Skip to main content

Full text of "Astronomica. Edidit Jacobus van Wageningen"

See other formats 


I  B   L   I    0    T   H    E    C  A 

■ORVM     GRAECORVM    ET    ROMANORVM 

T    E    V   B    N   E    R   I    A  N  A 


\, 


1 L  l  V  H 


!  > 


f  lAJ^  O 


PA 


TDil' 


'  ^  rXGEN 


L    f    P 

A  E   D  1   B  \^   :i 


^^       i       A       t. 

B.G.    T   K  V  B 


M.  MANILII 

ASTRONOMICA 

EDIDIT 

lACOBUS  VAN  WAGEIvrmGEN 


LIPSIAE  IN  AEDIBUS  B.  G.TEUBNERI  MCMXV 


LIPSIAJE:  TYPIS  B.G.TEUBNERI 


Frinted  iii  GeVmaB.f 


PEAEFATIO 

Ex  iis  quae  Paulus  Thielscher^)  de  librorum  Manilia- 
norum  recensione  disputavit,  satis  apparet  omnes  illos  libros 
(amplius  viginti  quinque)  ex  uno  eodemque  exemplari  flux- 
isse  ^),  deinde  duos  vel  tres  (nam  de  tertio  non  constat  inter 
viros  Manilianos)  codices  esse,  qui  ex  ipso  archetypo^) 
emanarunt  quibusque  textum  Astronomicon  niti  oportet, 
tum  reliquos  codices  omnes  ex  iis  descriptos  esse.  Cum 
autem  ipse  arcbetypus  perierit,  magni  momenti  esse  videtur 
et  indolem  trium  illorum  accuratius  describere  et  necessi- 
tudinem,  quae  inter  eos  intercedit,  pluribus  verbis  demon- 
strare. 

Primum  autem  locum  obtinet  codex  chartaceus  Matri-  M 
tensis  (bibliothecae  uationalis  M3l),  cuius  imaginem  pho- 
totypicam,  a  v.  cl.  Gabrieli  Ochoa  Blanco  confectam,  ipse 
domi  meae  perpetuo  conferre  potui.  Constat  hic  codex,  quem 
Poggio  anno  1417  per  hominem  „ignorantissimum  omnium 
viventium"  ex  archetypo  describendum  curavit  ^),  ex  duabus 
partibus,  quarum  prior  (fol.  1 — 59)  Manilii  Astronomiea, 
posterior  (fol.  60 — 115)  Statii  Silvas  exhibet,  utrumque 
opus  eadem  manu  conscriptum.  Illius  partis  prioris  sunt 
quinque  seniones,  quorum  primi  quod  quondam  erat  pri- 
mum  folium  nunc  amissum  est,  quo  facto  Manilii  versus  I 

1)  Philol.  NF.  XX  p.  85—134;  Garrod,  Man.  Astr.  1.  II  In- 
trod.  p.  XXXIV— XXXIX;  Breiter,  Man.  Astr.  Praef.  I— XI. 

2)  Praeter  argumenta  a  Thielschero  p.  107  aliata  cf.  adn. 
crit.  ad  IV  539,  745,  800;  V  299,  425»,  656. 

3)  De  archetypi  forma  Thielscher  p.  129,  Garrod  p.XIXeqq. 

4)  Statii  Silvae,  ed.  Klotz,  praef.  V;  Stangl,  BphW.  1913, 
no.  38  Sp.  1214. 


IV  PRAEFATIO 

1 — 82  interierunt  ^),  et  pro  sexaginta  foliis  undesexagiuta 
tantum  remanserunt  (fol.  1 — 59).  Ipse  autem  ManUii  teitus 
occupat  fol.  1 — b4:^,  qua  de  causa  ultimi  senionis  undecim 
paginae  (fol.  54^ — 59^)  vacuae  sunt.  Singulae  paginae  ple- 
rumque  quadragenos  versus  continent  praeter  eas,  in  quibus 
tituli  vel  capitula  in  textum  inserta  occurrunt.  Litterae  ni- 
tide  exaratae  sunt,  sed  non  facile  distinguas  inter  u  m  n. 
Librarius  cum  omnino  nibil  intellegeret  eorum  quae  descri- 
beret,  saepissime  vocabula  arcbetjpi  stulte  depravavit  aut 
male  divisit,  qui  errores  non  numquam  lineis  transversis 
inter  litteras  ductis  sublati  sunt,  sed  plurimis  locis  man- 
serunt.  Matritensis  nusquam  interpolatus,  raro  correctus 
est,  verum  passim  in  margine,  etsi  numerus  non  ita  magnus 
est,  alias  praebet  lectiones,  fortasse  additas,  cum  iam  in 
Italia  codex  lectorum  manibus  versaretur.  Eo  ipso  quod 
interpolationes  desunt,  ante  alios  nobis  consulendus  est, 
verum  cognoscere  ipsius  archetypi  lectiones  prae  multis  illis 
erroribus  nobis  non  liceret,  nisi  altero  archetypi  apographo 
adiuvaremur.  Est  codex  Lipsiensis  1465  (L)  membrana- 
ceus,  qui  benevole  ab  eo  qui  bibliothecae  academicae  Lip- 
siensi  praeest,  Groningam  missus,  ibi  a  me  aestate  anni  1913 
in  bibliotheca  universitatis  rursus  collatus  est.  Hic  codex, 
folia  nonaginta  sex  continens,  versus  autem  in  quavis  pa- 
gina  scriptos  vicenos  ternos,  vulgo  dicitur  ad  saeculum  XI 
pertinere,  sed  fortasse  iam  decimo  saeculo  exaratus  est.^) 
Quam  difficilis  lectu  archetypus  fuerit,  etiam  ex  Lipsiensi 
perspicuum  est,  cui  multa  vitia  cum  Matritensi  communia 
sunt,  sed  quandoquidem  descriptus  cum  ipso  archetypo  rur- 

1)  In  hac  parte  (I  1 — 82)  nobis  adeundi  sunt  codd.  Urbi- 
uates  667  et  668,  qui  fideliter  Matritense  exemplar  expres- 
serunt,  cf.  Breiter,  Praef.  p.  X,  Bechert,  de  M.  em.  r.  p.  14. 

2)  Cf.  L.  Traubei  de  librorum  LG  aetate  iudicium  apud 
Thielscherum,  p.  122:  ,,an  sich  scheint  auch  mir  die  Schrift 
von  L  eher  im  allgemeinen  etwas  alter  als  die  von  G.  Ich 
habe  den  Eindnick  als  habe  dem  Schreiber  von  L,  nicht  aber 
dem  von  G,  direkt  eine  alte  Hs  vorgelegen.    L  ist  wohl  in  der 

Gegend   von   G  zu  Haus In   den   Diozesen   Liittich   und 

Metz." 


PRAEFATIO  T 

sus  collatus  esse  videtur,  neque  ipse  librarius  bomo  plane 
indoctus  fuit,  multis  locis  genuinam  lectionem  nobis  serva- 
vit.  Non  una  manu  scriptus  est,  ut  Matritensis,  sed  inde  a 
\"rsu  V  1  (fol.  80)  altera  manus  litteras  paulo  maiores  pin- 
gens  incipit  et  officio  suo  fungitur  usque  ad  V  289  (fol.  86""), 
ubi  prior  manus  quinque  versus  exaravit,  deinde  sequitur 
altera  usque  ad  v.  395  (fol.  88^),  ubi  iterum  quinque  versus 
a  manu  priore  scripti  sunt  (395  —  398),  tmn  altera  opus 
suum  continuat  usque  ad  v.  556  (fol.  92"^),  ubi  prior  ter- 
tium  redit  et  usque  ad  finem  versus  Manilianos  describere 
pergit.  Etiam  in  correctionibus  plures  (tres)  manus  possunt 
distingui,  quae  non  uno  eodemque  tempore  codici  operam 
dederunt.  Ubicumque  M  et  L  inter  se  consentiunt,  certum 
est  ipsam  archetypi  lectionem  nobis  exhiberi,  nam  librarius 
codicis  M  semper  dedit  quod  legere  sibi  videbatur,  nihil 
mutavit,  nihil  addidit,  tamquam  machina  quaedam  scripsit, 
L  vero  in  scribendo  nonnumquam  fallitur,  menda  sua  vel 
archetypi,  quae  cuivis  lectori  luce  clariora  sunt,  corrigit, 
etiam  ad  archetypum  revertitur,  ut  veram  lectionem  quae- 
rat,  rarissime  interpolavit.^)  Ita  codices  alter  alteri  suc- 
cuiTunt,  sed  cum  iam  archetypus  mendosior  fuisse  videatur, 
ad  ipsa  Manilii  verba  penetrare  sine  ingenio  Scaligeri,  Bent- 
leii  aliorumque  saepe  nequimus. 

Restat  tertius  codex  Gemblacensis  (G),  olim  mona-  G 
sterii  Gemblacensis,  nunc  Bruxellensis  bibliothecae  regiae 
(no.  10012),  membranaceus,  saeculo  XI  perscriptus ^),  forma 
octonaria  foliorum  125  in  quaternionum  modum  complica- 
torum,  quorum  folia  1 — 100  carmen  Manilii,  reliqua  Pri- 
sciani  grammatici  Periegesin  exhibent.  Singulae  paginae 
sunt  versuum  vicenorum  singulorum,  sed  inde  a  folio  49 
(III  96)  hic  numerus  ad  vicenos  binos  auctus  est.^)  Usus 
sum  collatione  huius  codicis,  quam  v.  cl.  P.  Thomasius  in 
Lucubrationibus  Manilianis  (anno  1888)  edidit,  nec  minus 

1)  Cf.  V  389 :  olo  tcmreus  M,  color  aureus  L,  olor  aureus  Reg. 

2)  Cf.  Traubeum  apud  Thielscheram,  p.  122. 

3)  Bechert,    de   M.  Manilii    emendandi   ratione    (anno  1878) 
p.  4—6. 


VI  PRAEFATIO 

ipse  codicem  in  bibliotheea  Universitatis  Groninganae  con- 
tuli,  sed  ubique  Thomasii  diligentiam  singularem  expertus 
et  admiratus  sum.  lure  ab  eo  praeter  manum  primam,  quae 
titulos  et  paucas  lectiones  varias  versibus  interiecit  (G^), 
raro  menda  correxit,  tres  manus  recentiores  distinguuntur 
(saec.  XV,  XVI,  XVII),  ex  quibus  una  in  primi  folii  niar- 
gine  supremo  addidit  verba  MaUus  j^oeta,  reliquae  notas 
adscripserunt  atque  lacunas  suppleverunt. 

De  Gemblacensis  pretio  viri  Maniliani  inter  se  dissentiunt, 
ita  ut  Garrodius  ^)  eiusque  censor  Kraemerus  ^)  Gembla- 
censem  pluris  aestimandum  Lipsiensi  eumque  passim  ex 
fonte  puriore,  quam  archetypus  codicum  Lipsiensis  et  Ma- 
tritensis  fuerit,  hausisse  putent,  Thielscher  vero  et  Traubeus 
eum  ex  Lipsiensi  esse  descriptum,  idque  a  prudenti  Ubrario, 
qui  neque  interpolationibus  neque  coniecturis  abstinuerit, 
censeant.  Etsi  Thielscher  argumentis  satis  firmis  iam  de- 
monstravit  ^)  Gemblacensem  esse  Lipsiensis  apographum  *), 
tamen  quia  hodie  plures  ad  Gemblacensis  pretium  augendum 
inclinant,  Thielscheri  argumenta  meis  confirmare  non  in- 
utile  iudico.  Ex  omnibus  locis,  unde  effici  potest,  qualis 
inter  -L  et  G  necessitudo  fuerit,  gravissimus  est  IV  422. 
Ibi  M  recte  praebet: 

laudafique  cadit  post  paulum  gratia  ponti. 

Sed  librarius  codicis  Lipsiensis,  vocabulo  paulum  inductus, 
scripsit  dormiens: 

laudatique  cadit  post  paulum  gratia  Christi  (xpt) 

deinde  alius  locum  correxit  supra  scribendo  poM^i.  Quid  G? 
Solam  habet  lectionem  Christi,  quoniam  ex  L  ante  descrip- 
tus  est,  quam  altera  manus  hanc  correctioneni  addidit,  nam 
quominus   hoc   vitium   iam   in  archetypo  fuisse  credamus, 

1)  Garrod  p.  XXXI. 

2)  Kramer,  BphW,  (1913)  no.  30  Sp.  933-936. 

3)  Phil.  NF.  XX  p.  112. 

4)  Cf.  IV  511,  659,  V  101.  Hoc  tantummodo  statui  licet 
Gemblacensem  lemmata  sumpsisse  ex  archetypo  ipso,  cf.  Thiel- 
Bcher  I.  I.  p.  114. 


PRAEFATIO  Vn 

impedit  lectio  vera  Matritensis,  neque  veri  simile  est  duos 
librarios  in  eiusmodi  en'orem  separatim  incidisse.  Adde  haec 
exempla:  IV  447  laudet  ML,  (jaudet  G;  IV  524  dote  M, 
docte  L,  node  G;  IV  541  revocet  ML^,  reficet  L\  retitet  G; 

IV  731  et  732  habet  M,  om.  LG.  Egregie  librarius  codicis 
G  erravit  in  describendo  IV  796.  Ibi  legitur  in  M:  aestihus, 
in  L^:  astibus,  sed  suprascriptum  est  non,  ut  primo  obtutu 
videtur:  letibus,  quod  G  dedit,  sed:  ictibus  (cf.  adn.  crit.  ad 
I  171).  In  prima  littera  (i)  facile  aliquis  falli  potest  et  l 
pro  i  legere,  sed  de  secunda  littera  nuUa  dubitatio  est.  Re 
vera  c  ibi   exaratum   est.    Porro   conferendi   sunt   hi  loci: 

V  250  craterum  moris  ML,  craterum  mortis  G;  V287  de- 
strucfos  ML  (iibi  L  x  supra  des-  scriptum  habet),  unde  G: 
exstructos\  V322  amoris  ML^,  mwflm  L^G;  V351  agiiavit 
onus  M,  agitavit  aut  omis  L^  (^aut  dittographia  est  exitus 
-avit),  sed  L^  lineam  transversam  ducit  sub  -avit,  unde  G 
exhibet:  agit  automis\  V377  ducis  ML,  dulcis  G;  V  488 
rotantis  ML\  rorantis  L^,  portantis  G;  V  512  ub  M.,  vili  L, 
vib(?)  G;  V  528  perfunditque  ML^,  perfuntoque  L^,  xyer- 
functoque  G;  V600  laxumque  per  ML^,  laxuni  per  L^,  laxumi 
per  et  G;  V626  vindentis  ML^,  vincentis  L^G;  V716. 

Contra  afferuntur  loci,  praesertim  a  Garrodio^),  ubi  G 
solus  veram  lectionem  servasse  videtur.  Sed  plerisque  illis 
locis  eadem  lectio  etiam  in  L^  invenitur,  aut  vera  lectio 
facile  coniectura  poterat  restitui,  velut  V  301  teloque,  V  315 
pectora,  V438  in  genus  (quod  iam  videtur  inesse  in  L^: 
ingeniis,  ubi  ii  facile  cum  u  confundi  potest),  aut  GaiTodius 
erravit,  sicut  II  19,  ubi  notavit  coniectura  Francii  est,  G^ 
nofarit,  G^  rogarit  exhibet,  vel  IV  282,  ubi  agilem  coniectura 
Susii  est,  G  illuc  aligem  legit  ^)  quod  finxit  ex  lectione  L : 
huc  caliginem.  Inter  lectiones,  unde  quis  suspicari  possit 
librario  codicis  G  aliud  exemplar  praesto  fuisse  atque  L, 
hae  sunt:  II  137  condam  G,  quondam  ML;  II  184  calorem 
G,  colorem  ML;  II  254  pectore  G^,  corpore  MLG^;  II  665 
iungitur  G,    ciugitur  M,  pingitur  L;   II  584   lis  G^,   levis 

1)  Pg.  XXXI.  2)  Cf.  V  62. 


VIII  PRAEFATIO 

G^LM;  III  669  ducens  G,  ducem  ML;  V  393  peploque  GC, 
populoque  ML,  sed  etiam  haec  exempla  facile  ex  coniectura 
explicari  possunt,  praesertim  cum  lectio  peploque  in  C  quo- 
que  inest,  qui  codex  sine  ulla  dubitatione  Lipsiensis  apo- 
graphum  est.^) 

Reliqui  codices  non  possunt  adhiberi  ad  archetypum  Ma- 
nilianum  restituendum,  ne  Venetus  quidem  (qui  hodie  pe- 
riit),  quem  aliquando  lo.  Frid.  Gronovius  contulit,  cuius 
collationem  lac.  Gronovius  cum  Bentleio  communicavit.^) 
Sive  hic  codex  ex  Lipsieusi  descriptus  est,  ut  Thielscher 
vult,  sive  e  codice  vetustiore,  nobis  ignoto,  quae  Garrodii 
sententia  est'),  interpolationis  cerie  vestigia  prae  se  fert 
atque  idcirco  caute  usurpandus  est.  Quod  idem  valet  de 
reHquis  Manilii  codicibus,  quorum  lectiones,  si  a  MLG  dis- 
crepant,  nobis  coniecturamm  instar  esse  debent. 

Inter  eos  imprimis  nominandus  est  codex  Bruxellensis 
C  10699,  olim  Cusanus  (saec.  XII)  C,  de  cuius  indole  iam 
recte  iudicavit  lacobus  (praef.  edit.  p.  IX).  Est  enim  Lip- 
siensis  apographon,  eo  tempore  confectum,  postquam  ille 
iam  coiTectoris  manum  passus  est.  Ex  C  profluxerunt  Flo- 
F  rentinus  Laurentianus  plut.  30, 1 5  chartaceus  (saec.  XV)  P, 
qui^quasi  fons  lectionis  vulgatae'  est*)  otMonacensis  15  743 

M°"(saec.  XV)  M°",  quorum  uterque  mihi  notus  est  ex  Becherti 
collationibus.  Ipse  excussi  Vossianum  390  sive  Leidensem  3, 

Vj  anno  1470  scriptum,  Vj  a  lacobo  appellatum,  cuius  altera 
pars  (inde  a  II  692)  Matritensis  apographon  est,  non  omni 
ex  parte  iidele,  sed  lectionibus  e  codice  quodam  familiae 
Lipsiensis  foedatum.^)  His  deterioribus  (C  F  M"°  V^)  usus 
sum,  quotienscumque  in  iis  certa  quaedam  emendatio  re- 
periebatur  loci  in  MLG  corrupti,  sed,  ut  iam  supra  dixi, 

1)  Cf.  Phil.  NF.  XX  p.  116. 

2)  Bentley,  praef.  ed.  Manil.  1739,  p.  XIV. 

3)  Garrod  p.  LIV. 

4)  Bechert,  ed.  Manil.  p.  VI. 

5)  Thielscher  p.  IIH.  In  priore  parte  Vj  miro  modo  cum  V^ 
(=  Vossiano  237  sive  Leidensi  18)  conspirat,  qui  Cusani  similis 
est,  cf.  lacob  praef.  ed.  Man.  p.  IX.  Bechert  de  Man.  em.  rat. 
p.  11—12. 


PRAEFATIO  IX 

lectiones  illae  non  pluris  faciendae  quam  coniecturae  viro- 
rum  doctorum,  inter  quos  praecipue  mihi  laudandi  sunt  Re- 
giomontanus,  qui  multo  melius  de  textu  meruit  quam  aequa- 
lis  eius  Bonincontrius,  Scaliger  vir  in  Manilio  emendando 
sagacissimus,  Bentleius,  Fayus,  Pingreus,  lacobus,  Bechertius, 
Breiter,  ut  taceam  de  aliis,  qui  etiam  nunc  'auras  vitales 
carpunt'. 

De  M.  Manilii  vita^)  nihil  nobis  traditum  est,  quin  etiam  vita 
nomen  eius  varie  in  Matritensi  scribitur.  Subscriptio  autem 
libri  I  haec  est:  M.  Manilii  Astronomicon  liber  primus  ex- 
plicit  cet.  (nulla  subscriptio  in  LG^),  libri  11:  M.  Manlii 
Boetii  (ita  exaratum  est,  non  JBoeni,  ut  Mnem.  42,111  de- 
monstravi)  Astronomicon  liber  II  explicit  felicit  cet.  (nullum 
nomen  in  LGr),  libri  III:  M.  Milnili  Astr&nomicon  lib.  III 
explic.  cet.  (nullum  nomen  in  LG).  Itaque  nomen  plenum 
fuisse  videtur:  M.  Manilius  Boethius,  sive  hoc  cognomen  iam 
antiquitus  ei  inditum  erat,  sive  postea  ei  datum  est,  cum 
Astronomicon  poeta  confusus  est  cum  auctore  librorum  de 
consolatione  philosophiae,  Anicio  ManLio  Torquato  Severino 
Boethio. 

Plura  exstant  indicia  temporis,  quo  Manilius  carmen  suum 
condidit.  In  qua  re  investiganda  nobis  initium  faciendum 
est  a  certissimo  indicio  in  1.  I  898 — 903,  ubi  clades  illa 
Variana  (9  p.  Chr.  n.)  ita  describitur,  ut  memoria  eius,  etsi 
non  recens,  at  tamen  non  oblitterata,  in  poetae  mente  ad- 
huc  haerere  videatur.  Deinde  saepius  in  libro  primo  (vv.  7, 
385,  800^),  913)  Augustus  commemoratur  tamquam  vivus, 
neque  priucipem,  cum  Manilius  verba  illa  de  Capricorno  ^), 

1)  Woltjer  p.  25:  'cum  igitur  de  Manilii  aetate  constet  eum 
floruisse  Augusti  regno  exeunte  (et  Tiberii  ineunte  fortasse) 
fere  omnia  de  eo  diximus,  quae  investigari  possunt'. 

2)  Recte  Ellisius  N.  M.  p.  22  hunc  locum  cum  Hor.  C.  III  3, 
11—12  comparavit. 

3)  Optime  exposuit  Housmanus  (Cl.  Q.  1913  p.  110)  Augustum 
„a.  d.  Vin  Kal.  Oct.  paulo  ante  solis  exortum  natum"  (Suet. 
Aug.  5)    horoscopum   habuisse  in  Libra,   sed   eo   temporis  mo- 


X  PRAEFATIO 

horoscopo  eius,  in  11  509  (quid  enim  mirabitur  Ule  maius, 
in  Augusti  felix  cum  fulserit  ortum?)  pangeret,  iam  mortuum 
fuisse  credibile  est.  Libri  igitur  I  et  II  compositi  esse  vi- 
dentur  inter  a^"  9  et  a™  14  p.  Chr.  Ex  reliquis  libris  solus 
quartus  temporis  indicia  continet  (vv.  766,  776,  935),  quae 
omnia  ad  aetatem  spectant,  qua  Tiberius  ^)  iam  rerum  po- 
titus  erat,  Augustus  modo  mortem  obierat  (anno  14  p.  Chr.), 
cf.  IV  934  —  935: 

iam  facis  ipse  deos  mittisque  ad  sidera  numen, 
maius  et  Augusto  crescet  sub  principe  caelum., 

nam,  ut  recte  animadvertit  Garrodius"),  Manilius  sine  dubio 
animum  Tiberii  oflFendisset,  si  Augusto  iam  diu  in  deorum 
numerum  recepto  ultima  verba  Augusto  suh  principe  usur- 
passet.  Neque  minus  periculosum  poetae  fuisset  Tibeiii  se- 
cessus  Rhodii  mentionem  facere  (IV  764)  atque  ita  vetera 
vulnera  retractare,  nisi  tempus  ea  iam  callo  obduxisset  et 
priocipatus  dulcedo  amaritudinem  exsilii  consolata  esset. 
Quae  si  recte  disputata  suut,  librum  quartum  anno  15  p.  Chr. 
finitum  esse  nobis  statuere  licet.  Restat  liber  quintus,  cviius 
exordium  talo  est,  ut  poeta  ortu  et  occasu  siderum  (twv 
naQcivccxsXlovxiov)  pertractato  summam  manum  operi  suo 
impositurus  videatur.  At  id  quod  non  semel  in  libris  supe- 
rioribus  pollicitus  erat,  se  de  vi  ac  potestate  planetarum 
acturum  esse  ^),  non  praestitit,  sive  quia  arte  matheraati- 
corum  senatus  consulto  damnata  *)  metuebat,  ne  opere  per- 
fecto  consulentes  de  genitura  cum  suo  periculo  edoceret, 
<juomodo  verus  horoscopus  inveniendus  esset^),  sive  quod 

mento  in  Capricorno  fuisse  Lunam,  quae  sccundum  aliam  ma- 
thematicorum  rationem  „ortu8  nascentium  moderari"  dicitur 
{Cic.  de  div.  II  91).  Quae  ratio  ne  Manilio  quidera  ignota  est, 
ut  II  726  no3  docet;  cf.  Nicklin,  Cl.  R.  (1914)  28,  p.  271—274. 
1)  De  Tiberio  sub  Libra  nato  cf.  Bickel  RhMPli  G5  p.  233; 
Man.  IV  647  sqq.  2)  p.  LXIV. 

3)  Velut  II  750:   verum  haec  posterius  proprio  cuncta  ordine 
reddam;  965;  III  156,  585;  V  4. 

4)  Tac.  aun.  II  32,  Suet.  Tib.  36, 

5)  Garrod  Intr.  p.  LXXII. 


PRAEFATIO  XI 

morte  irapeditus  est,  quominus  carmen  suum  absolvevet 
(I  115).  Atque  hanc  causam  illa  veri  similiorem  esse  puto, 
quoniam  toto  carmine  satis  multa  vestigia  animadvertun- 
tm',  quae  extremam  illam  manum  operi  non  accessisse  dilu- 
cide  ostendant.^)  Etiam  pauci  exstant  versus,  qui  quamvis 
ab  ipso  poeta  profecti,  tamen  iuxta  vicinos  ferri  non  pos- 
sunt  atque  ex  margine  Manilii  autographi  librariorum  culpa 
in  textum  irrepsisse  videntur,  quos  ego  asterisco  signavi  et 
quasi  alteri  recensioni  tribui,  velut  1428,  429,  743,  II  374. 

lam  inde  a  temporibus  Bentleii  (ed.  praef.  p.  X)  multi  patiia 
fuerunt,  qui  putai'ent  Manilium  peregrinum  fuisse,  sive 
in  Asia,  sive  in  Africa,  sive  in  Gallia  natum,  ad  quam  sen- 
tentiam  inducti  sunt  partim  cognomine  illo  Boenus,  quod 
nonnullis  ex  Poenus  depravatum  esse  videbatui-,  partim 
poetae  sermone  duro  parumque  dilucido.  De  cognomine 
iam  supra  (p.  IX)  a  me  disputatum  est,  elocutionem  autem 
Manilianam  instituta  accurata  inquisitione  in  usum  scrip- 
toris,  cum  aliorum  scriptis  coraparatum,  defenderunt  Wolt- 
jerus  (p.  30 — 40)  et  Adolfus  Cramer  (p.  21 — 55),  ex  quo- 
ram  dissertationibus  satis  apparet  Manilii  genus  dicendi 
neque  barbarum  neque  absonum  a  legibus  linguae  Latinae 
fuisse,  etsi  'idiotismi'  non  desunt,  qui  cum  asperitate  ma- 
teriae  tum  egestate  Latini  sermonis  facile  excusantur  (Scal. 
proleg.  p.  3 — 4).  Accedit  quod  ipse  Manilius  non  semel 
significat  se  Romanum  esse,  suumque  sermonem  Gi^aeco  op- 
ponit,  velut  I  7,  H  888.  m  40—42,  IV  37—42;  II  897, 
909,  916,  937,  IV  818,  848,  V  646,  de  quibus  locis  praeter 
Woltjerum  etiam  fuse  egit  Bechertius  (de  M.  Man.  Astr. 
poeta  p.  8sqq.).  Haec  testimonia  certo  testantur  poetam 
fuisse  Romanum  aut  certe  Italum.^) 


1)  Anno  17  p.  Chr.  n.  Astronomica  iam  nota  fuisse  Geriiia- 
nico  egregie  demonstravit  J.  Moeller,  Stud.  Man.  p.  41,  impri- 
mis  nisus  Germ.  Arat.  184  cum  Man.  V  23  comparato.  NuUum 
sextum  librum  a  Manilio  scriptum  exstitisse,  quem  Firmicus 
adierit,  ostendit  Boll  Sph.  p.  388  et  404. 

2)  Cf.  A.  Kramer  (diss.  Marburg  1890),  Appendix  de  Manilii 
patria  p.  70. 


XII  PKAEFATIO 

Neque  audiendus  est  idem  Bentleius  contendens  Romanos 
adeo  mature  nondum  astrologiae  operam  dedisse,  nam  iam 
ante  Manilium  scientiae  siderali  studuerunt  M.  Terentius 
Varro,  cuius  disciplinarum  liber  sextus  totus  erat  de  astro- 
logia  ^)  et  P.  Nigidius  Figulus ,  in  cuius  opere  separatim 
sphaera  graecanica  et  sphaera  barbarica  tractabantur  ^),  et 
L.  Tarutius  Finnanus,  qui  Varrone  amico  rogante  horo- 
scopum  urbis  Romae  computavit.^)  jSTullum  tamen  horum 
auctorum  Manilius  adiit  vel  consuluit  in  carmine  suo  con- 
dendo,  sicut  ipse  profitetur  in  exordio  (I  1  sqq.) : 

carmine  divinas  artes  et  conscia  fati 
sidera,  diversos  hominum  variantia  casus, 
caelestis  rationis  opus,  deducere  mundo 
aggredior  primusque  novis  Helicona  movere 
cantibus  et  viridi  nutantis  vertice  silvas, 
hospita  sacra  ferens  nulli  memorata  priorum, 

neque  minus  superbe,  postquam  vates  superiores  percensuit, 
carminis  sui  novitatem  testatur  II  57sqq.: 

nostra  loquar:  nulli  vatum  debebimus  ora 
nec  furtum  sed  opus  veniet,  soloque  volamus 
in  caelum  curru,  propria  rate  pellimus  undas. 

Itaque  Manilius  gloriatur  non  aliorum  poetarum  ^)  se  in- 
sistere  vestigiis  sed  novam  materiem  primum  Komanorum 
versibus  tractare,  deinde  se  '^hospita  sacra  ferre',  h.  e.  se 
cannen  pangere  e  fontibus  peregrinis  (=  Graecis)  haustum. 
Fontes  Qui  fontes  illi  fuerint,  multi  viri^  docti  indagare  studu- 
erunt,  post  Woltjei-um  ^)  et  Lansonum  ®),  impriiuis  Fr.  Bol- 

1)  Bechert  de  M.  Man.  Aetr.  poeta  p.  7. 

2)  Boll  Sphaera  p.  367.  3)  Id.  p.  373. 

4)  Bechert  1.  1.  p.  20:  '  atqui  talia  poetam  de  se  praedi- 
caturum  fuisse  non  est  credibile,  si  etiamtunc  Augusti  nepos 
Arateorum  Phaenomenon  versionem  Latinam  in  lucem  edi- 
disset',  cf.  p.  Xr. 

5;  Woltjer  Progr.  Gron.  (1881/2)  p.  60:  'Hipparchum  ei  igno- 
tum  fuisse  videbimus  .  .  .  Arati  Phaenomena  legit'. 

6)  Lanson  de  Man.  p.  (1887)  p.  63. 


PRAEFATIO  Xm 

lius  ^) ,  Fr.  Malchinus  ^)  ,  Eduinus  Muellerus  ^) ,  postquam 
sententia  Gnippii^)  existimantis  Van^onis  doctrinam  in  car- 
mine  Maniliano  reperiri  a  Dielsio  ^)  refutata  erat.  Si  illas 
investigationes  paucis  complector,  haec  summa  est.  Multa 
debet  Manilius  Posidonio,  praesertim  in  libro  primo  et 
quarto,  sive  agit  de  ipsa  doctrina  astronomica,  sive  de  fato, 
de  mundi  ordine  et  avintad-eia,  de  animi  humani  natura  et 
origine  divina  et  immortali,  de  rerum  futurarum  praedic- 
tione,  de  generis  humani  cultu  et  eruditione,  sive  astrologi- 
cam  geographicam  lectoribus  proponit.^)  Quae  sumpta  a 
Manilio  videntur  partim  ex  Posidonii  opere,  quod  inscri- 
bitur  TtsQi  fisxecoQcov^  partim  ex  Protreptico  eius  (sc.  argu- 
menta  philosophica),  partim  —  quod  attinet  ad  res  geogra- 
phicas  —  ex  libro  quem  tzsqI  ojKsavov  composuerat.  Sed 
iuxta  Apamenum  Manilius  etiam  alio  fonte  in  libro  primo 
usus  est.  lam  Maassius  in  Arati  Phaenomenon  editione 
adnotavit,  quibus  locis  poeta  Romanus  cai-men  Graecum 
adhibuerit,  nec  minus  Malchinus  (p.  47sqq.)  hos  locos  inter 
se  comparavit  et  versuum  comparatione  absoluta  hoc  sibi 
persuasum  habet  Manilium  talem  Arati  editionem  usurpasse, 
cuius  in  margine  interpretationis  causa  ad  singulos  versus 
scholia  adscripta  essent. 

Verum  diu  latebat,  unde  Manilius  scientiam  ipsius  ai'tis 
astrologicae  sumpsisset.  Eduinus  Mueller  (p.  29)  Riessium'^) 
secutus  suspicabatur  poetae  quoddam  enchiridion  artis  astro- 

1)  BoU,  Stud.  ii.  Claud.  Ptolemaeus  (1894)  p.  218—235. 

2)  Malchin,  de  auctoribus  quibusdam  qui  Posidonii  libros 
meteorolocricos  adhibuerunt  (1893)  p.  11,  23,  51,  54. 

3)  E.  Mviller,  de  Posidonio  Manilii  auctore  (1901)  p.  1,  35. 

4)  Gruppe,  Hermes  II  (1876)  p.  235—239:  'vielmehr  muB 
Manilius  das  voUstandigste  varronische  Werk  dieses  Faches 
vor  sich  gehabt  haben,  d.  h.  wahrscheinlich  das  sechste  Buch 
der  Disciplinae'. 

5)  Diels,  Rhein.  Mus.  34  (1879)  p.  487;  Doxogr.  p.  196,  3. 

6)  Contulit  Manilium  cum  Posidonii  fracrmentis ,  a  Gemino, 
Achille,  Ps-Aristotele  nsgl  KoaLLov  servatis  Malchinus  p.  1 — 40. 
Addiderunt  non  pauca  et  correseruut  nonnuUa  Bollius  1.  1. 
p.  229  et  Ed.  Miiller  p.  1—28. 

7)  Pauly-Wissowa,  Realencycl.  II  p.  1819. 


XIV  PRAEFATIO 

logicae  praesto  fuisse,  sed  in  hac  re  perscrutanda  non  lon- 
gius  progressus  est.  Forte  fortuna  paucis  annis  ante  a  Fr. 
Cumontio  ^)  in  codice  Angelicano  Gr.  29  (s.  XIV)  f.  120' 
caput  inventum  est,  ubi  de  sideribus  sphaerae  barbaricae 
agitur,  deque  indole  hominum  qui  sub  iis  nati  sunt,  quod 
caput  a  BoUio  in  Sph.  p.  543  et  a  li.  A.  Muellero  (de  Ascle- 
piade  Myrleano  p.  22)  editum  est.  Postrema  verba  illius 
fragmenti  haec  sunt:  xavra  5'  Tjfiiv  nal  ^AaKXriTiLccdrjg  o 
MvQXeavbg  kv  ti)  ^aQ^aQi%t]  GtpaiQa  SeSiiXaKe.  Cum  autem 
ab  Asclepiade  (qui  aetate  Pompeii  fuit  et  studiis  suis  Arateis 
pellectus  astronomiae  opei-ara  navasse  videtur)  plus  decem 
sidera  ibi  enumerantur,  quibus  orientibus  eadem  vis  ab  eo 
tribuitur,  quae  a  Manilio  in  libro  quinto  (cf.  v.  262  sqq.), 
non  sine  causa  Bollius  suspicatus  est  Myrleanum  in  fontium 
Manilii  numero  habendum  esse.  Praeterea  idem  liber  quin- 
tus  Manilii,  in  quo  describitur,  quid  efficiant  sidera  naQa- 
vuxiXXovxa  una  cura  parte  quadam  Zodiaci  consui-gentia, 
multa  babet  communia  cum  Teucri  Babylonii  fragmentis, 
quae  sub  nomine  'textus  alterius  Teucri'  a  Bollio  edita  sunt 
(Sphaera  p.  31sqq.).  Quoniam  autem  Teucer,  qui  primo 
p.  Chr.  n.  saeculo  vixit,  nonnullis  sideribus  sphaerae  bar- 
baricae  eadem  nomina  dedit  atque  Asclepiades  Myrleanus 
(Sphaera  p.  545),  consentaneum  est  sLmilitudinem,  quae 
inter  Manilium  et  Teucnim  intercedit,  ita  explicandam  esse, 
ut  utrumque  ex  eodem  fonte  hausisse  statuamus.  Sed  haec 
quaestio  nondum  ad  finem  perducta  est. 

Scribit  Firmicus  iu  prooernio  libri  tertii  §  4:  'quare  illi 
divini  viri  atque  omni  admiratione  digni  Petosiris  <(et^ 
Nechepso,  quorum  prudentia  ad  ipsa  secreta  divinitatis 
accessit,  etiam  mundi  genituram  divino  nobis  scientiae  ma- 
gisterio  tradiderunt,  ut  ostenderent  atque  monstrarent  ho- 
minem  ad  naturam  mundi  similitudinemque  formatum  isdem 
principiis,  quibus  ipse  mundus  regitur  et  continetur,  peren- 
niter  perpetuitatis  sustentari  fomitibus'.  Constathodie  scripta 
illa  sub  nomine  Nechepsonis  et  Petosiridis  vulgata,  ab  anti- 


1)  Cat.  codd.  astr.  Gr.  V  1.  p.  188. 


PRAEFATIO  XY 

quis  plurimi  aestimata  (quorum  fragmenta  ab  Ernestio 
Riessio^)  summa  cura  collecta  suut)  inter  a™  170  et  a""  100 
a.  Chr.  n.  emissa  esse,  ut  Krollius  ")  docuit,  ad  cuius  sen- 
tentiam  etiam  Bollius  ^)  accessit.  Si  illa  scientia  Aegyptiaca, 
qua  etiam  L.  Tarutius  Firmanus  in  urbis  Romae  horoscopo 
computando  usus  est^),  iam  eo  tempore  pernotuit,  admodum 
veri  simile  Manilium  in  libris  11  et  III  componendis  hunc 
fontem  haud  sprevisse,  qui  siguorum  dispositionem  ei  dabat 
eumque  '^sqI  dcodsKarij^ioiJLcoi' ,  ttsqI  xcbv  snra  kXi]q(ov^  TteQi 
rT]g  Tcov  6(66s'Aa  roncov  TTivaxot/jg  iKd-iascog^)  edocebat.  Et 
profecto  quae  a  Manilio  disputantur  de  Fortunae  loco  com- 
putando  (III  195—196): 

si  quis  erit,  qui  tum  matenia  excesserit  alvo, 
verte  vias,  sicut  naturae  vertitxir  ordo 

similitudinem  magnam  praebent  cum  Nech,  et  Pet.  fragm. 
19 a  (RieB  p.  363):  orc(v  xXfjQov  Tv^jf^ii^  Xa^i^dv^jg^  ij^SQag 
^dv  KTTo  '^liov  STil  GsXrjvt^v  aQL&j.ist  x«t  ra  iGa  ano  &qo6x6- 
Ttov  Kal  STtl  ra  S7i6f.isva  rcbv  ^coSlcov  a7t6Xvs^  vvKxbg  6e  rb 
avaTtaXtv.  xb  avaitaXiv  6s  ri  sGnv;  \'va  anb  GsX^viig  iitl 
7]Xiov  TtoirjGrjg  xal  (.irjKSri,  etg  ra  sno^sva,  aXX^  sig  xa  ■^yoii- 
fisva  anoXvGijg  (cf.  Vei-te  vias').^) 

Sed  quoniam  Manilius  planetas  carmine  suo  exclusit  ue- 
que  deos  Aegyptiacos  in  zodiaci  decanos  reeepit  (Man.  IV 
292 sqq.;  Firm.  IV  22,2),  pro  quibus  ipsa  signa  substitmt, 
non  mirum  est,  si  in  hac  parte  nulla  similitudinis  vestigia 
apparent.^) 


1)  Philol.  Suppl.  VI  p.  327—378. 

2)  N.  J.  (1901)  7  p.  577. 

3)  Spbaera  p.  374;  Cat.  codd.  astr.  VII130:  'vix  post  a.  150 
a.  Chr.  n.'  4)  Piut.  Kom.  XII;  Boll  Sphaera  p.  373. 

5)  Nech.  et  Pet.  tragm.  p.  'Mi. 

6)  Non  igitur  recte  Breiter  Comm.  p.  85:  'ioh  glaube,  da6 
die  Aegyptier  deu  Manilius  richtig  auffasseu',  sed  coutra  Ma- 
nilius  bene  intellexit  Aegyptios. 

7)  De  Man.  I  44:  'quas  secat  Euphrates,  in  quas  et  Nilus 
inundat'  cet.  cf.  RieB,  Philol.  54,  188,  3. 


XVI  PRAEFATIO 

^oThciu  ^^^  ^  multis  ^)  animadversum  est.  quantopere  Manilius, 
praesertim  in  prooemiis,  Lucretium  imitatus  esset,  quam- 
vis  in  philosopliia  omnino  ab  eo  abhorreret.  Sed  fieri  non 
poterat,  quiu  is  qui  primus  carmen  de  astronomia  conderet, 
exemplum  sibi  sumeret  poema  Latinum,  quod  de  rerum 
natura  scriptum  esset.  Simul  poeta  Stoicus  gratam  sibi  oc- 
casionem  arripiebat  adversarium  Epicureum  vel  impugnandi 
vel  oblique  perstringendi.  Verum  imitatio  non  ubique  di- 
recta  et  simplex  est,  sed  saepius  contaminata  et  intricata, 
cum  Manilius,  rhetorum  ^)  discipulus,  non  modo  in  prisco- 
rum,  sed  etiam  in  aequalium  poetarum  operibus  multum 
versatus  sit,  ita  ut  verba  Lucretiana  identidem  iis  quae  a 
Vergilio  vel  Ovidio  mutuatus  crat,  emendare  studuerit. 
Tota  haec  res  egregie  exposita  est  ab  H.  Roeschio  ^),  qui 
explorandi  viam  ingressus  est,  quam  Hosius  in  libello  de 
imitatione  scriptorum  Romanorum  cet.  (anno  1907)  mon- 
straverat.  Ornatum  vero  poeticum  et  my thologicum ,  qua- 
tenus  Manilius  sumpsit  ex  Catulli  Vergilii  Ovidii  car- 
minibus,  collegit  Adolfus  Cramer.*)  Quod  ad  Culicem  at- 
tinet,  pauca  eaque  notabilia  exempla  similitudinis  idem 
Roeschius  ^)  protulit.  De  Grattio  disseruit  Eduinus  Muel- 
ler.^)    Si  re  vera  carmen,   quod  Aetna  inscribitur,  paulo 

1)  Woltjer,  Progr.  Gron.,  p.  53sqq.;  Boll,  Stud.  ii.  Cl.  Ptol., 
p.  218,1. 

2)  Edw.MuUer,  zur  Charakteristik  des  Man.,  Philol.  62  (1903) 
N.  F.  16,  p.  82—85. 

3)  Hans  Rosch,  Manilius  und  Lucrez  (diss.  Kiel  1911)  p.  6, 
32,  47,  61,  77,  90,  115  (index). 

4)  De  Mauiiii  qui  dicitur  elocutione  (Argentorati  1882),  p.  59 — 
89.  Ipse  de  poetis,  quos  Man.  imitatus  est,  incommentario  agam. 

5)  Operae  pretium  est  ipsa  verba  eius  laudare  (I.  1.  p.  46) : 
'Culex  370  f.  weist  also  Teile  von  Man.  I  792,  Lucr.  III  1034, 
ja  vielleicht  auch  von  Verg.  Aen.  VI  842/3  auf,  was  nach  dem 
Gesagten  zu  dem  Schlusse  zwingt,  daB  unser  Culex  nach  Man. 
V  207  (cf.  Cul.  220)  fallt  und  somit  nicht  der  Vergils  sein  kann, 
auf  den  sich  die  klassischen  Zeugnisse  beziehen'. 

6)  Philol.  62  (N.  F.  16),  p.  68sqq.:  Man.  I  90  et  Grat.  Cyn.  8; 
Man.  V  217  et  Grat.  Cyn.  445,  cf  Jacob  in  ed.  s.  v.  metus  p.  213. 
Num  Lygdamus  IV  38  exemplo  fuerit  Manilio  (V  331),  ut 
Muellerus  arbitratur  (p.  80),  dubium. 


PRAEFATIO  XVII 

post  Vergilii  Georgica  editum  est  ^),  uou  negandum  est  fieri 
potuisse,  ut  Manilius  id  poema  cognosceret  et  nonnullas  ver- 
borum  iuncturas  ex  eo  sumeret  (velut  Aetna  247:  quo  vocet 
Orion  et  Man.  V  12:  hinc  vocat  Orion\  Aetna  230  et  Man. 
m  55),  sed  pleraque  exempla  similitudinis  (plus  viginti), 
quae  Aetnae  editor  doctissimus  iu  adnotatione  et  in  ipsa 
praefatione  (p.  93)  attulit,  mihi  magis  casui  aut  coguationi 
cuidam  studiorum  quam  imitationi  cogitatae  et  quaesitae 
tribuenda  esse  videntur  (cf.  Woltjer  p.  19). 

Restat,  ut  de  scriptoribus,  qui  Manilium  imitati  Ym^t^a-^ 
sunt,  nonnulla  addam.  Eorum  numerus  parvus  est^),  ni-  tores 
mirum  quia  argumenti  difficultas  multos  ab  Astronomicis 
legendis  deterruit.  Primus  Lucanus,  astrologiae  non  fasti- 
diosus,  quippe  qui  etiam  Nigidii  scripta  nosse  videatur  (de 
bello  civ.  I  639  sqq.),  Astronomica  legisse  se  ostendit  et  com- 
pluribus  locis  ^)  confonnatione  quadam  verborum  utitur, 
quae  versus  Manilianos  in  memoriam  nostram  redigat.  Post 
eum  luvenalis  (IX  32)  notum  illud  fataregunt  orbem 
(Man.  IV  14)  ab  oblivione  bominum  vindicavit  (cf.  etiam 
luv.  X  175 sqq,  (Mayor)  et  Man.  I  776;  luv.  X  257 sqq.  et 
Man.  IV  45sqq.).  Porro  inveniuntur  pauca  imitationis  vesti- 
gia  apud  Nemesianum'^),  Claudianum  ^),  Dracon- 
tium.^)  Denique  saeculo  quarto  p.  Chr.  n.  lulius  Fir- 
micus  Maternus,  spoliator  magis  quam  imitator  ManiUi, 
in  Matheseos  libro  octavo  per  longas  ambages  et  inflatos 
ambitus  orationis  solutae  Manilii  librum  quintum  de  ortu 
siderum  quae  naqavcixikXovxot.  vocantur  reddidit  ')  auctoris 
nomine  suppresso^)  addiditque  de  suo  ea,  quae  ad  eorundem 

1)  Sudhaus,  Aetna,  praef.  p.  83. 

2)  Boll,  Stud.  ii.  Cl.  Ptol.,  p.  219,  3. 

3)  Hosius,  Rhein.  Mus.  48  (1893),  p.  393  sqq. 

4)  cf.  Man.  I  760.  5)  Birt,  praef.  p.  CCII. 

6)  RoBberg,  Fl.  Jahrb.  119  (1879),  p.  476  (Man.  I  800). 

7)  Boll,  Sphaera,  p.  394—411. 

8)  Uno  tantum  loco  (VIII  6,  7)  Manilium  tecte  significare 
videtur:  'in  Arietis  parte  XXX  ....  exoritur  Capra,  quam 
fabulosi  poetae  alimenta  volunt  lovi  immulsisse  nutricia', 
quocum  cf.  Man.  V  132. 

Manilii  Astronomica  ed.  vanWageningen  b 


XVIII  PRAEFATIO 

siderum  occasum  pertinent.  In  illa  parte  apparet  Firmicum 
saepius  verba  poetae  perperam  intellexisse,  ut  iam  Skut- 
schius  docuit  ^),  quae  exempla  facile  possunt  augeri.^)  Sed 
interdum  verba  eius  viam  monstrant  emendandi  versus  Ma- 
nilianos,  velut  Man.  V  355,  ubi  in  O  traditum  est  muta- 
rimt,  quod  cum  Postgatio  mutandum  est  in  mularum,  quem- 
admodum  Firm.  VIII  13,  3  (mulomedicus)  probat.  Num 
Man.  V  135  pro  fidae  legendum  sit  trepidae^  ut  Skutschius 
proposuit  fretus  Firm.  VIII  6,  7:  'erunt  nimia  mentis  trepi- 
datione  solliciti',  dubium  mihi  videtur. 

Postulavit  Bollius  ^)  a  futuro  Manilii  editore ,  ut  etiam 
exploraret,  quali  Astronomicon  codice  Firmicus  usus  esset, 
an  inter  codices  adhuc  exstantes  familia  quaedam  inveniri 
posset,  ad  quam  codex  a  Firmico  adhibitus  propius  accede- 
ret.  Sed  eiusmodi  investigatio  magnopere  impeditur  eo  quod 
Firmicus  nusquam  versus  Manilianos  ad  verbum  attulit  sed 
ubique  circuitionibus  et  anfractibus  gavisus  est  ad  exem- 
plum  suum  exprimendum,  ita  ut  hodie  verba  cum  verbis, 
non  lectiones  cum  lectionibus  conferri  possint.  Accedit  quod 
textus  Manilii,  ut  supra  demonstratum  est  (p.  III)  talibus 
codicibus  nobis  traditus  est,  ut  omnes  ab  uno  archetypo 
originem  ducere  videantur  neque  plures  classes  familiaeque 
distingui  possint.  Ex  archetypo  codices  M  et  L,  ex  L  de- 
scriptus  est  G,  nonnumquam  cum  archetypo  collatus,  ubi 
lemmata  addenda  erant  (p.  VI,  4),  sed  omnes  reliqui  codices 
ab  M  aut  ab  L  orti  sunt.  Itaque  origo  librorum  manu- 
scriptonim  plane  simplex  est.  Re  vera  nonnulli  existima- 
runt  in  G  vestigia  alterius  archetypi  obvia  esse,  quam  opi- 
nionem  supra  (p.  VII)  refutavi,  sed  etiam  illa  suspicio  non 
potest  lectionibus  e  Firmico  prolatis  corroborari. 


1)  Skutsch,  Rhein.  Mus.  65  (1910),  p.  627  ;  Firm.  VIII  12,  1 
et  Man.  V  295. 

2)  Firm.  VIII  10,  7  et  Man.  V  246. 

3)  Sphaera  p.  3y8,  ann.  1 :  ,,die  eigentliche  Aufgabe  wilre 
eben  die,  zu  untersuchen,  ob  in  unserer  Maniliusiiberlieferung 
sich  noch  eine  Gruppe  heraushebt,  die  dem  Maniliustext  nahe- 
kommt,  und  diese  dann  anf  ihren  Wert  genau  zu  priifen". 


PRAEFATIO  XIX 

Haec  sunt  imitationis  exempla ,  quae  indagare  potui. 
Fortasse  initio  saeculi  quinti  Martianus  Capeila^)  Ma- 
nilium  legit,  nam  scribit  VIII  812  (p.  301  ed.  Eyssenhardt) : 
'haec  enim  verecundae  arbitror  probitatis  motus  cursusque 
proprios  ipsis  edisserere  qui  moventur  doeereque  deos  velle 
quod  faciunt',  quae  verba  videntur  respicere  ad  Man.  IV 
915sqq  : 

atque  adeo  faciem  caeli  non  invidet  orBi 
ipse  deus  vultusque  suos  corpusque  recludit 
semper  volvendo  seque  ipsum  inculcat  et  oifert, 
ut  bene  cognosci  possit  doceatque  videutis, 
qualis  eat,  cogatque  suas  attendere  leges, 

sed  post  eum  nusquam  mentio  fit  neque  Manilii  neque  eius 
operis.  Etiam  medio  aevo  poeta  latebat,  nam  verba  in 
epistula,  quam  Gerbertus  (postea  pontifex  maximus  electus 
nomine  accepto  Sylvestri  II)  anno  988  ad  Rainandum  Mo- 
nachum  scripsit^):  'age  ergo  et  te  solo  conscio  ex  tuis 
sumptibus  fac  ut  raihi  scribantux  M.  Manlius  de  astrologia' 
cet.,  non  referenda  sunt  ad  huius  Manilii  Astronomica,  sed 
ad  octo  volumina,  quae  Anicius  Manlius  Torquatus  Severi- 
nus  Boethius  (cf.  p.  IX)  de  astrologia  scripsit,  ut  perspi- 
cuum  est  ex  alia  Gerberti  ad  Adalbertum  epistula  (8),  ubi 
haec  eadem  volumina  commemorantur.  Littera  autem  M. 
ante  nomen  'Manlius'  in  priore  epistula  e  dittographia  orta 
esse  videtur.^) 

Primus  Poggio  codice  Manilii  invento  (anno  1417)  rursus 
hominum  litteratomm  animos  ad  poetam  in  oblivione  iacen- 
tem  convertit  (cf.  p.  III)  primusque  lobannes  Regiomonta- 
nus  typis  describenda  Astronomica  curavit  (cf.  p.  XX). 

1)  Woltjer  1.  1.  p.  16. 

2)  Epist  130  in  opere  quod  inscribitur:  du  Chesne  Hist. 
Francorum  vol.  II  p.  819;  Havet  p.  117;  Woltjer  1.  1.  p.  14. 

3)  Garrod,  Class.  Quat.  3  (1909),  p.  56. 


XX  PRAEFATIO 


EDITIONES 
saec.  XV: 

Regiomontana  (1474)  ex  of-  Neapolitana     altera     (1475  — 

ficina    lohannis    de    Regio-  1480). 

monte  („Johann  Miiller  von  Bononiensis  (1474?). 

Konigsberg")    habitantis   in  Bonincontrii  (1484). 

Nuremberga  oppido  Germa-  Dulcinii,  Mediolani  (1489). 

niae  celebratissimo.  Aldina  prima,  Venetiis  (1499). 
Neapolitana  piior  (1475).            1 
Editio   in   quarto  sine  loco   et 

anno. 

saec.  XVI— XX: 

Romana  (1510)  |  ^i^^m   reddunt  naucis 

Pruckneri  Basileae  (1533  et  1551)  \  '  ,  .„4.  ^ 

.    .      ••  Tir  1 ..\     .   ^.„<\  rebus  mutatis. 

Antonii  Molmu  (15ijl  et  I06I)  J 

los.  Scaligeri  I  Parisiis  (1679)    (cui   similis   est  editio  1590, 

Heidelbergensis ;  accedunt  variae  lectiones  Francisci  lunii), 

II  Lugduni  (1600),    III  Argentorati   (1655,    accedunt  Bul- 

lialdi  et  Reinesii  notae). 
Edw.  Sherbumii  version,  London  1675. 
Mich.  Fayi  in  usum  Delph.  Parisiis  (1679).  Insunt  P.  D.  Huetii 

animadversioncs  et  index  vocabulorum. 
Th.  Creechii  version,  London  1697. 
Gasp.  Bandini  trad.  in  verso  sciotto  in  corp.  vet.  poet.  Lat.  Me- 

diolani  (1737),  tom.  XVI  et  XVII. 
Rich.  Bentleii,  Londini  (173'J). 
Eliae  Stoeberi,  Argentorati  (1767). 
Edm.  Burtoni,  Londinii  (1783). 

Pingrei   cum  interpretatione  Gallica  et  notis,  Parisiis  (1786). 
Weberi   in  corp.  poet.  Lat.  Francofnrti  ad  Moenum  p.  601  sqq. 

(1833;. 
I08.  Merkelii,   Des   Marc.   Man.   Himmelskugel   Lat.  u.  Deutsch 

Aschaffenburg  (I  1844;  II  1857). 
Frid.  lacobi,  Berolini  (1846). 
Ludovici  Ricouarti,  Les  cinq  livres  des  Astr.  de  M.  M.,  traduc- 

tion  en  vers,  Paris  (1883). 
A.  Covini,  M.  Manilio  Astronomicon  libro  I  trodotto  e  illustrato 

con  note  e  oon  un  planisferio  celeste,  Torino  (1895). 
Malw.  Becherti   od.  in  fascic.  III  p.  6 — 46   corp.  poet.  Lat.  a 

Postgatio  ed.,  Londini  (1900). 
A.  E.  Housmani  M.  Man.  Astr.  liber  primus;  accedunt  emend. 

lib.  II  III  IV,  Londinii  (1903). 


PRAEFATIO  XXI 

Theod.   Breiteri   M.  Man.  Astr.    I   Camiiiia,    II  Kommentar, 

Lipsiae  (1907  et  1908\ 
C.  L.  RosBetti,  Man.  Astr.  libro  primo,  versione  italiana,  Romae 

(1907). 
IT.  W.  Garrodi  Man.  Astr.  liber  II,  Oxonii  (1911). 
A.  E.  Housmani  Man.  Astr.  liber  II,  Londinii  (1912). 
J.  van  Wageningen,   'M.  Man.  Astr.  in  het  Nederlandsch  ver- 

taald',  Leiden  (1914). 

DISSERTATIONES  ET  ADNOTATIONES 

Baehrens,  Aem.,  Krit.  Satura,  Fleckeis.  ann.  105,  1872,  p.  626  sqq. 
Barone,  M.,  Xenia  Romana,  p.  29  (ad  I  354—360),  Romae  1907. 
Barthii,  Casp.  Advers.  comment.  lib.  LX,  Francofarti  1624. 
Bechert,  Malw.,  de  Man.  emend.  ratione,  Leipz.  Stad.  I,  1878, 
p.  3sqq. 

—  — ,  zn  Man.,  Fleckeis.  ann.  1879,  p.  798  et  1889,  p.  845  sqq. 

—  — ,  de  M.  Manilio  Astr.  poeta,  Lipsiae  1891. 

,  Prolegomena   in    M.  Man.,    Cl.  R.  XIV  1900,   p.  296  sqq. 

Bickel,  E.,   de  Manilio  et  Tiberio  Caesare,   RhMPh.  65  (1910), 

p.  233—248. 

,  ad  Man.  I  285,  RhMPh.  69  (1914),  p.  419. 

Bitteranf,  H.,  Obs.  Man.  diss.  Erlangensis  1898. 

Brackenhofer,  J.  J.,   Obs.  ad  Man.  ex  ed.  Stoeberi,   Argentorati 

1767. 
Breiter,  Th.,  de  emendatione  Manilii,  Hamm  1854. 
,  zuMan.FIeckeis.  ann.  1889,  p.  193  sqq.,  693  sqq.,  845  sqq.; 

1893,  p.  417 sqq. 

,  WklPh.  XXI  (1904),  p.  689  sqq. 

,  die  Planeten  bei  Man.,  Philol.  1905,  p.  154  eqq. 

Brodribb,  C.  W.,  Man.  II  189—191,  Cl.  R.  27,  3,  p.  93. 
Bnrmarmi,  P.,  Obs.  misc.  I  p.  85  3qq.,  IV  p.  362  (1732). 
Can-ionis,  L.,  ant.  lect.  comm.  III,  Antverpiae  1576. 
Cramer,  Ad.,  de  Man.  qni  dicitnr  elocutione,  Argentorati  1882. 
,  der  Infinitiv  bei  Man.,  Strafiburg  1889. 

—  — ,  liber  die  altesten  Ausg.  v.  Man.,  Ratibor  1893. 
Diels,  H.,  ad  Man.  I  718  sqq.  RhMPh.  34  p.  490  sqq.  (1879). 
Dorvillii,  J.  Ph.,  Char.  Aphrod.  libri  VIII,  Lipsiae,  1783. 
Ellis,  R.,  Noctes  Manilianae,  Oxonii  1891. 

—  — ,    Collation  of  the   Matritensis  Cl.  R.  7,  310  sqq.,  356  sqq., 

406  sqq.;  8  p.  4  sqq.,   138sqq.,  285  sqq. 
,  on  Manilius,  Ha  8  p.  261  sqq.  (1893). 

—  — ,  the   literary   relations   of  Longinns    and   Man.    Cl.  R.  13 

p.  294. 
Freier,  B.,  de  M.  Man.  aetate,  Gottingen  1880. 
Garrod,  H.  W.,  CLQ.  1909  p.  54—55. 


XXII  PRAEFATIO 

Genthe,  Burs.  Jahr.  1880,  II  p.  173  et  1883,  II  p.  251. 
Gevartii,  Casp.,  Elect.  lib.  III,  Lutetiae  Par.  1619. 
Gronovii,  J.  T.,  Obs.  lib.  tres,  ed.  II  Lugd.  Bat.  1662. 
Gruppe,  0.,  zum  sogen.  Man.,  Henn.  11  p.  235  sqq.  (1876). 
Haupt,  M.,  Opusc.  II  p.  341,  III  p.  43,  473,  577,  583,  Berolini  1898. 
Heringae,  Adr.,  Obs.  crit.  liber  singularis,  Leovardiae  1749. 
Hosius,  C,  Lucan  und  seine  Quellen,  RhMPh.  1893  p.  3938qq. 
Housman,   A.  E.,   Emendations   .JPh.  26  p.  60sqq.  (1898);    27 

p.  162  sqq.  (1900). 
,  ad  Man.  I  423,  CI.R.  17  p.  343  (1903). 

—  — ,  Man.  Augustiis  Tiberius  Capricornus  and  Libra  CI.  Q.  7, 

2,  p.  109—114  (1913). 
Huber,  D.,  Tent.  obs.  in  Man.  Astr.,  Basileae  1789. 
Jacob,  Fr.,  de  M.  Manilio  poeta,  quinque  progr.  Liibeck  1832 

—1836. 
Jortin,  J.,  Critical  remarks  on  Man.,  misc.  H  London  1790. 
lunii  Biturigis,  Fr.,  notae  in  off.  Sanctandreana  1590. 
Kleingiinther,  H.,    Quaestiones   ad  Astronomicon  libros   qui 

sub  Man.  nomine  feruntur  pertinentes.  diss.  Jena  1905. 
,  Textkrit.  und  exeg.  Beitrage  zum  astrol.  Lehrgedicht  des 

Bogen.  Man.,  Leipzig  1907. 
Kostlin,  H.,  ad  Man.  II  1  et  IV  189,  Philol.  40  p.  182  (1881). 
Kramer,  Aug.,  de  Man.  qui  fertur  Astronomicis,  diss.  Marburg 

1890. 

—  — ,  Ort  und  Zeit  der  Abfassung  d.  Astr.  Man.  Frankfurt  a.  M. 

1904. 

—  — ^  de  locis   quibusdam  .  .  .  in   astr.  .  .  ,  I.  I  ab  Housmano 

.  .  .  corruptis,  Frankfurt  a.  M.   1906 

,  Burs.  Jahr.  139,  234  (anni  1002—1908). 

Kroll,  W.,  ad  Man.  IV  17;  27;  I  25  RhMPh.  GO  p.  558  (1905). 
Lachmann,  C,  de  aetate  Mau.,  Gottingen  1815  (KI   Schr.  II  42). 
Lanson,  G.,  de  Man.  poeta  eiusque  ingenio,  Paris  1887. 
Malchin,  F.,  de  auctoribus  quibusdam,   qui  Posidonii  libr.  me- 

teorol.  adhibuerunt,  diss.  Rostock  1893. 
Melillo,  M.,  Maniliana,  Napoli  19u7. 
MoIIer,  J.,  Studia  Maniliana,  diss.  Marburg  1901. 

—  -,  ad  Man.  V  Ul  ALL.  12  p.  463  (1902). 

Miiller,  B.  A.,   de  Asclepiade  Myrleano,    diss.  Leipzig  1903  (cf. 

Boll,  Sph.  p.  543). 
Miiller,  Ed.,  de  Posidonio  Manilii  auctore,  diss.  Leipzig  1901. 

,  zur  Charakteristik  des  Man.,  Philol.  6-'  p.  64  (1903). 

Miiller,  Luc,  zu  Man.  IV  37—42,  Phil.  15  p.  490. 

,  Krit.  Beitr.  KhMPh.  17  p.  188  (1862). 

Nolte,  J.  H  ,  zu  Man   121,  Jahns  Arch.  19  p   471. 

Pierleoni,  G.,  ralliterazione  nell'  Astronomicon  di  Manilio,  1907. 

Postgate,  J.  P.,  Silva  Maniliana,  Cantabrigiae  1897. 


PRAEFATIO  XXIII 

Postgate,  J.  P.,  Silvae  Man.  appendix,  JPh.  25  p.  26G  (1897). 

,  upon  Man.  Cl,  R.  12  p.  292  (1898). 

,  emend.  of  Man.  V  372,  Cl.  R.  13  p.  402  (1899). 

,  on  Man.  V  555  and  133,  Cl.  R.  14  p.  63  (1900). 

,  on  Man.  III  590—617,  Cl.  Q.  3  p.  590—617  (1908). 

Prinz,  K.,  Die  zeitliclien  Indizien  in  den  Astr.  des  Man.,  ZoGy. 

63,  7  p.  673—693. 
Ramorini,  Fel.,   Quo  annorum  spatio  Man.  Astr.  libros  compo- 

suerit,  Stud.  Ital.  di  Fil.  Class.  VI  p.  318—352  (1898). 
Rhoer,  J.   de,  ad  Man.   in  Fer.  Daventr.  s.  misc.  11  c.  9  (1758). 
Riefi,  E.,  ad  Man.  I  44,  Philol.  54,  188,  3. 
Rosch,  H.,  Manilius  und  Lucrez,  diss.  Kiel  (1911). 
Rossberg,   K. ,    zu   Man. ,   Fleck.   ann.  139   p.  705;    145  p.  74 

(1889,  1892). 
Salmasius,    Cl.,    de    annis    climact.   et  ant.   astrol.   diatr.  Lugd. 

Bat.  1648. 
Schmidt,  M.,  zu  Man.  Philol.  Vni  p.  750  (1853);  ZG.  VHI  p.  94, 

IX  p.  422  (1854—1855). 
Schrader,  J  ,  lib.  emendat.  Leovardiae  1776. 
Schwarz,  C.  G.,  Commeutatio  de  ed.  Regiomontana,  Altorf  1764. 
Skutsch,  F.,  Firmiciana,  RhMPh.  65  p.  627  (1910). 
Smyly,  J.  G.,   the   second   book  of  Manilius,  Ha  38  p.  137 — 

168  (1912). 
Soldati,   B.,    ad  Man.  II  952,    Riv.   di   filol.   et  d'istr.   class.  28 

p.  287. 
SusiuB,  H.  D.,    Coni.    crit.    in    Gurlittii    anim.   ad   auct.  vet.  III 

Hamburgae  1806. 
Tappertz,  Ed.,  de  coniunctionum  usu  apud  Man.,  diss.  Munster 

1892. 
Thielscher,  P. ,   de   Statii  Silvarum  Silii  Manilii  scripta  me- 

moria  Philol.  66   (N.  F.  20)  p.  85—134  (1907);    RhMPh.  62 

p.  485  sqq.,  1907  (de  VaticaniB  5160  et  1711,  Parisino  8022, 

Monacensi  15  743). 

,  Man.  I  25—29,  RhMPh.  63  p.  311  (1908). 

Thomas,    P. ,    Lucubrationes   Manilianae.     Inest   cod.    GembL 

coll.,  Gandavi  1888. 
,  ad  Man.  V  124  et  349,  RIP.  32  p.  374. 

—  — ,  Notes  et  conjectures  sur  Man.,  Gand  1891. 

—  — ,  Notes  critiques  sur  Man.  etc.    Bnll.  Ac.  royale  de  Belg. 

29  p.  548  (1895). 
Tolkiehn,  J.,  ad  Man.  I  880—891,  WklPh.  1897  p.  782;  1912 

(14)  no.  33/34.     Burs.  Jahr.  1912  p.  45,  46,  51. 
Tristan,  J.,  Comm.  hist.,  Paris  1635. 
Unger,  R.,  Man.  IV  146  in  Lexid.  Friedland  1862  p.  11. 
Voigt,  W.  de,  Unter  welchen  Gestirnen  wurden  Caesar,  Agrippa 

und  Tiberius  geboren?  Philol.  58  p.  170  (1899). 


XXIV  PRAEFATIO 

Wageningen,    J.    van,    Maniliana,    Mnem.  41  p.  194 — 206;    42 

p.  110—118  (1913—1914). 
Woltjer,  J. ,   de  Manilio  poeta,  Progr.  Gymn.  Groningen,    1881 

—  1882. 

OPERA  AD  ANTIQUORIBI  ASTRONOMIAM 
ET  ASTROLOGIAM  PERTINENTIA 

BoU,  F.,  Sphaera,  Leipzig  1903. 

—  — ,    Stadien   iiber    Claudius    Ptolemaeus,    Jahrb.   ftir    claaa. 

Philol.,  Suppl.  21  p.  51—243  (1894). 
Bouche-Leclercq,  A.,  L'astrologie  Grecque,  Paris  1899. 
Catalogus  codd.  astr.  Graec,  ed.  BoU,  Cumont,  Kroll,  Oli- 

vieri,  vol.  I— VII,  Bruxellis  (1898—1912). 
Cumont,  F.,  Astrology  and  Religion  among  the  Gr.  and  Rom., 

London  1912. 
Heiberg,  J.  L.,  Einleitung  in  die  Altertumsw.  II  p.  408 — 411, 

Astronomie  und  Astrologte. 
Kroll,  W.,  Aus  der  Geschichte  der  Astrologie,  NJklA.  7  p.  569 

—577. 
MaaB,  E.,  Aratea,  Philol.  Unt.  12  p.  1—416  (1892). 

—  — ,  Comm.  in  Arati  rel.,  Berolini  1898. 

RieB,  E.,   Nechepsonis    et   Petosiridis    fragm.   magica,    Philol, 
SuppL  6  p.  327—388  (1891). 

—  —  (Pauly-Wissowa-KroII,  Real-Enc.)  Astrologie. 
Thiele,  G.,  Antike  Himmelsbilder,  Berlin  1898. 


ORTHOGRAPHICA  ET  PALAEOGRAPHICA 

Quod  ad  orthographiam  attinet,  haec  lectores  nionere 
velim.  Ubique  scripsi:  cadnm,  mo)iimenta  (cf.  I  323),  vale- 
tudo  (I  404  vaUtudo  O),  gyyos  (I  440  giros  O),  Bacchum 
(n  17  Bachum  O),  exsiliit  (I  166  cxiliit  O),  exsurgit  (I  439 
exurgit  O),  canexo  (lE  348  connexo  MG),  idcirco  (IV  709 
iccirco  G),  etiam  contra  codicum  auctoritatem.  Nec  minus 
assimilationem  adhibui  in  assuetas  (I  273  adsuctas  LM), 
immensum  (I  295  inmensum  O)  et  eiusmodi  formis.  Porro 
edidi:  tremcsceret  cum  M  (I  101),  umor,  umidus  cum  eodem 
(I  138,  141),  harena  cum  G  (I  160),  claudetitis  (I  274 
dudentis  LM)  cum  eodem,  aetheriosque  (I  282)  cum  M. 
Ubi  codices  in  exitu  accusativi  plur.  III  decl.  inter  se  dis- 


PRAEFATIO  XXV 

crepant,  Matritensem  tamquam  fidele  archetypi  apograplium 
secutus  sum,  velut  I  155  natantis  (ML). 

Saepissime,  praesertim  in  M,  inter  se  confunduntur  s 
et  f  (II  135,  158,  272,  607;  lU  243;  V  407,  669),  quot 
et  qiiod  (I  508 — 509),  censns  et  sensiis  (II  69,  457,  516), 
rabidus  et  rapidus  (II  550;  V224);  in  L  perpetuo  ae  et  e 
[spcciae  I  450).  Deinde  ad  indolem  scripturae  arclietypi 
coghoscendam  conferendi  sunt  lii  loci,  ubi  M  et  L  non  idem 
ex  60  exscripserunt:  I  128  (m  idem  L,  unde  M),  11  195 
(vernis  M,  ver  tiis  L^),  II  228  {posidque  M,  positique  L), 
ni  82  (modum  M,  mundo  L),  III  292  (cadendi  M,  canendi 
L^),  ni  508  {sint  M,  stant  L^),  V  50  {utra  M,  vera  L), 
V  146  {frocitisque  M,  fortisque  L^),  V  470  {Cefeus  M,  cestus 
L^),  V  567  {privatis  M,  primatis  L^),  V  563  {rupes  M, 
ri^es  L^).  Ad  quam  codicum  discrepantiam  si  addas  etiam 
vitia  Matritensis  propria,  in  quo  singula  vocabula  toties 
prave  divisa  sunt,  facile  conicias  arcbetypum  litteris  gran- 
dibus  (scriptura  capitali  rustica?)  exaratum  fuisse.^) 

Restat,  ut  gratias  agam  GuilielmoVollgraff,  collegae 
amicissimo,  quod  in  plagulis  corrigendis  strenue  me  adiuvit. 

Scripsi  Groningae  mense  Martio  a.  MCMXIV. 

J.  van  Wageningen. 

1)  Discrepantiae  lectionie,  quales  sunt  VTRA  et  VERA  (V 
50),  POSIDQVE  et  POSITIQVE  (E  228)  cet.  potius  ex  scriptura 
capitali  rustica  quam  ex  unciali  ortae  videntur.  Raro  inter 
se  confonduntur  d  et  cl,  cf.  IV  916,  V  373,  II  863  {secUs  pro 
sedis  &). 


CONSPECTUS  SIGLORUM 

M  =  Matriteusis  31  (anno  1417)  incipit  a  I  83 

L  =  Lipsiensis  1465  (saec.  XI). 

G  =  Gemblacensis  10012/3  (saec.  XI). 

0  =  MLG. 

Deteriores. 
C  =  Cusanus  Bruxellensis  10699  (saec.  XII). 
Uj  =  Urbinas  668  (802)  (saec.  XV)  \  adhibentur  tantum  modo  in 
Uj  =  Urbinas  667  (803)  (saec.  XV)  J       I  1—83  deficiente  M. 
F  =  Florentinus  Laurentianus  30, 16  (saec.  XV). 
M"»  =  Monacensis  15  743  (saec.  XV). 
Vg  =  Vossianus  390  sive  Leidensis  3  (anno  1470). 
Vj  =  Vossianus  237  sive  Leidensis  18  (saec.  XV). 
V«"  =  codex  Venetus. 


Bich.  —  Bechert,  Bentl.  =  Bentley ,  Bon.  =  Bonincontrius, 
Br.  =  Breitcr,  Burm.  =  P.  Burman,  Gron.  —  J.  F.  Gronovius, 
Housm.  =  Housman,  Huet.  =  Huetius,  Kleing.  =  Kleingiinther, 
Lachm.  =  Lachmann,  Murkl.  —  Markland,  L.  Mue.  =  L.  Mtiel- 
ler,  Postg.  =  Postyate,  Beg.  =  Begiomontanus ,  Rein.  =  Beine- 
sius,  Scal.  =  ScaUger,  Thom.  =  P.  Thomas,  ss.  =  supra  scriptum 
vel  scripsit,  in  m.  =  in  margine,   man.  rec.  =  manus  recentior. 


LIBER  PRIMUS 

Carmine  divinas  artes  et  conscia  fati 
sidera,  diversos  hominum  variantia  casus, 
caelestis  rationis  opus,  deducere  mundo 
aggredior  primusque  novis  Helicona  movere 
cantibus  et  viridi  nutantis  vertice  silvas, 
hospita  sacra  ferens  nulli  memorata  priorum. 
hunc  mihi  tu,  Caesar,  patriae  princepsque  paterque, 
qui  regis  augustis  parentem  legibus  orbem 
concessumque  patri  mundum  deus  ipse  mereris, 
das  animum  viresque  facis  ad  tanta  canenda. 
iam  propiusque  favet  mundus  scrutantibus  ipsum 
et  cupit  aetherios  per  carmina  pandere  census. 
hoc  sub  pace  vacat  tantum ;  iuvat  ire  per  ipsum 
aera  et  immenso  spatiantem  vivere  caelo 
signaque  et  adversos  stellarum  noscere  cursus. 
quod  solum  novisse  parum  est.  impensius  ipsa 
scire  iuvat  magni  penitus  praecordia  mundi, 
quaque  regat  generetque  suis  animalia  signis, 
cernere  et  in  numerum  Phoebo  modulante  referre. 
bina  mihi  positis  lucent  altaria  flammis, 
ad  duo  templa  precor  duplici  circumdatus  aestu 

10  Lucan.  I  66         13—15  Germ.  Arat.  I  10—13 

(^uaque  ad  Tersum  83  deest  in  M') 

Arati  Philosophi  Astronomicon  liber  primus  incipit  preliba- 
tio  L  (Marci  Manilii  ss.  man  saec.  XVI) ;  inscriptio  genuina  erasa 
in  G  (Malius  poeta  man.  saec.  XV};  de  M  cf.  ad  I  83. 

5  nutantis  LUj  nutantes  G  imitantes  U,  11  propius  mun- 
dusque  favet  Uj.  ,  12  censua  Scal.  sensus  LQ  13  hoc  LG 

hac  Uj.  j  vacat  GUj  (m  m.)  vocat  LU, .  ^  tantum  LGU^  {in 
m.)  tandem  U,.  ,         18  quaque  Scal.  quaeque  LG 

Manilii  Astronomica  ed.  v  a  u  Wageni  n  gen  1 


2  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

carminis  et  reruni ;  certa  cuni  lege  canentem 
mundus  et  immenso  vatem  circumstrepit  orbe 
vixque  soluta  suis  immittit  verba  figuris. 

25  quem  primum  interius  licuit  cognoscere  terris 
munere  caelestum.  quis  enim  condentibus  illis 
elepsisset  furto  mundum,  quo  cuncta  rcguntur  ? 
quis  foret  liumano  conatus  pectore  tantum, 
invitis  ut  dis  cuperet  deus  ipse  videri  ? 

.so  tu  princeps  auctorque  sacri,  Cyllenie,  tanti ; 
per  te  iam  caelum  interius,  iam  sidera  nota 
sublimis  aperire  vias  iraumque  sub  orbem, 
et  per  inane  suis  parentia  finibus  astra 
nominaque  et  cursus  signorum,  pondera,  vires, 

3o  maior  uti  facies  mundi  foret  et  veneranda 
non  species  tantum,  sed  et  ipsa  potentia  rcrum, 
sentirentque  deum  gentes  quam  maximus  esset. 
[qui  sua  disposuit  per  tempora,  cognita  ut  essent 
omnibus  et  mundi  facies  caelumque  supernum.] 

40  et  natura  dedit  vires  seque  ipsa  reclusit, 
regalis  animos  primum  dignata  movere 
proxima  tangentis  rerum  fastigia  caelo, 
qui  domuere  feras  gentes  oricnte  sub  ipso, 
quas  secat  Euphrates,  in  quas  et  Nilus  inundat, 

45  qud  mundus  redit  et  nigras  super  evolat  urbes. 
tunc  qui  templa  sacris  coluerunt  omne  per  aevum 
delectique  sacerdotes  in  publica  vota 
officio  vinxere  deum,  quibus  ipsa  potentis 
numinis  accendit  castam  praesentia  mcntcm, 

5C  inque  deum  deus  ipse  tulit  patuitque  ministris. 
hi  tantum  movere  decus  primique  per  artem 
sideribus  videre  vagis  pendentia  fata. 


22  rerum  LGU,  {in  m.)  circum  V^  „        26  lucuit  G       20  mu- 
nere  G*  munera  LG'Uj,j  20  invitis  LG  immitis  U.^       dis] 

diis  GUj.j  32  imumque]  unumque  Uj ;  32—34  post  29  coU. 

Scul.        87  interpoJutum  puiat  Breiter         3h— 39  inseruit  Bon. 
desunt  in  0  40  et  naturaque  L'  44  seratU^;    versum 

(ielevit  Bentl.         46  tunc  0         48  iunxere  Uj         60  in  quem  U^ 


V.  22-81  MANim  ASTRONOMICA  3 

singula  nam  proprio  signarunt  tempora  casu, 

longa  per  assiduas  complexi  saecula  curas : 

nasceudi  quae  cuique  dies,  quae  vita  fuisset,  .^5 

in  quas  fortunae  leges  quaeque  hora  valeret, 

quantaque  quam  parvi  facerent  discrimina  motus. 

postquam  omnis  caeli  species  redeuntibus  astris 

percepta  in  proprias  sedes,  et  reddita  certis 

fatorum  ordinibus  sua  cuique  potentia  formae,  60 

per  varios  usus  artem  experientia  fecit 

exemplo  monstrante  viam  speculataque  longe 

deprendit  tacitis  dominantia  legibus  astra 

et  totum  aeterna  mundum  ratione  moveri 

fatorumque  vices  certis  discernere  signis.  63 

nam  rudis  ante  illos  nullo  discrimine  vita 

in  speciem  conversa  operum  ratione  carebat 

et  stupefacta  novo  pendebat  lumine  mundi, 

tum  velut  amissis  maerens,  tum  laeta  renatis 

sideribus,  variosque  dies  incertaque  noctis  7o 

tempora  nec  similis  umbras  iam  sole  regresso, 

iam  propiore  suis  poterant  discernere  causis. 

necdum  etiam  doctas  sollertia  feoerat  artes, 

terraque  sub  rudibus  cessabat  vasta  colonis ; 

tunique  in  desertis  habitabat  montibus  aurum,  75 

immotusque  novos  pontus  subduxerat  orbes; 

nec  vitam  pelago  nec  ventis  credere  vota 

audebant ;   se  quisque  satis  novisse  putabant. 

sed  cum  longa  dies  acuit  mortalia  corda 

et  labor  ingenium  miseris  dedit  et  sua  quemque  so 

advigilare  sibi  iussit  fortuna  premendo, 

62  Claud.  c.  min.  IX  45         78  Claud.  Rapt.  III  32 

63  signari  TJj.,  {corr.  in  m.)  59  percepta  Uj.j  prae- 
cepta  LG  64  aeterna  Scal.  alterna  LG  mundum  GTJ,  .^ 
mundi  L  65  discernere]  discurrere  Scal.  70  variosque] 
variosne  Postg.  signo  interrogationis  posito  post  causis  {v.  72) 

71  nec]  non  EUis       72  discernerej  haud  cernere  ego  dubitanter 
76  immotusque  LG  ignotusque  XJ,.  ^  78  se  LGTJj.j    sed  C 

Jacoh 

1* 


,     4  MANILIl  ASTRONOMICA  Lib.  1 

seducta  in  varias  certarunt  pectora  curas, 

et  quodcumque  sagax  teraptaudo  repperit   usus, 

in  commuue  bonum  commentum  laeta  dederunt. 

