrr Dofirlt)e trab t\f[d^n^ bttgcnomm nid^tcfni^t alao
fS be crgraante ^ttjlbttt ffiod^te bnb flne borbant to born befetcn bnb gc
bniftb fithttn beb an buffe t^b 9(ao btf^ebrn !Dat ,bc ergenantc b^befe
Rod)te bnb {ine moren eruen mlb aOe nbn rt^i bttbniffe nod) ber fantniffe
meer bebben mögen an bcme ergefd)renenen gobe ^eft to cner meren be«
tnd)nif[e bnb groter benefhiiffe ®o i9 bat, Sngefegel bnfeft Kmete^ mib htmt
Sngefegeie be9 red)ten bouebmaneft bnb fofeloolberl be^bttfe fRod)ten bnb
bed ergenanteu rid>ter9 Sngefegel mib be^ber b^fittere Sngefegeie ergenonb
gefiangen an baffen breff gefcrenen na gobeft borb ^nfnnb Sar beer bUQ'
berb Sare bnb in beme anberen Sare M bingeftbaged na aOe Vtioftefe bage
also jgebeieb toorben in be merlb.
1412. «ng. 17. 9lebal. — ^ranffnmt papftWö^tx ^ribilegien
für ba0 eben gegrünbete drigittenflofter bei 9leba(
bom 29. IRai 1411.
CBibl, Ups,, Perg. • Orig, abgelöst vom Deckel eines Manuscripts
des Klosters Wadstenai vom am Rande beschnitten.)
in nomine dni amen. Sub anno natinitatis eiusdem. Mille-
simo quadringentesimo duodecimo Indictione qiünta de mense An-
gnsti. die. XVII hora nona vel quasi Religiosi Tiri fratres Bor-
qnardoB . . . ar. Conyentns monasterii Vallismarie. Ordinis sancti
Augastini. Sti Saluatoris nuncupati. In mei ac testium infrascrip-
torum presencia personaliter in ecclesia Cathedrali Reualie consti-
tuti Quandam litteram SaneOssimi in cristo patris et dni dni pape
Johannis XXIII. eins vera bulla plumbea. in cordula canapis pen-
deute, more Romane curie. bullatam non cormptam non. uiciatam
non rasam non canrellatam sed illesam. et omni vicio ae suspi-
cione carentem produzeruni et per me notarium publicum infira-
scriptum, legi atque in hanc publicam formam instanter scribi
pecierunt. Cuius tenor stequitur.
Jobannes eps seruus seruorum dei Yenerabili fratri Johann!
Epo Reualiensi Salutem et apostolicam benedictionem. Hodie pro
parte dilecti filii Conradi mgri domus hospitalis beate Marie Tkeu-
bec Vim\>tx^m^»ibM^tt ju U))fala. 327
tonicoTvaa ioerosolimitani in liuonia nobis exposito quod ipso zelo
deuocionis accensus ac cupiens terrena in celestia. ac transitoria
in etema felici commercio commutare cum tuis auxilio et labore
ad laudem et honorem dei Sueque matris marie virginis gloriose
Kec non Sancte Brigitte ac diuini cultos augmento in quodam loco
non modicum deuoto et ad hoc congmo et honesto Ful/ismarie
comnniter nuncnpato tue dyocesis. quoddam monasterium pro
nonnnlia. peraonis utriusqne sexns sab humiliatus spiritu et obser-
nanda ordinis sine regale Sti angnstini ^Sancti saluatoris nuni;t<pati
perpetao altissimo semituris in eodem monasterio ponendis et
collocandis fundauerat et aliqnaliter erexerat Ac pro eins conpo-
tenti dote nonnulla bona immobilia assignauerat et pro cristi
. . . o largiri procurauerat ibique nonnullas personas qnasdam vi-
delicet de institntis dicti ordinis imbutas et eidem ordini voto re-
ligionis constrictas. ac eciam qnasdam ipsnm ordinem profiteri
volentes Dummodo ad id sedis apostolice accederet assensns depu-
tanerat. Nos fiindacionem. erectionem assignacionem et deputa-