85  tunc  et  lingua  suas  accepit  barbara  leges, 
et  fera  diversis  exercita  frugibus  arva, 
et  vagus  in  caecum  penetravit  navita  pontum, 
fecit  et  ignotis  itiner  eommercia  terris. 
tum  belli  pacisque  artes  commenta  vetustas ; 

90  semper  enim  ex  aliis  alias  proseminat  usus. 
ne  vulgata  canam :   liuguas  didicere  volucrum, 
consultare  fibras  et  rumpere  vocibus  angues, 
soUicitare  umbras  imumque  Acheronta  movere 
in  noctemque  dies,  in  lucem  vertere  noctes. 

95  omnia  conando  docilis  sollertia  vicit. 

neo  prius  imposuit  rebus  finemque  manumque, 
quam  caelum  ascendit  ratio  cepitque  profundam 
naturani  rerum  causis  viditque  quod  usquam  est ; 
nubila  cur  tanto  quaterentur  pulsa  fragore, 
100  hiberna  aestiva  nix  grandine  moUior  esset, 
arderent  terrae  solidusque  tremesceret  orbis, 
cur  imbres  ruerent,  ventos  quae  causa  moveret, 
pervidit  solvitque  animis  miracula  rerum 
eripuitque  lovi  fulmen  viresque  tonantis 
105  et  sonitum  ventis  concessit,  nubibus  ignem. 

quae  postquam  in  proprias  deduxit  singula  causas, 
vicinam  ex  alto  mundi  cognoscere  molem 
intendit  totumque  animo  comprendere  caelum, 

84  Lucan.  11  3yU:  'in  conmiune  bonus' 

82  seductaj  diducta  Jacob  hs  ab  hoc  versu  imipit  M,  in 

qiio  hic  titulus:   Manilii  Astronomicon  et  Statii  Papinii  Sylvae 
et  Aaconii  Pediani  in  Ciceronem  et  Valerii  Flacci  nonnulla 
84    commentum  M*LG    commenta  M'    commentis  Beg.       laeta 
MLG  docta  M  {in  m.)  88  itiner  LG  inter  M   iter  in  Ven. 

linter  Housm.  ignotas  inter  commercia  terraa  ego        »0  alias  F 
alia  0         91  ne  G  nec  ML  »6  manumque]  modumque  Scal. 

»8    naturam]    naturam   et  M*      causis  M'LG   causas  M* 
101  tremesceret  M   tremisceret  LG  lOl  tonanti  Breiter  to- 

nandi  Bentl.         105  sonitum  F  solitum  0       ventis]  mentis  M 


V.  82—139  MANILII  ASTRONOMICA  5 

attribuitque  suas  formas,  sua  nomina  signis, 

quasque  vices  agerent  certa  sub  sorte  notavit,  uo 

omniaque  ad  numen  mundi  faciemque  moveri, 

sideribus  vario  mutantibus  ordine  fata. 

hoc  niihi  surgit  opus  non  ulii'^  ante  sacratum 

carminibus.  faveat  magno  fortuna  labori, 

annosa  et  molli  contingat  vita  senecta,  115 

ut  possim  rerum  tantas  eraergere  moles 

magnaque  cum  parvis  simili  percurrere  cura. 

et  quoniam  caelo  descendit  carmen  ab  alto, 
et  venit  in  terras  fatorum  conditus  ordo, 
ipsa  raihi  primum  naturae  forma  canenda  est,  120 

ponendusque  sua  totus  sub  imagine  mundus. 
quem  sive  ex  nullis  repetentem  semina  rebus 
natali  quoque  egere  placet  semperque  fuisse 
et  fore  principio  pariter  fatoque  carentem ; 
seu  permixta  chaos  rerum  primordia  quondam  125 

discrevit  partu,  mundumque  enixa  nitentem 
f ugit  in  infernas  caligo  pulsa  tenebras ; 
sive  individuis  in  idem  reditura  soluta 
principiis  natura  manct  post  saecula  mille, 
et  paene  ex  nihilo  sunima  est  nihilumque  futurum,       130 
caecaque  materies  caelum  perf  ecit  et  orbem ; 
sive  ignis  fabricavit  opus  flammaeque  micantes, 
quae  raundi  fecere  oculos  habitantque  per  omne 
corpus  et  in  eaelo  vibrantia  f ulmina  f ingunt ; 
seu  liquor  hoc  peperit,  sine  quo  riget  arida  rerum  135 

materies  ipsumque  vorat,  quo  solvitur,  ignem ; 
aut  neque  terra  patrom  novit  nec  flamma  nec  aer 
aut   umor,  faciuntque  deum  per  quattuor  artus 
et  mundi  struxere  globum  prohibentque  requiri 


111    numen  MLG    numerum  M   (in  m.)  H2   variis  G 

113   non  ullis  MG  nonnuUis  L  117  post  h.  v.:    de  origine 

mundi  0  118  et  ML^G  at  L>  128  in  idem  LG  unde  M* 

unde  est  M^  130  summa  Bech.  summum  ML'  eumptum  L^G 

Bumpta  Breiter         136  lioc  0  haec  Vjj  138  umor  M'  humor 

M*LG;   dium  M  18»   prohibentque  F   prohibetque  0 


6  MANILU  ASTRONOMICA  Lib   I 

140  ultra  se  quicquam,  cum  per  se  cuncta  creentur, 
frigida  nec  calidis  desiut,  aut  umida  siccis, 
spiritus  aut  solidis,  sitque  haec  discordia  concors, 
quae  nexus  liabilis  et  opus  generabile  fingit, 
atque  omnis  partus  elementa  eapacia  reddit ;  — 

145  semper  erit  genus  in  pugna,  dubiumque  manebit 
quod  latet  et  tantum  supra  est  hominemque  deumque ; 
sed  facies  quaecumque  tamen  sub  origine  rerum. 
convenit  et  certo  digestum  est  ordine  corpus. 
ignis  in  aetherias  volucer  se  sustulit  oras 

160  summaque  complexus  steUantis  culmina  caeli 
flammarum  vallo  naturae  moenia  fecit. 
proximus  in  tenuis  descendit  sj^iritus  auras 
aeraque  extendit  medium  per  inania  mundi ; 
ignem  flatus  alit  vicinis  subditus  astris. 

ir.5  tertia  sors  undas  stravit  fluctusque  natantis 
aequora  per  fudit  toto  nascentia  ponto, 
ut  liquor  exhalet  tenuis  atque  evomat  auras 
aeraque  ex  ipso  duceutem  semina  pascat. 
ultima  subsedit  glomerato  poudere  tellus, 

160  oonvenitque  vagis  permixtus  limus  harenis 
paulatim  ad  summum  tenui  fugiente  liquore ; 
quoque  magis  puras  umor  secessit  in  auras, 
et  siccata  magis  struxerunt  aequora  terram, 
adiacnitque  cavis  fluidum  convallibus  aequor, 

165  emersere  fretis  montes,  orbisque  per  undas 
exsiliit  vasto  chiusus  tamen  undique  ponto. 


140  creentur  L-  creantur  L^MG         1«  nec]  ne  G     umida  M' 
humida  M^LG  142  consors  L'         Ufl  quae  ScaJ.  queni  0 

habilis  M'LG   Libilis  M-  144   capacia  Scal.  rapacia  0 

146  tantum]  captum  Huet  hominemque  LG  hominumque  M 
Huet  deumque  LG  diumque  M  147  facie  quacumque  Brei- 
ter   facies   quacumque  Scal.  post   rerum    i»terp.  Jacob 

14!»  oras  Bentl.  auras  0  165  fluctusque  G  flatusque  ML 

15«  aequora  L*G  aequore  ML'  perfundit  M'  15S  aeraque  F 
aeraeque  L  aereque  MG  l«o  harenis  G  arenis  ML  l«'2  au- 
ras  Bentl.  undas  0  163  siccata  LG  fetata  M       struxerunt  0 

strinxerunt  C         166  exiliit  0 


V.  UO— 193  MANILII  ASTRONOMICA  7 

imaque  de  cuuctis  mediam  tenet  uudique  sedem, 

ideircoque  manet  stabilis.  quia  totus  ab  illa 

tantundem  refugit  mundus  fecitque  cadeudo 

undique  ne  caderet  v^medium  totius  et  imum  est).         i;o 

ictaque  contractis  consistunt  corpora  plagis 

et  concurrendo  prohibent  in  longius  ire. 

quodni  librato  penderet  pondere  tellus, 

non  ageret  cursus  mundi  subeuntibus  astris 

Phoebus  ad  occasum  et  numquam  remearet  ad  ortus.  175 

luuave  submersos  regeret  per  iuania  cursus. 

nec  matutinis  fulgeret  Lucifer  horis-, 

Hesperos  emenso  dederat  qui  lumen  Olympo. 

uunc  quia  non  imo  tellus  deiecta  profundo, 

sed  medio  suspensa  manet,  sunt  pervia  cuncta.  iso 

qua  cadat  et  subeat  caelum  rursusque  resurgat. 

nam  neque  fortuitos  ortus  surgentibus  astris 

nec  totiens  possum  nascentem  credere  mundum 

solisve  assiduos  partus  et  fata  diurna, 

cunifacies  eadem  signis  per  saecula  constet,  iss 

idem  Phoebus  eat  caeli  de  partibus  isdem, 

lunaque  per  totidem  luces  mutetur  et  orbes, 

et  natura  vias  servet,  quas  fecerat  ipsa. 

nec  tirocinio  peccet  circumque  feratur 

aeterna  cum  luce  dies,  qui  tempora  monstrat  iso 

nunc  his  nunc  illis  eadem  regionibus  orbis, 

semper  et  ulterior  vadentibus  ortus  ad  ortum, 

occasumve  obitus,  caelum  et  cum  sole  perennet. 

168  Lucan.  IX  469:  'stabilis  manet'         187  Lucan.  I  91 

167  mediani  et  Jacob  168  iila  Scal.   illo  0  170  imum 

ML-G  unum  L^  171  ictaque  L  itaque  G  letaque  M      cou- 

tractis]  contra  actis  Jacob    contra  ictis  Breiter  172  pro- 

hibent  in  0  prohibentur  Huet  175  et  om.  M  177  fulge- 

rent  G^  178  emenso  Boitl.  immenso  (inmenso)  0        17»  imo 

LG  uno  M  181  cadat  et  subeat  Fayiis  caderet  subeat  0 

184  fata  ML-  facta  L'G        186  iisdem  G         190  qiii  V,   quod  0 
monstrat  F  monstrant  0  192  ad  ortum  ScaJ.  ad'  ortus  0 

19:;  occasumve  LG  occasum  ue  M     et  om.  L      perennet  G  per- 
heunet  ML     jjosf  h.  v.:  quare  terra  sit  rotunda  0 


8  MANILTI  ASTRONOMICA  Lib.  I 

ncc  vero  natura  tibi  adujiranda  videri 

195  pendentis  terrae  debet.    cum  pendeat  ipse 
mundus  et  in  nuUo  ponat  vestigia  fundo, 
quod  patet  ex  ipso  motu  cursuque  volantis, 
cum  suspensus  eat  Phoebus  currusquc  reflectat 
huc  illuc  agiles  et  servet  in  aethere  metas, 

200  cum  luna  et  steilae  volitent  per  inania  nmndi, 
terra  quoque  aerias  leges  imitata  pependit. 
est  igitur  tellus  mediam  sortita  cavernam 
aeris  et  toto  pariter  sublata  profundo 
nec  patulas  distenta  plagas,  sed  condita  in  orbem 

205  undique  surgentem  pariter  pariterque  cadcntem. 
haeo  est  naturae  facies ;  sic  nmndus  et  ipse 
in  oonvexa  volans  teretes  facit  esse  figuras 
stellarum ;   solisque  orbem  lunaeque  rotundum 
aspioimus,  tumido  quaerentis  corpore  lumen, 

210  quod  globus  obliquos  totus  non  aocipit  ignes. 
haeo  aeterna  manet  divisque  simillima  forma, 
oui  neque  principium  est  usquam,  nec  fiuis  in  ipsa, 
sed  similis  toto  ore  manet  perque  omnia  par  est. 
sic  tellus  glomerata  manct  nmndique  figura. 

215  idcirco  terris  noa  omnibus  omnia  signa 

conspicimus.   nusquam  invenies  fulgere  Canopum, 
donec  Niliacas  per  pontum  veneris  oras; 
sed  quaerent  Helioen,  quibus  ille  supervenit  ignis, 
quod  laterum  tractus  habitant,  medioque  tumore 

220  eripiunt  terrae  caelum  visusque  coercent. 
te  testem  dat,  luna,  sui  glomeramiuis  orbis, 
quae  cum  mersa  nigris  per  noctem  defieis  uutbi-is, 


l!t4  uatura  tibi  M"»  tibi  natura  0  1»8  currusque  Bentl. 

cursumque  0  212  ipsa  BentJ.  ipso  0         21»  toto  ore  manet 

Breiicr  toto  remanet  0  214  tellus  Jacob   stellas  M   stellis 

LG  Scal.   manet  Scal.   manent  0     muudique  ego    mundumque  0 
Jacob  figura  Scal.  figurant  0  figurat  Jacob  21 ;  Niliacas  M 

{in  m.)  0  ad  Niliacas  L  adeiacas  M         220  coercent]  cohercent 
L*G  coherent  ML'         221  glomeraminis  Gron.  glomerabilis  0 
222  deficis  L'G  deficit  ML* 


V.  194-253  MANILII  ASTRONOMICA  9 

non  omnis  pariter  oonfundis  sidere  dempto, 

sed  prius  eoae  quaerunt  tua  lumina  gentes, 

post,  medio  subiecta  polo  quaecumque  coluntur,  225 

ultima  ad  hesperios  infeotis  volveris  alis 

seraque  in  extremis  quatiuntur  gentibus  aera. 

quodsi  plana  foret  tellus,  semel  orta  per  omnem 

defioeret  pariter  toti  miserabilis  orbi. 

sed  quia  per  teretem  deduota  est  terra  tumorem,  230 

his  modo,  post  illis  apparet  Delia  terris 

exoriens  simul  atque  cadens ;   quia  f ertur  in  orbem 

ventris  et  aoclivis  pariter  declivia  iungit 

atque  alios  superat  gyros  aliosque  relinquit. 

ex  quo  odlligitur  terrarum  forma  rotunda.  235 

hano  circum  variae  gentes  hominum  atque  ferarum 

aeriaeque  colunt  volucres.  pars  eius  ad  arctos 

eminet,  austrinis  pars  est  habitabilis  oris 

sub  pedibusque  iacet  nostris  supraque  videtur 

ipsa  sibi  fallente  solo  declivia  longa  240 

et  pariter  surgente  via  pariterque  cadente. 

hano  ubi  ad  occasus  nostros  sol  aspicit  ortus, 

illio  orta  dies  sopitas  excitat  urbes 

et  oum  luce  ref ert  operum  vadimonia  terris ; 

nos  in  nocte  sumus  sonmosque  in  membra  vocamus.         245 

pontus  utrosque  suis  distinguit  et  alligat  undis. 

hoo  opus  immensi  constructum  corpore  mundi 
membraque  naturae  diversa  condita  forma 
aeris  atque  ignis  terrae  pelagique  iacentis 
vis  animae  divina  regit,  sacroque  meatu  sr.o 

conspirat  deus  et  tacita  ratione  gubernat 
mutuaque  in  cunctas  dispensat  foodera  partes, 
altera  ut  alterius  vires  faoiatque  feratque, 

223  confundis  G  confundit  ML  dempto  Boll  gentes  0  {cf. 
V.  224)  226  volveris]  volucris  L  versibus  223  224  225  226 
appictae  sunt  litterae  a  d  c  b  in  L  229  toti  ML^G  toto  L* 

237  adortos  M^  238  oris  ML  horis  G  243  orbes  M'  245  som- 
nosque  ML  somnos  G  vocamus  Biirm.  locamus  0  252  mutua- 
que  JBentl.  multa  quod  M^  et  multa  M^LG  253  altera  Fayus 
alter  0 


10  MAMLII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

summaque  per  vaiias  maiieat  eognata  figuras. 

255       uune  tibi  signorum  lueeutis  undique  flammas 
ordinibus  certis  referam,  primumque  caneutur 
quae  media  obliquo  praecingunt  ordine  mundum 
solemque  alternis  vicibus  per  tempora  portant 
atque  alia  adverso  luctantia  sidera  mundo ; 

260  omnia,  quae  possis  caelo  numerare  sereno ; 
e  quibus  et  ratio  fatorum  ducitur  omnis, 
ut  sit  idem  mundi  primum  quod  oontinet  areem. 
aurato  princeps  Aries  in  vellere  fulgens 
respicit  admirans  aversum  surgere  Taurum 

265  summisso  vultu  Geminos  et  fronte  vocantem. 

quos  sequitur  Cancer,  Cancrum  Leo,  Virgo  Leonem. 
aequato  tum  Libra  die  cum  tempore  noctis 
attrahit  ardenti  fulgentem  Scorpion  astro. 
in  cuius  caudam  contento  dirigit  arcu 

270  mixtus  equo  volucrem  missurus  iamque  sagittam. 
tum  venit  angusto  Capricornus  sidere  fiexus : 
post  liunc  inflexa  defundit  Aquarius  urna 
Piscibus  assuetas  avide  subeuntibus  undas, 
quos  Aries  tangit  claudentis  ultima  signa. 

275       at  qua  fulgentis  caelum  consurgit  ad  Arctos. 
omnia  quae  summo  despectant  sidera  mundo, 
nec  norunt  obitus  unoque  in  vertice  tendunt. 
in  diversa  situ  caelumque  et  sidera  torqueus 
aera  per  gelidum  tenuis  deducitur  axis 

280  libratumque  regit  diverso  cardine  mundum. 

278  Germ.  Arat.  I  387:    'defundit  Aquarius  undas' 

262  post  h.  i\:    de  Xn  signis   de   ariete  L    de  XII  fiignis  et 
primo  de  ariete  M  (/«  m.i  264  aversum  M  adversum  LG 

•265  vocantem  M'LG  nocautem  M*        271  angusto  LG  augusto  M 

272  inflexa  defundit  Aquarius  uma  M   intiexam  diffundit  A. 
uruam  LG  274  claudentis  G  cludentis  ML  275  at  qua 

Scul.  atque  M  atqui  LG      caelum  M  caelo  LG      in  ;«.:  axis  M 
de  axe  L  276  mundo  0   caelo  C  277  unoque  LG  imo- 

que  M      tendunt  Schrader  tantum  0         27h  torquens  Schrader 
torquent  0         280  liberatumque  L' 


V.  254-308  MANILn  ASTRONOMICA  11 

sidereus  circa  medium  quem  volvitur  orbis 

aetheriosque  rotat  cursus :    immotus  at  ille 

in  biuas  Aretos  magui  per  inania  mundi 

perque  ipsum  terrae  directus  constitit  orbem. 

nec  vero  e  solido  stat  robore  f  corporis  eius.  285 

neo  grave  pondus  liabet,  quod  onus  ferat  aetheris  alti ; 

sed  cum  aer  omnis  semper  volvatur  in  orbem, 

quoque  semel  coepit.  totus  volet  undique  in  ipsum,, 

quodcumque  in  medio  est,  circa  quod  cuncta  moventur, 

usque  adeo  tenue,  ut  verti  non  possit  in  ipsum  «ao 

nec  iam  inclinari  nec  se  convertere  in  orbem, 

hoc  dixere  axem,  quia  motum  non  habet  ullum, 

ipse  videt  circa  volitautia  cuncta  moveri. 

sunima  tenent  eius  miseris  notissima  nautis 

signa  per  immensum  cupidos  ducentia  pontum;  uro 

maioremque  Helice  maior  decircinat  arcum, 

septem  illam  stellae  certantes  lumine  signant, 

qua  duce  per  fluctus  Graiae  dant  vela  carinae. 

angusto  Cynosura  brevis  torquetur  in  orbe 

quam  spatio,  tam  luce  minor ;   sed  iudiee  vincit  .foo 

maiorem  Tyrio.   Poenis  haec  certior  auctor, 

non  apparentem  pelago  quaerentibus  orbem. 

nec  paribus  positae  sunt  frontibus ;  utraque  caudam 

vergit  in  alterius  rostro  sequiturque  sequeutem. 

has  inter  fusus  circumque  amplexus  utramque  aos 

dividit  et  cingit  stellis  ardentibus  Anguis, 

ne  coeant  abeantve  suis  a  sedibus  umquam. 

hunc  inter  mediumque  orbem,  quo  sidera  septem 

301  Germ.  Arat.  I  45:  "^certior  est  Cynosura' 

282  aetheriosque  M  aethereosque  LG  284  constitit  Scal. 

conspicit  0  285  stat  robore  0       corporis  eius  (ei')  M  cor- 

poris    ei  LG    corpus   in   illo  ego    corporis    axis   Bech.    corporis 
aerei  Bickel  corporeusque  Housm.  200  possit  LG  posset  TS. 

294  notissima  LG  novissima  M  {in  m.  notissima)  de  Argo- 
nautis  ML  {in  m.)  295  pontus  L'  296  Helicen  M  arciom  M 
{ss.  u;   in  m.  arcum)  arctum  LG  298  Graia  .  .  .  carine  M 

804  rostrum  Bentl.  S05  de  angue  L  {in  m.) 


12  MANILII  ASTRONOmCA  Lib.  1 

per  bis  sena  volant  contra  nitentia  signa 

310  mixta  ex  diversis  consurgunt  viribus  astra 

hinc  vicina  polo  Phocbique  hinc  proxima  flammis; 
quae  quia  dissimilis,  qua  pugnat,   tcmperat  aer, 
frugiferum  sub  se  reddunt  mortalibus  orbem. 
proxima  frigentis  Arctos  boreamque  rigentera 

315  nixa  venit  species  genibus  sibi  consoia  causae. 
a  tergo  nitet  Arctophylax,  idemque  Bootes, 
quod  stimulis  iunctis  instat  de  more  iuvencis, 
Arcturumque  rapit  medio  sub  pectore  secum. 
at  parte  ex  alia  claro  volat  orbe  Corona, 

320  luce  mieans  varia ;   nam  stella  vincitur  una 
circulus,  in  media  radiat  quae  maxima  fronte 
candidaque  ardenti  distinguit  lumina  f  lamma  : 
Gnosia  desertae  fulgent  monimenta  puellae. 
at  Lyra  diductis  per  caelum  cornibus  inter 

325  sidera  conspicitur,  qua  quondam  ceperat  Orpheus 
omne  quod  attigerat  cantu  manesque  per  ipsos 
fecit  iter  domuitque  infcrnas  carmine  leges. 
hino  caelestis  honos  similisque  potentia  causae : 
tunc  silvas  et  saxa  trahens,  nunc  sidera  ducit 

330  et  rapit  immensum  mundi  revolubilis  orbem. 
Serpentem  magnis  Ophiuchus  nomine  signis 
dividit,  ut  toto  cingentem  corpore  corpus 
explicet  et  nodos  sinuataque  terga  por  oilxs: 

»09  nitentia  LG  nicentia  M'  lucentia  M'  3ii  vicina]  vi- 

cena  M  polo  Fingreus  poli  LG  caeli  buic  M  (m  m.  solo  hic 
caeli,  qtiiOus  verhis  deletis  ss.  poli  caelique  binc)  Phoebique 
Schrader  caelique  LG  Sl4  rigentem  LG  regentem  M 

:U6  post  313  LG  ad  h.  v.:  Arctopbilax  M  Artofilax  L  317  sti- 
mulis  BenlL  similis  0  321  media  MG  medio  L       radiat  M 

radians  L  radiaut  G  323  fulgent  M  et  fulgent  LG  324  at 
Scal.  et  0        diductis  Sca].  deductis  0  826  manesque  ML* 

manensque  L'  manansque  G  331  serpentem  LG  ingentem  M 
magnis]  Graiis  Bentl.  Opbiucus  LG  Orpbeu  de  M  {in  m.  no 
Opbiucus)  signis]  dictus  JBentl.  332  ut  toto  ego  et  toto  M 
/Vetiam  toto  L  (i)i  Utura  et)  atque  etiam  toto  G  cingentem  M* 
{etiam  in  m.)   ingcntem  M'L    ingens  G  333  explicet  MLG' 

explicat  G'     et  G  ut  ML 


V.  309—356  MANILII  ASTRONOMICA  13 

respicit  ille  tamen  molli  cervice  reflexus 

et  redit  effusis  per  laxa  volumina  palmis:  335 

semper  erit  paribus  bellum,  quia  viribus  aequant. 

proxima  sors  Cycni,  quem  caelo  luppiter  ipse 

imposuit,  formae  pretium,  qua  cepit  amantem, 

cum  deus  in  niveum  descendit  versus  olorem 

tergaque  fidenti  subiecit  plumea  Ledae.  340 

nunc  quoque  diductas  volitat  stellatus  in  alas. 

hino  imitata  nitent  cursumque  habitumque  Sagittae 

sidera.  tum  magni  lovis  ales  fertur  in  altum, 

assueto  volitans  gestet  ceu  fulmina  mundo, 

digna  love  et  caelo,  quod  sacris  instruit  armis.  345 

tum  quoque  de  ponto  surgit  Delphinus  ad  astra, 

oceani  caelique  decus,  per  utrumque  sacratus. 

quem  rapido  conatus  Equus  comprendere  cursu 

festinat  pectus  fulgenti  sidere  clarus. 

et  finitur  in  Andromeda ;    [quam   Perseus   armis  350 

eripit  et  sociat  sibi,  cui]  succedit  iniquo 

divisum  spatio,  quod  tertia  lampada  dispar 

conspicitur  paribus,  Deltoton  nomine  sidus, 

ex  simili  dictum ;  Cepheusque  et  Cassiepia 

in  poenas  signata  suas  iuxtaque  relictam  355 

Andromedam  vastos  metuentem  pristis  hiatus, 

355—356   Germ.  Arat.  I  199 — 200    'planctura  relictam  Andro- 
medam' 

335  redit  Bentl.  dedit  0      etfusisj  elusis  Bentl.  838  pre- 

tium  ML  pretio  G  339  in  niveum  LG  inimicum  M  (imicum 

delelum,  in  m.  laevo  niveum)  340  plumea  M  (in  m.)  G  plu- 

rima  ML  341  diductas  Scal.  deductas  0  344  assueto  LG 

adsudet  et  M  ceu  ML  cui  G  mundo  Bentl.  mundi  0 

347  oceani  M*LG  octavi  M'  348  equus  LG  divo  M  349  cla- 
rus  LG  claris  M  350  Andromedam  Jacob  850/1  quam  . .  . 
cui  delevit  Bentl.       eripit  LG  et  ripit  M  352  divisum  Beg. 

divisus  0  tertia  lampada  0  cui  lampas  tertia  Housm.  dispar 
LGM  (m  m.)  dispas  M  853  Deltoton  LG  de  toto  M  (1  post  de 
erasum)  354  Casiepia  LG  Casieppa  M  2^(^^t  '^-  ''-^-  sequunttir: 
399-442,  deinde  355—398,  tum  443—529,  566—611,  530—565, 
612— u.  a.  f.  0  ordinem  restituit  Scal.  cf.  Garrod  p.  XX 
855  signati  L'         relicta  Bentl.  356  pristis  Gron.  piscis  0 


14  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

expositaiii  ponto  doflet  scopulisque  revinctam. 
ni  veterein  Perseus  caelo  quoc^ue  servet  amorem 
auxilioque  iuvet  fugiendaque  Gorgonis  ora 

360  sustineat  spoliumque  sibi  pestemque  videnti. 
tum  vicina  ferens  nixo  vestigia  Tauro 
Heniochus  studio  mundumque  et  nomen  adeptus, 
quem  primum  curru  volitantem  luppiter  alto 
quadriiugis  conspexit  equis  caeloque  sacravit. 

365  hunc  subeunt  Haedi  claudentes  sidere  pontum, 
nobilis  et  muudi  nutrito  rege  Capella, 
cuius  ab  uberibus  magnum  ille  asceudit  Olympum. 
lacte  fero  crescens  ad  fulmina  vimque  tonandi ; 
hanc  ergo  aeternis  merito  sacravit  in  astris 

370  luppiter  et  caeli  caelum  mercede  rependit. 
Pleiadesque  Hyadesque  feri  pars  utraque  Tauri 
in  boream  scandunt.    haec  sunt  ac^uilonia  signa. 

aspice  uunc  infra  solis  surgentia  cursus, 
quae  super  exustas  labuntur  sidera  terras 

87:.  quaeque  inter  gelidum  Capricorni  sidus  et  axe 
iino  subnixum  vertuntur  lumina  mundum, 
altera  pars  orbis  sub  quis  iacet  invia  nobis 
ignotaeque  hominum  geutes  nec  transita  regna. 
commuue  ex  uno  lumen  ducentia  sole 

380  diversasque  unibras  laevaque  cadentia  sigua 
et  dextros  ortus  caelo  spectantia  verso. 
nec  minor  est  illis  mundus  nec  lumine  peior, 
nec  numerosa  minus  nascuntur  sidera  in  orbem. 
cetera  non  cedunt ;  uno  viucuntur  iu  astro, 


868  ni  Vj  ne  M  in  LG     servet  MLG*  fei-vet  G*        859  exilio- 
que  G  860  pestemque  Launoius  testemque  0  361  nixo 

Scal.  nexo  0         363  primum  F  primo  0         364  quari  iugis  G 
365  hunc  M*L-   tunc  M'L'G  claudentes  sidere  LG   eludentes 

sideia  M  366  nobilis  G  nubilis  ML  371  utraque  0 

37'2  Horean  G         375  inter  Housm.  intra  0      axe  Sca?.  axeni  0 
376   himina  ML  sidera  G      mundum  G  mundo  ML  377  iacet 

om.  G'  aquis  iacet  addidit  ?«.  saec.  XVII  Q  (m  m.)        380  lae- 
vaquo  M  laevamque  LG         ss.i  orbem  Bcntl.  orbe  0 


V.  357—412  MANILII  ASTRONOMICA  15 

Augusto,  sidus  nostro  quod  coutigit  orbi,  385 

Caesar  nuuc  terris,  post  caelo  maximus  auctor. 

cernere  vicinum  Geminis  licet  Oriona, 

in  magnam  caeli  tendentem  bracchia  partem 

nec  minus  extento  surgentem  ad  sidera  passu, 

singula  fulgentis  umeros  cui  lumina  signant  390 

et  tribus  obliquis  demissus  ducitur  ensis. 

at  caput  Orion  excelso  immersus  Olympo 

per  tria  subducto  signatur  lumina  vultu, 

non  quod  clara  minus,  sed  quod  magis  alta  recedunt. 

hoc  duce  per  totum  decurrunt  sidera  mundum.  395 

subsequitur  rapido  contenta  Canicula  cursu, 

qua  nullum  terris  violentius  advenit  astrum 

nec  gravius  cedit ;  nunc  horrida  frigore  surgit, 

nunc  vacuum  soli  f ulgentem  deserit  orbeni : 

sic  in  utrumque  movet  mundum  et  contraria  reddit.        400 

hanc  qui  surgentem,  primo  cum  redditur  ortu, 

montis  ab  excelso  speculantur  vertice  Tauri, 

eventus  frugum  varios  et  tcmpora  dicunt, 

quaeque  valetudo  veniat,  concordia  quanta; 

bella  facit  pacemque  refert  varieque  revertens  405 

sic  movet,  ut  vidit  munduni,  vultuque  gubernat. 

magna  fides  hoc  posse  color  cursusque  micantis 

in  radios :  vix  sole  minor,  nisi  quod  procul  haerens 

f  rigida  caeruleo  contorquet  luniina  vultu. 

cetera  vincuntur  specie,  nec  clarius  astrum  410 

tinguitur  oceano  caelumve  revisit  ab  undis. 

tunc  Procyon  veloxque  Lepus,  tum  nobilis  Argo 

:J86  Germ.  Arat.  I  2:  ''maximus  auctor'  401  Germ.  Arat.  I 
340:  'sidus  (Caniculam)  primo  speculatur  ab  ortu' 

S85— 386  damnat  Breiter  389  ad  M  om.  LG  392  excelso 
M  (in  Hi.)  LG  exesso  M  immersus  Scal.  inmensus  0  393  sig- 
uatur  LG  signantur  M  394  receduut  Breiter  recedant  0 

398  nunc  Breiter  nec  0     surgit  ML  saevit  G    2^0^^  hunc  versum 
sequuntur  443—529  0  399  nunc  Breiter  ne  M  haec  LG 

soli  Housm.  solis  0  401  qui  MG  quam  L  403  dicunt  ML 

ducunt  G         412  Procyon]  Prochion  0     lepus  ML  lupus  G 


16  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

in  caelum  subducta  raari,  quod  prima  cucurrit, 
emeritum  magnis  mundum  tenet  acta  periclis, 

415  Bervando  dea  facta  deos.  cui  proximus  Anguis 
squamea  dispositis  imitatur  lumina  flammis. 
et  Phoebo  sacer  Ales  et  una  gratus  laccho 
Crater  et  duplici  Centaurus  imagine  fulget, 
pars  hominis,  tergo  pectus  commissus  equino. 

420  ipsius  hinc  mundo  templum  est,  victrixque  solutis 
Ara  nitet  sacris,  vastos  cum  terra  gigantes 
in  caelum  furibunda  tulit.  tum  di  quoque  magnos 
quaesivere  deos ;  dubitavit  luppiter  ipse, 
quod  poterat  non  posse  timens,  cum  surgere  terram 

425  cerneret,  ut  verti  naturam  crederet  omnem, 
montibus  atque  aliis  aggestos  crescere  montes, 
et  tam  vicinos  fugientia  sidera  coUes, 
*arma  importantis  et  rupta  matre  creatos, 
*discordes  vultum  permixtaque  corpora  partus. 

4.^0  necdum  pestiferum  sibi  quemquam  <^aut)>  numina  norat 
si  qua  forent  maiora  suis.    tunc  luppiter  Arae 
sidera  constituit,  quae  nunc  quoque  maxima  fulgent. 
quam  propter  Cetus  convolvens  squamea  tcrga 
orbibus  insuz'git  tortis  et  fluctuat  alvo, 

435  intentans  morsum,  similis  iam  iamque  tenenti, 
qualis  ad  expositae  fatum  Cepheidos  undis 
expulit  adveniens  ultra  sua  litora  pontum. 

4S3  Germ.  Arat.  I  721:  ^equamea  terga' 


414  periclis  0   procellis  FM°"  416  imitatur  LGM  (»n  m.) 

mutantur  (deleto  n)  M  420  hinc  G  hic  ML  victrixque]  ma- 
trisque  M'  {in  m.)  421  gigantes  LG  gigantas  M         422  tum 

di  Scal.   tumidi  0  423  dubitavit  LG  esurcione  M  (rn  m.  ex- 

trudere)  425  ut  Housm.  et  0  426  altis  i,7/i,s  aggestos  LG 
adgressos  M^  aggressos  M*  428  et]  e  Jacob  creatos  ML  co- 
actoB  G       429  vultum  Jacub  vultu  0      corpora  M*LG  corpore  M* 

430  pestiferum  Scal.  hostiferum  0  <aut)>  Jacob  norat 
Bentl.  norant  0  431  tunc  luppiter  arae  LG  oravit  et  are 

(arae  in  m.)  M'   tunc  luppiter  axem  M*  {in  m.)  433  Cetusj 

coeptos  M'  coetus  M'  434  tortis  ML-G  tortus  L'  435  mor- 
sum  similis  G  morsu  similia  L  similem  morsum  M '  similis 
morsu  M' 


V.  413—466  MANILH  ASTRONOMICA  17 

tum  notius  Piscis  veuti  de  nomine  dictus 

exsurgit  de  parte  noti ;  cui  iuncta  f eruntur 

flexa  per  ingentis  stellarum  flumina  gyros.  i4o 

alterius  capiti  coniungit  Aquarius  undas 

amnis,  et  in  medium  coeunt  et  sidera  miscent. 

liis,  inter  solisque  vias  Arctosque  latentes 
axem  quae  mundi  stridentem  pondere  torquent, 
orbe  peregrino  caelum  depingitur  astris,  445 

quae  notia  antiqui  dixerunt  sidera  vates. 
ultima  quae  mundo  semper  volvuntur  in  imo, 
quis  innixa  manent  caeli  fulgentia  templa, 
nusquam  in  conspectum  redeuntia,  cardine  verso 
sublimis  speciem  mundi  similisque  figuras  430 

astrorum  referunt.   et  versas  frontibus  Arctos 
uno  distingui  medias  claudique  Dracone 
credimus  exemplo.    quamvis  fugientia  visus 
hunc  orbem  caeli  vertentis  sidera  cursu 
cardine  tam  simili  fultum,  quam  vertice,  pingunt.       4S5 

haec  igitur  magno  divisas  aethere  sedes 
signa  tenent  mundi  totum  deducta  per  orbem. 
tu  modo  corporeis  similis  ne  quaere  figuras, 
omnia  ut  aequali  fulgentia  membra  colore 
deficiat  nihil  aut  vacuum  qua  lumine  cesset.  46o 

non  poterit  mundus  sufferre  incendia  tanta, 
omnia  si  plenis  ardebunt  sidera  membris. 
quicquid  subduxit  flammis,  natura  pepercit 
succubitura  oneri,  formas  disiungere  tantum 
contenta  et  stellis  ostendere  sidera  certis.  465 

linea  designat  species,  atque  ignibus  ignes 


438  tunc  G        notbius  LG  439  porti  L'        iuncta  Scal 

cuncta  0  441  alterius  MG  ulterius  L  442  post  h.  v.  se- 

quuntur  355—398  0  446  notia  L*  nocia  L'M  nothia  G     si- 

dere  L^  448  innixa  Scal.  innexa  0       templa  ML  signa  G 

449  conspectum  L  conspectu  MG  450  speciem  M  speciae  L 

spetie  G  453  fugientia  Bentl.   fulgentia  0  455  pingunt 

Bentl.  pingit  0        469  omnia  ut  M-G  omnia  aut  M'  omni  aut  L 

4«o  aut  Bentl.   et  0       cesset  V^    cessit  0 

Manilii  Astronomica  ed.  van  Wageningen  2 


18  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

respondeut,  media  extremis  atque  ultima  summis 

creduntur ;   satis  est,  si  se  non  omnia  celant. 

praecipue  medio  cum  luna  implebitur  orbe, 
470  certa  nitent  mundo  tum  lumina,  conditur  omne 

stellarum  vulgus,  fugiunt  sine  nomine  signa. 

pura  licet  vacuo  tum  cernere  sidera  caelo, 

liec  fallunt  numero,  parvis  nec  mixta  feruntur. 

et  quo  clara  magis  possis  cognosccre  signa, 
475  non  varios  obitus  norunt  variosque  recursus, 

certa  sed  in  proprias  oriuntur  sidera  luees, 

natalesque  suos  occasumque  ordine  servant. 

nec  quicquam  in  tanta  magis  est  mirabile  mole, 

quam  ratio  et  certis  quod  legibus  omnia  parent. 
480  nusquam  turba  nocet,  nihil  ullis  partibus  errat, 

laxius  aut  brevius  mutatove  ordine  fertur. 

quid  tam  confusum  specie,  quid  tam  vice  certum  est  ? 
ac  mihi  tam  praesens  ratio  non  ulla  videtur, 

qua  pateat  mundum  divino  numine  verti 
485  atque  ipsum  esse  deum  nec  forte  coisse  magistra, 

ut  voluit  credi,  qui  primus  moenia  mundi 

seminibus  struxit  minimis  inquo  illa  resolvit, 

e  quis  et  maria  et  terras  et  sidera  caeli 

aetheraque  iramensis  fabricantem  finibus  orbes 
41)0  solventemque  alios  constare  et  cuncta  reverti 

in  sua  principia  et  rerum  mutare  figuras. 

quis  credat  tantas  operum  sine  numine  moles, 

ex  minimis  caGcoquc  creatum  foedere  mundum  ? 

si  f ors  ista  dedit  nobis,  fors  ipsa  gubernet ; 
495  at  cur  dispositis  vicibus  consurgere  signa 

467  uiedia  FVj    mediae  0  469   impletur  in    Woltjcr 

470  tum  Postg.  cum  0  lumina  M'  luna  M*LG  conditur  ML* 
ceditur  L'  caeditur  G       472  pura  Scal.  plura  0        474  quod  L* 

475  variosve  Bentl.  470  caeteris  L'  4S0  errat  M*LG 

errant  M*  errans  L.  Mueller  481  laxius]  partibus  M*       aut 

Carrio  et  0  brevius  Benth  levius  0  482  post  h.  v.:  de  aeter- 
nitate  mundi  0  484  qua  M  quam  LG  489  immensis  Bentl. 
inmensos  0  492  credat  LG  credit  M  493  eaecoque  LG 

celoque  M 


V.  467—5-23  MAXILII  ASTRONOMICA  19 

et  velut  imperio  praeseriptos  reddere  cursus 
cernimus  ac  iiullis  properantibus  ulla  relinqui  ? 
cur  eadem  aestivas  exornant  sidera  noctes 
semper  et  hibernas  eadem,  certamque  figuram 
quisque  dies  reddit  mundo  certamque  relinquit  ? 
iam  tum,  cum  Graiae  verterunt  Pergama  gentes, 
Arctos  et  Orion  adversis  frontibus  ibant, 
haec  contenta  suos  in  vertice  flectere  gyros, 
ille  ex  diverso  vertentem  surgere  contra 
obvius  et  toto  semper  decurrere  mundo. 
temporaque  obscurae  noctis  deprendere  signis 
iam  poterant,  caelumque  suas  distinxerat  horas. 
quot  post  excidium  Troiae  sunt  eruta  regna  ! 
quot  capti  populi !  quotiens  fortuna  per  orbem 
servitium  imperiumque  tulit  varieque  revertit  I 
Troianos  cineres  in  quantum  oblita  refovit 
imperium  !    fatis  Asiae  iam  Graecia  pressa  est. 
saecula  dinumerare  piget,  quotiensque  recurrens 
lustrarit  mundum  vario  sol  igneus  orbe. 
omnia  mortali  mutantur  lege  creata, 
nec  se  eognoscunt  terrae  vertentibus  annis 
oxutas  variam  faciem  per  saecula  gentes. 
at  manet  incolumis  mundus  suaque  omnia  servat, 
quae  nec  longa  dies  auget  minuitque  senectus, 
nec  motus  puucto  curvat  cursusque  f atigat : 
idem  semper  erit,  quoniam  semper  fuit  idem. 
non  alium  videre  patres  aliumve  nepotes 
aspicient:  deus  est,  qui  non  mutatur  in  aevo. 

49«  reddere  LG  credere  M  4!)s  aestivo  L'  501  Graiae 

verterunt  G  Graia  everterunt  M*L  Graie  everterunt  M-  Per- 
gama]  per  magna  M^  502  Arctos  M^  Arctus  M^G  505  mun- 
do]  caelo  G^  507  poterat  G  508  quot  G   quod  ML 

509  quot  G  quod  ML  514  lustrarit  G  lustraret  L^  lustrari  M 
lustrarat  L*  51«  terra  evertentibus  M       annis  LG  annos  M 

517  exutas  variani  M-G  lunariam  exutam  M^  xutas  variam  L 
(e  initiale  deesti  519  miuuitve  Bentl.  5-20  puncto  ML- 

ponto  L^G  curvat  MG  currat  L  cursusve  BenlJ  521  idem  G 
isdem  ML 

2* 


20  MANILU  ASTRONOMICA  Lib.  l 

numquam  transversas  solem  decurrere  ad  Arctos 

525  nec  mutare  vias  et  in  ortum  verterc  cursus 
auroramque  novis  nascentem  ostendere  terris, 
nec  lunam  certos  excedere  luminis  orbes 
sed  servare  modum,  quo  crescat  quove  recedat, 
nec  cadere  in  terram  pendentia  sidera  caelo 

.«,30  sed  dimensa  suis  consumere  tempora  signis : 
non  casus  opus  est,  magni  sed  numinis  ordo. 

haec  igitur  texunt  aequali  sidera  tractu 
ignibus  in  varias  caelum  laqueantia  formas. 
altius  his  nihil  est ;  haec  sunt  fastigia  mundi ; 

6J5  publica  naturae  domus  his  contenta  tenetur 
finibus  amplectens  pontum  terrasque  iacentis. 
omnia  concordi  tractu  veniuntque  caduntque, 
qua  semel  incubuit  caelum  versumque  resurgit. 
ipse  autem  quantum  convexo  mundus  Olympo 

540  obtineat  spatium,  quantis  bis  sena  ferantur 
finibus  astra,  docet  ratio,  cui  nulla  resistunt 
claustra  nec  immensae  moies,  ceduntque  recessus. 
omnia  succumbunt,  ipsum  est  penetrabile  caelum. 
nam  quantum  a  terris  atque  aequore  signa  receduut, 

5^5  tantum  biua  patent.  quacumque  inciditur  orbis 
per  medium,  pars  efficitur  tura  tertia  gyri, 
exiguo  dirimens  solidam  discrimine  sumniam. 
summum  igitur  caelum  bis  bina  refugit  ab  imo 
astra,  {e^  bis  senis  ut  sit  pars  tertia  signis. 

550  sed  quia  per  medium  est  tellus  suspensa  profundum, 
binis  a  summo  signis  discedit  et  imo. 
hinc  igitur  quodoumque  supra  te  suspicis  ipse, 
qua  per  inane  meant  oculi  quaque  ire  recusant. 

620  post  h.  V.:  de  parallelis  circulis  ML  (in  m.  G)  deinde  se- 
qituntur  566 — 611  0  63«  sidere  L^  533  in  varias  caelum 
ML*  in  caelum  varias  L'G  536  coutenta]   eet  tecta  M 

538  post  h.  V.  scqnitur:  de  latitudine   et  magnitudine  muudi  et 
signorum  M   de  m.  et  1.  m.  et  s.  LG  545  quarumque  M 

548  refigit  G'        54«  a.stra]  altera  G  man.  rec.  in  m.     <^e^  Bentl. 
551  imo]  uno  G       552  hinc  igitur]  hac  geritur  M       558  qua  G 
//ua  L  que  M     quaque  L*G  quique  L*  queque  M 


V.  524-580  MANILII  ASTRONOMICA  21 

binis  aequandum  est  signis,  sex  tanta  rotundae 

efficiunt  orbem  zonae,  qua  signa  feruntur  555 

bis  sex  aequali  spatio  texentia  caelum. 

nec  mirere  vagos  partus  eadem  esse  per  astra 

et  mixtum  ingenti  generis  discrimine  fatum, 

singula  cum  tantum  teneant  tantoque  ferantur 

tempore ;  sex  tota  surgentia  sidera  luce  560 


restat  ut  aetherios  fines  tibi  reddere  coner 
filaque  dispositis  vicibus  comitantia  caelum 
per  quae  dirigitur  signorum  flammeus  ordo. 
[circulus  a  summo  nascentem  vertice  mundum 
permeat  Arctophylaca  petens  per  terga  draconis]  565 

circulus  ad  boream  fulgentem  sustinet  Arcton 
sexque  fugit  solidas  a  caeli  vertice  partes. 
alter  ad  extremi  decurrens  sidera  Canori, 
in  quo  consummat  Phoebus  lucemque  moramque 
tardaque  per  longos  circumfert  lumina  flexus,  570 

aestivum  medio  nomen  sibi  sumit  ab  aestu 
temporis  et  titulo  potitur  metamque  volantis 
solis  et  extremos  designat  fervidus  actus 
et  quinque  in  partes  aquilonis  distat  ab  orbe. 
tertius  in  media  mundi  regione  locatus  575 

ingenti  spira  totum  praecingit  Olympum 
parte  ab  utraque  videns  axem,  quo  limite  Phoebus 
componit  paribus  numeris  noctemque  diemque 
veris  et  autumni  currens  per  tempora  mixta, 
clim  medium  aequali  distinguit  limite  caelum  580 

654  tanta  L*G-  tantam  L'  tante  M       568  fatum  LG  fetum  M 
669  singula]  signa  M  560  post  luce  versum  excidisse  putat 

Jacob  de  coluris  LG  (in  m.  man.  rec.)  de  circulis  caelestibus 
de  coluris  M  564—565  delevit  Scal.;  post  565  in  M:  tangit  et 
Origenen  (lege  Erigonen)  chelarum  summa  regidit  {lege  recidit) 
eexque  fugit  solidas  caeli  vertice  partes;  deinde  sequuntur  612 
— 926  566  post  h.  V.:   de  parallelis  circulis  MG  (in  m.) 

571  aestivom  M*  572  metamque  Bentl.  metaque  0  676  spira 
Scal.  spera  0  577  quo  limite  Scal.  quo  lumine  0  qua  lumine 
Housm.         680  medio  G'     limite  ML  lumine  G 


22  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

quattuor  et  gradibus  sua  fila  reducit  ab  aestu. 
proximus  hunc  ultra   brumalis  nomine  limes 
ultima  designat  fugientis  limina  solis 
invidaque  obliqua  radiorum  munera  flamma 

585  dat  per  iter  minimum  nobis ;   sed  finibus  illis, 
quos  super  incubuit,  longa  stant  tempora  luce. 
vixque  dies  transit  candentem  extenta  per  aestura, 
bisque  iacet  binis  summotus  partibus  orbis. 
unus  ab  his  superest  extremo  proximus  axi 

690  circulus,  austrinas  qui  stringit  et  obsidet  Arctos. 
hic  quoque  brumalem  per  partes  quinque  relinquit, 
et  quantum  a  nostro  sublimis  cardine  gvrus, 
distat  ab  adverso  tantundem  proximus  illi. 
[sic  tibi  per  binas  vertex  a  vertice  partes 

595  divisus  duplici  summa  circumdat  Olympum 
et  per  quinque  notat  signantis  tempora  fines.] 
his  eadem  est  via  quae  mundo  pariterque  rotantur 
inclines  sociosque  ortus  occasibus  aequant, 
quandoquidem  secti,  qua  totus  voh-itur  orbis. 

60'j  fila  trahunt  alti  cursum  comitantia  caeli 
intervalla   pari  servantes  limite  (semper 
divisosque  semel  fines  sortemque  dicatam. 
sunt  duo,  quos  recipit  ductos  a  vertice  vertox. 
inter  se  adversi,  qui  cunctos  ante  relatos 

605  seque  secant  gemino  coeuntes  cardine  mundi 
transversoque  polo  rectum  ducuntur  in  axem, 
tempora   signantos  anni  caelumque  per  astra 
quattuor  in  partes  divisuni  mensibus  aequis. 
alter  ab  excelso  decurrens  limes  Oljmpo 

682  limes  EIUs  timens  M  tingens  L'  tangens  L*G  cingens  L' 
688  fugieutis  limina  Scal.  fulgentis  lumina  0         584     invida- 
que  Scal.  inviaque  0         58»  nobis  Vj  vobis  0         590  austrinas 
Seg.    astrinu  M'   austrinus  M*LO  stringit]  stringet  M 

691  hinc  M        59t— 59«  interpolatori  tribuit  Hoiism.        595  aum- 
mam  M         699  quandoquidem]  quaudo  vidiem  M'  (in  m.  viam) 
secti  qua  Bentl.  soxto  quo  M  sexti  quo  LG         B02  fines  sor- 
temque  MG  sortem  finesque  L  «03  a  vertite  vertice  M^ 

in  m.:  coluri  G  (man.  rec.)         «0«  recto  M* 


V.  581—636  MANILII  ASTRONOMICA  23 

serpentis  caudam  siccas  et  dividit  Arctos,  eio 

et  iuga  Chelarum  medio  volitantia  gyro 

extremamque  secans  Hydram  mediumcjue  sub  austris 

Centaurum  adverso  concurrit  rursus  in  axe 

et  redit  in  eaelum  squamosaque  tergora  Ceti 

Lanigerique  notat  fines  clarumque  Trigonum  6i5 

Andromedaeque  sinus  imos,  vestigia  matris 

principiumque  suum  repetito  cardine  claudit. 

alter  in  liunc  medium  summumque  incumbit  in  axem 

perque  pedes  primos  cervicem  transit  et  Ursae, 

quara  septem  stellae  primam  iam  sole  remoto  620 

producunt  nigrae  praebentem  lumina  nocti, 

et  Geminis  Cancrum  dirimit  stringitque  flagrantem 

ore  Canem  clavumque  Ratis,  quae  vicerat  aequor. 

inde  axem  occultum  per  gyri  signa  prioris 

transversa  atque  illo  rursus  de  limite  taugit  625 

te,  Capricorne,  tuisque  Aquilam  designat  ab  astris, 

perque  Lyram  inversam  currens  spirasque  Draconis 

posteriora  pedum  Cvnosurae  praeterit  astra 

transversamque  secat  vicino  cardine  caudam. 

hic  iterum  coit  ipse  sibi  memor,  unde  profectus.  63o 

atque  hos  aeterna  fixerunt  tempora  sede 
immotis  per  signa  modis  statione  perenni. 
hos  volucris  fecere  duos ;  namque  alter  ab  ipsa 
consurgens  Helice  medium  praecidit  Olj-mpum 
discernitque  diem  sextamque  examinat  horam  635 

et  paribus  spatiis  occasus  cernit  et  ortus. 

635  Lucan.  VIII  467:  ^Libra  pares  examiiiat  horas' 

811  post  h.  V.  seqicimtur  530 — 565  0       612  secans]  serans  M 
austris  F  astris  0         614  caelum  M  caetum  LG      squamosaque] 
in  qua  mosaque  M     Ceti]  caeti  G  coeti  ML         616  vestigia  ML- 
fastigia  L^G  619  transit  et]  pectus  M^  621  lumina]  lu- 

milia  M  622  stringit  fragrantem  M  623  canum  M 

625  dilimite  M  627  currensque  spiras  M^  62S  praeterit] 

preterit  M  perterit  LG         630  unde]  inde  M    post  h.  v. :  de  ana- 
bibazonte  et  horizonte  LG,  uihil  in  M     631  hos  Hoiism.  hoc  0 
aeterna  .  .  .  sede  M  aeteruam  .  .  .  sedem  LG  635  diemque 

sextam  exhuminat  M 


24  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

hic  mutat  per  sigua  vices ;  seu  si  quis  eoos 
seu  petit  hesperios,  supra  se  circinat  orbem 
vertieibus  super  astantem  me3iumque  secantem 

640  caelum  et  diviso  siguantem  culmine  mundum 

(quando  aliis  aliud  medium  est ;  volat  hora  per  orbem), 
cumque  loco  terrae  caelumque  et  tempora  mutat. 
atque  ubi  se  primis  extoUit  Phoebus  ab  undis, 
illis  sexta  manet,  quos  tum  premit  aureus  orbis. 

645  rursus  ad  hesperios  sexta  est,  ubi  cedit  in  umbras ; 
nos  primam  ac  summam  sextam  numeramus  utramque 
et  gelidum  extremo  lumen  sentimus  ab  igni. 
alterius  fines  si  vis  cognoscere  gyri, 
circumfer  faciles  oculos  vultumque  per  orbem. 

650  quicquid  erit  caelique  imum  terraeque  supremum, 
qua  coit  ipse  sibi  nuUo  discrimine  mundus 
redditque  aut  recipit  fulgentia  sidera  ponto, 
praecingit  tenui  transversum  limite  mundum. 
haec  quoque  per  totum  volitabit  linea  caelum, 

655  non  tantum  ad  medium  vergens  mediumque  repente 
orbem,  nunc  septem  ad  stellas  nec  mota  sub  astra, 
sed  quacumque  vagae  tulerint  vestigia  plantae 
has  modo  terrarum  nunc  has  gradientis  in  oras, 
semper  erit  novus  et  terris  mutabitur  arcus ; 

660  quippe  aliud  caelum  ostendens  aliudque  relinquens 
dimidium  teget  et  referet  varioque  motabit 
fine  et  cum  visu  pariter  sua  fila  movente. 

«37  seu]  ceu  Br.  (cf.  ad  I  835)  nam  Bmtl.         688  parit  M 
«40  i  ulminat  M         «41  versum  bis  scriptum  in  M,  scd  semel  de- 
letum  (fol.  VII")  post  642  transposuit  Scal.;  paventhesis  est 
«42  et]  om.  M  «43  abundus  M  «44  tum]  tamen  M 

«40  utrainque]  utranque  6  utraque  LM*  utroque  M'         «47  ex- 
tremum  M  648  si  vis]  suos  M       gyri]  giri  L'G  giris  ML* 

«49  vultumque]  multum  per  M         «60  terraeque  G  terraque  ML 

«65  non]  nunc  Meg.  tantum]  tractum  Housm.  mediumque 
repente]  mundique  tepentem  Housm.  «66  nec  mota  Housm. 
nunc  mota  0  «67   quacumque  Bentl.   quaecumque  0 

«68  oras  F   horas  0  6«l  teget  Scal.  tegit  MG  regit  L       re- 

feret  Scal.  refert  0 


V.  637-693  MANILII  ASTRONOMICA      ,  25 

hic  terrestris  erit,  quia  terram  amplectitur  orbis, 

[et  mundum  pleno  praecingit  limite  gyrus] 

atque  a  fine  trahens  titulum  memoratur  horizon.  665 

his  adice  obliquos  adversaque  fila  trahentis 
inter  se  gyros,  quorum  fulgentia  signa 
alter  habet,  per  quae  Phoebus  moderatur  habenas, 
subsequiturque  suo  solem  vaga  Delia  curru, 
et  quinque  adverso  luctantia  sidera  mundo  67o 

exercent  varias  naturae  lege  choreas, 
hunc  tenet  a  summo  Cancer,  Capricornus  ab  imo, 
bis  recipit,  lucem  qui  circulus  aequat  et  umbras, 
Lanigeri  et  Librae  signo  sua  fila  secantem. 
sic  per  tres  gyros  inflexus  ducitur  orbis  675 

rectaque  devexo  f  allit  vestigia  clivo ; 
nec  visus  aciemque  fugit  tantumque  notari 
mente  potest,  sicut  cernuntur  mente  priores, 
sed  nitet  ingenti  stellatus  balteus  orbe 
insignemque  f  acit  caelato  lumine  mundum  eso 

et  ter  vicenas  partes  patet  atque  trecentas 
in  longum ;   bis  sex  latescit  f  ascia  partes, 
quae  cohibet  vario  labentia  sidera  cursu. 
alter  in  adversum  positus  succedit  ad  Arctos 
et  paulum  a  boreae  gyro  sua  fila  reducit  685 

transitque  inversae  per  sidera  Cassiepiae. 
inde  per  obliquum  descendens  tangit  Olorem 
aestivosque  secat  fines  Aquilamque  supinam 
temporaque  aequantem  gyrum  zonamque  ferentem 
Solis  equos  inter  caudam,  qua  Scorpius  ardet,  6i)o 

extremamque  Sagittari  laevam  atque  Sagittam. 
inde  suos  sinuat  flexus  per  crura  pedesque 
Centauri  alterius  rursusque  ascendere  caelum 

664  pleno  M  plano  LG;  versum  damnavit  Bentl.  665  bo- 

rizon]  orizon  LG  orison  M  post  h.  v.:  de  zodiaco  et  lacteo  cir- 
culis  L  {in  m.  M)  de  zodiaco  lacteo  G  669  om.  M  675  tres 
LG  terris  M  «83  cursura  M  684  positua  Bentl.  positos  ML^ 
positas  L*G  685  ad  boreae  giros  G  686  transque  M 

Cassioe  pie  M  Casiepiae  LG         690  equis  M 


26  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

incipit  Argivumque  Ratem  per  aplustria  suumia 

695  et  medium  mundi  gyrum  Geminosque  per  ima 

signa  secat,  subit  Henioehum,  teque,  unde  profectus, 
Cassiepia,  petens  super  ipsum  Persea  transit 
orbemque  ex  illa  coeptum  concludit  in  ipsa 
trisque  secat  medios  g3'ros  et  signa  ferentem 

700  partibus  e  binis,  quotiens  praeciditur  ipse. 
nec  quaerendus  erit:  visus  incurrit  in  ipsos 
sponte  sua  seque  ipse  docet  cogitque  notari. 
namque  in  caeruleo  candens  nitet  orbita  mundo 
ceu  missura  diem  subito  caeluraque  recludens. 

705  ac  veluti  virides  discernit  semita  campos, 
quam  terit  assiduo  renovans  iter  orbita  tractu  ; 
[inter  divisas  aequalibus  est  via  partis] 
ut  freta  canescunt  sulcum  ducente  carina 
accipiuntque  viam  fluctus  spumantibus  undis, 

710  quam  tortus  verso  movit  de  gurgite  vertex, 
candidus  in  nigro  lucet  sic  limes  Olympo 
caeruleum  findens  ingenti  lumine  raundum. 
utque  suos  arcus  per  nubila  circinat  Iris, 
sic  superincurabit  signato  culmine  limes 

715  candidus  et  resupina  facit  mortalibus  ora, 

dum  nova  por  caecam  mirantur  lumina  noctem 
inquiruntque  sacras  humano  pectore  causas, 
num  se  diductis  conetur  solvere  moles 
segminibus,  raraque  labent  compagiue  rimae 

720  admittantque  novum  laxato  tegmine  lunien ;    — 

694  Germ   Arat.  345:  'Argoae  .  .  aplustria  puppis' 

694  Argunemque  M'     amplustria  M        695  ima  0  imum  C 
m;  Casique  pia  M'  Casiopea  M*  Casiepia  LG       petens  om.  M' 

699  secant  M  70t  subitum  M  706  tractu]  tactum  M 

707  divisas  L-G^  divisis  ML'G^      aequalibus]  aequabilis  ScaL 
via]  quia  i?//w;  v.  delevit  Bcntl.        712  tindens  ML-  fiiigeus  L'G 

713  nubilat  .  .  .  hiris  M         7ltt  caecam]  tactam  M     mirantur 
V*°     vibrantur  0  7H  diductis  Scal.  deductis  0  719  seg- 

minibus  Scal.  seminibus  0        compagine  rimae  M'LG  compage 
carinae  M-         720  admutantque  L' 


V.  694—747  MANILII  ASTRONOMICA  27 

quid  sibi  non  timeant,  magni  cuni  vulnera  caeli 

conspieiant,  feriatque  oculos  iniuria  mundi  ?  — 

an  coeat  mundus,  duplicisque  extrema  cavernao 

conveniant  caelique  oras  et  sidera  iungant. 

perque  ipsos  fiat  nexus  manifesta  cicatrix  735 

fusuram  faciens  mundi,  stipatus  et  orbis 

aeriam  in  nebulam  clara  compagiue  versus 

in  cuneos  alti  cogat  fundamina  caeli. 

an  melius  manet  illa  fides,  per  saecula  prisca 

illac  solis  equos  diversis  cursibus  isse  730 

atque  aliam  trivisse  viam,  longumque  per  aevum 

exustas  sedes  incoctaque  sidera  flammis 

eaeruleam  verso  speciem  mutasse  colore, 

infusumque  loco  cinerem  mundumque  sepultum  ? 

fama  etiam  antiquis  ad  nos  descendit  ab  annis  735 

Phaethontem  patrio  curru  per  signa  volantem, 

dum  nova  miratur  propius  spectacula  mundi 

et  puer  in  caelo  ludit  curruque  superbus 

luxuriat  mundo,  cuj^it  et  maiora  parente, 

monstratas  liquisse  vias  orbemque  rigenti  740 

imposuisse  polo ;   nec  signa  insueta  tulisse 

errantis  meta  flammas  cursumque  solutum, 

*deflexum  solito  cursu  curvisque  quadrigis. 

quid  querimur  fhmimas  totum  saevisse  per  orbem, 

terrarumque  rogum  cunctas  arsisse  per  urbes,  745 

cum  vaga  dispersi  fiuitarunt  lumina  currus, 

et  caelum  exustura  est  ?  luit  ipse  incendia  mundus. 


721  sibi  Gron.  quasi  0  723  mundus  M  mundum  LG  non- 
dum  EUis  724  oras  M  horas  LG  726  fnsuram  ML'G  fissu- 
ramL^  72S  altique  M  730  illaM^  732  exustasML^G  exutasL^ 
734  infusumque  MG  infusum  L  736  cursu  M  738  curru- 

que  G  cursuque  ML        739  parente  M-  parentem  LG  patente  M' 

740  rigenti  Jacoh   rigentem  G    regentem  ML  742  meta 

Bentl.  nutu  M-L-G  natu  M'L'     cursumque  M^  currumque  M-LG 

748  post  739  transposuit  Postg.,  post  741  Jacoh,  alteri  recen- 
sioni  ego  trihui  744  quid  M   quod  L'  quo  L-G  745  que 

om.  L     urbes  LG  orbes  M         747  luit]  ut  M'     ipse]  ipsa  M* 


28  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

et  nova  vicinis  flagrarunt  sidera  flammis 
nunc  quoque  praeteriti  faciem  referentia  casus. 

750  nec  mihi  celanda  est  famae  vulgata  vetustas 
mollior:   e  niveo  lactis  fluxisse  liquorem 
pectore  reginae  divum  caelumque  colore 
infecisse  suo.    quapropter  lacteus  orbis 
dicitur,  et  nomen  causa  descendit  ab  ipsa. 

755  an  maior  densa  stellarum  turba  corona 
convexit  flammas  et  crasso  lumine  candet, 
et  fulgore  nitet  collato  clarior  orbis  ? 
an  fortes  animae  dignataque  nomina  caelo 
corporibus  resoluta  suis  terraeque  remissa 

760  huc  migrant  ex  orbe  suumque  habitantia  caelum 
aetherios  vivunt  annos  mundoque  fruuntur  ? 
atque  hic  Aeacidas.  hic  et  veneramur  Atridas 
Tydidemque  ferum  terraeque  marisque  triumphis 
naturae  victorem  Ithacum  Pyliumque  senecta 

765  insignem  triplici  Danaumque  ad  Pergama  reges, 

[castra  ducum  et  caeli  victamque  sub  Hectore  Troiam] 
Auroraeque  nigrum  partum  stirpemque  Tonantis 
rectorem  Lvciae ;   nec  te,  Mavortia  virgo, 
praeteream  regesque  alios,  quos  Thraecia  misit 

770  atque  Asiae  gentes  et  Magno  maxima  Pella : 
quique  animi  vires  et  strictae  pondera  mentis 
})rudentes  habuere  viri,  quibus  omnis  in  ipsis 
census     erat,  iustusque  Solon  fortisque  Lvcurgus, 
aetheriusque  Platon  et  qui  fabricaverat  illum 

761  Nemes.  I  40:  'mundoque  fruuntur' 


748  nova  vicinisj  vicina  novia  Bentl.  749  referentia  M  re- 
serantia  L*G  rcBerentia  L'  750  celandi  L'       vulgata  fama 

vetusta  Housm.  75&  densa  G  densat  ML  756  convexitL'G 
contexit  L-M  758  nomina  G    nomine  L'M    numina  L'    lu- 

mina  C         7«0  que  om.  M  761  feruntur  M'    fruuntur  in  m.) 

762  veneramur  0  venerantur  C  763  Tydidemque]  Tididen- 
qiie  M  Titidemque  LG  764  Pyliumque]  Piliumque  M  Ilinm- 

que  LG  {ss.  Nestorem)  766  delent  Scal.  769  Thraecia 

Housm.  Graecia  ML  Grecia  G  771  strictae  pondera  mentis 

Bentl.  strictas  pondere  mentes  0  (mentis  M  774  et  F  nec  0 


V.  748—799  MANILII  ASTRONOMICA  29 

damnatusque  suas  melius  damnavit  Athenas,  775 

Persidis  et  victor,  strarat  quae  classibus  aequor. 

Romanique  viri,  quorum  iam  maxima  turba  est : 

Tarquinioque  minus  reges,  et  Horatia  proles, 

tota  acies  partus,  nec  non  et  Scaevola  trunco 

nobilior,  maiorque  viris  et  Cloelia  virgo,  iso 

et  Eomana  ferens,  quae  texit,  moenia  Cocles, 

et  commilitio  volucris  Corvinus  adeptus 

et  spolia  et  nomen,  qui  gestat  in  alite  Phoebum, 

et  love  qui  meruit  caelum  Bomamque  Camillus 

servando  posuit,  Brutusque  a  rege  receptae  tss 

conditor,  et  Pyrrhi  per  bella  Papirius  ultor, 

Fabricius  Curiusque  pares,  et  tertia  palma 

Marcellus,  Cossusque  prior  de  rege  necato, 

certantesque  Deci  votis  similesque  triumphis, 

invictusque  mora  Fabius,  victorc[ue  necantis  190 

Livius  Hasdrubalis  socio  per  bella  Nerone, 

Scipiadaeque  duces,  fatum  Carthaginis  unum, 

Pompeiusque  orbis  domitor  per  trisque  triumphos 

ante  deum  princeps,  et  censu  Tullius  oris 

emeritus  caelum,  et  (t\i,y  Claudi  magna  propago,         tdj 

Aemiliaeque  domus  proceres,  clarique  Metelli, 

et  Cato  fortunae  victor,  matrisque  sub  armis 

miles  Agrippa  suae.   Venerisque  ab  origine  proles 

lulia  descendit  caelo  caelumque  replevit, 

776  luv.  X  175  787  Lucan.  X  162:  'Fabricios  Curiosque 

graves'         792  Cul.  370         797  Claud.  I  39 

776  qaae  F   qui  0  780  et  Cloelia  Scal.   eo  Colia  LG  est 

et  Colia  M  et  Delia  V,  et  Coclia  Beg.  Bon.         782  commilitio 
Scal.  cum  milicio  0        Corvinus  Vj  Corvitus  LG  cor  intus  M 
adeptus  V,  ademtus  M  ademptus  LG         784  Camillus  M*L*  Ca- 
millis  L*G  Cavillis  M^         785  receptae  F  recepta  0         787  pa- 
res  C  parens  LG  patens  M         788  necato  F  natato  M  notato  LG 

789  Deci  F  Decii  0  790  Fabius  F  Flavius  LQ  flammis  M 

necantis  ego  necati  0  tenacis  Housm.  795  et  <^tu)>  Kleing. 

et  0     Claudi  Scal.  Claudia  ML   Claudii  G         797  armis  LG  ar- 
vis  M  798  Venerisque  M  ventrisque  LG  799  replebit 

Housm. 


iJO  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

seo  quod  regit  Augustus  socio  per  signa  Tonante, 
cernit  et  in  coetu  divum  magnumque  Quirinum 
altius  aetherii  quam  candet  cii-culus  orbis. 
illa  deum  sedes,  haec  illis  proxima,  divura 
qui  virtute  sua  similes  vestigia  tangunt. 

805      ac  prius  incipiam  stellis  quam  reddere  vires 
signorumque  canam  fatalia  carmine  iura, 
implenda  est  mundi  facies,  corpusque  per  omne 
quid,  quod  ubique nitet,  vigeat  quandoque,  notandum  est. 
sunt  alia  adverso  pugnantia  sidera  mundo, 

810  quae  terram  caelumque  inter  volitantia  pendent. 
[Saturni,  lovis  et  Martis  Solisque,  sub  illis 
Mercurius  Venerem  inter  agit  Lunamque  locatus.] 
sunt  etiam  raris  orti  natalibus  ignes, 
protinus  et  rapti.   subitas  candescere  flammas 

815  aera  per  liquidum  tractosque  perire  cometas 
rara  per  ingentis  viderunt  saecula  motus. 
sive,  quod  ingenitum  terra  spirante  vaporem 
umidior  sicca  superatur  spiritus  aura, 
nubila  cum  longo  cessant  dispulsa  sereno, 

820  et  solis  radiis  arescit  torridus  aer, 

apta  alimenta  sibi  demissus  corripit  ignis 
materiamque  sui  deprendit  flamma  capacem.  — 
et  quia  non  solidum  est  corpus,  sed  rara  vagantur 
principia  aurarum  volucrique  simillima  f  umo, 

802  Drac.  V  3-26:  ''aetherii  qua  candet  cLrculus  orbis' 

800  reget  Woltjer        801  cemet  Woltjer    Magnum  atque  Br. 

Quirinum  ML  Quirini  G  802  candet  L-   caudit  L'MG 

804  post  h.  V.  srquuntur  S09 — 812  in  0  deinde:  de  cometis  M 
(in  m.  G)  tum  805 — 808,  SlSsqq.  805  ac  G  c  (a  initialc  om.) 
ML  nunc  Bentl.  80h   quid,  quod   ego   {cf.  II  814,   844  L*, 

T"  90  L')  quidquam  M  quicquid  LG  notandum  est  om.  G  {ad- 
didit  man.  ree.\  Hii— 8i2  daninavit  Bentl.  813  raris  orti 

natalibus  igues  Bentl     rari   sorti   natalis   euntes  LG    rari   sorti 
subitas  candescere  laramas  M  {om.  ignes  protinus  et  rapti) 
SH  protinus  G  protenus  L  flammas  L'  lammas  L'MG 

819  dispulsa  M  depulsa  LG  sso  cordibus  G  821  apta  Reg. 
acta  LG  aera  M        demissus  Beg.  dimissus  0 


V.  800-848  MANILII  ASTRONOMICA  31 

in  breve  vivit  opus  coeptaque  ineendia  fine  825 

subsistunt  pariterque  cadunt  fulgentque  cometae. 

quod  nisi  vicinos  agerent  occasibus  ortus 

et  tam  parva  forent  accensis  tempora  flammis, 

alter  nocte  dies  esset  caelumque  rediret 

inversum  et  somno  totum  deprenderet  orbem.  sso 

tum  quia  non  una  specie  dispergitur  omnis 

aridior  terrae  vapor  et  comprenditur  igni,« 

diversas  quoque  per  facies  accensa  feruntur 

lumina,  quae  subitis  exsistunt  nata  tenebris. 

nam  modo,  ceu  longi  fluitent  de  vertice  crines,  835 

flamma  comas  imitata  volat,  tenuisque  capillos 

diffusos  radiis  ardentibus  explicat  ignis. 

nunc  prior  haec  facies  dispersis  crinibus  exit, 

et  glomus  ardentis  sequitur  sub  imagine  barbae  839 

hirta  figurantis  tremulo  sub  lumine  menta.  845 

interdum  aequali  laterum  compagine  ductus  84o 

quadratamve  trabem  fingit  teretemve  columnam. 

quin  etiam  tumidis  exaequat  dolia  flammis 

procere  distenta  uteros,  parvosque  catillos 

mentitur  curvos  ignis  glomeratus  in  orbes.  8U 

lampadas  et  fissas  ramosos  f undit  in  ignes.  846 

praecipites  stellae  passimque  volare  videntur, 

cum  vaga  per  nitidum  scintillant  lumina  mundum 

825  coeptaque  M  ceptaque  LG-  fine  ML-  finem  L'Gr 

826  subsistant  M         cometae  G  cometa  ML  827  ortis  M 

82H  prava  M         accessis  M  82ft  diesque  M         reditque  M 

830  inversum  Br.  immensum  (inm.)  0     totum]  positum  Hoiism 

deprenderet  L-G  deprehenderit  L '  deprehenderet  M     831  tum 
jReg.  tunc  0  832  terrae  MG  terraeque  L         comprenditur  G 

comprehenditur  ML  833  deest  in  G  835  ceu  LG  seu  M 

836  capillos  ML-  capillis  L^  capillus  G     838  facies  ML  species  G 

839  glomus  Bentl   globus  0        post  h.  v.  Br.  posuit  v.  845 
841  quadratamque  .  . .  teretemque  G       845  tremido  M     limine  M 

menta  Bentl.  menses  0  843  procere  L^G  procero  L'M 

uteros  ML'G  utero  L*      parvosque  F  partosque  LG  partasque  M 

catillos  Br.  capillos  L^G  capellos  L^  capellas  M  844  cur- 

vos  Br.  parvos  ML-  parvis  L^G      ignis  Scal.  signis  0     glomera- 
tus  G  glomeratur  ML  846  lampada  et  M         848  nitidum  LG 

mundum  M  liquidum  C 


32  MANILU  ASTRONOMICA  Lib.  I 

et  tenuem  longis  iaculantur  crinibus  ignem  ; 

850  excurruntque  procul  volucris  imitata  sagittas, 
arida  cuni  gracili  tenuatur  semita  filo. 
sunt  autem  cunctis  permixti  partibus  ignes, 
qui  gravidas  habitant  fabricantis  fulmina  nubes 
et  penetrant  terras  Aetnamque  minantur  Olvmpo 

S55  et  calidas  reddunt  ipsis  in  fontibus  undas 
ac  silice  in  dura  viridique  in  cortice  sedem 
inveniunt,  cum  silva  sibi  coUisa  crematur: 
ignibus  usque  adeo  natura  est  omnis  abundans. 
ne  mirere  faces  subitas  erumpere  caelo 

860  aeraque  accensum  flammis  lucere  coruscis 
arida  complexum  spirantis  semina  terrae, 
quae  volucer  pascens  ignis  sequiturque  fugitque, 
fulgura  cum  videas  tremulum  vibrantia  lumen, 
imbribus  e  mediis  et  caelum  fulmine  ruptum,  — 

865  sive  igitur  ratio  praebentis  semina  terrae 
in  volucres  ignes  potuit  generare  cometas, 
sive  illas  natura  faces  ut  cuncta  creavit 
sidera  per  tenues  caelo  lucentia  flammas, 
(sed  trahit  ad  semet  rapido  Titanius  aestu 

870  involvitque  suo  flammantis  igne  cometas, 
ac  modo  dimittit,  sicut  Cyllenius  orbis 
et  Venus,  accenso  cum  ducit  vespere  noctem, 
saepe  nitent  falluntque  oculos  rursusque  revisunt) 
seu  deus  instantis  fati  miseratus  in  orbem 

875  signa  per  affectus  caelique  incendia  mittit; 
numquam  futtilibus  excanduit  ignibus  aether: 
squalidaque  elusi  deplorant  arva  coloni, 
et  sterilis  inter  sulcos  defessus  arator 
ad  iuga  maerentis  cogit  frustrata  iuveneos. 


850  excurruntque  Bentl.   exuruntque  0  procul]  viam  M 

851  ardua  Bon.         852  cuncti  M     permixta  L'        865  ipeas  M 
859  subita  86  rumpere  M      863  cum  ML*  ne  L'G      864  e  mediis 
Scal.  et  mediis  0     866  potuit  Scal.  posuit  0     867  ut  Bentl.  ob  0 
873  rursumque  G        874  miseratus  V,  miseratur  0         876  furti- 
libus  M         excandunt  Q        ignis  M  877  elusi  F  effusi  0 


V.  849—909  MANILII  ASTfiONOMICA  33 

aut  gravibus  morbis  et  lenta  corpora  tabe  sm 

corripit  exustis  letalis  flamma  medullis 

labentisque  rapit  populos,  totasque  per  urbes 

publica  sucoensis  peraguntur  fata  sepulcris. 

qualis  Erechtbeos  pestis  populata  colonos 

extulit  antiquas  per  funera  pacis  Athenas,  885 

alter  in  alterius  labens  cum  fata  ruebant. 

nec  locus  artis  erat  medicae  nec  vota  valobant ; 

cesserat  officium  morbis,  et  funera  deerant 

mortibus  et  lacrimae ;  lassus  defecerat  ignis, 

et  coacervatis  ardebant  corpora  membris,  89o 

ac  tanto  quondam  populo  vix  coutigit  heres. 

talia  significant  lucentes  saepe  cometae : 

funera  cum  facibus  veniunt  terrisque  minantur 

ardentis  sine  fine  rogos,  cum  mundus  et  ipsa 

aegrotet  natura,  hominum  sortita  sepulcrum.  895 

quin  et  bella  canunt  ignes  subitosque  tumultus 

et  clandestinis  surgentia  fraudibus  arma, 

externas  modo  per  gentes,  —  ut  foedere  rupto 

cum  fera  ductorem  rapuit  Germania  Varum 

infecitque  trium  legionum  sanguine  campos,  9oo 

arserunt  toto  passim  minitantia  mundo 

lumina,  et  ipsa  tulit  bellum  natura  per  ignes 

opposuitque  suas  vires  finemque  minata  est. 

nec  mirere  graves  rerumque  hominumque  ruinas : 

saepe  domi  culpa  est ;   nescimus  credere  caelo ;   —        eos 

civilis  etiam  motus  cognataque  bella 

significant.   nec  plura  alias  incendia  mundus 

sustinuit,  quam  cum  ducibus  iurata  cruentis 

arma  Philippeos  implerunt  agmine  campos. 

881  Lucan.  V  811:  'flamma  tacitas  urente  meduiias' 

882  orbes  L^  883  succensi  .  .  .  seijulchri  G  884  Erecii- 
ttieos]  Erectecos  ML^  Erictonios  L-  Ericteos  G  887  medicae  M 
medici  LG  votis  L^  890  membris]  morbis  C  891  vix  Vj 
via  0  895  hominum  ego  omnium  M  novum  LG  901  mini- 
tantia  G  imitancia  M  munitantia  L  904  nec  LG  ue  M  mi- 
rere]  mirereque  M          906  et  nam  M 

Manilii  Aatronomica  ed.  van  Wagei;  iu  geu  3 


34  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  I 

910  vixque  etiain  sicca  miles  Romanus  harena 
ossa  virum  laceiosque  prius  superastitit  artus, 
imperiumque  suis  conflixit  viribus  ipsum, 
perque  patris  pater  Augustus  vestigia  vicit. 
necdum  f inis  erat :  restabant  Actia  bella 

915  dotali  commissa  acie,  repetitaque  rerum 
alea,  et  in  ponto  quaesitus  rector  Olympi, 
femineum  sortita  iugum  cum  Roma  pependit, 
atque  ipsa  Isiaco  certarunt  fulmina  sistro. 
restabant  profugo  serviiia  milite  bella, 

920  cum  patrios  armis  imitatus  filius  hostis 
aequora  Pompeius  cepit  defensa  parenti. 
sed  satis  hoc  fatis  fuerit.    iam  bella  quiescant, 
atque  adamanteis  discordia  vincta  catenis 
aeternos  habeat  frenos  in  carcere  clausa. 

925  sit  pater  invictus  patriae,  sit  Eoma  sub  iilo, 
cumque  deum  caelo  dederit,  non  quaerat  in  orbe. 

910  Lucan.  VII  854:  '^siccos  .  .  .  campos'         918  Lucan.  X  63 
919  Lucan.  I  43:   '"servilia  bella';  VI  420 

910  vix  G         911  laserosque     .  .  ari  M        912  conflixit]   cum 
flexit  M         916  alea  G     .  lea  L  alia  M        917  Roma  F  pompa  0 

pependit  Snsius  rependit  0  920  imitatur  M  923  mutra  M 
925  sit  . . .  sit]  sic  .  .  .  sic  M  926  quaerat]  querit  M  p.  h.  v. 
sequitur  in  M:  M.  Manili  Aatronomicon  liber  primus  explicit, 
incipit  secundus;  nulla  subscriptio  LG',  explicit  liber  primus, 
incipit  secundus  G  (?m.  saec.  XV).  In  ML  sequuntur  capitula 
libri  secundi:  quae  signa  masculina  sunt  et  quae  feminina  / 
quae  humana  quae  duplicia  et  quae  biforma  quae  nocturna 
aut  diurna  quae  humida  quae  terrena  aut  communia  '  quae 
fecunda  quae  currentia  aut  recta  '  quae  sedentia  aut  latentia 
quae  debilia  quae  vema  aestivalia  autumnalia  et  hiberua  , 
quae  cauta  et  eorum  dextra  et  sinistra  de  mensnra  trigonorum 
et  quadratorum  in  partes  /  de  signis  exagonis  de  coniunctis 
quae  sexto  loco  sint  /  de  contrariis  ad  cuius  tutelam  quaeque 
signa  referuntur  /  quorum  membrorum  in  homine  '  quodque 
signum  tutelam  habeat  '  signorum  inter  sc  commercia  visus 
auditus  odia    de  duodecim  cathemoriis. 