cionem predictas Et qnecnnqne inde secuta mta Aabentes et grata,
ea auctoritate apostolica confirmauimus personis in eodem mona-
sterio pro tempore moraturis presentibus et posteris vt in perpe-
tuum Omnibus prinilegiis Indulgentiis praerogatiuis et aliis liber-
tatibus et immunitatibus vti et gaudere libere et in perpetuum
possent ac deberent quibus persone in monasterio Sanctarum marie
et Brigitte de Watzsteno predicti ordinis Lyncopensis diocesis
vtuntur et gaudent Seu quomodolibet potiuntur Auctoritate predicta
de speciali gracia duximus concedendum prout in eisdem literis
plenius continetur Cum autem sicud exhibita nobis pro parte dicti
magistri peticio continebat Modus peragendi Diuina oificia et ob-
seruandi horas canonicas in ecclesia Reualiensi. quem persone in
eodem monasterio Yallismarie ponende et collocande pro eo quod
de dyocesi tua ipsum monasterium yallismarie existit Sequi tene-
rentur adeo sit diuersus et varius. quod ipse persone non valerent
eum commode obseruare pro parte eiusdem magistri . . . fuit hu-
militer supplicatum ut huiusmodi personis in dicto monasterio
vallismarie moraturis super hoc prouidere de benignitate apostolica
dignaremur Nos igitur huiusmodi supplicacioni tnc/tnati fraternitati
3S8 Sleltere Iit)I« . {ßergament^Urfunben
tue de qua in hÜB et aliis specialem in dno fidaciam opünemos
per apostolica scripta committimnB et mandamuB quatinos eisdem
personis de modo peragendi diuiaa officia nee tion obseruandi
horas canonicas hniusmodi prout tibi videbitur provideas £t dua-
bns ex dilectis in cristo filiabus monialibus dicti monasterii de
watzsteno. quas ad hoc sufficientes et iifoneas esse repereris Ipsum
monasteriom Yallismane pro instruccione ponendarom personarum
in eodem monasterio Vallismane ^isitandi Et ibi si expediet re-
manendi aactoritafe no*tra licenciam largiares Datum Rome apud.
sanctum petrum iiij kal. Junii pontificatos nostri Anuo secundo.
Acta sunt hec sab Anno Indictione Mense. die hora loco etc.
qnibus supra. preseutibas honorabilibus viris dominis henrico
Bredeuel Johanne plater et Adolpho presbiteris Reualiensibus In
testimonium premissorom
Et ego hinricus fabri clericus Reualiens Imperiali
auctoritate notarius Quia predictam literam vna cum pre-
nominatis testibus ut premittitur vidi personaliter legi et
intellexi Ideo presens publicum instrumentum me aliis
occupato negociis per alium fidelem scribi feci hie me
manu mea propria subscripsi publicari et in hanc publi-
cam forman redegi quam signo et nomine meis solitis et
consuetis signavi Rogatus specialiter et requisitus.
1424. gebr. 13. «ieDal. - a»ot{d)aIf anberffo()n unb Henning
8[(bred)tffof)n urfunben über bie Sibfinbung ber
grau (Sldbetg bon Vutbuff, «Ibre(i)t llnberffoI)n'9
©Ut»e. —
(Bihl. Ups.i Perg,'Orig. mit 5 Sig, -Streifen,)
mm Stifte»«, lubn. be .,»gent..rblg^n. brrf m ^ ^oren Um. ^
b^bbe t)<f (So|fd)al( anbreffone, bnn 3^ {)enningl^ \)tm IUbred)teffone, (itot^d)
t^et)l 3n gob, bar mebe 90 befenne \t gof|(f)aif anbreffone; bor m% bnn bor
mt^nen brober oUthrt^t onbreffone, bnn 2f ^enning^ albred)teffone, befenncu
bnn betngen sementiifen 3n bnffem optntn breue, bor bn9, bnn bor bn^e
toaren ernen, bat tot) tooü bebad)t m^b gubm egenen to^ütn, bnn na rabt
bnser brnnbe ^ebben ene nogfyt geban, ber trbaren brotoen üfstben Ma
ber Unii)erj!tdW^©iMiDt^ef ju tH)fata. 329
pnthbntfie, l)ern albred^t anbrefone ()ufuron)en seliger be(!)tni1fe, bor ere m*
gebal, bnn Ted)ti(i)et)b , ^at ber arinrn (urbaren brotüen mt)b redete an qt"
bauen t)9, na beme bobe, be9 drn^erbigen SlUterö btm olbre(i)t anbreffone,
3n ane bn&en gubei:en belegen i)n eefllanbe 3n beerten bnn 3n tt>t)rlanbe
9(30 bat 3f ®o{fcf)air bor mi) Dnit mt)nen brober albrecbte, ünn 3^ bmningb
borbcnomi^t, (ebben gdaten bnn (at«n, t^ebben bomoget bnn bornogen 3n
buffem ot)enen breue, (De borbenomben urbaren t)ron)en (Slaeben, mt)b beme
ganljen bor))e to mahbel, bnn m^b bren ^attn lanbe6, belegen 3n beme
bor))e to fojteberc, 91I30 bat je bat borbenombe gub. toanbel bnbt fofttuerc*
to en>t)gen tt)ben erftifen bruf^n bnn bebolben aad, bed jo fd)oIe »t) bnn
n)t)aet, er, bat borfcr. gub manbel bnn bret) b^fen to foflener» brt)g bnn
qutjb ttan äßer anfbrafe anttoorben, tmn toaren, also bir 3n beiiie (anbe
ct^n red)t t^ , D! fd^al be erbare brotoe bulmecbtid) toeaen bat tiorbenombe
gub to Dor anberenbe na eren h)t)Uen, a!9 to torro))enbe to bor|}enbene,
eber to borgeuenbe ofte bar mebe to botibe, tmn to latenbe, ton er bat alber
^eUigeft, beqnemefti bnn ))rofiteiireil t)9 3n aOer mt)3e bat je, ofte bolbere
butfe^ breueB mt)b eren to^Qen, SRu ban ^nben an na gt)fte buffeft brened
3t)( bnber t«t)ntttn mögen , bed ergenomben gubed alft toanbele , bnn ber
brt)er f^attn to foftener, bnn M jementlifen, brt)g bnn brebejam, annber
anfbraf», ofte betoerniff^, bnger ofte bnjer rechten ernen, dber toebetoerringe
3enige9 rechte« gei)finf ofte toertlif/ sunter to brnfenbe mbb aüer to bebo-
ringe M t)b, en S^toelif bt) st)f belegen t)d, 4xn acfere geplogeb, bnn bnge«
p\oqt\> w^^tn tDet)ben bol!)gf(ogen. toateren bt)fen, bl)ftotot)ngen, bt>f[d)eT^en,
bogeit)en, tot)ltnif[en, boltingben bnn b^d^tti bnn bar to mt)b oder egenbe^t
bnn brt)gl)ebt, bnn fit(t)te9 mt)b aller nutlid)et)b, be bar bon ri^en bnn fomen
mad), buten befd)et)ben ni(i)tefnid)t, ^ed to merer sererf^et)t bnn beueflinge
oQe buffer aafe, 30 btbbe toi^, 3F goff(bctIf borgenom^t, bor mt), bnn bor
mt)nen brober albrecbte, bnn bor bnae red)ten ernen, t)nn 3f l!)enningb bor*
genombt, bor m^; bnn bor aOe mt)ne re(i)ten ernen, bnae 3n9^d(d(I( to (^))e
aementltfen an buffen breff gebangen, bnn btbben bort gebeben be (Srfamen
lube , al9 (Slatoed folgen bond fot)en, bnn ^ttman foben, bat fe ere 3nge«
gegele mebe to ener tngniffe, aUe buffer borfcr. gafe, bebben an bnffen seinen
breff gebangen, De gegeuen bnn fd)reuen t)9, na ber bort bnae9 b^ren ibefu
cHfH, bebrtet)n ^nnbert ^av 3n beme be^r bnn ttobntigeften 3nre bar na,
be9 3nnbage9 na beme bage, ber biHigen Stmcfrotorn fcolaflice, 3n eftlanbei
3n ber flat to reuelt:.
2. ^tti ^ergainettt ^ ^Originale bed
i^»tb. tiefend ^Slrc^tM in ^to^^olm.
1422. Ssg. 27. Otnbcti. — ßereinbarte IXftnsoTbiintiQ.
f Schiff, R, ' Areh.y Perg, • Orig. mü S Sig», davon nur noch das
des OJU. vorhanden.)