LIBER  SECUNDUS 

Maximus  ILiacae  gentis  certamina  vates 

et  quinquaginta  regum  regemque  patremque 

Hectoreamque  f  acem  tutamque  sub  Hectore  Troiam, 

erroremque  ducis  totidem  quot  vicerat  annis 

instantem  bello  geminata  per  agmina  ponto  5 

ultimaque  in  patria  captisque  penatibus  arma 

ore  sacro  cecinit ;  patriae  qui  iura  petenti 

dum  dabat  eripuit,  cuiusque  ex  ore  profusos 

omnis  posteritas  latices  in  carmina  duxit 

amnemque  in  tenues  ausa  est  diducere  rivos,  10 

unius  f  ecunda  bonis ;  sed  proximus  ilii 

Hesiodus  memorat  divos  divumque  parentis 

et  chaos  enixum  terras  orbemque  sub  illo 

infautem  et  primos  titubantia  sidera  cuAus 

Titanasque  senes,  lovis  et  cunabula  magni,  15 

et  sub  fratre  viri  nomen,  sine  matre  parentis, 

atque  iterum  patrio  nascentem  corpore  Bacchum, 

omniaque  immenso  volitantia  lumina  mundo. 

quin  etiam  ruris  cultus  legesque  notavit 

militiamque  soK  ;  quod  colles  Bacchus  amaret,  00 

4  Claud.  c.  min.  30,  27 

s  Hectoreamque  facem  Scal.  Hectoreumque  facit  0       4  quot 
M-G  quod  M'L  5  agmina  0  aequora  C  6  captisque  M^ 

capitiaque  M^  captis  G  7  patriae  qui  iura  petenti  ego^  patriae 
cui  iura  petenti  Gron.  patria  quae  iura  petentem  0  post  h.  v. 
sequitur  in  M  omnia  pervolitans  (ef.  II  66)  8  dabit  M 

cuiusque]  tunisque  M'  {supra  tu  scripto  ri)  profusos  L  pro- 
fusus  M  profusas  G  9  latices  M"  latites  M'  lances  LG  duxit] 
dixit  G  10  diducere  Markl.  deducere  0  12  parentis  L'G 

parentes  L*  potentis  M  14  cursus  Bech.  corpus  0  passus 

Loewe        15  lovis  et  G  iuvisse  ML         ic  matre  Hug  fratre  0 

18  lumina  C  numina  M^G  rumina  M^      versxim  damnavit  Br. 

19  quin]  quique  G'  notavit  Francius  notarit  G'  rogarit  MLG- 
novandi  Bentl.        20  quid  L*     amarit  G^ 

3* 


36  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

quod  fecunda  Ceres  campos,  quod  Pallas  utrumque, 
atque  arbusta  vagis  essent  quod  adultera  pomis, 
silvarumque  deos  sacrataque  flumina  njmphis, 
pacis  opus  magnos  naturae  condit  in  usus. 

•2:,  astrorum   quidam  varias  dixere  figuras 
signaque  diffuso  passim  labentia  caelo 
in  proprium  cuiusque  genus  causasque  tulere: 
Persea  et  Andromeden  poena  matremque  dolentem 
solventemque  patrem  raptamque  Lycaone  uatam 

30  officioque  lovis  Cynosuram,  lacte  Capollam, 
et  furto  Cycnum,  pietate  ad  sidera  ductam 
Erigouen  ictuque  Nepam  spolioque  Leonem 
et  morsu  Cancrum,  Pisces  Cythereide  versa. 
Lanigerum  victo  ducentem  sidera  ponto, 

35  ceteraque  ex  variis  pendentia  casibus  astra 
aethera  per  summum  voluerunt  fixa  revolvi. 
quorum  carminibus  nihil  est  nisi  fabula  caelum, 
terraque  comjjosuit  caelum,  quae  pendet  ab  illo. 
quin  etiam  pecorum  ritus  et  Pana  sonantem 

40  in  calamos  Sicula  memorat  tellure  creatus ; 
nec  silvis  silvestre  canit  perque  horrida  motus 
rura  serit  dulcis  musamque  inducit  in  arva. 
ecce  alius  pictas  volucres  ac  bella  ferarum, 
ille  venenatos  anguis,  hic  na\dter  herbas 

45  fata  refert  vitamque  sua  radice  ferentis. 
quin  etiam  tenebris  immersum  tartaron  atra 
26  Lucan.  VIII  172:   'labentia.  caelo' 


21  Fallas  Creech  bachus  0  23  tiumina  Tliom.  numina  LG 
rumina  M  nymphis]  lyraphis  Br.  numina  retinens  28  Persea 
Scal.  Persi  LG  Parsi  M  (in  m.  pars  Andromeden  Bentl.  Andro- 
mede  0       poena  Bentl.   poonas  0         29  solantemque  V*"  Bentl. 

raptuque  Bentl.  35  ceterasque  M '  38  terrave  V^ ;  caelum- 
que  dependet  M  39  pecorum  ritus  MG  ritus  pecorum  L  ritus 
pastorum  Bentl.       40  creatus  ML*  creatia  L'G       41  per  quod  M 

12  arva  Scal.  auras  0  antra  Bentl.  11  venenatos  anguia  G 
\enenato  sanguis  ML*  (sangues  L*)  hic  naviter  ego  hic  nata 
per  0  aconitaque  et  Housm.  46  sua  M""  suam  0         46  im- 

mersum  tartaron  Scal.  inmensum  tartara  0  atra  Vossius  na- 
tram  G  nacta  M  natum  L 


V.  21—76  MANILII  ASTRONOMICA  37 

in  lucem  de  nocte  vocant  orbemque  revolvunt 

interius  versum  naturae  foedere  rupto. 

omne  genus  rerum  doctae  cecinere  sorores ; 

omnis  ad  accessus  Heliconis  semita  trita  est,  50 

et  iam  confusi  manant  de  fontibus  amnes 

nec  capiunt  haustum  turbamque  ad  nota  ruentem. 

integra  quaeramus  rorantis  prata  per  herbas, 

undamque  occultis  meditantem  murmur  in  antris, 

quam  neque  durato  gustarint  ore  volucres,  55 

ipse  nec  aetherio  Phoebus  libaverit  igni. 

nostra  loquar ;  nulli  vatum  debebimus  ora, 

nec  furtum,  sed  oj^us  veniet,  soloque  volamus 

in  caelum  curru,  propria  rate  pellimus  undas. 

namque  canam  tacita  naturae  mente  potentem  eo 

infusumque  deum  caelo  terrisque  fretoque 

ingentem  aequali  moderantem  foedere  molem, 

totumque  alterno  consensu  vivere  mundum 

et  rationis  agi  motu,  cum  spiritus  unus 

per  cunctas  habitet  partes  atque  irriget  orbem  65 

omnia  pervolitans  corpusque  auimale  figuret. 

quod  nisi  cognatis  membris  contexta  maneret 

machina  et  imposito  pareret  tota  magistro, 

ac  tantum  mundi  regeret  prudentia  censum, 

non  esset  statio  terris,  non  ambitus  astris,  70 

haereretque  vagus  mundus  standoque  rigeret, 

nec  sua  dispositos  servarent  sidera  cursus, 

noxque  alterna  diem  f ugeret  rursumque  f ugaret ; 

non  imbres  alerent  terras,  non  aethera  venti, 

nec  pontus  gravidas  nubes,  nec  flumina  pontum,  75 

nec  pelagus  fontis,  nec  staret  summa  per  omnis 

63  (68)  Claud.  Theod.  102 

50  Heliconis  Eeg.  HeliconeB  0  62  nota]  vota  M  nata  C 

58  rotantis  M  64  antris]  nautri  M  66  gustarint  L'G  gu- 
etarunt  ML^  66  libaverit  Vj  liberaverit  ISL^  iin  ras.)  libra 
verit  L*  libraverit  G             57  ora]  orsa  Scal.  58  volavi  M 

59  proprio  L'  60  naturam  Beyitl.  66  aeque  M  69  cen- 
sum  Scal.  sensum  0         71  regeret  M 


38  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

par  semper  partis  aequo  digesta  parente, 
ut  neque  deficerent  undae  nec  sideret  orbis, 
nec  caelum  iusto  maiusve  minusve  volaret. 

80  motus  alit,  non  mutat  opus ;  sic  omnia  toto 
dispensata  manent  mundo  dominumque  sequuntur. 
hic  igitur  deus  et  ratio,  quae  cuncta  gubernat, 
ducit  ab  aetheriis  terrena  animalia  signis. 
quae  quamquam  longo  cogit  summota  recessu 

85  sentiri  tamen,  ut  vitas  ac  fata  ministrent 

gentibus  ac  proprios  per  singula  corpora  mores. 
nec  nimis  est  quaerenda  fides:  sic  temperat  arva 
caelum,  sic  varias  fruges  redditque  rapitque, 
sic  pontum  movet  ac  terris  immittit  et  aufert;  — 

90  atque  haec  seditio  pelagus  nunc  sidere  lunae 
mota  tenet,  nunc  diverso  stimulata  recessu, 
nunc  anni  spatio  Phoebum  comitata  volantem ;   — 
sic  submersa  fretis  concharum  et  carcere  clausa 
ad  lunae  motum  variant  animalia  corpus 

95  et  tua  damna,  tuas  imitantur,  Delia,  vires ; 
tu  quoque  fraternis  sic  reddis  curribus  ora 
atque  iterum  ex  isdem  repetis,  quantumque  reliquit 
aut  dedit  ille,  refers  et  sidus  sidere  constas. 
denique  sic  pecudes  et  muta  animalia  terris, 
100  cum  maneant  ignara  sui  legisque  per  aevum, 
natura  tamen  ad  mundum  revocante  parentem 
attollunt  animos  caelumque  et  sidera  servant 

96  Lucan.  I  638:  ""Phoebe  toto  fralrem  oum  redderet  orbe' 

77  par  r  pars  0  78  sideret  Bentl.  sidera  0      orbis  ML'G' 

nobis  L°G^  79  minusve  L  minusque  MG  83  aetheriis  Bon. 
aeternis  0  84  summara  M  86  vitas  G  vita  ML  86  pro- 
prius  L'  87  nec  nimis  Bentl.  nec  miuus  LG  nec  munus  M 
temperat]  temptat  M  89  ac  terris  LG  a  terra  M  90  eidere 
Scal.  sidera  0  91  tenet  V""  tenent  0  diverso  ed.  Bom.  1510 
diviso  0     recessu]  recessum  M         92  spacium  M     voluntatem  M 

93  sic  M  si  LG  96  tua  Bcntl.  tum  M  cum  LG  96  cru- 

ribus  L'         97  repperis  M      reliquit  F  relinquis  0  98  refers 

Scal.  refert  0     constas  G  constans  ML       loo  ignata  M       102  ac 
toUunt  M 


V.  77-128  MANim  ASTRONOMICA  39 

corporaque  ad  lunae  nascentis  cornua  lustrant 

venturasque  vident  hiemes,  reditura  serena : 

quis  dubitet  post  haec  hominem  coniungere  caelo  ?        105 

eximium  natura  dedit  linguamque  capaxque 

ingenium  volucremque  animum,  quem  denique  in  unum 

descendit  deus  atque  habitat  seque  ipse  requirit. 

mitto  alias  artes,  quarum  est  permissa  facultas, 

infidas  adeo  nec  nostri  munera  census,  110 

mitto,  quod  aequali  nihil  est  sub  lege  tributum, 

[quod  patet  auctores  summi  non  corporis  esse] 

mitto  quod  <(et^  certum  est  et  inevitabile  fatum, 

materiaeque  datum  est  cogi,  sed  cogere  mundo. 

quis  caelum  posset  nisi  caeli  munere  nosse  115 

et  reperire  deum,  nisi  qui  pars  ipse  deorum  est, 

atque  hanc  convexi  molem  sine  fine  patentis 

signorumque  choros  ac  mundi  flammea  tecta 

aeternum  et  stellis  adversus  sidera  bellum 

[ac  terras  caeloque  fretum  subiectaque  utrisque]  120 

cernere  et  angusto  sub  pectore  claudere  posset, 

ni  tantos  animis  oculos  natura  dedisset 

cognatamque  sui  mentem  vertisset  ad  ipsam 

et  tantum  dictasset  opus,  caeloque  veniret 

quod  vocat  in  caelum  sacra  ad  commercia  rerum  125 

et  primas  quas  dant  leges  nascentibus  astra  ? 

quis  neget  esse  nefas  invitum  prendere  mundum 

et  velut  in  semet  captum  deducere  in  orbem  ? 

106  eximium]   cui  xenium  Bentl.   consilium  Garrod  eximiam 
jReg.         108  habitet  M     seque  ipse  0  ipsumque  C     requirit  L-G 
requiret  ML'         109  mitto  L^(?)G  mitte  ML^     eet]  haut  Bentl. 
110  infidas  V^"^  infidos  0       112  summi  Vj  summam  M  summa  LG 

corporis]  pectoris  Garrod;  versum  damnavit  Bentl.       iis  <(et)> 
certum  Scal.   certum  0  114  materiaeque]  que  delevit  L^ 

datum  est  M  fatum  est  L  sat  eet  G  115  posset  G  {cf.  vv.  121, 
122)  possit  ML  munere  nosse  Gron.  munera  nosset  0  110  nisi 
qui  pars]  nisi  ipsa  pars  {om.  qui)  M  ipse  Scal.  ipsa  0  117  at- 
que]  quisve  Bentl.     sine  ML*  nisi  L^G     patentis  Scal.  parentis  0 

120  seclusit  Bentl.         121  posset  G  possit  ML         122  animis  G 
animi  ML         126  prima  M         127  invitum]  mutum  M 


40  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

sed  ne  circuitu  longo  manifcsta  probentur, 

130  ipsa  fides  operi  faciet  pondusque  fidemque. 
nam  neque  decipitur  ratio  nec  decipit  umquam : 
rite  sequenda  via  est  ac  veris  credita  causis, 
eventusque  datur,  qualis  praedicitur  ante. 
quod  fortuna  ratum  faciat,  quis  dicere  falsum 

135  audeat  et  tantae  suffragia  vincere  sortis  ? 
haec  ego  divino  cupiam  cum  ad  sidera  flatu 
ferre,  nec  in  turba  nec  turbae  carmiua  condam, 
sed  solus  vacuo  veluti  vectatus  in  orbe 
liber  agam  currus,  non  occursantibus  ullis 

140  nec  per  iter  socios  commune  gerentibus  actus, 
sed  caelo  noscenda  canam  mirantibus  astris 
et  gaudente  sui  mundo  per  carmina  vatis, 
vel  quibus  illa  sacros  non  invidere  meatus 
notitiamque  sui,  minima  est  quae  turba  per  orbem : 

145  illa  fluit,  quae  divitias,  quae  diligit  aurum, 
imperia  et  fasces  mollemque  per  otia  luxum 
et  blandis  adversa  sonis  dulcemque  per  aures 
affectum,  ut  modico  noscenda  ad  fata  labore. 
hoc  quoque  fatorum  est,  legem  perdiscere  fati. 

150      et  primum  astrorum  varia  est  natura  notanda 

carminibus  per  utrumque  genus.  nam  mascula  sex  sunt, 
diversi  totidem  generis  sub  principe  Tauro. 
cernis  ut  aversus  redeundo  surgat  in  arcum  ? 

loOsqq.  cf.  Firra.  II  11,  1;  11  1,  3 

130  pontusque  M        182  sequenda  Fayus  secunda  0  secanda 
Scal.        134  ratum  faciat  LG*  faciat  ratum  M  ratura  faciet  G' 
186  fortis  M       180  flatu  IG  flatum  M  fato  C       137  in  turba  £r. 
in  turbam  0      carmiua]  carmine  L'      condam  G  quondam  ML 
188  vectatur  L'         13!)  liber  agam  currus  Bentl.  ubera  tam  cur- 
rus  ML'  umbrato  curru  L-G  librato  curru  Br.       uUis]  illis  M 
140  per  iter]  ytim  M         141  nascenda  M     mirantibus  L-G  tyran- 
tibus  {mutatum  in  gyrantibus)  L'  rexantibus  M         143  velj  ut  M 

meatusj  nieatis  M  147  adversa]  diversa  Seal.  149  past 

h.  V. :  quae  signa  masculina  sint  quac  feminina  et  quae  hu- 
mana  MG,  spatinm  dunrum  lincarum  in  L  150  et  MG  t  {om. 
littera  initiali)  L  ac  Jacoh  163  aversus  Scal.   adversus  0 

redeundo  orn.  G^  {addidit  in  m.  man.  rec.) 


V.  129-179  MANILII  ASTRONOMICA  41 

alternant  genus  et  vicibus  variantur  in  orbem. 

humanas  etiam  species  in  parte  videbis.  155 

nec  mores  distant.  pecudum  pars  atque  f  erarum 
ingenium  f  acient ;  quae  iam  signanda  sagaci 
singula  sunt  animo,  propria  quae  sorte  feruntur. 

nunc  binis  insiste ;   dabunt  geminata  potentis 
per  socium  effectus ;  multum  comes  addit  et  auf ert,        leo 
ambiguisque  valent,  quis  sunt  collegia,  fatis 
ad  meritum  noxamque.  duos  per  sidera  Pisces 
et  totidem  Geminos  nudatis  aspice  membris. 
his  coniuncta  manent  alterno  bracchia  nexu ; 
dissimile  est  illis  iter  in  contraria  versis ;  les 

par  numerus ;  sed  enim  dispar  natura  notanda  est. 
atque  haec  ex  paribus  toto  gaudentia  censu 
signa  meant ;  nihil  exterius  mirantur  in  ipsis 
amissumve  dolent,  quaedam  quod  parte  recisa 
atque  ex  diverso  commissis  corpore  membris,  170 

ut  Capricornus  <(et)  intentum  qui  dirigit  arcum 
iunctus  equo ;  pars  huic  hominis,  sed  nulla  priori. 
hoc  quoque  servandum  est  alta  discrimcn  in  arte; 
distat  enim  gemina  duo  sint  duplane  figura. 
quin  etiam  Erigone  binis  numeratur  in  astris,  175 

nec  facie,  ratione  duplex  ;  nam  desinit  aestas, 
incipit  autumnus  media  sub  Virgine  utrimque. 
idcirco  tropicis  praecedunt  omnibus  astra 
bina,  ut  Lanigero,  Chelis  Cancroque  Caproque, 


158  sorte  L  forte  MG-  post  h.  v. :  quae  signa  duplicia  sint  et 
que  biformia  M  quae  signa  dupla  sint  et  biforma  G  spatium 
unius  lineae  in  L  100  addit  L-G  addetL^M  101  ambiguis- 
que  M  ambiguusque  L  ambiguis  G  quis  sunt  LG  qui  sunt  M 
qui  sint  C  168  exterius  mirantur  L^G  exterminantur  L^M 

169  amissumve  F  admissumve  ML  admissumque  G  dolent  L^G 
dolens  L^M  171  ut  L^G  utque  L*  ut  quae  M      <(et>  Jacob 

Capricornus  intentum  qui  M  C.  qui  intentum  L  C.  et  hic  qui 
intentum  G  172  hominis  M  oris  LG        priori  M  prioris  LG 

174  gemina  Scal.  gemini  0  sint]  sunt  L'  duplane  L*G  duplave 
L^M  176  ratione  Bentl.  ratio  0  177  utrimque  L^  utrumque 
L'MG 


42  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

180  quod  duplicis  retinent  conexo  tempore  vires ; 
ut  quos  subsequitur  Cancer  per  sidera  fratres, 
e  Geminis  alter  florentia  tempora  veris 
sufficit,  aestatem  sitientem  provehit  alter, 
nudus  uterque  tamen,  sentit  quia  uterque  calorem, 

185  ille  senescentis  veris,  subeuntis  at  ille 
aestatis  ;  par  est  primae  sors  ultima  parti. 
nec  non  Arcitenens,  qui  te,  Capricorne,  sub  ipso 
promittit,  duplici  formatus  imagine  fertur. 
mitior  autumnus  mollis  sibi  vindicat  artus 

190  materiamque  hominis ;  fera  tergo  membra  rigentem 
excipiunt  hiemem  mutantque  in  tempora  signum. 
quosque  Aries  prae  se  mittit,  duo  tempora  Pisces 
bina  dicant;   hiemem  claudit,  ver  inchoat  alter, 
cum  sol  aequoreis  revolans  decurrit  in  astris, 

195  hiberni  coeunt  cum  vernis  roribus  imbres ; 
utraque  sors  umoris  habet  fluitantia  signa. 

quin  tria  signa  novem  signis  coniuncta  repugnant, 
et  quasi  seditio  caelum  tenet :  aspice  Taurum 
clunibus  et  Geminos  pedibus,  testudine  Cancrum 

200  surgere,  cum  rectis  oriantur  cetera  membris. 
ne  mirere  moras,  cum  sol  aversa  per  astra 
aestivum  tardis  attollat  mensibus  annum. 
nec  te  praetereat,  nocturna  diurnaque  signa 

180  retinent  Reg.    retinet  0  181  quo8  Reg.   quod  0 

189  e  M  et  LG       veris  Reg.  viris  M  vires  LG  184  calorem  G 

colorem  ML  185  veris  Ditlcinius  vires  0        at  Scal.  et  0 

186  aestatis  L'G  aetatis  L-  aeratis  M     par  M  pars  LG       18<  nec 
non  L*G-  nec  iam  M  haec  iam  L'G*        190  honnnis  M  oris  LG 
fera  tergo  G  ferat  ergo  L  fera  ergo  M       rigentem]  ferentem  M 

191  mutantque  Jacob  nunciamque  L   nunc  iamque  G  nuncia- 
que  M      nunc  itque  in  frigora  signum  Brodrihh         192  munit  M 

194  8ola  et  aequoreis  revolvans  M  195  vernis  M  ver//tu8  L' 
ver  tunc  L-G  roribus  Scal.  roboris  0  imbres]  umbres  M 
196  sors  umoris  Scal.  sursum  oris  0  post  h.  r.:  quae  sint  ad- 
versa  MG  197  quin  Scal.  quod  0  coniuncta  L-G  quod  iuncta 
L'M  repugnant]  repugna  M  201  ne  ML  uec  G  aversa  Bul- 
lialdus  adversa  0  202  attollit  C     post  h.  v. :  quae  nocturna 

aut  diurna  (habeantur)  0         208  praetereat  Bon.  praetereant  0 


V.  180-229  MANim  ASTflONOMICA  43 

quae  sint  perspicere  et  propria  deducere  lege, 

non  tenebris  aut  luce  suam  peragentia  sortem.  205 

nam  commune  foret  nullo  discrimine  nomen, 

omnia  quod  certis  vicibus  per  tempora  fulgent, 

et  nunc  illa  dies,  nunc  noctes  illa  sequuntur, 

sed  quibus  illa  parens  mundi  natura  sacratas 

temporis  attribuit  partes  statione  perenni.  210 

namque  Sagittari  signum  rabidique  Leonis 

et  sua  respiciens  aurato  vellere  terga, 

tunc  Pisces  et  Canoer  et  acri  Scorpios  ictu 

aut  vicina  loco,  divisa  aut  partibus  aequis, 

omnia  dicuntur  simili  sub  sorte  diurna ;  215 

cetera  nec  numero  dissortia,  nec  vice  sedis, 

interiecta  locis  totidem  nocturna  feruntur. 

quin  etiam  sex  continuis  dixere  diurnas 

esse  vices  astris,  quae  sunt  a  principe  signo 

Lanigeri ;  sex  a  Chelis  nocturna  videri.  220 

sunt  quibus  esse  diurna  placet,  quae  mascula  surgunt ; 

feminea  in  noctem  tutis  gaudere  tenebris. 

quin  nonnulla  tibi  nullo  monstrante  loquuntur, 
Neptuno  debere  genus:  scopulosus  in  undis 
Cancer  et  effuso  gaudentes  aequore  Pisces.  325 

sunt  quae  terrena  censentur  sidera  sorte, 
princeps  armenti  Taui^us  regnoque  superbus 
lanigeri  gregis  est  Aries  pestisque  duorum 
praedatorque  Leo  <(et>  dumosis  Scorpius  arvis. 

182  Cul.  410         212  Gerrn.  Arat.  I  532:  'aurato  vellere' 

207  cernis  M  209  parens  L^G  pars  L^M        sacratas  Scal. 

sacrata  est  0  210  perenni  G  perhenni  L  perentum  M  211  ra- 
bidique  G  rapidique  LM  213  tunc  V"''  nunc  0  pisces  et  M"" 
pisces  0  et  acri  Scorpios  Scal.  et  Cancri  Scorpion  0  216  dis- 
Bortia  Ellis  consortia  0  219  astris  Bentl.  castris  0  220  Che- 
lia  Bentl  libris  LG  libra  M  221  mascula  om.  M  222  post 

h.  V. :   quae  humida  (humana  G)  aut  terrena  aut  communia  MG 

223  quin  Scal.   quid  M   quod  LG  tibi  Lannoius   sibi  0 

226  gaudentes  M""  gaudentes  in  0  226  sunt  Thom.  ut  0 

228  est]  ecce  Thom.         pestisque  Gron.    positique  LG   posid- 
que  M         229  <(et)>  Bentl. 


44  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

231)  sunt  etiam  mediae  legis  communia  signa, 
ambiguus  terrae  Caprieornus,  Aquarius  undis, 
[parsque  marina  nitens  fundentis  semper  Aquari] 
umida  terrenis  aequali  foedere  mixta. 

non  licet  a  minimis  animum  deflectere  curis, 

235  nec  quicquam  rationis  eget  frustrave  creatum. 
fecundum  est  proprie  Cancri  genus,  acer  et  ictu 
Scorpios  et  partu  complentes  aequora  Pisces. 
sed  sterilis  Virgo  est  simili  coniuncta  Leoni ; 
nec  capit  aut  captos  effundit  Aquarius  ortus. 

210  inter  utrumque  manet  Capricornus  corpore  niixto, 
et  qui  Cretaeo  fulget  Centaurus  in  arcu, 
communisque  Aries  aequantem  tempora  Libram 
et  Geminos  Taurumque  pari  sub  sorte  recenset. 
nec  tu  nulla  putes  in  eo  commenta  locasse 

245  naturam  rerum,  quod   sunt  currentia  quaedam, 
ut  Leo  et  Arcitenens  Ariesque  in  cornua  tortus ; 
iiut  quae  recta  suis  librantur  stantia  membris, 
ut  Virgo  et  Gemini  fundens  et  Aquarius  undas. 
vel  quae  fessa  sedent  pigras  referentia  mentes, 

250  Taurus  depositis  collo  sopitus  aratris, 

Libra  sub  emerito  considens  orbe  laborum, 
tuque  tuo,  Capricorne,  gelu  contractus  in  astris. 
contra  iacet  Cancer  patulam  distentus  in  alvum, 
Scorpios  incumbens  plano  sub  pectore  terrae, 

255  in  latus  obliqui  Pisces  semperque  iacentes. 

•231  ambiguus  L-G   ambiguis  M   ambigius  L'  282  nitens] 

tutens  M;    versum  damnavit  Bcntl.  288  aequali  Scal.  atque 

illi  0  foedere  Scal.  degenere  M  degere  LG  post  h.  v.:  quae 
facunda  habeantur  M  ([uae  faecunda  G  238  simili  L*G  simi- 
lis  L'M  23»  et  fundit  M  240  mixtum  L*  242  tempora  M 
tempore  LG  243  genuos  M  taurum  M  post  h.  v. :  quae  sint 
currentia  aut  recia  M   quae  currentia  aut  recta  G  244  lo- 

casse  Bentl.  vocasse  0  247  librantur  MG  librentur  L 

248  post  h.  V.:  quae  sedentia  aut  iacentia  MG  253  contra  ML 
contrat  G  contra  tu  {e.rpiincto  iacet)  KJeing.  iacet  0  iacent 

Bentl.         264  pectore  G*  corpore  LMG'  256  obliquis  L    post 

h.  V.:  quae  sint  debilia  MG 


V.  230-283  MANILII  ASTRONOMICA  45 

quodsi  sollerti  circumspicis  omnia  cura, 
fraudata  invenies  amissis  sidera  membris. 
Scorpios  in  Libra  consumit  bracchia,  Taurus 
succidit  in  curvo  claudus  pede,  lumina  Cancro 
desunt,  Centauro  superest  et  quaeritur  unum.  ^eo 

sic  nostros  casus  solatur  mundus  in  astris 
exemploque  docet  patienter  damna  subire, 
omnis  cum  caelo  fortunae  pendeat  ordo, 
ipsaque  debilibus  formentur  sidera  membris. 

temporibus  quoque  sunt  propriis  pollentia  signa :       -65 
aestas  a  Geminis,  autumnus  Virgiue  surgit, 
bruma  Sagittifero,  ver  Piscibus  incipit  esse. 
quattuor  in  partes  scribuntur  sidera  terrae, 
hiberna  aestivis,  autumnis  verna  repugnant. 

nee  satis  est  proprias  signorum  noscere  formas ;         sto 
consensu  quoque  fata  movent  et  foedere  gaudent 
atque  aliis  aliae  succedunt  sorte  locoque. 
circulus  ut  dextro  signorum  clauditur  orbe, 
in  tris  aequalis  discurrit  linea  ductus, 
inque  vicem  extremis  iungit  se  finibus  ipsa,  275 

et  quaecumque  ferit,  dicuntur  signa  trigona, 
in  tria  partitus  quod  ter  cadit  angulus  astra, 
quae  divisa  manent  ternis  distantia  signis. 
Laniger  ex  paribus  spatiis  duo  signa,  Leonis 
atque  Sagittari,  diverso  conspicit  ortu.  2so 

Virginis  et  Tauri  Capricorno  consonat  astrum. 
cetera  sunt  simili  ratione  triangula  signa 
per  totidem  sortis  distant  quae  condita  mundo ; 

282  ct.  Firm.  11  22,  3sqq. 


26»  perde  M         Cancro  Reg.   Cancri  0  260  urium  M 

261  nostro  M  262  pacientur  M  264  post  h.  v.:  quae  verna 
estivaiia  autumnalia  hiemalia  M  quae  vernalia  aestualia  au- 
tumnalia  hiemalia  G  267  vir  M  268  terrae]  tema  Fayus 
26»  post  h.  V. :  quae  cauta  et  eorum  dextra  aut  sinistra  M  quae 
eorum  dextra  aut  siniBtra  G  272  sorte  G^C  forte  MLG*  278 
dextro]  flexo  Bentl.  277  partitua  M  partitur  LG  27»  ex  Ellis 
et  0  288  sortis  Scal.  tortis  0  distant  L.  Mue.  desunt  0  desunt 
quae  cet.  {v.  2S3)  usque  ad  exemplo  est  {v.287)  damnat  Bentl. 


46  MANILII  ASTKONOMICA  Lib.  II 

sed  discrimen  erit,  dextra  an  sint  laeva:  sinistra, 

285  quae  subeunt,  quae  praecedunt,  dextra  esse  feruntur. 
dexter  erit  Tauro  Capricornus,  Virgo  sinistra. 
hoc  satis  exemplo  est.  at  quae  divisa  quaternis 
partibus  aequali  laterum  sunt  condita  ductu, 
quorum  designat  normalis  virgula  sedes, 

290  haec  quadrata  f erunt :  Libram  Capricornus  et  illum 
conspicit  hinc  Aries,  atque  ipsum  a  partibus  aequis 
Cancer,  et  hunc  laeva  subeuntis  sidera  Librae. 
semper  enim  dextris  censentur  signa  priora. 
sic  licet  in  totidem  partes  diducere  cuncta 

295  ternaque  bis  senis  quadrata  effingere  signis, 
quorum  proposito  reddentur  in  ordine  vires. 

sed  si  quis  contentus  erit  numerasse  quadrata, 
divisum  (uty  signis  mundum  putet  esse  quaternis, 
aut  tria  sub  quinis  signis  ornare  trigonum, 

300  ut  socias  vires  et  amicos  exigat  ortus 

foederaque  inveniat  mundi  cognata  per  astra, 
falsus  erit.   nam  quina  licet  sint  uudique  signa, 
qui  tamen  ex  signis,  quae  quinto  quoque  feruntur 
astra  loco,  fuerint  nati,  sentire  trigoni 

305  non  poterunt  vires,  licet  illud  nomine  servent ; 
amisere  loco  dotes  numerisque  repugnant. 
nam  cum  sint  partes  orbis  per  signa  trecentae 
et  ter  vicenae,  quas  Phoebi  circuit  ardor, 
tertia  pars  eius  numeri  latus  efficit  unum 

284  dextra  an  sint  laeva  Jacob  dextris  .<eu  causa  0  (eusa  M) 
28«  dextera  LV«"  287  at  M  ad  LG  quae]  huc  M  290  haec 
<(quadra)>ta  Benil.  haec  ta  MG  haecca  L  feruiit  LG  fer  M 

Libram  CapricornuB  et  ML  Libram  tortus  C.  Vj  Libram  C.  spec- 
tat  et  r  Libram  C.  et  (spectat  man.  rec.  in  vi.)  G  291  hinc  M 
hanc  L'   hunc  L^G  atque  ipsum  a  0    atque  illum  CVjF 

294  sic  licet  Scal.  scilicet  0  diducere  Bech.  deducere  0  295  ter- 
naque  Vj  terraque  0  terra  bis  C  quadrata  V^  quadiate  0 

effingere  Bentl.  fringere  0  {prius  r  erasum  in  L)  296  red- 

dentur  Bentl.  redduntur  0    ^o.si  h.  v.:  de  mensuxa  eorura  signi- 
liter  atque  partiliter  MG,  spatium  unius  versus  in  L  vacuum  re- 
lictxim         298  <(ut)>  Scal.         804  fuerunt  M     nati  G  natis  ML 
305  nomine  L*G  nomina  L'M         808  ter  L*  tunc  L*MG 


V.  284-337  MANILII  ASTRONOMICA  47 

in  tris  perducti  partes  per  signa  trigoni.  310 

hanc  autem  numeri  non  reddit  linea  summam, 

si  signum  a  signo,  non  pars  a  parte  notetur, 

quod  quamvis  duo  sint  ternis  dirimentibus  astra, 

si  tamen  extremam  laevi  primamque  prioris 

inter  se  conferre  voles  numerumque  notare,  315 

ter  quinquagenas  implebunt  ordiue  partes ; 

transibit  numerus  normam  finesque  sequentis 

consumet  ductus.   licet  ergo  signa  trigona 

dicantur,  partes  non  servant  illa  trigonas. 

haec  eadem  species  f allet  per  signa  quadrata ;  320 

quod  cum  totius  numeri,  qui  construit  orbem, 

ter  triginta  quadrum  partes  per  sidera  reddant, 

evenit,   ut,  prima  signi  de  parte  prioris 

si  partem  ad  summam  ducatur  virga  sequentis, 

bis  sexagenas  f aciat ;  sin  summa  prioris  325 

et  pars  confertur  subiuncti  prima,  duorum 

signorum  in  medio  numerum  transitque  ref ertque ; 

triginta  duplicat  partes,  pars  tertia  deerit ; 

et  quamvis  quartum  a  quarto  quis  computet  astrum, 

naufragium  facient  partes  unius  in  ipsis.  330 

non  igitur  satis  est  signis  numerasse  trigona 

quadrative  fidem  caeli  per  signa  quaterna, 

quadrati  si  forte  voles  effingere  formam, 

aut  trinis  paribus  facies  cum  membra  trigoni, 

hic  poscit  quintam  partem  centesima  summa,  .'t3& 

illic  amittit  decimam.  sic  convenit  ordo. 

et  quiscumque  quater  iunctus  favet  angulus  usque, 

310  perducti  L^  praeducti  L'MG         313  sint  C  sunt  0     temis 
dirimentibus  Bentl.  adiri  (andri  M)  mentibus  0  314  extre- 

mam  Bcg.  extremum  0     primamque  M  primamve  L*G  primam  L' 

315  voles  ML'  volens  L^G     numerumque  L^G  numeriqueML* 
317  normam  ego   formam  0  322  ter  triginta  quadrum]  ter 

quadra  triginta  Jacob  (in  praef.)  323  2^ost  325  coUocat  G 

et  venit  ML^         825  in  summa  L*G  826  subiuncti  Seg.  sub- 

iunctis  0   subeuntis  Garrod  331  trigona  M  trigonas  LG 

832  quaterna  MLG*  quadrata  {linea  subdncta)  tuaterna  G^ 
384  aut  trinis  paribus]  partibus  aut  trinis  Garrod       337  iunctus 
Beg.  cunctis  0  iunctis  Scal. 


48  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

quaeque  loca  in  triplici  siguarit  linea  ductu, 
cum  signata  viae  linquet  dispendia  recta, 

340  his  natura  dedit  communi  foedera  lege, 
inque  vicem  affectus  et  mutua  iura  favoris. 
quocirca  non  omnis  habet  genitura  trigonis 
[consumet  ductus.  licet  ergo  signa  trigona 
dicantur,  partis  non  servant  illa  trigonis] 

345  consensum  signis,  nec  cum  sunt  forte  quadrata, 
continuo  inter  se  servant  commercia  rerum. 
distat  enim,  [an]  partis  consumat  linea  iustas, 
detractetve  modum  numeri,  quem  circulus  ambit. 
nunc  tris  efficiat,  nunc  quattuor  undique  ductus, 

350  quos  in  plura  iubet  ratio  procedere  signa 

interdum,  quam  sunt  numeris  memorata  per  orbem. 
sed  longe  maior  vis  est  per  signa  trigoni 
quam  quibus  est  titulus  sub  quarto  quoque  quadratis. 
altior  est  horum  summoto  linea  templo, 

855  illa  magis  vicina  meat  caeloque  recedit, 
et  propius  terras  accedit  visus  eorum 
aeraque  infectum  nostras  demittit  ad  auras. 

debilia  alternis  data  sunt  commercia  signis 
mutua  nec  magno  consensu  foedera  servant, 

360  invita  angusto  quod  linea  flectitur  orbe. 
nam  cum  praeteriens  formatur  singula  limes 
sidera,  et  alterno  devertitur  angulus  astro 
sexque  per  anf ractus  curvatur  virgula  in  orbem : 

ass  signarit  L*G  signaret  L'M  339  siguataj  sinuata  i^/«- 

greus       linquet]  liquet  L^  842  trigonis  L'M  trijronos  L*G 

343/4  male  repetitos  ex  318—319  sedusit  Bentl.       consummet  G 

346  concensum  M  nec  cum]  necum  L'  vecum  M  340  con- 
tinuo  Beg.  continua  0  347  an  delevit  Bentl.  348  detractet- 
ve  BentJ.  detractetqne  0  349  efficiat  ^cal.  efficiet  0 

350  iubet  Scah  iuvet  0  353  quadratus  G*  355  credit  M 

366  proprius  L'  357  infectum  L-G  in  effectum  L'M       de- 

mittit  F  dimittit  0  post  h.  v.:  de  signis  exagonis  (-iis)  MG  («n 
in.  L)  858  debilia  Jacob  duvaque  M  dubiaque  G'  {ss.  devia) 

eviaque  L  quin  dubia  Garrod  361  praeteriens  Housm.  pr(a)e- 
dales  ML'  pertales  L*G  formatur  Ellis  formantur  0  363  cur- 
vantur  ML' 


V.  338-386  MANILII  ASTRONOMICA  49 

a  Tauro  venit  in  Cancrum,  tum  Virgine  tacta 

Scorpion  ingreditur,  tum  te,  Capricorne,  rigentem         365 

et  geminos  a  te  Pisces  aversaque  Tauri 

sidera  contingens  finit  qua  coeperat  orbem. 

alterius  ductus  locus  est  per  transita  signa, 

utque  ea  praetereas,  quae  sunt  mihi  singula  dicta, 

flexibus  ex  totidem  similis  fit  circulus  illi.  370 

transversos  igitur  fugiunt  subeuntia  visus, 

quod  nimis  inclinant  aciem  limisque  videntur 

vicinoque  latent;  ex  recto  certior  ictus. 

*  [tertia  converso  conduntur   signa  recessu.] 

et  quae  succedit  convexo  linea  caelo,  375 

singula  circuitu  quae  tantum  transeat  astra, 

vis  eius  procul  est  altoque  vagatur  Olympo, 

et  tenuis  vires  ex  longo  mittit  in  orbem. 

sed  tamen  est  illis  foedus  sub  lege  propinqua, 

quod  non  diversum  genus  est  subeuntibus  astris,  380 

mascula  sed  maribus  respondent,  cetera  sexus 

feminei  secum  iungunt  commercia  mundi. 

sic  quicquam  alternis  paret  natura  figuris, 

et  cognata  iacent  generis  sub  legibus  astra. 

iam  vero  nulla  est  haerentibus  addita  signis  3«5 

gratia ;  nam  consensus  hebet,  quia  visus  ademptus. 

382  Claud.  Rapt.  I  91 :    '^eminoqiie   facis   commercia  mundo' 

365  tum  Bentl.  quo  0  quin  Br.  regentem  M  366  aversa- 
que  Tauri  Huet  adversaque  Tauro  0  36S  alterius  MC  alter- 

nis  LG     est  Scal.  et  0     368  post  369  collocat  G  370  ex  Ellis 

et  0      fit  M""  in  ML^  it  G  sit  L^     circulis  L^     illi  Fayus  illis  0 

372  nimis]  nemis  ML^     incIinantM""  incIinatLG  inclinata  M 
aciem  Beg.  anne  L'G  acne  L^  cue  M        374  nlteri  recensioni  tri- 
bui  376  quae  L^G  quia  M  q.  L^  377  vagatur  F  vagantur 

ML*G  vaganter  L^  379  foedus  Scal.  Pli(o)ebus  LG  Foebus  M 

880  est  om.  G  subeuntibus  Br.  quod  euntibus  0  381  sed] 
sex  Scal.  382  secum  iungunt  Bentl.  se  coniungunt  0  383  quic- 
quam]  quamquam  Bentl.     alternis  L  alterius  MG       384  iacet  L* 

post  h.  V. :  de  inconiunctis  (coniunctis  L)  signis  et  quae  sexto 
loco  s't  (sunt)  MG  (in  m.  L)  386  hebet  Scal.  habet  0      post 

consensus  et  post  visus,  non  post  hebet  interpunxit  Garrod 

Manilii  Astronomica  ed.  van  Wagenin  gen  4 


50  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

in  seducta  ferunt  animos,  quae  cernere  possunt. 
sunt  etiam  adversi  generis  conexa  per  orbem 
maseula  f  emineis  semperque  obsessa  vicissim : 

390  disparibus  non  uUa  datur  concordia  signis. 

sexta  quoque  in  nuUas  numerantur  commoda  vires, 
virgula  per  totum  quod  par  non  ducitur  orbem, 
sed  duo  signa  ferit  mediis  summota  quaternis, 
tertius  absumpto  ductus  non  sufficit  orbe. 

395      at  quae  diversis  ex  partibus  astra  refulgent 
per  medium  adverso  mundum  pendentia  vultu 
et  toto  divisa  manent  contraria  caelo, 
septima  quaeque  loco  quamvis  summota  feruntur, 
ex  longo  tamen  illa  valeut  viresque  ministrant 

400  vel  bello  vel  pace  suas,  ut  tempora  poscunt, 
nunc  foedus  stellis  nunc  et  dictantibus  iras. 
quod  si  forte  libet,  quae  sunt  contraria  signa, 
per  titulos  celebrare  suos  sedesque,  memento 
solstitium  brumae,  Capricornum  opponere  Cancro, 

405  Lanigerum  Librae  —  par  nox  in  utroque  diesque  est  — ^ 
Piscibus  Erigonen  luvenique  urnaeque  Leonem ; 
Scorpios  e  summo  cum  fulget,  Taurus  in  imo  est, 
et  cadit  Arcitenens  Geminis  orientibus  orbe. 
hos  servant  inter  sese  contraria  cursus. 

410  sed  quamquam  adversis  fulgent  contraria  signis, 
natura  tamen  interdum  sociata  feruntur, 
et  genere  ex  simili  concordia  mutua  surgit. 


891  sqq.  cf.  Firm.  II  23,  7 


887  possunt  0         392  par  Scal.  pars  0         393  ferit  Bentl.  fe- 
cit  L  facit  GC  ferunt  M  894  absumpto  Reg.  adsumpto  L'M 

assumpto  L^G  post  h.  ii.:  de  contrariis  signis  M  de  contrariis  G 
[in  7)1.)  895  at  quae  ScaL  atque  ea  0  (tqu ;  ea  L)  390  ad- 
versos  L^  897  manent  L*G  manet  L'M  399  ex]  et  M     va- 

lent  ML^G  manent  L*  401  foedus  Bentl.  Ph(oiebo  0      ditan- 

tibus  istas  M  402  suut  ML  sint  G  405  diesque  est  ML  dies- 
que  G  406  Erigoue  0  408  cadit  L*G  cadet  L'M  409  hos 
servant  Jacob  observant  0    fersnm  damnat  Bentl.  410  ad- 

versus  M  412  genere  F  genera  0      ex  simili  ego  exemplis  O 


V.  387-437  MANILII  ASTRONOMICA  51 

mascula  si  paribus  vel  si  diversa  suorum 

respondent  generi ;  Pisces  et  Virginis  astra 

adversi  volitant,  sed  amant  communia  iura,  4i6 

et  vincit  natura  locum ;  sed  vincitur  ipsa 

temporibus,  Cancerque  tibi,  Capricorne,  repugnat, 

femina  femineo,  quia  brumae  dissidet  aestas. 

hinc  rigor  et  glacies  nivibusque  albentia  rura, 

hinc  sitis  et  sudor  nudusque  in  solibus  orbis,  420 

aestivosque  dies  aequans  nox  frigida  brumae. 

sic  bellum  natura  gerit,  discordat  et  annus, 

nec  mirere  in  ea  pugnantia  sidera  parte. 

at  non  Lanigeri  signum  Libraeque  repugnat 

in  totum,  quia  ver  autumno  tempore  differt,  425 

fructibus  hic  implet  maturis,  floribus  illud, 

sed  ratione  pari  est  aequatis  nocte  diebus, 

temporaque  efficiunt  simili  concordia  textu 

permixtosque  dies  mediis  hiemem  inter  et  aestum 

articulis  uno  servantis  tempore  utrumque.  430 

quo  minus  infesto  decertent  sidera  bello, 

talis  erit  ratio  diverais  addita  signis. 

his  animadversis  rebus  quae  proxima  cura  ? 
noscere  tutelas  adiectaque  numina  signis, 
et  quae  cuique  deo  rerum  natura  dicavit,  485 

cum  divina  dedit  magnis  virtutibus  ora 
condidit  et  varias  sacro  sub  nomine  vires, 

413  mascula  ML'  mascDa  L*  miscua  L^G      suorum  Scal.  suo- 
rum  est  0        414  virgines  L'        417  repugnant  M*        419  huic  M 

420  solibus  Bentl.  collibus  0         421  aestivosque  Beg.  aestivo- 
que  0       aequans  J?r.  aequant  0     fortasse  421  ante  420  ponen- 
dus         422  annus  ."ca/.  annum  0         423  nec  GC  ne  L  neu  M 
mirere  ML*  miserere  L'G        426  fructibus  G  fluctibus  ML     hic  F 
hoc  0  427  parest  M       aequatis  F  aequalis  LG  xquatis  M 

428  tempora  quae  L  430  servantis  Br.  servantia  0  431  de- 
certent  L^G  decernent  L'M  432  damnavit  Bentl.     post  h.  v.: 

sub  cuius  dei  tutela  quaeque  signa  aiut  M  {in  m.  L)  signorum 
commercia  et  quae  cuique  deo  attribuantur  signa  G  433  re- 
bus]  debes  Garrod  ( —  quae  proxima  cura  —  pannthesin  in- 
tellegens)         435  quae  cuique  F  quae  quique  M  quaecumque  LG 

437  ut  L'     numine  L* 


52  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

pondus  iiti  rebus  persona  imponere  possit. 
Lanigerum  Pallas,  Taurum  Cytherea  tuetur, 

440  f ormosos  Phoebus  Geminos ;  Cyllenie,  Cancrum, 
luppiter  et  eum  matre  deum  regis  ipse  Leonem, 
spicifera  est  Virgo  Cereris  fabricataque  Libra 
Vulcani,  pugnax  Mavorti  Scorpios  haeret ; 
venantem  Diana  virum,  sed  partis  equinae, 

446  atque  angusta  fovet  Capricorui  sidera  Vesta, 
ex  lovis  adverso  lunonis  Aquarius  astrum  est, 
agnoscitque  suos  IS^eptunus  in  aequore  Pisces. 
hinc  quoque  magna  tibi  venient  momenta  futuri. 
cum  ratio  tua  per  stellas  et  sidera  curret, 

450  argumenta  petes  omni  de  parte  viasque 
artis,  ut  ingenio  divina  potentia  surgat, 
exaequentque  fidem  caelo  mortalia  corda. 
accipe  divisas  hominis  per  sidera  partes 
singulaque  iu  propriis  parentia  membra  figuris, 

^sB  in  quis  praecipuas  toto  de  corpore  vires 

exercent.  Aries  caput  est  ante  omnia  princeps 
sortitus,  censusque  sui  pulcherrima  colla 
Taurus,  et  in  Geminos  aequali  bracchia  sorte 
scribuntur  conexa  umeris,  pcctusquc  locatum 

460  sub  Cancro  est,  laterum  regnum  scapulaeque  Leonis; 
Virginis  in  propriam  descendunt  ilia  sortem ; 
Libra  regit  clunes,  et  Scorpios  inguine  gaudet ; 
Centauro  femina  accedunt,  Capricornus  utrisque 

453 sqq.  cf.  Firm.  H  24         -lessqq.  Firm.  VIIl  3 


438  post  It.  V.:  signoriim  commercia  G        441  luppiter  etj  tu- 
que  pater  Benth       regis  MG  regit  L  4*3  Mavorti  Beg.  Ma- 

vortis  0        444  patris  M       446  augusta  M       446  ex  ElUs  et  0 
et  lovis  adversum  Bou.        447  aethere  Bentl.         448  futuri  MG 
futura  L         44»  per  V"  fert  L*G  fers  M  fer  L*     curret  ML'  cu- 
rat  L'G  451  divina  Bon.  divisa  0  452  exaequentque  L-G 

exe L'   exenquen  M      ^jo.s^  li.  v.-.    quae  membra  humana 

cuique  signo  attributa  sint  (attribuantur  Gi  MG  454  propriis 
L'G  proprias  L*M  456  praecipua  M  457  sortitus  Scal.  sor- 
titur  0       sensusque  M       coUa  F  coUo  0  468  geminos  Bentl. 

geminis  0  462  regit  L*G  reget  L'M 


V.  438-493  MANILII  ASTRONOMICA  53 

imperitat  genibus,  crurum  f  undentis  Aquari 

arbitrium  est,  Piscesque  pedum  sibi  iura  reposcunt.        «5 

quin  etiam  propriis  inter  se  iegibus  astra 
conveniunt,  ut  certa  gerant  commercia  rerum ; 
inque  vicem  praestant  visus  atque  auribus  haerent, 
aut  odium  foedusve  gerunt,  conversaque  quaedam 
in  semet  proprio  ducuntur  plena  favore.  4to 

idcirco  adversis  non  numquam  gratia  signis, 
et  bellum  sociata  gerunt,  alienaque  sede 
inter  se  generant  coniunctos  omne  per  aevum, 
at   triquetris  orti   pugnant  f ugiuntque   vicissim : 
quod  deus,  in  leges  mundum  cum  conderet  omnem,       475 
affectus  quoque  divisit  variantibus  astris 
atquo  aliorum  oculos,  aliorum  contulit  aures, 
iunxit  amicitias  horum  sub  foedere  certo, 
cernere  ut  inter  se  possent  audireque  quaedam, 
diligerent  alia  et  noxas  bellumque  moverent,  48o 

his  etiam  propriae  foret  indulgentia  sortis, 
ut  se  diligerent  semper  sibique  ipsa  placerent: 
sic  ut  naturas  hominum  plerasque  videmus, 
qui  genus  ex  signis  ducunt  formantibus  ortus. 
consilium  ipse  suum  est  Aries,  ut  principe  dignum  est ;  4s5 
audit  se  Libramque  videt,  frustratur  amando 
Taurum,  Lanigero  qui  fraudem  nectit  et  ultra 
f  ulgentis  videt  atque  audit  per  sidera  Pisces : 
Virgine  mens  capitur,  sic  quondam  vexerat  ante 
Europam  dorso  retinentem  cornua  laeva  490 

indutusque  lovi  <(est.)>  Geminorum  ducitur  auris 
ad  luvenem  aeternas  fundentem  Piscibus  undas, 
inque  ipsos  animus  Pisces  oculique  Leonem. 

464  imperitat  Bentl.  imperat  et  0  465  post  h.  r. :  signorum 
cornmercia  auditus  visus  mores  odia  M  (in  m.  L)  signorum  com- 
mercia  G       471  numquam  G  umquam  LM       473  seML'  seseL^G 

generant  G  gerant  ML  474  at  triquetris  orti  Garrod  utri- 

que  trisorti  ML'  (tri  in  ras.  L)  utrique  sorti  L-G         476  astra  L' 

479  possent  G  possint  ML  486  se  Scal  si  0  487  nectit 

om.  G  supplevit  in  m.  mun.  rec.  4»1  (esiy  Benil.  4»8  ani- 
mus  Scal.  animum  0 


54  MANILII  ASTRONOiMICA  Lib.  II 

Cancer  et  adverso  Capricornus  conditus  astro 

495  in  semet  vertunt  oculos,  in  mutua  teudunt 
auribus,  et  Cancri  captatur  Aquarius  astro. 
at  Leo  cum  Geminis  aciem  coniungit  et  aurem 
Centauro  gemino,  Capricorni  diiigit  astrum. 
Erigone  Taurum  spectat,  sed  Scorpion  audit, 

600  atquc  Sagittifero  conatur  nectere  fraudem. 
Libra  suos  sequitur  sensus  solumque  videndo 
Lanigerum  atque  animo  complexa  est  Scorpion  infra. 
ille  videt  Pisces  oditque  per  omnia  Libram. 
nec  non  Arcitenens  magno  parere  Leoni 

505  auribus  atque  oculis  sinum  fundentis  Aquari 
conspicere  adsuevit  solamque  ex  omnibus  astris 
diligit  Erigonen.  contra  Capricornus  in  ipsum 
convertit  visus  —  quid  enim  mirabitur  ille 
maius,  in  Augusti  felix  cum  fulserit  ortum  ?  — 

610  auribus  et  summi  captat  fastigia  Cancri. 
at  nudus  Geminis  intendit  Aquarius  aurem 
sublimemque  colit  Cancrum  spectatque  reducta 
tela  Sagittiferi.   Pisces  ad  Scorpion  acreni 
direxere  aciem  cupiuntque  attendere  Taurura. 

5i.i  has  natura  vices  tribuit,  cum  sidera  fixit. 
his  orti  similes  referunt  per  mutua  sensus, 
audire  ut  cupiant  alios  aliosque  videre, 
horum  odio,  nunc  horum  idem  ducantur  amore, 
illis  insidias  tendant,  captentur  ab  illis. 

520      quin  adversa  meant  et  tota  trigona  trigonis 


494  conditus  Scal.  conditur  L*G  conditor  L'  condito  rastro  M 
496  in  semet  vertunt  G  in  semet  vertitur  ML'  vertitur  iu  se- 
met  L-       oculos  Bentl.    oculia  ML   oculusque  G'  oculosque  G* 
in  mutua  G  in  muta  M  immutaque  L  4»G  Cancri  M  Can- 

cer  LG  498  Centauro  gemino  Bentl.  Centaurus  geminos  L*G 

Centaurus  geminos  et  L'M  502  infra  om.  G  addidit  in  m. 

man.  rec.         603  oditque  Bentl.   auditquo  0         609  angusti  L 
611  adunduB  M     auremL*G  aurumL'M      613  arrfm  M      616  sen- 
8U8  VjF  cenaus  0         517  alios  L'G  alius  L'M         618  ducantur  G 
ducuntur  ML  619  captantur  L^  620  et  tota  Bcntl.  etiam 

L'MG   etiamque  L' 


V.  494—547  MANILII  ASTRONOMICA  55 

alteraque  in  bellum  diverso  limite  ducit 

linea ;  sic  veri  per  totum  consonat  ordo. 

namque  Aries,  Leo  et  Arcitenens,  sociata  trigono 

signa,  negant  Chelis  foedus  totique  trigono, 

quod  Gemini  excipiunt  f  undens  et  Aquarius  undas ;        525 

idque  duplex  ratio  cogit  verum  esse  fateri, 

quod  tria  signa  tribus  signis  contraria  fulgent, 

quodque  aeterna  manent  hominum  bella  atque  f  erarum  ; 

humana  est  facies  Librae,  diversa  Leonis ; 

idcirco  et  cedunt  pecudes,  quod  viribus  amplis  530 

consilium  est  maius ;  victus  Leo  fulget  in  astris, 

aurea  Lanigero  concessit  sidera  pellis ; 

ipse  f erae  partis  Centaurus  tergore  cedit ; 

usque  adeo  est  homini  victus.  quo  mirer  ab  illis 

nascentis  Librae  superari  posse  trigono.  535 

quin  etiam  brevior  ratio  est  per  signa  sequenda. 

nam  quaecumque  nitent  humana  condita  forma 

astra,  manent  illis  inimica  et  victa  ferarum. 

sed  tamen  in  proprias  secedunt  singula  mentes 

et  privata  gerunt  secretis  hostibus  arma.  £4» 

Lanigero  genitis  bellum  est  cum  Virgine  natis 

et  Libra  et  Geminis  et  si  quos  protulit  Urna. 

in  partus  Tauri  sub  Cancro  nata  feruntur 

pectora  et  in  Chelis  et  quae  dat  Scorpius  acer, 

et  Pisces.  at  quos  Geminorum  sidera  formant,  545 

his  cum  Lanigero  bellum  est  eiusque  trigono. 

in  Cancro  genitos  Capricorni  semina  laedunt 

523  trigono  L*M  trigona  L'G  .524  trigono  L^G  trigona  L* 

rersiis  deest  in  MC  528  quodque  G  quoque  ML  533  ferae 
Bentl.  suae  0  tergore  ceclit  L^  ergo  recedit  L'GM  534  ho- 
mini  Jacob  hominis  0  quo  G  quod  ML  quid  Postg.  535  na- 
scentis  LG  nascenti  M  superare  L'  trigono  ML'  trigonum  L-G 
536  expunxit  Garrod  541  genitisL-  gentis  L^MG  542  et 
Geminis  et  si  quos  Bentl.  gemini  pisces  quos  LG     protulit  Scal. 

pertulit  LG    uma  Bentl.  unda  LG     gemini  pisces unda 

om.  M  543  partus  Gron.  partes  0     nato  M  545  at  quos 

Scal.   atque  hos  0  547  genitus  Capricornis  L^       semina  MG 

femina  L 


56  MAXILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

et  Librae  partus  et  quos  dat  Virginis  astrum 
quiquc  sub  aversi  nunierantur  sidere  Tauri. 

550  Lanigeri  communis  erit  rabidique  Leonis 
hostis  et  a  totidem  bellum  subscribitur  astris. 
Erigone  Cancmmquc  timet  geminumquc  sub  arcu 
Centaurum  et  Pisces  et  te,  Capricorne,  rigentem. 
maxima  turba  petit  Libram :  Capricornus  et  illi 

n55  adversus  Cancer,  Chelis  quod  utrumque  quadratum  est, 
quaeque  in  Lanigeri  numerantur  signa  trigonum. 
Scorpios  in  totidem  fecundus  creditur  hostis, 
aequoreum  luvenem,  Geminos,  Taurum  atque  Leonem, 
Erigonen,  Libramque  f  ugit  metuendus  et  ipse. 

5«o  quique  Sagittari  veniunt  de  sidere  partus, 
hos  Geminis  nati  Libraque  et  Virgine  et  Urna 
depressisse  volunt  natura  et  lege  iubente. 
haec  eadem,  Capricorne,  tuis  inimica  feruntur. 
at  quos  aeternis  perfundit  Aquarius  undis, 

56.-)  ad  pugnam  Nemeaeus  agit  totumque  trigonum, 
turba  sub  unius  luvenis  virtute  ferarum. 
Piscibus  exortos  vicinus  Aquarius  urguet 
et  Gemini  fratres  et  quos  dat  Virginis  astrum, 
quique  Sagittari  descendunt  sidere  nati. 

570  nec  sola  est  ratio,  quae  dat  nascentibus  arma 
inque  odium  generat  partus  et  mutua  bella, 
sed  plerumque  manent  inimica  tertia  quaeque 
lege,  in  transversum  vultu  defixa  maligno, 
quippe   manent   quaecumque  loco  contraria   signa 

549  aversi  F  adversi  0  650  rabidique  F  rapidique  0 

551  et  a  Gron.  sed  0  662  Erigone]  et  rigone  M      Cancrum- 

que  Bentl.  Taurumque  0         654  et  om.  L*  que  L-         556  quae- 
que  Reg.    quique  0  55«  Erigone  L   Erigone  G  et  rigone  M 

660  Sagittari  Scal.  Sagittarii  L*MG  Sagittiferi  L'  lieg.  Boit. 
561  Libraque  L-G  Libramque  L'M        562  iubentem  L'        565  ad 
LG  in  M     Nemeaeus  Bentl.  Nemeus  0         567  Piscibus  Scal.  pi- 
sces  0       exortos  V'^"  exortus  0  66«  Sagittarii  L'MG  sagitti- 

feri  L*      sidere  L*G  sidera  L'M      nati]  muti  L'  671  generat 

Beg.  generet  0      bella  Hounm.  velle  0  574  quippe  Honsm. 

quoque  0     quaecumque  V„  quicumque  0 


T.  548-600  MANILII  ASTRONOMICA  57 

adversosque  gerunt  inter  se  septima  visus,  575 

tertia  quaeque  illis  utriusque  trigona  f eruntur : 

ne  sit  mirandum,  si  foedus  non  datur  astris, 

quae  sunt  adversi  signis  cognata  trigoni. 

per  tot  signorum  species  contraria  surgunt 

corpora  totque  modis  totiens  inimica  creantur.  58o 

idcirco  nihil  ex  semet  natura  creavit 

pectore  amicitiae  maius  nec  rarius  umquam. 

unus  erat  Pjlades,  unus  qui  mallet  Orestes 

ipse  mori ;  lis  una  f  uit  per  saecula  mortis, 

alter  quod  raperet  fatum,  non  cederet  alter.  585 

et  duo,  qui  potuere  sequi.  vix  noxia  poenis, 

optavitque  reum  sponsor  non  posse  reverti, 

sponsoremque  reus  timuit,  ne  solveret  ipsum. 

perque  tot  aetates  hominum,  tot  tempora  et  annos, 

tot  bella  et  varios  etiam  sub  pace  labores,  590 

cum  fortuna  fidem  quaerat,  vix  invenit  usquam. 

at  quanta  est  scelerum  moles  per  saecula  cuncta, 

quamque  onus  invidiae  non  excusabile  terris ! 

<^quid  loquar  infectos  fraterno  sanguine  fratres,^ 

venales  ad  fata  patres  matrumque  sepulcra 

<^quid  loquar  ut  subitam  sceleratis  gentibus  olim)> 

imposuit  Phoebus  noctem  terrasque   reliquit.  595 

quid  loquar  eversas  urbes  et  prodita  templa 

et  varias  pacis  clades  et  mixta  venena 

insidiasque  fori,  caedes  in  moenibus  ipsis 

et  sub  amicitiae  grassantem  nomine  turbam  ? 

in  populo  scelus  est  et  abundant  cuncta  f  uroris.  600 

577  ne  sit  Beg.  nec  sit  M  nescitLG  foedus  Scal.  Phoebus  0 
578  adversi  L'M  adversis  L-G  trioroni  Feg.  trigona  0  680  to- 
tiens  Bentl.  quotiens  0  583  erat  F  erit  0  684  lis  G^  levis 
G'LM  585  quod]  quom  Postg.  hunc  v.  et  586  seclimt  Garrod 
687  sponsor  Iley.  sponso  0  588  reus  Meg.  reum  0  timuitve  M 
692  at]  ac  M  quanta  est]  quantae  G  moles  Scal.  mores  ML 
mortes  G  693  quaque  M  593^  et  6»4*  inseruit  Garrod 

596  reliquit  G  relinquit  ML  596  quod  L'  598  caedes  0 

caedesque  FVj         699  grassantem  G  crassantem  ML         600  po- 
pulo  L  populos  MG 


58  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

et  fas  atque  nefas  mixtum  legesque  per  ipsas 
saevit  nequities ;   poenas  iam  noxia  vincit. 
scilicet  in  multis  quoniam  discordia  signis 
corpora  nascuntur,  pax  est  sublata  per  orbem 

605  et  fidei  rarum  foedus  paucisque  tributum ; 
utque  sibi  caelum,  sic  tellus  dissidet  ipsa 
atque  liominum  gentes  inimica  sorte  f  eruntur. 

si  tamen  et  cognata  cupis  dignoscere  signa, 
quae  iungant  animos  et  amica  sorte  ferantur, 

«10  Lanigeri  partus  cum  toto  iunge  trigono. 
simplicior  tamen  est  Aries  meliusque  Leone 
prosequitur  genitos  et  te,  Centaure,  creatos, 
quam  colitur.  namque  est  natura  mitius  astrum 
expositumque  suae  noxae,  nec  fraudibus  ullis 

«15  nec  minus  ingenio  moUi  quam  corpore  constans. 
illis  est  feritas  signis  praedaeque  cupido, 
venalisque  animus  non  numquam  excedere  cogit 
commoditate  fidem,  nec  longa  est  gratia  facti, 
atque  in  Lanigerum  partus  sub  utroque  trigono 

«20  non  pacem  sed  rara  gerit  pro  tempore  bella, 

quod  feritas  utriusque  magis  <^quam  iniuria^  cogit. 
plus  tamen  in  duplici  numerandum  est  roboris  esse, 
cui  commixtus  homo  est,  quam  te,  Nemeaee,  sub  uno ; 
idcirco  et  pax  est  signis  et  mixta  querela, 

«25  quin  etiam  Tauri  Capricorno  iungitur  astrum, 
nec  magis  illorum  coeunt  ad  foedera  mentes, 
Virgineos  etiam   partus,   quicumque  creantur 
Tauro,  complecti  cupiunt,  sed  saepe  queruntur. 
quosque  dabunt  Chelae  Geminique  et  Aquarius  ortus 

602    nequities  L*G  nequicies  M    nequitias  L'       vincat  L' 
604  pax  lieg.  pars  0        est  Scul.  et  0  605  paucisque  Bentl. 

pacisque  0         607  forte  M         608  dignoscere  V""  dinoscere  0 
60»  feruntur  G'  610  Lanigerum  ML'         611  est  tamen  est  M 

«15  constans  Bentl.  constant  0  619  atque  in  Ellis  at  quin  G 
at  cum  ML  Lanigerum  Postg.  Lanigeri  0  620  pacem  Fostg. 
parcet  L'M  parcit  L-G  621  feritas]  veritas  M     quam  iniuria 

Garrod  pro  tempore  0  {cf.  t\  620:  pro  tempore  bella)       629  Ge- 
miuique  et  Jacob  et  quos  dat  0 


V.  601-060  MANILII  ASTRONOMICA  59 

unum  pectus  habent  fideique  immobile  vinclum,  63o 

[magnus  erit  Geminis  amor  et  concordia  duplex] 

magnus  et  in  multos  veniet  successus  amicos. 

Scorpius  et  Cancer  fraterna  in  nomina  ducunt 

ex  semet  genitos ;  nec  non  et  Piseibus  orti 

concordant  illis.    saepe  est  et  subdolus  actus.  635 

Scorpius  aspergit  noxas  sub  nomine  amici ; 

at  quibus  in  lucem  Pisces  venientibus  adsunt, 

his  non  una  manet  semper  sententia  cordi ; 

commutant  animos  interdum  et  foedera  rumpunt 

ac  repetunt,  tectaeque  lues  sub  fronte  vagantur.  64o 

sic  erit  ex  signis  odium  tibi  paxque  notanda ; 

in  terris  geniti  tali  sub  lege  creantur. 

nec  satis  hoc  tantum,  solis  insistere  signis ; 
[contemplare  locum  caeli  sedemque  vagarum ;  ] 
parte  genus  variant,  et  vires  linea  mutat.  6« 

nam  sua  quadratis  veniunt,  sua  iura  trigonis, 
et  quae  per  senos  decurrit  virgula  tractus, 
quaeque  secat  medium  transverso  limite  caelum. 
hinc  modo  dat  mundus  vires,  modo  deterit  idem, 
quaeque  illic  sumunt  iras,  huc  acta  reponunt.  6oo 

[distat  enim  surgatne  eadem  subeatne  cadatne] 
crebrius  adversis  odium  est.  cognata  quadratis 
corpora  censentur  signis  et  amica  trigonis, 
nec  ratio  obscura  est ;  nam  quartum  quodque  locavit 
eiusdem  generis  signum  natura  per  orbem.  ess 

quattuor  aequali  caelum  discrimine  signant, 
in  quibus  articulos  anni  deus  ipse  creavit: 
ver  Aries,  Cererem  Cancer,  Bacchumque  ministrans 
Libra,  Caper  brumam  genitusque  ad  frigora  piscis. 
nec  non  et  duplici  quae  sunt  conexa  figura.  eeo 

«48  Lucan.  II  412:  'transverso  limite  ducens' 


631  deest  in  0  effinxit  Bon    expunrit  Bentl.  033  fraterna 

in]  m  fraterna  in  M  635  saepe  est  et  G  saepe  et  ML  <(sed)> 
saepe  et  Garrod  641  ex  Beg.  e  MG  et  L  644  expunxit  Bentl. 
«48  secat  L^G  secant  L'M  649  deterit  0  detrahit  V^  651  ex- 
punxit  Bentl.         654  quodque  G  quoque  ML 


60  MANILH  ASTRONOMICA  Lib.  II 

quartum  quemque  loeum  retinent.   duo  cernere  Pisces, 
et  Geminos  iuvenes  dupliceraque  in  Virgine  formam 
et  duo  Centauri  licet  uno  corpora  textu. 
sic  et  simplicibus  signis  stat  forma  quadrata. 

663  nam  neque  Taurus  habet  comitem,  nec  iungitur  uUi 
horrendus  Leo,  nec  metuit  sine  compare  quemquam 
Scorpius,  atque  uno  censetur  Aquarius  astro. 
sic  quaecumque  manent  quadrato  condita  templo 
signa,  parem  referunt  numeris  aut  tempore  sortem 

670  ac  veluti  cognata  manent  sub  foedere  tali. 
idcirco  affines  signant  gradibusque  propinquis 
accedunt  unaque  tenent  sub  imagine  natos. 
[quotquot  cardinibus  proprie  variante  moventur.] 
quae  quamquam  in  partes  divisi  quattuor  orbis 

675  sidera  quadrata  efficiunt,  non  lege  quadrati 

censentur.    minor  est  numeri,   quam  cardinis  usus. 
longior  in  spatium  porrecta  est  linea  maius, 
quae  tribus  emensis  signis  facit  astra  trigona. 
haec  ad  amicitias  imitantes  iura  gradumque 

680  sanguinis  atque  animis  haerentia  pectora  ducunt. 
utque  ipsa  ex  longo  coeunt  summota  recessu, 
sic  nos  coniungunt  maioribus  iutervallis. 
haec  meliora  putant,  mentes  quae  iungere  possunt, 
quam  quae  non  numquam  foedus  sub  sanguine  fallunt. 

685  proxima  vicinis  subscribunt,  tertia  quaeque 
hospitibus.    sic  astrorum  scivabitur  ordo. 

adde  suas  partes  signis,  sua  pai-tibus  astra. 
nam  nihil  in  totum  servit  sibi,  mixta  feruntur, 

681  Lucan.  III  477:  'ex  longo  . . .  recessu' 


«03  uuo  corpora  Bentl.   uno  corpore  ML  uno  in  corpore  G 
textu  Bentl.  textam  MLG*  mixtum  G'  665  iungitur  G  pingi- 

tur  L  ne  ciugitur  M  66»!  compare  Dorvillius   corpore  0 

«67  censetur  L-M  censentur  L'G        671  gradibusque  Scal.  gravi- 
busque  ML  gravibus  G  672  post  h.  r.   sequu)itur  in  0  677 — 

686,  673 — 676,  6S7sqq.,  ordinem  restituit  Jacoh  67S  seclu^it 

Br.     quotquot  L'G  quod  quod  L'M       propriae  L  674  divisi 

Scal.  divisit  0         678  mensis  M  679  mutantes  M  6si  at- 

que  M;  ex]  a  V, 


T.  661—713  MANELII  ASTRONOMICA  61 

ipsis  dant  fines  astris  capiuntque  vicissim. 
quae  mihi  mox  certo  digesta  sub  ordine  surgent.  gdo 

omnibus  ex  istis  ratio  est  repetenda  per  artem, 
pacata  infestis  signa  ut  perdiscere  possis. 

perspice  nunc  tenuem  visu  rem,  pondere  magnam 
et  tantum  Graio  signari  nomine  passam, 
dodecatemoria  in  titulo  signantia  causas.  695 

nam  cum  tricenas  per  partis  sidera  constent, 
rursus  bis  senis  numerus  diducitur  omnis. 
ipsa  igitur  ratio  binas  in  partibus  esse 
dimidiasque  docet  partes.   his  finibos  esse 
dodecatemorium  constat,  bis  senaque  cuncta  700 

omnibus  in  signis,  quae  mundi  conditor  ille 
attribuit  totidem   numero  fulgentibus  astris, 
ut  sociata  forent  alterna  sidera  sorte, 
et  similis  sibi  mundus  et  omnia  in  omnibus  astra, 
quorum  mixturis  regeret  concordia  corpus,  705 

et  tutela  foret  communi  mutua  causa. 
idcirco  quamquam  signis  nascantur  eisdem, 
diversos  referunt  mores  inimicaque  vota ; 
et  saepe  in  pecudes  errat  natura,  maremque 
femina  subsequitur ;   miscentur  sidere  partus,  710 

singula  divisis  variant  quod  partibus  astra 
dodecatemoriis  proprias  mutantia  vires. 
nunc  quot  sint  cuiusque  canam,  quove  ordine  constent, 

695  cf.  Firm.  II  13,  1—2 

689  ipsis]  ex  ipsis  M  i  /psis  L  690  mox  certo  om.  M  spatio 
relicto  novem  litterarum  692  pacata  G  pacatam  ML  infestia  G 
infectis  L  inferens  M  perdiscere]  di^noscere  Pingreus  possis 
LG  poscis  M  post  h.  v.:  de  duodecat  ne  moriis  (duodecathe- 
moriis  L)  quae  sint  et  quas  vires  habent  M  {in  m.  L)  694  sig- 
nare  L^      passam  G  passum  L'M  jjassim  L^  695  duodecate- 

moria  0     titulo  Scal.  titulos  0         690  om.  G         700  duodecate- 
morium  0  constat  Bon.    constant  0  702  numero  Rcg. 

numeros  M  numeris  LG         703  ut]  et  G         709  errat  L-G  errant 
L*M         natura  LQM*  matura  M'  710   sidere  F   sidera  0 

712  duodecat(^h)emoriis  0  713  quot  Garrod  quod  M  quid  LG 

sint  Vj  sit  0     constent  C  constant  L  constet  MG 


t)2  MAMLII  ASTROXOMICA  Lib.  U 

ne  vagus  ignotis  signoriim  partibus  orres. 
715  ipsa  suo  retinent  primas  in  corpore  partes 

sidera ;   vicinae  subeuntibus  attribuuntur. 

cetera  pro  numero  ducunt  ex  ordine  partes, 

ultima  et  extremis  ratio  conceditur  astris. 

singula  sic  retinent  binas  in  sidere  quoque 
720  dimidiasque  sui  partes  et  summa  repletur 

sortibus  exactis  triginta  sidere  in  omni. 

nec  genus  est  unum,  ratio  nec  prodita  simplex, 

pluribus  inque  modis  rerum  natura  locavit 

diduxitque  vias  voluitque  per  omnia  quaeri. 
725  haec  quoque  comperta  est  ratio  sub  nomine  eodem : 

quacumque  in  parti  na&centum  tempore  luna 

constiterit,  numeris  hanc  ter  dispone  quaternis, 

sublimi  totidem  quia  fulgent  sidera  mundo. 

inde  suas  illi  signo,  quo  luna  refulsit, 
730  quaeve  hinc  defuerint,  partes  nuraerare  memento. 

proxima  tricenas  pariterque  sequentia  ducunt. 

hic  ubi  deficiet  numerus,  tunc  summa  relicta 

in  binas  sortes  adiecta  parte  locetur 

dimidia,  reliquis  tribuatur  ut  ordine  signis ; 
735  in  quo  destituent,  eius  tum  luna  tenebit 

dodecatemorium  signi.  post  cetera  ducet 

727  cf.  Firm.  II  13,3 

714  ne  L*  nec  L*MG  715  suo  L*  sua  L'MG  716  vicinae 

Bentl.  vicinis  0  719  eidere  Bentl.  sidera  0  723  inqiie  L'G 
in  L*M  72t  diduxitque  Scal.  deduxitque  0  726  quacum- 

que  JReg.  quocumque  0  parti  Scah  partu  0  tempore  Beg.  tem- 
pora  0  728  quiii  ML'  quae  L'G  fulgent  om.  M  730  quaeve 
hine  defuerint  Dixon  quae  et  hinc  defuerant  L-G  qua  et  hunc 
defuerant  L*M  731  pariterque  L 'M  paritevL*G  sequentia  ii^^jr. 
sententia  0     ducunt  ML  ducit  G         732  ubi  L'  ibi  L'G  tibi  L*M 

733 — 734  seclusit  Benth         784  dimidia  M  dimidiam  LG     tri- 
buatur  F  tribuantur  0     ut]  ut  in  L  735  quo  Benth  qua  0 

destituent  eius  tum  Benth  destituent  te  (destituente  M)  iustum  0 

780    duodecathemorium  M    duo   decathemoriis  L    duodecathe 
moriis  G 


V.  714—761  MANILU  ASTRONOMICA  63 

ordine  quaeque  suo,  sicut  stant  astra  locata. 

haec  quoque  te  ratio  ne  fallat,  perspice  paucis, 

(maior  in  effectu,  minor  est  in  partibus  ipsis) 

dodecatemorii  quid  sit  quod  dicitur  esse  740 

dodecatemorium.  namque  id  per  quinque  notatur 

partis ;  nam  totidem  j)raef  ulgent  sidera  caelo, 

quae  vaga  dicuntur,  ducunt  et  singula  sortes 

dimidias  viresque  in  eis  et  iura  capessunt. 

in  quocumque  igitur  stellae  quandoque  locatae  745 

dodecatemorio  f  uerint,  spectare  decebit ; 

cuius  enim  stella  in  fines  in  sidere  quoque 

inciderit,  dabit  effectus  in  viribus  eius. 

undique  miscenda  est  ratio,  per  quam  omnia  constant. 

verum  haec  posterius  proprio  cuncta  ordine  reddam ;  ibo 

nunc  satis  est  docuisse  suos  ignota  per  usus, 

ut,  cum  perceptis  steterit  fiducia  membris, 

sic  totum  corpus  facili  ratione  notetur, 

et  bene  de  summa  veniat  post  singula  carmen. 

ut  rudibus  pueris  monstratur  littera  primum  75» 

per  f acieni  nomenque  suum,  tum  ponitur  usus ; 

tunc  coniuncta  suis  formatur  syllaba  nodis ; 

hinc  verbis  structura  venit  per  membra  ligandis ; 

tunc  rerum  vires  atque  artis  traditur  usus, 

perque  pedes  proprios  nascentia  carmina  surgunt ;        76o 

singulaque  in  summa  prodest  didicisse  priora ; 

737  quaeque  Scah  quoque  0  suo  M  om.  LG  sicut  ML  ve- 
lut  G  stant  LG  sunt  M  post  h.  i'.:  de  duodecathemoriis  M  {i>i 
m.  L)  738  fallit  perspicere  M  73»  in  partibus  ego  quod 

partibus  0     versum  post  S33  tramposnit  Garrod       740  duodeca- 
themorii  ML  duodecathemoriis  G     quid  sit  L*  quod  sit  L'MG 
741  duodecathemorium  0  744  vires  om.  L'G       que  (prius)  F 

qui  0         in  eis  L'G  in  meis  L*  mueis  M        iura  Heg.  cura  0 
746   duodecima  temorio  M    duodecathemorio  G    duodeca//  temo- 
rio  L     fuerint  G  fluerint  ML        747  stella  iu  fines  in  Bentl.  stel- 
lae  in  fine  sint  0       748  inciderit  Bentl.  inciderint  0       750  pro- 
prior  M      cuncta  om.  ML^  756  per  faciem  ML  et  faciem  G 

tum  ponitur  Scal.  componitur  0  758  hinc  L-  hic  L^MG  verbi 
Bentl.  membra  Scal.  verba  0  ligandis  Garrod  legendi  0  le- 
genti  lunius         760  per  quod  M 


64  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

quae   nisi  constiterint   priinis  fundata   elementis. 

764  effluat  in  vanum  rerum  praeposterus  ordo, 

763  versaque,  quae  propere  dedcrint  praecepta  magistri : 

765  sic  mihi  per  totum  volitanti  carmine  mundum 
erutaque  abstrusa  penitus  caligine  fata 
Pieridum  numeris  etiam  modulata  canenti, 
quoque  deus  regnat  revocanti  numen  in  arte, 
per  partes  ducenda  fides,  et  singula  rerum 

770  sunt  gradibus  tradenda  suis,  ut  cum  omnia  certa 
notitia  steterint,  proprios  revocent:ur  ad  usus. 
ac  velut  in  nudis  cum  surgunt  montibus  urbos, 
conditor  et  vacuos  muris  circumdare  colles 
destinat,  ante  manus  quara  temptet  scindere  fossas, 

775  versat  opus :  ruit  ecce  nemus,  saltusque  vetusti 

procumbunt  solemque  novum,  nova  sidera  cernunt ; 
pellitur  omne  loco  volucrum  genus  atque  ferarum, 
antiquasque  domos  et  nota  cubilia  linquunt ; 
ast  alii  silicem  in  muros  et  marmora  templis 

780  rimantur,  ferrique  rigor  per  tempora  nota 

quaeritur,  hinc  artes,  hinc  oranis  convenit  usus ; 
tunc  demum  consurgit  opus,  cum  cuncta  supersunt. 
ne  medios  rumpat  cursus  praepostera  cura: 
sic  mihi  cunctanti  tantae  succederc  moli 

785  materies  primum  rerum  ratione  remota 
tradenda  est,  ratio  sit  ne  post  irrita,  neve 
argumenta  novis  stupeant  nascentia  rcbus. 

ergo  age,  noscendis  animum  compone  sagaccm 

788  sqq.  cf.  Firm.  H  15 

763—764  inter  se  transposuit  Br.        764  effluat  L*  et  fluat  L'G 
ut  tiuat  M  765  mundi  L  767  canenti  Reg.   canendi  0 

768  artem  Immisch  770  ut  Scal.  et  0  771  nuncia  stite- 

lint  M      revocentur  Beg.  revocantur  0         772  nudie]  undis  M 
cum  Burgunt  Scal.  consurgunt  0     urbes  Reg.  orbes  0      773  con- 
ditor  Beg.  conditur  0  776  versat  BentJ.  vertit  0  778  lin- 

quit  G'       779  templis  ScaJ.  tompli  0       781  hinc  artes  ML  buic 
artes  G      omnis  om.  M  7H7  post  h.  v. :  de  cardinibus  mundi 

MG  {in  m.  L) 


V.  762—816  MANILII  ASTRONOMICA  65 

cardinibus,  qui  per  mundum  sunt  quattuor  omnes 

dispositi  semper  mutantque  volantia  signa.  790 

unus  ab  exortu  caeli  nascentis  in  orbem, 

qua  primum  terras  aequali  limite  cernit ; 

alter  ab  adversa  respondens  aetheris  ora, 

unde  fugit  mundus  praecepsque  in  tartara  tendit. 

tertius  excelsi  signat  fastigia  caeli,  795 

qua  defessus  equis  Phoebus  subsistit  anhelis 

declinatque  diem  mediasque  examinat  umbras. 

ima  tenet  quartus  fundato  nobilis  orbe, 

in  quo  principium  est  reditus  finisque  cadendi 

sideribus,  pariterque  occasus  cernit  et  ortus.  suo 

haec  loca  praecipuas  vires  summosque  per  artem 

fatorum  effectus  referunt,  quod  totus  in  illis 

nititur  aetheriis  veluti  compagibus  orbis. 

quem  nisi  perpetuis  alterna  sorte  volantem 

cursibus  excipiant  nectantque  in  vincula  bina  805 

per  latera  atque  imum  templi  summumque  cacumen, 

dissociata  fluat  resoluto  machina  mundo. 

sed  diversa  tamen  vis  est  in  cardine  quoque, 
et  pro  sorte  loci  variant  utque  ordine  distant. 
primus  erit,  summi  qui  regnat  culmine  caeli  sio 

et  medium  tenui  partitur  limite  mundum, 
quem  capit  excelsa  subLimem  gloria  sede. 
scilicet  haec  tutela  decet  fastigia  summa, 
quicquid  ut  emineat  sibi  vindicet  et  decus  omne 
asserat  et  varios  tribuendo  regnet  honores ;  815 

hinc  f avor  et  species  atque  omnis  gratia  vulgi : 

807   Lucan.  I  79:    ''totaque   discors/machina  divolsi  turbabit 
foedera  mundi'         SlOsqq.  cf.  Firm.  II  19,  28qq. 

792  qua  ML  qui  G         794  princepsque  M         795  fastigia  M"" 
vestigia  0  796  qua  Br.  quo  0         anhelis  M""  habenis  0 

799  cadendi  L-  canendi  L^G  cavendi  M  804  quem  Garrod 

quae  0     alterna]  an  aeterna?  ego        806  unum  M        809  utque 
Garrod  atque  0  814  quicquod  L^       decus  Dulcinius  ds  0 

omne  Vj  omni  0  815  regnet  Scal.  reget  0  regnat  Beg.  Bon. 

816  omnis  Scal.  omni  0 

Manilii  Astronomica  ed.  van  Wagenin  ge  n  5 


66  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

reddere  iura  foro,  componere  legibus  orbem 
foederibusque  suis  externas  iungere  gentes 
et  pro  sorte  sua  cuiusque  extollere  nomen. 

820  proximus,  extrema  quamquam  statione  locatus, 
sustinet  aeternis  nixum  radicibus  orbem. 
effectu  minor  in  specie,  sed  maior  in  usu, 
fundamenta  tenet  rerum  censusque  gubcrnat: 
quam  rata  sint  f  ossis  scrutatur  vota  metallis 

825  atque  ex  occulto  quantum  contingere  possis. 
tertius  aequali  pollens  in  jjarte,  nitentem 
qui  tenet  exortum,  qua  primum  sidera  surgunt, 
unde  dies  redit  et  tempus  discribit  in  horas,  — 
hinc  inter  Graias  horoscopus  editur  urbes, 

830  nec  capit  externum,  proprio  quia  nomine  gaudet,  — 
hic  tenet  arbitrium  vitae,  hic  regula  morum  est, 
fortunamque  dabit  rebus  ducetque  per  artes, 
qualiaque  excipiant  nascentis  tempora  prima, 
quos  capiant  cultus,  quali  sint  sede  creati, 

835  utcumque  admixtis  subscribent  Wribus  astra. 
ultimus  emenso  qui  condit  sidera  mundo 
occasumque  tenens  submersum  dcspicit  orbem, 
pertinet  ad  rerum  summas  finemque  laborum, 
coniugia  atque  epulas  extremaque  tempora  vitae 

840  otiaque  efcoetus  hominum  cultusque  deorum. 

824   Firm.  II  lU,  5:    ''quicquid  ad  latentes  et  repositas  patri- 
monii  pertinet  facultates'  83»  cf.  Firm.  II  19,8:  'ex  hoc 

loco  qualitatem  et  quantitatem  quaeramus  nuptiarum' 

820  extrema  Garrod  est  ima  0  821  aeternis  Bentl.  alter- 

nis  LG-   alterius  M  nixum  M°"   mixtum  ML*G   muxtum  L^ 

822  specie  Scal.  species  0         824  rata  ML-  rara  L'G     sci-utatur 
Ixeg.  scrutantur  0  826  aequali  Bcntt.  atque  illi  0       pollens 

Scah  tollens  0  S2S  unde  Scah  una  0     redit  Beg.  dedit  0 

discribit  Bcch.  describet  0     horas]  aras  G  s:$o  nec]  haec  G' 

externum  M  extremum  LG      quia  ML-  qua  L'G      nomine  M"" 
numine  ML^G  minime  L^         881  hic  tenet  ScaJ.  hunc  tenet  0 
839  coniugia  atque  iVjif/.  coniugiatque  atque  M  coniugeatqueL* 
coniungitque  L-G         840  ovaque  M    post  k.  i\:  divisio  aetatis  in 
partes  caeli  MG  {in  m.  L) 


V.  817—868  MANILII  ASTRONOMICA  67 

nec  eontentus  eris  percepto  cardine  quoquam ; 
intervalla  etiam  memori  sunt  mente  notanda 
per  maius  dimensa  suas  reddentia  vires. 
quicquid  ab  exortu  summum  curvatur  in  orbem, 
aetatis  primae  nascentisque  asserit  annos,  8*5 

quod  summo  premitur  devexum  culmine  mundi, 
donec  ad  occasum  veniat,  puerilibus  annis 
succedit  teneramque  regit  sub  sede  iuventam. 
quae  pars  occasus  infra  est  imumque  sub  orbem 
descendit,  regit  haec  maturae  tempora  vitae  sso 

et  propria  serie  varioque  exercita  cursu. 
at  qua  perficitur  cursus  redeuntis  ab  imo, 
tarda  supinatum  lassatis  viribus  arcum 
ascendens  seros  demum  complectitur  annos, 
labentemque  diem  vitae  tremulamque  senectam.  855 

omne  quidem  signum  sub  qualicumque  figura 
partibus  inf  icitur  mundi ;  locus  imperat  astris 
et  dotes  noxamque  f acit ;   vertuntur  in  orbem 
singula  et  accipiunt  vires  caeloque  remittunt. 
vincit  enim  natura  genus  legesque  ministrat  seo 

finibus  in  propriis  et  praetereuntia  cogit 
esse  sui  moris,  vario  nunc  dives  honore, 
nunc  sterilis,  poenam  referentia  sidera  sedis. 
quae  super  exortum  est  a  summo  tertia  caelo, 
infelix  regio  rebusque  inimica  futuris  865 

et  vitio  fecunda  nimis ;  nec  sola,  sed  illi 
par  erit,  adverso  quae  fulget  sidere  sedes 
iuncta  sub  occasu ;  vel  praestite  cardine  mundi 

841  quoda  M  844  quic  quod  L^  846  ae.statis  G  847  oc- 
casum  Vj  occusus  0  849  quae  Beg.  qua  0  infra  <(est)>  imum- 
que  Bentl.  interimumque  L  interminumque  M  interimum  quam  G 

850  regit  haec  maturae  C  maturae  (mature)  regit  ML'G  regit 
mature  {ss.  boc)  L-  851  et  propria  serie]  at  p.  s.  G  set  pro- 
pera  serie  Ellis  852  redeuntis  ab  EUis  redeunte  sub  ML'G 

redeunti  sub  L^  859  cardoque  M  8G0  natura]  positura 

Jacob        863  poenam  referentia  Bentl.  poenamque  ferentia  0 
seclis  G  8C8  vel  Garrod  neu  0       praestite  Jacoh  prestet  L 

prestit  M  praestat  G 


68  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

utraque  praetenta  fertur  deiecta  ruina ; 

870  ora  laboris  erit ;  scandendum  est  atque  eadendum. 
nec  melior  super  occasus  oontraque  sub  ortu 
sors  agitur  mundi.    praeceps  haec,  illa  superne 
pendens  aut  metuit  vicino  cardine  finem, 
aut  fraudata  cadet.    merito  Typhonis  habentur 

875  horrendae  sedes,  quem  tellus  saeva  prof  udit, 
cum  bellum  caelo  peperit,  nec  matre  minores 
exstiterunt  partus.   sed  fulmine  rursus  in  altum 
compulsi,  montesque  super  rediere  cadentes, 
cessit  et  in  tumulum  belli  vitaeque  Typhoeus. 

880  ipsa  tremit  mater  flagrantis  monte  sub  Aetna. 
at  quae  fulgentis  sequitur  fastigia  caeli 
proxima,  non  ipsi  cedat,  cui  iungitur,  astro ; 
spe  melior  pahnamque  petens  victrixque  priorum 
altius  insurgit,  summae  comes  addita  finis ; 

885  in  peiusque  manent  cursus,  nec  vota  supersunt. 
quocirca  minime  mirum,  si  proxima  summo 
atque  eadem  inferior  veneranda  sorte  dicatur, 
cui  titulus  felix.  censum  sic  proxima  Graiae 
nostra  subit  linguae  vertitquo  a  nomine  nomen. 

890  luppiter  hac  habitat.   fortunae  crede  regenti. 
huic  in  perversum  similis  deiecta  sub  orbe 
imaque  submersi  contingens  fuhnina  mundi, 

870  Firm.  II  19,  3:  ''inferaa  appellatur  porta'  (locus  secun- 
dus)  887  cf.  Firm.  II  16,1:  'Dea  Deus  Boua  Fortuna  ac  Bo- 
nus  daemon'         890  cf.  Firm.  II  19,12:  'est  autem  locus  lovis' 

870  ora  L-G  orta  L'M  porta  Scal.  872  superne  Scal  su- 

perna  LG  aupiua  M  877   exstiteruut  Scal    ex(s)titerint  0 

rursum  M         879  et  om.  G         880  flagrantis  L-G  fraglantis  L'M 

sub  Aetna  ML*  om.  L'G  881  at  quae  iulgentia  .  .  .  caeli 

Bentl.  atque  refulgentis  ( refulgenti  L  *)  .  . .  caelo  0  882  non  M 
nec  LG  vix  Bentl.  cui  iungitur  Huet  qui  fungitur  0  883  pri- 
orum  M  piorum  LG  887   inferior  Bon.  interior  0       dicatur] 

locatur  Garrod  888  cui  Scal.   quod  0         sic  Bentl.   si  0 

889  vertitque  Scal.  virtutique  0  890  hac  Beg.  hoc  0       crede 

regenti  Scal.  credere  genti  0     892  contingens  Scal  contingent  0 
fulmina  0  cingens  fulcimina  Garrod,  sed  cf.  Xelson,  Eran.  XII200 


V.  869—914  MANILII  ASTRONOMICA  69 

adversa  quae  parte  nitet,  defessa  peracta 

militia  rursusque  novo  devota  labori 

cardinis  et  subitura  iugum  sortemque  potentem ;  »95 

nondum  sentit  onus  mundi,  iam  sperat  honorem. 

daemonien  memorant  Grai,  Romana  per  ora 

quaeritur  in  versum  titulus.   sub  corde  sagaci 

conde  locum  numenque  dei  nomenque  potentis, 

quae  tibi  posterius  magnos  revocantur  ad  usus.  900 

hic  momenta  manent  nostrae  plerumque  salutis 

bellaque  morborum  caecis  pugnantia  telis, 

viribus  ambiguum  geminis  casusne  deine, 

nunc  huc  nunc  illuc  sortem  mutantis  utramque. 

sed  medium  post  articulum  curvataque  primum  905 

culmina  nutantis  summo  de  vertice  mundi 

aethera  Phoebus  habet.  sub  quo  quia  corpora  nostra 

declinant  vitia  et  fortunam  ex  viribus  eius 

concipiunt,  deus  ille  locus  sub  nomine  Graio 

dicitur.  huic  adversa  nitens,  quae  prima  resurgit  910 

sedibus  ex  imis  iterumque  reducit  Oh^mpum, 

pars  mundi  furvumque  nitet  noctesque  gubernat 

et  dominam  agnoscit  Phoeben  fraterna  videntem 

regna  per  adversas  caeli  fulgentia  partes 

907  Firm.  II  19,10:  ''est  autem  dei  Solis  Iocub'  910  Firm. 
II  19,4:  'huic  loco  Dea  nomen  est' 

893  adversa  quae  Q  diversa  qua  M  adversaq.  L  peracta  ML 
subacta  G*  Buperacta  G-  adversaque  nitet  defessa  parte  per- 
acta  L*  896  onus  Scal,  opns  0  898  in  versum  ego  in  versu  0 
inversus  Honsm.  899  condelo  cumnumenque  ML  dei  nomen- 
que]  demovemque  M  900  magnus  M  902  post  h.  v. :  per 

tanta  pericula  mortis  M  spatium  unius  lineae  vacuum  relictum 
in  L  nihil  in  G  903  geminum  G  casusne  deine  Sr.  causas- 
que  deique  ML^G  causaque  deique  L-  904  utramque  G  utra- 
que  ML         905  articulum  Bentl.  astra  diem  0  castra  diem  Scal. 

906  nutantis]  nictantis  M  mutantis  V,  907  habet  Reg.  aut  0 
amat  Scal.      quo  quia  EUis  quoque  0  908  declinant  Jacob 

decernunt  0  detergent  Garrod  909  concipiunt  Beg.   concu- 

piunt  MGL*  concupivit  L^  910  huic  Beg.  huc  0  911  iterum- 
que  L*  iterum  L^G  verum  M  912  furvumque  Bentl.  fulvum- 

que  0     noctesque  Scal.  mortisque  0 


70  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

915  fataque  damnosis  imitantem  finibus  orbis. 
huic  parti  Dea  nomen  erit  Romana  per  ora ; 
Graecia  voce  sua  titulum  designat  eundem. 
arce  sed  in  caeli,  qua  summa  acclivia  finem 
inveniunt,  qua  principium  declivia  sumunt, 

920  culminaque  insurgunt  occasus  inter  et  ortus 
suspenduntque  suo  libratum  examine  mundum, 
asserit  hanc  Cytherea  sibi  per  sidera  sedem 
et  veluti  faciem  mundi  sua  collocat  ora, 
per  quae  humana  regit.  propria  est  haec  reddita  parti 

925  vis :  et  conubia  et  thalamos  taedasque  gubernat. 
haec  tutela  docet  Venerem  sua  tela  movere. 
nomen  erit  Fortuna  loco.   quo  percipe  mentem, 
ut  brevia  in  longo  compendia  carmine  praestem. 
at  qua  subsidit  converso  cardine  mundus 

930  fundamenta  tenens,  adversum  et  suspicit  orbem, 
ac  media  sub  nocte  iacet,  Saturnus  in  illa 
parte  suas  agitat  vires,  deiectus  et  ipse 
imperio  quondam  mundi  solioque  deorum. 
et  pater  in  patrios  exercet  numina  casus 

933  fortunamque  senum ;  priva  est  tutela  duorum. 

[nascentum  atque  patrum,  quae  tali  condita  parte  est.] 
asper  erit  templis  titulus,  quem  Graecia  fecit 
Daemonium,  signatque  suas  pro  nomine  vires. 
nunc  age,  surgentem  primo  de  cardine  mundum 

918  cf.  Firm.  II  19,11 

016  mutantem  M  orbis  Bon.  oris  0  918  acclivia  Bon.  de- 
clivia  0  920  culminaque  Scal.  culmineque  LG  culmuicque  M 
921  libratum  M  librarum  LG  922  sedent  M  921  per  quae 
Scal.  perque  0  haec  M  hac  LG  huic  Garrod  reddita]  redita 
ML^  addita  C  925  vis  et]  niset  M  conubia  LG  coniugia  M 
926  ventrem  G  927  quod  .  .  .  mente  ScaJ.  928  praestem 

Scal.  pr(a)estent  0  929  at  L'  ad  L  'M  aut  G  930  suspicit  F 
suscipit  LG  inspicit  M  982  sua  fatigat  M  936  priva  Garrod 
prima  0  una  Housm.  986  sechisit  Br.      nascentum  L-G  na- 

scendum  L^  nascendumque  M'  parte  Bentl.  pars  0  937  asper 
Bentl.  asperum  0  erit  M  erat  LG  templis  Garrod  templum  M 
tempus  LG     quemj  quae  G     fecit  Bon.  feci  0 


V.  915—966  MANILII  ASTRONOMICA  71 

respice,  qua  solitos  nascentia  signa  recursus  wo 

incipiunt,  viridis  gelidis  et  Phoebus  ab  undis 

enatat  et  fulvo  paulatim  accenditur  igne, 

haec  tua  templa  ferunt  Maia,  Cyllenie,  nate, 

[o  facies  signata  nota,  quod  nomen  et  ipsi 

auctores  tibi  dant  artis,  quae  ducit  Olympum]  945 

in  quo  fortunam  natorum  condidit  omnem 

uatura,  ex  illo  suspendit  vota  parentum. 

unus  in  occasu  locus  est  super:  ille  ruentem 

praecipitat  mundum  tenebris  et  sidera  mersat 

tergaque  prospectat  Phoebi,  qui  viderat  ora.  950 

ne  mirere,  nigri  si  Ditis  ianua  fertur 

et  finem  retinet  vitae  [mortique  locatur]. 

hic  etiam  ipse  dies  moritur  terrasque  per  orbem 

subripit  et  noctis  captum  sub  carcere  claudit. 

nec  non  et  fidei  tutelam  vindicat  ipsam  955 

pectoris  el  pondus.  tanta  est  in  sede  potestas, 

quae  vocat  et  condit  Phoebum  recipitque  refertque 

consummatque  diem.   tali  sub  lege  notandae 

templorum  tibi  sunt  vires,  quae  pervolat  omnis 

astrorum  series  ducitque  et  commodat  illis  sm 

ipsa  suas  leges,  stellaeque  ex  ordine  certo, 

ut  natura  sinit,  lustrant  variasque  locorum 

efficiunt  vires,   utcumque  aliena  capessunt 

regna  et  in  externis  subsidunt  hospita  castris. 

haec  mihi  sub  certa  stellarum  parte  canentur ;  965 

nunc  satis  est,  caeli  partes  titulosque  notasse 

955  sqq.  cf.  Firm.  II  2 

940  solitos  .  .  .  recui*sus  Bentl.  solido  .  .  .  recursu  LGM''  qua 
soli  dona  scencia  signare  cursu  M^  944  0  facies  signata  nota] 
et  facies,  si  gnata  notas,  Garrod  945  artis  quae  Scal.  artes 
qua  0  ducit]  vicit  Garrod  94«  quo  Jacoh  qua  0  949  tene- 
bris  BentJ.  terris  0  mersat  Beg.  mersit  0  950  tergaque  Scal. 
terraque  0  952  post  vitae  lacuna  0  mortique  locatur  siip- 

plevit  man.  rec.  in  G        953  hic  Bentl.  hinc  0         958  consum- 
matque  ML  consumatque  G        talis  G        lege  ML*  nocte  L-G 
959  quae  Bentl.  quas  0         964  subsidunt  ML  subsistunt  G 


72  MAMLII  ASTRONOMICA  Lib.  II 

effectusque  loci  per  se  cuiusque  deosque. 
[cui  parti  nomen  posuit,  qui  condidit  artem, 
octotopos,  per  quod  stellae  diversa  volantes 
970  quos  reddant  motus,  proprio  venit  ordine  rerum.] 

969  cf.  Finu.  II  14:  'dn  octo  locis' 

967  efFectuBque  L-G  effectosque  L^M       968  eui  Scal.  qui  0 
axtem  M  arcem  LG  969  octotopos  Scal.  octotropos  0  967 — 

970  inclusit  Housm. 

M.  Manlii  Boetii  *)  Astronomicon  liber  11  explicit  feliciter, 
incipit  tertius  M  explicit  liber  secundus,  praefatio  libri  tertii  G, 
nulla  subscriptio  in  L 

*j  Boetii  inest,  non  Boeni,  ut  vulgo  editur,  cf.  M  fo^.  43'  IV 
817,  ubi  litterae  ti  in  titulo  eclipticis  eoclem  modo  depictae  sunt 
atque  hoc  loco.  latn  Vollmer  BPhW.  1904,  107  ann.  coniecit 
Boethi  Jegendum  es.9e. 


i 


LIBER  TERTIUS 

In  nova  surgentem  maioraque  viribus  ausum 
nec  per  inaccessos  metuentem  vadere  saltus 
ducite  Pierides.  vestros  extendere  fines 
conor,  et  dignos  in  carmina  ducere  cantus. 
non  ego  in  excidium  caeli  nascentia  bella 
fulminis  et  flammis  partus  in  matre  sepultos, 
non  coniuratos  reges  Troiaque  cadente 
Hectora  venalem  cineri  Priamumque  ferentem, 
Colchida  nec  referam  vendentem  regna  parentis 
et  lacerum  fratrem  stupro  segetesque  virorum 
taurorumque  trucis  flammas  vigilemque  draconem 
et  reduces  annos  auroque  incendia  f  acta 
et  male  conceptos  partus  peiusque  necatos. 
non  annosa  canam  Messanae  bella  nocentis 
septenosque  duces  ereptaque  fulmine  flammis 
moenia  Thebarum  et  victam,  quia  vicerat,  urbem 
germanosque  patris  referam  matrisque  nepotes 
natorumque  epulas  conversaque  sidera  retro 
ereptumque  diem ;  nec  Persica  bella  prof  undo 
indicta  et  magna  pontum  sub  classe  latentem 
immissumque  fretum  terris,  iter  aequoris  undis. 

18  Lucan.  IV  595:  'terribilem  Libycis  partum  concepit' 

2  vadere  G  invadere  ML  saltus  L^G  saltos  L^M  8—4  co- 
nor  fines  Br.  4  et  dignos  ML  et  indignos  G  et  indictos  Bech. 
cum  cod.  Bodl.  carmina  MG  carmine  L  6  flammis  ML^  flam- 
mas  L*G        partus  0  partusque  M"°  7  himc  v.  post  37  ex- 

hibent  LG  hoc  loco  MVj  coniuratos  M  curatos  L^  ad  curatosL^G 
Troiaque]  Troiasque  Bossberg  {probans  cadentes)  cadente  M 
cadentes  LG  9  Colchica  G  12  auro  M  14  inter  21  et  22 
posuit  Br.  16  fulmine  Scal.  fulmina  M  flumina  LG  1«  ur- 
bem  M°°  orbem  0        19  bello  M 


74  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  III 

non  regis  magni  spatio  maiore  canenda, 
quam  sint  acta,  loquor ;  Romanae  gentis  origo 
totque  duces  urbis,  tot  bella  atque  otia,  et  omnis 

35  in  populi  unius  leges  ut  cesserit  orbis, 

differtur.    facile  est,  ventis  dare  vela  secundis 
fecundumque  solum  varias  agitare  per  artes 
auroque  atque  ebori  decus  addere,  cum  rudis  ipsa 
materies  niteat.   speciosis  condere  rebus 

30  carmina  vulgatum  est  opus  et  componere  simplex. 
at  mihi  per  numeros  ignotaque  nomina  rerum 
temporaque  et  varios  casus  momentaque  mundi 
signorumque  vices  partesque  iu  partibus  ipsis 
luctandum  est,  quae  nosse  nimis,  quid  ?  dicere  quan- 

tum  est  ? 

35  carmine  quid  proprio  ?  pedibus  quid  iungere  certis  ? 
huc  ades,  o  quicunque  meis  advertere  coeptis 
aurem  oculosque  potes,  veras  et  percipe  voces. 
impendas  animum ;  nec  dulcia  carmina  quaeras. 
ornari  res  ipsa  negat  contenta  doceri. 

40  et  si  qua  externa  referentur  nomiua  lingua, 
hoc  operis,  non  vatis  erit ;  non  omnia  flecti 
possunt  et  propria  melius  sub  voce  notantur. 

nunc  age  subtili  rem  summam  perspice  cura, 
quae  tibi  praecipuos  usus  monstrata  ministrat 

45  et  certas  dat  in  arte  vias  ad  fata  videnda, 
si  bene  constiterit  vigilanti  condita  sensu. 

81—34    Firm.  IV  prooem.  5:    'quod    quibusdam    difficillimum 
videbatur  propter  Latini  sermonis  angustias' 

22  magni  M   magno  LG  2S   sint  acta  M    sit  acta  L    si 

tacta  G     loquor  LG  liquor  M       24  urbis  BentL  orbis  L*G  orbes 
L*M  32  casus  om.  ML^  33  signorumque  Bentl.  quorum- 

que  ML^  quorum  quaeque  L*G  34  quid  M  quod  LG  36  quid 
iungere  M  quod  iungere  LG  3«  o  om.  M  87  post  h.  v.  se- 
quitur  v.  7  in  LG  88  animos  G  40  referuntur  G  42  post 
h.  V.:  de  athlis,  quid  sit  athlum  et  quot  sint  ea  et  quae  no- 
mina  et  quas  vires  ct  quem  ordinem  habeant  M  explicit  prae- 
fatio  G  spatium  duarum  linearum  vacuum  relictum  in  L 
46  dat  MG  det  L 


V.  22-72  MANILII  ASTRONOMICA  75 

principium  rerum  et  custos  natura  latentum 

cum  tantas  strueret  moles  per  moenia  mundi 

et  circumfusis  orbem  concluderet  astris 

undique  pendentem  iu  medium  diversaque  membra       eo 

ordinibus  certis  sociaret  corpus  in  unum 

aeraque  et  terras  flammamque  undamque  natantem 

mutua  in  alternum  praebere  alimenta  iuberet, 

ut  tot  pugnantis  regeret  concordia  causas, 

staretque  aeterno  religatus  foedere  mundus,  bs 

exceptum  a  summa  ne  quid  ratione  maneret, 

et  quod  erat  mundi,  mundo  regeretur  ab  ipso: 

fata  quoque  et  vitas  hominum  suspendit  ab  astris, 

quae  summas  operum  partes,   quae  lucis  honorem, 

quae  famam  assererent,  quae  numquam  f essa  volarent ;  6o 

quae  quasi  per  mediam  mundi  praecordia  partem 

disposita  obtineant,  Phoebum  lunamque  vagasque 

et  vincant  stellas  nec  non  vincantur  et  ipsa. 

his  regimen  natura  dedit  propriasque  sacravit 

unicuique  vices  sanxitque  per  omnia,  summam  es 

undique  uti  fati  ratio  traheretur  in  unam. 

nam  quodcumque  genus  rerum,  quodcumque  laborum, 

quaeque  opera  atque  artes,  quicumque  per  omnia  casus 

humana  in  vita  poterant  contingere  sorte, 

complexa  est  tot  et  in  partes,  quot  et  astra  loearat,         70 

disposuit  certasque  vices,  sua  nomina  euique 

attribuit  totumque  hominis  per  sidera  censum 

55  Claud.  Ruf.  I  4:  'quaesissem  foedera  raundi' 

47  latentum  L'''^^  latentem  L^G^M      62  flammamque  M  flam- 
mam  LG  66   aeterno  Bentl.    alterno  0  5«   summa  Beg. 

summo  0  60  volaret  G^  63  disposita  LG  deposita  M 

vagasque  LG  vagasve  M  63  et  vincant  Br.  et  vincunt  LG 

evincunt  M  evincant  M""  vincantur  JSeg'.  vinciturM  vinceturL^ 
vincentur  L*G  65  sanxitque]  sane  sitque  M  summam  Scal. 
summa  0  66  uti]  uni  L'       fati  Scal.  fatum  0       unam  Scal. 

unum  0  67  labores  M  68  quaecumque  G*  69  sorte  G 

sortem  ML  70  tot  et  in  MG  tot  in  L       quot  et]  quod  et  ML 

quot  G       locarat  Bentl,   vocarant  0  71   disposuit  Bentl.  res 

posuit  0 


76  MANim  ASTRONOMICA  Lib.  III 

ordine  sub  certo  duxit,  pars  semper  ut  eidem 
confinis  parti  vicinis  staret  in  arvis. 

75  horum  operum  sortes  ad  singula  signa  locavit, 
non  ut  in  aeterna  caeli  statione  manerent 
et  cunctos  hominum  pariter  traherentur  in  ortus 
ex  eisdem  repetita  locis,  sed  tempore  sedes 
nascentum  acciperent  proprias  signisque  migrarent, 

80  atque  alias  <(alii)  sors  quaeque  accederet  astro, 
ut  caperet  genitura  novam  per  sidera  formam 
nec  tamen  incerto  confunderet  omnia  motu. 
sed  cum  pars  operum,  quae  prima  condita  sorte  est, 
accepit  propriam  nascentis  tempore  sedem, 

85  cetera  succedunt  signisque  sequentibus  haerent. 
ordo  ducem  sequitur,  donec  venit  orbis  in  orbem. 
has  autem  facies  rerum  per  signa  locatas, 
in  quibus  omnis  erit  fortunae  condita  summa, 
utcumque  <(aut>  stellae  septem  laeduntve  iuvantve, 

90  cardinibusve  movet  divina  potentia  mundi, 
sic  felix  aut  triste  venit  per  singula  fatum, 
talis  et  illius  sors  est  speranda  negoti, 
haec  mihi  sollemni  sunt  ordine  cuncta  canenda 
et  titulis  signanda  suis  rerumque  figuris, 

95  ut  pateat  positura  operum  nomenque  genusque. 

fortunae  sors  prima  data  est.  hoc  illa  per  artem 
censetur  titulo,  quia  proxima  continet  in  se 
fundamenta  domus  domuique  haerentia  cuncta, 
qui  modus  in  servis,  qui  sit  concessus  in  arvis, 

100  quamque  datum  magnas  operum  componere  moles ; 

78  eidem  MG  idem  L  74  arvis  LG  astris  M  76  mane- 

ret  L*        77  traheretur  G        78  eisdem  M  hisdem  LG  isdem  C 
80  alias  Scal  alius  0  aliis  F         <  alii)>  Bentl.  om.  0  alio  F 
82  motu  L*G  mundo  L'  modum  M  8S  sorte  Bentl.  parte  LG 

arte  M         86  orbem  Beg.  orbe  0        87  autem]  aut  M        88  for- 
tunae  G   fortuna  et  ML  89    utcumque  M   ut  cum  L    ut  sit 

cum  G  ut  cum  iam  F     <f aut)  Bentl.         00  movet  M  movent  LG 

92  illiusj  ullius  Bentl.     negoti]  nego  M  versum  damnat  Br. 
9S   cavenda  M  98    domuique  F    dominoque  0         cuncta  F 

cauta  0         99  qui  sit  M  quis  sit  LG 


V.  73-129  MANILIl  ASTRONOMICA  77 

ut  vaga  fulgentis  concordant  sidera  caeli. 

post  hinc  militiae  locus  est,  qua  quicquid  in  armis 

quodque  peregrinas  inter  versantibus  urbes 

accidere  assuevit,  titulo  comprenditur  uno. 

tertia  ad  urbanos  statio  est  numeranda  labores.  105 

hoc  quoque  militiae  genus  est  civilibus  actis 

compositum  fideique  tenet  parentia  vincla, 

format  amicitias  et  saepe  cadentia  frustra 

officia,  et  cultus  contingant  praemia  quanta, 

edocet;  appositis  cum  mundus  consonat  astris.  110 

iudiciorum  opus  in  quarta  natura  locavit 

fortunamque  fori :  fundentem  verba  patronum 

pendentemque  reum  lingua,  rostrisque  loquentem 

impositum  et  populo  nudantem  condita  iura, 

atque  expensa  sua  solventem  iurgia  fronte,  it5 

cum  iudex  veri  nihil  amplius  advocat  ipso. 

quicquid  propositas  inter  facundia  leges 

efficit,  hoc  totum  partem  concessit  in  unam 

atque,  utcumque  regunt  dominantia  sidera,  paret. 

quintus  coniugio  gradus  est  per  signa  dicatus  130 

et  socios  tenet  et  comites,  <(hic)>  hospitis  una 

iungitur  et  similis  coniungens  foedus  amicos. 

in  sexta  dives  numeratur  copia  sede, 

atque  adiuncta  salus  rerum,  quarum  altera,  quanti 

contingant  usus,  monet,  altera,  quam  diuturni ;  125 

sidera  ut  inclinant  vires  et  templa  gubernant. 

septima  censetur  saevis  horrenda  periclis, 

si  male  subscribunt  stellae  per  signa  locatae. 

nobilitas  tenet  octavam,  qua  constat  honoris 

108  quodque  Scal.  quoque  M    quaeque  LG  104  accidere 

Scal.  accipere  0      comprelienditur  M  105  est  om.  M  106 

hocq;  M       111  quarta    sc.  statione)  Bentl.  quarto  0        112  for- 
tunamque  G  fortunaque  ML         118  ioquentem  ScaL  loquentis  0 

114  impositum  M  imposita  LG  119  regunt  F  gerunt  0 

paret  Fayus  parent  0         121  tenet  et]  tenet  M     comites  L  com- 
mittem  M  comitantes  G         <(hic)>  Jacoh  122  iungitur]  ius 

datur  Freier  icitur  Br.  187   censetur  Beg.   censentur  0 

12»  qua  Beg.  quo  0 


78  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  III 

130  condicio  et  famae  modus  et  genus  et  specioso 
gratia  praetextu.  nonus  locus  occupat  omnem 
gnatorum  sortem  dubiam  patriosque  timores 
omniaque  intrantum  mixta  nutricia  turba. 
huic  vicinus  erit,  vitae  qui  continet  actum, 

135  in  quo  sortimur  mores  et  qualibus  omnis 

formetur  domus  exemplis,  quoque  ordine  certo 
ad  sua  compositi  discedant  munera  servi. 
praecipua  undecima  pars  est  in  sorte  locata, 
quae  summam  nostri  semper  viresque  gubernat, 

140  quaque  valetudo  constat,  nunc  libera  morbis, 

nunc  oppressa,  movent  ut  mundum  sidera  cumque. 
non  aliast  sedes,  tempusve  genusve  medendi 
quae  sibi  deposcat,  vel  cuius  tempore  praestet 
auxilium  et  vitae  sucus  miscere  salubris. 

U5  ultimus  et  totam  concludcns  ordine  summam 
rebus  apiscendis  labor  est,  qui  continet  oninis 
votorum  effectus,  et  quae  sibi  quisque  suisque 
proponit  studia  atque  artes,  haec  irrita  ne  sint, 
seu  ferat  officium,  nutus  blanditus  in  omnes, 

150  aspera  sive  foro  per  litem  iurgia  temptct, 
fortunamve  petat  pelago  ventisque  sequatur, 
seu  Cererem  plena  vincentem  credita  messe 
aut  repetat  Bacchum  per  pinguia  musta  f  luentem ; 
hac  in  parte  dies  atque  hac  inomenta  dabuntur; 

180  specioso  ML*   speciosus  L'G  181   praetextu  F    prae- 

texto  0         132  gnatorum  Scal.  gratorum  L'('?)M  fatorum  L*G 
138  intrantum  0  (cf.  Sen.  de  prov.  VI,  7)  infantum  Scal.         185 
sortimur  mores  Scal.  sortium  rumores  0     et  qualibus  ScaL  ae- 
qualibus  0         13«  exemplis  domus  G^        137  compositi  M  com- 
posita  LG  13»  gubernat  Reg.  gubernant  0  140  quaque 

Scal.  quae  M  quaeque  LG  141  movent  ut  ScaJ.  movente  M 

movent  et  LG  142  aliast  Scah  alias  0  144  in  vitae  Bentl. 
miscere  Bon.  miserere  0  14«  apiscendis  Beg.  aspiciendis  L'M 
apicendis  L*G  149  virtus  blanditus  nominis  M  153  musta] 
multa  M  post  h.  v. :  quomodo  fortunae  locus  inveniatur  M  spa- 
tium  quattiior  Unearum  in  L,  inscripsit  vv.  IV  10 — 16  jnamis 
recentissiina  sacc.  XV,  postea  delevit  164  dies  atque  hac 

Fayus  dies  atque  haec  0  fides  inque  hac  Bentl. 


V.  130-179  MANILII  ASTRONOMICA  79 

si  bene  convenient  stellae  per  signa  sequentes.  155 

quaruni  ego  posterius  vires  in  utrumque  valentis 
ordine  sub  certo  reddam,  cum  pandere  earum 
incipiam  ef fectus ;   nunc  ne  permixta  legentem 
confundant,  nudis  satis  est  insistere  membris. 

et  quoniam  certo  digestos  orbe  labores  leo 

nominaque  in  numerum  viresque  exegimus  omnes,  — 
athla  vocant  Graii,  quae  cuncta  negotia  rerum 
in  genera  et  partes  bis  sex  divisa  coercent,  — 
nunc,  quibus  ascendant  signis  quandoque,  oanendum  est. 
perpetuas  neque  enim  sedes,  eademve  per  omnis  i65 

sidera  nascentis  retinent,  sed  tempore  mutant, 
nunc  huc  nunc  illuc  signorum  mota  per  orbem, 
incolumis  tamen  ut  maneat,  qui  conditus  ordo  est. 
ergo  age,  ne  falsa  variet  genitura  figura, 
si  sua  quemque  voles  revocare  ad  signa  laborem,  170 

fortunae  conquire  locum  per  sidera  cuncta. 
[quae  primum  pars  est  numerosis  dicta  sub  athlis.] 
qui  tibi  cum  fuerit  certa  ratione  repertus, 
cetera  praedicto  subeuntibus  ordine  signis 
coniunges,  teneant  proprias  ut  singula  sedes.  175 

et  no  forte  vagus  Fortunae  quaerere  sedem 
incipias,  duplici  certam  ratione  capesse. 
cum  tibi  nascentis  percepto  tempore  forma 
constiterit  caeli,  stellis  ad  signa  locatis, 

157  earum  Scal.  rerum  0  158  afFectus  M  150  post  h.  v. : 
quomodo  adaper  signa  de  sonibus  animus(?)  M  unius  lineae 
spatium  relictum  in  !•  {in  m.:  quomodo  athla  per  signa  scri- 
bantur)  1C3  coercent  Meg.  cohaerent  M  coherent  LG  166  re- 
tinent  .  .  .  mutant  Bon.  retinet  .  .  .  mutat  0  tempore  Scal. 
tempora  0  168  incolumis  L^G  incolomis  L^M  maneant  L' 
169  variet  Reg.  varia  0  170  voles  L^G  volens  L^M     laborem 

Bon.  labore  0  172  primum  0  primo  F  numerosis  0  numero 
sic  F  versum  damnat  Bentl.  173  qui  ML  quae  G  174  prae- 
dicta  L^  175  post  h.  v.:    quomodo   fortunae  locus  invenia- 

tur  M  spatium  unius  lineae  in  L         176  et  ne  G  /t  ne  L  //si  M 

177  duplici  cerisim  Be)itl.  duplici  certa  L^(?)M  duplicem  certa 
L-G     capesce  L^  179  constiterit  ML*  cum  steteritL^  consti- 

terint  G     caela  M 


80  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IH 

180  transverso  Phoebus  si  cardine  eelsior  ibit, 
qui  tenet  exortum,  vel  qui  demergit  in  undas, 
per  tempus  lieet  affirmes  natum  esse  diei. 
at  si  subiectis  senis  fulgebit  in  astris 
inferior  dextra  laevaque  tenentibus  orbem 

185  cardinibus,  noctis  f  uerit  per  tempora  natus. 
haec  tibi  cum  f  uerint  certo  discrimine  nota, 
tunc,  si  forte  dies  nascentem  exceperit  alma, 
a  sole  ad  lunam  numerabis  in  ordine  partes 
signorum,  ortivo  totidem  de  cardine  duces, 

190  quem  bene  partitis  memorant  horoscopon  astris ; 
in  quodcumque  igitur  numerus  pervenerit  astrum. 
hoc  da  Fortunae ;  iunges  tunc  cetera  signis 
athla  suis  certo  subeuntibus  ordine  cunctis. 
at  cum  obducta  nigris  nox  orbem  texerit  alis, 

195  si  quis  erit,  qui  tum  materna  excesserit  alvo, 
verte  vias,  sicut  naturae  vertitur  ordo. 
consule  tum  Phoeben  imitantem  lumina  f  ratris 
semper  et  in  proprio  regnantem  tempore  noctis. 
quotque  ab  ea  Phoebus  partes  et  signa  recedit, 

sco  tot  numerare  iubet  f ulgens  horoscopus  a  se ; 
hunc  Fortuna  locum  teneat  subeuntibus  athlis, 
ordine  naturae  sicut  sunt  cuncta  locata. 

forsitan  et  quaeras  agili  rem  corde  notandam, 
qua  ratione  queas  in  tali  tempore  nati 

305  exprimere  immenso  surgentem  horoscopon  orbe. 
quod  nisi  subtili  visum  ratione  tenetur, 

181  Germ.  Arat.  I  159:  'demersus  in  undas'        187  cf.  Fixm. 
IV  17,  3         1»4  cf.  Firm.  IV  17,  4 

180  sic  M         183    at  LG   ac  M       senis  Reg.    sevus  M    sevis  L 
saevis  G  185  natis  ML*  188  deest  in  LG  189  totidem 

ortivo  M        190  memorat  G        191  agitur  L'        194  obducto  L 
nigros  L*         195  matema  Bon.  materno  0         199  quotque  Beg. 
quoque  0        200  fulgens  M  om.  LG        202  natnra  M    post  h.  v.: 
quomodo  hopus  (=  horoscopus)  inveniatur  M  quomodo  opus  in- 
veniatur  G  [in  m.  L)         804  in  tali  Br.  natalis  0   a  tali  Scal. 
20«  subtili  Scal.  sub  stellis  0 


V.  180-236  MAmil  ASTROXOMICA  81 

fundamenta  ruunt  artis,  nec  consonat  or3o, 

cardinibus  quoniam  falsis,  qui  cuncta  gubernant, 

mentitur  faciem  mundus,  nec  constat  origo, 

flexaque  momento  variantur  sidera  templi. 

sed  quanta  effectu  res  est,  tam  plena  laboris 

cursibus  aeternis  mundum  per  signa  volantem, 

ut  totum  lustret  curvatis  arcubus  orbem, 

exprimere  et  vultus  eius  componere  certos 

ac  tantae  molis  minimum  deprendere  punctum, 

quae  pars  exortum  vel  quae  fastigia  mundi 

aut  terat  occasus  aut  imo  sederit  orbe. 

nec  me  vulgatae  rationis  praeterit  ordo, 

quae  binas  tribuit  signis  orientibus  lioras 

et  paribus  spatiis  aequalia  digerit  astra, 

ut  parte  ex  illa,  qua  Phoebi  coeperit  orbis, 

discedat  numerus  summamque  acoommodet  astris, 

donec  perveniat  nascentis  tempus  ad  ipsum, 

atque  ubi  substiterit,  signum  dicatur  oriri. 

sed  iacet  obliquo  signorum  circulus  orbe, 

atque  alia  inflexis  oriuntur  sidera  membris, 

ast  illis  magis  est  rectus  surgentibus  ordo, 

ut  propius  nobis  aliquod  vel  longius  astrum  est. 

vix  finit  luces  Cancer,  vix  bruma  reducit ; 

quam  brevis  illa  iacet,  tam  longus  circulus  hic  est. 

Libra  Ariesque  parem  reddunt  noctemque  diemque ; 

sic  media  extromis  pugnant  extremaque  summis. 

nec  nocturna  minus  variant  quam  tempora  lucis, 

sed  tantum  adversis  idem  stat  mensibus  ordo. 

in  tam  dissimili  spatio  variisque  dierum 

umbrarumque  modis  quis  possit  credere  in  auras 

208  qui  Beg.  que  M  quae  LG       210  memento  M       213  ut  MG 
et  L  214  exprimere  et  Reg.   exprimet  et  0  215  depren- 

dere  ML  compendere  G        217  aut  terat  Fingreus  auferat  0  aut 
ferat  Iteg.     orbe  Beg.  orbem  0  imum  obsederit  orbem  Bentl. 
219  orientibus  M   surgentibus  LG  220  digerit  Vj    degerit  0 

225  orbem  M  228  propius  L*  proprius  L^M         aliquod  M 

aliquid  LG       229  finit]  sunt  M     luces  om.  M       230  circula  M 
235  dissimilis  L^         286  possit]  sit  L     auras]  horas  Br. 

Manilii  Astronomica  ed.  van  Wageningen  6 


82  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  III 

omnia  signa  pari  mundi  sub  lege  meare  ? 

adde  quod  incerta  est  liorac  mensura,  neque  ullam 

altera  par  sequitur,  sed  sicut  summa  dierum 

540  vertitur,  et  partes  surgunt  rursusque  recedunt ; 
cum  tamen  in  quocunque  dies  deducitur  astro, 
sex  habeat  supra  terras,  sex  signa  sub  illis ; 
quo  fit,  ut  in  binas  non  possint  omnia  nasci, 
cum  spatium  non  sit  tantum  pugnantibus  horis, 

245  si  modo  bis  senae  servantur  luce  sub  omni. 
quem  numerum  debet  ratio,  sed  non  capit  usus. 

nec  tibi  constabunt  aliter  vestigia  veri, 
ni  lucem  noctemque  paris  dimensus  in  horas, 
in  quantum  vario  pateant  sub  tempore,  noris. 

250  regulaque  exacta  primum  formetur  in  hora, 
quae  signetque  diem  sedem  perpendat  et  umbris. 
haec  erit,  in  Libra  cum  lucem  vincere  noctes 
incipiunt  vel  cum  medio  concedere  vere. 
tunc  etenim  solum  bis  senas  tempora  in  horas 

SoF.  aequa  patent,  medio  quod  currit  Phoebus  Olympo. 
is  cum  per  gelidas  hiemes  summotus  in  austros 
fulget  in  octava  Capricorni  parte  biformis, 
tunc  angusta  dies  vernalis  fertur  in  horas 
dimidiam  atque  novem ;  sed  nox  oblita  diei 

S60  bis  septem  apposita,  numerus  ne  claudicet,  hora 
dimidia.   sic  in  duodenas  exit  utrimque, 
et  redit  in  solidum  naturae  condita  summa. 
inde  caduut  noctes,  surguntque  in  tempora  luces, 
donec  ad  ardentis  pugnarunt  sidera  Cancri, 

iiil  meare  (Scrt/.  manere  0  2S8  incertumL'  23»  \iaT  Bentl. 
pars  0  242  sex  ML*  sed  L*G  243  quo  L*G  quod  ML'  fit] 
8it  M  246  usu  M    jjost  h.  v. :  de  mensura  temporum  et  sig- 

norum  MG  ?w  m.  L  248  demensus  M  249  vano  L'  250  tbr- 
metur  ML  formatur  G  hora  Boitl.  horas  0  ihi  signetque  Br. 
signemqne  0  segnemque  C  sedem  0  segnes  M""  umbris  Br. 
umbras  0  254  tempora  F  tempore  0  25«  is  G  his  ML 

hiemes  V,  hieme  0         austros  Scal.  astro  0  259  diraidia  M 

260  nec  l"  horta  L'  261  dimidias  L*  ex  t  L  utrimque  V^"" 
utrumque  0         262  natura  M 


V.  237—291  MANILII  ASTRONOMICA  83 

atque  ibi  conversis  vicibus  mutantur  in  horas  265 

brumalis,  noctemque  dies  lucemque  tenebrae 

hibernam  referunt  alternaque  tempora  vincunt 

nunc  huc  nunc  illuc  gradibus  per  sidera  certis 

impulsae ;  quarum  ratio  manifesta  per  artem 

collecta  est  venietque  suo  per  carmina  textu.  270 

atque  haec  est  illas  demum  mensura  per  oras, 

quas  rigat  aestivis  gravidus  torrentibus  amnis 

Nilus  et  erumpens  imitatur  sidera  mundi 

per  septem  fauces  atque  ora  fugantia  pontum. 

nunc  age,  quot  stadiis  et  quanto  tempore  surgant  275 

sidera  quoque  cadant,  animo  cognosce  sagaci, 

ne  magna  in  brevibus  pereant  compendia  dictis. 

nobile  Lanigeri  sidus,  quod  cuncta  sequuntur, 

dena  quater  stadia  exoriens,  duplicataque  ducit 

cum  cadit;  atque  horam  surgens  eiusque  trientem  280 

occupat ;  occiduus  geminat ;   cum  cetera  signa 

octonis  crescunt  stadiis  orientia  in  orbem 

et  totidem  amittunt  gelidas  vergentia  in  umbras. 

hora  novo  crescit  per  singula  signa  quadrante, 

tertiaque  in  quinas  pars  si  diducitur  eius.  285 

haec  sunt  ad  Librae  sidus  surgentibus  astris 

incrementa ;   pari  momento  damna  trahuntur, 

cum  subeunt  orbem  rursusque  a  sidere  Librae 

ordine  mutato  paribus  per  tempora  versa 

momentis  redeunt.  nam  per  quot  creverat  astram  290 

Lanigeri  stadia  aut  horas,  tot  Libra  recedit. 

266  ibi  M  ubi  LG  visibus  L^  haras  L^  271  est  illas  de- 
mum  Beg.  illa  demum  est  LG  illa  demum  M  oras  Seal.  horas 
L*G  hora  L^M  272  gravidus  Scal.  gradibus  0  275  quot  L*G 
quod  L^M  277    pereant  Bentl.    careant  0    lateant  Jacoh 

281  occiduus  L*G  occidusis  L*  occidus  M  283  amittunt  Beg. 

admittunt  0  gelidas  vergentia  Scal.  gelida  vergentia  M  geli- 
dasque  rigentia  LG  285  quinas  Bentl.  quarta  0  pars  Bentl. 
parte  0  si  diducitur  Br.  si  ducitur  ML  sic  ducitur  G  288  a 
sidere  Scal.  ad  sidera  0  290  quot  L*  quod  L*MG     j}ost  h.  v. 

sequitur  in  L  {linea  subdvcta):  denique  si  non  est  fati  cur  tra- 
ditur  ordo  {=  IV 106) 

6* 


84  MANILH  ASTRONOMICA  Lib.  III 

occiduusque  Aries  spatium  tempusque  cadendi 
quod  tenet,  in  tantum  Chelae  consurgere  perstant. 
eius  in  exemplum  se  signa  sequentia  vertunt. 

295  haec  ubi  constiterint  vigilanti  condita  mente, 

iam  facile  est  tibi,  quod  quandoque  horoscopet  astrum, 
noscere,  cum  liceat  certis  surgentia  signa 
ducere  temporibus  propriisque  adscribere  in  horas 
partibus,  ut  ratio  signis  ducatur  ab  illis, 

300  in  quis  Phoebus  erit,  quorum  mihi  reddita  summa  est. 
sed  neque  per  terras  omnis  mensura  dierum 
umbrarumque  eadem  est,  simili  nec  tempora  summa 
mutantur ;  modus  est  varius  ratione  sub  una. 
nam  qua  Phrixei  ducuntur  vellera  signi 

805  Chelarumque  fides  iustaeque  examina  Librae, 
omnia  consurgunt  binas  ibi  signa  per  horas, 
quod  medius  recto  praecingitur  ordine  mundus 
aequalisque  super  transversum  vertitur  axem. 
illi  perpetua  iunguntur  pace  diebus 

310  obscurae  noctes  ;  aequo  stat  f  oedere  tempus ; 
nec  manifesta  patet  falsi  fallacia  mundi, 
sed  similis  simili  toto  nox  redditur  anno. 
omnibus  autumnus  signis,  ver  omnibus  unum, 
una  quod  aequali  lustratur  linea  Phoebo. 

815  nec  refert  tunc,  quo  Phoebus  decurrat  in  astro, 

808  Lucan.  VIII  462:  'inde  maris  vasti  transverso  vertitur 
aestu' 

292  occidusque  M       cadendi  M  caneudi  L'G*  oriendi  L-G* 
298  perstant  Reg.  perstat  ML  praestat  G  294  vertunt  Scal 

versie  0  versant  Beg.       -295  tibi  L       29«  tibi  Bentl.  ei  0  sic  Br. 

horosco  per  M  297  nosceret  M  signa  M  signis  LG  298  pro- 
priisque  Scal.  propriaeque  0  800  quis  Scal.  quos  0  quorum 
Reg.  quarum  0  post  h.  v.  sequitur:  de  inclinationibus  mundi 
MG  {in  m.  L)  308  statione  BentL  304  naui  qua  Bentl.  niim- 
quarn  0     Frixei  G        30«  ibi  Bentl.  sibi  0         809  illi  ML  illa  G 

iunguntur  Reg.  iungentur  M  iungantur  LG  812  sed  Bentl. 

nec  0  et  Ellis      anno  Bentl.  aevo  0  318  autumnus]  acumi- 

nis  M  autumuis  G'  315  refert]  referet  L*  resque  et  M     quo] 

quod  L';  decurat  M 


V.  292—340  MANim  ASTRONOMICA  85 

litoreumne  coquat  Cancrum,  contrane  feratur, 

sideribus  mediis  an  quae  sint  quattuor  inter. 

quod  quamquam  per  tris  signorum  circulus  arcus 

obliquus  iaceat,  recto  tamen  ordine  zonae 

consurgunt  supraque  caput  terrasque  feruntur  320 

et  paribus  spatiis  per  singuia  lustra  resurgunt, 

ac  bene  diviso  mundus  latet  orbe  patetque. 

at  simul  ex  illa  terrarum  parte  recedas, 

quicquid  ad  extremos  temet  praeverteris  axes 

per  convexa  gravi  gressu  fastigia  terrae,  325 

quam  tereti  natura  solo  decircinat  orbem 

in  tumidum  et  mediam  mundo  suspendit  ab  omni ; 

ergo  ubi  conscendes  orbem  scandensque  rotundum 

degrediere  simul,  fugiet  pars  altera  terrae, 

altera  reddetur ;  sed  quantum  inf lexerit  orbis,  330 

tantum  inclinabit  caeli  positura  volantis, 

et  modo  quae  f  uerant  surgentia  limite  recto 

sidera,  curvato  ducentur  in  aethera  tractu. 

atque  erit  obliquus  signorum  balteus  orbe, 

qui  transversus  erat ;   statio  quando  illius  una  est,         335 

nostrae  mutantur  sedes.    ergo  ipsa  moveri 

tempora  iam  ratio  cogit  variosque  referre 

sub  tali  regione  dies,  cum  sidera  flexo 

ordine  conficiant  cursus  obliqua  malignos, 

longius  atque  aliis  aliud  propiusve  recumbat.  340 

316  litoreumne  Reg.  litoreumve  0  317  sunt  Br.  319  obli- 
quus  Beg  obliquos  0  320  terrasque]  subterque  Bentl.  323  at 
simul  L*G  ad  simul  L^  adsimilis  M  .124  ad  extremos  ML^G* 

ab  extremo  L*G'     temet  L*G  tenetL^M     praeverteris  i2e(/.  prae- 
vecteris  0       axes  Bentl.  axe  0  325  gravi  gressu  Br.  gravis 

gressum  M  gradus  gressum  LG     fastigia  M  vestigia  LG       326  te- 
recti  L^      orbem  Jacoh  orbe  0         327  mundo  Scal.  in  mundo  0 

ab  L*G  ad  L*M     omni  0        328  conscendes  Beg.  consedes  0 
scandensque  L*G  scandesque  ML*  329  degrediere  G  digre- 

diere  ML  330  reddetur  LG  redditur  M       orbis  Bentl.  orbe  0 

331  inclinabit  Beg.  inclinavit  0         posituri  L  ^  332  limite 

recto  Beg.  limiter  octo  M  limitet  octo  L*  limite  octo  L^  limitis 
octo  G       333  ducentur  C  ducuntur  0       335  statio  Scal.  spatio  0 

unam  G         337  iam  M  nam  L  nec  G     vanosque  L^M 


86  MANILIl  ASTRONOMICA  Lib,  III 

pro  spatio  mora  magna  datur.  quae  proxima  nobis 
consurgunt,  longos  caeli  visuntur  in  orbes, 
ultima  quae  fulgent,  ccloris  merguntur  in  umbras. 
et  quanto  ad  gelidas  propius  quis  venerit  arctos, 

345  tam  magis  effugiunt  oculos  brumalia  signa, 
vixque  ortis  occasus  erit.   si  longius  inde 
procedat,  totis  condentur  singula  membris 
tricenasque  trahent  conexo  tompore  noctes, 
et  totidem  luces  adiment.  sic  parva  dierum 

860  efficitur  mora  et  attritis  consumitur  horis. 
paulatimque  perit  statio  f ulgentibus  astris ; 
pluraque  per  partes  subrepto  tompore  signa 
quaerentur  medio  terrae  celata  tumore 
abducentque  simul  Phoebum  texeutque  tenebras, 

355  mensibus  ereptis  donoc  sit  debilis  annus. 
si  vero  natura  sinat  sub  vertice  caeli, 
quem  gelidus  rigidis  fulcit  compagibus  axis, 
aeternas  supor  ire  nives  orbemque  rigentem, 
prona  Lycaoniae  spectantem  mombra  puellae, 

360  stantis  erit  caeli  species,  laterumque  moatu 
turbinis  in  morem  recta  vertigine  curret. 
inde  tibi  obliquo  sex  tantum  signa  patebunt 
circuitu  nullos  umquam  fugientia  visus, 
sed  teretem  inclini  mundum  comitantia  semper. 

365  hic  erit  una  dies  por  sonos  undiquo  monses 

848  ultima  quae  fulgent  G  Bentl.  ultimaque  et  fulgent  ML  ul- 
tima  quae  et  fulgent  C  umbras  M  umbris  LG  »44  qnanto  L*G 
quando  L'M  345  effugiunt  Bentl.  efficiuut  ML'G  officiunt  L* 

oculos  M  oculis  LG  346  ortis  Bentl.   ortus  0  848  tri- 

cenasque  L-G  tricinasque  L'M  trahent  M  trahet  LG  con- 
nexo  M  connexa  L  convexo  G  »50  ofticitur  L  851  statio  Scal. 
spatio  0  352  subrepto  Benth   subriipto  ML-G  subruto  L* 

858  quaerentur  V„  quaeruntur  0  terrae  :^cal.  tempore  0  tu- 
more  F  timore  0     tempore  quaeruntur  medio  caelata  timore  L* 

854  abducentque  Reg.   adducentque  0  855  ereptis  Bentl. 

eniptis  0        358  regentem  L'        35!»  proua  ML*G*  prima  L'G' 
Licaonicae  G         3((0  mealu  MG   meatum  L         3«1  curret  Bcntl. 
currit  0         362  patebunt  M  patebit  LG         364  teretem  G  teren- 
tem  ML    inclini  Bentl  acclini  LG  aedini  M     semper]  spira  BentL 


y.  341—394  MANILII  ASTRONOMICA  87 

dimidiumque  trahens  contextis  lueibus  annum, 

numquam  erit  occiduus  quod  tanto  tempore  Phoebus, 

dum  bis  terna  suis  perlustrat  cursibus  astra, 

sed  circumvolitans  recto  visetur  ab  orbe. 

at  simul  e  medio  praeceps  descenderit  orbe  370 

inferiora  petens  deiecto  sidera  cursu 

et  dabit  in  pronum  laxas  effusus  habenas, 

per  totidem  menses  iunget  nox  una  tenebras 

vertice  sub  caeli.  nam  quisquis  spectat  ab  omni, 

dimidium  e  toto  mundum  videt  orbe  rotundi,  375 

pars  latet  inf  erior  ;  neque  enim  circumvenit  illum 

recta  acies  mediaque  tenus  distinguitur  alvo ; 

effugit  ergo  oculos  summo  spectantis  ab  orbe, 

dum  sex  submersis  vectatur  Phoebus  in  astris 

adducitque  simul  luces  tenebrasque  relinquit,  sso 

sideribus  donec  totidem  quot  mensibus  actis 

cesserat  unde,  redit  geminasque  ascendit  ad  arctos. 

hic  locus  in  binas  annum  noctesque  diesque 

per  duo  partitae  dirimit  divortia  terrae. 

et  quoniam  quanto  variantur  tempora  motu  385 

et  quibus  e  causis,  dictum  est,  nunc  accipe,  signa 
quot  surgant  in  quoque  loco  cedantque  per  horas, 
partibus  ut  prendi  possint  orientia  certis, 
ne  falsus  dubia  ratione  horoscopos  erret. 
atque  hoc  in  totum  certa  sub  lege  sequendum  est:         390 
singula  quod  nequeunt  per  tot  distantia  motus 
temporibus  numerisque  suis  exacta  referri, 
a  me  sumat  iter ;  positum  sibi  quisque  sequatur 
perque  suos  tendat  gressus ;  mihi  debeat  artem. 

369  visetur  Bentl.  versetur  L'M  versaturL^G     orbe]  axe  Bentl. 

370  om.  M  373  tenebras  F  tenebris  0  374  omni]  axe 
Bentl  375  e  toto  Bentl.  ex  toto  V«"  et  toto  0  mundum] 
tantum  Bentl.       377  mediamque  L^     descingitur  M       378  ore  G 

881  iactis  M  382  redit  M  regit  LG  384  post  h.  v. :  quo- 

modo  in  omni  inclinatione  mundi  hopus  (opus  G)  inveniatur  MG 

385  quanto  L*  quinto  L^MG  variantur]  varientur  Br.  {sed 
cf.  IV  117,  211)  386  et  quibus  G  e  quibus  LM  387  quot  L 
quod  MG         389  herret  G         393  sequantur  L^ 


88  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  III 

395  quacumque  hoc  partc  in  tcrrarum  quisquc  requiret, 
deducat  proprias  noctemque  diemque  per  horas, 
maxima  sub  Cancro  minimis  quae  cingitur  umbris; 
et  sextam  summae,  fuerit  quae  fortc,  diurnae 
vicino  tribuat  post  Cancri  templa  Leoni ; 

400  at  quae  nocturnis  f  uerit  mensura  tenebris, 
in  totidem  partes  simili  ratione  secanda  est, 
ut,  quantum  una  ferat,  tantum  tribuatur  ad  ortus 
temporis  averso  nascenti  sidere  Tauro ; 
has  inter  quasque  accipiet  Nemeaeus  in  horas 

405  quod  discrimen  erit,  per  tris  id  divide  partes, 
tertia  ut  accedat  Geminis,  quae  tempora  Tauri 
vinciat,  atque  eadem  Cancro  similisque  Leoni. 
sic  erit  ad  summam  ratio  perducta  priorem, 
quam  modo  divisis  Nemeaeus  duxerat  horis. 

410  inde  pari  Virgo  procedat  temporis  auctu, 
sed  certa  sub  lege,  prioris  semper  ut  astri 
incolumem  servent  summam  crescantque  novando. 
his  usque  ad  Chelas  horarum  partibus  auctis 

395  hoc  parte  in  terraram  Bentl.  hoc  parat  iter  rarum  L  hoc 
para  terrarum  M  hoc  parte  terrarum  G  398  fuerit  Reg.  fu- 

erint  0  899  post  h.  v.   sequuntnr  IV 10 — 313,  deinde  111 

400 sqq.  in  L*)  (fitteris  appictis  genuinus  ordo  restitutus)  et  Q 
in  m.:  hiatus  est  ad  hoc  signum  ♦,  omnia  recte  in  M  400  at 
quae  GC  atque  ML  402  tribuatur  L*G  tribuantur  L*M  403 
averso  Huet  adverso  0  nascenti  sidere  Scal.  nascentia  sidera  0 
404  405  40«  om.  M  400  Taiiri  Reg.  Tauro  0  qua  G  407  vin- 
ciat  L*G  vinceat  L*  viucat  M  408  perducta  0   deducta  C 

409  quam  modo  Bentl.  quo  modo  0  Nemeaeus  duxerat  Bentl. 
Nemea  si  duxerit  0  410  auctu  lieg.  actu  0  411  ut  astri 

Meg.  ut  astris  ML  in  astris  G  412  servent  M""  servet  0  cre- 
scantque  Bentl.  crescensque  0  413  ad  Chelas  BentL  ad  de- 

nas  0 

*)  In  L  (fol.  52)  legitur  ad  III  399:  hic  male  ordinata  lectio, 
sed  si  vis  eius  ordinem  rectum  reperire,  memento  eam  per  or- 
dinem  alfabeti  quaerere,  quo  eam  denota\nmu8.  Post  hunc  enim 
versum  „vicino  tribuat  p.  c.  t.  1."  debet  ille  sequi  quem  iu- 
veneris  post  sex  folia  (fol.  59)  B  littera  denotatum,  videlicet 
istum  ,,at  quae  nocturnis  f.  m.  t." 


V.  395—436  MANILII  ASTRONOMICA  89 

per  totidem  a  Libra  decrescent  sidera  partes, 

et  quantis  in  utrumque  modis  tollentur  ad  ortus,  415 

diversam  in  sortem  tantis  mergentur  ad  umbras. 

haec  erit  horarum  ratio  ducenda  per  orbem, 

illa  (^ety  quot  stadiis  oriantur  quaeque  cadantque. 

quae  cum  ter  centum  numeris  vicenaque  constent, 

detrahitur  summae  tota  pars,  quota  demitur  usque  120 

omnibus  ex  horis  aestivae  nomine  noctis, 

solstitium  summo  peragat  cum  Phoebus  Olympo ; 

quodque  his  exsuperat  demptis,  diducito  in  aequas 

sex  partes  sextamque  ardenti  trade  Leoni ; 

rursus  qui  steterit  numerus  sub  nomine  noctis,  425 

eius  erit  signo  Tauri  pars  illa  dicanda ; 

quodque  hanc  exsuperat  partem,  superatur  ab  illa, 

distinguitque  duas  medio  discrimine  summas, 

tertia  pars  eius  numero  superaddita  Tauri 

tradetur  Geminis.  simili  tunc  cetera  lucro  430 

procedent  numeros  semper  tutata  prioris 

augebuntque  novo  vicinas  munere  summas, 

doneo  perveniant  ad  iustae  sidera  Librae. 

ex  illa  totidem  per  partes  sic  breviantur 

Lanigeri  ad  fines,  conversaque  omnia  lege  435 

aocipiunt  perduntque  pares  cedentia  sortes. 

438  Lucan.  IV  58:  'ad  iustae  pondera  Librae' 

414  a  Libra  Bentl.  Librae  0  a  Librae  Scal.       415  in  om.  M 
417  post  h.  V.  lacunam  statuit  Pingrcus  418  illa  <(et)>  quot 

Br.  in  edit.  sua  {olirn:    accipe  quot),  illa  quod  0         stadiis  L* 
standis  L'MG         419  ter  centum  M  trecentum  LG     numeris  L*G 
numerus  L'M     vicenaque  F  vicinaque  0        420  detrahitor  Br. 
quota  demitur  L^   quod  ademitur  M  quota  demit  L*  quot  ade- 
mit  G     usque  Jacob  utque  M  uterque  LG  422  peragit  Bentl. 

428  diducito  Jacob   id  ducito  G   id  ducit  ML  425  nomine 

Eeg.  numine  0  noctis]  lucis  Br.  427  quotque  G  429  nu- 
mero  L*G  numerum  L^M  4iJ0  tradetur  Vjj  traditur  M  traditur 
et  LG  431  procedent  M  procedunt  LG  priores  L^  432  novo 
Bentl.  novem  0     munere  Bentl.  muuero  M  numero  L  munera  G 

433  perveniant  G  perveniet  ML'  pervenient  L* 


90  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  III 

haeo  via  monstrabit  stadiorum  ponere  summas, 

et  numerare  suos  ortus  per  sidera  cuncta. 

quod  bene  cum  propriis  simul  acceptaveris  horis, 

440  in  nuUa  fallet  regione  horoscopus  umquam, 
cum  poterunt  certis  numerari  singula  signa 
temporibus  parte  ex  illa,  quam  Phoebus  habebit. 
nunc  quibus  hiberni  momentis  surgere  menses 
incipiant,  —  neque  enim  paribus  per  sidera  cuncta 

445  procedunt  gradibus,  nivei  dum  vellera  signi 
oontingunt,  aequum  luces  cogentia  et  umbras 
ferre  iugum  —  magna  est  ratio  breviterque  docenda. 
principio  capienda  tibi  est  mensura  diei, 
quam  minimam  Capricornus  agit,  noctisque  per  horas 

450  quam  summam ;  quoque  ad  iustas  superaverit  umbras 
et  trepidet  luces,  eius  pars  tertia  signo 
tradenda  est  medio  semper ;  qua  sorte  retenta 
dimidio  vincat  primum,  vincatur  et  ipsum 
extremo.   totum  in  partes  ita  digere  tempus. 

455  his  opibus  tria  signa  valent ;   sed  summa  prioris 
accedat  numeri,  coniuncta  sequentibus  astris 
cesserit,  ut,  ternis  fuerit  si  longior  horis 
brumali  nox  forte  die,  Capricornus  et  hora 
dimidia  attollat  luces,  et  Aquarius  horam 

460  ipse  suam  proprie  ducat  summaeque  priori 
adiungat,  Pisces  tantum  sibi  temporis  ipsi 
constituant,  quantum  accipiant  de  sorte  priorum, 
et  tribus  exf)letis  horis  noctemque  diemque 
Lanigero  tradant  aequandam  tempore  veris. 

4S7  monstrabit  G  monstravit  ML         442  post  h.  v.:  de  acces- 
sionibus  temponim  et  desessionibus  (decessionibus)  M  {in  m.  L) 

443  hibernis  L'  444  incipiant  G   incipiam  ML  446  con- 

tingunt  LG  contingant  M      luces  J\'eg.  lucis  0         449  noctis  /  G 

horas  Scal.  horam  0         450  ad  iustas  Br.  ad  iusto  0  ab  iusto 
Scftl.     umbras]  umbra  Scal.  451  trepidet  Br.  trepident  0 

454  in  oin.  G^         degere  L'  456  accedat  Jacob  accedit  0 

458  brumalis  Br.     et  Br.  iu  0  459  dimidiam  L'  461  ipsi 

Beg.  ipse  ML  ipsae  G  462  sorte]  sede  M         priorum  Bentl. 

prioris  0         463  et]  e  M 


V.  437-489  MANILII  ASTRONOMICA  91 

iucipit  a  sexta  tempus  procedere  parte  465 

dividuum ;    duplicant  vires  haerentia  signa, 
ultimaque  acceptas  triplicant.  ita  summa  diebus 
redditur,  aequatae  solvuntur  faenore  noctes, 
rursus  et  incipiunt  propria  de  sorte  diebus 
cedere  diversa  labentia  tempora  lege.  470 

namque  Aries  totidem  deducit  noctibus  horas, 
quot  prius  abstulerant  proprio  sub  nomine  Pisces. 
hora  datur  Tauro,  cumulentque  ut  damna  priora, 
dimidiam  adiungunt  Gemini.   sic  ultima  primis 
respondent  pariterque  illis,  quae  proxima  fulgent,         475 
et  meclia  aequatis  censentur  viribus  astra 
praecipuosque  gerunt  varianda  ad  tempora  motus. 
hac  vice  discedunt  noctes  ad  sidera  brumae 
toUunturque  dies  annique  invertitur  orbis, 
solstitium  tardi  cum  f  it  sub  sidere  Cancri ;  480 

tuncque  diem  brumae  nox  aequat,  tempora  noctis 
longa  dies  similisque  redit,  quam  creverat  actu. 
illa  etiam  poterit  nascens  via  ducere  ad  astrum, 
quod  quandoque  vadis  emissum  redditur  orbi. 
nam  quota  sit  lucis,  si  luce  requiritur,  hora,  485 

aspicies  atque  hunc  numerum  revocal)is  in  ipsum 
multiplicans  deciens  adiectis  insuper  eidem 
quinque  tamen  summis,  quia  qualicumque  sub  hora 
ter  quinas  mundi  se  extollunt  sidera  partes. 

472  Germ.  Arat.  I  HH5:  'proprio  sub  nomine' 

46«  duplicant  Scal.  triplicant  0      haerentia  Beg.  arentia  0 
467  triplicant  Scal.  duplicant  0         468—469  in  0  post  474  collo- 
catos  huc  revocavit  BcntJ.  470  labantia  L'  472  quot  L^G 

quod  L^M  473  cumulentque  Scal.  cumuletque  0  474  ge- 

mini  G  geminis  ML       478  hac  ^'''G  haecL^M     descendunt  Sewi/. 

a  sidere  Scal.  482  similique  Scal  quam]  quo  Reg.  post 
h.  V.:  alteratio  inveniendi  boram  M  altera  ratio  inveniendi  ho- 
ram  G  (m  m.  L)  483  austrum  L  487  multiplicans  M  multi- 
plicatis  L  multiplica//  G  decies  Bon.  decens  ML  dece//  G 
eidem  Scal.  iisdem  G  hisdem  ML  eisdem  Br.  488  summis  MG 
summus  L^  sumis  L^  489  se  extoUunt  Jacob  sex  tollunt  0 

se  tollunt  Scal. 


92  MANILU  ASTRONOMICA  Lib.  IH 

490  hic  ubi  constiterit  numerus,  coniungere  et  illas, 
quae  superent  Phoebo  partes  per  signa,  memento. 
ex  hac  tricenas  summa  per  sidera  partes 
distribues  primamque  vicem,  quo  Phoebus  in  astro 
fulserit,  inde  aliis,  solem  quaecumque  sequentur. 

495  tum  quo  subsistet  numerus  consumptus  in  astro, 

quave  in  parte  suam  summam  numerumque  relinquet, 
haec  erit  exoriens.  et  par  sit  norma  per  ignes. 
contineas  partes.    ubi  summam  feeeris  unam, 
tricenas  dabis  ex  illa  per  singula  signa, 

500  donec  def  iciat  numerus ;  quaque  ille  sub  astris 
parte  cadet,  credas  illam  cum  corpore  natam 
esse  hominis  pariterque  orbem  vidisse  per  ignes. 
sic  erit  ipse  tibi  rapidis  quaerendus  in  astris 
natalis  mundi  certoque  horoscopus  ortu, 

505  ut  cum  exacta  fides  steterit  sub  cardine  primo, 
fallere  non  possint  summi  fastigia  caeli, 
non  seri  te  obitus,  stent  fundamenta  sub  imo, 
[stent  veri  stellarum  obitus,  verique  subortus] 
omniaque  in  proprias  vires  sortesque  recedant. 

510      nunc  sua  reddentur  generatim  tempora  signis, 
quae  divisa  etiam  proprios  ducuntur  in  annos 
et  menses  lucesque  suas  horasque  dierum, 

510  sqq.  cf.  rirm.  IV  20,  2 

4»0  coniungere  Scal.  coninnges  ML^  coniungisL^G  491  me- 
meuto  Be(f.    momenta  0  492  summa  JRcg.    summas  0         495 

tum  MG  cum  L  490  numerumque  Jacob  numerique  0      re- 

linquet  Jacoh  reliquit  0  497  et  par  sit  norma  Br.  efc  pars 

et  forma  0  49,H  contineas  Br.   contineat  0   continua  SaJ. 

Bummam  G  summa  ML     feceris  ScaJ.  fecerit  0    unam  G  unum  ML 

600  quaque  Bey.  quamque  LG  quae  M  ille  LG  illa  M  astri 
Scnl.  601  cadat  Scal.  604  ortum  G  505  exacta  BenU. 

ex  hac  0     fides  L'MG  sedes  L*C         506  possint  liey.  possit  0 
607  non  seri  te  obitus  Bentl.   nosceret  oblitus  M  non  feret  ob- 
litus  LG*  non  ferret  oblitus  G*        Bub  uno  G  60s  damnavit 

Bentl.       stent  L*G  stant  L*  sint  M        obitus  Wal;ef'ield  ortus  0 

509  omniaque  BentJ.  denaque  M'LG  donaque  M*  post  h.  v.: 
cuius  signi  quisque  annus  aut  mensis  aut  diee  aut  hora  sit 
MG  (tn  m.  L)         511  quae  L"G  quique  L'M 


V.  490—537  MANim  ASTRONOMICA  93 

per  quos  praecipuas  ostendunt  singula  vires. 
primus  erit  signi,  quo  sol  effulserit  annus, 
annua  quod  lustrans  consumit  tempora  mundum.  515 

proximus  atque  alii  subeuntia  signa  sequuntur. 
luna  dabit  menses,  jDcragit  quod  menstrua  cursum. 
tutelaeque  suae  primas  horoscopos  horas 
asserit  atque  dies  traditque  sequentibus  astris. 
sic  annum  mensesque  suos  natura  diesque  520 

atque  ipsas  voluit  numerari  signa  per  horas, 
omnia  ut  omne  foret  divisum  tempus  in  astra 
perque  alterna  suos  variaret  sidera  motus, 
ut  cuiusque  vices  ageret  redeuntis  in  orbem. 
idcirco  tanta  est  rerum  discordia  in  aevo  525 

et  subtexta  malis  bona  sunt  lacrimaeque  sequuntur 
vota  nec  in  cunctos  servat  f  ortuna  tenorem ; 
usque  adeo  permixta  fluit  nec  permanet  usque 
amisitque  fidem  variando  cuncta  per  omnis. 
non  annis  anni  nec  menses  mensibus  usque  530 

conveniunt  seque  ipse  dies  aliumque  requirit 
horaque  non  uUi  similis  producitur  horae, 
tempora  quod  distant  propriis  parentia  signis, 
per  numeros  omnis  aevi  divisa  volantis, 
talesque  efficiunt  mentes  casusque  minantur,  535 

qualia  sunt,  quorum  vicibus  tum  vertimur,  astra. 
sunt,  quibus  et  caeli  placeat  nascentis  ab  hora 

513  quos]  quae  Scal.  515  annua  Bentl.  annum  0     mun- 

dum  M  mundi  LG  516  alii  Scal.  aliis  M  illis  LG  519  tra- 
ditque  G  tradit  ML  520  suos  G  tuos  ML  521  numerari  Reg. 
numerandi  0  525  tanta  est  L*G  tanta  M  tantam  L^  528  p. 
usque  ML   p.  usquam  G  530  annis  anni  M    annus  auni  L' 

annus  annis  L^G      usquam  G  531  ipse  Beg.  ipsa  0     requirit 

L-G  requiret  L^M  revisit  Bentl.  532  non  ulli  G  nonulli  M  non- 
nulli  L         533  distant  Jacob  sistant  0  534  omnis  .     .  volan- 

tis  L'MG  omnes  .  .  .  volantee  L*  535  mentes  Jacdb  menses  0 

536  post  h.  V.:  alteratio  cuius  signi  quisque  annus,  (deinde 
Utteris  minuscuUs  versus  instar  scriptum)  aut  mensis  aut  dies 
aut  hora  sit  M  altera  ratio  cet.  L  in  m.,  cuius  signi  quisque 
annus  sit  G        537  et  om.  ML^     placeat  M  pateat  LG  pateant  F 

hora  Jacob  horae  0  ortu  Bentl 


94  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  III 

[sidcre,  quem  memorant  horoscopon  inventuros, 
parte  quod  ex  illa  describitur  hora  diebus] 

540  omne  genus  rationis  agi  per  tempora  et  astra, 
et  capite  ex  uno  menses  annosque  diesque 
incipere  atque  horas  tradique  sequentibus  astris ; 
et  quamquam  socia  nascantur  origine  cuncta, 
diversas  tamen  esse  vices,  quod  tardius  illa, 

515  haec  citius  peragant  orbem.  venit  omnis  ad  astrum 
hora  die,  bis  mense  dies,  semei  unus  in  anno 
mensis  et  exactis  bis  sex  iam  solibus  annus. 
difficile  est  in  idem  tempus  concurrere  cuncta, 
unius  ut  signi  pariter  sit  mensis  et  annus. 
<^namque  erit,  ut  mitis  qui  signi  duxerit  annum^ 

550  asperioris  agat  mensem ;   si  mensis  in  astrum 
laetius  inciderit,  signum  sit  triste  diei ; 
si  fortuna  diem  foveat,  sit  durior  hora. 
idcirco  nihil  in  totum  sibi  credere  fas  est, 
non  annos  signis,  menses  vertentibus  annis, 

655  mensibus  aut  luces,  aut  omnes  lucibus  horas, 

quod  nunc  illa  nimis  properant,  nunc  illa  morantur, 
et  modo  deest  aliis,  modo  adest,  vicibusque  rccedit 
aut  redit,  atque  alio  mutatur  tempore  tempus 
interpellatum  variata  sorte  dierum. 

560      et  quoniam  docui,  per  singula  tempora  vitae 
quod  quandoque  genus  veniat,  cuiusque  sit  astri 
quisque  annus,  cuius  mensis,  simul  hora  diesque, 

538  damnavit  Bentl.       horoscopon  M  horoscopos  LG      iuven- 
turos]  inventores  Fostfj.  53»  damnavit  Br.  540  agi  ML' 

a<?it  L*G  541  capite  Scal.  capit  0  542  tradique  Scul.  tra- 
dit  0         643  socia  M  spatia  LG      nascantur  Fayus  nascuutur  0 

644  divisas  t.  e.  cives  G         64«  die  L*  dies  L*MG         647  so- 
libus]  monsibus  BintL       annus  ScaJ.  annum  0  549  ut  Reg. 

et  0  549*  inscruit  Benth,  nisi  quod  iUc  dedit  sic  pro  nam- 
que  660  agat  F  agam  0         561  sit  triste  ScaJ.  si  triste  0 

562  sit  durior  Scal.  si  durior  0  554  signis  G  signi  ML  557 
aliis  Scal.  alius  0  adest  L*G  est  L'M  559  variata  L*G  vari- 
atam  M  variantam  L'  post  h.  v.:  quod  anuos  unum  quodque 
eignum  tribuit  MG  quot  cet.  L  in  m.         5ft0  docui  Bentl.  duci  0 

561  veniat  Bentl.  venit  0 


V.  538—589  MANILII  ASTRONOMICA  95 

altera  nunc  ratio,  quae  summam  continet  aevi, 

reddenda  est,  quot  quaeque  annos  dare  signa  ferantiir. 

quae  tibi,  cum  finem  vitae  per  sidera  quaeris,  ses 

respicienda  manet  ratio  numerisque  notanda. 

bis  quinos  annos  Aries  unumque  triente 

fraudatum  dabit.   appositis  tu,  Taure,  duobus 

vincis ;    sed  totidem  Geminorum  vinceris  astro. 

tuque  bis  octonos,  Cancer,  binosque  trientes ;  570 

bisque  novem,  Nemeaee,  dabis  bessemque  sub  illis ; 

Erigone  geminatque  decem  geminatque  trientem ; 

nec  plures  f  uerint  Librae  quam  Virginis  anni ; 

Scorpios  aequabit  tribuentem  dona  Leonem ; 

Centauri  fuerint  eadem,  quae  munera  Cancri ;  575 

ter  quinos,  Capricorne,  dares,  si  quattuor  essent 

appositi  menses ;   triplicabit  Aquarius  annos 

quattuor  et  menses  vitam  producet  in  octo. 