äSBitlii^ bnb o))ni6cnbar (sie) ft) ofle bcn gnint be bcffoi Segrabtrügra
breff fetn cbbrr f^orm lefcn, bat \o^ 3o{iatineft ttan gobeS gnabm ^blfd)o|i
brr (Ugen ferftn to flüige, Srobcr 8t)ttrrb lanbtr ban f)><m^etnn. VttHttx,
Brober 9oftotn bon ))oInn to btQitt Brobrr albrtd)t tor4 to Slntde domti«
tbore Srobcr f^titol^ ban 9i(sen to ny^tttnftm, fbrobtt 3<4an boffttngcrcn
to torfenberg bogebe bubfd)td orbend to IbfT^anbe, bo(tnrd)tid) ber Cmerbi-
gtn in gobe brberni bßbt t^tttn ittn (|[of))are to O^tüt, ^ttn (^oif^aiM
to (Snrlanbt, l^trn bmrifrd to ttntit IBiff(i)o])cn, bnbe ber gi^ebebigcr bnbe
DrbenS to (uffCanbe, bnb to^ S3arto(omend (Safut)enit (irottelt, Sobobonnc^
(sie) ffbuttc btfea, bnb bt)beH4 ban ber 9(opt, <{ngelbred»t bon ^l^ffn^ufen,
0Ubare, bnbe (»and ban boSen iRanne be6 ftii^ted to (Darbte, boimed^tic^
beO (Srioerbigen hi gobt boberö bnb bnfeft leeren l^em lDiberi(e9 SNfftf)o)>te
bed fnlnen füc^teft to S)ar))te, 3n geninge beffed brened borgabert, bnn to
famenbe gbetoeft ft^n in ber ftab to n)enben, M bm toanbeünge btib bete-
ringe toiQen ber SRnnte in btfftm (anbe to niff(onbe, be tot) na4 rnbe boU
borb bnn toißen aQe tmfer bnberfaten aI9 da^pMt, flüibtere bnbe fne^te,
bnn ber ftebe in Iii|f(anbe, ber tob ofle ere bo(med)tige boben bb bnd g^e«
l^oeb b^bben, to ener gbemenen nnb bnbe beteringe, beffed fu(aen tonbed, gl^e
fdi)i(fet, bnn g^e fattet, (»ebben, 3n beffer na gefc^renen tobfe, 3nt erfte bat
man ban funt SRid)a6eIid bage negeft bolgenbe 9ia gifte beffed breneft an to
benenbe fian ma«^ bnbe faS enen pamint nad) artid) nHfe en ifüf l^ere ber
munte bnber {iner ^erfcbo}) koaben, toelfe ptnrdwt f^n f(i)al ^alff ban gnbem
fniner bnbe l)alff ban So))ber to g^efaet, bnb fatt »erb f^ brber artige bnbe
tkoelff (ubfd)e be6 oiben gelbe«, bat bet in S)effe tiib g^e gangen ^enet,
iDeffer fnlnen b^ningen fatt man bb ene gbe koegen marf na rig(»ef<|er
SDret $ergament^DrtgtnaIe bed ((^^tveb» k. 331
KDid^t gl^e tütgtn, f^robtn rabnbe bertid) fd)iflhige bnbt be fuHtt bolben 0d)te
loeb loebiged {u(tttre6, tn qxotnün funbrr bacr, bnbe ber fuOet, ftfbnbebertid)
fd)iflinge tnafen ent ntie marf rigrfd^ toelfer ntjen marf ene ifdfe , ()olben
f(t)al fötten lorb löbige^ fu(uer6, bnn fd)al lorrb tt)n br^rr marf rig. in ar-
tigen M olbcn {)agimented bat brt an beffe tiib genge bnbe gtnt gbe totfet
i9. 3tem fo fuQrt be ^eren be|Te§ lanbeft, beffe borgefcr. ))enninge (laen, in
g^elifer toerbe, bnbe mit life bele ^ameren bDnamen mib bren Isomeren bnbe
bren gb^fcHen be bar munten, bnbe mit eneme Sungnii t^iOet fe m^n g()e«
feilen t)oiben bat mogeb fe boen\ Cnerb ni^t meer fnQet fe (wölben fnnber
enbrad)t, ber anbere leeren ber 8Rnnte, ßnbe beffe borgerurben munte nid)t
toborergerenbe, ebbe to boranberenbe, Ofie to tnanbeienbe funber enbre(i)t«
lifen raab bnn bolborb ber borgefcr. bem beffer IRnnte bnbe lanbe«, Snbe
od ber olben iRunte nid)t meer to flanbe nod) in artigen, nod) in Inbf^en
bt) eren bnbe bt) trntoen, bnbe bar to b^ bem fetei, 3tem faU of neman %t
i^ geftlid) ebber toertlitf), ^t f^ ban loat |late l^e f^ be fntnen borfcr. mmite
bttoit)t)en, befniben, borbemen ebber Senigerleb to}fi frenfen, toe bat bebe
*
be5 man mit ber U)ar{ieit onerfomen mod)te, ben faOi man bouen ben ban
bar tot) t^reiaten borgefcr. fe an bon in beffer fd)rift rid)ten glif enen bor«
ueifd)er l^e fi^ Iprelate Blittar !ned)t, ßorgere (Sa))man bnbe b^namen ®oItfmib
fnlnerbemer fuluerfmib flRnnter ofte fiRnntemeifter bt fb ^tftÜA^ oft toertlidf)
nemanbed bbgefd)eiben. ßnbe »erb fafe bat äemant ban ben fitinen bor-
gerurben bar ann fd^nibid^ gt^ebunben toorbe mib ber toarf^eit bnbe of be
flf mib mad)t tegen bat geriete fetten bnn ftrenen tooibe l)t toere toe l^e
toere, fo folben afle anbere, itxtn pttlattn, ftittar bnn (ned)te berger €o))-
man bnbe gebure geftlicb bnb toertli^ bnbe intooner beffed ianbeft mit blite
bar to itVßiü fnnber aaerlebe ^viipt rebe, bat be toreneler, io bor enen bel-
fd^er Qf)t rid)tet toerbe. 3tem toente be l()erlid)eit ber SRnnte ban re(i)te be
(ierfd)0)) an^örb, fo fd^al bat ftan an ber l()erfdf)ot)i toen fe enbre(i)tlifen be
munte fluten ebber obenen toiflen, 3tem bat en ifiif l^ere be munte to flanbe
beft, fine geftooren fc^itfen ftf^ad (De em bar to geblif finbe toarben, be en-
bre(i)tliten be munte borßan bnb befeen foflet bat be munte io reblifen gbe-
(wölben toarb, bnbe bnuorue(f(i)et bliue bnbe buten ber 9iatb bnb mebetoetenb
faal of be 0luntemei{ter neue mad)t ^ebben to getcnbe ofte to ])roberenbe.
3tem bat mon afle ^ax to bem minften en0 mit ben borgefcr. gefrorenen
to famenbe mib bem muntemefter bau ifiifer munte toegen fenben fali anber gbe
froren (übe bb ene beqtoeme flebe be munte to ])roberenbe bnb toborfoefenbe
332 Srei $ergdment^Ort0ina(e ^e^
tii> bat fe qf)t\\tt gub büne bitbe gbebolben toarbe in trer tüttht M fe ttto
borromcb id 3tem t>m be fd^nlbraer, btt) t^n bon bcme anberen fd^eiben
tDi(, fa( man it iolhtn mit ber betoUnge in brffer na fcr. n)ife, mrif man
bem onbem fd)uibi<^ i9 be fd)a( obber mad^ em betalim mit ber munte be
bet to berto genge bnb geue totfet id na bttoilinge {iner brene ber man of
nietet, borfman oft torafen fcbaO bt)nnen bren Saren na geuinge brffe9 breued
Dbber fo longt bet bat man enbredytlifen ened anberen bar bmme to ttabe
marb. So boc^ alfo bef^eblifen, toeif man ouer brerbnbettointid) Saren
bor gentnge beffed breue« gbelb gbelent ebber fnft anberd bm rente bbgeban
beft, ben f4)ai man betaien mtb tiagimente al9 genge bnb gtne toefet, id in
bata bnbe geuinge ber breue be bar b)) gemafet f^t» bnn of be betalinge
to bonbe aid be feinen brene bbioifeb, ^ber to betalenbe in toorbr bed ])a«
gimenteö nad^ bata ber fnlnen breue bor gemrb 3tem fo toil tot) bat tot
borbab na funt 8Rt(i)al bagb borgefcr. etoige ebber iiiff rente mafen ofte fo«'