Piscibus  est  Aries  et  sorte  et  finibus  haerens : 

lustra  decem  tribuent  solis  cum  mensibus  octo.  sso 

nec  satis  est  annos  signorum  noscere  certos, 
ne  lateat  ratio  finem  quaerentibus  aevi ; 
templa  quoque  et  partes  caeli  sua  munera  norunt 
et  proprias  tribuunt  certo  discrimine  summas, 
cum  bene  constiterit  stellarum  conditus  ordo.  585 

sed  mihi  templorum  tantum  nunc  iura  canentur ; 
mox  veniet  mixtura  suis  cum  viribusomnis ; 
cum  bene  materies  steterit  percognita  rerum, 
non  interpositis  turbabitur  undique  membris. 

585sqq.  cf.  Firm.  II  '25,3—9 

564  quot  L^^G   quod  L^M  567   triente  Scal.    trientem  0 

569  vincis  sed  G  vincis  et  M  vinci  set  L         571  Nemeaee  dabis 
Scal.  Nemee  dabis  Beg.  Nemee  tribues  ML  Nemeae  tribais  G 
bessemque  M   bissemque  LG  575   Contauri  L*    cum  Tauri  G 

576  eet  0         577  appositis  G     triplicabit  Bou.  triplicavit  0 
578  iDroducet  M°°  producit  0  580  tribuent  Beg.  tribuet  0 

solis  G  soles  ML      post  h.  v.:    quod   (quot)  annos  quaeque  loca 
tribuant  0  586   templorum  tantum  nunc  LG   nunc  tantum 

templorum  M  587  veuit  M  589  turbabitur  G  turbatur  M 

turbantur  L 


96  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  Ul 

590  si  bene  constiterit  primo  sub  cardine  luna, 
qua  redit  in  terras  mundus  nascensque  tenebit 
exortum,  octonos  decies  ducetur  in  annos, 
ni  duo  decedant.   at  cum  sub  culmine  summo 
consistet,  tribus  hic  numerus  fraudabitur  annis. 

695  bis  quadragenos  occasus  dives  in  actus 

solis  erat,  numero  nisi  deesset  olympias  una  ; 
imaque  tricenos  bis  fundamenta  per  annos 
censentur  bis  sex  adiectis  mensibus  aevo. 
quodque  prius  natum  fuerit  dextrumque  trigonum, 

600  hoc  sexagenos  tribuit  duplicatque  quaternos. 
quod  fuerit  laevum  praelataque  signa  sequetur, 
tricenos  annos  duplicat,  tris  insuper  addit. 
quaeque  super  signum  nascens  a  cardine  primum 
tertia  forma  est  et  summo  iam  proxima  caelo, 

605  haec  ter  vicenos  geminat,  tris  abstrahit  annos. 
quaeque  infra  veniet  spatio  divisa  sub  aequo, 
per  quinquagenas  complet  sua  munera  brumas. 
quemque  locum  superat  nascens  horoscopos,  ille 
dena  quater  revocat  vertentis  tempora  solis 

610  accumulatque  duos  cursus  iuvenemque  relinquit. 

at  qui  praecedit  surgentis  cardinis  oram,  5 

vicenos  ternosque  dabit  nascentibus  annos 
vix  degustatam  rapiens  sub  flore  iuventam. 
quod  super  occasus  templum  est,  ter  dena  remittit 

591  qua  Bentl.  quo  0     redit]  credit  G    tenebit  G  tenebat  ML 
593  ni  MG  si  L      decedant  L^G  decidant  L*M  695  quadra- 

genos  M   quadtagenis  LG  actus]  annos  Br.    ortos  Bentl. 

596  solis]  solus  Bentl.  {v.  595  legeiis:  quadragenis)  olympias 
una  Bon.  olimpia  luna  LG  olimpa  luna  M  597  imaque  Scal. 
primaque  0  599  quodque  L*G  quoque  L^M  «01  Bequetur 

Reg.  sequentur  0  602  duplicat  G   duplicant  ML  604  eat 

et  L*G  et  L'M  erit  et  L.  Muell.   venit  Br.  605    haec  Reg. 

nec  0  abstrahit  G  abstrahat  ML  annis  M  606  veniet  Scal. 
veniens  0  «07  per  Scal.  ter  0      complet  Reg.  complent  0 

brumas  M  bruma  LG         60S  horoscopos  M   -us  LG         609  dena 
ML*  dona  L^G        010  reliquit  G        611  praocedit  G  praecidit  ML 
oram  ego  horam  0  614   templum  est  BentJ.    temptatum 

est  0     ter  dena  M  dena  LG  hoc  dena  Bentl.  ter  sena  Br. 


V.  590—637  MANILII  ASTRONOMICA  97 

annorum  spatia  et  decumam  tribus  applicat  auctam.       gi5 
inferius  puerum  interimet,  bis  sexque  peracti 
immatura  trahent  natales  corpora  morti. 

sed  tamen  in  primis  memori  sunt  mente  notanda 
partibus  adversis  quae  surgunt  condita  signa 
divisumque  tenent  aequo  discrimine  caelum,  620 

quae  tropica  appellant,  quod  in  illis  quattuor  anni 
tempora  vertuntur  signis  nodosque  resolvunt 
totumque  emittunt  converso  cardino  mundum 
inducuntque  novas  operum  rerumquo  figuras. 
Cancer  ad  aestivae  fulget  fastigia  zonae,  625 

extenditque  diem  summum  parvoque  recessu 
destruit  et  quanto  fraudavit  tempore  luces, 
in  tantum  noctes  auget ;  stat  summa  per  omnis. 
tum  Cererem  fragili  properant  destringere  culmo, 
Campus  et  in  varias  destriugit  membra  palaestras,         eao 
et  trepidum  pelagus  tacitas  tum  languet  in  undas. 
tunc  et  bella  fero  tractantur  Marte  cruenta, 
nec  Scythiam  def  endit  hiems ;  Germania  sicca 
iam  tellure  fu^it,  Nilusque  tumescit  in  arva. 
hic  rerum  status  est,  Cancri  cum  sidere  Phoebus  636 

solstitium  facit  et  summo  versatur  Olympo. 
parte  ex  adversa  brumam  Capricornus  inertem 

615  decimamLG  decum/yM  {cetera  huius  versus  desunt  in  JIL) 
auctam  Br.  auctis  LG  616  inferius  Bon.  interius  0  post  in- 
terius  puenim  in  //  cetera  huius  versus  desunt  in  M  peracti  Scal. 
peractis  LG  617  trahent  L  trahant  M  trahet  G  corpora  L^^G 
corpore  L'M  morti  ML^  morque  L'  morbus  G  post  h.  v.:  quae 
sint  triplica  signa  et  quas  vires  habeant  M  quae  sint  tripli- 
cata  8.  e.  q.  v.  h.  G  quae  sint  triplicata  s.  e.  q.  h.  v.  L  620 
tenent  L^G  tenet  L^M  628  emittunt  LG  emutant  M  626  par- 
voque  LG   paritoque  M   pariterque  Jacob  628   augit  G 

62»  tum  M  tunc  G  cum  L  properantL'M  properatL^G  630  de- 
stringit  Jacob  destringunt  LG  destrigunt  M  631  trepidum  LG 
tepidum  F  templum  M  tacitas  t\im  Jacob  iactatum  0  632 
Marte  L^^G   morte  L^M  634   arva  Scal.    aura  M    auras  LG 

636  hic  Beg.  huic  M  hinc  LG  rerum  ML'  iterum  L*G  status  M 
satus  L»  situs  L^G  637  adversa  L^G  adverso  ML^      brumam 

Beg.  bmmae  0  brumae  .  .  .  inertis  Bentl. 

Manjlii  Astronomica  edvanWageningen  7 


98  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  UI 

per  minimas  cogit  luces  et  maxima  noctis 
tempora  producitque  diem  tenebrasquo  resolvit 

640  inque  vicem  nunc  damna  legit,  nunc  tempora  supplet. 
tunc  riget  omnis  ager,  clausum  mare,  condita  castra, 
nec  tolerant  medias  hiemes  sudantia  saxa, 
statque  uno  natura  loco  paulumque  quiescit. 
proxima  in  effectum  et  similis  referentia  motus 

645  esse  ferunt  luces  aequantia  signa  tenebris. 

namque  Aries  Phoebum  repetentem  sidera  Cancri 
iuter  principium  reditus  finemque  coercet, 
tempora  diviso  iungens  concordia  mundo, 
convertitque  vices  victumque  a  sidere  brumae 

650  exsuperare  diem  iubet  et  succumbere  noctes, 
aestivi  donec  veniant  ad  sidera  Cancri. 
tum  primum  miti  pelagus  consternitur  unda, 
et  varios  audet  flores  emittere  tellus. 
tunc  pecudum  volucrumque  genus  per  pabula  laeta 

655  in  venerem  partumque  ruit,  totumque  canora 

voco  nemus  loquitur  frondemque  virescit  in  omnem. 
viribus  in  tantum  segnis  natura  movetur. 
huic  ex  advorso  simili  cum  sorte  refulget 
Libra  diem  noctemque  pari  cum  f oedere  ducens ; 

660  tantum  quod  victas  usque  ad  se  vincere  noctes 
ex  ipsa  iubet  ad  brumae.   tum  tempora  vincit, 
tum  Liber  gravida  descendit  plenus  ab  ulmo 
pinguiaque  impressis  despumat  musta  racemis. 

655  Claud.  Nupt.  65:  'vivunt  in  Venerem'  .  .  . 

688  ter  G     surgit  Bentl.  640  supplex  Q         641  riget  JReg. 

figit  M  fugit  LG  643  statque  uno  G  stat  quinto  M  stantque 

uno  L  644  in  effectum  Jocoh   in  infectum  0  in  in  efectum  C 

similis  G  simili  ML  645  luces]  lunas  Br.    noctes  Scal. 

tenebria  Bentl.  diebus  0  Br.  646  namque  ML  iamque  Q 

«49   a  sidere  M    ad  sidera  LG         661  veniat  a  sidere  M         652 
tum  ML  tanc  G         657  viribus]  vernis  Jacob  {retitwm  signis) 
segnis  G  signis  ML  658  hinc  G  659  pari  cum  Beg    pari- 

tur  M  partitur  LG     foedere  Beg.  foedera  0     ducens  G  ducem  ML 

661  iubet  ad]  vivet  a  M       brumam  Scal.       tum  LG  cum  M 
vincit  L*G  vincat  L'M         668  despumat  Br.  despumant  0 


V.  638—682  MANILII  ASTRONOMICA  99 

mandant  et  sulcis  Cererem,  dum  terra  tepore 
autumni  resoluta  patet,  dum  semina  ducit.  665 

quattuor  haec  et  in  arte  valent,  ut  tempora  vertunt, 
sic  hos  aut  illos  rerum  flectentia  casus 
nec  quicquam  in  prima  patientia  sede  manere. 
sed  non  per  totas  aequa  est  versura  figuras, 
omnia  nec  plenis  flectuntur  tempora  signis.  67o 

una  dies  sub  utroque  aequat  sibi  tempore  noctem, 
dum  Libra  atque  Aries  autumnum  verque  figurant. 
una  dies  toto  Cancri  longissima  signo, 
cui  nox  aequalis  Capricorni  sidere  fertur. 
cetera  nunc  urguent  vicibus,  nunc  tempore  cedunt.         S75 
una  ergo  in  tropicis  pars  est  cernenda  figuris, 
quae  moveat  mundum,  quae  rerum  tempora  mutet, 
facta  novet,  consulta  alios  declinet  in  usus, 
omnia  in  adversum  flectat  contraque  revolvat. 
has  quidam  vires  octava  in  parte  reponunt ;  eso 

sunt,  quibus  esse  placet  decimas ;  nec  def  uit  auctor, 
qui  primae  momenta  daret  frenosque  dierum. 

664  tum  Br.       665  dum  Reg.  cum  M  tum  L  tunc  G     ducit  M 
ducat  L*    ducunt  L*G  666  ut  ML*G   et  L^  668  nec  quic- 

quam  C  nequiquam  M  necui  quiquam  L  ne  cuiquam  G  post 
h.  V.:  quae  partes  in  quattuor  signis  tropicae  sint  MG  in  m.  L 
(in  quo  spatium  unius  lineae  relictum)  669  figura  G  670 
flectuntur  ML   vertuntur  G  671    temporej  sidere  Bentl. 

67S  toto  ML  tanto  G  674  cui  G  qui  ML         676  cernenda  L*G 

gerdenda  ML^      677  mutet  G  mutent  ML      678  facta  0  fata  F 
novet  Scal.  movent  ML^  movens  L'G        679  adversum  MG  aver- 
8um  L     flectat  L*G  flectant  L*M     revolvat  L*G  revolvant  L^M 
680  quidam  M  quidem  L  aequidem  G     octava  L  octavam  M  oc- 
tavat  G 

M.  Milnili  Astronomicon   lib.  III  explicit,  incipit  IIII  M,  finit 
liber  tertius,  incipit  qnartus  G  nidla  subscriptio  in  L 


7* 


LIBER  QUARTUS 

Quid  tam  sollicitis  vitam  consumimus  annis 
torquemurque  metu  caecaque  cupidine  rerum 
aeternisque  senes  curis,  dum  quaerimus  aevum, 
perdimus  ?  et  nullo  votorum  fine  beati 

6  victuros  agimus  semper  nec  vivimus  umquam  ? 
pauperiorque  bonis  quisque  est,  quo  plura  requirit, 
nec  quod  habet  numerat,  tantum  quod  non  habet  optat. 
cumque  sui  parvos  usus  natura  reposcat, 
materiam  struimus  magnae  per  vota  ruinae 

10  luxuriamque  lucris  emimus  luxuque  rapinas, 
et  summum  census  pretium  est  effundere  censum. 
solvite,  mortales,  animos  curasque  levate 
totque  superVacuis  vitam  deflere  querelis. 
fata  regunt  orbem,  certa  stant  omnia  lege, 

15  longaque  per  certos  signantur  tempora  casus. 
nascentes  morimur,  finisque  ab  origine  pendet. 
hine  et  opes  et  regna  fluunt,  et  saepius  orta 
paupertas,  artesque  datae,  moresque  creati 
et  vitia  et  clades,  damna  et  compendia  rerum. 

20  nemo  carere  dato  poterit  nec  habere  negatum, 
fortunamve  suis  invitam  prendere  votis 

14  luv.  1X32:  'fata  regunt  homines'       15  Claud.  Rapt.  II  54: 
'parvo  Bignatur  tempora  cornu'         16  CIL.  II  4426,  XI  3273 

«  quo  Scal.  qui'0  9  post  h.  v.  sequuntur  vv.  IV  314sqq., 

vv.  IV  10 — 313  in  libro  III  post  v.  399  inveniuntur  LG  omnia 
rcctc  in  M  10  eminus  L'  13  deflere  0   ne  flete  Mosshcrg 

deplete  Scal.  15    casus  M'G   cursus  LM-  {in  w.)  17    hinc 

Bentl.  tunc  0      orta  Y.,  ortu  0  18  crcati  L'G  creatis  L'M 

1!)  cladee]  laudes  Jacob         20  carere  dato  BenfJ.  caret  damno  0 

21  prendere  M  pendere  LG     votis  M*G  vobis  M'L 


V.  1-44  MANILII  ASTRONOMICA  101 

aut  fugere  instantem.   sors  est  sua  cuique  ferenda. 

an,  nisi  fata  darent  leges  vitaeque  neeisque, 

fugissent  ignes  Aeneam,  Troia  sub  uno 

non  eversa  viro  fatis  vicisset  in  ipsis  ?  25 

aut  lupa  proiectos  nutrisset  Martia  fratres  ? 

Roma  casis  enata  foret,  pecudumque  magistri 

in  Capitolino  sanxissent  fulmina  monte, 

includive  sua  potuisset  luppiter  arce  ? 

captus  et  <^a)>  captis  orbis  foret  ?  igne  sepulto  30 

vulneribus  victor  repetisset  Mucius  urbem  ? 

solus  et  oppositis  clausisset  Horatius  armis 

pontem  urbemque  simul  ?    rupisset  foedera  virgo  ? 

tresque  sub  unius  fratres  virtute  iacerent  ? 

nulla  acies  tantum  \dcit.   pendebat  ab  uno  35 

B-oma  viro  regnumque  orbis  sortita  iacebat. 

quid  referam  Cannas  admotaque  moenibus  arma, 

Varronemque  fuga  magnum,  quod  \dvere  posset 

postque  tuos,  Trasimene,  lacus  Fabiumque  morantem  ? 

accepisse  iugum  victae  Carthaginis  arces,  40 

speratum  Hannibalem  nostris  cecidisse  catenis 

exiliumque  rei  f  urtiva  mort^  luisse  ? 

addo  etiam  vires  Italas   Romamque  suismet 

pugnantem  membris,  adice  et  ci^^ilia  bella 

35    Claud.  Poll.  374:    'inque  uno  .  .  .  refulsit  Roma  vii-o' 
43  Lucan.  I  2 — 3:    'populumque  .  .  .  in  sua  victrici  conversum 
viscera  dextra'         44sqq.  luv.  X  258—288 

22  sortem  M'  (m  wj.)       sua  cuique  Scal.   vacuique  LG   va//u- 
que  M  sua  culpa  Reg.  Bon.        23  an  Bentl.  ad  M'L*  at  M^  (m 
m.  L*)  aut  G       24  fugissent  M  fulsissent  LG       26  proiectus  M 
27  enata  ML  et  nata  G  28  Capitolino  .  .  .  monte  Br.  Capi- 

tolinos  .  .  .  montes  0  sanxissent  Br.  auxissent  0  fulmica 
Hnet.  flumina  0  80  <(a/  Scul.  captis  G  capitis  ML  81  Mu- 
ciuB  urbem]  iuvenis  orbem  M  Mutius  orbem  L^  Mutius  urbem  L-G 

32  et]  et  in  L^        33  pontem  MG  montem  L       36  iacebit  M 
88  fuga  Benil.  pugum  0       quod  Bentl.  quam  0        posset  Jacob 
possit  0         89  ante  v.  38  coUocavit  Jacob       Trasimene  L  Tbar- 
symenne  M  Tasimene  G  42  rei  G  rogi  M  regi  L         48  vires 

ItalaB  G  Italas  acies  M  Italas  L'  Italas  vires  L*  Italicas  viresL^ 

44  adice  ML'G  adice  et  L-  {ss.  et  inier  civilia  et  bella) 


102  MANILH  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

45  et  Cimbrum  in  Mario  Mariumque  in  carcere  victum. 
quod  consul  totiens  exul,  quod  de  exule  consul 
adiacuit  Libjcis  compar  iactura  ruinis 
eque  crepidinibus  cepit  Carthaginis  urbem, 
hoc  nisi  f  ata  darent,  umquam  f  ortuna  tulisset  ? 

60  quis  te  Niliaco  periturum  litore,  Magne, 

post  Wctas  Mithridatis  opes  pelagusque  receptum, 
et  tris  emenso  meritos  ex  orbe  triumphos, 
cum  iam  etiam  posses  alium  componere  Magnum, 
crederet,  ut  corpus  sepeliret  naufragus  ignis, 

55  eiectaeque  rogura  facerent  fragmenta  carinae  ? 
quis  tantum  mutare  potest  sine  numine  fati  ? 
ille  etiam  caelo  genitus  caeloque  receptus, 
cum  bene  compositis  ^dctor  civilibus  armis 
iura  togae  regeret,  totiens  praedicta  cavere 

60  ^iilnera  non  potuit  toto  spectante  senatu, 
indicium  dextra   retinens,  nomenque  cruore 
delevdt  proprio,  possent  ut  vincere  fata. 
quid  numerem  eversas  urbes  regumque  ruinas  ? 
inque  rogo  Croesum,  Priamuraque  in  litore  truncum, 

65  cui  nec  Troia  rogus  ?   quid  Xerxem  maius  et  ipso 
naufragium  pelago  ?  quid  capto  sanguine  regem 
Eomanis  positum  ?   raptosque  ex  ignibus  ignes 
cedentemque  viro  flammara,  qui  terapla  ferebat  ? 

47  Lucan.  II  91 — 92:  "solacia  fati  Carthago  Mariusqae  tulit' 
55  Lucan.  VIII  755:  "'collecta  procul  lacerae  fragmenta  carinae' 
59  Lucan.  IX  238 — 239:   'sub  iuia  togati  civis  eo' 

45    Cimbrum  ML*   Cimbum  L'    Cymbrum  G   Cinnam  Bentl. 
carcere]  Caesare  Bentl.         46  quod  de  exule  Bentl.  quod  exule 
ML'  quodque  exule  G  quot  et  exule  L-         47  adiacnit  ML'G  at 
iacuit  L*         48  eque  Scal.  seque  0      urbem  Scah  orbem  M  ar- 
ces  LG  49  umquam  M  numquam  LG  53  possea  L*  posset 

ML'G     componere  LG   coponere  M    cognoscere  C         65  eiectae- 
que  Scal.   (a)electaeque  0  58    victorum  vilibus  M*    victorum 

vilius  M*  69  iuro  togae  regerit  L'    iurato  gaere  gerit  M 

fil  indicium  V,  inditium  LG  iudicium  M       63  orbes  M      65  quid 
Xerxem  maius  L*   quiderxema  ius  ML'    quid  Xerxe  maius  G 
66  quid  M  quod  LG         68  quae  Bentl. 


V.  45—97  MANILII  ASTRONOMICA  103 

quot  subitae  veniunt  validorum  iu  corpora  mortes 

seque  ipsae  rursus  f  ugiunt  errantque  per  ignes  ?  70. 

ex  ipsis  quidam  elati  rediere  sepulcris ; 

atque  iiis  vita  duplex,  illis  vix  contigit  una. 

ecce  levis  perimit  morbus  gra^dorque  remittit; 

succumbunt  artes,  rationis  vincitur  usus : 

cura  nocet,  cessare  iuvat,  mora  saepe  malorum  75 

dat  causas,  laeduntque  cibi  parcuntque  venena. 

degenerant  nati  patribus  vincuntque  parentes 

ingeniumque  suum  retinent ;  transitque  per  illum, 

6x  illo  fortuna  venit.  furit  alter  amore 

et  pontum  transnare  potest  et  vertere  Troiam ;  so 

alterius  frons  est  scribeaidis  legibus  apta. 

ecoe  patrean  nati  perimunt,  natosque  parentes, 

mutuaque  armati  coeunt  in  vulnei^a  fratres. 

non  nostrum  hoc  bellum  est ;  ooguutur  tanta  moveri 

inque  suas  ferri  poenas  lacerandaque  membra.  ss 

quod  Decios  non  omne  tulit,  non  omne  Camillos 

tempus  et  invictum  devicta  morte  Catonem, 

materies  in  resm  superat,  sed  lege  repugnat. 

et  neque  paupertas  breviores  excipit  annos, 

nec  sunt  immensis  opibus  venalia  f  ata  ;  90 

sed  rapit  ex  tecto  funus  fortuna  superbo 

indicitque  rogum  summis  statuitque  sepulcrum. 

quantum  est  hoc  regnum,  quod  regibus  imperat  ipsis ! 

quin  etiam  infelix  virtus  et  noxia  felix, 

et  male  consultis  pretium  est,  prudentia  fallit,  95 

nec  fortuna  probat  causas  sequiturque  merentis, 

sed  vaga  per  cunctos  nullo  discrimine  fertur. 

82  Lucan.  11  149:  'nati  maduere  patemo  sanguine' 

69  quot]  quod  ML^G  quo  L'     in  om.  L^         72  contingit  M 
73  morbis  L^        70  dat  L-G  dant  ML^       79  exilio  M       80  trans- 
nare  ML^G  tranare  L*        84  moveri  G  moventur  ML        86  omne 
L*G  mone  L^M  87  invictum  devicta  F  invicta  devictum  0 

88  in  rem]  virem  M  lege  repugnat  L*G  in  lege  repugnat  L' 
legere  pugnat  M  91  ex  tecto  Bentl.  exceptos  0  superbo  SccU. 
superbos  0         96  causa  ML^ 


104  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

scilicet  est  aliud,  quod  nos  cogatque  regatque, 
maius  et  in  propnas  ducat  mortalia  leges 

100  attribuatque  suos  ex  se  nasccntibus  annos 
f ortunaequG  vices ;    permisoet  saepe  f erarum 
corpora  cum  membris  hominum ;  non  seminis  ille 
partus  erit:  quid  enim  uobis  communc  f  erisque  ? 
quisve  in  portenti  noxam  peccarit  adulter  ? 

105  astra  novant  formas  caelumque  intersorit  ora. 
denique  si  non  est,  fati  cur  traditur  ordo, 
cunctaque  temporibus  certis  ventura  canuntur  ? 
nec  tamen  haec  ratio  facinus  defendere  pergit 
virtutemve  suis  fraudare  in  praemia  donis. 

110  nam  neque  mortiferas  quisquam  minus  oderit  herbas, 
quod  non  arbitrio  veniunt,  sed  semine  certo ; 
gratia  nec  levior  tribuetur  dulcibus  escis, 
quod  natura  dedit  f ruges,  non  uUa  voluntas : 
sic  hominum  meritis  tanto  fit  gloria  maior, 

115  quod  caelo  gaudente  venit ;    rursusque  nocentis 
oderimus  niagis  in  culpam  poenasque  creatos. 
nec  refert,  scelus  unde  cadit;  scelus  esse  fatendum. 
hoc  quoque  fatale  est,  sic  ipsum  expendere  fatum. 
quod  quoniam  docui,  superest  nunc  ordine  certo 

120  caelestis  fabricare  gradus,  qui  ducere  flexo 
tramite  prudentem  valeant  ad  sidera  vatem. 

nunc  tibi  signorum  mores  summumque  colorem 
et  studia  et  varias  artes  ex  ordine  reddam. 
dives  fecundis  Aries  ifi  vellera  lanis 

125  exutusque  novis  rursum  spem  semper  habebit. 


100  8U0  sex  e  M        loi  penniscet]  promisca  et  Jacob.        lOS 
quod  L^      nobis  L*G  novis  L'M  104  in  portenti  G  (man.  rec. 

in  m.)    importent  ML    importaus  G*  105   ora  G    hora  ML 

110  minus  M°"    niagis  0        oderit]  ederit  "V,  112  dulcibus  G 

(man.  rec.  in  m.)  dulcior  MLG'         113  non  ulla  G  non  nuUa  ML 

114  meritia  L-G    mentis  L'    eritis  M       fit  L*G   sit  L'M  116 

quod  ML  quo  G  117  cadit  ML  cadat  G  118  facile  M 

120  flexo  L-G  plexo  L'M  recto  Pingreus  123   studia  et  va- 

rias  M  studii  varias  LG         125  novis  L*G  nobis  ML' 


V.  98—149  MANILIl  ASTRONOMICA  105 

naufragiumque  inter  subitum  censusque  beatos 

cresoendo  cadet  et  votis  in  damna  feretur; 

in  vulgumque  dabit  fructus  et  mille  per  artes 

vellera  diversos  ex  so  parientia  quaestus: 

nunc  glomerare  rudis,  nunc  rursus  solvere  lanas,  iso 

nunc  tenuare  levi  filo,  nunc  ducere  telas, 

nunc  emere  et  varias  in  quaestum  vendere  vestes, 

quis  sine  non  poterant  uUae.  subsistere  gentes 

vel  sine  luxuria.   tantum  est  opus.   ii:)sa  suismet 

asseruit  Pallas  manibus  dignumque  putavit  135 

seque  in  Arachneo  magnam  putat  esse  triumpho. 

haec  studia  et  similes  dicet  nascentibus  artes 

et  dubia  in  trepido  praecordia  pectore  finget 

seque  sua  semper  cupientia  vendere  laude. 

Taurus  simplicibus  dotabit  rura  colonis,  uo 

pacandique  labor  veniet ;  nec  praemia  laudis, 
sed  terrae  tribuet  partus.    summittit  in  astris 
colla  iugumque  suis  poscit  cervicibus  ipse. 
ille  suis  Phoebi  portat  cum  cornibus  orbem, 
militiam  indicit  terris  et  segnia  rura  145 

in  veteres  revocat  cultus,  dux  ipse  laboris ; 
nec  iacet  in  sulcis  solvitque  in  pulvere  pectus ; 
Serranos  Curiosque  tulit  fascesque  per  arva 
tradidit  eque  suo  dictator  venit  aratro. 

148  Lucan.  X  152       149  Claud.  IV  cons.  415:  'dictator  flexit 
Serranus  aratra' 

l2fl   naufragiumque   inter  Reg.    inter  uaufragium  ML'G   nau- 
fragium  inter  L*  127  cadet  Beg.  cadit  0       votis  M  vatia  L' 

natis  G  vates  L*        128  vulgumque  M  iugulumque  LG     dabis  L' 
132  emere  Reg.  gemere  0       13«  Arachneo  M  Araneo  G  Ar/  a- 
neo  L  Arachnea  Scah         magnam  M  magna  L'  maguum  L^G 
triumpho  e7aco6  triumphum  0        138  finget  Vj   figum  M  figuntL- 
signum  L^G  139  laudein  L^  140  dotabit  G  dotavit  ML 

141   pacandique  Postg.    pacatque  M   pacatique  LG  142   sum- 

mittit  in  astris  Bentl.  8umit///7M  summittit  in  autris  L  sunii- 
tut  in  antris  G  summittit  aratris  F  145  segnia  L-G  aigniaL* 
signa  M  147  volvitque  Bentl.  148  fascesque  M'G  facesque 
M'L     arva  G  aura  ML^  auras  L-         149  aque  L.  Muell. 


106  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

150  laudis  amor  tacitae,  mentes  et  corpora  tarda 
mole  valent,  habitatque  puer  sub  fronte  Cupido. 
mollius  e  Geminis  studium  est  et  mitior  aetas 
per  varios  cantus  modulataque  vocibus  ora 
et  gracilis  calamos  et  nervis  insita  verba 

156  ingenitumque  sonum ;  labor  est  etiam  ipsa  voluptas ; 
arma  procul  lituosque  volunt  tristemque  senectam ; 
otia  et  aeternam  peragunt  in  amore  iuventam. 
inveniunt  et  in  astra  vias  numerisque  modisque 
consummant  orbem  postque  ipsos  sidera  linquunt ; 

160  natura  ingenio  minor  est  perque  omnia  servit. 
in  tot  fecundi  Gemini  commenta  feruntur. 

Cancer  ad  ardentem  fulgens  in  cardine  metam, 
quam  Phoebus  summis  revocatus  curribus  ambit, 
articulum  mundi  retinet  lucesque  reflectit. 

165  ille  tenax  animi  nullosque  effusus  in  usus 
attribuit  varios  quaestus  artemque  lucrorum : 
merce  peregrina  fortunam  ferre  per  urbes 
et,  gravia  annonae  speculantem  incendia,  ventis 
credere  opes  orbisque  orbi  bona  vendere  posse 

170  totque  per  ignotas  commercia  iungere  terras 
atque  alio  sub  sole  novas  cxquirere  praedas 
et  rerum  pretio  subitos  componere  census. 
navigat  et  celeris  optando  sortibus  annos 
dulcibus  usuris,  aequo  quoque,  tempora  vendit. 

175  ingenium  sollers  suaque  in  compendia  pugnax. 
quis  dubitet,  vasti  quae  sit  natura  Lconis, 
quasque  suo  dictet  signo  nascentibus  artes  ? 
ille  novas  semper  pugnas,  nova  bella  ferarum 


160  post  tacitae  intcrpunxi         161  fronde  G'  162  moUius 

Heg.  moUibus  0        16S  ora  G  hora  ML        16«  lituos  G        157  in 
amore  Bentl.  in  morte  0  169  postque  Bentl.   postquam  0 

162  metam  Bentl.  victam  0  {etiam  in  M)  vittam  Scal.      163  quam] 
qua  Jacob.  164  refiectit  ML*  reflectet  L'  reflecti;  G  169 

opus  M       orbisque  orbi  MG  orbique  orbis  L  178  celeris  MG 

sceleris  L         174  aequo  quoque  G  aequoque  ML 


V.  150—200  MANILII  ASTRUNOMICA  107 

apparat  et  spolio  vivit  pecorumque  rapinis, 

ac  dabit  hoc  studium :  postes  oz-nare  superbos  iso 

pellibus  et  captas  domibus  praefigere  praedas 

et  pacare  metu  silvas  et  vivere  victo. 

sunt,  quorum  similes  animos  nec  moenia  frenent, 

sed  pecudum  membris  media  grassentur  in  urbe 

et  laceros  artus  suspendant  fronte  tabernae  iss 

luxuriaeque  parent  caedem  moresque  lucrentur. 

ingenium  ad  subitas  iras  facilisque  recessus 

aequale  et  puro  sententia  pectore  simplex. 

-at  quibus  Erigone  dixit  nascentibus  aevum, 
apta  magisterio,  nodoque  coercita  virgo,  190 

ad  studium  ducet  mores  et  pectora  doctis 
artibus  instituet ;  nec  tam  compendia  census 
quam  causas  viresque  dabit  perquirere  rerum. 
illa  decus  linguae  faciet  regnumque  loquendi 
atque  oculos  mentis,  qua  possit  cernere  cuncta  195 

quamvis  occultis  naturae  condita  causis. 
hinc  et  scriptor  erit  velox,  cui  littera  verbum  est, 
quique  notis  linguam  superet  cursimque  loquentis 
excipiat  longas  nova  per  compendia  voces. 
ingenio  bonus,  at  teneros  pudor  impedit  annos,  200 

162  Germ.  Arat.  6 — 7        185  Lucan  II  164:  Haceros  artus' 

179  apparatL^G  apparetL^M  spolio  vivit  pecorumque  M  pe- 
coram  spolio  vivitque  LG  180  ac  dabit  lioc  btudium  ego  {cf. 
IV  193,  577)  hoc  habet  hoc  studium  0  hoc  habet  hic  studium 
I^ayus  postes  .  .  .  superbos  G  {man.  rec.  in  m.)  positis  .  .  . 
superbia  MLG^  182  victo  Bossberg  victor  0  rapto  Bentl. 

183  sint  L'     frenent  Beg.  frenis  0  184  pecudum  M  pecorum 

LG     grassentur  ML  grassantur  G       185  suspendant  L*G  suspen- 
dat  L^M  186  caenam  Bentl.       moresque  LG  mortesque  M 

187  recessus  L*G  recensus  L^M         188  aequare  L*      puro  Bentl. 
puero  0  189  at  G  a  ML       dixit  MLG*  duxit  G^  190  apta 

Bentl.  opta  M  ora  LG     nodoque  Scal.  nudosque  0         191  ducet 
Bentl  ducit  0         194  iUa  V*  ille  0  196  mentis  M  menti  LG 

qua  LG  qui  M        198  om.  M       200  ingenio  Bentl.  invicio  0 
bonus  L*G  bonas  L>M         at  Beritl  ut  0         in  vitio  bona  sunt, 
teneros  p.  i.  a.  Ellis 


108  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

magnaque  naturae  cohibendo  munera  frenat. 
nec  fecundus  erit  (quid  mirum  ?)   Virgine  partus. 

librautes  noctem  Chelae  cuni  tempore  lucis 
per  nova  maturi  post  annum  munera  Bacchi, 

206  mensurae  tribuent  usus  ac  pondera   rerum 
et  Palamedeis  certantem  viribus  ortum, 
qui  primus  numeros  rebus,  qui  nomina  summis 
imposuit  certumque  modum  propriasque  figuras. 
hic  etiam  legum  tabulas  et  condita  iura 

210  noverit  atque  notis  levibus  pendentia  verba 
et  licitum  sciet  et  vetitum  quae  poena  sequetur, 
perpetuus  populi  privato  in  limine  praetor. 
non  alio  potius  genitus  sit  Servius  astro, 
qui  leges  Latio  posuit,  cum  iura  retexit. 

215  denique  in  ambiguo  fuerit  quodcumque  locatum 
et  rectoris  egens,  diriment  examina  Librae. 
Scorpion  armavit  violenta  cuspide  cauda, 
qua,  sua  cum  Phoebi  curruni  per  sidera  ducit, 
rimatur  terras  et  sulcis  semiua  miscet, 

220  in  bellum  ardentis  animos  et  Alartia  castra 
efficit  et  multo  gaudentem  sanguine  civem 
nec  praeda  quam  caede  magis.   quin  ipsa  sub  armis 
pax  agitur :  capiunt  saltus  silvasque  pererrant, 
nunc  hominum  nunc  bella  gerunt  violenta  ferarmn, 

225  nunc  caput  in  mortem  vendunt  et  funus  harenae, 

221  Lucan.  II  439 .-  'nullas  nisi  san^uine  fuso  gaudet  habere 
vias'         223  Nem.  Cyn.  86:  'saltus  silvasque  pererras' 

202  quid  M  quod  LG      virgine  ML'  in  virgine  L*G       signum 
interrogationis  post  mirum  posui  203    librantes  L-    libantes 

L'MG  nocte  Celeum  G  205  mensnrae  G  mensura  et  M  men- 
surae  et  L  pondera  LG  tempora  M  207  numeros  L*G  nume- 
rus  L'M       summusL'  210  uoverat  L*  211  sequetur  ML* 

sequentur  L'  sequatur  G       212  limine  Jieg.  lumine  0     precor  M 

214  Latio  7)V.  potius  0  proprias  BentJ.         cum]  quam  L-G' 
217  armavit  EUis.  armati  M  armata  LG         221  efticit  et  MG  ef- 
fici  et  L       multo  L-G   multumL'M  223   pererrant  L-G   per- 

arant  ML'  peragrant  Ellis  224  violentia  ferrum  M  225  fu- 
nus  Beg.  iinis  0 


T.  201—252  MANILII  ASTRONOMICA  109 

atque  hostem  sibi  quisque  parat,  cum  bella  quiescunt. 
8unt,  quibus  et  simulacra  piacent  et  ludus  in  armis  — 
tantus  amor  pugnae  —  discuntque  per  otia  bellum 
et  quodcumque  pari  studium  producitur  arte. 

at  quibus  in  bifero  Centauri  corpore  sors  est  sso 

nascendi  concessa,  libet  subiungere  currus 
ardentis  et  equos  ad  moUia  ducere  frena 
et  totis  armenta  sequi  pascentia  campis ; 
quadrupedum  omne  genus  positis  domitare  magistris, 
exorare  tigris  rabiemque  auferre  leoni  235 

cumque  elephante  loqui  tantamque  aptare  loquendo 
artibus  humanis  varia  ad  spectacula  molem. 
quippe  ferae  mixtum  est  hominis  per  sidera  corpus 
impositumque  manet ;    quocirca  regnat  in  illas. 
quoque  intenta  gerit  curvato  spicula  cornu,  240 

et  nervos  tribuit  membris  et  acumina  cordi 
et  celeres  motus  nec  delassabile  pectus. 

Vesta  tuos,  Capricorne,  fovet  penetralibus  ignes. 
hinc  artes  studiumque  trahis ;   nam  quicquid  in  usus 
ignis  eget  poscitque  novas  ad  munera  flammas,  245 

sub  te  censendum  est :  scrutari  caeca  metalla 
depositas  et  opes  terramque  exurere  venis, 
materiamque  manu  certa  dupliearier  arte, 
quicquid  et  argento  fabricetur,  quicquid  et  auro, 
quod  ferrum  calidi  solvant  atque  aera  camini,  250 

consummentque  foci  Cererem,  tua  munera  surgent. 
addis  et  in  vestes  studium  mercemque  f  ugacem, 

227  Glaud.  IV  cons.  539:    'simulacraque  Martia  ludis'         228 
Lucan.  I  21:  'tantus  amor  belli' 

228  pugnae  G  pugnae  est  L  pugna  est  M  233  et]  e  L^ 
234  magistros  L*             238  mixta  L'             230  impostumque  M 
regnetL^       240  quoque  0  quodqueF  qasiqne  Bech .       243  Vesta 
tuos]  vastat  vos  L^    restat  vos  M             244  trahis  F    trahit  0 
245  eget  ML'  agit  L*G         munera  L*G  numera  M        flumina  L^ 

248  duplicarier  F  duplicari  et  0  duplicare  repertam  Haupt 
versum  damnarerunt  Scal.  et  Bentl.  250  ferrum]  fret\im  L 
calidi  G   calidis  ML  261  consummeutque  Huet.    consument- 

que  0 


110  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

frigore  brunialem  servans  per  saecula  sortem, 
qua  retrahis  ductas  summa  ad  fastigia  noctis 

255  nascentemque  facis  revocatis  lucibus  annum. 
hinc  et  mobilitas  rerum  mutataque  saepo 
mens  natat ;  et  melior  iuncto  sub  pisce  senecta  est, 
pars  prior  at  Veneri  mixto  cum  crimine  servit. 
ille  quoque,  inflexa  fontem  qui  proicit  urna, 

260  cognatas  triTsuit  iuvenalis  Aquarius  artes : 
cernere  sub  terris  undas,  inducere  terris 
ipsaque  conversis  aspergere  fluctibus  astra 
litoribusque  novis  per  luxum  illudere  ponto 
et  varios  fabricare  lacos  et  flumina  ficta 

265  et  peregrinantes  domibus  suspendere  rivos. 

mille  sub  hoc  habitant  artes,  quas  temperat  unda, 

269  [quae  per  aquas  veniunt  operum  pontisque  sequuntur]. 

267  quippe  etiam  mundi  faciem  sedesque  movebit 

268  sidereas  caelumque  novum  versabit  in  orbem. 

270  mite  genus,  dulcesque  f  luunt  ad  sidera  partus ; 
pectora  nec  sordent,  faciles  in  damna  feruntur ; 
nec  deest,  nec  superest  census :  sic  prof luit  urna. 

ultima  quos  gemini  producunt  sidera  Pisces, 
his  erit  in  pontum  studium,  vitamque  profundo 
275  credent  et  puppes  aut  puppibus  arma  parabunt, 
quicquid  et  in  proprios  pelagus  desiderat  usus. 
innumerae  veniunt  artes ;  vix  nomina  rebus 
suff iciunt ;   tot  sunt  parvae  quoque  membra  carinae. 
adde  gubernandi   studium.    pervenit  in   astra 


268  frigore  L*G  frigora  L'M  saecula]  sidera  Scal.  256  hinc 
Scal.  hic  0  mobilitas  M  nobilitas  LG  mutataque  Eeg.  mutua- 
taque  0  267  iuncto  Br.   iuncta  0  258  at  Scal.    et  ML*Q 

om.  L'       Veneri]  ventri  M  269  illa  L*         2«o  iuvenalis  ML^ 

iuvenilis  L*G  204  lacos  M  lacus  LG  269  jyost  266  posuit 

Scal.,   post  260  Br.,  post  265  mutato  quae  in  qui  Immisch 
sequuntur  Fayus  sequentur  0     versutn  (lavinavit  Bentl.  270 

mite  L*G  mitte  L^M  ad  sideraj  ab  sidere  Scal.  272  urnaL*G 
orna  L*M  275  et  ML  in  G  liuppes  .  .  .  puppibus  G  pupes  .  .  . 
pupibus  ML         278  quoque]  quot  Scal.         279  in  om.  L' 


V.  263—303  MANILII  ASTRONOMICA  111 

et  pontum  caelo  vincit,  sed  noverit  orbem  280 

fluminaque  et  portus,  mundum  ventosque  necesse  est. 

iamque  huc  atque  illuc  agilem  convertere  clavum 

et  frenare  ratem  fluctusque  effindere  rectos, 

aut  remis  agere  et  lentas  inf  lectere  tonsas ; 

quin  placidum  ductis  everrere  retibus  aequor  28a 

litoribusque  suis  populos  exponere  captos 

aut  uncos  celare  cibis  aut  carcere  f  raudem ; 

navalis  etiam  pugnas,  pendentia  bella 

attribuunt  pelagique  infectos  sanguine  fluctus. 

fecundum  genus  est  natis  et  amica  voluptas  290 

et  celeres  motus  mutataque  cuncta  per  aevum. 

hos  tribuunt  mores  atque  has  nascentibus  artes 
bis  sex  materia  propria  pollentia  signa. 
sed  nihil  in  semet  totum  valet ;  omnia  vires 
cum  certis  sociant  signis  sub  partibus  aequis  295 

et  velut  hospitio  mundi  commercia  iungunt 
conceduntque  suas  partis  reddentibus  astris. 
[quam  partem  Graiae  dixere  decania  gentes] 
a  numero  nomen  positum  est,  quod  partibus  astra 
condita  tricenis  triplici  sub  sorte  feruntur  3oa 

et  tribuunt  denas  in  se  coeuntibus  astris, 
inque  vicem  ternis  habitantur  singula  signis. 
sic  altis  natura  manet  consaepta  tenebris, 

288  Claud.  Gild.  474:  'pendula  bella'  292  sqq.  cf.  Firm.  11 
4,  1—2    296  Claud.Rapt.l91 :  'geminoque  facia  commercia  mundo* 

280  vincit  sed  Bentl.  vincit  et  0  vinxit  set  L.  Muell.  281 
mundum  ML*  mundiL*G  ventosque  MG  ventusque  L  282  illuc 
agilem  Susius  (cf.  V  62)  illuc  aligem  G  buc  caliginem  L  buc 
caligine  M  283  effindere  L^  effundere  L^MG  284  remis  ML 
remos  G  agere  ML  agitare  G  285  quin  Br.  quid  0  ever- 
rere  M  evertere  LG        287  iuncos  M       28»  fluctus  Reg.  luctua  0 

290  natis  ML'  nautis  L*&         voluptas  L*G*   voluntas  ML'G* 
293  post  h.  V.:  decanico  M         294  in  semet  totum  LG  in  totum 
semet  M  297  reddentibus  ego  retinentibus  0  298  Graiae 

Bentl.  deganae  ML'   decanae  L^G  Danaae  Postg.  decimam  Scal. 

decania  Scal.  decanica  0  versum  expunxit  Br.  299  a  G 
an  ML     nomen  G  numen  ML  302  singula  Bentl.   sidera  0 

808  aliis  G     consaepta  Scal.  conspecta  0 


112  MANILir  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

et  verum  in  caeco  cst  multaque  ambagine  rerum. 

305  nec  brevis  est  usus,  nec  amat  compendia  caelum, 
verum  aliis  alia  opposita  est  et  fallit  imago 
mentiturque  suas  vires  et  nomina  celat. 
quae  tibi  non  oculis,  alta  sed  mente  fuganda  est 
caligo,  penitusque  deus  non  fronte  notandus. 

310  nunc  quae  sint  coniuncta  quibus  quove  ordine  reddam, 
ne  lateant  aliae  vires  aliena  per  astra. 
namque  Aries  primam  partem  sibi  vindicat  ipsi, 
altera  sors  Tauro,  Geminis  pars  tertia  cedit. 
sic  in  ter  denas  divisum  ducitur  astrum 

316  totque  dabit  vires,  dominos  quotcumque  recepit. 
diversa  in  Tauro  ratio  est ;  nec  parte  sub  uUa 
censetur.    Cancro  primam  mediamque  Leoni, 
extremam  Erigonae  tribuit.  natura  per  astrum 
stat  tamen  et  proprias  miscet  per  singula  vires. 

320  Libra  decem  partes  Geminorum  prima  capessit, 
Scorpius  adiunctas,  Centauri  tertia  pars  cst. 
nec  quisquam  numero  discernitur ;  ordine  cedit. 
Cancer  in  adversum  Capricorni  dirigit  astrum 
bis  quinas  primum  partes  dignatus  in  illo 

325  temporis  articulo,  sub  quo  censetur  et  ipse, 
quod  facit  aequalcs  luces  brumalibus  umbris, 
cognatamque  gerit  diverso  in  cardine  legem. 
alterius  partis  perfundit  Aquarius  ignes, 
quem  subount  Pisces  extremo  sidere  Cancri. 

«30  at  Leo  consortis  mominit  sub  lege  trigoni 

Lanigerumque  ducem  recipit  Taurumque  quadrato 

804  caeco  M  caeno  LG       multa  G  808  alta  Eeg.  alia  0 

;U'2  vendicat  L  818  post  h.  v.  sequunttir  JlliOO — 6S2,  deinde 
IV  1 — .9  tum  IV Slisqq  in  LQ  (notis  tn  hj.  qenuinus  ordo  re- 
stitutus)        814  in  ter  denas  Scal.  inter  denas  M  inter  densas  LG 

ducitur  Scal.  dicitur  0        81«  ulla  Bentl.  illa  0        818  Erigo- 
nae  lieg.    Erigonen  M    Erigonem  L    trigone  G  821  adiunctas 

Bentl.  adiuncta  0  pars  est  Scal.  partos  0  (s  in  ras.  L)  822 
quicquam  L^  decernitur  G  ceditj  an  cedunt?  ego  826  cen- 
eetur  MG  ceasetur  L  826  umbris  Jieg.  undis  0  828  perfun- 
<litL*G  pertundetL'M    ignem  G       830  sublegit  G     881recepitM 


T.  304— 358  MANILII  ASTRONOMICA  113 

coniunctum  sibi ;  sub  Geminis  pars  tertia  f  ertur ; 

hos  quoque  contingit  per  senos  linea  flexus. 

praecipuum   Erigone  Cancro  concedit  honorem, 

cui  primam  tribuit  partem ;  vicina  relicta  est  335 

vicino,  Nemeaee,  tibi ;  pars  ipsius  una  est, 

quae  fastidito  concessa  est  iure  potiri. 

sed  Libra  exemplo  gaudet  pariterque  regentem 

noctes  atque  dies  diverso  in  tempore  secum 

Lanigerum  sequitur ;  veris  iuga  temperat  ille,  340 

haec  autumnalis  componit  lancibus  horas. 

nulli  concedit  primam  traditque  sequenti 

vicinam  partem ;  Centauri  tertia  summa  est. 

Scorpios  in  prima  Capricornum  parte  locavit ; 

alterius  dominum  fecit,  cui  nomen  ab  undis ;  345 

extremas  voluit  partes  sub  Piscibus  esse. 

at  qui  contento  minitatur  spicula  nervo, 

Lanigero  primas  tradit  sub  iure  trigoni 

et  medias  Tauro  partis  Geminisque  supremas. 

nec  manet  ingratus  Capricornus  crimine  turpi,  350 

sed  munus  reddit  Cancro  recipitque  receptus 

principiumque  sui  donat ;  coniuncta  Leonis 

regna  ferunt,  summas  partis  sed  Virginis  esse. 

fontibus   aeternis   gaudens   urnaque  fluenti 

iura  sui  Librae  permittit  prima  regenda ;  365 

haerentisque  decem  partis  Nepa  vindicat  ipsi ; 

summas  Centaurus  retinet  iuvenale  per  astrum. 

iam  superant  gemini  Pisces,  qui  sidera  claudunt. 

833  his  G      coniungit  Scal.      senas  G      flexus  MG  flexos  L 
334  principium  L^        335  cui  M  cum  LG     primam  tribuit  M  tri- 
buit  primam  LG  330  ima  Scal.  338   exemplo  Beg.    ex- 

templo  0  340  veris  Bon    verbis  0       iura  L^  341  haec  L^ 

hec  M  hac  L^  hic  G        lancibus  Fayus  lucibus  M  lucidus  LG 
horas]  umbras  legendum,  si  lucibus  retinemus        342  traditque 
L^G  tradiditque  L^  trahitque  M         343—344  post  348  collocantur 
in  0         345    fecit  cui  nomen  M   cui  nomen  fecit  LG         347  at 
qui  L*G   atque  L^    atque  in  M  350  ingrati  M  352  princi- 

pium  G     Leonis  Scal  leoni  0         353  sed  Br.  et  0         356  Nepa 
Beg.  nota  0         357  iuvenale  ML'  iuvenile  L^G 

Manilii  Astronomica  ed.  van  Wageningen  8 


114'  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

Lanigero  primos  tradunt  in  finibus  usus, 

560  perque  decem  medias  partes  tu,  Taure,  receptus ; 
quod  superest,  ipsi  sumunt ;  utque  orbe  feruntur 
extremo,  sic  et  sortis  pars  ultima  cedit. 
haec  ratio  retegit  latitantis  robora  mundi 
in  plurisque  modos  repetitaque  nomina  caelum 

365  dividit  et  melius  sociat,  quo  saepius,  orbem. 
nec  tua  sub  titulis  fallantur  pectora  notis ; 
dissimulant,  non  ostontant  mortalibus  astra. 
altius  est  acies  animi  mittenda  sagacis, 
inque  alvo  quaerenda  manent,  cunctisque  sequendum 

370  viribus.  et  cuius  signi  quis  parte  creatur, 
eius  habet  mores  atque  illo  nascitur  astro. 
talis  per  denas  sortes  natura  feretur. 
testis  erit  varius  sub  eodem  sidere  f etus, 
quodque  in  tam  multis  animantum  milibus,  uno 

875  quae  veniunt  signo,  tot  sunt  quot  eorpora  mores, 
et  genus  externum  referunt  aliena  per  astra, 
conf usique  fluunt  partus  hominum  atque  ferarum ; 
scilicet  in  partis  iunguntur  condita  pluris 
diversasque  ferunt  proprio  sub  nomine  leges. 

380  nec  tantum  lanas  Aries  nec  Taurus  aratra 
nec  Gemini  musas  nec  merces  Cancer  amabit, 
nec  Leo  venator  veniet  nec  Virgo  magistra, 
mensuris  aut  Libra  potens  aut  Scorpius  armis 
Centaurusque  feris,  igni  Capricornus,  et  undis 

385  ipse  suis  luvenis  geminique  per  aequora  Pisces ; 

859  Lanigeros  G  361  utque  Bentl.  atque  L*G  quao  ML' 

3C8  latitantis  M  latrantis  L*G  latrantes  L^  364  repetitaque  L* 
repetit  atque  L'MG       nomina  LM  omine  G  366  pectora  MG 

pectore  L  notis  G  uodis  ML  367  ostentant  Jacob  ostentur  0 
se  ostentant  Bentl.  ostendunt  Eeg.  869  alvo  Br.  alio  0  alto 

Scal.  quaerenda  GC  quaerendo  ML  manent  Scal.  manet  F  mala 
quid  M  mali  qd  e  (quod  est  in  ras.)  L  mali  G  cunctisque  L 
cunctis  G   iunctisque  MC  376  quae  veniunt  L'MG    quaeve 

ruunt  L*       corpora  M   corpore  LG  878  partis  L'M  partes  L* 

partus  G  380  arata  G  381  amabit  Reg.  amavit  0  384  feris, 
igni  L*  feri  signi  L'G  seri  signi  M  885  suis  Beg.  tui  0  tuia 

mis 


V.  359-412  MANILII  ASTRONOMICA  115 

mixta  sed  in  pluris  sociantur  sidera  vires. 

multum,  inquis,  tenuemque  iubes  me  ferre  laborem 

rursus  et  in  magna  mergis  caligine  mentem, 

cernere  cum  facili  lucem  ratione  viderer. 

quod  quaeris,  deus  est ;  conaris  seandere  caelum  390 

fataque  fatali  genitus  cognoscere  lege 

et  transire  tuum  pectus  mundoque  potiri. 

pro  pretio  labor  est ;  nec  sunt  immunia  tanta. 

nec  mirere  viae  flexus  rerumque  catenas. 

admitti  potuisse  sat  est.    sint  cetera  nostra ;  395 

at  nisi  perfossis  fugiet  te  montibus  aurum, 

obstabitque  suis  opibus  superaddita  tellus. 

ut  veniant  gemmae,  totus  transibitur  orbis, 

nec  lapidum  pretio  pelagus  cepisse  pigebit. 

annua  solliciti  consument  vota  coloni,  400 

et  quantae  mercedis  erunt  f  allacia  rura ! 

quaeremus  lucrum,  naves  Martemque  sequemur 

in  praedas.  pudeat  tanto  bona  velle  caduca  ! 

luxuriae  quoque  militia  est,  vigilatque  ruinis 

venter,  et  ut  pereat,  suspirant  saepe  nepotes.  .  405 

quod  caelo  dabimus,  quantum  est,  quo  veneat  omno  1 

impendendus  homo  est,  deus  esse  ut  possit  in  ipso. 

hac  tibi  nascentum  mores  sunt  lege  notandi. 

nec  satis  est  signis  dominantia  discere  signa 
per  denos  numeros,  et  quae  sint  insita  cuique ;  410 

sed  proprias  partes  ipsas  spectare  memento 
vel  glacie  rigidas,  vel  quas  exusserit  ignis, 

398  Lucan.  X  156:    'luxus  toto  quaesivit  iu  orbe'         409  sqq. 
cf.  Pirm.  IV  22,  2  sqq. 

887  multum  Reg.  vultum  LG  vnltu  M  388  post  396  coUo- 

cant  0  394  nec  LG  ne  M  390  nisi]  non  G  898  gemi- 

nae  L     transibunt  M  400  consument  M  consummant  L  con- 

sumant  G  401  fallacia  LG  sollacia  M      rura  ML*  ruris  L*G 

402  quaeremus  LG  quae  renuis  M       navem  L^       sequuntur  M 
404   milicia  ML^   malicia  L^    malitia  G         ruinis]   culinis  Bentl. 

405  pereas  Br.         406  quod  caelo  LG  quid  caelo  M    quo  MG 
quod  L         veneat  Scal.  veniat  0  412  glacie  MG  glaties  L 

quae  M     exusserit  M°"  exusserat  LG  sexus  erat  M     igni  L^ 

8* 


116  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

et  sterilis  utroque  tamen,  quas  largior  umor, 
quasque  minor  rivus  f ovit ;    namque  omnia  mixtis 

415  viribus  et  vario  consurgunt  sidera  textu. 
est  aequale  nihil.  terrenos  aspice  tractus 
et  maris  atque  artis  fugientia  flumina  ripis: 
crimen  ubique  frequens,  et  laudi  noxia  iuncta  est. 
sie  sterilis  torrens  laetis  intervenit  arvis, 

420  ac  subito  rumpit  parvo  discrimine  fetus. 

et  modo  portus  erat  pelagi,  iam  vasta  Charybdis, 
laudatique  cadit  post  paulum  gratia  ponti. 
et  nunc  per  scopulos,  nunc  campis  labitur  amnis 
aut  faciens  iter  aut  quaerens  curritve  reditve. 

435  sic  etiam  caeli  partes  variantur  in  astris. 
ut  signum  a  signo,  sic  a  se  discrepat  ipsum 
momentoque  negat  vires  usumque  salubrem, 
quodque  per  has  geritur  partes,  sine  fruge  creatur 
aut  cadit  aut  multis  sentit  bona  mixta  querelis. 

430  hae  mihi  signandae  proprio  sunt  carmine  partes. 
sed  quis  tot  numeros  totiens  sub  lege  referre, 
tot  partes  iterare  queat,  tot  dicere  summas 
per  partis  causas  ?  faciera  mutare  loquendi 
incipimus,  si  verba  piget  ?  sed  gratia  deerit, 

485  in  vanumque  labor  cedit,  quem  despicit  auris. 

435  Lucan.  II  663:  'cedit  in  immensum  cassus  labor' 

413  sterilis]  sceleris  N.       tamen]  modo  Bentl.  tumet  Jucob 
quas]  qua  Br.  414  quasque  Scal.  quaque  0       minor  rivus 

fovit  ego  dubitanier  minor  ibi  tovit  M  minoribus  (ovit  ss)  L 
minor//  /  G'  minor  iara  bucus  obit  G  {man.  rec.)  minor  ros  vivus 
obit  liossberg  417  atque  artis  ego  eque  artis  Bech.  et  partis 
ML^G    et  partes  L*   et  notis  F  fugientia  M    fulgentia  LG 

419  torrens  Immisch  terris  0  torres  Haupt  arvis]  annus  Scal. 

(terris  retinens)       421  vasta  M  facta  LG       422  gratia  ponti  ML* 
gi-a  xpi  {=  gratia  Christi)  l-^G       423  labitur  L*G  laviturL'M 
424  curritve  Barth.  uritve  0  426  a  {prius)]  om.  M       sit  L^ 

427  neget  L  usumque  M  utrumque  L  victumque  G  salubre  L* 
432  dicere  M  discere  LG  sumraas  L-G  summis  L'M  433  per 
partis  L*G   per  patris  L'M  434  incipimus  Bentl.  incidimus  0 

si  G  sit  L  sic  M 


V.  413—461  MANILII  ASTRONOMICA  117 

sed  mihi  per  carmen  fatalia  iura  ferenti 

et  sacros  caeli  motus  ad  iussa  loquendum  est ; 

nec  f ingenda  datur,  tantum  monstranda  figura ; 

ostendisse  deum  nimis  est,  dabit  ipse  sibimet 

pondera.   nec  fas  est  verbis  suspendere  mundum.  440 

rebus  erit  maior ;   nec  parva  est  gratia  nostri 

oris,  si  tantum  poterit  signare  canenda. 

accipe  damnandae  quae  sint  per  sidera  partes. 

Lanigeri  pars  quarta  nocet,  nec  sexta  salubris ; 
septima  par  illi  ac  decuma  a  decumaque  secunda.  415 

quaeque  duas  duplicat  summas  septemque  novemque, 
unaque  viginti  numeris  pars  addita  laedit 
et  quinta,  et  duram  consummat  septima  partem. 

Tauri  nona  mala  est,  similis  cui  tertia  pars  est 
post  decumam,  nec  non  decumae  pars  septima  iuncta ;  450 
bisque  undena  notans  et  bis  duodena  nocentes, 
quaeque  decem  trisque  ingeminat  fraudatque  duobus 
triginta  numeros ;  et  tu,  tricesima,  summa  es. 

pestifera  in  Geminis  pars  prima  et  tertia  signis, 
septima  non  melior,  ter  quinta  et  noxia  pars  est,  455 

unaque  bis  denis  brevior  nocet  unaque  maior ; 
et  similis  noxae  veniet  vicesima  quinta, 
cumque  duae  subeunt,  vel  cum  se  quattuor  addunt. 

nec  Cancri  prima  immunis  nec  tertia  pars  est 
nec  sexta ;   octava  est  similis,  decumaque  peracta  460 

prima  rabit;  nec  ter  quintae  clementior  usus. 

486  carnem  L^  438  fingenda  L^  singenda  M  eignanda  L'G 

440  nec  fas  L^  nefas  L^MG  442  canendi  L^  446  par  Bentl. 
pars  0  decuma  a  decumaque  Heringa  decumaeque  decumae 
ML^   decuma  decumaeque  L^G  447    laedit  Scal.   laudet  ML 

gaudet  Q  448  quintam  L*  449  cui  Jacob  quo  0  450 

iuncta  Scal.    iuncta  est  0  451  notans  Houstn.   nocens  0 

452  quaeque  L*G   quemque  L^M         fraudatque  Scal.  frauda  ML^ 
fraudata  L^G         453  et  tu  L  et  tri  M  ec  tum  G     es  Jacob  est  0 

455  quinta  et  Br.  quina  et  0  quinae  Scal.     pars]  par  Scal. 
460  octava  est  similis  Bentl.  octavae  similis  0     decumaque  per- 
acta  Bentl.   decumaeque  peracta  LG   secum  seque  peracta  M 
401  rabit  Bentl.  rapit  0     quintae  ML  quinae  G 


1 18  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

septima  post  decimam  luctura  et  vicesima  portat 
et  quinta  accedens  et  septima  nonaque  summa. 
tu  quoque  contactu  primo,  Nemeaee,  timendus 
465  et  quarta  sub  parte  premis ;   bis  quinta  salubri 
terque  caret  caelo,  vicesima  et  altera  laedit, 
et  tribus  appositis  vitium  totidemque  secutis, 
ultima  nec  prima  melior  tricesima  pars  est. 
Erigonae  nec  pars  prima  est  nec  sexta  nec  una 
470  ad  decumam  nec  quarta  ncc  octava  utilis  umquam. 
proxima  viginti  numeris  et  quarta  timendae, 
et  quae  ter  decumam  claudit  sors  ultima  partem. 
at  quinta  in  Cholis  et  septima  inutilis  aestu, 
tertia  et  undecimae  et  decimae  quae  soptima  iuncta  eet, 
475  quartaque  bis  denis  actis  et  septima  et  ambae, 

quae  numerum  claudunt,  nona  et  tricesima  partes. 

Scorpius  in  prima  reus  est,  cui  tertia  par  est 
et  sexta  et  decuma  et  quae  ter  <^tibi)>  quinta  notatur, 
undecimam  geminans,  et  quae  vicesima  quinta  est, 
480  octavoque  manet  numero  nonumque  capessit. 
si  te  fata  sinant,  quartam  ne  selige  partem 
Centauri ;  fuge  et  octavam ;  bis  sexque  peractis 
octo  bis  aut  denis  metuendus  dicitur  aer, 
cumque  iterum  duodena  refert  aut  terna  decemque 
485  aut  septena  quater,  vel  cum  ter  dena  f  igurat. 

nec  pars  optanda  est  Capricorni  septima ;   nona 

463  accedens  et  L*G  accedens  L*M         464  contactu  Reg.  con- 
tractu  0     Nemeaee]  Nemee  0         465  premis  L"G   primis  L^M 
salubri  Reg.  salubris  0  407  et]  e  G      vitium  BentJ.  victum  0 

470  a  decuma  M         472  claudit  LG  cludit  M  473  post  474 

coUocant  0     at  V*"  et  0     aestu  MG  estu  L  esto  Scal.       474  ter- 

tia septima  Bentl.  septima tertia  0     et  septima 

et  undecima  est  decimaeque  et  tertia  iuncta  est  M  septima  et 
uiidecima  est  decimaeque  et  tertia  iuncta  est  L  prius  est  om.  G 

476  claudunt  LG  cludunt  M       non  extricesima  L*  477  par 

Sml.  pars  0         478  quae  ter  <(tibi^  quinta  Bech.  quater  quinta 
ML  quae  ter  quinta  G  479  nndecimam  L    undecima  MG 

4S0   octavoque  Scal.    octavove  0         nonumque  M   notumque  LG 

482  Centauri  M  Centaurum  LG     sex  M         486  figurat  L*  figu- 
rant  L  'MG         486  nona  Bentl.  nonae  LG  novae  M 


V.  462—509  MANILII  ASTRONOMICA  119 

consentit,  decumamque  sequens  quam  tertia  signat, 
et  tribus  aut  una,  quae  te,  vicesima,  fraudat, 
quaeve  auget  quinto  numero  vel  septima  fertur. 

<(pars  est  prima  nocens  fundentis  semper  'Aquari)>  489* 
tertiaque  et  quinta  et  numero  quae  condita  nono  est ;  491 
damnanda  est,  decumae  succedens  prima  peractae  490 

et  post  viginti  prima  et  vicesima  quinta, 
cumque  illa  quartam  accumulans  vicesima  nona. 

tertia  per  geminos  et  quinta  et  septima  Pisces 
undecima  et  decumae  metuenda  est  septima  iuncta,        495 
et  quinta  in  quinos  numeros  revocata  duasque 
accipiens  ultra  summas  metuenda  feretur. 

hae  partes  sterilem  ducunt  et  frigore  et  igni 
aera,  vel  sicco  vel  quod  superaverit  umor 
[si  rapidus  Mavors  ignis  iaculatur  in  illum  sofr 

Saturnus  sumet  glaciem  Phoebusve  calores]. 

nec  te  perceptis  signorum  cura  relinquat 
partibus ;   in  tempus  quaedam  mutantur  et  ortu 
accipiunt  proprias  vires  ultraque  remittunt. 
namque  ubi  se  summis  Aries  extollet  ab  undis  505 

et  cervice  prior  flexa  quam  cornibus  ibit, 
non  contenta  suo  generabit  pectora  censu 
et  dabit  in  praedas  animos  solvetque  pudorem. 
tantum  audere  iuvat ;   sic  ipse  in  cornua  f  ertur, 

605—684  cf.  Firm.  VIII   c.  19—30 

487  terna  M  488  una  M  unam  LG  489  quinta  G      sep- 

tima  ML  sexta  G       489*  vermni  ex  II 232  huc  transposuit  Bentl. 

pars   est   prima   nocens  Bentl.    parsque   marina   nitens  0 
491  ante  490  collocavit  Br.     quinta  et  Scal.  quinta  est  0     nono 
est  Scal.  non  est  LG  ve  M  490  succedens  Beg.  succendens  0 

493  accumulans  ScaJ.  accumulant  0  accumulat  C  493  et  494 
locum  inter  se  mutarunt  in  M  sed  litteris  b  a  ordo  restitutus 
498  frigori  M  499  quo  Vj  500—501  damnavit  Fayus  500  seu 
rapidos  Bentl.  si  rapidiss  mavor  signis  iaculatur  in  illum  M 
601  Saturnusve  suam  Bentl.  vapores  Bentl.  colores  L^  Phoebus 
veca  labores  M  post  h.  v.:  orientia  signa  quid  efficiant  MG,  (in 
m.)  L  502  nec  LG  ne  M  relinquant  L^  505  extoUet  Jacob 
extollit  0  508  solvetque  G    solvitque  MG  509  tantum  M 

tanta  LG     audere  M  audire  LG 


120  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

510  ut  ruat  aut  vincat.   non  illos  sedibus  isdem 
mollia  per  placidas  delectant  otia  curas ; 
sed  iuvat  ignotas  semper  transire  per  urbes 
scrutarique  novum  pelagus,  totius  et  esse 
orbis  in  hospitio.    testis  tibi  Laniger  ipse, 

515  cum  vitreum  findens  auravit  vellere  pontum 
orbatumque  sua  Phrixum  per  fata  sorore 
Phasidos  ad  ripas  et  Colchida  tergore  vexit. 

at  quos  prima  creant  nascentis  sidera  Tauri, 
feminei  incedunt.    nec  longe  causa  petenda  est, 

520  si  modo  per  causas  naturam  quaerere  fas  est. 
aversus  venit  in  caelum  divesque  puellis, 
Pleiadum  parvo  referens  glomeramine  sidus. 
accedent  et  ruris  opes,  propriaque  iuvencum 
dote  per  inversos  exornat  vomere  campos. 

525      sed  geminos  aequa  cum  prof  ert  unda  tegitque 
parte,  dabit  studia  et  doctas  producet  ad  artes. 
nec  triste  ingenium,  sed  dulci  tincta  lepore 
corda  creat  vocisque  bonis  citharaeque  sonantis 
instruit  et  dotes  saltus  cum  pectore  iungit. 

•530      at  niger  obscura  Cancer  cum  nube  feretur, 
quae  velut  exustus  Phoebeis  ignibus  ignis 
deficit  et  multa  fuscat  caligine  sidus, 
lumina  deficient  partus,  geminamque  creatis 
mortem  fata  dabunt.  se  quisque  et  vivit  et  effert. 


510  ut  G  et  ML       ruat  L^G  ruet  M  ruit  L*       aut  Bnitl.  ut  M 
et  LG         illos  Benth    ullis  LG    iillus  M         isdem  M   idem  LG 
511  delectant  ML'  delicidautL'  deludantL-G    curas  M  curam  LG 

612  ignotas  .  .  .  urbes  MG   ignotos  .  .  .  orbes  L  514  tibi  ML 

sibi  G  617   tergore  vexit  G  tergo  revesit  M  tergo  revixit  L* 

terga  revexit  L*  518  sidere  L^  619  femiuei  Bentl.  femi- 

nea  0      incedunt  Bentl.  iuceat  M  iacet  L'  iaceat  L*  iace/  '  G 
322  glomeramine  6p^ron.  glomerabile  0       523  accedunt  G    ruris  M 
nirsus  LG  521  dote  M  docte  L  nocte  G         esercet  Bentl. 

526  cum  profert  M    profert  cum  LG  unda  ML'    vincla  L'G 

628  vocisque  G  vecisque  ML         52fl  saltus  LG  salius  M     pectine 
Bentl.        531  exustus  Jacoh  exsutus  M  exutus  LG  exstinctus  F 
539  defuit  G         533  partus  Bentl.  arctus  ML  artus  G 


V.  510-559  MANILH  ASTRONOMICA  121 

si  cui  per  summas  avidus  produxerit  undas  5S& 

ora  Leo  et  scandat  malis  hiscentibus  orbem, 
ille  patri  natisque  reus,  quas  ceperit  ipse, 
non  legabit  opes  censumque  immerget  in  ipso. 
tanta  fames  animumque  cibi  tam  dira  cupido 
corripit,  ut  capiat  semet  nec  compleat  umquam  540, 

inque  epulas  funus  revocet  pretiumque  sepulcri. 

Erigone  surgens,  quae  rexit  saecula  prisca 
iustitia  rursusque  eadem  labentia  fugit, 
alta  per  imperium  tribuet  fastigia  summum 
rectoremque  dabit  legum  iurisque  sacrati,  54^ 

sancta  pudicitia  divorum  templa  colentem. 

sed  cum  autumnales  coeperunt  surgere  Chelae, 
felix  aequato  genitus  sub  pondere  Librae! 
iudex  examen  sistet  vitaeque  necisque 
imponetque  iugum  terris  legesque  rogabit.  5501 

illum  urbes  et  regna  trement  nutuque  regentur 
unius,  et  caeli  post  terras  iura  manebunt. 

Scorpius  extremae  cum  toUet  lumina  caudae, 
si  quis  erit  stellis  tum  suffragantibus  ortus, 
urbibus  augebit  terras  iunctisque  iuvencis  555i 

moenia  subcinctus  curvo  describet  aratro, 
aut  sternet  positas  urbes  inque  arva  reducet 
oppida  et  in  domibus  maturas  reddet  aristas  ; 
tanta  erit  et  virtus  et  cum  virtute  potestas. 

548  Germ.  Arat.  IV  27:  'aequato  libratae  pondere  Chelae' 

635  cui  Scal.  qui  0  537  patris  natis  G  538  legabit  G 

lecfavit  ML     censumque  G  censuque  ML    inmerget  G  inmergit  ML 
ipso  ML*  ipsa  L^G  539  cibi  Scal.  sibi  0  641  epulas  M 

epula  LG      revocet  ML^  reticet  L^  retitet  G         642  Erigone  L-G 
Erigonem  L^  Erigonen  M  644  tribuet  Jncob  tribuit  0         546. 

duorum  L'  549  examen  Bentl.  externea  M  extranea  L^G  ex- 

trema  L-  650  rogabit  L-G   rogabis  L^M  551  nutuque  L* 

notumque  L^MG       regentur  ML  gerentur  G  553  extremae  L* 

extraeme  M  extraneae  L*G    tollet  M  tollit  LG     caudae  MG  clan- 
dit  L  556  subcinctus  Reg.    subcinctis  MG'    subcinitis  L    sub- 

inctis  G*     describit  L^         557  urbes  L*G    orbes  ML'         558  red- 
detL«G  redditL^M 


122  MANILU  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

860      nec  non  Arcitenens  prima  cuin  vestc  rcsurget, 

pectora  clara  dabit  bello  magnisque  triumphis 

conspicuum  patrias  victorem  ducet  ad  arces, 

altaque  nunc  statuet  nunc  idom  moenia  vertet. 

sed  nimium  indulgens  rebus  fortuna  secundis 
665  invidet  in  facie  saevitque  asperriraa  fronti. 

horrendus  bello  Trebiam  Cannasque  lacumque 

ante  fugam  tali  pensabat  imagine  victor. 

ultimus  in  caudae  Capricornus  acumine  summo 

militiam  in  ponto  dictat  puppisque  colendae 
870  dura  ministeria  et  vitae  discrimen  in   undis. 

quod  si  quem  sanctumque  velis  castumque  probumque, 

hic  tibi  nascetur,  cum  primus  Aquarius  exit. 
neve  sit  ad  primos  animus  procedere  Pisces : 

garrulitas  odiosa  datur  linguaeque  venenum 
«75  verba  maligna  novas  mutantis  semper  ad  auris, 

crimina  per  populum  populi  ferre  ore  bilingui. 

nulla  fides  inerit  natis,  sed  summa  libido. 

ardentem  medios  animum  libet  ire  per  ignes. 

scilicet  in  piscem  sese  C^ytherea  novavit, 
*8o  cum  Babjloniacas  summersa  profugit  in  undas 

[anguipedem  alatos  umeros  Typhona  ferentem]. 

inseruitque  suos  squamosis  piscibus  ignes. 

560  resurget  Jacob  resurgit  0         562  ducet  G  ducit  L  victore 
ducet  M'   victo  reducet  M*  668  statuet  G   statuit  ML      ver- 

tet  G  vertit  ML        565  asperrima  G  asperima  L  adsperrima  M 
o06  lacumque  MG  (man.  rec.)  locumque  LG^        569  militiam  L°G 
militiae  L'M      in  om.  G     dictat  Bey.  dicat  ML      pubesque  L^ 
♦570  dura  F    dira  0         ministerio  L^       in  undis  Jacob    inertis  0 

671  probumque  F  probumve  M^*G  probumbeL^M'       672  pri- 
mis  L'  67S  neve  sit]  ne  velit  Jacob   ne  ferat  ego       ad  Br. 

«t  0     primos  Scal.  primus  M  primis  LG     animus  ML*  07«.  L*G 
procedere  ML    producere  G  574  venenum  M""    moveutum  0 

675  mutantisj  musantis  Reg    Bon.  576  populum  G  polum 

ML  ore  G  orbe  ML  678  libet]  iubet  Bentl.  iuvat  Br.  579 
iiovavit  Reg.  notavit  0  580  Babiloniacas  summersa  M  Babi- 
lonia  casum  mersa  L'  Babilonias  casum  L-  Babilonias  casus  G 

581    alatos  umeroa  MLG'   alatis  umeris  G*     versum  damnavit 
Bentl. 


-v.  560—608  MANILII  ASTRONOMICA  123 

nec  solus  f uerit  geminis  sub  Piscibus  ortus ; 
frater  erit  dulcisve  soror  materve  duorum. 

nunc  age  diversis  dominantia  sidera  terris  585 

percipe.   sed  summa  est  rerum  referenda  figura. 
quattuor  in  partes  caeli  describitur  orbis, 
nascentem  lapsumque  diem  mediosque  calores 
teque,  Helice.  totidem  venti  de  partibus  isdem 
erumpunt  secumque  gerunt  per  inania  bella.  590 

asper  ab  axe  ruit  Boreas,  fugit  Eurus  ab  ortu, 
Auster  amat  medium  solem,  Zephyrusque  profectum. 
hos  inter  binae  mediis  e  partibus  aurae 
exspirant  similis  mutato  nomine  flatus. 
ipsa  natat  tellus  pelagi  lustrata  corona  595 

cingentis  medium  liquidis  amplexibus  orbem ; 
inque  sinus  pontum  recipit,  qui  vespero  ab  astro 
admissus  dextra  Numidas  Libyamque  calentem 
alluit  et  magnae  quondam  Carthaginis  arces 
litoraque  in  Syrtis  revocat  sinuata  vadosas  600 

rursusque  ad  Nilum  directis  fluctibus  exit. 
laeva  freti  caedunt  Hispanas  aequore  gentis, 
teque  in  vicinis  haerentem,  Gallia,  terris, 
Italiaeque  urbes  dextram  sinuantis  in  undam 
usque  canes  ad,  Scylla,  tuos  avidamque  Charybdim.        eos 
hac  ubi  se  primum  porta  mare  fudit,  /aperto^ 
enatat  lonio  laxasque  vagatur  in  undas, 
sed  prius  in  laevam  se  effundens  circuit  omnem 

583  solus  MG  solis  L  b84  erit  MX'G  erat  L*  de  paftibus 
terrae  destributis  ad  signa  fide  universa  terra  et  mari  M  (in 
m.)  de  p.  t.  distributis  ad  s.  fide  u.  t.  et  m.  G  (post  5S4) ,  de 
p.  t  ad  8.  descriptis  L  (in  m.)  588  lapsumque  Bon.  ipsum- 
que  0  590  gerunt  om.  G  591  ab  axerunt  L'       Eurus  L* 

urus  M*L^  verus  G  curus  M'  693  mediis  e  L^G  medios  e  E^ 

medios  se  M  595  natat  ML^  vacat  L-G  597  vespero  0 

vespere  F  astro  0  atro  F  598  admissis  L'  599  alluit  Jacob 
aluit  M  abluit  LG  600  revocat  Br.  revocans  0  vadosas  Beg. 
vadosis  0  60l  Nilum  Eeg.  nihilum  0  directis  G  derectis  ML 
602  caedunt]  cedunt  0  alludunt  Woltjer  604  sinuantis  L*G 
sinuatis  L'M  606  hac  M  ac  LG  <^aperto>  Bentl.  607  ena- 
tat  M  et  natat  LG      608  sed  ego  et  0     laevam  se  (rron.  levas  0 


124  MANim  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

Italiam  atquc  Hadriae  comitatur  nomine  pontus 

610  Eridanique  bibit  f luctus ;  secat  aequore  laevum 
Illyricuni   Epirumque  lavat  claramque  Corinthum 
et  Peloponnesi  patulas  circumvolat  oras ; 
rursus  ct  in  laevum  refluit  vastoquo  recessu 
Thessaliae  fines  et  Achaica  praeterit  arva. 

615  hinc  intus  iuvenisque  fretum  mersaeque  puellae 
truditur  invitum  faucesque  Propontidos  artas 
Euxino  iniungit  ponto,  ^laeotis  et  undis, 
quae  tergo  coniuncta  manet  pontemque  ministrat. 
inde  ubi  in  angustas  iterum  se  navita  fauces 

620  Hellespontiacis  revocatus  fluctibus  effert, 
Icarium  Aegeumque  secat  laevaque  nitentis 
miratur  populos  Asiae  totidemque  tropaea 
quot  loca  et  innumeras  gentes  Taurumque  minantem 
fluctibus  et  Cilicum  populos  Syriamque  perustam 

625  ingentique  sinu  f  ugientis  aequora  terras, 

donec  in  Aegyptum  redeunt  curvata  per  undas 
litora  Niliacis  iterum  morientia  ripis. 
haec  medium  terris  circumdat  linea  pontum 
atque  his  undarum  tractum  constringit  habenis. 