|ien toil, ebber tp ene grote Snmma fobftagen toil fd)nlb tomofenbe be fad
bat be brenen taten bb beffe n^en Wmtt borgernrb ^ppt bat aQe bejfe
borgefcr. ftntfe bnbe bnnte ffebe bnbe baft fuQen boiben ioarben, fo fitbbt
tot) borbenomeben, Sobanned (Iri9biffd)0b, bnn brober @^urrb meifler, tior
bnS, t^nn be anbertn ergenanten ^txtn S^iffd^obbe ber tot) in beffen aofen
d)emti<f) f^n, bnbe bor aOe ere bnbe bnfen bnberfafen bnfe Sngefegttt, bnbe
tot) !Diberid) ban gobed gnaben S3ifrd)ob to ^ar^te borbenomet toente tob
of aQe borfcr* flntfe bnb bunte beleuen boiborben bnb flebe bnb bafte bolben
toiOen , fo bebbe tot) aife bor tnA bnbe bnfe bnberfaten bnfe jjngefegel mib
red)ter toiffd)ob laten bangen bor beffen breff be ge geuen bnn fd)reuen i0
to SSenben bor benomet, in ber iar tal bnfed bem 3bn Sb^ berte^nbunberb
iar bnbe bar na 3n bem ttoe bnbe ttointtgeflen iare bed negeften bonner»
bage9 na funte Sartolomend bagb M biegen 9ibofto(e&
1426. San. 18. SBoJf. -- ßerelnborte ffllünjorbnung.
(Schw. R.'Arch.y Perg.-Orig, mit 6 sämmtlich vork. Sig.)
S&t)tl{f ft) aOe ben gbenen be htf^tn breff geen effte Igoren lefen !Dat tob
^ennbngud ban gobed gnaben J^rt^biffcbo)) ber bügbtn ferfen to 8%lge ^eo-
boricnd to Darbte (SrifHannd to C^ele ^inricu9 to iKeneie bnbe 3obanne«
to ((nrlanbe bon ben falnen gnaben $Biffd|)obbe bnbe S3rober (Esbfo ban
f(fltteb. 9fiei(fid^9rdSibd }U ^tcd^olm. 333
iRtiten6erQl()e Vitien buijfd^ed DrbinS to Üifflanbe 3n giiffle bctfed breue«
So bem i&ifbelbe tom SBaffe to famm grtoefet ft)n to f))rtrrnbe bon et^ner
bnClenfommer fetlingbe bnbe Crbinering^e ber muntt 3n bej^eme lanbe to-
flanbe bnbe toganbe, bar bon to^ nad) robe bnn bulbort bnftr rebe bnbt
gbetrutoen beffee (anbed e^ed g^etoorbtn fl)n to ^olbtnbe beflltjfm bnn en-
bre(!)türrn ouer bt)t gonlse lanb 3n beffer na gbefcreuen n)ife 3nb irfle bat
mm ben 9lt)en 9rtif bett mm borbab ni(f|t mm fd)iaing6 funber enen 9rtif
nomm fa(, bnbe bar to bm )ed)t(Hif bm mm nid^t meer mm fed^tiingt
funber nm fd)erff nomm fal borbab f(am fa( bnbe of gmg^e bnbe geue
3n beffeme lanbe f^n fuQet. 3n to^fe bnbe toerbe alfo, a(9 tot) be9 bor
beffer tiib et)ne9 g^etoorbm ft)n bnbe bnfe brme bar b)) gbemafet clarifer
bttot)fet ßortmer fo fal men ban pa\i)tn an negeft anllanbe pam bre
lßtm\)n%^t be Iubefd)e l^etm fuQet bnnbe ber folttm bre bor et)nm 9lt)m
9rti( gan fuOet bnnbe otf 3n fulnere, etjne« 9^tn fMM. toerbid) ft)n fnOet
IKfo bat aifobanne brt)erleie {»ennbngr. alfo artife Inbefd^m bnbe fd|)erfe
borgefcrenm borbab 3n bejfeme lanbe gam fnOet, bor me toeerbe bnbe bn-
ffaroffei^le mnnte b^namm bat Dre lnbeffd)e fuQm fo bele fulnerft l)tbhtn
al( et)n 9tt)e flrtif ber gelitfe &H f(i)ertte alfo et)n ni^e artif IDer mm o(f
nid^t bttol))|)m befn^bm beber borergertn fal bt) gebroefe et)ner belfd)ert)e,
bnbe of fnnber raeb bnbe bulborb bnfer oQer Dorgefcrenm bnbe bnfer 9{ebe
tdf^t bor anberm oeffte bor manbelm fal Cortmer tomte mm nod) tor tiib
ig^ebraf^efft 3n fd)ebel))mn|ingm. ^t)r bmme fo ^ebbm tob buer geg^mm
bat be Dfbe munte nod^ bort an gam mog^e beet^ to bcme @onbagl[)e to
mbtbofttn W^ negeft bolgmbe M mm Sing^et to bem Sanbeg^nne ber
mbifen. Setare %erufalem. btgmomm bm bnbtttffd)m bnbe g()e buer bm fal
mm ban ftnnb an M beffe breeff gegfteom b' bnbe borbab alletoegt^e be-
taim nid)t mbt olbm fnnber mt)t n^en {»agbmmte bnbe bt)nnm ber tiib aI6
gl^ebing^e bejfed brme^ bnbe mitbaftm borgeferenm fal mm flam 9)be
64)eme bot bore ban gefctmm fte^t fßp bat men bor mebe to fd)ebe(t>m«
nbttg^en (omm moegl^e S)er mtn o<f ni(l)t ouerftberi^ flam fal. ®unber
tiüm^g^m alfo bele al9 mm trer to td)ebel])mnt)ng]t}m beI)oeff ^efft Cnbe
aU tob onerllra SRuntebtrra bnber bn9 bar ]nne nod) toeerbm ouer tntn
fommrobe. iBortmer, alft beffe borgefcr. ©oabad^ to m^tbaftm Tfnftanb. toert
fo fal b]) bm fulum 8onbad) be borgeroerbe Clbe munte gm^tbfen bnbe
ouer al fbn nebber g^eled)t jRebnerlebe tob^ Intf gmg^e bffte geue to fbnbe
ebber bar mebe i^tnlg^t fo))mfd^at) to bombe 3n ebnem clet^nm effte grotm
334 Srei fßetgamentfDrtgtnale M
IDat men ol äffe mit cnonberra o(ft t)orgt)erortt t)d flrengelt^fen bnbe bell'
I^fen bolben fal 3n aQen fleben c(et)ne bnbe grot bnn 3n fö^cbelben ))a(ten
bnbe bori)eren bnn 3n aOen Segenoeben be|fe9 8anbe0 bnbe koere t)mant be
bir n)ebber bnbe onerbonbe h)orbe bat h)ere tot) bat loere, be9 men ene mit
ber föarbeit ouerqtoeme be fa( gbebrofen bebben bunbert marf golbed ber
e^n qtoarter manen bnbe bebbfa ful be (|[amere bnfe9 ^^^9^ boberft be9
|)omefle9 bnbe bed IRömeffd^en 6to(e9. !I>at anber qnarteer fal manen bmt
bebben be damttt bnfeft btren M 8tomef[d)en fonnbgbe^ bnn ft)net xo*
meffd)en flU^feft fDat bnrbe quarter fa( manen bnn bebben be9gbenen onerfte
bere bar beffe ouerbeber bnber befeten t)9 3d be of ban buten Sanbeft fo
fa( bat fnlne borbe qnarter manen bnbe bebben e^n ban bn9 borgefcreuen
3n be9 Sanbe be beffe onerbaet boenbe toerb. ^at börbe quarter, fal bor-
baOen fementlbfen.bnd (Srl)biffd)o|)be, &t)ffcbo))t>ra 8Ret)fter bnn Drbin bor-
bou: 8Bart ol bat beffe ouerbeber beffe ^unbert marf golbeO nid)t bobbe
tobetaUnbe 3n beffer tobfe a(0 bor gefcrenen ftebt, toe9 bar ane entbrecTt
3n fbneme gube bat fal men foefen 3n \^titmt 2}^nt. Bortmer fo \)tbbt
tot) borbaben bnn borbeben {trengelt)fen 3n beffer fcrbfft ftflerlebe fiB^tipen,
fBt^pptni, bnbe föidf)te bar men mebe ebnen })ennbngf be^be olt bnbe 9it)t
f(bebbet, ebber fd)ebben mad) ben lid)teften ban bem ftoameften bnbe f(f)egbet
bat men bt) 3manbe fobane föb)>)>ni bnbe SßU^te ol9 borgeroert t)^ » btß*
benbe toorbe ben fol men antaften M ft)f bat gbeboert tmbe bor ebnen
belf(ber bnn borergberer , M gbemei)nen beften ri(i)ten , fo füllet of aße
buftoerbe 3n beffeme lanbe bbt eren gefeHen bnn bttfgbefbnbe borfunbegben