630  mille  iacent  mediae  diffusa  per  aequora  terrae. 
Sardiniam  in  Libyco  signant  vestigia  plantae, 
Trinacria  Italia  tantum  praecisa  recessit. 
adversa  Euboicos  miratur  Graecia  montes, 
et  genetrix  Crete  civem  sortita  Tonantem ; 

609  atque  om.lSL^  Hadriae  £r.  Hadriam  M  Adriam  LG  co- 
mitatur  Bech.  comitatus  0  pontus  Bech.  ponto  ML  pontum  G 
610  laevum  Scal.  bellum  0  611  lavat  G  labat  ML  612  Pe- 
loponnesi  Beg  Peloponensi  0  614  Tbessaliae  L-G  Tbessaliae 
et  L'  Tbessalia  et  M  Acbaica  G  Acbaia  L  Atbicha  M  60& 
Dinc  Bentl.   bic  0         intus  Br.   pontus  0  616  artas  Bodl. 

apto  0    apta  Beg.    artae  Scal.  617  iungit  Q  618  pontem- 

que  0  pontumque  M»"  portumque  ego  ministra  M  622  po- 
pulos  G  populus  ML  Asiae  L*G  Asiae  et  L'  Asia  et  M  623 
quot  G  quod  ML     Taurumque  Ft>s.stM.s  aurumque  M  arcumque  LG 

625  fugientos  L-G  fugentis  M  fulgentis  L'       62»  babenis  Scal. 
barenis  0        630  ditfusa  MG  diffusae  L         634  et]  est  Rossberg 

Crete  Reg.  Creta  0 


V.  609—659  MANILII  ASTRONOMICA  125 

Aegypti  Cypros  pulsatur  fluctibus  omnis.  ess 

totque  minora  solo,  tamen  emergentia  ponto 

litora  et  aequalis  Cyclades  Delonque  Ehodonque 

Aulidaque  et  Tenedum  vicinaque  Corsica  terris 

litora  Sardiniae  primumque  intrantis  in  orbem 

oceani  victricem  Ebusum  et  Balearica  rura.  6io 

innumeri  surgunt  scopuli  montesque  per  altum. 

nec  tantum  ex  una  pontus  sibi  parte  reclusit 

f  aucibus  abreptis  orbem ;  nam  litora  plura 

impulit  Oceano,  potius  sed  montibus  altis 

est  vetitus,  totam  ne  vinceret  aequore  terram.  6« 

namque  inter  borean  ortumque  aestate  nitentem 

in  longum  angusto  penetrabilis  aequore  fluctus 

pervenit  et  patulis  tum  demum  funditur  arvis 

Caspiaque  Euxini  similis  facit  aoquora  ponti. 

altera  sub  medium  solem  duo  bella  per  undas  65o 

intulit  oceanus  terris.   nam  Persica  fluctus 

arva  tenet  titulum  pelagi  praedatus  ab  isdem, 

quae  rigat  ipse,  locis  latoque  infunditur  ore. 

nec  procul  in  mollis  Arabas  terramque  ferentem 

delicias  variaeque  novos  radicis  odores  655 

leniter  affundit  gemmantia  litora  pontus, 

et  terrae  mare  nomen  habet:    media   illa  duobus. 

quondam  <(est)  Carthago  regnum  sortita  sub  armis, 
ignibus  Alpinas  cum  contudit  Hannibal  arces 

635  Aegypti  Scal.  Aegyptia  0     pulsatur  Cypros  Aegyptia  L* 
C36   solo  tamen  M   sola  tamen  LG   sola  et  tamen  Bentl.    solo 
taceo  DorvilUus        637   littora  et  equalis  0   praetereo  Aegaeas 
Bentl.  mitto  vel  Aegaeas  Br.  638  Aspidaque  Bech.  Aulida- 

que  0         639  primum  G     orbem  Reg.  orbe  0         640  Ebusum  G 
meliuB  usum  M  ebu  sum  usumq;  L  641  innumeri  L^G  innu- 

merum  L'M  642  reclusit  Bentl.  reclusus  0  644  Oceanus 

propius  Immisch       647  longum  M  longo  LG        650  per  undas  M 
per  undae  L   per  unde  G  651  iam  L'G  652  tenet  Beg. 

tenentO       653  rigat  Sca?.  regat  ML'G  regit  L'     ore  Bcntl.  oheTA^ 
orbe  LGM*        656  geminantia  L  658  onte  h.  v.  lacunam  sta- 

tuit  Scal.     <eBt)>  inserui  659  Alpinas  M  Albinas  L'  Alba- 

naa  L^G     cum  contudit  L*G  contundit  cum  L^M 


126  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

660  fecit  et  aeternam  Trebiam  Cannasque  sepulcris 
obruit  et  Libyen  Italas  infudit  in  urbes. 
huc  varias  pestes  diversaque  monstra  ferarum 
concessit  bellis  natura  infesta  futuris. 
horrendos  angues  habitataque  mcmbra  veneno 

665  et  mortis  pastu  viventia  crimina  terrae 

667  in  poenas  fecunda  suas  parit  horrida  tellus 

666  et  vastos  elephantas  habet  saevosque  leones 
et  portentosos  cercopum  ludit  in  ortus 

ac  sterili  peior  siccas  infestat  arenas, 
670  donec  ad  Aegjpti  ponat  sua  iura  colonos. 
inde  Asiae  populi  divesque  per  omnia  tellus, 
auratique  fluunt  amnes,  gemmisque  relucet 
pontus,  odoratao  spirant  raedicamina  silvae ; 
India  notitia  maior  Parthiquo  vel  orbis 
675  alter  et  in  caelum  surgentis  moenia  Tauri. 
totque  illum  circa  diverso  nomine  gentes 
ad  Tanaim  Scythicis  dirimentem  fluctibus  orbes 
Maeotisque  lacus  Euxiniquo  aspera  ponti 
aequora  et  extremum   Propontidos  Hellespontum. 
680  hanc  Asiae  metam  posuit  natura  potentis. 

quod  superest  Europa  tenet,  quae  prima  natantem 
fluctibus  excepitque  lovem  taurumque  resolvit, 
ponere  passa  suos  ignis  onerique  levari. 

660  Trebiam  M«  Tribiam  M'LG  061  Italicas  L*  infuditL*G 
infundit  L^  infudet  M       662  huc  ML'G  huicL*  hinc  C     pisces  M 

666  pastu  Bentl.  partu  0  667  ante  666  posuit  Jacob,   post 

668  Br.     fecundas  L'     tellus  Scul.  bella  0  {quod  Br.  retinet) 
666  vastos  L°G  vastas  L'M     vcrsum  eiecit  Bentl.       668  cercopum 
Scal.  cecropum  MGL'   cicropum  L*  Cyclopum  Reg.  Bon.         670 
ponat  G  ponet  ML     colonosL*  colonis  L*MG       672  geminisque  G 

678  adoratae  L'  674  Parthisque  Bcnth  676  diverso  Bcntl. 
diviso  0  {cf.  II  91)  677  ad  Seal.  atML'  acL*G  Tanaim  ,S'ca^ 
tantam  ML'  tantum  L*G  Scythicis  Bentl.  Sciticas  LG  Scychi- 
cas  M  orbes  ML  urbes  G  679  et  extremum]  ad  extremumque 
Huet  Bossherg  «80  hanc  L^^G    om.  L'M   hic  ^•''C  682  ex- 

cepit  G  683  ponere  Br.    pondere  0        suos  ignes  Jacoh   suo 

signi  LG  suo  sigmo  M      onerique  LG  verique  M     levari  Br.  iu- 
vavit  0     versum  damnat  Scal. 


V.  660-711  MANILII  ASTRONOMICA  127 

ille  puellari  donavit  nomine  litus 

et  monimenta  sui  titulo  sacravit  amoris.  685 

maxima  terra  viris  et  fecundissima  doctis 
urbibus :  in  regnum  fiorentes  oris  Athenae, 
Sparta  manu,  Thebae  divis,  et  rege  vel  uno 
princeps  Pella  domus,  Troiani  gratia  belli 
Thessalia  Epirosque  potens  vicinaque  ripis  690 

niyris  et  Threce  Martem  sortita  colonum, 
et  stupefacta  suos  inter  Germania  partus, 
Gallia  per  census,  Hispania  maxima  belli, 
Italia  in  summa,  quam  rerum  maxima  Roma 
imposuit  terris  caeloque  adiungitur  ipsa.  69& 

hos  erit  in  fines  orbis  pontusque  vocaudus, 
quem  deus  in  partes  per  singula  dividit  astra 
ac  sua  cuique  dedit  tutelae  regna  per  orbem 
et  proprias  gentes  atque  urbes  addidit  altas, 
in  quibus  assererent  praestantes  sidera  vires.  too 

ac  velut  humana  est  signis  discripta  figura, 
et  quamquam  communis  eat  tutela  per  omne 
corpus,  et  in  proprium  divisis  artubus  exit,  — ■ 
namque  Aries  capiti,  Taurus  cervicibus  haeret, 
bracchia  sub  Geminis  censentur,  pectora  Cancro,  tos 

te  scapulae,   Nemeaee,  vocant  teque  ilia,   Virgo ; 
Libra  colit  clunes  et  Scorpius  inguine  regnat, 
et  femina  Arcitenens,  genua  et  Capricornus  amavit, 
cruraque  defendit  luvenis,  vestigia  Pisces,  — 
sic  alias  aliud  terras  sibi  vindicat  astrum.  7io 

idcirco  in  varias  leges  variasque  figuras 

684  illa  LG      litus  M  luctus  LG  685  sui  MG  sub  hoc  L 

amoris  LM   honoris  G  687  orbibus  M  688  Thebae  Scal. 

Thebas  0       divis  et  V^    diviset  LM^   divisit  L^G  689  Pella 

Jacob  {cf.  1 770)  illa  0     Traiani  G         691  Thrace  L«G  hrece  L"m: 

69S  per  M  prae  LG        694  Italia  G  Italiam  ML     in  summa  MG 
in  aummam  L  696  hos  G^   hoc  LMG*  notandus  Scal. 

697  per  Bentl.  et  0         698  tutela  M         70l  segnis  L>     discripta 
Buecheler  descripta  0        702  et]  ut  Scal.     eat  L*  et  L^M  erat  G 

703  artubus  LG  artibus  M       exit  ML^  exiit  L*  extet  G         707 
colit  L*G  colet  L'M      regnet  L^ 


128  MANlLn  ASTRONOMCA  Lib.  IV 

dispositum  genus  est  hominum  proprioque  colore 

formantur  gentes  sociataque  iura  per  artus 

materiamque  parem  privato  foedere  signant. 
715  f lava  per  ingentes  surgit  Germania  partus ; 

Gallia  vicino  minus  est  inf  ecta  rubore ; 

asperior  solidos  Hispania  contrahit  artus ; 

Martia  Romanis  urbis  pater  induit  ora 

Gradivumque  genus  misoens  bene  temperat  artus ; 
720  perque  coloratas  subtilis  Graecia  gentes 

gymnasium  praef ert  vultu  f ortesque  palaestras ; 

et  Syriam  produnt  torti  per  tempora  crines ; 

Aethiopes  maculant  orbem  tenebrisque  figurant 

perfusas  hominum  gentes ;   minus  India  tostas 
725  progenerat  mediumque  f  acit  moderata  tenorem. 

iam  propior  tellusque  natans  Aegyptia  Nilo 

lenius  irriguis  inf uscat  corpora  campis ; 

Phoebus  harenosis  Afrorum  pulvere  terris 

exsiccat  populos,  et  Mauretania  nomen 
730  oris  habet  titulumque  suo  fert  ipsa  colore. 

adde  sonos  totidem  vocum,  totidem  insere  linguas 

et  mores  pro  sorte  paris  ritusque  locorum  ; 

adde  genus  proprium  simili  sub  semine  f  rugum 

et  Cererem  varia  redeuntem  mcsse  per  urbes 
735  nec  paribus  siliquas  referentem  viribus  omnis ; 

nec  te,  Bacche,  pari  donantem  munere  terras 

atque  alias  aliis  f undentem  collibus  uvas ; 

cinnama  nec  totis  passim  nascentia  campis ; 

720—721  Lucan.  VII  270—271:  'Graiis  delecta  iuventus  gym- 
nasiis  aderit' 

718  Romauis  ML  Rnmanas  G      uxbis  ML'  orbis  L'  urbes  G 
719  Yenxis  Beyitl.        721  vultu  fortesque  L*G  vultus  ortisque  M*L' 
Tultus  ortusque  M'  722  et  Syriam  LG  Cisyram  M  Assyriam 

Br.        723  orbem  Beg.  urbem  0        724  tostas  L-  tostis  L'MG 
726  propior  LG  proprior  M        727  lenius  Bcg.  linius  LG  imnis  M 

728  'Phoehns  Bentl.  Poenus  LM  Paenus  G  729  MauretaniaL' 
Mauretauea  M  Mauritania  L'  Mauritanea  G  731  ct  732  om.  LG 
habet  M        731  sonos  V^  fovos  M 


V.  712—761  MANILII  ASTRONOMICA  129 

diversas  pecudum  facies  propriasque  ferarum 

et  duplici  clausos  elephantas  carcere  terrae.  740 

quot  partes  orbis,  totidem  sub  partibus  orbes, 

et  certis  discripta  nitent  regionibus  astra 

perfunduntque  suo  subiectas  aethere  gentes. 

Laniger  in  medio  sortitus  sidera  mundo 
Cancrum  inter  gelidumque  <(Caprum)>  per  tempora  veris  745 
adserit  in  vires  pontum,  quem  vicerat  ipse, 
virgine  delapsa  cum  fratrem  ad  litora  yexit 
et  minui  deflevit  onus  dorsumque  levari. 
illum  etiam  venerata  colit  vicina  Propontis 
et  Syriae  gentes  et  laxo  Persis  amictu,  750 

vestibus  ipsa  suis  haerens,  Nilusque  tumescens 
in  Cancrum  et  tellus  Aegypti  iussa  natare. 
Taurus  habet  Scythiae  montes  Asiamque  potentem 
et  molles  Arabas,  silvarum  ditia  regna. 
Euxinus  Scythicos  pontus  sinuatus  in  arcus  755 

6ub  Geminis  te,  Phoebe,  colit,  post  bracchia  fratris, 
f  ultimus  et  solidos  Ganges  et  transcolit  India  Cancer. 
ardent  Aethiopes  Cancro,  cui  plurimus  ignis ; 
hoc  color  ipse  docet.   Phrygia,  Nemeaee,  potiris 
Idaeae  matris  famulus  regnique  ferocis  76o 

Cappadocum  Armeniaeque  iugis ;  Bithynia  dives 

753  Lucan.  IX  1002 :  'Asiamque  potentem'  754  Claud.  IV 
cons.  258:  'moUis  Arabs' 

740  clausos  Beg.  causas  0       elephantas  M   elephantum  LG 
741  quot  G  quod  LM  742  et]  ut  Scal.         discripta  ML^  de- 

scripta  L-G         regionibus  Scal.   recionibus  M   rationibus  LG 
743  subiectis  L^      aethere  Scal.  aequore  0  744  sortitus  Seal. 

sortitur  0  745  <fCaprum)>  Bentl.  veris  Vj  verxis  0  axis  Reg. 
Bon.  746  adserit  M  arserit  LG  ipse  ML-  ipsa  L'G  748  mi- 
nui  G  minuti  M  minuit  L  750  et  Syriae  L*  et  Sirae  G  e  Syrae 
ML^  Assyriae  Br.  751  tumescens  ML^   tumescent  L*G         754 

Arabas  M  Arabes  LG  755   Euxinus  G  Enximus  M  Euxinius  L 

756  colit  L*G  colet  L^M  fratrem  Br.  757  sic  in  0  ultimus  et 
Ganges  et  te  colit  India  Cancer  Vj  {pro  Cancer  fortasse  cuncta 
legendum),  ultimus  et  coUt  hos  Ganges  et  decolor  Indus  Bentl. 

769  potiris  L  potiri  MG         760  regnique  0  regnoque  Bentl. 
ferocis  L*G  feroces  L'M  feroci  Bentl. 

Manilii  Astronomica  ed.  van  "Wageningen  9 


130  MAMLII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

te  colit  et  Macetum  tellus,  quae  vicerat  orbem. 

Virgine  sub  casta  felix  terraque  marique 

est  Rhodos,  hospitium  recturi  principis  orbem, 

765  tumque  domus  vere  solis,  cui  tota  sacrata  est, 
cum  caperet  lumen  magni  sub  Caesare  mundi ; 
loniae  quoque  sunt  urbes  et  Dorica  rura, 
Arcades  antiqui  celebrataque  Caria  fama, 
quod  potius  colat  Italiam,  si  seligis,  astrum, 

770  quam  quod  cuncta  regit,  quod  rerum  pondera  novit, 
designat  summas  et  iniquum  separat  aequo, 
tempora  quo  pendent,  coeunt  quo  noxque  diesque  ? 
Hesperiam  sua  Libra  tenet,  qua  condita  Roma 
orbis  et  imperio  retinet  discrimina  rerum 

775  lancibus  et  positis  gentes  tollitque  premitque 

[qua  genitus  Caesarque  meus  nunc  condidit  orbem] 
et  propriis  frenat  pendentem  nutibus  orbem. 
inferius  victae  sidus  Carthaginis  arces 
et  Libyam  Aegyptique  latus  donataque  rura 

780  Cyrenes  lacrimis  radiatus  Scorpios  armis 
eruit  Italiaeque  tamen  respectat  ad  undas 
Sardiniamque  tenet  fusasque  per  aequora  terras. 
Gnosia  Centauro  tellus  circumdata  ponto 
paret,  et  in  geminum  Alinois  filius  astrum 

785  ipse  venit  geminus ;    celeris  hinc  Creta   sagittas 
asserit  intentosque  imitatur  sideris  arcus. 
insula  Trinacriae  fluitantem  ad  iura  sororem 

768  ruarique  L*G  maiorisque  L'M        764  es  L"     recturae  L' 

766  tumque  BentJ.    tuque  0  766  caperet  M    caperent  LG 

767  quoque  M  quaeque  LG  768  Arcades  antiqui  L*G  Areades 
antiquiL'M  Aeolis  antiqua  7>'r.         769  si  seligisL^G  sisiligisL^M 

773  8ua  M   sub  LG  774  imperio  Bentl.    imperia  G   impe- 

rium  ML  775  positis  G  positas  ML  776  Caesarque  meus 

nunc  condidit  orbem  M  e<  L'  {onnsso  Caesarque),  cum  fratre  Re- 
nius  hauc  condidit  urbem  L*G  versinn  daiiuiavit  Betttl.  meus] 
deus  Bickel  780  Cyrenes  EUis  Thirrenos  L^M  Thirrenas  L'G 

radiatus  L*G   radiatL'M   radiato  ii///s  armis  5r.    arces  0 

arcu  ElHs      782  tut.asque  L'G  fusaque  L"M       783  Centaure  M 
784  MinoisL^G  MinuisL'M     filusL' 


V.  762-808  MANILII  ASTRONOMICA  131 

subsequitur  Creten  sub  eodem  condita  signo ; 

proximaque  Italiae,  tenui  divisa  profundo, 

ora  paris  sequitur  leges  nec  sidere  rupta  est.  tso 

tu,  Capricorne,  regis,  quicquid  sub  sole  cadente 

est  positum  gelidamque  Helicen  quod  tangit  ab  illo, 

Hispanas  gentes  et  quot  fert  Gallia  dives, 

teque  feris  dignam  tantum,  Germania,  matrem 

asserit  ambiguum  sidus  terraeque  marisque  795 

aestibus  assiduis  pontum  terrasque  tenentem. 

sed  luvenis  nudos  formatus  mollior  artus 

Aegyptum  ad  tepidam  Tyriasque  recedit  <(ad  arces)> 

et  Cilicum  gentis  vicina  et  Aquarius  arva. 

Piscibus   Euphrates  datus  est,  ubi  piscis   opertu,  soo 

cum  fugeret  Typhona,  Venus  subsedit  in  undis. 

magna  iacet  tellus  magnis  circumdata  ripis 

Parthis  et  a  Parthis  domitae  per  saecula  gentes, 

Bactraque  et  j  aeterius  Babylon  et  Susa  Panosque 

nominaque  innumeris  vix  complectenda  figuris,  sos 

et  Tigris  et  rubri  radiantia  litora  ponti, 

sic  divisa  manet  tellus  per  sidera  cuncta, 

e  quibus  in  proprias  partes  sunt  iura  trahenda. 


788  Creten  L*  Cretens  L'  Crentens  M  Cremen  G  789  Ita- 
liae  Br.  Italia  et  0  790  paris  ML-  patris  L'G       sidere  M  si- 

dera  LG     est  om.  G  791  cadente  G  cadentem  ML  792  est 

positum  Jacoh    espositum  ML'G    expositam  L*  793   et  quot 

Bentl.  et  quod  G  quod  ML^  seu  quod  L*         795  ambiguamL' 
796  aestibus  M  astibus  L'  ictibus  L^  letibus  G         797  nudos  .  .  . 
artus  Scah  uudo  .  .  .  aclus  ML^  nudo  .  .  .  actu  L-G      ibrmatis  L' 

798  Aegyptum  ad  tepidam  Bentl.  Aegvptum  alepidam  ML 
Aegyptum  V  lepidam  G  <(ad  arces>  suppltvit  Bentl,  post  le- 
pidam  habei  F  800  data  L'       piscis  opertu  Bossberg.  piscea 

uruptor  M  piscie  uruptor  LG  pisce  sub  atro  Vossius  801  fuge- 
rit  M  803  Parthis  et  a  Parthis  Scal.    Parthis  et  Parthis  M 

Parthi  sub  Parthis  L'    Parthi  sed  Parthis  L*G  804  Bactra- 

que  MG  Barthraque  L^  Bacthrique  L-  ete  aeterius  M  (ete  ex- 
punctum),  aetherios  LG  et  interius  ecjo  et  Arii  Scal.  Babylo- 
neCm)  0  Susa  Panosque  F  Susa  Apimosque  M  Sispimosque  G 
Suspimosque  L'  Suapimosque  L-  805  innumerus  M  complec- 
tenda  M  amplectanda  L>  amplectenda  L-G        808  et  L 

9* 


132  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

namque  eadein  quae  sunt  signis  comraercia  servant. 

810  utque  illa  inter  se  coeunt  odioque  repugnant, 
nunc  adversa  polo,  nunc  et  coniuncta  trigono, 
quaeque  alia  in  varios  affectus  causa  gubernat, 
sic  terrae  terris  respondent,  orbibus  orbes, 
litora  litoribus,  regnis  contraria  rcgna ; 

815  sic  erit  et  sedes  fugienda  petendaque  cuique, 
sic  speranda  fides,  sic  et  metuenda  pericla, 
ut  genus  in  terram  caelo  descendit  ab  alto. 

percipe  nunc  etiam,  quae  sint  ecliptica  Graio 
nomine,  quod  certos  quasi  delassata  per  annos 

820  nonnumquam  cessant  sterili  torpentia  motu. 
scilicet  immenso  nihil  est  aequale  sub  aevo 
perpetuosque  tenet  f lores  unumque  tcnorem ; 
mutantur  sed  cuncta  diu  variantque  per  annos. 
et  fecunda  suis  subsistunt  frugibus  arva 

825  continuosque  negant  partus  effeta  creando. 
rursus  quae  fuerant  steriles  ad  somina  terrae, 
post  nova  sufficiunt  nuUo  mandante  tributa. 
concutitur  tellus  validis  compagibus  haerens 
subducitque  solum  pedibus,  natat  orbis  in  ipso 

830  et  venit  Oceanus  pontum  sitiensque  resolvit 

nec  sese  ipse  capit.  sic  quondara  merserat  urbes, 
humani  generis  cum  solus  constitit  heres 
Deucalion  scopuloque  orbem  possedit  in  uno. 
nec  non,  cum  patrias  Phaethon  temptavit  habenas, 

835  arserunt  gentes  timuitque  incendia  caelum 
fugeruntquo  novas  ardentia  sidera  flammas 
atque  uno  timuit  condi  natura  scpulcro. 
in  tantum  longo  mutantur  tempore  cuncta 

809  servat  L '  812    quaeque  alia  in  L    quaeque  aliam  M 

quaeque  in  G  816  eit  L'  81C  sic  et  0  et  sic  V,  817  post 
h.  V.:  do  eclipticis  signis  G  de  eclipticis  L  {in  m.)  de  eglipticia 
-eignis  M  (m  m.)  820  non  umquam  M  822  tenorem  0  co- 

lorem  F       823  mutatur  L'     diu  0  die  Gron.        828  haerens  L-G 
heres  ML*         830  venit]  vomit  Scal.      resolvit]  resorbet  Scal. 
831  sese  L*G  se  L'M       urbes  L-  urbe  L*M  orbem  G  884  pa- 

triosL*     837timentM*      838mutaturL*     tempore M  tempora LG 


V.  809-864  MANILII  ASTRONOMICA  133 

atque  iterum  in  semet  redeuut.  sic  tempore  certo 

signa  quoque  amittunt  vires  sumuntque  reoeptas.  840 

causa  patet,  quod,  luna  quibus  defecit  in  astris, 

orba  sui  fratris  noctisque  immersa  tenebris, 

cum  medius  Phoebi  radios  intercipit  orbis 

nec  trahit  ad  se  tum,  quo  fulget,  Delia  lumen, 

haec  quoque  signa  suo  pariter  cum  sidere  languent        845 

incurvata  simul  solitoque  exempta  vigore 

et  velut  elatam  Phoeben  in  funere  lugent. 

ipse  docet  titulus  causas:  ecliptica  signa 

dixere  antiqui.   pariter  sed  bina  laborant, 

nec  vicina  loco,  sed  quae  contraria  fulgent,  85o 

sicut  luna  suo  tum  tantum  deficit  orbe, 

cum  Phoebum  adversis  currentem  non  videt  astris. 

nec  tamen  aequali  languescunt  tempore  cuncta, 

sed  modo  in  affectus  totus  producitur  annus, 

nunc  brevius  lassata  manent,  nunc  longius  astra,  855 

exceduntque  suo  Phoebeia  tempora  casu. 

atque  ubi  perfectum  est  spatium,  quod  cuique  dicatur, 

impleruntque  suos  certa  statione  labores 

bina  per  adversum  caelum  fulgentia  signa, 

tum  vicina  labant  ipsis  haerentia  signis,  86o 

quae  prius  in  terras  veniunt  terrasque  relinquunt, 

sidereo  non  ut  pugnet  contrarius  orbi ; 

sed  qua  mundus  agit  cursus,  inclinat  et  ipse 

amissasque  negat  vires  nec  munera  tanta 


889  tempore  ML*G   tempora  L'  841  quod  Scal.   quo  0 

defecit  in]  defecerit  M  843  medins  Bentl.  medios  0  844  se 
tum  Scal.  coetum  M  cecum  (caecum)  L'G  cetum  L*  lumen  M 
luna  LG  846  languet  ML'  846  incurbata  M'L*  vigore  L*G 
vigori  ML^  847  lugent  M^  lucent  M'LG  848  ipse  M  ipsa  LG 
titulus  Bon.  titulos  0  cansaa  Bentl.  causaeML*  causaequeL^ 
causae  quae  G  851  luna  suo  tum  Jacob  luna  suo  tunc  L*G 

lunas  votum  M  luna  votum  L^     deficit  in  orbes  L^         863  tem- 
pore  M    tempora  LG  856   exceduntque  LG    seceduntque  M 

868  impleruntque  suos  G  implerumque  suo  ML         862  orbis  Br. 
863   qua  M   quia  LG         inclinat  L*G   inclinet  L*M        ipse  M 
ipsa  LG         864  animasque  M 


134  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  IV 

865  nec  similis  reddit  noxas.   locus  omnia  vertit. 
sed  quid  iam  tenui  prodest  ratione  nitentem 
scrutari  mundum,  si  mcns  sua  cuique  repugnat 
spcmque  timor  tollit  prohibetque  a  limine  caeli  ? 
condit  enim  quicquid  vasto  natura  recessu 

870  niortalisque  fugit  visus  et  pectora  nostra ; 
nec  prodesse  potest,  quod  fatis  cuncta  reguntur, 
cum  fatum  nulla  possit  ratione  videri. 
quid  iuvat  in  semet  sua  per  convicia  ferri 
ct  fraudare  bonis,  quae  nec  deus  invidet  ipse, 

875  quosque  dedit  natura  oculos  deponere  mentis  ? 
perspicimus  caelum  ;  cur  non  et  munera  caeli  ? 
inque  ipsos  penitus  mundi  descendere  census 
seminibusque  suis  tantam  componere  molem 
et  partum  caeli  sua  per  nutricia  ferre 

880  extremumque  sequi  pontum  terraeque  subire 
pendentis  tractus  et  toto  vivere  in  orbe, 
quanta  et  pars  superest,  rationem  ducere  nostis. 
iam  nusquam  natura  latet ;   pervidimus  omnem 
et  capto  potimur  mundo  nostrumque  parentem 

885  pars  sua  perspicimus  genitique  accedimus  astris. 
an  dubium  est,  habitare  deum  sub  pectore  nostro 
•in  caelumque  redire  animas  caeloque  venire  ? 
utque  sit  ex  omni  constructus  corpore  mundus 
aetheris  atque  ignis  summi  terraeque  marisque , 

890  spiritus  et  motu  rapido,  quae  visa,  gubernet, 

806  noxis  M     post  h.  v. :  fatorum  rationem  perspici  posse  MG 
quomodo    possimus    fatorum    rationem    perspicere  L    (m  m.) 
8«8  a  limine  Scal.    e  limine  L*G    lumine  L'M  869  condit  G 

conditur  ML  quicquid  F  quid  M  quod  L  /quod  G  872  fa- 
tum  ML  fatis  G  873  quod  L'  876  post  h  i\  lacunam  statuit 
JRdSsberg  877  census  M  censura  LG  879  nutricia]  victri- 

cia  M'  nictricia  M-  880  pontum  Bentl.  portum  0  892  et] 

ex  EUis     ducere  Br.  discere  LG  discerne  M     nostis  Br.  noctis  0 

discere  in  astris  Postg.  889  aeris  Benth  terraeque  G  terra- 
que  ML  890  spiritus  Scal.  spiritum  0  et  motu  Jacoh  et  to- 
tum  M  et  toto  LG  visa  Jacob  iussa  0  gubernet  Jacob  guber- 
nent  M  gubernant  LG 


V.  865—916  MANILII  ASTRONOMICA  135 

sic  esse  in  nobis  terrenae  corpora  sortis, 

sanguineas[que]  animas,  animum,  qui  cuncta  gubernat 

dispensatque  hominem  ?  quid  niirum,  noscere  mundum 

si  possunt  homines,  quibus  est  et  mundus  in  ipsis, 

exemplumque  dei  quisque  est  in  imagine  parva  ?  895 

an  cuiquam  genitos,  nisi  caelo,  credere  fas  est 

esse  homines  ?   proiecta  iacent  animalia  cuncta 

in  terra  vel  mersa  vadis  vel  in  aere  pendent ; 

omnibus  una  quies  venter  censusque  per  artus, 

et,  quia  consilium  non  est,  et  lingua  remissa.  90o 

unus  <(in)>  inspectus  rerum  viresque  loquendi 

ingeniumque  capax  variasque  educitur  artes ; 

hic  partus,  qui  cuncta  regit :  secessit  in  urbes, 

edomuit  terram  ad  fruges,  animalia  cepit 

imposuitque  viam  ponto,  stetit  unus  in  arcem  905 

erectus  capitis  victorque  ad  sidera  mittit 

sidereos  oculos  propiusque  adspectat  Olympum 

inquiritque  lovem ;  nec  sola  f  ronte  deorum 

contentus  manet  et  caelum  scrutatur  in  alvo 

cognatumque  sequens  corpus  se  quaerit  in  astris.  910 

huic  in  tanta  fidem  petimus,  quam  saepe  volucres 

accipiunt  trepidaeque  suo  sub  pectore  fibrae. 

an  minus  est  sacris  rationem  ducere  signis, 

quam  pecudum  mortes  aviumque  attendere  cantus  ? 

atque  ideo  faciem  caeli  non  invidet  orbi  915 

ipse  deus  vultusque  suos  corpusque  recludit 

892  sanguineasque]  -que  delevi     animum  Postg.  animo  0  ani- 
mi  F         893  homines  G^     quod  L'         894  in  om.  MG     894  post 
895  collocat  G       896  an  M""  aut  0     cuiquam]  quoquam  Bon. 
899  censusque  Jacob    censumque  0  901  unus]  unius  Br. 

<(in)>  inspectus  Bextl.  inspectus  ML^  et  inspectus  L*G  903  qui 
cuncta  regit  Reg.  quicumque  regit  0  secessit  Bcg.  sic  esset 
ML^  si  cesset  L^G       urbes  Bentl.  orbes  ML  orbe  G  904  edo- 

muit  MG   et  domuit  L  905  arcem  Scal.    arce  0  906  erec- 

tus  MG  ereptus  L  capitia  G  captis  ML  907  sydereos  G  side- 
reosque  ML  Wolfjer       propiusque  LG  propriusque  M  910  se 

Scal.  sit  ML^  sic  L*G  911  tanta]  iiita,  Bentl.  912  suo]  boum 
Bentl.    suum  Ellis  915  adeo  Br.  916  recludit  Beg.    re- 

ducit  0 


136  MANILII  ASTRONOMICA  LiblT 

semper  volvendo  seque  ipsum  inculcat  et  offert, 
ut  bene  cognosci  possit  doceatque  vadentis, 
qualis  eat,  cogatque  suas  attendere  leges. 

930  ipse  vocat  nostros  animos  ad  sidera  mundus 
nec  patitur,  quia  non  condit,  sua  iura  latere. 
quis  putat  esse  nefas  nosci,  quod  cernere  fas  est  ? 
nec  contemne  tuas  quasi  parvo  in  corpore  vires ; 
quod  valet,  immensum  est.  sic  auri  pondera  parvi 

935  exsuperant  pretio  numerosos  aeris  acervos. 

sic  adamas,  punctum  lapidis,  pretiosior  auro  est. 
parvula  sic  totum  pervisit  pupula  caelum, 
quoque  vident  oculi,  minimum  est,  cum  maxima  cernai 
sic  animi  sedes,  tenui  sub  corde  locata, 

930  per  totum  angusto  regnat  de  limite  corpus. 
materiae  ne  quaere  modum,  sed  perspice  vires, 
quas  ratio,  non  pondus  habet.   ratio  omnia  vincit. 
ne  dubites  homini  divinos  credere  visus ; 
iam  facis  ipse  deos,  mittisque  ad  sidera  numen, 

935  maius  et  Augusto  crescet  sub  principe  caelum. 

917  volvendo  semper  M       918  possit  L*G  posset  ML'     vide 
tia  Heringa  videndis  0  919  eat  M  erat  LG     cogatque  M  d- 

ceatque  LG  922    putat  0    putet  F         nosci  M   uasci  LG 

924  quod  L-G  quo  L'M      pondera  L-G  pondere  L'M         926  ad. 
mas  L*  adamans  L'MG     punctunt  L*        934  facis  ML'  facit  L- 
mittisque  M  mittitquc  LG         985  crescet  0  crescit  F 
explicit  liber  II,    incipit  liber  III  M,    finit  liber  IIII,    sequitt 
quintus  G  nulla  subscriptio  in  L 


LIBER  QUINTUS 

Hic  alius  finisset  iter  signisque  relatis, 

quis  adversa  meant  stellarum  numina  quinqua 

quadriiugis  et  Phoebus  equis  et  Delia  bigis, 

non  ultra  struxisset  opus  caeloque  rediret 

ac  per  descensum  medios  percurreret  ignes,  5^ 

Saturni  lovis  et  Martis  solisque  sub   illis, 

post  Venerem  et  Maia  natum  te,  luna,  vagantem. 

me  properare  viam  mundus  iubet  omnia  circum 

sidera  vectatum  (ety  toto  decurrere  caelo, 

cum  semel  aetherios  iussus  conscendere  currus  la 

summum  contigerim  sua  per  fastigia  culmen. 

hinc  vocat  Orion,  magni  pars  maxima  caeli, 

et  ratis  heroum,  quae  nunc  quoque  navigat  astris, 

fluminaque  errantis  late  sinuantia  flexus, 

et  bifer  et  cetum  squamis  atque  ore  tremendo,  15. 

Hesperidumque  vigil  custos  et  divitis  auri, 

et  canis  in  totum  portans  incendia  mundum, 

Araque,  divorum  cui  votum  solvit  Olympus  ; 

ilUnc  per  geminas  Anguis  qui  labitur  Arctos, 

Heniochusque  memor  currus,  plaustrique  Bootes,  2(^ 

atque  Ariadneae  caelestia  dona  coronae, 

10   Lucan.  I  48:    'flammigeros  Phoebi  conscendere  cv^rrus' 
12  Anth.  Lat.  I  2,  723,1:  ''magni  pars  maxima  caeli' 

1    relatis  ML    relictis  G  4  struxisset  MG    strinxisset  L 

6  percurreret  M  decurreret  LG  6—7  damnavit  Bentl.  8  mun- 
di  Scal.  iubet  Reg.  libet  0  circa  M  9  vectatum  Beg.  vec- 
tantur  0  vectantem  Br.      <^et)>  Berdl.  10  conscendere  MLG' 

descendere  G'       11  vestigia  G       12/3  magni  .  .  .  heroum  om.  LG 
18  quae  ML  qui  G         15  bifer  et  Pingreus  biferum  0     cetum 
Bon.  cecum  M  caecum  LG     ora  L 


138  MANILTI  ASTRONOMICA  Lib.  V 

victor  et  invisae  Pcrseus  cum  falce  Medusae, 
Andromedamque  negans  genitor  cum  coniuge  Cepheus, 
quique  volat  stellatus  Equus,  oelerique  Sagittae 

85  Delphinus  certans,  et  luppiter  alite  tectus, 
ceteraque  in  toto  passim  labentia  caelo. 
cjuae  mihi  per  proprias  vires  sunt  cuncta  canenda, 
quid  valeant  ortu,  quid  cum  merguntur  in  undas, 
et  quota  de  bis  sex  astris  pars  quaeque  reducat. 

30  has  stellis  proprias  vires  et  tempora  rerum 
constituit  magni  quondam  fabricator  Olympi. 
vir  gregis  et  ponti  victor,  cui  parte  relicta 
nomen  onusque  dedit,  nec  pelle  immunis  ab  ipsa, 
Colchidis  et  magicas  artes  qui  vertere  lolcon 

35  Medeam   iussit  niovitque  venena  per  orbem, 
nunc  quoque  vicinam  puppim,  ceu  naviget,  Argo 
a  dextri  lateris  ductat  regione  per  astra. 
sed  cum  prima  suos  puppis  consurgit  in  ignis, 
quattuor  in  partis  cum  Corniger  extulit  ora, 

40  illa  quisquis  erit  terris  oriente  creatus, 

rector  erit  puppis  clavoque  imraobilis  haerens 
mutabit  pelago  terras  ventisque  sequetur 
fortunam  totumque  volet  transnare  profundum 
classibus  atque  alios  montes  aliumque  videre 

23  Germ.  Arat.  I  184:    'cum  coniuge  Cepheus'  41  Firm. 
VIII  6,1  (Navia):  'erit  gubemator  nauclerua  navicularius' 

24  quique  Fayus  quaque  0  28  valeatL'  29  quota  de 
Bentl.  quod  ade  ML'  quod  de  L*G  quota  e  V^°     pars  Sca?.  par  0 

quaeque  Jacob  quemque  ML  quenque  G        30  has  Scal.  ab  0 
3U  et  31  damuavit  Bentl.  32  ponti  victor  ML  victor  ponti  G 

»3  honosque  G  34   vertere  L-G   vestre  L^   visere  M       lolcon 

Bentl.  C(h)olchon  0  30  ceu  F  caeli  0  37  ac  G       ductat 

Immisch    ducat  0  39  ora  L-G   horas  L^   hora  M  40  illa 

Bentl.  illis  MLG*  illos  G'  quisquis  ML-  quisque  L'G  terris  ML 
in  terris  G  41  rector]  pectua  L*  puppisL*G  puppimL'  pup- 
pi  M       heres  L^  42  mutabit  L*G  mutavit  L'M  43  trans- 

nare  LM  trans  mare  G  44  montes  Fayus  menses  0  Minyas 
Bentl. 


V.  22—66  MANILE  ASTRONOMICA  139 

Phasin  et  ia  cautes  Tiphyn  superare  trementem.  45 

toUe  istos  ortus  hominum  sub  sidere  tali, 

sustuleris  bellum  Troiae  classemque  solutam 

sanguine  et  appulsam  terris ;   non  invehet  undis 

Persida  nec  pelagus  Xerxes  facietque  tegetque,. 

vera  Syracusis  Salamis  non  merget  Athenas,  50 

Punica  nec  toto  fluitabunt  aequore  rostra, 

Actiacosque  sinus  inter  suspensus  utrimque 

orbis  et  in  ponto  caeli  fortuna  natabit. 

his  ducibus  caeco  ducuntur  in  aequore  classes 

et  coit  ipsa  sibi  tellus  totusque  per  usus  55 

diversos  rerum  ventis  arcessitur  orbis. 

sed  decuma  lateris  surgens  de  parte  sinistri 

maximus  Orion  magnumque  amplexus  Olympum, 

quo  fulgente  super  terras  caelumque  trahente 

ementita  diem  nigras  nox  contrahit  alas,  60 

soUertis  animos,  velocia  corpora  finget 

atque  agilem  officio  mentem  curasque  per  omnis 

indelassato  properantia  corda  vigore. 

instar  erit  populi  totaque  habitabit  in  urbe 

limina  pervolitans  unumque  per  omnia  verbum  65 

mane  salutandi  portans  communis  amicus. 

50   Lucan.  III  183:    'veram  credi  Salamina'  eisqq.  Firm. 

VIII  6,  2 :  '(Orion)  facit  homines  veloci  corporis  mobilitate  per- 
spicuos'  64sqq.    Firm  VIII  6,2:    'variabtint  semper  domi- 

cilia  ....  et  per  omnium  limina  matutinis  semper  salutationi- 
bus  pervolabunt' 

45  Tiphyu  Beg.    Tjphim  G    Thiphum  L    Tiphum  M     tremen- 
tem]  triremem  G  46  ortus  G  portus  L  portur  M  partus  F 

47  soIutamL-G  solutum  L^M  49  Persida  FosstMS  per  sidera  ML  * 
sydera  L*G  Xerxes  C  Xerxen  L'G  Xerxenus  L'M  50  vera  LG 
utra  M  versa  Jacoh  praef.  XIX  51  rostro  L^  52  utrimque 
Scal.    utrumque  L    utrunque  G   utrunque  M  53  fortuna]   se- 

cura  G'  57  sed  decum  1,  Beines.  sed  deus  ma  ML'  (in  litura) 
sed'  sumaL-  sed  summa  G         59  quoL-G  quodL'M     fulgent  G 

trahenteL^G  trahentemL'M        60  ementita  G  etment.taML 
alas  ML    aras  G  62  agilem]  aligem  G  63  inlassato  L' 

corda  vigore  Beg.  corde  videre  0  64  totaque  M  totoque  LG 

habitabitL-G  habitavit  L'M      urbe  Scal  orbe  0 


140  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

sed  cum  sc  terris  Aries  ter  quinque  peractis 
partibus  extoUit,  primum  iuga  toUit  ab  undis 
Heniochus  clivoque  rotas  convellit  ab  imo, 

70  qua  gelidus  boreas  aquilonibus  instat  acutis. 
ille  dabit  proprium  studium  caeloque  retcntas, 
quas  prius  in  terris  agitator  amaverat,  artes: 
stare  levi  curru  moderantem  quattuor  ora 
spumigeris  frenata  lupis  et  flectere  equorum 

75  praevalidas  vires  ac  torto  stringere   gyro ; 
at  cum  laxato  fugerunt  cardine  claustra, 
exagitare  feros  pronumque  anteire  volantis 
vixque  rotis  levibus  summum  contingere  campum, 
vincentem  pedibus  ventos,  vel  prima  tenentem 

80  agmina  in  obliquum  cursus  agitare  malignos 
obstantomque  mora  totum  praecludere  circum, 
vel  medium  turbae  nunc  dextros  ire  per  orbes 
fidentem  campo,  nunc  meta  currere  acuta 
spemque  sub  extremo  dubiam  suspendere  casu. 

x5  nec  non  alterno  desultor  sidere  dorso 

quadrupedum  et  stabilis  poterit  defigere  plantas 
perque  volabit  equos,  ludet  per  terga  volantum ; 
aut  solo  vectatus  equo  nunc  arma  movebit, 
nunc  leget  in  longo  per  cursum  praemia  circo. 

90  quicquid  do  tali  studio  formatur,  habebit. 

hinc  mihi  Salmoneus  (qui  caelum  imitatus  in  urbe 

SSsqq.    Firm.  VIII  6,3  (Auriga):    'qui  saltu  quadrigas  trans- 

eat   aut    <(qui    in)>    dorsostans    equorum    atque    adprirae 

equo  vectus  militares  armaturas  exerceat'  91— »7  Firm.  VIII 
6,3:  'hoc  astro  (Auriga)  oriente  et  Salmoneus  et  Bellerofontes 
nati  esse  narrantur' 

70  acutis]  avitis  M        71  retentas  M  retentans  LG        74  spu- 
migeris  ML  spumiferis  G  75  praevalidas  L*G  praevalides  L* 

praevalidis  M     torto  M  toto  LG  7«  at  cum  LG  d  (evanidtwi) 

deum  M  sed  cum  Br.  81  percludere  G         83  fiudentem  G 

87  perque  volabit  equos  Bentl.  perquo  labite  quos  M  per  quos 
labit  equos  L*G  per  quos  vadit  equosL'  ludens /aec»?;  terraL* 
88  vectatur  LG  h<»  leget  Turnebus  licet  0  cursum  M  cur- 
sus  LG  90  quicquidL*G  quid  quodL*  quidquid  M  91  imita- 
tus  ML  imitatur  G     urbe  M  orbe  LQ 


V.  67—113  MANILII  ASTRONOMICA  141 

pontibus  impositis  missisque  per  aera  quadrigis 

expressisse  sonum  mundi  sibi  visus  et  ipsum 

admovisse  lovem  terris,  dum  fulmina  fingit, 

sensit  et  immensos  ignes  super  ipse  secutus  »5 

morte  lovem  didicit)  generatus  possit  haberi. 

hoc  genitum  credas  de  sidere  Bellerophontem 

imposuisse  viam  mundo  per  signa  volantem, 

cui  caelum  campus  fuerat,  terraeque  fretumque 

8ub  pedibus  non  ulla  tulit  vestigia  cursus.  loo 

his  erit  Heniochi  surgens  tibi  forma  notanda. 

cumque  decem  partis  Aries  duplicaverit  ortus, 

incipient  Haedi  tremulum  producere  mentum 

hirtaque  tum  demum  terris  promittere  terga, 

qua  dexter  boreas  spirat.   ne  crede  severae  los 

f  rontis  opus  signi :  strictos  in  corda  Catonis 

abreptumque  patri  Torquatum  et  Horatia  facta. 

maius  onus  signo  est,  Haedis  nec  tanta  petulcis 

conveniunt ;  levibus  gaudent  lascivaque  signant 

pectora  et  in  lusus  agiles  agilemque  vigorem  iio 

desudant,  vario  ducunt  in  amore  iuventam  ; 

in  vulnus  numquam  virtus,  sed  saepe   libido 

impellit,  turpisque  emitur  vel  morte  voluptas. 

100  Firm.  VIII  6,  4  (Haedus):  'sunt  enim  austera  facie  . . .  ob- 
stinata  fronte,  ut  Catonis  [frontem  ut  Catonis]  prorsus  institu- 
tum  imitari  videantur'  108—114  Firm.  YIII  6,  4—5:  "'suut  enim 
natura  petulantes,   lascivi  .  .  .  mortem   sibi  inferre  coguntur' 

92  pontibus  MG  montibus  L  94  dum  fulmina  Vossius  de 

fulmine  0  97  de  sidere  M  defidere  L^  diffidere  L^G  Bellero- 
phontem  ML^  Bellorophontem  L^G  lOO  interpimctionem  post 

pedibus  sustuli  non  ulla  M  non  nulla  LG  cursus  M  cursu  LG 
campum  C  101  eratL^  notanda  Bentl.  conanda  ML*  canen- 
da  L*  eananda  G  103  haedi  G  haeduli  ML  104  promittere 
ML  producere  G  105  ne  crede  M  nec  crede  LG         10«  signi] 

eigno  Scal.  gigni  Ellis  strictosque  M  in  corda  Carrio  incoda 
ML^G  incudeL-  nec  crede  F  Catones  Sca/.  107  abreptumque 
Bentl.  abruptumque  M  abruptamque  LG  aut  Brutum  atque  pa- 
rem  Tarquinium  F  108  petulcis  L-G  peculcis  L^M  109  gau- 
detL^         110  illusus  G  111  desudant  L^G  desidant  L^M     in- 

ventamL^G  iuventae  (e)  ML^     113  morte  voluptas]  more  libido  L  ^ 


142  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

et  minimum  cecidisse  malum  est,  quia  criraine  victus. 

115  nec  non  et  cultus  pecorum  nascentibus  addunt 
pastoremque  suum  generant,  cui  fistula  coUo 
haereat  et  voces  alterna  per  oscuia  ducat. 
sed  cum  bis  denas  augebit  septima  partes 
Lanigeri,  surgent  hj-ades.    quo  tempore  natis 

120  nuUa  quies  placet,  in  nullo  sunt  otia  fructu ; 

sed  populum   turbamque  petunt  rerumque   tumultus; 
seditio  clamorque  iuvat,  Gracchosque  tenentis 
rostra  volunt  montemque  sacrum  rarosque  Quirites, 
pacis  bella  probant  curaeque  alimenta  ministrant. 

125  immundosque  greges  agitant  per  sordida  rura ; 
et  fidum  Laertiadae  genuere  syboten. 
hos  generant  Hyades  mores  surgentibus  astris. 
ultima  Lanigeri  cum  pars  excluditur  orbi, 
quae  totum  ostendit  terris  atque  eruit  undis, 

iso  Olenie  servans  praegressos  tollitur  Haedos 
egelido  stellata  polo,  quae  dextera  pars  est, 
officio  magni  mater  lovis.   iUa  Tonanti 
fundamenta  dedit  pectusque  implevit  hiantis 
lacte  suo,  dedit  et  dignas  ad  fulmina  vires. 

135  hinc  fidae  mentes  tremebundaque  corda  creantur 

115 sqq.  Firm.  VIII  6,5:  'nascuntur  etiam  ex  hoc  sidere  pa- 
stores  OTium,  sed  qui  fistula  rustici  carminis  dulces  modos  di- 
cant'         llS— 1-24   Firm.  VUI  6,  6  (Hyades):    'inquietus   erit  tur- 

bulentus  popularia'  cet 'sed  huic  varii  quaestus  ex  assidua 

sollicitudine  saepe  nascuntur'  lessq.  Finn.  VIII  6,  0:    'facit 

etiam  hoc  sidus  bubulcos'  (an:  subulcos?)  129—134  Firm.  VIII 
6,7  (Capra):  ''in  Arietis  parte  XXX,  quae  pars  totum  signum 
..,.  ostendit,  exoritur  Capra,  quam  fabulosi  poetae  ....  nu- 
tricia'  1S5— 139  Firm.  VIII  6,7:  'erunt  nimia  mentis  trepi- 
datione  solliciti'  cet. 

114  quia]  sed  Jieg.      victus  Jacob  victum  0        119  surgunt  M* 
natis  Reg.   nati  0  122  Gracchosque  Beg.    Grecosque  0 

124  curaeque]  iraeque  Thom.  126  fidum  Stal.  fidunt  0     La- 

ertiadae  Scal.  verciadu  M  nerciadu  LG  syboten  ScaJ.  syboetem  0 
Bootem  F  128    orbi  Beg.    orbis  0  131    egelido  M   et  ge- 

lido  LG      quae  MG  que  L  qua  Jacoh ;  versnm  damnavit  Benil. 
132  tonandi  Br.  135    fidae]  trepidae  Skiitsch       creantur  L'G 

creatur  ML^ 


V.  114—154  MANILII  ASTRONOMICA  143 

suspensa  ad  strepitus  levibusque  obnoxia  causis. 
his  etiam  ingenita  est  visendi  ignota  eupido, 
ut  nova  per  montis  quaerunt  arbusta  capellae 
semper  et  ulterius  pascentes  tendere  gaudent. 

Taurus  in  aversos  praeceps  eum  tollitur  artus,  no 

sexta  parte  sui  certantes  luce  sorores 
Pleiadas  ducit.   quibus  aspirantibus  almam 
in  lucem  eduntur  Bacchi  Venerisque  sequaces 
perque  dapes  mensasque  super  petulantia  corda 
et  sale  mordaci  dulcis  quaerentia  risus.  145 

illis  cura  sui  cultus  frontisque  decorae 
semper  erit :   tortos  in  fluctum  ponere  crines 
aut  vinclis  revocare  eomas  et  vertice  denso 
fingere  et  appositis  caput  emutare  capillis 
pumicibusque  cavis  horrentia  membra  polire  150 

atque  odisse  virum  sterilisque  optare  lacertos. 
femineae  vestes  nec  in  usum  tegmina  plantis, 
sed  speciem,  fictique  placent  ad  mollia  gressus. 
naturae  pudet,  atque  habitat  sub  pectore  caeco 

140—156    Firm.  Vni7,  1 — 3:    'in   Tauri    parte  VI    inveniuntur 

Pliades qui   salsi    sermonis   mordacibus  dictis  risus  ho- 

minibus  concitare  consueverint quorum  inflexi  crines  tor- 

quantur  (sic!)  semper  in  bostrychos hi  demptis  pilis  .... 

hi  moUiter  ambulantea  ....  sed  hos  ambitio  sollicitat'  cet. 

136  suspensa  ad  strepitus  L.  Muell.  suspensas  trepitus  M* 
suspensas  trepidus  M^LG  levibusque  M  levibus  LG  137  etiam 
ingenita  eat  Beyith  etiam  ingeniest  M  etiam  tamen  ingeniemL' 
etiam  ingenium  L*G  visendi  ML  viscendi  G  138  per  montis 
quaerunt  Scal  per  noctisque  rut  {alterum  u  s.  t)  M  per  noctisque 
ruunt  LG  pernoctes  quaerunt  Cartault  140  aversos  Scal.  ad- 
versos  0  praecepa  cum  tollitur  Bcntl.  praeceps  compellitur  M 
praeceps  (que)  attollitur  LG  artus  ego  ortus  0  141  luce  soro- 
res  M  lucis  odores  LG  142  Pleiadas  Bentl.  Pleidas  M  Plei- 

ades  L  Peliades  G  143  eduntur  Scal.  educunt  0         145  mor- 

daci  G  mordacis  ML       146  frontisque  decorae  L*G  fortisque  de- 
corde  L'  frocitisque  decorde  M        148  vinclis  Vj   undis  0     revo- 
care  L*G  pervocare  ML^         160  pumicibus  ML*  punicibus  L'G 
152   nec  in  usum  Bentl.   nec  insunt  0  153    speciem  Bentl. 

specie  0     fictique  L^G  fictaeque  L'M        154  caeca  Bentl. 


144  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

155  ambitio,  et  morbum  virtutis  nomine  iactant. 

semper  amare  parum  cst ;   cupient  et  amare  videri. 
iam  vero  Geminis  fraterna  ferentibus  astra 

in  caelum  summoque  natantibus  aequore  ponti, 

septima  pars  Leporem  toUit.  quo  sidere  natis 
160  vix  alas  natura  negat  volucrisque  meatus ; 

tantus  erit  per  membra  vigor  referentia  ventos. 

ille  prius  victor  stadio  quam  missus  abibit ; 

ille  cito  motu  rigidos  eludere  caestus, 

hunc  exire  levis  missas,  nunc  mittere  palmas ; 
165  ille  pilam  celeri  fugientem  redderc  planta 

et  pedibus  pensare  manus  et  ludere  saltu 

mobilibusque  citos  ictus  glomerare  lacertis ; 

ille  potens  turba  perfundere  membra  pilarum 

per  totumque  vagas  corpus  disponere  palmas, 
170  ut  teneat  tantos  orbes  sibique  ipse  reludat 

et  velut  edoctos  iubeat  volitare  per  ipsum. 

invigilat  somnis,  curas  industria  vincit ; 

btia  per  varios  exercet  dulcia  lusus. 

nuno  Cancro  vicina  canam,  cui  parte  sinistra 
175  consurgunt  lugulae.   quibus  aspirantibus  orti 

te,  Meleagre,  colunt  (flammis  absentibus  ustum 

157—171  Firm.  Vin  8,  1  (Lepus) :  'ut  cum  currere  coeperiut 
agitati  <(cur8as)>  velocitate  aves  superare  videantur.  hunc  lo- 
cum  ....  si  Mercurius  (respexerit)  praestigiatorea  aut  pilis  lu- 
dentes'  174— 19ft  Firm.  VIII  9,1:  'in  I  parte  Cancri  oriuntur 
lugulae.  Quibus  orientibus  qui  natus  fuerit  ....  ad  omne  stu- 
dium    venationis   applicatus.    is  retibus   feras   capit  aut  foveis 

decipiet'  cet.     §  2    'quodsi  Saturaus erimt  ad  omne  stu- 

dium  piscationis  applicati'  cet. 

155  iactant  L*G  lactant  L'M  156  et  amere  M  videri  M  vi- 
dere  LG  167  vero  L-G  um.  L'M  lei  ventos  M  victor  LG 

163  motu  M  moritur  LG         166  pensare  Jier/.  pinsare  0     saltu  F 
fulto  0  folle  Bentl.         167  ante  165  posuit  Huet.     mobilibusque 
(molibusque)  cito  sic  tuos  ML'         168  pilarum  ML  pilatum  G 
169  vagas  F  vagus  0  170  teneat  L*G  teneant  L'M     ipse  Beg. 

ipsa  0  171  edoctos  L-G   edictos  ML'  176  fiammas  L* 

abeentibus  Gron.  habentibus  M  habitantibus  LG 


V.  155—201  MANILII  ASTRONOMICA  145 

reddentemque  tuae  per  mortem  munera  matri, 

cuius  et  ante  necem  paulatim  vita  sepulta  est) 

atque  Atlanteos  conatum  ferre  labores, 

et  Calydonea  bellantem  rupe  puellam  iso 

vincentemque  viros  et  quam  potuisse  videre 

virgine  maius  erat,  sternentem  vulnere  primo, 

quique  erat  Actaeon  silvis  iraitandus  et  ante 

quam  canibus  nova  praeda  fuit.  ducuntur  et  ipsi 

retibus  et  claudunt  campos  formidine  mortis  i»5 

mendacisque  parant  foveas  laqueosque  tenaces 

currentisque  feras  pedicarum  compede  nectunt, 

aut  canibus  ferrove  necant  praedasque  reportant. 

sunt,  quibus  in  ponto  studium  est  oepisse  ferarum 

diversas  facies  et  caeco  missa  profundo  iso 

sternere  litoreis  monstrorum  corpora  baronis 

horrendumque  fretis  in  bella  lacessere  pontum 

et  colare  vagos  inductis  retibus  amnis 

ac  per  nulla  sequi  dubitant  vestigia  praedas. 

luxuriae  quia  terra  parum,  fastidit  et  orbem  195 

venter  et  ipse  gulam  Nereus  ex  aequore  pascit. 

at  Procyon  oriens,  cum  iam  vicesima  Cancro 

septimaque  ex  undis  pars  sese  emergit  in  astra, 

venatus  non  ille  quidem,  verum  arma  creatis 

venandi  tribuit :  catulos  nutrire  sagacis  200 

et  genus  a  proavis,  mores  numerare  per  urbes 

197—205  Firm.  VIII  9,  3  (Procyon) :  'erunt  quidem  ipsi  ab 
omni  venationis  studio  separati,  verum  arma  veuatoribus  aut 
facient  aut  parabunt  ....  nutrient  etiam  canes'  cet. 

177  marti  L^  179  Atlanteos  Bentl.   Atalanteos  M   Adlan- 

teos  L    Athlanteos  G  conatum  L^G   conatur  M   conatus  L^ 

180  puellam  ML    capellam  G         181  videre  M   videri  LG         182 
maius  ML  natus  G      183  quique  Postg.  quamque  0  quaque  Gron. 

Actaeon]  acteon  tactem  L^  tactaeon  M  185  campos]  vastos 
Bentl.  mortis  L°G  montesML'  Bentl.  190  missa]  mersa  i?e^. 
misso  L^  191  harenis  i?em.  habetis  M  habenis  LG  194  du- 
bitant  Scal  dubitat  0  195  luxuriae  Reg.  luxuria  0  quia  LG 
qua  M  fastidit  et  Bech.  fastidiet  0  196  pascet  Reg.  197 
Cancro  est  LG  198  sese  om.  M^L^  200  tribuet  Br.  201  ur- 
bes  0  artes  C 

Manilii  Astronomica  ed.  van  Wageningen  10 


146  MANILU  ASTRONOMICA  Lib.  V 

retiaque  et  valida  vonabula  cuspide  fixa 
lentaque  contextis  formare  hastilia  nodis 
et  quaecumque  solet  venandi  poscere  cura, 

205  in  proprios  fabricare  dabit  venalia  quaestus. 

cum  vero  in  vastos  surget  Nemeaeus  hiatus, 

exoriturque  Canis  latratque  Canicula  flammas 

et  rabit  igne  suo  geminatque  incendia  solis. 

qua  subdente  facem  terris  radiosque  movente 

210  dimicat  in  cineres  orbis  fatumque  supremum 
sortitur  languetque  suis  Neptunus  in  undis 
et  viridis  nemori  sanguis  decedit  et  herbis. 
cuncta  peregrinos  orbes  animalia  quaerunt 
atque  eget  alterius  mundus.  natura  suismet 

iib  legrotat  morbis  nimios  obsessa  per  aestus 
inque  rogo  vivit ;   tantus  per  sidera  f  ervor 
funditur  atque  uno  ceu  sunt  in  flumine  cuncta ; 
haec  ubi  se  ponto  per  primas  extulit  oras, 
nascentem  quam  nec  pelagi  restinxerit  unda, 

350  effrenos  animos  violentaque  pectora  finget 
irarumque  dabit  fletus  odiumque  metumque 

207  Firm.  VIII  10,  1:  'in  I  parte  Leonis  oritur  Canicula  quae' 
cet.  Cul.  220  220—230  Firm.VllI  10, 1 — 2:  'effrenatos  animos 
ad  omne  studium  praeposteri  facinoris  applicabunt.  erunt .  . . 
qui  libenter  omnia  violentiae  studia  sectentur,  furiosi  iracundi 
terribiles  minaces,  (^efy  quos  omnes  homines  et  oderiDt  pariter 

et   metuant.    erunt    etiam  animosi  cet horum  cor  crebris 

agitationibus  jjalpitat  et  vox  eorum  arescentibus  faucibus  canum 
latratus  imitatur,  ut  impetu  et  furore  commoti  aut  dentes  qua- 
tiant  aut  attritu  semper  exacuant' 

208  contexos  L  consectis  Hnet.  204  quaecumque  Hcin.  qui- 
cumque  M  quodcumque  LG  poscere  ML  pascere  G  205  pro-^ 
prios  M  proprias  LG  206  surgit  Scnl.  207  flammis  L* 
20H  rabit  Scah  rapet  M  rapiet  L*  rapit  L*G  209  movente  LG 
moventem  M  212  nemori  L'G  nemoris  L'M  herbis]  undis  G' 
{cf.  V.  211)  217  ceu  sunt]  candent  Jacnb  flumine]  flamine 
■Jacob  fulmine  Br.  lumine  Scal.  218  primas  Br.  proximas  0 
pronas  Beg.  oras  Scal.  horaa  0  219  quam  nec  M  si  quemL*Q 
quem  L'  restinxerit  G  restrinxerit  ML  220  finget  L'G  tin- 
git  L  'M         221  fluctus  Beg. 


V.  202—241  MANILII  ASTRONOMCA  147 

totius  vulgi.  praecurrunt  verba  loquentis, 

ante  os  est  animus ;  nec  magnis  concita  causis 

corda  micant  et  lingua  rabit  latratque  loquendo 

morsibus  et  crebris  dentes  in  voce  relinquit.  225 

ardescit  vitio  vitium,  viresque  ministrat 

Bacchus  et  in  flammam  saevas  exsuscitat  iras. 

nec  silvas  rupesque  timent  vastosque  leones 

aut  spumantis  apri  dentes  atque  arma  ferarum 

effunduntque  suas  concesso  in  corpore  flammas.  230 

nec  talis  mirere  artes  sub  sidere  tali ; 

cernis,  ut  ipsum  etiam  sidus  venetur  in  astris ; 

praegressum  quaerit  Leporem  comprendere  cursu. 

ultima  pars  magni  cum  tollitur  orta  Leonis, 

Cretera  auratis  surgit  caelatus  ab  astris.  235 

inde  trahit  quicumque  genus  moresque,  sequetur 

irriguos  ruris  campos  amnesque  lacusque 

et  te,  Bacche,  tuas  nubentem  iunget  ad  ulmos 

disponetque  iugis  imitatus  fronte  choreas, 

robore  vel  proprio  fidentem  in  bracchia  ducet  240 

teque  tibi  credet,  stirpemque  <^a)>  matre  resectam 

233  Firm.  VUI  10,4:  'erunt  etiatn  (e&y  corporis  velocitate, 
ut  leporem  cursu  comprehendant'  234—250  Firm  VIII 
10,  6 :  'in  parte  XXX  Leonis  oritur  Cratera.  quicumque  .... 
inriguos  amabit  campos  et  fontes  .  .  .  ad  alia  derivabit  loca . 
erit  vinearum  et  amator  et  cultor  ....  hic  vinum  sine  ad- 
mixtione  aliqua  libenter  bibit  ....  in  dolium  vinarium  .  .  sub- 
mersus  morietur' 

222  praecurrunt  LG  procurrunt  M    post  loquentis  interpunxit 
Bech.        223  concita  Scal.  condita  0        224  rabit  ML'  rapit  L*G 
226   relinquit  ML*   relinquid  L^    reliquit  G  relidit  Br.  227 

flammam  M   flamma  LG  228   rupesque  M   ripasque  LG 

229   aut  Vj  et  M  at  LG         230  corpore  M  robore  LG         231  nec 
alis  M       232  venetur  L*  veneretur  L'MG       234  orta  M  ora  LG 
235  Cretera  M  c(a)eteraque  LG  Crater  Scal.       236  sequetur  Scal. 
sequentur  0  238  tuas  M   tuos  LG         iunget  M  iungit  LG 

239  disponetque  LG    disponetve  M      fronte  Br.   fronde  0         240 
fidentem  M  findentem  L'G  fundentem  L*     ducet  Scal.  ducit  0 
241  i\h\  Seal.  sibi  ML*G  cibi  L^     credetV^  credit  0    stirpemque 
Schneider  semper  qui  0       <(a^  Bentl.      resectam  Schneider  re- 
sectum  0 

10* 


148  MANILU  ASTRONOMICA  Lib.  V 

adiunget  calamis  segetemque  interseret  uvis ; 
quaeque  alia  innumeri  cultus  est  forma  per  orbem, 
pro  regione  colet;  nec  parce  vina  recepta 

J45  hauriet  et  miseris  et  fructibus  ipse  fruetur 

gaudebitque  mero  mergetque  in  pocula  mentem. 
nec  solum  terrae  spem  credet  in  annua  vota ; 
annonae  quoque  vectigal  mercesque  sequetur, 
praecipue  quas  umor  alit  nec  deserit  unda. 

S50  talis  effinget  Crater,  umoris  amator. 

iam  subit  Erigone.  quae  cum  tibi  quinque  feretur 
partibus  ereptis  ponto,  tollentur  ab  undis 
cara  Ariadneae  quondam  monumenta  Coronae 
et  mollis  tribuent  artes.    hinc  dona   puellae 

355  namque  nitent,  illinc  oriens  est  ipsa  puella. 
illa  colet  nitidis  gemmantem  floribus  hortum, 
pallentes  violas  et  purpureos  hyacinthos 
liliaque  et  Tj-rias  imitata  papavera  luces 
vernantisque  rosae  rubicundo  sanguine  florem; 

260  caeruleum  foliis  viridemve  in  germine  coUem 
conseret  et  veris  depinget  prata  figuris, 
aut  varios  nectet  flores  sertisque  locabit 
effingetque  suum  sidus,  quin  mutua  pressos 


256—270  Firm.  VUI  11, 1  (Corona):  'qui  amoenis  hortorum  de- 
lectationibua  adhaerescat,  odores  unguenta  .  .  .  desiderans' 

242  adiunget  Scal.  adiungit  0  calamis  M  t(h)alami8  LG  pa- 
lis  Bentl.         interseret  <S'ea?.   interserit  0  243  est  F  et  0 

244  colet  jVI  colit  LG  parce  L-G  parte  L'M  245  et  miseris  ego 
emiseris  0  e  mustis  Vollmer  e  murris  liossberg  fructibus  MG 
frugibuB  L         fruetur  Scal.    fovetur  0  246   mergitque  L' 

247  terra  M      in  anima  M  250  Crater  umoris  Scal.  craterum 

moris  ML  craterum  mortis  G  251  tibi  BentL  ter  0      feretur 

Bej.  feruutur  0    feratur  Bon.  255  namque  G   nam  qua  ML' 

nam  quae  L*  250  illa  Br.  {cf.  i:  263)  ille  0         ortum  LG 

260  caeruleum  foliis  LG  caeruleumque  foliis  M  caeruleumque 
oleis  Bentl.      germine  M   gramine  LG  261  consereret  M 

262  nectet  L*G  nectit  L'M       locavit  ML*  26S  et  fingetque  M 

suum  ML*G  suos  L'  sidus,  quin  Bentl.  sidus  similesque  in  M 
similesque  sidus  im  L'  similes  im  L*  similes  in  G  nihil  erci- 
disse  viihi  videtur  post  eiduB,  sed  numtros  retinui  editionum 
Jacobi  et  Breiteri 


T.  242—289  MAOTLII  ASTRONOmCA  149 

incoquet  atque  Arabum  silvis  mulcebit  odores  86& 

et  Medos  unguenta  dabit  referentia  flatus, 

ut  sit  adulterio  sucorum  gratia  maior. 

munditiae  cultusque  <(placent)>  artesque  decori 

et  lenocinium  vitae  praesensque  voluptas. 

virginis  hoc  anni  poscunt  floresque  Coronae.  sto 

at  cum  per  decimam  consurgens  horrida  partem 

Spica  feret  prae  se  vallantis  corpus  aristas, 

arvorum  ingenerat  studium  rurisque  colendi : 

seminaque  in  fenus  sulcatis  credere  terris 

usuramque  sequi  maiorem  sorte  receptis  275 

frugibus  innumeris  atque  horrea  quaerere  messi 

(quod  solum  decuit  mortalis  nosse  metallum ; 

nulla  fames,  non  ulla  f orent  ieiunia  terris ; 

dives  erat  census  saturatis  gentibus  orbi ; ) 

et  si  forte  labor  ruris  tardaverit,  artis,  sso 

quis  sine  nuUa  Ceres,  non  ullus   seminis  usus: 

subdere  fracturo  silici  frumenta  superque 

ducere  pendentis  orbes  et  mergere  farra 

ac  torrere  focis  hominumque  alimenta  parare 

atque  unum  genus  in  multas  variare  figuras.  28i 

et  quia  dispositis  habitatur  spica  per  artem 

frugibus  et  structo  similis  componitur  ordo 

seminibusque  suis  cellas  atque  horrea  praebet, 

sculpentem  faciet  sanctis  laquearia  templis 

273  sqq.  Firm.  VIII  11,  3  (Spica):  'erit  ruralibus  officiis  sem- 
per  applicatus'  cet.  282sqq.  Firm.  VIII  11,  3:  'facit  etiam  .... 
pistores  dulciarios' 

28C  Medos  BetUl.  medios  0  268  <(placent>  Benil.      deco- 

rae  F         272  prae  se  Scal.  praesens  0      vallantis  M  valentis  LG- 

279  orbis  CF  280  ruris  F  iuris  0  artis]  artes  LG  actis  M 
282  fracturo  silici  Bentl.  facturos  liti  M  facturos  luci  L^G  fac- 
turos  lici  L*  283  farra  ML"  sacra  L'G  h.  v.  post  284  collocat  G 
sed  potiiis  28.5  post  283  collocandus  285  variare  Scal.  varias- 
que  0  286  habitatur  ML-  habeaturL^G  287  et  structo  5mfL 
destructos  ML  exstructos  G  289—298  antiqua  (prima?)  manus 
inscripsit  in  L  {in  m.  olim  lacuna;  restituimus  L*)  hi  versus 
infra  reiciendi  G  {inan.  rec.  in  m.) 


150  MANILII  ASTRONOiMICA  Lib.  V 

290  condentemque  novum  caelum  per  tecta  Tonantis. 
haec  fuerat  quondam  divis  concessa  figura ; 
nunc  iam  luxuriae  pars,  et  triclinia  templis 
concertant ;   tectique  auro  iam  vescimur  auro. 
sed  parte  octava  surgentem  cerne  Sagittam 

295  Chelarum.   dabit  et  iaculum  torquere  lacertis 
et  calamum  nervis  glebas  et  mittere  virgis 
pendentemque  suo  volucrem  deprendere  caelo, 
cuspide  vel  triplici  securum  figere  piscem. 
quod  potius  dederim  Teucro  sidusve  genusve, 

300  teve,  Philoctete,  cui  malim  credere  parti  ? 
Hectoris  ille  faces  arcu  teloque  fugavit, 
mittebat  saevos  ignes  qui  mille  carinis ; 
hic  sortem  pharetra  Troiae  bellique  gerebat 
maior  et  armatis  hostis  subsederat  exul. 

305  quin  etiam  ille  pater  tali  de  sidere  cretus 

esse  potest,  qui  serpentem  super  ora  cubantem, 
infelix,  nati  somnumque  animamque  bibentem 
sustinuit  misso  petere  ac  prosternere  telo. 
ars  erat  esse  patrem ;  vicit  natura  periclum 

310  et  pariter  iuvenem  somnoque  ac  morte  levavit 
tunc  iterum  natum  et  fato  per  somnia  raptum. 
at  cum  secretis  improvidus  Haedus  in  astris 
erranti  similis  fratrum  vestigia  quaerit 
postque  gregem  longo  producitur  intervallo. 


295  sqq.  Finn.  YIII,  12, 1  (Sagitta):  'erit  iacnlator  sagittarum, 
qni  volantes  aves  .  .  .  percutiat  aut  pisces  tridente  \e\  cuspide 
.  .  .  figat  intrepidus'  312  Firm.  YIII  12.  3:  'in  Librae  parteXY 
oritur  Haedus',  cf.  BoU  Sph.  298,  2. 

290  Tonantis  Efg.  tonacis  0  292  et  om.  M  est  Scal.  295  la- 
certis  ML'G  sagittis  L*  297  dependere  L  299  potius  Scal. 
tocius  M  totius  LG  Teucro  Eeg.  tecicro  0  800  tene  M  malim 
L*  mallim  L*G  mallum  M  301  teloque  G  telumque  M  telaque 
L'  et  tela  L*  302  mittebat  saevos  ignes  qui  Ellis  mittel)atque 
suos  ignes  et  0  sistebatqne  suis  ignes  et  Hossberg  30S  sortem 
pharetra  Bentl.  orta  in  pharetro  M  ortam  pharetram  LG  belli- 
que  Bcntl.  bellumque  0  307  somnumque  Bon.   sonumque  0 

sucumque  7»;n»>c/i     bibentem  L-G  viventem  L'M      310  levabitL^ 
311  natum]  nato  M      fato  Beg.  fatum  0  312  cum]  quu  L^ 


V.  290—337  MANILII  ASTRONOMICA  151 

sollertis  animos  agitataque  pectora  in  usus  315 

effingit  varios  nec  deficientia  curis 

nec  contenta  domo  ;  populi  sunt  illa  ministra 

perque  magistratus  et  publica  iura  feruntur. 

non  illo  coram  digitos  quaesiverit  hasta 

defueritque  bonis  sector  poenamque  lucretur  320 

noxius  et  patriam  fraudarit  debitor  aeris ; 

cognitor  est  urbis.  nec  non  lascivit  amores 

in  varios  ponitque  forum  suadente  Lyaeo, 

mobilis  in  saltus  et  scaenae  mollior  arte. 

nunc  surgente  Lyra  testudinis  enatat  undis  325 

forma  per  heredem  tantum  post  fata  sonantis, 

qua  quondam  somnumque  feris  Oeagrius  Orpheus 

et  sensus  scopulis  et  silvis  addidit  aures 

et  Diti  lacrimas  et  morti  denique  finem. 

hinc  venient  vocis  dotes  chordaeque  sonantis  330 

garrulaque  in  modulos  diversa  tibia  forma 

et  quodcumque  manu  loquitur  flatuque  movetur. 

ille  dabit  cantus  inter  convivia  dulcis 

mulcebitque  sono  Bacchum  noctemque  tenebit ; 

quin  etiam  curas  inter  secreta  movebit  335 

carmina,  furtivo  modulatus  murmure  vocem, 

solus  et  ipse  suas  semper  cantabit  ad  auris, 

SlSsqq.  Firm.  VIII  12,3:  'erit  etiam  obsequiis  magistratuum 
deputatus'  cet.  S24  Firm.  VIII  12,3:  'aptuB  ad  saltandum 

et   scaenicas   artes   [pro]   studiosa  animositate  <(per>  discens' 

315  pectora  G  pectore  ML  316   effingit  G  et  fingit  ML 

319  illo  ML^  ullo  L*G        coram  Gron.  curam  0       digitos  Bentl. 
digito  0         quaesiverit  Bentl.  quae  iuverit  M  qui  iuverit  LG 
hastae  G         320  defuerit  M         321  fraudaret  L^         322  urbis  M 
verbis  LG     amores  Reg.  amoris  ML*  amaris  L*G  323  ponit- 

que  L*G  ponetque  L^M  suadente  Bentl.  suadetque  0  324  mo- 
bilis  Scal.  nobilis  0  soaenae]  scenae  L*  senae  L^  staenae  M 
seve  G  arte  ML'G  ire  L^  actor  Jacob  326  po.st  fata  M  prae- 
fata  LG  327  somnumque  ML^  sonitumque  L'G      feris  Bentl. 

ferens  0  330  vocis  dotes  Reg.  voces  dotis  0       chordaeque 

Pingreus  horeaeque  M  boreaeque  LG      sontis  L^  331  garru- 

laque  in  V^"   garrulaque  M   garrula  quae  LG  334  noctem- 

que  M  noctesque  LG  336  carmina  M  carmine  LG  337  can- 
tabit  G  cantavit  ML 


152  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

sic  dictante  Lyra,  cum  pars  viceeima  sexta 
Chelarum  surget,  quae  cornua  ducit  ad  astra. 

340       quid  rcgione  Nepae  vix  partis  octo  trahentis 
Ara  ferens  turis  stellis  imitantibus  ignem 
(in  qua  devoti  quondam  cecidcre  Gigantes ; 
nec  prius  armavit  violento  fulmine  dextram 
luppiter,  ante  deos  quam  constitit  ipse  sacerdos)  — 

345  quos  potius  finget  partus,  quam  templa  colentis 
atque  auctoratos  in  tertia  iura  ministros 
divorumque  sacra  venerantis  numina  voce, 
paene  deos,  et  qui  possint  ventura  videre  ? 
quattuor  appositis  Centaurus  partibus  effert 

sio  sidera  et  ex  ipso  mores  nascentibus  addit. 
aut  stimulis  agitabit  onus  mixtosque  iugabit 
semine  quadrupedes  aut  curru  celsior  ibit 
aut  onerabit  equos  armis  aut  ducet  in  arma ; 
ille  tenet  medicas  artes  ad  membra  ferarum 

355  et  non  auditos  mularum  tollere  morbos. 
hoc  est  artis  opus,  non  exspectare  gementis 
et  sibi  non  aegrum  iam  dudum  credere  corpus. 

hunc  subit  Arcitenens,  cuius  pars  quinta  uitentem 

345 sqq.  Firm.  VIII  13,  1  (Ara):  'erunt  sacerdotes  prophetae 
neocori'  cet.  349—356  Firm.  \lll  13,3  (Centaurus):    'auriga 

erit   aut   equorum   nutritor  ....  aut   mulomedicus'    cet. 
868—364   Firm.  VIII  14,1    (Arcturus) :    'huic   opes  regiae   cre- 

dentur  aut  aerarium  populi cura  illis  populi  credetur 

aut  fiunt  domus  regiae  ianitores  aut  quibus  ....  credantur' 

338  sic  dictante  Pingreus  hic  dietante  ML*G  hinc  distante  L^ 

839  surgent  L*  ducit  M  ducetLG  hemistichia  cum  jjars  vice- 
sima  sexta  {v.  338)  et  quae  cornua  ducit  ad  astra  sed-s  inter  se 
vmtare  iussit  Pingreus  340  quid  M  quod  LG  Nepae  vix  Scal. 
parvds  L^  pavis  M  pari  vix  L-G  341  ferens]  feret  Br.  343  dex- 
tram  L*G  dextra  M  dextro  L'  346  quos  Peg.  quod  0     finget 

Scal.  fingent  0     partus  Fayus  ortus  0       347  voce  Scal.  voces  0 

848  possint  M  possunt  LG  360  sidera  M  sidere  LG  mores 
Keg.  more  ML  morem  G  351  agitabit  Jacob  agitavit  ML'  agit 
L*G  onus  M  aut  omis  L'G  aut  omes  L*  mixtosque  G  mixtasque  ML 
862  curru  L*G  currus  L'M  853  onerabit  L*G  oneravit  L'M  354 
medicas  Reg.  medias  0  ferorum^erii^  355  mularum  Postg.  mu- 
tarunt  0  mutamm  Peg.  mutorum  Bentl.     357  aegrum  F  aegros  0 


V.  338—381  MANILII  ASTRONOMICA  153 

Arcturum  ostendit  ponto ;  quo  tcmpore  natis 

fortuna  ipsa  suos  audet  committere  census,  360 

regalis  ut  opes  et  sancta  aeraria  servent, 

regnantes  sub  rege  suo  rerumque  ministri, 

tutelamque  gerant  populi,  domibusve  regendis 

praepositi  curas  alieno  limine  claudant. 

Arcitenens  cum  se  totum  produxerit  undis,  365 

ter  decuma  sub  parte  feri  formantibus  astris 

plumeus  in  caelum  nitidis  Oior  evolat  alis. 

quo  surgente  trahens  lucem  matremquc  relinquens 

ipse  quoque  aerios  populos  caeloque  dicatum 

alituum  genus  <^in^  studium  censusque  vocabit.  sto 

mille  fluent  artes :  aut  bellum  indicere  mundo 

et  medios  inter  volucrem  prensare  meatus, 

aut  nidis  captare  suis  ramove  sedentem, 

pascentemve  super  surgentia  ducere  lina. 

atque  haec  in  luxum ;  iam  ventri  longius  itur  375 

quam  modo  militiae ;  Numidarum  pascimur  oris 

Phasidos  et  lucis ;  arcessitur  inde  macellum, 

unde  aurata  novo  convecta  est  aequore  pellis. 

quin  etiam  linguas  hominum  sensusque  docebit 

aerias  volucres  novaque  in  commercia  ducet  seo 

verbaque  praecipiet  naturae  lege  negata. 