bat fe fbf ftrengelbfen btr na rid)ten bt> bat be toerb ft)neft gofted nidit ent'
gb^lben borue bnbe bar mebe aQe anbere Srtifele 3n beffer fulnen 9lben
mnnte 3n anberen brenen borramet bnbe berfegelt bnborferet, Wt beffe
borgefcreuen 9rtifele loue tob ^enn^ngud Cirtsbifftbo]) ^bt^boricud GrifUa-
nu9 , ^inri(u9 bnbe 3o^anneft iBbff4^)>)>( bnbe tob iBrober (Sabfo 89{et(ier
borbon. bor bn9 bnn alle be bnfe ftebe bnn bafl tobolbenbe bnbe bebben
bed tor tu(^niffe fementlbfen gube^ toetenbed bnfe 3ngefegbele ^eten l^engben
an beffen breff IDe gegbeuen bnbe gefcreuen t)^ 3n beme borbon. föicbilbe
to bem föalfe 3n ber SaarteUingbe bnfed b^ren 3befa crifti S)ufent beer-
bunbert, 3n beme Sdfbnbettointigeflen 3are M 9legeften frbbaged bor beme
bagbe ffabiani bnbe ©ebajtlani ber tilgen mertelere.
1526. 3an. 31. 0lom. — iBret)e bed <ßa|){led (SUmen9 VII. an
ben JD891. föalter bon ^Uttenberg.
(Sehw. R^ArcKy Perg.^Orig, mit dem Fiseherring-SigJ
in dorso : Hortatur Plett. ut post defectionem mgri Generalis in
Prussia, et ipsemet ordinem siinm tneator, et consilia
PP. de taendo eo saggerat.
Mwilecte fili salutem et apostolicam benedictionem. Potiüt Deuotio
tua cam considerare per se, tum ex aliis etiam intelligere, qua
animi nostri egritudine ac dolore Alberti ordinis vestri magni olim
Magistri factum, et tunc tulerimus cum primum illud resciuimus,
et feramuB indies magis ac magis, quoties eius nobis in mentem
yenit. Quid enim instituto ipsius alienius fieri ab eo potuit. quam
eum tarn sanctae et magnae religionis ordinem relinqui atque
destitui, qui curae eius et fidei a Domino Beo nostro Jesu christo
aduersus perpetuos fidei ipsius hostes creditus et demandatus fne-
rat, et in quo quandiu is perstiterat, eum semper honorem et lau-
dem tulerat, vt nuUo tempore extincta futura esset, nisi ipsi idem
met, tam magno suo cum dedecore, et ordinis ipsius periculo, eam
omnino extinguere conatus fuisset. vt nihil nunc nobis aliud tam
Sit iudicandum, quam quicquid ille unquam antea pretextu reli-
gionis et ordinis defendendi ac tuendi uel cogitauit uel fecit, id
nulla alia de causa et ratione fecisse, quam yt omnium vestrum
totiusque nostri ordinis salutem Deique ipsius honorem, et eius
immaculate fidei decus posthaberet, suoque solius commodo tautum
consuleret, si modo illud est commodum existimandum, quod plane
aduersus Deum et in anime damnum sempiternum quesitum et
comparatum est. Id igitur non mediocri nos dolore affecit. verum
non ita tamen : quin si tali animo is semper futurus erat , quali
se hucusque fuisse eiusmodi tandem facinore declarauit, a vobis
et a vestro ordine eundem digressum seiunctumque malimus. ne
si in eo diutius permansisset. aliquod forte deterius accidisset.
Quo sane dolore et animo, cum Deuotionem tuam et caeteros tuos
qui tuo sub magistratu et disciplina assidue in religione et fide
perstant, nobiscum esse in presentia, intelligamus. Quod quidem