S7lsqq.  Firm.  VIII  14,3  (Cyg[nus):  'aut  aves  capiet  aut  aves 
mercabitur'  379sqq.  Firm.  VIII  14,3:  'aut  ingenioso  studio 

avibus    humanae    sonum    vocis    insinuat'    (385)    'aut   palumbos 
studiose  nutriet' 

359  natis  L*G  nantis  L^M  361  opus  ML^  sancta  M  sca  LG 
servent  L  fervent  Q  servit  M  3C2  regno  ML '  363—384  post 
362  posiiit  Scah,  post  374  exMbent  0  363  gcrunt  G  364  li- 
mine  Scal.  lumine  M  limite  LG  claudunt  G  367  nitidis  olor 
evolat  alis  Beg.  nitidis  olore  volantis  LG  ut  tibi  solore  volat 
alis  M  370  alituum  G-  altiuumque  G^  alitumque  M  alituum- 
que  L     (^my  Huet.     vocavitL^  371  fluautL'  372  pren- 

sare  L^G  pensare  L'M  373  nidis  captare  Bentl.  nitidos  cla- 

mare  MLG'  nidis  damnare  G-         374   ducere  M  dicere  LG^  dei- 
cere  G-       lina  M  luna  L^  vina  L-G  376  oris  M  horis  LG 

377  lucis  Scal.  ducis  ML  dulcis  G        378  convecta  G  effecta  ML' 
confecta  L^  devecta  Jacob        380  novaque  L*G  novasque  L*M 
ducet  G  ducit  ML  381  necata  ML^ 


154  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

ipee  deum  cycnus  condit  vocemque  sub  illo, 
-  non  totus  volucer,  secumque  immurmurat  intus. 
nec  te  praetereant,  clausas  qui  culmine  summo 

685  pascere  aves  Veneris  gaudent  et  roddere  caelo 
ac  certis  revocare  notis ;  totamve  per  urbem 
qui  gestant  caveis  volucres  ad  iussa  paratas, 
quorum  omnis  parvo  consistit  passere  census. 
has  erit  et  similis  tribuens  Olor   aureus  artes. 

390      Anguitenens  magno  circumdatus  orbe  Draconis 
cum  venit  in  regione  tuae,  Caprieorne,  figurae, 
non  inimica  f  acit  serpentum  membra  creatis ; 
accipient  sinibusque  suis  peploque  fluenti 
osculaque  horrendis  iungent  impune  venenis. 

395  at  cum  se  patrio  producet  in  aequore  Piscis 
in  caelumque  ferens  alienis  finibus  ibit, 
quisquis  crit  tali  capiens  sub  tempore  vitam, 
litoribus   ripisve  suos  circumferet  annos 
pendentem  et  caeco  captabit  in  aequore  piscem 

400  cumque  suis  domibus  concha  valloque  latentis 
protrahet  immersus.    nihil  est  audere  relictum ; 
quaestus  naufragio  petitur  corpusque  profundo 
immissum  pariter  cum  praeda  exquiritur  ipsa. 
nec  semper  tauti  merces  est  parva  laboris: 

405  censibus  aequantur  conchae  lapidumque  nitori ; 

890—394    Firiii.  \'ni  15,  1  (Otiuchus):    '^erunt   Marsi   qui  .... 
mitigent'  410—417  Firm.  VIII  15,3  (Lyra):  'erunt  ...  vin- 

dices  scelerum,   quibus  publica  iudicia  quaestionesque  credan- 
tur.    .  .  .  erunt  tortores  carnifices,  cf.  Boll  Sph.  400 

885  Veneris  gaudent  M  gaudent  Veneris  LQ    redere  L     caelo 
Jacob  caecos  0       880  ac  Bentl.  aut  ML-G  at  L'       887  gestat  L' 

88»  has  erit  M  haeserit  LG      olor  aureus  Rcg.  olo  taureus  M 
color  aureus  LG  390    Anguitenens  Sail.    et  quitenens  M  ar- 

citenens  L*G  arcetenens  L'  393  accipient  G   accipiunt  ML 

sinibusque  L*  senibusque  MG  sen.sibusquo  L'     peploque  GC  |fo- 
puloque  ML     fluenti  G  fluentis  ML  895  ac  M     producit  L 

in]  al)  ScaL      Piscis  L-G  pisces  L'M  897  erit  M  est  L'Q  is 

est  L-  898  ripisve  M  ripisque  LG  401  imujersiis  ML-  im- 

men8UsL'G      403  cum  lieg.  quam  0     exquiritur  M  exequiturLG 

404  tanti  G  tanta  ML        405  lapidumque  nitori  DorviUius  ra- 
pidumque  notori  ML*  rapidumque  notari  L*G 


V.  382—428  MANILII  ASTRONOMICA  '  155 

vix  quisquam  est  locuples.  oneratur  terra  profundo. 

tali  sorte  suas  artes  per  litora  tractat 

aut  emit  externos  pretio  mutatque  labores 

institor  aequoreae  varia  sub  imagine  mercis, 

cumque  Fidis  magno  succedunt  sidera  mundo,  4to 

quaesitor  scelerum  veniet  vindexque  reorum, 

qui  commissa  suis  rimabitur  argumentis 

in  lucemque  trahet  tacita  latitantia  fraude. 

hinc  etiam  immitis  tortor  poenaeque  minister, 

et  quisquis  verove  favet  culpamve  perodit,  415 

proditur,  atque  alto  qui  iurgia  pectore  toUat. 

caeruleus  ponto  cum  se  Delphinus  in  astra 

erigit  et  squamam  stellis  imitantibus  exit, 

ambiguus  terrae  partus  pelagoque  creatur. 

nam  velut  ipse  citis  perlabitur  aequora  pinnis,  420 

nunc  summum  scindens  pelagus  nunc  alta  profundi, 

et  sinibus  vires  sumit  fluctumque  figurat, 

sic,  venit  ex  illo  quisc[uis,  volitabit  in  undis: 

nunc  alterna  ferens  in  lentos  bracchia  tactus 

explosa  resonabit  aqua,  nunc  aoquore  mersas  435 

diducet  palmas  furtivus  remus  in  ipso, 

nunc  in  aquas  rectus  veniet  passumque  notabit 

et  vada  mentitus  reddet  super  aequore  campum ; 

418sqq.  Firm.  VIII  15,  2  (Delfinus):  ''habebit  natandi  studium 
urinator  erit' 


406  quisquam  ML  umquam  G  407  sorte  Reg.  forte  0 

408  mittatque  L'  409  institor  MG-  insitor  LG'       sub]  sibi  L 

410  sidere  L^  413  latitantia  Scal.   latentia  0  415  verove 

favet  Jacob  vero  favet  ML^  vero  favit  L*G  416  pectore  G 

pectora  ML         418  exit]  est  sic  M         419   creatur  M  creatus  LG 

420  velud  L     pinnis  M  pennis  LG  422  sinibus  Rein.  seni- 

bus  0  sumit  G  sumet  ML  fiuctumque  M  fructumque  LG 
424  nunc  F  huic  M  hinc  LG  tractus  Scal.  425  explosa  Jacob 
et  plausa  0  resonabat  G  mersas  MG  mersus  L  post  h.  v.  se- 
quitur:  et  senibus  iure  sonabit  aqua  nunc  aequore  mersas  M 
{cf.  V.  432),  eadem  verba  in  L,  sed  deleta  426  diducet  Bentl. 
dicutet  M  deducet  LG  furtivus  Bentl.  furtivo  0  remus  G'  re- 
nus  M  remis  LG^  427  passumque  0  passimque  F  passuque 

Bentl.     notabit  LG  notavit  M  natabit  Beg.  428  reddet  L^G 

reddit  L'M       aequore  M  aequora  LG 


156  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

aut  immota  ferens  in  tergus  membra  latusque 

430  non  onerabit  aquas  suramisque  accumbet  in  undis 
pendebitque  super ;  tutum  sine  remige  votum  est. 
illis  in  ponto  iucundum  est  quaerere  pontum, 
corpora  qui  mergunt  undis  ipsumque  sub  antris 
Nerea  et  aequoreas  conantur  visere  Nymphas 

433  exportantque  maris  praedas  et  rapta  profundo 
naufragia  atque  imas  avidi  scrutantur  harenas. 
par  ex  diverso  studium :  sociatur  utrumque 
in  genus  atque  uno  digestum  semine  surgit. 
adnumeres  etiam  illa  licet  cognata  per  artera 

440  corpora,  quae  valido  saliunt  excussa  petauro 
alternosque  cient  motus ;  elatus  et  ille 
nunc  iacet  atque  huius  casu  suspenditur  ille ; 
raembrave  per  flammas  orbesque  emissa  flagrantis 
molliter  ut  liquidis  per  humum  ponuntur  in  undis 

445  delphinumque  suo  per  inane  imitantia  raotu 
et  viduata  volant  pinnis  et  in  aere  ludunt. 
at  si  deficient  artes,  remanebit  in  illis 
materies  tamen  apta ;   dabit  natura  vigorem 
atque  alacres  cursus  campoque  volantia  merabra. 

450      sed  regione  means  Cepheus  umentis  Aquari 
non  dabit  in  lusum  mores ;  facit  ora  severa, 

436  Lucan.  ITI  698:    'scrutarique  fretum'  440  Finn.  VIII 

15,2:    'petauristarios'  449  ibid. :    'aut  certe  nautas  cursus 

agilitate  perspicuos'  450—450    Firm.  VIII  15,4  (Cepheus): 

'enint  graves  austeri  ....  vultum  semper  ex  morum  integritate 
fingentes  ....  tales  fuerunt  apud  veteres  Catones'.  §5:  'arte 
tragica  carmina  aut  legunt  semper  aut  faciunt' 

4S1  tutum  G  totum  ML  votum]  velum  Bentl.  482  iocun- 
dum  L'G  433  corporaque  immergunt  BentJ.  437  par  Scal. 
pars  0  studium  M  studuit  L'  studet  et  L-G  438  in  genus  G 
ingemis  M  ingeminus  L'  iugeniis  L'  atque]  aque  Bentl. 

489  adnumeres  liein.  ad  numeros  0  illa  G  ulla  ML  441  ela- 
tus  ScaL  delatus  0  442  nunc  L  hunc  M  huc  G  444  mol- 

liter]  tollitur  L  415  Delphinumque  G  delfinanique  ML      suo 

.  .  .  imitantia  motu  ScaJ.  suos  .  .  .  natantia  (natanta  M)  motus  0 
446  pinnis  L'  pinus  M  pennis  L-G      in  om.  L  448  apta  Eeg. 

acta  0  449  volantia  Bon.  vocantia  0  451  illusum  G 

severa  Scal.  severare  M  severae  LG 


V.  429-475  MANILII  ASTRONOMICA  157 

frontis  ac  vultus  componit  pondere  mentis. 

pascentur  curis  veterumque  exempla  revolvent 

semper  et  antiqui  laudabunt  verba  Catonis 

tutorisque  supercilium  patruive  rigorem  «5 

component,  teneros  etiam  qui  nutriat  annos 

et  dominum  dominus  praetextae  lege  sequatur, 

quodque  agat,  id  credat,  stupefactus  imagine  iuris. 

quin  etiam  tragico  praestabunt  verba  cothurno, 

cuius  erit  quamquam  in  chartis  stilus  ipse  cruentus;       «o 

nec  minus  et  scelerum  facie  rerumque  tumultu 

gaudebunt:  Atrei  luxum  memorare  sepulcri 

ructantemque  patrem  natos  solemque  reversum 

et  caecum  sine  sole  diem ;  Thebana  iuvabit 

dicere  bella  uteri  mixtumque  in  fratre   parentem,         465 

quaerere  Medeae  natos  fratremque  patremque, 

hinc  vestis,  flammas  illinc  pro  munere  missas 

aeriamque  f  ugam  votosque  ex  ignibus  annos ; 

mille  alias  rerum  species  in  carmina  ducent. 

forsitan  ipse  etiam  Cepheus  referetur  in  actus.  470 

et  si  quis  studio  scribendi  mitior  ibit, 

comica  componet  laetis  spectacula  ludis, 

ardentis  iuvenis  raptasque  in  amore  puellas 

elusosque  senes  agilesque  per  omnia  servos, 

quis  in  cuncta  suam  produxit  saecula  vitam  475 

462   Lucan.  VII  183:    'gaudet  monstris   mentisque  tumultus' 
cet. 

462  mentis  M  mentes  LG  453  revolvent  G  revolvet  MX 

455  tutorisque  Jacob  totorisque  M  totorisve  L'  tutorisve  L°G 

456  componet  Scal.  457  dominus  M  dominis  LG  praetex- 
tae  M  praetexta  LG  458  agat  ML  agit  G  459  tragico  Reg. 
tragica  0  460  chartis  Scnl.  cartis  LG  carthis  M  cruen- 
tus  L-G-  cruentis  ML^G^  461  et  L*  haec  L'MG  hac  Jacob 
462  Atrei  Jacob  atri  LG  E.  Miill.  auri  M  sepulchri  L-G  sepul- 
chra  L'M  463  ructantemque  ML  luctantemque  G  natos  ML 
nato  G  466  quaerere  G  quere  ML  Medeae  Reg.  tune  dee 
(deae)  0  467  perL^  4G8  votosque  M  nectosque  LG 
469  alias  Beg.  aliae  0  ducent  LG  ducant  M  470  Cepheus] 
Cefeus  M  Cestus  L'  gestus  L^G  actus  Scal.  actis  0  472  com- 
ponet  L*G  componit  L'M 


158  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

doctior  urbe  sua  linguae  sub  florc  Menander, 

qui  vitae  ostendit  vitam  chartisque  sacravit. 

et  si  tanta  operum  vires  coramenta  negariut, 

externis  tamen  aptus  erit  nunc  voce  poetis, 
4«o  nunc  tacito  gestu,  referetque  affectibus  ora 

et  sua  dicendo  faciet  solusque  per  omnis 

ibit  personas  et  turbam  reddet  in  uno ; 

aut  magnos  heroas  aget  scaenisve  togatos ; 

omnis  fortunao  vultum  per  membra  reducet, 
4S5  aequabitque  choros  gestu  cogetque  videre 

praesentem  Troiam  Priaraumque  ante  ora  cadentem. 
nunc  Aquilae  sidus  referam,  quae  parte  sinistra 

rorantis  luvenis,  quem  terris  sustulit  ipsa, 

fertur  et  extentis  praedam  circumvolat  alis. 
490  fulmina  raissa  refert  et  caelo  militat  ales 

bis  sextamque  notat  partem  fluvialis  Aquari. 

illius  in  terris  orientis  tempore  natus 

ad  spolia  et  partas  surget  vel  caede  rapinas ; 

cumque  hominum  dederit  strages,  dabit  ille  ferarum 
495  nec  pacem  a  bello,  civem  discernet  ab  hoste ; 

ipse  sibi  lex  est,  et  qua  fert  cumque  voluntas, 

praecipitant  vires ;   laus  est  contemnere  cuncta. 


493—504  Firm.  VIII  16,1 — 2  (Aquila):  'ex  caede  hominum  et 
ex   spoliis   habebunt  vitae  subsidia.     capient  etiam  feras  .... 

erunt  sane  tanta  virtute,   ut ad  laudem  suam  prospere 

credant,   si   mortem   secura  animositate  contempserint.'  .  .  . 
'faciet  praepositos  tribunos  ministros  imperatorum' 

47C  doctior  ML  doctor  G  urbe  G  orbe  ML  sua  0  477  vitae 
Seal.  vita  0  chartisque  Scal  charusque  M  carusque  LG  cursus- 
queF  470  externis  C  hest-Tnis  0  aptus  J?eg'.  actus  0  480  ta- 
cito  M  tanto  LG'  tantum  G-  refertqueL'  affectibus  G  adfecti- 
bus  M  ad  foetibus  L  482  reddit  L'  483  magnos  L'  magnus 
L'MG  heroas  L-  heruas  L'G  haeruas  M  scaenisve  togatos  Br. 
scenisque  togatus  0  versum  eiecit  Bentl.  fortasse  ponendm 
post  484  485  aequabitque  L-G  aequabitL'M  487  referamque 
partes  in  astra  M  488  roraiitis  L-  rotantis  L'M  portantis  G 
quem]  quae  G     489  extentis  Beg.  externis  0     490  ales  Bon.  alis  0 

491  Aquaris  G  492  natis  L'  493  partas  M  partes  LG 

495  pacem  a  G  pace  ac  ML       discernet  MG  discernit  L  496 

tibi  L         497  contemnerc  ego  contenere  M  contendere  LG 


V.  476-525  MANILII  ASTRONOMICA  159 

et  si  forte  bonis  accesserit  impetus  ausis, 

improbitas  fiet  virtus ;  et  condere  bella 

et  magnis  patriam  poterunt  ornare  triumphis.  5oq 

et  quia  non  tractat  Volucris  sed  suggerit  arma 

immissosque  refert  ignes  et  fulmina  reddit, 

regis  erit  magnive  ducis  per  bella  minister 

ingentisque  suis  praestabit  viribus  usus. 

at  cum  Cassiope  bis  denis  partibus  actis  505 

aequorei  iuvenis  dextra  de  parte  resurgit, 

artifices  auri  faciet,  qui  mille  figuris 

vertere  opus  possint  caraeque  acquirere  dotem 

materiae  et  lapidum  vivos  miscere  colores. 

hinc  augusta  nitent  sacratis  munera  templis,  sia 

aurea  Phoebeis  certantia  lumina  flammis, 

gemmarumque  iubar,  radiantes  lucibus  ignes. 

hinc  Pompeia  manent  veteris  monumenta  triumphi 

et  Mithridateos  vultus  induta  tropaea, 

non  exstincta  lue  semperque  recentia  flaramis.  51& 

hinc  lenocinium  formae  cultusque  repertus 

corporis  atque  auro  quaesita  est  gratia  frontis 

perque  caput  ducti  lapides  per  colla  manusque 

et  pedibus  niveis  fulserunt  aurea  vincla. 

quid  potius  matrona  velit  tractare  creatos,  52a 

quam  factum  revocare  suos  quod  possit  ad  usus  ? 

ac  ne  materies  tali  sub  munere  desit, 

quaerere  sub  terris  aurum  furtoque  latentem 

naturam  eruere  <^omnem)>  orbemque  invertere  praedae 

imperat  et  glebas  inter  deprendere  gazam  524 

6058qq.    Firm.  VIII  16,  3  (CasBiepiaV-    'erunt   aurifices   brac- 
teatores  inauratores  emplastrotores  margaritarii' 


499  condere]  contendere  L^      502  flumina  M      503  ducesL^ 
minister  F  magister  0   {cf.    V  621)  504  viribus]  urbibus  M 

506  aequorei  L^  aequore  M  aequoreae  L'G         608  possint  LG 
possunt  M     caraeque  Scal.  carnique  0  512  gemmarum  L* 

iubar  Bentl.  ub  M  vili  L  vili  G  {non:  vib)  613  triumphi  G 

triumphis  ML      post  li.  v.  sequitur  543  in  0         614  legitur  post 
510  in  0  post  513  collocavit  Bentl.  615  lue  Br.  {cf.  p.  186) 

lues  0         516  levo  cinium  G         624  <^omnem)>  Scal.         625  ga- 
zam  Scal.  gazas  0 


160  MANILII  ASTRONOmCA  Lib.  V 

invitamque  novo  tandem  producere  caelo. 
ille  etiam  fulvas  avidus  numerabit  harenas 
perfundetque  novo  stillantia  litora  ponto, 
parvaque  ramentis  f aciet  momenta  minutis ; 

630  Pactoli  ille  leget  census  spumantis  in  aurum ; 
et  perlucentes  cupiens  prensare  lapillos 
verticibus  mediis  oculos  immittet  avaros, 
et  coquet  argenti  glebas  venamque  latentem 
eruet  et  silicem  rivo  saliente  liquabit ; 

635  aut  facti  mercator  erit  per  utrumque  metalli, 
alterum  et  alterius  semper  mutabit  ad  usus. 
talia  Cassiope  nascentum  pectora  finget. 

Andromedae  sequitur  sidus,  quae  Piscibus  ortis 
bis  sex  in  partes  caelo  venit  aurea  dextro. 

640  hanc  quondam  poenae  dirorum  culpa  parentum 
prodidit,  infestus  totis  cum  finibus  omnis 
incubuit  pontus ;  timuit  navifraga  tellus, 
et  quod  erat  regnum,  pelagus  f uit ;  una  malorum 
proposita  est  merces :   vesano  dedere  ponto 

645  Andromedam,  teneros  ut  belua  manderet  artus. 
hic  Hymenaeus  erat,  solataque  publica  damna 
privatis ;  lacrimans  ornatur  victima  poenae 
induiturque  sinus  non  haec  ad  vota  paratos, 

627  numerabit  L-G  numeravit  L^M  528  perfundetqae  Beg. 
porfunditque  ML*  perfuntoque  L^  perfunctoque  G  529  ramen- 
tis  ML'G  fracmentis  L*  580  Pactoli  Br.  protulit  0  ille  leget 
Huet.  ut  legeret  0  hunc  versum  ante  539  posuit  Jaeob  531 
cupiens  Pingreus  cuperet  0  532  immittet  SeaJ.  emittit  ML* 

emittet  L*G  533  et  coquet  argenti  G  adquoque  targenti  M 

et  quoque  targenti  L  634  rivo  saliente  j\eg.  rivos  alieuat«  0 
liquabit  L*G  liquavit  L'M  535  aut  M  et  L  at  G         536  alte- 

rum]  altum  ni  G  638   Andromedae  MG   Andromachae  L 

639  dextro  M  dextra  LG  542   navifraga  Jacob  naufragia  0 

(vel^  naufraga  Bech.  643  post  513  in  0  post  542  coUocavit 
Jacob  545  teneros  ut  belua  manderet  artus  Feg.  tenepos  ut 
bella  maneretatus  M  tencros  vel  bella  mane  retatus  L  teneros 
vel  bella  manere  tanis  G  646  Hymenaeus  Scal.  Himeneus  G 
Chimeneus  L  Chimenaeus  M  solataque  Bentl.  solaque  in  ML 
solaque  G  solari  Jacob  547  privatis  M  primatis  L*  pro  natis 
L*G    poenae  ifewi?.  poenaML*G  poenamL'      548  inductuaque  M 


V.  526-575  MANILII  ASTRONOMICA  161 

virginis  et  vivae  rapitur  sine  f unere  funus. 

ac  siraul  infesti  veritum  est  ad  litora  ponti,  sso 

mollia  per  duras  panduntur  bracchia  cautes ; 

astrinxere  pedes  scopulis,  iniectaque  vincla, 

et  cruce  virginea  moritura  puella  pependit. 

servatur  tamen  in  poena  vultusque  pudorque; 

supplicia  ipsa  decent ;  nivea  cervice  reclinis  555 

molliter  ipsa  suae  custos  est  casta  figurae 

defluxere  sinus  umeris  fugitque  lacertos 

vestis  et  effusi  scapulis  haeserc  capilli. 

te  circum  Alcyones  pinnis  planxere  voiantes 

fleveruntque  tuos  miserando  carmine  casus  550 

et  tibi  contextas  umbram  fecere  per  alas. 

ad  tua  sustinuit  fluctus  spectacula  pontus 

assuetasque  sibi  desiit  perfundere  rupes 

extulit  et  liquido  Nereis  ab  aequore  vultum 

et  casus  miserata  tuos  roravit  in  undas.  565 

ipsa  levi  flatu  refovens  pendentia  membra 

Aura  per  extreraas  resonavit  flebile  rupes. 

tandem  Gorgonei  victorem  Persea  monstri 

felix  illa  dies  redeuntem  ad  litora  duxit. 

isque  ubi  pendentem  vidit  de  rupe  puellam,  570 

deriguit  facie,  quam  non  stupefecerat  hostis, 

vixque  manu  spolium  tenuit  victorque  Medusae 

victus  in  Andromeda  est.  iam  cautibus  invidet  ipsis 

felicesque  vocat,  teneant  quae  membra,  catenas. 

et  postquam  poenae  causara  cognovit  ab  ipsa,  575 

549  Apul.  Met.  I\^  34  (lUl,aUj:   'vivum  producitur  funus' 
667  Claud.  c.  min.  append.  2,  102:  "'resonantes  fletibus' 

561  perdurans  L'  656  mollitur  L^     casta  Immisch  ipsa  0 

sola  F  559  te  Scal.  ter  0      Alcyones  M  Alchiones  LG     pin- 

nis  L'M  pennis  L*G         660  flevereque  G         561  et  Reg.  nec  0 
562  ad  Vj   at  0  563  rupes  M  ripes  L'  ripas  L°G  564  li- 

quido  ML^  liquidum  L"G  vultum  L  vultu  M  vultus  G  565  ro- 
ravit  in  Jacob  roravit  et  0  roravit  abunde  Rossherg  666  le- 
vis  L'  567  aurea  L'     resonabat  Postg.         570  isque  ubi  MG 

usque  L'  usque  ubi  L*  571  deriguit  ML*  diriguit  L*G 

572  manu  spolium  G   manus  pelium  ML  573   Andromeda 

est  M  Andromede  G  Andromachem  L^  Andromeden  L* 

Manilii  Astronoraica  ed.  van  Wageningen  11 


162  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

destinat  in  thalamos  per  bellum  vadere  ponti, 
altera  si  Gorgo  veniat,  non  territus  ira. 
concitat  aerios  cursus  flentisque  parentis 
promissu  vitae  recreat  pactusque  maritam 

580  ad  litus  remeat.   gravidus  iam  surgere  pontus 
coeperat  ac  longo  fugiebant  agmine  fluctus 
impellentis  onus  monstri.   caput  eminet  undas 
scindentis,  pelagusque  vomit,  circumsonat  aequor 
dentibus,  inque  ipso  rapidum  mare  navigat  ore. 

585  hinc  vasti  surgunt  immensis  torquibus  orbes, 

tergaque  consumunt  pelagus ;   sonat  undique  Phorcys, 
atque  ipsi  metuunt  montes  scopulique  ruentem. 
infelix  virgo,  quamvis  sub  vindice  tanto, 
quae  tua  tunc  f uerat  facies  ?  quam  fugit  in  auras 

6110  spiritus!   ut  toto  caruerunt  sanguine  membra, 
cum  tua  fata  cavis  e  rupibus  ipsa  videres, 
adnantemque  tibi  poenam  pelagusque  ferentem! 
quantula  praeda  maris!   quantis  hic  subvolat  alis 
Perseus  et  caelo  pendens  iaculatur  in  hostem 

siis  Gorgoneo  tinctum  defigens  sanguine  ferrum. 
illa  subit  contra  versoque  a  gurgite  frontem 
erigit  et  tortis  innitens  orbibus  alte 
emicat  ac  toto  sublimis  corpore  fertur. 
sed  quantum  illa  subit  semet  iaculata  profundo, 

600  in  tantum  revolat  laxumque  per  aethera  ludit 

577  ira  0  ire  F       579  promissu  Eeg.  promissum  0     maritam 
Bech.  maritum  0  680  iam  M  nam  LG  681  ac  L.  Mtie. 

aut  0         682  undas  F  undia  0         588  scandentis  Bentl.     vomit 
Bentl.   movit  M    movet  LG  584    navigat  ore  L*G   naviga- 

torem  L  'M  586  vasti  Burgunt  Bentl.  vastiB  urgent  0         68« 

consumpmunt  L'  Phoreys  Voss.  fortus  M  fortis  LG  forcis  C 

Syrtis  F         687  ipse  L*         589  quam  Bentl.  quas  ML'  qua  L^Q 
auras  Beg.  aura  G  auro  ML  692  pelagusquej  pestemque 

Br.        693  quantis  hic]  quanti!  hic  Br.  plaueis  hic  Bentl.  quas- 
sis  hic  Pingr.  quantiilis  hic  L*      alis  ML  undis  Q  595  de- 

fiugens  L        596  versoque  Bech.  versaque  0  versamque  Bentl. 
a   gurgite  frontem  Bentl.    agurgit   efFonte  M   asurgit  a  fonte  L 
assurgit  a  fonte  G  697  tortis  M  sortis  L  fortis  G     alte  Reg. 

altis  0  599  semet  Gron.  semper  0  seque  eiaculata  Bentl. 

600  laxumque  per  ML^  laxum  per  L^  laxum  per  et  G 


V.  676—626  MANILII  ASTRONOMICA  163 

Perseus  et  ceti  subeuntis  verberat  ora. 

nec  cedit  tamen  illa  viro,  sed  saevit  in  auras 

morsibus  et  vani  crepitant  sine  vulnere  dentes ; 

efflat  et  in  caelum  pelagus  mergitque  volantem 

saiiguineis  undis  pontumque  exstillat  in  astra.  eos 

spectabat  pugnam  pugnandi  causa  puella ; 

iamque  oblita  sui  metuit  pro  vindice  tali 

suspirans  animoque  magis  quam  corpore  pendet. 

tandem  confossis  subsedit  belua  membris 

plena  maris  summasque  iterum  remeavit  ad  undas  eio 

et  magnum  vasto  contexit  corpore  pontum ; 

tunc  quoque  terribilis  nec  virginis  ore  videnda. 

perfundit  liquido  Perseus  in  marmore  corpus, 

maior  et  ex  undis  ad  cautes  pervolat  aitas, 

solvitque  haerentem  vinclis  de  rupe  puellam  615 

desponsam  pugna,  nupturam  dote  mariti. 

hic  dedit  Andromedae  caelum  stellisque  sacravit 

mercedem  tanti  belli,  quo  concidit  ipsa 

Gorgone  non  levius  monstrum,  pelagusque  levavit. 

quisquis  in  Andromedae  surgentis  tempora  ponto        620 
nascitur,  immitis  veniet  poenaeque  minister 
carceris  et  duri  custos,  quo  stante  superbe 
prostratae  iaceant  miserorum  in  limine  matres 
pernoctesque  patres  cupiant  extrema  suorum 
oscula  et  in  proprias  animam  transferre  medullas ;         625 
carnificisque  venit  mortem  vendentis  imago 

610  Lucan.  III  702:  'summas  remeabat  in  undas'         620 sqq. 
Firm.  VIII  17,1  (Andromeda):    'erit  autem   aut  poenarum  pu- 
blicarum  minister  aut  carceris  custodia  aut  carnifex'  cet. 
60J  delevit  Bentl.         subeuntes  L*  603  vani]  ciani  L* 

604  et  flat  ML^  606  exstillat  M  extollit  LO         606  puellae  L 

610  remeavit  V^"  regnavit  ML^  renavit  L*G     undis  L^  618 

perfundit  ML^  perfudit  L^G         614  altas  M  alto  LG        617  An- 
dromacbe  L^         stellisque  Scal.    stellasque  0  618    quo  ML 

quod  G     concidit  M  condidit  LG       621  minister  M  magister  LG 

622  duri  custos  L'G  duri  tustas  M  durit  tustus  L'  superbe  M 
superbae  LG  628  limine  G  lumine  ML  matris  L'  624  per- 
noctentque  M  626  vendentis  Bentl.  vindentis  ML^  vincen- 

tis  L^G 

11* 


164  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

accensosque  rogos  et  strictam  saepe  securem. 

supplicium  vectigal  erit ;   qui  denique  posset 

pendentem  et  scopulis  ipsam  spectare  puellam, 
630  vinctorum  dominus  sociusque  in  parte  catenae, 

interdum  poenis  innoxia  corpora  servat. 
Piscibus  exortis  cum  pars  vicesima  prima 

signabit  terrae  limen  fulgebit  et  orbi, 

aerius  nascetur  Equus  caeloque  volabit 
635  velocisque  dabit  sub  tali  tempore  partus 

come  per  officium  vigilantia  membra  ferentis. 

hic  glomerabit  equo  gyros  dorsoque  superbus 

ardua  bella  geret  rector  cum  milite  mixtus ; 

hic  stadium  fraudare  fide  poteritque  videri 
640  mentitus  passus  et  campum  tollere  cursu ; 

quamvis  extremo  citius  revolaverit  orbe 

nuntius,  extremum  vel  bis  penetraverit  orbem. 

vilibus  ille  etiam  sanabit  vulnera  sucis 

quadrupedum  et  medicas  artes  in  membra  ferarura 
645  noverit,  humanos  et  quae  nascentur  ad  usus. 

nixa  genu  species  et  Graio  nomine  dicta 

682—645  Fixru.  VIII  17,3  (Equus):  'emnt  .  .  .  aurigae  agita- 
tores  equites  veredarii  speculatores,  nonnumquam  uiedici  sed 
qui  herbis  medelas  homiuibus  pecoribusque  componant' 
6468qq.  Firm.  VIII  17,4:  ^in  extremis  partibus  Piscium  oritur 
Ingeniculus  qui  a  Graecis  Engonasin  dicitur.  boc  sidere 
oriente  .  .  .  erunt  sagaces  callidi  variis  instructi  dolis,  men- 
daces  qui  homines  variis  insidiis  appetant  et  qui  .  .  .  gras- 

sentur erunt  funambuli'  cet.     Germ.  Arat.  I  627:  'nixa 

genu  species  dextro  redit  ardua  crure'. 

627  strictam  . . .  securem  Br.  stricta  . . .  secure  0  628  pos- 
set  L'G  posse  M  possit  L*  029  e  G  et  ML  631  innoxia  L*G 
noxia  ML^        servet  M  633  signabit  Bentl.  signavit  M  sig- 

nato  LG      limen  ML'  lumen  L*G       fulgebat  L'  636  come  0 

omne  F  637  glomeravit  L^       cyros  ML'Q  cyrros  L'  63» 

huic  L*      studium  L^      fide  Bentl.  fidem  0     videri  M  videre  LG 

040  cursu  G  cursum  ML  641  quamvis  Scal.  quamvis  ab  LG 
quavis  ab  M  642  extremum  vel  bis  L-G  extremum  vel  lebis  L' 
extremum  velle  bis  M   extremumve  levis  Jacob  644  artes] 

herbas  Bentl.  645  humanos  et  Reg.  humano  sed  0  nascan- 
tur  Br.        646  etj  vel  Jacob 


V.  627—670  MANILII  ASTRONOMICA  165 

Engonasin,  cui  clauda  fides  sub  origine  constat, 

dextra  per  extremos  attollit  lumina  Pisces. 

hinc  fuga  nascentum,  dolus  insidiaeque  creantur, 

grassatorque  venit  mediam  nietuendus  in  urbem.  eso 

et  si  forte  aliquas  animus  consurget  in  artis, 

in  praerupta  dabit  studium  vendetque  periclo 

ingenium,  ac  tenuis  ausus  sine  limite  gressus 

certa  per  extentos  ponet  vestigia  funes 

et  caeli  meditatus  iter  vestigia  perdet  655 

paene  sua  et  pendens  populum  suspendet  ab  ipso. 

laeva  sub  extremis  consurgunt  sidera  Ceti 

Piscibus,  Andromedam  ponto  caeloque  sequentis. 

hoc  trahit  in  pelagi  caedes  et  vulnera  natos 

squamigeri  gregis :  extentis  laqueare  prof undum  oeo 

retibus  et  pontum  vinclis  armare  furentem. 

et  velut  in  laxo  securas  aequore  phocas 

carceribus  claudent  raris  et  compede  nectent 

incautosque  trahent  facularum  lumine  thynnos ; 

nec  cepisse  sat  est ;  luctantur  corpora  nodis  665 

exspectantque  novas  acies  ferroque  necantur, 

inficiturque  suo  permixtus  sanguine  pontus. 

tum  quoque,  cum  toto  iacuerunt  litore  praedae, 

altera  f it  caedis  caedes ;  scinduntur  in  artus 

corpora  et  ex  uno  varius  discribitur  usus.  670 

647  Eugonasin  Eein.  et  gonas  M  et  comas  L'  et  comes  L^G 
cui  clauda  Fostg.   cui  nuUa  Thom.  iuguicula  SI  inguicula  L  in- 
guicola  G     fides  Eossberg  vides  0  649  creantur  L*G  creatur 

L'M  660  urbem  L^G  orbem  L^M  «51  cousurget  F  con- 

surgit  ML*  et  surgit  L^  exsurgit  G  052  vendetque  V^°  vindet- 
que  ML'  vincetque  L^G  654  extentos  Scal.  extinctos  0  ponet 
Bentl.  ponit  0       funes  LG  fines  M  655  mediatus  inter  M 

666  paene  sua  et  Bentl.  et  peueva  et  0  populum  Scal.  poru- 
lum  0  suspendet  ML^  suspenditL'G  \\)?,o  Ecg.  ipsa  0  657 
extremis  Eeg.  extremi  0  659  trait  L  bulnera  ML^  natos  M"" 
notos  0  661  artare  Scal.  C68  nectent  G  nectant  ML 

664  trahantL'     facularum  lumiue  Jaco6  macularum  numineL^Q 
meularum  nomine  ML^       667  pontus  L-G  potus  L'M       668  tom 
quoque  cum  Bentl.    totum  quoque  cum  M   totum  cum  LG 
609  fit  G  sit  L*  07)1.  L^  sic  M       670  discribitur  M  describitur  LG 


166  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

illa  datis  melior  sucis,  pars  illa  retentis ; 
hinc  sanies  pretiosa  fluit  floremque  cruoris 
evomit  et  mixto  gustum  sale  temperat  oris. 
illa  putris  turba  est ;  strages  conf  unditur  omnis 

*'5  permiscetque  suas  alterna  in  damna  figuras 
communemque  cibis  usum  sucumque  ministrat. 
aut  cum  caeruleo  stetit  ipsa  simillima  ponto 
squamigerum  nubes  turbaque  immobilis  haeret, 
excipitur  vasta  circumvallata  sagena 

686  ingentisque  lacus  et  Bacchi  dolia  complet 
umoresque  vomit  socia  per  mutua  dote, 
et  fluit  in  liquidas  tabes  resoluta  medullas. 
quin  etiam  magnas  poterunt  celebrare  salinas 
et  pontum  coquere  et  ponti  secernere  virus, 

685  cum  solidum  certo  distendunt  margine  campum 
appelluntque  suo  deductum  ex  aequore  fluctum 
claudendoque  negant;  tum  demum  suscipit  unda 
aera  et  epoto  per  solem  umore  nitescit. 
congeritur  siccum  pelagus  messisque  profundi, 

690  canities  semota  maris ;  spumaeque  rigentis 
ingentes  faciunt  tumulos  ;  pelagique  venenum, 
quo  perit  usus  aquae  suco  corruptus  amaro, 
vitali  sale  permutant  redduntque  salubrem. 
at  revoluta  polo  cum  primis  vultibus  Arctos 


671    retentis  G  recentis  ML  672    floremque  ML*   florum- 

que  L'G         678  mixto]  guxto  G         674  turba  est;  strages  Reg. 
turba  est  rages  M  turbata  est  rages  L'  turbat  strages  L*G 
678  turbaque  BeniL  turbaeque  0        679  sagena  L*G  sagina  L'M 

681  umoreeque  vomet  Scal.  (vomit  Bentl.)  nmorisque  volet  ML* 
ut  morisque  volet  L'G         socia  ML'  sauciaL^G  684   quo- 

queretML'       Tirus  5ca?.   vires  0  685   distendunt  L-  disten- 

dantL'G  discendant  M  686  adpelluntqu e  .ScaZ.   ad  belium- 

que  0     deductum  LG  diductum  M     ex]  et  ML'  687  negant] 

rigant  Br.  regunt  Jacob     unda  Jacob  undas  0  688  aera  Br. 

aepa  ML'G*  aeia  L*  aepia  G*  area  Scal.     et  epoto  Eossherg  [cf. 
Lucr.  V  384)  et  ponto  0       689  messisque  Jacoh  mensisque  0 
690  semota  Jacob  sed  nota  0       691  venenum  L*G  venerunt  L'M 

692  quo  perit  Benti.   quod  erit  ML'  quodque  erit  L*G 


V.  671-718  MANILII  ASTRONOMICA  167 

ad  sua  perpetuos  revocat  vestigia  passus,  695 

nuraquam  tincta  vadis,  sed  semper  flexilis  orbe, 

aut  Cynosura  minor  cum  prima  luce  resurgit, 

et  pariter  vastusve  Leo  vel  Scorpius  acer 

nocte  sub  extrema  promittunt  iura  diei, 

non  inimica  ferae  tali  sub  tempore  natis  700 

ora  ferent,  placidasque  regent  commercia  gentis. 

ille  manu  vastos  poterit  frenare  leones 

et  palpare  lupos,  pantheris  ludore  captis, 

nec  fugiet  validas  cognati  sideris  ursas 

inque  artes  hominum  perversaque  munera  ducet.  705 

ille  elephanta  premet  dorso  stimulisque  movebit, 

turpiter  in  tanto  cedentem  pondere  punctis ; 

ille  tigrim  rabie  solvet  pacique  domabit, 

quaeque  alia  infestant  silvis  animalia  terras, 

iunget  amicitia  secum  catulosque  sagaces  710 


tertia  Pleiadas  dotavit  forma  sorores 
femineum  rubro  vultum  suffusa  pyropo, 
invenitque  parem  sub  te,  Cynosura,  colorem, 
et  quos  Delphinus  iaculatur  quattuor  ignes, 
Deltotonque  tribus  facibus  similique  nitentem 
luce  Aquilam  et  flexos  per  lubrica  terga  Dracones. 
tum  quartum  quintumque  genus  discernitur  omni 
e  numero ;  tum  summa,  gradu  quae  iungitur,  ignes 

696  perpetuos  L*G  perpetuas  L'M  696  sed]  si  L  orbe  Meg. 
orbem  0  697  autj  at  L*  698  vastusve  Leo  vel]  vastus 

veleo  ut  L^        699  promittunt  0  permittunt  F        700  ferae  Scal. 
fere  0         701  hora  MG  706  duce  M         706  monebit  Jacob 

707  punctis  Huet.  cunctis  0  708  domabit  ML*  donabit  L'G 

710  amicitia  G  amicitias  ML    post  h.  r.  multa  excidisse  vidit  Scal. 

711  dotavit  ML'G  dotabit  L*  712  rubro  M  rubo  LG  713 

invenitque  parem  ML*  inventi  parem  L'G         714  Delphinos  L*G 

716  et  flexos  per  lubrica  terga  dracones  M  et  lubrica  terga 
leones  L^  et  flexos  in  lubrica  terga  leones  L-  et  lubrica  flexos 
in  terga  leones  G  717  omni  Scal.  omnem  ML^G  omne  L* 

718  tum  eumma,  gradu  quae  iungitur,   ignes  Huet.    summaque 
gradus  qui  iungitur  angue  0 


168  MANILII  ASTRONOMICA  Lib.  V 

maxima  per  minimos  ceusu  concluditur  imo. 

T20  quao  neque  per  cunctas  noctes  neque  tempore  in  omni 
resplendet  vasto  caeli  summota  prof undo ; 
sed  cum  clara  suos  avertit  Delia  cursus, 
cumque  vagae  stellae  terris  sua  lumina  condunt, 
mersit  et  ardentis  Orion  aureus  ignis, 

725  signaque  transgressus  permutat  tempora  Phoebus, 
effulget  tenebris  et  nocte  accenditur  atra. 
tum  conferta  licet  caeli  fulgentia  templa 
cernere  seminibus  <^lucis)  totumque  micare 
[spiritus  aut  solidis  desint  sitque  haec  discordia  concors] 
stipatum  stellis  mundum  nec  cedere  summa 

730  f  loribus  aut  siccae  curvum  per  litus  harenae ; 
sed  quot  eant  semepr  nascentes  auquore  fluctus, 
quot  decliva  cadant  foliorum  milia  silvis, 
amplius  hoc  ignes  numero  voiitare  per  orbem. 
utque  per  ingentis  populus  discribitur  urbes, 

736  principiumque  patres  retinent,  et  proximum  equester 
ordo  locum,  populumque  equitum,  populoque  subire 
vulgus  iners  videas  et  iam  sine  nomine  turbam, 
sic  etiam  magno  quaedam  res  publica  mundo  est, 
quam  natura  facit,  quae  caelo  condidit  urbem. 

740  sunt  stellae  procerum  similes,  sunt  proxima  primis 
sidera,  suntque  gradu  suntque  ordine  victa  priorum ; 

721  resplendet  vasto  Bentl.  respondent  alto  ML*G  respondent 
alta  L^        723  vagae  stellae  terris  BentJ.  vaga  est  illa  e  terris  0 

sua  Inmina  L-  sublimia  L'G   sulumina  M  724  ignis  Beg. 

igni  0  725  permutat  ego  mutat  per  0  728   seminibus  0 

luminibus  M*  {in  m.)  V,  <(luci8)>  Br.    solidis  M*  (m  m.)  Vg 

densis  Beg.         728"  irrepsit  ex  1 142     spiritus  om.  G     desit  L* 

sintque  G  concbors  L'  729  stipatum  stellis  Bentl.  spatium 
stellis  0  {atite  spatium  littera  R  em.sa  in  L)  nec  spatium  stel- 
lis  F  731  quot  Beg.  quod  0  732  quot  Bon.  quod  0     de- 

cliva  Bossbcrg    delibia  M  deliba  LG   delapsa  Beg.  Bon.  734 

discribitur  M  describitur  LG       urbes  M  orbes  LG  736  equi- 

tumj  equiti  Beg.  787  et  iam  Bentl.   etiam  0  738  res 

publica  Bentl.  respondere  ML  res  pendere  G  res  pondere  Br. 
739  urbem  Bentl.  orbem  0     741  gradu  suntque  ordine  ego  gra- 
dus  atque  omuia  0     victa  0  iura  Bentl.  {retinens  gradus  atque 
omnia)     priorum  M^  priorem  M'LG 


V.  719—746  MANILII  ASTRONOMICA  169 

maximus  est  populus,  summo  qui  culmine  fertur; 

cui  si  pro  numero  vires  natura  dedisset, 

ipse  suas  aether  flammas  sufferre  nequiret, 

totus  et  accenso  mundus  flagraret  Olympo.  745 

744 sq.  Lucan.  1  656:  'toto  fluerent  incendia  mundo,  succen- 
susque  tuis  flagrasset  curribus  aether' 

748  cui  si]  cuoi  si  M- 

TsXcoa  M  explicit  liber  quintus  G  {man.  rec.)  nulla  subscrq)- 
tio  in  L 


I.  INDEX  NOMINUM  PROPRIORUM 

(asteriscuB  vocabulo  appositus  coniecturam  indicat). 


Achaica  arva  (acc.)  IV  614. 
Acheronta  1  93. 
Actaeon  V  183. 
Actia  bella  (nom.)  I  914. 
Actiacos  simis  V  52. 
Aeacidas  I  762. 
Aegaeas  Cyclades  IV  637. 
Aegaeum  mare  (acc.)  IV  621. 
Aegypti  fluctus  IV  635,  coloni 

IV  670,  tellus  IV  762,  latus  IV 
779. 

Aogyptia  tellus  IV  726. 
Aegyptum  IV  626,  tepidam  IV 

798. 
Aemiliae  domus  I  796. 
[AemiliuB  Macer]  II  43. 
Aeneam  IV  24. 
Aethiopes  IV  723,  758. 
Aetna  II  880. 
A  etnam  I  854. 
Afrorum  populi  IV  728. 
Agrippa  I  798. 
Alcyones  (nom.)  V  559. 
Ales  (corvus)  I  417;  {aquila)  V 

25,  487. 
Alpinas  arces  IV  659. 
Andromeda(abl)  1350,  V573; 

(gen.)  I  616,  V  538,  620;  (dat.) 

V  617;  -dam  I  356,  V  23,  545, 
658;  -den  *II  28. 

Anguis  I  306,  415,  V  19. 

Anguitenens  V  390. 

Aquari  II  232,  464,  505,  *IV 
489a,  V450,  491;  -rius  1272, 
441,  II  231,  239,  248,  446,  496, 


511,    525,   564,   567,   629,   667, 

III  459,  577,  IV  260,  328,  572, 

799. 
Aquilae  sideris  (gen.)  V  487; 

-lam  I  626,  688,   V  716. 
Ara  sidus   (nom.)   I  421,   V  18, 

341;  -rae  (gen.)  I  431. 
Arabas  IV  654,   754;  -bum  V 

265. 
Arachneo    triumpho   (abl.)    IV 

136. 
Arcades  IV  768. 
Arcitenens  (Sagittarius)  11 187, 

246,  408,  504,  623,  IV  660,  708, 

V  358,  365. 

Arcton  {ursam  maiorem)  I  566; 
-tos  (nom.)  1502,  V694;  -tos 
(acc.)  iursas)  I  275,  283,  314, 
443,    451,   524,    590,    610,    684, 

V  19. 

Arctophylaca  I  565(?);  -ax 
I  316. 

Arcturum  I  318,  V  359. 

Argivum  ratis  I  694. 

Argo  sidus  I  412,  V  36. 

Ari adneae  coronae  (gen.)  V21, 
253. 

Aries  {sidus)  I  263,  274,  11  192, 
228,  242,  246,  291,  456,  486, 
623,  611,  668,  III  231,  292,471, 
667,  579,  646,  672,  IV  124,  312, 
380,  605,   704,  V  67,   102. 

Armeniae  (gen.)  FV  761. 

Asiae  (gen.)  I  512,  770,  IV  622, 
671,  680;  -am  IV  753. 


INDEX  NOMINUM  PROPRIORUM 


171 


Aspida  *IV  638. 

Athenae   IV  687;    -nas  I  775, 

885,  V  50. 
Atlanteos  labores  V  179. 
Atrei  *V  462. 
Atridas  I  762. 
Augusti  ortiis  II  509;  -to(abl.) 

I  385,  IV  935;  -tus  1800,  913. 
Aulida  IV  638  (0). 
Aurorae  (gen.)  I  767. 
Auster  IV  592. 

Babylon  IV  804. 
Babyloniacas  undas  IV  580. 
Bacche    IV  736,    V  238;    -chi 

IV  204,  V143,  680;  -chum  II 

17,  658,  III  153,  V334;  -chus 

U  20,  V  227. 
Bactra  IV  804. 
Balearica  rura  (acc.)  IV  640. 
Bellerophontem  V  97. 
Bithynia  IV  761. 
Bootes  I  316,  V  20. 
Boreas  IV  591. 
Brutua  L.  lunius,  primus  Ro- 

manorum  consul  I  785. 

Caesar  Augustus  I  7,  386,  IV 
776;  -re  {Tiherio)  IV  766. 

Calydonea  rupe  V  180. 

Camillus  I  784;  -los  IV  86. 

Campus  Martius  III  630. 

Cancer  {sidtis)  I  181,  266,  672, 
U  213,  225,  253,  292,  417,  494, 

II  555,  633,  658,  III  229,  570, 
625,  IV  162,  323,  381,  530;  -cri 
1568,  II  236,  496,  510,  III  264, 
399,  480,  575,  635,  651,  673, 
IV  329,  459;  -cro  (dat.)  U  179, 
259,  404,  lU  407,  IV  317,  334, 
351,  V174,  197;  -cro  (abl.)  II 
460,  543,  547,  lU  397,  IV  705, 
758;  -crum  I  266,  622,  II  33, 
364,  440,  512,  552,  UI  316,  IV 
745,  752. 


Canem  (maiorem)   I  623;    -nis 

V  207. 
Canicula    (=  Canis   maior)    I 

396,  V  207. 
Cannas  IV  37,  566,  660. 
Canopum  I  216. 
Capella    (sidus)   I  366;    -laTu 

U  30 
Caper  {=  Capricomus)  II  659; 

-pro  (dat.)  II  179;   -prum  IV 

745. 
Capitolino  monte  IV  28. 
Cappadocum  IV  761. 
Capricorne  1626,  II 187,  252, 

365,  417,  553,  563,  576,  IV  243, 

791,  V  391;   -ni  I  375,   II  445, 

498,  547,   UI  256,  674,  IV  323, 

486;  -no  (dat.)  II  281,  404,  625, 

IV  344;  -nus  I  271,  672,  II  171, 

231,    240,    286,   290,   463,   494, 

554,   III 449,  458,  637,   IV  350, 

384,  668,  708. 
Caria  IV  768. 
Carthaginis  I  792,  IV  40,  48, 

599,  778;  -go  IV  658. 
Caspia  aequora  (acc.)  IV  049. 
Cassiepia  I  354,    697;    -piae 

I  686. 
Cassiope  V  505,  537. 
Cato   {minor)   I  797;    -nem  IV 

87. 
Catonis  {maioris)  V  106,  454. 
Centaure  {=Sagittart)  II  612; 

-ri  III  575,    IV  230,    321,    343, 

482;  -ro(dat)  II  260,  463,  783; 

-ro  (abl.)  II  498;  -rum  II  553; 

-rus  II  241,  633;  IV  357,  384; 

Centauri  (plur.)  11  663. 
Centauri  alterius  {notii)  1693; 

-rum  I  613;  -rus  I  418,  V  349. 
Cepheidos   {=  Andromedae)   I 

436. 
Cepheus  1354,  V  23,  450,  470. 
Cererem   II  658,   lU  152,   629, 

664,   IV  251,  734;    Cereris  U 

442. 


172 


INDEX  NOMINUM  PROPRIORUM 


Ceres  II  21,  V  281. 

Ceti  I  614,  V657;  -um  *V  15; 
-us  I  433. 

Charybdim  IV  605;  -dis  IV 
421. 

Chelae  {=  Lihra)  II  629,  III 
293,  IV 203,  547;  -laruml611, 
m  305,  V  295,  339;  -las  '111 
413;  -lis(dat.)II17y,  524,  555; 
-lis  (abl.)  II  220,  544,  IV  473. 

Cilicum  IV  624,  799. 

Cimbrum  IV  45. 

Claudi  propago  I  795. 

Cloelia  I  780. 

Cocles  I  781. 

Colchida   III  9,   IV  517;    -dis 

V  34. 
Corinthum  IV  611. 
Corniger  (=  Artes)  V  39. 
Corona    (sidus)    I  319;    -nae 

(gen.)  V  253,  270. 
Corsica  litora  (acc.)  IV  638. 
Corvinus  I  782. 
Cossus  I  788. 
Crater  (sidus)  I  418. 
Creta  IV  785. 
Cretaeo  arcu  II  241. 
Crete  IV  634;  -ten  IV  788. 
Cretera  (=  Crater)  V  235. 
Croesum  IV  64. 
Cupido  IV  151. 
Curius  I  787;  -rios  IV  148. 
Cyclades  (acc.)  IV  637. 
Cycni  {mleris)\'m;  -numll31. 
Cyllenie  (=  Mercuri)  I  30,  U 

440,  943;  -nius  I  871. 
Cynosura   {ursa  minor)  I  299, 

V  697,  713;  -rae  (gen.)  I  628; 
-ram  II  30. 

Cypros  IV  635. 
Cyrenes  IV  780. 
Cytherea  II  439,  922,   IV  579. 
Cythereide  II  33. 

Daemonien  {tewplum  caelt)  me- 
morant  Grai  II  897. 


I  Daemonium  {templum  caeli)  II 

938. 
Danaum  'gen.)  I  765. 
Dea  {templum  caeli)  II  916. 
Deci  (plur.)  I  789;  -cio8lV86. 
D elia.  (=Iuna)   1231,    669,    II 

95,  IV  844,  V  3,  722. 
Delon  IV  637. 
Delphinus  {sidus)  I  346,  V  25^ 

417,  445,  714. 
Deltoton  I  353,  V  715. 
I  Deucalion  IV  833. 
j  Deus  {templum  caeli)  11  909. 
I  Diana  II  444. 

DitiV329;  -ti^  ianua{templum 

,    caeli)  II  951. 

Dorica  rura  (nom  )  rV767. 

Dracone    I   452;    Dracones 

{Anguis    et   Ophiuchus)    V  716 

(acc^;  Draconis  1627,  V  390. 

Ebusum  IV  640. 

Engonasin  V  647. 

Epiros  IV  690;  -rum  IV  611. 

Equus  (sidus)  I  348,  V  634. 

Erechtheos  I  884. 

Eridani  IV  610. 

Erigonae  (gen.)  IV  469,  (dat.) 

IV  318 
Erigone  {=Virgo)  II  175,  499, 

552,  III  572,    IV  189,  334,  542, 

V251;   -nen  II  406,   507,  559. 
Euboicos  montes  IV  633. 
Euphratea  I  44,  IV  800. 
Europa  {terra)  IV  681 ;    -pam 

{puellam)  II  490. 
Eurus  IV  591. 
Euxini  ponti  IV  649,  678;  -no 

ponto  (dat.)  IV  617;  -nus  pon- 

tiis  IV  755. 

Fabium   {Cunctatorem)   IV  39; 

-bius  I  790. 
Fabricius  I  787. 
Fidis    sidera     {Fidiculae    sive 

Lyrae)  V410. 


mDEX  NOMINUM  PROPRIORUM 


173 


rortuna  (templum  caelt)  II  927, 
(athlon)  ni  201;  -nae  (gen.)  III 
171,  176,  (dat.)  III  96,  192. 

■Gallia  IV  603,  693,  716,  793. 

Gangee  IV  767. 

Oemini  II  248,   625,    568,  629, 

III  474,  IV  161,  381 ;  -  n  i  s  (dat.)  I 

I  387,  II  611,  631,  III  406,  430,  I 

IV  313,  349;   -nis  (abl.)  I  622,! 

II  182,  266,  408,  497,  642,  661,  I 
IV  152,  332,  454,  705,  756,  Y '• 
168;  -norum  II  491,  545,  III  i 
569;  -nos  I  265,  695,  II  163,  ; 
199,  243,  440,  *458,  558,  662,  ' 
rV  525.  I 

Oermania  1899,  III  633,  IV 
692,  715,  794.  i 

Gigantes  V  342.  ' 

Gnosia  monimenta  1323,  tellus\ 
IV  783.  ! 

Gorgo    V  677;    -one    V  619;  j 
-onis  I  359.  | 

Gorgonei  »(ons^nV568;  -oneo  ! 
sanguine  V  595.  j 

Gracchos  V  122. 

Graecia  I  512,  II  917,  937,  IV 
634,  720. 

Grai  II  897,  III  162. 

Graiae  linguae  (dat.)  II  888, 
carinae  (nom.)  I  298,  gentes  I 
501,  *IV298;  Graias  urbes  II 
829;  Graio  nomine  II  694,  909, 
IV  818,  V646. 

[Gratius  Faliscus]  II  43. 

Hadriae  (gen  )  IV  609. 
Haedi  1365,  Vl03;  -dis  V108; 

-dos  V  130. 
Haedus  V  312. 
Hannibalem  IV  41. 
Hasdrubalis  I  791. 
Hectora  III  8;  -re  I  766,  II  3; 

-ris  V  301. 
Hectoream  facem  II  3. 


Helice  {ursa  maior)  I  296,  634, 

IV  589;  -cen  I  218,  IV  792. 
Helicona  I  4;  -nis  II  50. 
Hellespontiacis     fluctibus 

(abl.)  IV  620. 
Hellespoutum  IV  679. 
Heniochi  VlOl;  -chuml696; 

-chus  I  362,  V20,  69. 
Hesiodus  II  12. 
Hesperiam  IV  773. 
Hesperidum  V  16 
Hydram  I  612. 
Hispanas  gentes  IV  602,  793. 
Hispania  IV  693,  717. 
[Homerus]  II  1. 
Horatia  proles    I   778;     facta 

(acc.)  V  107. 
Horatius  (Cocles)  IV  32. 
Hyades  I  371,  V  127. 
Hymenaeus  V  546. 

laccho  (dat.)  I  417. 
Icarium  mare  (acc )  IV  621. 
Idaeae  matris  IV  760. 
Iliacae  gentis  II  1. 
Illyricum  IV  611. 
Illyris  IV  691. 
India  IV  674,  724,  767. 
lolcon  V  34. 
loniae  (gen.)  IV  767. 
lonio  mari  (abl.)  IV  607. 
love  I  345,  784;   -vem  IV  682, 

908,    V  94;    -vi  I  104,    II  491; 

-vis  I  343,  811,  II  15,  30,  446, 

V  6,  132. 
Iris  I  713. 

Isiaco  sistro  (dat )  I  918. 
Italas  vires  IV 43,  urbes  IV 661. 
Italia    IV  694;     -lia    IV  632; 

-liae  (gen.)  IV 604,  781;  -liae 
(dat.)  IV  789;  -liam  IV  609, 
769. 

,  Ithacum  I  764. 
lugulae  (=  Orion)  V  175. 

j  lulia  proles  I  799. 

I  lunonis  II  446. 


174 


INDEX  NOMINUM  PROPRIORUM 


luppiter  I  337,  363,  370,  423, 
431,  II  441,  890,  IV  29,  V  26, 
344. 

luvenem  (=  Aquarium)  II  492, 
558;  -ni  II  406;  -nis  (nom.) 
IV  385,    709,    797;    -nis  (een.) 

II  566.  ^^      ^ 

Laertiadae  (gen.)  V  126. 

Laniger  {=  Aries)  II  279,  IV 
514,  744;  -ri  1615,  674,  II  220, 
424,  550,  556,  610,  III  278,  291, 
435,  IV  444,  V  119,  128;  -ro 
(dat.)  II  179,  487,  532,  III  464, 

IV  348,  359;  -ro  (abl.)  II  541, 
546;  -um  II  34,  405,  439,  502, 
619,  IV  331,  340. 

Latio  (dat.)  *IV  214. 

Ledae  (dat.)  I  340. 

Leo  {sidus)  I  266,  II  229,  246, 
497,  523,  531,  666,  IV  330,  382, 
536,  V698;  -ne  II  611;  -nem 
I  266,  II  32,  406,  441,  493,  558, 

III  574;  -ni  II  504,  III  399,  4o7, 
424;  IV  317,  352;  -nis  E  211, 
238,  279,  460,  529,  550,  IV  176, 

V  234. 

Leporem  (sidus)  V  159,  233; 
-pus  I  412. 

Liber  III  662. 

Libra  (sidus)  I  267,  II  251,  442, 
462,  501,  658,  III  231,  291,  659, 
672,  IV  320,  338,  383,  707,  773; 
-bra  II  258,  542,  561,  III  252^ 
414;  -brae(gen.)  1674,  II  292, 
424,  529,  535,  548,  III  286,  288 
305,  433,  574,  IV  216,  648; 
-brae  (dat.)  II  405,  IV  355; 
-bram  II  242,  290,  486,  603, 
654,  659. 

Libyam  IV  698,  779. 

Libycis  ruinis  (dat.)  IV  47. 

Libyco  mari  (abl.)  IV  631. 

Libyen  IV  661. 

Livius  I  791. 

Lunam  I  812. 


Lyaeo  (abl.)  V  323. 
Lycaone  II  29. 
Lycaniae  pu ellae  (gen.)  III 359. 
Lyciae  (gen.)  I  768. 
Lycurgus  I  773. 
Lyra  (sidus)  I  324;  -ra  V  325, 
338;  -ram  I  627. 

Macetum  IV  762.  ^ 

Maeotis  (nom.)  IV  678;   (gen.) 

IV  617. 
Magne  (=  Poni/jet)  IV  50. 
Magno    (==  AJexandro,   abl.)   I 

770. 
*Magnum  {=  Caesarem?)  1801. 
Magnum  (=  Fompeium)  IV  63. 
Maia  11  943,  V  7. 
Marcellus  I  788. 
Mario  (abl.)  IV  45;    -rium  IV 

45. 
Marte   III  632;    -tem    IV  402, 

691. 
Martia  lupa  IV  26. 
Martia  castra  (acc.)  IV  220. 
Martia  ora  (acc.)  IV  718. 
Martis  I  811,  V  6. 
Mauretania  IV  729. 
Mavors  IV500;  -vorti  II  443. 
Mavortia  virgo  I  768. 
Medeae  (gen.)  V  66;   -eam  V 

36. 
Medos  V  266. 
Medusae  (gen.)  V  22,  672. 
Meleagre  V  176. 
Menander  V  476. 
Metelli  (plur.)  I  796. 
Mercurius  I  812. 
Meseanae  (gen.)  III  14. 
Minois  filius  IV  784. 
MithridateoB  vidtus  V  616. 
Mithridatis  IV  61. 
Mucius  {Scaevola)  IV  31. 

Nemeaee   {=  Leo)  II  623  ,   III 
671,    IV  336,    464,    706,    769; 


INDEX  NOMINUM  PROPRIORUM 


175 


-eaeus  II  565,  III  404,  409,  V 

206. 
N e p a  (=  Scorpios)  IV 356;  -pae 

(gen.)  V  340;  -pam  11  32. 
Neptuno   (dat.)   II  224;   -nus 

n  447,  V  211. 
Nerea  V  434. 
Nereis  V  564. 
Nereus  V  196. 
Nerone  I  791. 
Niliacas  oras  I  217. 
Niliacis  ripis  (abl.)  IV  627. 
Niliaco  Utore  IV  50. 
Nilo    (abl.)    IV  726;    -Inm  IV 

601;    -lu8    I  44,    III  273,    634, 

IV  751. 
Numidarum  V  376;    -das  IV 

598. 
Nymphas  V  434. 

Oceani  IV  640;  -no  (abl.)  IV 
644;  -nus  IV  830. 

Oeagrius  Orpheus  V  327. 

Olenie  (=  Capella)  V  130. 

Olorem  {sidiis)  I  687. 

Olympi  1916,  V31;  -po  (dat.) 
I  178,  854;  -po  (abl.)  I  392, 
539,  609,  711,  II  377,  III  255, 
422,  636,  V  745;  -pum  I  367, 
576,  595,  634,  II  911,  945,  IV 
907,  V  58;  -pus  V  18. 

Ophiuchus  I  331. 

Orestes  II  583. 

Orion  1392,  502,  Vl2,  58,  724; 
-ona  I  387. 

Orpheus  I  325,  V  327. 

Pactoli  *V  530. 
Palamedeis  viribus  (abl.)  IV 

206. 
Pallas  II  21,  439,  IV  135. 
Pana  II  39. 

Panos  (insula)  IV  804  (F). 
Papirius  I  786. 
Parthi  IV  674;  -this  (abl.)  IV 

803. 


Parthis  (terra)  IV  803. 

Pella  I  770,  *IV  689. 

Peloponnesi  IV  612. 

Pergama  (acc.)  I  501,  765. 

Persea  (sidus)  I  697,  II  28,  V 
568. 

Perseus  I  350  (Perseus),  358, 
V  22,  594,  601,  613. 

Persica  6e?Za  (acc.)  III 19;  arva, 
(acc.)  IV  651, 

Persida  V  49;  -dis  I  776. 

Persis  (terra)  IV  750. 

Phaethon  IV  834. 

Phaethontem  I  736. 

Phasidos  IV  517,  V  377. 

Phasin  V  45. 

Philippeos  campos  I  909. 

Philoctete  (voc.)  V  300. 

Phoebe  IV  756. 

Phoebeia  tempora  (acc.)  IV 856. 

Phoebeis  flammis  (dat.)  V511; 
ignibus  (abl.)  IV  531. 

Phoeben  II  913,  III 197,  IV847. 

Phoebi  '*!  311,  II  308,  950,  III 
221,  IV  144,  218,  843;  -bo 
(abl.)  I  19;  -bo  (dat.)  I  417, 
ni  314,  491;  -bum  I  783,  U 
92,  957,  III  62,  354,  646,  IV 
852;  -bus  I  175,  186,  198,  569, 
577,  643,  668,  II  56,  440,  595, 
796,  907,  941,  III  180,  199,  255, 
300,  315,  367,  379,  422,  493, 
635,  IV  163,  501,  728,  V  3,  586, 
725. 

Phrixei  signi  III  304. 

Phrixum  IV  516. 

Phrygia  IV  759. 

Pierides  III  3. 

Pieridum  II  767. 

Pisces  (sidus)  II  192,  213,  225, 
237,  255,  414,  465,  513,  545, 
637,  m  461,  472,  IV  273,  329, 
358,  385,  709,  IV^709;  (acc.)  11 
33,  162,  366,  447,  488,493,503, 
553,  661,  IV  473,  494,  V  648; 
-cibus  (dat.)  1273,  11267,406, 


176 


INDEX  NOMINUM  PROPRIORDM 


492,    III  559,    IV  800,    (abl.)  II 

667,  634,    IV  346,  583,    V  538, 

632,  658. 
Piscis  (notius)  I  438,  V  395. 
Platon  I  774. 
Pleiadas  V  142,   711;    -des  I 

371;  -dum  IV  522. 
Poenis  (dat.)  I  301. 
Pompeia   monimenta  (nom.)  V 

513. 
Pompeius  I  793,  921. 
Priamum  lU  8,   IV  64,  V  486. 
Procyon  I  412,  V  197. 
Propontidos  IV  616,  679. 
Propontis  IV  749. 
Punica  rostra  (nom.)   Y  51. 
Pylades  II  683. 
Pylium  I  764. 
PA-rrhi  I  786. 


uirinum  I  801. 
uirites  (acc.)  V  123. 


Rateml694;  -tis  (Jr<?o)  I  623, 

(hcnnim)  V  13. 
Rhodon  IV  637;  -dos  IV  764. 
Roma  (nom)  I  917,  925,  IV  27, 

36,  694,   773. 
Romana    moenia   (acc.)   1781; 

ora  (acc.)  II  916. 
Romanae  gentis  III  23. 
Romani    (plur.)    I  777;    -nis 

(dat.)  IV  67;  -nus  I  910. 
Roniam  I  784,  IV  43. 

Sagi ttae  (stderjs)  1342;  -tam 

I  691,  V  294. 
Sa<,'ittari  {sideris)  I69l,  II 211, 

280,  660,  569. 
Sagittiferi    (=  Sagittari)    II 

513;  -fero  (dat.)  II  267,  600. 
Salamis  V  60. 
Sahnoneus  V  91. 
Sardiniam  IV 631,  782;  -niae 

IV  039. 


Saturni    I  811,    V  6;    -nua   li 

'.»31,  IV  501. 
Scaevola  I  779. 
Scipiadae  (plur.)  I  792. 
Scorpion    (acc.)   (sidus)   I  268, 

II  365,  499,  502,  513,  IV  217  ; 
-pios  II  213,  237,  254.  268, 
407,  443,  462,  557,  III  574,  IV 
344,  780;  -pius  I  690,  11  229, 
544,  6.33,  636,  IV  383,  477,  553, 
707,  V  698. 

Scylla  IV  605. 

Scythiae  (gen.)  IV  753;  -thiam 

III  633. 

i  Scythicis  fluctihus  (abl.)    IV 

677. 
Serranos  IV  148. 
Servius  {TulHus)  IV  213. 
Sicula  tellure  II  40. 
Solis  I  811. 
Solon  I  773. 
Sparta  IV  688. 
Spica  {sidus)  V  272. 
Susa  (nom.)  IV  804. 
Syracusis  (abl.)  V  50. 
Syriae  (gen."!  IV  750;  -am  IV 

624,  722. 

Syrtis  (acc.)  IV  600. 

*Tanaim  IV  677  (Scal.) 
Tarquinio  (abl.)  I  778. 
Taure  (sidus)   III  568,    IV  360; 
-ri  I  371,  II  281,  366,  543,  549, 

625,  III  406,  426,  429,  IV  449, 
518;    -ro   (dat.)    I  361,    II  286, 

III  473,  IV  313.  349;  (abl.)  11 
152,  364,  628,  III  403,  IV  316; 
-rnm  I  264,  II  198,  243,  439, 
499,  514,  558,  IV  331;  -rus  II 
227,    260,    258,    407,    458,    665, 

IV  140,  380,   704,  753,  V  140. 
Tauri   montis   I  402,    IV  675; 

-rum  IV  623. 
Tenedum  IV  638. 
Teucro  idat.)  V  299. 
Thebae  IV  688. 


INDEX  RERUM  ET  VERBORUM  NOTABILIUM       177 


Thebana  bella  (acc.)  V  464. 
Thebarum  III  16. 
[Theocritus]  II  39. 
[Theriaca]  II  43. 
Thessalia  IV  690;  -Iiae(gen.) 

IV  614. 
Thraecia  *I  769. 
Threce  IV  691. 
Tigris  IV  806. 
Tiphyn  V  45. 
Titanas  senes  II  15. 
Titanius  I  869. 
Tonante  {■=  love)  I  800;  -tem 

IV  634;  -ti  V132;  -tis  I  767, 

V  290. 
Torquatum  V  107. 
Trasimene  IV  39. 
Trebiam  IV  566,  660. 
Trigonum    {sidus)   I  615,    cf. 

Deltoton. 
Trinacria  IV  632;  -iae  (gen.) 

IV  787. 
Troia   IV  24,  65;    (abl.)   III  7; 

-iae    (gen.)    I  508,   V  47,  303; 

-iam  I  766,  II  3,  IV  80,  V  486. 
Troiani  helli  IV  689. 
Troianos  I  511. 
Tullius  I  794. 
Tydidem  I  763. 
Typhoeus  II  879. 


Typhona  IV  581,  801;  -nis 
sedes  (templum  caeli)  11  874. 

Tyrias  arces  IV  798;  luces  V 
258. 

Tyrio  iudice  I  301. 

C  r  n  a    (=  Aquarius)    *II   542 ; 

(abl.)  II  561. 
Ursae  {maioris)  I  619. 

yarronem(C.rcre«^mw)IV38. 
Varum  I  899  (clades  Variana). 
Venerem  I  812,    II  926,    V  7; 

-ri  IV  258;  -ris  I  798,  V  143, 

385. 
Venus  I  872,  IV  801. 
Vesta  II  445. 
Virgine  {sidere)  II 177,  266,  364, 

489,    541,    561,    662,    IV  202; 

-nis  II  281,  414,  461,  548,  568, 

III  573,  IV  353. 
Virgo  {sidus)  I  266,  II  238,  248, 

286,  442,   III  410,  IV  382,  706. 
Volucris  {=  Aquila)  V  501. 
Vulcani  II  443. 

Xerxem  IV  65;  -xes  V  49. 

Zephyrus  IV  592. 


11.  INDEX  KERUM  ET  VERBORUM 
NOTABILIUM. 


abundant  cuncta  furoris  II  600. 
acies    (=  oculus)   11*372,    497, 

m  377. 
actus  socios  gerentibus  II  140, 

solis  III  595,    vitae  III  134,    in 

actus  referri  V  470. 
adversa  blandis  sonis  II  147. 
aequora  laeva  freti  IV  6t'2. 
aer  IV483;  aera  1 14,  153,  158, 

279,  815,  860,  II  357  {infectum), 

Manilii  Astronomica  ed.  van  Wag 


m  52,  IV 499,  V446;  aere  IV 

898;  aeris  I  203,  249,  IV  889, 

925. 
aetas  hominum  ferrea  I  79sqq. 
aether   I  876,    V  744;    -era  I 

489,  II  36,  74,    III  334,  V  600; 

-ere  1 199,  II  907  ;  -eris  I  286, 
j    II  793. 

aetherios  annos  vivunt  I  761. 
I  aevi  finem  quuerentibus  III  582. 

eningen  12 


178   INDEX  RERUM  ET  VERBORUM  NOTABILIUM 


alvo    media   tenus   III  377;    in 

alvo  caelum  scrntatur  IV  909. 
amor     et     odium    signorum    II 

468 sqq. 
animae  fortes  I  758. 
animas   in   caelum   redire  cae- 

loqiie  venire  IV  887 ;  animas  san- 

guineas  IV  892. 
animi  sedes  sub  eorde  IV  929. 
animum   qui   cuncta   gubernat 

IV  892. 
annos  quot  quaeque  dare  signa 

ferantur  III  564. 
annum  aestivum  11  202. 
annus  primus  erit  signi ,   quo 

sol  effulserit  III  514. 
apiscendis  rehus  lahor  est  III 

146. 
ccTtoKlilia  II  862  sqq. 
aquilonibus  boreas  instat  acu- 

tis  V  70. 
artem    qui  condidit   (sc.  astro- 

logiam)  II  968. 
astrum  (saepissime  =  signum) 

II 687,  (rarius  =  planeta)  II  7.37 ; 

nascem  III  483. 
athla  vocant  Grai  III  162. 
auditus  signorum  11  468. 
aura  (=  echo)  V  567. 
aves  Veneris  pascere  V  385. 
axis    tenuis   (caeli)    I  279;    ex- 

tremo  axi  I  589 ;  axem  occultnm 

1624;    adverso   in    axe    I  613; 

recto  ab  axe  III  369. 


balteus  (=  zodiacus)  I  679. 
bella  civilia  IV  44,  ferarum  (cf. 
•  Gratius    Faliscus)    II  43,    hellis 

futuris  IV  663,  servilia  I  919. 
bifer  (=  Centauxus)  *V  15. 
breviantur  III  434. 
bruma  (=  Capricornus)  III  229, 

(=  solstitium  hibernum)  III 478 ; 

brnmae  nox  (=  hiems)  II  267.    ! 


caeli  nascentis  ub  ortu  III  537, 
stantis  species  III  360. 

cardinibus  quattuor  U.  789. 

census  FV  272,  V  279,  omnis 
parvo  consistit  passere  c.  V  388 ; 
(gen.)  II  110,  457,  IV  11,  192; 
censum  *II  69,  888,  11172,  IV 
11,  538;  censn  (=  eloquentia) 
oris  I  794,  II  167,  IV  507,  V 
:  719;  censibus  (abl.)  V405; 
census  (acc.  plur.)  *in  535, 
I  12,  II  823,  IV  126,  172,  693, 
877,  V  360,  370,  529. 

chaos  I  125,  II  13. 

choreas  imitatus  V  239. 

XQOVOV.Qa.XOQ£i  III  510. 

circulus  aequans  I  673,   aesti- 

vus  1  571,   arcticus  I  566,  obli- 

quus  III  225. 
circumstrepit  123. 
clepsisset  I  27. 
coluri  I  603,  aequinoctialia  609, 

solstitialis  618. 
cometae  I  826,  892,  -as  870. 
commercia  I  88,  IV  170,  809, 

V701;  rerum  II  125.  346,467; 

mundi  U  382,  IV  296;  debi- 

lia  n  358;  nova  V  380. 
compendia    brevia    II  938, 

magna  III  277. 
coniugium  (athlon)  III  120. 
consensu   alterno  rivere  mun- 

dum  II  63. 
consurgunt  =  itaQavariXXovci 

V 175,  657;  consurgens  V271, 

consurgitV38,   consurget 

V  651. 
coniibia  (templum  caeli)  II  925. 
convexo  caelo  II  375. 
corpora  terrenae  sortis  IV  891. 
corpus  animale  11  66. 
cruce  virginea  V  553. 
cumulent  damna  priora  III 473. 
currus  aetherios  conscendere  V 

10. 


INDEX  RERUM  ET  VERBORUM  NOTABILIUM       179 


decani  IV  299 sqq. 
decircinat  I  296,  III  326. 
deiecta  regio  II  869,  891. 
delassabile  pectus  IV  242. 
dentes  in  voce  relinquit  V  225. 
descriptio  terrarum   et  marium 

IV  597. 
deum  habitare  sub  pectore  no- 

stro  IV  886. 
deus  infusus  caelo  terrisque  fre- 

toque  Vl  60. 

deus,  dea  cf.  Deus,  Dea. 
dexter  II  284,  V  37,  105. 
dierum  et  noctium  longitudo  III 

443. 
discordat  annus  II  422. 
discordia  concors  I  142. 
discribitur  popuhis per  ingen - 

tes  urbes  V  734. 
diu  (0)  IV  823  (die  Gron.). 
dives  copia  (athlon)  III  123. 
divino    numine   munclnm   verti 

1  483. 
dodecatemoria  II  695. 
domini  (=  decani)  IV  315. 

ecliptica  I666sqq.,  IIl225sqq. 
elementa  I148sqq.,  IIl47sqq. 
elementis    fundata  primis    II 

762. 
elepbantas   duplici  carcere 

clausos  IV  740. 
emenso  (vi  passiva)  IV  52. 
emeritus  (vi  activa)  I  795,  (vi 

passiva)  I  414,  11  251. 
i^ijtvgaGig  I  895,  V  210. 
emutare  V  149. 
eoae  terrae  1224;  eoos  (subst.) 

I  637. 
ijtavacpoQd  II  862  sqq. 
iniTtvQov  V  341. 
eximium  (subst.)  II  106. 
exoriens    (pars)  =  horoscopus 

III  497. 
exortu   caeli  nascentis  II  791; 

exortum  II  827. 


;  externum  nomen  II  830;    ex- 
I    terna  lingua  III  40. 

faces  subitas  I  859. 
facis  I  10. 

facis  ipse  deos  IV  934. 
facularum  lumine  *V  664. 
famae  vulgata  vetustas  I  750. 
fata  regunt  orbem  IV  14. 
felix  (templum  caeli)  II  888. 
fibras  cansultare  I  92. 
figuras  novas  operwn  rerumque 
inducunt  (signa  tropica)  III 624 ; 
j    figuris  veris  V  261. 
;  fila  comitantia  caelum  (=  cir- 
!    culi)  I  56-2,  600. 
fletus  irarum  V  221. 
jflumina    stellarum    (Eridanus) 
!    I  440;  sinuantia  flexus  V  14. 
I  flammam  viro    (=  L.  Caecilio 
Metello)  cedentem  IV  68. 
forma   caeJi   nascentis   III  178; 
\    naturae  I  120. 
fortuna  non  2Ji'obat  causas  uie- 

rentis  IV  96. 
fortunam   ferre  per  urbes   IV 

167. 
f  0  r  t  u  n  a    (templum   caeli   aut 
I    athlon)  cf.  Fortuna. 
f  r  a  t  r  e  s    (—  Geminos)    Cancer 
subsequitur  II  181. 
fretum  iuvenis et puellae  (=Hel- 
lespontus)  IV  615. 
fulmina  sanxissent  IV  28;    = 
fulcimina  II  892. 
futtilibus  I  876. 

yaXa^iag  I  684. 

garum  V  672. 
jgemmantia  litora  IV  656. 
:  generabile  opus  I  143. 

genitura  II  342,  III  81. 

glomeramine    (Gron.)   IV  522 
I    (glomerabile  0); -minis  (Grou.) 
■    1  221  (glomerabilis  0) 
!  gyrum  tempora  aequantem  1689. 
12* 


180       INDEX  RERUM  ET  VERBORUM  NOTABILIUM 


hesperos  I  178. 

hexagona  II  363. 

homines  quibus  est  mundus  in 

ipsis  cet.  IV  894—897. 
homini    divinos    credere   visus 

IV  933. 

homo  (microcosmos)  rV8668qq. 

hora  exactci  III  250;  horae  in- 
certa  menstira  III  238;  hora- 
rum  ratio  III  417;  horas  ver- 
nalis  III  258,  hrumaJis  III  265. 

horizon  I  648  sqq. 

horoscopet  astrum  III  296. 

horoscopus  inter  Graias  editur 
urhes  II  829,  III  440,  504;  200; 
quem  horoscopon  memorant  III 
190;  surgentem  horoscopon  III 
205,538;  horoscopos  wasccHS 
in  518,  608. 

hospita  sacra  ferens  1  6;  in 
extcrnis  subsidunt  hospita  castris 
II  964. 

hostiferum  I  430  (0),  pesti- 
ferum  Scal. 

humanas  species  videbis  (in 
signis)  II  155. 

iaculatur  (intrans.)  in  hostem 

V  594. 

ignes  raris  orti  natalihus  I  813. 
incendia  amionae  (=  robigo) 

IV  168. 
indelassato  vigore  V  63. 
infelix   regio   (tcmplum   caeli) 

n  865. 
inspectus  (acc.)  IV  901. 
intervalla  (cardinum)   II  842. 
intus  truditur  (pontus)  IV  615. 
itiner  I  88(?). 
iudiciorum  optis  (athlon)    III 

111. 

xivxQa  n  789  sqq. 

lacus  (Trasumenus)  IV  566. 
larapada  (nom.?)  I  353;    -das 
I  846. 


librato  penderet  pondere  tdlus 

I  173;  curru  *II  139, 
limis  (oculis)  U  372. 
lucifer  I  177. 

luna   1176,    469;    (horoscopus) 

II  726,  III  517  ;  -nae  II  90,  103. 
lupa  Martia  IV  26. 

lustra  ni  321,  580. 

lymphis  sacrata  numina  II  23. 

machina  II  68,  807. 

materia  IV  293;  -ae  (gen.)  IV 
931,  V  509,  (dat.)  II  114;  -am 
I  822,  n  190,  IV  9,  248,  714. 

materies  I  131,  136,  II  785,  III 
29,  588,  IV  88,  V  448. 

maximus  vates  (Homenis)  11 1. 

medium  pontum  IV  628;  -dios 
ignes  (=  planetas)  V  5. 

membra  (corporis  humani)  ^ja- 
rentia  (signis)  II  453. 

mense  III  546;  -emlll650;  -ea 
(nom.)  hiberni  III  443,  530,  577, 
(acc.)  in  517,  541,  554.  578; 
-ibus  (dat.)  III  530,  (abl )  ae- 
quis  I  608,  tardis  II  202,  adver- 
sis  III  234,  actis  381,  octo  580, 
adiectis  598;    -is   (nom,   sing.) 

III  547,  550. 
meridianus  I  633  sqq. 
microcosmos  (homo)  IV  883  sqq. 
militiae  locus  (athlon)  III  102. 
moenia  Romana  ferens  (=  co- 

ronam  miiralem)  I  781, 
mores  (athlon)  III  135. 
mortis  j:)as<)<   viventia  crimina 

terrae  IV  665. 
mundum  (=  caebim)  I  9;  deum 

1485;  libratum  examine  II  921; 

-us  qua  redit  (=  sol)  145,  fa- 

ciem  mentitur  III  209. 
m  u  n  e  r  a  augusta  sacratis  templis 

V  510. 

nascentes  morimur  \Y  i^. 
natandi  ars  V  424  sqq. 


INDEX  RERUM  ET  VERBORUM  NOTABILIUM      181 


natorum  epulas  III  18,  sortem 

(athlon)  III  132. 
natura    principium    rerum    et 

custos  ni  47. 
naufragus  ignis  lY  bi 
navifraga  tellus  *Y542. 
negans  Androiyiedam  Y  23. 
nepotes  matris  III 17. 
nixa  species  genihus  (=  Engo- 

nasin)  1315,  V  646. 
nobilitas  (athlon)  tenet  octavam 

(sortem)  III 129. 
nodis    contextis  Y  203;    nodo 

coercita  virgo  IV  190. 
norma  *  11  317,  *III497. 
normalis  virgula  11289. 
notia  sidera  1446. 
noctis    aestivae   III  421;    nox 

ohlita  diei  III  259. 
nutricia  (athlon)  infantum  III 

133;  partum  caeli  sua  per  n. 

ferre  IV  879. 


occasu:  unus  in  o.  locus  est 
super  II  948. 

octotopos  II  969. 

oculos  sidereos  IV  907. 

ora  (n.)  divina  11  436,  Romana 
897,  caelum  interserit  o.  IV  105. 

ora  (f.)  lahoris  (templum  caeli) 
n  870. 

orbis  nudus  in  solihus  H  420; 
immenso  orbe  III  205;  ohli- 
quu^  signorum  balteus  orbe  III 
334;  orhis  (terrarum)  III  25 ;  con- 
trarius  orbis  (signorum)  pugnet 
sidereo  (orbi)  IV  862. 

ordo  rectus  III  227,  307,  319, 

oriente  sub  ipsoIiS. 

origo  astronomiae  I  25  sqq. 

origo  rerum  I  liT  sqq. 

origo  terrae  1 159  sqq. 

oQvi&oyovia  II  43  (cf.  Aemilius 
Macer). 

ortum  aestate  mtentem  IV  646. 


ortus  et  occasus  signorum  III 
275  eqq. ;  o.  heliacus  signorum 
IV  504  sqq. 

TtaQavar^XXsiv  V  32  sqq. 

pars    altera    orhis    I   377  sqq.; 

caeli  septemtrionalis  I  275  sqq., 

meridionalis  I  373  sqq. 
partes   damnandae   (signorum) 

IV  409;   quattuor   (caeli  orbis) 
;    IV  587. 

partus   in  matre  sepuJtos  III  6. 
pectore  amicitiae  nihil  maiu^ 
j    II  582. 

!  penetrabilis  (activa  vi) //mc^us 
I    IV  647. 
pericula  (athlon):  septima  cen- 

setur   saevis   horrenda  periclis 

III127. 
perodit  V415. 
pestilentia  I  877  sqq. 
pictas  volucres  et  bella  ferarum 

n  43,  cf  Aemilius  Macer. 
pisce:  iuncto  suh  p.  (sc.  Capri- 

comi)  IV  257;   piscis  genitus 

ad  frigora  II  659. 
planetae  1811  (cf.  stellae). 
poetae   (Manilio    aetate   ant^ce 

dentes)  II 1  sqq. 
polo  vicina  astra  1311. 
praecordia  mundi  III  61. 
pristis  *I  356. 
puellae    (=    Ariadnae)     dona 

V254. 

quadra  (sc.  latera)  II  322. 
quadrante  «OfO  III  284. 
quadratall290;  cognata  II 652. 
quamquam  (c.coniunct.)  II707, 
querela  (=  pugna)  II  624,  IV 
429. 

rabit  IV  *461,  V  *208,  224. 
recessu  longollSi. 
regem  capto  sanguine  lY  66. 
reginae  divum  pectore  1752. 


182       INDEX  RERUM  ET  VERBORUM  NOTABILIUM 


regio    (templum   caeli)    infelix 

II  865. 
regione   Nepae  V  340,  Aquari 

V450;  in  r.  figurae  V  391. 
regna   (et  genfes  et   urbes)   IV 
.  698. 
rei  furtiva  morte  IV  42;  reus 

IV  537. 
res    publica   quaedam  magno 

mundo  *V738. 
re8urgit  =  TtaQavaTEXXiL  V  506, 

697. 
r  u  c  t  a  n  t  e  m  patrem  natos  V  4 6 3 . 
xursum  II  73. 

sacerdotes  in  publica  vota  de- 

lecti  I  47. 
salinas  magnas  V  683. 
scopulosus  (Cancer)  II  224. 
scriptor  velox  IV  197. 
eeditio  7nota  tenet pelagus  II  90. 
sidera  adverso  luctantia  mundo 

I  259,  adverso pugnantia  mundo 
1809;  arctica  1294;  infra  zo- 
diacum  I  373  sqq.,  supra  zodi- 
acum  I  308  sqq. 

silva  sibi  collisa  crematurl  857. 

signa  biformia  II  171  sqq.;  con- 

traria  II 402 ;  dextra  et  siuistra 

II  284;  duplicia  II  179;  ecliptica 
IV  818;  fecunda  et  sterilia  II 
236 ;  CHrre»ita  II 245,  stoni/a  247, 
sedentia  249,  iacentia  253 ;  noc- 
turna  diurnaque  II  203;  mas- 
cula  et  feminina  TI  151;  paria 
n  159;  tropica  III  621;  certis 
discripta  regionibus  IV  742; 
amissis  membris  II  267;  signo- 
rum  forma  I  456  sqq.,  mores  IV 
122 sqq. 

sinister  II  286,  V  57. 
solata  (vi  passiva)  V  546. 
Bollertia  docilis  196. 
solstitium  brumac  11  404;  fa- 
cere  III  636;  ^/«111480. 
.spatium  (caeli)  I  539. 


spicifera   Virgo  II  442. 

spira  I  .o76  (spora  0),  627. 

spiritus  I  142,  152,818;  II  64; 
IV  890,  V590. 

spolia  opima  I  787. 

squamam  stellis  imitantibus  V 
418. 

s  q  u  a  m  e  a  lumina  imitatur  1416. 

stadiis  (abl.)  111275,  418;  sta- 
dium  fraudare  fide  V  639. 

statio  I  632;  II  70,  210,  820;  III 
76,  105;  IV  858;  (=  mora)  III 
351. 

stellae  (=  planetae)  per  signa 
sequentes  III 155,  septem  III  89, 
stellarum  numina  quinqueX 
2;  stellas  vagas  III  62;  I  15, 
297,  805;  II  119,  449,  745,  961, 
969;  III  128,  179,  585;  IV  554. 

stellae  (=  sidera)  1200,  208, 
214,  306,  320,  466,  471,  755, 
847;  V341,  418,  617,  727,  740: 
(=  signa)  II  401,  V  30. 

sterilis  (natura)  11  863. 

summa  (=  mundus)  11  76;  s. 
dierum  vertitur  III  239. 

syboten  V  126. 

tartaron  tenchris  immersiim*ll 

46;  -ra  II  794. 
tellus  natat  pelagi  lustrata  co- 

rona  IV  695. 
templa    caeli   U  841  sqq. ;    III 

590 sqq. 
templo  quadrato  condita  signa 

II  668. 
terra  I  200 sqq. 
tigrim  V  708. 
1 0  ti  s  (=  omnibus)  campis  IV  233, 

738. 
totum:  in  t.  II  425. 
trigona  signa  II  276  sqq. 
trigonum  dextrum  III  699,  iae- 

vum  601. 
triplicabit  III  677  (cf.  466). 
tropaea  IV  622,  V615. 


INDEK  METRICUS  ET  PROSODIACUS 


183 


turis   ignem  stellis  imitantibus 

V  341. 
tutelas  (deorum)  noscere  II  434. 

urbanos  Za6ores(athlon)III106. 
urna  inflexa  IV  259. 

valetudo  (athlon)  III  140. 

venti  IV  589. 

ventris  in  orbem  fertur  (luna) 

I  233. 
versura  III  669. 
vertice:  snb  v.  caelilll  356,  374. 
vestigia  convexa  terrae  III  325. 
via  lactea  I  684. 
vina  recepta  V  245. 
virora  ducatnr  II  324. 


virgo  (=Cloelia)  IV  33. 
virgula   curvatur  per  sex   ait- 

fractus  II  363. 
vis  animae  divina  regit  I  250. 
visus  (signorum)  II  356,  468. 
vita  rudis  I  66. 
volucresIl43  (cf.  oQVLQ-oyovla). 
votorum    effectus    (athlon)    III 

147. 
vulgatae  rationis  ordo   (horc- 

scopi  inveniendi)  III  218. 
vulgum:  In  v.  dahit  fructus  IV 

128. 
vulneribus  igne  sepulto  IV  30. 

zodiacus  I  668  sqq. 
zona  I  565,  689;  III  625. 


III.  INDEX  METRICUS  ET  PROSODIACUS.') 

Caesu4-ae. 

Omnium  caesurarum  longe  usitatissima  est  penthemimeres, 
ad  quam  prope  accedit  hephthemimeres  vel  ita  cum  penthe- 
mimere  consociata,  ut  post  tertiam  arsim  etiam  sit  finitum  ver- 
bum^  vel  coniuncta  cum  trithemimeri  et  caesura  Kccra.  rQirov 
rQoxalov.  Eadem  semiseptenaria  cum  trithemimeri  sed  sine  cae- 
sura  3t.  rQ.  rg.  apud  Manilium  invenitur  quadragies  sexies:  I  31, 
216,  316,  467,  546,  639,  660,  696,  913;  II  91,  145,  168,  218,  285, 
382,  411,  463,  476,  686,  748,  871,  905,  919;  III  129,  136,  182, 
279,  350,  404,  462,  568,  616;  IV  71,  306,  367,  404,  452,  459,  482, 
493,  769;  V  248,  306,  660,  693,  736.  Hephthemiraeres  cum  caesura 
5i.  rg.  rg.  duodecies:  I  510,  513,  565,  694;  II  221;  III  639;  IV  611, 
621,  690,  761,  779,  781.  Eiusdem  caesurae  cum  nuUa  alia  cae- 
sura  coniunctae  nuUum  apud  M.  exstat  exemplum.^)  Caesuram 
X.  TQ.  rQ.  cum  trithemimere  coniunctam  invenias  sexies:  I  417, 
493;  II  213,  704;  III  411;  IV  470.  Etiam  in  1194  cum  Lach- 
manno  (ad  Lucr.  IV  1067)  legendum  videtur: 

nec  vero  I  natura  II  tibi  admiranda  videtur. 

Monosyllaba   ante  caesuram  penthemimerem  cum  hepthemimere 
non  coniunctam  praecedente  monosyllaba  exstant:  I  29,  313,  668, 


1)  Cf.  Cramer  de  Man.  qui  dicitur  elocutione  p.  10 — 21. 

2)  Sed  cf.  II  171. 


184  INDEX  METRICUS  ET  PROSODIACUS 

682;  II  105,  186,  351,  545,  yet);  III  195,  253,  261,  296,  315,  318, 
598;  IV  81,  106,  278,  362,  440,  450,  469,  809,  844,  862;  V  272, 
348,  365,  496,  665;  praecedente  bisyllabo:   I  468,  523,  531,  534; 

II  331,  377,  425,  600,  828,  850;  III  227,  636;  IV  127,  390,  393, 
909;  V  134,  295.*)  Monosyllaba  ante  caesuram  penthemimeren 
cum  hephthemimere  coniunctam,  praecedente  monosyllabo:  II 
126,  172,  192,  220,  366,  624,  789;  III  70  (duobus  monosyllabis 
brevibug  praecedentibus  monosyllabo),  172,  244;  IV  88,  461;  V29; 
praecedente  pyrrhichiaco :  I  460,  833;  II  228,  364,  449,  581,  611, 
666,  676,  822,  959;  III  121,  303,  553,  594,  661;  IV  116,  200,  211, 
290,  332,  424,  521,  712,  767,  921;  V  6,  120,  285,  370,  554. 

Versibus  spondiacis 

utitur  M.  sex:  I  387,  II  682,  III  538(?),  IV  679,  V  314,  412. 
Omnes  ita  in  vocabulum  tetrasyllabum  cadunt,  ut  praecedat 
semel  (I  387)  vocabulum  pyrrhichiacum,  in  ceteris  ionicus  a  ma- 
iori  qui  dicitur. 

Pedes  secundi  et  quinti. 

Pes  secundus  efficitur  verbo  spondiaco:  II  346,  479,  IV  810, 
quintus  verbo  pyrrhichiaco  (praecedente  verbo  spondiaco)  I  521. 

Elisiones. 

Tres  elisiones  insunt  in  III  24  {bella  atque  otia  et)  et  III  68 
{quaeque  opera  atque  artes),  quattuor  in  IV  524.  sed  ibi  <(omnemy 
a  Scal.  insertum  est. 

Monosyllaba  longa  eliduntur:  I  604  inter  se  adversi  (in 
arsi  secundi  pedis),  II  924:  per  quae  humana  regit  (in  thesi  primi 
pedis),  *III  507 :  non  seri  te  ohitus  (in  thesi  secundi  pedis),  III 
489:  se  extollunt  (in  thesi  tertii  pedis  post  caesuram  legitimam), 
*IV  46 :  de  exsule  (in  arsi  quinti  pedis),  IV  608 :  se  effundens  (in 
thesi  tertii  pedis  post  c.  1.);  brevia  II  749:  per  quam  omnia 
constant  (in  arsi  quinti  pedis),  sexies  coniunctio  cutn:  I  287  sed 
cum  aer  omnis  (in  tbesi  primi  pedis),  II  136:  cum  ad  sidera  fJatu 
(in  thesi  quarti  pedis),  II  770:  et  cum  omnia  certa  (in  arsi  quinti 
pedis),   III  194:    at  cum  obducta  (in  thesi  primi  pedis),  similiter 

III  505:  at  cum  exacta,  IV  547:  sed  cum  autumnales;  bis  iam: 
I  291  nec  iam  inclinari  (in  thesi  primi  pedis),  IV  53:  cum  iam 
etiam  (similiter);  quam  (adv.)  in  arsi  quinti  pedis  *II621  (Garrod). 

Dactylicum  eliditur  ante  sextam  arsim  V  735,  pyrrhi- 
chiacum  ante  secundam  I  90,  II  347(?).  Spondiaca  elidnntur 
(si   quando  et  ergo  excipias) :    I  285    vero   (post  primam  thesin), 

1)  III  604:  tertia  forma  cst  et  summo  iam  proxima  caelo  (L-G), 
Breiter:  tertia  forma  venit,  L.  Miiller:  tertia  forma  erit  et  cet. 


INDEX  METRICUS  ET  PROSODlACUS  185 

IV  445  ilU  (post  secundam  thesin),  831  sese  (post  primam  the- 
sin),  923  parvo  (post  quartam  arsin),  V  198  sese  (post  quartam 
arsin),  206  vero  (post  primam  thesin),  477  vitae  (post  primam 
thesin). 

Syllabae  longae  raro  eliduntur.  Praeter  exempla  monosylla- 
borum  et  spondiacorum  supra  commemorata  cf.  III  423:  didu- 
cito  in  aequas  (diducito  coniectura  Jacobi). 

Elisionis  exemplum  ante  arsim  sextam  unum  extat  III  238: 
mensura  neque  ullam. 

Vocales  Graecae  breves  eliduntur  I  14  aera  et,  I  446  quae 
notia  antiqui,  *II  28  Persea  et  Andromeden  (Scal.),  695  dodeca- 
temoria  in  titulo,  V  434  Nerea  et  aequoreas. 

Syncope. 

periclum  I  414,  III  127,  IV  816,  V  309,  652;  vincla  11630, 
III  107,  V  148,  519,  552,  615,  661;  vincula  II  805;  constanter 
prendere,  comprendere,  deprendere. 

Synhizesis. 

fortuitos  I  182,  ubi  alii  i  vocalem  correptam  esse  putaut. 
Fhaethontem  patrio  I  736,  eidem  (dat.)  III  73.  Dihaereseos 
exempla  apud  M.  non  inveniuntur. 

Hiatus 

in  pede  quarto  post  caesuram  II  831 :  hic  tenet  arhitrium  vitae/ 
hic  regula  viorum  est.^)  Sustulit  hiatum  Kleinguenther  I  795  in- 
serendo  <^tu^:  emeritus  caelum  et  (tuy  Claudi  magna  propago. 

Prosodiaca. 

Nusquam  vocalis  brevis  in  vocabuli  exitu  posita,  si  sequuntur 
consonae  duae,  producitur.  Loci  I  90,  III  89,  250,  V  136  iam 
emendati  sunt. 

Ante  z  consonam  vocalis  brevis  finalis  non  producitur:  III  319 
ordine  zonae,  III  625  fastigia  zonae. 

Nota:  II  675:  sidera  qucidrata  efficiunt  non  lege  quadrati; 
ddice  IV  44.  Bis  syllaba  ultima  brevis  vi  ictus  producitur:  I  10 
facis  et  876  futtilibus.  Etiam  in  prima  thesi  legitur  III  4:  conor 
et  dignos,  sed  ibi  lectio  incerta  (Bechert:  conor  et  indictos  cum 
cod.  Bodl.,  Breiter  fines  (v.  4)  et  conor  (v.  3)  sedes  inter  se  mu- 
tare  iussit).  Exigit  metrum  trigintd  II  322  (cf.  adn.  crit.),  PrO' 
pontidos  IV  679  (cf.  adn.  crit.). 


1)  Hiatus  in  0,  etiam  in  M  (cf.  Cramer  p.  19). 


186  INDEX  GRAMMATICUS 


IV.  INDEX  GKAMMATICUS. 

Ad  decliuationein  I:  Macetum  pro  Macetarum  IV  762. 

—  —  II:  nom.  plur.  certantesque  Deci  {certantes  Decii  Cramer 
p.  21)  I  789,  di  1  422;  abl.  plur.  dis  I  29;  gen.  plur.  Argivum 
I  694,  Banaum  1765,  deutn  1803,  divum  I  7o2,  803,  virum  1911, 
squamigerum  V  678;  uhnos  tuas  (M),  tuos  (LG)  V  238. 

Ad  decliuationem  lU:  honos  1328;  abl.  orbi  V  279  (orbis 
CF),    vigori  IV  846  (ML'),   parti  II  726  (Scal),    igni  I  832,  11  56, 

IV  384 ,  498 ;  part.  praes.  ardenti  I  268 ,  322 ,  fluenti  (in  fine 
hex.)  IV  354,  V  393  (G),  fulgenti  1349,  vigilanti  lll  iQ,  295; 
cadente  I  241,  IV  791  (in  fine  hex.),  distantc  V  338,  ducente 
1708,  fallente  1240,  fugiente  1161,  V  59,  gaudente  II 142,  IV  115, 
iubente  II  562,  monstrante  II  223,  movente  V  209,  oriente  V  40, 
redeunte  11  852,  revocante  II  101,  saliente  V  534,  spectante  IV  60, 
ston<e  V  622,  subdente  V  209,  surgente  I  241,  V  325,  368,  trahente 

V  59;  gen.  plur.  caelestum  I  26,  animantum  IV  374,  latentum  III 
47,  serpentum  V  392,  volantum  V  87,  nascentum  II  726,  936,  III 
79,  IV  408,  V537,  649,  parentum  II  947,  V  540,  infantum  (Scal.) 
III  133  {intrantum  0);  abl.  *o«en  IV  683;  abl.  *ZMe  V  515. 

Gracca  Vocabnla  ')  declin.  I:  Aeacidas  (acc),  Aeneam,  An- 
dromeda  (bis),  Andromedae  (gen.  ter),  -fZae  (dat.),  -dam  (quater), 
-(ifm,  Atridas  (acc),  Bootes  (bis),  Boreas,  -ae  (gen.),  -a;n  (bis), 
-a«  IV  646  (cum  vocalis  sequatur),  Cassiepia  (bis),  Cassiope  (bis), 
Chelae,  Creta,  Crete,  -en,  *Cyrenes,  Daemonien,  Delia,  Erigone 
(octies),  -nae  (gen.  et  dat.),  -en  (ter),  Euphrates  (bis),  Europa, 
-am,  Ganges,  Helice  (ter),  -ce>i  (bis),  Hesperiam,  Hydram,  *Lacr- 
tiadae  (gen.),  Ledae  (dat.),  Libyam,  Libyen,  Lyciae  (gen.),  Lyra, 
Lyru  (bis),  -ram,  Medeae  (gen.),  -am,  Medusae  (gen.),  Messanae 
(gen.),  Nepa,  -pae,  -pam,  Olenie,  Orestes,  Pella,  Philoctete  (voc), 
Phoeben  (ter),  Pylades,  Scipiadae  (plur.),  Scylla,  Scythiae  (gen.), 
-am,  Sparta,  Syracusis  (abl.),  Syriae  (gen.),  -am  (bi.s),  Thebae, 
-arum,  Thessalia,  -ae  (gen.),  Thraecia  *I  769,  Threce  IV  691,  Tri- 
nacria,  -ae  (gen.),  Tydidem,  Xerxem.  —  syboten  (Scal.)  V  126, 
{syboetem  0). 

declin.  II:  Aegypti  (gen.  quater),  Aegyptum  (bis),  Arcton, 
Arctos  (nom.  bis),  Arctos  (acc.  ilecies),  Arcturum,  *Atrei,  Cano- 
pum,  Ceitcs,  Ceti  (bis),  Corinthum,  Croesum,  Cycni,  -um,  Cypros 
(nom.),  Cyllenius,  -nie  (ter),  Daemonium,  Delon,  Delphinus,  Del- 
toton,  Epiros,  -um,  HeUespontum,  Heniochus,  -i,  -um,  Hesiodus, 
Hymenaeus,   laceho  (dat.),  Ilhjricum,  lolcon,  Ithacum,  Lycurgus, 

1)  Numeri  locorum  in  primo  indice  et  secuudo  commemorati 
sunt. 


INDEX  GRAMMATICUS  '  187 

Medos,  Meleagre,  Menander,  Nemeaeus  (quater),  Nemeaee  (sexies), 
Nilus  (quater),  -o  (abl.),  -um,  Ohjvipus,  Ophiuchus,  Pactoli,  Pelo- 
ponnesi,  Pergama  (acc),  Perseiis  I350(?),  Plioebe.  Phoebus  (paene 
tricies),  Phrixum,  Piiamum,  Pylium,  Pyrrhi,  Bhodon,  Bhodos, 
Scorpios  (undecies),  Scorpius  (decies),  Scorpion  (acc.  sexies),  Susa 
(nom.),  Tenedum,  Tcucro  (dat),  Trigonum  (sidus),  Zephyrus.  — 
hes2)eros,  horoscopus  (quater),  -pos  (bis),  -pon  (ter),  tartaron,  tar- 
tara,  dodecatemorium  (II  700,  736,  741),  -ii,  -io,  -ia,  -iis. 

declin.  III;  Acheronta,  Actaeon,  Aethiopes,  AJcyones  (nom. 
plur.),  Arahas  (bis),  -um,  Arcades,  Arctophylax,  -laca,  Argo, 
'^Aspida,  Aulida  (IV  638  0),  Babylon,  Bellerophontem,  Cappa- 
docum,  Cepheidos,  Cepheus,  CJiarybdis,  -im,  Cilicum,  Colchida  (bis), 
Colchidis,  Crater,  Cyclades  (acc),  Cythereide,  TJeucalion,  Dracone, 
-es,  -is,  Engonasin,  Erechtheos,  Gigantes,  Gorgo,  -one,  -onis,  Hec- 
tora,  -re,  -ris  (bis),  HeJicona,  -nis,  Hesperidum,  Hyades,  lllyris, 
Iris,  Lycaone,  Maeotis  (nom.  et  gen.),  Minois  (gen ),  Nerea,  Ne- 
reis,  Nereiis,  Orion  (quater  Orion,  semel  Orion),  Oriona  (I  387), 
Orpheus,  PaUas,  Pana  (acc),  Panos  (nom.)  IV  804  F,  Parthis 
(nom.),  Persea  (ter),  Perseus  (quinquies),  *Persida,  -dis,  Persis 
(nom.),  Phaethon,  Phuethontem,  Phasidos  (bis),  Phasin,  Pierides, 
-dum,  Platon,  Pleiadas  (bis),  -des,  -dum,  Procyon,  Propontis, 
-idos  (bis),  Salamis,  Salmoneus,  Solon,  SyHis  (acc),  -^Tanaim, 
Tigris,  Tiphyn,  Titanas,  Typhoeus,  Typhona  (bis),  -nis. 

—  horizon;  aer  IV  483  (in  fine  hex.),  aeris,  aere,  aera;  aether, 
-is,  -a,  -e;  elephanta  V  706,  -tas  IV  667,  740,  -te  IV  236;  terUa 
lampada  I  352  (nom.?  Housm.:  lampas  tertia),  -das  I  846;  heroas 
V483,  her5um  V  13. 

Heteroclita:  acclivis  (nom.)  I  233,  acclivia  II  918  ');  aUtuum 
V  370;  amhagine  IV  304;  Crater,  Cretera  (cf.  ind.  I);  declima  I 
233,240,    n  yi9;   /Ve«os  I  924,   III  682,    frena  lY  232;    iuventam 

II  848,  III  613,  IV  157,  V  111;  lacos  (M),  lacus  (LG)  IV  264;  lactis 
(ace.)  IV  38,  IV  264;  materia,  materies  (cf.  ind.  II);  senectus  1519, 
senccta  IV  257,    -o  I  115,  764,    -am  II  855,  IV  156;    sucus   (acc) 

III  144;  vespero  (ah  astro)  IV  597,  (accenso)  vespere  I  872. 
Pronomina:   fidem  (dat.)  III  73,  Idetn  (nom    plur.)  II  518,  eis 

(abl.)  II  744,  eisdem  II  707;  qiiis  (=  quibus)  I  377,  448,  488,  II 
161,  455,  III  300  (Scal.),  IV  133,  V  2,  281,  475;  quiscumque  (= 
quibuscumque)  11  337;  ilUus  III  92,  iUius  III  335,  V  492;  ipsius 
I  420,  IV  336;  utriusque  II  621.  quidquid  (iudefinitum)  IV  869; 
quaecumque  (indefinitum)  I  147.     tota  (pars)  quota  III  420. 

Adiectiya  et  uumeralia:  demin.  parvulus  IV  927;  qiiantulus 
Vo93;  totius  I  170,  II  321,  IV  513,  V222;  unius  II  11,  330,  566, 
III  25,  IV  34,  unius  III  549,  IV  552;  duo  (cernere  Pisces)  II  661, 
duos  I  633,  II  62,  III  610. 


1)  III  364:  acclini  LG,  aedini  M,  accliTi  C. 


188  INDEX  GRAMMATICUS 

Adverbia  per  tmesin  dirempta:  ut  .  .  .  citmque  JII  141;  qua 
.  .  .  cumque  V  496.  illi  =  illic  III  309. 

Verba:  perfecta  cet  contracta  in  -arunt  (7),  implerunt  I  909, 
IV  858,  in  -arat,  locarat,  strarat  I  776,  in  -arit,  -arint  (6),  -asset, 
-isset,  inf.  -isse,  -asse. 

norunt  I  277,  475,  norant  I  430,  noris  III  249,  noverit  IV  210, 
280,  V  645,  nosse  11  115,  III  34,  V  277,  novisse  I  16,  78. 

perfecta  in  -ere  pro  -erunt  (29):  dixere  II  25,  218,  dixerunt  I 
446,  mdere  I  52,  522,  viderunt  I  816;  —  exstiterunt  (Scal.)  II  877 
{exstiterint  0). 

resonavit  V  567  (0),  resonabat  Postg. 

sing.  pass.  II  pers.  in  -re  pro  -ris:  degrediere  III  329,  mirere 
I  557,  859,  904;  II  201,  423,  951;  IV  394,  V  231. 

inf.  praes.  pass.  in  -ier:  duplicarier  (F)  IV  248  (dtiplicari  et  0). 

coniugatio  IV:  pot^itur  I  572,  potimur  IV  884,  exoritur  V  207, 
potlris  IV  759,  oriri  III  224,  potiri  IV  337,  392. 

tmesis:  inque  .  .  .  tulit  I  50;  circumque  feratur  I  189,  circum 
.  .  .  volantes  V  559. 

Praepositiones:  postponuntur  I  156  aequora  per,  236  hanc 
circum,  305  lias  inter,  433  quam  propter,  582  hunc  ultra,  586  quos 
super,  II  53  prata  per,  III  521  signa  per,  V  144  mensasque  super, 
281  quis  sine,  319  illo  coram,  335  curas  inter,  374  pascentemve 
super,  525  glebas  inter;  III  374  vertice  sub  caeli;  1  810  terram 
caelumque  inter,  V  52  Actiacosque  sinus  inter,  96  immensos  iynes 
sttper,  I  45  nigras  super  evolat  urbes.  Praepositio  inter  collocata 
inter  duo  substantiva  vel  pronomina  per  et  vel  -que  iuncta:  1308 
Venerejn  inter  agit  Lunamque,  812(?),  II  429,  920,  III  404,  IV  745 
Cancrum  inter  gelidumque  Caprum. 

Praepos.  =  «,  subst.  =  6,  attrib.  =  c.  Saepe  Manilius  ac 
disiungit  a  6  et  in  exitu  hexametri  ponit  verbo  regente  inter- 
iecto,  velut  I  118  caelo  descendit  carmen  ab  alto,  447,  701,  754, 
III  57,  118,  299,  578,  606,  656,  IV  25,  817,  833,  935,  V  33,  69; 
interiecto  vocativo :  II  623  te,  Nemeaee,  sub  uno,  IV  605  canes  ad, 
Scylla,  tuos. 

a  b  disiuncta  a  c,  quod  antecedit:  I  121  sua  totus  suh  imagine 
mundus,  162,  275;  cac  disiuncta  a  ft:  IV  170  totque  per  ignotas 
commercia  iungere  terras. 

a  disiuncta  a  b  alio  vocabulo  (non  genetivo  qui  a  b  pendet) 
I  146,  568,  886,  913  perque  patris  pater  Augustus  vestigia,  II 
541,  549,  699,  III  264,  625,  IV  34,  568,  670,  V  37,  87. 

in  01710  -Koivov  positum:  IV  220,  252. 

Praepositio  et  casus  in  diversis  versibus:  I  324,  V  8. 

Coniunctiones:  ast  II  779,  III  227;  at  secundo  loco  1282, 
tertio  IV  258  (Scal.);  atque  secundo  I  157,  426,  III  340;  aut  se- 
cundo  I  142,  II  214,  474,  873,  III  555,  IV  383;  cum  (causale)  se- 
cundo  I  559,  721,  863,  II  263,  quinto  II  136;  (temporale)  secundo 


INDEX  GRAMMATICUS  189 

I  401,  421,  819,  851,  872;  III  110,  173,  439,  635,  IV  218,  389,  V 
365,  tertio  II  772  (Scal.),  HI  186,  480,  IV  659,  747,  832,  V  128, 
417,  541,  632,  694,  697,  quarto  I  917,  II  334,  475,  509,  III  422, 
IV  144,  525,  530,  V  39,  234,  quinto  I  886;  donec  secundo  III  651, 
tertio  in  355;  du7n  secundo  III  445;  enim  tertio  III  165;  et  se- 
cundo  plus  nonagies,  tertio  I  44,  261,  619,  II  290,  635,  941,  III 
251,  666,  IV  353,  V  656;  ad  iungendum  tertium  enuntiati  mem- 
brum  II  523;  ad  polysyndeton  etficiendum  III  129,  IV  180;  et .  . . 
que  I  801,  IV  907;  nam  secundo  loco  I  53;  Jiamque  quarto  V255; 
ne  secundo  III  260,  IV  645,  931  ,  tertio  I  458,  II  786,  III  148, 
quarto  III  56,  quinto  II  738;  neque  (nec)  secundo  I  141,  473,  U 
56,  722,  III  9,  165,  302,  670,  IV  20,  112,  271,  468,  738,  V  51, 
106,  108;  nec  non  II  504,  IV  450,  560,  834,  V  85,  322;  nec  non 
et  I  779,  II  634,  660,  955,  III  63,  V  115;  «ec  =  ne  —  quidem  IV 
183;  Mec  =  et  non  I  71,  378,  *656,  V  244;  nisi  secundo  loco  III 
596,  IV  49;  quamquavi  tertio  II  820;  -que  secundo  enuntiati  vo- 
cabulo  adnexum  I  11,  IV  269(?),  682,  11  700,  III  616,  IV  482,  V 
491,  tertio  I  847;  nota:  cumque  (ter),  eque  (quater),  inque  (duo- 
devicies),  perque  (duodevicies),  postque  (ter);  pluribus  inque  modis 

II  723;  adnexum  substantivo  vel  adiectivo  a  praepositione  pen- 
denti:  undecies;  vi  adversativa  II  723;  quia  secundo  loco  II 184, 
830,  III  16,  tertio  11  728;  quod  secundo  II  207,  555,  585,  III  255, 
314,  391,  515,  517,  533,  539,  tertio  II  360,  quarto  II  277,  392, 
711;  quoniam  secundo  III  208,  quarto  II  603;  sed  secundo  I  531, 

II  918,  IV  308,  386,  823,  849;  sed  .  .  .  tamen  I  147;  si  aecundo 
I  462,  II  333,  413,  951,  V  577,  tertio  I  648,  III  180,  457,  IV  894; 
sicut  tertio  III  202;  sive  (seu)  I  122  sqq.,  III  149  sqq.,  I  865  sqq.; 
seu  si  —  seu  I  637;  sive  simplex  I  817;  ut  (uti)  secundo  loco 
I  29,  35,  253,  459,  II  298  (Scal.),  438,  451,  479,  517,  III  66,  388, 
406,  473,  522,  549  (Scal.),  IV  62,  V  361,  545,  tertio  I  549,  II  734, 

III  168,  175,  IV  407,  862,  quarto  II  692;  ut  (comparativum)  se- 
cundo  II  273,  ITI  126,  V  444.  —  ni  (cum  ellipsi)  I  358. 

Intericctio :  ecce  II  775;  (in  enumeratione)  II  43,  IV  73,  82. 


V.  LOCI  SIMILES 
poetarum,  qui  ante  Manilium  fuerunt. 

Liber  primus 

1/2   V.  Ae.  IV   519—520:    et  conscia  /ati  /  sidera.  4/6    V.  Ae.  VII  641: 

Selicona . . . moaete  (=  X  !63).  5  V.  Ae.  II  629:  nertice  nutat.  (IX  682:  rertice 
nutaat).  13  L.  I  40  8qq.  {R.  p  84).  14  L.  I  72  3qq.  (7J.  p.  62).  17  L.  VI 
493:  vtagni . .  .mundi  (V  454).  2)  L  IV  450:  bina  lucernarum  jtorentia  lumina 
flammis.  32  L.  I  374:  et  liquidas  ajierire  vias.  38  Arat.  Ph.  10.  51  V.  Gr. 
I  122:  ...  .primusque  per  arteru;  L.  V  10:  quique  per  artem.  63  Ov.  F.  I  657: 
signantes  tempora;  117:  signataque  tempora;  IV  15.         60  Ov.  Met.  X673:  potentia 


190  LOCI  SIMILES 

formae.  fiOsqq.  L.  V  9258qq.  (fl.  p.  72).  61  L.  V  1452/3:  mwi  tt  impiyrae 
simul  cxperientia  mentii  / paulatim   docuit  pcdetemptlm  proffredientit.  62  V.  Ae, 

I  382:  mon.Urante  viam  {R.  p.  35).  66  L.  V  1314:  nullo  discrimine.  67  Ov 
Am.  I  10,  25:    ...  ratione  carentft;  F.  m  119.  6S    L.  11  144:    lumine  terrat 

V.  Ae.  IV  584  {R.  p.  43).  68sqq.    L.  V  972  (R.  p.  72).  71/2    L.  V  1185 

nec  poterant  quibu»  id  fieret  cognoscere  causis.  79  V.  G.  I  123:  .  ..  acuens  mor 
talia  corda.        83/4   L.  V  958:  nec  commune  bonum  poterant  spectare  (cf.  V  1343) 

88  L.  VI  339:    .  .  .itinerque  seguatur;  Tib.  I  3,  39 — 10:  nec  tagus  ignotis  repe 
tens  compendia  terris  I  presserat  externa   nanita   merce  ratem.  90    L.  V  1456 

(1305):    aXid   ex   alio    (R.  p.   72).  92    V.  JBcl.  Vm  71:    cantando   rumpitur 

anguit.  93    V.  Ae.  VII  312:   ...  Acheronin  motcbo;    XI  :i3:    .  .  .AcheroiUe  sub 

imost.  96   L.  II  92:      .  .  sine  fine  modoqwst.  105    L.  II  214:   . .  .  nubibus 

ignes  (R.  p.  44).  107    L.  V  96:    moles  et  machina  mundi.  113    Ov,  F.  IV 

830:  ...hoc  mihi  surgat  opus  (Prop.  IV  1,  67).  118  V.  Ae.  Vm  423:  . .  .caelo 
descendit  ab  alto;  cf.  Man.  IV  817.         122   L.  I  59:   ...  semina  rerum  {R.  p.  110). 

149  L.  III  405:   .  .aetherias.  .auras  {R.  p.  18).         149  L.  V  458:   .  .  .  se  tustu- 
lit.  (R.  p.  70).  150    1j.  V  470:    ...  compkxu  ..    (R.  p.  70).         150    V.  Ae.  VII 

210:  .  .  .stellanti.^  regia  caeli.         151  L.  V  454:   .    .  magni  moenia  rnundi  {R.  p.  70). 

152  L.  I  1087:   .  .tenuis  .  aeris  auras  {R.  p.  27).         154  L    I  231:    unde  aether 
s-dera  pascitf.     1087,    1090.  155    Ov.  Met.  VIII  171:    tertia   sors;    L.  V  488: 

. .  .  camposque  nataittis.  157  L.  I  724:  . .  .tis  ut  votnat  ignis;  IU  432:  exhalare 
vaporem;  V463:  exhalantquc  lacus.  158  L.  V  525:  flammea  per  caclum  pascentes 
corpora  passim.  159  L.  V  449/50:  . .  primum  terrai  corpora  quae(,ue  . . .  coibant 
(R.  p.  69).  L.  V  495 — 497:  sic  igitiir  terrae  concrelo  corpore  pondus  /  constitit  aique 
omnis   mundi   quasi   limus   in   imuTii  /  confiuxit   gravis   ct  subiedit  /unditut  ut  faex. 

Ov.  Met.  I  31:  vltima  possedit.         173  L.  IV  206:   ct  longius  ire  {R.  p.  77). 

180  L.  VI  lliS:  .  .suspensa  manet.        182  (V  127)  V.  G.  I  440:  surgentibus  astrit. 

196  L.  m  4:   .  .pono.TCitigia  (R.  p.  29).         *224  lumina  terrae,  cf.  R.  p.  43. 

236  L.  n  1076:   .tarias  hominum  gentis  et  saecki  ferarum.      V.  G.  m  242: 

homlnumque  jerarumque   (R.  p.  95).  249    L.  I  744;    aera  rorem  ignem   terrat 

(R.  p.  28).  260  L.  VI  247:  .  .  .caelo.sercno  (R.  p.  14^  267  L.  V  690:  .  aequato 
racli  discriminc;  V.  G.  I  208:    libra  die  somniquc  pares  ubi  fecerit  horas;    Ov.  Am. 

n  10,  27 : temporc  nociis  {R.  p.  23).         269  V.  Ae.  XI  654 :  . . .  derigit  arcu. 

272  Ov.  F.  II  457:   . . . .  Aquarius  urnam.         270  Cat    LXVI  1:  omnia  qui  magni 
dispexit  lumina  mundi;    Ov.  A.  A.  II  87 :    .a  summo  dcspexit  in  aequora  caelo. 
279  sqq.    Arat.  Ph.  21—23.  285    V.  Ae.  II  639:    . .  solidaeque  tuo  stant  rolore 

vircs.        292  Ov.  Met.  I  7:  quem  dixere  chaos.         298—301   Arat.  Ph.  37—39 
304    V.  Ae.  XI  695:   . . .  tequiturque   sequentem.  305  sqq.    Arat.  Ph.  45 — 47. 

306    Enn.  ann.  339:   ...  stcllis  ardeniibus.;  R.  p.  25.  313    Arat.  Ph.  552. 

314/5  Arat.  Ph.  63-64,  316— 31S  Arat.  Ph.  91—95.  317  V.  Ae.  III  369: 
.  .caesis.de  more  iutencis.  319  Cat.  LXIV  251:  at  parte  ex  alia  fiorens  tvlit  tbai 
lacchus;  Cic.  Arat.  367;  V.  Ae.  X  362;  Arat.  Ph.  71  329  Ov.  Met.  XI  Isq.: 

.dum..tiltns. .  .  .et  saxa  sequentia  ducit;  Id.  Trist.  IV  1,  17  (ao.  11  p.  Chr.i:  cum 
traheret  liltas  Orpheu-i  et  dura  canendo  saxa  (Cramer  de  Man,  eloc.  p.  4,  ann.  2). 
33 ;>  V.  G.  II  153:    nec  rapit  immensos  orbis.  334    L.  VI  744:    ..  molli  cercice 

profufae;  V.  Ae.  Vm  633:   ..  tereti  certice  reficxa  (R.  p,  96),  331  ;334— 335) 

Arat.  Ph.  82—83;  86-87.         341  Arat.  Ph.  278.         34S— 350  Arat.  Ph.  205—206. 

351—354    Arat.  Ph.  233-236.  357    Ov.  Met.  XI  212:    .    . .  ad  saxa  re- 

vinctam.  369    Ov,  Met.  IX  781:    auxilioque  iuta.  361  sq.    Arat.  Ph.  167 — 

168,  362    L.  II  998:   .    7tomcn  adeptast  (V  795,  831).  365    Arat.  Ph.  158 

—159.  366—370    Aiat  Ph.  162—164.  371    V.  G.  I  138:    Pleiadat  Hyadat; 

Ov.  Met.  Xm  293:    Pleiadasque  Byadasque.  372    Arat.  Ph.  319—320.  396 

V.  Ae.  V  291:   ....  rapido  contcndere  cursu;  L.  VI  28:   ...  .rccto  contendere  curtu. 

403    V.  Ae.  X  160:    etentus  belli  tarios.  411    Ov.  Trist  I  4,  1:    tinguitur 

Oceano.         412—415   Arat,  Ph.  338—348.  414  periclis  (in  fine  hexametri)  cf. 

R.  p.  59.  429  L.  II  1152:  . . .  .  corpora  pariu.  433  V.  G,  m  426:  squamea 
conrolvens.  .ierga.  438  Arat.  Ph.  386— 388.  447  L.  V  496:  .  .  .  mundi  qiiasi 
limui  in  imum  (R.  p.  33).  448    L.  V  490/1:    caeli  (in  fine  hexaraetri)  . . .  .  ful- 

gentia  templa  {R.  p.  .50).  456    L.  V  ,»73:   vtaxiinus  aetlier  (R.  p.  19). 

463_4ft6  Arat.  Ph.  379—381.  469    Ov.  Met.  II  344:    luna  ..  implerat  .  orhem; 

XI  453:   .  .  .luna  .  inipleat  ori-em;  F.  II  175:  luna  .  .  implerat  .  orbem.        471  Arat. 


LOCI  SIMILES  191 

Ph.  385.  476  sqq.    Arat.  Ph.  451—453.  483  sqq.    L.  I  149  sqq.,    237,   785 

{R.  p.  64).  486  L.  I  73:  ...moenm  nmndi;  1102  {R.  p.  48).  488  L.  I  340: 
per  maria  ac  terras  suhliniague  ca^H;  VI  678;  Aetna  103.  492/3  L.  1328:  cor- 
porihus  caecis  igitur  natura  gerit  res;  I  153  (operuin);  Ov.  A.  A.  II  467:  con/usa 
■■iine  ordine  moles.     Cf.  I  131,  R.  p.  65.         499  L.  Y  582:   .    .  certanique  /igurani. 

502    L.  VI  117:  frontibus  adcersls ire  (R.  p.  77).  514    V.  G.IV  426: 

.  .  .  .sol  igneus  orbeni.  516    L.  V  1438:    annoriim  tempora  tcrti  {R.  p.  42). 

519  V.  Ae.  V  783:  quani  nec  longa  dies.  527  L.  IH  410:   . . .  .luminis  orbem; 

Ov.  Met.  XIV  200.         629    L.  II  209:    non  cadere  in  terram  stellas  et  sidera. 
536    L.   I   744:    aera   rorem    ignem    terras;    V.  Ae.  I   224:   .  .  .  terrasque   iacentis 
(R.  p.  28).         553  L.  III  151:    .  per  inane  meat;  158:    .  per  inane  nieant  (R.  p.  77). 
553  sqq.   Arat.  Ph.  542—544.  561  sqq.   Arat.  Ph.  460—461  575   L.  V 

534:  ..  in  media  mundi  regione;  Ov.  F.  VI  273:  ..  in  media  rerum  regione  locata 
(R.  p.  97).  583  Ov.  Met.  I  767:   ...  lumina  solis;   Trist.  II  325.  596  cf. 

Man.  I  53.  597  sqq.  Arat.  Ph.  467—468.  607  cf.  Man.  I  53.  649  V.  Ae. 
VIII  310:  .  facilisque  oculos  fert  omnia  circum.  651  cf.  Man.  I  66.  657  (IV 
631)  Ov.  F.  IV463:  vestigia  plantac;  Gratt.  238.  667  Enn.  ann.  29:  .  .  .stellisful- 
gentibus  {R.  p.  25).  668  Ov.  Met.  VI  223:  .  .  .  .moderantur  habenas.  686  Arat. 
Ph.  656—657.  704  V.  G.  IV  52:  .  caelumque .  .reclusit.  7(i9  V.  Ae.  HI  268: 
. . .  .spuniantibus  undis;  Cat.  LXIV  155:  . .  .spumantibus.undis;  LXVIII  3.  710 
L.  V  482:   .  .saUo.gurgite.   (R.  p.  14)  716  V.  Ae.  II  397:  .per  caecam.  .noctem; 

L.  I  1115/6.  *766  V.  Ae.  VI  650:  Ilusque  Assaracusque  fJacoh).  767  V.  Ae. 
I  489:  . .  .  nigri  Hlemnonis  arma.  777  V.  Ae.  VI  611:  . .  .  quac  maxinia  turba 
e.it.  786  cf.  Norden  Ae.  VI  p  322.  787/8  V.  Ae.  V  339:  .  ..et.tertia  palma 
Diores.         792  L.  IH  1034:  Sdpiadas  . .  Carthaginis  horror  (R.  p.  44).         795  L.  I 

42 :   Memmi  clara  propago  (R.  p.  53).  798   cf.  I  118.  803/4   Arat.  Pl;. 

359—360;   Cat.  LXVI  69:   vestigia  dieum.  835    Cat.  LXIV  350:   a 

vertice  crines  (Ov.  Met.  IV  558;  XIII  427).         844  Ov.  Met.  I  35:   glomeravit 

in  orhis;  VI  19:    .  ..  .glomerabat  in  orhes.         845  V.  Ae.  VII  9:   .  .splendet  tremulo 
sub  lumine  pontus  (R.  p.  35).         849  V.  Ae.  VII  73:   .  .longis  .  crinibus  igncni. 
853   L.  VI  365 :   .  .  opus  est  fahricanda  ad  fulndna  nubi  (R.  p.  50).         860  L.  VI 
283  sq.:    .  .  .  ferturque  coruscis  I  omnia  luminihus  lustrans  (R.  p.  78).  863  cf. 

Man.  I  845.  869  L.  V.  519:  . .  .rapidi  sunt  aetheris  aestus.  877  V.  G.  I  125: 
.  . .  .arva  coloni.        878/9  V.  G.  JII  517/8:   ...it  tristis  arator  / .ahiungens.  .iuven- 

cum.        880  Ov.  Met.  VII  541:   et  corpora  tahent.  881  Ov.  Met.  VU  532: 

letiferis  calidi  spirarunt  fiatibus  austri  (R.  p.  91sqq.);  V.  G.  III  271:  . . .  .flamma 
medullis.  882 — 884  Ov.  Met.  VII  552/3:  pervenit  ad  miseros. .  colonos  /  pestis  et  in 
magnae  dominatur  moenihus  urhis.  SS7  cf.  Thuc.  II  47,  4.  888/9  Ov.  Met. 

VII  611:    qui  lacriment,  desunt;   VII  613:   ..    .nec  sufficit  arhor  in  ignes.        890 

Thuc.  U  52,  3.  898    L.  II  254:   foedera  rumpat;    V.  Ae.  XII  582:   

foedera  rumpi.  904  L.  I  1107:  .  .  rerum.  caelique  ruina».  914  V.  Ae.  I  223: 
et  iani  finis  erat.        916  Ov.  Met.  II  60 :   rector  Olympi ;  IX  499. 

Liber  Secundus 

3  Ov.  ex  P.  rV  7,  42 :  .  Hectoreas  .  faccs  (cf.  V  301 :  Sectoris  faces).  10  Ov. 
Met.  V  435:  in  tenues  .  .  rivos.  17  Ov.  Met.  XV  402:  corpore  de  patrio  .  .  re- 
nasci.  20   V.  G.  11  113:  Bacchus  amat  colles.        26    V.  Ae.  IH  515:  ....  ta- 

bentia  caelo;       L.  I  2;   Ov.  F.  III  113:   lahentia  signa.  32    Ov.  Met.  III  81: 

spoUoque  leonis  (IX  113) ;     F.  II  325 :    .  .  .  .  spoliumque  leonis  (V  393).  48  L.  II 

254:  ...  fati  foedera  rumpat  (Man.  I  898)  (R.  98).  49   Ov.  F.  VI  811:   doctae 

.  sorores.  50 — 56   L.  IV  1 — 5  :    avia  Pieridum  peragro  loca  nullius  ante  /  trita, 

solo.  iuvat  integros  accedere  funtis  /  atque  haurire,  iuvatque  novos  decerpere  f/ores  / 
insignemque  meo  capiti  petere  inde  coronam,  /  unde  prius  nulli  velarint  tempora 
musae.     (ef.  L.  I  926  sqq.,  R.  67).  51   Ov.  Met.  XIII  954:  diveriis  lapsi  de  par- 

tibus  anines.  53  L.  II  33 :  tempora  conspergunt  viridantes  ftoribus  herhas.  ii.  V 
1396:  tempora  pingebant  viridantes  florihus  herbas.  56  L.  II  1098:  /gnibus  aethe- 
riis  (R.  p.  19).  57   L.  V  1133:   .  .alieno  ex  ore  (R.  p.  68).  61  Ov.  Am.  m 

13,  33:  ...  terraque  fretoque.  76 — 77  L.  I  502:  unde  omnis  rerum  nunc  constet 
summa  creata.  82    L.  V  1238:   .  . .  .  cuncta  gubernent   (R.  p.  65).       L.  V  404: 


192  LOCI  SIMILES 

cuncta  gubernan)   (cf.  Man.  Itl  208:    qui  euncla  guberaant;    IV  892:    cuncta 

gubernat).  b4    V.  Ae.  VIII  193:   . . .  vatto  lubmota   recessu    (cf.  Man.  11  681: 

longo.  ..summota  recessu).        87  V.  G.  I  110:    .  .arentia  ternperat  arva.        99  L.  II 

10828qq.:   mutas  /  pecudes  (R.  p.  78).         1<)2   V.  Ae    XII  4:  attollitque  ani- 

mos.       V.  G.  I  335:  caeli  menses  et  sidera  serva.  134 — 135  V.  G.  I  463:  solem 

ijuis  dicere  falsum  audeatf        142  Ov.  ex  P.  IV  8,  43:  ..  .ratuni  per  carmina. 
150   V.  G.  II  9:   .  arboribus  varia  est  natura  creandis.         105    Ov.  Met.  XII  179: 
.»"/!  conlraria  versus.     Ov.  Trist.  I  3,  75:   .  .in  contraria  versus.        182  L.  VI  359: 
tempora  .  veris  florentia.      Ov.  Met.  I  116:   . .  .tempora  veris.  202  V.  G.  I  32: 

..tardis..me„slbus.  221  Catal.  Codd.  Aetr.  VU  p.  212.  228  Ov.  Met.  III 

685:  lanigerosvc  greges.     Ov.  Met.  VI  395:  lanigerosquc  greges.     Ov.  Met.  VII  540  : 

lanigeris  gregibus.        229  V.  G.  II  180:   dumosis.arcis.        252  V.  G.  IV  259  : 

. . .  contractae  frigore.  291    V.  Ae.  IX  754  :   .  .  .  atijiie  illi  partihus  aequis. 

859  Ov.  A.  A.  I  641: focdera  servet.     Ov.  F.  II  159  :   .  .  .foedvra  serva.        400 

Ov.  F.  II  861:     tempora  poscunt.        41 1—422  L.  VI  364—374  (R.  p.  78). 

433    V.  G.  II  259:    his  animuni  adcersis.        V.  G.  IH  123:    his  animum  adversis. 

439  Catal.  Codd.  Aetr.  II  p.  84.         447  V.  Ae.  IU  347:  adgnoscitgue  suos. 
452    L.  I  78 — 79:    quare  religio  pedibus  suhiecta  vicisshii  /  opteritur,   nos  exaequat 
victoria  caclo  {R.  p.  63).         463  Catal.  Codd.  Astr.  V  3  p.  128.         450  V.  Ae.  V 

833:  prlnceps  ante  oinnes 402  Catal.  Codd.  Astr.  VU  p.  234/5.         483  L. 

lU  1057:    .  .  .plerumque  vidcrnus.         485  Ov.  Trist.  II  133:    .  .  .ita  principe  dignuin. 

494    V.  G.  I  218:      .   averso  .   .  .   astro.  514    V.  Ao.  VU  523:    derexere 

acies.  530  L.  V  1174:  ....  tantis  siribus.  530  cf.  III  155:  .  .  .  steUae  per 
tigna    sequentis.       V.  G.  I  439:   ....   signa   secuntur.       V.  Ae.  V  590:   .    ...   signa 

seqwndi.       V.  Ae.  IX  394: signa  scquentum.  572  L.  UI  256:  sed 

plerumque  ftt.        001   Ov.  A    A.  I  739:   ...   m-xtum  fas  .  nefasque.         018  V.  Ae. 

IV  539: gratia  facti.      V.  Ae.  VU  232:   gratia  facti.  024  L    VI 

1159:   . . .  .commixta  querela.        020  V    Ae.  XI  292:   ..     coeant  in  foedera.        030 
cf.  R.  p.  59:  vinclum  (in  flne  hexametri).         039  L.  III  515:  commutare  animum. 
V.  Ae.  VUI  540:   ....    et  foedera  rumpant.       L.  II  254:    .     focder.i  rumpat  (cf. 
Han.  I  898)  058  V.  Aen.  VIU  181:   dona  .  Ccrfris  hacchumque  ministranl. 

O^l  V.  Ae.  VIU  193:  ....  vasto  suiniiiota  recessu.  Man.  II  84:  longo  .  summota 
reccssu.  082  L.  II  295:    ...   maiorihus  intercallis  (R.  p.  58).  i  14   Ov.  Met. 

XIV  680:   .  .vagus  erral.         72.  cf.  Catal.  Codd.  Aatr.  I  p.  151.         729  L.  V  708: 

{Luna  (v.  705)]   fulsit  {R   p.  17).         738  L.  IV  115:   pcrcpe  paucis. 

L.  IV  7i3:    ...pcrcipe  paucis.  702  cf.  R   p.  58:  elementis  (in  fine  hexametri). 

704  L.  III  621:  . . .  .praeposterus  ordo;  cf.  Man.  II  783:  praepostera  cura.  777 
cf.  I  236  7:  .  gentes.  . .  .fcrarum  /  aeriaeque.volucrcs.  L.  VI  1216:  .  alituum  genus 
atque  ferarum  (Cramer  p.  74).  778  V.  G.  209:   antiquasque  domos.  779  V. 

Ae.  IV  457:   . . . .  de  marmore  templum.         78'»  V.  G.  I  143:    .  ferri  rigor.        783 

cf.  II  764:    praeposterus  ordo.     L.  UI  621:   praeposterus  ordo.  798 

L.  II  1000:    e.t  aetheris  oris  {R.  p.  18,  1).  794    V    G.  II  292:    ...   in  Tartara 

tendit.  V.  Ae.  IV  446  :  .  .  .  in  Tartara  tendit.  790  V.  G.  I  250:  ...  equi» 
Oriens  .  anhelis.     V.  Ae.  V  739:   ...   cquis  Oricns  .  anhelis.         800  V.  G.  II  28, 

89:   ...  summumque    / cacumen.     L.  II  1130:   ..  summum    cacumen      L.  V 

1457:   ..  summum  ..  cacumen  {R.  p.  103).         807  L.  V  96:   .  ruct  moles  ct  machina 

mundi.       Ov.  Met.  I  25:  dissociata  locis.  830  (Cf.  IV  744 )     L.  I  788:   

ad  sidera  mundi  {R.  p.  16).         839  Ov.  ex.  P.  III  2,  29:    „  tempora  vitae. 

842    L    II  582:    .  .   mcmori  .  mente  tencre   {R.  p    83).  847    Ov    Met.  11  55: 

..  puerillbus  annis  (Cramer  p    68).         8  •!  V.  G    UI  529:   exercita  cursu. 

800  L.  U  1149: natura  ministrat  (R.  p.  104).  90!  L.  III  11)01:    .  .e 

tummo   .   verticc  {R.  p.  15).  911    V.  G.  IV  471:   ....    Erebi   de   sedlbus    imis 

(R.  p    109).  929  Cf.  III  623:   conterso  cardme  mundum.       Ov.  ex  P.  U 

10,  45:   ....  sub  cardlne  mundi.       V.  Ae.  IX  724:   ...   converso  cardine  (R.  p.  99). 

942  L.  VI  321: accenditur  igni  (R.  p.  106,  Cramer  p.  74).         951  V, 

Ae.  VI  127:  ....  atri  ianua  Ditis.  Ov.  Met.  IV  438:  .  .  nigri  .  .  Ditis  (R. 
p.  32). 


LOCI  SIMLES  193 

Liber  tertius 

1    "V.  Ae.  X  811:   .  .  .  maioraque  viribus  audes.  2    V.  Ae.  VII  11:   .  iji- 

accessos  .  .      lucos.  13  Ov.  Met.  X  503:  ai  male  conceptus.  21  L.  V  374: 

aequorit  undis  (Cramer  p.  74).  22  Ov.  F.  VI  505:   .  .  .  spatio  maiore 

canenda.        23  V.  Ae.  XII  166 :   ...  Romanae  stlrpis  origo.        26  V.  Ae.  IV  546 : 

ventis  dare  vela.  V.  Ae.  III  683 :  .  ventis  intendere  rela  secundis.  Ov.  A. 
A.  I  51:  ...  vento  dare  vela.  Ov.  Her.  17,  163:  ...  ventis  dedit  secundis.  27 
Ov.  Met   Vn  411 :  /ecundique  soli.  48  Cf.  I  486.     L.  I  73:   ...  moenia  mundi. 

L.  I  1102: moenia  mundi  (R.  p.  48).  66  Ov.  F.  IV  97:   coniraxit  in 

unum.        76   L.  V  517 — 518:   caelum  .  manere  /  in  statione  (R.  p.  104). 

95  V.  Ae.  X  149: nomenque  genusque.  136  L.  V  679:   ex  ordine 

certo.     L.  V  1183:   .  . .   ordine  certo.     L.  V  1439:   ordine  certo.     Cf.  Man.  IV 

119:   .  .   ordine  cerio.  168    L.  I  246:    incolumi  remanent  res  corpore  (R.  p.  80 

et  20).        173  Ov.  Met.  I  688:   .  .   ratione  reperia.        202  L.  II  884:   ordine 

quaeque  locata.        203   V.  G.  II  .88:  forsitan  et  .  .  .  .   quaeras.      V.  .^e.  II  506: 
forsitan  et  ....  requiras.        241 — 242    Arat.  Ph.  5548qq.:   Ttdotj  6'  inl  vv/.Ti  i 
*|  alil  duvovac  dvcaSsxdSeg  xuxXo  o  I  toaaat  d  '  dvriXlovat.  264  Cf.  v.  480: 

....   sub  sidere  Cancri.     V.  Ecl.  X  68:   ...   sub  sidere  Cancri.  2ii5  L.  V  274: 

..  mutatur  in  horas.  276  L.  II  840:  ...  animum  cognoscere  .  sagacem.  283 
L.  V641:   .  .  .  gelidis  a  frigoris  umbris  {R.  p.  106).  286    Cf.  Man.  I  286. 

295  L.  VI  998—1000:   ubi  haec.  I  .consiiterint  .  .  .  facile  ....   —  (R.  p.  82). 

311  L.  II  559 :  ...  placidi  pellacia  ponii  (R.  p.  84).  L.  III  30 :  .  mani/esta 
patens  (R.  p.  85).  315/6  L.  VI  722:  ...  percocto  .  colore.  L.  VI  962:  .  ierram 
sol  excoquii.      L.  VI  1109:   .  .  percocto  .  colore  {R.  p.  23).  369    L.  II  329-   ei 

circum  volitant.  374  L  VI  467:  vertice  de  montis  (R.  p.  24).  380  L.  III  414: 
occidit  .   lumen  tenebraeque  secuniur  (R.  p.  38),  cf.  III  639.  412    L.  II  1146: 

.  debet  .  cibus  integrare  novando  (R.  p.  80).  436  L.  I  819:  ....  dent  motus  ac- 
cipiantque  (R.  p.  34).  V.  G.  IV  172:  accipiunt  redduntque.  V.  Ae.  VIII  450:  ac- 
cipiunt  redduntque.  480  L.  V  617 :  cancri   .  .  .   meias  ad  soUtitialis.     V.  Ecl.  X 

68:   ..     sub  sidere  cancri.         610   L.  I  563:    ..     generatim  iempora  {R.  p.  80). 
514/5  L.  V  619:  annua  sol   ..   consumit  teinpora  (R.  p.  55).     L.  V  693:    annua  sol 
.  .   concludit  iempora.  517  L.  V  762/3:  mensirua  [sc.  luna]  (R.  p.  19).  527 

L.  IV  632:   ....      servare  tenorem.  547    V    G.  III  139:  exactis  ..  mensibus. 

V.  Ae.  V  46 :    .  exactis  .   mensibus.  553    L.  V  146 :    non  est  ut  possis  cred^re  \ 

160:    nec  fas   esse   (R.  p.  66).  564    L.  V  1438:    .  .  anuorum  tempora   verti 

(R.  p.  42).         660  aqq.  Prognostica  ex  aignis  Zodiaci,  Cat.  Codd.  Astr.  IV  p.  158. 

560  L.  I  951:  sed  quoniam  (R.  p.  83)         586  L.  VI  998 sqq.:   .bene  ubi / 

.consiiterint  {R.  p.  82).        588    L.  VT  9983qq.:    .  bene  uhi      ..../.  consiiterint 

(R.  p.  82).        588  L.  V  7 :   ...  cognita  rerum.  602  V.  Ae.  XI  107 :   in- 

super  addit.    V.  Ae.  XII  358:   insuper  addii.     Ov.  Met    VI  362:    .  insuper 

addii.        613  V.  Ae.  VIII  160:   flore  iuventas.     V.  Ae.  VII  162:   flore 

iuvenius.  620  L.  V690:  aequaio  caelum  discrimine  meians  {R.  p.  22).  624  L. 
VI  770:   ....   rerum  .  figuras.        629    V.  G.  I  317:   .  .  /ragili  stringeret   .  culmo. 

630  V.  Ae.  VI  642:   ....  membra  palaesirls.        639   L.  III  414:  occidit.lumen 

tenebraeque  secuntur,  cf.  Man.  III  380.     V.  Ae.  VIII  591 : ienebrasque  re- 

solcit  {R.  p.  38).         642  L.  VI  942/3:   saxa.  /  sudent  {R.  p.  49)  652—656 

L.  I  6—14  {R.  p.  73).        658  V.  Ae.  U  716:  hanc  ex  diverso.        671  Cf.  III  620. 


Liher  quartus 

8  L.  II  369:  ..  natura  reposcit.  9  L.  VI  544:  magnis  .  .  ruinis.  12  L. 
II  365:  animuin  curasque  lecare.  V.  Ae.  I  562:  soloite  corde  tnetum,  Teucri,  seclu- 
dite  curas.  23  cf.  Norden  Aen.  VI  p.  307.  27  V.  Ecl.  III  101:  .  .  pecoris- 
que  magixtro.  V.  G.  II  529:  .  .  picorisiue  maglstris.  40  (699)  Ov.  F.  VI  45: 
..  Carthaginis  arces.  44  L.  V  381:  pugnent  membr'..  {R.  p.  51).  60  Ov.  ex 
P.  IV  4,  41:  ..  ioto  comitanie  senatu  (Cramer  p.  4,  ann.  2).  64  V.  Ae.  II  557: 
.  .  iacet  ingens  litore  truncus.  83  Ov.  Met  III  123:  .  .  pcr  inuiua  vutnera  fraircs. 
Trist   II  319:  ci  muiua  vulitera  fratruin.        105  Ov.  Met.  XI  261:  illa  norai  for- 

Manilii  Astronomica  ed.  van  Wapeningen  13 


194  LOCI  SIMILES 

mas...  118  Ov.  H.  IV  63:  hoc  quoque  latalest...  119  iIII  136j  L.  V  1183: 
...   ordine  cerio  (L.  V  679,  1439).  119  L.  ]I  478:  quod  quoniam  docui  .  (L.  I 

951;  R   p.  83).  124    L.  VI  B04:      .   vellera  lanae  (Ov.  H.  VT  2;  R.  p.  17). 

ISO  Ov.  Met  VI  19:  sive  rudem  primos  lanam  glomeral/at  in  orbes  (Ov.  H.  I  78. 
A.  A.  II  220).  183    L.  I  1079:   .      jtlli  tuhtittere  debet.  156  V.  G.  lU  67: 

..   tri.itisque  senecius  (V.  Ae.  VI  275).  171    V.  G.  II  512:    aique  alio  pairiam 

quaerunt  sub  sole  iacentpm.  176  L.  H  53:  quid  dubiias. .  {R.  p.  21).  1H2  V. 
Ae.  Vn  749:  .  .  et  vivere  rapto  (V.  Ae.  IX  613.  Man.:  .  .  et  vivere  victo  [rapiu 
Bentl,]).  193—197  cf.  L.  I  144^145;  R.  p.  80.  223  V.  G.  IV  53:  ..  saltus 
silvojique  peragrant.  L.  V  1386:  .  .  silvas  saltusque  rcperias  (R.  p.  36).  234  L. 
V  1311:   .  .   magistri.i  {domitarc  V    G.  I  285;  Ae.  VII  163).  235    Catal.  codd. 

astr.  VI  p.  65.  243  V.  Ae.  II  297:  penetralibus  igneti,  (V  660).  2S7  Ov.  Met. 
XV  476:  celate  cibis  uncos  hamos.  30H — 309  L.  VI  39 — 41:  terrorgm  animi  iene- 
brasque  {R.  p.  83).  326  (aeqainoctium)  L.  V  687 :    noctumns  exaequat  lucibus 

umbrax  {R.  p.  23).  839  L.  H  12:  noctes  atque  dics  (lU  62;  V.  Ae.  VI  127). 
850  L.  III  49:  .  .  crimine  turpi.  352  L.  II  262:  principium  dat  .  ..  868  L. 
I  402:  animo  .  .  sagaci.  880  V.  G.  I  45:  .  .  taurus  aratro.  387  V.  Ae.  XII 
635:  te  ferre  labores  {R.  p.  38).  V.  Ae.  II  3:  infundum,  regina,  iubes  rcnoeare 
dotorem.  389  L.  IV  143:  .  .  facili  et  celeri  ratione  genaniur.  390  Cat.  codd. 
astr.  V  8  p  50  et  123.  394  L  m  587:  viarum  omnis  flexus.  397  L.  III  2;i : 
nec  tellus  obstat.  407  Cat  codd.  astr.  V  2  p.  50.  409  L.  VI  704:  non  tatis 
esi  (Hor.  A.  P.  99;  R.  p.  84).  413—414    L.  IV  1241:    praeter  iustuin   (Man.: 

minor  iusto  [Breiter] ;  «.  p.81).  417  V.  Ec].VII52:  flumina  ripas  (L.  U362; 
R.  p.  42).  421  L.  I  722:  vasta  Charybdis  {R.  p.  39,i.  428  L.  U  170:  .  .fruges- 
que  creare.  429  L.  VI  1244:  .  mi.rtci  voce  qucrelae.  481  Prop.  lU  7,  23: 
dum  nos  fata  sinunt  (Ov    Met  XI  408)  499  L.  V   111:  umor  .  .  .   superare  (V 

806).         506    V.  G.  I  433:       .  cornibus  ibit.  oOS    V.  Ae.  IV  55:     .  .   solviique 

pudorem.  509  V.  Ae.  XII  104:  .  .  irasci  in  cornua  tcmptat  (G.  UI  232;  Man. : 
in  cornua  fertur).  524    V.  G.  U  211:     .  .   vomere  campus:    L.  I  211:    rerfentes 

eomere  glebas  (L.  V  210,  V.  Ae.  VU  798).         527  L.  V  1376:   .  .  disiincta  Upore. 
5:i9  V.  Ae.  VT  373:    .  .   tam  dira  cupido  (G.  I  37).  550   L.  VI  3:   .  .   legesque 

rogarunt.  556  L.  V  933:    .  .   curvi  moderaior  aratri  {R.  p.  107).  577  'Kb. 

lU  6,  49:  nulla  fides  inerit.  .  ..        591    Ov.  Trist.  I  2,  27:   .  .   eurus  ab  ortu. 
599  (40)  Ov.  F.  VI  45:   ..  Carihaginis  arces.        605  Ov.  Met.  XTV  75:   ..  avidam- 
que  Charybdin  {R.  p.  40).         623  V.  Ae.  VI  706  :  innumerae  genies  (Cramer  p.  75). 

626—627   Cf.  R.  p.  31  (curvata  litoia).        648   L.  I  lU:  faucibus  .  ..        649 
L.  I  8  (et  pasaim,  R.  p.  7)  aequora  ponii.  662    V.  A.  VI  285:    .  .   variarum 

inonstra  ferarum.        669    Cf  R.  p.  30  (harenas).  681    L.  I  50:    quod  superesi 

{R.  p.  21).  684  L  I  94:  donarat  nomine.  694  V.  Ae.  VII  602:  .  .  maxima 
rerum  /  Roma...  724    L.  U  1076:  hominum  gentis.  729    L.  VI  618:  ex- 

siccare  741  L.  ni075:    .  .in  partibus  orbis.         742  L.  LIl  617:  c«rtt.<  regionibu»; 

Cat.  codd.  astr.  U  p.  84.  ^.i.i  Ov.  Met.  XIV  51:  .  .  curvos  sinuaius  in  arcuji: 
e  P  I  1,  79:  Sciithico  ..  ah  arcu.  758  V.  Ecl.  VU  49:  .  .  plurimus  ignis. 
760  L.  U  611:  ' Idacam  .  .  matran.  768  (795.  S.S9)  L.  V  219:  .  terra  mari- 
que  (Cramer  p.  75).  766  L.  V  772:  magni  .  .  inundi.  788  L.  U  496:  snb- 
sequiiur..  {R.  p.  20).  795  Cf.  Man.  IV  763.  799  V.  Ae.  UI  500:  vicina  .  . 
arva.  807  L.  V  1441:  divisa  .  .  teUu.i.  817  (Cf.  I  118).  V.  Ae.  VHI  423: 
caelo  descendit  ab  alto.  821  L.  V  379:  immensi  ealidas  aevi  coniemnere  rires. 
828  L.  IV  1113:    .  .   compagibuji  haerent  (IV  1204;    R.  p.  47  et  76).  829  L.  I 

1106:  terraque  se  pedibus  raptim  subducat  (VI  605;  R.p.hi  atque  76).  H30  Ov. 
H.  XII  125:  quaeque  vomit  totidem  fluctus  totidcmque  resorbet.  Man. :  ci  viiiii 
{vomit  Scal.)  oceanus  po'ituin  sitiensque  re.iolrit  {retorbet  Scal.).  881 — 887    Cf. 

Ii.  V  396—415  {R.  p.  7i;)-  889  L.  V  748:  .  .  si  cerio  tcmpore  luna  /  gignitur  ei 
.  .  deletur  {R.  p.  75).  869  V.  Ae.  VIU  193:   .  .    vasto  submota  recessu.        872 

li.  I  153:  .  .  nulla  ratione  videre  /  possunt  (VI  90).  8H6  L.  II  279:  .in  peciore 
nostro.        889  Cf  Man.  IV  763.         889  (qnattnor  elementa)  cf  L.  1  741  {R.  p.  28) 

891  L.  II  1114:   .  .  terreno  corpore  ierra.  897    L.  IV  986:    ...   animalia 

cuncia.  924  V.  A.  X  527:   ..   axiri  ponlera  facti  (Cramer  p.  76).         926  Ov. 

A.  A.  II  299:   ..  preiiotior  auro  (Am.  UI  8,  3). 


1 


LOCI  SIMILES  195 

Liber  Quintus 

10  L.  VI  47:  semel  ....  consccndere  ciirrus  {R.  p.  56).  16  V.  Ae.  IV  484. 
Hesperidwn  teinpli  custos...  26  V.  Ae.  m  515:  ..  labentia  caelo.  28  L.  III 
829:  .  .  mergitur  undas  (R.  p.  16).  32  8qq.  Oatal.  codd.  astr.  V  1  p.  188  (Ascle- 
piades  Myrleanus).  41  V.  Ae.  VII  250:  .  .  immobilis  haeret.  51  V.  Ae.  IX 
119:  .  .  aequora  rostris.  54  V.  Ae  III  403:  .  .  aequora  classes.  91  V.  Ae. 
VI  587  sqq.  (cf.  Norden  p.  276).  93    L.  III  495:    exprimitur  .  .    (R.  p.  20). 

108    V.  G.  IV  10:    .  .  haedique  petulci.         125    V.  Ecl.  n  28:    .  .  sordida  rura. 

143  sequaces  (in  exitu  hexametri),  R.  p.  111.  150  V.  G.  IV  44:  pumicibus- 
que  cavis.  ..  154  L.  II  14:  ..  pectora  caeca.  176  Ov.  Ib.  599  (601):  Jlammi.<i 
absentibus  (F.  V  305).  184  Ov.  Trist.  II  106:  praeda  fuit  canibus.  185  Ov. 
Met.  XV  153:  ...  formidinc  mortis  (L.  III  64,  R.  p.  105).  187  L.  VI  93:  cur- 
renti...  191  harenis  (in  exitu  hexametri)  cf.  R.  p.  30.  201  V.  Ae.  XII  225: 
cui  genus  a  proavis...  202  V.  Ae.  XI  691:  .  .  .  cuspidc  fi.rit.  206  Nemeaeus 
hiatus  {/dafia  keorto^)  cf.  BoU,  Sphaera  p  45.  207  L.  I  23:  exoritur  .  .  {R. 
p.  21).    ■      209    L.  VI  1285:    subdebantquo  faces  .  .   {R.  p.  81).  218    L.  I  179: 

.  .   efert  in  luminis  oras  {R.  p.  25).         220    V.  Ae.  X  151:    violentaque  pectora. 
221  L.  VI  74:   ..   irarum  volverc  fiuctus  {R.  p.  42)  224  Ov.  P.  III  331:  corda 

micant...        226  V.  Ae.  XI  71 :   .  .   virisque  viinistrat.        227  Ov.  Met.  VIII  474 : 
..   resuscitat  iram  (XIV  495).         229   V.  Ae.  I  324:    aut  spumantis  apri  .... 
233  Arat.  Ph.  339sqq.        237  Ov.  Met.  VII  197  :   ..   amnesque  lacusque  {R.  p.  41). 

*'2ll  V.  G.  II  23:  ...  abscindens  de  corpore  matrum.  253  Ov.  F.  IIl  513: 
. .  monimenta  coronae.  256,  260  aqq.  L.  II  33,  319,  V  1396  {R  p.  22).  267  sq. 
V.  Ecl.  II  47:  pallentes  violas  .  .  papavera.  260  Cf  Man.  V  256.  285  L.  II 
484:  .  .  variare  figurae  (II  491,  494;  R.  p.  88).  289  V.  Ae.  Vin25:  laquearia 
tecti  {R.  p.  34).  295  Ov.  ex  P.  II  9,  57:  ..  iaculum  torquere  lacerto.  302  V, 
Ae.  IX  148:  .  .  miltc  carinis  {U  198;  Ov.  Met.  XII  87,  XIII  182).  313  L.  IV 
705:  erranf  ...  vestigia  quaerunt  {R.  p.  57).  314  V.  Ae.  V  320:  longo  ..  inter- 
vallo  {R.  p.  59).  318  Cf.  R.  p.  40.  327  V.  Ae.  XII  455:  sonitumque  ferunt 
(Man. :  somnumquc  {sonitumque  L'(J)  ferens.        333  Ov.  F.  II  767:  dederat  cantus. 

348  V.  Ae.  II  125:   .  .   ve.ntura  videbant.  410  L.  V  433:   .  .   magni  sidera 

mundi.        425  V.  Ae.  VI  342:   .  .  sub  aequore  mcrsit  (VI  348;  Cramer  p.  7i:). 
428  L.  m  1002:   .  .  aequora  campi  {R.  p  25).         436  harenas,  cf.  R.  p.  30.         461 
V.  G.  I  506:    scelcrum  lacies   (Ae.  VI  560).  464    L.  V  841:    sine  vAtu  caeca; 

Ov.  Met.  n  331:    diem  sine  sole;  R.  p.  85.  489    V.  Ae.  m  233:     .  .  praedam 

pedibus  circumvolat  uncis  (Ov.  Met.  II  719).  496  L.  III  46:  .  .  .n  fert  ita  fortc 
voluntas  (IV  352;  R.  p.  41).  507  Ov.  A.  A.  II  679:  .  .  q)er  ruille  figuras  (Cramer 
p.  76).  611— .">12  L.  V  461—462  {R.  p.  52).  632  L.  VI  467 :  verticc  .  .  .  {R. 
p.  24).  534  V.  Ecl.  V  47:  saliente  ..  rioo.  510  sqq.  Cf.  Ov.  Met.  IV  670  sqq. 
(Muller,  Philol  62,  [1903]  p.  648qq.;  66  [1907]  p.  48  sqq.  542  L.  VI  1143:  in- 
cubuit..   {R.  p.  20).  546    Cf.  Eur.  fr.  121  N.:    fx^eUat  xi'iTat  <p0Q;idi:         546 

atque  552,  cf.  Enr.  fr.  122  N. ;  Ov.  Met.  VI  429 :  non  Hymenaeus  adest.  5.31  Ov. 
Met.  IV  672:   .  .   bracchia.  cautes  (V.  Ae.  IV  366).  552    Cf.  Man.  V  552. 

553    Cf.  Eur.  fr.  122  N.;    V.  G.  IV  458:    .  .   inoritura  puella.  .J66    Cf.  Eur. 

fr.  118  N.  570  Cf.  Eur.  fr.  127  N.  571  Ov.  Met.  IV  676:  et  stupet  .  eximiae 
corrcptus  imagine  formae.  572  Ov.  Met.  IV  615:  viperci  i-efereus  spolium  mc- 
morabile  monstri.  579    Cf.  Ov.  Met.  IV  703—705.  584    L.  I  720:    rapidum 

iiiare.  601  Ov.  Met.  IV  727:  .  .  falcato  verbcrat  ense.  602,  603  V.  Ae.  V 
436:    crepitant  sub  vulnere.  604  sqq.    Cf.  Ov    Met.  IV  728  sqq.         631    V.  Ae. 

VI  731:  non  noxia  curpora.         64C    V.  Ae.  III  210:    .  .  Graio  stant  nomine  dictae. 

654  L.  III  4:  ficta  pedum  jiono  pressis  vestigla  signis  {R.  p.  29).         663  L.  II 
264:  carceribus..  ..        666  L.  m  778:  exspcctarc .  .  .   (R.  p.  21).         678  V.  Ae.  VII 
250:   ,  .   soloque  immobilis  haeret.        682  Ov.  Met.  IX  484:   .  .   resoluta  medullis. 
684  (691)  Cf.  L.  II  471—476,  R.  p.  55.  691  Cf.  Man.  V  684.  697  Arat. 

Ph.  308  sqq.         700    Catal.  codd.  astr.  VI  p.  65.         709    L.  V  797:    .  .  animaVa 
terris.         714  Arat.  Ph.  316—317.         723  Ov.  H.  I  113:   .  .  sua  lumina  condas. 
727  (I  448)  L.  V  490—491:   . .  caeli  I  ...  fulgentia  templa  {R.  p.  50).         730  harenac, 
cf  R.  p.  30.         732  V.  Ae.  VI  309—310:  quam  multa  in  silvis  /  lapsa  cadunt  folia. . 
(Man.:  quot  decliva  [delapsa  Keg.  Bon.]  cadant  foliorum  milia  silvis.) 

In  hoc  indice  quinto  conficiendo  Theodora  Meyer  et  GuUielmus  de  Groot, 
discipuli  carissimi,  diligenter  mihi  opitxilati  sunt. 

13* 


/ 


PA  ^lanilius,  Marcus 

6500  Astronomica 

W, 
1915 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY